BÜYÜK TÜRK BİLGİNİ İMÂM MÂTÜRÎDÎ Ve MÂTÜRÎDÎLİK - M.Ü. İLÂHİYAT FAKÜLTESİ VAKFI YAYINLARI

BYK TRK BLGN
MM MTRD
ve MTRDLK
Milletleraras Tartmal lm Toplant
Marmara niversitesi
lahiyat Fakltesi
Marmara niversitesi
lahiyat Fakltesi
Vakf Yaynlar
slami limler
Aratrma Vakf
Byk Trk Bilgini mm Mtrd ve Mtrdlik konulu Milletleraras Tartmal lmi Toplant, M. . lahiyat Fakltesi ve SAV ibirliiyle gerekletirilmi, bu toplantda sunulan teblilerin metinleri slm limler Aratrma Vakf
tarafndan yayna hazrlanmtr. Teblilerin ilm ve fikr muhteva ile dil bakmndan sorumluluu tebli sahiplerine, telif haklar SAVa, basm organizasyonu
ise anlamal olarak M. . lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlarna aittir.
M.. LHYAT FAKLTES VAKFI YAYINLARI Nu: 261
BYK TRK BLGN
MM MTRD
ve MTRDLK
Milletleraras Tartmal lm Toplant
22 - 24 Mays 2009 stanbul
stanbul 2012
M.. LHYAT FAKLTES VAKFI YAYINLARI Nu: 261

ISBN 978-975-548-278-1
Sertifika No: 16209
Kitap Ad
Byk Trk Bilgini
mm Mtrd ve Mtrdlik
Yayn Hazrl
Dr. smail KURT - Seyit Ali TZ
Organizatr
Prof. Dr. Fahrettin ATAR
Editr
Prof. Dr. lyas ELEB
Redaksiyon - Tashih
Prof. Dr. Metin YURDAGR
Grafik Tasarm ve Uygulama
Eren SAKIZ
Bask/Cilt
Yazn Basn Yayn Matbaa Turizm Tic. Ltd. ti.
Sertifika No: 12028
1. Bask
Ocak 2012 - STANBUL
steme Adresi:
M.. lhiyat Fakltesi Vakf Yaynlar
Mahir z Cad. No: 2 Balarba 34662 skdar STANBUL
Tel: 0216 651 15 06 Faks: 0216 651 00 61
ifav@ilahiyatvakfi.com www.ilahiyatvakfi.com
NDEKLER
AILI OTURUMU
Bakan Prof. Dr. Salih TU
M.. lahiyat Fakltesi Emekli retim yesi .........................................13
Prof. Dr. Ali zek
slm limler Aratrma Vakf Bakan ....................................................14
Prof. Dr. Rait Kk
M. . lhiyat Fakltesi Dekan ................................................................24
Prof. Dr. Ashirbek K. Muminov
Kazakistan .................................................................................................26
Prof. Dr. Ulrich Rudolph
svire ........................................................................................................27
Prof. Dr. Abdurrahman el-lem
Abdlmelik es-Sad niversitesi / FAS .....................................................28
Prof. Dr. Necla Pur
Marmara niversitesi Rektr .................................................................32
Prof. Dr. Ali Bardakolu
Diyanet leri Bakan ...............................................................................34
Prof. Dr. Celal Erbay
TBMM, Dzce Milletvekili ........................................................................37
AILI TEBL: mm Mtrdnin Temel slm Bilimlerindeki Yeri
Prof. Dr. Bekir Topalolu
M.. lahiyat Fakltesi Emekli retim yesi; SAM / STANBUL ........39
MM MTRD ve MTRDLK
1. OTURUM
Bakan Prof. Dr. brahim Kfi DNMEZ
1. Tebli: mm Mtrdnin lh Hikmet Anlay .........................................45
Universitt Zrich / SVRE
2. Tebli: mm Mtrdnin Tabiat ve lliyete Bak ......................................54
Prof. Dr. Yusuf evki Yavuz
M. . lhiyat Fakltesi / STANBUL
3. Tebli: Mtrd ve Nesefnin Atomculuk ve Tabiat Anlay .......................65
Dr. Alnoor Dhanani
The Institute of Ismaili Studies / Londra-NGLTERE
4. Tebli: mm Mtrdnin Kelm Yntemi Olarak Akl ve Nakil Arasnda
Kurduu Denge .........................................................................................77
Dr. Merve Mahmd
Jordan University / Amman-RDN
2. OTURUM
Bakan Prof. Dr. lyas ELEB
5. Tebli: Mtrdnin Din Anlaynda Hogr (Dier Din Mezheplere Bak) .108
Prof. Dr. Saffet Sarkaya
SD lhiyat Fakltesi / ISPARTA
6. Tebli: Mtrdnin Din ve eriat Anlay .................................................123
Prof. Dr. Talip zde
Cumhuriyet . lhiyat Fakltesi / SVAS
7. Tebli: Mtrdye Gre Din - eriat Ayrmnn Felsef Temelleri ............138
Prof. Dr. Hanifi zcan
9 Eyll . lhiyat Fakltesi / ZMR
NDEKLER
3. OTURUM
Bakan Prof. Dr. Metin YURDAGR
8. Tebli: Eb Hanfe ve Eb Mansr el- Mtrd, Mrcienin Devam Olarak
Grlebilir mi? ........................................................................................143
Do. Dr. H. Sabri Erdem
Ankara . lhiyat Fakltesi / ANKARA
9. Tebli: Mrcienin Mezheplii Problemi ve Eb Mansr el-Mtrd......................147
Do. Dr. Cafer Karada
Uluda . lhiyat Fakltesi / BURSA
10. Tebli: Mtrd ve Ear Kelmnda Kader ..............................................176
Yasir Qadhi
Yale University / USA
4. OTURUM
Bakan Prof. Dr. Yusuf evki YAVUZ
11. Tebli: Mtrdnin Dncesinde man ve Kfr Kavram .....................195
Prof. Dr. Adil Bebek
12. Tebli: Mtrdnin Mutezile Eletirisi: Tanr En yiyi Yaratmak
Zorunda mdr? ............................................................................ 207
Do. Dr. Hlya Alper
13. Tebli: Mtrdnin Mutezil Aklcla Ynelttii Eletirilerin Epistemolojik
Temelleri..................................................................................................215
Do. Dr. Metin zdemir
Cumhuriyet . lhiyat Fakltesi / SVAS
14. Tebli: Te`vlt Ehlis-Snnede Mutezil Sylemin Kritii ...................230
Do. Dr. Fethi Ahmet Polat
Seluk . lhiyat Fakltesi / KONYA
MM MTRD ve MTRDLK
5. OTURUM
Bakan Prof. Dr. inasi GNDZ
15. Tebli: mm Mtrdnin aya Ynelttii Eletiriler.............................275
Do. Dr. Sddk Korkmaz
Seluk . lhiyat Fakltesi / KONYA
16. Tebli: Mtrdnin Kitbt-Tevhdinde Hristiyanlk ve Tesls Eletirisi ..302
Dr. Salime Leyla Grkan
SAM / STANBUL
17. Tebli: mm Mtrdnin Dalist nan Gruplarna Yaklam ................311
Do. Dr. Mustafa Sinanolu
SAM / STANBUL
6. OTURUM
Bakan Prof. Dr. Snmez KUTLU
18. Tebli: mm Mtrdnin Tefsir Metodu ..................................................331
Prof. Dr. Abdurrahim el-lem
Abdlmelik es-Sad niversitesi / FAS
19. Tebli: Hadisin Mtrd Kltrndeki Yeri ve Mtrdnin Hadis Yorumu........350
Do. Dr. Hseyin Kahraman
Uluda . lhiyat Fakltesi / BURSA
20. Tebli: Mtrd nin Bilgi Teorisinde Tevtr ...........................................375
Dale J. Correa
Nev York University / USA
7. OTURUM
Bakan Prof. Dr. Mehmet ERKAL
21. Tebli: Mtrd Kelmclarn Manta Yaklam .....................................393
Prof. Dr. Ali Durusoy
NDEKLER
22. Tebli: Mtrd Kelm ve Hanef Fkh: Mtrdliin lem Anlaynn

Hanef Fkhyla likisi ............................................................................403
Do. Dr. Hasan Hacak
23. Tebli: Mtrd Fkh Usl: Gerek mi Kurgu mu? ................................412
Do. Dr. Murteza Bedir
Sakarya . lhiyat Fakltesi / ADAPAZARI
24. Tebli: mm Mtrdnin slm nancn Temellendirmedeki Metodu ....421
Dr. Belksm el-Gli
rika niversitesi, BRLEK ARAP EMRLKLER
8. OTURUM
Bakan Prof. Dr. Rait KK
25. Tebli: Mtrdliin Ortaya k.............................................................435
Yard. Do. Dr. Ahmet Ak
St mm . lhiyat Fakltesi / K. MARA
26. Tebli: Mtrdlik Aratrmalarnda Kaynak Olarak Semerkant Cakardize
Mezarlndaki Mezarta Kitbeleri.......................................................452
Institute of Oriental Studies Ministry of Education and Science of Republic
of Kazakhstan, Almaty / KAZAKSTAN
27. Tebli: Mtrdiyye Doktrininin zbekistanda Aratrlmas: Problemler ve
zmler .................................................................................................464
Dr. Shovosil Ziyodov
Beruni Institute for Oriental Studies Academy of Sciences of Uzbekistan,
ZBEKSTAN
28. Tebli: Trk Basnnda Mtrd ve Mtrdlik.........................................478
Prof. Dr. Mehmet Zeki can
Atatrk . lhiyat Fakltesi / ERZURUM
10
MM MTRD ve MTRDLK
9. OTURUM
Bakan Prof. Dr. Fahrettin ATAR
29. Tebli: Mtrdliin Teorik ve Sosyolojik Birleenleri zerine -Teo-Sosyolojik
Bir Deerlendirme- ..................................................................................495
Do. Dr. Mehmet Evkuran
Hitit . lhiyat Fakltesi / ORUM
30. Tebli: Mtrd ve Siyaset: Hilfetin Kureylii Meselesi ......................524
Do. Dr. kr zen
SAM / STANBUL
31. Tebli: Mtrd Aklcl ve Bunun Gnmz Sorunlarn zmeye Katks.549
Prof. Dr. Snmez Kutlu
Ankara . lhiyat Fakltesi / ANKARA
32. Tebli: Mtrdnin Erken Dnem Tefsir Geleneklerine ve lgili Konulara
Bak.......................................................................................................576
Prof. Dr. Claude Gilliout
Emekli retim yesi / FRANSA
Kapan Konumalar .....................................................................................603
ZETLER
Trke ..............................................................................................................609
ngilizce ............................................................................................................611
Arapa ..............................................................................................................615
Fotoraflar .......................................................................................................617
AILI OTURUMU
Bakan :
Prof. Dr. Salih TU ................................................................

M.. lahiyat Fakltesi Emekli retim yesi
Konumaclar : Prof. Dr. Ali zek ...................................................................

SAV Bakan
Prof. Dr. Rait Kk .............................................................

M.. lahiyat Fakltesi Dekan
Prof. Dr. Ashirbek K. Muminov .............................................

Kazakistan
Prof. Dr. Ulrich Rudolph ........................................................

svire
Prof. Dr. Abdurrahman el-lem ............................................

Abdulmalik al-Sadi University-Fas
Prof. Dr. Necla Pur .................................................................

Marmara niversitesi Rektr
Prof. Dr. Ali Bardakolu ........................................................

Diyanet leri Bakan
Prof. Dr. Celal Erbay ..............................................................

TBMM, Dzce Milletvekili
Al Teblii :
Prof. Dr. Bekir Topalolu .........................................................

M.. lahiyat Fakltesi Emekli retim yesi; TDV slm Aratrmalar
Merkezi
AILI OTURUMU
Oturum Bakan
Prof. Dr. Salih TU
M.. lhiyat Fakltesi Emekli retim yesi
Bismillahirrahmnirrahm
Hamden Lillh ve nusalliyen al nebiyyih...
Sayg deer Marmara niversitesi Rektr Prof. Dr. Necla Pur; Diyanet leri Bakan ayn zamanda meslektamz Prof. Dr. Ali Bardakolu; milletvekilleri;
skdarmzn kymetli kaymakam zzettin Kk Beyefendi ve siz sayn dinleyiciler, davetlilerimiz ve sevgili rencilerimiz hepinize ho geldiniz diyerek
szlerime balamak istiyorum.
Bugn burada dnce hayatmzda ve slm yaamamzda etkili olan pek
deerli ve pek nemli bir trih dnrn grlerini tebli sahiplerinin araclyla paylamak zere toplanm bulunuyoruz.
Bu toplanty birlikte yaptmz ve bize byk yardm dokunan Sayn Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Dekan Prof. Dr. Rait Kk Beyefendiye
bu vesile ile slm limler Aratrma Vakf adna teekkrlerimi arz ederim.
Protokol konumalarna gemeden evvel szlerin en gzeli olan Kurn
tilveti iin emekli hocalarmzdan Prof. Dr. smail Karaam mikrofona davet
ediyorum.
(Kuran Tilveti)
Bu gzel Kurn tilvetinden sonra a konumasn yapmak zere slm
limler Aratrma Vakf Bakan, Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Emekli
retim yelerinden Prof. Dr. Ali zek Beyefendiyi mikrofona davet ediyorum.
14
MM MTRD ve MTRDLK
AILI KONUMALARI
Prof. Dr. Ali ZEK

slm limler Aratrma Vakf Mtevelli Heyet Bakan
Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi ile slm limler Aratrma Vakfnn

birlikte hazrladklar bu tartmal ilm toplantda Byk Trk bilgini, Ehl-i snnet mezhebinin imam Mtrdyi ve Mtrdlii tartacaz.
Konu hem slm hem de insandir. slm dini tevhid dinidir. Her kim
= Allah birdir. Muhammed Allahn elisidir derse Mslman olur.

slm dini iki ana blmden oluur: man ve amel ki, slmn zuhrundan
gnmze kadar Mslmanlar en ok megul eden konulardandr.
slmn ilk asrnda Mslmanlarn iman ve amel anlaylarnda farkl grler ortaya kt. lk olarak ortaya kan Hricler, a, Mutezile ve Kaderiye'dir.
Daha sonralar bunlara Mrcie de eklenmitir.
Ad geen bu guruplar amel ile iman birbirine kartrmlar, bu yanl dncelere bir de siyas eilimler eklenince iler iyice karmtr. zellikle Mutezile ve
ann ok kat tutumlar insanlar deta bunaltmtr. Halbuki slmn znde yani
emir ve yasaklarnda kesinlikle iddet yoktur. Zir zor kullanarak yaptrlan ibadet
ve kulluklarn Allah katnda hibir deeri yoktur. Nitekim Kehif sresi 29 da: Ya
Muhammed deki, bu hak din Allah tarafndan gnderilmltir. Dileyen iman etsin,
dileyen de inkr etsin; Bakara 256da ise Dinde zorlama yoktur denilmitir.
Hicr 164, M.780 de doan ve 241-855 de vefat eden nl hadis limlerinden
Ahmed b. Hanbel ilk olarak bu amel ve iman kargaasnn farkna vararak Ehl-i
Snnet akidesinin ilk temellerini atmt. nk Ahmed b. Hanbel bir hadisi
olarak daha sonra Ehl-i Snnet adn alacak olan amel ve iman ayrmn dile getirmitir. Ayrca daha erken devirlerde amel-iman tartmasn fark eden mm
Eb Hanfe de insanlarn amelleri hakknda hkm vermenin sadece Allaha id
olacan dnerek irc grn ortaya atmtr. Bunun mnas, gnahkrlarn
hesab Allaha rcidir. nemli olan imandr.
Hicr 260 M.873 de doan ve (324-936) de vefat eden ve devrinde
Mutezilenin en byk limlerinden olan Eb'l-Hasen el-Ear, 40 yalarna geldiinde Mutezilenin ve ayn paralelde giden dier mezheplerin grlerinin yanl
AILI OTURUMU
15
olduunu fark ederek Ehl-i -Snnet akidesinin temellerini atm ve Mutezilenin

yanllarn ortaya koymutur. Ear bu ii yaparken Ahmed b. Hanbelin ve Eb
Hanfenin grlerini benimsemitir. Bu hareket aslnda ilk olarak Snnete
dn olarak balam daha sonralar Ehl-i Snnet adn almtr. Eb'l-Hasen
el-Ear bu konular aklamak maksadyla Makltl-slmiyyn adl mehur
eserini yazmtr. O gnlerde bu eser det bir devrim yapmtr.
mm Mtrd Hakknda
Doum tarihi tam olarak bilinmeyen, ancak m. 944 de vefat ettii sanlan,
Mutezile'ye kar Ehl-i Snneti mdafaa eden Eb'l-Hasen el-Earye ve Msrl Tahvye musr olan Mtrd, Mvernnehirde (Orta Asya'da) domu
ve oralarda yaam byk bir limdir.
Birbirlerinden hayli uzaklarda yaayan, birbirleriyle karlamam olan
bu limler, Mutezile'ye ve dier mezheplere kar ayn fikirleri savunuyorlard. Bunun da balca sebebi, daha nce de iaret edildii gibi Mutezile, a ve
Selefiyye'nin insanlar zerinde uygulamaya altklar ar taassub ve iddet idi.
Nitekim bugn de 21. yzylda Mslmanlar arasnda, o gnlerde otaya kan
taassub ve iddet devam etmektedir. Temennimiz odur ki, byle ilm toplantlarda
ortaya atlacak yeni, isabetli ve inandrc grlerle, Mslmanlara zarar veren
ve onlarn gelimelerini engelleyen ve dinin aslnda ve znde olmad halde
beer ve akl yorumlarla ortaya atlm bulunan yanllardan vazgeilir ve yeni
zm yollar bulunur. Aksi takdirde Mslmanlarn bugnk dnya konjektrnde ileri hayli zordur. Bunun sebebi de insanlar yneten ve ynlendiren itici
gcn, insanlarn inanc ve dnya gr olmasdr.
Her ne kadar daha sonra gelen limler Earlik ve Mtrdlik arasnda baz gr ayrlklar olduunu syleseler de, gerekte ilk zamanlarda aralarnda fark yoktu,
zir hedef Mslmanlar arasnda yaygnlaan amel ile ilgili ar taassub ve iddeti
bertaraf etmek olduundan, onlar daha ziyade ana konularda mdafaa yapyorlard.
Daha sonra gelen limler konular inceledike bilinen farklar ortaya koymulardr.
Bir rnek vermek gerekirse mesel, irde, meet, iyilik ve ktln Allaha
nispeti gibi konularda baz gr farklar olduu sylenirse de bunlarn daha ziyade ilim adamlar arasnda cereyan ettii, halkn bunlarla ilgilenmedii de bilinen bir gerektir. Ehl-i Snnet inancnn Mutezile ve iadan ayrlan en nemli
zellii, iman ve amel ayrmdr. Ehl-i Snnet'e gre Amel imana dhil deildir.
Halbuki Mutezile ameli imandan bir cz saymtr.
16
MM MTRD ve MTRDLK
Bugn dost ve karde zbekistan Devleti snrlar iinde kalan, Mtrdnin

yaad dnemde Mvernnehr adyla bilinen, gerek madde ve gerekse man
ynnden son derece mnbit ve Trklerle meskn bir blgede doup yetimi
olan bu byk Trk limi, son derece az ve yetersiz akademik aratrmalara konu
olmu; tarih boyunca tarih ve tabakat eserlerinde hak ettii yeri alamamtr.
te biz, bu aratrma ile slm ilimler tarihindeki bir eksii gidermek, byk bir
Trk bilginini ve gelitirdii inan sistemini ilim lemine btn ynleriyle tantmakgibi erefli bir grevi yerine getirmi olmann gururunu ve huzrunu yayoruz.
Doudan ve batdan zellikle Mtrd ve Mtrdlik mtehassslarn bir
araya getirmeye altmz bu tartmal ilm toplantmzda lkemiz niversite ve Aratrma merkezlerinden zellikle lhiyat Fakltelerinin Kelm Anabilim
Dal ile Felsefe Anabilim Dal retim yeleri ile yurt dndaki niversitelerin
arkiyat Aratrmalar blmlerinde grevli Mtrd ve Mtrdlik uzmanlarnn, byk bir zveri ile hazrladklar teblilerini sunacaklar. ki gn sreyle onlarn bu ilm mahsullerini dinleyip istifade edeceiz.
Takdir edersiniz ki, imdiye kadar yeterli lde aratrlmam olan bu konuyu btn ynleriyle aratrabilmek, siz dinleyicilere ve aratrmaclara konuyu
arz-amk takdim edebilmek iin mmkn olan en ok sayda akademisyenin bu
aratrmaya katlmn salamak zorundaydk. Byle Uluslararas ilm bir toplantda dinleyicilerin iki gnden daha uzun srecek toplantlarda dikkatlerinin canl
tutulamyaca, birden ok seksiyona blnm toplantlarda ise btn dinleyicilerin rabetlerine icbet olunamyaca mlhazalaryla aratrmann btn teblilerinin bir salonda sunulmas kararlatrlmtr.
Bu aratrmaya katlan ilim adamlarmz hazrladklar teblileriyle musrlar
arasnda mm Mtrdyi; evresindeki dier kelm mezhepleri ve felsefe sistemleri arasnda Mtrdlii mukayeseli olarak inceleyen aratrmalarn iki gn
boyunca sizlere takdim edeceklerdir.
Ancak u kadarn sylemeden geemiyeceim. Bilindii zere mm
Mtrd, slm Dnyasnn fikr plnda son derece alkantl olduu; muhtelif
dil ve kltrlerden yaplan tercmeler sebebiyle slm dncesinin dier fikr ve
felsef cereyanlarla kart; inan sistemini nakl deliller yannda akl delillere
dayal olarak da sistemletirmek ve mslmanlarn inan dnyalarn o devirde
hzla yaylma istidad gsteren sapk fikir ve sistemlerin hcumlarndan korumak
zorunda kalnd bir dnemde yaam; o dnemin sorularna cevaplar arayan
limler halkasna katlarak azmsanmyacak katklarda bulunmutur. Bu meynda
AILI OTURUMU
17
ou gayb perdesi arkasnda kalm konularda insan aklnn rettii sorulara cevaplar aram; sapk mezhepler tarafndan ileri srlen, slm inancn sarsmaya
ynelik maksatl sorulara ikn edici cevaplar vermi; mslmanlarn inanlarn her trl sapklktan dalletten korumaya alm; Ehl-i snnet vel-cemat
izgisinden ayrlmadan bu mmetin inancn sarsntlardan korumaya muvaffak
olmutur. Onun gnmze ulaan Kitbt-Tevhd ve Te`vltu Ehlis-Snne gibi
eserleri bugn de insanmzn hal ihtiya duyduu ve inancn korumada mracaat edecei temel klsik kaynaklar olma zelliini muhafaza etmektedirler ki,
teblicilerimiz, bu eserleri her ynyle sizlere tantacaklar; adalarnn eserleriyle, fikirleriyle karlatracaklar ve bunlardan hareketle mm Mtrdnin
nakille akl nasl telif edebildiini gstereceklerdir. Bylece Mtrdliin slm
Dnyasnda neden bu kadar geni bir kabulle karlandn ve yayldn daha
iyi anlyacak, takdir edeceksiniz.
Ben, bu aratrmaya katkda bulunan aratrmaclarmz bu gayretleri ve almalar sebebiyle kutlayp tebrik ederken ahsm ve Vakfmz adna kendilerine
kranlarm ifade etmek isterim.
Son olarak bu toplanty takibe gelen siz dinleyicilere de bu ilim ziyfetinden
azam lde istifade dileiyle sayg ve sevgilerimi sunarm.
Prof. Dr. Ali zeks Opening Speech in The Symposium Titled The Great
Turkish Scholar Mtrd and Mtrdsm
Dear Guests,
In this scientific meeting arranged collaboratively by Marmara University,
Faculty of Theology and the Research Foundation for Islamic Sciences, we will
discuss Mtrdsm and the Great Turkish Scientist, namely Mtrd, who is the
imam of the Ehl-i Sunnet sect.
The subject is both Islamic and human. Islam is a religion of unification. Anyone
who says
= there is only one God, will become a Muslim.
The Islam religion consists of two main sections: Belief and practice.
During the first century of Islam, different views emerged on the faith and
practice concepts of the Muslims. The Kharijites (salafis), Shiah, Mutazili and
kaderiye were amongst the first. To appear. Murcie was later added to these.
18
MM MTRD ve MTRDLK
The said groups have confused belief and practice and when politics was added to this wrong opinion of theirs, things became more complicated. Especially
the exteremely rigid manners by Mutazili and Shiah nearly whelmed people. In
deed no extremisim in Islam, because Allah says in the Quran, kehif / 29 Certainly this correct religion Islam sent by Allah. So man who wishes to believe
believe. And man who wishes to deny deny
In Bakara / 256 No detest in the religion. True guidance is distinct from error Thus the extremisim that we see among muslems is rong understanding.
Ahmed b. Hanbel, a renowned Hadith scientist who was born in Hegira 164,
780 AD and died in 241-855, was first to became aware of this belief & practice
chaos and thus laid the first foundations for the Ehl-i Sunnet doctrine.
Furtherore, Imam Eb Hanfe, who became aware of this practice-belief argument at earlier times, introduced Murciesim with the idea that the authority to
judge peoples practices only belonged to God. This means that the sinful is only
accountable before the God.
As he approached his 40s, Ebul-Hasen El-Ear, one of the greatest scientists of Mutazili born in Hegira 260, 3 AD and died in (324-936), realized that the
opinions of the Mutazili and other parallel sects were wrong, and thus laid the foundations for the Ehl-i Sunnet doctrine and manifested the errors of the Mutazili.
When Ear was performing this job, he adopted the views of Ahmed b. Hanbel
and Eb Hanfe. This movement originally started as Return to Sunnet and was
later named as Return to Ehl-i Sunnet. In order to explain these issues, EbulHasen El-Ear wrote his famous work titled: Makltl-slmiyyn. In those
days, this virtually created a revolution.
Mtrd, is another great scientist who is born in Transoxiana (Central Asia)
on an unknown date and supposed to have died in 944, lived in this region and
defended Ehl-i Sunnet against the Mutazili as a contemporary of Ebul-Hasen ElEar and the Egyptian Tahv.
Despite the fact that these scientists lived quite apart from each other and
never met personally, they were defending the same ideas against the Mutazili
and the other sects. The main reason behind this was the bigotry and violence
that the Mutazili, Shiah and Salafi were trying to impose on people. Similarly
this bigotry and violence appeared on those days still continues today between
the Muslims of the 21st century. Our wish during these scientific meetings is to
use new, well-directed and credible opinions in order to rid the Muslims off such
AILI OTURUMU
19
views not covered by the core of the religion and fabricated from personal and
subjective interpretations which are at the same time harmful for and preventing
the development of the Muslims.
Despite the fact that the subsequent scientists stated some divergence of opinions existed between Asharis and Mtrds, no differences existed during the
first times. It was because they were rather defending main subjects in order to
eliminate the bigotry and violence existing amongst Muslims concerning the subject of practice. As the posterior scientist examined the subjects, they manifested
the known differences.
To give an example, although it is rumored that some differences of opinion
existed on subjects such as the attribution of behest, beseech, goodness and evilness to God, it is known that these rather existed between scientists and the public
were not concerned about them. The most obvious difference of the Ehl-i Sunnet
belief from Mutazilis and Shiahs is the separation of belief and practice. According to Ehl-i Sunnet, Practice is not included in belief. However, Mutazilis
considered practice a part of belief.
This great Turkish scientist, who was born and grew up in a very productive
region hosting many Turks within the borders of a friend and brother country, Uzbekistan, known as Transoxiana during the period when Mtrd lived, was subjected to very few and insufficient academic researches and throughout history,
he could not attain the place he deserved for his historical works. And with this
study, we experience the pride and tranquility of fulfilling an honorable mission
of meeting a deficit in the history of Islamic sciences such as introducing to the
scientific world a great Turkish scientist and the belief system he has developed
with all its aspects.
In this study of ours, where we especially tried to gather the Mtrd and
Mtrdsm experts, both from the East and the West, under one roof, faculty
members from our Universities and Research Centers and especially from Islamic
Theology and Philosophy Departments together with Mtrd and Mtrdsm
experts working in foreign universities Oriental Studies Research Departments
who prepared the bulletins they presented to you with great sacrifice. On this
wise, we will hear and benefit from their scientific productions on the subject.
As you would appreciate, we had to include as much number of scientists
as possible in order that the said subject, which was never sufficiently examined
until now, can be examined with all its aspects and can be presented in depth to
20
MM MTRD ve MTRDLK
the researchers. It was decided to have all bulletins presented in one hall due
to the fact that meetings lasting more than two days cannot keep interests alive
and those having more than one section cannot have the popularity of the entire
audience.
As our scientists participating in this research will present during these two
days the reslts of their studies on Imam Mtrd as compared to his contemporaries and within the scope of the other surrounding theology sects and philosophy systems, I will neither introduce nor explain to you Imam Mtrd or
Mtrdsm.
But I should nevertheless state that Imam Mtrd lived in a period when
the Islamic world had deep intellectual turbulences as it was faced with intellectual and philosophical streams emanating from translations made from
various languages and cultures and as it had to protect itself from the rapidly
spreading perverse ideas and systems that aimed at systemizing its concept
of belief through taking spiritual as well as assumptive evidences as a basis;
and this scientist participated in the scientists circle who sought answers to
the questions of the period and made substantial contributions thereto. In this
sense, he sought answers to the questions produced by the human mind for
many secret Un seen subjects; gave convincing answers to deliberate issues
introduced by perverse sects in order to shake the Islamic belief; tried to protect the Muslims belief from all kinds of perversity and disorientation; and
succeeded in preventing convulsions in the belief of the Ehl-i Sunnet community while not diverging from its demarcations. His works such as KitbtTevhd and Te`vltu Ehl-i s-Sunne, which reached our age, still preserve their
very particularity of being classical sources that humans may need and utilize
in order to protect their belief. And our speakers will introduce these works
to you with all their aspects; they will compare them with those of their contemporaries & ideas and moving on from that, they will show you how Imam
Mtrd could compensate assumption and spirituality. You will therefore
appreciate and better understand why Mtrdsm is so widely recognized in
the Islamic world.
I hereby congratulate our researches contributing to this research with their
studies and extend my gratitude to them in the name of our Foundation.
And finally, I extend my respect and love to you, our listeners here in this
meeting, with the hope that you derive the utmost benefit from it.
AILI OTURUMU
21
.

..

.

.

164 780/

.

.
.

241 855 /
241 855 / (.
164 780/-.
)
MM MTRD ve MTRDLK
944

22

.

.
.

.

.
.

AILI OTURUMU
23
.

.

24
MM MTRD ve MTRDLK
Prof. Dr. Rait Kk

Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Dekan
Muhterem Diyanet leri Bakanm, Sayg deer milletvekillerimiz, Marmara niversitemizin Sayg deer Rektr, Sayn Kaymakamm, ok kymetli
misafirler, hanmefendiler, beyefendiler, nce hepinizi saygyla selmlyor teriflerinizden dolay kranlarm sunuyorum.
Marmara niversitesi bnyesinde yer alan lahiyat Fakltesi, Trkiyede
yksek din retimi veren u an itibariyle saylar yirmi bei ulam bulunan
ilahiyat fakltelerinden saysal adan en ok retim elemanna sahip olandr.
inde bulunduumuz yl itibariyle renci alm asndan da yeterli saylabilecek kontenjana kavumu olduunu belirtmek isterim. Bu hususta sayg deer
rektrme huzurlarnzda bir kere daha kranlarm arz ederim.
Sadece Trkiyenin deil, dnyann nemli bir kltr ve medeniyet merkezi olma zelliine sahip stanbulda bulunmann avantajn imkanlar lsnde
deerlendirmeyi bilen fakltemiz, lkemiz ve insanln ilim ve kltr hayatna
katklar salayc almalar yapmaktadr. Fakltemiz bir taraftan eitim-retim
faaliyetlerini yrtr ve lkemize nitelikli ilim adam, Diyanet leri Bakanl
ve Mill Eitim Bakanl'na kaliteli eleman yetitirirken bizzat kendisinin organize ettii veya bugn olduu gibi organizasyonuna ortaklar bulduu ilim, kltr
ve sanat faaliyetleriyle de milletimizin ve insanln yararna kalc almalar
yapmakta, milletimizin bilim ve kltr birikimine katk salamaktadr.
Bugnk sempozyum son iki yl iinde dzenlediimiz nc uluslar aras sempozyum olmaktadr. Daha nce yine bu salonlarda uluslar aras bn-i Sina sempozyumu ile, Kltr ve Medeniyet Tarihimizde Badat sempozyumlarn dzenlemitik.
Sayg deer katlmclar! Mensubu bulunmakla kvan ve onur duymamz gereken slm Medeniyeti hkimiyet alanna giren corafyalar tahribattan korumu,
imar etmi, bu corafyalarda yaayan her tr inan, felsefe, rk renk ve cinsten oluan
insan unsurunu insanlk onuruna yakr tarzda bir hayat srmesini temin etmitir.
Temel dayana ve kayna slmn gerekleri, kurallar, dnya ve hiret
gr olan slm Medeniyeti henz erken dnemlerden itibaren nemli sayda
ve hemen her alanda nc ve nder insanlar yetitirmitir. Bunlarn yannda bir
takm sosyal kurumlar oluturmu, hayranlk duyulan ve gpta edilen pek ok
kltr ve sanat eserleri meydana getirmitir.
AILI OTURUMU
25
nsanln yolunu aydnlatan nc bir kiiyi konumak bir medeniyetin ilim

ve bilgi anlaynn tezahr olan kitaplar, bu kitaplarn ihtiv ettii ilmin insanlk ailesine katklarn, o kiinin yetitii medeniyet ve kltr havzasn, orada
yetimi olan baka kiileri ve insanln bugn ulat ilim, bilgi, kltr, sanat
ksaca medeniyet ve irfn sevgisine katk salam, nclk etmi pek ok lim,
sanatkr ve dnrle konumann, tanmann, anlamann ve bugnk rneinde
olduu gibi asrlar sonra ona minnet ve kran borcumuzu demenin vesilesidir.
Bizim ilim geleneimiz iinde trih-i ricl, ricl ilmi, tabakt ilmi, menkb
ilmi gibi adlarla anlan ve konusu insan hayat olan, her asr iin, her ilim dal iin,
her ehir iin ayr eserleri olan ilim dallar vardr. Bu sayede gemie ait hafzamz
olduka gl ve baka milletlerde gremediimiz lde korunmu durumdadr.
Btn bunlar bilip hatrda tutmak, unutmamak ve gnmze tamak bizi
gl ve z gven sahibi klaca gibi, dn ile aramzda kpr oluturur, yarnn
inasna katk salar, ayrca insanlk adna bir vefa borcu yerine getirilmi olur.
te bugn bizim asrlar ncesinde yaam ama hala yz milyonlarca insann izini
takip ettii mm Eb Mansr Mtrdyi anmzn sebebi de budur. O, slm
tarihinin henz ge saylmayan bir zaman diliminde hicri nc ve drdnc,
milad dokuzuncu ve onuncu asrda yaam olup, zbekistan gibi halknn byk ekseriyetini Trklerin tekil ettii bir blgeye mensuptur. Trk asll olduu
hemen hemen kesindir.
Milletlerin yetitirdikleri deerlere sahip kmas ve bunlarla iftihar etmesi
yeni yetien nesillere alma ve ykselme azmi alar. Bu sempozyumda kymetli
ilim adamlar mm Eb Mansr Mtrdnin ok eitli ynleri zerinde nemli
dnce ve grlerini ortaya koyup ilim leminin ttlna sunacaklar iin benim
bu konularda bir ey sylemem zid olur.
Sayg deer misafirler! Sempozyumlar dnyann eitli lkelerinde yetimi ilim,
fikir ve sanat adamlarn bir araya getirmesi, onlarn buluup konumalarn, fikir ve dnce al-veriinde bulunmalarn salamas asndan da ayr bir nem tamaktadr.
Biz bu sempozyumu slm limler Aratrma Vakfnn katks ve ibirlii ile
tertiplemi bulunuyoruz. Bu vesile ile Vakf bakan muhterem Prof. Dr. Ali zek
hocamzn ahsnda Vakfn mtevelli heyetine, Fakltemizin Temel slm Bilimleri Blm Bakan Prof. Dr. Fahrettin Atarn ahsnda sempozyum tertip heyeti
yelerine, Prof. Dr. Bedreddin etiner bakanlndaki yrtme heyetine, Prof. Dr.
Yusuf evki Yavuz bakanlndaki sempozyum ilim heyetinde yer alan retim
yesi arkadalarmn her birine, sempozyum sekretaryasna, emei geen herkese
MM MTRD ve MTRDLK
26
ve zellikle bizi bu konularda tevik eden ve her vesile ile destekleyen niversitemizin sayg deer Rektrne huzurlarnzda bir kere daha teekkrlerimi sunarm.
Teekkr ve kranlarmzn en by yurt iinden ve yurt dndan sempozyum dvetimize icbet eden sayg deer ilim ve fikir adamlarnadr. Umarm
dnyann en gzel ehirlerinin banda gelen stanbulda gzel gnler geirme
imkn bulurlar. Bu vesile ile hepinize tekrar teekkr eder beni dinleme ltfunda
bulunduunuz iin hepinize sayglarm sunarm.

Kazakistan
Dierli sempozyum organizatrleri ve sevgili katlmclar Sizlere Kazakistandan

ve Orta Asyadan selmlar getirdim.
mm Mtrd Trkistanda dnyaya gelen ve orada yetien kymetli slm
limlerinden biridir.
Ne yazk ki, bu deerli hemehrimizin ismi Rusya mparatorluu ile Sovyetler Birlii zamannda unutulmaya yz tutmu idi. Fakat, Allahn takdiri olsa
gerek, bugn hem Orta Asya ilim dnyasnda hem de slm ilimler cmiasnda
mm Mtrdnin ahsna ve almalarna gereken ilgi gsterilmektedir. ok
gzel ve hepimizi sevindirici bir alma olarak bu kadm ehirde, medeniyetlerin merkezi stanbulda deerli hemehrimizin adna tertiplenen uluslar aras bir
sempozyumda aranzda bulunmaktan mutluyum. zellikle stanbulda byle bir
organizasyonun yaplmas ayr bir nem tamaktadr. nk Trkiyenin niversiteleri, aratrma merkezleri ve dier ilim kurulular, dnyann ileri gelen messeseleri arasnda yer almaktalar. unu da belirtmeliyim ki, bir ok slm liminin
almalar ve elyazma halindeki eserleri stanbulda bulunuyor.
Son olarak, bizim gibi, uzun seneler slm ilminden uzak kalan insanlar iin
stanbul en nde gelen ilim merkezidir, bizim mektebimizdir. Buraya gelen her aratrmac yeni bir eyler reniyor ve ilim hazinesini biraz daha doldurarak lkesine
dnyor. Ben daha nce de stanbula gelmitim. Ama imdi, bu sempozyuma katlmam, ayn topran ocuu olduumuz mm Mtrdnin adna dzenlenen bu
Sempozyumda hazr bulunmam benim iin ok gurur verici bir olaydr. Ben, sempozyumu dzenleyen herkese ayr ayr kranlarm sunuyorum ve bu sempozyuma
terif eden herkese, tm katlmclara ve dinleyicilere ok ok teekkr ediyorum.
AILI OTURUMU
27
mm Mtrd Sempozyumu ile yakndan veya uzaktan alkas olan herkese mm

Mtrdnin hemehrileri adna ayrca teekkr ederim. Bu vesileyle SAV ile Marmara
niversitesinin yneticilerini bu gzel organizasyondan dolay tebrik ederim.

svire
Sayn Bakan, muhterem katlmclar, beyler ve hanmlar: ilk olarak, nceden

hazrladm bir konumam olmad iin zr dilemem gerekir. Ancak ben, bana
tannan bu konuma frsatn, mm Mtrd ile ilgili tecrbeme dir ahs bir eyler sylemek iin deerlendireceim. Bu, bir anlamda Almanyal bir akademisyenin
yaad tecrbedir. Mtrdyi incelemeye yaklak yirmi yl nce baladm. O
zamanlar Joseph Van Essin Tbingende Kelm Tarihine dair bir dersini almtm.
Hepinizin bildii gibi Prof. Van Ess Mutezile ile ilgilenmekteydi. Dolaysyla bir
sonraki adm, sadece Mutezile deil, baka bir ey olmalyd. Byle bir konu acaba
ne olabilirdi? O zamanlar Ear zerine baz almalar vard ama Mtrd zerine hi bir ey yoktu, ama onun mehur Kitbt-Tevhdi yaynlanmt. Bylece
Mtrd konusunda almaya baladm. O zaman benim almam, Kelm Tarihinde nemli bir ahsiyete dair bir almayd, dolaysyla benim almamn amac
Kelm Tarihine katkda bulunmakt. On yl sonra, 90larn sonuna doru ilk defa
zbekistana gittim, Semerkantta Mtrdnin mezarnn al srasndayd.
zbek bilginler benden Mtrdye dir bir konuma yapmam istediler, ben
de yaptm. Bu konumaya tepki aldm. Bunlardan birincisi, o konumay yaptm akam, Semerkantn imam otelde beni ziyaret etti ve Mslman olup olmadm sordu. Ben de tabi ki, hayr dedim. O zaman benim Hristiyan olup olmadm sordu. Ben de evet dedim. Bunun zerine benim benim iin nemli deil,
her halkrda senin iin dua edeceim nk sen Mtrdyi incelemisin dedi.
kinci tepki de yle: Bir sonraki akam benim konumam dinlemi bir astronomi
bilimcisi geldi. Biliyorsunuz Takentte astronomi bilimi olduka nemlidir. Bu
kii Sovyetler Birlii dneminde bu sahada olduka iyi eitim alm biriydi. Bana
dedi ki: Bugne kadar dinin anlalmaz bir ey olduunu duydum hep. Fakat ben,
sizin Mtrd zerine olan konumanz dinlerken din benim iin aklla kavranabilir ve mkul bir ey haline geldi. te benim aratrma tecrbem byle oldu.
Yani, Mtrd, Kelm Tarihinde nemli bir ahsiyetti, ayn zamanda bugnn
insan iin de nemliydi; hatt o, bugnn bilim adam iin de nemliydi.
28
MM MTRD ve MTRDLK
Btn bunlardan sonra, bu faaliyeti dzenleyen organizasyon komitesine, aslnda stanbula dvet edilen herkes adna, kranlarm sunarm. Burada mm Mtrd
hakknda konumak bizim iin bir ereftir. Dvetiniz iin ok teekkr ediyorum.
Oturum Bakan Prof. Dr. Salih Tu: slm Dnyasndan katlan akademisyenler adna bir konuma yapmak zere Fas Abdlmelik es-Sad niversitesi retim yesi Sayn Prof. Dr. Abdurrahman el-lemyi mikrofona dvet ediyorum.

Trke Metin
Rahmn ve Rahm olan Allahn adyla. lemlerin Rabbi Allaha hamdolsun.
Peygamberlerin ve Rasllerin Efendisi Hikmet ehlinin ve limlerin nderi, kymet
gnne kadar hidyet sancann sahibi Efendimiz Muhammed Mustafaya salt
ve selm olsun.
Sayn Oturum Bakan, Trkiyenin Sayn Diyanet leri Bakan, slm
limler Aratrma Vakf (SAV) Sayn Bakan, Marmara niversitesi Sayn Rektr, skdar lesi Sayn Kaymakam, M. . lahiyat Fakltesi Sayn Dekan,
Deerli akademisyen arkadalar, Deerli katlmclar, renci evlatlarm, renci kardelerim! Allahn selm, rahmeti ve bereketleri zerinize olsun.
Mutluyuz Bu gzel ilm toplantda aranzda bulunmaktan dolay mutluyuz.
Mutluyuz slm Medeniyetinin hkim olduu asrlar boyunca byk
limleri, byk fakh ve mtefekkirleri barnda barndran bu kalede, slm Medeniyetinin nemli merkezlerinden biri olan bu gzel ehirde aranzda bulunmaktan dolay mutluyuz.
Yine mm Eb Mansr el-Mtridnin kendisine hs fikirleri ve mezhebi hakknda konumak zere, uzaktan yakndan burada biraraya gelen aratrmac, ilim adam ve dnrlerin oluturduu bu sekin toplulukla bulumaktan dolay mutluyuz.
Bylece dnyaya bakmz dzeltme ve slm dncemizi gelitirme asndan
bu fikirlerden ve bu mezhepten yararlanmamz, zamanmz mslman genlerinin bu
deerli ilm ahsiyetin hikmetinden istifade ederek aydnlatlmas mmkn olacaktr.
AILI OTURUMU
29
Bu mnasebetle bu almay stlenen Marmara niversitesi'ne teekkr

ediyorum. Bu mbarek sempozyumda sorumluluk alanlarn her birine teekkr
ediyorum. zellikle nezh konukseverlikleri ve gzel organizasyonlar sebebiyle
teekkr ediyorum. Sekin aratrmaclar ve ilim adamlaryla grme frsat verdikleri iin teekkr ediyorum.
Nitekim merhm stdlarmzdan, hocalarmzdan biri bize yle demiti:
Eskilerin ilim tahsil etme, iczet alma, mselsel senedler elde etme urunda yaptklar ilim yolculuklar artk zamanmzda yaplamyor. Bunun yerini bu ilm bulumalar ve sempozyumlar ald. Niin? nk bu toplantlar, aratrmacya ilim
adamlaryla grme ve buluma vesilesiyle grlerini glendirme ve dncesini olgunlatrma imknn vermektedir.
Ayn ekilde ecddmzn ve gemilerimizin zerinde yrdkleri ekilde bu
ilm mealeyi koruma ve devam ettirme, stanbulun kimliini srekli koruma ve stanbul niversitelerinin ilm kimliini koruma konusunda Trkiyenin ve stanbullularn gayretini ve zellikle bu sempozyumu dzenleyenlerin gayretini, takdir ediyorum.
Bilindii gibi slm Medeniyeti ve tarih boyunca bu medeniyetin ortaya kard btn mezhepler, btn fikir ve dnce akmlar eitlilik arz etseler de
istisnasz hepsinde ana ilke, temel l srekli korunmutur. Btn bu mezhepler,
btn bu dnce akmlar mukaddes ilh ve nebev naslar yani Kurn- Kerm
metni ve hadis-i erf metinleri ile esasl bir ekilde irtibatl olma eklindeki ortak
noktada birlemilerdir.
slm Medeniyetinin ortaya kard btn mezhepler hibir istisn olmakszn, bilindii gibi ve hepinizce son derece ak olduu gibi, sadece bu mukaddes
ilh ve nebev naslar anlama abasndan ibarettirler. Bilindii gibi btn mezhepler bu mukaddes nass anlama, inceleme ve bazen de yorumlama ile irtibatldrlar. Btn mezhepler istisnsz Peygamberlik Nrundan aydnlanmaktadrlar.
Kasde-i Brdedeki o mehr beyti hepimiz ezbere biliyoruz:
Hepsi Allah Reslnden alr;
Denizinden bir avu su; yamurundan bir damla su.
slm tarihi boyunca btn limler, fakhler, kelm ve hikmet erbb, hikmetlerinde ve ilimlerinde Peygamberlik Nrundan istifade etmilerdir. Onlar ictihadlar ve ilimleriyle mukaddes ilh ve nebev naslar anlamaya almlardr.
unu ifade edeyim ki: Biz bugn bu gibi toplantlara son derece muhtacz.
Az nce sylediim gibi, bu toplantlar dnyaya bakmz gelitirmektedir,
MM MTRD ve MTRDLK
30
mukaddes ilh ve nebev naslar okuma ve anlaymz gelitirmektedir. Biz bugn bu geliim ve olgunlamaya her zamankinden daha ok muhtacz.
Biz yirmibirinci asrda bakalaryla iletiim kurmaktan, bakalarna almaktan ve bakalaryla tanmaktan sz ederken; yle inanyorum ki bakalaryla iletiim kurmadan nce kendi ahsiyetlerimizle, kendi kendimizle iletiim kurmaya
daha ok muhtacz. Burada temel bir meseleyi kaydediyoruz. mm Eb Mansr
el-Mtrd ve dier birok lim; slm medeniyetinde aratrma, inceleme, srekli alma ve tahkik hususunda ilim, dnce ve hikmet rneidirler.
O halde biz bakalaryla iletiim kurmadan nce kendi ahsiyetlerimizle, kendi kendimizle iletiim kurmaya muhtacz. nk bu ahsiyetler temel ahsiyetler
olarak kabul edilmeye, zellikle yanllarn dzeltilmesi konusunda tesirli olacak
er, ilm hikmet esaslar zerinde temellendirme sz konusu olduunda temel
ahsiyetler olarak kabul edip deer verme zorunda olduumuz, ulv kimselerdir.
Sz sz ayor. fade ettiim gibi bu sempozyumlarn nas erevesinde yaplacak alma, aratrma ve incelemeler konusunda byk katklar olmaktadr.
Bu sempozyumlarn baz topluluklarn iine dtkleri yanllklar dzeltmelerinde, baz genlerimizin mukaddes ilh veya nebev nassa hatl yaklamlarndan dolay iine dtkleri yanllklar dzeltmelerinde byk rol olmaktadr.
Bu mbarek sempozyumu dzenleyenlere tekrar teekkr ediyorum. Organizasyon komitesine, Marmara niversitesi Rektrlne ve lahiyat Fakltesi
Dekanlna teekkr ediyorum.
Sessizce dinleyecek olanlar takdir ve teekkr ediyorum. Deerli katlmclara teekkr ediyorum.
Allahn selm, rahmeti ve bereketleri zerinize olsun.

Abdulmalik al-Sad University-Fas
AILI OTURUMU
31
...
.

.

:
...
MM MTRD ve MTRDLK
32

- .

.
...

...
Prof. Dr. Necla Pur

Marmara niversitesi Rektr
Sayn Milletvekilleri, Sayn Diyanet leri Bakanm, Sayn skdar Kaymakam, Sayn Yk yeleri, Sayn stanbul Mftmz, Marmara niversitesi lhiyat
Fakltesi'nin Sayn Dekan, Deerli Vakf Bakan, ok deerli retim yeleri,
Sayn tebli sahipleri, Sayn hanmefendiler, beyefendiler! Marmara niversitesi
lhiyat Fakltesi ile slm limler aratrma Vakfnn birlikte dzenledikleri Byk Trk Bilgini Mtrd ve Mtrdlik konulu uluslar aras sempozyumuna ho
geldiniz. Sizleri niversitem ve ahsm adna tekrar tekrar sayg ile selmlyorum.
Bugn lahiyat Fakltemiz ve SAV, Byk Trk Bilgini Mtrd konusunda
ve bu ok nemli kiiyi akademik dnyada tantmak veya tannamamas nedeniyle
dzenlemi olduklar bu nemli sempozyuma bilim insanlar byk rabet gstermitir. Aa yukar dokuz oturumda otuz drt bilim adam ki, bunlar arasnda
Trk bilim adamlar ayn zamanda Amerika Birleik Devletleri, ngiltere, Fransa,
svire, Kazakistan, zbekistan ve rdn gibi lkelerden gelen ok deerli konuklarmz da bulunmaktadr. Bu ok gzel ve zel sempozyum gn srecektir.
AILI OTURUMU
33
Biraz evvel Vakf bakanmzn ve Oturum bakan Salih Tu Hocamzn

ifade ettikleri gibi Byk Trk Bilgini Mtrdnin Mvernnehr blgesinde,
Semerkantda doduu, aa yukar dokuzuncu yzyln ortalaryla onuncu yzyln ortalarnda yaad tahmin edilmektedir.
Benim burada mm Mtrd hakknda uzman deerli bilim insanlarna bilgi
sunmam sz konusu olamaz. nk herkes kendi bildii konularda grlerini
syleyebilir. Zten bu gn sreyle bu konu enine boyuna tartlacak ve grlecektir.
unu ak yreklilikle ifade etmek isterim ki, Marmara niversitesi lhiyat
Fakltesi her zaman olduu gibi yine bir ilke imzasn att. Yzde doksan
ksrnn Mslman olduu Trk toplumunda ne yazk ki, bu kenardan kydan
da olsa dinin baz gereklerini yerine getirmeye alan veya ben din konusunda bir eyler biliyorum diyen insanlar dahi bu ok deerli Trk bilim adam
konusunda yani mm Mtrd konusunda hemen hemen hibir bilgiye sahip
deildir. Byle bir konunun ortaya konulmasna Marmara niversitesi lhiyat
Fakltesi'nin nclk etmesi beni ok mutlu etti. Ben yl dolduran Marmara
niversitesi gibi devas bir niversitenin st yneticisi olmaktan hep mutluluk
duydum. Rektr olarak byle bir lahiyat Fakltesine sahip olmaktan da ayrca
onur duyuyorum. Bata Faklte Dekan olmak zere bu fakltemin btn retim
yelerini sevgiyle ve saygyla selmlyor, minnet ve kranlarm kabul buyurmalarn ric ediyorum.
Sayn dekanmn her zamanki gibi zarif dvetine icbet ederken bu konu
hakknda kendisinden az da olsa bilgi istirhm ettim. Bana verdii bilgileri
okuduum zaman bylesine zel, Trk ve slm bu kadar gzel ortaya koyan bu immmz hakknda sadece isminin dnda fazla bilgim yoktu. Teslim
edersiniz ki, bu benim kabahatim deildi. Bu konunun burada gn sreyle
tartlacak ve kitap haline getirilecek olmas benim konumumdaki birok aydna k tutacaktr.
zellikle aklla vahyi, dinle ilmi uzlatran, dnya ile hiret aras dengeyi
kuran, hogr ve aklc grleri dolaysyla kendilerine minnet borluyuz. Seluklu ve Osmanl ulems bu grleri daha da gelitiriyor bir Trk bilgini ve
din adam ortaya koyuyor. Bu inanlmaz gzel ve heyecan verici bir ey. Bugn
iyisiyle ve ktsyle iinde yaadmz ve kreselleen dnyada ba baa kaldmz pek ok soruna en ak ve en gzel zmleri reten, dokuzuncu ve onuncu
yzyllarda dnya ile hiret aras dengeyi kuran, hogr ve aklc grleri gelitiren bu kiinin konu edinilmesi beni son derece mutlu etti.
34
MM MTRD ve MTRDLK
Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi, bu nemli kii hakknda pek ok

yksek lisans ve doktora almalar yaptrmtr. Ayrca emekli hocalarmzdan
Sayn Prof. Dr. Bekir Topalolu hocamz da bu konuda ok deerli almalar
yapmaktadrlar.
Btn bu almalarn yannda bugnk toplant son derece nemli. Ben
bu toplantda emei geen herkese zel kranlarm sunuyorum. Teblileriyle
katkda bulunan deerli bilim adamlarna minnetlerimi sunuyorum. Yine ok deerli Vakf Bakanmza ve onun ahsnda btn alanlarna ve yneticilerine
teekkr ediyorum. Bugn bizleri onurlandran ve Marmara niversitesi retim
yesi olmasndan byk onur duyduum ok deerli Bardakolu hocamn da
bugn onurlandrmasndan ok byk mutluluk duyuyorum. Ayn zamanda yine
fakltemizin kymetli retim yesi milletvekillerimiz ve YK yeleri toplantmza onur verdiler.
Deerli hanmefendiler, beyefendiler bu toplantya katlmlaryla ayrca eref
verdiler. Herkese teekkr ediyorum. Bu deerli ilim adam din bilgini imammza, belki de Trk olmas nedeniyle yeterince gndeme getirilmemesi nedeniyle
onun mnev ahsndan zr diliyor ve kendisine Allahtan rahmet diliyorum.
Prof. Dr. Ali Bardakolu

Diyanet leri Bakan
Bizleri bir ilim sofrasnda buluturan Yce Rabbimize sonsuz hamd senlar
olsun. Gzel ahlknn nda ve rehberliinde hayatmz mmr eylediimiz
efendimiz Muhammed Mustafa ve btn peygamberlere saysz salt ve selm
olsun. Hepimiz Marmara niversitesinin hr ilim emsiyesi altnda, hr ilim atmosferini teneffs eden ve orada toplanan byk bir ailenin yeleriyiz. Bu aileyi
ben hi terk etmedim ve hi kopmadm ve yesi olmakla iftihr ettim. Cmiamzn
Sayn Rektr ve hepimizin hocas, yine cmiamzn sayn dekan ve milletvekillerimiz, sayn kaymakammz ve yine cmiamzn mensubu stanbul il mftmz,
eli plesi deerli hocalarm, ilim erbb ve kymetli hanmefendiler, beyefendiler, hepinize ayr ayr sayglarm sunuyor salk ve fiyetler diliyorum.
Branm slm Hukuku olduu iin mm Mtrd hakknda derinlemesine
konumak haddi amak olur. Ancak bende brakt izlenimler itibariyle bir noktay sizinle paylamak istiyorum. Dorudur slm Dini Hicazda dodu, Hicazda
AILI OTURUMU
35
geliti. Kurn ve snnet merkezli olarak Hicaz blgesinde tekevvn etti. Ama
slm kltr ve medeniyeti artk kenarlara doru almaya balaynca deiik ilim
havzalar ve medeniyetlerle karlat. Dikkat ederseniz en gzel ve en arpc
eserler de bu karlama havzalarnda meydana geldi. Mekkede dodu, Kurn
ve Snnet bilgisi Medinede tekevvn etti, ksa zamanda Iraka geti oradan da
Mvernnehre, nehrin tesine Fergana vdisine geti. Orada o blgenin kadm
kltrleriyle karlat. Bir sentez ve bir metodoloji olutu. Ve hemen geri dnd
k yansd Badatda ham ilim oldu. Haneflik mezhebine dikkat ederseniz bu
mezhebin oluumunda Mvernnehir limlerinin ok byk belirleyici katks
vardr.
Hanef mezhebi sadece immmz mm- Azamn grleri etrafnda olumu bir mezhep deil. Aslnda onun balatt, rencilerinin devam ettirdii lemann metot kazandrd ve iki asr sonra da Mtrdlikle birleerek det bir
ila ve are oldu. Deerli rektrm hakldr biz hayatmzda Mtrdlii hissetmiyoruz. Biliyoruz ki, Mtrdlik Haneflikle kararak, i ie geerek, mesel,
Bediussanyi okuduumuz vakit, drdnc, beinci asr Hanef kaynaklarna
baktmz vakit Mtrdlik ile Hanefliin i ie olduunu grrz. det ayn iindeki eker gibi hayatmzn, slm algmzn iine kartn hissetmemek
mmkn deildir.
Hicazda doan slm medeniyeti civara alp da orada farkl ilim ve kltr motifleriyle karlanca kendini test etmeye balad. Sorgulad, sorguladka
da yeni metodlar ve ok gl argmanlar oluturdu. Mesel, bir Endls havzas byledir. Kuzey Afrika zerinde slm medeniyetinin Endlse gemesi,
Endlsteki o kadm Avrupa mirasyla bulumas bizim iin ok mstesn rnlerin ortaya kmasna sebep olmutur. Daha sonra ayn verimlilii Filistinde gryoruz. Daha sonra ayn verimlilii stanbulda gryoruz. stanbul ayn zamanda bir buluma noktasdr. Kazanda gryoruz, Saraybosnada gryoruz.
Dikkat ettiimiz vakit bunlar hep slm medeniyetinin dier medeniyetlerle bulumas, karlamas, kendine olan z gvenin artmas, bu z gvenle
heserlerin, kalc eserlerin kalc dncelerin olumas demektir.
O dnemde o gnk imknlarla slm corafyas zerinde iletiimin ok kuvvetli olduunu gryoruz. bnr-Rdn Endlsten Badata gelmesi veya fikirlerin bir iki yl ierisinde Endlsteki, Kuzey Afrikadaki bir fikrin bir iki yl
zaman zarfnda Orta Asyada tartlr olmas da bizi o gnk ilim dnyasnda ok
gl bir ilim itiyaknn, ilim meraknn, dnce atmosferinin ve hr tartma
ortamnn olduunu bize gstermektedir.
36
MM MTRD ve MTRDLK
Tabi dnceler kendi havzalarna kapanrsa z gvenini yitirir, kendini test

etme imkn bulamaz. Da aldka, tekiyle karlatka hem kendi yanln,
kendi eksikliini giderme imkn bulur, hem de z gven kazanr. Bu karlamadan daha gl olarak kar.
mm Mtrd de yle zannediyorum ki, byle bir karlamann armaan olduunu dnyorum. Ana hatlaryla ifade etmek gerekirse insan
irdesinin nemini ve bizzat insann kendisinin sorumlu olduunu bize hatrlatmtr. yi, doru, gzelin din istedii iin deil, biztihi iyi, doru, gzel
olduu iin Allah tarafndan emredildiini bize fark ettirmitir. Bunlar nemli
bir bak asdr.
Btn bunlar zellikle Anadoluda yaayan Mslmanlktaki o hogry,
akl dengede tutan anlay besleyen ana damarlar olmutur.
slm limler Aratrma Vakfnn bu konudaki engin ve deneyimli almalarn teden beri devam ettiini biliyoruz. Ama Sayg Deer Rektrm, Marmara
niversitesi lhiyat Fakltesi de mm Mtrdnin farkndadr. Burada hepimizin hocas Bekir Topalolu hocam, mm Mtrdnin Teviltl Kurnn ilk
defa slm Dnyasnda ilim lemine kazandran ok hayrl bir alma balatm ve bitirmek zeredir. Kendisini yrekten tebrik ediyoruz. Yine Prof. Dr. M.
Saim Yeprem hocamz yanl hatrlamyorsam otuz yl nce "mm Mtrd ve
rde Hrriyeti" zerine almalar yapmtr. Yine bizim kelm, slm dncesi hocalarmz gerekten Mtrdlii gn yzne karan ok gzel almalar yapmlardr. Ama inanyorum ki, bu sempozyum sahasnda ilklerden biridir.
Avrasya corafyas bu mirasn farkna varma eiindedir. Mesel, iki ay nce
Kazakistanda mm Eb Hanfe ve Eb Hanfe'nin bizim kltrmzdeki yeri
konulu byk uluslar aras bir toplant yapld. Mbalaa etmiyorum gn gemiyor ki, Avrasya corafyasnda, Trk Cumhuriyetlerinde, Kafkaslarda, Balkanlarda
Mtrdlik veya Haneflik zerine bir toplant olmasn. Artk Avrasya corafyas
o kendini besleyen ana damarlar fark etmenin eiindedir. nanyorum ki, biz bu
kanallar fark ettiimiz vakit z gvenimiz artacaktr. Bizim de byle tarihimizle,
mirasmzla bulumaya ihtiyacmz vardr.
Biz dn ortaya km, bugn zuhr etmi nevzuhr bir medeniyet ve bir toplum deiliz. Bizim on drt asrlk kkl bir medeniyetimiz var. Asrlardan getirdiimiz geleneklerimiz, greneklerimiz var. Bunlar bizim zgvenimizi salamaya
yeter. Yeter ki, biz bunlarn farknda olalm ve anlayalm. Bunlar yirmi birinci
yzyla tayabilelim. mm Mtrd de gerekten yirmi birinci yzyla tamamz ve tantmamz gereken ok nemli bir dnrmzdr. Bizin ufkumuzu
AILI OTURUMU
37
amtr, yolumuzu aydnlatmtr. Yine btn yollar tabi Hz. Peygamberin snnetinden, Kurnn vahyinden geer, hepsi oradan beslenir, ancak o beslenmeyi
salayacak pencerelerin ak durmas gerekiyor.
Her zaman ilm almalara nclk yapan Vakfmz tebrik ederim. Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi ilim heyetini tebrik ediyorum. niversitemizin
ve Fakltemizin yesi olma onurunu bir kez daha yaadm burada hatrlatarak
hepinize sayglar sunuyorum.
Prof. Dr. Celal Erbay

TBMM, Dzce Milletvekili
Bu gn zbekistan Cumhuriyetinin snrlar iinde bulunan Semerkantn o

dnemde kk bir mahallesi olan Mtrdde doduu kaydedilen byk Trk
din bilgini mm Mtrdnin eitli ilm ynleriyle ele alnaca byle nemli
bir ilm toplantda bulunmann, akademik almalarna bir sre ara vermi olan
bendeniz iin gerekten heyecan verici bir hdise olduunu ncelikle ifade etmek
isterim.
Temel slm bilimlerinin kelm, tefsir, fkh ve mezhepler tarihi alanlarnda
nemli almalar bulunan mm Mtrd genelde slm kltr, zelde Hanef
mezhebi iin dnm noktas saylan pek ok gelimelerin gerekletii bir dnemde yaamtr.
Bu byk lim, fikirleri ve eserleriyle kendisinden sonraki nesillere ufuk am, yaad dneme ve corafyaya silinmez izler brakmtr. Onun Trk Dnyas ve slm lemi iin ok nemli bir ilim ve fikir adam olduu muhakkaktr.
Mtrdnin gerek Te`vltl-Kurnndan ve Kitbt-Tevhdinden, gerekse kendisine ait olduu belirtilen usl kitaplarndan, kendisinden sonraki limlerce
yapld tesbit edilen bir ok alntdan anlaldna gre, mm Mtrdnin,
Hanef mezhebinin gelimesine byk katk salam nemli bir fakih de olduu
kanaatini tayorum.
te yandan mm Mtrdnin gnmze ulaan eserlerinde kendisinin Eb
Hanfenin fikirlerini nakledip benimsemesi, bunlarn Kurna uygun olduunu
belirleyerek onlar dorulamaya almas, onun gerek Akid-kelm, gerekse fkh
alannda Eb Hanfeye uyduunu aka beyn etmesi, bizim mm Mtrd hakknda Eb Hanfenin Mvern-nehr temsilcisi dememizi de gerektirmektedir.
38
MM MTRD ve MTRDLK
Nitekim mm Mtrdnin naslar ihml etmemek kaydyla slmn itikd

esaslarn ve ilkelerini eitli akl izahlarla youn bir ekilde temellendirmeye alan ve hikmet felsefesi denebilecek bir yntem kulland, bylece onun slmn
sz konusu esas ve ilkelerini izah, isbat ve mdafaya alt bilinmektedir.
Gnmzde etkisi bir hayli artan din kart cereyanlarn dourduu olumsuz
etkilere kar genlerimizi ve insanmz kendi kaynaklarndan elde edilen doru
bilgilerle glendirme amacyla dzenlenen ve Trk-slm corafyasnn mm
Mtrd gibi ok nemli bir ahsiyetini eitli ynlerden inceleyen bylesine
nemli ve cidd uluslararas bir ilm toplantnn al oturumunda bulunmaktan
dolay duyduum mutluluu tekrar ifade etmek isterim.
Bu sempozyumun dzenleyicilerini itenlikle kutluyor, yurt d ve yurt iinden terif eden muhterem katlmclara baarlar diliyor, hepinizi hrmet ve muhabbetle selmlyorum.
AILI OTURUMU
39
AILI TEBL
MM MTRDNN TEMEL SLM BLMLERNDEK YER
Prof. Dr. Bekir Topalolu

M.. lhiyat Fakltesi Emekli retim yesi; TDV, slm Aratrmalar
Merkezi (SAM)
Allaha hamd ve sen, Onun sekin kullarna selm olsun. Resln hidyet
rehberi olarak grevlendiren, btn din ve inanlara hkim olacak hak dini onun
vastasyla gnderen Allah Teldr. Dnya durduka bunu gerekletirecek
olan yine Odur. Evet, Muhammed Allahn elisidir. Onun yolunu izleyenler
inkrclara kar etin ve kararl, kendi aralarnda ise efkatli ve merhametlidirler.
slm dini balangtaki yirmi yllk nbvvet dnemi iinde Arabistan yarmadasn hkimiyeti altna almt. Hulef-i Ridn dneminde balayan fetihler sonraki
devirlerde de hzla devam etmi, zuhurundan bir buuk asr sonra Ortadou ile ilikisi
olan birok devletle mspet veya menfi izgide iliki kurmaya balamt. Asker ve idar
fetihlerin yan sra slmiyetin stnlklerini bilgi ve davran yntemleriyle belgeleyen lim ve zhidler mnev fetihlerin yolunu am, Arap rknn dnda kalan ve en
byk unsuru Trklerden oluan kitleler mslmanl benimsemeye balamlard.
Temel slm ilimlerinden fkh gerek ibadet gerekse insanlar aras mnasebetleri
bnyesinde topladndan Asr- Sadet ve drt halife dneminden itibaren teekkl etmeye balamt. Dinin temel hkmlerini konu edinen akid ilmi ashap dneminden
itibaren belli meseleler erevesinde ekillenmeye balam, hicr ikinci yzyln balarndan itibaren Mutezile akidi veya kelm kurulmaya balamt. O dnemde saylar ounlukta bulunan muhafazkr limler (muhaddis ve fakihler) ashp ve tbin
neslinde grlmeyen kelm yntemini bidat kabul ederek eletirmi ve reddiyeler
yazmt. nk Mutezile kelm akid/iman alannda akl istidlle fazlaca nem
40
MM MTRD ve MTRDLK
vermiti. Ancak ayn dnemde ilm faaliyetlerini yrten, zihn yapsna baklarak
Trk asll olduu anlalan mm- Azam Eb Hanfe, hem akid hem fkh alannda
nakil ile akl uzlatrarak akid alannda te`lif ettii rislelerle bilhere Ehl-i snnet
kelm diye anlacak bir ilmin temelini kurmu, fkh alannda da zengin bir miras brakmt. Eb Hanfeden yaklak birbuuk asr sonra gelen ve her iki ilimde de uzaktan talebesi olan Eb Mansr el-Mtrd onun yntemini gelitirerek Ehl-i snnet
kelmnn kuruluunda en byk paya sahip olmu, fkhta da gnmze intikal eden
Te`vltl-Kurn adl tefsirinde grld zere nemli almlar kaydetmitir.
Kelm. Kelm tarihinde nerede ise yaygn bir kanaat haline gelmi bulunan
beyana gre Ehl-i snnet kelmnn kurucusu Ebl-Hasan el-Eardir. Halbuki
onun 260 (874) ylnda doduu srada Mtrd yirmi yan am bir gen olmaldr. Yine Ear krk yanda Mutezileden ayrlrken Ahmed b. Hanbel mezhebine getiini aklamtr. Kendisinden intikal eden kelm risalelerinde bu ilmin
sadece birka konusuna ksaca temas etmitir. Mtrdnin Kitbt-Tevhdi ise
206 varaktan (410 sayfa) oluan tatminkr bir eserdi. Mtrd sz edilen eserinde ve Te`vltl-Kurnnda kelm ilminin epistemoloji, ilhiyyat ve nbvvt
konularn tatminkr bir ekilde, semiyyt bahislerinin de naklin dnda kalan,
sisteme bal meselelerini ilemitir. Kitbt-Tevhdin muhtevas plan, alt konular, istidll yntemi, nakil ile akln uzlatrlmas vb. hususlarda sonraki Snn yani
Mtrd ve Ear kelm kitaplarna rnek tekil etmitir. nemine binaen unu
belirtmek gerekir ki, kelm ilmi ile mezhepler tarihi disiplininin olumasnda byk rol oynayan iman-amel mnasebeti ve dolaysyla tekfir konusunda mmn
getirdii amell-kalb zm hl orijinalitesini korumaktadr. Buna gre dinin
iman esaslarn samimiyetle benimseyen kimse Allaha, reslne ve mslman
topluma ynelik sevgi ve ball devam ettii srece iledii gnahlar sebebiyle
dinden km olmaz. Bu noktada kalbin barndrd sevgi onun ameli, yani amel-i
slih konumunda bulunur. Mtrdnin bu toleransl gr slmiyetin zellikle
Trk dnyasnda yaylp g kazanmasnda byk rol oynam ve sz edilen nesil
asrlar boyu dinin yaylmas, ycelmesi ve korunmasna hdim olmutur.
mm Eb Mansr el-Mtrdnin, Snn ilm-i kelm kurarken mm Eb
Hanfeden baka herhangi bir limden etkilendiini veya faydalandn bilmemekteyiz. Ancak kaynaklar, kendisinin mehur Mutezil limi Kd Abdlcebbr,
Eariyye kelmclarn, Fahreddin er-Rzyi, son dnem limlerinden Muhammed
Abduhu etkilediini gstermektedir. unun da belirtilmesi gerekir ki, Mtrdnin
akid konularn ilerken kulland istidll yntemi son tahlilde Kurn- Kermin
yntemine bal olduu grlr. Onun 500 sayfalk Kitbt-Tevhdinin yetler indeksinde 450ye yakn atfn yer almas bunun kantlarndan birini tekil etmektedir.
AILI OTURUMU
41
Tefsir. Temel slm bilimleri iinde nemli bir mevkiye sahip bulunan tefsir
ilminde rivyet ve diryet tariki olmak zere iki yntem takip edilmitir. Burada
kendine zg bir konumu bulunan ir tefsir ile dil limlerinin manil-Kurn
yani Kurn szl statsnde kaleme aldklar muhtasar eserleri gz nnde
bulundurmadmz belirtmeliyiz. Rivyet tefsirinin pri saylan bn Cerr etTaberye mukabil, onun ada saylan Eb Mansr el-Mtrd diryet tefsirinin kurucusu olmutur. Her iki mfessir de takvnn st mertebesine ulaan din
hamiyetlerinin sevkiyle -eserlerinin isimlerinden anlalaca zere- yaptklar
aklamalara tefsr deil, te`vl demilerdir. nk Kurn dorudan erh
edip beyn- ilhden murd- ilh udur demek ancak vahye mazhar olan Peygamber ile vahyin ini artlarna hit bulunan ashba mahsustur. Onlardan sonra
gelenler sadece ihtimal ve yorum (tevil) mahiyetinde fikir beyan ederler. Mtrd
Kurn yetlerini diryet yoluyla aklamakla birlikte 90 civarnda sahbe, tabin
ve sonra gelen limlerden de nakiller yapmtr. Onun yeti yetle tefsir etme
ynteminde ulat noktaya daha sonra gelenler iinde ulaann bulunup bulunmadn bilmemekteyim. Zir Mtrd, yetler arasndaki kelime, konu, muhteva vb. benzerliinin tesinde slp, kompozisyon (siyk-sibk), edeb sunulu
gibi unsurlardaki ortak noktalar tesbit edip balantlar kurabilmitir. Te`vltn
imdiye kadar yaymlanan 13 cildinden her birinin sonundaki yetler indeksi 1520 sayfalk hacimlere ulamaktadr. Te`vltl-Kurn bir tefsir kitab olmakla
birlikte bol miktarda kelm konular, ayrca fkh ve fkh usl meseleleri, dil
ve lgat tahlilleri ihtiva etmektedir. Mtrd gemi peygamber ve mmetleriyle
ilgili yetlerin tefsirinde doruluu sabit olmayan srailiyyt tr rivyetlere ksaca deindikten sonra hemen her yerde bizim bu detaylar bilmeye ihtiyacmz
yoktur dedikten sonra kssadan alnacak hisseye dikkat ekmektedir.
mm Mtrdnin yetleri yetler ve zaman zaman hadisler eliinde
Kurnn ve Snnetin genel bak erevesi dahilinde, dolaysyla vahyin aydnlatt akln istidlliyle aklayarak meydana getirdii tefsir ynteminin taklit
edilebilecek bir benzerinin daha nce bulunduu bilinmemektedir. Bu sebeple
onun bakalarndan etkilendiini sylemek mmkn deildir. Buna mukabil kendisinin Zemaheryi etkilediine muhakkak nazaryla baklmaldr. Fahreddin erRz Mefthul-gaybnn tesbit edilebildii kadaryla be yerinde Mtrdye ismen atfta bulunmaktadr. Ayrca Eb Hayyn el-Endelsye ait el-Bahrl-muht
adl tefsirin kaynaklar arasnda Te`vlt da yer almaktadr.
Fkh. Eb Mansr el-Mtrdnin biyografisine yer veren eserlerde onun
usl-i fkha dair teliflerinin bulunduunu kaydedilmekte, ayrca bu eserlerden ik-
MM MTRD ve MTRDLK
42
tibas da bulunan melliflerin kitaplar da mevcut bulunmaktadr. Ancak bunlarn

hi biri gnmze intikal etmemitir. Te`vltl-Kurnda zaman zaman hem
fkh hem de fkh usl konular hakknda bilgi verilmektedir (bunun iin her
cildin sonunda yer alan Terimler ve nemli konular indeksine baklabilir).
Sonu
Ksaca sunulan bilgilerden anlalaca zere mm Eb Mansr el-Mtrd,
Temel slm bilimleri iinde sistematik ilim zellii tayan kelm ile fkhtan
ilkinin kurucusu olmu, ikincisinin de usl ve furu hakknda nemli almlar
kaydetmitir. Bunun yannda o, diryet tefsirinin kuruculuunu yapmtr.
Tebliime son verirken kanaatimce nemli olan bir noktaya daha temas etmek istiyorum. Bilindii zere slmiyet evrensel bir din olup btn insanla
hitap etmektedir. slm dininin Hulef-i Ridn dneminden itibaren kaydettii
yaylma hareketi ileriki dnemlerde gayr- Arap unsurlara ulam, bunlar arasnda Trk topluluklarndan byk bir kabul grmtr.
Trk nesli Abbslerden itibaren ynetimde, ilim ve sanatta, asker harektta
nemli baarlar kaydetmi, daha sonra kurduu devletlerle dnyada slmn temsilcisi konumuna ykselmitir. Asr- Sadetin sonlarnda balayan irtidt hareketleri
dolaysyla olmaldr ki, Mide sresinde (5/54) nzil olan yette yle buyurulmaktadr: Ey iman edenler! inizden bazlar dininden dnmek isterse unu bilsin ki, Allah, ileriki dnemlerde slmiyete sahip kacak yle bir millet getirecektir ki, onlar
sevecek, onlar da kendisini seveceklerdir. Onlar m`minlere kar efkatli, inkrclara
kar ise onurlu ve kararl olacak; kimsenin knamas ve satamasndan etkilenmeden
Allah yolunda cihad edeceklerdir. Bu, Allahn diledii kimselere verdii bir ltuftur.
Mfessir bn r ve Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Trklerin de bu ilh
lutfa mazhar olanlar iinde yer aldn kaydetmektedir. phe yok ki, slmiyette
rklk yoktur. Kii ve toplumlarn stnl din ve ahlk davranlaryla llebilmektedir. Trk nesli bu alanda da baarl olmu, tarihte olduu gibi gnmzde de dier mslman toplumlar ile saduyu sahibi lkelerin midi olma
vasfn kendine bulundurmaktadr. Irklk yoktur sloganyla hak edilmemi bir
konumun talep edilmesine msaade etmemenin gerei kadar, hak edilmi konumlarn gasp edilmesine de izin vermemek nem tamaktadr. Trk nesli atalarndan
intikal eden hakl vglere lyk mnev mirasn deerini artk kendi ocuklarna
aktarmal ve bunun dourduu sorumluluk urunu onlara telkin etmelidir.
1
Bkz., TDV slm Ansiklopedisi, XXVIII, 149.
1. OTURUM
Bakan :
Prof. Dr. brahim Kfi DNMEZ .............................................

Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi
Tebliciler :
Prof. Dr. Ulrich Rudolph ........................................................

University of Zurich / Switzerland
AL-MTRDS CONCEPT OF GODS WISDOM
Prof. Dr. Yusuf evki Yavuz ...................................................

M.. lahiyat Fakltesi / stanbul
MM MTRDNN TABAT ve LLYETE BAKII
Dr. Alnoor Dhanani ................................................................

The Institute of Ismaili Studies, London/England
AL-MTURD AND AL-NASAF ON ATOMISM AND THE TAB
Dr. Merve Mahmd ................................................................

Jordan University / Amman-rdn
MM MTRDNN KELM YNTEM OLARAK AKIL ile
NAKL ARASINDA KURDUU DENGE
1. TEBL
MTRD'NN LH HKMET ANLAYII
Zrih niversitesi / SVRE
ZET
Btn Mslman ilhiyatlara gre Tanrnn hikmet sahibi olduu ikrdr.
Fakat Tanr hikmet sahibidir cmlesinden ne anlald o kadar ikr deildir.
Bu sebeple kelmclar Tanrnn hikmeti ile ilgili, Mutezilenin aslah prensibinden tutun da Selefiyye'nin Tanr yapt her eyde hikmet sahibidir anlayna
uzanan, bir dizi aklamalar gelitirmilerdir.
Tebliimde Mtrdnin hikmet anlayn biraz aydnlatmak istiyorum. Greceimiz zere bu olduka karmak ve bir dizi kelm tartmay bnyesinde
barndrmaya mahkmdur. Zir Mtrd bu terimi, Tanrnn snrsz gc fikrini yaratlm dnyann aklen anlalabilirlii fikri ile uzlatarmaya almak iin
kullanmaktadr.
AL-MTRDS CONCEPT OF GODS WISDOM
University of Zurich / SWITZERLAND
SUMMARY
That God is wise was self-evident for all Islamic theologians. But it was less
evident for them to explain what we mean when we utter this sentence. Therefore,
the Mutakallimun developed various interpretations of Gods wisdom, ranging
from the Mutazilite idea that God has always to do the optimum (al-aslah) to the
traditionalist standpoint that He is wise whatever He does.
In my paper, I want to shed some light on Mtrds concept of Gods wisdom. As we will see, it was complex and destined to combine several aspects of
the theological discussion. For Mtrd used this concept in order to reconcile the
idea of Gods omnipotence with the idea of the rationality of the created world.
46
MM MTRD ve MTRDLK
I
At first sight, the concept of Gods wisdom does not figure among the promi2
3
nent ideas of Ab Manr al-Mturd. Neither in his Kitb at-Tawd nor in the
4
Tawlt al-Quran is it extensively discussed, apart from two more-or-less short
chapters to be found in the Kitb at-Tawd: one of which is entitled in the edition (but not in the manuscript) al-ikma f alq al-awhir a-rra, i.e. The
5
wisdom concerning the creation of harmful beings ; and another one entitled in
Kholeifs edition Afl Allh, The acts of God, and in the edition of Prof. Topa6
lolu and Dr. Arui F l-ikma wa-s-safah, On wisdom and stupidity .
Despite this scant evidence, however, it seems to me that Gods wisdom played
a central role in Mturds thinking. Even though he did not elaborate on it expressly, he often took it into account when discussing other issues. I would even argue
that this concept was one of the basic ideas of his teaching which deeply influenced
the structure of his theology. Therefore it may be useful to gather together his state7
ments about it and to consider what he may have wanted to tell us in this way.
In doing so, I first need to emphasize that there is nothing unusual about the
fact that Mturd was reflecting upon Gods wisdom. Every Muslim theologian
did so, and every kalm school was convinced that God is wise and always performs wise acts. The only question was what the mutakallimn really meant when
they uttered such sentences. For there was a variety of interpretations of Gods
wisdom differing not only in detail, but on substantial and crucial points.
2
3
4
5
6
7
I dedicate this article to the memory of Richard M. Frank who died on May 5th, 2009, only a
few weeks before the opening of the symposium on Mturd and Mturdism. He extended our
knowledge about Islamic theology, including the Mturdite school, with numerous perspicacious
articles, and was also the first scholar who recognized that the concept of Gods wisdom and the
related topic of the intelligibility of the creation were of central importance to Mturds thinking (cf. Franks remarks in Reason and Revealed Law: a sample of parallels and divergences in
kalm and falsafa, in: Recherches dIslamologie. Recueil darticles offert Georges Anawati et
Louis Gardet par leurs collgues et amis, Louvain 1977, p. 123-138, especially p. 125 n. 2).
References are given to the edition of Fathalla Kholeif, Beirut 1970 (=Kh), as well as to the
new edition prepared by Bekir Topalolu and Mohammed Arui, Ankara 2003 (=TA).
References are given to the edition of Fima Ysuf al-aym, 5 volumes, Beirut 2004, as
well as to the much better, but still unfinished, edition printed in Istanbul since 2005 under the
aegis of Bekir Topalolu. of which 13 volumes have appeared thus far.
Tawd 108-110 Kh / 168-170 TA.
Tawd 215-221 Kh / 343-351 TA.
A first draft of my reflections on this topic was included in my book Al-Mturd und die sunnitische Theologie in Samarkand, Leiden/New York/Kln: E.J.Brill 1997, pp. 330-334.
1. OTURUM
47
8
One of these interpretations was the view of the Mutazila . As is well-known,

they were convinced that wisdom is, in a certain way, an objective standard. This
standard indicates in an intelligible manner what is wise and what is wrong or, in
terms of moral judgement, what is good and what is bad. This means, if considered from the viewpoint of man, that man is capable of recognizing good and bad
using his intellect. Consequently, he is bound by moral duty from the moment he
can make use of his intellect in an autonomous manner. On the other hand, the
concept also has consequences for God. For He, too, has to acknowledge the same
objective and intelligible standard. He can only do what is perfect and has to follow criteria which do not depend on His decisions and are neither open to change
nor subordinate to His will. Therefore, many Mutazils, amongst them Mturds
immediate opponent Ab l-Qsim al-Kab, drew the conclusion that God must
always do what is the best or, more exactly the most advantageous for His
creatures, a conclusion which has become famous as the ala-theory.
Another interpretation which differed completely from the concept of the
9
Mutazila was the view of Ab l-asan al-Aar . He refused any idea of objective standards which might be self-evident and intelligible and therefore accessible
to human minds. According to him, God alone decides what is wise and what is
appropriate to His wisdom. His decision needs neither reason nor justification, but
is completely free. The Creator can do whatever He wants and can order whatever
He wishes. The simple fact that He is acting implies that his acts are perfect and
wise. God could just as well do the opposite. There is no intelligible structure in
His commands and His prohibitions. Therefore, man is not able to identify his
duties by intellectual means, but is dependent on revelation if he wants to know
what is good and what is bad and, consequently, what he should do and what he
should avoid.
Each view depicts a completely different idea of God, for each of them stresses another aspect or, to use kalm terms, another attribute of Gods essence.
Aar emphasizes the power and the freedom of God. He wants to avoid the idea
that the Creator could be related to or bound by anything. Thereby Aar accepted
that when considering his theory, one might have the impression that Gods acts
are perceived as arbitrary and lacking intelligible coherence. The Mutazila, on
the other hand, emphasize Gods justice. According to them, God has to respect
8
Robert Brunschvig, Mutazilisme et optimum, in: Studia Islamica 39 (1974) 5-23; Frank,
Reason and Revealed Law (cf. n. 1), pp. 124-129; Daniel Gimaret, La doctrine dal-Ashar,
Paris: Les ditions du Cerf 1990, pp. 433-435.
Frank, Reason and Revealed Law, pp. 135-138; Gimaret, La doctrine, pp. 435-451.
48
MM MTRD ve MTRDLK
the same objective standards as man, for what is good and wise in the sensible
world, is also good and wise in the world of transcendence. In adopting that view,
the Mutazils took the risk of defining Gods actions and thereby limiting the
scope of His activities which could be interpreted as a restriction of His power
and His absolute freedom.
II
Let us now turn to Ab Manr al-Mturd. As we will see, his own concept
of Gods wisdom is a kind of middle course between the two concepts which I
have just outlined, for in a certain way he tries to combine both aspects: Gods power and sovereignty which was emphasized by Aar as well as Gods intelligibility and justice emphasized by the Mutazila. This does not mean that Mturd
himself had direct knowledge of both concepts. Of course, he was well aware
10
of the teaching of the Mutazils and, in particular, of Ab l-Qsim al-Kab .
But I do not think that he had ever heard anything about the teaching of Aar;
probably, he was not even aware of his name. Nevertheless, he was familiar with
ideas which were quite similar to those of Aar. I am speaking of the ideas of
Islamic traditionalists, the muaddin, who paved the way for Aars teaching
and who were themselves widespread in the Islamic world. They also taught that
God is beyond our comprehension and that we are in need of His revelation if we
want to know what is good or bad and what is wise or wrong. Therefore, it may
well be that Mturd became familiar with such ideas when he was reading their
11
books or discoursing with them.
As I said, Mturds own conceptualization tries to take into account both
aspects. On the one hand, he is convinced that Gods wisdom is not limited by any
objective or given standard. God is completely wise and free. This is a conviction
which Mturd shares with the Traditionalists. When God created this world and
started acting in His creation, He had no need to respect any self-evident moral
10
11
Mturd criticizes Kab numerous times in his writings. As for his critique of the ala-theory
cf. for instance Tawd 52,7 Kh / 81,8 TA; 92,15-20 Kh / 145,11-146,5 TA; 97,8-21 Kh /
152,5-16 TA; 124,9-14 Kh / 191,7-12 TA.
This is confirmed by the fact that even Ab l-Mun an-Nasaf who wrote nearly 200 years
later than Mturd mentions the theologians of the ahl al-ad as one of the main opponents
of the Mturdite school (besides the Mutazila) with regard to this question; cf. his Tabirat
al-adilla f ul ad-dn al arqat al-Imm Ab Manr al-Mturd, ed. Claude Salam, 2
volumes, Damascus 1990-1993, p. 661,13.
1. OTURUM
49
assumptions, but decreed Himself what was good and what was bad. On the other
hand, Mturds God does not change. He will never revise what He has decreed
in the beginning. His system of commands and prohibitions is something stable.
In fact, it is more than that because it is the intelligible representation of Gods
wisdom which will itself never change. Therefore, man is able to understand the
wise order of the creation and to distinguish the good from the bad and these are
aspects in Mturds teaching which remind us of the ideas of the Mutazila.
At this point, I have to confess that, as far as I know, Mturd never explained this concept in a definitive manner. As I mentioned in the beginning, neither
in the Kitb at-Tawd nor in the Tawlt al-Qurn is there a chapter which contains all the information we would like to have about this topic in a comprehensive
and systematic way. The only possibility to determine his ideas is thus to read
his writings carefully in order to look for statements which can be relevant for
our question. This is a fruitful method, as we will see now, because it enables us
to find all the theoretical elements which are necessary for shaping the concept I
have just described.
III
The first of these elements is Mturds conviction that Gods wisdom is
absolute. It does not depend on external presuppositions and so-called objective
12
factors, but has its reality and its logic exclusively in itself. This was an argument of central importance for Mturd which he often repeated when criticizing
the ala-theory of the Mutazilites. For their assumption that God must always
accomplish the best or the most advantageous for his creatures was in his
eyes unacceptable and simply an insult to God. According to Mturd, man is not
13
allowed to call God to account. We must not demand from Him an explanation
about His acts and His creation. Consequently, we should not claim that we are
able to describe exactly Gods actions and to define what the quiddity (mhya) or
14
the essence (kunh) of His wisdom is.
Despite this fact, Gods wisdom is not completely unknown to us. This is
the second important element in Mturds concept which modifies and qualifies the first one, at least to a certain degree. This second element is based on the
12
13
14
Tawd 216,16-20 Kh / 345,3-6 TA; 217,17-20 Kh / 346,8-11 TA; 220,5-7 Kh / 349,13-15 TA.
Tawd 220,12-221,5 Kh / 350,5-351,4 TA, where Mturd quotes Qurn 21:23.
Tawd 108,16-17 Kh / 168,2-4 TA; 217,8-9 Kh / 346,1-2 TA.
50
MM MTRD ve MTRDLK
assumption that although we cannot grasp Gods wisdom itself - we are able to
find its traces and effects all over the world. For there are many examples which
show us that Gods perfect knowledge and wisdom is mirrored in the effects
which He produces in this world. One of them is the harmony and the wonderful
15
governance (tadbr) which permeate the whole of creation. Another effect may
be called the rationality of the established order; it manifests itself in the fact that
the good and the bad and all fundamental values are intelligible and can be dis16
cerned by human reason. But even in things which, at first sight, contradict this
harmony, one can find traces of Gods wisdom. This is especially true for harmful
animals and beings (al-aiyt wa-l-awhir a-rra) as Mturd explains in his
chapter about. The wisdom concerning the creation of harmful things (al-ikma
17
f alq al-awhir a-rra) which I have already mentioned above.
This chapter is quite short, as I said, but it includes interesting reflections.
Obviously, Ab l-Mun an-Nasaf had the same impression because his Kitb
Tabirat al-adilla contains a chapter called Section about the creation of bad
things (Fal f d al-qab) which closely follows the model which he had
18
found in the Kitb at-Tawd. Mturds reflections on harmful things are thus
worth presenting. They consist of a series of short and more or less independent
arguments. Therefore, I will report them in the same way by enumerating them
point by point. The list of Mturds arguments reads as follows:
First: God has created useful and harmful things in this world in order to give
us the opportunity to experience different things. When we are in contact with
beautiful and useful things, we feel pleasure. When we are in contact with harmful
things, we feel pain. This enables us to understand what God has told us about
reward and punishment in the next world, because as a reslt of these experiences,
19
we can better imagine the pleasures of Paradise and the pains of Hell.
Second: By experiencing harmful things we learn to bear hardships and troubles. This enables us to accept the hardships of intellectual life. Intellectual life,
for its part, is necessary because we must make use of our intellects and must
make the effort of reasoning in order to better understand each other and to live
20
peacefully together.
15
16
17
18
19
20
Tawd 18,13-16 Kh / 35,8-11 TA.

Tawd 10,17-11,4 Kh / 17,10-16 TA.
Tawd 108,14-110,7 Kh / 168,1-170,6 TA.
Tabira 661-673.
Tawd 108,15-21 Kh / 168,2-7 TA.
Tawd 108,22-109,2 Kh / 168,8-11 TA.
1. OTURUM
51
Third: Besides that, experiencing harmful things forms and strengthens our
character. By experiencing the bad and the hostile, we accustom ourselves to avoid it and to do the right things. This is the kind of habit which young people have
to acquire because it puts them into the position to accomplish the kind of acts
21
which God wants them to do.
Fourth: The fact that this world contains useful and harmful things side by
side and is nevertheless well-organised and in perfect order, is an impressive de22
monstration of Gods existence, His oneness and His wisdom.
Fifth: Harmful things affect all men, even rulers and kings. By this means, all
men including rulers and kings - learn that human power is weak and helpless in
23
comparison with the almighty God.
Sixth: The fact that God can create useful as well as harmful things is revealing in another sense, too. It demonstrates that Gods power is unlimited and
that He is free to do whatever He wants. There is no necessity (a) for Him to
24
accomplish only one kind of act, as the Mutazilites want us to believe.
Seventh and final argument: Every harmful thing is at the same time useful
for we always have to examine closer what seems to be clear and ambiguous at
first sight. Fire often destroys things by burning, but also helps us when we are
cooking. Water can have destructive effects, but is indispensable for life, and even
a substance which is a well-known poison, can be, under particular circumstances,
25
the only remedy for dangerous illnesses.
All these arguments demonstrate that, according to Mturd, the existence
of harmful things is not a problem, but a sign for Gods wisdom. For everything
which may be harmful in itself can produce positive effects on other creatures.
Thereby it is part of the overall harmony and the intelligible order of the world. As
I said, Mturd does not express this idea in a comprehensive and systematic way.
In fact, the only general notion he uses in this context is the term test or examination (mina). As he explains, harmful things help us to prove ourselves in this
26
life; as such, they are part of the mina which we have to pass in this world. Ab
l-Mun an-Nasaf, for his part, is more explicit. In his chapter about the creation
21
22
23
24
25
26
Tawd 109,3-7 Kh / 168,11-169,2 TA.

Tawd 109,8-12 Kh / 169,3-6 TA.
Tawd 109,13-15 Kh / 169,7-9 TA.
Tawd 109,16-18 Kh / 169,10-12 TA.
Tawd 109,18-110,2 Kh / 169,13-170,2 TA.
Tawd 108,18 and 108,22 Kh / 168,5 and 168,8 TA.
52
MM MTRD ve MTRDLK
of harmful things, he presents quite similar ideas but puts them in a different way.
According to him, even harmful things demonstrate Gods wisdom, because they
finally produce useful effects and wisdom is what leads to a praiseworthy end
27
(wa-l-ikmatu m taallaqat bih aqbatun amda).
IV
This is revealing for, as I said, it considerably modifies our perspective. At first,
we have been told that man is not able to define the quiddity and the essence of Gods
wisdom. By now, we learn that we can nevertheless understand its purpose and its
function. If this is the case we must after all ask for the operating principle of Gods
wisdom. For if His wisdom is reflected everywhere in his creation there must be in
all created beings something which is itself wise or, at least, intelligible and which
can be related to God. As a matter of fact, Mturd tries to discern and to characterize this principle. His reflections on this question constitute the third element of his
teaching about wisdom, and they are perhaps the most interesting of them all.
As he explains in this context, Gods wisdom manifests itself in two ways
(f l-ikmati arqni): One is the way of kindness or generosity (fal), the other
28
the way of justice (adl). Both of them are closely related, but have to be described in different ways. Gods kindness is simply immeasurable. It has no limit
and no end (nihya). Therefore, we are not allowed to say that any act of God
would represent the maximum of kindness and generosity (al-afal) which He
29
is able to exert. As for the justice, however, we have a criterion. But again, this
criterion is not defined as a maximum or as a maximum point. On the contrary:
Gods wisdom and justice do not consist in always doing the best or the most
advantageous (al-ala) for His creatures, but in always doing what is right and
appropriate for them.
This is an idea which was very important for Mturd and which he expressed in two ways:
First, he said: Wisdom in the sense of justice means to hit the point (al30
iba). This definition not only occurs several times in the Kitb at-Tawd ,
but also in the Tawlt. There we can read: al-ikmatu hiya l-ibatu wa-minhu
27
28
29
30
Tabira 664,7-8 and 666,6; cf. 385,7.

Tawd 125,10 Kh / 192,17 TA.
Tawd 125,10-12 Kh / 192,17-19 TA.
Tawd 97,16 Kh / 152,11-12 TA; 306,4 Kh / 487,1-2 TA.
1. OTURUM
53
summiya l-akmu akman li-annah mub (Wisdom means to hit the point;
31
therefore the wise man is called wise because he is one who hits the point).
By this statement, Mturd obviously wanted to explain that wisdom consists of
doing what is right (a-awb) and what is appropriate (a-ib) in a particular
32
situation or for a specific objective.
The second definition is just as interesting. It is quite often repeated in the
Kitb at-Taud and reads as follows: Wisdom (in the sense of justice) is to set
33
everything in its place (wau kulli ayin mauiah).
At first sight, this seems to be a very general statement, but at closer examination, it is the focus of the whole concept. For it includes in four words the two
aspects which are of central importance for Mturd. To repeat them: One aspect
is that God has to be regarded as the absolute sovereign. He is the principle of
all beings. He is the One who has created and has set (waaa) everything which
exists in this world. At the same time, the creatures are not the objects of His arbitrariness. Rather, they have their own characteristics and their own rights. Therefore, they are not set at any place in the creation, but exactly at the place which
is the right one and which is appropriate to them (mauiah).
This is, in my opinion, the essential point in Mturds concept of Gods
wisdom It enabled him to reconcile the idea of Gods unlimited power with the
idea of the intelligibility of the created world. This reslt is, by the way, confirmed
by Ab l-Mun an-Nasaf. For he shared Mturds reflections on this point, as
would be expected, and once again he did it by expressing the same idea in a more
systematic way. As Nasaf put it and this is at the same time my own conclusion
Wisdom consists of knowing things as they really are and setting them in their
places (al-ikmatu marifatu l-ayi bi-aqiqih wa-wauh mawiah). It
includes, therefore, knowledge as well as action (fa-knat milatan al l-ilmi
wa-l-fili aman). As an act, (our) language defines it as a movement which
hits the (right) thing (wa-huwa f aqqati l-luati taarrukun wa-irbun
34
yubu -ai).
31
32
33
34
Tawlt I 106,9-10 aym / I 273,2-3 Vanlolu-Topalolu as part of the commentary to Qurn

2:151; cf. I 96,13 aym / I 246,9 Vanlolu-Topalolu and I 96,29 aym / I 248,2 VanloluTopalolu (to Qurn 2:129).
Cf. Tawd 307,5-6 Kh / 488,6-7 TA, where Mturd explains: wa-huwa tawlu l-ikmati an
yaala kulla ayin al m huwa alayhi wa-yuba f kulli ayin al-awl bih.
Tawd 97,16-17 Kh / 152,12 TA; 110,16 Kh / 170,16 TA; 117,9 Kh / 181,1-2 TA; 125,14 Kh
/ 192,20 TA; 306,4 Kh / 487,1-2 TA.
Tabira 384,11-13.
54
MM MTRD ve MTRDLK
2. TEBL
MM MTRDNN TABAT ve LLYETE BAKII
Prof. Dr. Yusuf evki Yavuz
Eserlerinde, zellikle Te`vltl-Kurnda grlerini aktarp temellendirmeye alt byk mctehid Eb Hanfenin (. 150/767) aklc ekoln gelitiren mm Mtrd, kelm biliminin yeniden in edilmesi srecinde fikirlerinden yararlanlabilecek ve dnceleri vastasyla yeni ufuklarn almas salanabilecek nemli kelm bilginlerindendir. Eserlerinden gnmze ulaanlarnn
ilm neirleri yakn zamanlarda yapld iin kelm sistemi hakknda aratrmalar
devam etmektedir. Mtrdnin kelm sistemine dair yeni almalar yaplmasna
ramen onun tabiata ve illiyyet ilkesine bak henz ayrntl bir ekilde incelenmi deildir. Bu bildiride, olduka nemli grlen bu konuya ilikin tespitler
sunulmaya allacaktr. Konu nemlidir, nk din-bilim ilikisinin yan sra
Allahn fiilleri, insann fiilleri, kader ve mcize gibi kelm biliminin temel problemleriyle dorudan doruya veya dolayl olarak irtibatldr. Bu konu bildiride
maddenin yaps ve unsurlar, canl ve cansz varlklarn deiik tabiatlarda yaratlmas, varllarn yaratlmasnda illiyyet veya sebep-sonu ilikisi balklarnda
incelenecektir.
1. Maddenin Yaps ve Unsurlar

Byk bir kelmc ve din bilgini olan Muhammed Mtrdye gre Allahn
dndaki varllara lem (evren) ad verilir. Evren aynlar veya cevherler ile sfatlar veya arazlardan, yani z madde ile madde ktlesinin alglanmasn sala35
yan niteliklerinden olumutur. O, cevher yerine daha ok ayn tabirini kullanr,
bazen ise ayn yerine cisim terimini tercih ederse de cismi, zlerden olumu
36
ve duyularla alglanabilen birleik madde anlamnda kullanmtr. Maddenin
zn tekil eden unsuruna ayn, niteliklerine ise araz denilir. Kelm sisteminin
Mtrdiyye (Mtrdlik) ad verilen bir ekol haline gelmesine byk katklar
35
36
Mtrd, Kitbt-Tevhd, Tahkk edenler: Bekir Topalolu-Muhammed Arui, Ankara 2003,

s. 65, 217-218.
Mtrd,Te`vltl-Kurn, Editr: Bekir Topalolu, Tahkk eden:.Erturul Boynukaln,
stanbul 2005, VI, 54,121; Nesef, Tebsratl-edille, Tahkk eden: Claude Salam, Dmak
1993, I, 45-49.
1. OTURUM
55
bulunan Ebl-Mun Meymn en-Nesef, Mtrdnin, cevheri bal bana var

37
olan (nesne) diye tanmlamay isabetsiz bulduunu belirtir. nk ona gre
bal bana var olmak, zatndan dolay var olan varl artrr ki, bu varlk
sadece Allahtr. Mtrdnin, lafzlar bakmndan da olsa zihinlerde Allah ile
benzerlik artran bir tanm yapmay doru bulmad anlalmaktadr. Muhtemelen bu sebeple cevher yerine z madde anlamna gelen ayn ve ayn terimlerini kullanmay tercih etmitir. Ancak Nesef cevherin, bir mahalde bulunmakszn
var olan nesne anlamna geldiinden, Mtrdnin cevher tanmyla anlam bakmndan rttn belirtir.
Mtrd cevherin blnemeyeceine ilikin herhangi bir aklama yapmad ve konuya ilikin tartmalara girimedii halde Ebl-Mun en-Nesef cevherin, maddenin blnemeyen paras (cz l yetecezze) olduu meselesinde
Mutezile ve Eariyye ekollerine mensup kelmclarla ayn gr paylar ve
bu teorinin evrenin yaratlmln ve dolaysyla Allahn varln kantlamak
asndan byk nem tadn vurgular. nk arazlarn hdis oluu ve cevherlerin de arazsz varolamay maddenin yaratlmln kantlar. Evrenin asln
oluturan madde yaratlm olunca madd varlklarda bulunan btn tabiatlarn da
yaratlm olduu ortaya kar. Ayrca Nesef, Mtrdnin, el-Maklt adl eserinde evrenin btnyle arazlardan olutuuna ve cisimlerin arazlarn birlemesiyle teekkl ettiine dair grn doruluuna meylettiini, ancak son tahlilde
bunu kabul etmemenin daha doru olduuna, yani evrenin cevherler ve arazlardan
38
olutuuna hkmettiini de nakleder. Mtrdnin Mutezileye bal limlerden
Kabyi (. 319/931) eletirirken yapt aklamalar ve Kurnda nesneler iin
39
araz adnn kullanldna dair beyanlar. Nesefnin aktard bu bilgiyi dorulayc mhiyettedir. Mtrdnin, maddenin en kk yap ta olan cevherin blnemeyecei tartmalarna girmemesi ve bu konuda bir gr beyan etmemesi de
muhtemelen bu probleme baknda fakllk bulunmasyla irtibatldr.
Mtrdnin cisimler hakknda benimsedii baz grleri yledir: Cisim
boyutlu, ynl, sonlu ve snrl olan nesne demektir. Cisimler duyularla alglanmakla birlikte hava rneinde olduu gibi duyularla alglanamayanlar da
40
mevcuttur ve her cismin duyularla alglanmas zorunlu deildir. Cevheri ayn
37
38
39
40
Nesef, Tebsratl-edille, I, 44-45.

Nesef, Tebsratl-edille, I, 50-72.
Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 33, 34.
Mtrd, Te`vltl-Kurn, Editr: Bekir Topalolu, Tahkk eden: Ahmet Vanlolu, stanbul
2005, I, 300-301, XI, 207(Editr: Bekir Topalolu, Tahkk eden: Ali Haydar Ulusoy, stanbul
2008).
56
MM MTRD ve MTRDLK
olan topraktan ve bitkilerden farkl sebze ve meyvelerin meydana gelmesi rne41

inde olduu gibi tek cevherden farkl cisimlerin olumas mmkndr. Cisimler, oluumuna ilikin zellikleri bnyesinde kuvve halinde barndrmaz. nk
42
hacminin birka katn bnyesinde bulundurmas imknszdr.
2. Cansz ve Canl Varllarn Deiik Tabiatlarda Yaratlmas

Mtrd, nl Yunan dnr Aristoya ait heyl teorisini benimseyenler (Ashbul-heyl) ile tabiat felsefeyi savunanlar (Ashbut-tabi veya
Tabiiyye) ve kmn-zuhr (veya kmn-burz) nazariyesini kabul edenleri
eletirirken maddeye ait zelliklerin temel maddede var olmasn ve bunlarn olu43
um srecinde ortaya kmasn imknsz grmesine ramen melekler de dahil
olmak zere evrendeki canl-cansz, madd-rh btn varlklarn belli tabiatlarda
yaratld grndedir. Ortada, canls ve canszyla birlikte evren farkl ve birbirine zt tabiatlara sahip klnan varlklardan olumutur, hatta evrende nesnelerin yan sra iyi ve kt tabiatta olan fiiller de vardr. Ona gre cansz varlklardan
atete yakma ve yukarya doru ykselme, buzda soutma, ta ve toprakta aaya
dme, suda canlandrma, yemeklerde ve gdalarda besleme, cansz varlklarda
hareketsizlik, ta ve demirde suda batma, odunda ise suda batmama tabiat vardr.
Ayrca cisimleri oluturan cevherlerde zt tabiatlar bir arada bulunmaktadr. Sz
edilen varlklardaki bu tabiat kendiliinden var deil Allah tarafndan onlarda yaratlmtr. Zir bunlar Allah tarafndan yaratlmasayd zt tabiatl cevherlerin bir
cisimde toplanmayp birbirinden uzaklamas gerekirdi. Zt tabiatl cevherler bir
cisimde toplandna gre tabiatlar hilafna bunlar birletiren bir bilgili varlk
vardr, bu da Allahtr. Mtrd bu grlerini ifade derken dorudan doruya
44
tab tabi ve tabiat terimlerini kullanr.
Cansz varlklar belli tabiatlarda yaratld gibi canl varlklar da hayatlarn
devam ettirmelerini ve kendilerine ynelik tehlikelerden korunmalarn salayan,
bnyelerine yaral ve elverili olan davranlar gerekletirmelerine imkn veren
41
42
43
44
Mtrd, Te`vltl-Kurn, Editr: Bekir Topalolu, Tahkk eden: Hatice Boynukaln,

stanbul 2006,VII,387, VIII (Editr :Bekir Topalolu Tahkk eden: Halil brahim Kaar,
stanbul 2006, 145.
Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 28, 62.
Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 136, 174, 181.
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, Tahkk eden: Ftma Yusuf el-Haym, Beyrut 2004, V, 432;
Te`vltl-Kurn, VII, 383, VIII, 20, 27, 321, IX, 404-405, XI, 226 (Editr: Bekir Topalolu
Tahkk eden: Murat Sln, stanbul 2007), XII, 33-34 (Editr : Bekir Topalolu, Tahkk eden:
Mustafa Yavuz, stanbul 2008); a.mlf., Kitbt-Tevhd, s. 34, 42, 181, 218.
1. OTURUM
57
hazr bilgilerin yan sra belirli tabiatlara sahip klnmtr. Szgelimi rdekler
yzme tabiat sonucu suda yzer, kular da uma tabiat sayesinde havada uar.
rdekler yzmek ve kular da umakla ilgili bilgi ve vastalara doutan sahiptir.
45
Dier hayvanlarda da durum ayndr.
Mtrd evrendeki varlklarn en stn olarak grd insanlarn, cansz
varlklarn yan sra hayvanlarn tabiatndan daha farkl bir tabiat tamasn btn
evrenin, ztndan dolay bilgili ve gl olan Allah tarafndan yaratldnn bir
46
kant kabul eder. Zir iyinin iyiliini ve ktnn ktln genel erevede
bilme tabiat bulunan akl sadece insanda mevcuttur. Ona gre insan, iyi ile kty, doru ile yanl bilme tabiat bulunan akla sahip klnmas sayesinde dinen
47
sorumlu tutulmutur.
nsanda, zorunlu olarak bilmenin yan sra dnp akl yrterek bilgi
retme tabiat bulunan akl dnda deiik tabiatlar da vardr. Bunlarn bir ksm
madd, bir ksm da manevdir. Acele etmek, usanmak, kk bir skntya kar sabrsz olmak, sevmek, acmak, bolluk ve rahatla meyletmek, doru szn
yalanlanmasna zlmek, iyi ve gzel eylerden holanmak, yalandan ve kt
eylerden nefret etmek, varlkl olmay arzulayp darlkta bulunmay istememek,
sknt ve zorluklara tahammlszlk gstermek, gzel ve faydal olan eyleri isteyip zararl ve irkin eylerden yz evirmek, lezzetli yiyeceklere ve keyif verici
davranlara temayll bulunmak, geici dnya hayat ve maln sevip lmden
holanmamak, nefsn arzulara uymak.
Grld gibi Allah, insan, tutum ve davranlar zerinde etkili olan farkl
tabiatlarda yaratm; bu tabiatlar karsnda ona iyi, faydal ve doru olan tutum
ve davranlarla kt, zararl ve yanl olan tutum ve davranlar genel erevede
tanmas iin gerekli bilgileri retme tabiatna sahip klnan akl bahetmi, ancak
akl bilgilerin ngrd tutum ve davranlar benimsemeyi veya reddetmeyi hr
iradesine ve seimine brakm, bu konuda onu ynlendirmek ve olumsuz tabiatlarnn etkisinden kurtarp akl teyit etmek amacyla vahiyler de gndermitir.
Mtrdye gre insann imtihan, ktle ynelmesine sebep tekil eden
tabiatlar karsnda gerekleri ve iyilikleri bilme tabiatnda yaratlan aklnn iaret ettii ve vahiylerin nerdii yoldan gitme iradesini gsterip gstermeyeceini
test etmekten ibarettir. Bunun iin insan, tpk insanlardan uzaklama tabiatnda
yaratlan yabani hayvanlarn eitilerek insanlarn hizmetine girdikleri gibi nefsn
45
46
47
Mtrd, Te`vltl-Kurn, VIII, 141-142.

Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 233.
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, V, 464-465.
58
MM MTRD ve MTRDLK
arzularna kar koymaya kendisini altrmal, eitmeli ve ktle sevk eden

tabiatlarn boyunduruundan kurtulmay baarmaldr. Ksaca imtihann anlam
budur. Mtrd Kurnda geen tab- kulb meselesini de tabiatlarn varln benimseyen bak asndan hareket ederek aklamtr. Ona gre tabir caizse salam tabiat patolojik bir deiime uramayan ve tabiat tamamen deiim
geirmeyen hasta bnyelere ilalarn fayda vermesi gibi mnev (zihn) tabiat
bozulmayan insanlara akl ve vahy bilgiler etki edip onu imana ulatrr, ayet
manev tabiat bozulmu ve inkr etmek onda bir tabiat haline gelmise, patolojik
deiime urayan bnyelere ilalarn fayda vermedii gibi akl ve vahy bilgiler
48
onun manev tabiatn etkilemez, aksine inkrn artrr.
Mtrd, bir taraftan Allahn insanda manev tabiatlar yarattn vurgularken dier taraftan onun madd bnyesini de belli tabiatlara sahip kldn syler.
nsann anne rahminde oluumunu salayan nutfede (erkein spermi ile alanm kadn yumurtas) dzgn bir insan olma zellikleri yaratlmtr. nsann eli
alma ve tutma tabiatna sahip klnmtr; bu sebeple insan, eli vastasyla grme
ve duyma eylemlerini gerekletiremez, zir el bu eylemleri gerekletirecek bir
tabiata sahip klnmamtr. Buna mukabil dil konuma, gz grme ve kulak da
49
duyma tabiatnda yaratlmtr. Dier organlarn durumu da byledir.
Ebl-Mun en-Nesef, Mtrdnin canl ve cansz varlklarn belli tabiatlarda yaratldna ilikin grn aynen devam ettirmemi, hatta Ebl-Hasan
el-Earnin konuya dair dncelerinden etkilenmi olduu anlalmaktadr. Nitekim Nesef, ilacta hastaya fayda, zehirde ise zarar verme tabiat bulunduunu
savunan gre kar det teorisini benimseyip aslnda ilata hastala kar bir
fayda, zehirde ise zarar verme tabiat bulunmad, fayda ve zarar verenin Allah
olduu tezini kabul etmi, ardndan da tabiat felsefeyi kabul edenlerin itirazlarna Earnin bu cevab verdiini nakledip aslnda Mtrdnin ilacn fayda
veren bir tabiat bulunduuna ilikin gr benimsemediini ve fakat yapt
tartmalarn slbu gerei muhaliflerin grlerini sanki kabul ediyormu gibi
davrandn szlerine eklemitir. Ayrca Nesef bilgi elde etmekte duyu organlarnn fonksiyonlar bulunmadn ve mesel grme organ olan gzn zorunlu bir
ekilde grme fonksiyonunu gerekletirmediini, aksine grme eyleminin dorudan doruya Allahn yaratmas sonucu ortaya ktn syleyerek bu alanda
da det teorisinin geerli olduunu savunmutur. Ona gre Allahn grme fiilini
48
49
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, V, 51, 90, 251, 295, 352, 509; Te`vltl-Kurn, II, 255256, 501-502, IV, 292-293, V, 51,195, VII, 322, VIII, 335, 345, X, 53, XI, 94-95, 170, XII,
240, XIII,154: a.mlf., Kitbt-Tevhd, s. 352, 354-355.
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, V, 195, 344; Te`vltl-Kurn, XII, 102.
1. OTURUM
59
yaratmamas halinde gznde grme kusuru bulunmayan bir insann nesneleri

grmesi mmkn deildir. Nitekim Hz.Peygamber melekleri grd halde gzlerinde grme kusuru olmamasna ramen yannda bulunan sahablerin melekleri
grmemesi bunu kantlar. Ashbn melekleri grmemesinin sebebi Allahn, asha50
bn gzlerinde melekleri grme fiilini yaratmamasdr.
Her ne kadar Mtrdnin, ilk bakta bu grleri teyit edici mahiyette ka51
bul edilebilecek baz aklamalar varsa da grlerinin genel izgisi dikkate
alnd takdirde Nesefnin, Mtrdnin konuya ilikin grlerini isabetli olarak yorumladn sylemek olduka zordur. Zir Mtrd aka tab terimini
kullanarak Allahn canl-cansz btn varlklar belli tabiatlarda yarattn vurgulam ve bu tabiatlarn, nesnelerin zlerinden (ayn) kaynaklanmadn belirtmitir. Mtrd bununla nesnelerin belli tabiatlara kendiliklerinden sahip olmadn, aksine belli tabiatlar nesnelerde Allahn yarattn ve bu sayede onlarn
bu tabiatlara kavutuunu anlatmak istemitir. O, insanda konuma kabiliyetini
salayan dili bu konuda arpc bir rnek olarak zikreder ve der ki: Konumak dil
organnn kendisinden kaynaklanan bir zellik deildir. Byle olsayd dil organna sahip bulunan btn canllarn konuabilmesi gerekirdi. Halbuki sadece insan
dilinde konuma kabiliyeti vardr. Bu da gsteriyor ki, dilin konuma kabiliyeti
kendiliinden deil Allahn bu kabiliyeti onda yaratmasndan trdr. Allah,
konumaya ihtiya duyan bir varlk olarak yaratt insann diline konuma zel52
lii ltfetmi, dier canllarn diline ise ltfetmemitir.
3. Varlklarn Yaratlmasnda lliyyet veya Sebep-Sonu likisi

Bilindii gibi nedensellik anlamna gelen illiyyet, sebeple sonu arasnda zorunlu bir ilikinin bulunduunu ifade eden felsef bir kavramdr. Mtrd
eserlerinde bu kavrama yer vermemekle birlikte illet, sebeb-esbb ve msebbebmsebbebt (sonular) tabirlerini sk saylabilecek ekilde kullanr. Ona gre illet
tabiri ile zorunlu bir sonu meydana getiren sebep manas kast edilebilecei
gibi zorunlu bulunmayan bir sonucu var eden sebep anlamna gelmesi de mmkndr.
Mesel, Allah evrenin illetidir nermesi birinci anlamda kullanld gibi
ikinci anlamda da kullanlmtr ve fakat birinci anlamda kullanlmas yanl, ikinci anlamda kullanlmas ise dorudur. Zir Allah evrenin var oluunun zorunlu
50
51
52
Nesef, Tebsratl-edille, I, 416-417, II, 739-740.

Mtrd, Te`vltl-Kurn, VIII, 350, X, 185-186.
Mtrd, Te`vltl-Kurn, XII, 102.
60
MM MTRD ve MTRDLK
illeti olsayd bu takdirde onunla trda, yani ayni tr bir varlk kategorisinde bu53
lunmas gerekirdi. Bu ise Allah hakknda imknszdr . Mtrd sebebi yle
54
tanmlar: sebep, amalanan sonulara gtren vastadr.
Mtrd Allahn ztndan dolay ilim, irde, kudret ve yaratma v.b sfatlar bulunduunu kabul eder ve bilmesi iin bir sebebe muhta olmad
gibi yaratmas iin de temel bir maddeye veya herhangi bir baka sebebe ihtiya duymaktan mnezzeh olduunu syler. Ona gre Allah, evreni temel bir
maddeden ve sebepler araclyla deil aksine evreni la ey, l min ey,
l min aslden, yani temel bir madde olmakszn yoktan ve bil sebeb, bil
55
esbb, yani her hangi bir vasta olmakszn sadece ol diyerek yaratt . Allah, yaratrken sebeplere muhta olmaktan mnezzeh bulunan yetkin bir zttr,
ancak byle bir yaratma yalnzca Allaha aittir ve bunu gerekletirmek onun
asndan herhangi bir zorluk tamaz. Mesel, lden diriyi, diriden de ly yaratr. Yoktan ve sebepsiz yaratmay inkr etmek dnyada rneini grmemekten kaynaklanmaktadr. Dnyada rneinin grlmemesi bunun vuku
bulmasn inkr etmeyi gerektirmez. Sebepsiz yaratmak Allaha ait bir nitelik
olduu iindir ki, peygamberler, Allah tarafndan gnderilmi eli olduklar
hep mcizelerle kantlanm, bu balamda Hz. Dvda ate olmadan demi56
ri yumuatma mcizesi verilmitir. Allah her eyi diledii gibi yaratabilir,
mesel kmn-zuhr teorisini savunan baz felsefecilerin kabul ettii gibi nce
evrenin asln yaratr ve bu temel maddenin iinde, var olacak varlklarn zelliklerini zaman iinde ortaya kacak ekilde kuvve halinde yaratr; veya Ehl-i
Tevhdin benimsedii gibi nesnelerin zelliklerini kuvve halinde temel maddesinin iinde yaratmadan ezelde takdir ederek var oluu annda tekvn (sfat)
57
ile yaratr.
Bununla birlikte Allah, muhta olmad halde sebepler vastasyla da yaratm ve evreni yarattktan sonra orada sebep-sonu ilikisine dayanan bir dzenleme yapm, evrende vuku bulacak olan varlk ve olaylar sebepler vastasyla
yaratma dzeni de kurmutur. Nitekim Hz. demi toprak vastasyla, soyunu
ise erkein spermi ve diinin yumurtas araclyla yaratm; yer kreyi dalar
araclyla sabit hale getirmi ve fakat yerin sabit hale getirilmesine dalarn herhangi bir etkisi bulunmadan bunu gerekletirmi; bitkileri de tohum, toprak ve
53
54
55
56
57

Mtrd, Te`vltl-Kurn, XIII, 54.
Mtrd, Te`vltl-Kurn, II, 241; V, 157-158; VIII, 25; IX, 120-121; XI, 106,176,180,
215; XIII, 24.
Mtrd, Te`vltl-Kurn, X, 14; XI, 408.
Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 98-99.
1. OTURUM
61
su vastasyla var etmitir. Her ne kadar bitkiler su ve toprak vastasyla var oluyorsa da bizzat su ve toprak onlar bitki haline getirmiyor, aksine Allahn ltfu
sayesinde tatlar deiik meyveler ve yiyecekler oluuyor. Ancak Allah sebepler
vastasyla yaratrken de bu yaratmann iinde sebepler olmadan da yaratabildiini gsteren durumlar mevcuttur.
Mesel, bitkileri tohumlar vastasyla yaratmasna ramen tohumlarn iinde
yeil bitkiler yoktur, onlar kudretiyle yoktan yaratmaktadr. Ayn ekilde insan
nce topraktan yaratm, sonra da nutfeden yaratmaktadr, fakat toprakta ve nutfede insanda bulunan unsurlar yoktur, bunlar Allah kudretiyle yaratmaktadr. Ayrca Allah, inkr ve isyan da hiretteki azabn, iman ve itaati de hiretteki sevabn
sebebi klmtr. Byle bir dzeni kurmasnn ama ve hikmeti hem varlna ve
birliine dair deliller oluturmak, hem de fiillerini yalnzca sebepler vastasyla
gerekletirebilen ve bir sebebe dayanmadan herhangi bir sonu meydana getiremeyen insana bunu retmektir. Bu sayede insan sebep-sonu ilikisine bal
dzeni grerek hayatn devam ettirmesini salayacak olan sebeplere bavurmasn renir ve evrendeki varlk ve olaylarn ileyiine hakim klnan yasalar kefe58
der . Hatt Yce Allah belli sonulara ulamas iin gerekli sebeplere bavurmay
insana emretmitir.
Szgelimi Yce Allah, herhangi bir vasta kullanmadan mslmanlara yardm etmeye kdir olduu halde onlara sebeplere bavurmay emretmi, dmana kar asker g hazrlamay farz klmtr. nk dnyada her eyi sebeplere
bal klmtr Mtrdye gre insann bilgi edinmesi de sebep-sonu ilikisi
dzeninde gerekleir. Nitekim o gznden ve havadan gelen k sebebiyle grr, dil araclyla konuur ve akl vastasyla alglar. nsan grme, konuma ve
alglamay salayan sebebin mhiyetini bilmese de bunlar duyular araclyla
59
gerekleir .
Mtrd Allahn evreni sebep-sonu ilikisi dzeninde yarattn kabul etmekle birlikte sebeple sonu arasnda zorunlu bir iliki bulunmadn da vurgulamaktadr. Zir ona gre Allah sular zerinde yaratt dalarn sarslmamas ve
sbit hale gelmesi iin, yer yznde, aaya doru meyletme tabiatnda yaratt
toprak ve kayalardan dalar yaratmtr, fakat kara paralarnn sbit hale gelmesinde dalarn her hangi bir yardm bulunmadn belirtmi; yine insan nutfeden
yaratm ve onun ebeveyn vastasyla remesini salamtr. Allah bunu allm
58
59
Mtrd, Te`vltl-Kurn, I, 287-288, 296; II, 282-283, 306, V, 8, 163, 300; VII, 384, VIII,
25, 138-139; X, 14; XI, 215, 270; XII, 303; XIII, 110.
Mtrd, Te`vltl-Kurn, VI, 253; VII, 312; VIII, 350; IX, 78.
62
MM MTRD ve MTRDLK
ve mtd hale dntrmtr. Mtrd bylece sebeplerin, Allahn fiillerini allagelen tarzda yrtmesine vasta tekil ettiini ve grnen detin byle vuku
60
bulduunu sylemitir .
Mtrd, sebeplerin varln ve nesnelerin belli tabiatlarda yaratldn belirtmesine ramen sebeplerin ve tabiatlarn sonular zerindeki etkisini zayflatc
bir yaklam benimsedii anlalmaktadr. Ancak niin byle bir yaklam benimsediinin ip ularn da vermektedir, o da udur: nsan, inkrclarn yapt gibi
varlk ve olaylarn olumasnda grnen sebeplere taklp kalabilir. Oysa varlk ve
olaylar var olusal adan doru bir ekilde yorumlayabilmek ve geree isabet
edebilmek gerekir. Bunun iin de sebep ve tabiatlar var eden, btn yetkinlikleri
zatndan olan bir yce Yaratcnn mevcut olmas kanlmazdr, nk doru
bir akl yrtmenin sonunda, evrenin var oluuna dair bundan baka mantkl bir
aklama yoktur. Bu sebeple insan, kalbini sebep ve tabiatlara deil bunlar engin
bilgi, hikmet ve kudretiyle yaratan Yce Yaratcya balamal, bu gerekten gafil
olmamaldr. Zir bu gerei kavrayan m`min sebeplere taklp kalmaz, rzkn
Allahn geniletip daralttn kavrar, kendisini ve ihtiya duyduu her trl nimeti yaratan Allaha teekkr ederek secdeye kapanr, bylece teekkr etmeyi
bilen erdemli ve anlaml bir varlk mertebesine ykselir; bu gerei grmeyen
gremeyen veya grmek istemeyen inkrc ise sebep ve tabiatlara taklp kalr,
bunlarn tesine geemez, teekkr etmeyi bilmeyen nankr ve var oluunun an61
lamn kavrayamayan anlamsz bir varlk konumuna der .
Ebl-Mun en-Nesef evrendeki varlklarn ayn ve arazlardan ibaret olduunu ve bunlarn Allah tarafndan yaratldn kabul etmi, varlk ve olaylarn
oluumunu da det teorisine gre aklamtr. O, ayn ve arz teorisi yerine
kmn-zuhr teorisi veya tabiat teoriyi kabul etmenin sonuta Dehriyyenin grlerini benimsemeyi kanlmaz klacan sylemitir. Ona gre ila insandaki
hastal iyiletiren, zehir de insan hasta yapan bir sebep deildir. la itikten
sonra insan iyiletiren ve zehir imesinin ardndan onu hasta eden Allahtr. Yani
saln sebebi ila, hastaln sebebi de zehir deildir. Ne var ki, ila imesinin
ardndan insan salna kavuturmas, zehir itikten sonra insan hasta yapmas
Allahn yrtt bir dettir, ila ve zehir olmadan da bunlar gerekletirmesi mmkndr. nk gerekte insana fayda ve zarar veren (ed-Drr, en-Nfi)
Allahtr. Nesef, Mtrdnin de bu grte olduunu syler ve kant olarak da
peynir yemesinin salna zarar verecei kendisine tavsiye edilen Hz. merden
nakledilen u sz aktarr:
60
61
Mtrd, Te`vltl-Kurn, I,157, 287-288; IX, 33; XIII, 110.

Mtrd, Te`vltl-Kurn, IX, 405; XI, 142, 197.
1. OTURUM
63
Eer peynirin bana zarar vereceini bilseydim ona ibadet ederdim.

Nesefnin bu yaklam byk lde Eariyyenin kurucusu olan Ebl-Hasan
el-Earnin konuya ilikin grleriyle byk bir paralellik arz etmektedir. Nitekim tabiat ve iilliyyet konusunda u grleri benimsemitir: Yaratlm varlklarn hepsi herhangi bir sebebin zorunlu sonucu deil dorudan doruya Allahn
iradesine gre yaratmasnn bir sonucudur. Allah dilerse zerre miktar yk bulunan bir gemi batar, dilerse tama kapasitesinin stnde bulunan kocaman bir da
tayan gemi suda batmaz. Yine bunun gibi arabn ien kiiye sarholuk vermesi,
suyun ien insann susuzluunu gidermesi, ilacn insan iyiletirmesi, atein yanc neslneleri yakmas sahip olduklar tabiatlarn zorunlu bir sonucu deil Allahn
bu sonular yaratmakta yrtt detinin ve iradesinin zorunlu bir sonucudur.
nk yaratklar bir sonucun sebebi ve fili olamaz. Btn yaratlm varlklar
62
Allah tarafndan diledii ekilde yaratlmtr .
Mtrdiyye Kelm Okuluna nemli katklar salayan Osmanl limlerinden
Beyzzde Ahmed Efendi (. 1687) ise Allahn, hikmetinin gerei olarak varlk
ve olaylar sebep-sonu ilikisi dzeninde yarattnn altn izerek belli sonularn
meydana gelmesini belli sebeplere baladn ve bunu da ezel ilmine gre yaptn
belirtmi, ancak sebeplerin sonular meydana getirebilmesi iin Allahn kudretinin
bunlar zerindeki etkisinin kesilmediinin de kabul edilmesi gerektiini sylemitir.
Beyzzde, Eariyyeye bal kelmclarn byk ounluunun belli sonularn
meydana gelmesinde sebeplerin etkisi bulunmadn ileri srmtr. Halbuki ona
gre byle bir tabiat anlay akl ve dn delillere aykrdr. Evrendeki varlklarn
sebep sonu ilikisi dzeni iinde yaratldn kabul etmek Allahn hikmet ve kud63
retini inkr etmeye deil varln daha belirgin hale getirici bir mahiyet arz eder .
yle anlalyor ki, Mtrdnin tabiat ve illiyyete dair grleri baz ortak
noktalar ne karlarak genellikle Eariyye anlayna paralel bir ekilde yorumlanm ve eserlerinde srarla zerinde durduu hususlar ihmal edilmi veya
gz ard edilmitir. zellikle evrendeki varlklarn belli tabiatlarda yaratldna
ve evrendeki ileyiin Allah tarafndan belirlenen sebep-sonu ilikisi dzeninde
gerekletiine ilikin grleri zerinde durulmal, yeni ilm bilgilerin nda
yorumlanmal ve gelitirilmelidir. Din-bilim ilikisinin salkl bir zemine oturtulmas asndan byk bir nem arz eden illiyyet ilkesine, ilm bilgilerin verileri
nda yeni baklarn yaplmas kanlmazdr.
62
63
Nesef, Tebsratl-edille, I, 44-53; II, 556, 680-681, 739-741; bn Frek, Mcerred

Makltil-Ear, nr. Daniel Gimaret, Beyrut 1987, s. 282-283.
Beyzzde Ahmed Efendi, rtl-merm min ibrtil-mm, Tahkk eden: Ysuf
Abdurrezzk, Kahire 1949, s. 278-280.
64
MM MTRD ve MTRDLK
Kanaatime gre, kelm tarihi geleneinde kabul edildii gibi din adna sebep-sonu arasndaki ilikinin zorunsuzluunu savunmak yerine, elbette
Allahn mdahalesine ak olan bir ekilde sebep-sonu arasndaki ilikinin zorunluluunu benimsemek ilm adan daha doru grnmektedir. slm dnrlerinden bu gr benimseyenler de vardr. Erken devir Snn kelmclardan
Ebl Abbs el-Kalnis (. IV/X yzyl) ve Mutezileye mensup kelmclardan
Nazzm (. 231/845), Zhiriyyeye bal kelmclardan bn Hazm (. 456-1064),
Selefiyyenin nemli temsilcilerinden bn Teymiyye (. 1328) ile rencisi bn
64
Kayym el-Cevziyye (. 1350) gibi limler bunlardan bazlardr .
Esasen Teorik Fizik, Genetik Bilimi, Molekler Biyoloji gibi bilim dallarn ilgilendiren bu konularda ilm bilgilerin hzla gelitiini dikkate almak gerekmektedir. Bu itibarla tarihte olduu gibi gnmzde de fen bilimlerinin konusuna
giren alanlarda din adna sepeklatif yorumlar yaparak din ile bilim arasnda bir
atma meydana getirecek tavrlardan kanmak gerekir. Bunun yerine, din metinleri yorumlarken ilm bilgilerden yararlanmak ve bu veriler nda naslar
aklamak ilm anlaya daha uygun olduu gibi dinin bilim kart grleri benimsedii imajn uyandracak hatalara dmeyi de engelleyecektir.
64
Nesef, Tebsratl-edille, II, 681; Yusuf evki Yavuz, bn Hazm (tikad Grleri), Trkiye
Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), stanbul 1999, XX, 53; a.mlf., bn Kayym elCevziyye (tikad Grleri), DA, stanbul 1999, XX,124.
1. OTURUM
65
3. TEBL
MTRD ve NESEF'NN ATOMCULUK ve TABAT ANLAYII
Alnoor Dhanani
smil Aratrmalar Enstits, Londra/ngiltere
ZET
Somut nesnelerin kurucu unsurlarnn analizi, (mesel, cevher ve araz; madde ve sret gibi) ve nedensellik teorisi, ister aka ve detayl bir ekilde tartlsn
isterse, zimni ve dolayl olarak ele alnm olsun, kelmclarn en temel ve anahtar konularndandr. Mtrd Kitbt-Tevhdinde, Mutezile ve Earlikte hkim
olmu atomculuu benimsemez. Dahas o, somut nesnelerin sfatlarn tabiat kavramyla izah eder ki bu hem Mutezile hem de Earlerden farkl bir gr olup
felsefecilerin benimsedii bir tavrdr. Hemen hemen iki yzyl sonra Mtrd
kelmc Ebl-Mun en-Nesef, Mutezil ve Ear evrelerde hkim olan kelm
atomculuunu benimsemi ve tabiat dncesini reddetmitir. Bu bakmdan
Nesefnin grlerinin Mutezile ve Earliin grleriyle uyumlu olduu, ancak mezhebin kurucusuyla ztlk tad sylenebilir. Tebliimizde, Mtrd ve
Nesefnin varln kurucu unsurlar ve tabiat dncesi hakkndaki bu grleri
incelenecek ve aradaki farkllklara temas edilerek u soru sorulacaktr: Neden
Mtrdnin bu konulardaki grleri kendi mezhebi ierisinde sonraki yzyllarda destek grmemitir?
AL-MTURD AND AL-NASAF ON ATOMISM AND THE TAB
Alnoor Dhanani
The Institute of Ismaili Studies, London/ENGLAND
The analysis of the constitution of sensible objects out of their constituent

principles (for example atoms and accidents, or substance and form) and a theory
of causation are key issues for the mutakallimnwhether discussed explicitly
and in detail, or implicitly and in passing. In his Kitab al-Tawhd, al-Mturid
notoriously fails to adopt the predominant atomism of the Mutazila and Ashira.
Moreover, al-Mturid also explains the properties of sensible objects through the
66
MM MTRD ve MTRDLK
concept of of tabi (natures), a position which was also opposed by the Mutazila
and Ashira, and belongs properly to the falsifa. Almost two centuries later, the
Mturid mutakallim Ab l-Mun al-Nasaf adopted the prevailing kalm atomism and rejected the tabi, that is to say, his views were in conformity with
those of the Mutazila and Ashira, but were in conflict with positions taken
by his predecessor and the eponymous founder of his schoolal-Mturid. My
paper will analyze and contrast al-Mturids and al-Nasafs positions on the material constitutions of objects and the tabi and raise the question: Why did alMturids position on these issues failed to garner support in his school in later
centuries?
I was first introduced to al-Mturds distinctive use of abi through Richard Franks short article on this subject published in 1974Notes and Remarks
65
on the Tabi in the teaching of al-Mturd in the course of my examination of the critique of the ab al-abi by the early mutakallimn. As you are
all aware, Richard Frank was a distinguished scholar of kalm, and through his
numerous careful and precise studies of Ashar, Mutazil, and with this article,
Mturd kalm, contributed immensely to, and in many cases was a pioneer of,
the study of the ontological and cosmological foundations of kalm. He insisted
on the seriousness, thoroughness and meticulous nature of kalms intellectual
enterprise and thereby the need for detailed and analytical scholarship, on the
same level as the scholarship of falsafa, to which he had also contributed. I have
benefited from his scholarship as well as his advice when I was working on kalm
atomism. You may be aware that, Richard Frank passed away on May 5. Rahimahu allhuMay God have mercy upon him.
Students of kalm are well acquainted with the fact that questions related
to agency are central to the discourse of kalmin particular divine agency,
whether there can be any other agency, for example human agency in particular, or perhaps more generally agency of living beings, and even the possibility
of some sort of natural agency exercised necessarily, in the same manner,
as when fire burns cotton. The kalm discussion of natural agency is usually linked to the proponents of this view, namely, the aab al-abi or ahl
al-abi. In his al-Shmil f ulal-dn, al-Juwayn identifies the ab alabi as: Those who subscribe to the [theory of] natures (abi) belong to
two groups:
65
Richard M. Frank, Notes and remarks on the abi in the teaching of al-Mturd, Mlanges
dIslamologie: Volume ddi la mmoire dArmond Abel, ed. Pierre Salmon (Leiden: E. J.
Brill, 1974), 137-149.
1. OTURUM
67
The first group agree with the Muslims regarding the doctrine of the temporal
creation of the world and the affirmation of the Creator. However, they subscribe
to the view that God created bodies in accordance with natures (abi) and specific properties (khaw) which entails that [their] natural actions do not arise as
a reslt of choice (ikhtiyr). Thumma ibn Ashras and a group of the Mutazila
held this view
The second group subscribed to the eternity of the four natures (abi)
66
This report shows that by the middle of the fifth/eleventh century, the term
asab al-abi could be applied to some Muslims, including mutakallimn, as
well as to those who believed in the eternity of the world, which he identifies as
the dahriyya. Al-Juwayn identifies Thumma ibn Ashras (d. ca. 213/828) as one
67
of the early mutakallimn belonging to the Muslim ab al-abi.
Further information on Thummas views on natures is provided by both
al-Ashar and Abd al-Jabbr (d. 415/1025) in their accounts of secondary generation (tawallud), thereby providing a perspective on the early kalm discourse
of the theory of natures. Whether or not things have natures, and therefore
specific properties which directly give rise to phenomena underlies the kalm discussion of agency.That is to say, one of the key questions is whether a phenomenon reslts from the agents volition (ikhtiyr) or intention (irda), or is a reslt
of innate and specific properties of an object (abi or khaw) and is therefore
not the reslt of an agents volition or intention. Of course volition or intention
can only be predicated of living beings.
Abd al-Jabbr begins his discussion of secondary generation (tawld) in his
Mughn as follows: Those engaged in this discourse (al-qiln) have differed
regarding whetherthe human being is truly capable of agency (bi-anna l-abda
yafalu f l-aqqa): Among them are those who hold that thinking (fikr) is the
only action that the human being can perform, and that he is incapable all other
actions, including willing (irda) and the object of will (murd). These arise naturally (tdithu bi--aba).
66
67
Ab al-Maal al-Juwayn, al-Shmil f ul al-dn, ed. Al Sm al-Nashshr et. al.,

(Alexandria: Munshat al-Marif, 1969), 237-238.
According to Josef van Ess (Thumma ibn Ashras, Encyclopedia of Islam, 2nd ed. http://
www.brillonline.nl/subscriber/uid=1397/entry?entry=islam_SIM7532&reslt_number=2&search_text=thumama#hit), Thummas view on this question was
similar to the view of his contemporary Muammar ibn Abbd al-Sulam (d. 215/830), that is
to say, all beings have aba, but at the same time he was convinced that those who really act
are God and man.
68
MM MTRD ve MTRDLK
Some of them hold the only action the human being (insn) can perform is
illing, and nothing else. This is the position (qawl) of Thumma and al-Ji.
Those engaged in this discourse have differed regarding (the performance of)
actions besides willing:
Ab Uthmn al-Ji held that they occurfrom the human being through
his nature (bi-abhi), and that not out of choice. This is what Ab al-Qsim alBalkh has related in his Kitb al-Maqlt
It has related regarding Thumma that he may have held that besides willing,
an action has no agent (l filun lahu); or he may have held that it is Gods action, in the sense that He has impressed (abaa) a nature upon body out of which
the action occurs; or he may have held that the action is a natural action of the
68
body.
We clearly see the notion that phenomena that occur as a reslt of nature
are necessary, nd not the reslt of the volition and choice of an agent. Thumma
therefore seems to have arrived at the view that the agency linked to such a phenomenon is not attached to any volitional agent, and therefore the charge that he
held the view of an action which has no agent.
One would suppose that Ab Manr al-Mturd (d. 331/942) was aware of
these discussions. He discusses the ab al-b in his Kitb al-tawdin the
standard manner of presenting and then refuting of the doctrines of the dahriyya.
His focus is therefore on those who al-Juwayn w as to later classify as the second
group of the ab al-abi, namely those who upheld the eternity of natures.
Al-Mturd states:
Next we will mention the views of the ab al-abi relying on the acco69
unt of Ibn Shabb and others so as to expose their doctrines, for the exposition
of their doctrines is one of the ways (adilla) of refuting them. One will then know
68
69
Abd al-Jabbr, al-Mughn f abwb al-tawhd wa l-adl, ed. Tawfq al-awl and Sad Zid,
(Cairo: al-Muassasah al-Miryah al-mmah lil-Talf wa-al-nb wa-al-Nashr, 19601965), IX:11. Al-Ashar states, Thumma held that the human being cannot perform any
action besides willing (irda). Any other action is not produced by an agent (adatha l min
mudthin), for example the movement of a stone as a reslt of pushing and so on. He claimed that this action is (only) attached (yufu) to the human being in a metaphorical sense
(al l-majzi) (Ab al-asan al-Ashar, Maqlt al-islmiyyn wa ikhtilf al-mualln, ed.
Helmut Ritter, Wiesbaden: Steiner Verlag, 1963, 407).
On him, and al-Mturds use of him, see, J. Pessagno, The Reconstructon of the Thought of
Muhammad ibn Shabb, JAOS, 104 (1984), 445-453.
1. OTURUM
69
their concurrence regarding the eternity of the matter (na) of the world and their
difference regarding the eternity of creation (ana) and its manner of production
(uduth). This is a summary (jumla) of their doctrines.
70
The ab al-ab claim that they (i.e. the natures) are four: hot, cold, wet ,
and dry. The world is differentiated as a reslt of the differences of their mixtures;
what is in balance is a reslt of the balance of equal mixtures of them. This occurs
[also] to the sun, moon, and the stars. This will always occur in the future, as it has
71
occurred in the past, just as you see, there is no beginning to things.
We note here that al-Mturds critique of the ab al-abi is of their position of the production of the world through the eternal mixing of these four natures and
not of the view that bodies have agency of some kind through their natures and properties (as in al-Juwayns first group above). That is to say his critique is of the denial
of the temporal creation of the world, and not of the agency of natures. This is clear
in the course of the refutation, Their doctrine on the production of the world through
mixture and the movement of the stars, the transformation of the potentiality of prime
72
matter (hayl), and of both prime matter and potentiality has been refuted.
Unlike many other mutakallimn, al-Mturd seems to agree in some respects with the osition of al-Juwayns Muslim ab al-abi, that is to say he
supports the view that entities in the world have natural properties or inclinations.
This is evidentfrom his account of Gods creation of the human being:
God created the human being (bashar) in accordance with natural inclinations (abi) which tend towards pleasures (maldhdh) which are present and
73
which draw their owner (ib) towards them. They make the pleasures delightful in his eyes through the passions (shahawt) which have been placed in him, to
incline towards what is similar to his nature (mithlu abihi). They turn away from
that in which there is pain and hardship for him. His nature (abuh) therefore
becomes one of the opponents of his intellect (aql) with respect to determining
74
what is good and what is repugnant.
70
71
72
73
74
Mturd uses the term nudwa for wet instead of the more usual rub, ruba.
Ab Manr al-Mturd, Kitb al-tawhd, ed. F. Kholeif, (Beirut: Dr al-Mashriq, 1970), 141.
See also page 112 where al-Mturd also states that some held there were four natures while
others held there was only one. Even though they believed in the eternity of the world, they
believed in the need for a Maker (ni) who alone has the autonomous power of action (qudra) to bring together these natures, which have no power of their own.
Ibid., 151.
Reading ilayh for ilayhi.
al-Mturd, Kitb al-tawhd, 223.
MM MTRD ve MTRDLK
70
Thus, for him. the human being is constituted out of two diverse opposite constituents, natural inclinations and intellect (this may be compared to the
Mutazil account of the human being as a specific composite (binya makha) of
atoms and accidents). The aim of this manner of constitution is to account for the
nature of the human being as moral agent who chooses between being tempted by
passions and the deliberations of the intellect (thus for the Mutazila, the human
being is the entity which is the object of praise or blame for his actions). Hence
the opposition between the intellect with nature w hich al-Mturd clarifies in
the following passage:
The human being is created with a disposition towards nature (aba) and
intellect. What is good to intellect is not the same as what nature desires. What is
75
repugnant to intellect is not the same as what the natures turn away from.
Here, the role of natural inclinations in the human being is clearly negative. In
this respect, at least in the case of the human being, al-Mturd has a rather different position than the one attributed to Thumma and other early mutakallimna
position which is also understood within a different problematic and framework,
namely, whether or not there is non-volitional agency. In al-Mturds case, while
he mentions the constitution of the human being from natures or natural inclinations, he does not enter into any discussion of the agency of these natures. Rather, these natures provide the explanatory framework for why the human being
does not always make the right choice, but is tempted by these natural inclinations. In themselves, then, these natures do not have a place in al-Mturds
discussion of agency. Hence we do not find any such discussion in al-Mturds
account of divine and human agency, nor does he consider the possibility of nonvolitional agency, whether in Thummas terms or in another framework.
Leaving aside the question of agency, we may ask why does al-Mturd
construct this kind of account of Gods creation of the human being constituted
out of natures and intellect? This position is of course radically different from
the way in which the Mutazila and Ashira construct the formation of the human
being. The evidence suggests that al-Mturds motivation is theological, relating
temptation to Gods deliberative design fortesting human beings to make them
discerning:
When God created human beings for the trial (lil-mina) by means of
which he would make them a discerning community (ahl tamyz), He taught
them the matters which are praiseworthy and the ones which deserve blame.
75
Ibid., 11.
1. OTURUM
71
He made the ones which deserve blame repugnant to their intellect, and those
that are praiseworthy good He created them according to natural inclinations which turn away from things and incline towards things Then He tested
76
them.
This provides a reason for the notion of natures in the human being. However. natures are not just confined to human beings but are found in the constitution of the entire created world:
77
The world, in its constitution (bi-alihi), is constructed (mubniyan) out

of diverse natures and opposed aspects (al abin mukhtalifin wa wujhin
78
mutadatin).
It follows then that the human being is just one of the entities of the world
composed in this manner. Al-Mturd makes this clear by employing the parallelism of the macrocosm and microcosm:
He (huwa) is what the sages (ukam) have called the microcosm (lam al79
aghr). He is (constructed) out of diverse desires (ahw) and various natures.
Like the world as a whole (i.e. macrocosm), the human being, is also constructed out of diverse entities. But in the human case, the negative role of desires and natures is reiterated through the use of the term aw. Even though the
notion of microcosm derives from falsafa, as Frank notes, al-Mturd does not
80
engaged in any further discussion of it.
Al-Mturd provides further evidence that he considers all objects to be
composed of diverse natures in his discussion of the composition of sensible
objects:
Every sensible object (mass) must be [composed] from the combination
of diverse and opposite natures, which by themselves would reject and be distant
from each other. Their combination is the reslt of something else, and in this is
81
lies the fact of its (temporal) creation.
76
77
78
79
80
81
Ibid., 221-222.
Cf. Frank, Notes and remarks, 138 note 6.
Ibid. The reference to the pronoun huwa cannot be intellect, as this would mean that the intellect is constructed out of desires and natures, contradicting the sense that the intellect is the
opponent of natural inclinations. It makes much more sense to consider the pronoun referent
to be the human being (as Frank does in Notes and remarks, 139).
Frank, Notes and remarks, 139 note 7.
72
MM MTRD ve MTRDLK
We may ask here, that the natures in the human being are clear, at least in
terms of their effects of desires and passions, but what does al-Mturd mean by
his use of the term nature or natures w ith respect non-human entities? There
is no clear discussion to flesh this out, and we can only form a view on this through al-Mturd citation of the examples of heat rising and cold descending as
a reslt of its nature (bi-abih) orthe heat of fire and the cooling of snow
82
occur necessarily through the nature they have (alladh lahu tab bil-itirr).
These examples show that by natures al-Mturd is referring to specific properties of objects, a view that is consonant with the position of Thumma, but
without specification of the causal implications. But what is the role of these natures for al-Mturds world-view? Here too the aim is theological. This nature
is imposed on entities by God and provides a sign leading to knowledge of God
83
and His Unity.
Despite his embrace of natures, al-Mturd did not abandon the normative kalm view of atoms/bodies and accidents as constitutive of the entities of
the world. He juxtaposes the notion that bodies are composed from diverse natures, and that they therefore have natural properties with the normative kalm
view. Nevertheless, al-Mturds positionthat diverse and opposed natures,
compose the objects of the world, including human beings and that in the case
of the human being, these natures or natural inclinations represent a negative aspect of human being, which inclines towards pleasure and opposes the
intellectis a position that makes him stand out. The non-human examples of
natures he cites are consistent with the notion of specific properties of the
Aristotelian qualities and the view that these properties have necessary effects,
i.e. of burning in the case of fire, and cooling in the case of snow. As such, alMturds views seem resonate with al-Juwayns first group of the Muslim
84
ab al-ab .
However, as we have seen, al-Mturds view is not formulated within the
context of natural agency, of the sort that al-Juwayn and Abd al-Jabbr attribute
to Thumma, al-Ji and others. When he turns to the discussion of causality,
al-Mturd restricts his analysis to issues of divine and human agency and takes
for granted that objects in the world have natural properties, imposed on them
by God, and which lead to necessary effects. There does not seem to be a place
82
83
84
Ibid., 117, 264.

Frank, Notes and remarks, 139.
Hence Frank suggests the al-Mturd is to some degree, to be associated with the ab alabi (Ibid., 137-138).
1. OTURUM
73
for the kind of analysis that we find among the Mutazila and Ashira that what
85
seems to be natural causal agency is nothing but Gods customary action. It is
indeed surprising that despite his frequent resource to criticizing the Baghdd
Mutazil Ab al-Qsim al-Balkh al-Kab (d. 319/931), al-Mturd does not
make any reference to the positions of necessary natural agency of the early
mutakallimnsurprising because Abd al-Jabbrs report on such positions
derives from al-Balkhs Maqlt. Indeed, al-Mturd makes no reference to
Thumma in the Kitb al-Tawd, but perhaps this is because he agrees, to some
degree with Thummas view/I now turn to the examination of the views of Ab
Muin al-Nasaf (508/1114) primarily as discussed in his Tabirat al-adilla. Unlike the case for al-Mturd, al-Nasaf discusses Thumma ibn al-Ashras in several
places in the Tabira. Al-Nasaf tells us that,
Thumma ibn al-Ashras, one of the leaders of the Mutazila, managed
against his own position!to invalidate the proof forthe existence of the Maker.
For he claimed that objects of secondary causation (mutawalladt) are actions
which have no agent. But there is no doubt that they are temporal entities, coming
into being after not having existed (before). If it were possible forthe coming into
being of some entity without a Maker who brings it into existence, then this would
86
(also) be possible for the entire world.
Al-Nasaf is therefore well-aware of the critique of Thummas position on
non-volitional causation, and he rejects this view of al-Juwayns Muslim ab
al-abi.
Yet even through al-Nasaf repeats the assertion that Thumma held that there are actions which have no agent, he does not portray it in Abd al-Jabbrs
manner, that is to say, that these actions could be said to have God as their agent as
a reslt of the view that these actions derive from the nature God has impressed
on the body.
Nor is such a portrayal of secondary causation found in the chapter of the
Tabira that al-Nasaf devotes to the refutation to the doctrine of secondary causation. Does al-Nasafs reluctance to frame the issue without any mention of
of Gods impression of natural properties on bodies stem from the fact that this
position is similar to that of al-Mturd?
85
86
For this the classical locus is discussion seventeen of al-Ghazls Tahfut.

Ab al-Mun al-Nasaf, Tabirat al-adilla f ul al-dn, ed. Claude Salam, (Damascus: Institut
Franais de Damas, 1990), I:80; see also I:229, I:261, II:681; Idem., Kitb al-Tamid li-qawid
al-tawd, ed. J.A. usayn Amad, (Cairo: Dr al-iba al-Muhammadiyya, 1982), 303-304.
74
MM MTRD ve MTRDLK
That al-Nasaf continues to maintain al-Mturds distinctive position regarding natures and natural inclinations is evident in his assertion that in every
body (ayn) in the world diverse natures are combined, whose propensity is to be
87
distinct and whose nature is to be mutually repelling. This formulation echoes
al-Mturds assertion that The world, in its foundation is constructed out of
diverse natures and opposed aspects. Like al-Mturd, al-Nasaf also maintains
the normative kalmview of the constitution of the world:
The world in its entireity (bi-asrihi) is as, as we have mentioned, composed
out of accidents (ar) and bodies (ayn). Bodies are either composite (murakkab) or non-composite. No part of the world fails to fall under [the division]
we have mentionedsublunar (sufl) or supralunar (ulw), inanimate or animate,
plant or animal, irrational or rationalas there is no intermediary [entity] between that which is self-subsistent (i.e. body) and that which is not self-subsistent
88
(i.e. accident).
The composition of the world out of accidents and composite or non89
composite bodies (i.e. atoms ), is consistent with the normative kalmview. So
is the identification of body as self-subsistent and accident as not self-subsistent.
However, the further classification of the world into sublunar/supralunar, inanimate/animate, plant/animal, rational/irrational is a departure from the normative
kalm position and reflects the cosmology of the falsifa. Al-Nasafs embrace of
both of thee views of the constituents of the world is also evident in his conclusion
to the argument for the temporal production of accidents and atoms:
Since the temporal production of all accidents and atoms (jawhir) has
been established in what we have explained, the temporal production of natures
(abi), prime matter (hayl), and everything which the Eternalists (dahriyya)
and Naturalists (abiyyn) call elements (ansir, ustuqst) is established as is
the temporal production of the spheres (aflk) and what they contain, namely,
the zodiac (burj), the planets (kawkib), sun and moon, as well as the temporal
90
production of time (zamn) and void (khal).
Al-Nasafs inclusion of natures as one of the constituents of the world
is repeated here. But what can we make of all the other entities that he mentions? Is this just rhetoric to highlight his assertion that if atoms and accidents are
87
88
89
90
al-Nasaf, Tabira, I:79.

Ibid., I:55-56.
Idem., Kitb al-Tamid, 124.
Idem., Tabira, I:72.
1. OTURUM
75
temporally produced, then any other entities that opponents, in this case the Eternalists and Naturalists, may uphold as constituting the world must also be temporally produced? Or does this conclusion entail al-Nasafs commitment to all of
these entities (natures, prime matter, elements, spheres, etc.)? The problem is that
some of these entities are incompatible with the normative kalm worldview of
atoms, bodies and accidents, or even the Mturdian reformulation of this as bodies and accidents, for example prime matter and its implied hylomorphism. But
we have seen that al-Nasaf, like al-Mturd, is committed to natures as constituents in every body. Further, in his al-Tamd li-qawid al-tawd, al-Nasaf
states that the argument for the temporal production of the world applies also to
91
heavens, the celestial spheres, the planets, inanimate, animate etc.
It appears then that al-Nasaf does not consider the conclusion that bodies
and accidents as constituents of the world are temporally the world. Perhaps the
same is the case in the passage from the Tabira, and this would entail that the entities he mentions: natures, prime matter, elements, spheres, etc., exist in his view,
and are somehow composed of the bodies and accidents which constitute the normative kalmview of the constituents of the world. Al-Nasaf seems rather more
committed to the entities which originate in the falsafa view of the world than
one would have anticipated. Al-Nasaf is familiar with falsafa terms and utilizes
them in the Tabira as well as the Tamhde.g. Ibn Sns concepts of necessary and
possible existence (wjib al-wujd, jiz al-wujd, and jiz al-adam), and the
92
concepts of potentiality and perfection (quwwa, kaml) etc. Of course this is not
surprising. After all he is the contemporaneous with al-Ghazl.
Unlike the case we of al-Mturd, we do find the discussion of natural inclinations as constituting the human being in al-Nasaf. Nor does he provide the
kind of examples of specific properties and effects provided by al-Mturd. We
may therefore ask, what is the role of these natures and natural inclinations in alNasafs world-view? The answer to this is clear. Al-Nasaf has adopted the theological perspective of his shaykh, al-Mturd. This is evident in the following
passage:
God created the earth with different parts (ajz), distinctive sections (ab),
different actions (afl) and traces (athr) namely beneficial, harmful, pleasant,
repugnant, hot, cold, rough, soft, etc. so as to show by means of this the perfection
of His power, the penetration of His will and His Lordship. That whose action is
91
92
Idem., Kitb al-Tamid, 127.

Idem., Tabira, I:78.
MM MTRD ve MTRDLK
76
of a single kind is like what has been imposed on, that which has been subordinated, for example. fire upon heat, and snow upon cold. Hence. through Gods
creation of different kinds of entities (mukhtalift) are signs (dalla) of power and
93
of penetration of will.
We can see here a reiteration of al-Nasaf agrees with the view that God
created the world having diverse parts (supralunar, sublunar, animate, inanimate,
speres, etc,) and that these parts manifest specific properties. Moreover, we see in
this passage that diverse and distinct parts of the world are signs of Gods power,
will, and Lordship. This, as we have seen above, corresponds to al-Mturds
perspective that the natures imposed on entities are signs leading to knowledge
of God.
That the abi were part of the intellectual discourse and milieu of the second to sixth/eighth to twelfth centuries is evident. Many intellectuals, particularly those who were influenced by falsafa, and a few of among the mutakallimn,
embraced the abi in their world-view. The Ashira rejected the abi on the
grounds that they entail a usurpation of Gods sole causative power. For the majority of the Mutazila, the abi entail the existence of non-volitional causative
agents which, in their view is impossible. But al-Mturd, and later his follower
al-Nasaf, like others, embraced the abi as constituents of Gods world, but
within the theological perspective that they are signs leading to knowledge of
Gods authority and power.
93
Ibid., 97.
1. OTURUM
77
4. TEBL
MM MTRDNN KELM YNTEM OLARAK AKIL ile NAKL
ARASINDA KURDUU DENGE
Dr. Merve Mahmd, rdn niversitesi Amman/RDN
ZET
Bu alma mmul-mtekellimn, Resu Ehlis-snne vb. lakaplarla anlan
byk slm limi ve kelmcs Eb Mansr el-Mtrdnin kelm alanndaki
meseleleri ele alnda, akl ile nakil arasnda kurduu dengeyi ve onun yntemini ele alacaktr. Klasik slm ulemsnn din meseleleri incelerken kullandklar
yntemlerin incelenip ortaya konulmas slm kltrnn ihys ve ada meseleleri zme kavutururken kendilerinden bu limlerden istifade edilebilmesi iin
nemli bir alma alandr. Bu almann konusu olan, Selef-i slihn ve zellikle mm Eb Hanfenin akide alanndaki yntem ve grlerini akla kavuturan mm Mtridnin metodunun ortaya konulmas da ayn nemi tamaktadr.
Arap lkelerinde ve zellikle benim lkem olan rdn asndan mm Mtrd
ile ilgili almalar olduka kstl ve genellikle yzeyseldir. mm Mtrdnin
kitaplarn da bulmak kolay deildir. Nitekim ben onun sadece Kitbt-Tevhd adl
eserinin tek bir tahkikine ulaabildim. mm Mtrd hakknda yazlm bir ka
ada eser bulunmakla birlikte, bunlar genellikle dorudan mm Mtrdnin
grlerinden ok, ondan sonraki Mtrd bilginlerin grlerine yer vermekte
ve mm ile tbilerinin grlerini birbirine kartrmaktadr.
mm Mtrd ile ilgili yaplacak bir almann nnde duran baz problematikler de vardr. Bunlarn ilki, mm Mtrdnin klasik kaynaklarda neden ihmal edildii ve bu ihmalin onun kimlii ve misyonu ile ilgili ortaya kard bilgi eksikliidir.
Dier bir husus ise slm dncesinde akln yerinin ve snrlarnn ne olduu, mm
Mtrdnin akla verdii nem ve hasmlaryla mcadelede akl kullanma eklidir.
Son olarak ise kendisinden sonraki bilgin ve aratrmaclarn bu mamn yntemini
nasl anladklar, onun Earilie mi yoksa Mutezileye mi yakn olduu, yoksa ikisini
birden yani hem akl hem de nakli daha dengeli bir ekilde mi kulland noktasdr.
Tebliimiz u temel varsaymlar zerine kuruludur: mm Mtrd, Ehl-i
snnet anlay dediimiz kelm teoriyi kurma noktasnda Earden nce gelmektedir. Ear bir rivyette krk yanda Mutezileyi terkettiine gre, mrnn
sadece son yirmi drt senesinde Ehl-i snnet olmaktadr ki, mm Mtrdnin
MM MTRD ve MTRDLK
78
hayatnda byle bir mezhep deiiklii szkonusu olmad gibi mr (yaklak

yetmi ya da yz sene) ve tm ilm faaliyeti Ehl-i snnet yolunda ve onu temellendirme hususunda gemitir.
Mtrdnin ihml edilmesi ise yaad blgenin slm kltrnn aktif
merkezlerine uzakl, fazla seyahat etmemesi, ilim talebi iin Mvernnehr
blgesine gelenlerin azl, onun mstakil bir mezhep kurucusu olmak yerine Eb
Hanifenin akide alanndaki grlerinin bir rihi olarak grlmesi vb. bir takm
sebeplere balanabilir.
Mtrdnin ynteminde Selef-i slihnin ynteminin de dna kmadn
gryoruz. Ancak zellikle Arap lkelerindeki baz aratrmaclar onun ynteminin Mutezileye daha yakn olduunu, bazlar ise Earilie daha yakn olduunu
iddia etmekte, bazlar ise onun akln ve naklin ortasn bulduunu ne srmektedirler. Ancak kanaatimce akln ve naklin ortasn bulma (tevassut) ifadesi, bu
ikisi arasnda bir ztln olduunu im etmesi dolaysyla isabetli deildir. Onun
Mutezileye yakn olduu grleri de gerei yanstmaz. Yine onun grlerini
Earilie benzetirken de onun zaman olarak daha nce olduunu da unutmamamz gerekir.
Tebliimizde mm Mtrdnin yntemini onun Kitbt-Tevhd adl eserinden hareketle ortaya koymaya alacaz. zellikle onun, akl naklin nne
geirdii iddia edilen hususlar zerinde younlaacaz.
.
/
( )
)(
( )
1. OTURUM
79
(
)
:
:

:94
) 775(
1993 3 .361-360
2
.

:
) 879(
1 1992 -249

.250

) 1067(

) 1302(
1994 6.30

1967 .155

9

2

1990 7 .19.
1
1979 .337
1987 .565

1990 .20-1
.
.178-176 .
. 2 .1190-1189 .
2

1999 .545

:
. . 2

.7-5 .
94
MM MTRD ve MTRDLK
) ( _

(
) :

_ _

(
)
.
(
333.
80

248

.10-1.
( 1

1 .14-7
1999 1.14-13
1985 .31-11.
1
2003 .195-192
1
1413 .114-79
2003 .25-19
1

1
2004

.

1. OTURUM
81

_

_
95
.96
97
.
:
1

4

.7

1975 4.41
:
: .

98

.11-9

:.
.99

1967 1 .108.
1984 .331

.11-9
95
96
97
98
99
MM MTRD ve MTRDLK
82

.100
.101

_ _

} :
.105
103
} { ] [1:
..
/ : /

(
( )
( )
( )
)
( ) :
( ) ( ) :
) ( ...
{ ] [
.102
.104

) :(

1 1996 .28-27 177
. .

:.
2
= = 1964 .134
1 .118
:
.60

.135

.135

100
101
102
103
104
105
1. OTURUM
83
..

(
) : ( ) ( ) ( )

.106
)

.107
) (

108

.....
..
.23
:
:
:

:.
..
) :
/ -2000 .23-22
3

(.

) 716(
.40-39
106
107
108
MM MTRD ve MTRDLK
84
.109
(
)

...

:

: 110 ...
:
:
:

:

(
)

...
:
... :
.111 )

) (

) (
.112
1988 .4-3
1

) 505(
1999
1
) 660(

.1031
2

.414
.1047

:

.
) 756(
. .7
109
110
111
112
1. OTURUM
85
114

.
115
.

.113
1158(

:
1998 1.33-31
) 505(
1992 .39
.11

:
113
114
115
MM MTRD ve MTRDLK
:

...

_ _

116
.118

86
_
_

.117

. .4
.5-4
:
) 333(
6-5
:.
116
117
118
1. OTURUM
87

119
. ...
: :
{...
}:
] [
[53-54 : } :
]

{ ] [17: } :
{ ] [164: } :
{ ] [21:
...

_ _
120

.

.121
.
10-9
.10

.136 -135
:

9-7

.9
122
119
120
121
122
MM MTRD ve MTRDLK
] [165:
{:
} :
:
:
:

}:

}
{ ] [134:
.123
_
_

) (

.
) (
88
3.421
... :
:
123
1. OTURUM
89
:
...

.124

.125

126

127
:

... :

.128
:

.129
.
130
) 1172(
1
2003 .120
2002
1
) 1276(

.44
.119

:

) 478(

1996 .29
3
.30

) 429( .

. .252
. .37
.
) 548(
124
125
126
127
128
129
130
MM MTRD ve MTRDLK
90

:

:
:

...
131

132
} :

.133[67:
{ ]

134
.135
[19:
{]
} :

...
{ : ...
[
]

.136
}:

}:

{ ] .[30:

]:
[ .
1358 1359 1385 4775 .6599
.2658

) 973(

) 638(
1
1997 .80
:

) 709(
3 1999 .135
.
82-81

131
132
133
134
135
136
1. OTURUM
91
137

.

...
139

.138
:

{ ] ... [11:
.
:
...

...
140

{ ] [110:
}:
141

:
:
. :

....
:

:
.142
.19-11
:
.27-19
:
41
44
.65
.77-67
:

.43-39
1.349
-44
137
138
139
140
141
142
MM MTRD ve MTRDLK
)
) (

}:
{.
:
.143...
}:

...

.257
258
373
.38
.77-67
:
.77

.85-77
:
.146...
_:
:
.

225

148

.147
... :
144
{ ] . ...[4: :

:
.145...
92
149
:

.150
.262-256
:.381-373
.256-225
143
144
145
146
147
148
149
150
1. OTURUM
93
.151
152

.

.153

154

:

155
...
156
157
158
.135-126 107 97
:
-179

.179-176

202
.210-202

216

.221-215
.37-30
:
.92-86
:
86
.118-110
:
.176-141
:
.135-118
:
151
152
153
154
155
156
157
158
MM MTRD ve MTRDLK
159

.161
.162
:
:

163
.

:
:
:.
:.
160
:

:
.
.256-225
.323-314

94
.50-47
.53
1.107

.
159
160
161
162
163
1. OTURUM
95
... :

.

.

.167
.

!

.
... :
.107

.
.354
:
.
.

.
.333

:
. ...
165
... :

. .354
1961 .49
.332
166

_ .
... :

169
.

.168

.164

164
165
166
167
168
169
MM MTRD ve MTRDLK
96

170
.
171

_.
_

_

... :
.173 ... :

.174
175 .

.176
172

177
.

!

.
.
.

... :
1964 .18
101-99 86 79 61.122

:.
.179

.189
.180-179

.181
:
1982 .177
6

2.1190-1189
170
171
172
173
174
175
176
177
1. OTURUM
97
179

178

:

180
.

) 319931/(
.181
) (

... :
: :
182
:
.

.183
_
.
!
_
!!

_ _
.545

12
.13
.33

2
.152
.12
.12
178
179
180
181
182
183
MM MTRD ve MTRDLK
(
)
184
_
_
:
:

98
.185
.186
187
... :

.188
...

1.13
: .

.
4.41

18-1.25
.325
.189
.8
1987 .569
184
185
186
187
188
189
1. OTURUM
99
_
_

_ _

.

:
) :

( 190

.193

195
. ...

: .
1997 152.159
.149
:

.

:
.140

141
!.
.31
2 33.152

... :

194

.192
191
1.651
190
191
192
193
194
195
MM MTRD ve MTRDLK

...

142 :
150
.142
.502
:
1.5

.
198

... :

.196 :
.197
100
.199
196
197
198
199
1. OTURUM
101

.200

.201

:
.

202 :

203
.204

_

_

205
.
206

.
_ _

1.7
:
1977 1.534

.
1.263
81

:
.

1.5

.451

.
1.7
9
200
201
202
203
204
205
206
MM MTRD ve MTRDLK
102
... :

207
.

300

324

333
208

) (

:
(
) :

... :
..

:
1983 1 .159
1990 )(.

.190-189

7
.
207
208
1. OTURUM
103
(
)

(
)

MM MTRD ve MTRDLK
104
_ _ :

2. OTURUM
Bakan :
Prof. Dr. lyas ELEB .............................................................

Tebliciler :
Prof. Dr. Saffet Sarkaya.........................................................

SD. lahiyat Fakltesi / Isparta
MTRDNN DN ANLAYIINDA HOGR
Prof. Dr. Talip zde ..............................................................

Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi / Sivas
MTRDNN DN ve ERAT ANLAYII
Prof. Dr. Hanifi zcan............................................................

Dokuzeyll niversitesi lahiyat Fakltesi / zmir
MTRDYE GRE DN-ERAT AYIRIMININ FELSEF
TEMELLER
Oturum Bakan Prof. Dr. lyas ELEBnin Konumas
Saygdeer katlmclar ve muhterem izleyiciler, bildiiniz zere mm

Mtrdde baz temel kavramlarn kullanm dn sunulan baz teblilerde tartld. Hatrlarsak bu erevede mm Gazzlnin nesih kavram veya
Mtrdnin din, eriat kavramlarndan ne anlad tarznda bir tartma yapld. Bu oturumda dnn devam mahiyetinde bir tartma yaplarak sz konusu
kavramlara daha geni bir alm getirileceini umuyorum. Bir mellifin fikirlerini kavramlatrmas ve bu kavramlar baz terimlerle ifade etmesi daha da zor
bir eydir. Kavramlatrma ve terimletirme bal bana zor bir husustur. Bunu
mm Mtrd gibi bir ynyle mezhep imam olduu iin ok mehur ama bir
baka ynyle eserleri ve almalar yeterince ilenmedii ve zerinde alma
yaplmad iin, kendi kullanm, kavramsallatrma ve terimselletirmesinin
nasl olduu zerinde iddial konumak iin dorusu biraz zordur. nsanlarn
zihinlerine kaznan baz kavramlar var. Baz zel deerlendirmeler yapld
anda tepki de oluturabiliyor.
Bugnk teblicilerimizin teblilerine gz attmz zaman baz farkl yaklamlarn olduu, dolaysyla dinleyicilerimizin ilgi ve alkasn celbedecek bir
oturumla kar karya olduumuz anlalyor.
Burada bir noktaya da iaret etmek isterim. Kavramsallatrmada parac yaklamamak gerekir. Yani bir mellifin bir terimi sadece metnin bir yerinde zel bir anlamda kullanmas sz konusu ise, onu genelletirip bunu o
mellifin genel kullanm tarznda ifade etmekten kanmak gerekir. mm
Mtrd nezdinde bir terimin ne anlama geldiini ifade etmek iin, onun hem
Kitabt-Tevhddeki ve hem de Teviltl-Kurndaki kullanmlarna gz
atmak gerekiyor. Bu balamda sunulacak teblilerde farkl yaklamlar grlrse bu, metne deiik alardan bakmaktan kaynaklanan bir durum olarak
deerlendirilebilir. imdi Sayn Prof. Dr. Saffet Sarkayann tebliini hep
birlikte dinleyelim.
MM MTRD ve MTRDLK
108
5. TEBL
MTRDNN DN ANLAYIINDA HOGR
(Dier Din ve Mezheplere Bak)
Prof. Dr. Saffet Sarkaya
SD. lahiyat Fakltesi / ISPARTA
Giri
Mslman olmadan nce Trklerin sahip olduklar Geleneksel Dinlerine istinaden farkl din mensuplar ve dier insanlarla ilikilerinde, baka milletlerde
grlmeyen bir hogr anlayna sahip olduklar bilinmektedir. Bu hogr anlayn Geleneksel Trk dininde temellendiren iki inan deeri vardr: Evrensel
209
Tanr anlay ve bu anlaytan hareketle btn lemin, dolaysyla iindekilerin Tanrnn yaratmasndan dolay belli bir saygy hak etmeleri. Bu iki deere gre dnya grlerini oluturan ve din anlaylarn ekillendiren Trklerin
inanlarnda Tanr, tek ve evrensel olarak herkesin ve her eyin Tanrsdr. Her
eyi O yaratmtr. Her ey Onun mlknde ve iradesindedir. Buna bal olarak
yaratlmlar da Tanrnn eseridir, srf bundan dolay belli bir saygy hak ederler.
Geleneksel Trk dininde eitli tabiat kltlerinin tezahrnde bu kabuln izleri
grlebilir. Bu anlayn bir uzants olarak dier insanlarn da ayn Tanrya inandn kabul eden Trkler arasnda komularnn dinlerine ilgiyi, zellikle Batya
doru nfus hareketlerinin balad zamanlardan itibaren farkl dinlere ynelik
ilgiyi gzlemlemek mmkndr.
Trklerin slmla olan karlamalar ve ilerleyen dnemde slm benimsemelerinde eski din anlaylarnn etkin olduu, hatta slm benimseyen Trklerin
gemiten gelen mill kimliklerini koruyabildikleri kabul edilmektedir. Trkler,
slmlama srelerinde byk lde kendi anlaylarna uygun den Hanef,
Hanef/Mtrd din anlayn benimsemilerdir. zellikle Hanef/Mtrdliin
Trklerin dndaki milletlerde ok fazla yaylma imkn bulamay, kimi zaman
210
Mtrdliin Trklere has bir mezhep olarak grlmesine yol amtr.
209
210
nver Gnay, Anadolunun Din Tarihinde oulculuk ve Hogr, Erdem Trklerde

Hogr zel Says, c.8, S, 23, I, Ankara 1996, 193-194.
rnein, Yusuf Ziya Yrkn, Mtrdlii Trk Snnilii olarak nitelemitir. slm Akid
Sisteminde Gelimeler, nr, T. Yrkn, Ankara 2001, XXXIV. Ayrca kr., Hanefi zcan,
Trk Din Anlay: Mtrdlik, mm Mtrd ve Mtrdlik, haz. S. Kutlu, Ankara 2003,
295-304.
2. OTURUM
109
Biz de bu bildirimizde Mtrdliin kurucusu kabul edilen Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b. Mahmd el-Mtrdnin (333/944) din anlaynda geleneksel Trk dininden kaynaklanan bir hogr anlaynn izlerini aratracaz.
Burada yukarda bahsettiiz iki unsuru birebir takip etmeyeceimizi, bunu grme
ansmzn da olmadn belirtelim. Zir phesiz slmla birlikte yeni bir din ve
din anlay sz konusudur. Kastettiimiz durum, yeni din mensuplarnn gemi din
ve geleneklerinden baz unsurlar yeni dine tayabildiklerine dair sosyolojik tespittir.
Bu nakilde phesiz anlaylar ve olgular ayn kalmayacak yeni dinin benzer eleriyle ekillenecek ve ifade edilecektir. Dolaysyla bizim mm Mtrdde aratracamz ey, onu eskiye rabt etmek deil, Trkleri ya da Mtrdlii dier Mslman
milletlerden ve mezheplerden farkl klan hogrl tavrlarnn temelleri olacaktr. Burada zaman zaman Earilerden, Haevlerden, Hriclerden, Mutezileden,
adan farkl olduunu ifade ettiimiz Mtrdliin din hogr anlayn ve bu
balamda tekileri muhatap alma slbunu kurucusunun ahsnda incelemeye
gayret edeceiz. Bunu yaparken mm Mtrdye nispeti kesin olan iki temel ese211
re , zellikle ilgili yetlerin yorumuna bakacaz ve deerlendirmelerimizde gncel
almalardan istifade edeceiz. Daha sonra Mtrdnin eitli din ve mezheplerle
ilgili ifadelerinden konunun somut boyutunu ortaya koymaya alacaz.
Din Anlay
Mtrdnin Teviltndan sz konusu yetleri incelediimizde yukarda
ifade ettiimiz iki hususla karlatmz syleyebiliriz. Mtrdnin din kavramna ykledii anlam dorudan tevhidi, Allah birlemeyi ifade eden evrensel bir
din anlaydr. Mtrd sistemini bu temel dorultusunda gerek ve halis din, bu
dini oluturan metodik temeller, din-eriat ayrm, iman amel ayrm zerine oluturmutur. Allahn rahmetinden ve adaletinden sz eden yetlerin yorumunda ise
dier insanlara bakn ipular sakldr.
Konumuzla ilgili akla gelen yetlerden ilki;
Dinde zorlama yoktur. Artk dorulukla

212
erilik birbirinden ayrlmtr yetidir. Mtrd bu yetle ilgili yorumunda,
211
212
Eb Mansr el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, nr. B. Topalolu-M.Arui, Ankara 2003, KitbtTevhd Tercmesi, ev. B. Topalolu, Ankara 2002; Te`vltl-Kurn, I-X edit. B. Topalolu,
stanbul 2005-(eser henz tamamlanmamtr); Tefsrul-Kurnil-Azm Te`vlt- EhlisSnne, nr. Fatma Hayme, I-V, Beyrut, 2004. Eserler Te`vlt diye gsterilecek ancak ikincisi
nairiyle birlikte zikredilecektir.
el-Bakara, 256.
110
MM MTRD ve MTRDLK
zorla kabul edilen eyin din olmadn hatta iman bile olmadn naklettikten
213
214
sonra, din hususunda zerinize hibir zorluk yklemedi yetine iaretle,
215
slmn (rd), Allahn inkrndan (ayy) ayrt edilmesinden sonra dinde
zorlamann olmadn ifade eder. nk din zorlamayla deil ak seik olduu
iin kabul edilir. Nitekim bu kabulle birlikte Mslman olanlara tatler zorla yap216
trlamaz. Bilakis Allah bu tatleri onlara sevdirir.
yetin yorumunda dinin iman ii, imann ise kalb bir eylem olduunu ifade
ile kalplere asla bask ve zorlama yaplamayacan belirtilmektedir.
217 De ki, Hak Rabbinizdendir. Artk

dileyen iman etsin dileyen inkr etsin yetin yorumunda Mtrd ncelikle,
sra, 7 ve Fussilet 41. yetleri de zikrederek yaplan amellerin bakas iin deil
sadece kiinin kendisi iin olduunu belirterek, kiinin filleriyle ilgili sorumluluuna vurgu yapar. Sonra Rasulllahn ifadesiyle; phesiz ben risletimi size
aklyorum. Sizi slma girmek iin zorlamam, dileyen iman etsin dileyen inkr
etsin diyerek iman etmenin de inkr etmenin de kiinin tercihi ve iradesiyle ola218
can, yapt tercihe gre karln bulacan ifade eder.
Burada Mtrdnin aka iman-amel ayrmndan hareket ederek Mrci/
Hanef gelenee uyduunu grmekteyiz. nk byle bir ayrm beraberinde iman
konusunda inananlarn eitliini getirmektedir. Nitekim bu inan, olutuu ilk dnemlerde kendilerini m`min saymayan, ikrrlarna ramen imanlar konusunda
phe zhr eden, en kk amelsizlii imanszla e deer kabul edip dlayan
Haric zihniyeti ve Emev resm otoritesine kar duruu ifade etmekteydi. Bu kar duru Eb Hanfe, rencileri ve takipileriyle birlikte sistematik bir yorumla
219
hukuk eitlie dnmtr. Yani Allahn dinini kabul eden herkes dnyev
hayatnda Mslman olarak kabul edilir, eitli gerekelerle dierlerinden ayrt
edilmez ve Mslman muamelesine tabi tutulur.
213
214
215
216
217
218
219
Te`vlt, II, 159. Mtrd imann yeriyle ilgili u yorumu yapar: mann cebr ve zorlamayla
gerekleme ihtimali yoktur. nk iman kalb bir eylemdir. Zorlama ise kalbe etki etmez.
Kii diliyle imann ikrar etse bile kalbiyle inanmadka mmin olmaz. Te`vlt, VII, 114-115.
Ayrca kr, Hanefi zcan, Mtrdde Din oulculuk, stanbul, 1995, 82-83.
Hacc, 78.
Hasan ahin, Mtrdye Gre Din, Kayseri 1987, 39.
Te`vlt, II, 159-160.
Kehf 29.
Te`vlt, IX, 50-51.
Benzer yorumlar iin bkz., M. Zeki can, slm Dncesinin Entelektel Temellerinin yeniden Yorumlanmasnda Mtrdnin Katks, EKEV Akademi Dergisi, yl, 12, s, 34, K 2008,
18-19.
2. OTURUM
111
te yandan mm Mtrdnin tatler konusunda da inananlara bask yaplamayaca ifadesi ideal bir yorum olarak grnmektedir. nk iman sahiplerine
tatlerin sevdirildii, bu sevginin sonucu tatlerin ifa edilecei belirtilir. O,

te o peygamberler Allahn hidyet ettii kimselerdir.
220
Sen de onlarn yoluna uy. yetinin yorumunda Namaz, orucu, zekt terk
eden iin dall/sapk denilmez. Ancak hudann zddn din edinenler iin dall
221
denilir. diyerek konuyla ilgili tavrn teyit etmekte; tatler konusunda da inananlarn zorlanamayacan ifade etmektedir.
Mtrdnin Bakara 256. yetin yorumunda yapt asl vurgu ise dinin kalbi bir
eylem olarak ak seik olduu ve rd ve ayyn ayrt edilmesinden sonra insanlarn
asla din konusunda zorlanamayacaklarna yapt vurgudur. Burada onun dinden ne
anladna bakmak gerecektir. O, Enam 90. yette uyulmas emredilen el-hdnn
222
kendisiyle din edinilen eyin ad olduunu syleyerek yle devam eder:Bu da
btn peygamberlerin tek bir din zere olduuna delildir. Bu din neshe ve tayire
muhtemil deildir. r, 13. yette buna iarettir. phesiz din tekdir ve neshe ihtimali
223
yoktur, ancak eraitler eitlidir ve neshe muhtemildir. Burada iaret ettii ura
13de ise din kelimesinin Kurnda cez (Ftih 3), hkm (Ysuf 76), mezhep ve
inanlan eyler (Kfirn 6; l-i mrn 19) anlamna geldiini ifade ederek, yette
224
son anlamn, mezhep ve inanlan eyler anlamnn kastedildiini belirtir.

Dini ayakta tutun ve onda ayrla dmeyin225 diye Nuha tavsiye
ettiini, sana vahy ettiimizi, brhime, Msya ve sya tavsiye ettiimizi Allah
size de din kld. Matr de devamla yle der: Nh verilen din dier peygamberler
226
iin de zikredildi. Bu da, Allah birleme ve kulluu Onun iin yapmaktr. Enbiy
ve rsln hepsi sadece Allah birlemeye armak iin ve kulluu Ona has klmak
iin gnderilmilerdir. eriatlar ve ahkmda ihtilaf edilebilir. nk
220
221
222
223
224
225
226
Enm, 90.
Te`vlt, V, 137.
Te`vlt, V, 137.
Te`vlt, V, 137.
Te`vlt, F. Hayme neri, IV, 397.
r 13.
Ftiha 3. yetin yorumunda bu tanmn bir alm yaplr: Kulun

btn ibadetlerinde Allah tek mbud olarak tanmas ve hibir eyi Ona ortak komamas
gerekmektedir. Bylece kul hem ibadette hem de dier btn din davranlarnda tevhid ilkesini uygulam olur. Te`vltul-Kurndan Tercmeler, 17. Enm 153. yetin yorumunda
ise Peygamberlerin delillere ve burhnlara dvet ettikleri; dinin aslnn Allahn birlenmesi
ve Onu kulluk ve ulhiyette kalblerin ortaklktan uzak tutulmas olduu ifade edilir. Te`vlt,
V, 258.
112
MM MTRD ve MTRDLK
227
Her birinize bir eriat ve bir yol verdik.
228
buyrulmutur.
Burada Mtrd; dini, Allah birlemek ve sadece Ona kulluk etmek olarak
tanmlamakta; dini btn peygamberlere gnderilen ve insanlara tebli etmeleri
istenen deimeyen bir ey olduunu kabul etmekte; Peygamberlere gnderilen
229
eraitlerin deiebileceini belirtmekte ve bunu imtihan vesilesi olarak grmekte;
230
bylece aka din-eriat ayrm yapmaktadr.
Mtrd tevhid dinini btn peygamberlere isnat edip deimezliini kabul ettikten sonra dinin deimezlii balamnda ftrlie ve doruluuna vurgu
231
yapar. O, hanf, halis, muhlis ifadelerin Hakka ulatran anlamnda hak dini,
232
tevhid dinini ifade ettiini belirtir.
233
Hanf olarak yzn dine evir; sakn mriklerden olma. yetinin yorumunda tevhid inancn vurguladktan sonra devamla Yaratlnn ahitlik edecei eye kendimi dndrmekle emr olundum. nk her nefsin yaratl Allahn
234
birliine ahitlik eder. diyerek dinin ftrliini hanf kavram erevesinde dile
getirmektedir. Ancak o, btn insanlarn kendilerini hak din zere kabul ettiklerinin de farkndadr.
Dinlerini para para edip guruplara ayrlanlar var ya, senin onlarla hibir ilikin yoktur. Onlarn ii ancak Allaha
235
kalmtr. Buradaki ayrlk hakiki manadadr. nk btn din sahiplerinin
yannda kendi dinleri Allahn dinidir. Hi birisi de Allahtan bakasnn dini zerine
olduunu sylemezler.
236
Onlara, bizi Allaha yaklatrsnlar diye kulluk ediyoruz derler, . Bunlar,

237
Allah katnda bizim efaatlarmzdr, diyorlar. Onlar kendilerince Allahn
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
el-Mide 48.
Te`vlt, F. Hayme neri, IV, 398.
Ancak imtihann stnl iin eriatlarn biri dierini nesh eder. Allah iin kullar, kendileri
hakknda irade edilen ekilde eitli imtihanlarla denenirler. Te`vlt, IV, 246.
Mtrdde din-eriat ayrmyla ilgili detaylar iin bkz., Hanefi zcan, Mtrdde Din
oulculuk, 54-77; Snmez Kutlu, Bilinen ve Bilinmeyen Ynleriyle mm Mtrd, mm
Mtrd ve Mtrdlik, 39-43; M. Zeki can, agm, 14-17.

Hanfen, muhlisan, milen ilel hakk demektir.
Te`vlt, IV, 49. V, 258. yette srt- mstakm aklanr. Hlis ve Hak din hakknda kr., Hasan
ahin, Mtrdye Gre Din, 12-15; Hanefi zcan, Mtrdde Din oulculuk, 50-53.
Ynus 105.
Te`vlt, VII, 120.
Enm, 159.
Zmer, 3.
Ynus, 18.
2. OTURUM
113
dinine tutunduklarn zannediyorlar fakat hakikatte Allahn dininde tefrika olu238

turuyorlar, bu da Allahn dini deildir.
Bu yorumlarda, inanan her kimsenin kendi inandnn doruluuna vurgu
yaptn ve bunu merulatrc sylemler gelitirdiini tespiti son derce isabetli
ve yerindedir. Mrikler, Allaha yaknlamak iin putlar kullandklarn sylerken kendilerinin de Allah kabul ettiklerini ifade ile hak din zere olduklarn
iddia etmektedirler. Oysa onlarn yapt dinde ayrlktan baka bir ey deildir.
Nitekim ayn olgu Ehl-i Kitab iin de geerlidir. Buradaki ayrlk, Rasullerin ve
enbiyalarn zamannda Allahn dinine uyduklarn fakat sonra bu dinden ayrl239
dklarna haml edilir. Bakara 89 ve l-i mrn 6. yetleri buna iarettir. nk
onlar da kendilerine tebli geldikten sonra zamanla doru inanlardan sapmlar,
daha sonra kendilerine dorular geldiinde bunu inkr etmilerdir. Bu durum ayrln bir baka boyutunu gsterir.
Sen onlarn dininden deilsin. nk onlar atalarnn dinini taklit ediyorlard. Senin dinin ise deliller ve burhanlar dinidir. Dolaysyla sen hibir
240
eyiyle onlarn dininden deilsin, Bu olgunun sebebi olarak Mtrd yine
son derece isabetli bir tespitte bulunur: Atalarnn dinini taklit. nsanlara her ne
kadar ftraten bir Hak din alglamas verilmise bile onlar ilk doumlarndan
itibaren ebeveynlerinin yannda olduklar iin ilk din bilgilerini de ou kere
taklit vastasyla ebeveynlerinden renmektedirler. Bydklerinde dinlerini
delil ve burhanlarla glendirmedikleri iin kolayca takliti bir zihniyetle, gelenekleen dinlerini devam ettirmeye meyletmilerdir. Geleneklerin deiime
ak olmas ise zamanla din anlaylarnda deimeyi ve Hak dinden uzaklal241
may dourmutur. Oysa gerek tevhid dini delil ve burhana dayanr. Delil ve
burhnn kayna ise akldr. Delil ve burhn aklla ayakta durur. Aklna uyan
242
dinini korur.
Mtrd, deimezliini vurgulad ftr din, hak dinin hangisi olduu sorusuna cevab da yine Kurndan bulur:
Kim, slmdan baka bir din edinirse, bilsin ki, kendisinden (byle bir din) asla kabul edilmeyecek ve o, hirette ziyan edenlerden
243
olacaktr.
238
239
240
241
242
243
Te`vlt, V, 258, 271.

Te`vlt, V, 271.
Te`vlt, V, 271.
Te`vlt, V, 271.
Hasan ahin, Mtrdye Gre Din, 15-17.
l-i mrn, 85.
114
MM MTRD ve MTRDLK
Mtrd yle der: Edinmek talep etmek demektir. Kendisinden (byle bir
din) asla kabul edilmeyecek ifadesi, sanki kiiyi bundan nefye mstenittir. Zir
244
din edinmekten maksat Allah Telya yaklamaktr. yet, slmdan baka din
edinenlerin iyilikleri ve amelleri boa gider anlamn tamakta; slmdan baka din
iin yaplan talep iin uramann kabul edilmeyecei; Allaha yaklamak iin putlar vb.lerini din edinenlerin bunlarla yaknlk kuramayacaklar; gerek gayretin, hak
245
dini talep iin sarf edilmesi gerektiini haber vermektedir. hls da Allahn dinine
246
benimseme ve onda devamllk yolunda aba ve enerji sarf etmek demektir.
Mtrd bu yorumundan sonra kfirlerin kendi dinlerine slm adn vermediklerini slmn sadece Allahn dini olarak tevhide inananlarn benimsedikleri
247
dinin adn olduunu vurgular.
Btn bu yorumlar deerlendirdiimizde, Mtrdnin kabul ettii evrensel dinin snrlarn yle izebiliriz: Din, insan ftratna uygun hak din, hanf din, halis din
diye nitelenen, btn peygamberlere gnderilen, Allah birlemeyi ve kulluu Ona has
klmay ieren, her trl din eylemi tevhide ynelten, her trl irki reddeden, tayr
ve tenshe imkn olmayan, delil ve burhana dayanan, ad slm olan tevhid dinidir.
Tevhid eksenli bu dinin, Hz. demden itibaren Hz. Muhammede kadar insanlara deimez bir ekilde tebli edilmesini dikkate alrsak, onlarn kulluuna davet edildii
Allahn, her eyin yaratcs ve herkesin Rabbi evrensel tek Tanr olduu anlalr. Bu
kabul Trklerde rastlanan evrensel Tanr kabulyle byk lde rtmektedir. Nitekim yakn tarihte yaplan baz aratrmalar konuyla ilgili azmsanmayacak bir materyale
248
sahiptir. Dolaysyla mm Mtrd, yaad toplumun mer vicdannda makes
bulan ulhiyet anlayn, Kurn esas alarak ve slm dairesi iinde kalarak sistematik
bir ekilde dile getirmitir. Bu anlay, onun oulculuk balamnda irki ifade etmeyen
din anlaylara kar dengeli ve hogrl bir ekilde yaklamasna imkn salamtr.
Rahmet ve Adalet Anlay

mm Mtrdde hogr balamnda ele alacamz dier konu ise insan249
lara rahmet, adalet, efkat ve merhametli davranmayla ilgili tavrdr. O, Ftiha
244
245
246
247
248
249
Bu yet ayn balamda (el-Mide, 5) Kim iman inkr ederse, phesiz amelleri boa gider.
yetiyle birlikte deerlendirilerek, buradaki imandan maksadnda slm olduu vurgulanmaktadr, Te`vlt, II, 352.
Te`vlt, II, 352.
Te`vlt, VIII, 121. Ayrca kr., Hasan ahin, Mtrdye Gre Din, 14.
Te`vlt, II, 352.
rnein bkz., Hikmet Tanyu, slmlktan nce Trklerde Tek Tanr nanc, Ankara 1980.
Burada, konumuzla ilgili gibi grnen insanlarn bir arada yaamasn ifade eden el-Mide 54,
2. OTURUM
115
sresinin zelliklerinden bahsederken, Cenb- Hakkn Allah ve Rahmn adlarn

bu sre ile kendine has kldn ve Rahman adnn tecellisi olan rahmetiyle inananlarn kurtulu ve mutluluu eritiini, tehlikelerden korunduunu belirttikten sonra
Cenb- Hakkn engin rahmetinin bir tecellisi de yaratklarn birbirlerine gster250
dikleri efkat ve merhameti yaratm olmas eklindedir. Diyerek yeryzndeki
canllarn -dolaysyla insanlarn- arasndaki sevgi, efkat ve merhameti Allahn
Rahman adnn bir tecellisi olarak grmekte, Ynusun dilinde Yaratlan ho grrz yaratandan tr dizesinin adeta metafizik arka plann gstermektedir. Nitekim Mtrdnin rahmeti ifade eden u yeti yorumu da ayn dorultudadr:

O vakit Allahtan bir
rahmet ile onlara yumuak davrandn! ayet sen kaba, kat yrekli olsaydn, hi
phesiz, etrafndan dalp giderlerdi. u halde onlar affet; balanmalar iin
dua et; i hakknda onlara dan. Kararn verdiin zaman da artk Allaha daya251
np gven. nk Allah, kendisine dayanp gvenenleri sever.
Haberde geldii zere insann mahlkata rahmetle davranmas gereklidir: Hz.
Rasl ashabna: Birbirinize rahmet edinceye kadar cennete girmeyeceksiniz Biz rahmet edenlerdeniz Ya Raslallah! denilince, buyurdu ki; Kiinin oluna veya kardei252
ne rahmet etmesi deil, bilakis baznzn baznza rahmet etmesidir. Kmze
253
rahmet etmeyen bymze sayg gstermeyen bizden deildir . Yeryz ehline
254
merhamet etmeyene sema ehli de rahmet etmez Onun naklettii haberlerden efkat merhametin yakn akrabaya, toplumda herkesin birbirine, tandna-tanmadna,
ke-bye, vb. gsterilmesinin gerekliliini vurgulad anlalmaktadr.
Ms ve Hrn (a.s.) buyrulan; Ona yumuak sz syleyin. Belki o, akln
255
bana alr veya korkar. emrini ise; Szde yumuaklk, szde katla gre kalplere nfuzu kolaylatrr, kabul sratlendirir, tate yneltir. Allah Tel Rasullerine
mahlkata iyi muamelede bulunmak, efkat ve merhametle yumuak davranmak
emrini zahirde btn insanlara yapmaktadr, bunu kalplerde lfetin artma ve birliin
256
sebebi; szde sertlik ve kabal ayrlk sebebi klmaktadr. diye yorumlar.
250
251
252
253
254
255
256
Hucurt, 11, 13 gibi sosyolojik yorumlara ak baz ayetlerde iimize yarar yorumlara rastlamadmz belirtelim.
Te`vltul-Kurn Tercmesi,9-10.
l-i mrn, 159.
Mstedrek, IV, 185.
Tirmz, Birr, 15.
Kefl-Haf, I, 119; Te`vlt, II, 457.
Th, 44.
Te`vlt, IX, 200-201.
116
MM MTRD ve MTRDLK
257
Rabbin zengindir, rahmet sahibidir. yetindeki Zr-rahmeti Mahlkat

yarattnda, bazlarn bazlarndan faydalanmalar ve metalanmalar iin yaratt. Onlarn yaratl ancak kendilerinin faydalarnadr. diye yorumlayarak efkat
ve merhametin canllarn birbirleriyle ilgili fayda ilikisine mebni olduuna iaret
258
eder.
nsanlara gsterilen merhametin en ak tezahr adaletli davranmaktr.
Mtrd adaletle ilgili yetlerde, tavrn ok ak ortaya koyar:

Allah, sizinle din urunda savamayan ve sizi yurtlarnzdan karmayanlara
iyilik yapmanz ve onlara dil davranmanz yasaklamaz. nk Allah, adaletli
259
olanlar sever.
Muhtemeldir ki, bu yette nehy edilmeyen ey /ikst/doruluktur.
Doruluk ise adalettir. Dost veya dman olsun adaletten ayrlmak yasaklanm
260
deildir. O, Mide 8. yete iaretle yet, dmanlk meknnda bile adaletin
261
terkini helal grmyor diyerek, brakn kendi topluluunuzdan insanlar, dmanlarla bile ilikilerde adalet ve doruluun vazgeilmez prensipler olduunu
vurguluyor.
Bu yorumlar mm Mtrdnin yukarda akladmz din anlaynn
uzants olarak deerlendirilebilir. O, Allaha nispet edilen rahmet ve adaleti
yeryznde btn insanlara yayarak onlar arasnda yaratl ve ftrat asndan,
cins asndan bir fark grmez. Bu durum eitli topluluklarda grdmz stn rk, kendilerinin dndakileri hor ve hakir grme, kast sistemi vb. tavr ve
uygulamalarn tesinde insana insan olduu iin deer veren bir anlayn tabi
bir sonucudur.
mm Mtrdnin Din Anlaynda Hogrnn Pratie Yansmas

Bu rahmet ve adalet anlayyla mm Mtrdnin insanlara yaratllarndan dolay hak ettikleri saygy gsterdiini rahatlkla syleyebiliriz. Nitekim o,
kelmc kiiliine ramen gerek gayr-i Mslim unsurlara kar, gerekse Mslman mezhep sahiplerine kar genellikle saygl bir slup kullanmtr. Eletirdii
257
258
259
260
261
Enm, 133.
Te`vlt, V, 220.
Mmtahine, 8.
Te`vlt, F. Hayme neri, V, 107-108.
el-Mide 8: Bir toplulua olan fkeniz sizi adaletsizlie srklemesin; dil olun; bu, Allaha
kar gelmekten saknmaya daha yakndr., Te`vlt, IV, 175; Te`vlt, F. Hayme neri, V, 108.
2. OTURUM
117
grleri eitli normatif hkmler getirerek sulamak ve kmsemek yerine,

ilgili delil ve burhnlar akl yorum ve muhkemelerle sralayp kar grleri
rtm, hasmlarn ilzm ederken onlar aalayp hor grmekten te hog262
rsn gsteren belirgin bir ilm sluba sahip olmutur.
Bununla birlikte o mriklere kar, muhtemelen Kurndan kaynaklanan, sert ve tavizsiz bir tavra sahiptir. Mutezileye kar bazen kendi slubuna uymayan sert ve kmseyici nitelemeler kullanmtr. Baz frkalar yeren
rivyetleri, shhatleriyle ilgili ihtiyatn belirterek, ama ou kere Hz. Peygamber sylemi gibi alglayarak onlarn aleyhine kullanmaktan ekinmemitir. Kendi bal bulunduu grubu da yer yer savunmac bir slpla destekleme
yolunu tutmaktadr. Bildirinin bundan sonraki blmnde bu konudaki somut
rnekleri sralayacaz.
lm Tavr
Bu konuda Mtrdde pek ok rnek bulmak mmkndr. O, Teviltnda
yetlerin yorumunu yaparken muarzlarnn grlerini ilzam edecek, eletirecek
bir delil grdnde Bu konunun Mutezilenin deil, bizim dediimiz gibi ol263
264
duu sbit oldu. Bu yet Mutezilenin grn nakz eder. Bu yetler
265
btnyle Kerramiyyeyi nakzeder. Burada Karmitann dedii gibi deil,
266
Kitbn bir yerde olduuna iaret vardr Bu yet Rafzann immet hakkn267
daki sznn iptaline delildir. gibi ifadeler kullanr. Mesel, Mmtahine 1.
yetin yorumunda,
yette imann hadde sahip olduuna ak bir delalet vardr. Durum Haeviyye, Mutezile ve Ashbul-Hadisin: Tatlerin hepsi imandr, dedii gibi deildir. yetteki hitabda bulunan lazmun leh ile sabit oldu ki, imann z-hadlii
268
kiinin kendi nefsindedir. O da kalb ile tasdiktir. Bunun dndaki tatler eriattir.
demektedir.
262
263
264
265
266
267
268
Mtrdnin frkalar hakknda tavrn grlerini dikkate alarak inceleyen baz almalar
yaplmtr, bkz. M. Ali Kaygsz, Mtrdnin eitli Frkalara Bak, zmir 1996, (yaymlamam Yksek Lisans Tezi); Kyasettin Koolu, Mtrdnin Mutezileye Bak, Ankara
2005, (yaymlanmam Doktora Tezi).
Te`vlt, I, 21.
Te`vlt, I, 60.
Te`vlt, I, 35.
Te`vlt, II, 78.
Te`vlt, III, 294.
Te`vlt, F. Hayme neri, V, 103-104.
118
MM MTRD ve MTRDLK
Tevhdinde, Merkayniyyeyi eletirirken Nrun yukarda, zulmetin aada bulunduuna, ikisinin arasnda nur-zulmet olmayan bir aracnn yer aldn
269
bunun duyuya ve algya sahip insan ibaret olduunu sylemilerdir. diye onlar
tanmlayarak sze balar, daha sonra onlarn grlerinin eletirisine giriir.
Yukarda geen, onun Enm sresi 90. yetin yorumundaki Namaz, orucu,
zekt terk eden iin dall/sapk denilmez. Ancak hudann zddn din edinenler iin
270
dall denilir. fadeleri dalalet kavramn huda kavramnn ztt olarak dindeki
sapma iin anladn; din iindeki yorum farkllklarn dalalet kavramyla karlamadn gsterir. Bu tavr onun klasik kaynaklarda ehl-i dallet, frak- dlle
gibi terimlerle karlanan Mutezile, Havric, a vb. frkalar Mslman olarak
kabul edip, tekfir etmediini gsterir.
Bu genel ifadelerin yannda bilmedii konularda sktu tercih ettiini gsteren
ifadeleri de vardr. Enm 159. yetiyle ilgili yorumunun balang cmleleri yledir: Dinlerini blenlerin kim olduu hakknda; kfirler, ehl-i dall, Harriyye,
Yahudiler ve Hristiyanlar denilmesine ramen biz onlarn kim olduunu bilmi271
yoruz ve bu konuda delil tekil edecek bir bilgimiz de yok. Bu szlerle aka
hakknda bilgi sahibi olmad ve gelen rivyetlerle de kanaate ulaamad konularda tavr almaktansa susmay tercih ettii anlalmaktadr. Oysa o, kartlar olan
bu zmrelerle ilgili gelen rivyetlerden tercihte bulunarak veya rivyetleri genele
temil ederek bunlarn hepsi de olabilir diye tavr gsterebilirdi.
Benzer tavr Sbilerle ilgili yorumunda da gryoruz. Bakara 62. yetin yorumunda, Sbin: Meleklere tapnan ve Zebur okuyan bir topluluktur; yldzlara tapnan
bir toplulua denilir; Mecsilerle Hristiyanlar arasnda bir topluluktur; Yahudilerle
Mecsiler arasnda bir topluluktur; Zndklarn mezhebini takip eder, ikilie kaildirler tanmlamalarn naklettikten sonra, onlarn kitab yoktur, bizim yanmzda onlar
272
hakknda bir bilgi de yoktur diyerek onlarn kimlikleri konusunda skt eder.
Ehl-i Kitba Kar Tavr

Yukardaki baz yetlerin yorumunda da ifade ettiimiz gibi Mtrdye
gre, insanlar iinde yaadklar toplumlarda, ebeveynlerinin de etkisiyle takliti
din anlayna sahip olurlar. Bu taklit zamanla kibir ve inada ulaarak insanlarda yanl bir din anlaynn yerlemesine ve bununda kendilerince doru gibi
269
270
271
272
Kitbt-Tevhd, 260, ter., 212.

Te`vlt, V, 137.
Te`vlt, V, 270-271.
Te`vlt, I, 147-148.
2. OTURUM
119
alglanmasna yol aar. Byle oluan sapmalarda Allah, ltf keremiyle insanlara
kolaylk olsun diye peygamberler gnderir. Peygamberler de insanlar halis dine,
tevhid dinine arr onlarn yanl din anlayn dzeltmeye alr. Mtrd buradan hareketle m`mini, Allah nezdinde makbul din olan slm benimsemi
veya tamamn deil bir ksmn benimsemi yahut Allahtan bakasnn dinine
273
sarlm diye tasnif ettikten sonra Nis 150-151. yetlere iaretle bir ksmn
benimseyenlere kfir denileceini onlarn Allah ile peygamberler arasnda tercih
yaptklarndan veya peygamberlerin bir ksmn kabul edip bir ksmn kabul et274
meme bakmndan kfir olduklarn belirtir.
Onun burada kastettikleri kendilerine Kitab verilenler, Ehl-i Kitbdr. nk onlar sadece kendilerine gnderilen peygamberlere inanmlar, Kitablarnda
kendilerinden sonraki peygamberlere iaret olmasna ramen kibir ve inatlarndan
275
dolay onlar inkr etmilerdir. te bundan dolay Mtrd, Ehl-i Kitba kar
iyi davranlmasn; onlara kar akla ve yaratla uygun, Kitablarn ve Peygamberlerin gnderili esprisine ters dmeyen yntemlerin kullanlmasn tavsiye
276
etmektedir. H. zcan bu kabul ksm bir din oulculuk olarak niteleyerek,
277
buna gre Yahudi ve Hristiyanlarla diyalog kurulabileceini belirtmektedir.
Byle bir eye imkn var grnmekle birlikte bu diyalogun gnmzde baz evrelerin yapt gibi ve tabiri caizse Mtrdnin de belirttii gibi- inanlarn bir
ksmn yok sayarak gereklemesi mmkn grnmemektedir. nk Mtrd
halis din ve mutlak kabul edilmesi gererek din olarak slm vurgular ve ilgili
yete istinaden slmdan baka dinlerin kabul edilemeyeceini belirtir.
Mriklere Kar Tavr

Mtrd, Bakara 256. yetiyle ilgili Rasulllahdan gelen Arab
(mrikler)dan slm veya kltan birini seinceye kadar bir ey kabul edilmez,
Ehl-i Kitab ve Mecusilerden cizye kabul edilir rivyetinin hkm gerei Ehl-i
Kitabn cizye vermeyi kabul ettikten sonra inanlar konusunda zorlanamayacan, ancak mriklerin bu hkme dhil olmadn, onlarla slm kabul edince278
ye kadar savalmas gerektii, yorumunu nakleder. O, Kfirn sresiyle ilgili
273
274
275
276
277
278
Kitbt-Tevhd,635-636; ter. , 514-515.

Kitbt-Tevhd, 635-636; ter. , 515.
Te`vlt, I, 47, 250-251, 266.
Hanefi zcan, Mtrdde Din oulculuk, 121-122.
Hanefi zcan, Mtrdde Din oulculuk,18-21, 28-30.
Te`vlt, II, 159. Ancak yetin yorumundan Mtrdnin din, iman ve tat konularnda bireylerin bask altnda tutulamayacaklar anladn, burada savala ilgili hkmlere deinmediini belirtmeliyiz.
120
MM MTRD ve MTRDLK
yorumunda, bu sureyle kfrde srar edip haddi am inatlarn kastedildiini,

bylece mriklerle mnasebetin kesilmesi ve onlar hakknda mit beslenmemesi
279
gerektiine iaret edildiini ifade eder. O, muhtemelen irkin yette de ifade
edildii gibi affedilmeyecek bir gnah olduunu ve kibir ve inadn en st derecesi
olduunu dnmektedir. Bu konuda onun, Hz. Peygamberden gelen haberleri
ve Hz. Eb Bekrin riddeyle ilikilerindeki tavrn rnek ald sylenebilir.
Mutezileye Kar Tavr

Snn kelmclarn birincil kartlar olarak kaynaklarda yer alan ve haklarnda reddiyeler yazlan Mutezile konusunda Mtrdnin de emsallerinden ok
farkl dnemeyecei aktr. Nitekim o, gerek Kbnin ahsnda gerekse ele ald konulara gre dier Mutezillerin ahsnda frkaya kar ok ciddi eletiriler
getirmitir. Tevhdinde Kaderiyye veya Mutezilenin Zemmi ne dir uzunca
bir bahis altnda, benzeri kelmclar gibi Hz. Peygamber nispet edilen Kaderiyye bu mmetin Mecsileridir szne istinden, bu szn ancak Mutezileye
yaktndan balayarak, lem ve insann fiilleriyle ilgili grlerinden dolay
Mutezileyi Mecsilere benzetip ilzam etmi; sonra onlarn yaratllarnn da
Mecsilere benzediini u ifadelerle dile getirmitir: Mutezile mensuplarnn,
bulunduklar toplumda tannmalarn salayan iki belirgin alamet daha var. Birincisi onlara bakanlar tarafndan, yaratllarndan dolay grlebilen bir soluk
benizlilik; ikincisi Mecsilerin meknlarna (hanlarna) gitmeleri; hepsinin de ya280
adklar slm lkelerini drul-slm olarak kabul etmeyileri. Bylece
insanlar Kaderiyye konusunda anlattmz gibi Mutezilenin cretini ve onlarn
281
sefihliklerinin bykln renmi olacaklar.
Mrcieye Kar Tavr

Mtrdnin Mutezileye kar sergiledii sert tutumun zddn Mrcieye
kar tavrnda grmek mmkndr. Muhtemelen Eb Hanfenin iman gryle
Mrci bir tavr iinde oluu ve kendisinin de bu gelenekten gelmesi onu bu konuda
savunmac bir sluba yneltmitir. Kitbt-Tevhdinde rc Hakknda bir balk aarak aka Eb Hanfeyi savunan, irc kavramn baak gruplara ynelten
282
bir sylem gelitirmitir. Geri, mahmd/vlen irc ve mezmm/yerilen irc
279
280
281
282
Te`vltul-Kurn Tercmesi, 73-74.

Kitbt-Tevhd, 500-504, ev. 401-404.
Kitbt-Tevhd, 511, ev., 409.
Kitbt-Tevhd, 613-616, ev., 497-500.
2. OTURUM
121
tasnifi yaparak orijinal ve son derece isabetli bir dnce rnei sergilemise de
onu bu dnceye ynelten saikn kendi geleneinin haklln ve meruiyetini ispatlamak kaygs olduunu unutmamak gerekir. Mtrd, mahmd ircy Nis
48. yete istinden byk gnah ileyenler hakkndaki hkm Allaha brakanlar;
mezmm ircy ise, fiilleri Allaha brakarak, onlarda kulun eylem ve tedbirini
283
reddeden cebir diye aklar. Haberde gelen mmetimden iki snfa efaatim
284
erimez: Kaderiyye ve Mrcie sz de buradaki Mrcieden Cebriyenin kaste285
diini ifade ederek, cebr fikri zerinden hareketle Haeviyyeyi de ithm eder.
Sonu ve Deerlendirme
mm Mtrdnin yaad kltr evresinin etkisinde bir din anlay gelitirmitir. Bu evrenin gayr- Arab ve merkez otoriteden uzak oluu, kendisinin
gndelik siyasetle uramay Mtrdnin bamsz ve hr dnmesini kolaylatrm ve akla ve dayal salam bir din anlay oluturmutur. Taklide deil,
delil ve burhana dayanan bu din Kurnda hak din, hlis din, hanf din olarak
nitelendirilen ve btn peygamberle indirilen Allahn dini, tevhid dini, slmdr.
Btn peygamberler insanlar Allahn birliine ve sadece Ona kulluk yapmaya armtr. Bu din anlaynda yaratlanlarda Allahn rahmet sfatnn eserini
grme ve Allahn herkese kar adaletli davranma emri, mm Mtrdde btn
yaratlanlar ho grme, yaratltan dolay kendilerine hak ettikleri deeri verme,
her eyi yerli yerine koyma eklinde tezahr etmitir.
Bu durum byk lde onun slbuna etki etmi, klasik Mezhepler Tarihi
ve Kelm kaynaklarnda grdmz kart gruplarn ilzm ve reddine ynelik
normatif hkmler yerine daha ilm, hkm beyan etmeden eletiren ve eletirilerde duygulardan te akl istidlllerin, delil ve burhnlarn sraland bir slp
hkim olmutur.
Mtrd, Allah katnda makbul niha dinin slm olduunu vurgulamasna
ramen, kendilerinde imandan hasletler bulunduu iin Ehl-i Kitapla bir arada
yaamay salayacak oulcu bir din anlayna sahiptir. Ancak o, benimsedii
din anlayna istinaden, kibir ve inadn son noktas olarak grd irke ve mriklere kar Kurn bir tavrla tahammlsz ve tvizsizdir.
283
284
285
Te`vlt, I, 81-82. Ayrca kr, Snmez Kutlu, Trklerin slmlama Srecinde Mrcie ve
Tesirleri, Ankara 2000, 275; Kyasettin Koolu, age, 33-37.
evkn, el-Fevidl-Mecma, 452de rivyetin uydurma olduu tespit eder. Bkz., Te`vlt,
I, 82, dipn: 3.
Kitbt-Tevhd, 613-616, ev., 497-500.
122
MM MTRD ve MTRDLK
Bu genel tavrna ramen mm Mtrd, bilerek veya bilmeyerek benimsedii gr hakl gstermeye veya kart grubu reddetmeye ynelik duygusal
ifadeler de kullanmtr. Mrcie ve Mutezile hakkndaki ifadeleri bu tavrn tipik
rnekleridir. Bu ifadeler muhtemelen insan olarak olaylara kar eitli zamanlarda verdii tepkilerle ilgilidir. Onun eitli gruplar yeren Hz. Peygambere isnat
edilen rivyetlere eserinde yer vermesi ise, ihtiyat lafzlarn kullanmakla birlikte,
bulunduu evrede bu tip rivyetlerin kartlar ret ve ilzm balamnda ska kullanldn ve onun da bu hatadan kurtulamadn gstermektedir. Bununla beraber mm Mtrd grlerini eletirerek rtt, yanl ve hatalarn ortaya
koyduu farkl frka mensuplarn dorudan tekfr etmeye teebbs etmemitir.
Oturum Bakan Prof. Dr. lyas ELEBnin Konumas
Dinde sbit ve deikenler nelerdir? Zaman zaman bunlar tespit ve anlamlandrma hususunda tartmalar yayoruz. te din ve eriat kavramlar bu balamda tartlan iki temel kavramdr. Acaba din, sbitleri, eriatta deikenleri mi
temsil ediyor? Yoksa din ve eriat ayn anlama m geliyor? Prof. Dr. Talip ZDE
biraz sonra sunaca tebliinde bu konular tartacaktr. Talip Beyden sonra tebliini sunacak olan Prof. Dr. Hanif zcan da benzer konulara deinecektir.
2. OTURUM
123
6. TEBL
MTRDNN DN ve ERAT ANLAYII
Prof. Dr. Talip zde
Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi / SVAS
Tefekkr ve bilim tarihinin kilometre talarn oluturan, ann gelimelerine damga vurarak daha sonraki dnemlerde de referans alnan mstesna ahsiyetler vardr. Semerkantl Eb Mansr Muhammed b. Mahmd el-Mtrd
(. 333/944), zellikle slm Dnyas ve Trk toplumu iin hatrlanmas ve referans alnmas gereken nemli ahsiyetlerden biridir. mmul-Hd lakab
ile arlan Mtrdyi nemli klan ey, Semerkant ve evresinden balayarak
Hindistan ve Anadoluyu da ierisine alan geni bir coraf blgede kazand
ilm hretin ve birok takipilerinin olmas yannda, slmla balantl birok
konu ve probleme akl-nakil dengesi ierisinde getirdii Kurn merkezli rasyonel yorum ve almlarn, salam temeller zerine oturttuu tefsir ynteminin
ierisinde yaadmz modern ada bile neminden hibir ey kaybetmemi
olmasdr.
Mtrd, kelm, tefsir, fkh, hadis gibi konularda Kurn btnln merkeze alan rasyonel, dengeli ve itidalli yorumlaryla tarihi sre ierisinde gelien
Ehl-i Snnet izgisinin oluumuna byk katklar salad gibi, yaad dnemde birok akmlarn etkisine ve tehdidine maruz kalan slm toplumunun birlik ve
btnlne de itikd adan ok nemli katklar yapmtr. Abbas Devletinin
merkezi otoritesinin byk lde zaafa urad, slm Dnyasnn bir zlme
ve dalma srecine girdii, ifrat ve tefrit noktasna varan birok din akm ve
siyas hareketlerin ortaya kt bir dnemde Mtrd, dengenin, itidalin, birletirme ve uzlatrmann temsilcisi olmutur.
Gnmzde de slm Dnyas, zellikle Bat medeniyeti ve modernite karsnda bir zlme ve istikrarszlk dnemi yaamaktadr. Din, slm, eriat, bilim,
demokrasi ve laiklik gibi kavramlar etrafnda bir kargaa ve zihin karkl yaanmakta, bu durumun olumsuz etkileri hayatn birok alanlarna yansmaktadr.
Bir taraftan evrensel tecrbelere alrken, dier taraftan kendi tarihi ve kltrel
kaynaklarna ynelerek bu karklk ve istikrarszlk durumundan k yollar
arayan Trk ve slm Dnyas iin Mtrdnin yeniden kefedilmesi, misyonu
ve yorumlar nem kazanmaktadr. Bu tebliimizde deiik zamanlarda gndeme
gelerek zerinde farkl deerlendirmelerin yapld Mtrdnin din ve eriat
124
MM MTRD ve MTRDLK
anlayn ele alacaz. Bu balamda onun eriatn deiip deimeyecei, slm

eriatnn daha nceki eriatlar karsndaki durumu hakkndaki gr ve yorumlarn gndeme getirerek yaptmz tespitleri ve ulatmz sonular takdim etmeye alacaz.
Bize gre Mtrdnin din ve eriat grn tesbit etmede nokta metodolojik olarak nemlidir. Birinci nokta, bugn yaamakta olduumuz dn,
felsef ve teolojik tartmalarn gnmzn kltrel, politik, ideolojik, hukuk
vb. artlarnn etkisi altnda ekillenmekte olduunun; yani bizim gndemlerimizle dorudan ilikili olduunun farknda olmamzdr. Mtrdnin din ve
eriat gibi anahtar kavramlar hakkndaki anlay ve grlerini tespit edilip
deerlendirilmesinde her eyden nce bizim gndemimizle onun gndeminin
ayn olmadnn altn izmek gerekir. Yaamakta olduumuz tarihi dnemi
belirleyen artlarn etkisi altnda ekillenen gncel tartmalar, onlarn gerisinde yatan zihniyet ve beklentilerden, hedef ve stratejilerden kopartp dorudan Mtrdnin yaad dneme tamak ne kadar tutarl olabilir? Mesel,
Mtrdnin din ve eriat kavramlar hakkndaki grlerini ele alrken, onun
yaad dnemdeki ynetici kadrolarn ve entelektel evrelerin sekler bir
Trk slm oluturma gibi beklenti ve hedeflerinin olmadnn farknda olmalyz.
Konunun ele alnmasnda ikinci nemli nokta, Mtrdnin belirli bir konudaki anlay ve dncelerini tesbit etmeye ynelik bir aratrmann Mtrd
zerine yaplan yorumlar deil, dorudan Mtrdye nisbet edilen kaynaklar
esas almasnn daha tutarl olacadr. Sz konusu yntem, Mtrd zerine yaplan yorumlara ihtiyatl ve kritiki bir yaklam yaplmasn gerektirmektedir. Tek
bir konu zerinde birbirinden farkl ve hatta birbirine zt olabilen birok yorum
ve deerlendirmelere rastlamak mmkndr. nc nemli nokta, Mtrd ile
ilgili asl kaynaklara parac deil, btncl ve analitik bir yntemle yaklalmasnn onunla ilgili doru bilgi ve yoruma ulamada son derece nemli olduunun
bilinmesidir. Birka yet zerindeki ksa yorum ve aklamalarndan hareketle
Mtrdyi deerlendiremeyiz.
Modernite ve seklerizmin dini, kltr, politikay, hukuku ve sosyal yapy byk lde etkisi altna alp belirlemeye alt, bu balamda birtakm
stratejilerin gelitirilip devreye sokulmaya alld gnmz ortamnda, birbiriyle i ie ve yakndan ilikili din ve eriat kavramlarn birbirinden koparma
noktasnda bir tekellfn (zorlamann) varl dikkat ekmektedir. Kanaatimizce byle bir tekellfn gerisinde, dn nasslara yaklamda; zellikle Kurnn
2. OTURUM
125
ahkm yetlerinin yorumlanmas noktasnda tarihselciliin ve evrimci bir sosyal deiim teorisinin esas alnmas, ictihad alannn allagelmiin tesinde
geniletilmesi ve yorumda rasyonelliin ok ileri noktalara tanmas yatmaktadr. nk bir tarafta sabit ve deimez olarak telakki edilen din nass olgusu,
dier taraftan yaanmakta ve hissedilmekte olan ok boyutlu bir sosyal deiim
olgusu mevcuttur. Din insan ve toplum iin olduuna gre, dinle sosyal deiim
arasnda uzlamay salayacak, dn hkmleri hayata intikal ettirme noktasnda tkanmalar ortadan kaldracak esnek bir alann olmas gerekmektedir. Bu
esnek alan, dini anlama, aklama ve yaama noktasnda insan yorumuna ve
tasarruflarna imkan tanyan ictihad alan olmaktadr. Ancak bu alanda nemli
derecede sbjektiflik sz konusudur. slm balamda din olgusunu sadece tevhide ve ahlk ilkelere hasredip, eriat de sadece ahkma indirgeyerek dinden
286
bamszlatrmaya ynelik yaklam ve yorumlar, dinin ana kaynaklar esas
alndnda tutarl gzkmyor.
Arapa ( de-ye-ne) kknden treyen, boyun emek, itaat etmek (ezzll, el-inkiyd) trnden bir anlam erevesine sahip olan din kelimesi, iba287
det, kanun, yol, det, takv, hkm, hesap, ceza ve mkfat anlamlarna gelir.
Din kelimesi ve trevleri Kurnda 95 yerde gemekte olup, kullanld yere ve
balama gre anlam ifade etmektedir. Din gnnn Mlik (Fatiha, 1/4), Din
gnn yalanlayanlar (Mutaffifin, (83/11) yetlerinde ceza anlamna, Allahn
dininde sizi onla kar acma tutmasn (Nur, 24/2) yetinde hkm ve eriat anlamna, Kraln dinine gre (Yusuf, 12/76) yetinde kanun ve rf anlamna kullanlmaktadr. yi bil ki, halis din yalnzca Allahndr (Zmer, 39/3) yetinde tevhid ve ahdet anlamna, Dinde zorlama yoktur (Bakara, 2/256) yetinde imana
ve ihlsa dayal itaat anlamna kullanlmaktadr. Allahn dininden bakasn m
aryorlar? (l-i mrn, 3/83), Kim slmdan baka bir din ararsa, bilsin ki, o
din ondan kabul edilmeyecektir (l-i mrn, 3/85), Allah katnda din slmdr
(l-i mrn, 3/19) yetlerinde ise messes din/slm/ilh nizam anlamna kullanlmtr. Sizin dininiz size, benim dinim bana (Kfirn, 109/6), De ki: Ey
insanlar! Benim dinimden ne kadar phe ederseniz edin, ben Allah brakp da
sizin taptklarnza ibadet etmem, fakat sizi ldrecek olan Allaha ibadet ederim
(Yunus, 10/104-105), Kfirlerin houna gitmese de, dini yalnzca Allaha has
klarak (muhlisne lehud-dn) kulluk ediniz (Gfir, 40/14) gibi vahiy srecinin
ilk dnemlerinde Mekkede gelen yetlerde din (ed-dn) kelimesi balca tevhidi,
286
287
Mesel, bk. Hasan ahin, Mtrdye Gre Din, Kayseri 1987, s. 43-48.
bk. bn Manzr, Lisnul-Arab, I-XV, Beyrut ty, c. XIII, s. 169-171; Rgb el-sfehn, el_
Mfredt f Garbil-Kurn, Msr 1961, s. 175; el-Mncid, 27. Bask, Beyrut 1986, s. 231;
126
MM MTRD ve MTRDLK
irki terk ederek Allaha ynelmeyi, Ona hakkyla iman etmeyi, ondan bakasna
ibadet etmemeyi, duay yalnzca Ona yneltmeyi ifade ederken, Medine dneminin sonuna doru nzil olan ...Bugn size dininizi ikmal ettim ve zerinizdeki
nimetimi tamamladm, ve din olarak size slm setim... (Mide, 5/3) yetinde
ise tevhide dayal itikat-ahlk-ibadet-muamelt ve ahkm boyutlarn havi messes din, slm anlalmaktadr.
Azla su imek, hayvanlarn (develerin) suya ynelip su imesi veya suya
girmesi, suya gtrlmeleri anlamlarna gelen e-re-a kk su-hayat ilikisini anlatmakta olup trevleriyle beraber Kurnda be kez kullanlmaktadr.
Kelimenin fiil formu e-re-ad-dne veya e-re-a dnen eklinde geldiinde
ise, Allahn insanlar iin din vazetmesi, onu snnet olarak koyup belirlemesi,
eriat klmas anlamlarna gelmektedir. Suya giden yol, ak ve geni yol
anlamna gelen eriat ve irat kelimelerine ise orijinal anlamndan hareketle
288
yol (tark, sebl), gidiat (snnet), din ve mezhep anlamlar verilmitir. Mekke
dneminde nzil olan Seni i konusunda bir eriat sahibi kldk. Sen ona uy,
289
chillerin isteklerine uyma yetinde eriat kelimesi tevhde dayal ilh yol
290
ve ahkm anlamna kullanlmtr. Kelime ou zaman hem asl ahkm olan
itikd hkmleri, hem de fer ahkm olan ibadet, ahlk ve mumeltla ilgili
hkmleri kapsamaktadr.
Mekke dneminin ortalarnda nzil olan, erea lekum mined-dni m
vass bih Nhan... eklinde balayan (Dini doru tutun ve onda ayrla dmeyin diye Nuha tavsiye ettiini, sana vahyettiimizi, Ms ve sya tavsiye
ettiimizi sizin iin de vazetti/snnet(yol) kld/eriat kld/aklad. Onlar kendisine davet ettiin ey onlara zor gelmitir. Allah dilediini kendisine seer,
291
kendisine ynelene de hidyet eder) mealindeki yette dinin tevhid merkezli
itikd, ahlk ve amel sahadaki (deimeyen) asl ahkmnn eriat klndna iaret buyrulurken, Medine dneminde nzil olan, Ey Muhammed! Sana
da kendinden evvelki kitab tasdik eden ve ona ahit olmak zere hak olarak
Kurn indirdik. O halde onlarn (Kitap Ehlinin) arasnda Allahn indirdii
ile hkmet, sana gelen hakk brakp da onlarn heveslerine uyma. Sizin her
biriniz iin bir irat ve minhc (yol/yntem) kldk. Eer Allah dileseydi, sizi
288
289
290
291
bk. bn Manzr, a.g.e., c. VIII, s. 175-176; Rgb el-sfehn, a.g.e., s. 258-259; el-Mncid,
s. 382-383; ayrca bk. smail alkan, Kurnda Din Kavram, Ankara Okulu Yay., Ankara
2002, s. 94; M. Kemal Atik ve dierleri, slm Kavramlar, Ankara 1997, s. 652.
Csiye, 45/18.
bk. M. Kemal Atik ve dierleri, a.g.e., s. 652.
e-r 42/13.
2. OTURUM
127
tek bir mmet yapard. Fakat size verdii eylerde sizi denemek iin (byle yapmad). O halde hayrl ilerde yarn. Hepinizin dn Allahadr. Bu sebep292
le hakknda ihtilafa dtnz eyleri (kyamet gn) size haber verecektir
mealindeki yette asl ve z ayn olan ilh eriatn her bir peygambere vahiy
yoluyla gnderilen; fakat trih, kltrel ve sosyal artlara gre birbirinden farkl olan boyutlarna telmihte bulunulmaktadr.
Yani Kurn semantii asndan eriat, Allahn peygamberler aracl
ile vazettii, insanln zerinde yrmesi gerekli olan ana yolu; iman, ibadet,
ahlk, muamelt ve hukuk boyutunda dinin deimeyen asl prensip ve hkmlerini ifade ederken, bir nevi/eit yap anlamna filet vezninde gelen irat
kelimesi, bu deimeyen eriatn farkl artlar ve ortamlardaki teferruat ynnden deiebilen formunu ifade etmektedir. Rgb sfehnnin anlay da
bu dorultudadr. Ona gre eriatlar itikat, ibadet, ahlk, muamelat ve hadlere
taalluk eden alanlarda hkmler ihtiva etmelerinin yannda, yemeye, imeye,
giyinmeye, nikh ve boanmaya dair hkmler de ihtiva eder. Bu alanlarda vazedilen temel hkmler btn eriatlar iin ortaktr. Ancak teferruatta ibadetler
ve meyyide hkmlerinin ekil ve icra edilileri hususunda eriatlar arasnda
293
farkllklar sz konusu olabilir.
Ancak Ali Derenin de ifade ettii gibi kavramsal olarak birbirine mteradif
olarak da kullanlabilen dinle eriat arasna kesin bir izgi ekerek onlar birbirinden ayrmak mmkn olmamakla beraber, zaman ierisinde eriat kavram ile
294
dinin ameli ve hukuk hkmlerini ifade etme eilimi arlk kazanmtr. Zamanla eriat kelimesinin mrz kald anlam transformasyonu hzlanarak ictihada ve rfe dayal hkm ve uygulamalarla eriatin anlam sahas geniletilmi,
eriat neredeyse slm hukuku ve fkhla e anlamda kullanlr hale gelmitir. Bu
semantik deiimde nce eriat kelimesiyle Mide sresinin 48. yetinde geen
irat kelimesi aynletirilmi, daha sonra yetteki iraten ve minhcen ifadelerinden hareketle peygamberlerin dinde bir ama eriatta farkl eyler getirdikleri dncesinden hareketle dinle eriat birbirinden bamsz deerlendirilmeye
295
allmtr. Buradan, dinin itikd ve ahlk hkmleri eriatin anlam sahas
dna karlp din kavramna hasredilirken, dinin (ibadt), mumelt ve hukukla
292
293
294
295
el-Mide 5/48.
bk. Rgb el-sfehn, Mukaddimetu Cmiit-Tefsr, tahk. Ahmed Hasen Ferhad, 1. Bask,
Kuveyt 1984, s. 77-81.
bk. Ali Dere, Baz ada slm Hukukularna Gre eriatn Tatbiki Sorunu, slmiyt, c.
I, Say: 4, ekim-aralk 1998, s. 107-109.
Mesel, bk. lhami Gler, Din, slm ve eriat: Aynlikler, Farkllklar ve Tarihi Dnmler,
slmiyt, c. I, Say: 4, ekim-aralk 1998, s. 64-67.
128
MM MTRD ve MTRDLK
ilgili hkmleri dinden bamsz telakki edilen eriat kavramnn anlam sahasna
hasredilmek istenmitir. Dnce plannda bu ekildeki bir ayrmn ortaya kp
yaygnlamasnda iman-amel ayrmyla balantl olarak din ve eriatn tamamen
birbirinden farkl eyler olduuna dir el-lim vel-Mteallimde Eb Hanfeye
296
atfedilen bir deerlendirmenin belirli derecede etkili olduu sylenebilir. Toptanc bir deerlendirmeyle Mtrdnin din ve eriat anlaynn da ayn dorul297
tuda gelitii iddia edilmitir.
Mtrdnin bu konudaki anlayna gemeden nce, onun tefsirdeki baz
hareket noktalarna iaret etmek gerekecektir. Mtrd Te`vltn giriinde tefsirle te`vlin arasn ayrm, tefsiri Hz. Peygambere ve sahabeye hasrederken,
te`vli fakihlere atfetmitir. Sahabenin olaylara ve yetlerin geliine ahit olduklarn, bu nedenle yetlerden murad edilen hakiki mnaya vkf olduklarn; te`vlin
ise szn muhtemel manalardan birisine yneltilmesi ve ilerin sonunun aklanmas anlamna geldiini sylemitir. Tefsirde yetin anlamna Allahn hit tutulduunu, dolays ile kesinlik olduunu; te`vlde ise byle bir durum sz konusu
298
olmad iin izafilik olduunu sylemitir. Mtrdnin dnce sisteminde ve
299
tefsir ynteminde Kurn merkezi konumda olup mutlaklk ifade etmektedir.
Mtrd, tefsirde hadislere ve sahbe szlerine byk nem atfetmekle be300
raber, ona gre Kurndan baka hibir sz mutlaklk ifade etmez. Tefsirinde
byk lde Kurn btnln, vahyin (dinin) ana hedeflerini ve yetlerin
gerisinde yatan hikmetleri gzettii anlalmaktadr. Onun Kurnla ve slmla
ilgili belirli bir konudaki anlayn kefedebilmek iin sadece tek bir yet veya
birka yet zerinde yapt yorum ve deerlendirmeleri deil, o konu ile balantl birok yete getirdii yorumlar analizci ve btncl bir yntemle deerlendirmek gerekmektedir.
Mtrd, ierisinde din kelimesinin getii yetlere getirdii aklamalarnda, kelimenin yet ierisindeki kullanmna ve balamna uygun olarak
onun lgat anlamlarna atfta bulunmu, mliki yevmid-dn (Din gnnn
296
297
298
299
300
bk. Eb Hanife, el-lim vel-Mteallim, mm- Azamn Be Eseri, ev. Mustafa z, stanbul
1981, s. 15-16, Arapa metin, s. 13-14.
bk. Snmez Kutlu,Bilinen ve Bilinmeyen Ynleriyle mm Mtrd, ed. Snmez Kutlu,
mm Mtrd ve Mtrdlik, Ankara 2003, s. 39-43.
bk. Eb Mansr el-Mtrd, Teviltul-Kurn, tahk. Fatma Yusuf el-Haym, I-V, Birinci
Bask, Beyrut 2006, c. I, s. 1.
bk. Mtrd, Tevilt, c. III, s. 60.
Bu konuda geni bilgi ve deerlendirme iin bk. Eb Mansr el-Mtrd, Kitbt-Tevhd,
(ner. Fethullah Huleyf), stanbul 1979, s. 8-9; Talip zde, Mtrdnin Tefsir Anlay,
Aralk 2003, s. 106-109; 165-182.
2. OTURUM
129
sahibi) (Fatiha, 1/3), yetinde kelimenin ceza ve mkfat anlamna, m kne

liyehuze ehhu f dnil-meliki (yoksa Kraln dinine gre (Yusuf) kardeini
alkoyamazd) (Yusuf, 12/76) yetinde hkm/kanun anlamna geldiini, Lekum
dnukum veliyedn (Sizin dininiz size, benim dinim bana!) (Kfirn, 109/6), ve
nned-dne indellahil-slm (Allah katnda din slmdr) (l-i mrn, 3/19)
301
yetlerinde mezhep ve itikat sistemi anlamna geldiini ifade etmitir.
Din kelimesi marife olarak geldiinde, zellikle hanf ve ftratullah kelimeleri ile balantl bir ekilde Allahn vahdaniyetini ve Rab olduunu bilip iman
etmeye matuf olmaktadr. Bu din, btn peygamberlerin Allahtan getirdikleri
mustakim din, hanif dinidir. l tebdle lihalkillahi(Allahn yaratmasnda
bir deiiklik yoktur, te bu dosdoru dindir) (Rm, 30/30) yetinin gereince Allahn yaratmasnda (ftratta) bir deiiklik olmad gibi, bu ftrat zerine
302
oturan Allahn dininde de bir deiiklik sz konusu deildir. Mtrd, r
sresinin 13. yetinin gereince bu dinin Nh peygambere, brahim, Ms ve s
peygamberlere, bizim peygamberimize ve btn peygamberlere vahyedilen din
olduunu, Allahn birliine (tevhide) ve ibadetin yalnzca Allaha yaplmasn
303
gerektirdiini vurgulamaktadr.
Mtrdnin baz yetlere getirdii ksa aklamalarndan, onun dini sadece
tevhide ve inan esaslarna hasrettiini, ibadetler ve mumeltla ilgili hkmleri
din kavramndan bamsz dnerek eriata hasrettiini zannetmek hatal bir tespit
olur. nk Enbiy sresinin 73. yetini aklarken, btn peygamberlerin nderlik vasflaryla insanlar Allahn dinine ve Onun emirlerine uymaya ardklarn, namaz, oru ve zekt gibi ibadetlerin onlarn eriatlarnda de mevcut olduunu
304
ifade etmitir. Vemen yebtei gayral-slme dnen... (Kim slmdan baka
bir dini isterse, ondan kabul edilmeyecektir) (l-i mrn, 3/85) yetinin tefsirinde,
Allahn dininin slm olduunu, bir bakalarnn zerinde gitmekte olduklar dini
Allahn dini olarak grmelerinin ve putlar ve baka eyleri ibadette Allaha
ortak koarak slmdan baka bir dinle Allaha yaklamak istemelerinin ve iba305
det etmelerinin kabul edilmeyeceini belirtmitir. Efegayra dnil-lhi yebgn
(Allahn dininin dnda baka bir din mi arzuluyorlar?) (l-i mrn, 3/83) yetinin
tefsirinde, bu dinin asl olarak inanlmas gereken eyleri (tevhide iman), Allaha
itaat ve ibadet etmeyi ve hkm, yani Allahn ahkmn tanmay gerektirdiine
301
302
303
304
305
Mtrd, Tevilt, c. IV, s. 398.

Mtrd, a.g.e., c. IV, s. 47-48.
Mtrd, a.g.e., c. III, s. 324; c. IV, s. 398-399.
bk. Mtrd, a.g.e., c. III, s. 337.
bk. Mtrd, a.g.e., c. I, s. 287.
130
MM MTRD ve MTRDLK
iaret ederek konuyu Efehukmel-chiyilleti yebgn?.. (Chiliye hkmn m

306
arzuluyorlar?) (Mide, 5/50) yetiyle de ilikilendirmitir. Elyevme ekmelt
lekum dnekum ve etmemt... (Bugn dininizi kemale erdirdim ve zerinize
olan nimetimi tamamladm ve sizin iin din olarak slm setim) (Mide, 5/3)
yetinin tefsirinde ise, din-eriat ayrm yaplmakszn Allahn m`minlerden genel manada inanlp yaplmasn istedii btn durumlar, uygulama ve hkmler
307
bu kemale erdirilen dinin/slmn kapsam ierisine sokulmutur.
Mtrd, Smme cealnke al eratin minel-emri, fettebih (Sonra
seni iten bir eriat zerine kldk, ona tabi ol!) (Csiye, 45/18) yetine getirdii
aklamada, eriatn su yolu, snnet (det), millet, mezhep eklindeki lgat an308
lamlarna atfta bulunmu, yine bir mesele hakknda Tevrat veya Kurndaki
309
bir veya birka hkm de eriat olarak isimlendirmitir. Mtrdnin bu ba310
lamdaki yetlere getirdii aklamalarn nazar- itibara aldmzda, onun,
eriat ve irati Allah tarafndan insanlarn uygulamalar iin konulan snnetler,
zerinde gidilen yol ve ahkm olarak anladn syleyebiliriz. Mtrdye gre
Allahn dini deiime (nesh, tebdil ve tegayyre) konu olmad halde, onun e311
riatlar deiime konudur. Ancak Mtrdye gre bu eriat, mumelta ve hukuka ait ahkm dahil vahiy dneminde btn boyutlar ile ekillenen Dnullahtan
(Allahn dininden) bamsz, ona dardan eklenen ve ireti duran bir olgu deildir; onunla ruh ve ceset gibi bir btnlk ierisindedir.
Grnrde eriatla irat kelimeleri arasnda kavramsal bir ayrm yapmayan,
Allahn daha nceki mmetler (toplumlar) hakkndaki snnetinin onlarn eriat312
larn neshetmesi, hkmlerini tebdil etmesi olduunu ifade eden Mtrdnin
ifadelerini atomik ve yzeysel bir yaklamla deerlendirip, onun dinle eriatn arasn ayrd, dini tamamen inan esaslarna, eriat da tamamen ahkma
hasrettii, dolays ile eriatn asl hkmleriyle beraber dinden bamsz olarak
kkten deiebilecei, hatt bu deiimin ictihadla bile gerekletirilebilecei
eklinde bir anlaya sahip olduu yargsnda bulunmak toptanc ve yanltc bir
deerlendirme olabilir. Halbuki, Mtrdnin din ve eriat grnn deerlendirilmesinde, Allahn gnderdii eriatn hangi noktalarda devamllk arz ettii,
hangi noktalarda deiime ve neshe konu olduu, sz konusu nesh ve deiimin
306
307
308
309
310
311
312
bk. Mtrd, a.g.e., c. I, s. 286.

bk. Mtrd, a.g.e., c. II, s. 12.
bk. Mtrd, a.g.e., c. IV, s. 474.
bk. Mtrd, a.g.e., c. II, s. 186-187.
bk. Mtrd, a.g.e., c. I, s. 256; c. II, s. 44-45; c. III, s. 384.
bk. Mtrd, a.g.e., c. III, s. 318.
2. OTURUM
131
mahiyetinin ve snrlarnn ne olduu, Kurnn daha nceki kitaplar tasdik etmesinin ne anlama geldiine ilikin yapt aklamalarn bir btn olarak ele
alnp deerlendirilmesi son derece nemlidir.
Mtrd, Ve enne hz srt mustekmen fettebihu... (te bu benim
mstakim yolum. Artk ona uyun, baka yollara uymayn!) (Enam, 7/153) eklinde balayan yeti aklarken, bu yolun emir ve nehiyleri, helal ve haramlar da kapsadn, sz konusu hkmleri ihtiva eden yetlerin muhkem yetler
olduunu, btn (ilh) kitaplarda onlar nesheden bir eyin olmadn, btn
dem oullarnn bu muhkem yetlerin muhatab olduklarn sarih bir ekilde
313
ifade etmitir. Namaz, oru, zekt, kurban ve hac gibi ibadetlerin teferruatta
farkl olabileceklerine, ancak btn bunlarn z itibariyle ayn olduklarna dikkat
ekmi, onlarn daha nceki peygamberlerin eriatlarnda da mevcut olduunu
314
belirtmitir. Orucun daha ncekilere farz klnd gibi, Hz. Muhammedin mmetine de farz klndn ifade eden yete (Bakara, 2/183) getirdii aklamasnda, orucun asl ve z bir/ayn olmakla beraber zaman ve ekil itibariyle farkl
315
olabileceine de dikkat ekmitir.
Tefecilik (faiz) de Hz. Muhammedin mmetine haram klnd gibi daha
316
nceki mmetlere de haram klnmtr. Kurnn daha nceki kitaplar tasdik
edici olarak gelmi olmas, nazm ve lisan ynnden deil, fakat onlardaki mnlar
ve hkmler (ahkm) ynnden onlara mutabk olmasn gerektirir. Bu mutabakat
ve muvafakat durumu, Allahn vahyettii eyde bir ihtilaf olmadnn apak
delilidir. nk eer Kurn Allahtan bakas tarafndan gnderilmi olsayd, o
317
zaman daha nceki vahiylerle tutarl olmazd. Halbuki btn peygamberler bir318
birlerini tasdik etmilerdir. Allahn elilerine indirdii btn kitaplar insanlar
Allah birlemeye, Ona bakasn ortak komaktan nehyettii gibi, ayn zamanda
onlar dil olmaya, ihsna ve iyilie davet etmiler, onlar her trl fuhiyttan,
haddi amaktan, azgnlktan ve irkin ilerden nehyetmilerdir. Bu noktada ne
319
Allahn gnderdii eliler, ne de gnderilen kitaplar arasnda bir ihtilaf vardr.
Ve enihkum beynehum bim enzelellahu vel tettebi ehvehum (Onlarn aralarnda Allahn indirdii ile hkmet, onlarn hevalarna tabi olma!) eklinde balayan Ehl-i Kitapla ilgili yetin (Mide, 5/48) tefsirinde, recm konusuyla balantl
313
314
315
316
317
318
319
bk. Mtrd, a.g.e., c. II, s. 193-194.

bk. Mtrd, a.g.e., c. I, s. 130-131; c. III, s. 270, 367, 384.
bk. Mtrd, c. I, s. 130-131.
bk. Mtrd, a.g.e., c. I, s. 526.
bk. Mtrd, a.g.e., c. I, s. 431.
bk. Mtrd, a.g.e., c. I, s. 74-75.
132
MM MTRD ve MTRDLK
olarak yapt aklamalarnda hadlerle ilgili ahkm dahil Kurndaki eriatn

Tevratta da bulunduunu, Hz. Peygamberin, Kurnda olduu gibi Tevratta da
320
bu ahkm ve eriatn mevcut olduunu Yahudilere sylediini ifade etmitir.
Bu bilgilerden hareketle Mtrdnin teferruata girmeksizin Tevhid ve hiret
inanc bata olmak zere namaz, oru, zekt, hac ve kurban gibi ibadetlerin, ahlk
ve hukukla ilgili temel prensip ve hkmlerin, ksas, diyet, af, recm gibi hadlerle ilgili hkmlerin Kurn ve Snnette olduu gibi, Tevrat ve ncil gibi daha
nceki kitaplarda da mevcut olduu kanaatine sahip olduu anlalmaktadr. O
halde Mtrdnin Allahn dininin deiime (neshe, tebdil ve tegayyre) konu
321
olmad halde, onun eriatlarnn deiime konu olduunu ifade etmesinden
neyi kastettiini nasl anlamalyz? Bu konuda onun eriatlarn deiimi ve nesh
konusu ile balantl olarak baz yetlere getirdii aklamalarn analiz edilmesine
ihtiya vardr.
Mtrd, katl ve ksas konusuyla ilgili olarak Sbiler ad verilen baz kimselerin ncilin tamamen ruhsatlar (serbestlikler ve kolaylklar) zerine indirildii, Tevratn ise iddetli hkmler zerine indirildii eklindeki iddialarna
katlmaz. Onlarn bu kitaplarn indiriliine ahit olmadklarn ifade ettikten
sonra, Allahn indirdiklerinde ruhsatlarn ve iddetlerin (kat hkmlerin) bulunmasnn bir eliki olmadn, ruhsatlarn ve kat hkmlerin belirli hikmetler zerine vazedilmi olduunu ifade ederek konuyu nesh anlay ierisinde
ele alp deerlendirmeye alr. Ona gre nsih ve mensuh arasnda bir eliki
322
yoktur, tevafuk vardr.
Haksz yere bir insann ldrlmesinden dolay ksas hkmnn gemekte
323
olduu yetlere getirdii aklamalarnda, ldrme durumunun ortaya kmas
sonucunda Tevratn hkmnn katilin ldrlmesini zorunlu kldna, Tevratta
affetme veya diyet hkmnn olmadna, ncilin hkmnn ise byle bir durumda katili affetmekten baka bir yol brakmadna, ncilde ksasa veya diyete
bir yer olmadna, Kurnn bu konudaki hkmnn ise her uygulamay birden ihtiva ettiine dair mevcut gre iaret ettikten sonra, Mide sresinde daha
nce Yahudilere ksasn yazld, Kitapta onlara (ksas hkm olarak) cana can,
gze gz, buruna burun, kulaa kulak, die di yazldn, yaralamalarn da birbirine ksas olduunu ifade eden yetin (Mide, 5/45) devamndaki ...femen tasaddaka bih, fehuve keffratun leh (ama her kim hakkn sadaka olarak balarsa,
320
321
322
323
bk. Mtrd, a.g.e., c. II, s. 39-44.

bk. Mtrd, c. II, s. 45; c. III, s. 318.
bk. Mtrd, c. I, s. 46.
el-Bakara 2/178-179.
2. OTURUM
133
o kendisi iin kefaret olur) ifadesini delil getirerek, ksas gerektiren durumlarda
Tevratta da af hkmnn olabileceine dikkat ekmitir. Yani Mtrd, bu yaklam ile Tevratta af hkmnn olmad eklindeki gre katlmadn ifade
etmitir. Ancak dier taraftan ksas gerektiren durumlarda af ve diyet hkmnn
sadece Kurna ve Mslmanlara zel bir hkm olmasnn da ihtimal dahilinde
324
olduuna iaret etmitir.
Kllt-tami kne hillen liben srle... (Tevrat indirilmezden nce
Yakupun kendisine haram kldndan baka btn yiyecekler srail Oullarna helaldi. Deki: Eer doru iseniz getirin Tevrat okuyun) (l-i mrn 3/93);
Ve alel-lezne hd harramn kulle z zufurin, veminel-baar vel-ganemi
harramn aleyhim uhmehum...(Biz Yahudilere her trl trnakl hayvan haram kldk, onlara srn ve koyunun i yalarn da haram kldk, ancak onlarn
srtlarna ve barsaklarna yapan veya kemiklerine karan yalar hari; bunu
onlara azgnlklar yznden ceza olarak verdik) (Enm, 6/146); Febizulmin
minel-lezne hd harramn aleyhim tayyibtin uhillet lehum vebisaddihim an
seblil-lhi kesran ve ahzihimir-rib...(Zulmlerinden ve insanlar Allah yolundan alkoymalar nedeni ile onlara helal klnan temiz eyleri haram kldk, (bir
de) nehyedildikleri halde faiz almalar ve insanlarn mallarn batl/haksz yoldan yemeleri sebebiyle... Onlardan kfir olanlar zerine elim bir azap hazrladk)
(Nis, 4/160-161) mealindeki yetlere getirdii aklamalarnda,Yahudilere haram klnan bu eylerin (aslnda helal ve temiz olmalarna ramen) zulm ve azgnlklar nedeniyle bir meyyide olarak haram klndn, bunun ise mensuh bir
325
eriat olduunu ve mensuh bir eyle bugn amel edilemeyeceini ifade etmitir.
Yani Mtrd, bu aklamalar ile asl (deer) hkmlerinde deil ama meyyide hkmlerinde eriatlar arasnda farkllklarn olabileceini zmnen ifade etmi
olmaktadr. Aslnda helal ve temiz olan eylerin yenilmelerinin Yahudilere zulm
ve azgnlklar yznden haram klnd halde Hz. sann ve Hz. Peygamberin
eriatlarnda byle bir hkmn olmamas, zaten ierisinde srelilik artn ihtiva eden bir hkmn tekrar aslna dndrlmesi anlamna gelmektedir. Yine
Mtrdnin Yahudilere emredilen ksas cezasnda diyet ve affn olmayabilecei
ynnde serdettii ikinci gr, deer hkmleriyle deil meyyide hkmleriyle ilgili bir deerlendirmedir.
Mtrd, Sebt gn ile ilgili olarak Arf sresinin 163. yetine getirdii
aklamasnda, bn Abbastan rivyetle Sebt gnnn Yahudiler tarafndan icad
edilen bir gn olduunu, Yahudilerin o gne tazim ve hrmet gsterdiklerini
324
325
bk. Mtrd, c. I, s. 127; c. II, s. 42.

bk. Mtrd, a.g.e., c. I, s. 289, 526; c. II, s. 186-187.
134
MM MTRD ve MTRDLK
vurguladktan sonra, Allahn onlar (bu icad edip hrmet gsterdikleri) Sebt
gn ile imtihan ettiini, Sebt gnnde balk avlamalarn onlara yasakladn
326
ifade etmitir. Bu noktada yaplacak analitik bir deerlendirme, sonuta bizi
Sebt gn ile ilgili hkmn o toplumun tarihi ve kltrel artlar ile yakndan
ilikili olduu; yani o kavmin det ve tresiyle balantl yerel bir hkm olup
btn eriatlar iin evrensel bir hkm olmad sonucuna gtrebilir. Benzer bir
durum Hz. Muhammedin eriatndaki Cuma gn ve Cuma namaz iin sz konusudur. Sebt gn ile Cuma gn arasnda olduu gibi, Yahudilerin Firavunun
zulmnden kurtulmak iin Msrdan klarna kran olarak ifa edilen Aure
orucuyla ierisinde Kurnn indirildii Kadir gecesinin olduu Ramazan aynda
tutulmas farz klnan Ramazan orucu arasnda da benzer bir kyaslama yapmak
mmkndr. Bu aklama ve deerlendirmeler, Mtrdnin eriatlarn deiimini, tebdil, tayir ve nesh edilmesini nasl anlad konusunda bize ok ak ve
kesin olmasa da belirli derecede bir fikir vermektedir.
Mtrdnin aadaki aklamalar, onun eriat dinden bamsz olarak deerlendirdii, zaman ve artlara gre Kurn ve Snnetle snrlar izilen ve Hz.
Muhammede ve Mslmanlara vazedilen eriatn da ictihat yoluyla nesh edilebilecei grne sahip olanlara ak bir cevap tekil etmektedir:
...Allahn bu mmet (slm mmeti) hakkndaki hkm ve snneti, nbvvetin mhrlenmesi (peygamberlik messesesinin Hz. Muhammedle sona
erdirilmesi) ve Hz. Muhammedin eriatn bk klmasdr. Allahn gemi mmetler hakkndaki snneti ise, onlarn eriatlarnn neshedilip hkmlerinin tebdil
327
edilmesidir.
(Hz. Peygamberin) eriat, eriatlar neshedilip de baka bir eriatla vefat
eden kendisinden nceki peygamberlerinki gibi onun vefatndan sonra baka bir
eriatla neshedilmemitir. Aksine, Allah onun eriatn kyamet gnne kadar bk
328
klarak sanki onu (Hz. Peygamberi) hayatta brakmtr.
Bir taraftan genel bir sylemle Hz. Peygamberin eriatnn daha nceki eriatlar neshettiini, onun eriatnn ise neshedilmeyip kyamete kadar bk kalacan
sylerken, dier taraftan neshin Kurnda da var olduunu kabul eden Mtrdyi
kendisiyle eliiyor gibi grmek mmkndr. Bu noktada aslnda Kurnla nesh
telakkisinin oluturduu dnce gelenei arasnda skan Mtrd, neshe yapt yaklamla, Kurnla gelenek arasnda Kurnn (vahyin) otantikliine zarar
326
327
328

Mtrd, a.g.e, c. III, s. 318.
Mtrd, a.g.e., c. IV, s. 132.
2. OTURUM
135
vermeyecek bir uzlama noktas aramaktadr. Ona gre nesh, bir yetin hkmnn daha sonra gelen yetle ortadan kalkmas/kaldrlmas eklinde deil, hkmn
mddetinin sona erdiinin beyan eklinde gereklemektedir. Mtrdye gre
byle bir nesh telakkisi bed olmaz. Allah bir eyi herhangi bir vakitte ve durumda
emreder, baka bir vakit ve durumda ise nehyedebilir; veya bunun tersi de olabilir.
Bunda hikmet d bir ey yoktur. Hikmet dna kan ey, Allahn bir eyi bir vakitte ve durumda emredip, o eyi ayn vakitte ve durumda nehyetmesidir. Halbuki
329
yle olmamtr ve bu durum Allah iin muhaldir. Yani neshe konu olan olayn
boyutlar deitii iin aslnda tek bir olay deil, birbirine benzeyen ortak ynleri
bulunsa bile artk boyutlar birbirinden farkllaan iki veya daha fazla olayn varl
sz konusudur. Yani farkl hkmler, btn boyutlar ile ayn olan tek bir olgu veya
olay iin deil, ama ortak ynleri olsa bile boyutlar birbirinden farkllaan iki veya
daha fazla olay iin sz konusu olmaktadr. Bu durum hkmlerde eliki deil,
maslahatlar gerei farkllama olarak deerlendirilmelidir. Sonra Mtrdye gre
nesh, vahy metnin tilavetinde deil hkmnde gerekleir. Bir eyin hkm uy330
gulanmaz ve terk edilirse o ey unutulmu gibi olur. Yani o hkm gndemden
dm olur. Buna gre sadece durumlar deimi, farkl durum ve konumlara
gre de onlara uygun yetler ve hkmler gelmitir. Mtrdye gre bu mnda
Kurnla daha nceki eriatlar arasnda teferruatta baz ynlerden deiiklikler
olsa bile bir eliki olmad gibi, Kurnn kendi yetleri arasnda da bir eliki
mevcut deildir. Sadece bir dnemde gndemde olduu halde farkl tarihi, sosyal
ve kltrel artlarn devreye girmesiyle gncelliini kaybeden olay ve durumlarla
ilgili yetler sanki unutulmu veya terkedilmi gibi olurlar, ancak onlarn tilavetleri
bu durumda da devam eder.
Mtrdnin Teviltta zerinde nesh olduuna iaret ettii yetler ve konular zerinde yaplan analitik bir alma, onun nesh anlaynn byk lde ilk
dnem selef limlerinin anlay dorultusunda ok geni bir ereveye oturduunu, Kurnda eliki anlamna gelebilecek veya Kurnn otantikliine halel
getirecek bir anlaya sahip olmadn gstermek iin yeterlidir. Onun nesh telakkisinin, bir konu hakknda mevcut er bir hkmn ayn konuda daha sonra gelen
er bir delille tamamen iptal edilmesi eklinde tarif edilen klasik nesh teorisi
ierisinde deil; tedricilik, tahsis, tebyin, istisna veya bir konuda mevcut alternatif
birka hkmden birinin tercih edilmesi ierisinde ele alnp deerlendirilmesi
331
daha uygun olur. zellikle onun nnemes-sadaktu lil-fukari vel-meskni
329
330
331
bk. Mtrd, a.g.e., c. I, s. 46.

Mtrd, a.g.e., c. V, s. 493.
Bu konuda geni bir deerlendirme iin bk. Talip zde, a.g.e., s. 203-240.
136
MM MTRD ve MTRDLK
vel-milne aleyh vel-muellefetu kulbuhum...(Allahtan farz olarak sadakalar, ancak fakirler, miskinler, onun zerinde alan (memur)lar, mellefe-i kulb,
kleler, borlular, Allah yolunda cihad edenler ve yolcular iindir. Allah her eyi
bilen, hkmnde hikmket sahibi olandr) (Tevbe, 9/60) yeti ile balantl olarak
zektn datm konusunda Hz. merin mellefe-i kulba hisse vermemesini
332
ictihadla nesh olarak isimlendirmi olmas klasik nesh anlayna uygun dmedii gibi, Kurnn baz er hkmlerinin gnmz artlarna uygun dmedii iin ictihadla mensuh kabul edilip artk geersiz klnabilecei eklindeki
anlaya da asla mesnet tekil etmez.
Mtrd, halifelerin ve sahabenin zekt gelirini ilgili yette isimleri geen
sekiz snf insana eit olarak datmak yerine, ihtiya durumunu gz nne alarak
bir snfa da verdiklerini, zekt gelirlerinin sekiz snf insan grubuna eit olarak
333
blnp datlmasnn gerekli olmadn vurgulamtr. Belirli ahslardan oluan mellefe-i kulba zekttan hisse verilmemesine gelince; bunun nedeni, Hz.
mer ve onunla ayn kanaate sahip olanlar asndan artk bir zamanlar mellefe-i
kulb ierisinde mtalaa edilen kiilere zekt gelirlerinden pay verilmesini gerektiren artlarn ortadan kalkm olmasdr. Zten ilgili zekt yetinde de sz konusu
gruba zekt gelirlerinden mutlaka hisse verilmesini gerekli klan veya icbar eden
bir hkm sz konusu deildir.. Bunu drt byk halife ve Sahabe byle anlad
gibi, mctehid imamlar da ayn ekilde anlamlardr. Mtrdnin Hz. merin
mellefe-i kulbla ilgili uygulamasn ictihadla nesh olarak isimlendirirken
kulland ifade, onun bu meseleyi nasl anladnn en ak delilidir:
Ve fil-yeti delletu cevzin-neshi bil-ictihdi liirtifil-manel-lez bih
kne liyuleme ennen-nesha kad yeknu bivuch (

Tevbe,
9/60),
neshin
farkl
vecihlerle
gerekleebileceinin bilinmesi

iin, yetin zerine dayand mnnn (hikmetin/maslahatn) ortadan kalkm ol334
masndan dolay ictihadla neshin caiz olduuna bir dellet vardr).
Sonu olarak Mtrdnin din telakkisinde tevhid inanc ve ibadetin yalnzca
Allaha yaplaca prensibi merkezi bir konumda olmakla beraber, dinin sadece itikda taalluk etmekle kalmayp, ahlk, ibadet, muamelat ve hukukla ilgili
hkmleri de ierisine alan ilh bir sistem olduu, eriattan bamsz olmad
anlalmaktadr. Tevhide ve ftrata dayal bu din, btn peygamberlerin Allahtan
getirdikleri mutlak dindir.
332
333
334

bk. Mtrd, a.g.e., c. II, s. 419-420.
Mtrd, a.g.e., c. II, s. 419 veya 420.
2. OTURUM
137
Onun eriat telakkisinde de amel ahkm arlk noktasn oluturmakla beraber, eriat, dinin tevhide dayal itikd hkmlerinden kopuk veya bamsz deildir. eriatn bir deimeyen, dieri de deiebilip neshe konu olan iki boyutu
vardr. Onun deimeyen boyutu, itikat, ibadet, ahlk, muamelt ve hukuk alanlarnda Allahn btn peygamberlere ve onlarn mmetlerine yol kld temel
prensip ve hkmlerdir. Mtrdye gre bunlarda bir nesh veya deime sz
konusu deildir. eriatlarn deien boyutuna gelince, bunlar ibadet ve muamelatla veya birtakm cezai meyyidelerle ilgili hkmlerin uygulama ekillerinde ve
zamanlarnda gerekleen teferruat kabilinden deiikliklerdir. Her peygamberin
ierisinden kt toplumun detlerinin, tre ve kltrnn birbirinden farkl olmas, teferruattaki bu deiikliklere etki eden nemli bir faktrdr.
Teferruatta peygamberlerin eriatlar arasndaki farkllklar bir eliki olmadklar gibi, din ve eriatn aslna ve zne mugyir bir durum da oluturmazlar.
Hz. Muhammedin eriat Allahtan gnderilen en son eriat olup, kymete kadar
devamldr. Onun kendisinden nceki eriatlar nesheden bir konumda olmasna
gelince, bu nesh Kurnn btn eriatlarda ortak olan asl hkmleri ortadan
kaldrmas eklinde anlalmamaldr. Aksine Kurn, onlarda mevcut btn asl
hkmleri ihtiva etmektedir. Ancak teferruatta tarih, kltr ve trelerle balantl olarak gemi eriatlarda mevcut olduu halde, emir veya yasak balamnda
Kurn tilavetinde yer almayan hkmlerin Mslmanlar iin artk bir balaycl sz konusu deildir.
Kurnn kendi yetleri zerindeki neshe gelince, bu nesh ilgili yetin
tilveti bk kald halde sadece onun hkmnde gerekleir. Bu ekildeki bir
nesh, bed olmayp tamamen yaanan durumlar ve olaylarla ilgili olup maslahatlarn gerektirdii eydir. Yani bir toplumda veya yerde Kurnn btn hkmlerinin ayn anda uygulanmas diye bir ey yoktur. Nesh, belirli bir hkme konu
olan bir mesele ile ilgili durum ve artlar deitiinde; yani sz konusu olayn
boyutlarnda bir deiiklik ortaya ktnda, o deiiklie uygun hkmn devreye girmesi eklinde gerekleir; daha nceki hkm yeni artlar muvacehesinde
uygulanmad iin sanki unutulmu (mensiy) gibi olur. Ancak bu, sz konusu
hkmn onu gerektiren artlar yeniden olutuunda tekrar devreye girmeyecei anlamna gelmez. Mtrdnin nesh anlayn, klasik nesh teorisi ierisinde
deerlendirmek yerine teybn, tahss, tedrcilik ve istisn ierisinde deerlendirmek; ayrca er bir hkme konu olan herhangi bir mesele hakknda mctehidin
birbirine eit alternatif uygulamalardan bir veya birkann tercih etmesi eklinde
anlamak daha tutarl olur.
138
MM MTRD ve MTRDLK
7. TEBL
MTRDYE GRE DN-ERAT AYIRIMININ FELSEF
TEMELLER
Prof. Dr. Hanifi zcan
Dokuzeyll niversitesi lahiyat Fakltesi / ZMR
Balktan da anlalabilecei gibi, aslnda burada ayrntl olarak din-eriat ayr335
mndan deil , tam tersine bu ayrmn dayand felsef temellerden sz edilecektir.
Bir eyin felsef temelleri zerinde durmak demek, onun, o anda ne ekilde
bulunuyorsa o hl zere olmasn salayan ilkelerin tespit edilmesi demektir. Bu
da, ancak onun dayand teorik ve zihn yapnn, yani fikr zeminin aa
karlp felsef deerinin ortaya konulmasyla mmkn olur.
Burada yer alan zihn yap ve fikr zemin; insann bir dnceyi ve buna
bal olarak bir fiili ortaya koymasn salayan zihn itki ve motivasyonu ve
fikr at ve rgy dile getirmektedir. nsann gerek dn, gerekse din d btn
dnce ve fiillerinin, daha dorusu topyekn bir beer baarnn doru anlalabilmesi iin, bu zihn boyutun gz ard edilmemesi gerekmektedir.
Bu balamda, hemen belirtilmelidir ki, din-eriat ayrm, bu alanda insan zihninin
ortaya koyduu ve gerekletirdii nemli bir beer baardr. Eer bu baarlmam
olsayd, dinin oluum ve geliiminde nemli bir etken olan beeri unsurlar fark edilemez
ve bunun bir sonucu olarak da dinin insan hayatndaki istisn yeri ve amac anlalamazd. Bu da, insann din ilgisinin temelinin ve bir dini benimsemedeki esas amacnn
tam olarak kavranlamamas ve hatta bir din bilincinin olumamas demekti.
Din ilgisinin belli bir bilin dzeyine ulaamamas ise, burada hem insann,
hem de dinin amacnn gereklemesinin epistemolojik olarak mmkn olmamas
demektir. nk bilin, hem inanan, hem de inanlan iin bir n arttr. Bir baka
deyile, insann inanabilir, dinin de inanlabilir hale gelmesini salayan insan zihnidir, yani burada hem sje, hem de obje ayn zihn faaliyetin bir baarsdr. nk
336
din insan iindir ve dinin temelinde insan zihni vardr. Yani din insann fikr ve
335
336
Din-eriat ayrmyla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Hanifi zcan, Mtrdde Dn oulculuk
(M.. lahiyat Fak. Vakf Yaynlar, stanbul 1995) ilgili blmler.
Ayrntl bilgi iin bkz. Hanifi zcan, Modern ada Dinin Birey ve Toplum in Anlam,
Akademik Aratrmalar Dergisi(ubat-Nisan 2007, say: 32). Hanifi zcan, lk Mslman
Trk Devletlerinde Dnce, Trkler (Ansiklopedisi), c. 5, ss. 463-481.
2. OTURUM
139
zihn ynyle ilgilidir. nsann btn zihn faaliyetleri ise, onun bir varlk olarak
var olma amacyla, yani bu temel amala uyumlu olmak zorundadr. nk o anda
bu amacn ekillendirdii bir birey olma bilincini ieren zihnin belli bir amala belli bir ynde motive edilmesi epistemolojik zorunluluktur. te, bu balamda hemen
belirtilmesi gerekir ki, sosyal bir varlk olan insann btn kltrel baarlarnda
olduu gibi, dinde de esas amac, din vastasyla kendisini gerekletirmektir.
Kendisini gerekletirme iradesi, insan, bir kltr ierisinde dini insann mutluluuna vasta olacak ekilde oluturma ve gelitirmeye sevk etmitir. yle ki, dinin
oluumuna ve geliimine katlmak suretiyle insan, dini zmsemi ve onu kendisine
dtan gelen bir dayatma olarak deil, bizzat kendi zihn baars olarak grmtr.
te, bu yzden, insan tarih boyu arzu ettii sosyal yaant ve toplumsal taleplerle
uyumlu bir dn yap oluturarak toplumda kendisini ortaya koymaya almtr. O
halde, din-eriat ayrmnn temelinde, insann bir varlk olarak kendisini gerekletirme esasna dayanan bu amac grmek gerekmektedir. Ancak unutmamak gerekir
ki, bu ama dayand temel dikkate alndnda, grlr ki, z itibariyle bireysel337
dir. Mtrdnin yaklamyla dile getirecek olursak , hemen her insanda bir din
duygusu ve din fikri vardr; ancak insanlarn anlay ve kavray dereceleri birbirinden farkl olduu iin, onlarn zihinde bulunan bu din duygusunu ve din fikrini
kendilerini ortaya koyacak ve ifade edecek ekilde zihin dna karmalar, yani onu
toplumda bireyi temsil eden ve herkes tarafndan anlalan ortak bir fiil ve davrana
dntrmeleri mmkn deildir. Bir baka deyile, her insan, kendi zihn gc lsnde, zihninde tad bireysel din duygusunu ve din fikrini belki bir ekilde fiile
ve davrana dntrp somut hale getirebilir. Ancak insann bir fert olarak ortaya
koyduu bu fiil ve davranlarn znde bulunan ve ortadan kaldrlmas mmkn olmayan bireysellik ve znellik, onlarn bakalar tarafndan kavranlmasn ve bireyin
istedii ama dorultusunda anlalmasn imknsz hale getirir.
338
te bu noktada, Mtrdye gre , insann zihn seviyesi, yani onun anlay

ve kavray derecesi ne olursa olsun, dinin zihin-iinden zihin-dna karlabilmesi iin, naklin yardmna ve yol gstermesine, yani peygamberin rehberliine ihtiya vardr. nk burada dinin, naklin desteiyle, zihin iinden zihin dna kmas
demek, onun kiisellikten ve bireysellikten toplumsalla ve toplumsallamaya, yani
sbjektiflikten, bir bakma, objektiflie gemesi demektir. Bylece, dnce alanndan pratik alana kan din, kiisel bir duygu ve bir kanaat olmaktan kp inananlar bir
araya getiren ortak bir deer haline gelmektedir. te bu ortakl gerekletirmek
ve ayr dnce ve anlaylara sahip olan insanlarn, ayn zamanda, kiisel inan ve
337
338
Bkz. Hanifi zcan, Mtrdde Dn oulculuk, ss. 84-86.

Bkz. a.g.e.,s.85-86.
MM MTRD ve MTRDLK
140
kanaatlerini ve hatta kendilerine zg inanma biimlerini de koruyarak, yani dn

sbjektivizmi de ortadan kaldrmadan, bir ortak noktada bulumalarn salamak ve
bir bakma bir tr dn objektivizm gerekletirmek peygamberin grevidir.
Peygamber tarafndan pratik alana aktarlarak objektif hale gelmesi salanlan
din, artk genel anlamda din olarak deil, opeygamberin eriat olarak adlandrlmak339
tadr. Te`vlt isimli mehur eserindeki aklamalar dikkate alndnda , Mtrdye
gre, din, eriat vastasyla ortaya konulmu ve apak hale getirilmitir.
Dinin bir eriat eklinde ortaya konularak aklanmas demek, onun zihin-iinden
zihin-dna karlrken bir kltre gre ifade edilip rneklenmesi ve o kltr ierisinde ortak bir anlay ve davran gsteren somut fiillere dntrlerek toplumsal bir
yapya kavuturulmas demektir. Bylece, iinde ekillendii kltrn zelliklerini yanstarak onun bir paras haline gelen ve eriat adn alan din, insann, her dnemde, kendisini ortaya koyma ve gerekletirme abasyla, tarih boyu deierek gelien kltrel
baarlarna paralel olarak deimi ve zamann izlerini iinde tamtr. Bu, dinin, her
dnemde toplumun mutluluu iin alan ve kendisini bu konuda sorumlu hisseden dnemin limlerinin elinde ekillenmesi ve onlarn anlay ve kavraylarna gre kltre
nfz ederek toplumun kltrel kazanm ve kltrel baars haline gelmesi demektir.
Dinin bir kltrel kazanm haline gelmesi, onun, her dnemdeki ilm ve
teknolojik gelimelere paralel olarak deimeye ak bir er yapya kavumas
anlamna gelir. slm eriatnn trih serveni bunun tipik bir rneidir. Mesel,
bir Gazzl, bir Eb Hanfe, bir mm fi ,bir Ear ve bir bn Sin olmasayd,
slm eriat bugnk anlal ve yorumlanndan farkl olabilirdi.Yani gnmz
Mslmanlarnn miras olarak devrald slm gelenek, byk lde, nceki
Mslmanlarn katklaryla olumutur. te, Mtrdnin din deimeyip daimi
olarak kald halde, eriatn her dnemde deimesinden sz etmesinin sebebi
340
budur. Bu sebep, gelip geici bir sebep olmadna gre, yani din bir kltr
ierisinde insann kendisini ifade etmesine ve hatt kendisini gerekletirmesine
vasta olmaya devam edecekse, birikimsel olarak oluan er yap devaml deiecek demektir. Aksi halde, dinin insan hayatnda yer almaya devam edeceini
dnmek teknik bir yanlg olur. Bu durumun farknda olan Mtrd, sisteminin temelini, dn gelenei, yani er yapy srekli yenilenmeye ak tutacak bir
341
epistemolojik alt yapya dayandrmtr. yle ki, bu epistemolojik temel dikkate
alnrsa, ilm ve teknolojik gelimelere endeksli olarak dn gelenein de pekl
deitirilebileceini ifade etmek, topik bir iddia olmayacaktr.
339
340
341
Bkz.,a.g.e.,s.108.
Bkz.a.g.e.,s.72.
Bkz.a.g.e.,s.77.
3. OTURUM
Bakan :
Prof. Dr. Metin YURDAGR...................................................

Tebliciler :
Do. Dr. H. Sabri Erdem ........................................................

Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
EB HANFE ve EB MANSR el-MTRD MRCENN
DEVAMI OLARAK GRLEBLR M?
Do. Dr. Cafer Karada ........................................................

Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi / BURSA
MRCENN MEZHEPL PROBLEM ve EB MANSR
el-MTRD
Yasir Qadhi .............................................................................

QADAR BETWEEN AB MANR AL-MTURD
(D. 333/944) AND AB AL-ASAN AL-ASHAR (324/935)
8. TEBL
EB HANFE ve EB MANSR el-MTRD, MRCENN
DEVAMI OLARAK GRLEBLR M?
Do. Dr. H. Sabri Erdem
Eb Hanfe ve Eb Mansr el-Mtrd, byk gnah ileyenin hkmn
hirete (Allaha) erteleyen Mrcienin devam olarak deerlendirilebilirler mi?
Bize gre Eb Hanfeyi ve Mtrdyi Mrcienin devam olarak deerlendirmek balca ynden mmkn grnmemektedir:
1. Byk gnah ileyenin hkmn hirete ertelemekle iman-amel ilikisinde ameli imandan ayrmak arasnda gereklilik ba yoktur. Yani byk gnah
ileyenin hkmnn hirete ertelenmesinin, amelin imandan ayrlmasn gerektirdiinden bahsedilemez.
2. Eb Hanfe ve Mtrd, Kurna dayal olarak ortaya koyduklar irc fikrini kabul etmekle birlikte Mrcie mezhebinden olmay kabul etmemektedirler.
3. Mrcie, irc fikriyle ortaya kan itikd bir mezhep olup kelm bir okul
deildir. Buna mukabil Hanefyye ve Mtrdyye hem kelm birer okuldurlar
hem de kelm birer mezheptirler.
Bu hususu biraz aacak olursak unlar sylenebilir: man-amel ilikisi hususunda balca iki gr ortaya konmutur. Bunlardan birisi amelin imana dahil
olduunu ifade eden hadisilerin gr, dieri de amelin imandan ayrldn ifade eden kelmclarn grdr. Hadisiler metot olarak somut karakterli aklc342
l kullandklarndan ameli imandan bir cz olarak grrlerken, kelmclar da
342
Hadisilerin metodunu belirtmek iin somut karakterli aklclk ifadesini, kelmclarn metodunu belirtmek iin de soyut karakterli aklclk ifadesini kullanyorum. Dolaysyla her
iki grup metot olarak zt karakterli aklclklar kullanmlardr. Somut ve soyut karakterli
aklclklar hakknda ana hatlaryla unlar sylenebilir: Akl kelimesinin lugattaki dilsel anlamn gz nne aldmzda birden fazla eyin birbirine balanmas sz konusu olmakta, bu
da aklcln somut karakterliliini gstermektedir. Mesel, dilde kullanlan akaltul-beire
eklindeki ifade, devenin ayaklarnn balanmasn anlatr. Dier taraftan akl kelimesinin yine
dildeki kullanmndan hareketle bir eyin dier bir eyden ayrlmasn ve soyutlanmasn gz
nne aldmzda byle bir ayrm da akl kelimesinin soyut karakterliliini gsterir. Mesel,
kad utukile lisanuhu eklindeki kullanm, sz konusu kimsenin konumaktan men edildii
anlamna gelir. (Bkz. bn Manzr, Lisnul-Arab, c.: 1-15, Beyrut 1990, AKL maddesi.) Akl
144
MM MTRD ve MTRDLK
metot olarak soyut karakterli aklcl kullandklarndan ameli imandan ayrmlar ve imann soyut karakterli olan kalp ile tasdik olduunu ifade etmilerdir. Yani
kelmclar iman teriminin d dnyada bir tr varl olan kalp ile tasdike dellet
ettiini ortaya koymulardr. Dolaysyla hem hadisiler hem de kelmclar metot olarak kullanm olduklar somut ve soyut karakterli aklclklara gre ameli
imandan bir cz olarak grmler ve ameli imandan ayrmlardr. Yoksa byk
gnah ileyenin hkmn hirete ertelemeleri sebebiyle hadisiler ameli imandan
bir cz olarak grm deiller ve kelmclar da ameli imandan ayrm deillerdir. Dolaysyla bunlar arasnda gereklilik ba yoktur. Yani Mrcieden olma ile
ameli imandan bir cz olarak grme veya ameli imandan ayrma, ncekinin sonrakileri gerektirmedii farkl eylerdir.
Ayrca iman-amel ilikisine getirilen zmler bu dnyada yaayan insann
durumuyla ilgili olup, onun hiretteki durumuyla ilgili deildir. Bu dnyada yaayan insann durumuyla ilgili olarak amelin imandan ayrlmas bir ey, amelin
hkmnn hirete irc edilmesi baka bir eydir.
Mtrd, Haviyyenin (hadisilerin) amele iman ismini vermeyenlerin (ameli imandan ayranlarn) Mrcieden olduklar grn naklederek bunun yanl
343
olduunu aslnda imanda istisny kabul etmekle Haviyyenin Mrcieden
344
olduunu ileri srer . Gerekte hem Haviyye hem de amele iman ismini vermeyenler (Mtrd) Mrcieden olmamakla birlikte kendilerine gre ortaya koyduklar delillerle birbirlerini Mrcieden olmakla vasflandrmalar yanl olup,
bu abalar bir adan birbirlerini ktlemeye yneliktir.
Eb Hanfe ve Mtrd Kurna dayandrdklar irc fikrini kabul edip,
Kurn temelli bu irc fikrinin gerekli ve gerek olduunu ifade ederler. Bununla
ilgili olarak Mtrd unlar syler: Eb Hanfeye irc fikrini nereden aldnn
343
344
kelimesinin lugattaki dilsel anlamyla ilgili olarak bunlar sylenebildii gibi, itikad problemler sz konusu olduunda da benzer eyler sylenebilir. Mesel, iman meydana getiren paralarn (czlerin) gerektirici biimde birbirine balanarak btn olan iman oluturmas somut
karakterli aklclkla gerekleirken, paralardan birinin soyut karakterli olarak gz nne
alnp dier paralardan ayrlmas da soyut karakterli aklclkla gereklemektedir. Somut
karakterli aklclkla kalbin tasdiki, dilin ikrar, kalbin ameli ve organlarn ameli gerektirici
biimde birbirine balanarak iman meydana getirirken, soyut karakterli aklcla gre soyut
karakterli olan kalp ile tasdik, iman olarak grlmtr. Dolaysyla dilin ikrar, kalbin ameli
ve organlarn ameli, kalbin tasdikinden ayrlmlardr. Dier taraftan somut karakterli aklcla gre bilgi ve amelin iman ile balants kurulurken, soyut karakterli aklcla gre bilgi ve
amel imandan ayrlr.
Mtrd, Kitbt-Tevhd, tahkik: Bekir Topalolu-Muhammed Arui, Ankara 2003, s. 613 vd.
A.g.e., s. 614.
3. OTURUM
145
sorulmas zerine meleklerin fiilinden cevabn vermitir. Zir yette meleklere

hitben eer doru sylyorsanz bunlarn isimlerini bana haber verin dendiinde
melekler, bilgileri olmadndan yette sz konusu olan eylerin isimlerinin bilgisini Allaha havale etmilerdir. Byk gnah ileyenin durumu meleklerin durumuna benzemektedir. Byk gnah ileyenlerin birtakm iyi amelleri de vardr. Bu
iyi amellerden birisi, irkin dndaki tm kt amelleri ortadan kaldrr. Dolaysyla byk gnah sahibinin cennetten mahrum edilmesinden ve atete ebed kalmasndan bahsedilemez. Ancak durumu Allaha ertelenir. Allah dilerse o kimseyi
affeder. Zir Allah, Zmer sresi 14. yette kendisinin el-afuv ve el-gafr olduunu, Hd sresi 90. yette de kendisinin er-rahm ve el-vedd olduunu bildirmitir.
Dier taraftan yine Allah dilerse o kimsenin yapm olduu iyiliklerle ktlklerini
rter. Zir Hd sresi 114. yette iyilikler ktlkleri giderir denmitir. Ve yine Allah dilerse yapm olduu ktlkler miktarnca o kimseyi cezalandrr. Zir Zilzl
345
sresi 7. yette kim zerre miktar iyilik yaparsa onu grr denmitir .
Eb Hanfenin ortaya koyduu irc fikrine benzer olarak Mtrd de irc fikrini yle aklar: rc, gnah sahiplerinin hkmn Allaha ertelemektir. Onlarn
cehennem ehlinden veya cennet ehlinden olduklar sylenmez. nsanlar grupturlar. Birisi peygamberler olup, onlar cennet ehlidirler. Peygamberlerin cennet ehli
olduklarn haber verdikleri kimseler de cennet ehlidirler. Dier grup mriklerdir.
Onlarn cehennem ehli olduklarna ehdet ederiz. Bir dier grup da muvahhitlerdir.
Onlar hakknda susarz. Onlarn cehennem ehli ve cennet ehli olduklarna ehadet
etmeyiz. Onlar hakknda mitvarzdr. Zir Nis sresi 116. yette Allahn kendisine irk koulmasn balamayaca ancak diledii kimse iin irkin dndakini
346
affedecei bildirilmitir. Yine onlar hakknda hatalarndan dolay endie duyarz .
Bu durumda Eb Hanfe ve Mtrd, Kurn temelli olarak ortaya koyduklar irc
347
fikrini kabul ederlerken, mezmm olarak grlen Mrcie mezhebinden olmay
kabul etmemektedirler. Yani mezmm olarak grlen Mrcie mezhebinden olmak
bir ey, Kurn temelli irc fikrini kabul etmek baka bir eydir.
Dier taraftan irc, itikd bir fikir olup, metot olarak kullanlan soyut karakterli aklcla gre ortaya konan bir fikir deildir. rc fikrine sahip olan Mrcie, soyut karakterli aklcl kullanmadndan itikd bir mezhep olup, kelm
345
346
347
A.g.e., s. 615 vd.

Eb Hanife, el-lim vel-Mteallim, mm- Azamn Be Eseri ierisinde, thk. ve ter.:
Mustafa z, stanbul 2002, s. 30 vd.
mann bulunduu yerde gnahn hibir zarar vermeyecei fikri, birok lime ahlk gerekliin cesaretlendirilmesi olarak grnmtr. (Bkz. Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri,
ter.: E. Ruhi Flal, Ankara 1981, s. 170.)
146
MM MTRD ve MTRDLK
bir okul ve kelm bir mezhep deildir. Zir kelm bir okulun soyut karakterli aklclk metodunu kullanmas gerekir. Bu metoda bal olarak ortaya konan
grler de kelm mezhebi oluturur. Dolaysyla irc fikrine sahip itikd bir
mezhep ile kelm bir okulu ve mezhebi birbirinden ayrmak gerekir. Bu durumda
Eb Hanfe ve Mtrd metot olarak soyut karakterli aklcl kullanmakla ve
bu aklcla gre grler ortaya koymakla hem birer kelm okul hem de birer
kelm mezheptirler.
Sonu olarak ortaya konan nedenlerden dolay Eb Hanfeyi ve Mtrdyi
Mrcienin devam olarak gremeyiz.
Kaynaklar
Eb Hanfe, el-lim vel-Mteallim, mm- Azamn Be Eseri ierisinde,
thk. ve ter.: Mustafa z, stanbul 2002.
bn Manzr, Lisnul-Arab, c.: 1-15, Beyrut 1990.
Mtrd, Kitbt-Tevhd, tahkik: Bekir Topalolu-Muhammed Arui, Ankara 2003.
Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, ter.: E. Ruhi Flal, Ankara 1981.
3. OTURUM
147
9. TEBL
MRCENN MEZHEPL PROBLEM ve EB MANSR el-MTRD
Do. Dr. Cafer Karada
A. rc Kavram
rc kelimesini kavramak iin ncelikle buna karlk getirilen tehir kelimesinin incelenmesinde fayda vardr. yetlerde getii ekli dikkate alndnda
tehir kelimesinin iki anlamnn olduu grlr: Biri O kii yaptn ve yap348
madn (ahharat) bilecektir melindeki yette getii zere terk etmek
veya ihmal etmek, ikincisi ise Biz onu sadece sayl bir sre iin erteliyoruz
349
(nahhiru) mealindeki yette getii zere ertelemek anlamndadr. rc kelimesinin de yetlerdeki iki anlam dikkate alndnda tehir kelimesine benzer
anlam tad grlr: Birincisi Hz. Peygambere hanmlar ile ilgili bir hitapta
350
Onlardan dilediini terk edersin (trc), dilediini de yannda brakrsn mealindeki yette getii ekilde vazgemek ve terk etmek dieri ise Baka bir
grup ise, Allahn emrine braklmlardr (murcevne/murcene), Allah dilerse
351
azap eder, dilerse tvbelerini kabul eder mealindeki yette olduu gibi ertele352
mek ve geriye brakmaktr.
rc kelimesinin ism-i fil kalb olan mrc ise, yukardaki anlamlarndan
hareketle ya terk eden ya da erteleyen anlamna gelir. Istlahtaki anlam ise
iman edip ameli terk eden veya iman edip ameli erteleyen, ihmal eden, geriye
brakan, nemsemeyen anlamndadr. Nitekim bn Manzr, Mrcie kelimesine
iman hakknda ameli hesaba katmayarak hkm verenler eklinde bir mana
verir ki, bu irc kelimesinin terk etmek ve ihmal etmek anlamlarna karlk gelir.
Devamnda ise Sanki bu kiiler iman etmekte ama ameli tehir etmekteler. Onlara gre namaz klmasalar, oru tutmasalar da imanlar kendilerini kurtarr demek
suretiyle tehir kelimesinin de terk etmek ve kaybetmek anlamlarn tercih ettii
348
349
350
351
352
el-nfitr 82/5.
Hd 11/104.
el-Ahzb 33/51.
et-Tevbe 9/106.
Cevher, es-Shh (Ahmed Abdlgafr Atr), Beyrut 1399/1989, I, 52, VI, 2352; bn Manzr,
Lisnl-Arab, Beyrut 1410/1990, I, 83-84, XIV, 311; ayr. bk. Mtrd, Te`vltu ehlis-sunne
(nr. Fatma Ysuf el-Haym), Beyrut 1425/2004; IV, 128; Fahreddin er-Raz, et-TefsrulKebr, Beyrut ts. Dru hyut-Tursil-Arab, XXV, 221, XXXI, 77.
MM MTRD ve MTRDLK
148
353
grlr. Fahredd er-Rz, et-Tevbe Sresi 106. yetinin tefsirinde Mrcienin

bu isimle isimlendirilmesinin sebebi olarak tvbe eden kiinin balanmas konusunda kesin hkm belirtmemelerini ve durumlarn Allahn iradesine brakmalarn gsterir. Eb Hanfenin ada muhaddis Evzaden naklettii gre
354
gre ise onlara bu ismin verilmesi iman edip ameli terk etmeleri dolaysyladr.
Mtercim sm Efendi ise, yukarda geen anlamlara ilave olarak bu kelimenin
umut anlamna gelen rec kelimesi ile irtibatna dikkat eker ve buradan hareketle
de Mrcienin Allahtan balanmay umut edenler anlamna geleceini syler. Zten Mrcie iin kullanlan ibadetin kfre faydas olmad gibi gnahn
355
imana zarar olmaz eklindeki tanm bu anlam ifade eder.
Mezhebin isminin bile problem tekil ettiinin farknda olan firak mellifleri isimlendirme konusunda tereddt ve ihtilaf iindedirler. Nitekim Abdlkhir
el-Badad kanaatini el-Milelde u ekilde ortaya koyar: simlendirme/isminin hangi anlama geldii hususunda ihtilaf edildi. Kab Makltnda onlara
Mrcie denmesi lene kadar tevbe etmeyen kebre sahibinin durumu hakknda
kesin kanaat belirtmemeleri sebebiyledir iddiasnda bulundu. Bu kanaati yanltr. nk Mrcie iman edip ameli ihmal edenlerdir. man edip ameli ihmal
edenler ifadesinin anlamn ise el-Fark beynel-frakta bu kiiler iman sadece
ikrardan ibaret grrler diye aklar. Bu durumda Badadnin irc ve tehir
kelimelerine ykledii anlamn terk etmek olduu grlr. Ayn gr benimseyen Eb Muzaffer el-sferyn ise, ircnn tehir anlamnda olduunu bunun
da ibadetin kfre yararnn bulunmamas gibi gnahn imana zarar olmaz
356
anlamna geleceine dikkat eker. Ancak onun verdii bu anlam, terk etmek
manasna gelen tehir karlnda deil, Mtercim smn iaret ettii umut/
rec anlamn ifade eder.
rc kavramna geni yer ayran ehristn, bu kelimenin biri ihmal ve
terk etmek, dieri ise umut vermek eklinde iki anlamnn bulunduuna dikkat
eker. Bu durumda Mrcie ya nceki anlama uygun olarak iman edip amelleri terk edenler eklindedir ya da ibadet etmenin kfre yarar salamamas gibi
gnah ilenmenin de imana zarar olmaz kanaatinde olanlar, yani gnah ileyenlere umut bahedenler anlamndadr. Bunlarn dnda ehristn, nispeten
353
354
355
356
bn Manzr, Lisnl-Arab, I, 84.

Fahreddn er-Raz, et-Tefsr, XVI, 191.
Mtercim sm, Kmus Tercemesi, stanbul 1268, I, 24.
Abdlkhir el-Badad, el-Milel ven-nihal (nr. Albert N. Nader), Beyrut 1992, s. 139;a.
mlf., el-Fark beynel-frak (nr. Muhammed M. Abdlhamid), Beyrut 1411/1990, s. 202. Eb
Muzaffer el-sferyn, et-Tabsr fid-dn (Kemal Ysuf el-Ht), 1403/1983, s. 97.
3. OTURUM
149
zayf gr olarak irc iin, kebire sahibinin durumunu kyamet gnne havale
etmek yani ertelemek ve Hz. Alinin fazilet derecesini drdnc sraya atmak
eklinde iki tarif daha sralar. Aslnda bu son iki tariften birincisi Mutezilenin,
ikincisi ise ann irc tarifidir. Zten ehristn, Mrcie birinci tarife gre
Mutezilenin, ikinci tarife gre ise ian mukabili bir mezheptir kaydn
357
der.
Bu kavramn ilk olarak kim tarafndan kullanld hususunda da bir belirsizlik vardr. Bir baka belirsizlik ise kavramn ilk olarak olumlu anlamda m yoksa
olumsuz anlamda m kullanlddr. Kelime ra-ce-ve kalbnda vg anlamnda
kullanlrken tehir anlamna gelen irc kullanm daha ok yergi anlamndadr.
Ebl-Leys es-Semerkandnin (. 373/983) naklettiine gre irc kelimesini
358
olumlu anlamda ilk kullanan, sahbeden Muz b. Cebeldir. Eb Hanfenin de
kendisine nispet edilen risalelerinde bu olumlu anlam tercih ettii ve destekledii
grlr. Ancak bu olumlu kullanmlar, kavramsal dzeyde kalmaktan teye geememi, hibir kimse de olumlu anlamda bir mezhep nisbesi olarak bu ismi ahsna
nispet etmemitir. Kavram olumlu anlamda kullanan Eb Hanfe bile mezhep
nisbesi olarak onun kendisine yaktrlmasna kar kmtr. Ancak o srarla bu
kavramn olumlu anlamn ve arkasnda yatan olumlu dnceyi savunmutur.
rc kavramnn dlayc fonksiyon yklenerek olumsuz anlamda kullanm daha
yaygn olmu hatta olumlu anlamda kullanmn bastrlmasna yol amtr. Zahid
el-Kevsernin Eb Hanfenin Osmn el-Bettye gnderdii Rislesinin altna
dt nota gre irc lakabn Ehl-i Snnet hakknda yergi anlamnda ilk kul359
lanan kiinin Hriclerden Nafi b. Ezrak olduu grlr. Mtrd (. 333/944)
yerici anlamda bu ismi ilk kullananlarn Haviyye dedii Ehl-i Hadis, Mutezile
ve ia olduunu dile getirir. ada i/smil limlerden Eb Htim er-Rz de
360
(322/933) Mtrdnin bu tespitlerini dorulayan bilgiler verir. Bu kavramn
kullanlma zaman konusunda Llek (. 418/1027) bn Eas olayn ve onun
361
hezimeti sonrasn iaret eder.
357
358
359
360
361
ehristn, el-Milel ven-nihal (A. A. Mihn-A.H. Fr), Beyrut 1410/1990, I, 161-162.

Ebl-Leys es-Semerkand, erhul-Fkhl-ebsat (Hans Daiber, The Islamic Concept of Belief
in the 4th/10th Century), Bikohsha Co. Ltd, Japan 1995, s. 126-130.
bk. Zahid el-Kevser, 70. sayfadaki dipnot, Eb Hanife, Risle Eb Hanife il Osmn elBett, Mustafa z, mm- Azamn Be Eseri, stanbul 1981, s. 70;
Eb Mansr el-Mtrd, Kitbt-Tevhd (nr. Bekir Topalolu-Muhammed Arui), Ankara
1423/2003, s. 613-618; Eb Htim er-Raz, Kitbz-Zne, Ubeydullah Sellam es-Samerr,
el-Guluv vel-frakul-Gliyye fil-hadratil-slmiyye, Badat 1982, s. 262-265.
Llek, erhu Usli itikdi Ehlis-Sunne vel-cemaa (nr. Ahmed el-Gamid), Beyrut 1420,
V, 1084.
150
MM MTRD ve MTRDLK
B. rcn Kapsam
rcn kapsam yani hangi gruplar ya da mezhepleri iine ald hususunda
firak edebiyatlarnn tam bir uzla ierisinde olduklar sylenemez. Szgelimi
Mtrdnin ada Hanef limlerinden Eb Mut en-Nesef (318/930), Mrcie
kapsamna giren mezhepleri Trikiyye, Sbiiyye, Rciyye, kkiyye, Beyhesiyye,
Mstesniyye, Haviyye, Ameliyye, Menksiyye, Mebbihe, Eseriyye, Bidiyye eklinde on iki frka olarak sralar ve irc yaktrmasn en ok kullanan Ehl-i Hadisi;
362
Mebbihe, Haviyye ve Eseriyye adlar ile Mrcie iine dahil eder. te yandan baz
363
tasniflerde Eb Hanfe ve takipilerinin de bu kapsamda deerlendirildii grlr.
III. asr i limlerinden Sad b. Abdullah el-Kumm (. 301/913), ia, Mrcie, Mutezile ve Havric eklinde drt asl mezhep sayar ve Mrcieyi btn
Ehl-i Snneti iine alacak genilikte kullanr. Onun sayd drt Mrcie frkas, Cehmiyye, Gaylniyye, Msriyye, ukkk/Haviyye eklindedir. Bylelikle
Masriyye iinde deerlendirdii Eb Hanfe ile ukkk/Haviyye iinde sayd
364
Malik, afi ve bn Eb Leyl gibi fakihleri Mrcie kapsamna sokar.
Eb Htim er-Rz (. 322/933) ereveyi daha da geniletir ve neredeyse
ia dndaki btn gruplar bu kavram kapsamna dahil eder. Onun verdii mezhep isimleri Ashbl-Hadis, Haviyye/Mebbihe, ukkk, Mlikiyye/fiiyye,
Ashbr-Re`y, Cehmiyye, Gaylniyye, Madriyye, emriyye, Drariyye eklindedir. Eb Hanfeyi Ashbr-Re`y iinde saymas beklenirken Kumm gibi
365
Mdryye diye isimlendirdii Msriyye iinde gsterir.
Ehl-i Hadis grubundan Malat (. 377/987) ana bidat mezheplerini, Zndklar, Cehmiyye, Kaderiyye, Mrcie, Rfiziler ve Harriyye olarak sayar,
Mrcienin kollarna yer vermez, ancak dier kaynaklarda Mrcie iinde saylan
366
Cehmiyyeyi ana mezhep olarak gsterir.
Zhirlerden bn Hazm (456/1064) Neccriyye ve Kerrmiyyenin yan sra
Earleri de Mrcieden sayar. Bata Ebl-Hasan el-Ear olmak zere, Bklln,
Simnn ve bn Furek gibi mezhebin nde gelenlerini ve ilk Snn kelmclardan
367
bn Kllb el-Basryi bu kategoriye dahil eder. Hanef limlerinden Ebl-Ysr
362
363
364
365
366
367
Eb Mut en-Nesef, Kitbr-Red al ehlil-Bida (nr. Marie Bernand), Annaless

Islamologiques, XVI (1980), s. 62, 114-124.
Harizm, Mefthul-ulm, Kahire 1401/1981, s. 20-21.
Nevbaht, Firaku-i (nr. Hellmut Ritter), stanbul 1931, s. 6-7; Sad b. Abdullah el-Kumm,
Kitbl-Maklt vel-frak (nr. Muhammed Cevd Mekr), Tahran 1963, s, 6, 8, 15.
Eb Htim er-Raz, Kitbz-Zne (nr. Abdullah S. es-Samerra), Badat 1982, s. 267-269.
Malat, et-Tenbh ver-red (nr. Muhammed Zhid el-Kevser), Badat 1388/1968, s. 91.
bn Hazm, el-Fasl fil-milel vel-ahvi ven-nihal, Beyrut 1406/1986, IV. 2004-227.
3. OTURUM
151
el-Pezdev (. 493/1100) ise, Mrcie frkalar olarak Mcessime, Kerrmiyye,

Hanbeller, Yahdiler eklinde bir tasnif ortaya koyar ve bunlarn iman dndaki
konularda bazlarnn Mutezileye, bazlarnn iaya ve bazlarnn Hriclere
368
yakn dndklerine iaret eder.
Burada dikkat ekici olan bakalarna kar irc ifadesini en ok kullanan
Hanbellerin Mrcie iinde saylmalardr. Hanbel limlerden Ebl-Ferec bnlCevz (. 597/1201) bunlarn on iki frka olduunu belirtir ancak Trikiyye, Sibiyye,
Rciyye, kkiyye, Beyhesiyye, Menksiyye, Mstesniye, Mebbihe, Haviyye, Zahiriyye ve Bidiyye eklinde on bir frka sayar. Onun bn Hazmn mezhebi
369
Zahiriyyeyi kapsam iine dahil etmesi ilgintir. Bir baka Hanbel lim Abbs
es-Seksek ise Mrcie kapsamnda on sekiz mezhep bulunduunu ileri srer ve
Cehmiyye, Kerrmiyye, Mersiyye, Kllbiyye, Haviyye, Neccriyye, lhamiyye,
Muktiliyye, Muhciriyye, Cadiyye, Sfistiyye, Hayriyye ebbiyye, Sevbniyye,
Lafziyye, Gaylniyye, bhiyye eklinde on yedi mezhep sayar ancak sayd isimlerin ou selef olan bn l-Cevznin verdii isimlerden farkldr ve Sufistaiyye
370
dedii felsefe ekollerinden Sofistleri Mrcie iinde saymas dikkat ekicidir.
Ear frak mellifleri, Abdlkhir el-Badadden (. 429/1037) itibaren
farkl bir tasnife gider ve temel eilimlerine gre Kader Mrcie, Cehm Mrcie
ve Hlis Mrcie eklinde ana mrci grubu tespit eder. Aslnda Abdlkhir elBadadnin yapmak istedii sanki dierlerinin kark ve karmak olarak verdii
tasnifi daha dzenli ve sistematik hale getirmektir. Ancak o, son grup olan Hlis
Mrcileri ncelikle dikkate alr ve onlar Yunusiyye, Gassaniyye, Sevbaniyye,
Tmeniyye ve Mersiyye diye be grup olarak sayar. Ardndan dier iki ana grup
hakknda toplu ve zet bir bilgi verir. Badadyi takip eden Eb Muzaffer elsferyn (. 471/1077) nc grubu rc-i Mahz olarak niteler ve selefnin
kitabnda yer verdii be frkann ismini sayar. ehristn (. 548/1153) ise bunlara ek olarak Havric Mrciesi eklinde bir ana grup daha ekler ve ardndan
sadece Hlis Mrcie diye tanmlanan alt frka hakknda malumat verir. Ancak
o, nceki iki melliften farkl olarak Mersiyyeyi darda brakr Ubeydiyye ve
Slihiyyeyi ilave eder. Genel bir tasnife gitmeyen ve be Mrcie mezhebi sa371
yan Fahreddin er-Rz (. 606/1210) ise Hlidiyye eklinde bir ilavede bulunur.
368
369
370
371
Ebl-Ysr el-Pezdev, Usld-dn (Hans Peter Linss), Kahire 1283/1963, s. 242, 252.
bnl-Cevz, Telbs bls, Beyrut 1413/1992, s. 21.
Abbs es-Seksek, el-Brhn (nr. Halil Ahmed brahim el-Hc), Beyrut 1400/1980, s. 17.
Abdlkhir el-Badad, el-Fark, s. 202-207; a. mlf., el-Milel ven-nihal, s. 138-141; sferayn,
et-Tabsr, s. 97-99; ehristn, el-Milel, I, 161-169; Fahreddin er-Rz, tikdtu firakilmslimn vel-mrikn (nr. Muhammed M. El-Badad), Beyrut 1407/1987, s. 93-95.
152
MM MTRD ve MTRDLK
Ear kelmcs Seyfeddn el-mid (. 631/1233) seleflerinin yolunu tutarak sadece Hlis Mrcie mezheplerini Ynusiyye, Ubeydiyye, Gassniyye, Sevbaniyye ve Tumeniyye eklinde be mezhep olarak verir. Dierlerinden farkl olarak
Mersiyyeyi bir mezhep olarak deerlendirmez, Bir el-Merisyi Tumeniyye
taraftarlar iinde gsterir. Slih ve Gayln gibi isimleri irc ile kader grn
372
birletirenler arasnda sayar.
C. Mrci Saylanlar
Erken dnem yani selef-i salihn denilen ilk nesil iinde tabinden balayarak irc kategorisine dahil edilen olduka fazla ahsiyet bulunmaktadr. Bunlar
iinde ilk akla gelenler, tabinden Sad b. Cbeyr, tebeut-tabinden Amr b. Murre
(. 116/734), Eb Hanfe (. 150/767) ve Amrn rencisi olan Misar b. Kidm
(. 155/772) gibi ahsiyetlerdir. Bunlarn listesini Snmez Kutlunun Trklerin
slmlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri adl eseri ile Hseyin Kahramann
373
Kfede Hadis adl almasnda bulmak mmkndr. Listeye bakldnda
muhaddislerin ounluu oluturduu sylenebilir. Bu durum listenin byk lde rv tenkidi kitaplarndan elde edilmi olmasndan kaynaklanabilir. Bunlarn yannda Gayln ed-Dmak gibi ilk kaderler arasnda saylan ve Cehm b.
Safvn gibi cebrler arasnda grlen baz ahsiyetler de vardr. Siyas adan deerlendirildiinde Said b. Cbeyr, Msir ve Gaylnn Emevlere muhlefet ettii grlr. Bunlardan Sad b. Cbeyr ile Gayln, Emev idaresi tarafndan idam
374
edilmitir.
Mrcienin lider kadrosu ya da lideri olarak tanmlananlar konusunda da
yine karklk ve karmaa sz konusudur. N el-Ekber (. 293/906) Mrcie
liderleri olarak sadece Gayln ed-Dmek, Eb Hanfe ve Cehm b. Safvna
yer verirken ada olan Nevbaht (. 310/922) mrci liderleri olarak Cehm
b. Safvn, Gayln ed-Dmak, Amr b. Kays el-Msr ve Ashbl-hadisi sayar; Eb Hanfeyi de Msrn mezhebi olan Msryyenin mensubu olarak
375
gsterir. ehristn irc grn ilk ortaya atann Hasan b. Muhammed b.
Hanefyye b. Ali b. Eb Tlib olduunu ve eitli blgelere mektuplar yazdn
372
373
374
375
mid, Ebkrul-efkr f uslid-dn (nr. Ahmed Muhammed el-Mehd), Kahire 1423/2002,

V, 84-89.
Snmez Kutlu, Trklerin slmlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, Ankara 2000, s. 84-91;
Hseyin Kahraman, Kfede Hadis, Bursa 2006, s. 352-354.
Badad, el-Fark, s. 202; Eb Muzaffer el-sferyn, et-Tabsr, s. 97.
N el-Ekber, Mesill-imme (nr. Josef Van Ess), Beyrut 1971, s. 62; Nevbaht, Firakuia, s. 6-7.
3. OTURUM
153
syler ardndan ancak bu kii, Mrcieye nispet edilen iman ettikten sonra
amel terk edilebilir grnde deildir, sadece kebre sahibinin tekfir edileme376
yeceini savunur kaydn der.
Benzer bilgileri tekrarlayan Makriz (. 845/1442) ilave olarak onun mektup377
larnn irca davet ierikli ve amal olduu kaydna yer verir. ehristnnin
verdii Mrcie listesinde u isimler yer alr: Hasan b. Muhammed b. Hanefyye
b. Ali b. Eb Tlib, Sad b. Cbeyr, Talk b. Habb, Amr b. Mrre, Muhrib b.
Ziyd, Muktil b. Sleymn, Zer b. Abdullah b. Zrre, Amr b. Zer, Hammd b.
Sleymn, Eb Hanfe, Eb Ysuf, Muhammed b. Hasan e-eybn ve Kadd b.
Cafer. Bu mlumt verdikten sonra ehristn u notu der: Bunlarn tamam hadis imamlardr. Byk gnah ileyen kiiyi tekfir etmezler, Hriciyye ve
378
Kaderiyyenin aksine onlarn ebed azap ekeceklerine hkmetmezler. Makriz
de imamlarndan bir grup Mrciedendir der ve Sad b. Cbeyr, Talk b. Habb,
Amr b. Mrre, Muhrib b. Dsar, Amr b. Zer, Hammd b. Eb Sleymn ve Eb
Muktil gibi isimlerden oluan bir liste verir. O da ehristn gibi Ancak bunlar,
kebire sahibi konusunda Kaderiyye, Hriciyye ve Mrcieye muhalefet ederler,
379
sahbeye svmezler ve onlara dil uzatmazlar kaydn der. Haneflerden Eb
Ysr el-Pezdev, Mrcienin lider grubu olarak Gayln ed-Dmak, Muhammed
380
b. ebb ve Eb emri sayar. Hanbel lim Seksek ise Mrci mellifler olarak
bnr-Ravend, Muhammed b. Sebt, Hasan b. Muhammed b. en-Neccr ve Mu381
hammed b. Kerrmn isimlerine yer verir.
Buraya kadar verilen bilgilerdeki dikkat ekici nokta, hadisiler tarafndan
Mrcilikle nitelenenlerin genellikle ilk nesil iinde yer alan ahslar ile snrl
kalm olmasdr. Bunun sebebi de hadis tedvininin byk lde bu nesil ile
tamamlanmasdr. Dolaysyla rv tenkit ve deerlendirmeleri de byk lde
anlan dnemde yaam hadis imamlar hakkndadr. Hadis tenkitileri yaptklar
376
377
378
379
380
381
ehristn, el-Milel, I, 166.

Makriz, Makrz, Kitbl-Meviz vel-itibr el-Hitatl-Makrziyye- (nr. Halil el-Mansr),
Beyrut 1418/1998, IV, 178.
ehristn, el-Milel, I, 168-169. ada ilim adamlarndan Muhammed Eb Zehra ayn isimleri kitabnda saydktan sonra bunlarn tamam hadis mmlardr, byk gnah dolaysyla
bunlar, hi kimseyi kafir saymazlar ve ebed cehennemde kalacaklarna hkmetmezler kaydn
der. Ardndan da benim kanaatim bu tr isimlendirmelerin bylesi nemli mmlar hakknda
kullanlmamasdr der. bk. Trhul-Mezhibil-slmiyye, Kahire ts., Drl-Fikril-Arab, s.
116-117.
Makrz, el-Meviz, IV, 178.
Ebl-Ysr el-Pezdev, Usld-dn, s. 252.
Seksek, el-Brhn, s. 17.
154
MM MTRD ve MTRDLK
deerlendirmelerde rvlerin mezheplerini de sz konusu ettiklerinden Mrci nitelemelerinin hadis tenkidi erevesinde gerekletiini dikkate almak gerekir.
u da bir gerek ki, bu ekilde rv tenkidi erevesinde yaplan eletiriler zaman
iinde bu kiilerin iman konumlarn sorgulayan bir boyuta tanmtr. Ancak
hadisilerin Mrci listesi ile frak melliflerinin listesinin birbirini tuttuu sylenemez. Szgelimi Earnin Makaltnda ad geen Mrciler iinde, hadisilerin sayd kiilerin ok az yer alr. Her iki kesimde de ortak olarak yer alan isim
Eb Hanfedir. Ancak sonraki Ear frak kitaplarnda Eb Hanfenin kategori
dna karld grlr. Mrcie hakkndaki bu belirsizlii ve karkl daha
ak grmek bakmndan nderleri arasnda saylan birka mrci ahsiyeti incelemekte yarar vardr.
Kaynaklarda en ok Mrcilikle ithm edilen kii, tabinin fakihlerinden Eb
382
Abdullah Sad b. Cbeyr b. Himdr. Badat Nizmiyesinin kurucu stad
Eb shk e-irznin (476/1083) verdii bilgiye gre o, Kfenin en nde gelen
fakihlerindendir. Abdullah b. mer ve Abdullah b. Abbs bile kendilerine soru
soran kiileri ona ynlendirir ve baz hususlar onun daha iyi bildiini sylerlerdi.
irznin Hasften nakletii u sz onun dnemindeki itibarn yeterince ifade
eder: Talk en iyi bilen Sad b. Mseyyebdir, hacc en iyi bilen Atdr, hell ve
haram en iyi bilen Tvstur, tefsiri en iyi bilen Mchiddir, bularn hepsini ken383
disinde toplayan Sad b. Cbeyrdir. stelik irz kitabnda onun mrcilii
ile ilgili bir kayda yer vermez. mer en-Nesefnin (. 537/1142) verdii bilgiye
gre Sad, Emevlere ters dtnden Haccc tarafndan gen yata idam edildi. damn duyup Kfeden kaan nl hadisilerden Dahhk b. Mzhim onun
384
rencisi idi.
te yandan Ebl-Hasan el-Ear, Mrcilerden bahsettii yerde Sad b. Cbeyr ismine yer vermezken Abdlkhir el-Badad onu Ehl-i Snnet vel-Cemat
385
fakhleri arasnda sayar. Sad b. Cbeyri Mrci sayanlar genellikle Ehl-i Hadis
grubudur. Onlardan Fesevnin (. 277/890) naklettii Eb Hanfe ile Hammad b.
Zeyd arasnda geen konuma ilgintir: Hammd b. Zeyd yle dedi: Mescid-i
Haramda Eb Hanfenin yanna oturdum. Sad b. Cbeyrden bahsetti ve onun
Mrci olduunu syledi. Ona, sana bunu kim syledi dedim. Slim el-Eftas
382
383
384
385
Snmez Kutlu, Mrcie ve Tesirleri, s. 86-87.

Eb shk e-rz, Tabaktl-fukah (nr. Halil el-Ms), Beyrut ts. Drl-Kalem, s. 82-83.
mer en-Nesef, el-Kand f zikri ulemi Semerkand, (nr. Nazar Muhammed el-Feryb),
Mektebetl-Kevser, 1412/1991, s. 148-149; Snmez Kutlu, Mrcie ve Tesirleri, s. 86-87.
Ear, Makltl-slmiyyn (nr. Hellmut Ritter), Wiesbaden 1980, s. 132-154; Abdlkhir
el-Badd, Usld-dn, stanbul 1346/1928, s. 311.
3. OTURUM
155
386
dedi. Ben de Slimin kendisi Mrcidir dedim. Buradaki temel karklk ve

eliki, Mrci olmakla itham edilen Eb Hanfenin Said b. Cbeyri irca nispet ettiinin ima yoluyla iddia edilmesidir.
Tebet-tabin mrcilerinden saylan Amr b. Murre ve Misar b. Kidm hakknda corafyac Makdis el-Bearnin (. 380/990) verdii bilgi ise son derece
aydnlatcdr:
Misar b. Kidmn (. 155/772) naklettiine gre Amr b. Murreye (.
116/734) bir ahs gelir ve bir konuda danmak istediini syler. Aralarnda yle
bir muhvere geer:
Ben bir ok grubun iine girdim. Giriim Kurn ile oldu, km da Kurn
ile oldu. Sonunda eli bo vaziyette ortada kaldm.
Allah iin, sen bana danmak iin mi geldin?
Bir olan Allaha yemin olsun ki, evet ben sana danmak iin geldim.
Onlarn Muhammedin (s) peygamberlii ve Allahtan getirdiinin hak olduunda ihtilaf ettiklerini grdn m?
Hayr.
Kurnn Allahn kitab olduunda ihtilaf ettiklerini grdn m?
Hayr.
Allahn dininin slm olduunda ihtilaf ettiklerini grdn m?
Hayr.
Kbenin kble olmasnda ihtilaf ettiklerini grdn m?
Hayr.
Namazn be vakit olmasnda ihtilaf ettiklerini grdn m?
Hayr.
Ramazan aynda oru tutulmasnda ihtilaflarn grdn m?
Hayr.
Allahn evine Kbeye hac edilmesinde ihtilaf ettiklerini grdn m?
Hayr.
386
Eb Ysuf el-Fesev, el-Marife vet-Tarh (nr. Halil el-Mansr), 1419/1999, III, 100.
MM MTRD ve MTRDLK
156
Zekt hakknda yani yz dirhemde be dirhem zekt olaca konusunda ihtilaf ettiklerini grdn m?
Hayr.
Cenbetlikten sonra gusl yaplmasnn farz olmasnda ihtilaf ettiklerini
grdn m?
Hayr.
Amr b. Mrre byle birka soru daha sorduktan sonra u yeti okudu: O Allah ki, sana Kitab indirdi. Onun bir ksm muhkem yetlerdendir ki bunlar kitabn
387
esasn tekil ederler- dierleri de mtebih yetlerdir.
Muhkemin ne olduunu biliyor musun?
Hayr.
Muhkem mmetin zerinde birletikleridir, mteabih ise ihtilaf ettikleridir. Niyetini muhkem ynnde tut. Mteabih yetlere ynelmekten ve dalmaktan sakn!
Senin elinle beni irat eden/doruya kavuturan Allaha hamd olsun. Allaha
yemin olsun ki, ben senin huzurundan gzel bir hal ile ayrlyorum.
Amr b. Mrre szn yle tamamlad: Sultan, Ehl-i Kitb dvet etti onlar
da daveti kabul ettiler, fakat sultan sizin de bildiiniz gibi onlar kovdu. O, onlar ard gibi sizi de aryor ve onlar kovduu gibi sizi de kovacak. Size
gereken ilk emirdir (el-emrul-evvel). Bu noktada Makdis devreye girer ve ilk
emrin, ncekilerin (el-mtekaddimn) zerinde birletikleri ey olduunu belirtir.
Akabinde Makdis yle bir duada bulunur: Bu hikyeyi dnen, sevd- azam
olan drt mezhepten (Hanef, Mlik, afi ve Ehl-i Hadis) birine tutunan, Mslmanlar ayrla drecek eylerden dilini tutan ve dinde arla gitmeyen
388
kiiye Allah rahmet etsin.
Bu alntdan Misr b. Kidm ve Amr b. Mrrenin dindar, hogrl,
din gruplara eit mesafede duran ve bir mezhebe mensubiyetlerinin olmad anlalr. Ancak Hadis Ehli tarafndan kaleme alnan tercim-i ahvl ve
tabakt kaynaklarna baktmzda bu kiilerin Kfenin nde gelen Mrcileri
olduunu reniriz. Hatt mm Buhr (. 256/870) hibir kaynaa dayanma389
dan ve bir senet ortaya koymadan Amr b. Mrre iin Ben mrciyim derdi
387
388
389
l-i mrn 3/7.

Makdis, Ahsent-teksm f marifetil-eklm, (nr. M.J. De Goeje), E.J. Brill 1906, s. 315-317.
Buhr, et-Trhul-kebr (nr. Him en-Nedv), Beyrut ts., VI, 368.
3. OTURUM
157
eklinde bir sz nakleder. Amr b. Mrre her ne kadar hadisiler tarafndan

sahabeden rivyeti olmamas dolaysyla tebaut-tabinden kabul edilse de
H. 116da lmesi gz nnde bulundurulduunda tabinden olmas kuvvetle
muhtemeldir. Bunun yan sra o, Buhrnin de iinde bulunduu hadisiler
tarafndan Kfenin drt nemli hadisisinden biri saylr ve szne, tavrna
gvenilen bir ahsiyet kabul edilir. Yukarda verilen bilgilerden de onun gruplamalara ihtiyatl ama hogr ile yaklat kucaklayc ve kuatc bir tavr
sergiledii anlalr. Mrci yaktrmasnn daha ok Mutezile, Ehl-i Hadis
ve i taraftarlarnca kullanld dikkate alnrsa, bu kiinin o grlerden
birini benimsememesi, yeni sylem ile duruunu belirlememesi, gevek ve
esnek bir yapda grlmesine ve bundan dolay da mrcilikle itham edilmesi390
ne neden olmu olabilir. te yandan Badat Mutezilesinden Ebl-Ksm
el-Belh, hem Amr b. Mrreyi hem de Misr b. Kidm Mutezile kategorisi
391
ierisine dahil eder.
lk nesil iinde mrcilikle ithm edilen kiilerin banda Eb Hanfe gelir. Onu mrci sayanlar genellikle Mutezile, a ve Ehl-i Hadis taraftarlardr.
Szgelimi N el-Ekber, Eb Hanfeyi, Gayln ed-Dimak ve Cehm b. Safvn
ile birlikte mrci liderinden biri kabul ederken Nevbaht onu Amr b. Kays elMsra nispet edilen Msriyyenin bir mensubu olarak kaydeder. Ebl-Hasan
el-Ear, Mrcienin dokuzuncu frkasnn sahibi olarak Eb Hanfeyi gsterir.
Batn mellif Eb Temmm ise nc Mrcie frkasnn imm sfatyla Eb
392
Hanfeye yer verir. Ancak Eb Hanfenin ne kendisi ne de taraftarlar onun
mrciliini kabul ederler. Zten kendisinin Mrcieden olmadn ifade eden ve
bu konuda yaplan ithamlarn haksz olduunu dile getiren Osmn el-Bettye (.
393
145/760) yazd mstakil risalesi de vardr.
u kadar var ki, hicri IV. ve V. asrlardan itibaren Snn evrelerde Eb
Hanfeye ynelik Mrcie ithamna pek yer verilmez. Nitekim Earlerin
nde gelenlerinden Abdlkhir el-Badd, Eb Hanfeyi Snn fakihlerin ilk
390
391
392
393
Amr b. Mrre ve Misr b. Kidmn mrcilikle nitelenmesi hususunda bk. Snmez Kutlu,
Trklerin slmlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, s. 88-89; Hseyin Kahraman, Kfede
Hadis, s. 352-353.
Ebl-Ksm el-Belh, Bbu Zikril-Mutezile min Makltil-slmiyyn, Fadlul-tizl ve
Tabaktl-Mutezile, nr. Fud Seyyid, Tunus 1406/1986, s. 104-106.
N el-Ekber, Mesill-mme, s. 62; Nevbaht, Fraku-ia, s. 7. Ear, Maklt, s. 138;
Eb Temmm, Bb-eytn min Kitbi-ecere, W. Madelung-Paul E. Walker, An Ismaili
Heresiography, Brill 1998, s. 84.
Eb Hanife, Risle Eb Hanife il Osmn el-Bett, Mustafa z, mm- Azamn Be Eseri,
stanbul 1981, s. 65-70 (trc. 77-82).
158
MM MTRD ve MTRDLK
mtekellimleri arasnda gsterirken Badat Nizmiyesinin ilk std Eb shk

394
e-rz, onun fkh bilgisinden sityile bahseder ama Mrciliine deinmez.
ehristn ise, ona ynelik Mrcilik yaktrman hayretle karlar ve iman kalp
ile tasdik olup ne artar ne eksilir demesi dolaysyla bu ekilde anlm olabileceine iaret eder. Ona gre Mutezile ve Hriclerden Vadiyye kendi grlerinde olmayan herkesi Mrcie kapsamnda grmtr. Bu lakabn Eb Hanfeye
395
bunlar tarafndan verilmi olmas da uzak bir ihtimal deildir Benzer grleri
Ear kelmclarndan Seyfddin el-mid de paylar. Ona gre Mutezile kader
konusunda muhalif olan herkesi Mrci diye isimlendirmi ve Eb Hanfeyi bu
396
yzden irc erevesine dahil etmitir.
Kanaatimizce bu lakabn Eb Hanfeye verilmesinde Ehl-i Hadis dierlerine nazaran daha byk bir rol oynamtr. Bu gruptan Fesevnin Eb Hanfe ile
ilgili naklettii bilgiler bunun ak gstergesidir. Nitekim Fesev, Eb Ysufun
azndan onun hem Mrci hem de Cehm; dier adalarnn azndan da onun
er oda olduunu syler ve hakknda slma zararl, hakikatle arasnda perde
bulunan ve slmn nndeki engel gibi nitelemeler nakleder. Hz. Ali sevgisi
dolaysyla ilikle ithm edilen Kfe Kads erk b. Abdullahn Eb Hanfe
hakkndaki szleri ise deerlendirme ve eletiriden ok hakaret ieriklidir. Yine
Ehl-i Hadis melliflerinden Lleknin (. 418/1027) eserinde de ayn yaktr397
malar bulmak mmkndr.
394
395
396
397
Abdlkhir el-Badd, Usld-dn, s 308; Eb shk e-rz, Tabaktl-fukah, s. 87-88.

ehristn, el-Milel, I, 164. ada ilim adamlarndan Muhammed Eb Zehra da benzer gr paylar. bk. Trhul-Mezhibil-slmiyye, s. 116
mid, Ebkr, V, 88.
Fesevnin naklettii szlerden bir kan konunun akla kavumas iin rnek olarak vermekte yarar vardr: Said b. Slim dedesinden naklediyor: Eb Ysufa Eb Hanfe mrci
mi diye sordum, evet dedi. Cehm midir dedim, evet dedi. Peki sen ona gre nerde duruyorsun dedim, Eb Hanfe mderristir, gzel olan ondan aldk, kt olan almadk, dedi. Ayn
kitapta Eb Ysuf da zemmedilir. Abdullah b. Mbarekin azndan Eb Ysufun arkasnda namaz klarsan iade et, Yakbun (Eb Ysuf) anld mecliste oturmaktan nefert
ederim eklinde szler aktarlr. Sfyn yle dedi: Mslmanlara Eb Hanfeden daha
zararl bir kimse olmad., Abdurrahman dedi: Eb Hanfe ile hak arasnda perde vardr.,
Sleyman b. Harb dedi: Eb Hanfe ve arkadalar, Allah yolunun engelleyicileridir., Eb
Nuaym, erk b. Abdullahtan iitti: Bir kavmin iinde arap satcsnn bulunmas, onlarn
iinde Eb Hanfenin grlerini nakleden birinin bulunmasndan daha iyidir. (el-Marife
vet-tarh, III, 95-98). erk b. Abdullah hakknda bk. Hseyin Kahraman, Kfede Hadis, s.
350-351. Benzer rivyetleri Ehl-i Hadisin nde gelenlerinden Llek de (. 418) nakleder.
Hatt delil sadedinde bir sarhoun azndan kt iddia edilen Ey Eb Hanife! Ey mrci!
eklindeki yakksz hitab bile aktarr. (bk. erhu Usli itikdi Ehlis-Sunne vel-Cemaa, V,
1068-1082.
3. OTURUM
159
Abdlkhir el-Badd, Mrcie-i Hlise olarak snflandrd mezhep mensuplarnn bir ksmnn Eb Hanfe ile olan irtibatna dikkat eker. Szgelimi Gassniye
frkasnn imam olarak gsterilen Gassn, fkh bilgilerini Eb Hanfenin rencisi
olan Muhammed b. Hasan e-eybnden almtr. te yandan bizzat kendisi iman
konusundaki grlerinin Eb Hanfenin grleri ile ayn olduunu ileri srmtr.
Yan sra Mersiyye frkasnn imam olarak gsterilen Bir b. Gys el-Mers ise Eb
Ysufun gr zeredir. Dier Mrci frkalarn grleri de incelendiinde aa398
yukar Eb Hanfenin grleri ile rtt grlr. Bu bilgiler dorultusunda
Hlis Mrcie denilen kiilerin de Eb Hanfe ile bir ekilde irtibatnn bulunduu sylenebilir. Nitekim ehristnnin verdii bilgiye gre Eb Hanfenin yan sra hocalarndan Hammd b. Sleymn ve rencilerinden Eb Ysuf, Muhammed b. Hasan
399
e-eybn ve Kadd b. Cafer de mrci kategorisine dahil edilmitir.
Mrcilii konusunda neredeyse firak yazarlarnn ittifak ettii Bir b. Gys
el-Meris, aslnda Eb Ysufun rencilerinden bir Hanef fakihidir. Onun en
dikkat eken ve tepki toplayan gr Kurnn mahlk olduunu iddia etmesi ile Cehm b. Safvnn gr dorultusunda Allahn sfatlarn reddetmesi ve
ruyetullahn gereklemesini ngrmemesidir. Mrci olarak nitelenmesine sebep olan gr ise, Eb Hanfe gibi imann tasdik ve ikrrdan ibaret olduunu benimsemesi ve gnahkr m`minin cehennemde ebed kalmayp cezasn ektikten
sonra cennete gireceini savunmasdr. Bir el-Mers eer nceki grlerine gre
deerlendirilirse Mutezil saylmas gerekir. Onu, imann tarifi ile ilgili gr dolaysyla Mrcieden saymak yerine Eb Hanfenin tbileri arasnda saymak daha
doru grnmektedir. Osmn ed-Drimnin Cehm, Makrznin Mutezil olarak
niteledii Bir el-Mersyi belki de A. Saim Klavuzun tercihi dorultusunda her400
hangi bir mezhebe mntesip saymamak daha dorudur. Zten grlerinin mezhep haline geldii ve takipilerinin bulunduuna dair yeterli bilgi de yoktur.
D. Mrci Saylanlara Nispet Edilen Grler

Ebl-Hasan el-Ear, Mrcie bal altnda iman konusunda on iki, fsk
konusunda iki, kfr konusunda yedi, gnahlarn (mes) kebire olup-olmad
hususunda iki, tevhd konusunda iki, vad-vad konusunda yedi, emir ve nehiy
398
399
400
Abdlkhir el-Badd, el-Milel ven-Nihal, s. 138-141.

ehristn, el-Milel, I, 168-169.
bk. Osmn b. Sad ed-Drim, Reddl-mm ed-Drim al Bir el-Meris el-And (nr.
Muhammed Hamid el-Faki), Beyrut 1358, s.3, 7, 10; Makrz, Kitbl-Meviz vel-itibr,
IV, 178; Ahmet Saim Klavuz, Bir b. Gyas el-Meris, Hayat, Grleri ve slm Dnce
Tarihindeki Yeri, U.. lahiyat Fakltesi Dergisi, sy. 2, c. 2, yl 2, 1987, s. 106.
160
MM MTRD ve MTRDLK
konusunda iki, ehl-i kblenin gnahkarlar konusunda be, kk ve byk gnahlar konusunda iki, tvbe konusunda iki, sevap ve gnah denkletirme (muvazene) konusunda iki, tevil ehlinin tekfiri konusunda , balama konusunda iki,
ruyetullah konusunda iki ve Kurnn yaratlml konusunda farkl gr
bulunduunu ileri srer. Allahn mahiyeti, kader ve sfat konusundaki grlerinde ise Mrcienin bir ksmnn Hseyin b. Neccr, bir ksmnn bn Kllb
bir ksmnn da Mutezile tarafna meylettiini dile getirir. Bir btn olarak ele
alndnda aslnda Earnin sayd maddelerin tamam iman ve kfr konusunun iine giren hususlardr. Dier bir deyile buradaki temel problem kimin
mmin ya da kfir saylacadr. Onun naklettii Mrcienin grlerinin zeti udur: man marifet, ikrar, boyun emek ve kfrden uzak durmaktr. mann
mahalli kalptir, organlar ve beden imann deil amellerin mahallidir. Kfr ise
bunun tersine kiinin Allah bilmemesi, yalanlamasdr. Allah bilme ncelikle
onun birliini bilmedir, bunun bilgisi de akl karm (nazar) ile veya nas ile gerekleir. Kebire sahiplerine ceza takdir etmek Allahn dilemesine baldr. Allah
dilerse vadinin hilafna istisna bir karlk takdir edebilir. Ehl-i Kbleden olanlarn cehennemde ebed kalp-kalmamalar Allahn iradesine baldr. Sevaplar
gnahlarndan fazla kanlar cennete girer. Te`vl sahipleri ancak mmetin icma
ile kfir saylr. Ruyetullah konusunda bazs Mutezile gibi Allahn hirette grlmeyeceini iddia ederken dierleri grlebileceini ileri srerler. Kurn hakknda ise bir ksm yaratlml ynnde gr belirtirken dierleri ekimser bir
401
tavr sergilerler.
Mrcienin grlerine en geni yer ayranlardan biri de Ehl-i Hadisten
Malatdir. Onun verdii bilgiler de Earde olduu gibi daha ok iman etrafnda dner. Zten Malat dier frak melliflerinden farkl olarak kitabnda kii
merkezli deil gr merkezli bir tasnife gider. Onun yapt tasnife gre Mrcie
ierisinde on iki farkl gr bulunmaktadr ancak o bunlardan on bir tanesinin
dkmn yapar:
a. yi amel irkle fayda salamad gibi haram da tevhide zarar vermez,
b. man kalbin marifetidir, dil ile sylemek ve amel gerekli deildir,
c. man esaslarn dil ile ikrr eden kii, amel etmese de m`mindir,
d. Bizim imanmz Cebrilin dier meleklerin ve peygamberlerin iman
gibidir,
f. manmz tamdr, byk gnah ilemekle eksilmez,
401
Ear, Makalt, s. 132-154.
3. OTURUM
161
g. Onlar, cennet ehli gibi hakiki anlamda m`min olduklarna inanrlar,

h. man ebeddir, artmaz ve eksilmez,
i. man artar fakat eksilmez,
j. Bu mmette nifak olmaz,
k. man ile slm ayndr, aralarnda derece fark yoktur.
402
Mrcieden saylanlarn immet gr, N el-Ekberin kitabnda ayrntl olarak yer alr. O, Mrcienin liderleri olarak sayd Gayln, Eb Hanfe ve
Cehm b. Safvann fdln immeti tarafnda gr belirttiklerini ve mefduln
immetine scak bakmadklarn nakleder. Eb Hanfe, halife Kureyten olmaldr derken Gayln Arap ve Acem fark etmez her milletten imam olabilir grn ileri srer. Sahabe arasndaki fazilet sralamasn Eb Bekir, mer, Osmn
ve Ali eklinde kabul ederler, Cemel vakasna karan ve Hz. Ali kartlarnn lide403
ri konumunda bulunan Talha ve Zbeyrin lmeden nce tevbe ettiine inanrlar.
te yandan i melliflerden Nevbahtnin aktardna gre, immet konusunda
Mrcienin gr, Hz. Peygamberin kendisinden sonra kimseyi imam veya halife tayin etmedii, ne ahs olarak ne de sfat olarak bir belirlemede bulunmad
404
eklindedir. Bu gr Ehl-i Snnet ekolnn genel kanaati ile birebir rtr.
E. Mrcienin Mezhep Saylmas Meselesi

Yukarda da belirtildii zere firak edebiyat melliflerinin verdikleri
Mrcienin kollar olarak gsterilen mezhep isimleri ve saylar arasnda bir birlik
ve yeknesaklktan bahsetmek olduka gtr. Her birinin verdii Mrcie listesi
hem ahs hem de frka baznda tutarllktan uzaktr. Mesel, Nevbaht ve Kumm
Mrcieyi drt alt mezhebe ayrrken Mekhl en-Nesef ve Ear on iki mrcie
frkas eklinde bir tasnif verirler. Ebl-Hasan el-Earnin sayd on iki mezhep, Mehhl en-Nesefnin sayd mezheplerle ne isim ne de kapsam noktasnda
benzerlik arz eder. Bu drt firak yazar da ayn ada ve nispeten birbirlerinin
bilgilerini takip edebilecekleri coraf yaknlkta bulunmalarna ramen aralarnda malumat birlii bulunmamaktadr. Ayn ada yaayan melliflerin dahi zerinde uzlaamad bir mezhebin varl kukuya aktr. Kurnn Allahtan
baka taptklarnz sizin ve babalarnzn verdii isimlerden bakas deildir.
402
403
404
Malat, et-Tenbh, s. 146-156.

N el-Ekber, Mesill-mme, s. 62-64.
Nevbaht, Firaku-a, s. 7-8.
162
MM MTRD ve MTRDLK
405
Allah onlar destekleyecek bir delil de indirmedi mealindeki yette, putlara

verilen tanrlk isminin gerekliinin bulunmad ifade edildii gibi slm tarihi
iinde ortaya km baz mezheplerin isimlerinin gerekliklerinin bulunmad
da ortadadr. nk bir mezhebin mezhep olabilmesi iin belli artlar tamas
ve varlna dir bir karne bulunmas gerekir. nl slm corafyacs Makdis
ortada dolaan mezhep isimlerinin kiminin vg kiminin ise yergi ifade ettiini
belirtir ve zellikle yergi ifade edenlerin ounun geree tekabl etmediine
iaret eder. Mhiyeti itibariyle dnldnde mezhep kitlesel ve dnsel bir
btnl ifade eder.
Makdisye gre bu btnlk sekinler (havs), halk taban (avm), davet406
iler ve cemaat eklinde drt unsurdan mteekkildir. Anlan drt unsur, bir
mezhebin kitlesel anlamda bir organizasyon, dnsel anlamda da sistematik bir
btnl ifade etmesi iin olmazsa olmaz arttr. Ayrca bu art, mezhebin sadece var olmas iin deil, varln srdrebilmesi iin de gereklidir. Zir bir
mezhep srdrlebilir bir birliktelik ve dnce rgs oluturabiliyorsa, tzel
kiiliinden bahsedilebilir. Drt unsurdan sekinler grubu, oluumun hem dnce asndan sistematik bir btnlk oluturabilmesi hem de mezhep ii birlik ve
beraberliin salanmas asndan bir zorunluluk arz eder.
Tarihten gnmze insanlarn etkileyici, srkleyici, yol gsterici ve tutarl fikir reten liderlerin peinden gittikleri; etrafnda birliktelik oluturduklar, fikirlerini benimseyip gelitirdikleri sabit bir gerekliktir. Liderin grevi,
ksa vadede daha geni bir alana hitap etmek, uzun vadede ise oluan hareketin
lider sonrasndaki devamn garanti altna almaktr. kinci unsur olan halk tabakas mezhebin taban, zerinde durulan ve faaliyet yaplan zemin ve dayanaktr. Davetiler unsuru ise mezhebin varln srdrmesinin ve hedeflerini
gerekletirmesinin teminatdr. Bu unsur, halk kitlesinin birlikteliini ve uyumunu salayan temel mekanizma olmasnn tesinde, tabann genilemesinin
de temin aracdr. Anlan unsurun bir arada bulunmasyla/ dnlmesiyle
drdnc unsur olan topluluk (cemaat) teekkl etmi demektir. Aslnda bu, bir
unsur deil teekkln toplam ve kendisidir. Cemaat, tespit edilmi ve zerinde uzlalm ilkeler dorultusunda yaayan ve ayn zamanda mezhebi temsil
eden bir topluluktur. zellikle temsil boyutu mezhebin varl ve sreklii iin
hayat nemi hizdir. Nitekim ehristn, mezhebin temsil ettii gre makale derken, bu gr etrafnda toplanan insanlara/cemaate frka demektedir. O
da belli ilkeler etrafnda toplanm, bu ilkeleri benimsemi ve kabul edilmesi
405
406
Ysuf 12/40.
Makdis, Ahsent-teksm, s. 37.
3. OTURUM
163
407
konusunda gayret gsteren bir topluluktan bahsetmektedir. Bu yzden olacaktr ki, Makdis, kendi a iin Bu ada (H. III. ve IV. asr) 28 mezhep
bulunmaktadr der ve sayd liste iinde Mrcieye yer vermez. Yer vermemesinin nedeni anlan artlar tamamasdr. nk Mrcienin ne lideri, ne
sekinler topluluu ne de halk taban vardr. Mrcieden olduunu syleyen
yoktur, aksine Mrcie yaktrmasna mrz kalan birok insan vardr. Nitekim
Makdis, anlan 28 mezhebi tek tek saydktan sonra Mrcie konusunda unlar
yler: Mrcie, Ehl-i Hadise gre ameli imandan saymayan, Kerrmiyeye
gre farz amelleri yok sayan, Memniyyeye gre iman konusunda ekimser (tevakkuf) davranan, Kelmclara (Mutezile) gre ise byk gnah sahibi hakknda gr bildirmeyen yani onlar iin el-menzile beyne menzileteyn
408
ngrmeyendir.
ilere gre ise Hz. Ali karsnda yer alanlar haksz bulmaktan kananlar,
ehl-i kblenin tamamn zhir ikrarlar sebebiyle mmin sayanlar ve bunlar iin
409
mafiret umanlardr Btn bu deerlendirmeler, Mrcie kavramna yklenen
anlamn ve belirlenen kapsamn mezheplere gre ne kadar farkllk arz ettiini
gstermesi bakmndan nemlidir. Ayrca bu bilgilerden hareketle bir Mrcie frkasnn bulunduunu sylemek zor ama her frkann bir Mrciesinin bulunduunu sylemek mmkndr.
F. Eb Mansr el-Mtrd ve Mrcie

IV./X. yzyldan sonra Haneflerin ounluunca itikatta imam kabul edilen
Eb Mansr el-Mtrd mrcie kelimesinin kapsamnn mulaklndan ikyet
eder. nk bu mulaklk irc yerenleri de iine alan bir belirsizlik dourmaktadr. Szgelimi ircn kelime anlam ve ona bal yorumlar dikkate alndnda, bu
konuda yerici bir tavr ierisinde yer alan Haviyyenin ve Mutezilenin de irc
kapsam ierisine girmesi kanlmazdr. Nitekim ada ve Hanef mezhebine
mensup Mekhl en-Nesefnin bu mezhep ile ilgili verdii bilgiler, Mtrdyi
hakl karacak durumdadr. nk o, kendilerini Mrcie dnda kabul eden ve
bakalarna Mrci ithamnda bulunan neredeyse btn gruplar bu mezhep kapsamnda gsterir. Dier firak kitaplar sz konusu olduunda da durum farkl deildir. Nitekim ircn kapsam bal altnda vermeye altmz sz konusu
tasnifler, bu elikili ve arpk yapnn gstergesidir.
407
408
409
ehristn, el-Milel, I, 21.

Makdis, Ahsent-teksm, s. 38.
Sad b. Abdullah el-Kumm, Kitbl-Maklt, s. 5-6, 12.
164
MM MTRD ve MTRDLK
Mtrd dneminde Mrcie hakknda var olan malumata bakldnda ismi

olan ancak gereklii bulunmayan szde bir mezhep ile kar karya geliriz. Aslnda yukarda verilen malumat Mtrdnin endielerini ve kukularn hakl karan bir tabloyu gzler nne serer. Corafyac Makdisnin mezhep olarak yer
vermedii Mrcie, gerekte isimden mteekkil ve hasmlarn birbirini sulama
arac eklinde kullanlm bir yaktrmadan ibarettir. Mtrdnin Makdis gibi
keskin ve kesin bir hkm vermemesi muhtemeldir ki, bir corafyacnn bizzat
sahaya inerek elde ettii bilgilerin kendisinin elinde bulunmamasndan dolaydr.
Yine bu sebepten Mtrd, mezhep hakknda kesin bir dille yoktur dememi,
ancak kavramn anlam, kapsam ve kullanm maksad konusundaki endielerini
ve kukularn dile getirmitir.
O, Kitbt-Tevhd adl eserinde irc bal altnda bu kavramn anlam hususunda szlk itibariyle pek problemin bulunmadn belirtir ve iki husus zerinde nemle durur. Bunlardan birincisi irc kavramnn kapsam ikincisi de bu
kavramn kim hakknda ve niin kullanld dier bir ifade ile maksat ve mulnn tespitidir. Mtrd bu kavramn maksatla kesim hakknda kullanlm
olmasna dikkat eker:
1. Ameli imandan cz saymayanlar, amel ile iman bir tutmayanlar, slih
ameli imandan geriye brakanlar hakknda kullanlmtr. Bu iddiann arkasnda
yer alanlarn Haviyye olduunu dile getiren Mtrd, imanda istisny kabul
etmeleri yani inaallah mminim demek suretiyle iman durumlarn Allahn
iradesine havale etmeleri ile aslnda kendilerinin de irc kapsamna gireceine
dikkat eker. te yandan onlarn iman amel ile zdeletirmek suretiyle yaptklar mantk yanlln grmeyip doru dnce reten insanlar yermelerini akln
kabul etmeyeceini vurgular ve iddialarnn gerei yanstmamas dolaysyla aslnda yalanc konuma dtklerini dile getirir. Onun Haviyye diye niteledii grup
ameli imandan cz sayan ve imanda artma-eksilmeyi kabul eden Ehl-i Hadisten
bakas deildir.
2. Byk gnah ileyenlerin hiretteki durumu hakknda kesin hkm vermekten kananlar hakknda kullanlm olmas ikinci maksad oluturur. Bu
maksatla irc kavramn kullananlarn Mutezile mensubu olduklarn iddia eden
Mtrd, onlarn bununla byk gnah meselesinde hkmn ertelendiini veya
Allahn iradesine havale edildiini ileri srdklerini belirtir ve yle der: Eer
irc ile ilgili hadis sahih ise orada kastedilen byle bir irc deildir ve bunun
bir yergi arac olarak kullanlmas uygun dmemektedir. Zten Eb Hanfeye
sorulduunda o, irc meleklerin Allah karsnda Senin rettiinden baka
3. OTURUM
165
410
bizim bilgimiz yoktur eklindeki szleri ile aklamtr. nsanlarn gelecekteki

durumlar ile ilgili bir aklama yapmak veya kesin hkm ileri srmek ncelikle
Kurnda ifade edilen bu yete ters der.
3. Hz. Ali, taraftarlar ve hasmlar hakknda kesin hkm vermeyip ii Allaha
havale edenler iin kullanlmtr. Bu iddiay seslendirenler ise iadr. Onlar daha
ak ifade ile Hz. Alinin dinde fazilet konumunu Eb Bekir ve merden sonraya yerletirenler yani erteleyenler Mrciedendir hkmn koyarlar. Mtrd
bunun eer insanlar tevakkuf ettikleri yani ekimser davrandklar iin syleniyorsa anlamsz olduunu, bu deil de Hz. Alinin deerini bilmemek eklinde
sylyorlarsa Hz. Peygamberden beri Hz. Eb Bekir ve Hz. mer de dahil olmak zere insanlarn onun faziletini bildiklerini ve nemsediklerini ifade eder.
Bu tespitin akabinde Mtrd, Mrcie adlandrmasna kaynak olarak gste411
rilen mmetimden iki zmreye efatim ulamaz: Kaderiyye ve Mrcie hadisi hakkndaki deerlendirmeye geer. Bu rivyet eer sbit ise kaydyla sze
girmesinden bu hadisin shhati yani Hz. Peygamber tarafndan sylenmi olmasn
kukuyla karladn kartabiliriz. Ama buna ramen hadisin shhati zerinden
gidilerek bir deerlendirme yapmann, hadisi sahih kabul edenlerin de bulunduunu
hesaba katarak faydasz olduunu dnm olacak ki, dorudan metnin yorumuna
yneldii grlr. Ona gre hadiste geen Mrcie ifadesi ile, Allahn iradesi yannda kulun iradesini geersiz sayd var saylan Cebriyenin kastedilmi olmas kuvvetle muhtemeldir. Zir Kaderiyye ile Cebriyyenin birbirinin ztt olmak yani biri
ifrt dieri ise tefrti temsil etmek gibi tersinden bir benzerlikleri ve ortak nokta412
lar bulunmaktadr. Zten Mtrd, Teviltta cebir dncesi ile yergi anlamn413
da kullanlan irc arasnda zdelik kurar. Aleddin es-Semerkand de Tevilt
erhinde bu hadisi: mmetimden iki gruba efaatim ulamaz. Bunlar Kaderiyye
414
ve Cebriyyedir eklinde Mtrdnin tercih ettii lafzlarla verir.
Muhlifleri tarafndan Mrci olmakla ithm edilen Eb Hanfenin bu gr
benimsemedii bilinmekle birlikte Mtrd ve onu takip eden baz Haneflerin naklettikleri bir olay sanki onun irc kabul ettii armn zihinlerde uyandracak
mhiyettedir. Kitbt-Tevhdde yer vermedii olay Te`vltta yle dile getirir: Eb
410
411
412
413
414
el-Bakara 2/32.
Bu konudaki hadisler iin bk. Yavuz Kkta, Kaderiyye ve Mrcie ile lgili Hadislerin
Deerlendirmesi, Hadis Tetkikleri Dergisi, c. I, sy. 2, yl 2003, stanbul 2003, s. 113-143.
Eb Mansr el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 613-618.
Mtrd, Te`vltl-Kurn (nr. Ahmet Vanlolu-Bekir Topalolu), stanbul 2005, I, 81.
Alaeddn es-Semerkand, erhu Teviltil-Kurn, Topkap Saray Mzesi Ktp., Medine
Blm, no. 179, vr. 22b.
166
MM MTRD ve MTRDLK
Hanfeye ircn balangc nedir? diye sordular, o da meleklerin fiili dedi ve ekledi: nk kendilerine bilmedikleri bir ey sorulduunda onlar bunu Allaha havale
415
ettiler. Ebl-Mun en-Nesef bu olay biraz daha farkl nakleder. Onun nakline gre
ise Eb Hanfeye rc nereden aldn? diye soruldu. O da yle dedi: Meleklerden
416
aldm, nitekim onlar, Senin rettiinin dnda bizim bir bilgimiz yoktur dediler.
Bu iki olayn ayn yer ve zamanda gemi olmas ve bu sorularn da ayn
ahs tarafndan sorulmu olmas kuvvetle muhtemeldir. Ayrca nakil esnasnda
soru kalplarnda bir deimenin olmas da ihtimal dahilindedir. Her ne olursa
olsun burada ortak nokta Eb Hanfeye ircn sorulmas ve onun da buna cevap
vermesidir. Bu soru-cevap eklinin ircn varln artrmas da uzak ihtimal
deildir. Ancak bu olayda Eb Hanfenin kendiliinden bir aklama yapmad
sorulan bir soruya cevap verdii aktr. Melekleri iin iine katmas ve ksa bir
cevap vermesi de muhatab bandan savmaya alt izlenimi verir. Dier bir
deyile bu olay, Eb Hanfenin Osmn el-Bettye yazd mektupta yaknd
evrelerden bir ahsn kastl ve deyim yerindeyse taciz edici sorusuna kar geitirmeye/savuturmaya ynelik bir cevap olmas ihtimali yksektir.
Baka bir ihtimal ise Eb Hanfeye nispet edilen el-lim vel-mteallim adl
diyalog tarzndaki eserde rencinin (mteallim) sorduu rc nereden geldi?,
Aklamas nedir? ve i erteleyen/hvale eden kimdir? eklindeki sorularna
417
rcn asl meleklerin tavrnda vardr. Allah onlara unlarn isimlerini syleyin
diye buyurduunda onlar bilmedikleri bir konuda konumak suretiyle hata etmekten korktular, ekindiler ve Biz seni tenzih ederiz, rettiinin dnda bizim bir
bilgimiz yoktur dediler. Onlar bilmedii bir konuda konuan ve aldr etmeyen
kii gibi bidat karmadlar. Halbuki byle yapan kii bilmedii bir konuda haddi
am olur. Nitekim Yce Allah, Nebsine (s.) Bilgin olmayan bir hususun pe418
ine dme diye buyurdu. Bu yaknen bilmediin bir ey hakknda konuma
anlamna gelir... Bir baka irc ise gnahkar kii hakknda bu cennetliktir ve
cehennemliktir eklinde kesin hkm vermemektir. Bize gre insanlar gruptur:
Cennetlik olan peygamberler, Cehennemlik olan mrikler ve de Cennetlii ve
cehennemlii konusunda kesin ahdette bulunamayacamz tevhit ehli. Bu son
grup hakknda umut besleriz (nerc). nk Yce Allah irk koulmasn Allah
419
420
asla balamaz. Bunun dnda diledii kiinin gnahn balar buyurdu.
415
416
417
418
419
420
Mtrd, Te`vltl-Kurn, I, 81.

Ebl-Mun en-Nesef, Tebsratl-edille (nr. H. Atay - .A. Dzgn), Ankara 2003, II, 368.
el-Bakara 2/32.
el-sr 17/36.
en-Nis 4/48.
Eb Hanfe, el-lim vel-mteallim, (Mustafa z, mm- Azamn Be Eseri), stanbul 1981,
3. OTURUM
167
te yukarda Mtrdnin ve Ebl-Mun en-Nesefnin naklettii olayn

bu kitaptan ksmen deiiklie uratlarak alnmas da kuvvetle muhtemeldir. Bunun anlam da Eb Hanfenin, dneminde revata olan gnah meselesi ve bu
mesele karsnda alnmas gereken tavr hakknda aklamada bulunmas olarak
deerlendirilebilir. Bu da onun Mrcilii kabul ettii anlamna gelmez. nk
aklama dikkatle incelendiinde onun Kurn ve Snnet gibi temel kaynaklarda
kullanld ekliyle irc kavramnn olumlu anlamda kullanlacana iaret ettii
grlr. Nitekim, gnahkr bir mminin durumunun Allaha havale edilmesindeki ircn olumlu bir yaklam olduunu vurgulamas buna ak bir rnektir. Zten
Mtrd de Eb Hanfenin bu tavrn olumlu bulmakta ve kiinin bilmedii/
bilgilendirilmedii hususta kesin konumasnn yanl olaca, bu konuda ancak
421
umut ve temenni belirtebileceini dile getirir.
te yandan Eb Hanfenin ada ve dnemin limlerden olan Osmn elBettnin sorusuna kar yazd uzunca mektubunda kendisine yneltilen irc
ithamnn hakszln, zir bunu ehl-i bidatten olanlarn kardn halbuki
422
kendisinin snnet ve adalet taraftar olduunu dile getirir. Bu mektup dikkatle
okunduunda Eb Hanfenin amelin imandan cz saylmamas grn savunduu ve bu tavr gereke gsterilerek ona hasmlar tarafndan mrci denildii aka grlr. Nesefnin Byk gnah ileyen kiinin durumunu Allahn
423
iradesine havale etmesi dolaysyla Eb Hanfe Mrci diye isimlendirilmiti
eklindeki beyan, bu isimlendirmenin hasmlar tarafndan onun irade ve arzusu
hilafna gerekletirildiini gstermesi bakmndan nemlidir. Burada zellikle
Eb Hanfenin taraftarlarnn bu ismi, mezhep ismi olarak ne imamlarna ne de
kendilerine yaktrlmasn ho grmediklerini belirtmek gerekir. Onlara gre
arlklardan uzak, ve dengeli olmay temsil eden orta yolun takip edilmesi gerekir. Zten Yce Allah Kurnda Biz sizi dengeli bir topluluk (mmet-i vasat)
424
kldk buyurur. imamlar olan Eb Hanfeyi takip ederek kavramn olumlu anlamda kullanlmasnn imkan ve ihtimalini savunmalarna ramen ne Eb
Hanfenin ne de tabilerinin byle bir isimle isimlendirilmesini uygun grdkle425
rine dair bir bilgi yoktur.
421
422
423
424
425
s. 24-25 (trc. 30); Beyazzade, el-Uslil-mnfe lil-mm Eb Hanfe (lyas elebi, mm

Azam Eb Hanfenin tikad Grleri), stanbul 1996, s. 116-117. (trc. 128)
Alaeddn es-Semerkand, erhu Te`vltl-Kurn, vr. 22b.
Eb Hanfe, Rislet Eb Hanife il Osmn el-Bett (Mustafa z, mm- Azamn Be Eseri),
stanbul 1981, s. 65-70 (trc. 77-82).
Ebl-Mun en-Nesef, Tebsratl-edille, II, 368.
el-Bakara 2/143.
bk. Mtrd, Kitabt-Tevhd, s. ; Ebl-Mun en-Nesef, Tebsratl-edille, II, 368, 383, 387;
168
MM MTRD ve MTRDLK
rc kavramnn bu belirsizliine dikkat eken sadece Mtrd deildir. O

dnemin nl i limlerden Eb Htim er-Rz (. 322/933) de kitabnda benzer
endie ve ikyetleri dile getirir. Onun Bu lakapla ilgili birok yorum yapld, her
grup bu lakab kendisinden uzaklatrmaya ve bakalarna yaktrmaya alt
eklindeki ifadesi kavramn kullanl amacn ve mulakln yanstmas bakmndan kayda deerdir. O, irc kavramn yergi amal kullananlar iki ksma
ayrr. Birincisi mmeden bir kavim olarak niteledii muhtemelen Ehl-i Hadis
grubudur. Onlar, iman amelsiz szdr diyenleri Mrci olarak nitediler ve iman
ettikten sonra amel hususlar yerine getirmeyen bir kii hakknda umarz ki, o
426
mmindir hkmn verenleri pheciler (kkk) olarak tanmladlar.
Ona gre bu yorum Arap dili bakmndan son derece yanltr. Zir ne tehir
anlamna gelen irc kelimesinin ne de ummak anlamna gelen rac kalbnn bu
anlama gelmesi ihtimali vardr. kinci grup ise Mutezile kelmclardr. Onlar
da byk gnah ileyen ve tvbe etmeden len kiinin durumunu Allaha havale edenler hakknda bu lakab kullanmlardr. Ancak her ne kadar bu karsama
Arap dili bakmndan isabetli olsa da, yorum itibariyle hataldr. Bu deerlendirmesinin ardndan Eb Htim er-Rz, bu yorumlardan hangisini ele alrsanz
aln elikili bir durum olduu aktr ve hatta bu lakab kullanan Mutezile ve
iay da iine alr eklinde bir tespitte bulunur. Bu isabetli deerlendirmesinin
ardndan Eb Htim er-Rz, Bize gre irc Hz. Aliyi Hz. Eb Bekir ve Hz.
merden sonraya brakmaktr ve byle diyen herkes bu isim kapsamna girer
427
eklindeki yargs ile eletirdii tartmal konuma kendisini itmitir.
G. Deerlendirme ve Sonu
Ehl-i Hadise gre Mrcie, iman amelden ayran;
Kerrmiyeye gre, farz amelleri nefyeden;
Memniyeye gre, iman konusunda ekimser davranan;
Mutezile gre, byk gnah ileyen hakknda kesin hkm vermeyendir.
Makdis
426
427
Alaeddn es-Semerkand, erhu Te`vltil-Kurn, vr. 22b-23a; Ebl-Usr el-Pezdev, Usl

Pezdev, Abdlazz el-Buhr, Keful-esrr, stanbul 1308, I, 7-11.
Nitekim Ehl-i Hadis grubundan Llek, Mrcilerin Allahn verecei hkm hakknda phe
edenler (ukkk) olduuna dair ryaya dayanan bir bilgiye yer verir. bk. erhu Usli itikdi
Ehlis-Snne, VI, 1081-1082.
Eb Htim er-Raz, Kitbz-Zne, s. 262-265.
3. OTURUM
169
Bu konuya dikkatimi eken, Eb Mansr el-Mtrdnin Kitbt-Tevhd

adl eserinde mezhebe ynelik kukulu yaklam ve nl corafyac Makdisnin
Ahsent-teksm adn tayan kitabnda dnemindeki mezhep isimlerini sayarken bu mezhebe yer vermemesidir. lve olarak en ok Mrcilikle ithm edilen Eb Hanfenin bunu reddeden bir risalesinin gnmze ulamas kukular
artran nemli bir delildir. Bu bildiriyi hazrlarken mracaat ettiim kaynaklar
ve bulduum bilgiler, sz konunu mezhebin varl noktasnda bende meydana
gelmi olan kukular gidermekten ok, artrc etki meydana getirdi. Zir mezhep
olarak isimlendirmeyi gerektirecek/hak edecek dnsel anlamda irc denilen
sistematik bir yapnn varl ile bir dnce ve lider etrafnda toplanm Mrcie
ismini alan rgtl bir yapnn mevcudiyeti btnyle kukuya akt.
Meselenin boyutlar tek tek ele alndnda her eyden nce irc konusunda kavramsal anlamda bir aklktan ve kesinlikten bahsetmek olduka zordur.
nk irc ve mrci kavramna o kadar ok farkl anlam yklenmektedir ki, bu
anlamlarn hangisinin neye iaret ettii veya bu anlam ile kimin neyi kastettiini
karmak ve zmek mmkn deildir. Anlan kelimenin tehir etmek anlam zerinde bir lde uzlalm olmasna ramen, kimin neyi tehir ettii belli olmad gibi, kimin kimi nerede grd/gsterdii tamamyla kapaldr. Kavramn
tefsir ve te`vl inin yapld her yerde, kapalln kaldrlmas bir yana getirilen
yorumlarn problemi daha da zmsz bir hale soktuu gerei sz konusudur.
Kald ki, tehir kavramnda ihmal etmek ve ertelemek eklinde ift anlamn bulunmas ve bu ift anlamn aynyla irc kavramna yklenmesi, daha batan kavram dzeyinde ihtilafn domasna neden olmaktadr. Bir de bunun stne neyin
ihmal edildii ve neyin ertelendii konusu eklendiinde ihtilafn boyutu bir kat
daha artmaktadr. Szgelimi Ehl-i Hadis amelin ihmal edildii veya ertelendiini,
Mutezile byk gnah sahibi hakkndaki hkmn ertelendiini veya ihmal edildiini, i ise Hz. Alinin fazilet ve immet konumunun ertelendii veya ihmal
edildiini iddia eder.
kinci olarak irc kapsamna dahil edilen mezhepleri ele aldmzda, her
frak mellifinin ortaya koyduu Mrcie mezhep listesinin dierinden farkllk
arz ettii aka grlr. Hatt ayn ada yaayan ve ayn mezhebe mensup olan
firak mellifleri bile bir biriyle ittifak iinde deildir. ten on sekize kadar Mrcie kapsamna giren mezhep ismi saylmaktadr. Bu da irc isminin kapsam sorununu beraberinde getirmektedir. te yandan irc kapsamnda deerlendirilen
mezheplerin birbiri ile ilgisizlii hatta kimi zaman kar kamplarda yer alm olmalar, sorunu biraz daha iinden klmaz hale getirmektedir.
170
MM MTRD ve MTRDLK
Szgelimi Abdlkhir el-Badadden itibaren sistematik bir tasnife giden Ear firak mellifleri, elikiyi ve karmakl fark etmi olacaklar ki,
Mrcieyi Kader, Cehm ve Hlise eklinde l st bir tasnife tbi tutma yoluna
gitmiler ve Mrcie-i Hlise adn verdikleri grubu gerek Mrcie sayma eilimini benimsemilerdir. Ancak bunun Earlerle snrl kalm olmas onlarn yapt
tasnife batan glge drmektedir. te yandan Mricie-i Hlise ad altnda verdikleri mezhep isimlerinin gerei ne kadar yanstt da aratrmaya muhtatr.
Dier mellifler ise, herhangi bir kriter belirlemeksizin kendi mezhepleri dnda kalan her grubu Mrcie kapsamna dahil etmekte saknca grmediklerinden
Mutezileden Ehl-i Hadise oradan i ve Hriclere kadar bir ok mezhebi bu
kapsama dahil edebilmektedirler.
Szgelimi Zhir mezhebi mensubu bn Hazm, Earleri Mrcilikle sulayacak derecede Mrcieye kar sert bir tutum sergilerken acaba bir yzyl sonra
gelecek Hanbel lim Ebl-Ferec bnl-Cevznin Zhirleri de Mrcie kapsamnda gstereceini dnm myd? Benzer ekilde Hanefleri irc kapsamna sokan Ehl-i Hadis, Hanef lim Mekhl en-Nesefnin sanki mtekabiliyet
uygulamas gibi kendilerini irc kapsamna dahil edeceini dndler mi? te
yandan i firak melliflerin kavramn ynn deitirerek kapsam boyutunu
daha da geniletmeleri ve Hz. Alinin kendilerince belirlenmi konumunu kabul
etmeyen btn mezhepleri irc kapsama dahil etmeleri ayr bir sorundur.
Kimler Mrci? denildiinde ortaya yine kark bir tablo kar. zellikle
hadis tenkitilerinin iman anlay dolaysyla ilk nesil iindeki rvlerin bir
ksmn Mrcie kapsamnda saymalar biraz da sanki rv tenkidinin getirdii bir
sorundur. nk adalet erevesinde kiilerin inan ve eilimleri de soruturulma
kapsamna alnm, buna gre bir tanmlamaya gidilmitir. Szgelimi Sad b. Cbeyr, Amr b. Mrre, Muhrib b. Dsr gibi muhaddislerin, Hammd b. Eb Sleyman ve Eb Hanfe gibi fakihlerin Muktil b. Sleymn gibi mehur tefsircilerin
Mrcilikle ithm edilmeleri byk lde byle bir yaklamn eseri olarak karmza kar. Buna karlk Mutezile kader anlaylarn benimsemeyenleri, ia ise
Hz. Alinin fazilet konumunu geriye itenleri bu kapsamda tanmlamtr.
Bu bilgi ve bulgular nda deerlendirildiinde Mrcienin mezhep olupolmadnn tartmaya ak olduu grlr. Buna ilaveten bir mezhebin mezhep
olabilmesi iin belli kriterleri tayor olmasna yani kitlesel anlamda bir organizasyon, dnsel anlamda sistematik bir btnl ifade edip etmediine baklmas
gerekir. Bu noktada Makdisnin tespit ettii sekinler (havs), halk taban (avm),
davetiler ve cemaat eklindeki drt unsuru bnyesinde barndrmas bir mezhebin
3. OTURUM
171
mezhep saylmasnn nemli kriteridir. Ayrca bir sosyal yap olmas dolaysyla
hava fiek prlts gibi anlk deil, kalc ve srdrlebilir bir birliktelik ve dnce rgs olduunu gstermelidir. Mrcie mezhebi olarak gsterilen oluumlarn
ne kalclndan ne de srdrlebilir bir sosyal yap olmasndan sz edilebilir.
Lider olarak bahsedilen kiilerin de bu ad altnda ve tanmlanan itikd yap iinde
srdrlebilir bir etki meydana getirdikleri de tartmaya aktr. Szgelimi firak
melliflerinin Mrci lider olduu konusunda ittifak ettikleri Bir el-Mersnin taraftarlarnn kim olduu bir yana var olup olmad bile belli deildir.
Mrcieden saylan ahslara nispet edilen itikd grler asndan deerlendirildiinde bu grlerin aslnda slm mmetinin neredeyse yarya yaknnn
benimsedii ve temsil ettii grler olduu grlr. En bata amelin imandan bir
cz saylp saylmamas Haneflerden balamak zere btn Snn kelmclarn,
Eb Htim er-Rznin ifade ettii gibi inn bir kesiminin de kabul ettii bir
grtr. Hatt bu noktada Earler, iman ikrar ve tasdiktir diyen Haneflerden
bir adm daha teye geerek iman sadece tasdikten ibarettir hkmn benimserler. Zaman iinde Ear itikat llerini benimseyen Ehl-i Hadis mezheplerinden
Malik ve afi mezhebi mensuplarnn da ayn izgiye geldiini sylemek gerekir. Bugn itibariyle dnecek olursak ameli imandan bir cz sayan Ehl-i Hadis
mezhebi olarak sadece Hanbellerin kaldn syleyebiliriz. man gr dolaysyla insanlar Mrcieden sayma hususunda Eb Mansr el-Mtrd ve adan
Eb Htim er-Rznin itirazlarnn hakll ortadadr. Bu tavra bata Eb Hanfe
olmak zere o dnemde Mrci saylanlarn itiraz etmi olduklarn sylemeye
bile gerek yoktur.
te yandan Mrcieden saylanlara ynelik dinin amel boyutunu nemsemiyorlar ve gnahn imana zarar vermeyeceini sylyorlar eklindeki yaktrmalarn aslnda kar tarafa ynelik yaplm bir yorumdan ve tanmlamadan ibaret
olduu aktr. nk Mrci saylan insanlarn eserlerine bakldnda hi de itham edildii ekilde olmadklar grlr. Szgelimi Eb Hanfenin gnmze
ulaan itikatla ilgili Be Eserinden veya rencisi Muhammed e-eybnnin
eserleri yoluyla bize ulaan fkh grlerine bakldnda bylesi ithamlar hak
edecek bir durumun olmad grlr. Byk gnah ileyenin man durumu sz
konusu olduunda Mutezile ve Hricler dndaki mezheplerin uzla (ittifak)
iinde olduu da aktr. Mrcie yaktrmasn en ok kullanan Ehl-i Hadisin
dahi byk gnah sahibinin iman konusunda Mrcie saylanlarla benzer gr
paylat bir gerektir. Sonu itibariyle bir mezhebin Mrcieden saylmasnn
kriteri, kiilerin iman durumu ise bu konuda gemi itibariyle mmetin yardan
fazlasn bugn itibariyle ise tamamna yaknn Mrcieden saymamz gerekir.
172
MM MTRD ve MTRDLK
Eb Mansr el-Mtrdnin de hakl olarak belirttii gibi iman ile ameli ayr
deerlendirenlerin bu isimle anlmas, kelimenin tehir anlamndan hareketle
herhangi bir din sorumluluu geciktirenlerin veya bu tr bir teorik dnce ierisinde olanlarn, mevhum olan bu gruba mensup gsterilmesi doru kabul edilemez. Szgelimi ilk dnem frak mellifi Malatnin kitabnda bir biriyle elien
birok Mrci tanmlamas ve tasviri sz konusudur. Aadaki u metni rnek
olarak ele alalm:
(Mrcieden sz ederek) Bunlarn szleri kabul edilemez ve akl ddr.
Nitekim onlardan olanlar yle derler: Allah bir ve Muhammed onun elisidir diyen, Allahn haram kldn haram, helal kldn helal sayan kii, zina da etse,
hrszlk da yapsa, adam da ldrse, iki ise de, masum bir kadna iftirada bulunsa da; namaz, zekt orucu terk etse de cennete girer. Eer gnahn ikrr edip,
tvbeye ynelmise, byk gnah ilemek, farzlar terk etmek ve kt fiillerde
bulunmak ona zarar vermez. Eer btn bunlar helal sayarak ilerse bu takdirde
kfir ve mrik olur; iman dairesinden kar cehennemliklerden olur. man ne
artar ne eksilir; meleklerin, peygamberlerin, milletlerin, limlerin ve cahillerin
428
iman birdir; kesinlikle zerine bir eklemede bulunulmas sz konusu deildir.
Bu metin, Eb Mansr el-Mtrdnin ders arkada Hakm es-Semerkandnin
es-Sevdl-azam adl kitabnda geen u metinle karlatrldnda onun da
Mrci kapsamna alnmas gerekir:
Mmin, imannn mecaz deil hakiki olduunu bilmesi gerekir Bir kimse zina etse, bir mslman haksz yere ldrse, arap ise, hatt ltlik fiilini
ilese, bir mslmann malna el koysa, namaz klmasa veya benzeri bir fiilde
429
bulunsa bile iman geerlidir.
Halbuki Hakm es-Semerkand ayn kitapta zellikle iman konusunda
Mrcienin grlerini reddeder ve onunla kendi mezhebi arasnda her hangi bir
430
ban veya yaknln bulunmadn tasrih eder. yleyse kiileri kendi irade ve
arzular dnda bir kategoriye dahil etme yaklam onlarn kendi arzu, irade ve
kastlarn tamamen gz ard ederek benzerlikten hareketle bir mezhebe mensup
saymak anlamna gelir. Kald ki, Malatnin ayn kitabnn sonlarna doru Mrcie
mezhebinin, yukarda verilen bilgilerden farkl bir ekilde ayrca konu edilmesi
431
de olduka anlamldr.
428
429
430
431
Eb Hseyin Malat, et-Tenbh ver-red, s. 43.

Hakim es-Semerkand, es-Sevdl-azam, stanbul ts., Mektebet Ysn, s. 60.
Hakim es-Semerkand, es-Sevdl-azam, s. 64-65.
Malat, et-Tenbh, s. 146-156.
3. OTURUM
173
Aslnda Malat rnei, o dnem insanlarnn bu konuda kafalarnn ne kadar

kark olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Bir kiinin birbirinden farkl
hatta zt mezhepler ierisinde gsterilmesi bu karkln belgesidir. Szgelimi,
ilk devir mfessirlerinden ve hakknda finin tefsir renmek isteyen kiinin
432
Muktil b. Sleymna bavurmas gerekir dedii Muktil b. Sleymn iin, bir
433
434
frak yazar Mrcie , bir dieri Mebbihe , bir bakas ise Mlik b. Enes gibi
435
selef izgisinde olduundan bahsetmektedir. Hanbel lim Seksek ise Mrcie
saylan Muktil b. Sleymnn mfessir Muktil b. Sleymn olmadn, ara436
larnda sadece isim benzerlii bulunduunu dile getirir. te yandan Mutezile
mezhebine mensup Kab onun kfr dndaki btn gnahlarn balanaca
grnde olduunu, halbuki Mrcienin byle bir kesinlikten kandn ge437
reke gstererek Mrcie mensuplar arasnda saylmasna kar kar. Sz konusu ircn hem kavramsal lekte hem de mensubu saylanlar asndan ne derece
bir karmaa arz ettiinin grlmesi iin sadece ehristnnin Mileldeki Mrcie
438
blmnn incelenmesi yeterlidir. Makdisnin yukarda verdiimiz deerlendirmesinden hareketle belli ve zerinde uzlalm bir Mrcie yok, aksine herkesin bir Mrciesi vardr. Dier bir deyile her mezhebin hasmn ya da hasmlarn
Mrcie olarak grmesi ve gstermesi sz konusudur.
Bir varln gerekliinin drt boyutu vardr, dier bir deyile bir varln
gereklii drt mertebede tezahr eder: Hric, zihn, hatt ve lafz. Bunun anlam, bir olgu ve olay ya harite/d dnyada bir gereklik ya zihinde tasavvur
ya kat zerinde yaz veya dilde sz olarak kendini ele verir demektir. Bunlar
iinde en nemli boyut, d gerekliktir. Eer bir varln d gereklii yani zihin
dnda bir hakikati yoksa bunun tasavvur, yaz ve sz boyutunda ifade edilmesi
gerekliinin bulunduu anlamna gelmez. Klasik kitaplarmzda bu durum Anka
kuu rnei ile anlatlr. Anka kuunun zihinde her hangi bir ekilde tasavvurunun
bulunmas, isminin szle veya yazl olarak ifade edilmesi, bir d gerekliinin
bulunduunu gstermez ve gerektirmez. te bunun gibi Mrcie mezhebinin yazl ve szl olarak isminin bulunmas, irde ve arzular hilfna birilerine yaktrlmas ve zihinlerde bir ekilde tasavvur edilmesi bir d gerekliinin bulunduu
432
433
434
435
436
437
438
Eb shk e-irz, Tabaktl-fukah, s. 87.

Ear, Makltl-slmiyyn, s. 151; ehristn, el-Milel ven-nihal, I, 168.
Harizm, Mefthul-ulm, s. 20.
ehristn, el-Milel ven-nihal, I, 119.
Seksek, el-Burhn, s. 21.
bnl-Murtaz, Kitbl-Mnye vel-emel f erhil-Milel ven-nihal (nr. Muhammed Cevd
Mekr), Beyrut 1399/1979, s. 34.
ehristn, el-Milel ven-nihal, I, 161-169.
174
MM MTRD ve MTRDLK
anlamna gelmez. Eb Mansr el-Mtrd dnemi sz konusu edildiinde yukarda da getii gibi corafyac Makdisnin verdii bilgiye gre o dnemde slm
Dnyasnn genelinde yirmi sekiz (28) mezhep vardr. Bu yirmi sekiz mezhep
iinde Mrcie ismi gememektedir.
Sonu itibariyle aslnda irc, bir dnem her kesimin muhliflerine ynelik
sulayc bir yaktrmasndan ibarettir. Zir hibir dnemde ve hibir kimse ittifakla Mrci saylm olmad gibi byle saylan hibir kimse de ben mrciyim
diye ortaya km deildir. Ne kavramsal ne kitlesel ne de dnsel snrlar izilemeyen, eldeki bilgilerle tahmin yrtme imkan bile bulunamayan, sadece sulayc, yarglayc bir tanmlamadan ibaret olan ve yergi anlamnda kullanld
aka belli olan bu yaktrmann sosyal yap anlamnda mezhep olarak nitelenmesi mmkn grnmemektedir. Belki bunu bir dnem her mezhebin hasmlar iin dlayc fonksiyon icr etsin diye kullandklar kavram olarak deerlendirmek daha isabetli olabilir. Bu durum sadece Mrcie lakab ile snrl deildir.
Bunun gibi mezhep mensuplarnn birbiri aleyhinde kulland ok fazla lakap
bulunmaktadr. Szgelimi Ehl-i Hadise ynelik kullanlan Haviyye, kkkiyye
ve Mebbihe, Mutezileye ynelik kullanlan Muattla ve Kaderiyye, Haneflere
ynelik kullanlan eyiyye ve ukkk, Earlere ynelik kullanlan Sftiyye
ve Mcbire, Kerrmiyeye ynelik kullanlan Mcessime bunlardan sadece bir
439
kadr.
***
Meseleye ahlk ve sosyal bar noktasndan bakldnda bu tr isimlendirmelerin vahim sonular dourduu aka grlr. Nitekim, slm tarihinde baz
gruplarn kendi yandalarna kar duygusal ve koruyucu, hasmlarna kar dlayc ve yerici yaklamlar maalesef bu tr tanmlamalar ve isimlendirmeleri
beraberinde getirdii bunun da ahlk ve sosyal bir takm problemlerin domasna
neden olduu aktr. nk bu ekilde sevmedii ve istemedii lakaplarla insanlar anmann, onlarn rahatsz edecei ve dlanmlk duygusu yarataca inkr
edilemez bir gerektir. Bunun da ahlk yozlamaya ve toplumsal barn zedelenmesine yol amas kanlmazdr. Mrci adlandrmasn hi kimse zerine almak
istemiyor ve kendisine yaktrlmasndan holanmyorsa bunun anlan yaftalamaya maruz kalanlar zerinde olumsuz etkisinin olaca apak bir hakikattir.
439
Bu konuda geni aklama iin bk. Cafer Karada, Mezhep ve sim: Mezhep-sim Mnasebeti
ve Ehl-i Snnet Topluluuna Verilen simlere Dair Bir Deerlendirme, Marife, yl: 5, sy. 3
(2005), ss. 7-24.
3. OTURUM
175
440
Yce Allahn Kurnda birbirinize lakap takmayn ilh buyruu siyak

ve sibakiyle deerlendirildiinde, lakap takmann irkinliine ve tehlikesine iaret ettii ve meydana getirecei toplumsal yozlamay ve bozgunculuu nlemeyi
hedefledii aka grlr. Ne yazk ki, tarihten gnmze neredeyse btn insanlar birbirlerine kt/irkin lakap takmaktan uzak durmam ve tam da bu yzden
kinler, nefretler, atmalar ve savalar kmtr. Bu kimi zaman hasm grd
kiileri yldrmak kimi zaman aalamak kimi zaman alay etmek kimi zaman
da kendisine kalmasn uygun grd bir takm karlardan bakalarn mahrum
etmek iin yaplmtr. Bu durum dn oluyordu bugn de devam etmektedir. Eer
gemiin kt lakap takma alkanlk ve yaklam iyi incelenip anlalmazsa,
bugn bu istenmeyen durumun nne geilemez. Kendin iin istediini kardein
441
iin de istemedike anlay dorultusunda hareket edilmedii takdirde, hasm grleni tanmlamak ve dlamak iin gereklii bulunmayan birok mezhep
veya grup isminin karlmas, ilgi ve irtibat bulunmayan insanlarn bunlarla sulanmas problemi devam edecektir. Mslman, dier Mslman kardelerinin
442
elinden ve dilinden emin olduu kiidir
Peygamber sz sadece elle yaplan fiil saldr ve tcizi deil, szl saldr ve
tacizi de ifade ve ihtiva eder. te tam bu noktada birilerini dlamak ve bir kardan
mahrum etmek iin lakap takmak, hadiste anlan dilden gelecek zarara maruz kalma yani szl saldr ve taciz anlamna gelir. Bu aslnda din ve mezhep sorunundan
te ahlk bir sorundur ve sosyal barn salanamamasnn altndan yatan temel
nedenlerden biridir. Bu sorun alm olsa, zelde Mslmanlar genelde btn insanlar arasnda gnmzde cereyan eden birok anlamazln ortadan kalkmas
veya en azndan bu ynde bir iradenin gereklemesi sz konusu olabilir.
440
441
442
el-Hucrt 49/11.
Buhr, man, 7.
Buhr, man, 4, 5.
MM MTRD ve MTRDLK
176
10. TEBL
ZET
MTRD ve EAR KELMINDA KADER
Ysir Kdi
Yale niversitesi / ABD
Eb Mansr Muhammed b. Muhammed es-Semerkand el-Mtrd (.
333/944) tarafndan kurulan Matrd kelm ekol, ada slmn en popler
kelm hareketlerinden biridir. Bu ekol, bir oklar tarafndan Ear ekol ile birlikte Snni gelenein ana destekilerinden biri olarak kabul edilmektedir.
Bu tebli, Eb Mansr Mtrdnin kader anlay ve onunla ilgili konular
ele almaktadr. Kendi dnemindeki dier grlerle birlikte mm Mtrdnin
grleri ele alnacak ve onun irde hrriyetini savunurken (Mutezilenin aksine)
nasl Ehl-i snnet izgisinde kalmaya alt anlatlacaktr.
Bu balamda u konular zerinde durulacaktr: lh hikmet ve sebepler, iyi
ve kt hakknda hkm vermede akln rol, sebeplilik, istitaat fiilden nce mi?
Fiille beraber mi?, Teklf m l yutk ciz mi? deil mi? Zulm-i ilhnin gerek
anlam? lh irde ve bunun Allahn rzsyla alkas. Bu konularn dorudan
birbiriyle alkal olduklar gsterilecek ve buradan hareketle mm Mtrdnin
kader anlaynn ortaya konulmasna allacaktr.
Teblide ayrca kader konusunun Ear ve Mtrd kelm arasndaki temel
farkllklardan biri olduuna da iaret edilecektir.
QADAR BETWEEN AB MANR AL-MTURD (D. 333/944)
AND AB AL-ASAN AL-ASHAR (324/935)
Yasir Qadhi
Introduction
Like other religions, Islam has it fair share of controversies in all issues
of faith, especially that of pre-destination (qadr). From the early proponents of
Free-Will (the Qadartes), to the Mutazilites, the Mturdites, the anbalites, the
3. OTURUM
177
Asharites, and the Fatalists (Jabariyya), Muslim sects represented themselves

adequately in all colors of the spectrum of Fate. Issues such as Gods foreknowledge of mans deeds (al-ilm al-ilh), the writing of all events in the Preserved
Tablet (al-kitba), the creation of mans deeds (khalq afl al- ibd), and the
execution of the Divine Will (al-irda al-ilhiyya) are of primary and immediate
concern to each groups stance on qadr. However, there are other, less apparent
yet equally important, theological issues that Islamic sects have differed in, and
which also played a profound role in their respective positions, and it is essential that these secondary issues are understood in order to fully appreciate each
groups position on qadr. In this research paper I will discuss some of the more
443
important of these secondary concepts. The methodology is comparative: I
intentionally wish to highlight the four primary trends that proved to be the most
popular, which are, firstly the Asharite position, secondly the Mutazilite positi444
on, thirdly the Ahl al-adth position (typically championed by Ibn Taymiyya) ,
and last the Mturdite position.
Brief Overview of the Respective Positions on Qadr

A simple recap is in order before jumping into the topic at hand. The
Mutazilites held the position that man is in complete control of his actions, and
in fact creates them himself God has no role in this regard. The Asharite position,
in direct contradistinction to the previous one, revolved around their unique concept of kasb, in which God direcly created the action of man, but man acquires
(yaksibu) the reward or sin of it.
The Mturdite position sought a middle position between these two, claiming
that the essence of the action was by the power of Allah, but its characterization of
being an act of worship or sin is by the power of man. Al-Mturd differentiated
between the two terms qa and qadr. Qa means
the verdict on a matter and the certainty of how it should be, and it also has the
connotation of ruling in the sense of judgment. Qadr, on the other hand means to
443
444
The issues discussed in this paper are not exhaustive; there are at least ten such secondary
issues, if not more. Due to the scope and purpose of this paper, seven issues were chosen. It
should also be pointed out that some of these issues are inter-dependant on each other. For
example, the ability of the intellect to discern good from evil is directly related to each groups
position on whether God does an act for a purpose or not.
Although Ibn Taymiyya of course does not represent all of Ahl al-adth thought, he was
chosen as a primary representative due to the status that he occupies and the copious writings
that exist of his that discuss these issues.
178
MM MTRD ve MTRDLK
make something upon what it is of good or evil, or beauty or ugliness, or truth or

falsehood. Hence in the famous tradition of Gabriel the angel was told that a part
of belief is to believe in qadr, its good and its bad. Qadr also means to bring
445
about an act in a specific time and place, and related to a reward or punishment.
Al-Mturd and his follows ascribed the creation of all actions to God, and
in this they dissociated themselves from the Mutazilites. Basing this on verses
such as Zumr: 62, God is the creator of everything, and also ft: 96, God
has created you and your actions, they denied that man himself could be called
446
a creator. In this aspect, they agreed with Asharites. However, it is in the
secondary issues of predestination where their originality and uniqueness is demonstrated.
Al-Mturdi was clearly conscious of the theological scene of his time, and
his views on qadr did not emerge in a vacuum. Already, the Mutazilites and
Jahmites had garnered support and generated controversy for their opposing positions, and the Ahl al-adth were struggling to define their own orthodoxy.
In this milieu, al-Mturdi critiqued the other positions as being too extreme, and
explicitly stated that he wished to follow a middle path between the excesses of
the Mutazilites and the extremes of the Murjites, for God had praised this nation
447
for being one of moderation (as in 2: 143).
The Secondary Issues of Qadr

In this section, seven specific issues that dovetail perfectly with each groups
conception of qadr will be mentioned. It will be seen that each group posited a
very sophisticated understanding of qadr, in tandem with key theological positions regarding other factors.
The Intellect and Its Role in Deciding Good and Evil

The issue of tasn wa taqbh al-aql plays an integral part in each groups
stance on qadr, because it directly determines whether man is capable of judging
Gods actions and if they are just or not.
445
446
447
Kitb al-Tawd, p. 306-7. Also see: Pessagno, J. Meric, The Uses of Evil in Mtrdan
Thought, Studia Islamica, No. 60 (1984), p. 69-70; Ceric, Mustafa, Roots of Synthetic
Theology in Islam (Kuala Lumpur: ISTAC, 1995), p. 212-3.
Kitb al-Tawd, p. 254; al-Bazdaw, Ul al-Dn, p. 99-102.
Kitb al-Tawd, p. 318.
3. OTURUM
179
Ab al-asan Al-Ashar laid the foundations for Asharite thought when he

wrote that there is unanimous agreement that evil is that which God has prohibited
448
upon the creation, and good is that which He has commanded them to do.
Therefore, according to him, no act is inherently good or evil; rather whatever God commands becomes good, and whatever He prohibits becomes evil. The
intellect has absolutely no role in this regard. Later Asharte authorities concurred. According to Abd al-Qhir al-Baghdd, no act could be described as an act
of obedience or sin until the Revelation had described it as such. Therefore, were
the Legislator to prohibit that which is permitted, or permit that which is prohi449
bited, this would be permissible. And al-jj writes, The abhorrent is what the
Law prohibits, and good is the opposite. The intellect plays no role in deciding
good from evil. So there is no inherent characteristic of an act that the Law then
comes to reveal, rather it is the Law that decides and differentiates (good from
evil). And were it to reverse the two, and declare pure that which it has declared
abhorrent, and declare abhorrent that which it has declared to be pure, that would
450
not be impossible.
This view fitted in perfectly with the Asharte position on qadr, for if they
were asked, Why does God reward one who does good or punish the evildoer
when, according to you, he himself does not actually do anything, but rather
acquires (yaksibu) that deed? they could reply, In actuality, there is nothing
which is good or evil in the first place! Therefore, God does not punish or
reward based upon any deed. So Gods rewards are a gift from him, and His
punishment an indication of his Justice, and nothing is required or obligatory on
451
God. Additionally, there is a broader attitude which comes about as a direct
outcome of this issue, and that is that man simply does not have the capability to
judge what is right or wrong. Therefore, it is not possible to claim that mans
being deprived of free-will and then subsequently being punished for his actions
is inherently evil.
The Mutazilites, as it to be expected, took the exactly opposite view. According to them, each act must by necessity be characterized as praiseworthy,
blameworthy, or permissible (in which case it would neither be worthy of praise
448
449
450
451
In his Risla il ahl al-thaghr p. 74.

In his Usl al-Dn, p. 149.
In his al-Mawqif p. 323.
See, for example, al-Bqillns description of this in his al-Inf p. 48. Also, it should be
noted that the issue of al-asbb wa al-abi, to be discussed below, plays a crucial role in this
position and outcome.
180
MM MTRD ve MTRDLK
or blame). The Law only confirms what the intellect has already decided; it does
452
not play any extra role in this decision.
This, of course, corresponds to their view of qadr and mans accountability.
Regarding qadr, the Mutazilites claim that intellect decrees that were God to
command man to do something and then prevent him from doing so through Divine Will, this would be the height of injustice. Likewise, were He to prohibit him
from an evil, and then Will him to do it and punish him for that evil, this too would
be an act of injustice. Therefore, God cannot be the creator of mans deeds.
Regarding mans accountability, according to the Mutazilites even if a person did not hear the message of the prophets he would be held accountable and
sinful for not believing in God. This is due to the fact that the intellect is capable
of differentiating good from evil, hence there is no need for Divine Guidance in
453
this issue. Thus, for the Mutazilites, the intellect was the ultimate criterion between good and evil; the Law merely served as a corroborating proof, or perhaps
helped in clarifying the finer details of some peripheral acts of worship.
On the Ahl al-adth side, Ibn Taymiyya agreed with the Mutazilites in their
general premise that the intellect is capable of differentiating good from evil,
but disagreed with them in two issues. Firstly, he disagreed with their claim that
each and every deed could be characterized by the intellect as being good or evil;
according to Ibn Taymiyya, acts that clearly reslted in apparent good, or caused
apparent evil, could be judged by the intellect. Therefore, for example, it may be
deduced that justice is praiseworthy, and tyranny and oppression blameworthy,
even if the Divine Law has not been revealed stating so. However, there are other acts that the Law has commanded or prohibited but for which no apparent
wisdom can be discerned; and it is also possible that the Law-giver commands
a deed in order to test the obedience of the faithful, and not so that they actually
454
implement such a deed (such as the command to Abraham to sacrifice Ishmael).
Secondly, Ibn Taymiyyah disagreed with the Mutazilite premise that man is held
accountable before the sending of prophets and messengers. Even if the intellect
452
453
454
See al-Q Abd al-Jabbr. al-Mughn f Abwb at-Tawd wa al-Adl, VI/26, 30 34. Also, it
should be borne in mind that the Mutazilite authorities differed amongst themselves on some
of the finer details of this issue. In particular, is an act inherently good or evil, or is it due to
external consequences that such a description can be made? The former view is held by the
Baghdadian authorities, while the Basrites held the latter view. See Abd al-Karm Uthmn,
Naariya al-Taklf, p. 439.
See al-Mukhtaar f Ul al-Dn by al-Qd Abd al-Jabbr vol. II, p. 17.
Majm al-Fatw (ed. Qsim) 8/434-436; also see vol IV, p. 436.
3. OTURUM
181
can judge good from evil, according to Ibn Taymiyyah God will not punish any
individual until the evidence has been established against him by the sending of
455
the Messengers.
The Mturdite position was similar to the Mutazilite, but with an added caveat.
456
The majority of them affirmed that the intellect can decide right and wrong, and
good and evil, but only in the broad matters of faith, such as the existence of God,
and His right to be worshipped, and the Resurrection. As for the specific rulings of the
Law, they claimed that not all such commands could be understood via intellect.
In this respect, their position was very similar to that of the Ahl al-adth, and it
could be argued that Ibn Taymiyya adopted and modified the Mturdite position.
II. Divine Wisdom and Purpose in Gods Actions

Does every act of God have a purpose (illa) and Divine Wisdom (ikmah),
or is it possible that God acts without any reason? This is a crucial question if one
wishes to understand each groups stance on qadr. For if it is claimed that every
act of Gods is a perfectly wise act, then how is it possible that God forces man to
sin and then punishes him for that sin? If God always acts for a just cause, then it
is only fair that a sinner be punished for his sin, and not for a sin God forced him
to do. On the other hand, if Gods actions have no ulterior motive or divine purpose, then it is futile to try to presume any wisdom in why God would force a man to
do a sin without giving him any free-will and then punish him for that sin. If Gods
457
actions are not characterized by any reason, He is free to do as He pleases.
Based on this premise, the Mutazilites stated that it is not possible for God
to do any act without a reason, and that such a reason must be just and wise, and
apparent to all people of intellect. The Asharites, on the other hand, claimed the
exact opposite, and stated that God does not do any act for any purpose. God,
according to them, does not and cannot have any reasons for doing an act, for to
do an act with a goal in mind is inherently human.
455
456
457
Majm al- Fatw (ed. Qsim) IV/193, and especially XI/676 684, where discusses this issue
in quite some detail.
Ibn al-Humm in his al-Musyara, p. 154, mentions that the scholars of Bukhara did not agree
with the rest of the Mturdites in this regard.
It is apparent that this issue is inherently related to the preceding one those who affirmed the
role of the intellect in defining good from evil ipso facto affirmed that God acts with a Divine
Wisdom (for if this were not the case, and God acted without any wisdom, there would be no
good to discern from evil?), and vice versa.
182
MM MTRD ve MTRDLK
Writes the Mutazilite al-Q Abd al-Jabbr, God, Exalted be He, created
the creation for a purpose. By this we intend that there is a wisdom due to which
458
it was commendable that He created the creation. According to him, each and
every act of Gods is characterized with justice, for everything that He does is
459
either done in order to benefit (the righteous) or harm (the impious).
Therefore, to the Mutazilites, all of Gods actions have a reason and purpose, and this reason and purpose relates to man, not to God Himself.
The Asharites denied both of these premises. Al-Shahrastn states that the belief of the People of Truth is that God created everything for absolutely no reason
or cause, for there is no cause that can drive God to do anything. Rather, according
to him, the reason for the creation of an object is the creation of that object, and there
460
is no other reason for its creation. And Al-Ijj posits that the Asharites all believe
461
that Gods actions cannot be stated to have any cause or purpose.
A more modern Asharite scholar explained the relationship between this issue and that of qadr by stating that, due to the fact that God does not act with a
purpose and cannot be questioned for His deeds, it is not obligatory on God to
reward a pious man for his piety, nor is it necessary that a sinner be punished for
his sin. And were God to punish a righteous man or reward a sinner, that would be
462
a commendable act from Him and no injustice would have been done. So for the
Asharites, God acts as He pleases, and does as He wills, without having a final
cause or an external motive for His acts.
Ibn Taymiyyah, as typical, disagreed with both the Mutazilites and Asharites
on this issue, even as he sided more with the Mutazilites. He very strongly condemned those who denied Gods wisdom and purpose. According to him, God
did not do any deed except with an absolute wisdom and the most noble of purposes. God does not act in vain, and Ibn Taymiyyah quotes verses of the Quran
to make his point. According to Ibn Taymiyyah, the proofs for this position are so
self-evident that they simply do not require to be detailed, for the statements of
463
God and His messenger are replete with this fact. Such wisdoms and purposes,
458
459
460
461
462
463
al-Mughn, XI/92-93.
Ibid. 6/48.
In his Nihyat al-Aqdm p. 397.
In his al-Mawqif, p. 331.
Al-Bayjr in his Sharh Jawharat at-Tawhd, p. 180. Note that he merges this issue with that of
the precise meaning of dhulm, which is the next issue in this paper (see the following page).
Ibn Taymiyyahs primary student, Ibn al-Qayyim, wrote an entire work based on this topic,
and mentioned twenty-two categories of evidences from the Quran, each one of which could
3. OTURUM
183
according to Ibn Taymiyyah, precede the actual act in Gods Knowledge and Will,
but do not actually come into existence until after the act has been executed by
464
God. However, Ibn Taymiyyah pointed out that this did not imply that man was
incapable of understanding the wisdom behind each and every Divine act. According to him, the wisdom of any act was two-fold: firstly, a wisdom that relates to
God Himself, and because of which He loves the act and is pleased with it, and
secondly, a wisdom that relates to man, and because of which it is in their best
465
interest to comply with Gods commands.
This last point is the decisive factor that separates Ibn Taymiyyahs position
with that of the Mutazilites. The Mutazilites claimed that man was capable of
understanding the wisdom behind each and every Divine Act, and they further
believed that the wisdom of any act was related to man only. According to them,
Gods acts were all based on a wisdom associated with man only, whereas according to Ibn Taymiyyah, Gods acts and decrees also comprised of wisdoms related
to Him, and which man might not understand.
The Mturdites in this regard seemed to side with Mutazilite doctrine,
but with some modification. For al-Mturd, it is inconceivable that the cosmos is based on anything other than wisdom, or that it is created for no purpose
466
(abathan). Al-Taftazn also claimed that some of Gods Divine actions, and in
particular Gods Law, are clearly characterized with wisdom and worldly benefit;
in fact, he points out, it is only based upon such wisdom that the very tool of qiys
467
can be effective! Additionally, they claimed that even if wisdom could be derived
from some commandments of God, this does not necessitate any legal obligation
upon God; hence the fact that God rewards the righteous and punishes the evil is not
something that is obligatory upon Him (in contrast to Mutazilite belief), but rather
468
His reward is purely His generosity and His punishment is purely His decree.
Once again, in this issue one notices that the Ahl al-adth and Mturdite position are far more similar to each other than the positions of either the Asharites
or the Mutazilites.
464
465
466
467
468
be illustrated with dozens if not hundreds of verses, which, according to him, proved that
it is simply not possible that He does any act without some wisdom or purpose. See Ibn alQayyims Shif al-All f Masil al-Qadr wa al-ikmah wa al-Tall, II/87-127.
Minhj as-Sunnah 1/141, and also 1/44.
See Majm al-Fatw (ed. Qsim), VIII/514, and VIII/35-39.
Kitb al-Tawd, p. 4. Also see: Pessagno, op. cit., p. 67.
Al-Damanhr, Tanzh Allah an al-agr, p. 26.
Al-Musmara bi-shar al-musyara, p. 155.
184
MM MTRD ve MTRDLK
III. The Meaning of Divine Injustice

All Muslim sects unanimously agreed that God can never be described as unjust (lim). They based this stance on explicit verses of the Quran (for example:
3:117 and 182, 4:40, 10:44, 18:49 and a host of others), and on intellect, for God
must by necessity be described with the most perfect of all attributes and be free
of all evil, else He would not be a true God.
However, they differed regarding the precise understanding of this negation.
Specifically, was it even possible for God to be unjust, or was this negation merely a description that stated no act of Gods could be described as unjust? The
Asharites held the view that no act of Gods could be unjust, regardless of what
He did. For them, ulm was defined to be, acting such that anothers property
469
or right is violated. Yet, it is not possible for God to act in such a way, for all
creation belongs to God, and there is none who has the right to command Him.
Therefore, no matter what God does, He would not be disobeying any command,
nor would He be violating anothers property. Al-Ashar stated that Gods actions
cannot be considered unjust, regardless of what He does; even if God were to punish infants in the Hereafter, or reward a sinner or punish a devout worshipper, all
of this would be considered justice. The only reason He would not do so, according to al-Ashar, is that He has informed us in His Book about His actions. Otherwise, had it not been for His own testimony, all of these acts could theoretically
470
be performed by God, and they would not be considered injustice on His part.
This opinion of course coincided with their position on qadr, for if the proponents of Free-will were to charge them with ascribing ulm to God (by commanding
man to do one thing and then depriving him of any free will to act how he pleases),
they would be able to retort, No act of Gods can possibly be described as unjust,
471
for all creation belongs to Him and He may do with them as He pleases.
As for the Mutazilites, they considered ulm to be every harm that conta472
ined no (inherent) benefit nor repelled (another) harm. Therefore, according to
them, it was indeed possible in a theoretical sense that God commit an injustice,
469
470
471
472
Ghazl in his al-Iqtid fi al-Itiqd, p. 115.

Al-Ashar in his al-Luma, p. 116.
29 The relationship between the definition of ulm to that of qadr is amply illustrated by alBqilln. In a defense of the Ashartes against the charge of the Mutazilites that they ascribe
ulm to their Lord by claiming that He creates mans deeds and then punishes them for these
deeds, he resorts to clarifying the proper meaning of ulm, thus denying that God can ever be
unjust. See: at-Tamhd, p. 348.
Al-Q Abd al-Jabbr, Shar Ul al-Khamsah, p. 345.
3. OTURUM
185
but since God is worthy of all praise and free of any abhorrent act, He has negated
ulm from Himself. So for the Mutazilites, God would not commit an act that
473
could be categorized as unjust, even though He is capable of doing so.
Based on this interpretation of Gods injustice, they then tied this in to their
position on qadr and stated that if God commanded man to do a good deed, and
then prevented them from doing so through His Divine Will, that would be the
height of injustice.
From the Ahl al-adth side, Ibn Taymiyya in this issue partially sided with
the Mutazilites, and agreed that God is indeed capable of injustice, but differed with them in their conclusion. According to Ibn Taymiyyah, linguistically
ulm is defined to be, placing something in an place that is inappropriate for
474
it. Therefore, according to him, the injustice that God would not do is to hold
accountable a person for anothers sins, or to reward another for ones own good
475
deeds. However, creating mans actions, and specifying His help to the people
of faith in their worship of Him is not considered injustice at all, and this is the
unanimous consensus of Ahl as-Sunnah and all those who affirm qadr, from all
the different sects.
The Mturidites, in this issue appeared to side with the Asharites in claiming
476
that no action of God could be characterized as unjust.
IV. Burdening Man With More Than He Can Bear

Can God oblige man to do the impossible? Or can He require of him acts beyond his capability? The issue of at-taklf bi m l yuq plays an integral role in
each groups stance on qadr, for obvious reasons. Those who denied free-will claimed that God could require of man matters which they are not capable of doing;
for does not God command them to believe and at the same time force them to do
otherwise? Hence, according to the Fatalists, He is requiring of them something
that is impossible for them to do. On the other hand, those who asserted mans
complete free-will claimed that God would never burden a soul with more than it
could bear, for to do so would be injustice on His part.
473
474
475
476
See also Al-Q Abd al-Jabbr, al-Mughn, VI/127.

See his Jmi ar-Ras`il (1/124). For the linguistic meaning of dhulm, see Jawharis Sia
5/1977 and Ibn Mandhurs Lisn, XII/373.
See his Minhj as-Sunnah 1/90; also vol 2, p. 309-311.
Al-Mturdi, in his Kitb al-Tawd, p. 132, criticized the Mutazilites for this belief, which
shows that he held a contrary position.
186
MM MTRD ve MTRDLK
The founder of extreme fatalism, Jahm b. Safwan, naturally claimed that it

was perfectly permissible for God to require impossible acts of man. Therefore,
according to him, God could demand vision from a blind man and He could de477
mand an invalid to walk to Makkah.
The Asharites agreed with Jahm in principle, although some later scholars
tried to modify the groups stance on it. Al-Ashar stated that God was indeed capable of burdening a man with more than he could bear. A perfect example of this,
according to him, was the case of the Prophets paternal uncle Ab Lahab. This
is because God required him, along with all other unbelievers, to accept Islam,
and the acceptance of Islam naturally entailed the acceptance of all the verses of
the Quran. But, unfortunately for him, God had revealed an entire chapter in the
Quran (Srah 111) about him, in which He stated that Ab Lahab and his wife
would be of the permanent denizens of the Fire of Hell. The obvious assumption
was that Ab Lahab would never accept Islam. Therefore, according to al-Ashar,
if this is the case, God required Abu Lahab to do something it was not possible
for him to do, for He commanded him to believe and have faith (mn), yet part of
478
that belief was that he would never believe! Al-Ghazl stated, It is perfectly
acceptable for God to require them (i.e., men) to do (acts) which they are capable
479
of doing, and (acts) which they are not capable of doing, and his teacher al480
Juwayn expressed similar sentiments.
Not surprisingly, the Mutazilites took the exact opposite view, and unconditionally prohibited at-taklf bi m l yuq. In fact, to claim otherwise, according
to al-Q Abd al-Jabbr, entails leaving the fold of Islam, and abandoning
the religionfor every single person of intellect knows that to command a blind
person to write the dots of a mushaf correctly, and to require an invalid to walk,
481
is abhorrent. If it were deemed by the intellect to be abhorrent, how could
God Himself be characterized by it? For the Mutazilites, were God to command
man to believe, and then reward or punish him based on his acts, He must as a
manifestation of His Divine Justice give him all the tools necessary to obey Him
(such as free will) and remove all impediments that come between them and such
obedience (such as His own Divine Will being imposed on man).
477
478
479
480
481
Majmal-Fatw (ed. Qsim) 8/297. Also see 19/216 where he quotes the opinion of the
Jahmiyyah on this issue.
Al-Ibnah an Ul ad-Diynah, p. 78.
Al-Iqtid, p. 112. He also went into more detail in this issue in his al-Mustafa (1/162-174)
and claimed that this opinion was necessitated by al-Ashars stance in qadr.
Al-Irshd, p. 203.
Shar Ul al-Khamsah, p. 396.
3. OTURUM
187
Ibn Taymiyya, on the other hand claimed that the issue of burdening a
man with more than he can bear was an innovation that the early authorities
of Islam did devle into, and they all unanimously agreed that to unconditio482
nally claim such a matter was impermissible. This was because the Quran
explicitly stated the contrary, such as the verse: God does not burden a soul
with more than it can bear (65: 7). However, according to Ibn Taymiyya,
later scholars were forced to divide this issue into two broad categories, only
one of which was permitted, and this was the opinion that Ibn Taymiyyah
preferred.
The first of these two categories was the burdening of a soul with something that it was not physically capable of doing, or with something that was
impossible. An example of the first would be to request a man to fly in the air,
and an example of the second would be to make a created matter uncreated. To
burden a person with something of this nature, according to Ibn Taymiyyah, is
simply not possible, either rationally or according to the Law. The second category was the burdening of a person with something that he could not do, not
because of its inherent impossibility, but rather because he was involved with
something else at the same time that prevented him from doing what was required. For example, the Law requires an unbeliever to accept Islam and have faith
(mn) while he is an unbeliever, yet because such a person is an unbeliever at
a given time, he will not be classified as a believer at that time even though the
Law requires it of him. Therefore, in this case, the Law-Giver has required of
him an act that he cannot do, not because of its inherent impossibility or unfeasibility, but rather because he is busy in its opposite. According to Ibn Taymiyyah,
although such an instance suggests the possibility of burdening a soul with
more than it can bear, the scholars of the early generations refused to describe
it as such in order that it not be confused with the first category, and because of
483
the Quranic verses on this topic.
In this issue, the Matrdites sided with the Mutazilites. Al-Mturd
writes, The general principle is that burdening someone who does not
484
have the power [to perform it] is contrary to reason. And Ibn al-Humm
claimed that there was unanimous consensus amongst them regarding this
485
issue.
482
483
484
485
Ibn Taymiyya, Dar al-Taru, vol. 1, p. 65.

Majm al-Fatw (ed. Qsim), VIII/294-302.
Kitb al-Tawd, p. 266.
Ibn al-Humm, al-Musyarah, p. 156.
188
MM MTRD ve MTRDLK
V. Mans Capabilty (al-isiah)

Does man have independent power to act (istiah), and if so, when does
it occur? Once again, this issue dovetailed perfectly with each groups stance on
qadr. For the pure Fatalists who denied free-will, man had no power to act what486
soever, neither before nor during the act. The Mutazilites, on the other hand,
believed that mans power to act occurred before the actual act itself, and was a
direct cause of it. To claim otherwise, said Abd al-Jabbr, was to place on man a
487
burden that he cannot bear.
The Asharites held the opposing view, and claimed that mans power to act
must be concurrent with the act itself. Al-Bqilln states that it is not possible for
488
istiah to exist before the act itself, but only with it. As discussed previously,
the Asharites believed that this capacity did not itself have any effect on the
act. Also, this viewpoint fitted perfectly with their perception of accidents and
the claim that accidents do not subsist for two subsequent points in time, and it
also agreed with their denial of causality. Both of these views were problematic
for the opposing sides, and each side pointed out the weaknesses of the other. The
Asharite view was critiqued with the claim that it would be impossible of God
to require a man to do something when he didnt have the capacity (istiah) to
do it. On the other hand, the Mutazilite position was critiqued by claiming that it
seemed to eliminate the power needed to actually do an act.
Perhaps intending to preempt a response, the Mturidites they came forth
with a unique solution. Al-Maturd categorized istiah as being of two types:
the first being before the act, and indicating the capacity of man to do something
(for example, being sane and of age and capable of physical activity), and the
second being the actual power needed to perform the act, and hence concurrent
with it. He finds Qurnic evidences for his position; for example, in 3:97 God
obligates the pilgrimage upon those istaah ilayh sabla, meaning that they
have the capacity to do it. Here, al-Mturdi expounds, God clearly indicated that
they have the physical energy and money needed, and this of course exists before
the actual pilgrimage. On the other hand, in 18: 67, Moses is chided by Khidr for
his constant inquisitiveness because innaka lan tastaa ma abra, or he did
not have the capacity to be patient, meaning during the time of Khidrs strange
489
actions.
486
487
488
489
Al-Ashar, Maqlt, v.1 p. 312; al-Baghdd, al-Farq, p. 128.

Al-Q Abd al-Jabbr, Shar Ul al-Khamsa, p. 390-1.
Al-Tamhd, p. 323-4.
Kitb al-Tawd, p. 256-7.
3. OTURUM
189
The later anbalite Ibn Taymiyya completely agreed with this view and defended it vigorously in his writings. He writes, The clear position is that istiah
occurs with two meanings in the Book of God: the istiah that acts as a precondition to an action, and upon it Gods commands and prohibitions are based
and the istiah that the action happens as a reslt of, or it can be said that it
490
accompanies the action and necessitates it.
Once again, there appears to be an uncanny similarity between the views of
the Mturdites and some of the Ahl al-adth.
VI. Causality
The issue of al-asbb wa-l-abi is one that is directly related to qadr.
Does a substance possess inherently the capacity to cause changes in other
substances? Does a fire intrinsically burn dry cotton? Does a rock have the
strength to break a window it is thrown into? The Asharites, as is well known,
denied causality completely, and affirmed Gods perpetual habit (da) as being the link between perceived cause and effect. What man perceives as
permanent is merely Gods habit (dah) manifesting itself, at each successive instant. Contingent events, which man perceives as having been subject to natural physical causes, are in fact the direct reslt of Gods constant
491
intervention.
The Mutazilite position was not as uniform as the Asharite one (in particular the eccentric views of al-Nam and Mamar), but by and large it can be said
492
that they did affirm causality and inherent natures.
The Mturdites, on the other hand, brought forth a modified position;
while they affirmed causal relationships, they attributed the actual creation
to God, and not to an intermediary. Al-Nasaf stated that according to the
Mturdites, medicine does cause healing, but the actual healing is from God,
just as wearing clothes protects one from heat and cold, but the actual pro493
tector is God Himself. This was precisely the position of the later Ahl al494
adth as well.
490
491
492
493
494
Majm al-Fatwa, v. 8, p. 290.

See al-Ghazlis Seventeenth Discussion in his Incoherence (tr. Marmura), p. 171-3.
Harry Wolfson, The Philosophy of the Kalm, p. 559-562, 647-9.
Bar al-kalm, p. 360.
Ibn al-Qayyim, in his Shif al-all f masil al-qa wa-l-qadr, vol. I, p. 82-87, mentions this
in detail with his evidences from Scripture.
MM MTRD ve MTRDLK
190
VII. The Interpretation of Kasb

One of the most striking features of both the Asharite and Mturdite creeds,
despite their great differences in this issue, is their reliance on the term kasb
to explain the reality of qadr in man. While both groups emphasized that God
created mans actions and man only acquired (kasb) it, they differed about the
precise definition of the term. For the Asharites, kasb meant that man acquired
the consequence of the action despite the fact that his own will (irda) and power
(qudra) had no effect on the action itself; rather, mans action was created by God
495
and brought into existence by Him with no input from man. This definition of
496
497
kasb was severely criticized by both the Mutazilites and the Ahl al-adth.
The Mturdite definition, on the other hand, allowed man a partial power in
deciding the nature of the act, but not in its creation, and it was this partial power
because of which man deserved punishment or reward. For the Mturdites, the
basis of any action is purely from the power of God, but its characterization as an
act of worship or disobedience is from the power of man, and it is this characteri498
zation that allows man to acquire (yaksib) his deeds.
Conclusion
It can be seen that each one of these secondary issues of qadr plays a crucial
role, and fits in perfectly, with the stance that each group takes in qadr. For the
Mutazilites, if God demands obedience from man yet simultaneously creates his
actions, He would be burdening him with more than he can bear. It would also
be the height of injustice, and contradict Divine Wisdom. All of this is clear and
incontrovertible, according to them, because the intellect is capable of deciding
what is praiseworthy and what is not. Also, man has the power to act independently, before the act itself, and therefore it is fair and just of God to demand
specific actions from man.
For the Asharites, since the intellect plays no role in deciding good from
evil, one cannot judge any of Gods acts in the first place. Therefore, if God requires us to do something and, at the same time, does not grant us an independent
will to execute it, that is permissible; additionally God can commit no injustice.
495
496
497
498
Al-Jurjn, Shar al-Mawqif, vol. III, p. 214.

Al-Q Abd al-Jabbr, al-Mughn, vol VIII, p. 85.
Ibn Taymiyya called this understanding a figment of the imagination; see Majm al-Fatw
(ed. Qsim), vol. VIII, p. 128.
Al-Bayi, Ishrt al-marm, p. 256.
3. OTURUM
191
In fact, there is nothing that prevents God from burdening a soul with more that
it can bear. Also, since they believed that God does not perform a deed or create
anything for a reason, it made no sense to try to question Gods acts when there is
no purpose to them. Man did have the power to act, however, and this power was
concurrent with the action itself, but did not actually affect the act.
As for Ibn Taymiyyah (and the Ahl al-adth in general), they affirmed Gods
Allpowerful Will and that He creates mans actions, but they also claimed that
man has been blessed with free-will that is subject to the Will of God, and that this
free-will is what merit mans reward or punishment. They affirmed a partial role
for the intellect in understanding Gods wisdom in His commands and actions,
and claimed that man has the capacity and power to act. The Mturdites wished
to avoid the extremes of both the Asharites and the Mutazilites, and hence ended
up being in close proximity to the Ahl al-adth. They claimed that man decides
and is capable of performing deeds, and in fact even has the power to characterize
deeds as deeds of worship or disobedience. It is this capacity that entails reward
or punishment, but in the end it is God who actually creates the deed. In all of
these stances, the originality and creativity of al-Mturds thought is throughout
demonstrated.
4. OTURUM
Bakan :
Prof. Dr. Yusuf evki YAVUZ ..................................................

Tebliciler :
Prof. Dr. Adil Bebek ...............................................................

MTRDNN DNCESNDE MAN ve KFR KAVRAMI
Do. Dr. Hlya Alper..............................................................

MTRDNN MUTEZLE ELETRS: TANRI EN YY
YARATMAK ZORUNDA MIDIR?
Do. Dr. Metin zdemir .........................................................

Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi retim yesi / Sivas
MTRDNN MUTEZL AKILCILIA YNELTT
ELETRLERN EPSTEMOLOJK TEMELLLER
Do. Dr. Fethi Ahmet Polat ....................................................

Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi / Konya
TE`VLT EHLS-SNNEDE MUTEZL SYLEMN
KRT
11. TEBL
MTRDNN DNCESNDE
MAN ve KFR KAVRAMI
Prof. Dr. Adil Bebek
man ve kfr, din bakmdan birinci derecede nemi hiz iki kavramdr.
Bu iki kavramdan biriyle dine intisap edilmekte, din ve uhrev son derece ciddi
sonular domakta; dieriyle dinden klmakta, onunla ba kopmakta ve ayn
ekilde neticeler hasl olmaktadr. Biraz da bunun iindir ki, Hz. Peygamberin
sadet asrnn son dnemlerinden bugne bu iki kavramn tanm ve snr, kiinin
ne ile birinden kp tekine girdii konusu, uzun uzun tartlm, derin ihtilf
ve ayrlklarn kayna olmutur. Bir taraf kendisi gibi dnmeyenleri tekfr silahyla vurma kolayl ve slna ynelip toplum barn tehdit ederken, br
taraf, sonu din laubalilik ve ibahlie kadar varma istidad tayan bir teshl ve
hogr anlayn benimsemilerdir.
Bu noktada, ban mm Eb Hanfenin ektii Mtrdlik ve Earlik
olarak isimlendirilen mtedil Snn anlay, Hriclik ve Mrcilik diye tanmlanan u akmlarla mcadele ederek onlar etkisiz hale getirmitir. Bugne
gelecek olursak, gemitekine benzer iki u radikal tavr ve ykc dalgann,
bir yannda eline kfir yaftasn alp kafasna uymayann alnna yaptran,
tekfir silahn kapp saa sola savuran, etrafa korku ve dehet saan fkeli
tekfirciler; te yanda, iman ve m`minlii ne id belirsiz bir i temizliine
indirgeyen, haram, hell, ibadet, gnah ve takva diye bir ey brakmayp dini
fonksiyonsuzlatran dier bir anlay, det kara bulutlar halinde semmzda
dolamaktadr. Bugn bir Ehl-i snnet hakemliine eskisinden daha fazla ihtiya vardr. Biz, bu tebliimizde Snn ekoln birinci kolu olan, bizim de mensubu olmakla mutlu ve merref olduumuz Mtrdliin kurucusu, din ve
slm anlaynn gnmz slm Dnyasnn iinde bulunduu dip noktadan
ykselip shil-i selmete kmas iin elzem olduuna inandmz ve biraz
da bu durumu ortaya koymak zere sempozyum dzenlediimiz mm Eb
Mansr Muhammed Mtrdnin Kurn, snnet ve akldan hareketle oluturduu dncesinde iman ve kfre dir ortaya koyduu anlay hazirunla
paylamaya alacaz. Sz daha fazla uzatmadan Mtrd, bu iki kavramla
ilgili olarak yle demektedir:
MM MTRD ve MTRDLK
196
MAN
Arapa bir kelime olan iman, szlkte tasdik, itimat, huzur ve emin klma
499
gibi anlamlara gelmektedir. Din bir kavram olarak imann mhiyetini tayin
edenin bata dinin kayna olan Cenb- Allah, sonra Onun elisinin beyanlar
ile bu ikisinin gsterdii yolda giden mslmanlarn limiyle halkyla genel anlay ve telakkileri olaca muhakkaktr. Yce Allah vahy beyanlarnda ve Onun
peygamberi Hz. Muhammed aklama ve uygulamalarnda, mmet de telakki ve
tatbikatnda imann kalple tasdik olduunu gstermilerdir. Buna gre iman, kalple ve zgr bir irade ile ilenir. Onu dinen anlaml ve deerli klan ey, bu iki zel500
liinin yannda oluumu, ilgili olduu konular ve dourduu sonulardr.
Kii ounlukla bir anda iman etmez. Genellikle iman kararn vermeden
nce uzun veya ksa sren, pheyi de ieren bir zihn, kalb hazrlk sreci yaanr. man etmek iin akl doru ve yeterince kullanp tefekkrde bulunmak ve
buna ilave olarak nyargsz, insafll ve objektif olmak gerekir. man ancak kibir, zaaf ve takntlarn basksn yenme, onlara kendini brakma kolayclndan
kurtulma iradesini ortaya koyabilme ve sahih akln rehberliine raz olup onun
gtrecei yere doru yol alabilmeyi batan kabul etmi olma ile elde edilebilir.
501
man bir kabul ve taahht karardr.
man, bata Allahn varln ve birliini kabul etmek; Onu Kurnda kendini anlatt gibi anlamak; biraz daha aacak olursak, peygamber tayin ettiini,
onlarla yol gsteridiini, bu dinleri getiren peygamberlerin ve getirdikleri dinlerin
muhtevalarn, hiretin hak ve hakikat olduunu onaylamaktr. man, bir taraftarlk, aidiyet ve intisap duygusu ve karardr. Allah, peygamberi ve getirilen dini,
502
sizin Allahnz, peygamberiniz ve dininiz olarak bilmektir.
man, ihtiyar olmaldr. Zorla, bir irade ve seim olmadan imann gerekliinden, varlndan sz edilemez. man, btnlk, tutarllk ve sreklilik ister. man
mrn sonuna kadar devam ettirmek gerekir. man, konular itibariyle domino ta
zelliine sahiptir. Dizilmi domino talarnn o ekilde durabilmeleri, talarn
tamamnn yerini korumasna bal olduu ve birinin aradan ekilmesiyle yapnn
499
500
501
502
bnn Manzr; Lisnl-Arab, Beyrut 1955, iman, III, 22, 26; sm Efendi, Kmus Tercmesi,
stanbul 1887, IV, 546.
Mtrd, Kitbt-Tevhd, nr., Fethullah Huleyf, Beyrut 1970, s. 374, 377, 378-379, 380;
a.mlf., Te`vltl-Kurn, nr., Ftma Ysuf el-Huym, Beyrut 2004, I, 16; IV, 545; V, 103,
143, 144; el-Bakara, 2/208, 256; en-Nis, 4/25, 65; el-Arf, 7/121, 122; et-Tevbe, 9/38; enNahl, 16/106; ez-Zmer, 39/3; es-Saf, 61/2.
Mtrd, Te`vlt, II, 511; IV, 462; V, 142, 408.
Mtrd, a.g.e., IV, 266, 521; V, 121, 148, 169, 238.
4. OTURUM
197
bozulduu gibi iman da oluma ve yklma bakmndan yledir. mann konular

Allah tarafndan tayin edildikten sonra yaplan aklamalardan birini kabul etmemek btn nakzeder. Allahn son aklamalarna gre, m`min olmak isteyen
503
kimse, istisnasz Onun btn aklamalarn kabul etmek durumundadr.
te yandan, insan, her ne kadar imana bilgi ve bilmeden sonra bir tercihle
geerse de iman, onun konusu olan eyleri bilmek deildir. Zir bilme, imann
aksine ihtiyar bir karar deildir. Nitekim Cenb- Allah, Hz. Peygamberin, kutsal kitapta, gelecei ve baz vasflar bildirilen kii olduunu bilmelerinden tr
ihtiyar kabulleri olmad iin, imanlarnda hata ve elikiye dtkleri iin Ehl-i
504
Kitab m`min olarak kabul etmemitir.
man dille sylemek veya baz davranlarda bulunmak da deildir. Zir daha
nce de ifade ettiimiz zere o kalb bir tasdik ve kabul fiili olduu gibi Yce
Allah bunu byle aklamann yannda ayrca diliyle ikrrda bulunan ve kalbinde
tasdiki olmayan mnfk ve baz bedevlerin iman ettikleri tarzndaki iddialarnn gerei yanstmadn bildirmi, kez henz hibir din uygulamas sz konusu olmayan ya da itaatsizliklerde bulunan asilerin imanlarnn devam ettiini
ve buna gre insanlara mumele edilmesi gerektiini emretmitir. Nitekim Hz.
Peygamberin aklama ve uygulamalaryla mmetin limi ve cahili ile byk
505
ounluunun telakkisi de tarih boyunca bu ynde olmutur.
manda daha nce ifade ettiimiz gibi sreklilik, tutarllk ve elimezlik
sz konusu iken, ameller byle deildir. Kii iman ederken her ne kadar taahhdn yerine getirme inan ve azminde olur ise de uygulamaya gelince baz
psikolojik durum ve basklara yenilmeler sonrasnda szn yerine getirmede
baarsz olabilir. Bu durum tek bana iman ortadan kaldrp aksi bir durumu
dourmazsa da pimanlk duyup dn yaparak Allahtan af dilenilmemesi ve
devamllk arz ederek bir yaama biimi ve hayat felsefesine dnmesi halinde
-ki buna istidd vardr- zamanla kalpteki tasdik ve kabul, taraftarlk, aidiyet ve
intisap duygularn ortadan kaldrabilir. unu daima hatrda tutmak gerekir ki;
ounlukla adm adm, yava yava, iman etme ve onu kazanma noktasna gelin506
dii gibi ayn ekilde ondan uzaklalr ve kar tarafa geip kfre girilir. Dolaysyla iman, mhiyeti itibariyle bilme, szle ifade etme ve amel deil, kalple
tasdik ve kabulden ibarettir.
503
504
505
506
Mtrd, a.g.e., II, 296; IV, 499; V, 56, 143.

Mtrd, Tevhd, s. 381; a. mlf., Te`vlt, II, 364; bk. el-Bakara 2/89-90.
Mtrd, Tevhd, s. 373, 374, 375, 376; a.mlf., Te`vlt, I, 16; IV, 550; bk. el-Bakara 28-10;
en-Nis 4/145; et-Tevbe 9/54; el-Hucurt; 49/14; el-Mnfikn 63/1.
Mtrd, Tevhd, s. 343, 345, 346; a.mlf., Te`vlt, IV, 194, 234, 545; V, 103.
MM MTRD ve MTRDLK
198
man, insan ftratna uygun bir fiil olup akl, vicdan ve kalbin birbiriyle uyum
iinde ve bunlarn yle de badaan bireydir; doru tefekkre, hccet ve burhana dayanr. mana sahip kiilerin kalpleri nurlanr, idrak ve izn artar. M`minler
imanlar sayesinde sahip olduklar eyleri, tabiat ve tarihi doru anlar ve doru
kullanrlar. Kararl, acele karar vermeyip sonu bekleyen, daima bilinli, uyank ve
dikkatli yaayan, dnya ve hirette baarl ve mutlu, itibarl kimselerdir.
KFR
Szlkte inkr etmek, zerini rtmek, perdelemek, uzak durmak, kanmak
507
ve isyan etmek gibi anlamlara gelen kfr kelimesi, dinde imann ztt olan bir
terim olarak yer almakta ve kalbin Allahn varln, peygamber ve din gnderdiini, hireti inkr ve dinin ierdii kesin aklamalardan birinin aslnn olmadn iddia etmek, Allah, Onun bildirdiinden farkl bir ekilde nitelemek olarak
tanmlanmaktadr. man ile kfr arasnda tam bir zddiyet durumu vardr. man,
kalple tasdik ve kabul, kfr ise ayn ekilde yalanlama ve reddetme demektir. Bir
insan ya iman eder veya kfr iler. Bunlarn ikisinin birden bir anda, bir insande
508
bulunmas imknsz olduu gibi her ikisinin birden bulunmamas da muhaldir.
man gibi kfr de ihtiyar bir fiildir; kii kendi hr iradesi ve zgr seimi ile red ve inkr etmedike kfr ilemi olmaz. nsanlar dnyaya kfr ile
gelmezler. Zir yle bireyi herhangi bir eklide ilemi deildirler. Ayrca iman
etmi olarak da gelmezler. Her ikisini de ileyebilecek bir kabiliyet ve zelliklie
sahip olarak gelirler. Ne varki bu iki fiilden birini ileme frsat bulamadan vefat
eden bir insan, ilenmi bir suu olmad iin lh rahmet ve adalet onu iman
etmi kabul eder.
man etmi olmak iin btne istisnasz olarak inanmak gerekirken, iman
ancak bu ekilde gerekleirken, kfr ilemi olmak iin iman edilmesi gerekli
olan bir tek hususun ortadan kalkmas yeterli olur.
man gibi kfr de ou kez yava yava, kesin inkr ve red kararndan nce
birtakm istifham ve etkilerle gerekleir. Kfr, akl doru ve yeterli kullanmama, onun hkmleri karsnda direnme, inat etme, aksinde srar etme, objektif
olamama ile ilenir; bu ynyle insann yapsna ters bir eydir. Kfr ileyen
507
508
bn Manzr, Lisnl-Arab, kfr, V, 144-148; sm Efendi, Kmus Tercmesi, II,

662-663.
Mtrd, Tevhd, s. 334, 374, 375, 376, 377, 378, 380-381; a.mlf., Te`vlt, II, 25, 279-280,
393, 617; V, 56-57.
4. OTURUM
199
kimse akl gibi dier duyu organlarn ve vicdann da doru kullanmaz, onlardan yararlanmaz ve sonunda onlar ilevsiz hale getirir. Onun iindir ki, byle
kimseler Kuran- Kerimde, zlim, kalpleri mhrl, sar, dilsiz ve m olarak
nitelenmileridir.
Kalple inkr, yalanlama ve reddetme sz konusu olmakszn tek bana itaatsizlik fiili kfr deildir. Zir tek bana taat de iman deildir. Cenb- Allah ve
Hz. Peygamberin beyan ve emirleri, Peygamber ve ashbnn, mmetin byk
ounluunun anlay ve uygulamalar bu yndedir. Bir kimse iman ettim, ben
m`minim diyorsa, beyann nakzedecek bir davran veya ifadesi bulunmad
srece, Allah ve Resl bir kimseye m`min ve bir eye iman ve kfr dedii
bir yerde, iman sahibi kimselerin buna aykr bir sylem ve iddiada bulunmalar
doru olmaz.
Yce Allah imann btnln bozmay, kendisini aklamalarna aykr
olarak nitelemeyi, putlara tapma, ztna sunulan anlamda bir tazimi, minnet ve
kran duygusunu yardm, koruma, araclk etme, katna ykseltme gibi fiilleri
kutsallk, Allah katnda muteberlik zellikleri vererek herhangi bir varla sunmay irk, bunu da kfr olarak niteledii gibi; meleklere Allahn kzlar, Hz. sya
509
olu olma gibi pyeler vermeyi de kfr olarak iln etmitir.
te yandan iman, bir aidiyet, intisap ve taraftarlk anlam tad gibi kfr
de m`minlere kar taraf, iman konularnn ztlarn benimseme, onlara taraftar510
lk ve intisap, idiyet duygusu tama zelliini ihtiva eder.
Kfrn elikisi
Daha nce ifade ettiimiz zere kfr akl, delil ve vicdanla elitii gibi
Ehl-i Kitabyla, mrikiyle Allahn Kurnda kendilerinin inkr iinde olduklarn bildirdii kimseler de tenkuz ve elikilerle malul kimselerdir. yle ki:
Mrikler, bir yandan, insandan peygamber olamayacan iddia etmi, te yandan deil insan, ta ve aatan yaptklar putlarn stne stlk Allah olduunu
iddia etmilerdir.
Bazlar da eitlik iddiasyla insann peygamber olarak gelmesini inkr etmelerine ramen kendileri tanrlk iddiasnda bulunabilmilerdir.
509
510
Mtrd, Te`vlt, 25, 279-280; bk. el-Mide 5/17; ez-Zmer 39/3. Mtrdnin iman ve kfr
kavramlar ile ilgili grleri ve bu iki kavram hakknda daha geni bilgi iin bk. Adil Bebek,
Mtrdde Gnah Problemi, (doktora tezi), Rabet Yaynlar, stanbul 1998.
Mtrd, Te`vlt, II, 393.
200
MM MTRD ve MTRDLK
Atalarnn izini takip ettiklerini iddia etmiler ancak burada da atalar iinde
peygamberlik messesine inananlar da bulunmasna ramen, onlar deil de puta
tapan mrik atalarn taklit etmilerdir.
Allaha inanmayan veya peygamberi kabul etmeyen ya da Allaha oul ve
ortak nispet edenler akl, bilgi ve vicdanlaryla elikiye dmlerdir. Ehl-i Kitaplar olsun mrikler olsun Cenb- Allah, peygamber gndermeden nce bir
peygamber gelmesi halinde ona iman edeceklerini ak ve kesin bir ekilde ifade
etmelerine ramen, daha sonra gnderilen peygambere iman etmemilerdir.
Kendileri ortak ve kz ocuundan holanmadklar halde her ikisini de
Allaha nispet etmilerdir.
Akllar, insaf ve vicdanlar, bilgileri, Allaha ve Peygambere iman etmeyi
apak bir ekilde ortaya koymasna ramen, onlarla elikiye dmek pahasna
inat, alkanlk, gurur, taknlk ve benzeri zaaflarna yenik derek inkr ve tekzipte bulunmu, Allah ve Resl ile, m`minlerle mcadele etmilerdir.
Hristiyanlar Hz. snn Hz. Meryemin olu, ondan domu ve dolaysyla
kk olduunu ve bana gelenleri bilmelerine ramen onu tanr, hem de anasnn da tanrs, kendisinden daha nce dnyaya gelen ve dnemine yetienlerin de
511
tanrs olarak kabul etmilerdir.
Normal zamanlarda Allah inkr ettikleri halde byk skntlarda ve zor
512
zamanlarda O na ynelmi, Ondan yardm istemilerdir.
B) Mriklerin leri Srdkleri irk Gerekeleri

Mekkeli mrikler u gerekelerle Allah a ortak komulardr:
Kendilerini Allaha dorudan ibadet edip Onunla muhatap olmaya layk
grmyorlard. Nitekim yaadklar ortamda herkes, kabile reisinin huzuruna
dorudan kamaz, onun nezdinde itibarl olan kimselere gerekli saygy gsterir,
ihtiya, tazim ve kranlarn onlarn araclyla sunarlard. Mrikler bu anlayla putlar kendileriyle Allah arasnda bir kpr olarak grdler.
Daha nce baka birtakm toplumlarda yaand zere Aaplar gzel, gl
veya baarl bulduklar kii veya nesnelerdeki farkll onlarn tanr katndaki
makbuliyetlerine ve onlarda tanrsal bir zellik bulunmasna balyorlard.
511
512
Mtrd, a.g.e., II, 25.

Mtrd, a.g.e., V, 200.
4. OTURUM
201
Atalarnn putlara tapmalarna karn helak edilmemi olmalarn, zenginlik513

lerini, Allah n puta tapclklarn onaylad tarznda yorumluyorlard.
Putlarn kendilerini ktlklerden koruduuna inanyor ve bunun gerekle514
mesini umuyorlard.
C) Mriklerin Psikolojik ve Tepkisel zellikleri

Mriklerin dinle ilgili olarak psikolojik ve tepkisel zelliklerini u ekilde
zetlemek mmkndr:
515
hirete inanmama.
Dinin getirdii ykmllklerin altna girmekten kanma, onlar

516
yksnma.
Gurur ve kibir, akla ve delillere kar inat ve direnme. Allahn kendilerine zel muamele etmesi ve ahslarna zel bilgiler gndermesi gerektii
517
beklentisi.
Hidyete erme ve doruyu bulma istek ve dncesi tamama, yaad du518
rumu bir alkanlk, yaama biimi haline getirmi olma.
519
Samimiyetsizlik, zanla hareket etme.
Alayclk, mevki ve konumunu, nfuzunu srdrme hrs, saplants,

520
cimrilik.
Peygamberin yapt aklama ve uygulamalarla alay etme, etrafa phe sal521
ma, mesnetsiz iddialarla halk yanltmaya alma.
Peygamber ve getirdii anlay karalama, eitli iftiralarla halk ona
tabi olmaktan caydrma, davasnn gelimesini nleme, onu yok etme hrs ve
522
heyecan.
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
Mtrd, a.g.e., IV, 355; V, 268.

Mtrd, a.g.e., V, 276.
Mtrd, a.g.e., V, 328-329.
Mtrd, a.g.e., V, 326.
Mtrd, a.g.e., IV, 476; bk. el-Mddessir, 74/52.
Mtrd, a.g.e., V, 334.
Mtrd, a.g.e., III, 193; IV, 353, 401.
Mtrd, a.g.e., IV, 401.
Mtrd, a.g.e., I, 194; II, 172; IV, 339, 353.
MM MTRD ve MTRDLK
202
523
Duygularna esir olma, dnya zevklerine kar dknlk ve zaaf.
524
Delilsizlik, keyfilik ve taklit. Sahip olduklar konumu kaybetme endiesi.

M`minlerin kendilerine gre baz eksiklerini n plana karma.
525
Taknlk, azgnlk ve tefekkrszlk.
D) Kfrn Sonu
Kfr ve kfirlerin sonu zetle yledir:
Ehl-i Kitap olsun mrik olsun irk ve kfrde mrlerinin sonuna kadar
devam edenlerin ebedi olarak cehennemde kalmas. Allah n lnetine urama,
rahmetinden mahrum olma. Bu dnyann imtihan dnyas olup inan ve davranlarn karlklarnn burada verilmeyecei gereinden tr burada cezalandrlmamalar ve ayrca bazen birtakm uyarlarda bulunulmalar, kendilerine ilh
526
rahmetin genilii sebebiyle frsatlar verilmesi.
527
Pimanlk, hzn ve korku. Aldanma, sonunda umduunu bulamama.
Kalplerinin kararmas, katlamas. Hak ve hakikati bulmalarnn imknsz

528
denecek kadar zorlamas.
529
Sonunda slm, bilgi ve delil karsnda malubiyet.
E) Helk ve Sava
1. Helk:
Cenb- Allah, ktlkten saknsnlar ve gelimelerini srdrp tamamlayarak mutlu olsunlar diye insanlara akl vermi ve peygamber gndermitir. Onlar
ise bazen bu ikisini dikkate alarak yaam, bazen de onlara direnmi ve kar gelmileridir. Doru tutum ve davrann akl ve peygamberin hidyeti dorultusunda
523
524
525
526
527
528
529
Mtrd, a.g.e., V, 405.

Mtrd, a.g.e., II, 546; V, 420.
Mtrd, a.g.e., V, 466.
Mtrd, a.g.e., IV, 181; V, 501.
Mtrd, ag.e., V, 200.
Mtrd, a.g.e., III, 252-253; V, 136-137.
4. OTURUM
203
bir hayat yaamann sonu; nimetlerin devam edip artmas ve mutluluk olduu gibi
aksinin sonu; onlar kaybetme ve mutsuz olmadr. Hz. Peygambere kadar Allah
ve peygemberleri tanmayp kfr ileyenler, kfrlerinden dolay deil, artk slah olmaz hale gelecek kadar azgn, takn ve yoldan km olmalar sebebiyle
bazen olaanst, bazen de izah edilebilir sosyal veya fizik baz olaylarla tarih
sahnesinden silinmilerdir. Sz konusu ettiimiz bu helk, kfr ve inkrdan dolay maruz kalnan bir ceza deil; taknlk, azgnlk ve salaha kabiliyeti kaybetme cezas, ayrca bakalarnn, daha sonra gelen nesillerin ders karp doru hareket etmek zere yararlanmalarna matuf bir muameledir. Aslnda bir tek kfrle
Allahn insanlar batan azap ve helke dar etmesi de sz konusu olabilir ama
birincisi, bu dnyann bir imtihan dnyas olmas ve din amellerin sonularnn
hirete braklm olmas, ikincisi de, ilh rahmetin bir gerei olarak son kerteye
kadar ve genellikle mrn sonuna kadar tehir edilip frsat verilmesi gibi sebepler530
le insanlar iledikleri crmlerin cezalaryla hemen muhatap olmamlardr.
2. Sava:
Hz. Peygamberden sonra iman etmemede, beyn ve burhna, hakka kar mcadele etmede srar eden, azgnlk ve taknlk iinde olanlarn gemite
zaman zaman olduu gibi olaanst ve toplu bir ekilde helk edilmeleri b u
kez terk edilerek byle kimselerle mcadele edilmesi emredildi. Bu cihat, kiinin
kendi nefsine kar yapmas gereken dnda kyamete kadar srecek olan ve aslnda her inanan iin doal bir hal olan dinin gzelliklerini ve hakkaniyetini, ona
mensup olana, olmayana anlatma abas ile asker hazrlk ve sava da iine alan
bir dizi eylemi ihtiva eder.
Aslnda zorla gzellik olmad gibi zorla din de, iman da olmaz. Onun iindir
531
ki, Cenb- Allah, dinde zorlama olmadn bildirmi, iman etmeyenlere kar anlayl, hogrl olunmasn, hidyet ve balanmalar iin kendilerine dua edilmesini
532
emretmitir. Bu arada tarih boyunca Mslmanlar, iman etmese de, kendileriyle
bar ve ibirliine girmeyi kabul edenlerle anlamalar yapm ve onlara bulunduklar
taahhtlere sadk kalnmlardr. Ne var ki, bu yeni dini ve ona iman edenleri yok
etme ve tarih sahnesinden silme abalarnn zaman zaman baka trl kar konulmaz bir hal almas, yeni din ve mensuplar iin bir lm kalm durumunun ortaya
kmas zerine nce baz hazrlk ve abalarla nleyici ve caydrc tedbirler alnm,
530
531
532
Mtrd, a.g.e., III, 607; IV, 17-18, 305, 350.

el-Bakara 2/256; el-Hac 22/78.
l-i mrn 3/159; el-Mide 5/13; el-Csiye 45/14.
204
MM MTRD ve MTRDLK
dmanlk ve saldrganln, taknln, son kerteye varmas zerine yaanlan ortam

ve corafyann yaanabilir hale gelmesi iin zorunlu olarak savaa savala mukabele
533
aamasna geilmi, dilmesine bu ynde emir ve izin nzl etmitir.
Bu sava izni ve emri, corafyay can, mal, namus ve din zgrl bakmndan yaanabilir bir konuma getirmi, birka saldrgann lmesine mukabil
toplu helk uygulamasndan kurtulunmu, engellerin kalkmas ve savan bir ders
oluturmas sebebiyle iman etmek isteyenler kolaylkla iman edebilmi, bylece
savaa izin verilmesinden nceki dnemde doru yolu bulanlarla kyaslanamayacak ekilde bu dnemden sonra ok sayda kii yeni dine girerek dnya ve hiret
534
mutluluunun yolunu tutmutur.
E) Mslman Olmayanlarla likiler

Ehl-i Kitap olsun mrik olsun, slm dinine mensup olmayanlarla Mslmanlarn ilikileri ve onlara kar tutumlar yle olmaldr:
Onlarn ihtidalar ve kt sona maruz kalmamalar iin dua etmeli, onlarla
ilgili olarak akllarn ve dillerini iyi ve doru kullanmaldrlar. Onlara hogr
535
ve afkatle yayaklap iyi muamele etmelidirler. Onlar slmiyete nebev yntemle davet etmeli; inat, kinci ve nc durumunda olanlar iin znt ve endie
.536
duyarak, mtekebbir olanlaryla uraarak vakit ve enerji kaybetmemelidirler
Ehl-i kfrn zenginlik, okluk ve refah durumlar karsnda psikolojik ola537
rak etkilenme noktasnda hassasiyet ve direnlerini srdrmelidirler.
Onlara kar adaletli olmal, herhangi bir hakszlk etmekten saknmal,
539
ve mallarna herhangi bir zarar vermemelidirler.
538
can
Kutsallarna ilimemeli, din vecibelerini yerine getirmelerine engel

540
olmamaldrlar. Onlarn Mslmanlarn kutsallarna ilimelerine zemin hazrlamamal, onlarn bu tr yanllarna ortak olmamal, bu nevi eylemlerin yapld
541
ortamlardan uzak durmaldrlar.
533
534
535
536
537
538
539
540
541
Mtrd, a.g.e., I, 470-471; II, 350, 368, 430; V, 298, 366.

Mtrd, a.g.e., V, 297, 298, 466.
Mtrd, a.g.e., II, 146, 196; IV, 586.
el-Mide 5/8.
4. OTURUM
205
Onlarn kt ve yanl davranlarna aynyla mukabelede bulunmamaldrlar.

Onlara kar daima uyank ve dikkatli olmal, hile, entrika ve zararlarna kar542
Allaha snmaldrlar.
Onlar daima birbirleriyle iliki ve birlik iinde olacaklardr. Din meselelerde
kendilerine tbi olmaktan, onlarla Mslmanlara ve slma zarar verecek her543
hangi bir ilikide bulunmaktan saknmaldrlar.
Sonu
Buraya kadar anlatlanlar zetleyip ksa bir sonu karacak olursak,
Mtrdnin iman ve kfr kavramlar etrafnda Kurndan hareketle u tespit
ve deerlendirmeleri yaptn ifade edebiliriz:
man ve kfr birbirinin zdd iki kavram olup biri, kalple tasdik ve kabul,
taraftarlk, idiyet ve intisap duygusu ve karar, dieri ise yine kalple ilenen yalanlama, inkr, kar olma, idiyet ve intisb koparma ve duymamadr.
man, bir btn olup konular bakmndan tutarllk ve elimezlik, zaman
bakmndan da sreklilik gerektirir. man, bir domino ta zelliini tar. Kfr
ise, imann bu zelliinden tr onun konusu olan bir tek eyin yok olmas ile
gerekleir. man, insann akl ve vicdan ile yapsna, delillere uygun bir fiil; kfr ise bunlara ters, bunlarla atan ve tamamyla zaaf ve yanlglarn, zorlamalarn sonucudur. Akln ve duygularn doru ve yeterli kullanan, vicdannn sesine
kulak veren, n yargsz ve objektif olabilen kimse iman eder. Kfr, bu artlarn
birini yerine getirmemekten doar.
mann sonular, emniyet, bar, zafer, dnya ve hiret mutluluu ve memnuniyeti; kfrn sonular ise, pimalk, endie, mutsuzluk, ilh rahmetten
mahrmiyet ve ebed cehennem hayatdr.
Cenb- Allah, Hz. Peygamberden nce inat, iflh olmaz ve takn ehl-i
kfr kavimleri bazen bir biimde helk etmi ise de slmdan sonra o tr kimse
ve toplumlar btnyle helk etme yerine, inananlara her anlamyla ve kymete
kadar srecek bir cihd farz klm, ayrca inanmayanlara kar hogrl, merhametli, adaletli, iyilikleri iin gayretli, bu arada onlara kar dikkatli ve tedbirli
olunmasn emretmitir.
542
543

Mtrd, a.g.e., V, 85.
206
MM MTRD ve MTRDLK
Bu arada Cenb- Allah, inanmayanlarn inananlara kar saldr ve onlar yok

etme, din, mal ve can gvenliklerine kar silaha sarlp savamalar durumunda
din ve imann nndeki engelleri kaldrmak iin onlara aynyla mukabele edilmesini mer klmtr. Bu durum, toplu helklerin yerine, daha hafif ve rahmete
daha uygun bir hal olup, din zgrlnn nn aan ve daha ok kimsenin hakikati bulup dnya ve hiret ekvetinden kurtulmasna vesile olmas bakmndan
hikmete de daha uygun dmektedir.
4. OTURUM
207
12. TEBL
MTRDNN MUTEZLE ELETRS: TANRI EN YY
YARATMAK ZORUNDA MIDIR?
Do. Dr. Hlya Alper
M.. lhiyat Fakltesi
Giri
slm dncesinde ncelikle Mutezile tarafndan temsil edilen aslah anlayyla balants bulunan Tanrnn en iyi yaratma zorunda olup olmad
problemi tarih boyunca farkl dzlemlerde de olsa devam ede gelen nemli
tartma konularndan biridir. Mutezil sistemde aslah teorisiyle irtibatl olarak
ele alnan bu mesele ok daha sonra Gazzl tarafndan leyse fil-imkn ebde
mim ma kn cmlesiyle tekrar dile getirilmi, 19. yzyla kadar bir ekilde
zerinde durulmu Bat Felsefesinde ise Leibnizin theodise kavramnda
544
yank bulmutur.
Dnce tarihi iinde ok ynl bir ekilde farkl alardan tartlma imkn
bulunan bu problem elinizdeki almada Mtrd sistemi iinde incelenecek
ve onun aslah teorisi merkezinde Mutezileye ynelik eletirileri zerinde durulacaktr. Bylece bir taraftan Mtrdnin grleri ortaya konulurken dier
taraftan bu zel konu balamnda Mutezile kritik edilecektir. Zir Mtrd tarafndan oluturulan kelm sistemi iinde Mutezile geleneine zelde ise Badat
Mutezilesi arasnda bulunan Kbiye ynelik eletiriler nemli bir yer tutmakta
hatta onun metinlerinin tamamnda, Mutezilenin temel grlerinin ele alnarak
eletirildii grlmektedir. Kitbt-Tevhdde Mutezile nderlerinin isimleri,
hassaten de Kbinin ad zikredilerek; Te`vltl-Kurnda ise ou kez ahs
adlar verilmeden Mutezile diye genelleme yaplarak mezhep grleri srekli
eletirel bir biimde deerlendirilmektedir.
Mtrd, yaad blgede Mutezilenin gl bir etkinlii olmas ve hatta Badat ve Mvernnehir gibi slm Dnyasnn eitli merkezlerinde yaayan Hanef ekol mensuplarnn da bu etki altnda kalmalar sebebiyle olsa gerek
545
Mutezileye kar srekli cevap verme ve eletirme zorunluluu hissetmitir.
544
545
Robert Bruncshvig, Mutezile ve Aslah, Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi ( ev.

Hulusi Arslan), II/4 (2002), s. 235.
Kyasettin Koolu, Mtrdnin Mutezileye Bak, Ankara: Ankara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, yaymlanmam doktora tezi, 2005, s. 156.
MM MTRD ve MTRDLK
208
yle ki, mbalaal bir ifade ile Mtrdnin kendi dnce sistemini bamsz
bir ekilde ortaya koymak yerine bu eletirilerle beraber in etme yolunu tercih
ettiini sylemek mmkndr.
Mtrd, Mutezilenin aslah dncesini Allahn kullar iin dinde en
546
uygun olan yapmas eklinde tanmlamakta; byle bir yaklama ise slm
alan iinde grd mezhep ve anlaylara kar kulland yntem gerei din
d gruplara kar kulland metodun aksine her zaman akl delil yannda nakli
delilleri de kullanarak eletiriler getirmektedir. Dier taraftan reddettii grn
mantk sonularn da dikkate alarak muhatabn kritik etmektedir. Dolaysyla
Mtrdnin aslah teorisine ynelik deerlendirmelerinde aslah teorisinin sonularn da gz nne alarak aklamalar yapmas ve bu sonularn yetlerle elitii
ynleri ortaya koymas tabidir.
Aslah Fikrini Yanllayan Vahy Deliller

Mtrd, Kurn- Kermdeki pek ok yetin Mutezilenin bu anlayn
nakzettiini belirtmektedir. Bu konuda ileri srd onlarca yetin her biri zerinde tefsirinde yeri geldike tekrar tekrar benzer aklamalar yapmaktadr.. Burada her biri yeti ayr ayr deerlendirmek yerine ayn argman destekledikleri
tespit edilen ve ska kullanlanlar genel bal altnda incelenecek daha sonra
byle bir gruplandrma altna girmeyen czi nitelikli delillere zel bal altnda
yer verilecektir.
Genel Deliller
1. Mtrd, Kurn- Kermde bir insann ya da peygamberlerin Allahtan
baar ve yardm talep ettiini bildiren, dualarn zikreden veya bunu emreden
yetlerin aslah prensibini yanllandn belirtmektedir. Hatta daha Kurnn ilk
yetlerinde Ftihada zikredilen Allaha snma ve doru yol zere olma talebinin aslah prensibiyle tezat tekil ettiini ileri srmektedir. nk Mutezilenin
aslah prensibi kabul edilirse insann Rabbine dua etmesi, snmas, hatta kr
ve tevekkl etmesi anlamn yitirir. Zir Mutezileye gre kulun mkellef klnd eyleri yerine getirebilmesi iin gerekli olan imknlar kendisine verilmitir.
Mutezileye gre ykml tutulduu hususlar yerine getirmesi iin gerekli olan
imknlardan bir tanesi bile Allah nezdinde kald takdirde kulun mkellef olmas
546
Mtrd, Te`vltl-Kurn (lm Kontrol Bekir Topalolu), II, 486.
4. OTURUM
209
ciz deildir. Dolaysyla insann zaten kendisine verilmi bulunan bir eyi istemesi ilh lutfu gizlemesi anlamna gelir, bu ise nimete kar nankrlktr. Sonu
olarak sanki Allah, byle bir davran emretmekle, nimetlerine kar nankr davranmay, onlar gizlemeyi ve problem karmak iin istemeyi emretmi gibi olur.
Allah hakknda byle bir zan tamak ise kfrdr.
Aslnda Allahtan dua talep edildii bir durumda u ihtimaller sz konusudur.
Ya kulun talep ettii ey Allah nezdinde bulunmu olabilir, fakat O, tamamn kula
vermemitir; ya da bulunmaz. kinci durumda onu istemek Yaratc ile alay etme anlamna gelir. nk birinden kendisinde bulunmayan bir eyi isteyen kimse yaygn
telakkiye gre onunla alay etmi saylr. u da var ki, insann talep ettii ey;
a) Ya mkellef tutmakla birlikte onu kuluna vermemesi Allah iin ciz olan
bir eydir; bu durumda Mutezilenin anlay kknden yklr, zir onlarca din
asndan kul iin yararl olan bir eye sahip olup da onu vermedii halde kiiyi
mkellef tutmas Allah iin mmkn grlmez.
b) Ya da nezdinde bulunan imkn kuluna vermemesi Allah iin ciz olmaz.
Bu durumda kulun talepte bulunmas, Allahm, bana hakszlk etme! mnasna
gelir. Rabbi hakknda bilgisi bundan ibaret bulunan kiiye gereken ey yeniden
mslman olmaktr. Halbuki Allahtan yardm talep eden herkes Onun nusreti
geldii takdirde baarsz duruma dmeyecei ve Onun korumas gerekletiinde doru yoldan ayrlmayaca konusunda kesin bir kanaat ve gnl huzuru
iindedir. Ne var ki, Mutezileye gre byle bir imkn Allahn katnda bulunmamaktadr.
Aslnda Mtrdye gre byle bir dua ve talep Mutezile anlayna gre
yersizdir, nk Allah (aslah prensibine gre) insanlarn istedikleri eyi vermeye muktedir deildir, aksine buna g yetirebilen kendileridir, bu adan sz
edilen konuda dua ve niyazda bulunmak onlarca yersiz bir ura olmaktadr.
547
Halbuki yette beni mslman olarak vefat ettir diyor bu ve benzeri yetler
Mutezileyi nakzeder. Onlara gre byle bir dua abestir. nk zaten Allah katndakini vermitir. kincisi Allah onu mslman olarak ldrmeye malik deildir.
Zten her bir kimseye vereceini vermitir. Yannda olmadn bildii bir eyi
548
birinden isteyen ya onunla alay etmi veya verilen nimeti gizlemi demektir.
Bu delilendirme biimi nermesel olarak yle ifade edilebilir:
Aslah prensibine gre Allah kula vermesi gereken her eyi vermitir.
547
548
Ysuf 12/101.
Mtrd, Te`vltl-Kurn, VII, 366-367
210
MM MTRD ve MTRDLK
O halde kulun Rabbinden bir ey istediinde bu a) Olmayan bir eyi istemek

demektir ki, bu alay anlamna gelir b) ya da zaten verilen nimeti gizlemek demektir. Bu da nankrlktr.
2. Kurn- Kermde Allahn lutuf ve ikramda bulunduunu ifade eden pek
ok yet bulunmaktadr. Halbuki Mutezile kelmclarna gre Tanrnn, sadece m`minlerden birine has olan herhangi bir lutfu sz konusu deildir, nk
Allahn insana olan lutfu, mutlaka din adan en elverili olan vermesi (aslah)
ve rzsna uygun den davran biimini beyan etmesi eklinde olur, bu ise btn kfirlere de verilmi bulunmaktadr. u halde Mutezilenin anlayna gre
yetlerde zikredildii zere ilh lutuflarda m`minlere has bir ayrma gitmek
mmkn deildir. Allahn kullarna kar lutuf ve ikramda bulunduunu ifade
eden yetler aslah prensibinin yanlln ortaya koyar. Bu yetler Mutezilenin
Allahn insanlara ancak aslah olan yapmas sz konusudur. Eer byle yapmazsa zalim olur, grne kar ak delildir. Zir gereklilik olduu yerde lutuftan
bahsedilemez. Ancak kendisi zerine bor olandan fazlas verildiinde lutuf sz
konusudur. Zir vermesi gerekeni veren lutfetti, minnet etti diye isimlendirilmez.
Yapmas gerekeni yerine getiren herkesin bu fiili bir minnet ve lutuf zellii tamaz. krm ve lutuf (Fazl) zerine gerekli olmayan vermektir. zerine gerekli
549
olan vermek ise vefadr. Bilinen ve mutat olan dile gre bu lutuf deildir.
Mtrdye gre ise Kurn, Allahn insanlara bu dnyadaki lutfu yannda
hirette de verdii mkfatn bir lutuf olduunu beyan etmektedir. Nis sresinde
550
bu Allahtan bir nimettir buyurulmas cennete de ancak Allahn rahmeti ve
551
fazl ile girilebileceini gstermektedir. Yani insan ilhi kurtulua kendi amelleriyle deil ilhi rahmetle mazhar olmaktadr. O zaman btn taat fiilleri Allaha
kr anlam tamaktadr. Zten Allahn insanlara kar lutfu olduu iindir ki,
insanlarn bunlara kar kretmesi gereklilii domaktadr. Aslah prensibine
gre bunlar yapmak Allaha vcip olduuna gre (vcb alellah) onlara lutuf ve
ihsanda bulunduunu hatrlatmas ve kretmelerini talep etmesinin bir mnas
552
yoktur, nk O, zerine deni yapmtr.
549
550
551
552
Mtrd, Te`vltl-Kurn, III, 319.

en-Nis 4/ 70.
Mtrd, Te`vltl-Kurn, III, 318.
Bu konuda ayn mantkla yaplan pek ok itiraz bulunmaktadr. Mesel Ysn sresinde dilesek onlar (suda) boarz, ne kendilerine imdad eden olur ne de kurtarlrlar. Ancak bizden
bir rahmet ve bir sreye kadar yaatma vardr buyurulmaktadr. Bu aslah grn nakzeder.
Boulmalar aslah ise onu yapmad. Eer yaatlmalar aslah ise o zaman da bu rahmet olmaz.
nk yapmas zerine gerekli olan yapmak rahmet deildir. Halbuki bunun rahmet olduunu haber verdi (Mtrd, Te`vltl-Kurn, XII, 87)
4. OTURUM
211
Mesel, Ysn sresinde dilesek onlar (suda) boarz, ne kendilerine imdat

eden olur ne de kurtarlrlar. Ancak bizden bir rahmet ve bir sreye kadar yaat553
ma vardr buyurulmaktadr. Bu yet de aslah grn nakzeder. Boulmalar
aslah ise Allah bunu yapmamtr. Eer ibklar aslah ise o zaman bu rahmet olamaz. nk yapmas zerine gerekli olan yapmak rahmet deildir. Halbuki yet
554
bunun rahmet olduunu haber vermitir.
stelik Kurn- Kermde Allahn hikmeti, rahmetini ve fazln dilediine
tahsis ettiine dair beyanlar bulunmaktadr. Bu yetler de aslah grnn yanl555
ln ortaya koymaktadr. Rahmetini dilediine has klar yeti bu balamdaki naslara rnek verilebilir. Mutezileye gre ise Allahn elinde lutuf yoktur.
Peygamberlik hak edene gerekli klnmtr. Onlarn szlerine gre lutuf ve seimi
Allah deil, insanlar kendilerine gerekli klmlardr, dolaysyla onlara gre lutuf
556
Allahn elinde deil kendi ellerindedir.
Allah kendini lutufkr olarak tanmlamtr.
Yapmas vcip olan aslah yapmak ise lutuf deildir.
O halde lutuf aslah deildir.
Allah da lutfettiini bildirdii ve bunlara kredilmesini emrettiine gre o
halde aslah olann dnda da yaptklar bulunmaktadr.
3. Yine Kurnda birine bir hayr dilediinde onu red edecek yoktur
buyurulmaktadr. Mutezileye gre ise herkesin iman etmesini dilemi ama
557
kul reddetmitir. Dolaysyla kul Allahn irade ettiini red etmeye maliktir.
Benzer bir ekilde dilediini rahmetine soktuunu ifade eden beyanlar da
Mutezile anlayyla badamaz. Onlara gre herkesi rahmetine sokmay
diledi. nk herkesin iman etmesini diledi. Ancak Allah rahmetine dilediini soktuunu haber vermitir. Zir Allah hidyeti seeceini bildiini rahmetine sokmu, aksini dileyeceini bildiini ise rahmetine sokmas mmkn
558
deildir.
553
554
555
556
557
558
Ysn 36/43-44.
Mtrd, Te`vltl-Kurn, XII, 87.
l-i mrn 3/74.
Mtrd, Te`vltl-Kurn, II, 339; kr. a.mlf., Te`vltl-Kurn, II, 190.
Mtrd, Te`vltl-Kurn, VII, 121.
Mtrd, Tefsrl-Kurnil-azm el-msemm Te`vlt Ehlis-snne (nr. Ftma Ysuf elHyem), Beyrut: Messesetr-Risle 1420/2004.V, 354.
MM MTRD ve MTRDLK
212

Allah rahmet ve lutfunu dilediine has kldn beyan etmitir.
Demek ki, rahmet ve lutfu herkese ynelik deildir.
O halde herkes iin aslah olan yapmamtr.
B. zel Deliller
Mtrd bu temel noktalarn yannda ayrca eitli yetleri de aslah grnn
yanlln gsteren bir delil olarak sunmaktadr. rnek olarak u naslar verilebilir.
559
1. Onlar karanlktan aydnla karr yeti, Mtrdye gre

Mutezilenin aslah grnn aksini ortaya koyar. nk onlara gre kfrden
kmalarn salayan eylerin hepsi kfire de verilmitir. Dolaysyla Allahn
kfiri de karanlktan karmas gerekir. O zaman onarln grne gre Allahn
kfirlerin ve m`minlerin hepsinin de dostu olmas gerekir. nk verilen ey
560
dostluk sebebidir.
2. Kurn- Kermde l-i mrn sresinde muhkem ve mteabihlerin bu561
lunduunu ifade eden yet de Mtrd tarafndan aslah grn yanlln
gsteren bir delil olarak sunulur. Zir Allah her ne kadar bu yetle muhkem ve
mteabihlerin olduunu bildirdiyse de burada muhkem ve muhkem olmayan
562
beyan etmemitir. Halbuki bunlar aklasayd dinde insanlar iin aslah olurdu.
Byle bir mantk yrten Mtrdye gre sonuta bu yet Allahn her zaman
aslah olan yapmadn ortaya koymaktadr.
563
3. Onlar biz insanlar arasnda evirip dururuz yeti de Mtrdye

gre aslah grn red eder. Zir burada kfirlerin m`minlere ve m`minlerin
kfirler galip geldii anlatlmaktadr. Mtrd kfirlerin m`minlere galip gelme564
sinde hangi aslah vardr diye sorarak grn ifade etmektedir.
4. nkr edenler sanmasnlar ki, kendilerine mhlet vermemiz, kendile565
ri iin hayrldr. Biz onarla mhlet veriyoruz ki, gnah artrsnlar yeti de
559
560
561
562
563
564
565
el-Bakara 2/257.
Mtrd, Te`vltl-Kurn, II, 162.
l-i mrn 3/7.
l-i mrn 3/140.
Mtrd, Te`vltl-Kurn, II, 434; Ayrca bk. II, 449.
l-i mrn 3/178.
4. OTURUM
213
Mtrdnin zikrettii bir delildir. nk yette kfirlere gnahlar artmas iin

mhlet verildii beyan edilmektedir. Demek ki, onlara aslah grnce muamele
566
edilmemektedir. nk mhlet verilmese kendileri iin daha iyi olacaktr.
5. Onlarn ne mallar, ne de evlatlar seni imrendirmesin. Allah bunlarla
567
onlara dnya hayatnda azap etmeyi ve kfir olarak canlarnn kmasn diler
yeti de Mtrdye gre Mutezileyi aka reddetmektedir. nk onlar Allah
ancak dinde aslah olan bir eyi birine verir dediler. Halbuki vermese daha aslah
olacakt. yet verdii her eyin rahmet sebebiyle olmadn gsterir. Zir ilhi
568
fiilin sebebi ilhi ilimdir.
6. Onlara: Allahn size verdii rzktan verin dendii zaman, nankrler, inananlara: Allahn diledii takdirde yedirecei bir kimseye mi yedirelim? Dorusu siz,
569
apak bir sapklk iindesiniz derler. Mtrdye gre bu yetteki kfirlerin ifadeleri ile Mutezilenin aslah sylemi arasnda benzerlik bulunmaktadr. Zir kfiler
de eer infak ve rzk vermek onlar iin iyi olsayd Allah bizi rzklandrd gibi on570
lar da rzklandrrd derler. O zaman ya fakirlere infak edilmesi ve rzk verilmesi
aslahtr veya verilememesi aslahtr. Eer infak edilmesi ve rzk verilmesi aslah ise o
zaman Allahn onlara aslahla muamele etmedii ortaya kmtr. Eer aslah deildir
derlerse bu kez de Allah aslah olmayann yaplmasnn emretmi olmaktadr. Bu da
Allahn kullar iin dinde aslah olan gzetmesi gerekmediini gsterir.
C. Sunulan Delillerin Deeri

Bu rneklerde de grld gibi Mtrd, Mutezilenin aslah grne ynelik reddiyesini temellendirmek iin muhtemel her nass delil olarak sunmaktadr. Aslnda bu noktada Mtrdnin yapt dnemin kelm metodu uyarnca
muhatabn fikrinin uzantlarn da tespit edip bunlarn naslarla uzlamayan ynlerini gstermek hem de bu sonularn muhatabn sistemi iindeki elikilerini tepsi
etmektir. Bunu yaparken de muhataba sorular sorup yine kendisi onun mantndan cevaplar vermektedir.
Kukusuz aslah fikrini benimseyen Mutezile bu yaklamyla Kurnla elitiini kabul etmemekte ve bu dnce onlar Mtrdnin ulat sonulara
gtrmemektedir. Tabi burada Mutezile hakknda yanl bir bilgilenmeye yol
566
567
568
569
570

et-Tevbe 9/55.
Mtrd, Te`vltl-Kurn, VI, 379.
Ysn 36/47.
Mtrd, Te`vltl-Kurn, XII, 89-90.
214
MM MTRD ve MTRDLK
amamas iin aslah grnn Mutezilenin tamamna izfe edilemeyeceini

ncelikle belirtmek gerekir. Aksine Mutezile iinde de bu gr kabul etmeyen
571
hatta eletiren limler bulunmaktadr. Daha da nemlisi umum bir aslah anlayn Mutezilenin Badat ekol savunmakta, Basra ekol ise aslah teklifle
irtibatl olarak snrlandrmakta yani Mtrdnin dinde aslah olan yapmak Allah
zerine gereklidir eklinde ifade ettii dnceyi benimsemektedir. Dolaysyla
Mtrdnin Mutezileye nispet ettii grn asl savunucular Basra ekol olmaktadr. Dahas onlarn sisteminde aslah ile lutufun ayn anlamda kullanld
da grlmektedir. Hatt Mtrdnin zellikle Allahn lutuf sahibi oluundan
hareketle getirdii eletirilerin benzerini Basra Mutezilesi de umum bir aslah
grne sahip olanlara kar kullanmaktadr.
571
msl. Bir b. el-Mutemir
4. OTURUM
215
13. TEBL
MTRDNN MUTEZL AKILCILIA YNELTT
ELETRLERN EPSTEMOLOJK TEMELLLER
Do. Dr. Metin zdemir
Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi retim yesi / SVAS
572
Mutezile, Eariyye ve Mtridyye, akl vahyin hizmetinde kullanan

573
ekollerdir. Fakat her birinin akla bitii rol ve ykledii sorumluluk farkldr.
Aslnda bu ekollerden her biri iin, akla rol bimede belirleyici temel unsur, akln
nass karsnda nerede duracayd.
572
573
Badat Mutezilesinden Smme b. el-Eres (. 213/828), ilk defa akl bilgiyi din (sima)
bilginin nne geiren kii olarak gsterilmektedir. Bu konuda o, eer eriat olmasayd ve
Allah hakkndaki bilgi peygamberlerce getirilmeseydi, Onu bilmek yine de akl iin zorunlu
olacaktr demektedir Ebl-Huzeyl el-Allf (. 235/849) ise akl, insann kendisi ile evresinde bulunan canl ve cansz varlklar birbirinden ayrt edebildii zorunlu bilgi vastas,
his ve bilgi elde etme kuvveti olarak tanmlar. (Bkz., Ramazan Altnta, slm Dncesinde
levsel Akl, stanbul 2003, 124). Fakat Eb Ali el-Cbb, akln bilmesi zorunlu olan bilgiler
konusunda, Smme b. el-Eresten farkl dnr. Ona gre, insan, akl kmil ve bli olmadka kendisine teklif vacip olmaz. O akl yrtmenin gzelliini zorunlu olarak bilmedike
akl kmil ve bli olmaz. Eyann bir Yaratcs olduunu dnmedii takdirde, akl yrtmeyi terk etmekten dolay Onun kendisini cezalandracandan emin olmamasna dair bir
dnce kalbine domadka veya bunun yerine geecek bir melek, bir resl vb bir uyarcnn
sz olmadka, o kimseye teklif vacip deildir. Bkz., el-Ear, lk Dnem slm Mezhepleri,
[Makltl-slmiyyn], eviren: Mehmet Dalkl-mer Aydn, stanbul 2005, 344. Mtrd
de Mutezil anlayta olduu gibi, akl, tabiat birbirine uygun olanlar bir arada toplayan,
tabiat birbirine aykr olan eyleri birbirinden ayran ya da ahlk anlamda gzel ve irkin olan birbirinden temyiz eden bir meleke olarak grr. Earler ise Mutezile ve Mtrdlerin
aksine, akl duyulur eylerin zerindeki hakikatlere ve bu arada ahlk hakikatlere ulamay
mmkn klan bir meleke ya da yeti olarak grmezler. Bununla birlikte onlara gre de akl
dini anlamda mkellef olmann nkouludur. nk onlara gre akl, her ne kadar iyi ve kty tespit etmede yetkin olmasa da onlar birbirinden ayrma ve kavrama yetisine sahiptir. Bkz.,
Ramazan Altnta, a.g.e., 138, 142.
Mutezilenin byk ounluu akl mutlak bir bilgi kayna ve nakil karsnda bir hakem
olarak grr; itikad sistemlerinde bu noktay daima gz nnde bulundurur. Bu nedenle de
akla uygun hale getirmek iin naslar ska te`vl etmek durumunda kalr. Ehl-i Snnet limleri
ise akl, naklin aklanmas ve tefsiri bakmndan gerekli grmekle beraber, onu snrl ve tek
bana hakikatleri kavramaktan aciz kabul eder, akl-nakil atmas durumunda nakli esas
alrlar. Bkz., lyas elebi, slm nan Sisteminde Aklclk ve Kad Abdlcebbr, stanbul
2002, 27-28.
216
MM MTRD ve MTRDLK
Mutezile asndan akln snr, onun tarafndan bilinmesi imknsz olan konularda bitmekteydi. Bu, akl tarafndan bilinmesi mmkn olan btn konularda,
nassn akl teyit eden bir konumda olduu; bu balamda, grn itibariyle bu ikisi
arasnda bir atma olduunda, akln hkmnn nassn hkmne tercih edilmesi
574
gerektii anlamna gelmekteydi. Ancak akla olabildiince zgrlk veren bu
aklc eilim, slmn temel ilkelerini, eski Yunandan tevrs eden felsef yntem
ve fikirlerle izah etmeye kalknca, zellikle Allahn sfatlar konusunda vahyin
koyduu snrlarn dna kmaya baladlar. Bunun zerine Mutezile, karsnda nassn otoritesinin dna klamayacan savunan Earli ve Mtrdlii
buldu. Bununla birlikte, bu son iki ekolden Earlik, akla yalnzca nass kavrama, aklama ve istidlalde bulunma rol vermekteydi. Earler asndan, grnrde akl nass ile attnda, her zaman nassn hkmnn tercih edilmesi
575
gerekiyordu. Buna karn, Mtrdlik, Mutezile ve Eariyyeye nispeten daha
ll ve dengeli bir aklclk eilimindeydi. Mtrdler, Earilerin aksine akla
kavrama, aklama ve istidlalde bulunmann yan sra, yargda bulunma grevi de
verirken bu grevin snrlarn Muteziller kadar geni tutmuyorlard. Akl iyiyi
ve kty ayrt edip belirleyebilirdi ama bu konuda bir teklifte bulunma yetkisine
sahip deildi. Bu yetki yalnzca vahye aitti. Bu itibarla temel inan konularnda
576
yegne otorite, akl deil vahiy olmalyd. te Mtrdler, akla bitikleri bu rol
574
575
576
el-Ksm er-Reass, akln yeri ve nemini aklarken yle demektedir: badet ksma ayrlr: Allah bilmek ve tanmak, Onu raz eden ve gazaplandran eyleri bilmek, Onu raz
eden eyleri yapp gazaplandran eylerden kanmak te bu ibadetin kayna, Allahn
kullarna sunduu kanttr. Bunlar da akl, Kitap ve Peygamberdir. Akln kant, Allah
bilmeye ve tanmaya delalet eder. Kitabn kant, Allaha ibadet edilmesi (gerektiine) delalet
eder. Peygamberin kant ise, ibadetin (nasl yaplacana) delalet eder. Akl, son iki kantn asldr. nk bu son ikisi onunla bilinir, yoksa o, onlarla bilinmez. Bunu iyice anla
Bkz., el-Ksm er-Ress, Kitbu Uslil-Adl vet-Tevhd, (Resilul-Adl vet-Tevhd, tahkik:
Muhammed Ammara, Msr 1971 iinde), I, 96. Benzer bir yaklam iin ayrca bkz., el-mm
Yahy b. el-Hseyin, er-Reddi al Ehliz-Zey minel-Mebbihn, (a.g.e., iinde), II, 325.
el-c, el-Mevkf, tahkik: Abdurrahman Umeyre, Beyrut 1997, III, 262, 267.
mm Mtrd, bu tr konular daha ok nbvvetin ispat ve gerei bahislerinde tartr. (Bkz., Kitbt-Tevhd Tercmesi, tercme: Bekir Topalolu, Ankara 2002, 223-232). [Bu
eserden bundan sonra, el-Mtrd, K. et-Tevhd Tercmesi olarak sz edilecektir].Ali el-Kr,
dinde akln yeri ve nemi konusunda, Mutezile ile Mtrdlik arasndaki farka iaret ederken
yle sylemektedir: Bizimle gzellik ve irkinliin akli olduuna hkmeden Mutezile arasndaki fark, stad Eb Mansr el Mtrd ile Semerkand limlerinin umumunun syledikleri
u noktadr: Onlara gre akl, gzel ile irkini idrak edince, Allah Tel iin de kul iin de
gereini yapmay icap ettirir. Bize gre ise, bu gerektiren, akl deil de Allah Teldr. Gzel
ve irkinin gereini Allah Tel kullar zerine vacip klar. Ehl-i Snnet limlerinin ittifak ile
Allah Tel zerine hi bir ey vacp deildir. Bize gre akl, bir alettir. Allah Tel ite bu-
4. OTURUM
217
dorultusunda, Mutezilenin zellikle tevhit ve adalet ilkesi balamndaki akl

karmlarna iddetle muhalefet ettiler. Bu konuda, nasstan kardklar prensipleri, kendilerine zg akl yntemlerle elde ettikleri deliller aracyla desteklemeye ve ispat etmeye altlar. Fakat bu konuda, zellikle Mtrdnin balatt
ilk hamleler sonraki Mtrdler iin bir model oluturdu.
Biz bu tebliimizde, bilgi kaynaklar ierisinde en byk deeri akla veren
Mtrdnin, aklclklaryla temeyyz etmi olan Mutezilenin nemli simalarnn grlerine ynelttii eletirilerin epistemolojik temellerini grmeye ve onlar
deerlendirmeye; bylece onun Mutezil aklclk karsndaki konumunu tespit etmeye gayret edeceiz. Tebliin amac, 14. Asra kadar Ear kaynaklarnda
577
hemen hi atfta bulunulmayan Mtrdnin , vahyin snrlarnn dna tat
iddia edilen baz Mutezil fikirlere kar verilen mcadeledeki yeri ve nemini
gstermeye almak ve bu arada, onunla ayn kulvarda hareket eden Ear arasnda, bu balamda bir mukayese yaplmas imknna zemin hazrlamaktr. Bu
amacmza uygun olarak ilk nce onun ynteminden ksaca sz etmenin yararl
olaca kanaatindeyiz.
I. mm Mtrdnin Yntemi
mm Mtrd, beer bilginin kaynaklar retisini ilk defa kelm disiplini
ile ilgili sistematik bir eserde ele alan bir mtekellimdir. Onun bu yntemi daha sonralar, el-Baklln (. 403/1013) ve el-Badadi (. 429/1037 gibi Ear kelmclar
578
tarafndan izlenmitir. Onun Kitbt-Tevhd adl eserinin hemen banda ilk nce
bu konuya yer vermesi artc deildir. nk ona gre, herkesin kendi inancn hak
577
578
lunan gzellik ve irkinlii akla gstermesi sebebiyle akla o hkm tantr. Bizimle Earler
arasndaki fark udur: Earler diyorlar ki: Peygamber gnderilmedike akl Allah Telnn
hkmlerinden bir hkm bilemez. Biz diyoruz ki; akl, Allahn hkmlerinden bir ksmn
peygamber gnderilmeksizin de bilebilir. Bu da peygamberin peygamberliini tasdik etmenin
gereklilii, zararl olan yalann haram oluu gibi dnme ve aratrmaya ihtiya olmakszn
olur; yahut kinata bakp dnmek suretiyle olur. Baz hkmleri de kitap inmeden, peygamber gnderilmeden bilemez. ou hkmler byledir. Buhra limleri Earlerde olduu gibi
peygamber gnderilmeden bize gre srf akl ile iman farz olmaz, kfr de haram olmaz, diyerek Eb Hanifeden rivyet edilen yukardaki sz, peygamber gnderildikten sonra mnasna
almlardr. Bkz., mm zam, Fkh- Ekber Alliyyl-Kr erhi, tercme: Y. Vehbi Yavuz,
stanbul 1979, 267-268.
W. Montgomery Watt, Mtrd Problemi, eviren: brahim Hakk nal, (mm Mtrd ve
Mtrdlik, hazrlayan: Snmez Kutlu, Ankara 2003 iinde), 151.
Eyub Ali, Mtrdlik, eviren: Ahmet nal, (M.M. erif, slm Dncesi Tarihi, stanbul
1990 iinde), I, 298.
218
MM MTRD ve MTRDLK
grp bakalarnkini batl grmesinden kaynaklanan kaostan kurtulmann yegne

yolu salam bilgidir. Ayrca bu hususta taklit yolunu tercih etmek de, taklit edilenlerin doru olup olmadklar test edilmediinden yanltc olabilecei iin salkl
bir zm deildir. O halde herkesin dinini delilleriyle birlikte bilmesi gerekir. Bu
nedenle ilk nce yaplmas gereken i, salam bilginin kaynaklarn gstermektir.
579
Ancak bu yollar bilindii takdirde insan, dinini delilleriyle birlikte renebilir.
Mtrdye gre salam ve doru bilgi ancak salam yollarla elde edilebilir.
Bu onun asndan ok nemlidir. Zir o, kendi dneminde yaygn olan felsef
ekollerin epistemolojik tartmalarndan haberdardr. zellikle insann bilginin
kaynan kavramaktan aciz olduunu, dolaysyla onun kendisine ilham olunan
eyle amel etmesi gerektiini savunanlar iddetle eletirir. Byle bir durumda,
herkesin kendi zihnindeki yanla doru kisvesini giydirmesi mmkn olduundan insanlarn tek bir gerek ve doru zerinde birlemeleri imknsz olacaktr.
Bu durumda ise insanlarn kargaa ve anari ortamna srklenme olasl ok
yksektir. te bu amazdan kurtulabilmek iin, nesnel gereklii yakalamann
yollarnn iyi bilinmesi gerekir. Ona gre nesnel bilgi ancak, idrak (be duyu),
580
haberler ve istidll (akl) yoluyla bilinebilir.
Mtrd, duyular yoluyla oluan idraki inkr edenleri eletirirken onlarla tartmaya bile gerek olmadn, apak bir hakikati inatla inkr eden bu kimselere
ancak fiziksel bir iddet uygulayarak onlarn bu anlamsz srarlarndan vazgemelerini salamak gerektiini syler.
Ona gre ikinci srada yer alan salam bilgi kayna haberlerdir. Haberler, duyulara dayal idraklerin aktarmndan ibaret olduklarndan onlar bir bilgi kayna
olarak inkr edenlerle birincisini inkr edenler arasnda hibir fark yoktur. Haberlerin bilgi kaynaklarndan birisi olduklar akl bir zorunluluk olduuna gre, peygamberlerin getirdikleri haberlerin de kabul edilmesi gerekir. Mtrdye gre,
peygamberlerin doruluklar, getirdikleri mcizelerle ispat edildiinden, onlardan
bize intikal eden haberler hakknda, yalnzca bizzat onlara ait olup olmadklar
konusunda phe duyulabilir. Dolaysyla ona gre, bir haberin bizzat peygamberden aktarld sabit olduunda, haberin mahiyeti ile ilgili bir phe tamak,
ak bir hakikati inkr etmekle ayn eydir. O halde, bu balamda dikkat edilmesi
gereken en nemli husus, Hz. Peygambere ait olduu iddia edilen herhangi bir
haberin, bizzat ona ait olup olmadnn test edilmesidir. Bu nedenle o, mtevtir
579
580
Bkz., el-Mtrd, K. et-Tevhd Tercmesi, 3-4.

el-Mtrd, K. et-Tevhd Tercmesi, 9; Akaid Rislesi, (slm Akaidine Dir Eski Metinler I
iinde), eviren: Y. Z. Yrkan, stanbul 1953, 11.
4. OTURUM
219
ve haber-i vhid olmak zere haberleri iki ksma ayrr. Mtevtir haber, tek tek
ele alndklarnda yanlma ihtimalleri olmakla birlikte hepsinin birden yanlmas mmkn olmayacak bir topluluk tarafndan nakledilen haberlerdir. Doruluu
mcizelerle kantlanm olan peygamberlerden aktarlan bu tr haberlerin kabul
edilmesi zorunludur. Aksi takdirde apak bir bilgi kayna inkr edilmi olur.
Mtrdye gre haber-i vhid ise, mtevtir haber derecesine ulaamayan
haberdir. Bu tr haberlerle ilgili olarak o, onlarn hem rvilerinin hem de muhtevalarnn iyiden iyiye incelenmesi gerektiini syler. Ona gre, bu tr haberlerle
ancak bu inceleme sonucunda doruya daha yakn olduklarna ilikin bir kanaat
581
hsl olursa amel edilebilir.
Ona gre, doru bilgiyi salayan nc kaynak ise akldr. Onun asndan
akl, dier iki bilgi kaynandan elde edilen bilgilerin doruluunu test etmede
gerekli olan en nemli aratr. Nitekim hem duyular hem de haberler yoluyla elde
edilen bilgiler baz durumlarda yanltc olabilir. Mesel, duyu algs, ok uzaklardaki bir cismi bize kendi olaan hacminden ok daha kk gsterebilir. Ayrca
yalan konumas mmkn olmayan topluluun nitelikleri ve miktar konusunda
da yegne belirleyici lt akldr. Dier taraftan peygamberlerin doruluklarn
ispatlayan mcizelerle sihirbazlarn gz balayclklarnn birbirlerinden ayrt
582
edilmesi iin de akln iletilmesine ihtiya vardr.
Bununla birlikte, Mtrdye gre akl btnyle hatadan arnm deildir.
Dolaysyla akldan kaynaklanabilecek hatalardan korunmak iin makuln yannda nakle de dayanmak gerekir. nk akldan gizli kalan eylerin mahiyet ve
knhn anlamak iin mutlaka nakle ihtiya vardr. Kim nakil olmadan her eyin
mahiyet ve knhn anlayabileceini iddia ederse, akla zulmetmi ve ona tayamayaca bir yk yklemi olur. Buradan kan sonu udur: Vahye muhalif
olmayan akln hkmn almak lazmdr. Eer akl hkmden kan netice vahye
583
aykr olursa o zaman vahyin bildirdiini kabul etmek gerekir.
584
stidllin gereklilii konusunda geni aklamalarda bulunan Mtrd, ne

yazk ki, istidll yntemleri konusunda herhangi bir aklamada bulunmamtr.
Dolaysyla onun kulland istidll yntemlerini ya da epistemolojisinin temel
581
582
583
584
Bkz., K. et-Tevhd Tercmesi, 10-12.

Bkz., a.g.e., 13.
Bkz., Muhiddin Baeci, Mtrdnin Kelm Metodu, Eb Mansr Semerkand Mtrd,
iinde, Erciyes . Gevher Nesibe Tp Tarihi Enstits, Yayn no: 6, Kayseri, 1986, s. 26.
Bkz., el-Mtrd, K. et-Tevhd Tercmesi, 13-17. Mtrd epistemolojisinin temel dayanaklarna ilikin geni bir deerlendirme iin ayrca bkz., Bekir Topalolu, Eb Mansr elMtrdnin Kelm Grleri, (mm Mtrd ve Mtrdlik iinde) 178 vd.
220
MM MTRD ve MTRDLK
referanslarn tespit edebilmek iin, onun uygulamalarna ve verdii rneklere bakmamz gerekecektir. Biz bu tebliimizde yalnzca onun Mutezileye ynelik belli
bal eletirilerine deinerek sz konusu referans noktalarn grmeye alacaz.
II. Mtrdnin Mutezil Aklcla Ynelttii Eletirilerin Epistemolojik

Temellleri
Mtrd, Kitbt-Tevhd adl eserinde Mutezileye, ilhi sfatlarn mahiyeti ve
zatla ilikisi, madumun eylii, insan fiillerin yaratlmas, ilhi iradenin mahiyeti, kaza
ve kader, byk gnahkrn dnya ve hiretteki durumu ve imann tanm gibi temel
585
meselelerde nemli itirazlarda ve eletirilerde bulunmutur. Ayrca o, Te`vltulKurn adl tefsire dair eserinde, sz konusu meselelerde referans olarak kullanlan
yetlerin yorumlarnda da bu itiraz ve eletirilerini tekrarlam ya da daha farkl boyutlardan onlar deerlendirme yoluna gitmitir. Bizim bu tebliin hacmi ierisinde
bu konularn hepsine birden deinme imknmz olmadndan, burada zellikle ilh
sfatlardan fiili sfatlar, fiillerin yaratlmas ve kader olmak zere birbiriyle balantl
temel konuya ilikin baz rneklerden hareketle konumuzu aydnlatmaya alacaz.
1. Fiil Sfatlarla lgili Eletiriler

Mtrd, Kitbt-Tevhdde, Badat Mutezilesinden Kabye zt sfatlar
konusundaki grlerinden dolay eletirilerde bulunurken amacnn Mutezilenin
ilmi seviyesini gstermek olduunu aka belirtir. Onun naklettiine gre, Kab,
Mutezile asndan yeryz sakinlerinin imamdr. Dolaysyla Kabnin ilmi sevi586
yesi belirlendiinde, doal olarak Mutezilenin ilmi dzeyi gsterilmi olacaktr.
587
Mtrdnin aktarmna gre, Kab, fiil sfatlar ile zat sfatlar arasnda
588
ayrm yaparken halin ve ahsn deimesini lt olarak kabul eder. Eer
585
586
587
588
Mutezileye ynelik eletiri konular ve onlarn deerlendirilmeleriyle ilgili bkz., M. M. erif,

a.g.e., I, 301.
el-Mtrd, K. et-Tevhd Tercmesi, 65.
Mutezileye gre fiil sfatlar baz durumlarda Allaha nispet edilip, baz durumlarda da Ona
nispet edilmedikleri iin hdistirler ve Allaha ezelde nispet edilmezler. Bkz., lyas elebi,
slm nan Sisteminde Aklclk, 255.
Ear, Mutezilenin fiil sfatlara ilikin grn frka ismi zikretmeden aktarr. (Bkz., lk
Dnem slm Mezhepleri, 173). Badd ve ehristn ise, Kbnin sfatlar konusundaki
grlerini aktarrlarken onun yalnzca irade ve kelm sfatlaryla ilgili grlerine deinirler.
Srasyla bkz., Mezhepler Arasndaki Farklar, eviren: Ethem Ruhi Flal, Ankara 1991, 132;
el-Milel ven-Nihal, tahkik: Muhammed Seyyid Keyln, Beyrut, tarihsiz, I, 76-78.
4. OTURUM
221
herhangi bir sfatn ilintili olduu kimselerin halinde bir deiiklik sz konusu
oluyorsa o fiil sfattr. Mesel, Allah, filan rzklandrr da filan rzklandrmaz, bir durumda merhamet eder de dier durumda merhamet etmez denmesi,
hallerde ve ahslarda bir deiiklii ifade ettiinden rzk verme ve merhamet
fiil sfatlardan kabul edilmelidir. Dolaysyla bu tr sfatlar, rzk verir ya da
vermez ifadesinde olduu gibi olumlu ya da olumsuz olarak kullanlabilirler.
Buna karn, Kudret, ilim ve hayat gibi sfatlarda ilinti ve nispet ynnden bir
deiiklik sz konusu olamayacandan, onlar zat sfatlar arasnda kabul etmek gerekecektir.
Mtrdye gre, Kab sfatlar kategorize ederken mantk olmaktan ok
uzak bir temel zerinden hareket etmektedir. nk ona gre bir sfatn hangi
kategoride deerlendirilmesi gerektiini belirlemek iin, onlarn olumlu ya da
olumsuz olarak kullanlmas gibi sbjektif bir ltten hareket edilemez. Burada
belirleyici olan unsur, Allahn hdisle vasflanamayaca prensibi olmaldr.
Ona gre, Kabnin yapt gibi bunu mmkn grrsek, Allahn dzelten, bo589
zan, iyi, kt sfatlaryla da nitelendirilmesi mmkn olurdu.
Mtrd bu grn, diyalektik bir karsamayla temellendirmeye alr.
Onun bu balamda kulland karsama ynteminin, muhalle/imknszlkla ne590
ticelenenin muhal/imknsz olaca eklindeki mantk bir temele dayandn
sylemek mmkndr. Ama, murzn iddiasnn muhal/imknsz olan bir sonuca gtrdn gstermektir. Bu gsterildiinde, muhl olan bir neticeye gtren
asln da muhal olduu apak olarak ortaya konmu olacaktr.
Mtrd, bu yntemini yukardaki meseleye yle uygular: ncelikle
Kbnin fiil sfatla neyi kastettii belirlenmelidir. Eer fiilin kendisini yani yaratmay (halk) Allahn sfat olarak kabul ediyorsa, bu, ona gre sonucu byk
tehlikeler douran bir szdr. nk yaratl(m) fesd, irkinlik, zorunluluk,
acz, pis ve kt olma zellikleri tar. Herkes kendi sfatyla nitelenir. Sz konusu
zellikler akl banda herkesin kendisine nispet edilmesine rz gstermeyecei
vasflar iken Allaha nasl yaktrlabilir? Grld zere birinci alternatifte,
Kabnin yaratmay sfat olarak kabul etmesinin muhal bir sonuca gtrd rnekleriyle gsterilmi, bylece muhal olana gtrenin de muhal olduu vurgulanmtr. Eer Kab, ikinci bir alternatif olarak fiil sfatlarla yaratmadan baka
bir eyi kastediyorsa, bu takdirde de, ilh sfatn fiil demek olduunu kabul
589
590
el-Mtrd, K. et-Tevhd Tercmesi, 65-66.

Bu yntemin detaylar hakknda bkz., Eb Hmid al-Gazzal, tikadda Orta Yol, eviren:
Kemal Ik, Ankara 1971, 18.
222
MM MTRD ve MTRDLK
etmi demektir. Fiil ise yaratlm yani hdis bir nesne olduu iin, Allahn onunla da nitelendirilmesi muhldir. Dolaysyla Kabnin bu gr her hlkarda
muhal olan bir sonuca gtrmektedir. O halde onun grnn kabul edilmesi de
591
muhaldir.
Bu balamda Mtrd, bazen, muhle gtrenin muhal olduu prensibiyle
murzn kabul ettii hususlarn, ispat edilmesi gereken konular iin asl yaplma592
s prensibini birlikte kullanr. Aadaki karsama, bu yntemin uygulanlna
gzel bir rnektir:
Kbye sorulur: Senin iddian u ki, rahmet ve mafiret fiil sfattr, lnet ve
etm (yerme, svme) sence fiil sfattr. u halde rahmet ve lnet diye isimlendirilip Allaha nispet edilecek fiil hangisidir? Eer Cennete veya cehenneme koymak, kulun amelini kabul ve reddetmek ve benzeri eylerdir derse, aslah, tadl
ve tecvr konularndaki grleriyle Allah rahmdir, kullar hakknda kendileri
iin elverili olmayan eyleri yapmaz tarzndaki sz boa km olur; oysaki
btn bunlar Allahn kullar hakknda gerekletirdii fiillerdir. Eer daha baka
bir mnann (fiil) varln iddia edecek olursa, bu defa da rahmetle lnet Allahn
yaratmad eyler olacak, fakat yine onlarla nitelendirilmi bulunacaktr. unu
da belirtelim ki, Kbnin etm ifadesi Allaha nisbet edilemeyecek irkin bir
593
szdr.
Mutezilenin adalet prensibine gre, kul kendi abasyla cennet ya da cehennemi hak ettiinden, Kabnin kendi prensiplerine gre rahmet ve lnet olarak
isimlendirip Allaha nispet etmek zorunda kald fiilleri, Allahn, kullarn cennete veya cehenneme koymas olarak yorumlama imkn kalmaz. Eer Kab
baka bir anlam kastettiini iddia edecek olursa, bu seferde Allahn rahmet ve
lnet gibi yaratmad eylerle nitelendirilmesi sz konusu olacaktr. Grld
591
592
593

Gazzl, bu prensibi yle aklamaktadr: Hasmn aleyhine hisse veya akla dayanan bir
delilimiz yoksa, onun fikrini kyasta asl olarak alp istifade edebiliriz. O, davasn ykmak
demek olan inkr yoluna sapamaz. [Bkz., al-Gazzl, tikadda Orta Yol, 21]. Bklln (.
403/1013), ilk dnem kelmclarnn kulland isdidll yntemlerini alt ksma ayrarak aklar. Bkz., et-Temhd, tahkik: eyh mdddn Ahmed Haydar, Beyrut 1987, 31-33. Daha sonra
Gazzl bunlar daha da geniletir ve sistematik olarak anlatr. Mtrdnin kulland istidll
yntemleri, daha ok Gazzlnin ksmda zetledii yntemlere ve onlarda kullanlan temel prensiplere tekbl eder. Bu yntemler ve onlarda kullanlan temel prensiplerin ayrntlar iin bkz., al-Gazzl, a.g.e., 17-21. Bu yntemler, Gazzl sonras kelm tartmalarnda
daha da genileyecek ve felsef argmanlarn da kullanlmasna balanacaktr. Bkz., Fahreddin
Razi, Kelma Giri (el-Muhassal), eviren: Hseyin Atay, Ankara 2002, 37-40.
4. OTURUM
223
zere bu rnekte, Mutezilenin kabul ettii aslah prensibi asl olarak kabul edilmi ve bylece muarz, kendi prensipleriyle elikiye dtn grd iin iddiasndan vazgemeye zorlanmtr. Dier taraftan, Kabnin fiil sfatlara ilikin
grnn bir baka adan da muhale gtrd gsterilmitir. nk Allahn
zatnn yerme ve svme gibi fiil sfatlarla nitelendirilmesi mmkn deildir.
Bu yntemin yararll, Gazzlnin de hakl olarak belirttii gibi, ancak
muarzn, kendi grnn muhalle sonulandn kabul etmesi durumunda
594
sz konusudur. Nitekim zellikle ikinci rnekle ilgili olarak Mutezile, prensip olarak Allahn irkin olan yaratmayp yalnzca iyi olan yarattn kabul
595
ettiinden , Kabnin Mtrdye itiraz etme hakk vardr. nk bu prensibe
gre, Allahn irkin olan yaratmas sz konusu olmadndan herhangi bir irkin
vasfla nitelendirilmesi dnlemez. Dolaysyla btn irkin nitelikler, o niteliklerin bizzat yaratcs olan insana aittir. Bu bakmdan bu tartmann Mtrd
asndan, insan fiillerinin yaratlmas ile ilgili baka bir tartma erevesinde
sonulandrlmas mmkn gzkmektedir. Bu yzden biz, bu rneklerin hemen
ardndan, mm Mtrd ile Kab arasnda, insan fiillerinin yaratlmas zerine cereyan eden tartmaya gemenin yararl olaca kanaatindeyiz.
2. nsan Fiillerinin Yaratlmasyla lgili Eletiriler

Mtrd, kullarn fiilleri hakknda Mutezilenin grn eletirirken ncelikle
onlarn dnmenin temel ilkelerinden saptklarn gstermeye alacan belirtir. O,
Mutezilenin bu konuyla ilgili yetlerin mhiyetine nfz edemedii kanaatindedir.
Bu tartmayla ilgili temel iddialar iki ana grupta toplanr: Mtrdye gre
insan fiilleri Allah tarafndan yaratlr. Ona gre bu durum, insan hrriyetine asla
zarar vermez. nk Allah bizzat fiilin kendisini yaratr, arzi olarak sonradan
fiile ilien nitelikler ise fiilin aslndan deil, tamamen insann niyet ve iradesin596
den kaynaklanr. Mutezileye gre ise durum tamamen bunun tersidir. Eer
insan fiillerini Allah yaratyorsa, o zaman sorumluluk insana deil, Allaha ait
597
demektir. Her iki taraf da bu konuda kendi grn desteklediini dnd
594
595
596
597
Bkz., al-Gazzl, tikadda Orta Yol, 18.

Kd Abdlcebbr, el-Mun, tahkik: Ahmed Fud el-Ehvn, Msr 1962, XIII, (Ltf), 278;
erhul-Uslil-Hamse, tahkik: Abdlkerm Osmn, Kahire 1965, 132.
Bkz., K. et-Tevhd Tercmesi, 286 vd.
Bkz., Kd Abdlcebbr, Fadlul-tizl, tahkik: Fud Seyyid, Tunus 1974, 63; a.mlf., erhulUslil-Hamse, 344 vd.; a.mlf., el-Muht bit-Teklf, tahkik: es-Seyyid Azmi, Msr, tarihsiz,
366-379; Semih Duaym, Felsefetl-Kudur f Fikril-Mutezile, Beyrut 1985, 249 vd.
224
MM MTRD ve MTRDLK
yetleri referans olarak kullanr. te Mtrd, bu balamda, Mutezilenin sz

konusu yetleri yorumlarken iddia ettikleri gibi rasyonel bir zeminde hareket etmediklerini gstermeye almaktadr.
Mtrdnin zikrettii argmana gre, Mutezile bu konuya ilikin fikrini
temellendirirken, insan fiillerinin bir ksmnn emredilip dier ksmnn da yasakland tezinden hareket eder. Eer sz konusu fiillerin tamamn Allah yaratyorsa, o zaman Allah, bir anlamda kendisine iyilikleri yaratmay emretmi,
ktlkleri yaratmay ise yasaklam demektir.
Mtrd, byle dnen kimseyi eletirirken ayn yntemi kullanr. O, yine
iki ihtimal zerinden fikir yrterek, birincisinde, muarzn grnn muhale
gtrdn ispat etmeye, muarzn birinci ihtimali kabullenmekten kanmas durumunda, kanlmaz olarak gndeme gelen ikinci alternatifte ise, onun bu
birinci ihtimali kabullenmeyiini asl yaparak bizzat kendi iddiasyla elitiini
gstermeye alr.
Argmann kullanl yledir: Bu istidlalde bulunan kimseye yle bir
soru yneltilir: Allah iman ve benzeri davranlar yaratmasn kula emretmi,
kfr ve benzeri ktlkleri yaratmaktan da onu menetmitir tarzndaki bir hkm kabul ediyor musun? Eer evet derse Allahn insanlara yaratc olmalarn
emrettiini aka belirtmi olur. Halbuki Mslmanlar Allahtan bakasnn hlk
olmasn kabul etmemi (aksine) hlkn hem rab hem ilh olduunu kabul etmilerdir. Bu durumda fiilinin hlk olan her bir kulun da bu konumda tutulmas
gerekecektir, bu ise btn Mslmanlarn reddettii husustur
Aka grld zere argmann bu ksm, muarzn grnn muhal olan
bir neticeye gtrd, dolaysyla onun da muhal olduuyla ilgilidir. Muarz ben
bunu deil, tamamen baka bir eyi kastediyorum diye itiraz edecek olursa, o
zaman da onun bu itiraz asl yaplp kendisiyle elitiinin gsterildii ikinci aamaya geilir. Aadaki ifadeler, Mtrdnin bu ikinci ksm nasl uyguladn
gstermektedir:
Eer hayr derse ona yle mukabelede bulunulur: Fiilin emredilmesi veya
yasaklanmas onun yaratlmasnn emredilmesini yahut da yasaklanmasn gerektirmediine gre neden sen yle bir iddia ileri sryorsun? ayet Allah kullara
ait fiillerin yaratcs olsayd Onun da bu fiillerle emredilmesi veya onlardan nehyedilmesi gerekirdi. Halbuki emir ve nehiy yoluyla hibir zaman yaratma emri
598
veya yasa gereklememektedir.
598
4. OTURUM
225
Bu yntemin temel sorununun, bu rneklem iin de devam ettii gzkmektedir. Nitekim Mutezile, biz, yaratmayla yoktan var etmeyi deil, insann verili
gcyle kendi fiilini kendisinin oluturmasn kastediyoruz. Bu da onun yoktan var eden bir yaratc deil, her hangi bir eyi, hdis/sonradan olan bir gle
planlayp takdir ederek gerekletiren olduu anlamna gelir dediin de, kendi
grnn muhal bir sonuca gtrd iddiasna hakl bir itirazda bulunmu olmaktadr.
Mtrd, bu tr konulara ilikin savunmasnda, tmdengelimci akl yrtmeyi kulland yerlerde ise, ok daha baarl ve tutarl gzkmektedir. Mesel o,
599
Allah her eyin yaratcsdr yetini yorumlarken yle sylemektedir:
Bu ifade, Mutezilenin [fiillerin yaratlmasna ilikin], Allah yalnzca
baz eylerin yaratcsdr, filan kimsenin dedii gibi her eyin yaratcs deildir
eklindeki grlerine bir cevap niteliindedir. Eer Allahn bu szn, Onun
eynn bir ksmn koruyup dier bir ksmn korumadndan dolay eyann
yalnzca bir ksmyla snrlamak mmkn olsayd, o zaman Allahn, o her eye
600
vekildir szn de eynn yalnzca bir ksmyla snrlamak mmkn olurdu.
Halbuki bu, ifade genel olarak geldii iin ciz deildir. Bu nedenle ilk ifade de
genellik ifade ettii iin, eyann bir ksmyla snrl tutulamaz. Eer insan bu eyin yaratcsdr demek mmkn olsayd, o her eyin yaratcsdr, ona kdirdir
demek de mmkn olurdu. Halbuki bunu sylemek, ak bir irkinliktir. Allahtan
601
bizi szde arlktan ve haktan uzaklamaktan korumasn niyaz ederiz.
Bu adan ona gre, bu tr genel ifadelerin, hususa indirgenmesi mmkn
deildir. Zir o zaman Allah her eyi bilir eklindeki genel ifadenin de tahsis
602
edilmesi mmkn olur ki, bu imknszdr.
Kd Abdlcebbr ise bu tr itirazlara yle cevap verir:
Her eyi O yaratmtr ifadesinden maksat, yaratlm/mahlk sfatyla nitelenen her eydir. nk bunlarn hepsi Allah tarafndan yaratlmtr. Bu, her
eyi yedim diyen kimsenin szne benzer. Kastedilen, yenmesi mmkn olan
her eydir. Dolaysyla bu yet, [kullarn fiillerini de Allahn yarattn iddia
edenlerin] grn desteklemez. Onlara yle de cevap verilebilir: Burada
kastedilen, okluk ve mbalaadr, yoksa [iddia edildii gibi] gerekte genellik
599
600
601
602
er-Rad, 13/16; ez-Zmer, 39/62.

el-Enm, 6/102.
Bkz., Te`vltul-Kurn, tahkik: Ftma Yusuf el-Haym, Beyrut 2004, II, 155. Rad
Sresindeki yetin yorumu iin ayrca bkz., II, 625.
Bkz., a.g.e., II, 155.
226
MM MTRD ve MTRDLK
deildir. Nitekim Allah, yle demektedir: [Onlar katmzdan bir rzk olarak] her
eyin rnnn topland (yucb ileyhi semertu kulli ey) [gvenli ve kutlu bir
603
yere yerletirmedik mi?] . O, [Sebe Melikesi hakknda da] yle demektedir:
604
ona her eyden bolca verildiinden (ve tiyet min kulli ey).
Buna karn, Mtrdye gre, her eyi Allah yaratmtr ifadesinin ak
delaletiyle her eyin yaratcsnn Allah olduu tespit edilmitir. Dolaysyla burada zmnen yrtlen mantk yle olmaktadr:
Allah her eyin yaratcsdr.
nsan fiilleri eylerdir.
O halde Allah insan fiillerinin de yaratcsdr.
Ancak bu balamda, Mutezilenin yoktan var etme anlamndaki yaratmayla, bir eyi takdir edip planlama, hdis/sonradan olan bir kudretle gerekletirme
anlamndaki yaratmay birbirinden ayrdn ve Allah her eyin yaratcsdr
ifadesindeki yaratmann yoktan var etme anlamna gelen bir yaratmaya iaret etti605
i kanaatinde olduklarn hatrlamamz gerekir. Dolaysyla bu rnek, Mtrd
ile Mutezile arasndaki tartmalarn pek ounun yntemsel farkllktan ziyade,
kavramsal ina ile ilgili olduunu gstermektedir.
Bu farklln kavramsal inya dayand, konuyla ilgili bir baka tartmada
daha ak bir biimde grlr. Nitekim Mtrd, bir baka yerde, Allah her eyin
yaratcsdr ifadesini yorumlarken yle demektedir:
Bu ifade Mutezilenin baz grlerini geersiz klar: Birincisi, onlarn u
szdr: Eynn eylii, ontolojik olarak ezeldir. Onlar yine yle demektedirler: Eynn yalnzca icad Allahtandr. Eer durum onlarn syledikleri gibi
ise, buna gre, brakn Allahn her eyin yaratcs olmasn, O herhangi bir eyin
yaratcs bile deildir. Halbuki O, zatn her eyin yaratcs olarak nitelendirmitir. Dolaysyla onlarn bu sz, netice itibariyle Dehriyyenin ve Seneviyyenin
grlerine benzemektedir. Nitekim Dehriyye; eynn temel maddesinin/tnet,
heyulann vb. ezel olduunu sylemekte ve herhangi bir eyin hilikten/min l
603
604
605
el-Kasas, 28/57. Biz biliyoruz ki, orada dounun ve batnn btn rnleri toplanmamtr.
O halde ayette kastedilen sadece orada toplanan rnlerdir. Bu yorum iin bkz., erf elMurtaz, nkzul-beer minel-cebri vel-kader, (Resilul-Adl, Msr 1971 iinde), I, 292293.
Bkz., Tenzhul-Kurn anil-Metin, Beyrut tarihsiz, 134-135.
Bkz., Kd, Abdlcebbr, el-Mun, VIII, 162-163; a.mlf., Tenzhul-Kurn anil-Metin,
134-135, 201, 364.
4. OTURUM
227
ey meydana geliini inkr etmektedir. Kez Seneviyye de, nr ve zulmetin ezel

olduunu, sonra her cinsin kendi cinsinde ve her eyin kendi aslndan trediini
sylemektedir. Bu bakmdan, Mutezilenin madm eydir sz, netice itiba606
riyle onlarn [yukarda] aktardmz grlerine benzemektedir.
Halbuki Mutezilenin madmun eylii ile kastettii ontolojik anlamla
Seneviyyenin ve Dehriyyenin ezeli maddeleri birbirinden ok farkldr. Onlar,
madum eydir derken asla Allahn varl dnda var olan ezeli bir maddeyi
ya da cismi kastetmemektedirler. Tam aksine, onlar mudumun eylii ile henz
mevcut olmayan malumu/bilineni, yani eyann Allahn ezel bilgisindeki ontolojik konumunu kastetmektedirler. Bu bakmdan onlara gre, mesel, Allahn
607
bir orta olmas, madum kategorisine girmez. nk bu bilinen bir ey deildir.
Dolaysyla Mtrd, onlarla ilgili eletirilerini, ey kavramna bizzat kendisinin
ykledii anlamdan hareketle yapm gzkmektedir. Bu nedenle onun bu balamda, Mutezileye ynelttii eletirilerinde hakl olduu sylenemez.
Kaza ve kader konusuna gelince, Mtrd ile Kb arasnda cereyan eden
tartmalarda ciddi bir yntem deiiklii gzlemlenmektedir. Kaza ve kader konusunda Mtrd, yukardaki rneklerde gzlemlendii gibi, murz, kendi grlerinin belli alardan yanl olduunu kabul etmeye zorlayan diyalektik bir
yaklamdan ziyade, daha ilkesel bir yaklam sergilemektedir. Bu balamda o,
ezeli ilh bilginin mahiyeti ve deimezlii gibi temel prensiplerden hareket etmektedir. Aada bu konunun detaylar ele alnacaktr.
3. Kaza ve Kader Hakkndaki Tartmalar

Mtrd, Allahn kaderi belirlemesini, irade etmesini ve yaratmasn ilh
bilgiye balar. Allah insan fiillerini niin yle deil de byle takdir etti? diye
sorulduunda, cevap aktr: Bunlarn seilip tercih edileceini bildii iin.
Onun irade, halk ve kazs sayesinde insanlar setiklerine ular, tercih ettiklerini
608
gerekletirirler.
Bu bak asna gre, Allahn insan fiillerini nceden bilmesi demek, onlar
zorunlu klmas anlamna gelmez. Aksine Onun bunlar, insann irade ve ihtiyarna bal olarak nasl olacaklarsa o ekilde bilmesi demektir. Dolaysyla bu temel
606
607
608
Bkz., Te`vltul-Kurn, IV, 320. Mdma ey denilemeyecei prensibi ile ilgili bkz., Akaid
Rislesi, 16; K. et-Tevhd Tercmesi, 110-111.
Kd Abdlcebbr, erhul-Uslil-Hamse, 176-177.
228
MM MTRD ve MTRDLK
ilkeden hareketle, insan fiillerine ilikin kader, zorunlu bir belirlemeyi deil, kesin bir ngrnn tespit edilip kayda geirilmesini ifade eder. Daha akas bu
tespit yaplmasayd bile insan yine yapaca eyleri yapacak, bu itibarla sonuta
herhangi bir deiiklik olmayacakt.
Bu durum, insann fiillerinde, kaderden dolay bir cebir bulunmadn, onun
iledii fiillerin aksini de ileme imknna sahip olduunu gsterir. Ayrca psikolojik olarak da insan kendisinin hr, tercihler yapabilen, hem fil hem de terke
muktedir olduunun bilincindedir. Kader konusunda bu tr bir teorik zeminden
hareket eden Mtrd, Kb ile yapt tartmay yle sonulandrmaya alr.
Bu durumda kader sadece dier cevher ve arazlar yaratmak, fiillerin oluaca
zaman ve meknlar belirlemek gibi bir fonksiyon icra etmektedir. Sz edilen bu
faktrlerin bulunuu onlar iin bir mazeret veya bahane tekil etmiyorsa, tartmakta olduumuz kaz ve kader de ayn ekilde herhangi bir bahane ve mazeret
609
tekil etmez.
Ksacas, bu balamda Mtrd, iki temel ilkeden hareket eder. Birincisi,
olaylar nceden nasl olacaklarsa o ekilde kesin olarak ngren ilh ilim, dieri
de insanda, kendisinin hr bir fil olduuna dair var olan bilintir.
Bu arada o, bu konuya ilikin grlerini temellendirmeye alrken mahedeye dayanmay da ihmal etmez. Ona gre insan, fiillerini yaparken her zamanki i grme gcnde bir azalma olmad halde, beklentisinin stnde bir
yorgunluk ve sknt ile kar karya kalabilir. Dahas fiilini, planlad mekn ve
zamann dnda gerekletirmek durumuna da debilir. Btn bunlar, onun fiilinin btn ynlerden kendisine ait olmadna, dolaysyla da kendisi tarafndan
610
yaratlp gerekletirilmediine ilikin ak duyu verileridir.
Ksaca sylemek gerekirse, bu balamda Mtrd, errin Allaha nispetinin
yaratma ve takdir cinsinden olduunu, bunun da asla errin kendisiyle ayn anlama gelmediini vurgular. Yani fiil, kulun iradesine uygun olarak Allah tarafndan
yaratlp takdir edildiinden, onun er oluu, yaratma ve takdirden deil, onlara
sebep olan insan iradesinden kaynaklanr. Bu teori, yaratma kavramnn kullara
nispeti durumunda farkl bir anlam tadn iddia edenler asndan itiraz edilebilir grlse de kendi iinde tutarl ve sistematiktir. Bu bakmdan Mtrdnin,
zellikle bu konuda, Mutezile karsnda, kendi perspektifinden son derece tutarl bir savunma rnei sergiledii grlmektedir.
609
610
el-Mtrd, a.g.y.
el-Mtrd, a.g.e., 396.
4. OTURUM
229
Sonu
Mtrdnin, zellikle diyalektik bir yntemle yazd Kitbt-Tevhd adl
eserinden hareketle, Mutezileye kar yapt savunmalarn epistemolojik temellerini belirlemeye altmzda, ksaca unlar sylememiz mmkndr:
O, ou kez, murzn fikrinin muhl/kabul edilmesi imknsz bir sonuca gtrdn ve murzn kabul ettii bir fikri asl yaparak onun bizzat kendi fikriyle
elitiini gsterme eklinde zetleyebileceimiz iki yntem izler. Onun, bazen
bu iki yntemi bir arada kulland da grlr. Fakat birinci yntemin muarz
susturabilecek lde etkili olabilmesi iin, bizzat onun tarafndan itiraz edilemeyecek gte olmas gerekir. Halbuki Mtrdnin bu balamda kulland ou
rneklerin itiraz edilebilir nitelikte olduklar grlmektedir. Bu bakmdan onlarn, mm Mtrdnin kendisine zg diyalektiinin en zayf noktalar olduklar
sylenebilir.
Bununla birlikte o, bazen kendi fikrini, kaz ve kader konusunda olduu gibi
muarzlarn da itiraz edemeyecei baz genel prensiplerden hareket ederek temellendirmeye alr. Mtrdnin zellikle Kitbt-Tevhdinde, bu tutumun onu
murzlar karsnda ok daha gl ve etkili gsterdiine ilikin pek ok rnek
bulmak mmkndr.
Buna karn Mtrd ile Mutezile arasndaki tartmalarn, sistem ve yntem farkllklarndan daha ok, kavramsal ina faaliyetinden kaynaklandn sylemek mmkndr. nk bata insan fiilleri, kaza ve kader gibi meseleler olmak zere pek ok konuda, her iki taraf da kullandklar kavramlara farkl ve yeni
anlamlar yklemektedirler. Bu farkllk, doal olarak farkl sonulara gtrmekte,
dolaysyla pek ok durumda her iki tarafn kendi perspektifinden bakldnda
hakl ve tutarl olduu gibi bir durumla karlalmaktadr.
Sonuta Mtrd, baz aklamalarnda diyalektik yntemin zaaflarndan
kaynaklanan itirazlara maruz grnse de, pek ok konuda murzlarnn elikilerini gstermeye alrken diyalektii ustaca kullanma baarsn gstermitir.
zellikle Earlerle kyaslandnda, Mutezile karsnda ok daha etkin ve baaral bir savunma verdii sylenebilir. nk o, nassn gcn ortaya koymaya
gayret ederken yalnzca teorik akln verileriyle hareket etmemi, gzleme ve tecrbi bilgiye dayal argmanlar da kullanmaya zen gstermitir.
MM MTRD ve MTRDLK
230
14. TEBL
TE`VLT EHLS-SNNEDE MUTEZL SYLEMN KRT
611
Do. Dr. Fethi Ahmet Polat

Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi / KONYA
Girizgh
Kurnn hidyet kayna olan naslar nzl anndan bugne kadar birok
farkl okumaya muhatap olmutur. Bu okumalarn tarih srete belirli kategorilerde temerkz ederek oluturduu muhtelif dnce ekollerinin en nemlilerinden birinin kendisine nispet edildii Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b.
Mahmd el-Mtrd es-Semerkand (.333/944), slm dncesinin kurumsal
anlamda ekillenmesini tamamlamak zere olduu bir gei dneminin sonunda
yaamtr. Dnyaya gzlerini at Mtrd, bugn zbekistan Cumhuriyetinin
612
snrlar iinde bulunan Semerkantn bir d mahallesidir. Abbs devletinin
merkez otoritesinin zayflad, baz yeni slm devletlerinin ortaya kt bu
dnemde, zellikle Buhara taraflarna hkmeden ve siyas bakmdan hilafete bal olan Samanler, Mvernnehir blgesinin hkimiyetini elinde tutan mstakil
bir beylik olarak tarih sahnesine kmtr. Hicretin 93. ylnda slm topraklarna
613
katlan bu blgede Smnlerin hkmran olduu topraklarda ulemann el stnde tutulduu ve dier blgelerden Mvernnehire ilim yolculuklar yapld614
, kaynaklarda nakledilmektedir.
uras bir hakikattir ki, Mtrdnin berhayat olduu tarihler, Mutezilenin
birok yerde siyaset sahnesindeki gcn kaybettii bir zaman dilimine iaret
eder; bununla birlikte Mtrdnin yaad blge, Mutezilenin entelektel dzeyde son derece gl olduu ve gcn sonraki birka asrda srdrebildii
bir blgedir. Mesel, Mutezilenin byk mfessiri Zemaher (.538/1143),
Mtrdnin doum yeri olan Semerkanta yakn bir yerde, Hrezmde dnyaya gelmi ve orada vefat etmitir. Mtrdden takriben iki asr sonra gelen
Zemahernin dneminde bile Mutezile, iktidarda olmasa, varln gizli gizli srdrse de zgrlk ve yeniliki fikirlerin bayraktarln yapmaya devam
etmitir. Hatta slm Dnyasnn birok yerinde hezimete uramalarna ve d611
612
613
614
Tefsir Ana Bilim Dal retim yesi, fethiahmetpolat@yahoo.com

zen, Mtrd, XXVIII, 146-147.
bnl-Esr, el-Kmil fit-Trih, IV, 23.
Barthold, slm Medeniyeti Tarihi, s. 47.
4. OTURUM
231
nemin zbek sultannn basks sebebiyle fikirlerini halka izhar edememelerine

615
ramen slm Dnyasnn bu corafyasnda gl bir halk desteine sahip
616
idiler. Dolaysyla Mtrdnin Mutezileyi ciddi bir hasm olarak grmesinde ve tefsirinin nemli bir blmnde onlara cevaplar yetitirmesinde evresel
artlarn byk tesiri olsa gerektir. Mtrdnin Mutezil fikirlerden ne ekilde
haberdar olduu, onlar hakkndaki bilgileri kimlerden ald, henz net olarak
617
aydnlatlamam olup ciddi aratrmaclarn ilgisini beklese de yazdklarndan
hareketle, Mutezile limleriyle grmelerde ve tartmalarda bulunduunu kabul etmek gerekir. Zten o dnemde bu blge sadece Mutezilenin deil, hemen
her slm grubun ve her farkl din mensubunun youn bir ekilde yaad bir
618
corafyadr. Esasen bu durum bile Mtrdnin entelektel dzeyinin olumasndaki nemli sebeplerden biridir.
Ear sylemin slm toplumunun egemen din anlaynda baskn bir rol
olmasna ramen Mutezilenin, sadaret makamna akl oturttuu grleri slm
ilimlerin hemen her dalnda uzun sre devam eden mnakaalarn domasna sebep olmutur. Dorusu bu tartmalarda Ebl-Hasen el-Earnin (.324/935)
-ve Ear sylemin- ortaya koyduu refleksi yok saymak mmkn deildir; ancak bu alanda en susturucu cevaplar, sevd- azam Ehl-i Snnetin sekin si619
620
malarndan ve aklc-hadar din dncenin temsilcilerinden Eb Mansr
el-Mtrd tarafndan verilmitir. Tefsirinde kimi zaman el-Mutezile, ashbulitizl, mezhEbl-Mutezile, el-Kaderiyye gibi grup isimleriyle kimi zaman dorudan ilkelerine iaretle kimi zaman da ekoln imamlarnn adyla Mutezilleri
eletiren Mtrd, akl delilleri, kanaatimizce Ebl-Hasen el-Earden daha
621
yetkin bir ekilde kullanmtr.
615
616
617
618
619
620
621
bn Battta, Rihlet bn Battta, I, 402.

Schmidtke, Introduction, s. 8.
Mutezil dnrlerin, Mtrd gibi bir mtefekkiri kendi saflarnda grmemeleri ok zcdr. Baz aratrmaclara gre, Mtrdnin Ehl-i Snnetin savunucusu olduunu hazmedememeleri sebebiyle Eb Hanifenin yolunu izleyenlere Mtrdlik adn Muteziller vermitir. Bk. Umer, Meslik, VI, 46.
Makdis, Ahsenut-Teksm, s. 323.
Feyym kitabnn baln eyhu Ehlis-Snne vel-Cema Eb Mansr el-Mtrd:
Vahdet Usli lmil-Kelm eklinde koymakta haksz deildir. Kanaatimizce bu eserin
Trkeye kazandrlmas, Mtrd ile ilgili nemli bir a kapatacaktr.
Kutlu, nsz, s. 9.
Kuran yorumlarnda akl yntemi ilk defa kullanan mfessirin kim olduuna dair eitli grler bulunsa da Mutezilenin yorum tarzna benzeyen ilk aklc yorumlarn, bn Abbasn
(.68/687-688) talebesi olan Mchid b. Cebr (.103/721) tarafndan yapld dnlmektedir (Bu konudaki tartmalar, Yahudilerin maymun ve domuzlara dntrldn anla-
232
MM MTRD ve MTRDLK
Bu tebli, birka ynteme uygun olarak ilenebilirdi kukusuz; bunlardan

biri -ki bugne kadar Mtrd hakknda yaplan almalarda genel olarak bu
ynteme uyulmutur- Mutezil mfessirlerin genel olarak hangi konular zerinde
yorumlar yaptn tespit etmek ve bu yorumlara Mtrdnin verdii cevaplar
622
mukayese etmek eklinde olabilirdi. Ne var ki, sz konusu yntem, konularla
ilgili mukayeseler yaparken spesifik tartmalarn glgesinden ayrlamamas ve
daha st bir bak as gelitirilmesine ou zaman engel olmas hasebiyle ancak
ksm faydalar temin edebilirdi. lm aratrmalara aina olanlarn da kabul edecei gibi tez almalarnda aratrmaclar belli konular zerinde younlatndan,
zamanla konunun cazibesine kaplarak evreden soyutlanmakta, bir sreliine de
olsa kendilerini o konudan kenara ekememekte ve btncl bir yaklam gelitirememektedirler.
Birincisinden farkl bir ynteme uygun olarak ortaya konan almalar ise
yukarda bahsedilen almalar kendileri iin malzeme olarak kullanrlar ve
fakat ounlukla tartmalardaki incelikler, sebepler ve sonular zerinde younlarlar. Burada meseleler btncl bir bak asyla ele alnr ve eldeki
malzemeler ilgili bilim dalnn konu, yntem ve amalar dorultusunda deerlendirilir. Tebliimiz, byk oranda bu sonuncu yntemi takip etmeye gayret
622
tan Kurn yetlerini Mchidin temsil anlatmlar olarak grmesiyle balar. Taberye gre
Mchidin bu sz yetin zhirine muhaliftir. Bk. Taber, Cmiul-Beyn, II, 173. Kurtub, bu
yoruma daha nce hibir yerde rastlamadn syleyerek aknln izhr eder. Bk. Kurtub,
el-Cmi li Ahkmil-Kurn, I, 443.). Aslnda Mutezilenin iddialar gz nne alnrsa ilk
aklclarn, Kurann iniine ahitlik yapan sahabe-i kirm olduu bile sylenebilir; nk baz
Muteziller kklerini sahabe dnemine kadar uzatrlar ve hasmlar tarafndan aalayc bir
ifade olarak kendilerine taklan Mutezile isminin, Kurn- Kermde, hakikatten sapm
toplumundan uzaklaan brahim peygamberin ( Meryem 19/48) ifadesinde anlamn bulan vg dolu bir tanmlama olduunu iddia ederler (Kd Abdlcebbr, TabaktlMutezile, s. 165; bnl-Murtad, el-Mnye vel-Emel, s. 132-137.). Her halkarda hicretin
ikinci asrnn ortalarna doru belli bal fikirleri teekkl eden bu ekol (Crullh, el-Mutezile,
s. 20-21. Kaynaklarda zikredilen rivyetlerin geni bir tetkiki, Watt tarafndan yaplmaktadr.
Bk. Watt, slm Dncesinin Teekkl, s. 259-269.) tefsirde rasyonel dncenin bayraktarln ksa zamanda eline geirmitir Ahmed Emn, Zuhrul-slm, II, 40.). Bu dnemde geni
taraftar kitlesi kazanan itikad ve fkh mezheplerin toplumsal kabule mazhar olanlar ayakta
kalabilmiken ayn ilgiye muhatap olamayanlar tarih sahnesinden ekilmeye balamtr. slm
toplumunda hkim olan iki byk itikad ekol, bu zaman diliminin ardndan Mslmanlarn
her alandaki alglarn ve davran biimlerini etkileyen grlerini neretmilerdir. Bu iki
ekolden birincisi, naslarn anlalmasnda nakilci yntemi nceleyen Ear sylem; ikincisi ise
bunun karsnda konumlandrabileceimiz Mutezil sylemdir.
zellikle Ragp mmolunun, Mtrd ve Te`vltl-Kurndaki Metodu adl almas bu
erevede yaplm bir almadr.
4. OTURUM
233
etmitir. Mtrd gibi byk bir limin, Mutezile gibi nemli bir gruba verdii
cevaplar ieren olduka hacimli bir kitabn deil bir teblide, birka doktora
tezinde bile tketmek mmkn deildir. Bu sebeple, ok nemli olduunu dndmz baz konular, yeterli olduunu dndmz miktarda rnekle
ele aldk. Konuyu datacan ya da uzatacan dndmzden, Te`vltta
Mutezil syleme yneltilen her eletiriyi ayr ayr ele alarak deerlendirmelerde bulunmadk.
A. Mtrdnin Tefsir Anlay ve Te`vlt Ehlis-Snne

Mtrdnin tefsire bak, onun, usl kitaplarnda daha sonra hret bulacak olan u mehur tefsir ve te`vl ayrmyla daha iyi anlalabilir (Esasen
Mutezileye verdii cevaplarn ynn ve erevesini de byk lde bu ayrm belirlemitir). Buna gre tefsir, yetlerden murat olunan mnann ne olduuna
dair kesin bir kanaatle konumak ve Allah Tely o mnann kastedildiine ahit
tutmaktr. Bu ekilde yaplan tefsir yet salam ve kesin bir delile dayanyorsa dorudur; dayanmyorsa, yasaklanm olan rey tefsiri trndendir. Te`vl ise
bundan bir para farkldr. Kesin bir kanaat belirtmeksizin ve Allah Tely da o
te`vlin doruluuna hit tutmakszn muhtemel anlamlardan birisini benimseyip
623
ne srmek, te`vldir. Bir anlamda bu ameliye tefsiri rivyet, te`vli de diryet
erevesine oturtur ki, Mtrdnin ya da talebelerinin esere Te`vlt adn uygun
grmesi, hatt ondan on yl kadar nce vefat eden Tabernin de (.310/923) tefsirine Cmiul-Beyn an Te`vl i yil-Kurn adn vermesi, tam da bu yaklam
sebebiyledir. Esasen te`vle bu anlam veren Mtrd, Eb Hanfenin (.150/767)
tenzl ile te`vl ayrmndan etkilenmitir. Eb Hanfeye gre baz yetlerin hem
tenzli hem de te`vli ayn iken bazlarnn tenzli ile te`vli farkldr ve bu ikincisi
yorumcuya zgr bir alan aar. Bu alanda dile getirilen tercihler ve neriler sebe624
biyle hi kimse tekfir edilemez.
Mtrdden bize kalan hacimli tefsir, salt bir nakiller yn ya da nakiller erevesinde ksm almlarda ve aklamalarda bulunan bir tefsir klliyt
623
624
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, I, 1.

Eb Hanife, Kitbul-Fkhl-Ebsat, s. 47. Kukusuz bu noktada Eb Hanifenin te`vl anlay
ile Mtrdnin te`vl anlaynn tam olarak rtp rtmedii ciddi olarak gzden geirilmelidir. Eb Hanife tarafndan tenzil kavramnn karsna te`vl kavramnn yerletirilmi olmas, te`vl kelimesine yorum anlamnn yaygn bir ekilde verilmesinden nceki bir dneme
denk geldiinden, Eb Hanifenin bu ayrmnn aslnda te`vli yorum deil, hakikat ve akbet
anlamna oturtan bir gr de yanstyor olabilir. Te`vl kelimesinin semantik geliimine dair
nere hazrlamakta olduumuz bir makale almas olduunu belirtmek isteriz.
234
MM MTRD ve MTRDLK
olmayp rasyonel dncenin her satrda kendisini hissettirdii bir aheserdir; ancak esefle belirtmek gerekir ki, Mtrd, tefsir tarihinin talihsiz bir mfessiridir.
Kelm alannda ne kmakla birlikte tefsirde hret bulmas iin uzun asrlar
beklemesi gereken mfessir, bir vefa rnei olarak grlmesi gereken son dnem almalaryla birlikte yeniden bu sahann dikkatine ve ilgisine mazhar olmutur. Gerek u ki, diryet tefsirlerinin ilk rnei olarak grlen Keftan
yaklak iki asr nce te`lif edilmi olmas, onu bu sahann ilk eseri saymamz
625
gerektirirken, byle olmamtr. Snn dnyann Mutezileye tefsir sahasnda
en ikna edici cevaplar veren ilk mfessiri olarak onun ad gemesi gerekirken,
Rznin (.606/1209) Meftihul-ayb adl tefsirinin glgesinde kalmtr. Tefsir
usl ve tarihi alannda yazlan eserlerde Mtrdye yer verilmemi olmas zc olduu kadar dndrcdr de
Muhtemelen 16. asrdan itibaren, Snn ve i iktidar arasndaki kavgann
kzmasyla Mtrd ve Mtrdlik Osmanlda canlandrlm ve Mtrdnin
Te`vlt -kimi kavramlar ve kelimeleri sansre uramsa da- o dnemde yo626
un bir ekilde istinsah edilmitir. Ne var ki, Mtrdlik itikd bir ekol olarak biline gelse de o tarihlerden bu yana Mtrd ve Mtrdlie dair ciddi
almalar yok denecek kadar az olmutur. Trkiyede kimi ilim adamlarnn
627
gayretleri sonrasnda gn yzne kan snrl saydaki baz eserler bir yana,
kabul edelim ki, bu alandaki almalar yzmz aartacak sayda ve keyfiyette deildir. Mesel, Mtrdnin tefsiri zerine yaplm ve konu etrafndaki tartmalar byk lde sona erdirmi herhangi bir akademik alma
628
yok denecek kadar azdr. Kald ki, Mtrdnin tefsircilii birka akademik
almayla tketilemeyecek kadar geni bir inceleme sahasndan oluur. Son
dnemde Trkiyede ve eitli Arap lkelerinde Te`vltn yeni tahkiklerinin
neredilmesi, ge kalm bir grevin ifasndan baka bir ey deildir. Arzumuz,
slm Dnyasnn asrlar nce yitirdii analitik dnceyi yeniden bulmas;
bu dnce izgisinde faaliyetler icr etmi, fikirler retmi beyinlerine sahip
kmas ve elinden kard medeniyet projesini ancak bu dnceyi hayata
geirmekle gerekletirebileceini idrak etmesidir.
625
626
627
628
zde, Mtrdnin Tefsir Anlay, s. 15.

Kutlu, nsz, s. 9.
Bu konuda Hseyin Atay ve Bekir Topalolunun kiisel gayretleri her trl takdirin zerindedir; ancak tm bu gayretlere ramen Arap dnyasnda Mtrdnin tefsirinin iki yeni tahkik
almasnn yaplm olmas; fakat Trkiyede henz tamamnn tahkik edilip Trkeye kazandrlmamas, Trkiyedeki ilm cmiann ban ne edirecek bir durumdur.
Bk. mmolu, Mtrd ve Te`vltl-Kurndaki Metodu; zde, Mtrdnin Tefsir
Anlay.
4. OTURUM
235
B. Mtrdnin Te`vlt Ehlis-Snnede Mutezil Syleme Ynelttii

Eletiriler
Mtrdnin tefsirini nevzuhr bir alma olarak grmek mmkn deildir.
Kukusuz kendisi de nceki limlerin eserlerinden sklkla alntda bulunmutur.
Bunlar ierisinde isimlerini verdii limlerin yan sra isim vermedii pek ok
lim de bulunmaktadr; ancak onu en ok etkileyenlerin banda Eb Hanfenin
629
geldii aktr.
Gerei sylemek gerekirse Mtrdnin Mutezil dnceye eletiriler
yneltmesindeki en nemli sebeplerden biri, Hanef mezhebinin hem itizal dncede hem de Mtrdde belirgin bir etkisinin bulunmasdr. Mvernnehir
630
blgesinde Mutezil dnce genel olarak Haneflikle birlikte yaylmtr.
Kendisi de bir Eb Hanfe bals olan Mtrd, bu yaylmay tehlikeli bir gelime olarak grm ve bir anlamda Haneflii korumak amacyla Mutezileye
sava amtr. Mesel, kfirlerin Allah Tel tarafndan saptrldn ya da
kabih addedilebilecek fillerle imtihan edildiini anlatan yetleri Mutezile,
kfirlerin kiisel tercihlerine balayarak anlar: Biz Hristiyanlarz diyenlerden de salam sz almtk; ama onlar da akllarndan karmamalar istenen
eylerden nemli bir ksmn unuttular. Bu sebeple biz de aralarna kyamet gnne kadar srecek dmanlk ve kin salverdik. Allah, ne yapmakta olduklar631
n onlara bildirecek! mealindeki yette anlatlan husus, Allahn onlar terk
etmesi ya da hzln ierisinde brakmasdr; ancak Mutezileye gre hzln,
632
m`min kullara verilen ltfun, kfirlerden esirgenmesidir. Oysa Eb Hanfe
ve Mtrdye gre hzln, kiinin Allahn rzasna uygun fiilleri yapmaya mu633
vaffak klnmamasdr; burada herhangi bir hakszln olmas da dnlemez; nk Allahn bu tasarrufu, ilmine bal olarak ortaya kan bir tasarruf
olup Tanrnn, kullarn fillerine dair tm yaratmalar, kullarn hr iradeleriyle
634
buna ynelmeleri sonrasnda gereklemektedir. Dolaysyla onun yetle ilgili bu tevcihi, Mutezil sylemin Eb Hanfenin grlerini kendi grleri
dorultusunda kullanmalarnn nne gemektir.
629
630
631
632
633
634
bn r, et-Tahrr vet-Tenvr, XXV, 148.

Kyasettin, Mtrdnin Mutezileye Bak, s. 69.
el-Mide 5/14.
Zemaher, el-Kef, II, 130.
elebi, Hzln, XVII, 419; Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, III, 225.
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, II, 23-24. Bu konuyla ilgili kukusuz onlarca rnek vermek
mmkndr. Mesel,, insan ve cin taifesinin cehennem iin yaratldn anlatan ayette (elArf 7/179) yine bu konu, bu sefer farkl alardan ele alnr. Bk. Mtrd, Te`vlt EhlisSnne, II, 309-310.
236
MM MTRD ve MTRDLK
Mtrdnin Mutezile eletirisiyle bu kadar megul olmasnn bir baka sebebi, Mutezilenin ok gl bir felsef arka plana sahip olmas ve buna bal olarak
toplumun her kesiminde kendisine taraftarlar bulmas, ulema tarafndan dikkate alnmas ve onlara cevaplar yetitirilmesidir. Kim bilir, belki de o dnemde Semerkant
halknn ya da entelijansiyasnn Mtrdden byk beklentileri vard. Te`vlt
halkn, Kitbt-Tevhdi ise entelijansiyann beklentilerini karlamak maksadyla
yazm olmas kuvvetle muhtemeldir. Daha sonra blgenin nemli mfessirlerinden
birisi olan Zemaheryi de yetitirecek olan Mutezil dnce, blgenin entelektelleri arasnda, Mtrdnin endielenmesini gerektirecek bir hzda yaylmaktayd.
Akl ve Arap dilinin imknlarn son derece baarl kullanan bu grubun ciddiye
alnmamas sz konusu olamazd. Esasen Mutezilenin Te`vltta ya da Meftihulayb gibi dier tefsirlerde bu denli nemsenmesinin sebebi, nemsenmeyi hak edecek derecede gl argmanlar olmasdr. Hatt unu sylemek hi de abart olmayacaktr; eer Zemahernin Kef olmasayd, tefsir geleneinde ciddi bir halka
635
eksik kalrd. Bu tefsirin at yolda yryen ya da ona reddiye olarak yazlan birok tefsir, bugn elimizde olmazd. Dolaysyla tefsirdeki Mutezil gelenee bgane
kalmak, deil Mtrd iin, sradan bir mfessir iin bile mmkn deildi.
Mtrdnin Mutezil dnceye ynelttii eletiriler, temel olarak u balklar altnda deerlendirilebilir:
1. Akl Deliller Eliindeki Eletirileri

Mtrdnin akl karsamalarndan birou, Mutezileyi eletirdii ya da
onlara cevaplar yetitirdii satrlarda grlr. Onun ok gl aklc tenkitlerinin olumasnda, karsndaki ok gl aklc dncenin varl yadsnamaz.
Rakibiniz, muhalifiniz ne kadar gl olursa siz de o kadar gl olursunuz ve
onun argmanlarndan daha glsn retemediiniz mddete galip gelme ansn yakalayamazsnz. Dolaysyla Mtrdnin gl akl deliller retmesinde
kendi kiisel kabiliyeti kadar Mutezilenin de etkili olduunu dnmek gerekir.
Mutezil sylemin bu gl yanna cevaplar yetitirme yolunda muhtemelen mfessir ok alm, bu sayede kendisini de yetitirmi olmaldr.
Mtrd tefsirinde akl istinbat hem filozoflarn akl karmlarn (istidll)
hem de fakihlerin hkm istinbatnda kullandklar yntemleri (itihat) ieren bir
genilikte kullanlmtr. Bu tarzyla mfessir, felsef dncenin yorumda akl
635
eyh Muhammed Nidden nakledilen u sz ne kadar da gzeldir Eer u topalla

(Zemaher) kse [Sekkk (.666/1268)] olmasayd, Kurn kefedilmemi olarak kalacakt.
Bk. Eb udde, el-Uleml-Uzzb, s. 118.
4. OTURUM
237
kullanmasna benzer ekilde slm dnce geleneinin son derece fonksiyonel

bir yorumlama kanal olan fkh da devreye sokmutur. Mtrdnin naslar yorumlarken akl kullanma biimi byk lde Mutezil sylemin akl kullanma
biimine de benzer; ne var ki, bu benzerlik, onu Mutezileyle zdeletirenlerin
636
iddialarn hakl karacak mhiyette deildir. Mtrdnin akl kullanmas, filozoflarn akl kullanma biiminden de farkldr. Zten kendisi, felasifenin kitaplar637
n, ancak Kurna arz etmek suretiyle deerlendirebileceini ifade etmektedir.
Mtrdnin yetleri tefsir ederken bal kald aklclk, Kurn naslarnn
sadece ilk eldeki zahir anlamlarna tutunan aklcla da benzemez; aksine onun
aklcl, yetlere daha geni bir perspektiften bakabilen, onlardaki maslahatlar,
maksatlar ve hikmetleri, vizyonu olan yorumlara konu edinen ve konjonktrel
638
artlar dikkate alan bir aklclktr. Bu aklclk, onun btn bir leme bakn, din anlayn ve yaayn etkilemitir. Bundan olsa gerek, lemin yaratlnda Allah Telnn herhangi bir illetle muallel olmad dncesine karn o,
Allahn mevcudt yaratmasnda bir hikmet olduunu iddia etmitir. Ona gre,
Allah Tely hakkyla bilen, Onun her eyden mstani oluunu, hkmranln, sonra da kudretini; yaratmann da emretmenin de Ona ait oluu erevesindeki hkimiyetini takdir eden kimse, (Onun) fiilinin hikmet dairesi dna
639
kamayacan pekl kabul eder.
Tefsirinden alntlayacamz u rnek, bugn baz slm lkelerinde ahit olduumuz konjonktre kr bir uygulamann, Mtrdnin zihninde nereye oturduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Ey iman edenler! Allaha ortak koanlar
ancak bir pislikten ibarettir. Artk bu yllarndan sonra onlar Mescid-i Harama
yaklamasnlar. Eer yoksulluktan korkarsanz, (bilin ki) Allah dilerse ltfuyla
640
sizi zengin klar. phesiz Allah hakkyla bilendir, hkm ve hikmet sahibidir.
yetinde getirilen yasaklama, ona gre, mriklerin Mekkeye girmeleri ya da
Beytullaha gelip gitmeleri hakknda deil, onlarn ibadet maksadyla buralara
641
girememeleri, tavaf yapmamalar hakkndadr.
636
637
638
639
640
641
Esasen Mustafa Sabrinin, bir kitabn neredeyse tmyle bu iddia zerine bina etmesi de
mnidrdr. Bk. Mustafa Sabri, Mevkfl-Beer tahte Sultnil-Kader.
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, III, 222.
zde, Mtrdnin Tefsir Anlay, s. 116.
et-Tevbe 9/28.
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, II, 396-397.Mesel, peygamberlerin seimiyle ilgili aklamalar, bugn iin bile son derece ufuk acdr. Konuyla ilgili detayl bilgiler iin bk.
Ik, Mtrdnin Kelm Sistemi, s. 103-115; el-l, Eb Mansr el-Mtrd, s. 181-195;
204-205.
238
MM MTRD ve MTRDLK
Bir anlamda bu yet ile Allah Tel, m`minlerin din dokusuna zarar verebilecek bir uygulamaya yasaklama getirmektedir. Onun bu akl yorumlarndan
bir tanesi, kullarn kendi fiillerini yarattna dir Mutezil syleme ynelttii u
eletiri de grlr: Ey Rabbimiz! Bizi sana boyun eenlerden kl! Neslimizden de
sana itaat eden bir mmet kar! Bize ibadet usllerimizi gster! Tvbemizi kabul
642
et; zir tvbeleri oka kabul eden, ok merhametli olan ancak sensin. yetine
getirdii yorumda, Mutezilenin sylemlerinin akla ziyan olduunu dile getirir; nk Mutezil dnceye gre Hz. brhim ve Hz. smil sama bir talepte
bulunmakta ve tamamen kendilerini ilgilendiren bir tasarrufla ilgili olarak Allah
Telya niyazda bulunmaktadrlar. Eer itaat, Mutezilenin iddia ettii gibi ku643
lun fiillerinden olsayd, onlarn bunu Allahtan talep etmeleri abes olurdu.
Benzer bir eletiri de phesiz gklerin ve yerin yaratlmasnda, gece ile
gndzn birbiri peinden gelmesinde, insanlara fayda veren eylerle ykl olarak denizde yzp giden gemilerde Dnen bir toplum iin (Allahn varln
644
ve birliini ispatlayan) birok deliller vardr. yetinde gelecektir. Mtrd bu
yette gemi inasnda kullanlan ahap hammaddesi yerine bizzat geminin kendisinin, yani bitmi halinin zikredilmesini, Mutezile iin gl bir kar delil olarak grmektedir; nk ahap iin Allahn fiili demek mmkn ise de gemi iin
bunu syleyemeyiz. Ahap ham halde iken tabiatta var olan bir ey ise de gemi
haline gelmesi insan bir tecrbeyle mmkndr. Dolaysyla gemi insanolunun
bir retimi olmasna karn -ki Mutezilenin dncesi de budur- yette Allahn
645
delillerinden bir delil olarak deerlendirilmitir. Demek ki, geminin meydana
getirilmesinde insan bir kast ve teebbs olsa bile ilh bir takdir asla gz ard
edilmemektedir.
Burada, kullarn fiillerinin Allah Tel tarafndan yaratldna dir
Teviltta rastladmz ilgin bir bilgiye temas etmek yerinde olacaktr. Mtrd,
Mutezilenin aleyhine kullanaca O, kullarnn stnde yegne kudret ve tasarruf sahibidir. Size koruyucular gnderir. Nihyet birinize lm geldi mi elileri646
miz onun cann alr. Onlar vazifelerinde kusur etmezler. yetinde zetle u
aklamalar yapar: yet, kullarn fillerinin Allah tarafndan yaratlm olduuna
delalet eder; nk gerekte kullarn cann alan eliler deil, Allahtr (lm
647
ve hayat yaratan Odur.). Onlar bu ite sadece araclk etseler de yetteki fiil,
642
643
644
645
646
647
el-Bakara 2/128.
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, I, 92, 210.
el-Bakara 2/164
el-Enm 6/61
el-Mlk 67/2
4. OTURUM
239
bu eylemi meleklere nispet etmektedir. Meleklerin gelii, onlarn vefat ettirmeleri ile bilikte zikredilmitir; oysa gerekte can alan Allahtr. Demek ki, Allah
Tel, onlarn vefat ettirmesini yaratmaktadr. Konuyla ilgili olarak bir Mutezil,
meleklerin sadece ruhlar ekip alarak bir yerde biriktirdiini, onlar helak edeninse Allah Tel olduunu syleyerek [kendince, muhtemel itirazlar rtecek
bir anlam ortadan kaldrmaya almaktadr]. Oysa bu doru olsayd, o zaman
sz konusu makamda toplanan bir ruh, hemen vefat ettirilmedii iin fazladan bir
648
hayat yaam olurdu. Dorusu bu, hayal deil de nedir? Kald ki, her nebi iin
649
insan ve cin eytanlarnn yaratldn ifade eden yetteki anlam da yukardaki
yetin manasna benzemektedir. Orada da Mtrdye gre, Mutezilenin iddia
ettii trden bir anlam bulunmamaktadr; aksine Allah Tel, her nebiye dman650
lardan sudur eden dmanlk yarattk, demektedir.
Mtrdnin kulland akl deliller, yetler arasndaki anlam ilikilerine
yapt mracaatlarda da kendisini gsterir. Mdyene yetinin bir blmnde,

buyurulmaktadr ki, bu ifade, Eer iki erkek bulunamazsa rza gstereceiniz ahitlerden bir erkek ile -biri yanlrsa dierinin ona hatrlatmas iin- iki
kadn (olsun). anlamndadr. Malum olduu zere ahitlikte adalet sahibi olmak
651
bir zorunluluktur ve Kurnn bir emridir; ancak mdyene yetinde yaplan,
kendilerinden raz olunan ve olunmayan m`minler ayrm, adalet sahibi olan ve
olmayan m`minleri akla getirmektedir ki, bu ifade Mutezilenin byk gnah
sahipleriyle ilgili iddialaryla atmaktadr. Demek ki, hem m`min olup hem de
adaletsiz olmak mmkndr; adalet sfat olmad halde yette bu kimseden iman
vasf nefyedilmemektedir. Aksi halde yet mutlak bir ifadeyle gelir ve muhataplara, iinizden herhangi iki erkek, eklinde bir emir iletilirdi. yetin Mushaftaki
652
ifade formunda inmi olmas sarahaten Mutezilenin iddiasn rtmektedir.
Mtrdnin zellikle te`vl kavram erevesinde yorumlar getirmesi,
te`vlin yorumcuyu zgrletiren ve yorum snrlarn alabildiince esneten ikliminde zgrce dnp yazmas, baz yetler mnasebetiyle Mutezileyi dahi
glgede brakan dnceler seslendirmesine sebep olmutur. Vahye dayal bilgi
sahibi olmadklar konularda insanlarn dinen mkellef olup olmadklarna dair
648
649
650
651
652
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, II, 126.

Bylece biz, her peygambere insan ve cin eytanlarn dman kldk. (Bunlar), aldatmak
iin birbirlerine yaldzl szler fsldarlar. Rabbin dileseydi onu da yapamazlard. Artk onlar
iftiralaryla ba baa brak (el-Enm 6/112).
et-Talk 65/2
240
MM MTRD ve MTRDLK
tartma -fetret devri insanlarnn din sorumluluklar- bu konularn banda gelir. Mutezileye gre, fetret dnemi insanlar, vahiy yoluyla bilinen er hususlar
653
mstesna, Allah tanmakla ykmldrler. Oysa Mtrd bu kategorideki insanlarn hem Allah tanmakla hem de Allahn onlar zerindeki haklarn bilmekle sorumlu olduklarn iddia etmektedir.
Mesel, Eer biz, bundan (Kurndan) nce onlar bir azapla helak etseydik, muhakkak ki, yle diyeceklerdi: Ya Rabbi! Ne olurdu, bize bir eli gnder654
seydin de u aalk duruma dmeden nce yetlerine uysaydk! yetinin
tefsirinde syledikleri, gerekten hayret vericidir: Baz insanlar, eli gndermeden nce Allah Telnn herhangi bir kavmi helak etmeyeceini sylemekte ve
bu yetin zhirini delil gstermektedirler; oysa bizim kanaatimiz bunun aksinedir.
Bize gre, Allah Tel hccet olarak insanlara akl vermi olup eer teemml
ederlerse, insanlar hakikati bulabilecek ve Allahn kendileri zerindeki haklarn
bilebileceklerdir. Bu durumda, yet eli gnderilmeden nce herhangi bir kavim
helak edilmi ise o helk, bir hccet gsterilmeksizin gereklemi olmayacaktr;
ancak fadl u ihsn sebebiyle Allah Tel, [aklla derk edilen] hemen ilk mcizede
helk indirmeyip birbiri ardnca mcizeler/yt gnderir. Dolaysyla yukardaki
yet, eli gnderilmeden nce helkin olmayacan deil; bir nimet olarak hela655
kin geciktirilebileceini anlatmaktadr.
Mtrdnin akl delillerle dolu eletirileri, Mutezil dnce ile arasndaki
en nemli tartma konularndan biri olan ryetullah meselesinde de kendisini
656
gsterir. Ryetullah konusunda Mutezile kendi mezhebine uygun olarak alglad yetleri muhkem, dierlerini mtebih addeder ve bu mtebihleri sz ko657
nusu muhkemlere irc eder. Mtrd bu konuda Mutezileyi ciddi eletiriye tabi
tutmu olup ryetullah tartmalar balamnda istimdat ettii akl deliller ryeti
653
654
655
656
657
Kd Abdlcebbr, el-Muht bit-Teklf, s. 240-241; Kd Eb Yal, el-Mutemed fi UslidDn, II, 315.

Th 20/134.
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, III, 316. Konuyla ilgili detayl bilgiler iin bk. Ik, Mtrdnin
Kelm Sistemi, s. 103-115; el-l, Eb Mansr el-Mtrd, s. 181-195; 204-205.
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, II, 284. (Esasen Earlerin hirette ryetin imknn ispat sadedinde akl deliller (varlk delili) ileri srmelerine karn Mtrdnin bunu reddetmi olmas
(Kemal Ik, Mtrdnin Kelm Sistemi, s. 99-100; 134-135.) slm dncesinde aklc ya
da nakilci olan eklinde bir ayrmn ok da kolay yaplamayacann bir delilidir. Konunun
gen aratrmaclarn ilgisine ak bkir bir alan olduu aktr.).
Paki, Ryetullah Mutezilenin Okuma Biimi, s. 78-79. Mtrdlerin de eserlerinde zikrettii gibi Mutezile, Allah iin mstahl bir durum olarak deerlendirmesi sebebiyle ryetullah kabul etmemektedir. Bk. Nesef, Tabsratl-Edille, s. 508.
4. OTURUM
241
ispatlayan mstakil delillerden ziyade Mutezilenin ryetin imknszlna dair ileri

658
srd akl delillere cevap niteliindedir. Bir anlamda kendi delilini dorulayan
deil, kardakinin delillerini yanllayan bir yntemdir bu. Mesel, Musann Al659
lah Teldan ryetle ilgili talepte bulunduu yet, zerinde youn tartmalarn
gerekletii ifadeler ierir. Genelde Mutezile yeti u ekilde anlar: Gerekte bu
talep Msnn inancn yanstyor deildir; aksine yette Yahudilerin bu konudaki
taleplerine ilh bir reddiye verilmesinin zemini oluturmak iin tezghlanm bir
660
kurgudur. Yoksa Allahn grlemeyeceini Hz. Ms herkesten iyi bilmekteydi.
Kendisi de dnyada Allahn grlemeyeceini kabul eden Mtrd, Msnn buradaki duasn uhrev bir mkfat talebi olarak deerlendirir. Bu talepte bulunmas iin Musann hakl gerekeleri de vardr. Bu gerekeler unlar olabilir: Ms,
hirette ryetin mmkn olduunu bir peygamber olarak biliyordu, ancak insanlarn da bunu bilmesini istedi. Bu ihtimal, Mtrdye gre kati bir husustur.
kinci ihtimal, Musann ve mmetinin ahit olduu olaanst hadiselerin denizin yarlmas, kayadan sular kmas gibi , Msy ve inananlar, ryetin imkn
dncesine gtrm olmasdr; nk bu olaanstlkler, ancak hirette grlebilecek eylerdir. Musa, bunlara ahit olduktan sonra, hirette kati olarak var olduunu bildii ryetin, dnyada da mmkn olabilecei zannna kaplmtr. Nitekim
Ms daha dnyada iken Allahn kelmn, mhiyetini derk edemedii bir ekilde iitmitir. Ltfu ile kelmn iittirebilenin, kendisini gsterebileceini de d661
nm; ancak gelen vahiy bunun imknsz olduunu ona bildirmitir. Dorusu
r`yet hakkndaki bu aklama son derece gzel, bir o kadar da zgndr.
2. yetler Eliindeki Eletirileri

Mtrdnin, Mutezile sz konusu olduunda birinci derecede, Kurn
yetlerini kullanarak onlara eletiriler yneltmesi manidardr. Bunun balca
iki sebebi vardr; ilk olarak Kurn, din anlamda en gvenilir kaynaktr. kinci
658
659
660
661
Ryetullah konusunda Mtrdnin de gibi hide kys ettii ve bu sebeple Kabyi eletirdii
ileri srlmtr (Bk. Kyasettin, Mtrdnin Mutezileye Bak, s. 107, 136); ancak bize
gre buradaki eletiri ynteme deil, yntemin uygun olmayan bir biimde kullanlnadr.
Ms tayin ettiimiz vakitte (Tra) gelip de Rabbi onunla konuunca Rabbim! Bana (kendini) gster; seni greyim! dedi. (Rabbi): Sen beni asla gremezsin. Fakat u daa bak, eer
o yerinde durabilirse sen de beni greceksin! buyurdu. Rabbi o daa tecelli edince onu parampara etti, Ms da baygn dt. Aylnca dedi ki: Seni noksan sfatlardan tenzih ederim,
sana tvbe ettim. Ben inananlarn ilkiyim (el-Arf 7/143).
Zemaher, el-Kef, I, 141.
242
MM MTRD ve MTRDLK
olarak, Mutezile gibi kendi sylemlerini Kurnn muhkem yetleriyle zdeletiren bir dnceye verilebilecek en doru cevap, yine Kurn yetleri nda retilebilirdi. Bu sebeple Mtrdnin Kurn yetleriyle istidllde bulunarak
Mutezileye verdii cevaplar ya da getirdii eletiriler hem dikkat ekicidir hem
de olduka ikna edicidir.
Mesel, mrtekib-i kebre konusunda aklamada bulunduu ve delil olarak mracaat ettii yetler, gerekten Mutezillerin elini kolunu balayacak
662
kadar gl deliller tar. Namaz kln, zekt verin, nceden kendiniz iin
yaptnz her iyilii Allahn katnda bulacaksnz. phesiz Allah, yapmakta
663
olduklarnz noksansz grr. mealindeki yeti Mtrd, ak bir ekilde
mrtekib-i kebrenin de cennete girebileceine delil olarak grr; nk
ifadesi, en kk bir iyiliin dahi karlksz
kalmayacan gstermektedir. Oysa Mutezile, mrtekib-i kebrenin, yukarda geen her ameli yapsa da iyiliklerinin deil, sadece ktlklerinin karln bulacan sylemektedir. Mtrdye gre bu iddia, en bata Allahn
kendisine uygun grd vasflarla eliir. u yet, hibir iyiliin karlksz
kalmayacan anlatmaktadr: te, yaptklarnn iyisini kabul edeceimiz ve
gnahlarn balayacamz bu kimseler cennetlikler arasndadrlar. Bu, on664
lara teden beri yapla gelen doru bir vaattir. Oysa Mutezile, Allahn,
insanlarn iyiliklerinden geeceini, ktlklerine karlk onlar cezalandra665
can iddia etmektedir.
Ayn durum bir baka yet erevesinde de Mutezileyi yanllamaktadr:
Eer sadakalar (zekt ve benzeri hayrlar) aktan verirseniz ne l! Eer onu
fakirlere gizlice verirseniz, ite bu sizin iin daha hayrldr. Allah da bu sebeple
666
gnahlarnzn bir ksmn rter. Allah, yapmakta olduklarnz bilir. yetinde

denmektedir ki, bu ifade gnahlardan bazlarnn eitli

salih ameller sebebiyle affedilebileceini ifade etmektedir. ayet buradaki gnahlardan maksat byk olanlarsa, o zaman Mutezilenin byk gnahlarn aff iin
tvbeyi art komas batl bir iddiaya dnmektedir. Yok, eer maksat kk
gnahlar ise o zaman Mutezilenin bir baka iddias, yani kk gnahlarn herhangi bir art olmakszn da affedilebilecei iddias geersiz olmaktadr; nk
667
yet bu tr gnahlarn affn sadaka vermek artna balamaktadr.
662
663
664
665
666
667
Bu konuda detayl bir alma iin bk. Solmaz, Mtrdde Gnah Meselesi.
el-Bakara 2/110.
el-Ahkf 46/16.
el-Bakara 2/271.
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, I, 229; III, 279-280.
4. OTURUM
243
te yandan

yetinde ifade
edildii zere irk dndaki btn gnahlarn aff konusunda Allah Tel insanlara bir mit yakmtr. Deil mi ki, bu mit yaklmtr [ve tvbe art da
konmamtr], o halde byk gnah sahiplerinin aff da pekl mmkndr. Allah
bunlara dilerse azap eder dilerse affyla mukabelede bulunur. Oysa irk byle deildir. irk koan kimse ebed olarak bir baka dine itikat etmekteyken gnahkr
olan m`min itikd anlamda bir inkra dmemekte, yalnzca hevasnn ve tutku669
larnn esiri olarak gnah ilemektedir.
668
3. Hadisler Eliindeki Eletirileri

Mtrd, Mutezileye cevaplar verirken Kurn yetlerinin yan sra kimi
zaman hadisleri de kullanmtr; ancak bunlarn says olduka azdr. Onun birinci
derecede hedefi en gl delillerle muhliflerine cevaplar vermek olduundan,
hadisleri istimal hususunda ok fazla istekli olmad ya da birinci elde onlar
kullanmad ak bir ekilde grlmektedir. Tefsirinde referans verdii hadisler
-zellikle itikd konularda- byk lde konuyla ilgili yetin muhtevas dorul670
tusunda sylenmi hadislerdir. Dorusu onun bu yntemi, itikd meselelerde
668
669
670
en-Nis 4/48.
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, I, 431-432. Tabi, burada Mutezilenin yukardaki yetleri
farkl bir balama oturttuunu Mtrd de bilmekte ve bunu nakletmektedir. Mutezileye
ksmnn
gre, irk dndaki btn gnahlardan kast kk olanlardr. yetin
znesi de Allah deil, kullardr; yani Allahn dilemesi deil, gnahlardan kanmak isteyen
gnah sahiplerinin dilemesi, tvbe etmesidir sz konusu olan. Nitekim Eer yasaklandnz
byk gnahlardan kanrsanz, sizin kk gnahlarnz rteriz ve sizi erefli bir yere sokarz (en-Nis 4/31). ayetinin de iaretiyle, aff dnlen gnahlar, olsa olsa kk gnahlardr. Mtrd bu yorumun, bir defa dil erevesinde kabul edilemez olduunu syler; nk
eklindedir; yani Allahn diledikleri kastedilmektedir
ayetteki ifade deil,
(Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, I, 502-503.). Kald ki Mtrdye gre Mide sresinin 44,
45, 47. ayetlerinde belirtildii zere Allah Tel mmin ve kfir/zlim/fsk olarak sadece
iki gruptan bahsetmekte, iman ile kfr arasnda nc bir derece hibir ekilde sz konusu
olmamaktadr (Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, II, 42.).
Mesel,, Nis sresi 40. yetin tefsirinde bunu ak bir ekilde grebiliriz. phe yok ki Allah
zerre kadar hakszlk etmez. Yaplan bir iyilik zerre kadar da olsa onun mkfatn kat kat
verir. ayetini tefsir ederken iki rivyete yer verir ki bunlar tam da ayetteki mefhumu yanstr. Mslimde geen ilk rivyete gre Hz. Peygamber yle buyurmutur: Kukusuz Allah
mmine hakszlk etmez. Mmine her bir iyilik sebebiyle sevap verilir; bu da kimi zaman
dnyada bir rzk kimi zaman da hirette bir mkfat eklinde olur. kinci rivyet ise bn
Mcede Eb Sad el-Hudr kanalyla nakledilen bir hadistir. Hz. Peygamber buyurmutur ki:
Allah Tel buyuruyor ki: Kalbinde zerre kadar iyilik bulunanlar cehennemden karnz!
244
MM MTRD ve MTRDLK
haber-i vahidlere istinat etmek istemeyiine bal olabilecei gibi haber-i vhidleri
itikatta bir delil olarak kabul etmeyen Mutezileyi eletirirken aa dmek istemeyiinden de kaynaklanabilir. Bu konunun mstakil bir almayla incelenmesi
Mtrdyi daha iyi tanma yolunda nemli bir katk salayacaktr.
Mtrdnin hadislerle ilgili bu yaklam, denebilir ki, tefsirinin tamamnda
baskn bir ekilde kendisini hissettirir; ancak yukarda da belirttiimiz gibi ndir
de olsa kimi zaman sahih hadislere dayanarak Mutezileye eletiriler getirmitir.
Bu eletirilerden birisi (O gnn azab) kimden savuturulursa, gerekten (Allah)
671
ona merhamet etmitir ( ) . te bu apak kurtulutur. yetindeki rahmet
kelimesinin nasl anlalmas gerektii ile ilgili tartmada geer. Mutezile buradaki rahmet ifadesini cennet olarak anlamlandrmaktadr; nk m`minlerin
cennete gitmesi rahmet araclyla deil, bizzat kendi salih amelleri sebebiyle
olmaktadr; ancak yetteki ifadeye rahmet anlam verildiinde, bu iddialaryla atan bir durum ortaya kacaktr. Mtrdye gre bu iddia, Rabbimin beni rah672
meti ile yarlamas mstesna hadisindeki rahmet kelimesinin yerine cennet kelimesini koymak anlamna gelir ki, bu, doru deildir. Hi kimse onun
cenneti olmakszn cennete giremez eklindeki bir manann tutarszl ortadadr.
Oysa cennetin rahmet diye isimlendirilmesi, oraya ancak Allah Telnn rahmeti
673
sebebiyle girilebileceindendir. Nitekim hadiste anlatlmak istenen de budur.
Mtrd, kullanm olduu hadislerin nemli bir ksmnda senetlere de yer
vermez, cerh ve tadil konusuna pek fazla girmez. zellikle o dnem sz konusu
olduunda bu metodun ok da makbul olmayan bir metot olduunu grmek gerekir. Mfessirin kulland rivyetler ierisinde zayf olanlarn yan sra mevzu haberlere de rastlamak mmkndr. Aslnda bu durumu yadsmak da doru deildir;
nk tefsir gelenei, kendi sylemi ierisinde bir tr paradigma oluturmakta
ve bu paradigma, tefsir yazmak isteyenleri bir ekilde kendisine esir etmektedir.
yle ki, hadis konusunda ar hassasiyet gsterenler dahi bu paradigmadan kendilerini kurtaramamaktadrlar.
671
672
673
Eb Sad devamla dedi ki: Bunda phesi olan,

el-Enm 6/16.

Bu rivyet,
yetini okusun.. Bk.

eklinde Buhr, Mslim, bn Mce gibi kaynaklarda yer almaktadr. Bk. Buhr,
Rikk, 18; Merd, 19; Mslim, Mnfkn 71-73, 75, 76, 78; bn Mce, Zhd, 20.
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, II, 101; II, 535.
4. OTURUM
245
Mesel, hem tefsir hem de hadis sahasnda nemli bir otorite olan evkn
(.1250/1834), mevz rivyetler hakkndaki eserinde ar hassasiyet gsterirken
tefsirinde ayn zeni sergilememektedir. Zemaher gibi aklcl ile tannan ve
rivyetler konusunda akl szgecini kullanmaktan hibir zaman geri kalmayan bir
mfessir de tefsirinde bu konuda zaaf gstermektedir. Bununla birlikte Mtrdyi
dierlerinden ayran u nemli farkn altn izmek gerekir: Mfessirlerin pek
ou, mevz rivyetleri, surelerin faziletlerine dair blmlerde kullanmlardr;
oysa o rivyetlerin mevz olduklarndan kendileri de haberdardr. Zemahernin
Kef buna verilecek en iyi rneklerden biridir. Ne var ki, Mtrd, bu tr
rivyetlere hemen hi yer vermemitir. Srelerin faziletiyle ilgili tespit edebildi674
imiz birka rivyet ise sahih kaynaklardan alntlanm rivyetlerdir.
Mtrd, senetlerine yer vermedii haberleri Kurn btnl ve rasyonel
dnce ierisinde deerlendirmi ve kabul edilebilir grdklerine -zayf ya da
uydurma olduklarna bakmakszn- tefsirinde yer vermitir. Rivyetlerle ilgili sk
sk akl aklamalarda bulunmu olmas da bunu gsterir. Mesel, irc dncesini ele ald satrlarda Mtrd, mezmm ve makbl olmak zere iki tr irc
dncesi olduunu syleyerek irk dndaki byk gnahlarn cezasn Allaha
irc etmenin makbl irc dncesi ierisinde deerlendirilmesi gerektiini ifade
eder; ancak byk gnah sahibini hibir gnah olmayan bir fail gibi gren Mrci
sylemin mezmm irc dncesi olarak grlmesi gerektiini belirtir ve zaten
Mrcienin de kulun fiillerinde ilh hibir tedbirin olmadn iddia eden Kaderler
gibi efaatten mahrum olduunu

hadisi675
eliinde dile getirir. Daha sonra ifrat ve tefritten uzak olan orta yolun, yani ada676
let ve hakikat yolunun,
hadisinde ifade edilen yol olduunu
674
675
676
Tirmiz, Deavt, 66; Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, V, 530.

Pek ok tefsir kitabnda kullanlmakta olan bu rivyetin bu haliyle Ktb-i Sittede yer almad grlmektedir; ancak Te`vltn muhakkikesi el-Haym (el-Hyem ?), rivyetin kaynan
zensiz ve ilim ahlkna yakmayan bir ekilde Tirmiz olarak vermektedir. Oysa Tirmizdeki
rivyette baka bir husus anlatlmaktadr. Mtrdnin kulland haliyle rivyet, z itibaryla mevz bir haberdir. Bk. bnl-Cevz, el-Mevdt, I, 134; Acln, Keful-Haf, I, 442.
Elbn bu rivyetin mmetimden iki frka vardr ki havzn bana gelemezler; Kaderler ve
Mrciler eklinde olann sahih kabul ederken (Bk. Elbn, es-Silsilets-Sahha, VI, 251)
mmetimden iki frka vardr ki efatime eremezler; Kaderler ve Mrciler Dedim ki: Ya
Reslallah, Mrciler de kim oluyor? Buyurdu ki: Amelsiz imann olabileceini iddia edenler Dedim ki: Kaderler kimdir peki? Buyurdu ki: Meiet bizim elimizdedir diyenler
rivyetini mevz addeder. Bk. Elbn, es-Silsiletd-Dafe, II, 115.
rivyeti bn Eb eybenin Musannefi gibi sahih rivyetleri derleyen baz

mecmualarda gese de (Bk. bn Eb eybe, el-Musannef, XIII, 479) Beyhakye gre bu rivyet
munkatdr (senedin sahbden sonra gelen ksmnda bir veya daha fazla rvisi atlanm). Bk.
MM MTRD ve MTRDLK
246
677
beyan eder. Dorusu Mtrdnin kendi grnde olmayanlar eletirmek iin

tanklna bavurduu her iki rivyet de hadis usl asndan problemli rivyetler
olup mfessir tarafndan zensiz bir ekilde istimal edilmitir.
Mtrd, hadisler konusunda bazen yle aklc yorumlar da yapar ki, bu aklc yorumlar bize, Hz. Aienin ya da Hz. merin istidrklerini hatrlatr. Bu da
bize onun kuru bir nakilci olmadn, akla ve Kurna aykr grd rivyetleri
hi dnmeden reddedebildiini gsterir. Dorusu tefsir geleneinin rivyetler
konusunda pek parlak olmayan sicili gz nne alnrsa, Mtrdnin, cesaretiyle
farkl bir mfessir portresi izdii rahatlkla sylenebilir. Konuyla ilgili u rnek,
yeterince aklaycdr; Sen ister onlarn balanmalarn dile, istersen dileme;
hatta istersen onlar iin yetmi defa balanma dile, Allah onlar asla affetmeyecektir; nk onlar Allah ve Resln tanmayp kar geldiler. Allah, batan k678
m (fsk) bir topluluu asla doru yola ulatrmaz. yetinin nzl sebebi olarak mfessirlerin kahir ekseriyetince kullanlan ve farkl varyantlar birok hadis
679
otoritesinin tasniflerinde geen bir rivyet bulunmaktadr. Rivyetin SnentTirmizde geen ekli (genie anlatld iin onu tercih ettik) u ekildedir:
bn Abbas (ra) mer b. Hattbn yle sylediini nakletmitir: Mnafklarn ba Abdullah b. beyy ldnde Reslullah (s.a.v.) onun cenaze namazna
arld. O da kalkp gitti. Namaz klmak iin cenazenin karsna geince yerimden kalkarak Peygamberin gs hizasna dikildim ve Falan falan gnler onun
hakknda yle yle diyen sen iken, imde o Allahn dmannn cenaze namazn m klacaksn? dedim. Reslullah (s.a.v.) tebessm ediyordu. Laf uzattmda, Ey mer, szn sonraya sakla! Ben iki ey arasnda muhayyer brakldm
ve birini setim. Bana Tevbe sresi 80. yette; Sen ister onlarn balanmalarn
dile, istersen dileme; hatta istersen onlar iin yetmi defa balanma dile, Allah onlar asla affetmeyecektir; nk onlar Allah ve Resln tanmayp kar
677
678
679
Beyhak, es-Snenl-Kbr, III, 273. evkn ise ayn rivyeti, Beyhaknin mudal (senedinde birbiri ardnca iki veya daha fazla ravinin atland) zikrettiini ifade etmektedir ki (Bk.
evkn, el-Fevidl-Mecma, s. 251) muhtemelen bu yanl nakil, evknnin kimi zaman
blok halinde alntlarda bulunduu Fettenden kaynaklanmaktadr; nk orada Fetten bu
rivyetin, Beyhak tarafndan bir yerde mudal bir yerde mrsel (isndnda sahb olan rvisi
ya da dier rvilerinden birisi dm; dolaysyla munkat olmas haberiyle uyuuyor) olarak zikredildiini sylemektedir. Bk. Fetten, Tezkiretl-Mevdt, s. 189. Acln de rivyetle
ilgili geni mlumt vermektedir. Bk. Acln, Keful-Haf, I, 391.
et-Tevbe 9/80.
Buhr, Tefsir, 9/13; Mslim, Fedils-Sahbe, 25; Eb Dvd, Ceniz, 17; Tirmiz,
Tefsr, 9.
4. OTURUM
247
geldiler. Allah, batan km (fsk) bir topluluu asla doru yola ulatrmaz.
denmiti. Eer yetmii atm takdirde balanacan bilmi olsaydm, yetmiten fazla istifar ederdim. dedi. Sonra cenaze namazn kld ve cenazeyle beraber
yrd. Defin ii bitinceye kadar kabrin banda durdu. mer szn yle srdrd: Reslullah (s.a.v.)a kar bu cesaretime ben de amtm. Allaha yemin
olsun ki, Allah Resl de bunu biliyordu. Definden bir zaman sonra u yet indi:
Bundan byle, onlardan len hi kimsenin namazn klma ve kabri banda durma! Onlarn mallar da ocuklar da seni imrendirmesin! Allah, mallar ve ocuklaryla sadece onlara dnya hayatnda azap etmek istiyor ve onlarn kfir olarak
680
can vermelerini diliyor!
mer dedi ki: Bundan sonra Peygamber (s.a.v.) vefat edinceye kadar hibir mnafn cenaze namazn klmad ve kabri banda durmad. Mtrd bu
rivyeti ksaca zikrettikten sonra bir metin tenkidi yaparak anlatlanlar kabul
etmenin mmkn olmadn belirtir; nk bir defa burada Peygambere kar
naho bir tutum sz konusu olmaktadr. Peygamber bir yetten muhayyerlik anlayacak, mer ise buna kar kacak, bu mmkn mdr? Kald ki, bu yetten
muhayyerlik kmad gibi bir yasaklama da anlalmaz. Hele mnafklar hakknda mensh bir yet olarak asla alglanamaz; nk yette vad vardr, vad
yetlerinde ise nesh olmaz [nesh ahkm yetlerinde olur]. Ona gre anlam u
ekilde olmaldr: Ey Muhammed, eer onlar hakknda istifrda bulunursan,
unu bilmelisin ki, sen istifar reddedilen bir kimse deilsin; ancak onlar Allah
inkr etmi bir topluluktur ve sen de bu hal zere lenleri asla balamayacama
dair hkmm bilirsin. Kald ki, elinin byle bir talepte bulunamayaca, Hibir Peygambere ve hibir m`mine, yaknlar da olsalar, cehennemlik olduklar
681
anlaldktan sonra Allaha e koanlarn balanmalarn istemek yakmaz.
682
yetiyle kendisine bildirilmitir.
4. Filolojik Deliller Eliindeki Eletirileri

Mtrdnin lgav adan Mutezileye eletiriler yneltmi olmas da
nemlidir; nk Mutezilenin dier gruplar karsnda seslendirdikleri iddialardan birisi de muhaliflerinin Arap dili konusunda yetkin olmamalardr. Hakikat u
680
681
682
et-Tevbe 9/84-85.
et-Tevbe 9/113.
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, II, 434, 451. Dikkat edilirse Mtrd burada sz konusu
rivyetin doru ya da yanll zerinde durmamaktadr; rivyetin bu ekilde nakledilmi
olmasnn, dinin temel ilkeleriyle uyumadn ifade etmektedir.
248
MM MTRD ve MTRDLK
ki, Mutezile dili olduka baarl bir ekilde kullanmtr. Kendi inan esaslarn
ispat ederken Arap dilini maharetle kullanmalar, muhaliflerini ok zor durumda
683
brakmtr. Mmfih dili ar yoruma tabi tutan kimi Muteziller de olmu
ve Arap dilinin neredeyse unutulmaya yz tutmu yahut z durumdaki kullanmlarn kendi grlerine dayanak olarak alabilmilerdir. Hatt bu durumdan,
684
Mutezillerin bizzat kendi imamlarnn rahatsz olduuna dair rnekler de vardr.
Dolaysyla Mutezileye bu alanda eletiriler yneltmek hem cesaret ister hem de
son derece zordur; ancak bu alanda onlara susturucu cevaplar verildiinde sonu
alnmas muhakkaktr.
Konuyla ilgili Te`vltta pek ok rnek bulunsa da tebliin hacmini gz nne alarak sadece bir tanesini dikkatlerinize sunmak istiyoruz. Rablerini honut
etmek arzusuyla sabah-akam [her dim] Ona yakaranlarla birlikte [skntlara]
sabret/gs ger! Dnya hayatnn ekiciliine kaplp da sakn onlar gzden karma! Kalplerini bizi anmaktan (ve t dolu kitabmzdan) gafil kldmz,
685
hevalarna uyan ve ileri arlk olan kimselere itaat etme! yetinin tefsirinde
Mtrd zetle unlar syler: Mutezileden bazlar

ifadesini ne ekilde anlayacan arm ve iine geldii gibi anlamlandrmak iin yetin kraatinde deiiklikler yapmtr.

ksmnda kelimesindeki lm harfini mansb,

ifadesindeki
b harfini de merf okuyarak, gy Kalbi bizden gafil olan kiiye tabi olma!
eklinde bir anlama ulamtr; yani fiili kalbe (kiiye) isnat etmitir. Oysa eer
byle bir tasarrufu burada caiz grseydik, o zaman bakalarnn da baka yetleri
zahiri dnda anlamasna yol am olurduk. [Eb Ali] el-Cbb (.303/916)
[ya da Eb Him el-Cbb (.321/933)] olduunu sandm bir Mutezil ise
yete Kalbini zikrimizden gafil olarak bulduumuz kimseye tbi olma! eklinde anlam vermi ve Arap dilinde benzer ifadelerin bulunduunu iddia etmitir.
683
684
685
Econun kitabna da isim olarak setii bu ok yerinde ifade, tefsir geleneimizin hemen her
dneminde ahit olduumuz istismarlar, lzumsuzluklar, lakaytlklar ve tarafgirlikleri yanstmaktadr. Bk. Collini, Sonlu ve Sonsuz Yorum, s. 18.
Zemahernin naklettiine gre, brahim [en-Neha ?] (96/714) ve Yahy b. Vessb (103/721),
Nis sresinin 164. yetini
eklindeki okumulardr; yani aslnda Allah Tel
Ms ile konumu deildir; Msnn kendisidir Allah Telya hitapta bulunan bnlMneyyirin de hiyede iaret ettii gibi baz Mutezillerse buradaki fiilinin yaralamak anlamna geldiini iddia etmi ve yeti Allah Msy fitne ve felketlerin peneleriyle
yaralamtr eklinde anlamlandrmlardr. Zemaher Mutezileye nispet etmeden verdii
bu izah, bir tefsir bidati olarak da nitelendirmektedir. Bk. Zemaher, el-Kef, I, 591 (Ne
yazk ki baz Trke eserlerde bu nokta gzden kamtr. Bk. Karaam, Kurn- Kermin
Nzl ve Krati, s. 291-292.).
el-Kehf 18/28.
4. OTURUM
249
Bunun,
; yani Onlarla savatk, onlar korkaklar bulmadk (fe
m ecbennhum) ya da
; yani Onlardan istedik, onlar cimriler bulmadk (fe m ebhalnhum) eklindeki kullanmlarla ayn olduunu iddia
etmitir. Ne var ki, bu da doru deildir; nk eer kalbyla gelen fiillerin
byle bir kullanm varsa, o zaman tm fiillerde bunun olmas gerekir. Yok, eer
sadece baz fiillerde vardr, deniliyorsa, bunun kabul mmkn deildir [bunun
kararn kim, neye gre verecektir?]. Kald ki, yetin slubu da buna msait deildir; nk burada kalbi zikirden sapm olan bulan Allah Teldr; oysa kalbi
gaflette bulunana tabi olmamas emredilen, Hz. Peygamberdir. Peygamber, Allah
Telnn kimin kalbini gaflette bulduunu nereden bilecektir?
Cafer b. Harb (. 236/850-51) ise yeti, Gaflette olduu hususta kendisini
serbest braktmz kimseye tabi olma! eklinde anlamlandrmtr. Arap dilinde

; yani Kleni insanlara musallat ettin denir; oysa adam

byle bir ey yapmamtr. Sadece klesini babo brakt iin ona byle denmektedir. Ne var ki, bu tevcih de yetteki anlam tayin iin kullanlamaz; nk
bu szler kle sahibine vg deil, yergi amacyla sylenmektedir; oysa Allaha
yneltilmi byle bir yergi dnlemez. Eb Bekr el-Esamm (.200/816) ise
aslnda Allah Telnn buradaki fiili kendisine nispet etmesinin, kullarna verdii
bolluk, bereket ve genilik sebebiyle olduunu syler. Tpk Rabbinin rahmetini
onlar m paylatryorlar? Dnya hayatnda onlarn geimliklerini aralarnda biz
paylatrdk. Birbirlerine i grdrmeleri iin kimini tekine derecelerle stn kl686
dk. Rabbinin rahmeti onlarn biriktirdikleri eylerden daha hayrldr. yetinde
olduu gibi Bu gr de bir nceki eletiriyi hak etmektedir.
Verilen rnek yete kyas edildiinde, Allah Tel iin ho olmayan bir vasf sz konusu olur ki, bunu da kabul etmek mmkn deildir. Hasan- Basr
(.110/728) ise kfrde bir snrn bulunduunu, kfirin o snr amas durumunda kalbinin mhrlendiini (hzln), dolaysyla yette bu anlamn var olduunu
syler ki, bizce de mnasiptir; ancak burada u nemlidir; eer kfr halinin balangcnda hzln var diyorsa, ne l! Balangcnda deil de kfrnn zerinden
687
bir sre getikten sonra hzln gerekleir diyorsa, onu kabul edemeyiz.
686
687
ez-Zuhruf 43/32.
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, III, 225-226. Mtrdnin akl karsamalar, dili aan yorumlar getirdii rneklerle farkl bir boyuta tanmaktadr. Mlm olduu zere Mutezile,
ayetlerin manalarn elde etme noktasnda dile ok byk bir nem vermiti. Aslnda onlarn aklc yaklamlarnn temelinde dilin hayat nemi vardr. Dil, ilh mesajlarn kendisine
emanet edildii kaplar hviyetindedir ve tamamen beer bir tecrbedir. Dolaysyla mesaja
ulamada esas olan dildir. Hatt srf bu sebeple baz kraat mmlarn eletirdikleri de bilin-
MM MTRD ve MTRDLK
250
Mtrd, filolojik meseleler erevesinde deerlendirebileceimiz bir alan

olan, naslarn yorumunda sembolizm konusuna malzeme olacak pek ok rnee de
iaret etmitir. Esasen tefsirde mecaza ve sembolik ifadelere bavurulmas, bir dil
mcizesi olan Kurnn anlalmas iin zorunlu bir yoldur. Denebilir ki, en iddial
rivyet tefsirlerinin ve hatta literalistlerin dahi iinden kamadklar yetler mev688
cuttur Kurnda; ancak mecaza bavuranlarn en nemli temsilcileri diryet tefsiri adyla hret bulanlardr. Bunlar ierisinde en fazla temayz edenlerse Mutezil
yorumculardr. Dolaysyla akl kullanma noktasnda Mutezileden geri kalmayan
Mtrdnin, Kurn yorumlarken mecaza mracaat etmemesi dnlemez.
689
Mesel, gklerin ve yerin tesbihini, gklerin ve yerin, yaratlma sebeplerine uy690
gun olarak mkemmel manada ilemeleri eklinde yorumlar. Ayn ekilde cennette kimi nimetlerin, Kurnn ilk muhataplar gz nne alnarak sylenmi temsil
anlatmlar olabileceini ileri srer. Cehennemle ilgili baz tasvirleri de sembolik
691
olarak kabul eder ve kimi zaman bu konu hakkndaki hadisleri de reddeder.
Te`vlt inceleme konusu yapan baz almalarda Mtrd tefsirinde iar
692
tefsir rnekleri bulunmad ifade edilmektedir; oysa bu tefsirde iar yorum
diyebileceimiz birok btn yorum rnei bulunmaktadr. Mesel, (Ey Muhammed!) Her mmetin kendi iinden zerlerine bir ahit gndereceimiz, seni
688
689
690
691
mektedir (Polat, slm Tefsir Gelenei, s. 195). Onlara gre kraat bir rivyet zincirine dayanmaktayd ve rivyet zincirinin herhangi bir yerinde, bizim de farkna varamadmz bir yanlg ya da eksik/yanl aktarm sz konusu olabilirdi; ancak halkn kulland dil byle deildi.
Dilde asrlarn getirdii bir kullanm, toplumsal bir oydam sz konusuydu ve bu sebeple dilin
temel kurallarndan hareketle bir kraatte herhangi bir problemin varl ortaya konabilirdi.
Bununla birlikte Mutezile dil konusunda da akl izahlar getirmekten geri durmamtr. Hatt
bu izahlar, gaybe dair konulardaki ifadeleri ehdet lemindeki alglara dayanarak yaptklar
da vkidir (Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, V, 538).
en-Nr 24/35.
el-sr 17/44.
Mesel,, cehennemin, Cenb- Allahn kademini koymasna kadar fkesinin dinmemesiyle
ilgili rivyeti -ki Taber grn bu rivyet zerine bina eder. Bk. Taber, Cmiul-Beyn,
:
: )
XXII, 362-
:
(.
692
:
:
birok kaynakta
yer almasna ramen, tebhe yol aabilecei kaygsyla reddeder. Eb Hreyreden nakledilen
bu haberin fasit olduunu, nk aklla, mantkla badar bir yan olmadn, nk Onun
benzeri hibir ey yoktur (e-r 42/11) yetine ters dtn dile getirir. Bk. Mtrd,
Te`vlt Ehlis-Snne, IV, 566.
zde, Mtrdnin Tefsir Anlay, s. 38. Muhtemelen zde, iar yorumlarla tefsir geleneindeki ayrmda yer bulan makbul iar yorumlar ya da sf-iar yorumlar kast etmektedir.
4. OTURUM
251
de onlarn zerine bir hit olarak getireceimiz gn dn. Sana bu kitab;

her ey iin bir aklama, doru yolu gsteren bir rehber, bir rahmet ve Msl693
manlar iin bir mjde olarak indirdik. yetinde bizzat kendisi iar yorumlar
694
yapmaktadr. Mtrdnin, zellikle iar yorumlarda bulunan Btnlere tefsirinde sklkla cevaplar verdii de malumdur. Mesel, karncalarn konumasn,
kularn dile gelmesini tamamen iar tefsirler nda yorumlayanlara ciddi ele695
tiriler getirir. Btniye ve mmiyyeye dir konularla ilgili, sempozyumda bir
696
sunum yapldndan, merakllar o teblie havale ediyoruz.
5. Trih Tanklklar Eliindeki Eletirileri

Mtrd, dilsel izahlarn yan sra trih tanklklara bavurmak suretiyle de
Mutezileye eletiriler getirmitir. Esasen bu eletiri tarz, ilk dnemden itibaren
Kurn tefsiriyle megul olanlarn in olduu bir yntemdir. Esbb- nzl ilminin tefsirlerde ou zaman abartl bir ekilde kullanld, erbabnn malumudur;
ancak Mtrdyi bu noktada zgn klan iki husus bulunmaktadr. Bunlardan ilki,
daha nceki baz mfessirlerin yapt gibi sebeb-i nzl rivyetlerini, rivyetleri
kurtarma mantyla ele almamas, ikincisi ise bu tr rivyetlerde sadece sz konusu tarih tankla bal kalmayp daha baka delillerle iddiasn glendirmesidir. Elbette ondan nce de tefsir gelenei ierisinde sz konusu rivyetleri yetkin
bir ekilde deerlendirenler olmutur; ancak geneli itibaryla nceki mfessirler
nakli esas alm, nakli deerlendirme konusunda ok fazla baarl olamamlardr. Denebilir ki, bu adan Mtrd, son derece zgndr.
Mesel, Ey iman edenler. Sava dzeninde iken kfirlerle karlatnz zaman sakn onlara arkanz dnmeyin (savatan kamayn). Kim yle bir gnde,
dnp savamak iin kaar gibi yapmak ya da baka bir ble katlmak haricinde dman brakp geri dner/kaarsa, Allahn fkesine urar ve dura cehen697
nemdir. Ne kt bir uraktr o! yetinde Mutezile, mrtekib-i kebre iin bir
delil bulunduunu iddia etmektedir. Buna gre, yetin banda iman edenler
grubundan bahsedilmi, ancak daha sonra bunlar iinden yz evirenler olduu
vurgulanarak bunlarn ilh gazaba urad ve yerlerinin de cehennem olduu
belirtilmitir. Bu grup iin kfir tanmlamas da kullanlmamtr. Dolaysyla
bunlar olsa olsa byk gnah sahipleridir.
693
694
695
696
697
en-Nahl 16/89.
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, III, 112-113.
Sddk Korkmaz, mm Mtrdnin iaya Ynelttii Eletiriler balkl teblii.
el-Enfl 8/15-16.
252
MM MTRD ve MTRDLK
Mtrd, yukardaki yorumlarn bir galat olduunu belirtir; nk bu surede O

vakit, mnafklar ve yrekleri hasta olanlar: Bu adamlar (m`minleri), dinleri yanl yola srklyor! demilerdi. Kim Allaha dayanp gvenirse, bilmelidir ki, Allah,
698
gc karsnda durulmayan ve her eyi yerli yerince yapandr. yeti bulunmaktadr ki, mnafklar bu sz Bedir harbinde sylemilerdir. 16. yette anlatlanlar da bu
mnafklar olmaldr. Ayrca, dnp savamak iin kaar gibi yapmak ya da baka bir
ble katlmak haricinde (

)ifadesi eer Allahn fkesine urar (
) ifadesinden istisna ise bundan, sava terk edip kamak
ruhsat anlalmaz; aksine, zikredilen azabn ortadan kaldrld anlalr. Yok, eer
dnp savamak iin kaar gibi yapmak ya da baka bir ble katlmak haricinde
(

)ifadesi Kim yle bir gnde dman brakp geri dner/
kaarsa (
)ifadesinden istisna ise o zaman da bundan, sz konusu
istisnalarn vaki olmas durumunda sava terk edip kamaya ruhsat verildii anlalr. Her ne kadar Bedirde verilen bu ruhsatn Mslmanlar asndan bir uygulamas
olmadysa da -mnafklar deil- buna benzer bir olayn Mslmanlarda da yaand699
, Hz. Peygamberin bir hadisinden anlalmaktadr. O rivyette anlatldna gre
blk (fie) Hz. Peygamberdir. Oysa Bedirde Mslmanlarn kendisine iltica edecei bir snak yoktu (Peygamber de savan iindeydi ve zor durumdayd); olsa olsa
kfirlerin byle bir imkn olurdu. Kald ki, Tevbe sresinin 25-26. yetleri, ok ak
700
ifadelerle, Mslmanlarn da sava terk edip katklarn anlatmaktadr. Demek ki,
Mutezile burada yeti yanl anlamakta, mnafklar/kfirler hakkndaki bir anlam
701
mrtekib-i kebreye yormaktadr. Grld gibi Mtrdnin buradaki eletirileri hem Kurnn Kurnla tefsirine, hem tarih bir tankla, hem akl karmlara
hem de snnetten bir delile dayanmaktadr. Bunun bir sonucu olarak mfessir, sebeb-i
nzln nasl deerlendirilmesi gerektiine dair enfes bir pratik sergilemektedir.
698
699
700
701
el-Enfl 8/49.
bn mer (ra)den rivyet edilmitir: Reslullah (sav) bizi bir mfreze olarak gndermiti. Derken hepimiz bozguna uradk, darmadank bir duruma geldik. Medineye dnerek
gizlendik, kendi kendimize, mahvolduk, diyorduk. Sonra Reslullah (sav)e geldik ve Ey
Allahn Resl, biz savatan kaan kimseleriz dedik. Reslullah (sav) de buyurdular ki:
Hayr, sizler dne dne sava eden kimselersiniz. Ben de her bir Mslman iin bir blm. Bk. Eb Dvd, Cihd, 96; Tirmiz, Cihd, 37.
phesiz ki Allah size (Bedir, Kureyza, Nadr, Hayber gibi) birok yerde ve saynzn okluuna gvendiiniz Huneyn Gnnde yardm etti! Fakat o gn okluunuzun size bir faydas olmad ve btn geniliine ramen yeryz size dar geldi de brakp katnz! Fakat sonrasnda
Allah, Peygamberine ve mminlere bir gven (seknet) verdi ve sizin grmediiniz ordular
gndererek inkr edenleri azaba uratt; nk hak tanmaz kfirlerin cezas buydu (et-Tevbe
9/25-26). Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, II, 394-396.
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, II, 337-338.
4. OTURUM
253
6. Psikolojik Tahliller Eliindeki Eletirileri

Dorusu Allahn yetlerini psikolojik tahliller eliinde yoruma tabi tutma,
teden beri her mfessirin, adn koymadan yapt bir eydir; ancak bu yaklamn ismini koyarak ele alnmas henz ok yenidir. Mtrd, dilsel tahlillerin
bir baka uzants olarak deerlendirebileceimiz analizlerin bir ksmn ite bu
kategoride grmemi gereken aklamalar balamnda yapmaktadr.
702
Mesel, imanda istisn olabileceini syleyen Mutezileyi eletirirken

bavurduu delillerden biri psikolojik bir delildir. mann hibir pheyi kaldrmayacan, dolaysyla inllah szne balanan bir imann, eksiz phesiz bir
iman olamayacan ifade eden Mtrd, byle bir durumda ya vahiy getiren
703
zerinde phe olacaktr ya da vahyi getirenin tebli ettiklerinde, demektedir.
Aslnda Mtrdnin bu izahlar, daha baka meseleler balamnda da kendisini gsterir. Ona gre kiiyi gnaha gtren siklerden yleleri vardr ki, bunlar
tamamen psikolojiktir. Mesel, nefsan arzularn basks, gaflet, iddetli fke, tarafgirlik ve nasl olsa tvbe ile affedilirim duygusu, insana gnah ileme cesareti
veren psikolojik saiklerdir.
Ayrca insan bir gnah ilerken tmyle m`min olduunu unutmamakta,
kimliini bir tarafa brakmamaktadr; yani bir m`min hasbelkader gnah iledi
704
diye tmyle imandan kmamaktadr. Onun naslar aklarken takip ettii bu
yntem ne Ear sylemin duygular ok fazla iin iine katmayan kat nakilci
tutumlarna ne de Mutezilenin beer acziyetleri nemseyen salt aklc tutumlarna benzer. Aslnda onun aklc yorumlar, hem Mutezil kesimin hem de kendi
705
evresindeki muhafazakrlarn din alglar karsnda gelitirdii sylemlerdir.
Bu yntem, Kurnn, btncl bir okuma ura ile elde edilecek tefsiriyle de
rtr. Kurn naslar btncl bir gzle okunduunda Mtrdnin pedagojik
yaklamnn ve aklamalarnn son derece isabetli olduu grlr. Tefsirinde
iki ar uta yer alan Hricler ve Mutezile iin sert eletiriler getirmi olmas,
beer duygular ve acziyetleri gz ard ettiini dnd bu iki grubun, inanan
insanlarn imanlaryla ilgili dile getirdikleri kat iddialara tepkisinden kaynaklanr.
Ondaki, insan psikolojisini nemseyen ve samimi dindarlarn hatalarnn Allahn
sonsuz rahmetiyle affedilebileceini vurgulayan grler, aksi iddialarn bizi daha
706
vahim sonulara gtrebilecei dncesiyle ortaya kmtr.
702
703
704
705
706

Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, I, 98, 240.
Konu hakknda son derece gzel mtalaalar iin bk. Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 473-484.
Topalolu, Mtrd, XXVIII, 152.
Topalolu, Eb Mansr el-Mtrd, s. 197.
254
MM MTRD ve MTRDLK
Bakara sresinin 24. yetini yle bir okumaya tabi tutan Mtrd,
Mutezilenin zetle unlar sylediini nakleder: Mutezileye gre mrtekib-i
kebrenin kfir olarak adlandrlmamas, ancak cehennemde ebed kalacak olmalar, son derece makuldr. Her ne kadar cennet m`minler, cehennem de kfirler
iin hazrlanm ise de cennete m`min olmayanlarn da girebileceine dair bir
delil vardr. Mesel, mriklerin ocuklar da ebed olarak cennete giderler, oysa
onlar m`min ismini tamamaktadrlar. Dolaysyla her ne kadar kfir ismini
tamasa da mrtekib-i kebrenin de (fsklar) ebed olarak cehenneme girmesi
mmkndr. Ancak Mtrd, Mutezilenin bu kyasn kabul etmeyecek ve iki
konu arasnda bu tr bir iliki kurulamayacan iddia edecektir; nk mrtekib-i
kebrenin cehenneme gitmesi, amellerine verilen bir ceza olarak gereklemekte
iken mrik ocuklarnn cennete gitmesi bir ihsn olarak tahakkuk etmektedir.
Akln da gerei odur ki, ceza ancak misliyle verilmelidir; aksi durumda adaletsizlik sz konusu olmaktadr. hsn ise fazlasyla verilebilir ve ihsann okluu
sebebiyle ne kimseye hakszlk edilmi olur ne de ihsan sahibine bol ihsanda bu707
lunduu iin hesap sorulur. Mtrd bir baka mnasebetle, her byk gnahn da insandan iman vasfn alamayacan anlatr. Mesel, dem ve Havvnn
cennetten kovulmalarna sebep olan gnahlar

ifadeleriyle
anlatan Kurn, onlarn iman vasfn kaybettiini sylememitir. Dolaysyla bir
708
taksim yapmak kanlmazdr; her gnah insan imandan karmamaktadr.
Onun konuyla ilgili bir baka yorumu daha vardr ki, kanaatimizce bu yorum,
gnmzde de olduka geerli ve problem zc bir yorumdur. Ey iman edenler! ldrlenler hakknda size ksas farz klnd. Hre hr, kleye kle, kadna
kadn (ldrlr). Ancak her kimin cezas, kardei (ldrlenin velisi) tarafndan
bir miktar balanrsa artk (taraflar) hakkaniyete uymal ve (ktil), maktuln
velisine (gereken diyeti) gzellikle demelidir. Bu sylenenler, Rabbinizden bir
hafifletme ve rahmettir. Her kim bundan sonra haddi aarsa muhakkak onun iin
709
elem verici bir azap vardr. yetindeki hitap cmlesi, ok nemli bir ilkeyi net
olarak ifade etmektedir. Belki de slma gre en byk gnah sayabileceimiz
katil suunun sorumlusu, karde olarak nitelendirilmektedir ki, Mtrdye gre
buradaki kardelik, din kardelii anlamndadr. Nitekim Eer m`minlerden
iki grup birbirleriyle vuruurlarsa aralarn dzeltin. yet biri tekine saldrrsa,
Allahn buyruuna dnnceye kadar saldran tarafla savan. Eer dnerse artk
aralarn adaletle dzeltin ve (her ite) adaletli davrann. phesiz ki, Allah, adil
707
708
709
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, I, 26-27.

el-Bakara 2/178.
4. OTURUM
255
710
davrananlar sever. yetinde de birbirini ldrmek amacyla kar karya gelmi iki gruptan bahsedilmekte, ama hi birisinden iman vasf kaldrlmamaktadr.
Dolaysyla byk bir gnah ilenmekte, ama sorumlular m`min vasfn tama711
ya devam etmektedirler.
C. Mtrdnin Mutezil Syleme Ynelttii Eletirilerdeki Tavr

1. Eletirilerinde Teferruttan Kanmas ve Objektif Tutumu
Mtrdnin Te`vltta en dikkat ekici ynlerinden birisi teferruattan mmkn olduunca kanmas ve aktel deeri olmayan hususlar zerinde tartmaya girmemesidir. Filhakika Mtrdnin tefsirinin nemli bir ksm aktel meselelerden
oluur. Pratik deeri olmayan hususlarda, semiyyt konularnda pek fazla yorum
yapmaz. Akln hareket alannn snrl olduu blmlerde mfessir, sadece naslarn zahirine sarlr ve bu alanlarda insan aklnn yetersiz bilgisine dikkat ekerek
onlar zerinde dnyev hdiselerden hareketle kyaslamalar yaplmasn reddeder.
Konuyla ilgili elde bulunan nakl izahlarla yetinilmesini ister. Mesel, bir yetin
yorumunda, dem ve Havvnn bulunduu cennet ile ilgili eitli grler bulunduunu syler; ancak bu tr bilgilerin doruluunu tespit edemeyeceimizi, nk
712
yetlerde konuyla ilgili herhangi bir beyann bulunmadn ifade eder. Ayn ekilde Kurndaki kssalarla ilgili olarak mfessirlerin kitaplarna ym olduu
teferruata boulmu nakilleri reddetmesi, masum bir bilgi kaynana sahih bir kanalla balanmayan haberleri kullanmann doru olmayacan sylemesi, zerinde
713
kk apl aratrma yapanlarn dahi dikkatini ekmitir. Onlara, deniz kysnda bulunan kasaba halknn durumunu sor. Hani onlar cumartesi gnne saygszlk
gsterip haddi ayorlard; nk cumartesi tatili yaptklar gn, balklar meydana
karak akn akn onlara gelirdi, cumartesi tatili yapmadklar gn de gelmezlerdi.
714
te bylece biz, yoldan kmalarndan dolay onlar imtihan ediyorduk. yetinde
710
711
712
713
714
el-Hucurt 49/9.
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, I, 127. Mtrd burada bir amaza cevap vermek durumunda
kalmaktadr ki o da bir mmini kasten ldren kimsenin cehennemde ebed kalacan anlatan
yettir (en-Nis 4/93). Ona gre burada iki sebeple ebed azap sz konusu olmaktadr. Ktil,
ya mminin kann dkmeyi helal grerek bu cinayeti ilemitir; ya da dini sebebiyle mmini
katletmitir. Aksi halde yukardaki yetlerin zhir anlamlarn reddetmemiz gerekir.
Galli, Mtrdnin Tefsirinin Baz Ynleri, s. 472. Konuyla ilgili bu referansta verilen makalenin mtercimi de daha sonra mstakillen bu meseleyi incelemitir. Bk. zcan, Mtrdye
Gre Kurandaki Kssalar ve Meseller, s. 103-117.
el-Arf 7/163.
256
MM MTRD ve MTRDLK
bahsedilen kasabann hangi kasaba olduu belli deilken, bu konuda herhangi bir ha715
ber de gelmemiken, kasabann ismi zerinde speklasyonlar yaplmasn eletirir.
Ona gre bu tartmalar anlamsz olup bylesi konular zerinde sylenecek szler
716
atl hammadde dnda hibir deer tamamaktadr.
Mutezileye ynelttii eletirilerde onlarn grlerinden istifade etmesi,
Mtrdnin hibir zaman banaz bir kafa yapsna sahip olmadn gstermektedir. Bu adan tefsiri, birok kaynakta gremediimiz kadar objektif ve ilm
sadakate uygun satrlar ierir. Mesel, Mutezilenin mutlak anlamda efaati reddettii iddias, en azndan btn bir Mutezile iin doru olmasa da, eitli kay717
naklarda onlarn efaat mnkiri olduu dile getirilmektedir. Oysa Mutezile,
mrtekib-i kebre iin olmasa da m`minler iin efaatin sz konusu olabileceini
dnmektedir. te bu adan Mtrd, yerinde bir tespitle ve objektif davranarak Mutezilenin efat hakkndaki grlerini deerlendirmektedir.
Bir yet mnasebetiyle Mtrd, gnahkr olmayanlar ya da gnahkr olduktan sonra tvbe edenler iin Mutezilenin efati ciz grdne iaret ederek
efaati bir tr dua olarak anladklarn nakleder. Mutezileye gre Ar yklenen ve bir de onun evresinde bulunanlar (melekler), Rablerini hamd ile tesbih
ederler, Ona iman ederler. M`minlerin de balanmasn isterler: Ey Rabbimiz!
Senin rahmet ve ilmin her eyi kuatmtr. O halde tvbe eden ve senin yoluna
718
gidenleri bala, onlar cehennem azabndan koru! (derler). yeti, dnyadaki
m`min kullar iin meleklerin duasna iaret etmektedir. Mdemki melekler bu
dnyadaki m`minler iin dua edebilmektedirler. O halde br tarafta da melek719
lerin bu tr tavassutlar, yani efaat, mmkn olabilecektir.
Mtrdnin eletirilerindeki objektifliin yan sra sylemindeki nezaket de
dikkat ekicidir. Dorusu Mtrdnin bu eletirilerdeki slbu, btn bir dnce tarihimiz ve reddiye literatrmz iin rnek olmaldr. Bu eletirilerin,
slm dnce geleneinin henz ok erken bir dneminde tezahr etmi olmas
da bizim iin ayr bir gzelliktir. u yetin tefsirinde konuyla ilgili ok gzel bir
rnek verir: Ehl-i Kitaptan ou, hakikat kendilerine apak belli olduktan sonra,
715
716
717
718
719

Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, II, 299. Aslnda onun buradaki mkul gr de Mutezil bir
iddiaya cevap niteliindedir; nk Mutezileden bazlarna gre buradaki cennetten maksat,
dnyadaki bir bostandr. Kurtub, el-Cmi li Ahkmil-Kurn, I, 302.
Mesel, bnl-Mneyyir efati ilk defa reddedenlerin banda Amr b. Ubeydi (.144/761)
sayar. Bk. bnl-Mneyyir, el-ntisf, III, 444.
el-Mmin 40/7.
4. OTURUM
257
srf ilerindeki kskanlktan tr, sizi imannzdan vazgeirip kfre dndrmek

istediler. Yine de siz, Allah onlar hakkndaki emrini getirinceye kadar affedip ba720
layn. phesiz Allah her eye kadirdir.
Mtrdnin beyan ettiine gre, Mutezile bu yetteki

ifadesini, irkin eylerin Allah Telya ait olmadna delil getirmitir; nk
Allah Tel bu fiili kendisinden nefyedip insanlara nispet etmitir. Elbette ki, der
Mtrd, burada haset Allaha isnat edilmemitir; ancak bizim iddiamz, hasedin
yaratlmasnn Allaha ait olmasdr. Aslnda birok konuda yaratma Allaha nispet edilirken irkin eyler genelde Allaha nispet edilmemektedir. Bu durum, sz
konusu irkinlerin yaratlnn Allah dnda bir varla ait olmas sebebiyle deil721
dir. Mesel, Eyyb (a.s.)n bana gelen musibetler esas itibaryla Allahtandr;
722
ancak Eyp (a.s.) onlar eytana nispet etmitir. Varlklar dnyasndaki akrepler,
ylanlar ve pislikler gibi birok eyin de gerekte yaratcs Allahtr; ama bu var723
lklarn yaratl Allaha nispet edilmez. Allaha yakarrken, Ey maymunlarn
ve domuzlarn yaratcs! Ey kazuratn ve pisliklerin Rabbi! Ey ktlklerin ve
felaketlerin Tanrs! denmez. Filhakika hayatta insann bana her ne gelirse gel724
sin, tamam Allahtandr ve imtihan sebebiyledir.
Dorusu Mtrd, dier birok mfessire kyasla bu konuda tutarl davran725
makta ve fiillerin yaratlmasnn tmyle insana ait olduunu, Allahn salah ya
da aslah olandan bakasn yaratmayacan syleyen Mutezileye kar gl
720
721
722
723
724
725
el-Bakara 2/109.
Sd 38/41.
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, I, 340-341. Maalesef birok mfessir Sana gzellikten her
ne ererse bil ki Allahtandr. Ktlkten de bana her ne gelirse anla ki sendendir. Biz seni
insanlara bir Resl olarak gnderdik. ahit olarak Allah yeter (en-Nis 4/79) ve Banza
gelen herhangi bir musibet kendi ellerinizle kazandklarnz yzndendir. Bununla beraber
Allah yine de pek ounu affeder (e-r 42/30). gibi ayetleri tam da Mutezilenin anlad
gibi anlayarak sorumluluklar tmyle kula verirken -oysa bize gre bu ayetlerde bireysel deil toplumsal hadiseler sz konusudur-, kabih fiillerin Allaha isnadyla ilgili bir tartma sz
konusu olduunda ya da Biz onlar yeryznde para para topluluklara ayrdk. Onlardan
iyi kimseler vardr. lerinden yle olmayanlar da vard. Belki dn yaparlar diye de onlar
gzellikler ve ktlkler ile snadk (el-Arf 7/168), Her nefis lm tadacaktr. Sizi bir imtihan olarak hayr ile de er ile de deniyoruz. Ancak bize dndrleceksiniz (el-Enbiy 21/35)
ve Hanginiz amelce daha gzel iler yapacak diye lm ve hayat yaratan Odur (el-Mlk
67/2) gibi ayetleri yorumladklarnda yukardaki iddialarn unutmaktadrlar. Mtrdnin
kelmcl ve objektiflii, onu byle bir hataya dmekten korumutur.
258
MM MTRD ve MTRDLK
bir argmanla itirazda bulunmaktadr. Kald ki, Kurnda baz irkin olgular da
nadiren Allaha nispet edilir. Mesel, der Mtrd, Rabbimiz! Bizi doru yola
ilettikten sonra kalplerimizi eriltme. Bize tarafndan rahmet bala. Ltfu en bol
726
olan sensin. yetinde hidyet gibi zey de dorudan Allah Telya nispet
edilmektedir. Allah Telnn kullar iin irkin bir fiili dilemi olmas mmkn olmayacana gre, buradaki nispet, sz konusu fiilin, kullarn ihtiyr dorultusun727
da Allah Tel tarafndan yaratlmas olsa gerektir. Kurnda buna iaret eden
yetler o kadar oktur ki, Mtrdye gre o yetlerden her biri kendi siyk ile
728
Mutezileyi yalanlar. Gerekten de Mtrdnin bu yetlerin yorumuyla ilgili
Mutezileye ynelttii eletiriler, Mutezilenin elini kolunu balayan eletiriler
olup bunlara ne o dnemde ne de daha sonraki dnemde verilmi mkul herhangi
bir cevap yoktur.
2. Eletirilerinde Geleneksel Yarg Kalplarndan Kurtulamad Yerler

Mtrd kimi zaman geleneksel yarg kalplarn ve sluplarn kullanmak729
tan kendisini kurtaramam olup bunlarn nemli bir ksm ikn tr delillere
bavurduu yerlerde geer. Bu ikna metodu, kimi zaman toplumsal beklentiyi okayan ifadelerle Mutezileyi eletirmesine de sebep olmutur; nk her eyden
nce onun da hitap ettii bir toplum vardr ve tefsirler ncelikle toplumsal talepler
dorultusunda kaleme alnmaktadr.
730
Mesel, bir yerde Mutezillerle Kaderleri zdeletirir. Bir baka yerde

731
ise Kaderlerin efaatten mahrum olacaklarn ifade eder. Onlar: Bizim iin
Rabbine dua et, onu bize iyice aklasn; nk o sr bize kark geldi. Bununla
732
beraber Allah dilerse elbette onu buluruz. dediler. yetinin tefsirinde, daha
sonraki polemik edebiyatnda sklkla ahit olduumuz trden bir sulamayla
eletiriye geer. Bu yetin
ksmna iaret eden Mtrd, tm
726
727
728
729
730
731
732
l-i mrn 3/8.

Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, II, 249; III, 385-386. Konuyla ilgili daha baka tartmalar
da vardr ve buralarda meselenin eitli ynleri ele alnmtr. Bk. Mtrd, Te`vlt EhlisSnne, I, 251-252.
Mesel, Allah kimi doru yola iletmek isterse onun kalbini slma aar; kimi de saptrmak
isterse ge kyormu gibi kalbini iyice daraltr. te Allah, imana gelmezleri byle bir murdarlk ve sknt iinde brakr (el-Enm 6/125). ayetinde Mtrd konuyla ilgili olduka
detay bilgiler verir. Bk Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, II, 173.
Ak, Mtrd ve Mtrdlik, 48.
el-Bakara 2/70.
4. OTURUM
259
kaln kafallklarna ramen Msnn kavminin, Mutezileden daha doru bir

noktada durduklarn, tevhidin ne anlama geldiini onlardan ok daha iyi anladklarn belirtir; nk onlar hidyeti Allahn meieti erevesinde tahakkuk eden
bir eylem olarak deerlendirirken Mutezile Allaha bu konuda hibir tasarruf
hakk tanmamakta, kendi meietlerinin meet-i ilhiyeye galip geleceini iddia
etmektedirler. Szn bylesine haddi aanndan, dinde bylesine bir cehletten,
733
Allaha snmak gerekir.
Mtrd her ne kadar geleneksel yarg kalplarna bavursa da unu itiraf etmek gerekir ki, mezheb tefsirlerin geneline hkim olan tekfirci sylem,
Mtrdnin tefsirinde ndiren yer alr. Mfessir tekfir lafzna bavurmadan, daha
farkl ifadelerle -ve fakat kimi zaman olduka ar- Mutezileye eletirilerini yneltir. Mesel, Muhakkak ki, Allah, iman edip iyi davranlarda bulunan kimseleri, zemininden rmaklar akan cennetlere kabul eder. phesiz Allah diledii eyi
734
yapar. yetiyle ilgili olarak Mtrd, Mutezilenin bu ve buna benzer pek
735
ok yeti inkr ettiini syler. Ayn ekilde Onlar mal ve evlat olarak verdiklerimizi kendi hayrlarna m sanyorlar? Biz (bunu), onlarn hayrna olsun diye
736
yapmyoruz; ama onlar farknda deiller. yetinin tefsirinde Mutezilenin grlerini eletirdikten sonra, onlar gibi dnenlere, Allahn kfirlere sorduu u
737
soruyu sormak lazm der: Siz mi daha iyi biliyorsunuz, Allah m?
Kimi zaman naslar anlamada eytann onlardan daha akll olduunu sy738
lerken kimi zaman da onlar Kurnn zahir manalarna muhalif yorumlar
739
740
yapmakla, Allahn rahmetinden mit kesmi olmakla sular ki, bize gre
tm bu ifadeler, polemiksel bir slupta dile getirilmi ithamlar olup bunlardan
mutlak anlamda bir tekfir sylemi karmak doru olmaz. Oysa Zemahernin
muhliflerine ynelttii eletirilerle ona bir hiye yazan Ear lim bnlMneyyirin (.683/1284) dile getirdii eletiriler okunduunda -zellikle ikin741
cisi-, bir tekfir syleminde bulunabilecek her tr ifadeye rastlamak mmkndr.
Bu adan Mtrdnin daha dikkatli ve zenli bir dil kullandn syleyebiliriz.
733
734
735
736
737
738
739
740
741

el-Hac 22/14.
el-Mminn 23/55-56.
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, III, 51, 173.
slm Tefsir Geleneinde Aklc Syleme Ynelik Eletiriler adl kitabmzda konuyla ilgili
haddinden fazla rnek bulunmaktadr.
260
MM MTRD ve MTRDLK
3. Tamamen ya da Ksmen Eletiri Yneltmedii Yerler

Mutezilenin geneli gz nne alndnda, Mtrdnin, baz hususlarda
onlarn grlerine ksmen ya da tamamen cevap vermedii yerler de bulunmaktadr. Bunlar ierisinde hi cevap vermediini tespit ettiimiz bir mesele, kabir
742
azabyla ilgilidir. Mtrd, sadece (Allah inkrclara) Yeryznde ka yl
kaldnz? diye sorar. Bir gn veya gnn bir ksm kadar kaldk. te sayanlara
sor derler. yetinin yorumunda kabir azabn inkr edenlerin Cehmler oldu743
unu syler ki bununla Mutezilleri kast edip etmediini bilemiyoruz; nk
Mutezileye bir cevap olarak bu konuda bir eyler sylemi olsayd, hi olmazsa
742
743
Kelm kitaplarndan bir ksmnda grlen bilgi yanllklarndan birisi de genel olarak Mutezil
kanadn kabir azabn kabul etmedii eklindeki iddiadr (Ear, el-bne, s. 215; Pezdev, Ehl-i
Snnet Akaidi, s. 235). Ne var ki bu tr bir iddia, Mutezilenin tamam gz nne alndnda, kesin olarak yanltr; ancak bu yanl, kastl olarak ya da bilgi eksikliinden, gnmzde
de muhtelif mahfillerde dile getirilmektedir. Duveyh tarafndan H.1412 ylnda Riyad erat
Fakltesinde pekiyi dereceyle tamamlanan ve mteaddit defalar baslan rl-Mutezile elUsliyye adl doktora tezinde de ayn hata tekrarlanmtr. Bilgi eksikliinden kaynaklanmadn dndmz bu blmlerde, Mutezilenin kabir azabn reddettii sylenmekte, stelik
bu iddia, Mutezile hakkndaki en nemli kaynaklardan Kd Abdlcebbra dayandrlmaktadr
(Duveyh, rl-Mutezile, s. 75). Gy Abdlcebbr; kabir azabn reddeden Mutezile meayihinin grlerini; iitmeyen, grmeyen ve telezzz etmeyen cansz bedenlerin azap da gremeyeceini syleyerek gerekelendirmektedir (Kd Abdlcebbr, Tabaktl-Mutezile, 202).
Mutezile hakknda yazan baka baz yazarlar da ayn hataya dmekte ve Mesel, MnkerNekir meleklerinin sorgulamasn da Mutezilenin kabul etmediini dile getirmektedirler
(Veliyyddin, Mutezile, s. 238). Oysa her iki iddia da doru deildir. Aksine sz konusu
doktora tezinde kaynak olarak gsterilen yerlerde, tam tersi bir gr yer almaktadr. Bahse
konu olan ksmlarda Kd Abdlcebbr, kendilerine bu konuda iftira atldn dile getirerek
kabir azabn btn bir Mutezilenin reddettii fikrine kar kar. Aslnda kabir azabn Drr
b. Amrn (.200/815) inkr ettiini, ancak Drrn, Vsl b. Atnn (.131/748) takipilerinden olmas sebebiyle bu ithmn Mutezileye yneltildiini syler. Mutezilenin bu konuda iki
gruba ayrldn; bir grubun, haberlerdeki ekliyle kabir azabn kabul ettiini, dierlerinin, l
olarak kabirdekilerin azap grmeyecei kanaatinde olduunu nakleder; nk onlara gre ller
duyamaz, iitemez. Yine onlara gre birok varyantla gelen bu haberlerde kastedilen, lnn
son dakikalarnda yaad azaptr. Kdnin kendisi ise kabir azabn kabul eder. Hatt beerden
efdal olarak nitelendirdii meleklere Mnker-Nekir gibi nho adlarn verilmesini bile makul grrken aslnda bu inancn tekrar etmi olur (Kd Abdlcebbr, Tabaktl-Mutezile, 201-202).
Hsl, Mutezile hakknda bu tr ithamlar, son derece haksz ve tarafl yaktrmalardr. Belki de
bu konuda en objektif tutum, kabir azab konusunda bir grup Mutezilnin, genel kabulden farkl
bir yolu benimsediklerini sylemek olmaldr. Nitekim Makriz (.845/1441), Mutezileden bir
grubun (Kabriyye), bunu kabul etmi olduunu naklederken (Makriz, el-Meviz vel-tibr, II,
348), sanrz bunu kast etmektedir.
4. OTURUM
261
bir yerde Mutezileden sarahaten bahsederdi diye dnyoruz. Onlar sabah

akam o atee sokulurlar. Kyametin kopaca gn de: Firavun ailesini azabn en
744
etinine sokun (denilecek)! yetinde de Mtrd, kabir azabna dair pek ok
malumat vermekte, fakat Mutezileden hibir ekilde bahsetmemektedir. Ayn
ekilde Allah sizi araca gn, kendisine hamdederek arsna uyarsnz ve
745
(dirilmeden nceki halinizde) ok az kaldnz sanrsnz. yetinde de bu konuya temas etmekte, hatta kabir azabn kabul etmeyenlerin, bu iki yeti nasl an746
ladklarna dair yorumlarda bulunmakta, ancak Mutezileden bahsetmemektedir.
747
Oysa bu konu, biraz da Mutezileye hakszlk yaplan konulardandr. O yzden
Mtrdnin bir ekilde meseleye deinmesi beklenirdi dorusu. Dolaysyla
burada ya Mtrd, Mutezilenin kabir azabna dair grlerinde bir problem
gremediinden onlar konu edinmemitir ya bu meseleyi reddedenler ierisinde
Mutezillerin de bulunduunu bilmemektedir ya da meseleden haberdardr, ancak onlar zikretmeyi lzumsuz addetmitir.
Mtrdnin ksmen deinip detay vermedii konularn banda ise ltuf teorisi gelir. Mutezilenin en zayf iddialarndan birisi, ltuf teorisiyle ilgili dile getirdikleridir. Buna gre, Allah Tel m`min kullarna baz ltuflarda bulunabilir. Bu
ltuflar, mesel, kiinin emredilen fiilleri yapmas, nehyedilenlerden de saknmas
yoluyla gerekleir. Kfir kulun Allahn ltfuna nil olup olmamas konusunda ise
748
birok tartma vardr. Her ne kadar sonraki dnem Mtrdliinde bu konu ele
alnm ise de Te`vltta konu salah-aslah balamnda muhtasar bir ekilde ele alnm, ayr bir konu bal eklinde deerlendirilerek eletiri getirilmemitir. Earnin
749
Makltnda konu yer aldna gre, byk ihtimalle o dnemde bu mesele tartlm olmaldr. Hem bilin ki, iinizde Allahn elisi vardr. ayet o, birok ilerde
size uysayd, skntya derdiniz. Fakat Allah size iman sevdirmi ve onu gnllerinize sindirmitir. Kfr, fsk ve isyn da size irkin gstermitir. te doru yolda
750
olanlar bunlardr. yetinin tefsirinde Mtrd zetle unlar syler:
Mutezileye gre Allah iman m`minlere sevdirmi ise ayn ekilde
kfirlere de sevdirmitir [adaleti bunu gerektirir]. Ayn ekilde kfirlere kfr kerih gstermemise m`minlere de kerih gstermemi olmaldr. Aslnda burada anlam udur: M`minlere, elde edecekleri sevabn bilgisi sebebiyle iman sevdirmi,
744
745
746
747
748
749
750
fir 40/46.
el-sr 17/52.
el-Mminn 23/112-113.
elebi, Lutuf, 239-240.
Ear, Maklt, s. 577-578.
el-Hucurt 49/7.
262
MM MTRD ve MTRDLK
kfirlerin grecekleri azabn bilgisini vermek suretiyle de kfr iren gstermi

olmaktadr. Yani Mutezileye gre ortada adaleti lekeleyen bir husus bulunmamaktadr. Ne var ki, Mtrd bunu kabul etmeyecektir; nk buradaki ifadelerde, insanlarn imandan nce kalplerinde ksm bir iman sevgisinin yaratlmas
sz konusudur. mana geldikten sonra ise kii iman sevgisini grsn ve bunun
751
Allahtan bir ltuf olduunu bilsin diye mesele byle anlatlmtr. Kald ki,
752
Bir kimseye Allah nr vermemise o kimsenin artk aydnlktan nasibi yoktur.
yetinin ak tankl ile Allah Tel m`minler iin var ettiini, kfirler iin var
753
etmeyeceini ak bir dille beyan etmektedir.
Yukardaki kullanmlarn dnda Mtrdnin ltuf kavramn farkl anlamlarda kulland da vakidir. Mesel, Eer Rabbin dileseydi, yeryznde bulunanlarn
hepsi elbette topyekn iman ederlerdi. Byle iken sen mi m`min olsunlar diye, in754
sanlar zorlayacaksn? yetinde Mtrd, Allahn nezdinde bir ltfunun bulunduunu, bunu insanlarn tamamna vermesi halinde tm insanlarn imana geleceklerini syler; fakat ezel ilmine binen kimilerini m`min kimilerini kfir kldn
755
beyan eder; ancak burada kullanm olduu ltuf ifadesinin, terminolojik anlamda ltuf kavramna delalet edip etmedii phelidir. Sanki mfessir, kelimeyi lgav anlamda kullanyor gibidir. Nitekim Yusuf (a.s.)n, kadnlarn tuzana
756
dmesini anlatan yetlerin yorumunda, Allahn nezdinde Yusufa verebilecei
bir ltuf bulunduu, ancak ona bunu vermediini,
757
yetinin delletiyle anlarz, demektedir. Ayn ekilde hayvann yediklerinin ste
758
759
dnmesini bir ltuf olarak deerlendirir. yle anlalyor ki, bu yorumlar
760
mfessir, Allahn Latf ismi erevesinde yapmakta olup Mutezilenin kulland kavramsal erevede bir ltuf teorisini kast etmemektedir.
Mtrdnin inceden inceye ele almad konulardan bir dieri M. Saim
761
Yepremin de tespitiyle
hsn-kubuh meselesidir. Tefsirinde eitli mnasebetlerle eyadaki hsn ve kubuh vasflarn zikreden Mtrd, bu vasflarn
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, IV, 544.

en-Nr 24/40.
Ynus 10/99.
Ysuf 12/33.
en-Nahl 16/66.
Mtrd, Te`vlt Ehlis-Snne, III, 97. Kelimenin bu anlamlarda sklkla kullanld
grlmektedir.
Yeprem, rade Hrriyeti ve Mtrd, s. 287.
4. OTURUM
263
eyann zatnda m bulunduu, yoksa arz mi olduu; akl ile mi din ile mi belirlendii hususunda pek fazla aklamada bulunmamaktadr. Ayn ekilde kysulib ale-hid kavramyla ilgili olarak da tefsirinde detayl bilgiler yoktur.
Oysa bu balk altna girebileceini dndmz pek ok yorumuna tefsirinde
762
rastladmz belirtmek isteriz. Bu konular tefsirinde hangi sebeplere binen
derinlemesine incelemediini ortaya koymak, aratrmaclarn himmetini beklemektedir.
Mtrdnin eserinde deinmedii konularndan bir dieri de sarfe teorisidir.
Bu teori, aslna baklrsa sonraki dnem czul-Kurn eserlerinin bir ounda da
grmezden gelinmitir. Kukusuz bunun da eitli sebepleri vardr ve incelenmeyi
763
hak edecek kadar bkir bir konudur.
4. Haksz Eletirilerde Bulunduu Yerler

Mtrd, kanaatimizce Mutezileye haksz eletiriler de getirmitir. Eletirinin ehveti balamnda dile getirildiini dndmz bu ifadelerin bulunduu yerlerin says da ok fazla deildir ve zaten itikd tartmalarn yapld
eserlerde bu rneklere rastlamak, her zaman iin mmkndr. Mesel, Ehl-i
Kitaptan ou, hakikat kendilerine apak belli olduktan sonra srf ilerindeki kskanlktan tr, sizi imannzdan vazgeirip kfre dndrmek istediler.
Yine de siz, Allah onlar hakkndaki emrini getirinceye kadar affedip bala764
yn. phesiz Allah her eye kadirdir. yetinde Mtrdnin beyn ettiine
gre, Mutezile
ifadesini, irkin eylerin Allah Telya ait

olmadna delil getirmekle tutarsz davranmaktadr; nk irkin hususlarn
Allahtan olmadn, dolaysyla Allahn yaratt eyler olamayacan syleyen Mutezile, gzel olan eylerin ise Allahtan olduunu, fakat Allah tarafndan
yaratlmadn sylemektedirler (nk kullarn fiilleri kendi yaratmalarndadr). Eer herhangi bir eyin Allahn mahlku olmamas onun irkin olmas
illetine bal ise gzel olan eylerin Onun mahlku olmas gerekir. Dolaysyla
Mutezile ortak bir illet olmamasna ramen her iki hususun neticesini de ayn
765
ekilde deerlendirmektedir.
762
763
764
765
Mesel, kabir azabnn beden mi ruh mi olduu; cehennem azab varken kabirde neden bir
azaba daha ihtiya duyulduu konularnda bu tr yorumlar bulunur. Bk. Mtrd, Te`vlt
Ehlis-Snne, III, 383.
Bu hususta bir almamz, ilgilenenler iin balang noktas oluturabilir. Bk. Polat, Bir
czul-Kurn ddias: Sarfe.
el-Bakara 2/109.
264
MM MTRD ve MTRDLK
Dorusu Mtrdnin bu eletirisini hakl grmek mmkn deildir; nk

zellikle bu vb. yetler balamnda sz konusu edilen irkin fiiller bizzat insanlara ait fiillerle ilgilidir ve Mutezile bu alandaki fiilleri insan dta tutarak anlamamaktadr. Onlara gre ortada insann sorumlu tutulduu bir fiil varsa bunun
mutlaka bir sorumlusu da vardr ve bu sorumlu yalnzca insandr. Dolaysyla
Mutezileye gre insanlardan sadr olan fiiller iinde sadece irkin olanlar deil,
gzel olanlar da insana aittir ve irkin fiillerden dolay insan nasl ki, azap grecekse gzel fiillerinden dolay da mkfat alacaktr. Bu konuda Allah Telnn,
sz verdii zere kullara amellerinin karln vermesi, adaleti gerei bir zorunluluktur. Bu vb. yetlerde onlarn irkin fiilleri Allaha isnat etmemelerinin illeti,
Mtrdnin syledii gibi, bu fiillerin irkin olmalar deil, insanlarn fiilleri
olmasdr.
Bilindii gibi Mutezile, Allah Telnn kullar zerindeki meetinin balayc bir meiet olacan, dolaysyla kuldan sorumluluu kaldracak herhangi
bir meiet anlaynn kabul edilemez olduunu iddia etmektedir. Bu erevede
deerlendirilen bir takm yetleri de kendi dnceleri dorultusunda mecaz ifadeler olarak anlamaktadr. Mtrd ise onlarn bu dncelerini reddetmekte ve
meiete gndermede bulunan yetlerin bir ksmnn cebri, bir ksmnn ise ihtiyr
anlatan yetlerden olutuunu ifade etmektedir.
Mesel, Gklerde ve yerdekiler, ister istemez Ona teslim olduu halde onlar (Ehl-i Kitap), Allahn dininden bakasn m aryorlar? Halbuki Ona
766
dndrleceklerdir. yetinde gklerde ve yerde olanlarn teslimiyeti cebr bir
meietten kaynaklanm ise de (Reslm!) Eer Rabbin dileseydi, yeryzndekilerin hepsi elbette iman ederlerdi. O halde sen, inanmalar iin insanlar zorlaya767
cak msn? yetindeki meiet ihtiyr bir seimi kullar iin murad eden bir me768
ieti anlatmaktadr. Oysa Mtrdye gre Mutezile bu fark yakalayamamtr.
Dorusu bu iki yeti mkul bir yoruma oturtma gayretindeki Mtrdyi takdir
etmemek mmkn deildir; ancak bize gre her iki yette de kast edilen meiet, cebr
bir meiettir ve zaten ikinci yeti dz bir okumaya tabi tuttuumuzda bile bu anlam
kendiliinden ortaya kmaktadr. htiyr anlam ise yetin mefhm-i muhlifinden
elde edilmektedir. Kald ki, yetin balam da Allah Telnn istedii her eye
muktedir olduunu, ancak kullarn iradeleri zerinde sorumluluu ortadan kaldracak herhangi bir baskda bulunmayacan beyan etmektedir; yani Mutezileyi
hakl karmaktadr. O halde ilk yette geen teslimiyet (boyun eme), akl sahibi
766
767
768
l-i mrn 3/83.

Ynus 10/99.
4. OTURUM
265
varlklarn din anlamda mkellefiyetleriyle ilgili bir teslimiyet deil, daha baka
varlklar hakkndaki teslimiyeti ya da akl sahibi varlklarn biyolojik ve ruh kabiliyetlerinin yaratl programlar erevesinde ilemeleriyle ilgili bir teslimiyeti anlatsa gerektir. Mutlaka din anlamda bir teslimiyetten bahsedilecekse, bunun kl zoru
altnda slma gelen topluluklar olduu dnlebilir. nkrclarn buradaki teslimiyetlerinin din anlamda bir teslimiyet olmadn, mfessirlerin neredeyse tamamna
yakn sylemektedir. Vka da bundan bakasna iaret ediyor deildir.
Dinde salah ya da aslah olan yaratma noktasnda Tanry mecbur klan
Mutezileyi eletirdii bir balamda da Mtrd yine ayn polemiksel hatya d769
mtr. Kurnda kimi yetlerin muhkem, kimilerinin ise mtebih klnmas,
Mtrdye gre Mutezilenin salah-aslah ilkesine terstir; nk bu durum imtihan zorlatrmakta ve insanlar slm kabul noktasnda kukularla ba baa
770
brakmaktadr. Oysa bu iddia, Mutezilenin grlerine ikn edici bir cevap
olarak grnmemektedir; nk her eyden nce Mutezile de dier tm gruplar
gibi Kurnda hibir eliki olmadn, total anlamda Kurnn mkellefiyet
iin gerekli olan delilleri mkemmel mnada ierdii kanaatindedir. Dolaysyla
Kurndaki mtebihler, muhkemlere irc edilerek anlaldktan sonra ortada
771
herhangi bir tebh kalmamaktadr. Onlara gre aslnda mtebih yetlerin
varl, farkl alg seviyelerine sahip insanlarn alg alklarn doyurarak daha
iyi m`minler olmalar noktasnda mspet katklarda bulunmaktadr. Velhsl
Mtrdnin bu eletirileri hakl eletiriler olmaktan uzaktr.
Benzer ithmlar l-i mrn 178. yet mnasebetiyle, bu sefer dnyev nimetler balamnda gndeme gelecektir. nanmayanlara verilen dnyev nimetler hususunda Peygamberi uyaran Allah Tel, bu tr dnyev nimetlerin aslnda onlar
iin bir hayr deil, bir er olduunu anlatmaktadr. Mtrd bu yetler ve Tevbe
55, Kasas 8, M`minn 55-56 ve Zuhruf 33. yetleri erevesinde Allahn aslah
772
olan yaratmadn syleyerek Mutezilenin salah-aslah dncesini eletirir;
ancak kabul etmek gerekir ki, Mutezile bu yetleri sz konusu dncelerine
muhalif grmemekte, aksine o dnceleri teyit eden unsurlar olarak kabul etmektedir. Onlara gre Allah Telnn kfirleri bu ihsnlar ierisinde kfrlerinde
tutmas, sz konusu gnahlarn bu kfr hali iinde tutulmay gerektirmesi sebebiyledir; yani Allah bunu diledii iin deil, onlar bu durumu hak edecek fiilleri
769
770
771
772
l-i mrn 3/7.

Aslnda Kurann tamamnn Allaha ait oluu hususunda hibir grubun phesi yoktur ve bu
adan Kurann tamam muhkemdir. Bk. Kd Abdlcebbr, Mtebihl-Kurn, s. 19.
266
MM MTRD ve MTRDLK
iledikleri iin mevcut durum hsl olmutur. Her eyi kuatan ilmiyle Allah, onlarn bu durumlarn bildii iin mecz bir slupla konuyu anlatmtr. Kald ki,
erken dnem Mutezil mfessirleri dnyann deeri konusunda tam bir zhidne
tavr sergilemiler ve dnyev anlamda mreffeh bir hayat srmenin Allah katnda
ok deerli bir durum olmadn savunmulardr.
Htime
Mtrd, tefsirinde Mutezileyi eletirdii satrlarda kat bir Ehl-i Snnet
savunucusu gibi hareket etmemi, naslarn ve kendince salam olduuna inand akl delillerin yol gstericiliinde hareket etmi ve kendisinden sonra adyla
anlacak bir mezhebin kurucusu olduunu bilmeden, Ehl-i Snnetin naslar anlamadaki yaklamlarn temele alarak belirli bir fikir manzmesi ierisinde kendi
grlerini in ederek o grler dorultusunda eletiriler gelitirmitir.
Onun Mutezileye ynelttii tenkitlerin hareket noktasn, muhaliflerinin
grlerini dayandrdklar ilkeler zerinden yrmek oluturur. Akl btn iddialarnn temeline oturtan Mutezileye en az onlarnki kadar gl akl delillerle
cevaplar vermesi bundandr. Bu cevaplar naslarla desteklemek gerektiinde, ncelikle Kurn naslarn istihdam etmi, hadislere nadiren mracaat etmi, mracaat ettii hadislerde senet ynnden ziyade metin kritiine arlk vermitir.
Mtrdnin yaad dnem ve blge, Mutezilenin, alenen olmasa da gizliden gizliye entelektel gcn devam ettirdii bir dnem ve blgedir. Mfessirin eitli mahfillerde bu insanlarla grt, tartmalarda bulunduu, fikirlerinden u ya da bu ekilde haberdar olduu, tefsirinin her satrnda hissedilir.
Bununla birlikte Mtrd sonrasnda Mutezilenin sz konusu blgede varln
ve etkinliini devam ettirmi olmas, Mtrdnin eletirilerinin, Mutezilenin
varlna son vermediini de gstermektedir. Bunda, Mtrdnin sylemlerindeki akl dncenin de rol olsa gerektir. Nitekim Mtrdlii Earlie yakn
grenlerin Mtrdyi Mutezileye yakn grmesi bouna deildir.
Mtrdnin melleft ve dnce dnyas hakknda son zamanlarda nemli almalar yaplm olmasna karn istenen dzeyde ve kalitede eserlerin ortaya
konamadn itiraf etmek gerekiyor. Kendi sahamzla ilgili konumak icap ederse Mtrdnin esbb- nzl, nsih-mensh, muhkem-mtebih, tefsir-te`vl,
iczul-Kurn gibi Kurn ilimleri ya da kavramlar hakkndaki grleri, henz
drt drtlk bir ekilde ele alnp incelenmemitir. Denebilir ki, bu alanda hibir
mstakil alma yaplmamtr.
4. OTURUM
267
Bu gibi sempozyumlardan genelde pratik neriler kmyor. Gen aratrmaclarn tetkikine sunabileceimiz mevzular ve onlar ynlendirecek alma
programlar oluturulamad zaman ilm toplantlardan beklenen neticeler de
tahsil edilemiyor. Belki de sempozyumlarn formatlar deitirilmeli ve her ilm
toplant sonunda aratrmaclarn mtereken kaleme alacaklar ortak metinler
retilmelidir. Bu sayede hem aratrmaclara konular etrafnda ufuk alm olur
hem de ileride yaplmas dnlen sempozyumlarda tekrara dlmemi olur.
Sayglarmla
Kaynaklar
el-Acln, smail b. Muhammed, Keful-Haf ve Muzlul-ilbs ammetehera
minel-Hadis al Elsinetin-Ns, I-II, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut, ts.
Ahmed Emn, Zuhrul-slm, I-II, Drl-Kttbil-Arab, ts.
Ak, Ahmet, Mtrd ve Mtrdlik, stanbul, 2008.
Barthold, W., slm Medeniyeti Tarihi (trc. M. Fuat Kprl), Ankara 1973.
el-Beyhak, Eb Bekr Ahmed bnl-Huseyn b. Ali, es-Snenl-Kbr, I-X,
Drl-Fikr, Beyrut, ts.
el-Buhr, Abu Abdillah Muhammed b. smail b. brahim, el-Cmius-Sahh,
ar, stanbul, 1992.
Crullah, Zhd, el-Mutezile, el-Messesetl-Arabiyye lid-Dirseti venNer, Beyrut, 1990.
Collini, Stefan, Sonlu ve Sonsuz Yorum (tr. Kemal Atakay) (Umberto Eco,
Yorum ve Ar Yorum iinde), Can, stanbul, 1996.
elebi, lyas, Hzln, DA, XVII, stanbul, 1998.
_____, Lutuf, DA, XXVII, Ankara, 2003.
Eb Dvd, Sleyman b. el-Eas b. shak es-Sicistn, Snen Eb Dvd,
ar, stanbul, 1992.
Eb udde, el-Uleml-Uzzb ellezne
Mektebetl-Matbtil-slmiyye, Halep, ts.
serul-lme
alez-Zevc,
Eb Hanfe, Numn b. Sbit, Kitbul-Fkhl-Ebsat (nr. Mustafa z), FAV,

stanbul, 1992.
268
MM MTRD ve MTRDLK
Eco, Umberto, Yorum ve Ar Yorum (tr. Kemal Atakay), Can, stanbul,

1996.
ed-Duveyh, Ali b. Sad b. Salih, rl-Mutezile el-Usliyye, MektebeturRud, Riyad, 1996.
el-Elbn, Muhammed Nsruddn, es-Silsiletd-Dafe, I-XI, MektebetlMerif, Riyad, ts.
_______, Muhammed Nsruddn, es-Silsiletd-Sahha I-VII, MektebetlMerif, Riyad, ts.
el-Ear, Ebl-Hasen Ali b. smail, el-bne an Uslid-Diyne, elCmiatl-slmiyye, Medine, 1409H.
______, Makltl-slmiyyn ve htilful-Musalln (nr. H. Ritter), Wiesbaden, 1963.
el-Fetten, Muhammed Tahir b. Ali el-Hind, Tezkiretl-Mevdt, Dru
hyit-Trsil-Arab, Beyrut, 1399H.
el-Feyym, Muhammed brhim, eyhu Ehlis-Snne vel-Cema Eb
Mansr el-Mtrd: Vahdet Usli lmil-Kelm, Drl-Fikril-Arab, Beyrut,
2004.
Galli, A. M. Ahmad, Mtrdnin Tefsirinin Baz Ynleri (tr. Hanifi zcan), Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, say: 4, zmir, 1987.
el-l, Belksm, Eb Mansr el-Mtrd: Hayth ve ruhl-Akdiyye,
Drut-Trk lin-Ner, Tunus, 1989.
Ik, Kemal, Mtrdnin Kelm Sisteminde man, Allah ve Peygamberlik
Anlay, Ftvvet, Ankara, 1980.
bn r, Muhammed et-Thir, et-Tahrr vet-Tenvr, Dru Sahnn, Tunus,
1997
bn Battta, Eb Abdillah Muhammed, Rihlet bn Battta, el Msemm:
Tuhfetn-Nuzzr f aribil-Emsr (nr. Ali el-Muntasr el-Kettn),
Messesetr-Risle, Beyrut, 1405H.
bn Eb eybe, Eb Bekr Abdullah b. Muhammed, el-Musannef (nr. Muhammed Avvme), I-XXVI, Dru Kurtuba, Beyrut, 2006.
bn Haldn, Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddime (nr. Ali Abdlvhid
Vf), I-III, Dru Nahdati Msr lit-Tab ven-Ner, Kahire, 1401H.
4. OTURUM
269
bn Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezd, Snen bn Mce, ar, stanbul, 1992.

bnl-Cevz, Ebl-Ferac Abdurrahman b. Ali, el-Mevdt (1. cildin nr.
Abdurrahmn Muhammed Osmn), Mektebets-Selefiyye, Medine, 1966.
bnl-Esr, Ebl-Hasen Ali b. Ebl-Kerem Muhammed b. Muhammed eeybn, el-Kmil fit-Trh (nr. Ebl-Fid Abdullah), Drl-Ktbil-lmiyye,
Beyrut, 1987.
bnl-Murtad, Ahmed b. Yahya ez-Zeyd, el-Mnye vel-Emel f erhilMilel ven-Nihal (nr. Muhammed Cevd Mekr), Drun-Ned, Beyrut, 1990.
bnul-Mneyyir, Ahmed b. Muhammed el-skendern, el-ntisf f m
Tedammenehul-Kef (Zemaher, el-Kef an Hakiki avmizit-Tenzl ve
Uynil-Ekvli f Vuchit-Te`vl haiyesinde), I-IV, Drl-Kitbil-Arab, Beyrut, ts.
mamolu, M. Ragp, mm Eb Mansr el-Mtrd ve Te`vltlKurndaki Tefsir Metodu, Diyanet leri Bakanl, Ankara, 1991.
Kd Abdlcebbr, Ebl-Hasen Abdlcebbr b. Ahmed b. el-Halil b. Abdillah el-Hemedn el-Esedbd, Mtebihl-Kurn (nr. Adnn Muhammed
Zerzr), I-II, Mektebet Drit-Trs, Kahire, 1969
__________, Mecmul-Muht bit-Teklf (nr. Amr es-Seyyid Azm),
Mektebetl-Kahire, Kahire, ts.
__________, Tabaktl-Mutezile: Kitbu Fadlil-tizl ve TabaktilMutezile ve Mbyenethm li Siril-Muhlifn (nr. Fud Seyyid), (Fadll-itizl
ve Tabakatl-Mutezile iinde), ed-Drut-Tnisiyye lin-Ner, Tunus, 1974.
Kd Eb Yal, bnl-Ferr Muhammed b. Huseyn, el-Mutemed f UslidDn (nr. Ved Zeydn Haddd), Drl-Merk, Beyrut, 1974.
Karaam, smail, Kurn- Kermin Nzul ve Krati, Nedve, stanbul,
1981.
Koolu, Kyasettin, Mtrdnin Mutezileye Bak (Doktora), Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 2005.
el-Kurtub, Muhammed b. Ahmed b. Eb Bekr b. Ferah el-Ensr, el-Cmi
li Ahkmil-Kurn (nr. Him Semr el-Buhr), I-XX, Dru lemil-Ktb,
Riyad, 2003.
270
MM MTRD ve MTRDLK
Kutlu, Snmez, nsz (ed. Snmez Kutlu, mm Mtrd ve Mtrdlik

iinde), Kitabiyat, Ankara, 2007.
el-Makdis, Muhammed b. Ahmed, Ahsent-Teksm, Leiden, 1936.
el-Makriz, Ebl-Abbs Takiyyddn Ahmed b. Ali, el-Mevz vel-tibr bi
Zikril-Htat vel-sr, Dru Sdr, Beyrut, ts.
el-Mtrd, Eb Mansr el-Mtrd, Kitbt-Tevhd (nr. Bekir Topalolu,
Muhammed Arui), Ankara, 2002.
_________, Tefsrul-Kurnil-Azm el Msemm: Te`vlt Ehlis-Snne
(nr. Ftma Yusuf el-Haym (el-Hyem ?), I-V, Messesetr-Risle, Beyrut,
2004.
Mustafa Sabri Efendi, Mevkfl-Beer tahte Sultanil-Kader, el-MatbaatsSelefiyye, Kahire, 1392H.
Mslim, Ebl-Huseyn b. el-Haccc, el-Cmius-Sahh, ar, stanbul,
1992.
en-Nesef, Tabsratl-Edille f Uslid-Dn (nr Hseyin Atay), I. Cilt, Diyanet leri Bakanl, Ankara, 1993.
zcan, Mtrdye Gre Kurndaki Kssa ve Mesellerin Epistemolojik
Ama ve nemi, Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, say: 9,
zmir, 1995.
zde, Talip, Mtrdnin Tefsir Anlay, nsan, stanbul, 2003.
Paki, mer, Ryetullah le likilendirilen yetlerin Mutezil Okuma Biimi (Kd Abdlcebbr ve Zemaher rnei), MF Dergisi, XXI/2, stanbul,
2001.
Pezdev, Ebl-Ysr Muhammed b. Muhammed b. Huseyn, Ehl-i Snnet
Akidi (trc. erafeddin Glck), Kayhan, stanbul, 1980.
Polat, Fethi Ahmet, Bir czl-Kurn ddias: Sarfe, Marife: Bilimsel Birikim, yl: 3, say: 3, Konya, 2001.
________, slm Tefsir Geleneinde Aklc Syleme Ynelik Eletiriler, z,
stanbul, 2007.
Schimidtke, Sabine, Introduction (Zemaher, el-Minhc f Uslid-Dn
iinde), Franz Steiner Verlag, Stuttgart, 1997.
4. OTURUM
271
Solmaz, Latif, Eb Mansr Muhammed Mtrdde Gnah Meselesi (Doktora), Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya, 2003.
e-evkn, Muhammed b. Ali, el-Fevidl-Mecma fil-Ehdsil-Mevda
(nr. Abdurrahmn b. Yahy el-Muallim el-Yemn), Matbaatus-SnnetilMuhammediyye, Kahire, 1960.
zen, kr, Mtrd, DA, XXVIII, Ankara, 2003.
Taber, Muhammed b. Cerr, Cmiul-Beyn f Te`vl il-Kurn (nr. Ahmed
Muhammed akir), I-XXIV, Messesetr-Risle, Beyrut, 2000.
et-Tirmiz, Eb s Muhammed b. s, Snent-Tirmiz (nr. Ahmed Muhammed kir, Muhammed Fud Abdlbki, brahim Avad), I-V, Mustafa Bb
el-Haleb, Kahire, 1937-1965.
Topalolu, Bekir, Eb Mansr el-Mtrdnin Kelm Grleri (ed. Snmez Kutlu, mm Mtrd ve Mtrdlik iinde), Kitabiyat, Ankara, 2007.
________, Mtrd, DA, XXVIII, Ankara, 2003.
el-Umer, bn Fadlullah, Meslikl-Ebsr f Memlikil-Emsr (nr. Fuat
Sezgin), I-XXVII, Frankfurt, 1988.
Veliyyddn, Mir, Mutezile (tr. Altay naltay) (ed. M.M. erif, slm Dncesi Tarihi), I-IV, nsan, stanbul, 1990.
Watt, W. Montgomery, slm Dncesinin Teekkl Devri (tr. Ethem Ruhi
Flal), Birleik, stanbul, 1998.
Yeprem, M. Saim, rade Hrriyeti ve mm Mtrd, FAV, stanbul, 1997.
ez-Zemaher, Ebl-Ksm Mahmd b. mer, el-Kef an Hakikit-Tenzl
ve Uynil-Ekvl f Vuchit-Te`vl, I-IV, Drl-Fikr, Beyrut, 1977.
5. OTURUM
Bakan :
Prof. Dr. inasi GNDZ ........................................................

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi
Tebliciler :
Do. Dr. Sddk Korkmaz .......................................................

Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi / Konya
MM MTRDNN AYA YNELTT ELETRLER
Dr. Salime Leyla Grkan ........................................................

TDV, slm Aratrmalar Merkezi (SAM)
MTRDNN KTBT-TEVHDNDE HIRSTYANLIK
ve TESLS ELETRS
Do. Dr. Mustafa Sinanolu ...................................................

MM MATRDNN DALST NAN GRUPLARINA
YAKLAIMI
15. TEBL
MM MTRDNN AYA YNELTT ELETRLER
Do. Dr. Sddk Korkmaz
Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi / KONYA
I. Giri
mm Mtrdnin yaad dnemde Mvernnehir ve Horasan blgesindeki siyas idare Smnlerin elinde, kltrel ortam ise birok din ile birlikte,
kendisini slm emsiyesi altnda ifade eden mezheplerin ounun etkisi altndadr. Eserlerinde grlen zengin bilgi birikimi ve derin vukufiyetin altnda yatan
bu yap, mmn anlam dnyasna yansm ve onu Ehl-i Snnet mezhebinin iki
byk imamndan birisi yapmtr. O Kurn ve Hz. Peygamberin sahih snnetine uymayan grleri reddetmi, onlarn yerine ana bnyenin temsil ettii fikirleri
savunmutur.
Mtrdnin i mezhepleri eletirirken Btniyye, Karmita, Rfza ve
ok nadir olarak da a kavramlarn kullandn grmekteyiz. Bunlardan
smillik hakknda Btnlik ve Karmita isimlendirmesinin kullanldn, mmiyye hakknda ise Rfza ve aya yer verildiini belirtmeliyiz.
smlillik hakknda Btnlik tanmlamasnn seilmesi bu mezhep mensuplarnn her zhirin bir btn ve her tenzilin de bir tevilinin bulunduu eklinde gre sahip olmalarndan dolaydr. Bununla birlikte ehristnnin
bildirdiine gre bu mezhep, deiik blgelerde muhtelif lakaplarla da
anlmaktadr. Mesel, Irak blgesinde Btniyye, Karmita ve Mazdekiyye,
773
Horasanda ise Talmiyye ve Mlhide olarak bilinir. Rfza isimlendirmesinin, mmiyye hakknda kullanlmas ise bu mezhebin de ana bnyeden
ayrlmas, muhalifleri tarafndan kendilerine byle bir ismin uygun bulunmas ve bunun hret kazanmas sebebiyledir. Yani Hz. Alinin nass ve tayin
ile immeti konusunu esas alan hemen hemen btn oluumlar iin bir st
774
kavram durumundadr.
773
774
e-ehristn, Ebul-Feth Muhammed b. Abdlkerim (548/1153), el-Milel ven-Nihal, thk.

Ahmed Fehmi Muhammed, nr. Drl-Ktbil-Ilmiyye, Beyrut 1413/1992, s. 201, 202.
Mesel, bkz. el-Ear, Ebul-Hasan, Ali b. smail (330/941), Makltl-slmiyyin vehtilful-Musalln, thk. Muhammed Muhiddin Abdulhamid, Beyrut 1995/1416, s. 88-96; elBadd, Abdul-Kahir b. Tahir b. Muhammed (429/1037), el-Fark Beynel-Frak, thk. M.
Muhiddin Abdulhamid, Beyrut 1990/1411, s. 21 vd.
276
MM MTRD ve MTRDLK
Mtrdnin i mezhepleri eletirmesine sebep olan hususlar, muhtemelen onlarn sahip olduklar siyas destekle fevrice hareket etmeleri ve halkn hem
dnce hem de gndelik hayatlarnda sorun oluturmalardr. Onun yaad
dnem olan IV/X. Asrn balarnda Smnler, i Ftm devleti ile Bveyh
775
hnednlnn blge zerindeki etkileri ile uramak zorunda kalmtr. te
yandan Smn emiri Ahmed b. smailin 301/913 ylnda ldrlmesinden sonra,
kk yata tahta karlan Ebl-Hasan II. Nasr b. Ahmedin baa getirilmesi,
bir takm taht kavgalarna yol am ve bu huzursuzluklar drdnc asr boyunca
776
devam etmitir.
Ebl-Mun en-Nesefnin belirttiine gre Mtrd, er-Redd alel-Karmita
777
adl iki eser kaleme alm fakat bunlar maalesef gnmze ulamamtr. Bu eser778
lerin birisinde mezhebin usl, dierinde ise furuna dir esaslarn eletirmitir.
mamn bu mezhebe kar ortaya koyduu grlerini takip edebilmek iin, imdilik bize ulaan iki eseri, yani Kitbt-Tevhd ve Te`vltul-Kurn ile yetinmek
durumundayz.
mm Mtrdnin uramak zorunda kald i mezheplerden bir dieri
de mmiyyedir. Bveyhlerin IV/X. asrn balarnda Badat igal ederek,
Abbsleri etki altna almalar bu mezhebe ciddi bir siyas destek salam, bylece grlerini sistemletirme ve yayma imkan bulmulardr. Mihne hdisesi
ile iktidar desteini kaybeden Mutezilenin de desteini kazanan mmiyye,
Mtrdnin temsil ettii Ehl-i Snnet iin baka bir problem durumuna gelmitir. Bu durumun 447/1055 ylnda Bveyhlerin yklna kadar devam ettiini
779
sylemek mmkndr.
775
776
777
778
779
et-Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr (310/922), Trhul-mem vel-Mlk, thk. M.

Ebul-Fazl brahim, Lbnan trz. X/147; Ak, Ahmet, Byk Trk limi Mtrd ve Mtrdlik,
stanbul 2008, s. 25-26.
bnun-Nedm, Ebul-Ferec Muhammed b. shak (385/995), el-Fihrist, Drl-Marife, Beyrut
1417/1997, s. 234; Nizmlmlk, Siysetnme, Haz. M. Altay Kymen, TTK Yay. Ankara
1999, s. 232-252; Kurt, Hasan, Orta Asyann slmlama Sreci, Ankara 1998, s. 229-275;
Ak, Mtrd, 25-26; Daftary, Ferhad, smaililer Tarih ve Kuram, trc. Ercment zkaya,
Raslant Yaynlar, Ankara 2001, s. 125 vd.; Tan, Muzaffer, smiliyyenin Teekkl Sreci
(Baslmam Doktora Tezi), ASBE, Ankara 2005, s. 66 vd.
en-Nesef, Ebul-Mun Meymun b. Muhammed, Tabsratl-Edille f Uslid-Dn, thk.
Hseyin Atay, Ankara 1993, s. 472.
en-Nesef, Tabsra, 472; Topalolu, Bekir, Kitabt-Tevhd Tercmesi, Giri, Ankara 2002, s.
26, 27.
Kutlu, Snmez, Bilinen ve Bilinmeyen Ynleriyle mm Mtrd, mm Mtrd ve
Mtrdlik, Haz. Snmez Kutlu, Kitbiyt Yaynlar, Ankara 2003, 18 vd.; Meril, Erdoan,
Bveyhler, DA, stanbul 1992, VI, 497-98; Ak, Mtrd, s. 27-29.
5. OTURUM
277
Mesisinin byk bir ksmn Mutezilenin eletirisine ayrm olan

Mtrd, mmiyyeyi tenkit etmek iin de, Redd Kitbil-mme li bazrRevfz adyla zikredilen bir eser kaleme alm, ancak bu eser de gnmze kadar
780
ulaamam veya henz kefedilmemitir. Bu eserlerin gn na karlmas
i mezhepler hakkndaki grlerini anlamamz bakmndan byk nem tamaktadr. Buna ilaveten a ile ilgilendii dnem olan hicr III. ve IV. Asrlarn,
hem smillik hem de mmiyye asndan zirvede olduklar bir zaman dilimini
kapsad grlmektedir.
II. smiliyyenin Eletirisi

1. Allah Niteleyip simlendirmek
Mtrd, Allaha isimler nispet edilmesinin Allah ile dier varlklar arasnda
bir benzeme, yani tebih ve tecsim gerektirmeyeceini ifade eder. Bundan sonra
da Btniyyenin tebihten kanmak maksadyla Allaha ait isimleri baka arac
781
varlklara nisbet etmesini eletirir.
Btniyye, Allahn sfatlarndan olan ilim ve yaratmay ve isimlerini, filozoflarn ilk akl ve nefis olarak tanmlad iki varla nispet ederek, onlar ilk
ve ikinci yaratlm olarak isimlendirir (el-Mbda el-Evvel ves-Sn). Btnler
bu grlerinin bir uzants olarak lemdeki btn varlklarn sretlerinin aklda
mevcut olduunu kabul ederler. Nefis de bu sretleri alarak Heyl ile birletirir
ve bylece d dnyadaki varlklar ortaya kar. Yani lemin tamamn aklda
izhar edilmi olarak (mebrz) kabul etmektedirler. Nefis de ondan alp Heylya
aktarm, akl, ibd sayesinde var olmutur. bd onun illetidir ve olacak her ey
782
onda mndemi klnmtr.
780
781
782
Kitabn isminde iaret edilen kiinin Ebul-Hseyin Ahmed b. Yahy er-Rvend olabilecei
ihtimali vardr. Bkz. en-Nesef, Tabsra, 472; Topalolu, Kitabt-Tevhd Tercmesi, Giri,
s. 26-27.
Mtrd, Kitbt-Tevhd, thk. Fethullah Huleyf, el-Mektebetl-slmiyye, stanbul 1979; s.
94-95, Topalolu Tercmesi, s. 120. Mtrdnin eserlerinden yola karak smillerden kimi
hedef aldn ak seik belirlemek mmkn grnmemektedir. Ancak yakn dnemde ve
yakn corafyada yaam olmas sebebiyle baz mellifleri ve grlerini esas almak imkn
dhilindedir. Mesel, mbdi-i evvel konusunda bkz. es-Sicistn, Eb Yakub shak b. Ahmed
(361/971), Kitbul-ftihr, thk. smail K. Pnavala, nr. Drl-Garbil-slm, Beyrut 2000,
s. 71 vd. Ayrca ada bir alma olarak bkz. el-Hatb, Muhammed Ahmed, el-HarektlBtniyye fil-lemil-slm, Mektebetl-Aks, rdn 1984, s. 86-87.
Mtrd, Tevhd, s. 94-95, trc. 120; Mtrd, Te`vltu Ehlis-Snne, thk. Fatma Yusuf elHyem, Messesetr-Risle, Beyrut 1425/2004, V, 428-429.
278
MM MTRD ve MTRDLK
Mtrd zetledii bu Btn fikirleri u ekilde eletirir: Tanrnn hi bir

sfat yok veya Ona hi bir sfat ve bu balamda/zelde ilim irade kudret ve
yaratma nispet edilemezse Tanrnn akl yaratmas Onda var olan eyann suretlerini bilmesi ve akla yerletirmesi mmkn olmayacaktr. Bu durumda btn bu
fiiller Tanrnn bilgisi ve iradesi ile deil, Ondan zorunlu olarak sudr edecektir.
Bu da sonu olarak Tanrdan isim ve sfatlarn nefyedilmesi anlamna gelmektedir. Aslnda olacak eyleri bilmeyen veya lemi izhar etmeye g yetiremeyen
yahut da izhar edilmi olmasn dilemeyen birinin lemi, ibd yoluyla (aklda)
izhar etmesi muhaldir. nk bu durumda ibd, Ondan, tpk uurunda olmakszn, bilmeksizin ve g yetirmeksizin zit-tab ortaya kan bir fiil sudr eder.
Bu takdirde de Allah Tel, tebih endiesiyle sfatlarn ve isimlerin kendisinden
nefyedilmesi asndan sfatlardan soyutlanm (tatl) bir konumda bulunur, Ona
dellet edecek hibir kant kalmam olur ve Ondan sz etmek sadece taklide
783
dayanm bulunur, bu ise gerekten uzak bir ihtimaldir.
Mtrd, Btniyyenin Allaha baka isimler izfe etmesini, bu erevede
akl ve nefs kavramlarn kullanmasn soru-cevap metoduyla eletirerek tenkitlerine devam eder: Ona gre, Btniyyeye, Allah Onun ismi mi, bakasnn ismi
mi? diye soru sorulsa, verilen cevabn sonucunda, Allah, Akln, Rahman
da Nefsin ismi olacaktr. Bu sonuca gtren ey Btnlerin Tanrya Allah ve
Rahman da dahil olmak zere hi bir ismin nisbet edilemeyeceini dnmeleridir.
Ancak bu durum, beraberinde Akl ve Nefis gibi bilmek ve yaratmak noktay
nazarndan bir deil, birden ok tanrlar ortaya karmaktadr. Yani Mtrdye gre
Btnler tebihten kaarken irke dmektedirler. Btniyye tebih endiesiyle bu
ismi kullanmaktan kanmtr. Fakat onlar nasslarda yer alan lh, Rahmn, Rahm
gibi isimleri karsnda, mbudu saylar belirlenemeyecek kadar ayrlar ve miktarnn tespiti zorluk arz eden czler konumuna getirmilerdir. Bu durumda onlara gre
784
Peygamberler, tevhde deil, ok tanrya tapnma ilkesini getirmi olmaktadrlar.
Mtrd, Btniyyenin Allah zt ismi bulunmayan varlktr sznn,
aslnda Onun zt ismi ve zt sfat yoktur tarzndaki cmleleri ile elitii785
ni belirtmekte, bundan dolay Allahn kendi ismi ile bilinmesi gerektiini de
beyan etmektedir. nk zaten Allahn adnn anld cmle, yani Allah zt
ismi bulunmayan varlktr ifadesi, Allahn bir isminin olduu gereini dile
786
getirmektedir.
783
784
785
786
Mtrd, Tevhd, s. 95, trc. s. 120-121.

Mtrd, Tevhd, s. 95, trc. s. 121.
Mtrd, Tevhd, s. 95, trc. s. 121. Dipnot 165.
5. OTURUM
279
Mtrdye gre Btniyye Allahn lafza-i cellden baka da ismi olduunu

kabul etmitir ki, bunlardan biri mbdi olarak zikredilmektedir. Btnlere gre
bu isim, ilk ve ikinci yaratlm olan el-mbda iin illet tekil eden ibd ile
fonksiyonel olur yani aktif hale gelir ve mbdi (yaratc) mall veya illet olmayp illeti icat edendir (ll). nk her bir mall (akl ve nefis) baka bir balamda
787
yani lemdeki varlklar yaratmada bir illet olabilir.
Ayn ekilde Mtrd, Btniyyenin Allaha zt dnda isim nispet etmesini soru- cevap yntemiyle eletirir. Bu erevede Zt- lhiyyenin dndan Ona
nispet edilen ismin kendisine ait olup olmadn sorar. Kendisine ait olmad
eklinde bir cevabn gelmesi durumunda, Btniyyenin Allah vard fakat illet
de mall de yoktu eklindeki grnden dolay, Allaha mbdi isminin nispet
ediliinin hakikat deil, zorunlu olarak mecaz yoluyla vaki olduunu tespit eder.
nk Allahtan gerektirici bir ey olmakszn, sz konusu ismi, kendisine baka788
s izafe etmi olmaktadr.
Mtrd yukardaki meseleyi biraz daha amak iin u varsaym ileri srer: Ondan gerektirici olarak ibd vki olmutur denilirse, Allahn ibd
(onlara gre) bilhare vcut bularak mbdi ismini kendisi iin gerekletirmi
ve gerekli klm olur diye cevap verir. Ayn ekilde Mtrdye gre bu ibdn
baka bir ibd ile meydana getirilmesi gerekir, onun da bir bakasyla sonsuza kadar. Bu ise Batnnin bile benimseyemeyecei bir eydir. u halde ibdn
biztih, Allahn da ezelden beri mbdi olmas lazm gelir. Btn bunlarda zt
789
ismin kanlmaz bir ekilde Allaha nispetinin gerei vardr. Yani yaratc ismi
Allaha nispet edilmedii takdirde akl ve nefsin yaratcsnn kim olduu mehul kalmaktadr. Bu durumda bu ikisi de yaratlm olduuna gre onlarn da bir
yaratcsnn olmas gerekmektedir. Bu da iki eyden hali deildir. Ya onlar iin
tanrdan baka bir yaratc olacak, ki, bu da teselsle dayanmaktadr, ya da onlarn
yaratcs Tanrdr. yle ise Tanr ezelde de yaratc ismi ile msemmdr.
Mtrd, Btnliin grlerine olan eletirilerini srdrrken u hususlara
da yer verir: Ona gre mutlak isim (isimlendirme ve niteleme) tebihin olumasna yol amaz. nk iitilebilen lemde her trl zt varlk isim erevesinde
alglanmtr: Hayat-lm, nr-zulmet, er-hayr ve kfr-iman gibi. Her eyin
kendine has bir ismi vardr. Salt bir isimlendirme ile benzeme (bu dnyada) olusa idi, isimler sebebiyle hibir tezat ve farkllk bilinemez olurdu ve hi bir ey dierinden ayrt edilemez olurdu. Oysa vka bunun tersidir ve bu yzden Tanrnn
787
788
789

Mtrd, Tevhd, s. 95-96, trc. s. 121.
MM MTRD ve MTRDLK
280
isimlendirilmesi bir benzemeyi gerektirmez. Bundan dolay da isimlendirmenin

arzu edilen farkllk ve birliin dile getirilebilmesi amacyla icat edildii ortadadr. yle ki, isim olmasa idi bu hususun mahiyeti bilinemezdi. Eer msemmdan
anlalacak zel manann nefyedilmesine ramen, isim beraberlii sebebiyle varlklar arasnda benzerlik hsl olsayd, ulv ve sfl lem, birinci ve ikinci mbdi
iin isim kullanlmaz ve isim tad ifade edilen varlklarla dierleri arasnda
ismi btn varlklardan nefyetme noktasnda beraberlik bulunurdu. te yandan,
her ne kadar trn btn fertlerinin ismi asndan beraberlik mevcut ise de, yaratklarn herhangi bir trne isim verilmesinde bile benzerliin ortadan kalkt
790
grlmektedir.
Mtrd, Batnlere gre ibdnn illet olup, fakat eylerin onun sayesinde
var olmasnn ey ile nitelenmesine gereke olamayacan belirtir. Mtrdye
gre ayn ekilde arazlarn tamam da lim, kdir ve benzeri kavramlarla nitelenemez. Eer ismin bulunuu sebebiyle benzeme olusayd, bulunmay sebebiyle de yukarda bahsedilen gerekelerden dolay ayn benzerliin olumas
791
gerekirdi.
Mtrdnin tefsirinde anlattna gre Btnler asndan Mbdi, eyy
hibir eyden (yokluktan) in eden, hlk, eyi var olan bir eyden veya hibir
792
eyden (yokluktan) in eden, ftr ise var olan bir eyden ina edendir. Fakat
Mtrdye gre bu kavramlarn lafz ve itikaklar her ne kadar farkl olsa da bir
tek manaya iaret etmektedir. Yani el-ibd, ncesinde bir rnek olmakszn in
etmek, halk, in ve takdir (bir eyin lsn belirlemek) olmasna karn, ondan
bakasn hlk diye isimlendirmek caiz deildir. nk bir eyin takdirine sadece
elinde bir l birimi olan bir kimse g yetirebilir. Ftr ise bir eyi ikiye ayrmak
yani yarmak gibidir ve ondan eya kar. Btn bu fiillerin hepsi yaratmak anla793
mndadr ve faili gerek anlamda yaratcdr, o da Allahtr.
2. Yaratl
Btnler, el-Evvel ismini, el-Mbdaul-Evvel, yani Akla, el-hir ismini, el-Mbdaus-Sn, yani Nefse, ez-Zhir ismini, en-Ntka, yani Rasle, el794
Btnn ismini de Shibut-Te`vl e nispet etmektedirler. Mtrd, Btnlerin
790
791
792
793
794

Mtrd, Te`vlt, IV, 396.
Mtrd, Te`vlt,V, 38.
5. OTURUM
281
795
bu grlerini, Kun- Kermdeki O evvel ve sondur. Zhir ve Btndr.

yetinin tefsiri balamnda eletirerek sz konusu mezhebin grlerine yer verir
796
ve daha sonra bunlar cevaplandrr.
Bu sralama ierisinde el-Mbdaus-Sn bu lemin yaratlmas ve dzenlenmesinde, el-Mbdaul-Evvelin yardmcsdr. Ntk, eriatleri dzenlemi,
797
Shibut-Te`vl ise Ntkn belirledii eriatleri beyan etmitir. Mtrd,
Btnlerin bu te`vl gerekesini aklarken bu yette geen isimlerin kartlk bildirdiini, bundan dolay da Allah Telya nispet edilemeyeceini ifade
798
eder.
Mtrd bu yette geen isimlerin tevhid harfleri yani Tanrnn birliini belirten lafzlar olduunu, evvel, hir, zhir ve btnn hepsinin Allahn kendisine
iaret ettiini, evvelin ztyla evvel, hirin ztyla hir, zhirin zatyla zhir ve
btnn da ztyla btn olduunu belirtir. Hiss lemde evvel olan hir olamaz,
hir olan evvel, zhir olan btn, btn olan da zhir olamaz. Allah bunlarn hepsi
ile ayn anda nitelendiine gre, Allah dier btn varlklardan farkldr. Bu da
bir nevi tevhid ifadesidir. Baka bir ifade ile evvelliinden ya da hirliinden
bakas ile birlikte bir evvellik ya da hirlik aranmayacan, ayn durumun zhir
ve btnl hakknda da sz konusu olacan, nk grnen lemde evvellii
olann hirliinin olmayacan, hirlii olann da evvellii olamayacan, ayn
ekilde zhirlii olann btnl, btnl olann da zhirliinin sz konusu ola799
mayacan belirtir.
Mtrdye gre Hikmet ve ilim sahibi yaratcy inkr eden Karmatlere
gre, btn tabiatn ilk yaratlanda/aklda (el-Mbdaul-Evvel) mevcut olduunu, nefs-i klln ondan alp heylay desteklediini ve tabiatn bundan olutuunu ileri sren Karmatlerin bu grleri erevesinde ilkin (Akln) ortadan
kalkmas gerekir, nk bir bakasnda bilkuvve olarak bulunan eyin, bilfiil hale
geldiinde yok olmas gerekir. Oysa onlar akl ebed kabul ederler ve bu da bir
800
elikidir.
Yine Mtrdye gre onlarn anlad anlamda el-Mbdaus-Sn btn
lemin kendisinden yaratld ilk yaratlmtr (Mahlk). Eer ilk yaratlan olarak
yaratlmsa (mbda), o zaman O da yaratcdr (mbdi). bd, kendisinden nce
795
796
797
798
799
800
Hadd, 57/3.
Mtrd, Te`vlt,V, 38.
Mtrd, Te`vlt, V, 38.
Mtrd, Tevhd, s. 63-64, trc. s. 81-82.
MM MTRD ve MTRDLK
282
asl ve benzeri bulunmayan bir eyi ortaya karmaktr. Bundan dolay dinde yeni
bir ey ortaya atanlara mbtedi denilmektedir. Kurndaki Yerlerin ve gklerin
801
yaratcs olan (Allahn) nasl bir ocuu olur? mealindeki yet Karmitann
802
bu grlerini rtmektedir.
803
Btniyyenin el-Mbdaul-Evvel tanmlamasna Levh-i Mahfzun

ne olduu konusunda yeniden deinen Mtrd, onlara gre Kalemin, elMbdaul-Evvel, Levhin de el-Mbdaus-Sn olduunu, el-MbdaulEvvelin, el-Mbdaus-Snnin varlnn illeti olduu, el-Mbdaul-Evvelin,
el-Mbdaus-Snnin ins iin uratn, yani onun mnii olduunu, elMbdaul-Evveli, bri, el-Mbdaus-Snyi ise hlk ve rahmn olarak isimlendirdiklerini belirtir. Filozoflarn ise el-Mbdaul-Evveli, akl, Snyi ise
nefis olarak isimlendirdiklerini zikrederek teki grlerine de yer verir. Levh-i
Mahfzun mahiyeti hakknda tartmalara girmeksizin, bu eyler hakknda hccetsiz olarak, icat yoluyla isimler oluturmann doru olmadn, bunlar Levh ve
804
Kalem olarak isimlendirmenin daha doru olduunu belirtir.
Mtrd, Btniyyenin el-Mbdaal-Evvelin zamandan ve mekndan te
olduunu, yani hdis olmadn, nk onun yok olmayaca ve ortadan kalkma805
yaca grn, phesiz sizin Rabbiniz, gkleri ve yeri alt gnde yaratt
806
yetine dayanarak tenkit eder. Mtrdye gre ayet byle olsayd o mbda
deil, kadm olurdu ve Onda bd vki olmazd. yet bd vak olursa bir
balangc olur ve dolaysyla hdis olurdu. Bylece onda ibd illeti hsl olmu
807
olur, bu da muhdes, yani sonradan var olmu olmasn gerektirecektir.
3. Nbvvet
Mtrd Karmitann peygamberlik anlayn eletirirken rasullerin alt,
808
yedincisinin ise Kimuz-Zaman ve neb olduu eklindeki anlayna deinir.
801
802
803
804
805
806
807
808
Enm, 6/101.
Burc, 85/22.
Mtrd, Te`vlt, V, 428-429.
Arf, 7/54.
Mtrd, Te`vlt, II, 239-240.
Mtrd, Te`vlt, 1/527, Mtrd bu anlay Kurn- Kermdeki Muhammed, sizin erkeklerinizden hibirinin babas deildir. Fakat o, Allahn Rasl ve neblerin sonuncusudur. Ahzb,
33/40, yeti ve Benden sonra neb yoktur. Mslim, bn Haccc Ebul-Hseyin (261/875),
es-Sahh, thk. Muhammed Fud Abdulbk, Mektebetl-slmiyye, stanbul 1955, H. No: 1842,
5. OTURUM
283
Kurn- Kermde brhim, smil, shk, Yakb, Yakb ilesi, s, Eyyb,

809
810
811
Ynus, Hrn, Sleymn, Lt ve lys gibi, altdan daha fazla peygamber
adnn zikredilmesinin, Karmitann immetle ilgili grlerinin isabetsiz oldu812
unu belirtir.
Mtrdnin, nbvvet konusunda getirdii eletirilerden birisi de,
smilliin beere (en-Nefsl-Beeriyye) nbvvet ve kitap vermeyecei, bunun yerine basit bir nefis (en-Nefsl-Bista) verecei, bunun da peygamberlerin
kalplerinde gerekleen tahayyl salayan ruhaniyet olduu grdr. Bu
gre kaynak olarak, phesiz Onu Rhul-Emn indirdi. Uyarclardan ol813
man iin Onu senin kalbine O indirdi. Hem de ak ve anlalr bir Arapa ile!
mealindeki yetlere dayandklarn belirtir. Onlara gre, yette belirtilen durum
neblerin kalplerinde gerekletiinde, kitaplar veya suhuflar te`lif etmilerdir.
814
Buna sadece neblerin gc yetmekte, insanlar da bunu onlardan almaktadrlar.
Kurn bu grleri yalanlamakta ve beere kitap, hkm ve nbvvetin verileceini haber vermekle onlarn grn reddetmektedir. Buna delil olarak
815
Allahn, bir beere, kitap, hkm ve nbvvet verdiini belirten yet ve Hz.
816
sann beikte iken, Allahn, kendisine kitap verip, neb kldn haber vermesi
817
bunun delillerindendir.
Yukardaki grleri yeniden tekrar eden Mtrd, Btniyyenin, risletin
beeriyet cevheri ile olmayp, ruhn bir cevher ile gerekletii grn, Pey818
gamberlerin kavimlerinin kendilerine: Sizler de ancak bizler gibi beersiniz
819
dediklerini, onlarn da cevaben: Bizler de sizler gibi sadece beerleriz sz
ile cevap verdiklerini, bu durumda Btniyyenin grlerinin batl olduunu,
Kurn- Kermden, Peygamberleri onlara dedi ki: Biz ancak sizler gibi birer
820
insanz. Fakat Allah kullarndan dilediine (peygamberlik) nimetini baheder.
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
III, 1471, hadisi ile de delillendirir. Bkz. Te`vlt, IV, 124. Ayrca bkz. Kutlu, Snmez, Zeydlik,
smaililik, mmiyye, slm Dnce Ekolleri Tarihi, Ankara 2006, s. 110.
Nis 4/163.
Sfft, 37/123; Bkz Mtrd, Te`vlt, IV, 244.
Sfft, 37/123; Bkz Mtrd, Te`vlt, IV, 242.
Mtrd, Te`vlt, I, 527, IV, 242.
uar, 26/193-194,195.
Mtrd, Te`vlt, I, 285.
l-i mrn, 3/79.
Meryem, 19/30.
Ysn, 36/15.
brhim, 14/11.
brhim, 14/11.
284
MM MTRD ve MTRDLK
821
yetini de delil gstererek reddeder. Ayn kanaatini Senden nce de kendilerine vahyettiimiz birtakm erkekleri peygamber gnderdik. Eer bilmiyorsanz
ilim sahiplerine sorun. Biz, onlar yemek yemez bir beden yapsnda yaratmadk.
822
Onlar lmsz de deillerdi. yetinin tefsirinde Peygamberlerin yemek yedi823
ine iaret ettiini belirterek srdrr. Benzer ekilde Btnlerin Allahn izninin dnda, diledikleri zaman vahiy aldklar grne deinen Mtrd, onlarn
824
bu anlaynn Hibir peygamber, Allahn izni olmadan bir yet getiremez
yetine ters dtn, yet getirebilmenin ancak Allahn iznine bal olduunu
825
belirterek eletirir.
Ntk konusuyla ilikili olarak Mtrd, Kurnda geen phesiz biz sana
826
(sorumluluu) ar bir sz vahyedeceiz. yetinin tefsirinde deinerek aklamalarda bulunur. Bu yette geen ar sz ile kast edilenin, peygamber olan
Ntkn mkellef tutulduu ey olduuna, bu grevi de bb olan Essa havale
ettiine, Esas ve Bbn Ali b. Eb Tlib olduuna, peygamberleri ntklar olarak
isimlendirdiklerine, bylece Hz. Peygamberin tenzli halka tebli ile memur ol827
duuna inandklarn belirtir. Ayn ekilde Btnlere gre Ntk, tenzili halka
tebli ettiinde, ondan yz evirirler ve te`vl i kendilerine aklayacak birisine
ihtiya duyarlar. Bylece Hz. Peygamber de te`vl i, halka retme grevini st828
lenmesi iin Ali b. Eb Tlibe havale etmekle emrolunur.
Mtrd bu iddialara cevap verirken, bu iin Hz. Peygamberden bakasna
isnat edilmesi, onun grevini hafifletmek iin ise, nk onlarn mezhebine gre
bu i, Aliye havale (tefvz) edilmitir. bu grevden dolay Hz. Peygamberin kuatlm (kabzedilmi) olacan belirtir. Kuatlmann sureti (anlam), hatt onlara gre ruhn sureti, cesedn surette hapis olan cisman suretten kurtulmak
olacaktr. Bylece cesedn suret yok olacak ve ruhn nurn suret, ikram ve bilgi
yurdunda ortaya kacaktr. Bu durumda Hz. Peygambere izafe edilen hapisten
kurtulmak zor ve ar gelmeyecektir. Bilakis bu havale ya da kurtulma iinde Hz.
Peygamberin arzulad ve dini tebli etme grevi gibi, kendisini aran eyle829
rin bulunduunu belirtir.
821
822
823
824
825
826
827
828
829
Mtrd, Te`vlt, III, 12.

Enbiy, 21/7, 8.
Mmin, 40/78.
Mzzemmil, 73/5.
5. OTURUM
285
Mtrd, Btnliin kendilerini korumak amacyla, mezheplerini ar bir

yemin almadka bakalarna retmeme esasna dayandklarna da deinir. Bu
esasn, kendi sistemleri iinde, zarar grmenin (telef), rhn sretin hapsine sebep
olan cesedn srete ynelik olacan, zarar grme sonucunda rhniyetin, btn
mutluluklarn iinde bulunduu yere gideceini belirtir. Bu durumda onlarn bylesi mutluluk yurduna gitmekten gevek ve gnlsz davranmalarnn kendi ilerinde bir eliki ve tutarszlk olduunu vurgular. Kim bu zelliklere sahip olursa,
insanlara kar kendi inanlarnn hilafna davrandklar iin lm hak ettiini
belirtir. ayet inandklar doru ise, onun zddn caiz grmemeleri gerektiini bildirir. Ayrca onlarn bu tutumlarnn, Allaha kavumann en gzel yolu olan lm830
den son derece ekinen Yahdlerin durumuna benzediini de ilave eder.
4. Kurn
Mtrdnin belirttiine gre Karmita, Kurn, Hz. Peygamberin te`lif
ettiini ileri srmektedir. Mtrdye gre bu gr, Allahn zerinize olan ni831
metini ve size t vermek zere indirdii kitab ve hikmeti hatrlayn yetinde
tamamen aykrdr. Bu yette nimet ile kastedilen Hz. Peygamber, kitaptan
832
maksat ise aka Kurn- Kermdir.
Mtrd, smilliin Kurn hakkndaki grlerini eletirirken, onlarn Bu
Kurn, Peygamber kendi lisan ile te`lif etti, Allah bu dil (Arapa) ile bir kitap
indirmedi eklindeki grlerine deinir. Onlarn bu grlerinin iftira olduunu
vurgular ve Andolsun ki, biz onlarn, Bu Kurn ona bir insan retiyor. dediklerini biliyoruz. m ettikleri kiinin dili yabancdr. Bu Kurn ise apak bir
833
834
Arapadr. yetini delil olarak zikreder. Mtrd Kurnn dilinin Arapa
olmasnn ilh bir seim olduunu ve bu durumun Btnlerin grlerini nakzet835
tiini belirtir.
Ayn konuya tefsirinin bir baka yerinde tekrar deinen Mtrd, Kurnn
Hz. Peygamberin kalbine ilham olarak indii, sonra Hz. Peygamberin onu konutuumuz dil olan Arapaya evirdii grne, Bu Kurn ise apak bir
830
831
832
833
834
835

Bakara, 2/231.
Mtrd, Te`vlt, I, 184-185.
Nahl, 16/103.
Mtrd, Te`vlt, III, 541. Bu konuda delil olarak kulland baka bir ayet ise udur:
Uyarclardan olasn diye onu gvenilir Ruh (Cebrail) senin kalbine apak Arapa bir dil
ile indirmitir. uar, 26/193-195.
286
MM MTRD ve MTRDLK
Arapadr. yeti ile cevap vererek, Btnlerin bu tutumlarnn Cebril ve Hz.

Peygambere bir dmanlk olduunu vurgular. Ayrca Hz. Peygamberin vahyi
unutma endiesinden dolay ezberlemeye alt srada (Ey Muhammed!) Onu
836
(vahyi) abucak almak iin dilini kprdatma! yeti ve ayn anlamdaki baka
837
yetleri de delil olarak gsterir.
Risaletle ilgili olarak Mtrdnin zerinde durduu baka bir husus Vahiyin
mahiyeti meselesidir. Bu konuya cinlerin Hz. Peygambere gelen vahyi dinlemek
zere gelmeleri meselesinde deinen Mtrd, Hz. Peygamberin, cinlerin geliini dahi hissetmediini, bundan ancak vahiy sayesinde haberdr olduunu belirtir. Vahyin rhn bir surette gelmesi durumunda, Hz. Peygamberin, cinler yanna
geldiinde, onlarn cesed lemden olmamalar sebebiyle, bundan haberdr olmas
gerektiini vurgular. Ayn ekilde Hz. Peygamberden nakledilen bir hadise gre
o, Cibrli kendi suretinde grmek istemi, Cibrl ise buna Peygamberin g yetiremeyeceini, nk arzn kendisini tayamayacan sylemi, sadece semya
bakmasn istemitir. Mtrd, Hz. Peygamberin vahyi yet rhn bir ceset ile
alm olsa idi, Cibrli kendi sretinde grmesi gerektiini ve byle bir soruya
gerek kalmayacan belirtir. De ki: Ben de sizin gibi sadece bir beerim. Ancak
838
839
bana sadece vahiy geliyor. yetinin de bu geree iaret ettiini vurgular.
Mtrdnin, Karmita ad altnda smillii eletirdii hususlardan biri de,
kendi mezheplerini insanlara zorla benimsetme ve onlardan kendilerine ballk
hususunda yemin alma anlaylardr. Mtrdye gre Peygamberlerden, rislet
grevlerini kavimlerine tebli hususunda misak alnm ve halkn arasndaki nefre840
ti kaldrp, kalplerini birbirine sndrmakla grevlendirilmilerdir. Kurndaki
Ey Peygamber de ki: Bu teblie kar sizden bir cret istemiyorum. O (Kurn)
841
btn lemler iin ancak bir uyardr. yeti yukardaki grlerin dayanadr.
5. Sahbenin Durumu
Mtrd, Btn ve Rfzlerin, Hz. Peygamberin vefatndan sonra, sahabenin irtidat ettii grne sahip olduklarn belirterek, onlara lnet eder ve bu
842
fikirlerini eitli vesilelerle eletirir.
836
837
838
839
840
841
842
Kyme, 75/16.
Bkz. Taha, 20/114. Mtrd, Te`vlt, I, 74.
Kehf, 18/110.
Enm, 6/90.
5. OTURUM
287
Mtrd, Btnlerin, Hz. Ali ile ilikilerinden dolay Sahabenin imann dil843
lerine dolamalar sebebiyle Ey Neb, kfir ve mnfklarla cihat et!... yetinin
844
tefsirinde, onlarn grlerinden birisini ele alr. Btnlere gre bu yette zikredilen sava hem kfirlere hem de mnfklara kar yaplan savatr ve Ali bu iki
gruba kar da savamakla emrolunmutur. Bu konuda rivyet edilen bir habere
gre, Hz. Aliyi ayakkabsn tamir ederken gren Hz. Peygamber, ashabna yle
demitir: phesiz ayakkabsn tamir eden, bizim tenzli iin savatmzn yolunda, te`vl i iin savaacaktr. Te`vl den dolay yapt sava, nifk ehline kar
845
yapt sava olacaktr.
Mtrd, Btnlerin yukardaki grlerine cevap verirken, nifak ehline
kar Hz. Alinin deil de, aslnda Eb Bekirin savatn vurgular. nk
Hz. Peygamber vefat ettikten sonra, irtidat eden Araplarla o savamtr. Araplarn irtidad ise hakiki anlamda mmin olmamalarndan, yani mnfk olmalarndan kaynaklanmaktadr. Hz. Alinin savat kimselere gelince, bunlar
ise mnfk kimseler olmayp, bilakis Aliyi, Allahn kitab ile hkmetmeye aran kimselerdir. Mnfk, grnte Allahn hkmne uyan, ancak
hakikatte gerei gizleyen ve Allahn hkmne raz olmayan kimsedir. Bu
zellikler ise Hz. Alinin savat kimselere deil, Hz. Eb Bekirin savat
846
kimselere uymaktadr.
Mtrdye gre Karmita, yilik evlere arkalarndan girmeniz deildir.
Ama iyi davran, takv sahibi insann davrandr, Evlere kaplarndan girin.
847
Allaha kar gelmekten saknn ki, kurtulua eresiniz. yetinde geen kaplar ifadesini Hz. Ali olarak yorumlamaktadr. Buna gre ev Hz. Peygamber
olmakta ve eve girebilmek iin Hz. Aliden gemek gerekmektedir. nk Hz.
Peygamber Ben ilmin ehriyim, Ali de onun kapsdr. buyurmutur. Mtrd
bu gre Karmitann metodu ile cevap vermekte, evlerin ve kaplarn oul
olarak yorumlanabileceine, dolaysyla buna gre Ali ile birlikte Eb Bekir,
mer ve Osmann da kap olarak yorumlanabileceine deinmektedir. Ayn ekilde Hz. Peygamberin Ben hikmet ehriyim buyurduunu ve ehrin bir tek
kapsnn olmayacan, kap ile sadece Hz. Aliyi kastetmi olmasnn mmkn
848
olmayacan belirtmektedir.
843
844
845
846
847
848
Tahrm, 66/9.
el-Bakara, 2/189.
MM MTRD ve MTRDLK
288
6. mmet
Mtrdnin Btniyyeyi eletirdii hususlardan birisi de Masum mam
anlaylardr. Btnlere gre: Her kavmin doru yola eritiren bir hadisi
849
vardr. yeti ile kastedilen, haktan sapmayan nebler gibi, masum imamlardr.
Mtrdye gre buradaki hd, yani dden kast, Allah, enbiydan bir neb ya
da neb olmayan bir davetidir ve her dnemde bir davetinin bulunmas muhtemeldir. Fakat masumluk konusu Kurna aykr bir durumdur. nk Kurn
hata yapmay dinin dna kmak olarak kabul etmez ve sadece her kavme bir
850
davetinin geleceini haber verir.
smiliyyenin dier i mezhepler gibi zellikle zerinde durduu hususlarn
banda phesiz immet meselesi gelmektedir. Bundan dolay Kurnda te`vl
e uygun olan ou yeti bu fikri desteklemek zere te`vl etmilerdir. Bunlardan
birisi de Sleyman kssasnda zikredilen Karnca ve Hdhddr. Mtrdnin
Batniyyenin grleri altnda haber verdiine gre bu kssada geen Karnca ve
Hdhdn szleri bilinen anlamdaki bir Karnca ve Hdhd deil, insanlar doru yola aran bir insan, yani imam olmaktadr. nk Hdhdn, Sleyman ya
da bir bakasndan daha fazla bilgili olmas caiz deildir. Lakin burada kastedilen
insanlar doru yola ve rde ileten bir imamdr. Mtrd burada kastedilen eyin
bir insan olsayd bu ekilde rnek verilmesinin anlam ve faydasnn olmayacan
851
belirterek bu grleri reddeder.
Btniyyenin Sleyman kssasndan yola karak ileri srd immetle ilgili
delillerden birisi de, Sleymann muhatab olmayan birisine azab etmesinin mmkn olmayaca grdr. Btnlere gre Sleymann azab edecei ve kesecei
yani vadinin muhatab olan ey, bilinen Hdhd kuu deil, kendisine hitap edilen
ve hakknda kalemin cari olduu bir insandr. Ayn gerekeler karnca iin de geerlidir. Mtrd ise bu grleri Hani ona akam st bir ayan trna stne dikip ayann zerinde duran alml ve soylu atlar sunulmutu. Sleyman, Ger852
ekten ben mal, Rabbimi anmam saladndan dolay ok severim. demiti.
yetlerine de dayanarak eletirir. Allahn bu ve benzeri hayvanlar insanlarn faydalanmas iin yarattn, cezalandrlmalar veya azab edilmelerinin mmkn olduunu belirtir. Bundan dolay da Hdhd veya Karncann cezalandrlabilecek bir
853
hayvan olduunu, onu baka trl te`vl etmeye gerek olmadn vurgular.
849
850
851
852
853
Rad, 13/7.
Sd, 38/31-32.
5. OTURUM
289
7. Har- Rhn
Mtrdnin belirttiine gre Karmatler, lm inkr ederek ruhlarn
beksn, yani Har- Rhnyi savunmaktadrlar. Bu anlay ise yerlerin ve
854
gklerin miras Allaha aittir. yetine aykr oluu iin mm tarafndan, yer ve
855
gk ehli lml olup, bir gn hepsinin lecei gerekesi ile eletirilmitir.
Btnlere gre slih amel sahibi bir mminin dirilmesi (bas) ruhn bir
surette olacak ve bu suret ebed olarak kalacak, kt ve irkin amelli bir kfirin
dirilmesi ise irkin bir surette olacak ve ebed bir ekilde cezalandrlarak y856
lece kalacaktr. Bu grne delil olarak da Nihyet onlardan birine lm
gelince, Rabbim! Beni dnyaya geri gnder ki, terk ettiim dnyada salih bir
amel ileyeyim. der. Hayr! Bu sadece onun syledii (bo) bir szden ibarettir.
Onlarn arkasnda, tekrar dirilecekleri gne kadar (devam edecek, dnmelerine
857
engel) bir perde (berzah) vardr. yetindeki brizn ifadesini delil olarak
858
gsterirler.
Mtrd, Btnlerin bu grlerini eletirirken, onlarn bu fikirlerini rten
baz yetlere yer verir. Bu yetlerden birisinin: Dedi ki: rm kemikleri kim
diriltecek? De ki: Onlar ilk defa var eden diriltecektir. O, her yaratl hakky859
860
la bilendir yeti olduunu belirtir. Bir baka yetin, ilk yaratl konusuyla
da ilikili olarak, Andolsun ilk yaratlnz biliyorsunuz. O halde dnseniz
861
ya! ifadesiyle, kemiklere varncaya kadar yeniden yaratlacana iaret ettiini
862
vurgular. Yine Btnlerin iddialarnn esas alnmas durumunda nsan, ken863
disinin kemiklerini bir araya getiremeyeceimizi mi sanr? yetinin anlamsz
kalacana, onlarn grne gre kemiin toz haline geldikten sonra bir daha toparlanmayacana inanmalarnn Evet bizim onlarn parmak ularn bile dzen864
lemeye gcmz yeter yetine aykr olacan teyit eder. Kemiklerin darmadan olduktan sonra, yeniden bir araya getirilmesinin grnen lemde mmkn
olmadn, bunun sadece kyamette gerekleebileceini teyit eder. Btnlerin
854
855
856
857
858
859
860
861
862
863
864
l-i mrn, 3/180.

Mminn, 23/99-100.
Ysn, 36/78-79.
Vka, 56/62.
Kyme, 75/3.
Kyme, 75/4.
290
MM MTRD ve MTRDLK
dedii gibi lmden sonra ruhn nefislerin dirilmesi iddiasnn ise, De ki: onlar
865
ilk defa yaratan yeniden diriltecektir. yetine aykr olacan, nefisleri ilk defa
866
kim yaratt ise onun tekrar dirilteceini ifade eder.
Btinliin nefis ve rh ilikisiyle ilgili grne yeniden deinen Mtrd,
867
Yeryznde bulunan her canl yok olacaktr. yetinin tefsirinde, onlarn bu
yeti cesed nefis (en-Nefsl-Cesedniyye) olarak yorumladn, (en-NefsrRhniyye) ruhn nefsin ebed olarak bak kalacan iddia ettiklerini belirtir.
Ayn ekilde onlara gre bu cesetler yok olduunda, Allah Tel salih amellerden ebed kalacak olan ruhn nefisler yaratacaktr. Ancak onlarn bu grleri
868
sz konusu yete aykr dmektedir. Ayn ekilde nefislerin uyku durumunun
gerekletii ve ondan ruhn suretler ktnda, kark ve emin olunamayan
ryalar greceini, sadece uyank iken kark olmayan ve gerek eyler grebileceini, bundan dolay basin (dirilmenin) klliyen olmas gerektiini syler.
Bununla birlikte yeniden dirilme gnnn Yevml-Cem, Yevmt-Tebun ve
Yevml-Har gibi isimlerle anldn ve bunlarn baka bir eyi ifade etmeyip,
869
hepsinintoplanma gn anlamna geldiini vurgular.
Kyamet gnndeki Arn durumu hakknda Btniyye ad ile eletirdii husus ise smilliin immet fikri ile de ilgilidir. Ancak sz konusu edilen mesele
Kymetin mahiyetine ilikindir ve Btniyye bunu Kimuz-Zamn olarak te`vl
etmektedir. Mtrd ise bunun bilinen kymet yani Rabbin kymeti ve saat olduunu belirtir. Bu hususta O gn mlk kimindir? denilir, Tek olan ve her eyi
870
kudret ve hkimiyeti altnda tutan Allahndr. diye cevap verilen yeti delil
olarak gsterir. O gnn mlknn sadece Allaha ait olmasnn, bu konuda dnyada herhangi bir tartmann yaplmamas gerektiine iaret olduunu belirterek,
bu grlerini Gerek hkmdar olan Allah, ycedir. Ondan baka hibir ilah
871
872
yoktur. O, erefli ve yce Arn Rabbidir. yetinin tefsirinde dile getirir.
Btniyyenin, Kymet ve Saatin, Kimuz-Zamnn ismi olduu ve o
saatte izhar edecei grlerini eletirmeye devam eden Mtrd, Kymetin
873
ne zaman kopacana dair bilgi ona havale edilir ve Sana kymetin ne
865
866
867
868
869
870
871
872
873
Ysn, 36/79.
Mtrd, Te`vlt, V, 332-333.
Rahmn, 55/26.
Mmin, 40/16.
Mminn, 23/116.
Fussilet, 41/47.
5. OTURUM
291
874
zaman kopacan soruyorlar. De ki: Onun bilgisi ancak Rabbin katndadr

yetlerinin bu anlaylar yalanladn bildirir. Ayrca bu konuda btn yer ve gk
ehlinin icm halinde olduunu vurgular. Rfzann da bu konuda kyamet saatiyle
875
ilgili olarak kehnette bulunduunu belirtir.
III. mmiyyenin Eletirisi

1. Sahbenin Durumu
Mtrdnin mmiyye hakknda Rfza ad altnda ele ald konular ounlukla Ehl-i Beyt, Hz. Eb Bekirin hilafeti ve Hz. Alinin immeti ile ilgili hususlardr. Aslnda bunlarn hepsi birbiri ile ilikilidir ancak biz farkl balklar altnda
ele almann meseleyi daha anlalr hale getireceini dnmekteyiz.
Rfzann, sahbenin kfre dt iddialarn ele alan Mtrd, Onlardan
sonra gelenler, Ey Rabbimiz! Bizi ve bizden nce iman etmi olan kardelerimizi
876
bala. Kalplerimizde, iman edenlere kar hibir kin brakma! yetinin tefsirinde deinerek, Allah Tealnn Muhammed mmeti iinde seleflerine lanet edecek birilerinin kacan bildii iin onlara istifar etmelerini emrettiini bildirir.
Bu yetin Rfza, Hricler ve Mutezilenin grlerinin fasit olduunu ortaya
877
koyduunu ifade eder.
2. Ehl-i Beyt
Mtrdnin, Rfzay eletirdii hususlardan birisi de Ehl-i Beyt ile ilgili
878
yete getirdikleri yorum ve anlay biimleridir. nk onlara gre bu yetin
874
875
876
877
878
Arf, 7/187; Nzit, 79/42.

Har, 59/10.
yetlerin meli u ekildedir: Ey Peygamber! Hanmlarna de ki, Eer dnya hayatn ve
onun ssn istiyorsanz, gelin size muta (boanma bedeli) vereyim ve sizi gzelce brakaym. Eer Allah, Rasln ve hiret yurdunu istiyorsanz, bilin ki Allah iinizden iyilik yapanlara byk bir mkfat hazrlamtr. Ey Peygamberin hanmlar! inizden kim apak bir
irkinlik yaparsa onun cezas iki kat verilir. Bu Allaha gre kolaydr. inizden kim Allaha
ve Reslne itaat eder ve iyi bir i yaparsa, ona mkfatn iki kat veririz. Biz ona bereketli bir
rzk hazrlamzdr. Ey Peygamberin hanmlar! Siz, kadnlardan herhangi biri gibi deilsiniz. Eer Allaha kar gelmekten saknyorsanz (erkeklerle konuurken) sz yumuak bir
eda ile sylemeyin ki kalbinde hastalk (kt niyet) olan kimse mide kaplmasn. Gzel (ve
doru) sz syleyin. Evlerinizde oturun. nceki chiliyye dnemi kadnlarnn alp sald
292
MM MTRD ve MTRDLK
birinci blm Hz. Peygamberin hanmlar, ikinci blm ise Ehl-i Beyt ile ilgilidir. Bu grlerini desteklemek iin baz grler ileri srmektedir.
Rfza asndan mm Selemeden gelen rivyete gre Hz. Peygamber,
Ahzab sresindeki yet ile Ali, Fatma, Hasan ve Hseyini kastetmitir. Bu yet
nzil olduunda Hz. Peygamber bir elbise alm ve onlarn zerine rtm, bundan sonra da yetin Ey Peygamberin ev halk (Ehl-i Beyt) phesiz Allah sizden
879
kusuru giderip sizi tertemiz yapmak istiyor ksmn okumutur. Bunun zerine
mm Seleme Ben Ehl-i Beytten deil miyim? diye sormu, Hz. Peygamber
880
881
de Allahn izni ile evet diye cevap vermitir.
Bu yetin yorumu ile ilgili olarak ann ne srd delillerden bir bakas
ise Hasan b. Alinin Kfede yapt konumadr. Bu konumada o yle demitir:
Ey Kfeliler bizim hakkmzda Allahtan korkun! phesiz biz emirler ve misafirleriniziz. Ayrca biz Allahn hakknda Ey Peygamberin ev halk (Ehl-i Beyt)
882
phesiz Allah sizden kusuru giderip, sizi tertemiz yapmak istiyor buyurduu
883
kimseleriz. Dier bir gre gre yetin bandaki Namaz kln, zekt verin! Allaha ve Reslne itaat edin!... ksm mennes sgas ile gelmitir. Bu ise
884
yetin evvelinden bamsz olduunun delilidir.
Baka bir gre gre onlardan kiri gidereceini ve onlar temiz yapacan vaad etmitir. Bu ise mutlak bir vaattir, mukayyet deildir. Burada zikredilen
kirin kadnlarda bulunmas mmkndr fakat Ehl-i Beytte bulunmas mmkn
879
880
881
882
883
884
gibi siz de alp salmayn. Namaz kln, zekt verin! Allaha ve Reslne itaat edin. Ey
Peygamberin ev halk! Allah sizden ancak kirini gidermek ve sizi tertemiz yapmak istiyor.
Siz evlerinizde okunan Allahn yetlerini ve hikmeti hatrlayn. phesiz Allah en gizli eyi
bilendir, hakkyla haberdardr. Ahzb, 33/28-34. Konuyla ilgili deerlendirmeler iin bkz.
Onat, Hasan, iliin Douu Meselesi, AFD, Ankara 1997, XXXVI, 85 vd.
Ahzb, 33/33.
el-Beyhak, es-Snenl -Kbr Drl-Fikr, trz. 2/150.
Mtrd, Te`vlt, IV, 116; Koolu, Kyasettin, Mtrdnin Mutezileye Bak (Baslmam
Doktora Tezi), ASBE, Ankara 2005, 42-48. Mtrdnin hem a hem de Rfza tanmlamasn kullanarak, mirasla ilgili konulardaki eletirileri iin bkz. Te`vlt, I, 363-371. Muta
nikahna ise Onlar namuslarn korurlar. Ancak eleri ya da ellerinin sahip olduu (cariyeler) haritir. Bundan dolay da knanmazlar. Mminn, 23/5-6 yetlerinin tefsirinde deinir.
Mutann burada istisna edilenler arasnda bulunmad ve Kurnda Dnya hayatnn geici menfaatini elde etmek iin cariyelerinizi zinaya zorlamayn (Nr, 24/33) buyrulduu iin,
namusu korumann insanlar tarafndan bilinen bir gerek olduunu, bundan dolay bu gr
savunmann, haram savunmak anlamna geleceini belirtir. bkz. Te`vlt, III, 393-394.
Ahzb, 33/33.
5. OTURUM
293
deildir. Yine baka bir gre gre Hz. Peygamber: Size benden sonra iki ey
(sekaleyn) brakyorum. Allahn kitab ve Itretim olan Ehl-i Beytim. Eer onla885
ra sarlrsanz (Kevser) havuzuna ularsnz. mealinde bir vaatte bulunmutur.
Bu szdeki Itret ise Ehl-i Beyt anlamna gelmektedir.
Mtrd ann btn bu iddialarn eletirirken Ehl-i Beyt ifadesinin, kadn
veya erkek olsun, rfe gre hepsini iinde tadn ve yetin ba tarafndan ayr
ve kopuk olarak anlalmasnn mmkn olmadn belirtir. Hz. Peygamberin hanmlarnn bu tanmlamann dnda tutulmasnn imkan olmadn da ilave eder.
yetin bir blmnde menneslik baka bir blmnde de mzekkerlik sigasnn
kullanlmasnn dilden kaynaklandn ve bylesi durumlarda mzekker sigasnn
kullanldna dikkat eker. Buradaki vaadin mukayyed deil de mutlak olduu iddias hakknda ise, burada sz konusu olan kadnlarn Hz. peygamberin hanmlar
olduunu ve onlara irkinlik ve pisliin nispet edilemeyeceini ifade eder. Sakaleyn
hadisinde kast edilen eylerin kitab ve tret olduunu, tretle kastedilen eyin ise
Hz. Peygamberin snneti olduunu belirtir. mm Selemeden gelen rivyet hakknda ise zaten Hz. Peygamberin ona nallah sen de Ehl-i Beyttensin diye cevap
886
verdii iin, hanmlarnn da Ehl-i Beyte dahil edilmesi gerektiini belirtir.
3. Hz. Eb Bekirin Hilfeti

Hz. Eb Bekir halife olunca sahabenin irtidat ettii ve dini terk ettikleri eklindeki Rfzann grlerine yer veren Mtrd, onlarn bu anlaynn Onlar yle kimselerdir ki, kendilerine yer yznde imkan ve iktidar versek, namaz
887
dosdoru klar, zekt verir, iyilii emreder ve ktl yasaklarlar yeti ile
Allah iinizden iman eden ve salih amel ileyenleri yeryznde mutlaka egemen
888
klacan vaat etmitir yetine aykr olduunu belirtir. Rfzann irtidat
hakkndaki grlerini bu iki yetin rttn, nk Allahn (yette vasf geen kimseleri) yeryznde egemen klmaya ve kendilerine cenneti vaat ettiine
889
iaret ettiini belirtir.
Hz. Eb Bekirin halifelii ile ilgili olarak Ey iman edenler! Sizden kim
dininden dnerse (bilsin ki) Allah onlarn yerine yle bir topluluk getirir ki,
Allah onlar sever, onlar da Allah severler. Allah yolunda cihad ederler,
885
886
887
888
889
Tirmz, Muhammed b. sa Eb sa (279/892), Snen, thk. Komisyon, Beyrut, trz. no: 3786.
Mtrd, Te`vlt, IV, 116-117.
Hacc, 22/41.
Nr, 24/55.
294
MM MTRD ve MTRDLK
890
(bu yolda) hibir knaycnn knamasndan da korkmazlar yetinin delil

891
olduunu belirtir. yette Allah yolunun dmanlarna kar savaa kt iin onun vldn, ayet Alinin hakkn gasbetmi olsa ya da bu ie
ehil olmasa veya bakasnn hakkna tecavz etmi olsa, Allahn vgsne mazhar olamayacan belirtir. Bu yetin ayn zamanda Rfzann Hz.
892
Peygamberden nakledilen ben kimin mevls isem Ali de onun mevlsdr.
ve benzer ekildeki Alinin hilafeti talep ettii ve bu uurda mcadele ettii
eklindeki delillerini rttn vurgular. nk Eb Bekir zamannda Hz.
Alinin, hilafetin kendi hakk olduunu bilmesinin veya Allahn kendi zerine verdii bir hakk terk ve zayi ettii eklinde bir dnceye sahip olmasnn,
mmkn olmadn, sessizliinin ve byle bir talebinin olmamasnn bu hak893
k Eb Bekirde grm olmasnn delili olduunu ifade eder.
Hz. Eb Bekirin halifeliini onayladklarndan dolay sahabeyi irtidatla itham
ettikleri grleri zerine aya, Rfza ad ile ynelttii eletiride Mtrd Al894
lah yolunda hicret edenler sonra ldrlen ya da lenler yetinin tefsirinde
cevap verir. Bu yette Allah Tealnn sahabenin cennetlik olduu, gzel bir rzk
ile rzklandrlacaklar ve rzasn kazanacaklarnn aka belirtildiini vurgulaya895
rak, bu yetin Rfzann grlerini rttn belirtir. Ayn ekilde slm
ilk nce kabul eden Muhacir ve Ensar ile, iyilikle onlara uyanlar var ya, Allah on896
lardan raz olmu; onlar da Ondan raz olmulardr yetinin, sahabenin doru yol zerinde olduunu, onlar her kimin zulm ve haddi amakla itham ederse,
kendisinin haddi aacan ve zalim olacan, haddi amann, bir eyi hak etme897
dii yere koymak olacan bildirir. Btnyye ve Rfzann Hz. Peygamberin
vefatndan sonra sahabenin irtidat ettiine dair grlerini Fetih sresindeki yette
yer alan Muhammed Allahn Resldr. Onunla beraber olanlar, inkrclara kar etin, birbirlerine kar da merhametlidir Allah, ilerinden iman edip salih
898
amel ileyenlere bir balama ve byk bir mkafat vaad etmitir. eklindeki
ifadelerin rttn bildirir. Ayrca onlar iin Allah tarafndan balanma ve
899
byk bir mkafat vaat edildiini gsterdiini de ifade eder.
890
891
892
893
894
895
896
897
898
899
el-Mide, 5/54.
Tirmz, no: 3713.
Hacc, 22/58.
Tevbe, 9/100.
Fetih, 48/29.
5. OTURUM
295
Hz. Alinin, Hz. Peygamberle aralarnda kardelik ba olduu gerekesiyle Hz. Eb Bekirden daha stn olduu eklindeki Rfzann grne, Med900
yen halkna da kardeleri uayb gnderdik yetinin tefsirinde cevap verir.
Mtrdye, gre onlarn bu gr doru deildir. nk Peygamberlerin kendi
kavimleri ile karde olmalar, karde edindii kiiler arasnda bir fazileti gerektirmedii gibi, kendi kavimlerini, kfir olsalar bile karde olarak niteleyebilirler. Ayrca Hz. Peygamberden Eer Rabbim dnda bir dost edinse idim, Eb Bekiri
901
902
dost edinirdim eklinde bir rivyet de bulunmaktadr.
4. Hz. Alinin Hilfeti

Mtrd hilfet konusuna dorudan hasredilmi bir balk bulunmayan
Kitbt-Tevhdinde Hz. Alinin immeti ile ilgili dorudan bir tartmaya girmez. Aslnda bu durumu siyas konularn, Akid ile ilgili meseleler arasna dahil
edilmedii eklinde yorumlamak gerekmektedir.
Mtrd, Rfzann Hz. Alinin immetine delil olarak ileri srd Sizin dostunuz ancak Allahtr, Rasldr, Allahn emirlerine boyun eerek na903
maz klan ve zekt veren mminlerdir. melindeki yetin Hz. Ali hakknda
nzil olduu eklindeki iddialarn ele alr. Rfzaya gre bu yetin nzul sebebi yledir. Hz. Ali bir gn namaz klarken rkda yzn bir fakire tasadduk
etmitir. Bunun zerine yukardaki yet nzil olmutur. Hz. Peygamber ise evinden karken Hz. Alinin kendisine yzn verdii miskin ile karlar ve
ona birisinin kendisine bir ey verip vermediini sorar. O da kendisine gm
bir yzk verildiini syler, Hz. Peygamber bunu kimin verdiini sorar, o da
Aliyi iaret eder. Hz. Peygamber hangi halde iken verdiini sorar, o da rkda
iken olduunu belirtir. Bunun zerine Hz. Peygamber tekbir getirir, Aliyi a904
rr ve onu ver.
Mtrd, Eb Cafer kanalyla nakledilen, Hz. Alinin namazda iken yzn tasadduk ettii rivyetinin sahih olmas durumunda, iki ihtimalin geerli
olabileceini belirterek, bunlardan birisinin Hz. Alinin fazileti, dierinin ise
905
Amel-i Yesrin namaz bozmayaca, olduunu belirtir.
900
901
902
903
904
905
Hd, 11/84.
Melen bkz. Mslim, es-Sahh, H. No: 532, 1/377-378.
el-Mide, 5/55.
Mtrd, Te`vlt, II, 49-50.
296
MM MTRD ve MTRDLK
Mtrd, Rfzann yzk rivyeti ile ilikilendirdii yetin, Hz. Eb

Bekirin hilafeti zamannda Hz. Alinin immetine delil gsterilmesinin mmkn
olamayacan, Alinin hilafeti kendi nefsi iin grmesinin de imkan dhilinde
olmadn, nk Aliden nakledilen bir rivyete gre: Hz. Peygamberden
sonra insanlarn en hayrls Eb Bekirdir dediini aktarr. Bu konuda Hz.
Peygamberden nakledilen bir haberde: Eer Eb Bekiri baa geirirseniz onu
dinen kav bedenen zayf, meri geirirseniz onu dinen ve bedenen kav ya da
Aliyi geirirseniz onu had, mehd ve mrid olarak bulursunuz buyrulduunu
906
belirtir. Bu durumda Hz. Ali ve dier sahabenin Hz. Eb Bekire mal ya da
benzeri eyleri herhangi bir tartma olmakszn teslim ettiini, Alinin halife olaca zaman, yardmcs olmadndan dolay bu talebinden vazgetii eklindeki
iddialarn gereksiz ve temelsiz olduunu belirtir.
Hadiste belirtildii zere Eb Bekirin bedenen zayf ve gsz olmasna
ramen Ehl-i Ridde ile savaa ktn ve onun tek bana ktn grnce
dierlerinin de ona katldklarn, Eb Bekirin ise yalnz ve gszlne ramen bu savatan vazgemediini bildirir. Alinin ise kuvvetli ve sava konularnda bilgili olmas veya kendine kar kan dmanlarn yenerek onlar helak
edebilmesine, bu konudaki maharetine ramen nasl olurda yardmcs olmad
iin hakkn talebinden vazgetiinin ileri srlebileceini vurgular. Hz. Alinin
Hz. Peygamberin en gl ashabndan olmasna ramen en zayf sahabesi olarak telakki edilmesinin doru olmayacan belirterek, ayet Ali bu ii terk etmise onun zayflndan deil, o konuda kendisinde bir hak grmediinden
907
dolay olacan belirtir.
ann ileri srd delillerden olan ve Hz. Peygamberin Ali hakknda syledii, Senin benim yanmdaki yerin Hrunun, Ms yanndaki yeri
908
gibidir. Lakin benden sonra nbvvet yoktur. hadisine deinen Mtrd,
Hrunun, Msnn halifesi olduu gibi Alinin de Hz. Peygamberin halifesi
olaca grlerini ele alr. Bu iddialar eletirirken hadiste kast edilen eyin
kardelik olduunu, kardeliin ise btn peygamberlerin kendi kavimlerine
909
karde gzyle bakt gibi halifeliin ispat iin kullanlamayacan belirtir. te yandan bu sz ve Ben kimin mevlas isem Ali de onun mevlasdr.
906
907
908
909
Kr. Ahmed b. Hanbel, (241/855), Msned, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut 1993, 1/175.
el-Kleyn, Eb Cafer Muhammed b. Yakb (329/940), el-Usl minel-Kf, Tahran
1365/1945, 1/438, 1/286, 293, 295; eyh Sadk, bn Bbeveyh el-Kumm (381/991), Men
l Yahduruhul-Fakh, nr. Messesetn-Neril-slm, Kum 1413/1992, I, 229, el-Meclis,
Muhammad Bkr (1110/1698), Bihrul-Envr, Beyrut 1404/1698, II, 225, IV, 203.
Kr. Hd, 11/84; Mtrd, Te`vlt, 2/544.
5. OTURUM
297
sznde hilafetin Aliye ait olduu kast edilse bile, bu emrin sadece Alinin halife olduu dnem iin geerli olacan ve ilelebet geerli olmasnn mmkn
910
olmayacan belirtir.
5. mmet
mmiyyenin immet konusundaki grlerini eletirirken Rfza tanmlamasna yer veren Mtrd, Allaha itaat edin, Peygamberine ve sizden olan emir
911
sahiplerine itaat edin yetinin, bu gr birka adan rttn belirtir.
yette geen ulul-emr ifadesinin emirler, fakihler ya da Rfzann iddia ettii gibi imam olarak, deiik ekilde anlalabileceini vurgular. Sz konusu
ifadeye emirler ya da fakihler eklinde anlam verildiinde, Rfzann grnn kendiliinden iptal olacan belirtir. Ayrca onlarn ileri srdkleri anlamda bir immet anlaynn bu yetten karlamayacan, nk yette eer
herhangi bir konuda anlamazla derseniz, bunu Allaha ve Raslne gtrn
buyrulduunu, oysa onlarn immet anlayna gre, imma itaatin farz olduunu
tespit eder. Rfza ya da mmiyyeye gre imma isyan kfr olduu iin, onlarn kendi anlaylar erevesinde bu yetin gereini yerine getirmeleri mmkn
912
deildir.
mamlarn bilgisi konusunda, Rfzann, Allahtan gelen bir vahyin imamlara da geldii ve onda bed yapp yapmayacan imamlarn da bildii eklindeki
913
grlerinin, Biz onu (Kurn) mbarek bir gecede indirdik yeti ile p914
hesiz biz onu Kadir Gecesinde indirdik yetlerine aykr olduunu bildirir.
yetlerde belirtilen vahyin Hz. Peygambere nzil olan Kurn olduunu, bunun
915
dnda baka bir vahyin sz konusu olmadn vurgular.
6. Recat
Mtrd, mmiyyenin recat anlayn eletirirken, Helk ettiimiz
916
bir memleket halknn bize dnmemesi imknszdr.
yetinin tefsirinde
Rfzlerden bir ksmnn Ali ve bazlarnn ldkten sonra dnyaya geri gelecei
910
911
912
913
914
915
916

Nis, 4/59.
Mtrd, Te`vlt, I, 442-444.
Duhn, 44/1-3.
Kadr, 97/1.
Enbiy, 21/95.
MM MTRD ve MTRDLK
298
fikrine sahip olduklarn belirtir. Buradaki yetin onlarn bu grn reddettiine

ve bunun hilafna bir delil getiremedikleri takdirde Kurnn onlarn aleyhine
917
aka bir delil olduuna iaret eder.
Mtrd, mmiyyenin adn zikretmeksizin recat dncesini,Sonunda
onlarn her birine lm geldiinde, yle diyecektir: Ey Rabbim beni dnyaya
dndr! Belki braktm o (dnyada) slih bir amel ilerim. Hayr hayr! Bu
onun syledii bo bir szdr. telerinde diriltilecekleri gne kadar srecek olan
918
bir berzah vardr. yetinin tefsirinde yeniden ele alr. yette yer alan kell
yani hayr hayr! ifadesinin byle bir eyin asla mmkn olmayacana iaret
919
ettiini belirtir. Bu gerekesini temellendirmeye devam ederken, baz sebepleri sralar. Bunlardan birisi ayet geri dndrlseler, nehy olunduklar eyle920
ri yeniden yaparlar yetinde ifade edildii gibi, bu isteklerinin hakikati ifade etmemesi yani dnyaya yeniden gelseler bile sz verdikleri hayrl amelleri
ilemeyecekleridir. Dieri ise recat dncesine sahip olmalarnn kendilerine
bir faydasnn olmayacadr. nk onlar geri dndrlseler bile arzu ettiklerine
ulaamayacaklardr. Arzu ettikleri ey, istidlal ile elde edilebilecek iman ve gvenliktir. Genilik ve gven zamannda elde edemedikleri eyi korku iinde iken
921
nasl elde edebileceklerdir? Mtrd, bu yorumlarn sadece mmiyye ile deil
smiliyye ile de ilikilendirmektedir.
IV. Sonu
Mtrdnin yaad dnemde i mezheplerden olan smilliin hem
siyas hem de fikr adan youn bir etkisinin var olduu gzlenmektedir. Bu
mezhebin sahip olduu Kurn hakkndaki te`vle dayal anlaylar gze batmaktadr. mmiyyenin ise immet bal altnda siyaseti dine tamalar, Hz.
Peygamberin gzide ashab hakkndaki yanl dnceleri ve ounluun temsil
ettii ana bnyeden uzak durmalar dikkat ekmektedir. O gnn artlarndaki
slm corafyasnn en nemli ilm merkezinden birisinde yaanan bu durum,
Mslmanlarn ilim ve fikir sahibi ncleri ile birlikte siyasetilerini de harekete
geirmitir. Bu hareket iinde Mtrd, ilm kanadn en nde geleni ve etkisi en
kalc olan durumundadr.
917
918
919
920
921

Mminn, 23/99-100.
Enm, 6/28.
Mtrd, Te`vlt, III, 417-418.
5. OTURUM
299
Mtrdnin i mezhepleri eletirirken bu kadar ok Kurna dayanmas ve

ondan deliller getirmesi, kendisini Mslman olarak tanmlayan oluumlarn, ortak paydalarnn vahiy olmas gerektii anlayndan kaynaklanmaktadr. Bununla
birlikte O, mezheplerin kullanm olduu akl delilleri yeterince kullanm ve bu
Metodla da muhaliflerine cevap vermitir. Onun yapm olduu tartmalar sresince, kendisini Mslman olarak tanmlayan mezhep mensuplarndan hi birisini
kfrle itham etmemektedir. Muhaliflerinin zaman zaman kendi metodlar yznden kfre debileceklerine iaretleri elbette sz konusudur ancak onlar hakknda
dorudan yneltilmi bir tekfir sulamasna rastlamak olduka zordur.
Sonu olarak Mtrdnin a, Rfza, Btniyye ve Karmita balklar altnda yneltmi olduu eletirilerinin hedefinde, slm, doru anlamayan kesimlerin yer aldn belirtmek gerekmektedir. Bu trden oluumlar Kurn ve Hz.
Peygamberin sahih snneti dorultusunda hareket eden bir akl- selme ardn iddia etmek yerinde ve mmkndr.
Kaynaklar
Ahmed b. Hanbel, (241/855), Msned, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut
1993, 1/175.
Ak, Ahmet, Byk Trk limi Mtrd ve Mtrdlik, stanbul 2008.
el-Badd, Abdul-Kahir b. Thir b. Muhammed (429/1037), el-Fark
Beynel-Frak, thk. M. Muhiddin Abdlhamd, Beyrut 1990/1411.
el-Ear, Ebl-Hasan, Ali b. smail (330/941), Makltl-slmiyyn vehtilful-Musalln, thk. Muhammed Muhiddin Abdulhamid, Beyrut 1995/1416.
Daftary, Ferhad, smaililer Tarih ve Kuram, trc. Ercment zkaya, Raslant
Yaynlar, Ankara 2001.
el-Hatb, Muhammed Ahmed, el-Harektl-Btniyye fil-lemil-slm,
Mektebetl-Aks, rdn 1984.
el-Kleyn, Eb Cafer Muhammed b. Yakb (329/940), el-Usl minelKf, Tahran 1365/1945.
el-Mtrd, Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b. Mahmd (333/944),
Te`vltu Ehlis-Snne, thk. Ftma Ysuf el-Hyem, Messesetr-Risle, Beyrut
1425/2004.
300
MM MTRD ve MTRDLK
_____, Kitbt-Tevhd, thk. Fethullah Huleyf, el-Mektebetl-slmiyye, stanbul 1979; a.e., trc. Bekir Topalolu, Ankara 2002.
el-Meclis, Muhammad Bkr (1110/1698), Bihrul-Envr, Beyrut
1404/1698.
en-Nesef, Ebl-Mun Meymun b. Muhammed, Tabsratl-Edille f
Uslid-Dn, thk. Hseyin Atay, Ankara 1993.
es-Sicistn, Eb Yakb shk b. Ahmed (361/971), Kitbul-ftihr, thk. smail K. Pnavala, nr. Drl-Garbil-slm, Beyrut 2000.
e-ehristn, Ebl-Feth Muhammed b. Abdlkerm (548/1153), el-Milel
ven-Nihal, thk. Ahmed Fehmi Muhammed, nr. Drl-Ktbil-Ilmiyye, Beyrut
1413/1992.
et-Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr (310/922), Trhul-mem velMlk, thk. M. Ebl-Fazl brahim, Lbnan trz.
bnun-Nedm, Ebl-Ferec Muhammed b. shk (385/995), el-Fihrist,
Drl-Marife, Beyrut 1417/1997.
Koolu, Kyasettin, Mtrdnin Mutezileye Bak (Baslmam Doktora
Tezi), ASBE, Ankara 2005.
Korkmaz, Sddk, mm Eb Mansr el-Mtrdnin Hayat ve Eserleri,
Din Aratrmalar, 4/10, Ankara 2001.
Kurt, Hasan, Orta Asyann slmlama Sreci (Buhr rnei), Ankara
1998.
Kutlu, Snmez, Bilinen ve Bilinmeyen Ynleriyle mm Mtrd, mm
Mtrd ve Mtrdlik, Haz. Snmez Kutlu, Kitbiyt Yaynlar, Ankara 2003.
_____ Zeydlik, smaililik, mmiyye, slm Dnce Ekolleri Tarihi, Ankara 2006.
Meril, Erdoan, Bveyhler, DA, stanbul 1992.
Mslim, bn Haccc Ebl-Hseyin (261/875), es-Sahh, thk. Muhammed
Fud Abdlbk, Mektebetl-slmiyye, stanbul 1955.
Nizmlmlk, Siysetnme, Hazrlayan, M. Altay Kymen, TTK Yay. Ankara 1999.
Onat, Hasan, iliin Douu Meselesi, AFD, Ankara 1997.
5. OTURUM
301
eyh Sadk, Muhammed b. Ali b. Hseyin Eb Cafer bn Bbeveyh elKumm (381/991), Men l Yahduruhul-Fakh, nr. Messesetn-Neril-slm,
Kum 1413/1992.
Tan, Muzaffer, smiliyyenin Teekkl Sreci (Baslmam Doktora Tezi),
ASBE, Ankara 2005.
Topalolu, Bekir, Kitabt-Tevhd Tercmesi, Giri, Ankara 2002.
302
MM MTRD ve MTRDLK
16. TEBL
MTRDNN KTBT-TEVHDNDE HIRSTYANLIK ve
TESLS ELETRS
Dr. Salime Leyla Grkan
Tevhid ilkesine dayal bir din olan slmn baka dinlerle ilikisinde en fazla
zerinde durduu konu Tanrnn mhiyetine ve birliine ynelik yaklamlardr.
zellikle Hristiyanlk sz konusu olduunda en nemli tartma alan teslis akidesi ve sa Mesihin ilahl olagelmitir. Buradan hareketle baz modern aratrmaclar slm kelm faaliyetinin Hristiyanlk zerine yaplan tartmalarla balad,
en azndan bu tartmalarn kelm hareketlerine ivme kazandrdn iddia etmitir.
Bu noktada, Mtrdnin snn ilhl ve tesls akidesine ynelik eletirisi bilhassa nem tamaktadr. Zir Mtrd, Earlik ve Mutezileye nispetle, Hristiyan din bilginleriyle polemikten daha uzak bir corafyada teekkl eden bir kelm
ekolnn kurucusudur; bu sebeple daha yerel saylabilecek bir bak asn temsil
etmektedir. Bu tebli de, Mtrdnin snn ilhlna ynelik Hristiyan inancn
hangi balamda ve nasl eletirdiini ortaya koymay amalamaktadr.
Mtrdnin s Meshin ilhlna ynelik grleri Tevilatl-Kurndaki
aklamalarn yan sra Kitbt-Tevhddeki Nbvvet blmnn son ksmnda yer alr. Bu blmde Mtrd nbvvet bahsini ve zel olarak da Hz.
Muhammedin peygamberliini ele almakta ve nbvveti reddeden grleri,
nbvvete ynelik farkl grleri ve Hristiyanlarn snn tabiat hakkndaki
grlerini eletiriye tabi tutmaktadr. Mtrd iin ana konu nbvvet olmakta;
Hristiyanlar ise peygamberlik hakknda hatal dnceye sahip kiilere karlk
gelmektedir. Dolaysyla Mtrdye gre Hristiyan inancnda ortaya kan problem dorudan Tanr anlayndan ziyade nbvvet hakkndaki yanl anlamadan
kaynaklanmaktadr. Bu sebeple Mtrd konuyu ilhlk bahsi altnda ve dorudan
tevhid-teslis balamnda deil, nbvvet bahsi ierisinde ve s Meshin tabiat
ekseninde tartmaktadr. Kanaatimce, Mtrd byle yapmakla, sann ilahl
konusunu slm kelm asndan da tartmal konular olan Allahn kelm sfat ve Kurnn yaratlml meselelerinden ayrm olmaktadr.
Esasen Kitbt-Tevhd bir mezhepler veya dinler tarihi kitab olmamakla
birlikte, atfta bulunduu i ve d muhalifler noktasnda karlatrmal bir metin
zelliine sahiptir. Nitekim Mtrdnin ilgili blmde verdii bilgilerden onun,
5. OTURUM
303
Kitb- Mukaddesin yan sra temel Hristiyan akidesi, snn tabiat erevesinde yaplm tartmalar ve buna bal gruplamalar noktasnda doru bilgilere sahip olduu grlmektedir. Mtrd Hristiyanlk hakknda sistematik tarzda bilgi
vermekten ziyade nbvvet bahsine konu olan s Mesh hakkndaki Hristiyan
inancn ele alp rtmeyi amalamaktadr. Bu noktada alt izilmesi gereken
bir husus, Mtrdnin sadece Kurnda yer alan ilgili atflarla snrl kalmayp,
konuyu Kitb- Mukaddesi de kapsayacak ekilde btn bir vahiy gelenei, tarihi
veriler, akli argmanlar ve kullanlan dile atfla ele ald, dolaysyla hadiseyi bir
nevi dinler tarihi zeminine taddr; bu da Mtrdnin eletirisinin sradan bir
polemiin tesinde grlmesi anlamna gelecektir.
Mtrd ilgili blme Hristiyanlarn s Mesh hakknda farkl grlere
sahip olduklarn belirterek balar. Mtrd, Hristiyanln ilk asrlarnda snn
tabiat konusunda ortaya kan ve teolojik manada en nemli Hristiyan gruplamasna karlk gelen Diyofizit-Monofizit yani ift ve tek tabiatllk erevesinde tasnif yapmaktadr. Bu tasnife gre, ilahln Baba, Oul ve Kutsal Ruhtan
meydana geldiini ileri sren bir grup sda biri ilh ve kadm dieri nst
ve hdis olmak zere iki rh bulunduunu ileri srmektedir. Dier bir grup ise
sann ruhunun btn olarak ilah olduunu ve bedene girdiini kabul etmektedir.
lk grupla snn iki tabiatl olduunu kabul eden ve gerek anlamda Diyofizit
olan Melkitlerden yani ana akma karlk gelen Hristiyan grubundan sz edildii
anlalmaktadr. Yaygn olarak Diyofizit olarak nitelenen Nestrleri de bu grup
iinde grmek mmkndr. s Meshte tek bir ilh rhun var olduunu kabul
eden dier grupla da, snn insan tabiatnn ilh tabiatnn iinde kaybolduunu
iddia eden Monofizit Yakblerden bahsedildii anlalmaktadr.
Mtrd, bu genel bilginin ardndan sy Rab ve Tanrnn Olu klan ayrcalk nedir? sorusuna odaklanmakta ve konuyu btn ynleriyle tartmaktadr.
Bunu yaparken, Hristiyan akidesindeki bir takm mantksal tutarszlklara iaret
etmektedir. Dolaysyla, genel bir kelm tavr olarak, vahyin akl zemininde yorumlanmas gereini ve bunun tm vahiyler iin geerli olduunu n grmektedir.
Mtrd, Hristiyanlarn snn tabiat konusundaki iddialarn iki ayr kategoride ele alr: Bunlardan biri snn rabl dieri ise oulluu meselesidir.
Mtrd, bu ekilde, hakiki manada rablk ile mecazi oulluk kullanm arasndaki farka dikkat ekmektedir. Bu ayrm snn takipileri arasnda ona rablk
atfetmeksizin meczi anlamda oul olduunu syleyenlerin bulunduu gereiyle de rtmektedir. Bu noktada en nemli isim monoteist Hristiyan din adam Ariustur. lk Hristiyan akide tartmasn balatan Arius, teslsi oluturan
304
MM MTRD ve MTRDLK
unsurlardan sadece Babann gerek manada Tanr olduunu, Oul olarak isimlendirilen sann ise yaratlm olduu ve Tanr tarafndan eli ve arac olarak seildiini, dolaysyla ancak meczen oul ve ilh kabul edilmesi gerektiini iddia
etmi; grlerinden dolay ilk Hristiyan konsilince heretik ilan edilmitir.
Mtrdye gre de, snn bir beer olarak doup byd, dier insanlar gibi yiyip itii, ac ektii ve ld, Allaha dua ve niyazda bulunduundan bahseden, dolaysyla btn yaratlmlk zelliklerini tadna iaret eden
ncillerdeki ilgili pasajlardan hareketle snn bir Rab yani gerek anlamda
lah olarak grlemeyecei aktr. snn oulluu konusunda ise Mtrd,
ncelikle Hristiyanlarn kullandklar dille ilgili bir aklama yapar. Bu noktada
Mtrdnin Kitab- Mukaddesteki baz ifadeleri olduu gibi ve balamlarnda yorumlamaya alt hususunun altn izmek gerekir. Mtrdnin oulluk terimiyle ilgili esas ald ilke, Tanrnn hakiki anlamda ocuk edinmesinin
imkan d olduu, fakat bu tr bir isimlendirmenin mecz yoluyla kullanmnn
mmkn grlmesi gerektii eklindedir. Mtrd bu tarz mecz isimlendirmeye Kurndan da rnek verir:
Mesel, Peygamber elerinin m`minlerin annesi olarak isimlendirilmesi
ya da cehennemin kendisine girenler asndan anne olarak isimlendirilmesinde
olduu gibi. Ayrca Hristiyanlarn oulluk isimlendirmesini vildet yani dourma eklinde deil de tebenn yani evlt edinme biiminde kullandklarna iaret
eder; ki, bu bilgi Hristiyan kredosunda (ment) kullanlan ifadeyi (monogeneis)
doru olarak yanstmaktadr. Fakat Mtrdye gre asl problem, bir nevi yaknlk ifadesi eklinde anlalmas gereken babalk veya evlatlk tarzndaki ifadelere
hakiki anlam yklenmesiyle alakaldr. Mtrd esasen oulluk ifadesiyle balantl olarak Hristiyanln ilk asrlarnda Ariusun grleriyle balayan ve bir
dizi konsilin toplanmasn gerektiren tartmalara zmnen atf yapmaktadr. znik
Konsilinde Oulun yaratlmam olduu ve Baba ile ayn zden geldii inanc
resmen kabul edilmi; fakat gnlk kullanmda ayn zden ifadesi yerine yumuatlm ekliyle benzer zden ifadesi tercih edilmitir. Buna gre Hristiyan
kredosunda yer alan ayn veya benzer z ifadeleri, Mtrdnin altn izdii,
Tanr ile dier yaratlmlar arasnda kurulacak yaknlk ifadesinin mecz manada alnmas gerektii eklindeki ilkeyi ihlal etmektedir.
Bu noktada tesls dilinin esasen Hristiyanlar tarafndan da bir problem olarak ortaya konduunu belirtmek gerekir. Byk Hristiyan teologlarndan Augustine, teslsi aklamada kullanlan dilin zorunlu olarak amaz iinde olduuna
dikkat eker. Teslsteki unsurlar arasnda birinin dierinden kmas manasnda
5. OTURUM
305
belli bir hiyerari kabul etmeyen ve bu unsurlarn her adan eitliini savunan,
dolaysyla babalk ve oulluk ifadelerini de mecazi anlamda kulland anlalan
Augustine, yine de teslis doktrininde yer alan ya da birde lk gibi ifadelerin
zihinde belli bir okluk arm yaptna iaret eder. Bu manada teslis esasen dile getirilemez bir akideye karlk gelmektedir. Mtrd de, Tevhid bahsi
altnda yer verdii teslisle balantl tespitinde, Hristiyanlarn Tanry varlk
(kiyn) itibariyle tek, temel unsur (kunmt) itibariyle ise olarak anladklarn,
Tanrnn cisim deilken daha sonra cisme yani bedene brndn iddia ettiklerini belirtir. Buna gre Hristiyanlar para ve snra sahip olmamas gereken unsuru paralam ve snrlandrm olmakta; teslisin mecaz dili somutlatrlmak
suretiyle bozulmaktadr.
Bu tespitin bir ileri aamas olarak, Nbvvet bahsinde Mtrd Baba,
Oul ve Kutsal Rh eklindeki l ilahlk anlaynn aklen mmkn ve tutarl olup olmad meselesini tartmaya aar. Bunun iin de u basit soruyu sorar: lahln unsurlar, yani Baba, Oul ve Kutsal Ruh z/cevher olarak
birbirinin ayn ise hangisinin Baba hangisinin Oul olduuna neye gre karar
verilmektedir? Dier bir ifadeyle Baba veya Kutsal Ruha denk gelen dier
iki unsurdan birinin deil de Oula denk gelen unsurun Oul olmasn gerektiren sebep nedir? Bu sebep onun en kk unsur olmas ise o halde btn kk unsurlarn dierlerinin olu olmas gerekir ve srasyla her bir unsur
bynn olu olmu olur; ki, bu imkanszdr. Bu eletiriyle Mtrdnin,
ilhlktaki unsurlarn birbiriyle ilikisine ynelik iki farkl teslis anlayndan
haberdar olduu anlalmaktadr. Buna gre eletirinin ilk ksm, Latin Kilise babalarnn benimsedii, ilahln unsurlar arasnda tam bir eitlik ngren
anlay hedef almakta; eletirinin ikinci ksm ise, Yunan Kilise babalarnn
kabul ettii ekliyle, Baba ile dier iki unsur arasnda belli bir hiyerariyi esas
alan anlaya ynelik olmaktadr. Aslnda bu, daha sonraki Mslman limler
tarafndan (Mesel, bn Hazm) da dile getirilmi isabetli bir eletiridir. Ayn
zamanda, Hristiyan polemik rislelerinde ska kullanlan, teslisin zt-sft
ilikisi ekseninde dnlmesi gerektii eklindeki argman da amaza drmektedir. Hristiyan polemikilere gre (Mesel, Yahy b. Adiyy) zt ile sfatlar
arasnda okluk ilikisi dnlemeyecei gibi teslisi de bu ekilde yorumlamak mmkndr. Fakat mesele Hristiyanlarn ileri srd snrda kalmam grnmektedir. nk Hristiyanlar, Mslmanlarn soyut kavramlarla ele
almaya altklar zt-sft ilikisini somut bir slba dntrm; Baba ve
Ouldan mstakil kiilikler olarak sz etmilerdir. Esas itibaryla Mtrdnin
kar kt nokta da budur.
306
MM MTRD ve MTRDLK
Mtrdnin iaret ettii bir dier itiraz noktas ise udur: Bilhassa Yunan
kilise babalar tarafndan ileri srld zere, Oul Babadan sonra olduuna,
yani Babadan ktna gre Babadan sonra olan Oul nasl olur da Baba gibi
kadm olur? nc bir itiraz noktas ise Baba ile Oul arasnda var olduu kabul
edilen z birlii ilikisine yneliktir. Mtrdye gre, tpk kandil ile kandilden alnan ate rneinde olduu gibi, Oulun Tanrdan kan bir para olduu
iddias Oulun hdis olduunu, yani sonra(dan)ln ve yaratlmln gerektirmektedir. Burada Mtrd, z birlii olsa dahi, her trl sonradanl hdislik
yani yaratlmlk alameti olarak grmektedir.
Teorik anlamda Baba-Oul ilikisine ynelik eletirilerin ardndan Mtrd,
Hristiyanlarn kullandklar nakli delilleri, yani ncillerde sya atfedilen bir
takm mcizeleri ele alr ve bunlar da farkl ynleriyle rtmeye alr. Mcize
gsterme bakmndan sa ile nceki peygamberler arasnda fark bulunmadna,
eer biztihi mcize gsterme oulluun sebebi saylacaksa, pek ok mcizeyle
desteklenen Msnn da Oul saylmas gerektiine iaret eder. yet snn
ilahl, lleri diriltmi olmasndan kaynaklanyorsa, Hezekielin de ly dirilttiini belirtir. yet konu snn sayca ok kiiyi diriltmesi ise, Msnn daha
da oklarn dirilttiini, hatta cansz asay ylana evirmek suretiyle cansza hayat
verdiini zikreder. snn ge ykselmesine karlk lyasn ayn ekilde ve
stelik kalabalk bir topluluun gz nnde ge ykselmesini delil olarak gsterir. sann daha kk aptaki dier mcizelerinin de benzer ekilleriyle baka
peygamberler tarafndan da icra edildiini rnekleriyle ortaya koyar. Bylelikle
ne mcize gsterme ne de gsterilen mcizelerin cinsi asndan s ile dier peygamberler arasnda fark olmadn, hatt kimi alardan dier peygamberlerin
lehine bir durumun bulunduunu delillendirmi olur.
Mtrd ayrca, snn tabiat noktasnda Hristiyanlarn iine dt bir
tenakuza da iaret eder. Buna gre sya atfedilen mcizeler onu yceltme manas tarken, onun dmanlar tarafndan hakarete urad ve armha gerildii
eklindeki iddia ise sy kltme anlamna gelmektedir. Bu elikinin bir dier
boyutu ise insanlar sy hayattayken peygamber olarak bile kabul etmemiler;
kendisini ldrdklerinde veya bir gre gre Allah tarafndan ge ykseltildiinde ise ii onu ilahlatrmaya kadar gtrmlerdir. Burada Mtrd sz
konusu radikal deiiklie ve elikiye dikkat ekmekte ve Hristiyanlar ifrattefrit arasnda skp itidali bulamamakla eletirmektedir. Mtrdnin mcizeler
konusunda esas itibariyle altn izdii nokta, sya atfedilen her bir mcizenin
dier peygamberler iin de gerekletii, dolaysyla sann mcize gsterme ynnden bir ayrcalnn olmaddr.
5. OTURUM
307
Mtrd, ayrca, snn yksek faziletinden dolay oullua nispet edilmesi

ihtimalini de problemli grr. Zir oulluk ifadesi, mesh ve resl kelimelerindeki gibi gerek anlamda yceltme manas tamaz; bununla kiinin kklne iltifat edilmi olunur. Dier bir ifadeyle fazilet ycelii ancak, Kurnda
da sya atfedilen mesh veya resl nitelemeleriyle dile getirilebilir. Kald ki,
yaratlmlar iinde oklar Allahn ltfuna mazhar olmu ama bu onlarn oul
eklinde nitelendirilmesini gerektirmemitir.
Mtrdnin eletirisinde tutarl olduu temel husus, Hristiyanlarn sa zerinde
odaklanarak dier peygamberleri darda brakan yaklamlardr. Buradan hareketle
Hristiyanlara u soruyu sormak mmkndr: sa belirli gerekeler ve sebeplerden
dolay Oul ve lh ise ayn gerekelerin geerli olabilecei baka peygamberlerin durumunu nasl aklamak gerekir? Hristiyanlar s iin paralel gerekeler ileri
srdkleri srece bu soruya mantkl bir cevap vermeleri mmkn grnmemektedir.
Bu ekilde Mtrd, Hristiyan teologlarn da itiraf ettikleri zere, teslisin bir dogma
olduu ve mantk yoluyla ispatnn mmkn olmadna iaret etmektedir.
Mtrdnin eletirisinde dikkate deer bir baka husus, nceki polemik
risalelerinde de kullanlan baz yetleri Mtrdnin de ayn balamda yorum922
lam olmasdr. snn Allahn kelimesi ve ruhu olmas ifadesi zerine
Teviltta takip ettii yntem, mcizeler hakknda yaptnn bir benzeridir. Buna
gre sann Allahn kelimesi olmas (kelimetn minhu, kelimeth) dorudan
kn szyle yaratlm olmas demektir; ki, dier tm yaratlmlar da dolayl
biimde kn sznn sonucudur. Buradan snn, Tanrnn kendisiyle yaratl gerekletirdii szn neticesi deil de biztihi kendisi olduu eklinde abartl
bir sonu karmak mmkn olmamaldr. Mtrdye gre Allahtan bir rh
olma (rhun minhu) ifadesi de ayn ekilde anlalmaldr. nk benzer ifadeler, dem ve hatt Kurn balamnda da kullanlmtr. Burada da sy ayrt
etmeyi gerektirecek bir durum sz konusu deildir. Bylelikle Mtrd, snn
ilahl lehine ne srlebilecek btn gerekelerin baka peygamberler ve daha
genel anlamda yaratlmlar iin de geerli olduunu ileri srerek, Hristiyanlarn buradan hareketle vardklar sonular rtmeye almaktadr. Mtrdnin
yaklam aktr: Allahn leme koyduu genel ilke s iin de geerlidir. Bu
ilke, Allahtan baka her eyin yaratlm olduudur.
Huds ve kdem ilikisiyle balantl olarak, snn oulluu konusuyla
da paralellik tayan ilh kelm hakknda Mtrdnin deerlendirmelerine
de deinmek gerekir. Mtrd bu iki konuyu birbiriyle balantl ele almasa
922
l-i mrn 3/45; en-Nis 4/171; Meryem 19/30; et-Tahrm 66/12; e-r 46/52.
308
MM MTRD ve MTRDLK
da, aslnda ilh kelm meselesi, Mslman dnrlerin Hristiyanlarn s

Meshle ilgili inanlarnda ortaya kan sorunu daha derinden kavrayabilecekleri bir alana karlk gelmektedir. Zir ilh kelm olma bakmndan Mslmanlar iin Kurn ne ise Hristiyanlar asndan da s ayn eydir. Fakat
Mtrdnin konuyu bu zeminde tartmamas konunun zelde Mtrd dncesi ve genelde Ehl-i snnet kelm asndan belirsiz kalmas anlamna
gelmektedir. Hristiyan nokta-i nazarndan, Mslmanlarn Allahn kelimesi
olan snn dier insanlar gibi yaratlm olduunu ileri srmeleri ayn hkm Kurn iin de geerli grmelerini gerektirmektedir. Buradaki ince husus
insan kelmna dklm bir metin olarak Kurnn ilh kelmla ilikisinin
ne ekilde kurulduudur. slm kelmnda halkul-Kurn etrafnda yaplan
tartmalar esasen Hristiyan teolojisinde s Mesh zerine yaplan kristolojik
tartmalarla byk benzerlik tamaktadr.
Tm karmaklna ramen konuyu u ekilde ortaya koymak mmkndr.
Mutezil limler, Ariusun s hakkndaki grlerine benzer ekilde, Allah dnda hibir eyin kadm olmad, Kurnn da ilh kelm olarak vasflanmakla
birlikte yaratlm olduunu ileri srmlerdir. Gerek Mtrd gerekse genel olarak Ehl-i snnet kelmclar ise Kurnn lafzlar itibariyle yaratlm (hdis) olduunu kabul etmekle birlikte, ilh kelma karlk gelen mnas itibariyle kadm
olduunu ileri srmlerdir. Bu noktada dikkat ekilmesi gereken iki husus vardr.
Bunlardan biri tpk Monofizit Hristiyanlarn sy btn olarak ilahlatrmasnda olduu gibi, selef Mslman limlerin ve baz Mtrd limlerin Kurn
hem manen hem lafzen kadm kabul ettikleri gereidir. Dieri ise Ehl-i snnet
kelmclarn mnen ilh ve kadm, lafzen beer ve yaratlm bir Kurn anlay
ile Diyofizit Hristiyanlarn rhen ilh ve kadm, bedenen beer ve yaratlm
sa anlaylar arasnda en azndan biim ynnden bir farkn bulunmaddr.
Bu durum, inan dilinin btn din geleneklerde benzer amazlara sahip olduu
sonucuna gtrmektedir.
Netice olarak Mtrdnin snn ilhl inancn ve tesls akidesini doru olarak anlad, dakik ve objektif bir seviyede deerlendirdii ve i tutarll asndan isabetle eletiriye tabi tuttuunu sylemek gerekir. Buna karlk,
snn ilahl konusunun slm kelmndaki paralel konusunu oluturan ve
tbiri cizse Hristiyan teolojisi karsnda slm kelmnn zayf karnn oluturan halkul-Kurn meselesinin, gerek Mtrd dncesi gerekse Ehl-i snnet
kelm asndan hl aklanmaya muhta bir mesele olduu grlmektedir.
Belki de bu meselenin zme ulamasnda sadece kelm ncllerle snrl
kalmayp slm geleneinin, bu gelenei oluturan farkl disiplinler, zellikle
5. OTURUM
309
tasavvuf ve slm felsefesi balamnda tm birikiminin tartmaya katlmas

isabetli olacaktr. Zir mesele, evrensel bir soru olarak kadm ile hdis, ilh ile
insn boyutlar arasndaki irtibatla dorudan ilgili olmakta; bu sebeple her trl
disiplin, mezhep ve dinler aras atmalar aan bir bak asyla deerlendirilmeyi gerektirmektedir.
Kaynaklar:
Eb Mansr el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, thk. Fethullah Huleyf, stanbul:
el-Mektebetl-slmiyye, 1979.
_______, Kitbt-Tevhd, yay. haz. Bekir Topalolu ve Muhammed Arui,
Ankara: Trkiye Diyanet Vakf slm Aratrmalar Merkezi, 2003.
_______, Kitbt-Tevhd Tercmesi, ev. Bekir Topalolu, Ankara: Trkiye
Diyanet Vakf slm Aratrmalar Merkezi, 2002.
_______, Teviltl-Kurn, yay. haz. Mehmet Boynukaln, ilmi kontrol Bekir Topalolu, stanbul: Mizan, 2005.
Mehmet Aydn, Mslmanlarn Hristiyanlara Kar Yazd Reddiyeler ve
Tartma Konular, Ankara: TDV Yaynlar, 1998.
Mehmet Bayraktar, Bir Hristiyan Dogmas Teslis, Ankara: Ankara Okulu
Yaynlar, 2007.
Gareth B. Matthews, Augustine on the Trinity, Cambridge: Cambridge University Press, 2003.
Gilles Emery, The Trinitarian Theology of St Thomas Aquinas, Oxford University Press, 2007.
Bruce A. Ware, Father, Son, and Holy Spirit: Relationships, Roles and Relevance, Wheaton, Illnois: Crossway Books, 2005.
John Joseph, Muslim Christian Relations and Inter Christian Rivalries in
the Middle East: The Case of the Jacobites in an Age of Transition, Albany: State
University of New York Press, 1984.
310
MM MTRD ve MTRDLK
Oturum Bakan inasi Gndzn Mzakeresi:
Dr. Salime Leyla Grkan Hanma muhteval teblii dolaysyla teekkr ediyorum. Salime Hanm tebliinde Mtrdnin Hristiyanla ynelttii eletirileri
kapsaml bir ekilde ortaya koyuyor. Ancak daha sonra kelm limlerinin HalkulKurn-Hz. snn tabiat balamnda yaptklar deerlendirmeleri belirsiz buluyor. Monofizit Hristiyanlarn uknumdan biri olarak Hz. sya ykledikleri
anlam ile Mutezil kelmclarn Kurn- Kerme ykledikleri anlam; Diyofizit
Hristiyanlarn Hz. snn tabiatna ykledikleri anlam ile Selef limleri ve Snn
kelmclarn Kurn- Kerme ykledikleri anlam benzer, hatt paralel gryor.
Bence burada teblici hatal bir karlatrma yapyor. yle ki: Mutezilenin
Allahtan baka kadm yoktur derken ortaya koyduu tenzh anlay hull,
ittihd, tebh vb. ekillerdeki her trl mahalll-havdis olmay gerektiren hususlardan ber olmay ieriyor. Monofizitler ise Hz. sy Allahla birletirirken,
Onu mahalll-havdis klmaktan kurtulamyorlar. Dolaysyla Mutezilenin
ngrd tevhd ve tenzhten uzaklayorlar. te yandan Diyofizitler, Hz.
sy Allahtan ayr (mstakil) kadm bir varlk olarak gryorlar. Buna karlk kelmclar, Allahn dier sfatlar gibi kelm sfatn da ztnn gayr kabul
etmiyorlar. Dolaysyla onun Allah dnda hrite vcdu olan bir varl sz
konusu olmuyor. Kurna gelince o, Allahn kelm sfat deil, ilh kelma
dellet eden baz iaret ve semboller durumundadr. lh kelmn kendisi gayr-
mahlk, Kurn ise mahlktur. lh kelmn zttan ayr bir vcdu olmad iin
de tevhde zarar vermemektedir. Hristiyanlarla Mslmanlar arasnda bir karlatrma yaplacaksa bu Ehl-i Snnet deil, saylar ancak ksrtla ifade edilebilen Haviyye, Nsba ve Nbita gibi marjinal gruplar olabilir.
5. OTURUM
311
17. TEBL
MM MATRDNN DALST NAN GRUPLARINA YAKLAIMI
Do. Dr. Mustafa Sinanolu
Bu teblide Eb Mansr el-Mtrdnin (. 333/944) dalist inan gruplarna ksmen tasvr daha ok da eletirel mhiyette olan yaklamlar ele alnacaktr.
ncelikle felsefe ve dinler tarihinde dalizmle ilgili giri mhiyetinde bilgiler
verilecek, bunu takiben Mtrd ncesi slm limlerinin konuyla ilgili deerlendirmeleri zerinde ksaca durulacaktr. Mtrdnin dalist inan gruplarnn
grleriyle ilgili tasvir ve eletirileri Kitbt-Tevhd adl eserinden hareketle
irdelendikten sonra bir mukayese imkan vermesi amacyla Mtrdden sonra
yaayan baz slm limlerinin ilgili grleri de ksaca aktarlacaktr.
Trkiyede son yllarda mm Mtrd ve Mtrdlikle ilgili ilm almalarn giderek artt gzlemlenmektedir. Onun dier dinlerle ilgili yaklamlar
baz makale ve kitap blmlerine konu oldu ise de sistematik bir ekilde henz
allm deildir. Kitbt-Tevhdinde dalist inan gruplarndan biri olarak
takdim edip eletirdii Maniheizmle ilgili yaklamlarn Guy Monnot Islam et
923
Religions adl eserinin bir blmnde ksaca ele alm olmakla beraber bu inan
gruplaryla ilgili yaklamlar da henz etraflca allm deildir.
Bu makale ve teblilerin -her ne kadar mm Mtrd bir dinler tarihisi
deilse de bir kelmc olarak- onun dier dinlerle ilgili yaklamlarnn enine boyuna ele alnd ilm almalara nclk etmesi beklenmektedir.
Giri: Dalizm/kicilik
slm kaynaklarnda lemi nr (aydnlk)-zulmet (karanlk) olmak zere birbirine zt iki kadm asln yaratp idare ettiine inanan din veya mezheplere verilen
genel isim, Arapada katlamak, bkmek, iki katn almak mnalarna gelen
seny kknden tretilmi ism-i mensp olan ve ikicilik, ikiciler mnasna
gelen Seneviyyedir (
).924 Herhangi bir alanda birbirlerine indirgenemeyen
iki kart ve bamsz ilkenin varln ileri sren bu anlay bat dillerinde Latince
iki anlamna gelen duo kknden tretilen dualism (ng.), dualisme (Fr.)
923
924
Bk. Guy Monnot, Islam et Religions, Paris 1986, s. 129-155.

bn Manzr, Lisnl-Arab, Beyrut 2000, sny md.
312
MM MTRD ve MTRDLK
ve dualismus (Alm.), Trkede ise ikicilik veya dalizm kelimeleriyle karlanmaktadr. Arapa kaynaklarda bu anlay benimseyenler ashbl-isneyn,
925
ehll-isneyn ve ehlt-tesniye terkipleriyle de ifade edilmektedir.
Grek felsefesinde madde ve rh ikilemini dile getiren Anaksagoras ilk dualist
dnr kabul edilmekle beraber felsefede dalist anlay Sokrat ncesi dnemde grn-hakikat, Platonun varlk anlaynda ezel ve ebed idealar-deiken
varlklar, Orta ada ise Tanr-lml insan kartlnda kendini gstermitir.
te yandan epistemolojide zne-obje ve duyu-duyumlanan; metafizik dncede Tanr-lem, rh-madde ve iyi-kt ikilemi sz konusu iken mantkta geerli926
geersiz, doru-yanl; ahlkta iyi-kt gibi ikili deerler sz konusudur.
Din alanda daha erken tarihlere giden dalizm rh-madde, hayat-lm gibi
basit kartlktan farkl olarak kinat yaratan, in ve idare eden nur-zulmet veya
927
iyilik-ktlk gibi temel prensiplere dayanmaktadr. Smerlerin yer-gk tanrlar; antik Msrn aydnlk-karanlk ikilemiyle farkllaan tanr panteonu; in
geleneinde evrendeki her eyin oluum ve dnmnn dayandrld diyalektik zt kutupluluu ifade eden Yin-Yang kavram; Hind kltrnde karanlk ve
pasiflii simgeleyen Tamas ile aydnlk ve hareketi simgeleyen Satva ikilii farkl
din ve geleneklerdeki kart temel prensiplerden bazlarn temsil etmekle beraber
dinler tarihilerine gre temel zellikleriyle dalist anlay Zerdtlie dayal
928
ran geleneinde, Sbilikte ve Hristiyan gnostisizminde grlmektedir.
Mtrd ncesi slm limlerinin Dalist nan Gruplaryla lgili

Grleri
Mslmanlar ran ve Hind geleneine dayal dalist ve gnostik inan sistemlerine sahip din ve mezheplerle hicr I. (VII.) yzyln ortalarndan itibaren
gerekletirilen fetihler sayesinde karlamlardr. Mslmanlar arasnda kadm
iki asl anlayn benimseyen bir mezhep olumamtr. Ancak Abbslerin erken
dnemlerinde (II./VIII. yzyl) Farslarn kitleler halinde slm kabul etmeleriyle
925
926
927
928
Mustafa Sinanolu, Seneviyye, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), XXXVI,
521.
Richard A. Watson, Dualism, The Cambridge Dictionary of Philosophy (ed. Robert Audi),
Cambridge 1999, s. 244-245.
Ugo Bianchi-Yuri Stoyanov, Dualism, Encyclopaedia of Religion2, (ed. Lindsay Jones),
Detroit 2005, IV, 2504-2505.
Bianchi-Stoyanov, IV, 2506-2507; R. Eucken, Dualism (Introductory), Encyclopaedia of
Religion and Ethics (ed. James Hastings), Edinburgh 1979-1981, V, 100-101; Gerhard Gnoli,
Dualism, Encyclopaedia Iranica, London 1985, VII, 576-582.
5. OTURUM
313
slm limleri arasnda kadm ran geleneinden neet eden dalist inanlara kar
bir hassasiyet olumaya balamtr. Nitekim ran asll mtercim ve edip bnlMukaffan (. 142/759) ldrlmesinin en nemli sebepleri arasnda Kurn ve
slm inanlarna kar Manihezimi savunan Muraztl-Kurn adl eserin
ona nispet edilmesi, Mezdek, Mani ve Zerdtle ilgili Fars kltrne ait eserleri
929
Arapaya evirmesi sebebiyle zndklkla itham edilmesi de saylmr. Ksm b.
brahim er-Ress (. 246/860) Seneviyye ile balantl olarak bnl-Mukaffann
930
grlerini de eletirdii nce er-Red alez-zindk el-lan bnil-Mukaffa son931
ra da Nakdl-mslimn lis-seneviyye vel-mecs maar-red al bnil-Mukaffa
adyla neredilen bir eser kaleme almtr. Ress, Mnyi Seneviyyenin en nem932
li imam olarak nitelendirmekte , bnl-Mukaffnn onun grlerini benimse933
diini belirtmekte , Manihezimin slm akdesine aykr grlerini diyalektik
bir Metodla naslardan delil getirerek reddetmektedir.
934
bnr-Rvend (. 301/913-14), Kitb Fadhatil-Mutezile adl eserinde

935
baz Mutezil limleri Senev olmakla itham etmi , Hayyt (. 300/912) ona
reddiye olarak yazd eserinde Eb Hafs el-Haddd Amr b. Seleme (Selme) enNsbr (. 260/874), bn Zerr es-Sayraf ve Eb s el-Verrk Muhammed b.
Hrnun (. 248/862) Senev grler benimsediklerini ve Eb s el-Verrkn
936
Maniheizm ve Seneviyyeyi desteklemek iin kitap yazdn belirtmitir. O,
ayrca Mniyye ve Deysniyyenin iki ezel asl anlaylarn eitli ynlerden
937
eletirmitir.
Ebl-Hasen el-Ear (. 324/936) Ehlt-tesniye olarak isimlendirdii
Seneviyyenin nr ve zulmet eklinde birbirine zt iki ayr ezel cevhere inandk938
larn , Mniyyeye gre cisimlerin kendisinden tredii bu iki cevherin siyah,
929
930
931
932
933
934
935
936
937
938
Bu konuda daha geni bilgi iin bk. smail Durmu, bnl-Mukaffa, DA, XXI, 130-134; lhan
Kutluer, bnl-Mukaffa (Dncesi), DA, XXI, 134-137; R. Strothamann, Thanawiya,
Encyclopaedia of Islam, VIII, 736-738.
(nr. M. Guidi), Rome 1927.
Ksm b. brahim er-Ress, Nakdl-mslimn lis-seneviyye vel-mecs maar-red al bnilMukaffa (nr. Hanef Abdullah), Kahire 2000/1420.
Ress, Nakdl-mslimn lis-seneviyye vel-mecs, s. 87.
Ress, Nakdl-mslimn lis-seneviyye vel-mecs, s. 93.
bnr-Rvend, Kitab Fadihat al-Mutazilah (nr. ve trc. Abdul-amir al-Aasam), Paris
1975-77.
R. Strothamann, Thanawiya, Encyclopaedia of Islam, VIII, 737.
Abdrrahm b. Muhammed el-Hayyt, Kitbl-ntisr ver-red al bnir-Rvend el-mlhid
(nr. H. S. Nyberg), Beyrut 1957, s. 108.
Hayyt, Kitbl-ntisr, s. 30-32, 36-39.
Ebl-Hasan el-Ear, Makltl- slmiyyn ve ihtilfl- musalln (nr. H. Ritter), Wiesbaden
314
MM MTRD ve MTRDLK
beyaz, krmz, sar ve yeil olmak zere be cinsinin bulunduunu ve arazlar

reddettiklerini belirtmektedir. Seneviyyeden bir baka grup olarak takdim ettii
Deysniyyeye gre ise iki asldan biri beyaz, dieri siyahtr, sar, krmz ve yeil
gibi dier renkler iki asln farkl ekillerde karmlarndan arazsz olarak meydana gelmilerdir. Senev olarak nitelendirdii Eb s el-Verrka gre cisimlerde
939
hareket ve skndan baka araz yoktur. Ear, lemdeki olu ve deiimlerin
940
iki zt aslla izah edilemeyecei hususunu eitli delillerle vurgular.
mm Mtrdnin Dalist nan Gruplaryla lgili Grleri

Mtrd Kitbt-Tevhd adl eserinin pek ok yerinde Seneviyye ismiyle
nitelendirdii dalist inan gruplarnn grlerine atfta bulunarak eletirmektedir. Ancak onun sz konusu gruplara eletirileri daha ok ulhiyyet bahislerinde younlamakta olup, Mniyye (Menniyye, Maniheizm), Deysniyye,
Merkniyye (Marsiyonizm) ve Mecslii Seneviyyeyi oluturan inan gruplar
olarak takdim edip mstakil bir blmde irdelemitir. O, sz konusu gruplarn dalist inan esaslarn vurgulayarak ksaca tanttktan sonra birbirine zt iki kadm
asl, onlarn temel zellikleri ve lemin yaratlyla ilgili grlerini, tevhid inancn esas alarak mantk tutarllk asndan eletirmitir.
a- Mniyye (Manihezim)
Mtrd, Mniyyenin baz grlerini ylece zetlemektedir: Mniyyeye
gre tabiat, tabiattaki eya nr ve zulmet olmak zere iki asln karmndan
(imtiz) olumutur. Balangta nurla zulmet ayr bulunuyorlard. Nr kuzey,
gney, dou ve batdan sonsuz/nihyetsiz olarak yukarda, zulmet ise ayn ekilde
aada ve fakat nr ile birletii ynden sonlu/nihyetlidir.
lem ve iindeki ey, zulmetin nra kar taknlk gstermesi, bylece nr
ile birlemesi/imtiz etmesi sebebiyle ve imtizcn gerekletii oranda olumutur.
Nr ile zulmetin her birinin krmzlk, beyazlk, sarlk, siyahlk ve yeillik
olmak zere be cinsi vardr. Nrun sz konusu cinslerinden gelen her ey hayr,
zulmetten gelenler ise erdir.
939
940
1382/1963, s. 308.
Ear, Makltl- slmiyyn, s. 336, 349.
Ear, Makltl- slmiyyn, s. 485.
5. OTURUM
315
te yandan nr ve zulmet cevherlerinin her birinin iitme, grme, tatma,

koklama ve dokunma olmak zere be duyusu vardr. Nr cevherinin bu duyularla
algladklar hayr, zulmet cevherinin algladklar ise erdir.
Yine her iki cevherin de rhu vardr. Zulmetin rhu kendi iinde nru hapsetmek amacyla lemi hkimiyeti altna alm olan hemme isimli bir ylandr.
Nur ise duyarl olmadndan (ven-nru leyse bi hasssin) ondan oluan eyler tabiat gerei meydana gelir ve bunlarn hepsi iyidir/hayrldr. Zulmetin rhu
hemme ise duyarldr.
Nr ile zulmet nihyette kendi yerlerine/cihetlerine dneceklerdir. lemdeki
eynn en yukarda olan en arnm olan iken, aada olan ise en kirli/bulank
olandr.
Bu cevherlerin yani nr ve zulmetin hafif ve ar olmalar yaplar gereidir. Konumlar/durumlar ise birbirinden uzaklama (tebyn) ynndedir. nk
hafif olan ykselir, ar olan da aaya iner. Bylece asrlar gelir geer, nur ile
zulmet birletikleri/imtiza ettikleri gibi snrl/sonlu olduklar vecihten/ynden
941
ayrlrlar.
Mtrd Mniyyenin daha ok iki asl prensiplerinin temel zellikleri ve
onlarn imtizacyla lemin meydana geliine hasrederek aktard grlerini inceleyenlerin herhangi bir delil ve ispata gerek duymadan hepsini elikili bulacaklarn ifade eder.
Asllarn Karakterleriyle lgili elikiler

Ona gre Mniyyenin iki temel asl sonsuz varlklar olarak takdim ettikten
sonra, dier ynlerde sonsuz iken imtizacn/birlemenin gerekletii ynde sonlu olduklarn iddia etmeleri, aslnda sonlu olan asllar/cevherleri sonsuz olarak
gstermekten ibarettir. Bir ynden dahi sonlu olmak snrllktr. Snrl/sonlu olmak ise dierinden geride kalmak, dolaysyla bakasnn tasarrufuna ak olmak
anlamna gelir. Bu durum ise o eyin yaratlm oluunun kantdr. te yandan
bir eyin (sonlu) taraf onun bir czdr ve sonlu czlerin sonsuz czlerle (beraber) olmas mmkn deildir. nk sonluluk kmenin btn paralarna nfuz
942
eder.
941
942
Eb Mansr el-Mtrd, Kitbt-Tevhd (nr. Bekir Topalolu-Muhammed Arui), Ankara

1423/2003, s. 239; Kr. inasi Gndz, Maniheizm, DA, XXVII, 575-577.
Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 240; ayrca bk. 144-145.
MM MTRD ve MTRDLK
316
ki Asln Duyular
Nrun duyarl olmad, ondan oluan eylerin tabiat gerei meydana geldii
ve zulmetin rhu Hemmenin ise duyarl olduu grn de eletiren Mtrd
lemin meydana gelmesine sebep olacak imtizcn oluabilmesi iin zulmet cevherinin nru bilmek ve grmekle nitelenmesinin uygun olmadn ileri srer.
nk iyi zellikler zulmete ait iken, ondan kurtulamayan, ciz kalan nra ise
yenilgi, bilgisizlik ve acz zellikleri dmektedir. Dolaysyla bu durum iyi zellikleri nra, kt zellikleri zulmete ykleyen Mniyyenin izah edemeyecei bir
943
elikidir.
Nra Hayr, Zulmete er Nisbetinin elikisi

Mtrd, Mniyyenin kinttaki iyiliin tamam nr cevherindendir eklindeki ifadelerini de elikili bulur. Yenilgiye uram ve Hemme tarafndan
tutsak edilmi olan nurdan nasl iyilik gelir? Nr ile zulmet arasndaki ilikide
etkinliin tamam nuru hapseden zulmettedir. Nr ise tamamen dierinin tutsadr. Bu durumda bamsz, kurtuluta olan ve herhangi bir engeli bulunmayan
944
zulmettir.
Asllarn Yaplaryla lgili Eletiriler

Mtrdnin bir dier eletirisi nrda veya zulmette sz edilen be cinsten (renkten) fazla bir eyin bulunmadn nereden bildikleri eklindedir.
Halbuki onlar sonsuz kabul ettikleri bu iki unsurun btn paralarn bilmemektedir. Eer duyulur lemle duyulmayana istidlal yntemini ileri srecek
olurlarsa, ayrma ve sonsuzluk konusundaki grleri aslsz kalr. nk
bunlar duyulur lemde gzlemi deiller. Bu konuda bir kesinlik sz konusu
945
deildir.
Mtrd zulmetin duyular nrun be duyusunun alglad eyleri idrak
ettiine ve her ey de yerli yerinde durduuna gre nasl olmu da idraklerden biri iyilik, dieri ktlk nitelii kazanmtr, eklinde bir eletiri daha
946
yneltilmitir.
943
944
945
946

5. OTURUM
317
Nr ve Zulmetin Yapsal zellikleri

Mtrd Mniyyenin grleri arasnda dikkat edilmesi gereken bir dier nokta da, onlarn, nr ile zulmetten tabiat ar olann aaya ini, hafif olann da yukarya k zelliini ne srerek bunlarn eninde sonunda
ayrlacaklar eklindeki iddialardr. Nr ile zulmet zt zelliklerine ramen
balangta birlemiler. Demek ki, bunlarn her biri arlk ve hafiflikte dierinin statsnde bulunsayd karm olmayacakt; iddialarnca karm da
vuku bulduuna gre arlkla hafiflik zelliklerinin ikisi de nurla zulmetin
her birinde vard. Bunlardan her biri iki zellii de taynca hayra da erre de
ak/yetenekli olur ki, bu durumda ikinci asln/tanrnn mevcudiyeti gereksiz/
947
mnsz hale gelir.
Nrdan fiil meydana gelmesi uursuz ve mekanik iken zulmetinki ird ise
kinat da hemme yaratm demektir. Bu durumda dalist asllar/tanr anlayndan bahsedilemez.
Zulmetin taarak/uzanarak nrla imtiz ettii ve sonra da nurun ondan kurtulaca iddiasn da tutarsz bulur. Nrun kendi tabiat ile zulmetten
kurtulmas muhaldir. nk o balangta da cevheriyle kendini zulmetten
948
koruyamamt.
mtizcn Mhiyeti
Mtrd, nr ile zulmet arasndaki farkll/ayrl cevher statsnde kabul
ettiklerinden hareketle, zelliini korumakta devam eden cevherlerle birlemenin mmkn olmadn ileri srer. Onlara Karm/imtiz nceden yokken
bilhare vuku bulmu deil midir? denilse evet diyeceklerdir. Kendilerine sz
konusu karmn nr mu, zulmet mi yoksa baka bir ey mi, olduu sorulduunda da ilk ikisini sylemeleri yani bu karmn nr veya zulmet olduunu
sylemeleri imknszdr. nk ayn varla hem karm (imtiz) hem de ayrm (tebyn) nispet etme durumu sz konu olur ki, bu mmkn deildir. Eer
bu mmknse (karmdan sonra da) hem nurun hem de zulmetin ayn anda (ve
karm olmam gibi) bulunmalar da imkn dahiline girerdi, bunun olamayaca
949
ise aktr.
947
948
949

318
MM MTRD ve MTRDLK
Ne Birleme Ne de ki Asl Var

Seneviyyenin nr ile zulmetin, ayrldktan sonra bir daha birlemeyecekleri
eklindeki grlerini de tutarl bulmayan Mtrd, bunu nasl bildiklerini, nasl iddia edebileceklerini sorar. Asllarn birlemesi mahede edilmediine gre
birlemeyenlerin zoraki ayrl nasl gerekleecektir? Belki de nr ile zulmet
srekli olarak ayrlp birleeceklerdir ve ezelden beri de byle olagelmitir, nerden biliyorsunuz? Mtrdye gre btn bu kmazlar tanr nitelii tayan nrla
950
zulmet diye iki varln mevcut olmadn gstermektedir.
Asllarn Karakterleriyle Balantl Olarak mtizla lgili elikiler

Mniyyenin imtizacn tek ynden gerekletii iddiasn da tutarl bulmayan
Mtrd aada bulunann tabiat srekli aa doru inmek, yukarda bulunannki
de ykselmekse ki birbirinden uzaklamann (tenfr) anlam budur ve nihyetinde
iki asl da kendi zt yerlerine dnecektir diye iddia ediliyor aada bulunann yukar
ykselmesi nasl izah edilebilir, eklinde bir soru ortaya atar. Halbuki bu fonksiyon
yce ve arnm olann tabiatna ait bir zelliktir. Mniyyenin imtiza grne
gre sfl varlkta her iki fonksiyon da meydana gelmi oldu ki, bu durumda iki
kadm asl anlayn benimsemeye gerek kalmamtr. te yandan yukarda bulunan nur, tabiat gerei srekli ykselmesi gerekirken, aaya inme zellii tayan zulmet cevherinin kendisine kadar uzanmasna engel olamam, ta ki, lem
sz konusu cevherin nuru hapsetmesinden vcut bulmutur. Bu durumda nur cevherinin zulmet cevherinin ruhu olan hemmenin elinden kurtulaca nasl beklenir?
Hemme duyarldr, aktiftir, eitli tuzaklarla nuru yakalam ve tutsak etmitir. Nr
ise kendisini kurtaracak bir gce sahip bulunmad gibi zulmete yakalanmadan
nce de kendi tabiatyla ondan kurtulamamtr ki, ihata edildikten/yakalandktan
sonra nasl kurtulacaktr? Eer Hemme onu serbest brakacaktr, denilirse, bu du951
rum, iki kadm asl anlayyla eliir, Hemme nura iyilik yapm olur.
mtiz ve Asllarn Snrll/Sonluluu

Mtrd nur ile zulmetin birbiriyle temas ettikleri cihetten snrl olmalarn da
kadm asllar anlayyla tutarl bulmaz. nk bu ikisinin temaslar (imtizalar) sonradan vcut bulmu olmalarn gerektirir. Nitekim duyulur lemle duyulmayan hakknda istidlal etme (el-istidll bi-hid alel-gib) yntemine bal olarak parann
950
951

5. OTURUM
319
hadislii/sonradanl btnn sonradanln gerekli klar. Nur ile zulmet ezelde temas halinde bulunmuyor idiyse, aralarnda karmn gerekleebilmesi iin ikisinden
birinin hacim geniletmesi yahut da daraltma yapmas gerekirdi ki, imtizalar gereklesin. Bu durumda her ikisinin yapsnda da artma veya eksilme sz konusu olacaktr
ve sonsuzluk iddias boa kacaktr. nk nrun paralar sonlu olmaynca zulmetin
kendisiyle karmas iin bnyesine nfz etmesi de mmkn olmaz. O halde kar952
maya msait bulunduuna gre nurun sonlu olduu ortaya kmaktadr.
mtiz ve Huds/Sonradanlk
Mtrd, Mniyyenin zulmetin harekete geip nura nfuz ettii yolundaki telakkisini de bunun ezelde vuku bulduunu sylyorlarsa durum farkl, ayet
belli bir dnemde baladn ileri sryorlarsa huds/sonradanlk gerekleir, di953
yerek yle eletirir.
Byle bir iddiaya en ok kar kmas gerekenler Senevler olduu halde
onlar iki kadm asl inancn benimseyerek lemin ezelliini iddia etmilerdir. ki
kadm asl nce ayr iken sonradan birletiklerine gre demek ki, lem icat edildikten sonra kadm olma zellii kazanm oluyor ki, bu kabul edilemez. Ayrca
asllarla ilgili getirdii eletirileri de hatrlatarak Mtrd onlarn lemin kdemi
954
anlaylarnn savunulacak bir taraflarnn bulunmadn ifade eder.
b- Deysniyye
Mtrd, Seneviyye bal altnda deerlendirdii bir dier frka olan
Deysniyyenin grlerini ksaca zetlemeden nce Mniyyeden farkl olmadklarn dile getirir. Onlara gre nr asl beyaz, zulmet de siyahtr. Nr canl olup
l olan zulmete karmtr. Nr kendisiyle temas kurduu ynde zulmeti yumuatc/canlandrc bir tedbir olarak onunla karmay istemitir. Baz Deysnlere
gre de nur zulmeti kendisinden uzaklatrmak istemesine ramen, aynen amura
saplanp kmaya uratka daha ok batan insan gibi, ona bulap karmtr.
Hareket nurdan, duraanlk ise zulmettendir. Deysnler nr ve zulmet asllarna
bal olarak nurun hareketi ve duyarl ile zulmetin hareketsizlii ve duyudan
955
yoksun oluu eklinde iki de fer (alt asl) kabul etmilerdir.
952
953
954
955

Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 247-249; Kr. Mustafa z, Deysniyye, DA, IX, 270-272.
MM MTRD ve MTRDLK
320
Asllarla lgili Eletirileri

Mtrd, Deysniyyeyi asllarla ilgili grlerinden balayarak eletirir.
Onlarn iyiliin kaynan oluturan tanrdan ktln gelmeyeceini zannederek iki asl/tanr sistemini benimsediklerini, bunlardan her birinin cevherinin
tekinden ayr olduuna inandklarn, hayrn cevherini oluturan tanry errin
son noktas, errin cevherini oluturan tanry da hayrn son noktas olarak kabul
etmek durumuna dtklerini belirtir.
Dalistler (Senevler) nur ilkesini mruz kalaca sonular bilmeyen bir
varlk konumuna getirmilerdir. Nitekim nur iki Deysn anlaytan birine gre
urad eziyeti defetmek istemi fakat baaramayarak onun kuatmas iinde
kalmtr. Nur zulmete g yetiremeyeceini, kurtulmak istedii eyin girdabna
deceini bilememi, buna mruz kalnca da bir daha kurtulamamtr.
teki anlaya gre nur sertliini/eziyetini bertaraf etmek amacyla zulmete yaklam/varm, fakat buna g yetiremeyeceini bilememi ve penesinden de kurtulamamtr. Mninin anlayna gre ise zulmet harekete geip nura
uzanm, onu kendi hapsine alm, nur zulmetin geliini farkedememi ve ondan
956
kurtalamamtr.
Tevhid Esastr
ddia edilen iki tanrdan her birinin dierinden bir ey gizlemesi ve onun bilmedii bir eyi yapmaya gc yetmesi mmkndr derlerse, tanrlarn her ikisinin veya
birisinin bilgisizliini ortaya komu olurlar ki, bu durum kadm ulhiyyet anlayyla
uyumaz. Soruya hayr iki tanrdan her biri dierinden bir ey gizleyemez cevabn
verirlerse bu durumda da onlara acz nispet etmi olurlar. Birinin olumlu klmak istedii eyi dieri olumsuz klarsa atma olur, eliik bir durum ortaya kar. Biri
dierine uyumluluk gsterirse de rz olann tanrl sz konusu olamaz. u halde
957
lemdeki mevcut dzen ve henk yaratcnn tek olduunu ortaya koymaktadr.
Neden ki Asl? ki Asl Anlaynn Tutarszl

Mtrd hayr ve er sebebiyle iki tanr sistemini kabul etmek gerekliyse
tabiatlar (drt keyfiyet) sebebiyle de drtl bir sistemin benimsenmesi gerekeceini dile getirir. Drtl sistem gndeme gelince altl sistemin de gelmesi icap
956
957

5. OTURUM
321
eder, zir var olan hibir ey alt ynn dnda kalamaz Dalistlerin bu tr
iddialarna kar bir nc unsurun varl da gerekirdi. Nur ile zulmet var ve
birbirlerinden ayr iken lem de hayr da er de yoktu. Zat zellii ayrlk olan,
birleme ve ayrlmay gerektirmeyen bir eyin kendi kendine bakasyla karmas
imknsz olduuna gre dalistlerce iddia edilen imtiza iki asln dnda bir varln etkisiyle olmu ve her trl hayr ve er o varlk sayesinde vcut bulmutur.
958
Dalistlerin iki asl anlay kinatn yaratl ve idaresini izah edememektedir.
c- Merkniyye
Mtrd, dalist inan gruplar arasnda sayd Merkniyyenin
(Merkayniyye) grerini de yle zetlemektedir: Onlar nurun yukarda, zulmetin de aada bulunduunu, ikisinin arasnda nur da zulmet de olmayan bir
aracnn yer aldn, bunun duyuya ve algya sahip bulunan insandan ibaret olduunu ileri srmlerdir. Onlara gre insan bedendeki hayattr. Bu unsur
balangta ayr iken sonradan imtiza etmi/birleip karmtr.
Mtrd, Merkniyyenin ileri srd arac unsurun ya kinatn kendisinden olutuu bir tedbr (dzenleme) olabilecei veya nur ile zulmetin birlemesi
suretiyle evrenin yine bu aracdan meydana gelmi olabilecei ihtimalleri zerinde durur. Eer oluum tedbr sayesinde gereklemise iki asln karmas vuku
bulmam demektir. nk arac tedbir onlarn arasnda bulunmaktadr. Zulmetin
zellii aaya inmek, nrunki ise yukarya kmaktr, aralarnda da karmalarn nleyecek bir engel vardr. Ancak tedbir sayesinde iki asl bir araya getirilecek ve yine o sayede imtiza hsl olacaksa sonu deiir. Bu durumda tedbir
her ktln kaynan oluturur, nk ktlk onun dzenledii karmdan
domutur. ayet tedbir nr ile zulmeti bir araya getirmeseydi birinin dierine
ulamas mmkn olmazd. Nihyet durum hayrla errin yaratcsnn tek olmas
noktasna varr. Eer nr ile zulmet yapsal zellikleriyle g kullanp aracy
tesirsiz hale getirmi ve bylece karmlarsa, demek ki, duyum ve alg yetenei
aracya hibir yarar salamamtr, nk o tabiat icab i grenin egemenliine
girmitir, bu durumda onun arac olmasnn bir anlam yoktur, imtiza, dolaysyla
oluum nur ile zulmete bal olarak meydana gelmitir.
Merknler aracy sonlu, dier iki asl ise sonsuz kabul etmilerdir. Sonlu olan sonsuzun altnda bir konumda bulunur. nsan -Merknlerin syledii
gibi- bedendeki hayat ise, hayat bedeni duyumlu hale getiren ve onu kullanan
958
MM MTRD ve MTRDLK
322
bir eyden ibarettir. Halbuki ne srdkleri arac hem yukar hem de aa lemi
ynetebilmeli, onlarla ilgili tasarrufta bulunabilmelidir. Buna gre gerek Tanr
tek olur ve gerek karm gerekse ne srlen hayal rn dier fikirler temelden
959
yklr.
d- Mecslik
Mtrd, Mecslerin grlerini ylece zetlemektedir: Kendi gzellii
Allahn houna gitmi, bu konuda rakibi olabileceinden endie etmi ve dnceye dalmtr. Onun dnce ve kaygsndan bls meydana gelmitir. Baz
Mecslere gre ise bls Allah grm, bir sre kendisini serbest brakmak
zere onunla anlam, nihyet zaman gelince onu yok etmitir. Bylece her ktlk blsten her iyilik de Allahtan olumutur.
Mtrd, Mecslerin grlerini Seneviyye gruplarnkinden daha kt
bulur. O, Senevlerin dalizmi benimseyilerinin sebebini mevcudun yoktan
yaratlmasn zihnen tasavvur edilemeyecek bir ey olarak telakki etmelerine
ve dolaysyla kinatn yoktan meydana geldiini sylemeye cesaret gsterememelerine balar. Onlar kinatn hayr da erri de bnyesinde barndrdn
grm, bunun yannda davran iyi ve yerli yerinde olan herkesin iyi sfatlarla
vldn, buna mukabil davran kt ve zalimane olann da kt sfatlarla
anldn mahede etmi, bu sebeple iyilikle ktln ikisinin de tek tanrya
nisbet edilmesini ve bu yolla Onun hem vlen hem de yerilen durumunda
kalmasn havsalalarna sdramam, nihyet kadm olan iki tanrnn mevcudiyetini ne srmlerdir.
Mecsler ise kintn temel bir madde olmakszn meydana gelmesini mmkn grm fakat iyilikleri yaratan tanrnn erri de yaratmakla nitelendirilmesini akledememilerdir. te yandan onlar kinatn yaratcsna ktlk tanrsnn fiilini grnrde nisbet etmemilerse de gerekte Onu ktln kayna
konumuna getirmilerdir. Yaratcya nispet ettikleri karamsar/ktmser dnce
bir erdir. Bu dnceden oluan bls de bir erdir. Bylece Ondan hem hayrn
hem de errin geldii sabit olmutur. Aslnda kendilerini dalizmi benimsemeye
sevkeden husus da buydu. Bylece Mecslerin gr elikiye dmtr. Nitekim Mtrd Mecsleri gerek mnada dalist bulmamaktadr. te yandan
Mecs telakkisi erevesinde yaratcda zaman zaman karamsar bir dncenin
959
Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 260-262; Kr. Blent enay, Merkniyye, DA, XXIX, 207208.
5. OTURUM
323
olumayacandan kimse emin olamaz, bu takdirde sz konusu dnce btn

ktlklerin kaynan oluturur. Eer byle bir durumun imknsz olduu ileri
srlecek olursa, bunun gemite bir defa vuku bulmu olmas imknszlk iddia960
sn bertaraf eder niteliktedir.
Tevhd nancnn Asl Olduu, Yaratltaki Hikmetin de Tevhdi

Gerektirecei Hususu
Mtrd dalistlerin, iinde bulunduklar lemin ve nesnelerin mahiyet ve
hikmeti zerinde dnmediklerinden lemin nrla zulmetin karmasndan olutuu zannna vardklar grndedir. Onlara gre nurun her bir paras zulmetin
bir paras ile karmtr. Zulmet nuru rten ve onu yenilgiye uratan asldr.
Dolaysyla nrdan balayp oluacak her bir hayr mutlaka zulmet alt eder ve
961
ortaya kmasna engel olur. Nitekim Deysniyyenin benimsedii nur asl, zulmetin zdd ve onun zelliklerinden arnm olmasna ramen zulmete karmas
sebebiyle mruz kalaca skntnn, nisbet edilecei bilgisizlik ve aczin farkna
varamamtr. Buna ramen nrun cevherinden kp zddnn eline den ksmnn, bir gn zdd/dman tarafndan serbest braklaca umulmakta ve stelikte
bunun nurun, varlna tam olarak sahip bulunduu dnemde bile ulaamad
bir hikmetin gerei olacana inanlmaktadr. Mtrd bunun anlalabilecek bir
962
durum olmadn belirtir.
lemin (Hayr ve erriyle) Yaratlnn Hikmeti

Mtrd, Allah Tel tarafndan lemin hayr ve erriyle yaratlmasnn
hikmetini de temellendirerek hayr ve errin iki ayr kadm prensip tarafndan
yaratlmasna ylece kar kar: Allah Tel ihtiyalardan mnezzeh olduu
ve zt itibariyle bakasndan mstani bulunduu iin yaratt eylerden yararlanmas, fiillerinden kendisinin yararlanmasn amalamas imknszdr. te
yandan Allah Tel bir eyi meydana getirmekle sadece bir sre sonra yok olmasn amalasayd onu yaratmasnn bir anlam kalmazd. Sonu olarak kinatn
yaratlmasnn belli amalara bal olduu gerei ortadadr. Allah Tel iyiyi
ktden ayrma yeteneine sahip klmad baz varlklar da fiilleriyle yararl
960
961
962
Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 263-264; Kr. inasi Gndz, Mecslik, DA, XXVIII, 279284.
Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 252; ayrca bk. s. 343-345.
324
MM MTRD ve MTRDLK
sonular gzetleyen canllar da yaratmtr. nk Allah, herkesin kendisine

muhta bulunduu ve fiilinde hakm olan bir varlktr. uurlu varlklar, kendi
inisiyatifleriyle babaa brakldklarnda fayda ve vg salamayacak ilere
girimeye kendiliklerinden raz olmazlar, hatta ilerinden byle bir eye girien
kimse ahmak ve cahil durumuna der. Dolaysyle zararl ve faydal eyleri,
elem verenle lezzet veren cevherleri yaratmak ve elemle lezzetlerin kendilerini
icat etmek de hikmet asndan zorunlu olur. Bunlar insanlarn/nefislerin arzu
ettii ve holanmayp kand hususlar bilmesi, mkellef tutulduklar hususlarda bundan rnek alarak kanmalar ve yapacaklar eyleri belirleyebilmesi
amacna yneliktir.
Ancak Allah ltuf ve keremiyle her bir cevheri fayda ve zarara msait olacak
ve bunu bakasna ulatracak ekilde yaratmtr. Zararl zellikler de tayan cevherlerden dier varlklar iin fayda da salamtr. Bu yolla basret/idrk sahipleri
bunlarn yaratcsnn tek olduunu, ayet birden fazla yaratcdan zuhur etselerdi
yaratlta dengesizliklerin meydana geleceini anlayacaklardr. Aksi takdirde hayr cevherinden hayrdan, er cevherinden de erden baka bir ey zuhr etmemesi
durumunda bu iki cevherden her birinin yaratma tesiri tekinin tesirinin alternatifini oluturacakt. lemde hkm sren henk ve nesneler arasndaki karlkl
963
iliki bu teorinin yanlln gstermektedir.
Mtrd, duyulur lemde de hem faydaly hem zararly bilen kimsenin
daha kmil biri olduunu, nitekim kendisine zarar veren eyden habersiz olan
kimsenin ondan saknamayacan belirtir. Buna gre hikmet asndan zararl
ile faydal olann ikisini de yaratmak birini yaratmaktan daha isabetli ve daha
964
ergin bir itir. Allah Tal hem er hem de hayr cevherinin yaratcs, er
olsun hayr olsun mkelleflere ait fiillerin hlikidir. Allahn fiili ilke olarak er
veya hayrla nitelendirilemez. O, (hayr ve er zellii tamayan) kendi fiiliyle
mevsuftur. Biz Allaha hayrl veya err olma vasf nisbet etmeyiz. Ancak realite dnyasnda iyi veya kt fiili ileyenin kendisi onunla isimlendirilmeye
965
lyktr. Mtrd bu noktada eziyet veren nesnelerin ve irkin manzaralarn
yaratlmasnn, duyu organlarnda hastalklar meydana getirilmesinin hikmet
asndan gerekli oluunun sebepleri zerinde durur. Allah duyular dnyasnda
sz edilen eyleri yaratmam olsayd insanlar irkini gzelden, eziyet vereni
966
faydaldan ayramazd.
963
964
965
966

5. OTURUM
325
Mtrd Sonras slm limlerinin Dalist nan Gruplaryla lgili

Grleri
Muhammed b. Tayyib el-Bklln (. 403/1013), Ehlt-tesniye olarak da
isimlendirdii Seneviyyenin lem tasavvurunu tevhid inanc, lemin yoktan yaratlmas ve tek bir yaratc yerine iki kadm varlk anlaynn tutarszl ynn967
den eletirirerek elikilerine iaret eder.
Mutezilenin mteahhir dnem kelmclarndan Kd Abdlcebbr (.
415/1025), Seneviyyeyi oluturan mezheplerin baz konularda gr ayrlna
dseler de hepsinin dalist bir inan tadn, Mniyyenin lemi oluturan iki
kadm asln farkl cevher, nefis, fiil ve sfatlara sahip bulunduuna inandn,
ancak bunlarn mahiyetleri, imtizalar ve ayrlmalar hususunda ayn fikirde ol968
madklarn belirtmitir. Ayn inan sistemini benimseyen Mezdekiyye, nurun
kendi iradesiyle hareket edip bilgi ve duyu sahibi olduuna, karanln ise dieriyle uyumlu, cahil ve duyusuz bulunduuna inanmtr. Deysniyye nurun hayat,
kudret, ilim ve fiil sahibi olduunu, karanln ise lm, acziyet ve hareketsizlik
gibi eksik nitelikler tadn kabul eder.
Merkniyye, zt iki asln lemin yaratl iin bir araya gelmesini mmkn
grmediinden nurla zulmet aras bir konumda ikisini birletiren bir nc asln
varlna inanm, bu mezhep iinde de terkibin aslla m yoksa nc ile nurun arasnda m gerekletii ynnde ihtilaflar kmtr. Abdlcebbr, iki kadm
asla inanmakla birlikte bunlarn imtizac ve zellikleri hakknda farkl kanaatlere
sahip bulunan Mhniyye, Siymiyye, Maklsiyye gibi mezheplerin grlerini
969
de aktarmtr. ki kadm asln lemi yarattna inanmay elikili bulduunu belirten Kd Abdlcebbr kadm varln bizatihi kim olmas gerektiini,
kendi sfatlarnn zddna sahip bulunan bir baka ortak kabul etmeyeceini ifade
970
etmitir. Kadm asllarn imtizacnn hangisinin iradesiyle gerekletii ynndeki aklamalar da yetersiz grm ve kdem anlayyla badamayacana
971
dikkat ekmitir.
967
968
969
970
971
Muhammed b. Tayyib el-Bklln, et-Temhdl-evil ve telhsd-delil (nr. mdddin

Ahmed Haydar), Beyrut 1407/1987, s. 68-75.
Kd Abdlcebbr, el-Mun f ebvbit-tevhd vel-adl (nr. Th Hseyin-brhim Medkr
v.dr.), Kahire 1382-85/1962-65, V, 9-15, 22-35.
Kd Abdlcebbr, el-Mun f, V, 9-21.
Kd Abdlcebbr, el-Mun f, V, 25.
Kd Abdlcebbr, el-Mun f, V, 28-30, 41-44, 55-70; Mustafa Sinanolu, Kd Abdlcebbr
(Dier Dinler), DA, XXIV, 111-113; Mehmet Dalkl, Kd Abdlcebbra Gre Seneviyye
ve Ekolleri, stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, I/8 (2003), s. 171-179.
MM MTRD ve MTRDLK
326
ehristn (. 548/1153), Seneviyyenin ezel ve kadm iki asla inandn,

Mecsilere gre ise bu iki asldan zulmetin sonradan yaratldn belirterek iki
dalist inan grubu arasndaki temel farka iaret etmitir. ehristn, Mniyyenin
bu iki kadm asla ykledikleri temel zelliklere genie yer vermi, lemi meydana getirmek iin bir araya gelmeleri hususunda ortaya kan gr ayrlklar972
na deinmi , Seneviyyeden sayd, Mezdekiyye, Deysniyye ve Merkniyye
hakknda da nceki limlerin verdii bilgileri aktararak iki kadm asl ve lemin
973
yaratlyla ilgili grlerindeki elikilere dikkat ekmitir.
Sonu
mm Mtrdnin Senev gruplarla ilgili olarak aktard grlerin maklt
ve el-milel ven-nihal tr kaynaklarda olduu kadar ayrntl olmayp sz konu
din ve frkalarn grleri tevhid, Allahn zt, sfatlar, lemin yaratlmlkdemi meselesi, lemin yaratlmasndaki hikmet ve hsn-kubuh tartmalaryla
balantl olarak aktarlm ve eletirilmitir.
Mtrdnin eserinde sklkla yapt atflara baklrsa dneminde Senev din
ve frkalara slm akdesi asndan olduka canl bir duyarllk sz konusudur. Onun
bu konudaki bilgilerinin kaynan ise byk apta Mutezil limlerin tekil ettii
anlalyor. Mtrd, Basra ekolne bal Mutezile limi Muhammed b. ebb elBasrden (. III./IX. yzyl [?]) iktibaslarda bulunmaktadr. Eserleri zamanmza
ulaamayan bn ebbin grleri daha ok Mtrdnin Kitbt-Tevhdinde, ksmen mezhepler ve makalta dair kitaplarnda bulunmaktadr. Kaynaklarda ve zellikle Mtrdnin Kitbt-Tevhdinde yer alan snrl bilgilerden anlaldna gre
bn ebb, kendi anda slma muhlif olan eitli din ve felsef grleri eletiren erken devir kelm limlerinden biridir. Mtrd ondan nakiller yaparken Kb
kadar kendisini eletirmemitir. Mtrdnin Badat Mu`tezilesine bal kelm ve
fkh limi Cafer b. Harb el-Hemednye de (. 236/850-51 [?]) baz atflarda bulunduu grlmektedir. Nitekim kaynaklarda Ca`fer b. Harbn Halife Memnun
huzurunda Seneviyye (dalistler) ile mnazaralar yaparak onlar malp ettii belirtilmektedir. Ancak Mtrd bu konuda herhangi bir eser ismi zikretmemitir.
Mutezilenin mteahhir dnem kelmclarndan Kd Abdlcebbrn
(. 415/1025) el-Mun adl geni hacimli eserinin V. cildinde Senev din ve
gruplar ele ald ksmlar incelendiinde Mtrdnin bu konuda Mutezil
972
973
Muhammed b. Abdlkerm e-ehristn, el-Milel ven-nihal (nr. Ahmed Fehm Muhammed),

Beyrut 1413/1992, II, 268-274.
ehristn, el-Milel, II, 275-280.
5. OTURUM
327
ulemdan bir hayli istifade ettii ortaya kmaktadr. Nitekim Mehmet Dalkl, Kd Abdlcebbra Gre Seneviyye ve Ekolleri adl makalesinde Kd
Abdlcebbrn bu konudaki kaynaklar zerinde durmu, onun Hasan b.
Msnn el-r ved-diynt adl eserinden faydalandn belirtmitir.
Mtrdnin dier kelmclara nispetle Seneviyyeyi kelm meseleleriyle
alkalandrarak ele almas dikkat ekmektedir. Tam da bu noktada onun
Mutezilenin baz grleriyle Seneviyye arasnda kurduu balantlar ilgintir. Tevhid inancna, slm akdesine kar olan baz inan veya grleri
Dehriyyenin, Seneviyyenin iddia ettii gibi eklindeki genel ifadelerle nitelendirmeleri dnda Mutezilenin mesel errin yaratlmasn Allaha nispet etmemesi gibi baz grleriyle Senev gruplarn iyiliklerin hepsini Nr, ktlklerin hepsini de Zulmet aslna nispet etmeleri arasnda paralellik kurmaya alr.
Mtrdnin Te`vltl-Kurn adl tefsirinde de Senev frkalarla ilgili atflar deerlendirmeler bulunmaktadr. Onun verdii bilgilerin sz konusu din ve
frkalar hangi kapsamda tantt meselesi dorusu dinler tarihi uzmanlarnn
himmetlerine tevdi edilerek, bir kelmcnn slm akdesi asndan yapabilecei
deerlendirmelere pek ok rnek sunmaktadr. Mtrdnin bir tebli hacminde
dikkat ekmek istediim bu konuyla ilgili grleri geni apl almalara konu
edinilmeyi beklemektedir.
TEBLLE LGL TARTIMALAR

Prof. Dr. lyas elebi :
Hayr ve errin itibar varlklar olduklarn, dolaysyla eynn tabiatndaki
btn yap ve esasn sylersek dalizm ortadan kalkmyor mu?
Oturum Bakan Prof. Dr. inasi Gndz :

Temel sorun burada ktln nasl izah edileceidir. Nitekim tek tanrc
dinler de bu soruyu yneltiyor. Her eye g yetiren, mutlak iyi olan bir tanr
varsa ktl nasl izah edeceksiniz, niye ktle engel olmuyor, yoksa ona
gc m yetmiyor?
erri nasl izah edeceksiniz. Mutlak iyi olan bir tanrdan er sudr eder mi?
Ya da mutlak iyi olan bir tanr erri yaratr m? Sanrm asl sorun budur. Btn
dalistlerin sorduklar soru budur. Btn dalistler u anda iinde yaadmz
328
MM MTRD ve MTRDLK
dnyann bata insan olmak zere her bir varlkta var olduunu dndkleri
hayr ve errin, ya da olumlu ve olumsuz unsurlarn nasl var olduunu ya da
var olabileceini izah etmeye almlardr. Maniheistler ve Sbilere gre bu
evrenin ve insann yaratcs tanr deildir. Maniheistlere gre bu evren bir ekilde zulmetle k arasndaki bir mcadele neticesinde hayr ve errin birbirine
karmasyla var olmutur. Burada bir tanrnn yaratmas sz konusu deildir. Bu
durum varlklardaki iyilik ve ktl izah ediyor, aklyor.
Neticede Maniheistler diyorlar ki, en sonunda herkes kendi meneine dnecektir. Hayr tekrar hayr lemine, er ise er lemine dnecektir. Bylelikle varlklardaki asl unsur tekrar yeniden olumu olacaktr diyorlar. Sbiler ise daha
farkl bir aklama getiriyorlar. Baka bir tanrsal gcn btn bu yaratltan sorumlu olduunu sylyorlar. Yani onlara gre insan ve lemi yaratan yce tanr
deildir. Temel sorun burada ktln nasl izah edileceidir.
Prof. Dr. lyas elebi :

Esasnda hayr da, erri de ontik bir varlk olarak dnyor. Onun iin hayr
yaratmak ne ise, erri yaratmann da yle olduunu mtaala ediyor. Halbuki hayr
ve er itibrdir. Yani bize taalluku itibariyle hayr ve erdir. Esasnda Allahn
yaratmas itibariyle onu hayr ve er olarak nitelendirmek doru deildir. Allah
her eyi yaratyor. Onun yarattklar benim faydama taalluk ediyorsa, ben onu hayr, zararma taalluk ediyorsa onu ben er olarak niteliyorum. Bu taallukun ontik
bir yaps olmad iin onlarn tanr tarafndan byle mstakil bir varlk olarak
dnlmesi gerekmez. Bata Muteziller olmak zere slm ulemsnn konuya
bak da bu yndedir.
Teekkr ederim.
6. OTURUM
Bakan :
Prof. Dr. Snmez KUTLU ........................................................

Tebliciler :
Prof. Dr. Abdurrahim el-lem ..............................................

Abdlmelik es-Sad niversitesi / Fas
MM MTRDNN TEFSR METODU
Do. Dr. Hseyin Kahraman ..................................................

Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi / Bursa
HADSN MTRD KLTRNDEK YER
ve MM MTRDNN HADS YORUMU
Dr. Dale J. Correa ...................................................................

New York University / USA
THE VEHICLE OF TAWTUR IN AL-MTURDS
EPISTEMOLOGY
18. TEBL
MM MTRDNN TEFSR METODU
Prof. Dr. Abdurrahim el-lem
ZET
mm Mtrd, slm medeniyetinin Mvernnehir blgesinde yetitirdii en byk mfessirlerinden biridir. Onun tefsiri olan Tevltu ehlis-snne
yazld dneme bakldnda, gerek ilm derinlik gerekse yntem bakmndan
son derece gelimi bir tefsir seviyesini gsterir. Tebliimiz aadaki ana eksenleri ele alacaktr: mm Mtrdnin tefsir yntemi, tefsirinin kaynaklar, epistemolojik arkaplan, doktrinel arkaplan, akl ve nakil referanslar erevesinde
Mtrdnin tefsiri, eserde ele alnan ilhiyyt, semiyyt ve akliyyt konular,
kullanlan yntemsel aralar, tevil seviyeleri, cedele ynelik kurallar.
almann ana eksenini, mm Mtrdnin tefsirindeki ve mtebih
yetleri tevildeki yntemi ile onun fkh, kelm gibi deiik ilim alanlarndaki
uzmanln tefsirine ne ekilde yanstt hususu oluturmaktadr.
Ancak Mtrdnin tefsir anlaynda dikkati eken nokta, onun bir kelm
mezhep imm olmasna ramen kendi gr ve mezhebini nasslara tam olarak
bal ve ilm bir yntemle savunmasdr. Bu husus onun tefsirini, nassn deiik
anlalma ekillerini ortaya koymas bakmndan ansiklopedik bir tefsir kld
gibi, nasslar ele alrken gsterdii ilm esaslara riyet bakmndan objektif bir
tefsir de yapmaktadr. te bu zellikler sebebiyle onun tefsir ynteminin yeniden
ele alnmas gerekir. zellikle de slm dnyasnn batsnda mm Mtrd ve
Mtrdliin ok snrl ekilde bilindii gereini gz nnde bulundurduumuzda bu gereklilik kendini daha da ok hissettirmektedir.

. .
MM MTRD ve MTRDLK
332
974

-1

/

.

. 1989
_
.
(.
974
6. OTURUM
333

.
:

: .

. 978
. : :
. 975
979
: .
:976

. 977
...

/ . 53
. 148 / 2 :

2 :
- . 27 :

. 149 / 2 : :
. 173 /

.
. :
...

) . ( 43 /
)
:

:
. ( 37 /

) . ( 189 /

. : . 150 . 149 / 2 :

:
:
.

:

:
. . 173 / 2 :

...

: .
.

:
.
975
976
977
978
979
MM MTRD ve MTRDLK
. 980

:
.

334

:

.
.

.
. :

:
.
:
. :
:
:

. 983
. 981

. : . 173 / 2 :
. 321 /1 :

. 173 / 2 :
. 45 / 1 :
:
: :

.
. 982

- . 258 :
. 22 / 1:
. 334 / 1 :
980
981
982
983
6. OTURUM
335
1

/
. 986
2
.
)

984

. 985
318 . 190 / 2 :
310
273
:

:

:
. :
.
145 / 2

) 260 (

:
) 260 (

1315
1326

) 273 283 (

3(

)
) 276 (

) 276 (

) 282 (
) 280 (
) 285 (
) 282 (
291(

) 291 (
) 295

) 294 (
) 292 (
12 / 4 :
.
146 / 1 :
. :
( ...
.
.
205 / 1 :
984
985
986
MM MTRD ve MTRDLK
336
987

:
989

.
988
- . 12 -11

. 335 / 1 :
. 24/ 1 :
- /1 :. 53 :
987
988
989
6. OTURUM
337

:

.
:991
990
992

. :
993

: ...

994 :
:
995

.

996
...

. 997

:
:
. 998
999

. :
:
.

1000 :
:
.

. 1002

1001 :

1003

/ . 153 :
/ . 108
:
. 10 / 1 :

) . 27
. 21 /
. 8 /
. 12 /
. 187 /
. 28 / 1 :

. 186 /
. 7 /
. 16 /
. 85 /
. 139 / 1 :

990
991
992
993
994
995
996
997
998
999
1000
1001
1002
1003
MM MTRD ve MTRDLK
338

. 1004
) (

.. :
) (
) (
:

: ) (
:

.
.:
:

.
. 1005 ...

) (
:
... .
.. .
:
.4
.6/1:
. 187 / 1 :
1006

1004
1005
1006
6. OTURUM
339

...
. 1008
1007

. :
... :

.

.

:
...

1010
.
.
,1009

1011

.
.
. 118 /.
. 86 / 1 :

/ . 185

. 15 / 1 :

/ . 15
1007
1008
1009
1010
1011
MM MTRD ve MTRDLK

.
/
:

:
:

. 1014

1016
:
.
1017
.
. 1013
340
1015
1012

:
:

1018

:
.

1019 :
1020

. 1021

/

. 82 / 1:
/

. 228 /
. 1 /
. 278 /

. 45 / 1 :
. 38
. 121 / 5 :
. 111
. 82 / 1 :
. 179 / 1 :
1012
1013
1014
1015
1016
1017
1018
1019
1020
1021
6. OTURUM
341

1023
.

...
1024
:
1022
. 230 / 1 :
/ . 275
. :
. 358 283 : .
1022
1023
1024
MM MTRD ve MTRDLK
342

1025
.

1026
.

1027
.

:
-
.(

1040

.. :

368 / 1:
-

. 186 / 2 : :
. 25 13 :
.8/1:

..
1025
1026
1027
6. OTURUM
343
1028
1029

1030

***
. 1031
***
***
***

. 219 / 2 :
. 215 / 2 :

. 373 / 3 :

1032
:
.1:
. 217 / 2 :
1028
1029
1030
1031
1032
MM MTRD ve MTRDLK
344

.
1033
.
... :
) (

1034
.

1035
..

...
***
1036
:
***
403 / 1 :
. 218 / 2 :

. 215 / 2 :
. 211 / 2 :
. 210 / 2 :

...

. 1037
1033
1034
1035
1036
1037
6. OTURUM
345

1038

.

1039
( ...

.1041

.
:
.
. .
. 219 / 2 :

. 215 / 2 :

:
.

... :

.
,
.

. 1040
. 105 :
.
.

( ..

. 1042

..
1038
1039
1955
1040
1041
1042
MM MTRD ve MTRDLK
346

1043

-4

. 1044

.
.
) 342 (

. 253 / 3 :
_
...

. 210 / 2 : - :

) 390 (
. :

.14 :
. 268 / 3 :
1043
1044
6. OTURUM
347
. 1973
- . 2004 1

. 1979 -

. 1964
- .
- .
- - 3
- 2
. 1983
-
. 1973
-.
1980 .
. 1976 3
- 3
MM MTRD ve MTRDLK

. 1985
.1999 1
. 1413 -
. 1989
. 1351
. 1312
1304 .
..

. 1321
. 1400 2
. 1955
. 1990

. 1990 1
. 1970
, 1980

. 1986 1
2
-
- 1
. 1983 -
348
6. OTURUM
349
1273 -
. 2007
. 1324

. 2006

..

.1304
. 1327
1 . 1324 -
:
. 2007- 1
350
MM MTRD ve MTRDLK
19. TEBL
HADSN MTRD KLTRNDEK YER
ve MM MTRDNN HADS YORUMU
Do. Dr. Hseyin Kahraman
I. Giri
Mtrdlik; gnmzde Snn Mslmanlarn byk ounluunun itikd
mezhebidir. Ancak Mtrdiyyenin rettii bilgi sadece itikd/kelm sahas ile
snrl olmam tefsir, fkh ve fkh usl gibi slm ilimlerin dier dallarnda
da dncelerini ortaya koymulardr. Tm bu alanlarda Mtrd melliflerin
1045
bavurduu temel verilerden biri de hadistir. Bu gibi yerlerde hadis usl ile
ilgili baz temel bilgilere ve onun sistem iindeki yeri ile ilgili verilere rastlamak
mmkndr.
II. Hadisin Mhiyeti ve Taksimi

Mtrdiyyeye gre Hz. Peygambere inen vahiy, metluv ve gayr-i
metluv olmak zere iki ksma ayrlr. Bunlarn birincisi Kurn ikincisi
ise snnet olup her ikisi de eitli vastalarla Allah katndan indirilmitir.
1046
Dolaysyla hadisler de Kurn gibi vahiy mahsl ve ilh kaynakldr.
1045 Nitekim mm Mtrd, Te`vltu Ehlis-Snnesinde dokuz sayfa hacminde bir yer tutan
(Bkz. Mtrd, Muhammed b. Muhammed, Te`vlt Ehlis-Snne, Beyrut 2004, I, 3-11)
Ftiha sresinin tefsirinde dokuz merf hadise on alt kere mrcaat eder. Dolaysyla her
sayfada ortalama iki merfu hadis kullanld sylenebilir. Buna, sahbeden rivyet edilenler
(mevkuf olanlar) da eklendiinde, say doal olarak daha da artacaktr.
1046 Bkz. Semerkand, Aluddin Eb Bekir Muhammed b. Ahmed, erhu Te`vlti Ehlis-Snne
(erh-i Semerkand, TSMK, Medine Bl., No: 179), 8b. Mesel O, hevsndan konumaz, (syledikleri) kendisine vahyedilen vahiyden baka birey deildir (Necm 52/3-4)
yeti Mtrdiyyeye gre hadisin, ilh kaynakl olduuna iaret etmektedir (Bkz. erh
8b). (Rhul-kuds, rzk tamamlanncaya kadar hibir kimsenin lmeyeceini) kalbime fledi hadisi ilhm yolu ile; Peygamberlerin rylar vahiydir hadisi de ry yolu ile gelen snnete delil kabul edilmitir (Bkz. Bkz. Ebul-Berekt en-Nesef, Medrikut-Tenzl ve
Hakikut-Te`vl, stanbul 1984, IV, 111). Mtrdiyye, hadisin bu zelliini her vesile ile
vurgulamtr. Mesel mnn tarfini yaparken, bunun tasdkten ibret olduunu, tasdkin ise
6. OTURUM
351
Nitekim mm Mtrdye gre Allah Tel insanlara indirmek istedii hkmleri dilerse Kurn yeti olarak gnderir, dilerse peygamberinin dili ile
1047
bildirir.
Peygamberden sdr olan bu bilgiler bizlere rvler aracl ile ular.
Ancak Mtrd ulemnn hadislere atfta bulunduu yerlerde rvlerle daha
dorusu senedin hussiyetleri ile ilgili konulara pek girmedikleri grlr.
Bu balamda mesel rvlerin rivyet ehliyetleri ile ilgili deerlendirme yok
gibidir. Halbuki kabul edip kullandklar baz hadislerin senedinde muhaddisler nazarnda cerhe uram rvler bulunabilmektedir. Yine herhangi bir
gerekeyle reddettikleri hadislerin senedlerinde de cerh edilmi rvler yer
alabilmektedir. Ancak byle hadislerde dah Mtrdiyyenin tenkd noktas,
metin olmakta, seneddeki falan rvnin yle bir durumu vardr, falan rv
yalancdr, dil deildir gibi deerlendirmelere girilmemektedir. Byle deerlendirmelerin yapld ndir yerlerde de tenkd, isim zikredilmeden rv
gibi genel isimlere yneltilir.
Bu bak asnn devam veya sonucu olarak Mtrd ulem, hadis nak1048
1049
li esnasnda hadisiye ndiren atfta bulunur.
Geri bazen ehl-i hadis ,
ya Allahtan getirdii haberler konusunda Hz. Peygamberin ya da metluv veya gayr-i
metluv olarak Hz. Peygamber aracl ile gnderdii haberler hususunda Allahn tasdki
olduunu ifde etmilerdir (Bkz. erh, a.y.). Kblenin nceleri Beyt-i Makdise doru olmas
da Mtrdiyyeye gre Kitbda bulunmayan dolaysyla vahy-i gayr-i metluv ile sbit olan
bir konudur (Bkz. erh, 51b). Mtrdiyye, hadisin vahiy mahsl olduunu her vesile ile
vurgulamaktadr. Mesel mnn tarfini yaparken, bunun tasdkten ibret olduunu, tasdkin
ise ya Allahtan getirdii haberler konusunda Hz. Peygamberin ya da metluv veya gayr-i
metluv olarak Hz. Peygamber aracl ile gnderdii haberler hususunda Allahn tasdki
olduunu ifde etmilerdir (Bkz. erh, 8b).
1047 Bkz. Mtrd, Te`vlt, I, 101. el-Bakara sresinde geen Sana indirilene de inanrlar (elBakara 2/4) ifadesi dorudan Kurna olduu kadar Hz. Peygambere indirilen fakat Kitbda
yer almayan hkmlere de iaret edebilir (Bkz., Te`vlt, I, 15). Nitekim ona gre mesel,
zina suu iin uygulanan recm cezas, Kurnda bulunmayp Hz. Peygamberin dilinde ifade
bulan bir vahiydir (Bkz. Te`vlt, I, 374).
1048 Mesel Ebl-Ysr el-Pezdev (493/1099) ve Ebl-Mun en-Nesef (508/1114), sahblerin
fazlet sralamasn yaparken Eb Dvd ile Snenine mrcaat etmitir (Bkz. Pezdev, Ebl
Ysr Muhammed, Uslud-Dn, Ehl-i Snnet Akidi ismiyle eviren erafettin Glck,
stanbul 1980, s. 282; Nesef, Tebsra, II, 910; a.mlf., Temhd, s. 113). Nesefnin zikrettii
bu ve yine Eb Dvda atfen naklettii ayn mndaki dier hadisler, gerekten de zikrettii
senedlerle Snende yer almaktadr (kr.. Eb Dvud, Snnet, 8, 4627, 4628 ve 4629 nolu
hadisler).
1049 Mesel Bkz. erh, 2b, 12a; Pezdev, Uslud-Dn (Ehl-i Snnet Akidi ismiyle ev.: erafettin
Glck, stanbul 1980), 5, 219, 354; Nesef, Tebsra, I, 17, 130; II, 798, 910; Temhd, 101.
352
MM MTRD ve MTRDLK
1050
1051
ehl-i hadisin kelmclar , ehl-i hadisin fakhleri gibi ibrelerle hadisilere gnderme yaplr ve Evza (157/773), Sfyn es-Sevr (161/778) ve shk
b. Rhye (238/852) gibi hadisiler yannda mm Mlik (179/795), Ahmed b.
Hanbel (241/855), Muhammed b. smail el-Buhr (256/869), Eb Dvd esSicistn (275/888) ve bn Huzeyme (311/923) gibi eser sahibi hadis limleri bu
gruplar iinde saylr. Ancak bu isimlere, kelm bir meseledeki farkl grlerin nakli sadedinde atfta bulunulmutur. Halbuki mntesipleri bir tarafa, mm
Mtrdnin veft ettii 333 (944) tarihinde bile hem Ktb-i Sitteyi oluturan
eserler, hem de bunlarn melliflerine kaynaklk eden dier yazl edebiyt kullanma ak durumdadr. Yani artk hadisler, bu alana ait edebiyatn en nemli
1052
rneklerinde kayt altna alnmtr.
Nitekim Ebl-Mun en-Nesef de, tek tek adn vermese bile hadisilerin
1053
baz musanneftndan bahseder. Dolaysyla Mtrdler, kitaplarnda zikrettikleri hadislerin kaynan vermeye pek ihtiya duymam olmaldrlar. Nitekim bu
balamda verdikleri bilgiler, hadisin izfe edildii kaynak, muttasl olup olmad
gibi tavsif hususlar olup kendileri asndan metnin kabln etkileyen hususlar
deildir. Mtrdiyyenin red veya kablne konu olan ksm, metindir. Bu balamda sahih, mehur, makbl, marf, mstefz gibi pek ok stlhn Mtrd ulem
tarafndan dorudan metne ynelik olarak kullanld sylenebilir. Geri bu husus
sadece Mtrdiyyeye has deildir. Senedin kopuk olup olmad, burada ismi geen rvlerin rivyet ehliyetine sahip olup olmadklar gibi hususlar ncelikle dikkate
1054
alanlar hadisilerdir. Hadisiler dnda kalan ulem ise genelde hadisin senedin1050 Mesel Bkz. erh, 4a; 24a; Nesef, Temhd, 100; Sbn, Bidye, 64.
1051 Mesel Bkz. Nesef, Temhd, 101; Sbn, a.g.e., 89.
1052 Nitekim 388/998de veft eden Hattbnin Horasan ehli (hadis kitaplar iinde daha ziyde)
Buhr ile Mslimin kitaplarna dkndr eklindeki ifdesi de, hadis edebiyatnn nde gelen kitaplarnn o tarihlerde ve o blgede tedvlde olduunu gstermektedir (Bkz. MelimsSnen, Mnzirnin Muhtasaru Sneni Eb Dvdu ile birlikte, Beyrut trs., I, 11).
1053 Bkz. Tebsra, II, 845.
1054 Hadisinin ncelikli amac, sened ve metniyle bir btn olarak ve en doru ekliyle hadisin
naklidir. Bu nedenle her bir rvnin ismi, veft tarihi, nisbesi ve nereli olduu, hocalar ve talebeleri, rivyet ehliyetine sahip olup olmad, senedin kopuk olup olmamas, metnin merf mu
yoksa mevkf mu olduu, lfznda deiiklik bulunup bulunmad gibi pek ok husus hadisi
iin nemlidir. Hadis uslu kitaplar bu ve benzeri pekok konuya tahsis edilmi stlhlarla
doludur. Halbuki, dier ilim dallarnda yazlan eserlerde bir hadisin senedi ve metni ile ilgili
hususiyetlere ndiren yer verilir. Hatta bu eserlerde hadisler genelde isndlar hazfedilerek
nakledilir. Zir bu alanlarda alanlarn ncelikli amac, metnin delleti ve ierdii hkmlerin yani muhtevnn naklidir. Dolaysyla senede gsterilen titizlik hadis ulemsna hastr,
denilebilir. Nitekim bn Hibbn (354/965) da hadisilerin, mesilerinin byk ounluunu
metinlerden ziyde rvlerin ve isndlarn renilmesine hasrettiini, buna karn fkhlarn
6. OTURUM
353
den ziyde muhtev ve delleti ile ilgilenmi, asl dikkatini buraya yneltmitir. Bu
bak asna gre sened, kendisinden hkm kartlacak metne ulama aracdr. u
halde asl dikkat, araca deil amaca yneltilmelidir. Nitekim Mtrdiyyeye gre ancak byle bir yaklam, riin o ifde ile ne kastettiini anlamamz salar. Zir szn
sahibi, o ifade ile akla gelen ilk ve zhir mndan ziyde, bunun arkasnda yatan ve
bizi problemin zmne ulatracak baka bir mny kastetmi de olabilir.
Mtrdiyyeye gre, hem mcize ile desteklenmesi hem de ismet sfatna
sahip olmas nedeniyle peygamberin verdii haber, kalbi tatmin edecek en doru
haberdir. Ancak byle bir haberi bize nakleden rvlerin hata yapmalar ve yalan
sylemeleri ihtiml dhilindedir. Zir onlarn bu gibi eksikliklerden korunduklarna dair bir delil yoktur. Hz. Peygamberden sdr olan bir hadis, sahbeden itibaren her nesilde byle bir pheye mahl brakmayacak kadar ok rv tarafndan
nakledilirse mtevtir olur. Bu tip haberler (zarr) ilmi gerektirir; hibir pheye
1055
dmeden delil kabul edilebilir. Mtrdiyyeye gre bir hadis rivyet ynyle
yani rv saysnn ok olmas sebebiyle mtevtir derecesine ulaabilecei gibi,
muhtevsyla amelin yaygnlamas yoluyla da bu seviyeye kabilir. Yani hadis
kendisini tevtr derecesine ulatracak rv okluuna sahip olmasa bile ierdii
mn sebebiyle insanlar arasnda ok iyi bilinir hale gelebilir. Byle bir zellie
sahip olduunda onun bir hadis formunda rivyetine ihtiya duyulmaz. Bu konuda mm Mtrd yle demektedir:
Benimsediimiz temel kural udur ki; amel mtevtir, amel edilmeye en
layk haberdir. Zir nesilden nesile yaanarak nakledilen ve bilinegelen byle bir
haber ile insanlar ancak ok yaygn olduu iin amel ederler. Bu zellii ise in1056
sanlar, onu rivyet etmekten mstan klar.
Dolaysyla mesel Ebl-Mun en-Nesefnin (508/1114) pek ok tarkten
1057
efatim, mmetimin kebre
geldii iin mtevtir kapsamndadr dedii
sahipleri iindir hadisi, rivyet ynyle mtevtir grubuna girmektedir.
metinler ve bunlardan kan hkmlerle megul olup mn ile rivyeti yeterli grdn
ifade etmektedir. Bkz. Sahh (el-hsn bi-tertbi Sahhi bn Hibbn, thk. uayb el-Arnavt),
Beyrut 1997, I, 159.
1055 Bu konuda mesel Bkz. erh 88b; Nreddin es-Sbn, el-Bidye f Uslid-Dn (haz. Bekir
Topalolu), Ankara 1995, s. 17; Ebl-Berekt en-Nesef, Keful-Esrr, II, 4-5. Mtrdiyyeye
gre de byle bir haberle hsl olan bilgi, zarrdr. Yani bu haberden istidllde bulunan kii
iin hsl olabilecei gibi bulunmayan kii iin de bilgi hsl olur. Hatta bir takm nclleri
tertibe koyma yeteneine sahip olmayan ocuklar iin bile byle bir bilgi meydana gelir (Bkz.
Ebl-Berekt en-Nesef, a.g.e., II, 6).
1056 mm Mtrd, Te`vlt, I, 128-129. Bu konuda ayrca Bkz. erh, 61b.
1057 Bkz. Nesef, Ebl-Mun, Tebsratul-Edille, Dmak 1990, II, 793.
354
MM MTRD ve MTRDLK
Mtrdiyyeye gre Vrise vasiyet olmaz hadisi ise muhtevs ile amelin yaygn hle gelmesi sebebiyle mtevtir snfna dhil edilen yani amel mtevtir
1058
kabul edilen haberlerdendir.
Hz. Peygamberden sdr olan hadis birinci asrda deil de ancak ikinci
ve nc asrlardan itibaren mtevtir seviyesine ularsa mehr adn alr.
Haberin rivyet keyfiyetindeki bu zellik sebebiyle mehr ile hsl olan bilgi zarr deil ilm-i tumannedir. Zir ulemnn byle haberleri kabul edip
amele deer bulmalar kendisini mutevtir kadar olmasa da ilmi ve ameli ge1059
rektiren bir delil durumuna getirmektedir. Yeryz benim iin bir mescid ve
1060
temiz bir mekn olarak yaratlmtr... , Benden sonra Eb Bekir ve mere
1061
1062
hadisleri, ayrca kabirde azbn varuyunuz , mmlar Kureytendir
1063
Mtrdiyyeye gre mehrdur. Mtrd
lna dellet eden hadisler
ulemnn, mstefz ve marf gibi stlhlar da mehr mnsnda kulland
grlmektedir. Hatta bu terimlerin tamam zaman zaman ayn hadis iin dah
1064
kullanlabilmektedir.
Mtevtir ve mehr ile ilgili dier nemli bir nokta da bu stlhlardan
sonra hemen her zaman, bu konuda selefn icm olumutur, fukah
bunu kabul etmi, delil olarak kullanmtr, selefn kavli de bu yndedir,
bu fukahnn mmesinin grdr gibi ifadelerle sz konusu rivyetin
muhtevsyla amelin kazand yaygnla dikkat ekilmesidir. Dolaysyla bu
stlhlarn, senedin durumu ve tarklerinin okluu sadedinde kullanldn
sylemek yerine metne, daha dorusu metnin uygulamasnn kazand yaygnla iret ettiini dnmek daha doru grnmektedir. Nitekim Mtrd
ulemnn bu stlhlar kulland hadislerin senedleri, hadis ilmi kriterleri
asndan incelendiinde, tanmlarda dikkat ekilen hususlara ok da uymad grlr.
1058 Bu konuda geni bilgi iin Bkz. erh, 61b.
1059 Bkz. Ebl-Berekt en-Nesef, Keful-Esrr, II, 6-7.
1060 Bkz. erh, 193a-193b. Hadis iin Bkz. Eb Dvd, Salt, 24; Tirmiz, Salt, 119; bn Mce,
Mescid, 4; Drim, Salt, 111; Ahmed b. Hanbel, Msned, III, 83, 96.
1061 Bkz. Ebl-Mun en-Nesef, Tebsra, II, 860-861; a.mlf., et-Temhd f Uslid-Dn, Kahire
1987, s. 112. Hadis iin Bkz. Bkz. Tirmiz, Menkb, 16, 38; bn Mce, Mukaddime, 11 (97
nolu hadis); Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 382, 385, 399, 402.
1062 Bkz. Tebsra, II, 829; Temhd, 108. Hadis iin Bkz. Ahmed b. Hanbel, Msned, III, 129; IV,
421; Tabarn, el-Mucemus-Sar (Beyrut, 1985), II, 260; Hkim, Mstedrek, IV, 76, 501;
Beyhak, Snen, VIII, 143-144.
1063 Ebl-Mun en-Nesef, Tebsra, II, 763.
1064 Mesel Bkz. erh, 193a-193b; Ebl-Mun en-Nesef, Tebsra, II, 763
6. OTURUM
355
Hz. Peygamberden sdr olduktan sonra rv says veya muhtevsyla

amelin yaygnlamas gibi sebeplerle mtevtir veya mehr seviyesine ulaamayan hadisler ise hd haberlerdir. Nitekim mm Mtrd de mtevtir
haberden bahsettikten sonra sz, bilgi gerektirmede ve Hz. Peygamberden
1065
geliinde mtevtir seviyesine ulaamayan haberlere getirir.
hd haber
konusu, genel itibariyle hadisin Mtrd kltr iindeki yerini veya farkl
bir ifadeyle mezhebin hadis kltrn ortaya koymas asndan daha ak
veriler sunmaktadr. Bu nedenle mstakil olarak incelenmesinde fayda olacaktr.
III. Mtrdiyyenin hd Habere Bak

Mtrdiyyeye gre bu hadisler iin rvlerden kaynaklanacak hata ve/
veya yalan ihtiml dhilindedir. Bu nedenle kendisine mracaat edilmeden nce
1066
mutlaka doruluunun aratrlmas gerekir. Geri bir limin veya mezhebin
kelm, fkh, fkh usl, tefsir gibi alanlarda fikir beyn ederken hadise verecei yer, bu disiplinlerin zelliklerine gre nitelik ve nicelik asndan farkllk
arz edebilecektir. Bununla birlikte Mtrdiyyeye mensup ilim adamlarnn uygulamalar, hd haberin sbtu ile ilgili bu phenin fikir beyn edilen hemen
her alana yansdn gstermektedir. Ksaca ifade etmek gerekirse bu yaklam
itikd konularda hd haber ilim ifade etmez ve dolaysyla Akid ile ilgi1067
li meseleler byle haberlere bin edilemez
eklinde; dier alanlarda ise
hd haber, sbtunda phe olmayan ve asl kabul edilen bilgi kaynaklarna
arz edilmeden kullanlmamaldr tarznda ortaya kmtr. Bu iki temel kuraln
iletilmesi neticesinde sisteme uymad tespit edilen hadisler ya red ya da te`vl
edilmitir.
1065 Bkz. Kitbt-Tevhd (nr. Fethullah Huleyf), stanbul 1979, s. 9. Ebl-Berekt en-Nesefye
gre hd haber; bir, iki veya daha fazla kimsenin rivyet ettii, mtevtir veya mehr derecesine ulaamam haberdir (Bkz. Keful-Esrr II, 8).
1066 Bu konuda Bkz. Mtrd, Kitbt-Tevhd, 8-9, 27; Ebl-Mun en-Nesef, Tebsra, I, 16;
Nesef, Necmddin mer, Metnul-Akid (Taftznnin erhul-Akidi ile birlikte), basm
yeri ve yl yok, s. 65. Mtrdiyyenin konu ile ilgili baz tespitleri ve rnek bir hadis iin
ayrca Bkz. erh, 176b.

( hd haber, amel konu1067 mm Mtrd
larda bilgi gerektirmekle birlikte ehdet itikd- konusunda gerektirmez) grndedir (Bkz.
mm Mtrd, Te`vlt, V, 439). fadede geen amel ve ehdet ile, fkh ve itikad konular kastediliyor olmaldr. hd haberin itikad konulardaki bu konumu ile ilgili olarak ayrca
Bkz. erh, 12a; Ebl-Mun en-Nesef, Tebsra, I, 131, 279; II, 803-804; Ebl-Berekt enNesef, Keful-Esrr, II, 8.
356
MM MTRD ve MTRDLK
A. hd Haberin tikd Konulardaki Otoritesi

mnn rknlerine ve slm ile ilikisine iaret eden Cibrl Hadisi ile
mn, altm veya yetmi ksr ubedir hadisi hakkndaki tenkid ve yorumlar
Mtrdiyyenin hd haber hakkndaki yaklamna rnek olabilir.
Mtrdiyyeye gre imn, hadd-i ztnda tasdikten ibarettir. mn ile slm
da ayn eydir ve dolaysyla her m`min ayn zamanda mslim, her mslim de
1068
ayn zamanda m`mindir. Bunlardan biri olmadan dierinin olmas muhldir.
Bu iki terim arasnda bir fark varsa o da sadece slmn belli bir muhtevnn
1069
zhirine, imnn ise bu eyin tasdkine dellet etmesi olacaktr. Mtrdiyyeye
1070
gre Kurndaki pek ok yet bu hususa dellet etmektedir. Mtrd ulem
1071
bu erevede imn tasdk, ikrr ve amelden mteekkil sayanlara itirz eder.
1072
Bu kanaatte olanlar da baz yet ve hadisleri delil getirmektedir. Muhliflerin
bu konuda kulland en nemli hadis delillerinden biri de Cibrl Hadisidir. Bu
hadiste Hz. Peygamber, imn ile slm farkl ekillerde tarf etmektedir. Ancak
Mtrdiyye bu hadisin lafzlarna itirz eder. Zir sahh rivyetlerde zikredildiine gre, m el-mn (imn nedir?) eklindeki birinci sorudan sonra sorulan
ikinci soru m el-slm? (slm nedir?) eklinde olmayp m eriul-slm
(slmn erii nedir?) tarzndadr.
Bu rivyetlere gre Hz. Peygambere slmn erii nedir? diye sorulmu. O da kelime-i ehdete ilveten namaz, oru, zekt gibi ibdetleri saymtr. Nitekim mm Mtrd, hadisi nce ...Sonra slm sordu. O da yle
1073
cevap verdi... eklinde nakletmi , fakat daha sonra bu hadisin lafzlarnda
1068 Bkz. Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 394; Ebl-Mun en-Nesef, Tebsra, II, 817; Sbn, elBidye, s. 91; Teftzn, erhul-Akid, basm yeri ve yl yok, s. 202.
1069 Bkz. Kitbut-tevhd, s. 394.
1070 Mtrdiyyenin bu konuda delil gsterdii yetlerden bazlar unlardr: Msa dedi ki Ey milletim! Eer siz gerekten Allaha imn ettiyseniz ve samimi Mslmanlarsanz, sadece Ona
dayanp gvenin (Ynus 10/84), Bunlar yetlerimize imn etmi muslmanlard (Zuhruf
43/69), Bunun zerine Ltun memleketinde bulunan sulularn arasndan mminleri kardk.
Zten orada kendini Allaha vermi bir tek ev halkndan baka mslman da bulamadk (Zriyt
51/35-36). Bu konuda geni bilgi iin Bkz. Ebl-Mun en-Nesef, Tebsra, II, 817-818.
1071 Nesefnin verdii bilgilere gre bu kanaatte olanlar mm Mlik, mm fi, Evz,
Medneliler, Zhirler, Ahmed b. Hanbel ve shk b. Rhye gibi ehl-i hadis mmlarnn tamam ile kelmclardan el-Hris b. Esed el-Muhsib, Ebl-Abbs el-Kalnis ve Eb Ali
es-Sekaf gibi isimlerdr (Bkz. Tebsra, II, 798).
1072 mn tasdik, ikrr ve amelden mteekkil grenlerin en nemli delillerinden biri Bedevler imn
ettik diyorlar. Onlara siz imn etmediniz, mslman gzktk deyin, mn henz gnllerinize yerlemedi de yetidir. Bu konuda geni bilgi iin Bkz. Ebl-Mun en-Nesef, Tebsra, II, 817.
1073 Bkz. Mtrd, Kitbut-tevhd, 393. mm Mtrdnin Te`vltu Ehlis-Snne isimli tefsiri-
6. OTURUM
357
ihtilf olduunu, baz rivyetlerinde slmn erii ibaresinin getiini ifde

1074
etmitir.
Mtrdye gre bu ikinci soruyu slm nedir? eklinde rivyet
eden sahb rv veya daha sonrakiler, eri ifdesini duymam olmaldr. Ya
da rv, mslman olmadan mmin ve mmin olmadan da mslman oluna1075
mayacan bildiinden eri ifdesini zikretmeye gerek duymamtr. An1076
cak bu noktada Cibrl Hadisinin mehr hadis kaynaklarnn hemen tamamnda
yer aldn, Mtrdiyyenin tercih ettii bn mer tarki de dhil olmak zere bu
rivyetlerin hi birinde eri ifadesinin yer almadn belirtmekte fayda vardr. Bununla birlikte Mtrdiyyenin eri kelimesindeki srr kendi iinde
tutarl gibi grnmektedir. nk erat kelimesinin oulu olan eri, fiil ve
1077
amele dellet eden bir lafzdr. yleyse ehdet, namaz, oru, zekt ve hacc
cevab iin sorulan sorunun slm nedir? eklinde olmasyla, slmn erii
1074
1075
1076
1077
nin erhinde de bu hadisten bahsedilirken slm iin de u cevab verdi... denilmi, eri
ifdesi zikredilmemitir. Bkz. Eb Bekir Semerkand, erhu Te`vlti Ehlis-snne (erh-i
Semerkand), T.S.M.K., Medine Bl., No: 179, v. 129b.
Bkz. Kitbut-tevhd, s. 396.
Bkz. a.g.e., s. 397. Ebl-Mun en-Nesef (508/1114) de hadisi kendi eyhlerinden iittii ve
iinde Eb Hanfe ve mm Maturd gibi kitap sahibi isimlerin bulunduu senedlerle zikreder. Cafer b. Muhammed (432/1040) ve Eb Abdillah b. Eb Hafs da, Nesefnin senedlerinde geen kitap sahibi melliflerdendir. Nitekim Nesef, Cafer b. Muhammedin ilmul-ahbr
(haberlerin bilgi deeri) konusunda, Eb Hanfeye kadar ulaan muttasl bir senedle bel bir
alma kaleme aldn ifade eder. Nesefnin belirttiine gre Eb Abdillahn da Kitbulmn isimli bir almas vardr ve Cibrl hadisinin eri ifadesi bulunan bir rivyeti bu
eserde de yer almaktadr (Bkz. Tebsra, II, 821). Nitekim Cibrl Hadisi, Eb Hanfeye nisbet
edilen el-Fkhul-Ebsat (Bkz. el-Fkhul-ebsat, mm- Azamn Be Eseri iinde, der. ve
ev. Mustafa z,, stanbul 1992, s. 45) ve yine kendisi tarafndan rivyet edilmi hadislerin
derlenmesinden oluan Msned (Bkz. Eb Nuaym, el-sfehn, Msnedu Eb Hanfe, thk.
Nazar Muhammed el-Firyb, Riyd 1415, s. 152) ierisinde de, Mtrdlerin tercih ettii ve
hadisin dier rivyetlerine kyasla sahh bulunan ekliyle yer almaktadr.
Hadisin baz rivyetleri iin mesel Bkz. Buhr, mn, 37; Tefsru Sre 31; Mslim, mn, 1,
5, 10; Eb Dvud, Snnet, 17; Tirmiz, mn, 4; bn Mce, Mukaddime, 9; Ahmed b. Hanbel,
Msned, I, 51. Cibrl hadisinin isndlar; rvleri hakkndaki deerlendirmeler; metinlerinin
tahrci, mukyesesi ve ins hakknda geni bilgi iin Bkz. Nazlgl, Habil, Hadiste Metin
nas ve Metin nas Asndan Cibrl Hadisi Rivyetleri, Kayseri 2005, s. 108-143.
Mesel lugat Ebl-Bek bu kelimeyi, bir peygambere mahss fiil veya (daha ncekilerde
bulunan bir fiilin) terki eklinde aklar ve hakkatte fura dellet ettiini syler. Bu kelimenin usle tlk ise meczdir (Bkz. Ebl-Bek, el-Klliyyt, Beyrut 1992, s. 524). XI/XVII.
asr Osmanl Hanef-Mtrd ulemdan Kemlddn Beyz (1098/1687) de erat terimine
yaklak ayn mny vermektedir. Ona gre bu kelime, mkelleflerin dnya ve hiret hayatn
zenginletirip ssleyen ve tebdl ile neshe ak olan czi hkmlere taalluk eder. Bu terimin
kll kidelere tlk ise meczdir. te Cibrl hadisinde de, bu cziyytn tamam deil belli
bal olanlar saylmtr (Bkz. rtul-merm min ibrtil-mm, Kahire 1949, s. 63).
358
MM MTRD ve MTRDLK
nedir? eklinde olmas arasnda fark vardr. mn tasdkten ibret olduuna ve

imn ile slm da ayn mnya geldiine gre, slmn amele dellet edecek tarzdaki tarfi, imnn tarfinde geen tasdke bir de amelin eklenmesini gerektirecektir. Halbuk Mtrd ulem bunu kabul etmemektedir.
mnn, tasdke ilveten amel ve ikrr gibi rknlerinin de olduuna inananlarn delillerinden biri de imnn eitli ubelerden olutuuna dellet
eden hadistir. Bu hadiste Hz. Peygamber yle buyurmaktadr: mn altm
veya yetmi ksur ubedir. En st derecesi l ilhe illallh demek; en alt merte1078
besi ise, ez veren bir eyi yoldan kaldrmaktr. Hay da imnn bir ubesidir.
Bu hadis de Mtrd ulem tarafndan eitli alardan tenkid edilmitir. ncelikle itikd konularda byle bir hadisi kullanmak btldr. Zir bu, bir hd
haberdir ve dolaysyla peygambere idiyetinde phe vardr. Nitekim metinde geen veya ifadesi, phe belirtisi olup rvde bulunmas muhtemel bir
gaflete dellet etmektedir. Zir Hz. Peygamberin byle bir konuda tereddde
dm olmas dnlemez. Bu gaflet emresinden dolay da bu hadisin dell
olarak kullanlmas fsittir. Bu hadis Kitba da muhliftir. Zir Kurndaki
pek ok yet imn ile slmn ve dolaysyla imn ile amelin farkl eyler oldu1079
una dellet etmektedir.
Mtrdiyyenin itirzna urayan bu hadisin eitli rivyetleri de mehr ha1080
dis kaynaklarnn hemen hepsinde yer almaktadr. Bu rivyetlerin bir ksmnda
gerekten de rvnin phesine dellet eden altm veya yetmi ksr ifdesi
bulunmaktadr. Ancak hadisin bu phe lafzn iermeyen rivyetleri de vardr.
Mesel, Tirmiznin bir rivyetinde hadis mn, altm drt ubedir eklinde
1081
bir lafza sahiptir. Dolaysyla Mtrdiyyenin hadise ynelttii itirzn, lafzlarndan ziyade onun muhtevs ile ilgili olduu sylenebilir. Zir hadis, tasdke
ilveten dier eitli ubelerin de imnn sbtu ile dorudan ilikili olduunu ifade etmektedir. Bu gibi hadislerin Mtrdiyyeye mensup baz ulem tarafndan
reddedilmeyip bata amel olmak zere tasdk ve ikrr dndaki hususlar, imnn
aslna deil fruna dellet eder. mnn bunlara tlk ise mecz olup kmil ve
tam bir imn iin sz konusudur denilerek tevle tbi tutulduunu ifade etmekte
1082
de yarar olacaktr.
1078 Hadisin bu rivyeti iin Bkz. Mslim, mn, 35.
1079 Nesefnin aklamalar iin Bkz. Tebsra, II, 803.
1080 Bkz. Buhr, mn, 3; Mslim, mn, 35; Tirmiz, mn, 6; Eb Dvud, Snnet, 15; bn Mce,
Mukaddime, 9; Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 414.
1081 Bkz. Tirmiz, mn, 6. Mezkr rakam Buhrde altm ksr; Mslim ve Tirmiznin birer
rivyeti ile Eb Dvudda yetmi ksur eklinde gemektedir.
1082 Bu konuda bilgi iin mesel Bkz. Ayn, Bedrddin, Umdetl-kr, I, 127-128.
6. OTURUM
359
B. hd Haberin tikd Konular Dndaki Otoritesi

hd haberlerin, zellikle akid konularnda delil oluu noktasnda ortaya
kan bu durum, Mtrdiyyenin fikir beyn ettii dier alanlar iin de aynen
geerli grnmektedir. zellikle de mezheb grne uymayan haberler; genelde
sbtunda phe bulunmayan delllere arz edilerek, kimi zaman da hd olduu
gerekesiyle reddedilmi veya arz edildii delil ile aras te`lif edilmeye allmtr. Bu nedenle ele alnan konu ile ilgili rivyet nakledilirken, sk sk bu malzemenin hd cinsinden olduu, ilim ifde etmeyecei vurgulanm, sonra da eer
sbitse..., eer sahhse... gibi kaytlar konularak te`vle gidilmitir.
Mesel, Mtrdler, (Yahudler) Sleymn (a.s.)n hkmrnl hak1083
knda eytanlarn uydurup syledii eylere tbi oldular yetinin tefsiri sadedinde, eytanlarn syledii bu eylerin ne olduu konusunda vrid olan
1084
rivyetleri aktardktan sonra, Bu nakillere dayanarak kesin bir ey sylene1085
mez. Zir bunlarn hepsi hd haberdir yorumunu yapmlardr. Yine Yahu1086
dilerden, kesmeleri istenen srn vasflar hakknda vrid olan Eer azmedip herhangi bir inei kesselerdi onlara yeterdi. Ancak ii zora soktular. Allah da
onlarn durumunu zora soktu eklindeki haber de Mtrdiyyenin itirzlarna
hedef olmutur. Nitekim mm Mtrdye gre bu haber sahih deildir. Zir
1087
bu hadis Allahn hkmnde bed ve deiiklik olduunu ifde etmektedir.
Bu ise kfrdr. Bir peygamber yle dursun, sradan bir Mslman bile byle
1088
bir ey sylemez.
Mtrdiyye bu habere usl asndan da itirz etmektedir. Mtrd ulemnn
ifdesine gre bazlar, bu hadisten hareketle nuzl esnasnda hitbn umm ifde
edeceini, bu hitb ile ilgili beynda gecikme olmasnn ciz olmadn, eer
gecikirse bu beynn nesih mnsna geleceini savunmulardr. Beynn tehrini
1083
1084
1085
1086
1087
el-Bakara 2/102.
Bu rivyetler iin ayrca Bkz. Taber, Cmiul-Beyn, I, 444 vd.
Bkz. erh, 38b-39a.
el-Bakara 2/67-68.
Bed, Allahn belli bir ekilde vuk bulacan haber verdii bir olayn, daha sonra baka bir
ekilde gereklemesidir. Bed hakknda geni bilgi iin Bkz. lhan, Avni, Bed , DA., V,
290.
1088 Mtrdiyyeye gre Yahudilerden kesmeleri istenen inek, balangta da mukayyed idi yani
belirli vasflar vard. Ancak Allah bu inei, Yahudilerin istemine bal olarak vasfetmitir.
Yoksa bu vasflar, sule binen ihds edilmi deildir. Allah, onlarn byle bir aklama isteyeceini bildiinden, inein vasflarn balangta bildirmemitir. Aksi takdirde, Allahn ilk
emrinden dnm olmas ve ilminde bir takm deiikliklerin meydana gelmesi kanlmaz
olur. Bkz. Mtrd, Te`vlt, I, 62; erh, 34a.
360
MM MTRD ve MTRDLK
1089
ciz gren ve bunun nesih olmayacan savunan Mtrdiyye , hd olduu

gerekesiyle bu haberi kable yanamamtr. Zir haberde, Allah tarafndan iste1090
nilen eyin daha sonra deitiine ve zorlatrldna yani neshe iret vardr.
1091
Bu grleri ile Mtrdlerin, en azndan bir sre , Irak Hanefleri veya

onlarla ayn usl savunan dier Hanef ulemdan ayrldn ifade etmekte yarar
1092
olacaktr. Nitekim Serahs (490/1096), Yahudlerin bandan geen bu hdisenin
eklen beyn ama mnen nesih olduunu ifade eder. Ona gre konuyla ilgili ola1093
rak nakledilen bu hadis de, neshe iret etmektedir.
Dolaysyla Serahs iin
mezkr hadisin her hangi bir problemi yoktur. Bu noktada dikkat eken ikinci husus ise gr farkllnn, haberin bizzat kendisiyle ilgili olmaddr. Zir bu konuda fikir beyn eden hibir kimse, Mtrdiyyenin hd olmasna iaret etmesi
dnda, haberin rivyet kidelerine gre tad deerden bahsetmemektedir.
Mtrdiyye fkh konularda da benzer bir hadis tenkid mekanizmasn iletmektedir. Nitekim Mtrd ulem mesel mehur hadis kitaplarnn tamamnda yer
alan ve al-verite muhayyerliin snrna iaret eden Al-veri yapan taraflar, bir1094
birlerinden ayrlmadka muhayyerdirler hadisine Kurna ve umm belvya
1089 Mtrdiyyenin bu konudaki grleri iin mesel Bkz. Mtrd, Te`vlt, 291; erh, 48b, 53a.
1090 Bkz. Mtrd, Te`vlt, I, 62; erh, 34a.
1091 Grebildiimiz kadaryla Mtrdiyyenin mteahhir ulemsndan Ebl-Berekt en-Nesef
(710/1310) de sonu itibriyle Hanef uslcler gibi dnmektedir. Ona gre Yahdlerin
Rabbine dua et, inein vasflarn bize aklasn eklindeki talebi, inein vasflarnn
beyn mnsndadr. Yani byle bir istek zerine gelen aklamalar birer beyndr. Ancak
Ebl-Berekta gre buradaki beyn, mutlak ifdenin takydi cinsindendir ki nesih makamndadr ve (emredilen bir ey) yaplmadan nce nesh edilebilir. Ebl-Berekt bu aklamay
yaptktan sonra Hz. Peygambere izfe ettii bu hadisi nakleder (Bkz. Medrikut-Tenzl, I,
55). Bundan da anlalan udur ki o bu hadisi, Mtrdiyye gibi reddetmeyip Hanef uslcler
gibi neshe iret saymtr.
1092 Hanef uslcler Cesss (370/980) (Bkz. el-Fusl fil-Usl, stanbul 1994, II, 50) ve Serahsye
gre geciken beyn, nesih ifde etmektedir. Serahsye gre Yahudlerin bandan geen bu
hdise, ekil itibriyle beyn olmakla birlikte, mn asndan nesihtir (Bkz. Usl, II, 83).
Serahs, bu hdiseyle ilgili yetlerde nassa ziyde yoluyla beyn bulunduunu ifde etmekte
ve yle demektedir: Bize gre bu, neshe denk bir durumdur. Zir nesih ancak, asl hitaptan
sonra meydana gelir. bn Abbasn Eer herhangi bir inei kesselerdi, kendilerine kfi gelirdi... eklindeki haberi de buna iret etmektedir. Bu da, ilk emrin kolay olan ihtiv etmesine
ramen, daha sonra zor olanla nesh edildiine dellet eder (Bkz. Usl, II, 34).
1093 Bkz. Usl, II, 34, 83.
1094 Hadis iin Bkz. Buhr, By, 19, 22, 42-47; Mslim, By, 43; Eb Dvd, By, 53;
Tirmiz, By, 26; Nes, By, 4, 8-10; bn Mce, Ticrt, 17; Drim, By, 15; mm
Mlik, By, 79; Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 56; II, 4, 9, 52, 54, 73, 119, 135, 183, 211; III,
402, 403, 434; IV, 425; V, 12, 17, 21-23.
6. OTURUM
361
aykr bir haber-i vhid olduu gerekesiyle itirz etmitir. nk Kurnda Ey

imn edenler, karlkl rzya dayanmas hli mstesn, mallarnz btl (haksz
1095
ve haram yollar) ile aranzda (alp vermek suretiyle) yemeyin buyrulmutur.
Mtrdiyyeye gre bu haber umm belvya da aykrdr. nk ticretin ne demek olduu akl sahiplerince malmdur ve ticret ehlinin tamam, bu hadisin hilfna
amel etmektedir. Akid meclisinden ayrlmay, hikmet sahibi olsun sefh olsun, hi
kimse ticretin bir paras olarak grmez. Dolaysyla mesele, umm belv haline
gelmi olmaktadr. Byle bir meselede azz bir bilginin bulunmas ciz deildir.
yleyse byle bir hadisin vrid olmas ciz deildir ve rivyette bir hata vardr.
Eer gerekten vrid olduysa ya neshedilmitir ya da zhirine baklmayp baka
1096
mnlara hamledilmelidir. Nitekim mm Mtrd de hadisi te`vl etmektedir.
Ona gre hadisin, meclisten ayrlmaya hamledilmesi yetin zhirini terk etmek demektir. Oysa hadisten, yet ile elimeyecei bir mnya hamledilebilir. Mesel
satc, u fiyata sattm dedikten sonra alcnn o meclis iinde aldm deme hakk
vardr. Ya da u fiyata sattm diyen satcnn, alc aldm demeden vazgeme
hakk vardr. Dolaysyla mm Mtrdye gre hadiste geen ayrlmadka ifa1097
desinin mekndan ayrlmaya veya beden ayrla hamledilmesi art deildir.
Mtrdiyyenin bir hadisi arzettii asllardan biri de akldr. Hadd-i ztnda
bir bilgi kayna olan akl, duyular ve haber gibi dier bilgi kaynaklarndan gelen
verilerin deerlendirilerek bilgi haline getirilmesini salamaktadr. Nitekim mm
Mtrdye gre bir haberi nakleden rvlerin yalan veya hatasn tespit etmenin
1098
tek yolu nazar yani akldr. Mtrdiyyeye gre akl delilin deiiklie ihtimli
yoktur; tek veche sahiptir. Sem delilin ise, eitli vecihlere ihtimli olabilir. Zir
lafz, muhtemel mnlar tayan bir yapya sahiptir. Bu nedenle akln gereklerine
uygun vecihlerden birine sarf edilmelidir. Bylece hem akl hem de sem delille
1099
amel edilmi ve Allahn bize verdii bu deliller birbiriyle elimemi olur.
Nitekim mesel Hz. ienin, mehur hadis kaynaklarnn hemen tamamnda
yer alan nceleri on emme haram klyordu. Sonra bu be emmeye evrildi. Hz.
Peygamber veft ettiinde (Kurnda) okuduklarmz iinde bu (yet) de vard
1100
eklindeki rivyeti
Mtrdiyye tarafndan, ya kendisinden byle bir rivyet
sbit deildir, ya da yanlmtr denilerek reddedilmitir. mm Mtrdye gre
1095
1096
1097
1098
1099
1100
en-Nis 4/29.
Bkz. erh, 184b.
mm Mtrdnin bu konudaki grleri iin Bkz. Te`vlt, I, 405.
Bkz. Kitbt-Tevhd, s. 8, 9.
Bkz. erh, 24b.
Mslim, Rad, 24-25; Tirmiz, Rad, 3; Eb Dvd, Nikh, 11; Nes, Nikh, 51; bn Mce,
Nikh, 35; Drim, Nikh, 49; Muvatta, Rad, 17.
362
MM MTRD ve MTRDLK
Kurnda bu konuda ne nsih ne de mensh bir yet grlebilmektedir. Kurndan

bir yetin kaybolduunu sylemek de ciz deildir. Dolaysyla Kurnn hal-i hazrda sbit ve mahfz olan Sizi emziren anneleriniz size haram klnd yetini, Hz.
ienin byle bir rivyeti ile terk etmek mmkn deildir. Bu yette haram kla1101
cak miktarn takyd edildiine dir bir iaret ise yoktur. Geri Hz. Peygamberin,
Sehle bnt. Sheyle Slimi be kere emzir (st anas olur ve bylece) ona haram
1102
olursun dedii de rivyet edilmektedir. Ancak Mtrdiyyeye gre bu durum,
1103
ya dier insanlar dnda sadece Slime hstr, ya da neshedilmitir. Nitekim Hz.
Ali, Hz. Peygamberin Bir yudum emmek bile (ilk) iki yl (emzirmenin) haram
kld gibi haram klar buyurduunu nakletmektedir. mm Mtrdye gre bu
1104
hadis, eer sbitse, bu konudaki asl ve en gvenilir bilgidir.
Mtrdiyyeye gre her trl hastalktan slim olan grme, iitme, koklama,
tatma ve dokunma duyular, ortamn da msit olmas durumunda, apak ve kesin bilgiye ulatrr. Bu yolla elde edilen bilgi, zorunlu ve deiiklie ihtimli olmayan bilgidir. Ayrca elde edilmesi en kolay olan, ak ve net olduu iin insan
1105
kukuya drmeyen bilgi de duyu bilgisidir. Duyulara dayanan bilgi, pheleri izle bakmndan haberden daha aktr. te bu sebeple, Leysel-haberu kelmhede/muyene (Haber bilgisi, duyu bilgisi gibi deildir) denmitir. Yani
haberde phe bulunabilir ama mhede ve muyenede bulunmaz. yleyse ha1106
ber, duyulara arz edilmelidir ki, sz konusu bu phe zil olabilsin. Bundan da
Mtrdiyyenin duyularn verilerine, haberden daha ok gvendii ortaya kmaktadr. Bu nedenle Mtrdiyyeye gre, duyu bilgisine denk olabilecek haber,
ancak mtevtir haberdir. Yani, mtevtir haberle elde edilen bilgiler, duyulara
1107
dayanan bilgiler gibi zorunlu bilgiyi gerektirir.
Ksaca ifade etmek gerekirse; Mtrdiyyeye gre bir hadisin hatt genel
mnsyla bir lafzn deerlendirilmesi, sahip olunan btn bilgi kaynaklarnn
ayn anda kullanlarak metnin sahibinin gerek kastnn anlalmasna yneliktir.
nk herhangi bir kusuru olmayan kaynaklarn, ayn noktada buluup ayn sonuca ulamas beklenir.
1101 Bkz. Te`vlt, I, 384. Bu konuda ayrca Bkz. erh, 176b.
1102 Hadis iin Bkz. Mslim, Rad, 26; Eb Dvd, Nikh, 10; Nes, Nikh, 53; bn Mce,
Nikh, 36.
1103 Bkz. Mtrd, Te`vlt, I, 384; erh, 177a.
1104 Bkz. Mtrd, Te`vlt, I, 384. Bu konuda ayrca Bkz. erh, 177a.
1105 Duyu bilgisi hakknda geni bilgi iin Bkz. Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 4, 222, 224; erh,
104b, 159b-160a, 513a.
1106 Bkz. erh, 104a, 269a.
1107 Bkz. Ebl-Berekt en-Nesef, Keful-Esrr, II, 4-6.
6. OTURUM
363
IV. Hadisin Mtrd Kltr indeki Yeri

Ana hatlaryla vasfetmeye altmz bu genel yapsyla hadis, Mtrd
ulemnn eserlerinde bazen hkmn dayandrld delil olarak arz edilir, bazen
de ona Kurn te`vl, tahss, takyd ve nesih gibi nemli yetkiler verilir.
A. Hadisin Hkm Koyabilme Yetkisi

Mtrdlere gre mesel besmelenin Ftiha sresinin bir paras deil de
1108
Kurndan bir yet olmas ; zin yapan bekr criyeye celde cezs uygulan1109
1110
mas gerektii ; kabir azb, efat, Kevser, Havz ve Mzn gibi semiyyta
tekbl eden konularda kullanlan temel deliller hadislerdir. Ancak kanatimizce
bu hususun yani hadisin mstakil olarak hkm koyabilme yetkisinin, mezhebin
genel usl ve kabul ettii dier bilgi kaynaklarnn dikkate alnarak deerlendirilmesinde fayda olacaktr. Zir bu rnekler Kurnn bahsetmedii, ayrntsna
1108 Mtrdiyye, bu konuda beyy b. Kabn Hz. Peygamberden naklettii Sana, benden nce
sadece Hz. Sleymna indirilen bir yet reteceim deyip bunun besmele olduuna iaret
buyurduu hadisi delil getirmilerdir. Bu hadis iin mesel Bkz. Drekutn, Snen, I, 310.
Mtrdiyyeye gre ayrca Namaz kulum ile kendi aramda iki ksma ayrdm eklinde
balayan kuds hadis de ayn hususa dellet etmektedir. Bu hadis iin Bkz. Hadis iin mesel
Bkz. Mslim, Salt, 38; Nes, ftith, 23. Bu hadislerden karlan mn ve konu hakknda
geni bilgi iin Bkz. mm Mtrd, Te`vlt, I, 6-7.
1109 Allah Tel Kurnda Evlendikten sonra fuhs yapan criyelerin cezs, hr kadnlara
uygulanan ceznn yarsdr buyurmu fakat ayn suu ileyen bekr criyelerin cezsna
deinmemitir. Mtrdiyye, Hz. Peygamber, zin yapan criyeye, evlenmemi dah olsa, celde cezs uygulanmasn emretti ve Hz. Peygamber, zin yapan evlenmemi bir criyeye ne
yaplmas gerektiini soran bir adama, celde vur. Eer tekrar yaparsa yine celde vur demi,
nc veya drdnc defasnda ise tekrar yaparsa bir ip mukbilinde bile olsa onu sat buyurdu gibi hadislere dayanarak byle criyelere celde vurulmas gerektii sonucuna ulamtr.
Bu konudaki hadisler iin Bkz. Buhr, Itk, 17; Hudd, 35; Buy, 66, 110; Mslim, Hudd,
30-32; Eb Dvud, Hudd, 33; Tirmiz, Hudd, 8, 13; bn Mce, Hudd, 14; Drim, Hudd,
18; Muvatta, Hudd, 14; Ahmed b. Hanbel, II, 249, 376; IV, 116-117. Mtrdiyyenin bu
konudaki kanaati hakknda geni bilgi iin Bkz. mm Mtrd, Te`vlt, I, 402; erh, 183a.
1110 zellikle de semiyyt ile ilgili bahislerin pekou hakkndaki haberler, hd tarkiyle varid
olmutur. Zir kat olarak kabul edilen Kitb ve mtevtir haberin bu konulara delleti byk ounlukla zanndir. te bu sebeple Mtrd ulem, zellikle de hiret ahvli ile ilgili
meselelerde kulland hadisleri, aslnda hd olmalarna ramen mehr, mnev mtevtir,
mstefiz, marf gibi vasflarla anmtr. Bylece bu vasflarla vasfedilen haberlerin subtu,
zann olmaktan karak delil olacak konuma gelmitir. Nitekim Ebl-Mun en-Nesef
mesel kabir azb konusunda vrid olan haberlerin hret ve istifza derecesine ulatn, bu
dereceye ulaan haberlerin ise istidll ilim gerektireceini syler (Bkz. Tebsra, II, 763).
364
MM MTRD ve MTRDLK
girmedii veya delletinin ak olmad meselelerde hadisin hkm koyabilme

yetkisi ile alkaldr. Mtrdiyye bu alanlarda hadise hkm koyabilme yetkisi
tanmaktadr. Ancak Kurnn hi deinmedii veya deinip ayrntsna girmedii fkh baz meselelerde zellikle de teabbud konularda hadis kullanmaktan
baka are yoktur. Bu sadece Mtrdiyye iin deil bu alanlarda fikir reten
herkes iin geerlidir. Dolaysyla bu durum bir kiinin veya bir mezhebin hadise mrcaatnn nitelii konusunda l alnmamaldr. Kald ki, hkmn bina
edildii hadis Mtrdiyye tarafndan genelde sahih, mehr, mstefz ve
amel mtevtir gibi terimlerle vasfedilir. Yani zikri geen bu yetki, byle vasflar bulunmayan bir hadise yani haber-i vhide kolay kolay tannmamaktadr.
B. Hadisin Kurn zerindeki Yetkileri

Mtrdiyye hadise, Kurnn tems ettii bir hususta yerine gre onu te`vl,
tahsis, takyid ve neshetme gibi nemli yetkiler de vermektedir. Kanaatimizce bu
husus, hadisin sistem iinde oynad role delaleti asndan olduka nemlidir.
Bu sebeple konunun baz rnekler ile izhnda yarar olacaktr.
Mtrdiyyeye gre Ey imn edenler! Allahtan Ona yarar ekilde
1111
korkun... yeti, zhir itibriyle, kullara glerinin yetmeyecei bir sorumluluk yklemektedir. nk Allahtan, Ona yarar bir ekilde korkmaya hi kimsenin gc yetmez. Bu nedenle yetin, sarf (tevli) gerekir. mm Mtrdye
gre Hz. Peygamberden nakledilen u hadis yeti te`vl etmektedir: Allahn
kullar zerinde, kullarn da Allah zerinde haklar vardr. Allahn kullar zerindeki hakk, kendisine ibdet edip Ona hibir eyi ortak komamalardr. Kullarn
Allah zerindeki hakk ise, eer ibdet edip irk komazlarsa, kendilerini cennete
1112
koymasdr. Bu hadise gre yette geen Allahtan korkun ifdesi, Onu
1113
inkr etmeyin mnsna gelmektedir. Ancak bu noktada hadis olmasa da akln, yetin zhir mnsyla amel edilemeyeceine karar vermi olduu sylenebilir. nk Ondan hakkyla korkmann insan tktini aaca, aklen sbit bir
hkmdr. Nitekim mm Mtrdnin bildirdiine gre Allahtan Ona yarar
1114
ekilde korkun yetinin Ondan gcnz yettiince korkun yetiyle nesh
1111 l-i mrn 3/ 102.
1112 Hadisin baz deiik rivyetleri iin Bkz. Buhr, Libs, 101; Cihd, 46; stizn, 30; Tevhd,
1; Mslim, mn, 48-50; Tirmiz, mn, 18 (2643 nolu hadis); bn Mce, Zhd, 35 (4296 nolu
hadis); Msned, II, 525, 535; V, 236, 238, 242; III, 260-261; Ahmed b. Hanbel, Msned, II,
525, 535; V, 236, 238, 242; III, 260-261.
1113 Bkz. Te`vlt, I, 295. Ayrca Bkz. erh, 140a.
1114 et-Tebun 64/16.
6. OTURUM
365
1115
edildii de ifade edilmitir. yleyse yetin bu ksmndan anlalmas gereken

mn, zhir mns olmamaldr. te bu noktada ayn yetin son cmlesi mutlaka Mslmanlar/teslimiyet gstermi kiiler olarak can verin diyerek te`vlin
ynn belirlemi olmaktadr. Mezkr hadisin ise bu mny teyid ettii sylenebilir.
Benzer inceliklerin tahsis ve takyd gibi ilemler iin de geerli olduu sylenebilir. Bu hususun da baz rnekler zerinden deerlendirilmesi, uygulamay
gstermesi asndan nemli olacaktr. Mesel, Kurnn eitli yetlerinde bir
kadnn, ald mehri veya bir ksmn geri verip kocasndan ayrlabilecei ifade
1116
edilmitir. Ancak Mtrdyyeye gre bu gibi yetler zhirleri itibariyle net bir
miktara dellet etmemektedir. Ancak bu dellet Hz. Peygamberden nakledilen
bir hadis ile tahsis edilmi, byle bir durumda mehirden fazlasnn sz konusu
1117
olamayaca ifade edilmitir. Nitekim bu hadise gre bir sahb ile ei, aralarndaki geimsizlii sebep gstererek Hz. Peygambere bavurmu, boanma
isteklerini ifade etmilerdi. Hz. Peygamber kadna Ondan (mehir olarak) aldn
geri verir misin? diye sordu. Kadn da Evet. Hatta daha fazlasn! deyince Hz.
1118
Peygamber Hayr, fazlas olmaz! buyurdu. Dolaysyla Mtrdiyyenin bu
hadise dayanarak Kurnn umum mn ifade eden bir beynn bu miktar, en
ok mehir kadar olabilir diyerek tahsis ettii sylenebilir. Ancak dier taraftan
byle bir tahsis konusunda Mtrdiyyenin temel kaynann yine Kurn olduu
da ifade edilebilir. Zir Kurn, verilen mehrin geri alnmasn nehyetmekte, artlarn boanmaya srklemesi durumunda ise bu miktarn alnabileceini ifade
etmektedir. Bundan anlalan mn, ayrlk durumunda erkein alaca miktarn
en fazla verdii kadar olduudur. Mtrdiyyenin, Kurnn izdii bu erevede bir tereddd veya bilgi eksii yoktur. Dolaysyla, Kurn tahss ettiini
1119
ifde ettikleri hadis, mehirden fazlasnn alnabileceine cevz veren muhliflere
1115 Bkz. Te`vlt, I, 295.
1116 Nitekim Kurnda Onlara verdiiniz bir eyi almanz size hell deildir. Yalnz, erkek ve kadnn Allahn snrlarnda durumayacaklarndan korkarsanz, o zaman kadnn verdii fidyede
(mehir hakkndan vazgemesinde) ikisine de bir gnah yoktur (el-Bakara 2/229) ve Apack
bir edepsizlik yapmadklar (huzursuzluk ve geimsizlik yapmadklar) srece, verdiinizin
bir ksmn geri almak iin kadnlar sktrmayn (en-Nis 4/19) gibi yetlerde, geimsizlik
artna bal olarak kadnn, ald mehri veya bir ksmn geri verip einden ayrlabileceine
dikkat ekilir.
1117 Mtrdiyyenin bu konudaki kanaati iin Bkz. erh, 83a-83b. Bu konuda ayrca Bkz. mm
1118 Bu hadis iin Bkz. Buhr, Talk, 12; Eb Dvd, Talk, 18; Nesa, Talk, 34, 53, bn Mce,
Talk, 22; mm Mlik, Muvatta, Talk, 31; Drim, Talk, 7; Ahmed b. Hanbel, Msned, IV, 3.
1119 Mtrdiyyenin beynna gre Hasan el-Basr, geimsizliin sebebi erkek ise, ayrlk muka-
366
MM MTRD ve MTRDLK
kar kullanld sylenebilir. Yani hadise mrcaat arta baldr. Yani bir bakma
Kurndan kardmz bu mny kabul etmiyorsanz, bizi destekler mhiyette
hadis de vardr denmektedir. Dolaysyla hadis dorudan mrcaat kayna olmam, muhliflerin anlad mn balamnda kullanlmtr.
1120
Mtrdiyye, evlenilmesi haram olan kadnlarn sayld yette

geen
sizi emziren analarnz, st baclarnz... size haram klnd ifdesinin mutlak
erevesinden hareketle bir yudum emmekle bile st haraml doaca kanaatindedir. Emme ya konusunda ise Mtrdiyyenin yeti, kkken emme
eklinde takyd ettii grlr. Mtrdiyyenin bu konudaki dayanaklar bir hadistir. Hz. ieden nakledildiine gre Hz. Peygamber, onu bir adamla otururken
grmt. Bunun zerine Hz. Peygamberin yz deiti ve Bu adam kim?
diye sordu. Hz. ie Bu benim st amcamdr deyince Hz. Peygamber St akrabalnn ne olduunu iyi anlayn. Zir st emme, al gideren (miktar)dr
1121
buyurdu. Mtrdiyyeye gre bu hadisin mnsn destekleyen baka hadislere
de vardr. Nitekim Hz. Peygamber, St emzirme, eti (vcudu) gelitirip kemik1122
1123
leri kuvvetlendiren (ey)dir ve St emzirme, barsaklar zorlayan (ey)dir
buyurmutur. mm Mtrdye gre bu hadisler, emilen stn al giderdii
dneme iret etmektedir. Bu ise kk yata olur. Byk insann al, anne st
emmek suretiyle zil olmaz, baka gdalar da almas gerekir. Halbuki kk ocu1124
un sindirim yaps, ancak anne st emmeye msaittir. Nitekim Hz. Ali, Hz.
Peygamberin yle buyurduunu nakletmitir:

1125
(Bir tek yudum emmek dah, ilk iki yln haram kld gibi haram klar).
mm Mtrdye gre bu son hadis, eer sbitse, bu konudaki asl ve
1126
mutemed aleyh hadistir. Haramlk douracak st emme dneminin ilk iki
1127
sene olduu ekser-i ulem tarafndan da kabul edilmitir. Ancak onlarn bu
1120
1121
1122
1123
1124
1125
1126
1127
bilinde birey alamaz. Geimsiz olan kadnsa, karlkl anlamalar kaydyla, mehirden fazlas
da alnabilir demektedir. Hz. mer, bn mer, bn Abbs, Mchid, brahim ve mm fi
de bu kanattedir (Bkz. erh, 83a). Nitekim Hattb de, ekser-i fukahnn bu grte olduunu
syler (Bkz. Eb Dvd, Talk, 18 ,2227 nolu hadisin erhi.
Bkz. en-Nis 4/23.
Bkz. Buhr, Nikh, 21; ehdt, 7; Mslim, Rad, 32; Eb Dvd, Nikh, 9; Nes, Nikh,
51; bn Mce, Nikh, 37.
Hadis iin Bkz. Eb Dvud, Nikh, 9; Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 432; Mlik, Muvatta,
Rad, 11.
Hadis iin Bkz. Tirmiz, Rad, 5; bn Mce, Nikh, 37.
Bkz. mm Mtrd, Te`vlt, I, 384. Konu ile ilgili olarak ayrca Bkz. erh, 177a.
Hadis kaynaklarnda byle bir hadise rastlayamadk.
Bkz. mm Mtrd, Te`vlt, I, 384. Ayrca Bkz. erh, 177a.
Nitekim ab (103/721), Sfyn es-Sevr (161/778), Evza (158/774) yannda mm
6. OTURUM
367
konudaki delilleri Emzirmeyi tamamlatmak isteyen iin, anneler ocuklarn

1128
tam iki yl emzirsinler yetidir. Dolaysyla Mtrdiyyenin de bu konuda
yeti mi yoksa eer sabitse demek suretiyle sbtundan phe ettikleri de
dhil olmak zere baz rivyetleri mi delil aldklar tartlabilir durumdadr.
Hatt, tamamen varsayma dayansa bile, mezkr hadisler olmasayd Mtrd
ulemnn yetin mutlak ifadesi konusunda nasl bir tavr taknacaklar da sorgulanabilir. Eer st haraml douran emme ya Mtrdiyye tarafndan
bu durumda da iki olarak tespit edilirse, bir yetin baka bir yetle takyd
edildii ve bu konuda rivyetlere gerek mnda ihtiya duyulmad sylenebilecektir.
Bu gibi bilgilerden hareketle, Kurnn hadisle takyidi veya tahsisi konusunda Mtrdiyye asndan hususun dikkatte alnmas gerektii sylenebilir. Zir
bu hususlar hadisin sistem iindeki yerini tespit asndan nem tamaktadr:
1. Her eyden nce Mtrdlere daha dorusu mezhebin mutekaddim
ulemsna gre te`vl, takyid ve tahsis gibi ilemler beyn- tayr deil beyn-
tefsr ilemleridir. Byle olunca Kurn zerinde icr edilecek bu gibi ilemler
iin mtevtir veya mehr bir nakile ihtiya duyulmayacaktr.
2. Mtrdiyyede, hd habere Kurn ile tahsis ve takyd yetkisi verilmesi
hususunda zaman iinde bir dnmn yaand anlalmaktadr. Buna gre V/
XI. asrn ortalarndan itibaren bu yaklamdan vazgeilmi, bunlar nesih kabul
eden Hanefiyye uslne dnlmeye balamtr. Nitekim mezhebin nde gelen
isimlerinden Ebl-Mun en-Nesef (508/1114) yle demektedir:
Mlik (179/795), mm fi (204/819), Ahmed b. Hanbel (240/854), ve Haneflerden
Eb Ysuf (182/798) ile mm Muhammed (189/804) bu kanattedir (Bu konuda Bkz.
Eb Dvud, Nikh, 9, 2058 nolu hadisin Hattb ); Hzim, el-tibr, s. 147-148; Ayn,
Umdetl-Kr, XX, 95-96. Buhrnin bu hadisi zikrettii babn bal da buna dellet
etmektedir: Bbu men kle: L rada badel-havleyn li kavlih Tel: Havleyni
kmileyni limen erde en ytimmer-radate. ounlua muhlefet eden Eb Hanfe
ise, bu yetin devamnda yer alan ...Eer ana ve baba birbirleriyle grp karlkl
anlaarak ocuu memeden kesmek isterlerse kendilerine bir gnah yoktur ifdesinden
hareketle, emzirme sresini iki buuk yl olarak tesbit etmitir. Zir bu ifde, ikinci yldan sonra da st emzirilebileceine dellet etmektedir. Eb Hanfeye gre, ocuun bir
defada aniden stten kesilmesi uygun deildir. Bu ilem yava yava, ocuk altrlarak
gerekletirilmelidir. Bu sre iinde bazen emzirilir bazen de dier yiyeceklerden verilir.
Bylece ocuk meme emmeyi yava yava unutur. Eb Hanfe bu altrma dnemini,
hmilelik sresinin en azna kyasla alt ay olarak tesbit etmitir (Bkz. Ayn, UmdetlKr, XX, 96).
1128 el-Bakara 2/233.
368
MM MTRD ve MTRDLK
Bizim bu diyarlardaki eyhlerimiz, bunu (ummun tahss, mutlakn ise

takyd edilemeyeceini) syleyenleri knar ve Mutezileye nisbet ederdi. lerinden, fkh uslnde Irakllara meyledip de umm lafzlar konusunda onlara tb
1129
olanlar kncaya kadar bu nisbet devam etti.
Mtrdiyyenin mteahhir dnem ulemsndan Ebl-Berekt en-Nesef
(710/1310) ise, hadisin Kurn zerindeki yetkileri ile ilgili olarak bizim birinci
ve ikinci maddelerde iaret ettiimiz hususlara ayn anda dikkat eken u deerlendirmede bulunur:
mm olan lafz, umlne giren tek tek her bir ferd hakknda konmucasna
kat hkm gerektirir. Kerh (340/952) ve Cesss (. 370/980) gibi Irakl ashbmz
ile Kd Eb Zeyd (. 430/1038) gibi diyrmzn mteahhir ulemsnn cumhruna
gre ummun hkm byledir. Mutezilenin cumhru da bu kanattedir... Abdlkhir
el-Baddnin (. 429/1037) sylediine gre Eb Hanfe ve ashbnn gr bu1130
dur Ancak bazlarna gre ummun hkm kati deildir. mm fi ile Eb
Mansr el-Mtrd nderliindeki Semerkandl eyhler bu grtedir. Bu grte
1131
olanlar ummun, haber-i vhid ve kys ile tahssine cevz vermilerdir.
3. Mtrd ulemnn eitli uygulamalarnda, Kurnn umm ve mutlak
ifdelerine muhlif olan haber-i vhide bazen tahss ve takyd yetkisi verilmesine
ramen, zaman zaman haberin bu muhlefet yznden reddedildii grlr. Bu
gibi yerlerde tahss ve takyd yetkisi verilen haberlerle, Kurna muhlif olduu gerekesiyle reddedilenler arasnda, hadisinin arad cinsten bir shhat fark olmad, Mtrdiyyenin bu ly dikkate almad grlmektedir. Ancak
1129 Bkz. Tebsra, II, 779-780. Hatt Ebl-Munin yapt Te`vlt erhi derslerini yazya geiren Aluddn es-Semerkand (535/1140) bile, fkh bizzat ondan renmi olmasna ramen
Hanef mezhebi metodlarna gre Mznul-Fusl f Neticil-Usl isimli bir usl kitab yazmtr (Bkz. Kura, el-Cevhirul-Mudiyye, III, 83).
1130 Haneflere gre umum ve mutlak mn ifade eden lafzn hkm kesindir (Bkz. Serahs, Usl,
I, 32) Umm bildiren bir lafz tahss edildii zaman, tad hkm artk deimi olur. Yani
tahss Hanefiyyeye gre beyn- tefsir deil beyn- tayr cinsindendir. Dolaysyla, hkmdeki tayr yani yerine baka bir hkmn konmas Hanefiyyeye gre nesih makmndadr
(Bkz. Serahs, Usl, II, 29-30). Bu sebeple, Kurnn umm bildiren lafzlar sz konusu
olduunda, tahss (ve dolaysyla nesih) edecek delilin, mtevtir veya mehr olmas gerekir. Zir Hanefiyyeye gre Kurnn hd haberle neshi ciz deildir (Bu hkm iin Bkz.
Serahs, Usl, II, 77). te bu sebeple, hd haberle tahssin de ciz olmad ifde edilmitir
(Bkz. Serahs, Usl, I, 133, 364).
1131 Keful-Esrr, I, 114-115. Ebl-Berektn atfta bulunduu Kd Eb Zeydin de 430da
(1038) veft ettii dnlrse, Mtrdiyye iinde Iraka gre farkllk arzeden grlerin,
erken tarihlerde deiime uramaya balad dnlebilir.
6. OTURUM
369
grebildiimiz kadaryla Kurnn zhirine muhlif olduu iin reddedilen hadisler, genelde baka bir delile de muhliftir. Baka bir adan ifade edilecek olursa
Kurn tahss ve takyd yetkisi verilen hadisler, genelde yet veya hadis cinsinden baka bir delil tarafndan da desteklenmektedir. Dolaysyla haber-i vhidin
Kurn tahsis veya takyd yetkisi Mtrdiyyede mutlak deildir.
Ebl-Berekt en-Nesefnin (. 710/1301), tahsis ve takyide cevz verenlerin bu
kurallar ilettiini ifade ettii mehur rnekler konusunda Mtrdiyyenin taknd
tavr bu konuda bir fikir verebilir. Nitekim Kurn hd hadisle takyid veya tahsis
edenlerin hilfna Mtrdyye mesel Kurndan kolaynza gelen yeri okuyun
1132
1133
yetini Ftihsz namaz olmaz hadisiyle tahsis etmez. mm Mtrdye
gre bu yetten anlalan, namazda kraatin farz olduudur. Kraat farzdr ancak yet
zhiri itibariyle kiiye, kolayna gelen yeri okuma hakkn vermektedir. Dier taraftan yet, kraat konusunda hafif ve kolay olan emretmektedir. Eer Ftiha okunmayan namaz geerli olmayacaksa, yetteki tahfif emrine uyulmam olur.
Baka bir ifadeyle yet kiiye bir tercih hakk vermekte ve kolay semesini
sylemektedir. Halbuki kraat olarak belli bir srenin tayin edilmesi bu muhayyerlik
ile eliir. Bu durumda ise yetin zhiri terkedilmi, yani haber-i vhide dayanarak
te`vl edilmi olur. Halbuki Hz. Peygamber bir baka hadisinde Ftihann okun1134
mad namaz eksik ve noksandr, tamam deildir buyurur. mm Mtrdye
gre bir namazn noksan eklindeki tavsifi, fsid yani geersiz mnsnda
olmayp, bu eksiklie ramen ciz yani geerli olduuna dellet eder. Nitekim Ftiha sresinin farz olmadna dellet eden dier baz rivyetler de vardr.
Mesel, Hz. Peygamberin kld bir gece namaznn btn kym, rk, secde ve
1135
kidesinde ayn yeti, Mide sresinin 5/118. yetini okumutur. Dier taraftan
Hz. Peygamber namaz gerektii gibi klamayan bir sahbye Dn tekrar kl; zir
namaz klm olmadn buyurmu ve nasl klmas gerektiini izh etmitir. Bu izh
1136
esnasnda da kolayna gelen yeri oku buyurmutur. Bundan da anlalan udur
ki, farz olan, u veya bu sre olmayp mutlak mnda kraattr.
1132 el-Mzzemmil 73/20.
1133 Bu hadis iin Bkz. Buhr, Ezn, 95; Mslim, Salt, 34-36; Eb Dvd, Salt, 136; Tirmiz,
Salt, 183; bn Mce, kme, 11; Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 428; Drim, Salt, 36.
1134 Bu hadis iin Bkz. Mslim, Salt, 38-41; Eb Dvd, Salt, 136; bn Mce, kme, 11; Ahmed
b. Hanbel, Msned, II, 241, 478.
1135 Bu yet Eer kendilerine azb edersen phesiz onlar senin kullarndr (dilediini yaparsn).
Yok eer onlar balarsan phesiz sen izzet ve hikmet sahibisin melindedir.
1136 Bu hadis iin Bkz. Buhr, Ezn, 95, 122; stizn, 18; Eymn, 15; Mslim, Salt, 45; Tirmiz,
Salt, 226; Nesa, ftith, 7; Eb Dvd, Salt, 148; bn Mce, kme, 72; Ahmed b. Hanbel,
Msned, II, 437.
370
MM MTRD ve MTRDLK
Mtrdiyye ayn ekilde zerine Allahn ad anlmadan kesilen hayvanlar

1137
yemeyin yetini Mslman ister ansn ister anmasn Allahn adyla keser
1138
1139
hadisiyle ; Oraya (Hareme) giren emn olur yetini Harem, hibir siyi
1140
1141
ve ktili barndrmaz hadisiyle tahsis etmemektedir.
Mtrdiyye, usln bir dier nemli meselesi olan Kitb ile Snnet arasndaki nesih ilikisi konusunda da mspet dnmektedir. Nitekim Mtrdiyyeye
gre mesel kblenin Beyt-i Makdise doru olmas, Kitb ile sbit husslardan
deildir. Bu mesele vahy-i gayr-i metluv ile sbit olmu, bylece Mslmanlar
ncekilerin snneti ile amel etmilerdir. Daha sonra bu hkm (Ey Muhammed),
yznn gkyzne doru evrilip durduunu gryoruz. Elbette seni, holanacan bir kbleye dndreceiz. (Bundan byle) yzn Mescid-i Harmdan ta1142
1143
rafa evir yetiyle neshedilmitir.
Mtrdiyyeye gre yetin, hadis tarafndan neshi de vkidir. Mesel,
Kurnda, kiinin lmeden nce ana-baba ve yaknlarna vasiyyette bulunmas
1144
emredilmi olmakla birlikte, bu yetin hkm daha sonra Allah her hak sahibi1145
ne hakkn vermitir. Dolaysyla vrise vasiyyet olmaz hadisiyle neshedilmitir. mm Mtrd bu bilgiyi aktardktan sonra kendilerine Size gre nesih ancak
mtevtir snnet ile mmkn olur. Bu hadis ise hd cinsindendir. Byle bir hadisle
nesih nasl ciz olur? eklinde bir itirz yneltildiini syler. Byle bir itirz yersiz bulan mm Mtrdye gre bu hadis rivyet ynyle hd olsa da kendisiyle
amel edilmesi asndan mtevtirdir. Kald ki, insanlar, vrise vasiyet olamayacanda icm etmilerdir. Nsih bir yet veya snnet olmadan insanlarn vrise vasiyeti terk zerinde icm etmeleri mmkn deildir. Buradan da, vasiyeti emreden
1146
mezkr yetin neshedildii sonucuna ulalr. Nitekim Mtrd ulemya gre
immlar da, aralarnda herhangi bir ihtilf olmakszn bu ynde fetv vermitir. Bu
1147
da haberin tevtr hak ve yetkisine sahip olduunu gsterir.
1137 el-Enm 6/121.
1138 Mtrdiyyenin bu konudaki kanaati iin Bkz. Mtrd, Te`vlt, II, 169-170; erh,
299a-299b.
1139 l-i mrn 3/97.
1140 Hadis iin mesel Bkz. Buhr, lim, 37.
1141 Mtrdiyyenin bu konudaki kanaati iin Bkz. erh, 137a-137b.
1142 el-Bakara 2/144.
1143 Mtrdiyyenin bu konudaki kanaati iin Bkz. mm Mtrd, Te`vlt, I, 101; erh, 51b.
1144 Bkz. el-Bakara 2/180.
1145 Hadis iin Bkz. Tirmiz, Vasy, 5; Eb Dvd, Vasy, 6; Nes, Vasy, 5; bn Mce, Vasy,
6; Ahmed b. Hanbel, Msned, IV, 186-187, 238-329; V, 267.
1146 mm Mtrd, Te`vlt, I, 128-129.
1147 Bkz. erh, 61b.
6. OTURUM
371
Kendilerine yneltilen itirz ve bu itirza verilen cevaptan, Mtrdiyyeye

gre Kurn neshedebilecek delilin ancak mtevtir olduu sonucu kmaktadr. Ancak, lafz veya mnev deil de muhtevs ile amelin yaygnlna
iret eden amel mtevtir snfna dhil edilip o kadar yaygndr ki, insanlar
rivyetine ihtiya duymamlardr denilmesi, hadisin sened itibariyle Kurn
neshedecek bir kuvvete sahip olmadn gsterebilecei gibi Mtrdiyyenin
bir rivyet malzemesi ile alakal hemen btn dikkatini metin ve muhtevya ynelttii mnsna da gelebilir. mm Mtrdnin bu hadis erevesinde yapt1148
Amel mtevtir, amel edilmeye en lyk haberdir aklamas
bu ikinci
ihtimli destekler mhiyettedir.
V. Deerlendirme
Btn bu bilgilerden hareketle ifade etmek gerekirse Mtrdiyyeye gre,
haber-i vhidin sbtunda phe vardr. Bu sebeple Kurn, akl, mtevtir veya
mehr haber, toplumdaki genel uygulama (umm belv), duyu organlar gibi
sbtunda phe bulunmayan verilere arz edilmesi gerekir. Bu verilerle elien
haber-i vhid ise red veya te`vl edilir. Ancak zellikle haber-i vhid ile ilgili bu
yaklamda dikkat eken baz hususlardan bahsedilebilir:
Bu noktada mezhebin, zellikle itikd konularda benimsenen sistem ile toplumun kabulleri ve beklentileri arasnda bir ikileme dm olduu dnlebilir.
Dolaysyla gelitirilen sistem bu noktada hadisin reddini gerektirse de, toplumun byk ekseriyetini oluturan kitlenin yani Ehl-i snnetin/Snnlerin eilim
ve beklentilerini gz ard edememilerdir, denilebilir. Bu sebeple Mtrdiyye,
ihtiyac snrl olsa bile hadise de mrcaat etmitir.
Mtrdiyye, byle bir erevede gndeme gelen hadis kullanmn sk denetim kurallarna balam ve itikd konularda hd haber delil olmaz; fikir
beyn ettii (tefsir, usl, fkh vb.) dier alanlarda ise had haber arz edilmeden kullanlmaz gibi, hadisin aleyhine gibi grnen iki prensip benimsemitir.
Bu prensipler neticesinde hadis bazen red ama genelde te`vl edilmitir. Ancak
bir hadisin, dinde asl kabul edilen delillere arz neticesinde byle bir haberin
vrid olmas ciz deildir denilerek reddedilip daha sonra farkl bir mnya
hamlinde eliki olduu da sylenebilir. Zir arz usl, bir hadisin gerekten Hz.
Peygambere ait olup olmadn tespit iin kullanlr. Hadis Kurna arzedildikten sonra reddedilirse, bunun mns bu hadis Hz. Peygambere ait olamaz
1148 Bkz. Te`vlt, I, 128-129.
372
MM MTRD ve MTRDLK
demektir. Zir Mtrdiyyenin de ifde ettii gibi, gayr-i metluv vahiy olan hadisin, kendisiyle ayn kaynaktan gelen Kurna muhlif olmas dnlemez.
Bu durumda, metluv vahye uymayan ve hadis olduu iddia edilen ifade, gerekte
hadis deildir. Bu sylendikten sonra yaplmas gereken, hadisin reddedilmesidir.
Eer hadisten Kurnn ilgili yetine muhlif olmayacak mnlar kma ihtimli
de varsa, arza bavurulmamaldr. Zir te`vl, mezkr ifdeye hadis gzyle bakldn yani Hz. Peygambere idiyetinin kabul edildiini gsterir. Buna ramen
hadisin Kurna arz, gerekten hadisin deil muhtemel mnnn daha dorusu
yorumun arz olacaktr. Dolaysyla durum, u mnya alrsanz, bu hadis Hz.
Peygambere aittir, fakat yle drseniz Ona ait olamaz noktasna gelir. Byle
bir yaklam ise sbjektiflik douracaktr. Mtrdiyye, Kurn veya baka bir
asla arz neticesinde reddettii bir hadisi ounlukla te`vl de etmitir.
Bu noktada te`vlin, sisteme uymayan hadisler konusunda Mtrdiyyenin
toplumsal deer ve kabullerle elimemek iin mrcaat ettii bir prensip halini ald sylenebilir. Yani burada dorudan bir kabullenme yerine hasmn veya
muhtabn bilgisi ve/veya hassasiyetleri dikkate alnarak bir deerlendirme yaplmakta, ayn vasatta buluulmaya allmaktadr, denilebilir. Hadis eer sisteme
uyuyorsa zaten problem yoktur. Bu gibi konularda Mtrdiyye zayf veya sahih,
hd veya mtevtir fark gzetmeden hadisi hemen metne dhil etmektedir.
Bu yaklam tarzndan Mtrd lim, hadis ile sistem arasndaki uyuma
azam dikkat sarf etmektedir. Burada nemli olan hadisin, dinde asl kabul edilen
bilgi kaynaklarna dayanlarak kurulup gelitirilen sisteme muhlif olup olmamasdr. Yoksa red veya te`vl edilen hadisler konusunda belirleyici olan husus,
hadisiler tarafndan tespit edilen usl kideleri deildir. Bir hadis sz konusu
olduunda hemen her zaman hatrlatlan temel bilgi, onun hd m, mehr mu
yoksa mtevtir mi olduu ve eer hd ise arz uslne bavurulmadan kullanlamayaca gibi uygulamaya dair hususlardr.
Btn bu artlar erevesinde hadis, mezhebin mrcaat ettii en nemli verilerdendir. Ancak nicelik itibariyle youn bir mracaat olsa da bir hadisin, hkm
bin edilen kaynak olarak kullanlmas ile bata Kurn olmak zere dier bilgi
kaynaklar vstasyla ulalan hkm teyid eder mhiyette kullanlmas arasnda
fark vardr. Kurnn hi deinmedii veya deinip ayrntsna girmedii konularda ve zellikle de fkh meselelerde, hadis kullanmaktan baka are yoktur.
Bu sadece Mtrdiyye iin deil herkes iin geerlidir. Dolaysyla bu durum
bir kiinin veya bir mezhebin hadise mrcaatnn nitelii konusunda l alnmamaldr. Bununla birlikte Mtrdiyyenin, hadisin Kurna muhlifmi gibi
6. OTURUM
373
grnd durumlarda te`vl , tahss, takyd ve nesih gibi kurallara ba vurduu

grlr. Bu durum hadisin, sistem iindeki yeri konusunda daha net fikir verecek durumdadr. Ancak bu gibi konularda Mtrdiyyenin hadise bavurmadan
nce meseleyi akln yardmyla ve Kurnn kendi iinde zd grlr. Dolaysyla bu gibi yerlerde zikredilen hadisler o konudaki hkmn bin edildii
kaynak olmayp teyit maksatl kullanlm grnmektedir. Yani hadise tannan
bu yetkiler, teoride kalm pratie dklmemitir. Ayrca hadise verilen bu gibi
yetkiler, mezkr terimlerin tad mn ile de yakndan alkal grnmektedir.
Zir Mtrdiyyeye gre bunlar birer tefsirden ibrettir. Kald ki, bu prensiplerin
uygulamasndan da ksa bir sre sonra vazgeilmi ve hd habere Kurn karsnda yetki tanmayan Hanef uslne dnlmtr.
Bununla birlikte hadis kullanmna zel bir gayret gsterilmi, bu malzemeden sarf- nazar edilmemitir. Bu kullanm, byk apta Kurn ve bazen de aklla
ulalan sonular teyid ve/veya okuyucuya o konuda vrid olmu hadislerin bulunduu mesajn vermeye ynelik grnmektedir. Nitekim btn bilgi kaynaklarn veya bir ksmn kullanmak suretiyle ulalan bir hkmn yer ald metinden,
hadisler ekilip kartldnda sonucun genellikle deimedii, mezkr hkmde
bir eksiklik olumad grlr. Yani metnin btnl iinde, bu malzemeye duyulan ihtiya snrl olup meselelerin byk oranda Kurn ve akl aracl ile
zme kavuturulduu grlr. Hatta bazen yetin delleti muhtemeldir, halbuki akln tek delleti vardr kural gerei yet de, akln verileri dorultusunda
te`vl edilir. Hadisin, Mtrdiyye kltr iindeki bu genel konumunu ortaya koyan bir dier husus da, teki bilgi kaynaklaryla dt gerek teruz durumunda, ibrenin daima hadisin aleyhine hareket etmesidir.
Aslnda bu yoruma farkl bir adan da baklabilir. Mesel, mezhep iinde
hadisin nemli bir yer tuttuu, ancak telaffuz edilmedii ve atfta bulunulmad
da sylenebilir. Zir Mtrdiyye, zellikle de fkh meselelerde yeri geldiinde
hadise duyulan ihtiyac aka ifde etmitir. Hatt baz kelm konularda dellin
hadis olduu sylenmitir. Ancak bu duruma, zikrettiimiz bak asn delillendirecek kadar sk rastlanmaz. Kald ki, zellikle fkh konularda Mtrdiyyenin
dell ald ey, hadis deil uygulama olmutur. Hadis de bu uygulamann formle
edilmi eklidir. Fukahnn genel gr budur, mmenin kanati bu ekildedir, mmet byle kabul etmitir ifdelerinden sonra bu grn asl falan
hadistir eklinde gnderme yaplan hadislerde olduu gibi, grnme kan da
hadis olmaktadr.
374
MM MTRD ve MTRDLK
TARTIMA
Prof. Dr. lyas elebi

Kelm literatrnde hadislerin kullanmyla ilgili zaman zaman itirazlar ykseltilerek yle deniliyor: Kelmclar bir taraftan mtevtir olmayan haberleri
kullanmyorlar, bir taraftan da zayf haberlere kelm kitaplarnda yer veriyorlar.
Bu tespit dorudur. Kelm literatrnde zayf, hatt kelm- kibr ve atasz kabilinden hadis olmayan szler bile kullanlyor. Bu tr haberlerle ilgili yle l
bir tasnif yaplyor:
1. Bir iman esas Kurn- Kerm tarafndan vaz edilmi ise, o konuda hadisleri ve haberleri kullanmak, sadece onun daha iyi anlalmasn salamak ve
tefsir etmek iin sz konusudur. Onun iin de bu balamda kullanlan haberin
veya hadisin mtevtir olmas art aranmamaktadr. Zten Kurn- Kerm sz
konusu esas belirlemi olup konunun daha vuzha kavumasn salamak iin
haber kullanlmaktadr. Genelde zayf olarak grlen haberlerin yer ald kontekstler bu konumdadr.
2. Kurn- Kerm ile teruz eden bir muhtevya sahip olan hadisler peinen
reddedilmektedir. Kelmclar Kurnla atan ve ona zt den haberleri almayz diyorlar.
3. Kurn- Kermde olumlu veya olumsuz olarak yer almayan ve yeni bir
iman esas vaz eden muhtevya sahip hadislere gelince, kelmclar bu tr hadislerin mtevtir olmasn art kouyorlar. nk ortaya atlan inan esas hakknda
Kurn- Kermde mspet veya menf herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Vaz
edilecek olan yeni esasn mesnedinin (hadisin kaynann) mutlaka mtevtir olmas gerekir diyorlar. Tevtr art burada isteniyor. Teekkr ederim.
6. OTURUM
375
20. TEBL
MTRD NN BLG TEORSNDE TEVTR
Dr. Dale J. Correa
New York niversitesi / ABD
ZET
Bu tebli, Mtrdnin kelm ve tefsirinin arkaplanndaki kavramsal ereveyi ele almay ve yeniden deerlendirmeyi hedeflemektedir. Bir baka ifadeyle
onun hermnitik metodunun epistemolojik temelini ele almaktadr. Kitbt-Tevhd
ve Te`vltl-Kurndan hareketle mm Mtrdnin, Mtrdyyeye mensup
olmayan daha sonraki limlerin bilgi teorilerinin geliiminde pek de bilinmeyen bir
etkiye sahip olup olmadn tartmaya amaktadr. Onun kelm bilgi teorisindeki
sem/akl gibi kavramsal gelimeler byle bir etkiye sahip olmutur.
Burada en dikkat ekici vasta, haber-i mtevtir veya tevtrdr. Tevtr
ifadeleri daha sonraki kelm ve hatt usul-i fkh limleri tarafndan olaylar hakknda sadece haber deil- bilgi aktarmak iin kullanlmaktadr. Bu almada
mm Mtrdnin tevtr kullanm konusundaki aratrmalarm, onun Kurn
ve snneti bilgi kayna olarak kullanmas konusunda derinlemesine bilgi vermektedir. Mtrdnin tevtre yaklam, kelm epistemoloji ve Te`vltlKurn konusundaki almalarn ktl dikkate alnarak aydnlatlmaya allacak, ayrca mm Mtrdnin bilgi teorisinin giri mhiyetinde de olsa- ortaya
konulmasna allacaktr.
THE VEHICLE OF TAWTUR IN AL-MTURDS EPISTEMOLOGY
Dr. Dale J. Correa
New York University / USA
SUMMARY
This paper will address and reevaluate the conceptual framework behind
Imam al-Mturds work in kalm (theology) and Qurnic exegesis: namely,
the epistemological basis of his hermeneutic technique. I argue on the basis of
Kitb al-Tawhd and pertinent discussions in Tawlt al-Qurn that al-Mturd
376
MM MTRD ve MTRDLK
had a generally unrecognized influence on the development of later non-Mturd

Muslim scholars epistemologies, which stemmed from conceptual developments
such as the vehicles of the sam/aql binary of his theory of kalm knowledge.
One of the most notable vehicles of this binary is al-khabar al-mutawtir, or
tawtur. Tawtur statements are considered by later scholars of kalm and even
ul al-fiqh (legal theory) to impart knowledge of not just information about
events that the statements describe, and so my investigation of al-Mturds treatment of tawtur provides insight into how he deals with issues inherent in the
use of the Qurn and Sunnah as bases of knowledge. Considering the relative
dearth in scholarship on al-Mturds approach to tawtur, his theological epistemology, and the Tawlt al-Qurn, this paper aims to begin elucidating the issues
inherent to these studies, while providing a coherent, if only prefatory, picture of
al-Mturds theory of knowledge.
Introduction
Human beings quite naturally take knowledge for granted in their daily lives.
We know where we live and work, we know our names. We also know events
for which we are or were not present; for example, we know the sun rises in the
east and sets in the west, whether or not we watch the sun follow its course; we
know groups of people came to the continent now known as North America and
set up colonies; we know there is in the world a city called Beijing although we
may not have been there. Ab Manr al-Mturd (d. 333 AH), the subject of our
inquiry, knew God exists, that Muammad was His prophet, and that Muammad
brought the message of the Qurn, even though he was not a witness to the events
of Muammads life. Al-Mturds religious knowledge, and that of his contemporary Muslim community for that matter, was predicated on events that none of
them had personally experienced. How did they have this knowledge how did
they know? Particularly in his works on the Qurn and Islamic theology topics
that beg the question of how we know what we know - al-Mturd deals with
these epistemological issues.
The revelation of the Qurn occurred in time, and we gain knowledge of its
revelation in time as well. The exegesis of a revelation in time, as well as the material connected to the exegesis, involves constructing a hermeneutical framework that
can deal with material that conveys knowledge of the past event of revelation, and,
in this case, the Prophet Muammads lifetime. A dispositional quality associated
6. OTURUM
377
with such material is tawtur, a subject of study in the Islamic disciplines of kalm
and ul al-fiqh, and less so in adth. Tawtur literally means recurrence, or
1149
succession at short intervals and tawtur reports (al-akhbr al-mutawtir) are
considered to impart knowledge of the events that the reports describe. Because
of these reports function in the conveyance of knowledge and of the difficulty
scholars have in agreeing on the definition of a complex term such as tawtur, an
investigation of al-Mturds treatment of tawtur provides insight into how he
deals with issues inherent in the use of exegetical material, e.g. the Sunnah, as a
source of knowledge. Moreover, it also permits us to better understand the Qurn
and Sunnah as sources of knowledge in his work on kalm and ul al-fiqh.
Very little has survived in the way of a cohesive ul al-fiqh from al-Mturd.
However, if we suppose that ul al-fiqh and kalm share fundamental intellectual
1150
concerns, we can similarly suppose that al-Mturd treats the concept of tawtur
in Kitb al-Tawd as he would in a work of ul al-fiqh. Furthermore, we can trace
al-Mturds treatment and application of tawtur in a hermeneutical framework
in his Tawlt al-Qurn. Of particular concern is how al-Mturd employs alkhabar al-mutawtir in his exegesis of a text that is itself believed to have been
transmitted as a tawtur report. Observing al-Mturds definition and treatment
of tawtur, as well as its ramifications in an application such as Qurnic exegesis,
allows us to begin evaluating his approach to the categories of knowledge attainable from the Qurn and Sunnah as sources of knowledge. The dispositional quality
tawtur is our window to these categories in his epistemology.
Our inquiry begins with al-Mturds discussion of akhbr (reports) in the
section on the sources of knowledge in Kitb al-Tawd. We then move to examine some of the principal occurrences of khabar and al-khabar al-mutawtir in
Tawlt al-Qurn, particularly in the case of the crucifixion of the prophet Jesus.
Throughout, we will evaluate al-Mturds application of tawtur in light of his
theoretical treatment and begin to construct an epistemological framework based
on our findings. This will be particularly pertinent to our discussion of the echoes
of al-Mturds theological epistemology in the works of later scholars.
1149 Bernard Weiss, Knowledge of the Past: The Theory of Tawtur According to al-Ghazl,
Studia Islamica 61 (1985): 86.
1150 The appearance of the term tawtur in both kalm and ul al-fiqh literature leads us to believe there would be overlap in the treatment of the concept. Furthermore, Aron Zysow has
demonstrated the theologizing of ul al-fiqh in Transoxania al-Mturds time as well as subsequent generations; see Aron Zysow, Mutazilism and Mturdism in anaf Legal Theory,
in Studies in Islamic Legal Theory, ed. Bernard Weiss (Leiden: Brill, 2002), 235-265.
378
MM MTRD ve MTRDLK
Al-Akhbr
Sources of Knowledge
Al-Mturd delineates three sources of knowledge: that which is perceived
1151
(al-iyn), reports (al-akhbr), and speculation (al-naar). He divides reports
into two types, although it is not clear until the end of the discussion that the two
types are akhbr al-rusul (reports of the prophets) and al-khabar al-mutawtir (the
1152
recurrent report). Al-Mturd explains the necessity of reports as a source of
knowledge in that a man is ignorant of certain information without the assistance
of reports; for example, he is ignorant of his lineage, his name, his essence, the
1153
name of his substance, and the names of everything.
He asks rhetorically,
How is he to attain knowledge with what reaches him from that from which he
was absent? Or when does he know what by which [exists] his means of life and
1154
sustenance? All of that reaches him by report. He continues, arguing that a
person who denies the necessity of reports as a source of knowledge cannot perceive the things that are not fully understood through mental exercise except by
1155
speaking them and listening to them. He demonstrates the necessity through
an argument with this unnamed opponent who denies reports as a source. AlMturd reasons that the opponent, when he reverts back to his statement denying
reports after being questioned on the subject, has accepted the report and only
1156
needs to be told it again. Similarly, the opponent who denies the perceivable as
a source of knowledge, when questioned and reverts back to his denial, knows the
veracity of the perceivable as a source of knowledge but is confused. If he gives
in, we are free to abuse him because he cannot react angrily or unreasonably. That
would require the pronouncement of our action (e.g. explaining his perceived pain
1157
of being struck) which is communicated by report.
Al-Mturd concludes this section of argumentation by stating that our
arrat al-aql (irresistibility of reason) is what necessarily accepts knowledge
from reports. He deals with the arrah mechanism of conveying knowledge further in his treatment of the akhbr al-rusul, which similarly must be accepted by
the irresistibility of reason. However, the reason for their immediate acceptance
1151 Ab Manr al-Mturd, Kitb al-Tawd, ed. Bekir Topalolu and Muhammed Arui
(Istanbul: Irad Kitap Yayn Datm, 2007), 69.
1152 Kitb al-Tawd, 70-71.
1153 Kitb al-Tawd, 70.
1154 Ibid. All translations are my own unless otherwise indicated.
1156 Ibid.
1157 Ibid.
6. OTURUM
379
is the clarifying signs that accompany the prophets in order to establish their veracity (idq). No report is more obviously true than the reports of the prophets,
and no report more readily assures the heart of its audience and confuses more the
1158
opponent who is struck by the irresistibility of the knowledge from such a report.
The second type of khabar, however, which he does not classify but which the
editor refers to as al-khabar al-mutawtir, requires naar, or speculation, because
1159
it does not bear any evidence of veracity or proof of immunity from error.
The point of differentiation is the manner in which the veracity of the statement is made evident. The divine proof of the prophets prophethood that accompanies them is the instrument by which the khabar is introduced to the human aql
upon hearing and triggers the arrat al-aql to accept the khabar as true as well
as to accept the knowledge contained therein. However, in the case of al-khabar
al-mutawtir, the veracity of the transmitters is not verified by any such proofs.
Al-Mturd explains:
If the like of [this report] is from among those that bear no falsehood at all,
then the person to whom it is ascribed [i.e., the initial testifier] must have born the
duty of witnessing the speech act from one whose immunity from error has been
made evident by a proof. That is the description of al-khabar al-mutawtir: the
reason being that any one of them [i.e., the transmitters] even if there is no evidence of his immunity from error the report from them, if it reaches that limit, its
veracity manifests, and the immunity from error of its like is established against
falsehood even though the opposite of this is possible in every [way one can conceive of]. Such is what is said about that the path of which is ijtihd (independent
legal reasoning) even if the error and mistake of each is possible on its own, they
wouldnt agree except with whom helps them to that in order to make manifest
its truth, since opinions do not point to it after the differentiation of desires and
the variance of aims for the very one possessing the view without the divine help
(luf) of the Mighty and the Praiseworthy who controls the manifestation of His
1160
Truth and His Creations immunity from error as He wills.
From this passage, we can discern several characteristics, which in turn produce a set of conditions that define the quality of tawtur. Although at first it
seems that only a person immune from error can initiate a tawtur report, alMturd elaborates that a person with no evidence to support their trustworthiness can initiate a report based on their witnessing a person immune from error
1158 Ibid.
1159 Ibid.
1160 Kitb al-Tawd, 71-72.
380
MM MTRD ve MTRDLK
making a statement, and that report will gain veracity through circulation and thus
qualify as tawtur. He indicates that there is a certain upper limit of transmission,
a critical mass of instances of transmission and transmitters, which brings out the
veracity of the report and demonstrates that it is tawtur. The existence of such
a report creates the possibility of a parallel situation for other reports of similar
origin and transmission to be tawtur.
Additionally, although the opposite situation is possible that a report becomes widespread and its tawtur quality becomes apparent, but the report is a lie
this would not happen in reality because the people would not agree on a report
except with Gods luf. God is involved in the process and controls the manifestation of His truth, which is in this case conveyed by the tawtur report.
Thus, we can discern the following conditions for the tawtur report:
1. The report must originate with a person who is immune from error making
the statement (which becomes the report);
2. The person who relates the report of the statement from the one immune
from error (the testifier) must physically witness the statements pronouncement;
3. The report must reach a certain limit of transmission in order for its veracity to manifest;
4. Only a report supported by Gods luf will manifest truth, and moreover,
will manifest Gods truth. His luf appears in the form of the immunity from error
of the person making the statement, or the agreement of the masses on the transmission of a given report.
It appears that in al-Mturds schema all tawtur reports begin from a statement made by someone who is immune from error. The veracity of the person
making the statement must already be established before the report can be considered tawtur unlike the transmitters of the report whose trustworthiness may
not be established at the time of their transmitting the report, but upon the report
becoming sufficiently widespread, becomes manifest. In other words, al-Mturd
does not permit a way to compensate for a lack of immunity from error of the
person making the statement like he does for the transmitters.
It becomes clear in the following section on the final division of akhbr, what
the editor calls khabar al-wid (singular report), that the person who is immune
from error is a prophet (nab al-ramah), and that reports not based on the state-
6. OTURUM
381
1161
ment of a person who is immune from error are admitted in al-Mturds schema.
While we may have surmised from al-Mturds discussion of akhbr that those
immune from error are prophets, the theoretical possibility that God could bestow immunity from error on whom He pleases existed until al-Mturd provided
this clarification. Therefore, it may be appropriate to categorize the akhbr of
al-Mturd into the prophetic and non-prophetic, in terms of the origins of the statements that become reports, and within the prophetic reports into reports transmitted by prophets and those transmitted by people who have no immunity from
error. The akhbr al-rusul are those prophetic reports transmitted by prophets, and
al-khabar al-mutawtir is a report of a statement made by a prophet, transmitted
by people who are not immune from error.
Furthermore, we find from al-Mturds discussion of khabar al-wid in
1162
comparison to al-khabar al-mutawtir that the latter obligates knowledge. Alkhabar al-mutawtir, therefore, must impose upon the human arrat al-aql in a
manner similar to that of the akhbr al-rusul, obligating knowledge to obtain in
the audience. Tawtur is in this sense a dispositional quality, allowing for the obtainment of knowledge upon the occurrence of the appropriate circumstances (the
four conditions listed above). However, the type of knowledge imparted is in its
origin from prophets and inevitably is primarily religious knowledge. It is possible that prophets made statements regarding historical phenomena, or observations
of society. Nevertheless, it is interesting to note that al-Mturd allows for only
reports originating in a strictly religious context to obligate knowledge, whereas
reports from people other than prophets, regardless of the subject matter, must
be worked on in order to determine their qualities. Al-Mturd requires that the
transmission of such non-prophetic statements be scrutinized through ijtihd and
naar in order to determine whether they are valid or should be omitted. However,
whether they are useful or not, these reports do not give humans recourse to full
1163
knowledge on their basis.
Application in Refutation: al-Warrq and Ibn al-Rawand

In his discussion of Ibn al-Rawands (d. 298 AH) writing on al-Warrq (d.
247 AH), al-Mturd applies his understanding of tawtur to a refutation of the
assertion that the transmission of the Qurn is a khabar al-ad (a synonym for
1162 Ibid.
1163 Ibid.
MM MTRD ve MTRDLK
382
1164
khabar al-wid). Al-Mturds refutation provides more detail on the process

and character of the transmission of a tawtur report, arguing that the Qurn was
transmitted successively sufficiently, indicating with the doublet kfatan an
kfatin that successive sufficient numbers of transmitters transmitted the Qurn
1165
through the generations. Thus, we can define the limit of transmission in the
third condition of tawtur: that a report must be transmitted successively by a
sufficient number of people at each level of transmission in order for its veracity
to manifest.
Al-Mturd also describes how al-Warrq calumniates the quality of
tawtur itself by arguing that the transmitters of a tawtur statement are likely
to make mistakes in their transmission if they are far from the source of the statement in time and place, and that if they are close, the practice of [tawtur]
1166
is not possible except for a short duration. Al-Mturd responds citing Ibn
al-Rawands reply that al-Warrq is ignorant of the gatherings of scholars presumably where the reports would be shared and transmitted and through them,
the wide distribution of reports to the point that very little is unknown by those
further away, almost preferentially in comparison to those closer to the source of
1167
the original report.
In his own refutation of al-Warrq, al-Mturd likens the tawtur transmission of reports from the prophets to reports of the Muslim conquests and the
death and victories of kings. In particular, he explains that a report of such grave
importance as the murder of a king would be disseminated by arrah meaning,
with such irresistibility to human reason that no one would deny it until, even if
1168
the people were to want to hide it, they would not be able to do so. Likewise,
reports of a nature beyond normal circumstances, such as the coming of a prophet,
become widespread in areas of the world far removed from the original location
of the report. Al-Mturd argues this was the case of the Prophet Muammad,
whose reports are so well distributed that one cannot go to a distant corner of the
1169
world without finding evidence of his reports there. Reports of this type do
not dissipate easily, so the likelihood that they were transmitted by a single, weak
chain of transmitters (as opposed to a sufficient, critical mass of transmitters at
each level of transmission) is very low.
1164
1165
1166
1167
1168
1169
Kitb al-Tawd, 270.

Ibid.
Ibid.
Ibid.
Ibid.
Kitb al-Tawd, 271.
6. OTURUM
383
Al-Mturds refutation of al-Warrq reveals more about the character of the

original statement of the report, the circumstances surrounding its pronouncement,
and the knowledge it contains. Tawtur reports, it seems, have their origins not
only in the statements of prophets (the first condition of tawtur), but their being
prophetic statements itself makes them irresistible to transmission. This notion is
similar to the irresistibility of akhbr al-rusul for human reason; however, in this
case al-Mturd intends not just the conveyance of knowledge from these reports,
but their transmission over time and space as well. The conveyance of knowledge is
part of the transmission, but the repetition of the transmission that is, the fact that it
continues over time and space applies the irresistibility of these reports in a further
context. It is not just the source of the reports (statements of prophets) that obligates
knowledge in the audience, but also the category of knowledge contained therein
and transmitted that obligates its obtainment in the audience. This supports the fourth condition of tawtur that only a statement supported by Gods luf will manifest
truth and therefore, knowledge for the audience. The truth bestowed on the statement from God through divine communication with the prophet gives the report of
the statement the irresistibility characteristic of tawtur reports. Transmitters other
than the prophet do not experience the divine communication of knowledge, but
they are subject to the arrah. Thus, we may conclude that the knowledge transmitted in tawtur reports is arr irresistible, immediate, and passively acquired.
Akhbr in al-Mturds exegesis

The Mutawtir Quality of a Khabar al-d
In his discussion of Q 2:180 in Tawlt al-Qurn and the associated legal
issue of whether a person can specify an heir for any part of his/her estate, alMturd treats the arguments for the abrogation of the verse by a prophetic report.
The verse appears to establish that a person may designate heirs, but the prophetic
report prohibits this. He explains that there are two views on the matter, one of
which is that the prophetic report is khabar al-d, a report that cannot abrogate
1170
other reports let alone a verse of the Qurn. According to al-Mturd, the group professing this opinion argues that in terms of transmission, the report is d,
whereas in terms of the knowledge of its validity, it is mutawtir. Al-Mturd
agrees that this is a possibility, because it happens that a mutawtir report will
be known by one generation, but only its associated action will be known by the
1170 Ab Manr al-Mturd, Tawlt al-Qurn, ed. Ahmet Vanlolu and Bekir Topalolu
(Istanbul: Mizan Yaynevi, 2005), 1:333.
384
MM MTRD ve MTRDLK
1171
following generation. The report itself may be considered d thereafter, but

the reslting practice is so widespread and agreed upon that it is mutawtir. He
cites the case of the prophetic report prohibiting the flesh of predatory beasts and
birds with talons, which is d in its transmission but mutawtir in its observance
1172
and peoples knowledge of its validity, as an example of this situation.
Al-Mturd herein provides another method for the conveyance of knowledge from a mutawtir report, as well as another evaluation of a concepts tawtur
quality. We find that a concept may be mutawtir not strictly because of the character of its transmission as a report, but also because of the character of its enforcement. The mutawtir report forbidding the flesh of predatory beasts and birds
with talons may have been circulating for some time, but by al-Mturds generation, only the mutawtir enforcement of the prohibition existed. Tawtur applies,
therefore, not only to statements made in the past, but also to actions reslting
from statements made in the past. Furthermore, the knowledge obtained from the
mutawtir report accompanies the mutawtir action once the report has lost its
tawtur status. The knowledge is thus conveyed in the action, and is still arr
in that it is irresistibly and passively acquired. The widespread acceptance and
enforcement of the action precludes the necessity for speculating as to its validity.
Lastly, the source of the knowledge conveyed in the action is still the knowledge
from the mutawtir report. Although the verbal report may have lost popularity,
the knowledge originally obtained from the report itself does not transfer to a different source, or create a new source, upon the loss of the verbal aspect.
Tawtur in this instance plays an important part in the exegesis of the verse: Based on his evaluation of the possibility of an d transmission, and a
mutawtir enforcement, al-Mturd concludes that the verse is abrogated by the
1173
prophetic report. We observe in this case that al-Mturds understanding of
the sources of religious knowledge, and their interaction in legal theory, affects
his interpretation of the verse, as well as the report, on the legal level. Al-Mturd
has an established hierarchy of religious knowledge in which an d prophetic
report can abrogate the legal effect of a mutawtir verse of the Qurn based on
the mutawtir enforcement of the reports associated action. Thus, we may add to
the third condition of tawtur that not only the successive, sufficient transmission
of the report manifests the reports veracity, but also that the widespread enforcement of the reports associated action has the same effect.
1171 Ibid.
1172 Tawlat al-Qurn, ed. Vanlolu/Topalolu, 1:333-334.
1173 Tawlat al-Qurn, ed. Vanlolu/Topalolu, 1:334.
6. OTURUM
385
A Mutawtir Falsehood
Possibly the most dogmatically and theologically pertinent exegetical discussion of a khabar mutawtir is in Q 4:157-158: They said, Verily, we killed
Jesus Christ, the son of Mary, the Messenger of God; but they did not kill him,
nor crucify him, but it appeared [that way] to them. Certainly those who differ on
it doubt it and have no knowledge of it except to follow suspicion; they certainly
did not kill him / Rather, God raised him up to Him; God is Mighty, Wise. AlMturd explains that some people hold two opinions on this verse. The first,
the opinion of some of the Sophists, is that those referred to in the verse who
believe they killed and crucified Jesus probably erred or were mistaken in their
1174
witnessing of the events. The second opinion, of some of the Mutalizah, is
the possibility that the mutawtir report of these events was based on false or
1175
erroneous reports. According to al-Mturds theoretical framework in Kitb
al-Tawd, a mutawtir report is incapable of falsehood. Knowledge does not obtain falsely, nor can knowledge especially arr knowledge created by God be
false. The basis of the reports in falsehood would invalidate the possibility of the
tawtur quality for al-Mturd.
Al-Mturds Mutaliz opponents do not present a strong argument, but ask
rhetorically following the elaboration of the Sophists argument that the senses
can err, What prevents mutawtir reports from possibly emerging falsely and er1176
roneously too? Al-Mturd responds quoting others explaining that the report
of the murder of Jesus only spread among six or seven of those mentioned in the
Qurnic narrative, which attains the level of a khabar d. It appears that this is
al-Mturds opinion on the matter, and because akhbr al-d do not obligate
knowledge in al-Mturds schema, this sufficiently dismisses the false tawtur
1177
issue.
However, he continues to refute the Mutaliz claim with an elaboration on
the possibilities for deliberate human collusion to misinform others. Al-Mturd
argues that those who entered the home searching for Jesus in order to kill him,
once they realized they could find no trace of him, decided to claim they had
killed him. They did not want to admit the greatness of the sign of his message
1174
1175
1176
1177
Tawlt al-Qurn, ed. Mehmet Boynukaln and Bekir Topalolu, 4:100-101.

Tawlt al-Qurn, ed. Boynukaln/Topalolu, 4:101.
Tawlt al-Qurn, ed. Boynukaln/Topalolu, 4:102.
Ibid; wa al-khabar al-ladh kn intishruhu bi-dhlika al-qadar min al-adad huwa min
akhbr al-d indan, The report whose distribution by that amount in number, we consider it among the akhbr al-d.
386
MM MTRD ve MTRDLK
1178
inherent in his mysterious disappearance from the home. Their report, therefore, was an obfuscation of the true report (tashbh khabar) that they committed
1179
against others in their community. If this is possible, then they did not mistake
what they saw and their senses were in good working order (contrary to the Sop1180
hists contention).
It is worth noting that al-Mturd does not respond to his opponents argument that this report spread among the Jews and Christians as a khabar mutawtir
by eliminating Jews and Christians as transmitters of mutawtir reports. Instead,
he addresses the people to whom the verse refers, who believed they killed Jesus,
and assigns any falsehood to their collusion. This is significant because, although
al-Mturd had the opportunity to make al-khabar al-mutawtir a report transmitted only by Muslims, he did not do so. Confessional identity is not a condition
for a transmitter of a mutawtir report; rather, al-Mturds emphasis is on the
demonstrated veracity of the transmitters by sufficient distribution of the report.
Al-Mturd also confirms in this refutation that only a true report can obligate
knowledge in its audience. If those who believed they had killed Jesus were telling the truth, or were correct in their belief, then knowledge would have occurred
for the audience of that report. Instead, as Q 4:157 relates, the audience differs on
it, doubts it, and has no certainty as to its truthfulness.
Conclusions
Following the process of transmission from start to finish, and bearing in
mind the additions and alterations we made to al-Mturds theoretical framework on the basis of Tawlt al-Qurn, the conditions of tawtur are as follows:
1. The report must originate with a person who is immune from error making
the statement (which becomes the report);
2. The person who relates the report of the statement from the one immune
from error (the testifier) must physically witness the statements pronouncement;
3. The report must reach a certain limit of transmission successive and sufficient distribution at every level of transmission - in order for its veracity to manifest; or, the reports associated action similarly must be sufficiently widespread
in practice;
1178 Ibid.
1179 Ibid.
1180 Ibid.
6. OTURUM
387
4. Only a report supported by Gods luf will manifest truth, and moreover,
will manifest Gods truth. His luf appears in the form of the immunity from error
of the person making the statement, or the agreement of the masses on the transmission of a given report. His luf makes the report true by giving the knowledge
imparted by the report a arr character.
The proof of a reports tawtur quality is in the veracity that manifests as a
reslt of these conditions. We cannot know a reports tawtur character until this
veracity becomes evident. In this way, tawtur is particularly appropriate for discussions of knowledge of past events because it forces us to consider the entirety
of the process of transmission and to deal retrospectively with such reports.
Just as the veracity of the report is the proof of its tawtur quality, its acceptance by the human arrat al-aql is evidence that the character of the knowledge imparted by the report is arr. Al-Mturd does not explicitly describe
the knowledge imparted by the report in this way, but it is clear from his discussions that the knowledge is acquired passively and irresistibly by the audience.
Similarly, Ab mid al-Ghazl (d. 505 AH), writing on the mainstream ShfAshar view of tawtur, argues that not only is the reports basis in knowledge
(ilm) rather than opinion (ann) a condition of tawtur, but also that the know1181
ledge must be arr.
This is a more nuanced understanding of the epistemological process outlined by al-Mturd. Although al-Mturd does not explicitly state that the report
must be based on knowledge and not opinion, as we noted in his discussion of the
report of Jesus crucifixion, one of his explanations for the spread of the report is
that a group obfuscated the true report. The report they circulated was based on
a falsehood, and failed to manifest as mutawtir. Furthermore, al-Mturds first
condition is that the report be based on the statement of a person who is immune
from error, and thus produces only true statements. Combining these notions that
the false basis of a report will not lead to a mutawtir report, and that the original
statement maker must be immune from error we can argue that the basis of alMturds tawtur is knowledge and nothing less.
Moreover, both al-Mturd and al-Ghazl contend that the knowledge imparted by al-khabar al-mutawtir is arr. Al-Ghazl explicitly states that this
is the case, but we can surmise from al-Mturds theoretical discussion that the
knowledge must be arr. For both, the knowledge must bear this characteristic
1181 Ab mid al-Ghazl, al-Mustaf min Ilm al-Ul, (Bayrt: Dr al-dir, 1970), 134.
[Originally printed: (1322 AH) Blq: al-Mabaah al-Amriyyah]
388
MM MTRD ve MTRDLK
in order to be transmitted as a khabar mutawtir. arr for al-Ghazl means

1182
that the report is based on knowledge perceived by the senses; similarly, alMturds second condition holds that an eyewitness of the original statement
must make the report.
Al-Ghazl and al-Mturd also hold a similar condition on the manner
of transmission of the mutawtir report. In his mature work on ul al-fiqh, alMustaf min Ilm al-Ul, al-Ghazl writes that the report must be transmitted
by a kmil (sufficient) number of transmitters, and must fulfill this and the afo1183
rementioned conditions at each stage of the transmission process. Al-Mturd
writes that the report must be transmitted kfatan an kfatin, successively and
sufficiently through the generations. Although his diction is ambiguous, it is plausible that al-Mturd similarly imagines that all of the conditions of the tawtur
statement must hold throughout the process of transmission. Finally, al-Ghazl
and al-Mturd both argue that God has a role in certifying the tawtur quality of
1184
the report.
While it is not necessarily the case, we can argue from the abovementioned
similarities that al-Ghazls treatment of tawtur represents, in many ways, a nuanced development from that of al-Mturd. Al-Ghazls explanations are more
direct and specific as to what constitutes a condition of tawtur. However, alGhazl is vague as to what kind of knowledge is conveyed in a khabar mutawtir.
He is clear that the character of this knowledge is arr, irresistible to the audience, and based on the senses. Nevertheless, he does not tell us who is responsible
for the original statement or event witnessed. Perhaps he was deliberately vague
in order to construct a truly abstract theoretical framework, but it is intriguing
that al-Mturd takes the time to specify the origin of the statement that becomes
the mutawtir report, whereas al-Ghazl neglects to do so in his comparatively
lengthy treatment of tawtur.
For al-Mturd, the mutawtir report is a source of knowledge because
tawtur guarantees the obtainment of knowledge in the audience upon the occurrence of certain conditions. In this way, tawtur is a dispositional quality. Moreover, the tawtur quality is influential in the hermeneutical approach to scripture, particularly in the application of scripture considered akhbr as a source of
knowledge for the law. It is noteworthy that the Islamic intellectual tradition gives
1182 Ibid.
1183 al-Ghazl, 134-138; see also Weiss, 88-89.
1184 Al-Ghazl, 134: It was in the power of God Most Great to create for us knowledge through
their report, even if it was on [the authority of] ann; but this is not Gods habit.
6. OTURUM
389
testimony in the form of al-khabar al-mutawtir its due as a source of knowledge,

and particularly that it oftentimes transcends religious boundaries of knowledge.
In the case of al-Mturd, even though he specifies that the mutawtir report must
originate from a prophetic statement, he does not allow confessional identity, or
the limitation of the prophetic statements to Muammad, to enter his tawtur framework. Al-Ghazl demonstrates that later scholars, even of different legal and
theological leanings, developed this tendency in al-Mturds treatment and extracted the prophetic element from tawtur.
Works Cited
al-Ghazl, Ab mid. al-Mustaf min Ilm al-Ul. Bayrt: Dr al-dir,
1970 [Originally printed: (1322 AH) Blq: al-Mabaah al-Amriyyah].
al-Mturd, Ab Manr. Kitb al-Tawd. Edited by Bekir Topalolu and
Muhammed Arui. Istanbul: Irad Kitap Yayn Datm, 2007.
al-Mturd, Ab Manr. Tawlt al-Qurn. Edited by Ahmet Vanlolu
and Bekir Topalolu. Istanbul: Mizan Yaynevi, 2005, vol. 1.
al-Mturd, Ab Manr. Tawlt al-Qurn. Edited by Mehmet Boynukaln and Bekir Topalolu. Istanbul: Mizan Yaynevi, 2005, vol. 4.
Weiss, Bernard. Knowledge of the Past: The Theory of Tawtur According
to al-Ghazl. Studia Islamica 61, 81-105.
Zysow, Aron. Mutazilism and Mturdism in anaf Legal Theory. In Studies in Islamic Legal Theory, edited by Bernard Weiss, 235-265. Leiden: Brill,
2002.
7. OTURUM
Bakan :
Prof. Dr. Mehmet ERKAL ........................................................

Tebliciler :
Prof. Dr. Ali Durusoy .............................................................

MTRD KELMCILARIN MANTIA YAKLAIMI
Do. Dr. Hasan Hacak ............................................................

MTRD KELMI VE HANEF FIKHI: MTRDLN
LEM ANLAYIININ HANEF FIKHIYLA LKS
Do. Dr. Murteza Bedir ..........................................................

Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi
MTRD FIKIH USL : Gerek mi? Kurgu mu?
Dr. Belksm el-Gl ...............................................................

rika niversitesi, Birleik Arap Emirlikleri
MM MTRDNN SLM NANCINI
TEMELLENDRMEDEK METODU
21. TEBL
MTRD KELMCILARIN MANTIA YAKLAIMI
Prof. Dr. Ali Durusoy
Bize gre Mtrid kelmclarn manta yaklamlarnn; slmn doup
yaylmasndan sonraki sekiz, dokuz ve onuncu yzyllarda ilka bilim ve felsefesinin slm Dnyasna intikali srasnda sz konusu bu bilim ve felsefeye kar
gelitirilen tutum ve tavrlar balamnda ele alnp incelenmesi ve deerlendirilip
yorumlanmas gerekir. nk Mtrd kelmclarn bu konudaki tutum ve yaklamlar; Mslman aydnlarn bir ksmnn zelde manta, genelde ise ilka felsefesine kar gelitirip takndklar genel tutumun ve yaklamn bir parasdr.
Dolaysyla btn-para, genel-zel ilikisinin yntem asndan gerekli kld zorunluluu gz nne alarak dorudan Mtrdlerin manta yaklamlarna gemeden nce iinde yer aldklar dnce geleneinin nasl ortaya ktn, konusunun ve ynteminin ne veya neler olduunu ksaca aklamak gerekir.
Bilindii zere slm yedinci yzyln balarnda (610-632) domu bir dindir.
slmn mbellii kendi salnda; inananlarn varlk ve deere ilikin sorunlar
sz konusu olduunda; herhangi bir gr ayrlna meydan vermeksizin dorudan kendisi zyor ve bir sonuca balyordu.
Ama ne var ki, slmn mbelliinin hirete irtihlinden sonra Mslmanlar
bir takm toplumsal nedenlerden dolay daha nce hi karlamadklar bir takm
sorunlarla yzlemek ve bu sorunlar aralarnda dinin mbellii bulunmakszn
kendi balarna zmek zorunda kaldlar.
Hi phesiz btn bu sorunlar, nedenlerini ve o dnemdeki zmlerini
btn ynleriyle ele alp enine-boyuna tartmak imdilik bizim ilgi alanmzn
dnda kalr. Ancak tarihin ve toplumun bir i itkisi ve atmas ve buna bal
olarak toplumun tarihin mecranda yryen diri ve devingen bir yaps sz konusu ise Mslman bir toplum iinde ortaya kan sorunlar, dinin doas gerei bir
biimde din yani slm adna belli bir zme balanmak zorundadr.
Tarih olarak biliyoruz ki, Mslmanlarn karlatklar sorunlar zmek
iin bavurduklar iki temel kaynak; kitap ve snnet yani Kurn Kerim ve Allah
reslnn szleri ve uygulamalardr.
394
MM MTRD ve MTRDLK
Sz konusu bu iki kaynak; sorunlarn tartmalarn zerinde younlat

1185
konular itibariyle balca iman-amel veya akliyyt-eriyyt
yahut akliyyt1186
fkhyyt deyim iftleri ile ifade edebileceimiz biri varlk, dieri deer
olmak zere iki temel alana ayrlmtr.
Genel olarak Mslman bir toplumda dinden hareketle dine gre yaplan btn tartmalar sz edilen bu iki alana indirgenebilir. te bu iki alan, tarihin ak
iinde fkh ve kelm adyla anla gelen birbirinden zerk temel iki dn dnce
gelenei oluturmutur.
Her iki dn dnce (fkh ve kelm) geleneinin temel amac, Mslmanlarn varlk ve deere ilikin sorunlarn murd ilhye veya dinin zne uygun olarak zmek, ayrca bu konularda slmn baka din, dnce ve felsefelere kar
stnln ve yetkinliini ortaya koyarak slm yaatmak ve savunmaktr.
Kurn ve Snnetin dili Arapa olduu iin ilh murd anlamann temel
arac da ister istemez Arapa olacaktr. Bu nedenle fkh ve kelm iin Arapa
sradan bir dil olmann tesinde bir yntemdir. Dolaysyla fkh ve kelm geleneinde Arapaya duyulan ilgi, sradan bir dile duyulan ilgi deil, aksine bir
ynteme duyulan ilgilidir.
te yandan daha ilk dnemlerden itibaren deien koullara gre din retinin Kurn ve Hadislerin- yorumlanmas yani kelm ve fkh yaplmas karsnda
izlenecek yol ve ynteme ilikin balca iki temel tutum gryoruz:
1187
A) Bu iki temel tutumdan biri ehl-i hadis veya ehl-i eser diye bilinenlerin tutumudur. Bunlar yntem olarak dile yani Arapaya sk skya baldrlar. Dncenin imkn ve snrlar dilin imkn ve snrlar kadardr. nan
ve amelle ilgili konularda din metinlerin dna asl klmamaldr. Bunlara
1188
gre dinde aklanmam hibir ey kalmamtr.
Dolaysyla onlar bu konularda ahsi gr beyan etmenin din zerine dinde olmayan eyler eklemek
1189
anlamna geldiini ileri srerler.
Ehl-i Hadis metne o kadar baldr ki,
1185 Kd Abdlcebbr, el-Mun fi ebvbit-tevhd vel-adl, 12. cz, en-Nazar vel-merif, tahkik:
brahim Medkr ty. S. 350, 517, 518, 531; a.mlf., erhul-Uslil-hamse (tah.: Abdlkerm
Osmn), Kahire, s. 42. Muteziledeki tevhid ve adalet deyimleri de bu ikili ayrmn gayeci
adan yaplan tezahrdr. Aslnda bu ayrm felsefedeki Nazar ve Amel ayrmnn bir tekabldr.
1186 Eb Hamid Gazzl, Miyrul-ilim, tah. Sleyman Dny, Msr 1961, s. 152-138.
1187 Bak., Ebul-Muin en-Nesef, Tebsiratl-edille (Neir: Hseyin Atay), Ankara 1993, I, 338, 403.
1188 Din zerinde dnmeye (nazar) kar kanlarn dini delilleri iin bak., Kd Abdlcebbr,
el-Mun, 166-207.
1189 Gazzli, Essul-Kys din konusunda kyasa kar olanlar iin yazmtr.
7. OTURUM
395
fkh ve kelma dair karlatklar bir sorunu zmede ok zayf da olsa bir
hadisi (dinin mbelliinin syledii ileri srlen sz) herhangi bir gr bildirmeye tercih ederler.
B) Bir dieri ise din reti zerine dnmenin gerekli olduunu, deien
toplumsal koullarn ortaya kard inan ve amele ilikin sorunlara dinin ancak
bu yolla zm bulabileceini ileri srenlerdir. Byle dnenlerin kelmclar
ehl-i nazar, yaptklar dnme tarzlar istidll, fkhlar ehl-i re`y, dnme
tarzlar ise ictihd olarak bilinir.
C) Din retiyi anlama ve yorumlama yetkisinin yalnzca masum imamlara
ait olduunu ileri sren ve mmiyye ad verilen bir kesim daha vardr.
slm anlama ve anlamlandrma konusunda szn ettiimiz yntemle ilgili
bu yaklama gre miladi sekizinci yzyln ikinci yarsndan itibaren fkh ve
kelm ad verilen din dnce gelenekleri doup gelimitir.
te yandan fkh ve kelm geleneklerinin doup gelitii sekiz ve onuncu
yzyllar arasndaki ayn dnemde bata Aristotelesin (m. 384-322) mant
olmak zere ilkan nemli bilim ve felsefe metinleri Arapaya evrilmitir.
Konumuz asndan ksaca sylemek gerekirse mantn sekiz ve dokuzuncu yzyllarda Arapaya evrildiini, onuncu yzylda ikinci mantk (el-MuallimusSn) nvann alan byk Trk filozof ve mantks Frb (870-950) tarafndan Arapann mantna gre Arap dilinde yeniden in edildiini ve onbirinci
yzylda Ba retmen (e-eyhr-Res) nvan verilen bn Snnn (980-1037)
elinde en yetkin biimini alarak eitim ve retimi yaplabilecek duruma getirildiini gryoruz.
te bu dnemde nahivciler ad verilen dilbilimciler Yunancann dilbilimi olduunu ileri srerek manta iddetle kar kmlardr. Eb Hayyn etTevhdnin (950-1010) el-mt vel-munesede (cilt 1, s. 108-128) Eb Said
es-Sirf (893-979) ile Eb Bir Mett b. Ynus (870-940) arasnda geen mantk ve dile dair naklettii tartma olduka mehurdur. Bu tartmann sonucuna
gre Kurn ve hadisleri anlamak iin Yunancann dilbilgisi olduu ileri srlen
mant deil Arapann dilbilgisi olan nahvi renmek gerekir. nk Kurn
Yunanca olarak deil Arapa olarak indirilmitir.
Keza fkh ve kelm yaparken her trl re`y ve nazara yani dnme ve
gr bildirmeye kar olan ehl-i hadisin manta scak bakmalar dnlemez.
bn Salhn (. 643/1245) mantn haram olduuna dir nl fetvsn burada
hatrlamak yeterlidir.
396
MM MTRD ve MTRDLK
Ehl-i nazar olarak bilinen kelm geleneinde ilk ortaya kanlar ilk slm
aklclar olarak tannan Mutezil kelmclardr. Bunlarn btn grlerini,
ge dnem Mutezil kelmclarndan olan el-Kd Abdlcebbr (. 415/1025),
nl dev yapt el-Mun f ebvbit-tevhd vel-adlda toplamtr. Kd
Abdlcebbr el-Munnin bycek bir blmn (on ikinci blm, yaklak
be yz sayfadan fazla) en-Nazar vel-Merif adyla bilgi kuramna ayrmtr. Abdlcebbr burada nazar ile bilginin yntemini, ilimle ayn anlama gelen
merif ile bilgileri kasteder. Bandan sonuna kadar incelediimiz Munnin
bu blmnde mantn lehinde veya aleyhinde herhangi bir deerlendirmeye rastlanmaz. Abdlcebbrn btn derdi bilginin olanakszln ileri sren
1190
ashbt-techl dedii sofistlere kar bilginin olanan kantlamak ve nazara kar kan ehl-i hadise kar bilginin ancak nazar ile elde edilebileceini,
1191
din adan nazarn zorunlu olduunu gstermeye almaktr. Gereklii d1192
nce olup kalbin fiili olan nazar ile Abdlcebbr, rneklemi (temsil) kast eder.
Sahih ve fsid ksmlarna ayrlan nazarn sahihi bilgiyi zorunlu klarken fsidi
1193
1194
zan veya bilgisizlii zorunlu klar. Nazarn shhat art ise delleti bilmektir.
Abdlcebbr, hidin hkmnn gibe verilmesini gvenilir bir kelm yntemi olarak grmez. Ona gre bu yntemi kullanmak, yanlmann nedenlerinden
1195
1196
biridir.
Birbiriyle e anlaml olan bilgi anlamndaki ilim ve mrifet , bir
eyin yle olduuna dir gerekelendirilmi veya kantlanm (sknun-nefs)
1197
inantr (itikd).
Mutezileden sonra gelen nemli kelm geleneinden biri de Mtrdliktir.
1198
Mtrdliin kurucusu kelm grlerini Kitbt-Tevhdde
toplayan Eb
Mansr el-Matrdidir (238-333/852-944). Mtrdliin bir okul haline gelmesini salayan Mtrdnin Kitbt-Tevhddeki grlerine sk skya bal
kalan ve Mtrdyi bir yetke olarak kabul eden ve onun grlerini Tabsratl1199
edille f uslid-dn
adl kitapta dzenli hale getiren Ebl-Mun Meymn
1190
1191
1192
1193
1194
1195
1196
1197
1198
1199
Bak., Kd Abdlcebbr, el-Mun, 42, 47, 51; a.mlf., erhul-Uslil-hamse, 46.

Age., 166-207, 529, 442, 507, 509.
Age., 4.
Age, 9, 69, 118, 120, 209, 445.
Age., 149, 68, 140.
Age., 7, 121. Ayrca bu mellif erhul-Uslil-hamsede sz konusu yntemin akl kmil
olanlar iin gerekli bir yntem olduunu syler. bk Kd Abdlcebbr, age., 60. Yine ayn
eserde temsil iin Kysul-usl deyimi kullanlr, age., s. 63.
Age., 13, 16, 20, 69.
Age., 13, 16, 20, 69; Kd Abdlcebbr, age., 46-47.
Yayna hazrlayanlar: Bekir Topalolu-Muhammed Arui, Ankara 2005.
Tenkitli nerini yapan Hseyin Atay, Ankara 1993.
7. OTURUM
397
b. Muhammed en-Nesefdir. (438-508/1046-1115). Nesefden sonra Aleddin

1200
el-smend (1095-1157) Lbbl-kelmnda , Nreddin es-Sbn (.
1201
850/1184) el-Bidye f uslid-dnde
ve Habbz Kitbl-hd f uslid1202
dnde Mtrd ve Nesefnin grlerini zetlemiler ve bu iki kelmcya sk
skya bal kalmlardr.
Kitbt-Tevhdi kendilerine rnek alan Mtrd kelmclar, kitaplarna bilgi (ilim) konusuyla giri yaparlar. Onlar burada nesnenin gerekliklerinin
(hakikul-ey) olmadn, olsa bile bilinemeyeceini, iddia edenlere kar bil1203
ginin olanakl olduunu , bilginin kaynaklarn ki bunlar duyular, doru haber,
1204
1205
akln nazar olarak tekrarlanr
ve kaynaklarna gre bilgi trlerini aklarlar.
Mrifet yerine ilim ile ifade ettikleri bilgiyi, insan bilgin yapan bir nitelik (vasf)
1206
veya anlam (man) olarak tanmlarlar.
Bata Mtrdnin kendisi olmak zere nazar veya akl bilginin nemli kaynaklarndan biri olarak grlr. Onlara gre nazar din adan tevik edilmitir
ve mrifetullah konusunda nazar vciptir. Dnme ve kantlama ile ayn anlama
gelen nazara kar kmak akla kar kmaktr. u halde bilginin nc kayna olan nazar nedir? Nazar; Mtrdden itibaren Tanrnn varlnn, birliinin
ve kdimliinin, ayrca lemin hdis olduunun kantlanmasnda en gvenilir ve
zorunlu yol olan grnenden grnmeyeni rnekleme yoluyla kantlamak anlamna gelen istidll bi-hid/bil-hdr el-mevcd alel-gib diye ifade edilen
1207
kanttr.
Nazar ehli olarak bilinen Mutezile ve Mtrdler manta niin mesafeli durup onun imkanlarndan yararlanmadlar. Bata el-Mun olmak zere
Mutezile kaynaklarnn hepsini inceleme imknn bulamadmz iin onlarn mantkla ilgili dnceleri hakknda imdilik kesin bir ey sylemememiz
mmkn deildir. Ancak Mtrdnin Kitbt-Tevhdinde mantk hakknda
olmasa da, Aristoteles hakkndaki dnceleri son derece aktr. O, bu konuda
Aristotelesi ve onun mantk ad verdii kitabn, Kitbt-Tevhdin Beynu
1200
1201
1202
1203
1204
1205
1206
1207
M. Said zervarl, Aleddin el-smend ve Lbbl-Kelm Adl Eseri, stanbul 2005.

Yaynlayan Bekir Topalolu, Ankara 1979.
Adil Bebek, Habbz Kelmi Grleri ve el-Hdi Adl Eseri, stanbul 2006.
Nesef, Tebsratl-edille, 24; Mtrd, Kitbt-Tevhd, 12; Habbaz, el-Hd, 11; smend,
Lbbl-kelm, 38-39.
Mtrd, age., 12-16; Nesef, age., 24; smend, age., 37-38; Habbz, age., 10-11.
Bak., Nesef, age., 9; smend, age., 37-38; Habbz, age., 8.
Nesef, age., 9, 24; smend, age., 34-36; Habbz, age., 8.
Mtrd, age., 15-16, 49, 230, 354-355; Nesef, age., 27-28, 32, 307, 285; smend, age.,
39-49.
398
MM MTRD ve MTRDLK
fesdi ekvlid-Dehriyye (Tanrszlarn Dncelerinin Aklanmas) bal

altnda ele alr. Ona gre Aristoteles Tanrnn varln kabul etmeyen, maddenin (heyl) ezelliini kabul eden bir tabiatdr. Yine Aristoteles, Mantk adn verdii kitabnda varlk hakknda yalnzca on kategori ile konuulabileceini
ileri srmektedir. Mtrdnin Kitbt-Tevhdde naklettii kategorilere ilikin
bilgi, Kategorilerin Abdullah b. el-Mukaffa (750-815) tarafndan yaplm olan
1208
zet evirisinden harfi harfine bir nakildir.
1208 Mtrd, age., 224-228; ayrca bak., Nesef, age., 103; bnl-Mukaffa, el-Mantk, thk.,
Muhammed Tki Dnipejuh, Tehran 1357/1398 h., s. 9-11; Bazlar leme ait temel maddenin kadm olup heyl diye adlandrldn, enerjiye (kuvve) sahip bulunduunu ve ezelden
beri u nitelikleri tadn ileri srmlerdir: Uzunluu, eni, derinlii, arl, alan, rengi,
tad, kokusu, yumuakl, sertlii, scakl, soukluu, rutubeti, hareketi ve hareketsizlii
yoktur, ayrca balangcnda onunla birlikte herhangi bir araz da bulunmuyordu; bu durumda
iken heyl diye isimlendirilmitir. Heyl irade ile deil de yapsal zellikleri (tb) sebebiyle kuvvete dntrlm, arazlar ortaya km, bu merhalede de cevher diye isimlendirilmitir. O tek bir cevher olup lemin asln oluturmutur. Ayrk ve birleik olma halleri,
arazlar statsnn rndr. Aslnda arazlar ayrk ve birleik kavramlaryla nitelendirilemez,
nk onlar bakalarnn sayesinde vcut bulurlar. Araz arazla deil ancak cevherle varln
hissettirebilir, bunun sonucu olarak da cevher ayrk ve birleik konumlar kazanmtr. Bu
grn sahibi olan Aristo (Eristtls) Mantk diye isimlendirdii kitabnda on bab (kategori)
sralamtr: Ayn bab, mesel bizzat kendisini belirlemek amacyla insan deyiin gibi (cevher); mekan bab eyne deyiin gibi (mekn); sfat, keyfe deyiinle (nitelik); vakit, met
(zaman); say, kem (nicelik); muzf, birinin anlmasyla dierinin de anlmas trnde, babaoul, kle-efendi, ortaklar ve benzeri gibi (izfet); z, eref sahibi aile sahibi ve benzeri
deyiin gibi, buna cidde bab demilerdir (mlk); nisbe, ayakta ve oturma halinde olu gibi
(vaz, durum); fil, yiyen ve benzeri deyiin gibi (fiil); meful, yenilmi deyiin gibi (infial). Kimse bu grubun dnda bulunan herhangi bir eyin varlndan sz edemez. Kuvvetin
bilgiden yoksun olduunu, taban fonksiyoner olduunu ve heylnn arazlara ihtiya duymadn da sylemilerdir. [Fakih (r.h.) yle dedi]: Aristo ve taraftarlarnn vardklar bu sonucu
etraflca inceleyen kimse unu anlar ki onlar Allahn nimetlerini bilmeyileri sebebiyle byle
bir kmaza dmler, hak yolu arp saptmlar, sonra da haktan ayrln dourduu aknlk kendilerini, hibir akln dnemeyecei ve hibir gnln ho karlamayaca bir hayalle avunmaya sevketmitir. unu da belirtmek gerekir ki Aristo, kendisine hakm unvannn
yaktrd takdirde bu davran temelsiz kalr, bakalarn kendi grlerinden ayrlp ahs
kanaatine uymaya mecbur eden bir hakm. Hem de u szn syledikten sonra: Kendisinin
de mevcudiyetine esas tekil eden temel madde (asl) bilgisiz ve beyinsizdi, arazlar ise asldan baka eyler olup hikmet ve ilimden yoksun sakm bir kuvvetin eseridir ve kendi de her
eyini borlu olduu arazlarn dourduklarndan biridir. Peki, hakm Aristo kendini bu arazlarn nne nasl geirmitir? Olumasn salayacak bir temel madde olmakszn Aristonun
hakm olmas mmkn bulunduuna gre, kendi hakknda sylediklerini btn tabiat hakknda da syleyiversin o halde!, Eb Mansr el-Mtrd, Kitbt-Tevhd Tercmesi, (trc. Bekir
Topalolu), Ankara 2002, s. 185-187.
7. OTURUM
399
Mtrd, mantn metafizikle ilgili bir kitap olduunu sanm olmaldr.

Ayrca Aristotelesi dehrilie mantk ynteminin gtrm olduunu dnm
olabilir. Nitekim yzyllar sonra nemli bir Hanef fakihi olan bn bidn (.
1836) -Mtrdlerin fkhta Hanef olduklarn unutmamak gerekir- Mtrdnin
Aristoteles hakkndaki dncesini bir fetva haline getirerek Ukdud-drriyye
f tenkhil-fetval-hamdiyye (cilt 2, s. 334, Kahire 1310 h.) adl eserinde yle
der: Mantk yerilmi kt bir fendir ve onunla uramak haramdr. Zir mantn
baz konular heyly (madde) kabul etmek gr zerine kurulmutur ve bu
da felsefeye ve zndkla gtren bir kfrdr. Onun hibir ekilde dn ya da
1209
dnyev bir semeresi de yoktur.
Mtrdlerin ikinci byk kelmcs ve gelenein sistemletiricisi olan Nesef
1210
de mantktan ve mantklardan haberdar olmasna ramen, mm Mtrdye
1211
olan ballndan ve belki de benzer mlhazalardan dolay manta geit vermemi ve Nesefden sonra gelen Mtrd kelmclar da onu izlemilerdir.
Bir Mutezile kelmcs olan bn Ebil-Hadd el-Medinnin (586-656/11901258) Fahreddin er-Rznin (1145-1205) manta dair olan el-ytl-beyynt
adl eserine yazd erhin giriinde verdii bilgilere baklrsa Mutezil
kelmclarn hala zelde manta ve genelde Aristoteles felsefesine kar olduk1212
lar anlalmaktadr.
bn Ebil-Hadd bu kitab istemeyerek dnemin Abbs
veziri Muhammed b. el-Alkamnin srar zerine erh etmitir. Ayrca burada
manta kar tavrlar ortak olan Mutezile ve Mtrdliin ker ikisinin fkhta
Hanef olduklarn hatrlamak gerekir.
Mutezile ve Mtrd kelmclarn manta kar bu mesafeli tutumlarnn
gerisinde Hristiyan kelmclarn etkisinin olup olmad ayrca zerinde dnlp aratrlmas gereken bir konudur. Zir Hristiyan ilhiyatlar, drdnc
yzylda skenderiyede Hristiyanlk asndan mantn belli bir blmn
yasaklamlard. Mantk hakkndaki bu tutum, slm kelmclarn da etkilemi
olabilir.
1209 Nakleden Hasan Hacak, Atomcu Evren Anlaynn slm Hukukuna Etkisi, stanbul 2007, s.
187, 39 nolu dipnot.
1210 Nesef, age., 10, 210.
1211 Age., 210.
1212 Bak., bn Ebil-Hd el-Medini, erhul-ytil-beyyint, nr. Muhtar Cebl, Beyrut 1996,
s. 83-85. Dn akideler ve akl nazarlar konusunda yazarla (Rz) aramzdaki ayrlk, gece
ile gndz arasndaki ayrlk gibidir. phesiz benim Rznin grlerini eletirmem ok
mehurdur. Nakzeden rih olmaz ve biz Mutezillerden (ashbul-Mutezile) hi kimse
muhliflerinin kitaplarndan hibir kitab erh etmez. Israrndan (Vezir Muhammed b. elAlkam) dolay isteine gre erh edeceim.
400
MM MTRD ve MTRDLK
nceleri Mutezil iken daha sonra onlardan ayrlan Ebl-Hasen el-Earnin

(260-324/874-935) kurmu olduu Ear kelmnda ise Bklln (403/1014) ve
Cveynden (1028-1085) sonra ciddi bir dnm yaanm, Cveynnin rencisi Eb Hmid Gazzl (1058-1111) mant, kelm ve fkhn yntemi haline
getirip mantkla ilgili Miyarul-ilim, Mihakkun-nazar, el-Mustasf min ilmilusl ve el-Kstsul-mstakm gibi bir dizi kitap yazarak Ear kelmnda yeni
bir gelenek balatmtr.
Gazzl ile birlikte Ear kelm mtekaddimn ve mteahhirn olmak
zere iki dneme ayrlmtr. Mteahhirn dneminin en temel zellii mantn kelmda bir yntem olarak kullanlmasdr. Gazzlden sonra gelen
Fahreddin er-Rz (1145-1205) Kd Beyzv (1189-1286), Nasruddn Ts
(1201-1274), Seyfddin el-mid (1156-1233) Teftzn (1322-1390), Seyyid
erf Crcn (1340-1413) ve benzeri gibi Ear kelmclar yazdklar kelm
kitaplarnn bir blmn manta ayrmlar veya mantkla ilgili kitaplar
yazmlardr.
slm Dnyasnda mant ina edip yetkinletiren Frb ve bn Sn gibi
filozoflar olmusa da onun eitim kurumlarnda okunmasn ve srekliliini salayanlar ise byk lde Ear kelmclar olmutur.
Her ne kadar Gazzl, Tehftl-felsifede filozoflar ad altnda bn Sn
felsefesini eletirse de aslnda bir bakma Earler iyi bir manevra yaparak
bn Snnn mantk ve metafiziini miras olarak devralmlardr. Dolaysyla
Gazzlnin kendisi de dahil olmak zere Gazzl sonras Earler, Earlik cbbesine brnm birer bn Sncdrlar.
Gazzl ile birlikte daha nce hibir fkh ve kelm geleneinin gndeminde
bulunmayan bilim dncesi, bilim kavram, dahas kavramn kendisi yani tmellik dncesi kelm ve fkhn gndemine girmitir. Kelm ve fkh, bilim kavramn manta borludur.
Gazzlden nce Mutezil, Ear ve Mtrd kelmclar, bilim ile deil bilgi ile ilgilenmiler, yntem olarak da dilbilimi kullanmlardr. Bazlar
Mtrd ve Mutezil kelmclarn anlambilim yntemini kullandklarn sylese de onlarn tam bir anlambilim dncesine sahip olduklarn sylemek ok
zordur. Eer anlambilim dncesine sahip olsalard ki lafz-mna ayrmnn
bile farknda deillerdir bilimin temeli olan tmellik dncesine ulap kolayca manta geebilirler ve mantn metafizikle ilgili bir bilim olmadn
anlarlard.
7. OTURUM
401
Mutezil ve Mtrd kelmclar manta ilgi duymayp mantk ile aralarna belli bir mesafe koyduklar iin Earler kadar ne kamayp unutulmular
veya zamanla Earler karsnda ok snk kalmlardr. Dolaysyla Mutezile
ve Mtrdler bir Gazzl, bir Fahreddin er-Rz, bir Seyfddin mid, bir Kd
Beyzv karamamlardr.
zellikle Mtrdler, geleneklerinin kurucularna sk skya bal kalmlar
ve onun dncelerine ve yntemine sk skya bal kalmlardr.
Gazzlden sonra kelm ve fkhta mantn kullanmna kar kp Gazzl
ncesi duruma dnlmesini savunan ve kendilerine Selefler denilen bn Teymiyye (1263-1328) er-Redd alel-mantkyyn-, bnul-Kayyim el-Cevziyye (12921350) Ahkmun-nazar- ve Celleddin es-Syt (1464-1505) Savnul-mantk
vel-kelm an fennil-mantk vel-kelm- gibi baz kimseler kp mantk aleyhine
mant eletiren yazlar yazmlarsa da kelm ve fkh geleneinde Earlerin
glgesinde kalmlar ve ok etkili olamamlardr.
Ayrca unu da belirtelim ki, her ne kadar bir etki ve gelenek oluturamasa da
Gazzlden nce mantn kelm ve fkh iin bir yntem olarak kullanlmasn
neren ve bu konuda et-Takrb li-haddil-mantk vel-medhal ileyhi bil-elfzilmmiyye vel-emsiletil-fkhyyeyi yazan bn Hazm da (994-1064) burada hatrlamamz gerekir.
Ksaca belirtmemiz gerekirse Gazzl ncesi fkh ve kelm dncesinde mantn temelini oluturan tmel (kll), lafz-mna ayrm, mhiyet ve
mhiyetin zihin dnda karl demek olan doa (tabiat) veya tr gibi kavramlara rastlanmaz. Onlar her ne kadar Sofistler karsnda bilginin imkann temellendirmek iin hakikul-eydan sz etseler de hakikat ile kastettikleri tmellik veya mahiyet deil, nesnelerin duyularla alglanan tikel
durumlardr. Gazzl ncesi kelmclarda filozoflarn nesnelerin deimez
gereklii anlamnda kullandklar taba ve trevleri, son derece olumsuz
bir kavramdr. Kelmclar, filozoflarn tabiat kavramn Tanr yerine kullandklarn dnmektedirler. Bu itibarla filozoflar ashbut-taba adyla
eletirilirler.
phesiz daha nce de belirttiimiz gibi, temelde slmn nazar ve amel
adan yorumu olan ve aklamalarnda sk sk yet ve hadislere bavuran fkh ve
kelmn, ilh murad anlamak iin bir yntem olarak Dilbilimi kullanmalarndan
daha doal bir ey olamaz. Ancak yaplan bu yorumlarn renim ve retimi
yaplabilecek bir bilim (taallm ve talm edilen bir snat) haline getirilmesi ise
402
MM MTRD ve MTRDLK
ancak mantk ile mmkndr. te Mtrd ve Mutezil kelmclarn kefedemeyip Gazzlnin mantkta kefettii ve Earlii ne karan, geleneklerinin
srekli ve canl olmasn salayan ey de budur.
yle ise imdi bu trih deneyim nda, mant grmemezlikten gelen ve
onu ciddiye almayan bir fkh ve kelmn neyi baarp baaramayacan ciddi
olarak yeniden dnmeliyiz. Kendi din dnce geleneimizle btn ynleriyle
yzlemekten de korkmamalyz.
7. OTURUM
403
22. TEBL
MTRD KELMI ve HANEF FIKHI:
MTRDLN LEM ANLAYIININ HANEF FIKHIYLA LKS
Do. Dr. Hasan Hacak
Bu tebliin ele alaca soru udur: Genel anlamda bir fakihin rettii fkh ile
bu fakihin benimsedii kelmi doktrin arasnda bir iliki var mdr; zel olarak da
fakihin belirli bir kelm doktrin iinde benimsedii lem anlaynn onun fkhi
faaliyeti zerinde nasl bir etkisi vardr? Bu sorular daha ok Mtrd kelm ve
Hanef fkh zel balamnda cevaplanmaya allacaktr.
Her ilm, edeb ve sanatsal faaliyetin, bu faaliyette bulunan zihnin benimsedii dnya gr ve lem/evren anlay tarafndan bilinli ya da bilind yollardan belirlenmesi doal bir durumdur. slm kltr bakmndan bu
dnya gr ve evren anlaynn altyapsn oluturan ana kaynan Kelm
(ilmi) olduu sylenebilir. Nitekim klasik literatrde Kelm ilmi, usl-i fkh
besleyen ilim branlardan biri olarak grlr ve hukuku temellendiren ve ona
gre asl kabul edilen bir ilim olarak deerlendirilir. Bu dorultuda fkh
uslnde ele alnan pek ok konu bal kelm ilmi ile irtibatldr: Mesel, iyi
ve ktnn kaynann ne olduu; eyann asli bir zellik olarak iyi ya da kt
olarak nitelenebilecek vasflar tayp tamad (Hsn-kubuh problemi) ya
da daha genel bir problem olarak tabiatta bir kanunun bulunup bulunmad
(tabiat dncesi); rnin hkmlerinin bir illete/gerekeye bal olup olmad (tall problemi) vb. konular usl-i fkh kitaplarnda ele alnan kelm
kkenli meselelerdir.
Klasik literatrde kelm ile fkh arasnda bir ilikinin varlna ve nasl bir
mekanizmaya sahip olduuna dair baz ipular bulmak mmkn olsa da bu konu
ak ve teorik olarak ortaya konulmu deildir.
Burada sz edilen ipularndan iki tanesini ksaca belirtilebilir: lk olarak
atbi ortaya koyaca maslahat ve makasd teorisinin, Earlikte bilinen ve Rz
tarafndan ifade edilen husun kubuh ve talil modeli ierisinde kalarak temellendirilmesinin zorluunu belirtmi ve kendi teorisini ortaya koyabilmek iin Ear
kelmnn kalplarnn dna klmas gerektiini ifade etmitir.
404
MM MTRD ve MTRDLK
kinci rneimiz ise Zencnye aittir. Zencn, fi ve Hanef mezhep imamlarnn zellikle hsn-kubuh (iyi/kt) konusundaki kelm ilkelerinin sonucunda
afilerin daha ok taabbde, Haneflerin ise daha ok talile meyilli bir hukuk
rettiklerini ifade eder. Baka bir deyile, Haneflerin illet kavramyla ilgili kelm
doktrinlerinin buna msait olmas sebebiyle nihyetinde illete bal olarak yaplan
kyas daha rahat kullandklar, filerin ise kyas o kadar rahat kullanamadklar
ve bu sebeple rettikleri fkhn teabbd arlkl olduunu ifade etmektedir.
Burada Zencnnin yaklam ufuk acdr. Bizim de kanaatimiz olduu zere
kelm ile fkh arasndaki iliki bir belirleme ilikisi olup Kelm doktrinler fakihin
faaliyet tarz ve bilgi retmesini derinden etkilemektedir. Tabii bu etkileim usl-i
fkh da dikkate aldmzda karlkl bir etkileim olup tmyle tek tarafl deildir. Bu dorultuda mesel reyi ve kyas rahatlkla kullanan Hanef bir fakihin,
husun ve kubhun akli olmadn savunan ve tabiat grn tmyle inkr eden
bir kelm doktrini benimsemesi ok zordur. Zir tabiatta yerleik baz zellikler olmaldr ki, eynn iyi ya da kt zellikleri olsun ve yine fakih bu iyi ya da kty
yakalayabilmek iin akl yrtme yntemini rahatlkla kullanabilsin. Zten slm
tarihi boyunca Mutezile ve Mtrdlik doktrinleyle Hanefliin genel olarak uyum
iinde olduu; Earliin ise daha ok afilik ile uyumlu olduu grnmektedir.
Bu genel giriten sonra tebliimizin ana konusu olan Mtrdlikteki evren
anlay ile Hanef fkh ilikisine geebiliriz.
kinci hicri yzyldan itibaren Mslmanlarn alternatif iki temel evren anlayyla karlatklar anlalmaktadr. Bunlarn ilki zellikle Aristoteles felsefesinde temsil edilen madde-sret (heyl-sret) kavramlarn temel alan doktrindir. Dieri ise Grek kltrnde madde-sret doktrinine alternatif ve onunla
mcadele iinde olan ve ayrca Hint kltrnde de benzer versiyonlar bulunan
atomcu evren modelidir.
Kelmclarn slm inanlarn savunacak ekilde atomcu evren modelini
dntrdklerini ve bu modelin zten dntrlmeye dierinden daha uygun
olduu sylenebilir. slm kltrnde, ok erken bir dnemden itibaren atomcu
evren modelinin temel terimleri olan cevher ve araz kelimeleri etrafnda yeni bir
lem lem anlaylar ekillenmeye balamtr.
Atomcu evren ve eya anlaynn slm Dnyasnda olgun ve etrafl bir teori olarak belirmesinden hemen nce atomculukla irtibatl ancak teknik anlamda
klasik kelm atomculuundan farkl baz doktrin ve ekoller ortaya kmtr. Bunlarn ilki: Araz taraftarlar; dieri ise Arazlar nkr Edenlerdir (nuftl-arz).
7. OTURUM
405
Bu iki grn dnda kelmclarn hemen hemen tamam ise atomcu evren
modelini benimserler. Bilindii kadaryla evrenin cevher ve arazlardan kurulu olduu grn aka benimseyen ilk kelmclar daha hicri birinci yzyln sonu ve
ikinci yzyln balarnda yaam olan Cad bin Dirhem ve onun rencisi sayabileceimiz Cehm b. Safvndr. Bu doktrinin gerek kurucusu ve temsilcisi olarak ise
Ebl-Hzeyl el-Allf (. 226/849) gsterilmektedir. Bundan sonra Mutezilenin
bilinen hemen hemen btn simalar bu evren anlayn benimsemitir.
Earlikte de zellikle bn Frek ve Bkllnden itibaren atomcu anlay
Ear kelm dncesinin temeline yerlemitir. zellikle Gazzl ve sonrasnda
Rz ile Aristo mantnn slm kltr iine resmen sokulmas yoluyla Earlik
ontolojik olarak atomcu; epistemolojik olarak Aristocu karma bir grnm arzetmitir ki, ayn karma durum Mutezile ve Mtrdlik iin geerli deildir.
Dier yandan Mtrdlik, de kurucusu Eb Mansr Mtrdden (. 333/944)
itibaren atomcu evren anlayn benimsemi ve kelmda etkin ve fonksiyonel bir
ekilde kullanlmtr. Ebl-Ysr el-Pezdev, Mezhebin byk teorisyenlerinden
Ebl-Mun en-Nesef, Necmddin en-Nesef, Nreddin es-Sbn, Habbz ve
bn Hmm dahil hemen btn teorisyenleri atomcu evren anlay iinde hareket
etmilerdir.
Atomcu lem anlaynn ana zelliklerini u drt madde yoluyla ortaya
koyabiliriz:
1. Cevher-i ferd (Atom) Vardr ve Tm Atomlar Ayn Cinstendir.
Kelmclar evreni oluturan btn cisimlerin son derece kk olmalarndan
dolay daha fazla blnmeyi kabul etmeyen paralardan olutuunu varsayarlar.
Zir maddenin sonsuza kadar blnebilmesi maddenin kadm olduu dncesine kap aralayacaktr. Eer madde zaman bakmndan sonsuzdan geliyorsa yani
kadim ise ayn ekilde madde bakmndan da sonsuzca blnmesi mmkn olmaldr. Oysa bu mmkn olmayp madde hem zaman hem de para bakmndan
sonludur.
2. Evrende Cevher ve Arazlarn Dnda Hibir ey Yoktur.
Cevher, paralanmas mmkn olmayan ayn ya da d dnyada (hit) bulunan, araz kabul eden mtehayyiz ve makl bir varlktr. Arazlar ise cevher ve
cisimlerde bulunan bir takm nitelikler (mnalar) ve sfatlardr.
3. Arazlar Cevherler zerinde Varla Gelirler ve Onlardan Ayr Olarak Varla Gelemezler.
406
MM MTRD ve MTRDLK
4. Bir Araz ki Ayr Zamanda Varln Srdremez.

Kelmclar atomcu evren anlayn benimseyerek Aristocu felsefedeki
lemin kdemine karlk, hudusu; madde surete karlk cevher ve araz; tabiat
kanunu yerine genelde tabiatn reddini; lemdeki sonsuzluk yerine sonluluu; sreklilik yerine ise sreksizlii esas alan bir lem anlay benimsemilerdir. Alemin hadis olduu eklindeki en temel kelm nermeler hep atomculuk ekseninde
ispatlanmtr. Atomcu evren modeli aralarnda baz farkllklar olsa da Mutezile,
Mtrd ve Ear kelmnn kalbidir denilebilir.
Buradan tebliimizin zn oluturan ksma, yani atomculuk ile fkh; zelde de atomculuun Mtrdlikteki grnmyle Hanef fkh arasndaki ilikiye
gemek istiyoruz.
Kanaatimizce atomculuk kelmdaki dnce sisteminin merkezinde yer ald gibi slm hukukunda da en nemli belirleyici kalp ve model konumunda
grlebilir. slm hukuku eyay, varl ve daha genel bir ifadeyle hukuk evreni
alglama noktasnda atomcu kavramlar dorudan kullanr. Buna gre slm hukukunda temelde ayn ve menfaat terimleriyle ifadesini bulan iki varlk kategorisi vardr. Bunlardan ayn terimi kelmda kullanlan ayn ve cevherin; menfaat
ise arazn karldr. Cevherin ayn, menfaatin ise arazn karl olduu eldeki
ilk metinlerden itibaren kabul edilen bir husustur.
Ayn-Menfaat Ayrm ve Cevher-Araz Ayrmyla lgisi

Atomcu evren grnde evrende cevher ve arazlardan baka bir ey var
olmad gibi fkh asndan da fkh evreninde sadece cevher ve arazlar vardr.
Bir eya, hayvan ya da insann madd yaps, hukuk arazlarndan soyutlanm hali
cevher anlamnda ayn terimiyle ifade edilir. Buna gre ayn terimi d dnyada
mevcut bir eynn somut varln ifade eder.
Menfaat kavram ise en genel anlamyla bir ayndan (mal ya da ahs) istifade
etmek ya da onu kullanmak demektir. Menfaatler nihyetinde aynlardan istifade
eden ahslarn o ayndan elde etmek istedii gaye dorultusunda ayn zerinde yapt fiil ve hareketlerden ibarettir. Ata binmek, evde oturmak, birisi iin i yapmak
vb. istifade etkinlikleri bir hareket ve fiil gerektirmektedir. Ksaca menfaat fiildir
ve evrendeki btn fiiller gibi varlk olarak araz kategorisinde yer alr. Bata ve
ncelikle Hanefler olmak zere tm slm hukukularnn menfaat kavramna yaklamlarnn btnyle bu varlk alglayndan hareketle ekillendii sylenebilir.
7. OTURUM
407
Menfaatlerle ilgili bu tasarm tm menfaat trlerini iine alr. Buna gre fkhn alglaynda, kiralk elbiseyi giymek, kiralanan evde oturmak gibi mallarn
menfaati; evlilik iinde erkein kadndan cinsel olarak istifade etmesi anlamna
bud menfaati; ve hr bir kiinin akit yoluyla bir hizmet grmesi hep menfaat
kategorisinde deerlendirilir. Fkhlar ayn gibi menfaati de mstakil bir varlk
kategorisi olarak deerlendirmi ve menfaate ayndan ayr bir varlk atfetmitir.
Ayn menfaat ayrm slm ey ve borlar hukukunun olduu kadar genel
olarak tm fkhn en nemli kavram ayrmlarndan biridir. yle ki, varlk kategorisi olarak cevher asl; araz ise ona tabi ve bal olduu iin ayn asl menfaatler
ise tbidir. Bu dorultuda ayn zerinde gerekleen temel akit olan satm akdi
slm hukukunda en temel akit tr olup dier tm akitlerin asl, prototipi ve esasdr. Menfaatler de ayna bal olduu iin menfaat zerinde gerekleen temel
akit tr olan kira akdi de satm akdinin bir feri ve trevi olarak dnlr.
Atomcu evren anlaynn fkhtaki tesirlerinin en net olarak greceimiz
kavramlardan biri menfaat terimi olduu iin menfaat terimiyle ilgili grlerin
araz teriminin kelmdaki zelliklerini ne ekilde yanstt hususuna biraz daha
aklk getirmekte fayda vardr. Bu noktada slm hukukularnn menfaatlerin
araz olmasna baladklar baz sonular ortaya koyabiliriz:
a. Konusu menfaat olan bir akitte, menfaatlerin akit nnda madmdur.
Mesel, bir ev kiras akdinin konusu menfaattir ki, bu menfaat kiracnn evde
oturma fiilidir. Akit annda henz kirac daha evde oturmaya balamad iin akit
aslnda henz mevcut bulunmayan bir madum zerinde yaplmaktadr. Bu bak
tarz zellikle Haneflerin kira akdine bakn derinden etkilemitir.
b. Menfaatler Ardk ki Anda Varlkta Kalamazlar: Kelmda fiil ve hareket araz varla geldiklerinin bir sonraki annda yok olup yeniden yaratlmakta
olduu gibi, menfaatler de bu ekilde var edildikleri ann hemen akabinde yok
olup sonraki anda da yeniden yaratlmaktadrlar.
Menfaatle ilgili szlerimizi Haneflerin menfaat kavramnn araz terimiyle
ne lde aynletirdiini bir rnekle sunmak istiyoruz. Buna gre konusu menfaat olan akitlerin prototipi olan kira akdini Hanefler yle tasarlar:
Haneflere gre kira akdinin hkm kiralayann menfaate kiraya verenin de
crete an be an malik olmasdr. Zir kiralayan kii menfaatleri an be an elde eder.
Bundan dolay kiralayan menfaatleri elde ettike, yani mesel, bir binek hayvann kiralayan, bu hayvan her bir adm attka, hayvan sahibine bunun kira bedelini
ayn ekilde an be an vermesi gerekmektedir. Bu kyasn gerektirdii hkmdr.
408
MM MTRD ve MTRDLK
Ancak kira bedelinin bu ekilde an be an verilmesi pratik hayatta (det) mmkn

olmadndan kira sresi dolduunda vermesine istihsanen karar verilmitir. Ayrca menfaatlerin bir an elde edildikten sonra yok olmalar ve tekrar yaratlmalar
dolaysyla kira akdi de araz olan menfaatlerin var olduu anlarda sz konusu
olmakta, bir sonraki anda yok olduklarnda ise kira akdi de ortadan kalkmaktadr.
Baka bir deyile kira akdi her bir menfaat araz iin yenileniyor gibidir. Bu sre
iinde menfaatler, ayna malik olan kiinin malvarlna dahil olarak ortaya kmakta ve o da bu menfaatleri adeta her an kiraya vermektedir. Bundan dolay kira
akdi menfaatlerin her varla geliinde yeniden inikat eden srekli yenilenen bir
akit zinciri eklinde tasavvur edilmitir.
c. Menfaatlerin Deeri Yoktur: Yukarda ortaya konulan ilkelerle irtibatl
olarak Hanef doktrininde menfaatlerin mali bir deer tamad, mtekavvim
olmad ilkesi kabul edilir. Yine Menfaatlerin gasp ve tazmini hususunda da
Haneflerin yaklam olduka ilgin ve kat atomcudur. Buna gre Bir nesnenin mal olma ve mali deer zellii (maliyet) o nesnenin varlndan (vcd)
nce sz konusu olamaz in esasnda ardk iki anda varlklarn srdremeyen menfaatlerde var olma noktasndaki eksiklik yznden itlaf ve gasp zten hi
meydana gelmez. Zir madum bir ey deildir ve bu yzden onun zerinde
(gasp ve itlaf gibi) bir fiilin meydana gelmesi imknszdr. Bu fiiller var olur olmaz ortadan kalkar. Ortadan kalktklarnda ise menfaatler zerinde gasp ve itlaf
tasarruf olunamaz.
Burada Haneflerin madmu Mutezile ile ayn anlamda, yani henz mevcut
olmayan anlamnda kullandklar, ancak madmun bir ey olmad gryle Mutezileden ayrldklarn belirtmeliyiz. Zir Mutezileye gre madm bir
eydir.
Ayn-menfaat ayrm gibi fkhn belkemiini oluturan ikinci bir ayrm daha
vardrki bu ayrm zellikle borlar hukukunun zerine oturduu ana ayrm olan
ayn-deyn ayrmdr. Bu ayrmda ortaya kan deyn terimi de karmzda yeni bir
varlk kategorisi olarak belirir.
Yukarda incelediimiz ayn-menfaat ayrm varlk ile ilgili ana ayrm olmakla birlikte hukuk hayattaki tm varlklar bu kavramlarla izah etmek yetersizdir. Bor ilikisi sz konusu olduu durumda ayn ve menfaate yeni bir terim olan
deyn kavram da eklenmekte ve ayn-deyn ayrm ortaya kmaktadr. ayn-deyn
ayrmnda ayn fert olarak belirli bir ayn (ey ya da kii); deyn ise fert olarak
belirlenmeyip cins olarak belirlenmi bir varl veya bu varln teslimini ifade
eder.
7. OTURUM
409
slm hukukular bor douran szlemelerin srekli olarak bir varlk

zerinde ya da bir varlkla ilgili teminat vb. hususlarda gerekleebileceini kabul
eder ve her akdin konusunu (mevz, makd aleyh) ya da o akitle ilgili olan varl belirlemeye zel nem gsterirler. Bu dorultuda deyn bir tr varlk olarak
alglanm ve szlemelerde kural olarak akdin konusunun varlk alannn dnda bir ey olmas kabul edilmemitir. O halde deyn ne tr bir varlktr.
Eb Hanfeye gre deyn bir fiil olup mumelt alannda, bir maln temliki
ve teslimi fiilidir. Satm akdi balamnda, satcnn vasflarn belli olan bir mal,
teslim vaktinde alcya (deyn sahibine, alacaklya) teslim etmesi fiilinin addr.
Dolaysyla deyn bir fiildir ve gerek ve hakiki anlamda bir varla sahiptir.
Nitekim Hanefler zellikle Eb Hanfeye dayanan bu anlayta deynin hakiki
bir varl olduunu zellikle vurgulamaktadrlar. Elbette deynin bir fiil olmas
onun araz kategorisinde olmas anlamna gelir ve deyn ile ilgili arazlarla ilgili
genel kurallar iletilir.
Baka baz yorumlarda deyn eyaya ait ya da borluya ait bir sfat olarak
deerlendirilir ki, deynin bu ekilde bir sfat olarak nitelenmesi ona hakiki bir
varlk atfetme ile ilgili bir tavrdr. Zir sfat denilen ey arazlardr. Bilindii gibi
slm kltrnde ilk dnemlerde cevher terimi, ayn ile; araz ise sfat terimiyle
karlanmtr.
Deyn kavramnn araz niteliinde grlmesinin bir takm sonular vardr.
Bunlardan birini rnek olarak sunmamz konuyu aydnlatacaktr. yle ki: Birok slm hukukusu deynlerin taksimi kabul etmedii grndedir. Zir deyn
bir fiil ya da sfat olmas bakmndan araz kategorisinde bir varlktr ve arazlarn
blnmesi mmkn deildir. Zir blnme, czlere ve paralara ayrlma ancak
cevherlerde tasavvur edilebilir. Cevher olmayan bir eyin blnmesi, artmas eksilmesi, paralarnn olduundan bahsedilmesi ise mmkn deildir.
Atomcu evren anlaynn slm hukuku zerindeki en ak ve gl etkilerinden birinin de aile hukuku alannda sz konusu olduu sylenebilir. Aile hukuku, mumelt alannn bir parasdr ve tmyle zellikle eya ve borlar
hukuku alanlarnda oluturulan hukuk dili zerine kurulmutur.
Hukuk doktrinleri aile kurumunu kuran evlilik (nikh) akdini tahlil ederken onun
varlk alanndaki konusundan hareket ederler. Buna gre nikh akdinin gerek konusu
yaygn kanaate gre, elerin birbirinden ve zellikle erkein kadndan cinsel olarak
istifade fiili olarak tanmlanmtr. Fiiller de araz grubundan olduu iin dorudan
doruya bu akdin konusu araz olan menfaatlerdir. Nikh akdi aile messeseni kuran
410
MM MTRD ve MTRDLK
ve bu spesifik konunun dnda pek ok ek ykmllk ve haklar beraberinde getiren

bir kurum olmasna ramen slm hukukularnn bu akitle ilgili tasarm bu anlamn
dna kmaz. Aile hukuku eya-borlar hukuku terimleri zerine kuruludur ve bu
alanlarda sosyal mlahazalar hukuk teknik bakmndan devre dndadr.
slm hukukular genel olarak nikh akdini, konusu menfaat olan akitlerin
ana modeli olan kira akdine benzetirler. Nikh akdinin konusu olan menfaat kira
akdindeki menfaat ile ayn trdendir. Kira akdi bir eyann menfaati zerinde milk
nitelikli bir yetki salarken nikh akdi de cinsel istifade anlamndaki menfaat zerinde milk nitelikli yetkiler salar (milkul-muta, milkul-intif). Bu noktada aile
hukuku konular eya ve borlar hukuku konusu olarak ele alnr. Zir bir kira akdi
ile nikh akdi varlk kategorisi olarak ayn konu zerinde gerekleir. Bu da klasik
fkh teorilerinin ncelikle kendi zerine kurulduklar fizik ve evren anlaylarn
takip ettikleri, sosyal mlahazalar ise bu yapnn dayatt temel ereve ierisinde devreye sokabildiklerini gstermektedir.
Atomcu Varlk Anlay ve Fkhn Genel Karakteristikleri

Atomcu evren anlaynn slm hukukunun baz genel karakteristikleri zerinde de etkileri vardr. Bu noktada fkhtaki dnce biimi ve akl yrtme yntemleriyle atomculuk arasnda nemli bir iliki vardr.
Hanefler hukuk dn iinde esas alnan varlk anlay ve akl yrtme
yntemlerinin kendiliinden hazr ilkelerini genellikle kyas olarak nitelemektedirler. Kyas bu anlamyla det fakihin akl yrtmesine gerek kalmadan esas
alnan evren anlaynn, sistemin, dayatt sonulardr.
Atomcu varlk anlaynn fkhn btn zerindeki en nemli etkilerinden biri de
bu varlk anlaynn getirdii epistemolojinin temel baz ilkeleridir. Buna gre atomcu evren modeli zerine kurulu fkh iinde, tmel kavram, mahiyet terimi ve zihn
varlk anlaynn ya grlmemi ya da yeterince gelimemi olduu sylenebilir.
Kelmn varlk anlay atomcu ve sreksiz bir evren modeli iinde ekillenmi ve eyann yerleik tabiatlar ksmen ya da tamamen reddedilmitir. Ayn
ekilde nedenselliin de inkr edildii ortamda cevherler tamamyla ayn cinsten
olup, cevherlerin birbirinden farkl zelliklerde bulunmalar arazlar sayesinde olmaktadr. Arazlar da sreklilik arz eden bir varla sahip olmayp her an yeniden
yaratlmaktadr. Bu sebeple byle bir evren anlaynda eyann sabit bir takm
niteliklerinin bulunduu sylemek zorlar. Ayrca varlkla ilgili vurgu srekli
7. OTURUM
411
cevhere ynelik olduu iin, fertlerinin dnda zihn bir varl olan mahiyet dncesi ortaya kmam ya da yeterince gelimemitir. Mhiyet dncesinin gelimemesinin fkh zerinde ciddi epistemolojik etkilerinin olduu sylenebilir.
Aristoteles mant, tanm mahiyet zerinden yapmaktadr. Aristoteles mant
varlk anlay zerine kurulu bir mantk grnmnde olup varlk mhiyet ve somut
varlk olmak zere iki asldan meydana gelir. Mhiyetler trlere ait tmel nitelikler
grnmndedir. Mhiyet tmel bir kavramn, d dnyadaki deil de yalnz zihindeki fertleridir. Dolaysyla tanm tmeller vastasyla yaplr. Tmel (kll) kavramn
esas almakszn mahiyet terimine ulamann mmkn olmad sylenebilir.
slm kltrnde zellikle Mtrd-Hanef izgide ise, fkh, kelm ve dil
almalarnda tanm, tanmlanacak eyin mhiyeti yani ilemi deil de fertleri
yani kaplam (m sadak) zerinden yaplr. Ortada tanm yaplacak kll kavramlardan ziyde fertler ve bu fertlerle ilgili bir takm hkmler vardr ve tanmlar da daha ok bunlar esas alarak yaplacaktr.
Baz Hanef-Mtrd mellifler de Aristoteles mantnn ierik olarak birbiriyle balantl bir ekilde madde-suret anlay, lemin kdemi, tabiat dncesi
ve zorunlu nedensellik esas zerine kurulduunu ileri srerek Aristoteles mantnn gereksizlii bir tarafa haramln ne srmtr. Bu noktadaki vurgular
bize fkh alannda kullanlan dnce mekanizmasnn birok bakmdan Aristoteles mantndan farkl bir sistem olduunun erken dnemlerden itibaren bilinmekte olduu ve bununla da kalmayp iki ayr mantk sisteminin (epistemoloji)
iki ayr evren anlayyla (ontoloji) irtibatl olduunun da ak bir ekilde fark
edilmi olduudur. Mtrdlik bu sebeple atomcu esaslarla olan ilikisi noktasnda Earlikten ok Mutezileye yakndr. Earlikte bilgi anlay Aristoculuu
benimsemesine ramen Mutezile ve Mtrd doktrinleri Aristoculua bu ekilde
yaknlamam, atomculukla uyumlu bir epistemoloji benimsemilerdir.
Yine bu zelliin bir sonucu olarak, nedensellii zorunlu bir iliki olarak grmeyen, tmel kavramn ve mhiyet kavramn kullanmayan bir evren modelinde tmevarm ve tmdengelim ynteminin rahat bir ekilde kullanmasnn zorluu ortadadr.
Bundan dolay fkhta ana dnce mekanizmasnn kyas yani analoji kapsamnda
deerlendirilebilecek bir akl yrtme olmas da doal bir durumdur.
Tanmlarn fertler esas alnarak yapld, akl yrtme ve hukuk zmlemenin de fertler zerinden gerekletirildii bir fkh ortamda hukuk yazm ve
hukuk dn de fertleri esas ald iin ortaya kan hukuk yapnn kazistik
(meseleci) zellikler arz etmesi de bu bakmdan anlalabilir bir durumdur.
412
MM MTRD ve MTRDLK
23. TEBL
MTRD FIKIH USL : Gerek mi? Kurgu mu?
Do. Dr. Murteza Bedir
Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi
Fkh uslnn kelm ile sk irtibat olmas gerektiine dair kelmclarn srarl iddias bilinmektedir. O kadar ki, belirli bir fkh mezhebine mensubiyet genel
kabul grmesine ramen, fkh usl sahasnda mensubiyetin fkh mezheplerden
ok kelm durula ya da kelm okullar ile irtibatl olduu ikrdr; en azndan
bu yargnn mtekellimin yntemi iin geerlilii inkr edilemez. Nitekim amelde
Hanef ya da afi olan Mutezil uslclerinin fkh uslnde kelm nclleriyle
uyumlu kendilerine zg bir yol ve yaklam benimsedikleri bilinmektedir.
Mesel, Hanef mezhebine mensup olan Mutezil Eb Abdullah el-Basrnin
rencisi Kd Abdlcebbrn fi mezhebine mensup olmas ve Abdlcebbrn
rencisi Ebl-Hseyin el-Basrnin ise Hanef olmas onlar ortak bir Mutezil
usl anlay gelitirmekten alkoymamtr. Yine ayn dnemde fi bnlFreki ve Cveynyi Mlik Kd el-Bklln ile fkh usl sahasnda buluturan ey onlarn kelm sahasnda Ear olmalardr. Bu olgunun belki de bir
istisnas fukaha/hukuku yntemi olarak adlandrlan yaygn ve hakim Hanef
fkh usl yaklamdr. Her ne kadar hukuku yntem nceleri Hanef mezhebi
dnda ksmen benimsenmi olsa da, sonralar tamamyla Hanef mezhebine has
bir yaklam olarak tescil edilecektir. Ancak biliyoruz ki, Hanef mezhebi iinde
de kelm ile fkh usl arasnda sk bir irtibatn var olmas gerektiini syleyen
ve bu dorultuda Hanef-kelmc (dier bir ifadeyle Mtrd) fkh usl ina
etme ynnde bir aba ksmen baarl olmutur.
Bir kelm mezhebi kurucusu olarak sonradan mehur olsa da nceleri kendi
yazlarnda ve Hanef geleneinde Mtrd iin kullanlan genel ve yaygn sfat
fakih immdr. Mtrdyi bir kelm okulu kurucusu ve mezhep imam olarak grme eiliminin belirginlemeye balad, 5./11. yzyln sonu ve 6./12.
yzyln balarnda, onu ayn zamanda kelm duruuyla uyumlu bir fkh usl
yaklamnn da balatcs olarak gsterme abalarna rastlyoruz. Bu ynde bilebildiimiz ilk giriim Aladdin Semerkandnin (. 539/1145) Mznl-usl fneticil-ukl adl alma ile yine bu eserle ada olan ve onun bir zeti gibi duran el-Lamiinin (. 6./12. Yzyln ortalarnda) Mukaddime fi-uslil-fkhdr.
7. OTURUM
413
Hi phesiz fkh uslnn Hanef mezhebi iindeki tarihi bu tarihten ok

daha erken dnemlere gitmektedir. Bugn elimizde bulunan ilk kapsaml fkh
usl eseri Badatl Cesssn (. 370/981) el-Fusl fil-usl, onun rencilerinin rencileri olan Badatl Eb Abdullah es-Saymernin (. 436/1044)
Mesill-hilf ve Buharal Kd Eb Zeyd Debsnin (. 430/1039) Takvimledillesi ve yine bu nc isimlerin takipisi olan Buharal Serahs (. 483/1090)
ve Ebl-Hasan el-Pezdevnin (482/1089) el-Uslleri, Mtrdyi bir mezhep
imam olarak grmek, ona ayrcalkl ve zel bir konum vermek bir yana, fkh
usl alannda ona atfta bile bulunmazlar. Ebl-Hasan el-Pezdevnin bir rencisi olan Aladdin es-Semerkand ise Mtrdnin imaml ve kelm okulu
kurucusu sfatnn kendi dneminde daha sk dile getirilmesine paralel olarak onu
fkh uslnde bir yntemin de kurucusu olarak sunma gayretindedir. Daha somut olarak Semerkand fkh uslne dair yazd Mzn adl almasna, Hanef
mezhebi asndan ideal fkh uslnn Mtrd kelm okulunun bir uzants olmas gerektiini iddia eden u cmlelerle balamaktadr:
phesiz fkh ve ahkm usl ilmi, Kelm usl ilminin bir alt daldr. Dal
kkten treyene denir; belirli bir kkten gelmeyen dal o (kkn) soyundan deildir. O halde bu sahada ortaya konulan bir te`lif ve tasnif almasnn, kitabn
mellifinin itikdyla uyumlu olmas bir zarurettir.
Fkh usl sahasnda yaplan te`lif almalarnn ounluu ilkelerde (elusl) bize muhalif olan Mutezile ile ayrntlarda (el-fr) bizden farkl dnen
Ehl-i Hadise aittir. Bu iki grubun yazlarna dayanmak bizi ya ilkede hata etmeye
ya da ayrntda yanla dmeye itecektir. Her ikisinden de kanmak akl ve eriat
asndan bir ykmllktr (vcib).
Bizim statlarmzn (ashbmzn, yani Hanef mezhebi) Allah onlara rahmet etsin bu sahadaki almalar iki tarzda olmutur:
[i] bir tarz eserler, ilkeleri ve ayrntlar (el-fr vel-usl) kuatan ve eriat
ve akl ilimlerinde (ulml-mer vel-makl) engin bir deniz gibi olan kiilerin eseri olduklar iin son derece salam ve dzgndrler. Bu tarza rnek eyh
mm Zhid ve Ehl-i snnet reisi Eb Mansr el-Mtrd es-Semerkandnin
Mehiz-er ve el-Cedel diye adlandrlan kitaplar ve benzeri yine onun statlar ve rencileri tarafndan yaplan almalardr.
[ii] [bizim statlarmzn te`lif ettii] dier tr eserler ise, nakledilen bilgilerden [hkmlerin] ayrntlarn karma hususunda deneyimli olan kiilerin eserleri
olduklar iin tahkik, manalar ve konularn dzenlenmesi bakmndan son derece
414
MM MTRD ve MTRDLK
gzel ve salamdrlar; ancak bu kiiler akli meselelerdeki genel prensiplerin inceliklerinde yeterince mahret kazanamadklar iin kiisel yaklamlar onlar
baz konularda muhliflerle ayn konuma drmektedir. Bu iki yaklamdan ilki,
ya lafzlara ve onlarn anlamlarna yabanclama ya da gayret eksiklii ve tembellikten tr zamanla terk edildi ve dier tarz, hukukularn sadece hukuka olan
eilimlerinden dolay yaygnlat; yle ki, bazen elikiye ve yanla dtler. Bunun kastl ve inanarak yaplan bir ey olmad aktr, bu gibi statlar hakknda
kt zan beslemek gnah ve inatlktr. Ancak kk salam olmadan daln dzgn
olmas ve kayp dmemesi akln kanunlar dndadr. Mteahhirin limlerden
bilgi ve kavray ilerde olan ve asl ve feri bilen statlar anlalabilir ve doru
mazeretler sebebiyle bu alanda te`lif yapmadlar.
Bundan sonra Semerkand bu nemli boluu doldurmay bir grev ittihaz ettiini ve devrindeki hkim ve yaygn fkh usl anlayndaki szn ettii ilkesel
yanllklar dzeltmek iin Mznl-ukl kaleme aldn belirtmektedir.
Bu pasaj/uzun alnty nasl okumak gerekir? Ben ncelikle Semerkandnin
szn ettii baz bilgileri tahkik edeceim ve ardndan bu alntda ve genel
olarak Mizanda srekli vurgulad kelm ile uyumlu bir fkh usl yntemi
ina etme abasn Mtrd usl erevesinde tartacam. Her eyden nce
Semerkandnin verdii tarih bilgilere bir bakalm. Diyor ki: Kendi zamanna
kadar fkh usl alannda yazanlarn ounluu Mutezile ve Ehl-i Hadistir;
Ehl-i Hadis ifadesi Orta Asya terminolojisinde, zellikle kelm ve fkh usl
1213
balamnda kullanldnda, Earlii kastetmektedir. Yani ashbmz dedii
Haneflerin bu alanda daha az yazdklarndan sz etmektedir. Ancak tarih gerekler Semerkandyi dorulamamaktadr; ama Semerkandnin, ideal olarak grd kelm ncllerle uyumlu bir fkh usl yaklamn dnerek bu ifadeyi kullandn dnrsek gerekten de kelm nclleri fkh uslnn bir
mukaddimesi gibi gren kelmc/mtekellimin usl alanna Haneflerin ilgisi
ok clzdr.
Semerkandnin ifadesinde geen ikinci nemli bir nokta, Hanef mezhebi
iinde Mtrdnin ncln yapt kelm ncllerle uyumlu bir fkh usl
geleneinin var olduu ama bunun eitli nedenlerle kendi dneminde pek tutulmadn dile getirmesidir. Ona gre bu gelenek Mtrdnin hocalar, kendisi ve
yakn rencileri (ashb) tarafndan balatlmt, ama daha sonra fukahann salt
hukuk olana ilgisi ya da yetersizlik sebebiyle bu gelenek zayflad. Hatt o kadar
1213 rnek olarak bkz. Ebl-Muin en-Nesef, Tabsratl-edille; Semerkand, Mzn; el-Lmi,
Mukaddime fi uslil-fkh
7. OTURUM
415
zayflad ki, hukukular kelm nclleri ve akl ilkeleri yeterince dikkate almadklar iin elikiye veya muhliflerin yanl konumlarna dtler; bu hassas bir
iddia olaca iin de Semerkand hemen u szleri ekler:
Bu onlarn bilerek deil de farknda olmadan dtkleri bir hatadr. Bu
ikinci iddiay daha sonra ele almak zere birinci iddia yani Mtrdyi merkeze alan kelm ncllerle uyumlu bir fkh usl geleneinin gerekten var olup
olmadn tartmak istiyorum. Semerkand szn ettii ideal fkh usl yntemine rnek olmak zere ikisi de Mtrdye ait olduunu syledii iki esere
iaret etmekte ama bunlarn tek rnekler olmadn, daha dorusu bu yntemin
belki de Hanef uslcleri arasnda bir gelenek oluturduunu gstermek amacyla baka rneklerin de olduunu zellikle vurgulamaktadr.
Bu dier rnekler ilgin bir biimde Mtrdnin yakn evresiyle yani hocalar, yakn arkadalar ve rencileri ile balantldr; bununla Semerkandnin,
merkezinde Mtrdnin olduu bir usl gelenein varlna dikkat ekmek istedii
ok aikrdr. Semerkandnin burada kendi anlad biimde bir usl geleneinin
varln ispat iin iaret ettii isimler ve bu isimlerin oluturduu bir gelenein gerekten var olup olmad ayr bir konudur, ama daha nemlisi bu iddiann dile getirilmesidir. Kald ki, Mtrdnin iki eseri, Mehiz-era ve Kitb el-Cedeli
gnmze ulamad iin bunlarn muhtevasn tam olarak bilebilecek durumda
deiliz. Onun, Mtrdnin hocalar ve yakn rencileri gibi mulak bir ifade
kullanmas sebebiyle bunlarla kimleri kastettiini de bilmiyoruz; zten Mtrdnin
yakn evresinden gnmze ulam bir usl eseri mevcut olmad gibi ne sonraki
usl eserleri ne de ne biyografi eserleri bu tr eserlerin varln teyit etmektedir.
Her eye ramen, bu tr eserlerin mevcut olmu olabileceini ama bir sebepten
gnmze ulaamadn bir ihtimal olarak var sayabiliriz. Ancak bu speklasyonu
test edecek elimizde bir kstas olduunu dnyorum; bizzat Mtrdyi kelmc
usl alannda nc ve imam kabul eden Semerkandnin eserini inceleyerek ve
zellikle onun szn ettii Hanef-kelmc usl geleneine mensup yazarlardan ve
bunlarn iinde bahusus Mtrdden yapt alntlar ya da referanslar takip ederek
bu gelenein varln somutlatrabiliriz. Mzn incelediimizde Semerkandnin
Mtrdden yaklak 20 meselede alntlar yaptn gryoruz. Bu alntlarn ounluu fkh uslnn dil bahisleri olarak adlandrlan konularnda olup Kurn
ifadelerdeki aklk kapallk konusunda baz felsef mlahazalarla balantldr. Bu
alntlarn ounda alntlanan gr ayn zamanda Semerkand ulemsnn da gr olarak kaydedilmektedir. Ama buna ramen Semerkandnin Hanef kelmc-usl
geleneine yapt atflar maalesef iddiasn ispat etmekten uzak gibi grnyor.
416
MM MTRD ve MTRDLK
Semerkand kendisinden nce usl konularnda sz syleyen grup ve kiilere

iaret ederken hi de ketum davranmad iin normalde eer Mtrd usl gelenei diye bir ey varsa bununla ilgili referanslarn Mznn btn sayfalarn doldurmas beklenir; ancak durum hi de yle deildir. Semerkandnin Mtrdye
yapt atflar son derece snrldr ve bunlar da ounlukla salt usl konusu olmaktan ok kelm konularla balantl usl konulardr. Bu durumda Semerkandnin
szn ettii Hanef kelmc usl geleneinin tarih olarak dorulayacak maddi
verilerden yoksun olduumuz anlalyor. O halde niin Semerkand bu iddiay
ortaya atmaktadr?
Bu sorunun cevabna gemeden nce bir baka hususun daha vuzuha kavuturulmas gerekmektedir. Semerkand furucu-uslcler diye niteledii zamanndaki yaygn ve hakim fkh usl geleneinin yeterince kelm ilkeler ve nclere
dikkat etmediklerin, hatta muhalifleri olan Mutezile ve Ehl-i Hadsin (Eariyye)
yanl ve hatal konumlarna bilmeden dtklerini sylemektedir. Bu iddiann
bizzat kendisi Semerkandnin zihnindeki gndem hakknda bir ipucu vermektedir. Zir Semerkandnin ada bir baka lim, Ebl-Mun Meymn b. Mekhl
en-Nesefnin Kitbt -Tevhdden sonra Mtrd kelmnn en nemli klasii
kabul edilen Tebsrasnda da benzeri bir endienin srarla vurgulandn biliyoruz; Nesef liderliine Mtrdyi yerletirdii bir kelm okulunun varlndan
sk sk sz eder ve bu okulu Ehl-i Snnetin ortaya yolu olarak betimler:
Mutezile ve Eariyye arasndaki orta yol. Bilebildiimiz kadaryla Mtrdyi
Ehl-i Snnetin imam olarak vazeden ilk kii Nesefdir; Semerkandnin Nesefnin
rencisi olduunu hatrladmzda aslnda hocasnn Mtrdyi kelm sahada
imam ve reis olarak grmesi ve det bir kelm okulu kurucusu olarak vaz etmesine paralel olarak Semerkandnin de bu betimlemeyi usl sahasna tamak istedii sonucunu karmak mmkndr. Zir ne Semerkandden nce Mtrdnin
ismi fkh usl edebiyatnda bu kadar nemle anlmakta ne de ondan herhangi bir
usl konusunda nemli bir gr nakledilmektedir. Ayn ekilde Semerkandnin
Mznndan ve onunla ada olan ve det onun zeti gibi duran Lminin
el-Mukaddime fi uslil-fkhndan sonra da Mtrdnin ismi usl edebiyatnda
nemli bir figr olarak karmza kmamaktadr.
Semerkandnin yanstt ekliyle Mtrd usl gelenei daha ok bir kurgu
gibi durmaktadr; bu kurguyu ortaya karan miller ve balam zerinde biraz durmakta yarar var. Semerkand aslnda Mvernnehir Hanef geleneine mensup
olup bu gelenek iinde zellikle Semerkand ulems diye bilinen ekole mensuptur; bu ekoln belki de Mtrdden beri kelm-felsefeye daha meyilli durduklar
7. OTURUM
417
bilinmektedir. Hanef mezhebinin Irakta Semerkandden yaklak asr nce

bir mezhep ve gelenek oluturmu ve daha sonra Badat yannda Dou slm
Corafyasnda yani ran ve Orta Asyada yaylmtr. zellikle 9-12. yzyllar
arasnda Dou slm Dnyasnn ehirlerinde ikisi de Snn olan iki mezhebin,
Haneflik ve filiin byk bir mcadeleye giritii bilinmektedir; bu mcadele
Trk hnednlarn, zellikle Seluklularn Snn slm anlay lehinde tavr almalarndan sonra ok daha iddetlenecek, zaman zaman idari ve yargsal grevleri ele geirmek iin bir rekabet yaanacaktr. Kelm dnya gr bir sre sonra
bu mcadelede nemli bir rol oynayacaktr.
Haneflik ve filik slmn dengeli, uzlamac ve mtedil bir yorumu olduklarn iddia ederek hem halkn hem de yneticilerin desteini elde etmek iin
mcadele ettiler. eitli nedenlerle Mutezilenin, 11. yzylda canlanan Snn
hareket tarafndan dlanmas, Ehl-i rey genel erevesinde bu kelm okuluyla
entelektel ve zaman zaman siyas ittifak kuran Haneflii Badatta entelektel
anlamda byk lde zayflatm ve bu, Merkez slm topraklarnda Hanefliin
entelektel etkisini snrlamtr. Mutezilenin dlanmasnda rol alan Earlik ise
slm Dnyasndaki deiik eilimleri uzlatran orta yolcu kelm anlay baarl bir proje olarak dnemin siyas elitine kabul ettirmitir. Burada Nizmlmlkn
Nizmiye Medreseleri adyla Seluklu hkimiyetindeki ran ve Irak ehirlerinde
kurduu vakf okullarn hatrlamak yeterlidir sanrm. Seluklu hnedn mensuplarnn Hanef mezhebine verdii destek ise Mutezilenin entelektel mirasna
kar yrtlen kampanyalar sebebiyle hukuk saha ile snrl kalmtr.
Aslnda Hanef mezhebinin kurucusunun kelma ilgisi ok iyi bilinmektedir
ve gnmze ulaan tek eseri de bu alandadr. Ancak Hanef mezhebine mensup limler kelm sahasnda tam manasyla ortak bir tutum gelitirememilerdir.
Bu mezhep mensuplarnn Eb Hanfeden sonra, Ehl-i Hadisten Mutezileye
Mrcilikten Kerrmlie kadar birok deiik kelm okullarn denediklerini biliyoruz. Mesel, Badat ve Niapur Hanefliinin byk lde Mutezile ile balants iyi bilinmektedir. Yine ran yresinde Neccriyyeye mensup Hanefleri
biliyoruz. Ayn zamanda kendisine Ehl-i snnet diyen bir baka Hanef anlayn
Orta Asyada uzun zamandan beri varln srdrd de bilinmektedir.
Onbirinci yzyln sonuna geldiimizde merkez slm corafyasnda
Earyyenin etkinliini hzla artrd grlyor; Mutezilenin entelektel silahn elinden alan Earlik Nizmlmlkn siyas desteini arkasna alarak Irak
ve ran ehirlerinde hzl bir biimde yayld; artk Earlik slm Dnyasnn
ykselen deerlerini temsil eder hale gelmiti. Her ykselen deer eski ve modas
418
MM MTRD ve MTRDLK
gemi bir baka deerler sistemine kar ortaya kar. Bu rakip hi phesiz Ehl-i
Hadisin de rakibi olan Mutezileden bakas olamazd; Earnin eserlerinin
Mutezileye kar polemiklerle dolu olmas ve bunu yaparken olduka derinlikli
bir dnsel abay ortaya koymas herhalde onun ad etrafnda bir hareketin ortaya kmasn salayan en nemli amillerdi.
Onbirinci yzyln sonuna geldiimizde bu hareket artk zirvesine erimi, en nemli entelektel temsilcisi (Gazzl) vastasyla zaferini iln etmiti.
Gazzlden sonra slm Dnyasnn byk blm Earyyenin etkisi altna
girecektir. Mliklik burada herhalde en gzel rnektir; Ear hareket balangta
filer arasnda yaygnken bundan sonra Mlikler de bu harekete nemli katk
salayacaktr. Burada Earliin daha erken saylabilecek bir dneminde nl
Mlik lim Kd el-Bkllnnin bu harekete katlmasnn da pay olabilir. Kald
ki, filik de zten Mlikliin iinden domutu, dolaysyla bu iki gelenein
tarihi zaten pek ok alanda kesimekteydi.
Snn dnyann dier nemli bir gelenei olan Hanbellik de kendine zg
kelm karakterini korumutur. Haneflie gelince onun ii biraz daha zordu; Eb
Hanfe daha hayatta iken bir takm eletirilere ve snnetten sapma sulamalarna
maruz kalmt. Onun takipilerinin izleyen yzyllarda ok deiik akmlara katlmalar ve bu akmlarn bir ksmnn Snn izginin dnda yer almas 11. yzyla gelindiinde artk hogrlebilir bir durum deildi. Haneflik bir Badattaki
entelektel konumunu kaybetse de zellikle Horasan ve Mvernnehirde her
bakmdan gittike glenecektir. zellikle Buhara ve Semerkand ehirlerinde filizlenen ve byyen Hanef anlay 11. yzyla gelindiinde baka yerlerdeki
alternatif araylar arasnda ne kacaktr. Bunun en nemli nedeni Buhara ve
Semerkand Hanefliinin Mutezile kart bir konumda olmalar olabilir. Daha
Smnler dneminden balayarak Mvernnehirde Mutezileye kar bir sylem gittike gl bir biimde vurgulanmaktayd.
Yaklak iki- asrdr filikle mcadele eden Haneflik, filerin nclnde ortaya kan Earliin merkez slm topraklarnda kendisini kabul
ettirmesi ve ardndan evre slm Corafyasn da etkilemeye balamasyla alternatif bir araya yneldi. te Mtrdnin adnn bir Ehl-i snnet mensubu
kelm nderi ve mezhep kurucusu olarak ne kmas bu arayn bir neticesidir.
Bunda Mtrdnin ok kapsaml ve sistematik bir teori ortaya koymak yannda
hi phesiz eserlerinin Mutezile eletirileriyle dolu olmasnn ok byk etkisi
olmutur. Ona ilk defa bir kelm mezhebi reisi sfatyla hitap edenlerin 11. yzyln sonlarnda yaayan Mvernnehirli limlerdir.
7. OTURUM
419
Btn bu anlattklarmdan Mtrdnin adnn niin merkez slm topraklarnda bilinmediiyle ilgili bir sorunun da anlamsz olduu anlalm olmaldr.
nk zten 12. yzyla gelinceye kadar Mtrd dier herhangi bir Orta Asya
limi kadar bilinmekteydi ve ancak bu dnemden sonra ona farkl bir konum verildi ve ancak bundan sonra Mtrdlikten sz edilmeye baland. Bu onun Semerkand ulems arasnda zel bir konuma sahip olmad anlamna gelmiyor,
ama bir kelm okulu kurucusu olarak Mtrdden sz etmek iin bu zaman
beklemek gerekiyordu.
Bu uzun arka plandan sonra ben konuma dnmek istiyorum: Mtrd usl.
Artk anlalm olduu zere Mtrd usl eklinde nitelemenin amac, kelm
sahasnda olduu gibi, fkh usl sahasnda da kendisini Mutezileden ayran,
Ehl-i snnet ilkeleriyle uyumlu bir usl yaklamn Hanef mezhebi mensuplar
arasnda hkim klma arzusudur. Semerkandnin yukarda alntladmz uzun
pasajda zellikle bunun zerinde durduunu gryoruz. Usl-i fkhn kelmn bir
uzants olduu fikri, daha doru bir ifadeyle kelm ncllerin ve ilkelerin fkh
uslnn temel konularnn ileniinde her dim gz nnde bulundurulmas gerektii dncesi, kelmc usl ynteminin uzun sredir vurgulad bir iddia idi.
Fkh usl finin eserinde grld gibi er ahkm zerine salt bir soyut
dnme biimi olarak domu olsa da zellikle Mutezilenin iki nemli ismi,
Kd Abdlcebbr ve rencisi Ebl-Hseyin el-Basr tarafndan gelitirilen ve
adna daha sonra mtekellimn usl ad verilen bir yaklama gre, kelm ilminin
konu edindii hikmet-sefeh, aslah, istitaat, kulun fiilleri, kaza-kader, sftullah,
kelm- ilhnin nitelii gibi pek ok konu fkh usln dorudan veya dolayl
olarak ilgilendirmektedir; dolaysyla fkh usl alannda yazan bir mellifin bu
konuda kendi gr ve dncesini mensubu olduu kelm okulun nclleriyle
uyumlu hale getirmesi beklenmektedir.
Semerkandnin yazd tarihlerde kendisinin de yukardaki alntda belirttii
gibi iki ekol, Ehl-i Hadis (Eariyye) ve Mutezile bu konuda olduka youn bir
faaliyet ortaya koymutu. Bklln-Cveyn-Gazzl hattnda Earlik kelmusl-i fkh alannda zirve eserler ortaya koyarken Mutezile ise Kd AbdlcebbrEbl-Hseyin el-Basr ile bu sahada kalc eserler brakmt. Semerkand ite bu
iki gelenein dnda kalan Eb Hanfe mezhebi mensuplarn da kelmc-usl
hareketine katmay hedeflemekte ve bunu da adalarnn yapt gibi mm
Mtrdye zel bir konum vererek onun ismi zerinden yapmay hedeflemektedir. Aslnda Hanefler usl sahasnda en parlak rneklerini Mtrd hattnn dnda ortaya koymulard; bu Cesss-Debs- Serahs- Pezdev hattdr.
420
MM MTRD ve MTRDLK
Semerkand, yukardaki alntda bu izgiyi furcu usl izgisi olarak adlandrr ve bunlarn zaman zaman Mutezile zaman zaman da Ehl-i Hadisin hatalarna
dtklerini belirtir. Herhalde Mutezilenin hatalarna dmekten sz ederken
Cesss ve Debsyi kastetmekte, Earliin yanllarna denlerle de Serahsyi
ve Pezdev kardeleri kastediyor olmaldr. Adna bn Haldnun fukah yntemi diyecei bu hkim Hanef usl anlayndan tatmin olmayan, daha dorusu
bu gelenein fkh usl faaliyetlerini kelm nclleri dikkate almakszn yaplandrmalarndan honut olmayan Semerkand, yeni bir usl denemesi yapmtr.
Mznl-usl ile onun zeti olan Lminin el-Mukaddimesi ile snrl kalan
bu deneme, sonraki dnemlerde bir gelenek oluturamayacak, ancak zellikle
Mtrd kelm nokta-i nazarndan sonraki usl anlaynda ksm bir etkide bulunacaktr. Bu etkinin de daha ok akl-vahiy ilikisinin hukuk felsefesi zemininde
tartlmas olarak niteleyebileceimiz, hsn-kubuh meselesi erevesinde kaldn gryoruz. Ancak bu konu bizce ayr bir deerlendirmeyi hak etmektedir.
7. OTURUM
421
24. TEBL
MM MTRDNN SLM NANCINI TEMELLENDRMEDEK
METODU
Dr. Belksm el-Gl, rika niversitesi, BRLEK ARAP EMRLKLER
ZET
mm Mtrd slm dncesinin byk simalarndan biri olup, mslmanlarn byk ounluunun akideyle ilgili baz hususlar reddetmesi, tevilde arya kamas, ve grlerini kabul ettirme hususunda devlet otoritesini de arkasna
almas gibi sebeplerle Mutezileden uzaklat bir dnemde yaamtr. yleki
bu dnemde Mutezilenin genel msmman kitleden farkl dnd bu gibi
konular bu kitle -Ehli snnet- adna zme kavuturacak Ahmed b. Hanbelden
sonra gl bir sima kmamtr. Ahmed b. Hanbel yanllar iinde de kat grler ortaya km ve yleki tebh ifade eden yetler hakiki anlam zerine
alnmaya balanmtr. Bu da mm Mtrd gibi akl dinin anlalmasnda daha
etkin kullanacak, kelm alan kadar, fkh ve usl alannda da sz sahibi bir simann gelmesine olan ihtiyac artrmt. Onunla birlikte slm dnyasnn nemli bir
ksmn oluturan Hanef evrelerde akide alanndaki resm mezhep Mtrdlik
olmu ve bu zamanmza kadar byle devam etmitir.
Takprzdenin dedii gibi Ehl-i snnet kelm ilminin mm Ear birlikte
iki kurucusundan biri mm Mtrd olmasna ve onun doktrinin Eb Hanfenin
akide anlay zerine kurulmasna ramen, Mtrd, Earnin grd ilgiyi
grmemitir.
bn Askr yle der: Btn Mlikler, filerin drte , Haneflerin drtte
biri, ve baz Hanbeller Eardir. Mvernnehrde, Trk lkelerinde, Afganistan,
Hindistan, in ve bunlarn komu blgelerinde Haneflerin te ikisi Mtrddir.
Bu almamzda nce mm Mtrdnin hayat, hocalar, rencileri, eserleri
ve hakkndaki kaynaklarn azl gibi konular ele alp sonrasnda, ulhiyet konusundaki tavrn inceleyeceiz. O, bu konular derinliine incelemesi ve kendi blgesindeki senev dinler ve felsef akmlara kar slm inancn savunmasnn da etkisiyle zel
nem verdii bu konulara parallel olarak kitabn da Tevhd adyla isimlendirmitir.
Daha sonra da onun peygamberlik ve iman konularndaki grlerini sunup, mm
Mtrdnin grlerinin genel esaslarn tespit ederek almamz sonlandracaz.
MM MTRD ve MTRDLK
422
1214
.

:

1215

.

968(
)
) :
(1968 2.151-152

561(
)
) :
1347( .16
1214
1215
7. OTURUM
423
)
:
) 968
(1968 2.151-152
:
(.1216

) :
1216
MM MTRD ve MTRDLK
424

:

1217

( .

) 342(
:
(
:
.
16. ) 1347
) 561
1217
7. OTURUM
425
:
.
:

.

) 248 862(
238
MM MTRD ve MTRDLK
426
) 332(

) 333944 /( .

)(
) 333944/(
)(

.
)(
)(
)(
)(
.
.
.
.
.

.
.

)(

.
.
.

7. OTURUM
427
-1
-2

) :

( ) ) .(164/

( ) .(21/

.

.

MM MTRD ve MTRDLK
.
.
.
.
428
7. OTURUM
429

.

.

.

.
.
.

.

.

MM MTRD ve MTRDLK
430
.
.

.
.

.

.

.

.

.

.

(.
)
7. OTURUM
431

.

.
8. OTURUM
Bakan :
Prof. Dr. Rait KK ............................................................

Tebliciler :
Yrd. Do. Dr. Ahmet Ak .........................................................

Kahramanmara St mam niversitesi lahiyat Fakltesi
MTRDLN ORTAYA IKII
Prof. Dr. Airbek Muminov ....................................................

Institute of Oriental Studies Ministry of Education and Science .............
of Republic of Kazakhstan, Almaty / Kazakistan
MTRDLK ARATIRMALARINDA KAYNAK OLARAK
SEMERKANT CKARDZE MEZARLIINDAK MEZARTAI
KTBELER
Dr. Shovosil Ziyodov .............................................................

Historian of Religions and Manuscripts, Beruni Institute for Oriental Studies
Academy of Sciences of Tashkent / Uzbekistan
MTRDYYE DOKTRNNN ZBEKSTANDA
ARATIRILMASI: PROBLEMLER ve ZMLER
Prof. Dr. Mehmet Zeki can ..................................................

Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi
TRK BASININDA MTRD VE MTRDLK
25. TEBL
MTRDLN ORTAYA IKII
Yrd. Do. Dr. Ahmet Ak
Kahramanmara St mam niversitesi lahiyat Fakltesi
Giri
Mtrdlik, mm Azam Eb Hanfenin grlerini gelitirip sistemletiren Eb Mansr el-Mtrdye nispet edilen itikd bir mezheptir. Bu bakmdan Mtrdlik ile Haneflik arasnda ok yakn bir iliki vardr. Ayn zamanda Mtrdliin arka plannn Haneflik olduu konusunda ittifak vardr.
Haneflik, hicri ikinci asrn balarndan itibaren Horasan ve zellikle Semerkant
bata olmak zere Mvernnehirin btn ehirlerinde genel kabul grm ve
1218
yaylmtr.
Nitekim Ebl-Mun en-Nesef, Tabsratl-Edille adl eserinde
Mvernnehirin tamamyla Horasann Merv ve Belh gibi ehirlerinde itizal
fikirlerini benimseyenler hari btn Eb Hanfe taraftarlarnn usl ve fru konularnda ilk dnemden beri Haneflii (Hanef-Mtrdlii) benimsediklerini
1219
Nesefnin burada geen Tm Mvernnehir blgesinde
kaydetmektedir.
itizal fikrini benimsemeyen Hanefler ifadesinden o blgedeki Haneflerin iki
gruba ayrld anlalmaktadr. Bu iki grup, u ekilde isimlendirilebilir:
1. Hanef-Muteziller: Bunlar ise Ebl-Ksm el-Kab gibi amelde Hanef

olup itikatta itizl fikrini benimseyip savunan Haneflerdir.
2. Mutezil Olmayan Hanefler: Bunlar, Semerkantta Drl-Czcniyye

ve Drl-yziyye mensuplar ile Buharada Eb Hafs el-Kebr ve Belhte Nusayr b. Yahy etrafnda birleen ve itizl fikirlerini ret eden Haneflerdir. Bu grubu
genel olarak Hanef Semerkant/Mvernnehir Ekol eklinde isimlendirmek
mmkndr.
1218 Bkz., Ebl-Mun Meymn b. Muhammed en-Nesefi, Tabsratl-edille, thk. Claude Salame,
am 1992, I, 356; Kr., Snmez Kutlu, Eb Mansr el-Mtrdnin Mezheb Arka Plan,
(mm Mtrd ve Mtrdlik kitab iinde) Ankara 2003, 124-125; Ak, Byk Trk limi
Mtrd ve Mtrdlik, 99 100.
1219 en-Nesef, Tabsra, I, 356.
436
MM MTRD ve MTRDLK
Mtrdliin kurucusu kabul edilen mm Mtrd, yukarda geen Semerkant Ekolne bal Drl-Czcniyyede okuyup yetimi ve ayn yerde
gelitirip sistemletirdii mm Azam Eb Hanfenin grlerini mrnn sonuna kadar btn gcyle yaymaya almtr. imdi konunun daha iyi anlalmas iin Semerkant Ekoln ve ona bal olan Drl-Czcniyye ile Drlyziyye ilim merkezlerini, mensuplarn ve kullandklar yntemi, aralarndaki
farklar grelim.
A. Hanef Semerkant Ekol

Smn devletinin III/IX. asrn sonlarnda sosyal, asker ve ekonomik alanlarda nemli gelimeler kaydetmesi sonucunda ortaya kan skn ve huzur ortam Semerkantta ilm faaliyetlerin gelimesine zemin hazrlad. Hatt Smn
devletinin bakenti olan Semerkant dnemin en nemli ilim merkezi kabul edilen
Badat bile geride brakt sylenebilir. Ayrca pek Yolu zerinde bulunmas, Semerkantn ticaret, sanat ve ilmin merkezi haline gelmesini kolaylatrd.
Semerkantta o dnemde eitli din ve mezheplere ait ok sayda eitim merkezi
faaliyet gstermekteydi. Sahasnda uzman olanlar devlet tarafndan Semerkantta
davet ediliyor ve onlara byk itibar edilip geni imknlar salanyordu. Bunun
sonucunda Mvernnehirin dier ehirlerinden olduu gibi, Horasan, Suriye,
1220
Irak ve Anadoludan pek ok kimse Semerkanta ilim tahsil etmeye geldi . Kukusuz bunlar arasnda yetien en nemli ahsiyet Eb Mansr el-Mtrddir.
Yukarda izah etmeye altmz Semerkantn trih, coraf ve sosyokltrel faktrlerin yan sra youn bir ekilde yaplan eitim faaliyetleri,
Hanefliin blgede tutunmasna zemin hazrlad. Sonu olarak Semerkantta Ehl-i
Snnet vel-Cemaate mensup limler, Drl-Czcniyye ve Drl-yziyye
1221
adl eitim kurumlarnda faaliyette bulunmulardr . Drl-Czcniyye ad verilen merkez, Eb Mansr el-Mtrd ve onun hocalar ile rencilerinin; Drlyziyye ise, Eb Ahmed el-yz ve Eb Bekir el-yz gibi limlerin renim
grd ilim merkezidir.
1220 Bunlardan birisi, Ebl-Ferc Hayr b. dris b. Fadl b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yahy
b. dris b. el-Hasan b. Muhammed et-Tarss olup 360/970 civarnda Semerkantta vefat etmitir. Bkz. Nesef, el-Kand, 36; Ayrca deiik blgelerden Semerkanta gelip eitim gren
dier rencilere dair geni bilgi iin bkz, en-Nesef, el-Kand, 23, 29, 50, 243; kr. Ak, Ahmet,
Byk Trk limi Mtrd ve Mtrdlik, stanbul 2008, 99 vd.
1221 bn Yahy, v. 121b, 160b-162a; Kr., Ashirbek Mminov-Anke Von Kuegelgen, Mtrd
Dneminde Semerkant lahiyatlar (4/10. Asr), 266.
8. OTURUM
437
1. Czcniyye Ekol
Drl-Czcniyye, Eb Hanfenin fikirleri dorultusunda Semerkantta faaliyet gsteren en nemli ilim merkezidir. Mtrdnin yetitii ve orada ders
verip binlerce talebe yetitirdii bir okuldur. Eb Muktil es-Semerkand tarafndan hicri III. asrda kurulduu tahmin edilen bu okul, daha sonra Eb Sleyman el-Czcn ve Eb Bekir Ahmed b. shak b. Sabh el-Czcn tarafndan
1222
gelitirilmitir.
Eb Hanfenin ileri gelen rencileri Muhammed e-eybn (189/804) ve
Eb Ysufun rencisi Eb Sleymn Ms b. Sleyman el-Czcn (200/816)
tarafndan kurulan Drl-Czcniyye, Mtrdnin yetitii ve ders verdi1223
i nemli bir eitim merkezidir. bn Yahynn verdii bilgiye gre , DrlCzcniyyede hocalk yapan limlerin hoca silsilesi u ekildedir:
el-mmul-Cell Eb Hanfe (150/767)
el-mm Eb Abdillah Muhammed b. el-Hasan e-eybn (189/804)
Eb Sleymn Ms b. Sleyman el-Czcn (200/816)
el-Fakh el-mm Ebi Abdillah b. Eb Bekr el-Czcn
e-eyh el-Fakh Eb Bekr Ahmed b. shk el-Czcn (250/864)
Eb Nasr Ahmed b. el-Abbs el-yz (275/888 civar)
Eb Mansr el-Mtrd (333/944)
1222 Fakat bn Yahy, burada ders verenlerin silsilesini sayarken Eb Muktilin adn zikretmeyerek, Eb Hanifeye Muhammed e-eybn ile ular. Bkz. bn Yahy, v. 160b; Ancak
Mtrdnin Eb Hanifeye ulaan hoca silsilesinde, Eb Muktil nemli bir kiidir. nk
Mtrd ondan Kitbul-lim vel-Mteallimi rivyet ederek Kitbt-Tevhd ve KitbtTe`vlt adl eserlerinde ondan alntlar yapmaktadr. Buna ramen Eb Muktilin sz konusu
eserde adnn gememesi olduka ilgintir. Muhtemelen bu durum Eb Muktilin irc fikrini benimsediinden kaynaklanmtr. Kr., Kutlu, Trklerin slmlama Srecinde Mrcie
ve Tesirleri, 268, 269 ;Yine Ebl- Mun en-Nesef de, Semerkantta Hanefilii benimseyenleri anlatrken Eb Muktili atlayarak, btn ilimlerde sz sahibi olarak tantt Eb Bekr
Ahmed b. shk b. Sabh el-Czcn (hicri 3. asrn ortalar) ile balatm olmas muhtemelen
ayn sebeptendir. Kr., en-Nesef, Tabsra, I/356.
1223 bn Yahy, v.160b, 161b, 162a.
438
MM MTRD ve MTRDLK
Yukardaki hoca silsilesi Eb Hanfe ile mm Mtrd arasndaki ilikiyi

aka ortaya koymaktadr. Ayrca bu silsilede geen ilk hocann el-Czcn
lakapl olmas, merkezin Drl-Czcniyye adyla anlmasna sebep olduu
kanaatindeyiz. Burada hocalk yapan limler Eb Hanfenin grleri dorul1224
tusunda retim yapmlar ve baz eserler yazmlardr . Burada grev yapan
Eb Nasr el-yz dndaki btn hocalar kendilerini tamamen ilm faaliyete
vermilerdir. Eb Nasr ise ilm faaliyetin yan sra Semerkantta kadlk grevinde bulunmu ve seferlere kmtr. Czcniyye okulunda u limler hocalk
yapmlardr.
Eb Sleymn Ms b. Sleymn el-Czcn (200/816), Eb Ysuf ve Muhammed b. Hasan eybnnin rencisidir. Hanef mezhebinin temel kitaplarn,
ad geen iki hocasndan rivyet etmitir. Nitekim mm Muhammedin el-Asl
(el-Mebst) adl eserinin en gvenilir nshas onun rivyet ettii nsha olarak
1225
kabul edilmektedir. Yukarda verilen silsileden Drl-Czcniyyenin ilk hocasnn Eb Sleymn el-Czcn olduu anlalmaktadr.
Drl-Czcniyyenin bana Eb Sleymndan sonra Eb Bekir Ahmed b.
shk b. Subeyh el-Czcn (250/864 civar) gemitir. Eb Bekir el-Czcn, Muhammed b. Hasan e-eybnnin rencilerinden olup Eb Sleyman el-Czcn
(200/816)den ders ald. Fkh ve kelm alannda uzmanlaan el-Czcn, Eb
Nasr el-yz ve Mtrd gibi pek ok lim yetitirdi. Btn ilim dallarnda zirveye ulam olup el-Fark vet-Temyiz, Kitbt-Tevbe gibi kymetli eserler kaleme
1226
ald.
Ebl-Mun en-Nesef, Ahmed b. shkn eserlerini gren kimselerin
1227
onun bykln rahat bir ekilde anlayacan bildirmektedir. Kaynaklarda
onun lm tarihi verilmemektedir. Fakat Mtrdnin kendisine rencilik yapt1228
na baklrsa hicri III. asrn ortalarna kadar yaam olabilir .
Eb Bekir el-Czcnnin lmnden sonra Drl-Czcniyyenin bana
en gl rencisi, Eb Nasr Ahmed b. Abbs el-yz (275/888 civar) ge1229
ti. Zeki, akll, sabrl, anlayl, vera sahibi esiz bir lim ve kahraman olan
Eb Nasr el-yz, henz yirmi yanda iken eitim ileri grevine ve ulemann
1224 Ancak bu eserlerin gnmze kadar ulat tespit edilememitir. Bkz. en-Nesef, Tabsra, I,
356; el-Kure, I, 60, II, 246, 296; el-Leknev, 14.
1225 Abdlkadir ener, Czcn, Eb Sleyman, DA, VIII, 98.
1226 bn Nedim, el-Fihrist, 259; en-Nesef, Tabsra, I, 356; el-Kure, I, 144; el-Leknev, 14, 23;
Metin Yurdagr, Czcn, Eb Bekr, DA, VIII, 97.
1227 en-Nesef, Tabsra, I, 356; Kr. Kutlu, Trklerin slmlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri,
269.
1228 Kr. Kutlu, Trklerin slmlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, 269.
1229 bn Yahy, v. 160b.
8. OTURUM
439
bakanlna getirildi. Usl ve fur ilminde devrinin imam kabul edildi. O,

Semerkantta bulunan muhalif kimselerle pek ok tartmalara katld ve g1230
rlerini baarl bir ekilde savundu . Ebl-Muin en-Nesef onun hakknda Onun Allahn sfatlar konusunda yazd kitab ve orada Mutezile ve
Neccriyyenin grlerinin yanll, Ehl-i Hakkn grlerinin doruluu
konusunda getirdii delilleri gren, onun ne kadar byk bir lim olduunu
1231
kolayca anlar demektedir.
Drl-Czcniyyede Eb Nasrdan nce grev yapanlarn hepsi resmi grevlerden uzak durmular ve Semerkantn kenarnda kurulan Gziler Ribatnda
sradan halk arasnda faaliyet gstermilerdi. Eb Nasr ise, hocalarnn aksine
1232
Saman emiri Nasr b. Ahmed ile yakn ilikiye girmitir . Nitekim o, henz 20
1233
yanda eitim ilerinin bana getirilmi ve Semerkanta kad tayin edilmitir .
Eb Nasrn bu tutumu Samanlerin gtt siyasetten kaynaklanm olabilir;
nk 263/876da Samanler, Tahir devletine bal olmaktan kurtulup dorudan
Abbaslere bal iilerinde bamsz bir devlet haline geldi. Devletin ilk emiri Nasr b. Ahmed de muhtemelen hkimiyetini salamlatrmak iin bir yandan
hocalar gibi zahidane bir hayat yaayan ve eitim retim ilerine katlan, dier
1234
yandan da seferlere katlan Eb Nasrdan yararlanmak istemi olabilir.
Eb Mansr Muhammed b. Muhammed el-Mtrd (333/942): Eb Nasr
el-yzden sonra Drul-Czcniyyenin bana onun en ok sevdii ve en ba1235
arl rencisi Eb Mansr el-Mtrd geti . Geri orada bir mddet Eb
Ahmed el-yz de ba hocalk yapt. Fakat Eb Ahmedin bakanl dneminde
bile orann asl hocas hep Mtrd oldu. Zir Eb Nasr, ehit dtnde Eb
1236
Ahmed henz ocuktu ve tahsilini tamamlamam idi . Mtrd ise tahsilini
1237
tamamlam ve orada mrnn sonuna kadar ders vermitir . Hocasnn sevgi
ve takdirini kazanm olan Mtrd gelmedike, hocas Eb Nasr derse balamaz,
1238
uzaktan onun geldiini grnce de onu ven szler sylerdi .
1230 en-Nesef, Tabsra, I, 356 357.
1232 Smn emirlerinin yeni kurduklar devletin kurum ve kanunlarnn yerlemesi iin Kad Eb
Nasr el-yzden itibaren btn ilim ehli ve gazilerin Cuma gn zel ulem elbiseleriyle
atlara binip ehrin caddelerinde gezerek verilmesi gereken haberleri halka bildirmelerini istemeleri de aradaki yakn ilikiyi gstermektedir. Bkz. el-Hsir, v. 276a.
1233 el-Kure, I, 4.
1234 bn Yahy, v. 160b.
1235 bn Yahy, v. 162b.
1236 bn Yahy, v. 161a, 161b.
1237 bn Yahy, v. 161b.
440
MM MTRD ve MTRDLK
bn Yahynn verdii bilgilere gre, Eb Nasrdan sonra DrlCzcniyyede Mtrd ders vermeye balad. Fakat o, derslerine devam
ederken, Eb Nasr el-yznin olu Eb Ahmed el-yz esaretten kurtularak
Semerkantta dner ve babasnn ehit dmeden nce merkezin bana kendisinin geirilmesini tavsiye ettiini syler. Bunun zerine e-eyh el-mm
Eb Mansr Muhammed b. Muhammed el-Mtrd ve Hakm es-Semerkand
ve dier limler Drul-Czcniyyede toplanarak hocalarna duyduklar saygdan dolay Eb Ahmed el-yzyi, babasnn makamna oturttular ve ona
sayg gsterdiler. Tahsilini bata Mtrd olmak zere oradaki limlerden tamamlayan Eb Ahmed el-yz, ksa srede fakihlik mertebesine ulat. Bu
arada resmen merkezin bana getirilen Eb Ahmed, Drl-Czcniyyenin
fiiliyttaki hocas konumunda bulunan Eb Mansr el-Mtrdyi hocas olarak grr ve ona son derece sayg duyard.. nk Eb Mansr Mtrd, devrinin ilim, anlay, nezaket ve vera ve mezhepleri bilme bakmndan dnemin
1239
en nde gelen limi idi .
Eb Mansr el-Mtrd, mrnn sonuna kadar pek ok renciye bu merkez1240
de ders okuttu . Nitekim Mtrd, Ebl-Hasan Ali b. Said er-Rustufennin de
iinde bulunduu rencilerine mm Muhammed e-eybnnin el-Mebstunu
1241
okuturken yaklak yz yanda vefat etti .
mm Mtrdnin fikirleri, Ebl-Hasan Ali b. Said er-Rustufen, Eb Se1242
leme es-Semerkand ve bn Yahy gibi limler tarafndan temsil edildi . Bu
1243
kiiden Rustufen , Mtrdnin rencisidir. Dier ikisi ise ondan okuyan iki
1244
1245
nemli limin rencileridir. Eb Seleme , Eb Ahmedin, bn Yahy
ise,
Rustufennin rencisidir. Bu ahslar Mtrd gibi halkn arasnda hayat tarz
1239
1240
1241
1242
1243
1244
1245
bn Yahy, v. 161b, 162a.

bn Yahy. v. 162a.
bn Yahy, v. 162b.
bn Yahy, v. 162a.
Geni bilgi iin bkz. er-Rustufen, el-Esile vel-Ecvibe, v. 154; el-Kefev, Ketib, v.105b
en-Nesef, Tabsra, I/358; Eb Seleme, Cmel Uslid-Din, Muhakkkin mukaddimesi, 5.
Geni bilgi iin bkz. bn Zekeriy Yahy b. shk, erhu Cmeli Uslid-Din li-Eb Seleme
es-Semerkand, Sleymaniye Ktp., ehid Ali Paa, nr.: 1648/II, v.161b -163a; Ahmet Saim
Klavuz, bu eserin anonim olduu grndedir. Kr. Eb Seleme es-Semerkand ve Akaid
Risalesi, thk. Ahmet Saim Klavuz, stanbul 1989, s.5; ancak Anke Von Kuegelgen ile Ashirbek
Mminov, eserin mellifinin Eb Zekeriy Yahy b. shk olduunu savunmaktadr. Biz de
bunun daha doru olduunu dnmekle birlikte, sz konusu isim her iki eserde de, bn Yahy
olarak getii iin biz de, bundan sonra bu eserin yazarn, bn Yahy, eseri ise, erhu Cmel
olarak vereceiz. Kr., Anke Von Kuegelgen-Ashirbek Mminov, Mtrd Dneminde
Semerkant lahiyatlar, 260.
8. OTURUM
441
olarak sade bir hayat srerler; dncede ise te`vli gerekli grp akln kullanlmas gerektiini savunurlard. Bu sebeple Rustufen, Eb Seleme ve bn Yahy,
1246
Mtrdnin ilk temsilcileri saylabilir .
1247
Eb Mansr el-Mtrdnin vefatndan sonra Rustufen ve Abdlkerm

1248
1249
b. Ms b. s el-Pezdev (390/1000) gibi rencileri; Eb Seleme ve bn
1250
Yahy gibi rencilerinin rencileri Mtrdnin eserlerini okuyup okutmular ve hocalar gibi halkn arasna kararak sade bir hayat yaam te`vli gerekli grp akl yrtmeyi/re`ycilii benimseyip savunmulardr. bni Yahynn
erhu Cmeli Uslid-Din adl eserinde verdii bilgiye gre, Mtrdden sonra
1251
Czcniyye ekol Rustufen ile devam etmitir .
Mtrdnin rencileri sadece Mtrdnin fikirlerini retmekle kalmam
ayn zamanda hocasnn eserlerini ve onun kerametlerini de bakalarna aktarmtr.
Nitekim Ebl-Ysr el-Pezdevnin Usld-Dn adl eserinde geen u kayt bunu
aka gstermektedir: Ehl-i Snnet vel-Cemaat mezhebi zere Tevhid ilminde
zahid mm Eb Mansr Mtrdnin 333/944 bir kitabn grp inceledim. Eb
Mansr Ehl-i Snnet vel-Cematin reislerindendi. eyh imm babam, ceddi zhid
eyh imm Abdlkerm b. Msdan naklen onun kerametlerini bana hikaye etmitir.
Zir bizim ceddimiz ve ashabmzn kitaplar ile eyh imm Eb Mansr Mtrdnin
1252
Kitbt-Tevhid ve Kitbt-Teviltnn mnalarn iyi renmilerdi.
Sonu olarak Czcniyye Ekol, Eb Hanfenin fikirlerini ve metodunu olduu gibi benimseyip, devam ettiren Hanef mezhebine mensup kimselerdir. Bu
ekoln en nemli temsilcisi ise Eb Hanfenin grlerini gelitirip sistemletiren Eb Mansr el-Mtrddir.
2. yziyye Ekol (IV/X.-V/XI. Asr aras)

Darul-yziyyenin IV./X. yzyln balarnda Eb Ahmed el-yz tarafndan
Drl-Czcniyyeye alternatif olarak Semerkantta kurulduu tahmin edilmektedir. Kanaatimize gre buraya mensup olan kimseler, mtebihtn te`vline ve
1246 Kr., Ashirbek Mminov-Anke Von Kuegelgen, Mtrd Dneminde Semerkant
lahiyatlar, 266.
1247 Geni bilgi iin bkz. Ak, Byk Trk limi Mtrd ve Maturdilik, 139 141.
1248 Nesef, el-Kand, 311 312.
1251 bn Yahy, erhu Cmel-i Usliddin, v. 162a.
1252 Pezdev, Usld-Dn, 3.
442
MM MTRD ve MTRDLK
akln delil olarak kullanlmasna kar kmlardr. Bu iki konuda Ehl-i Re`yden
ayrlp Ehl-i Hadise meyletmilerdir. Bunlarn temsilcilerinin Eb Ahmed elyz ve Hakm es-Semerkandye nispet edilen es-Sevdl-Azm adl esere erh
1253
yazan kii yada kiiler olduunu dnmekteyiz. yle anlalyor ki, bundan
sonra Semerkantta Drl-yziyye mensuplar Samanlerin yklna kadar ne
kacaktr. Bu gruba, Smn emirleriyle aralar iyi olan Hakim es-Semerkand ve
Eb Bekir el-yz gibi limleri dahil etmek mmkndr. Nitekim Saman emiri
tarafndan Hakm es-Semerkandye yazdrlan es-Sevdl-Azam adl eserin sonunda, dnemin Semerkantl limleri zikredilmesine ramen, Mtrdnin adna
1254
yer verilmemektedir . Halbuki Mtrd, Hakm es-Semerkandnin ders arka1255
1256
1257
da veya hocas olduuna dair rivyetler vardr .
Bu ekol ierisinde Eb Bekir el-yz ve kardei Eb Ahmed el-yz gibi limler
1258
bulunmaktadr . Mtrdnin ada ve Semerkantn ileri gelen limlerinden
1259
birisi olan Eb Bekir el-yz, halk tarafndan sevilip saylan bir kimseydi . erhu
Cmel-i uslde geen bir rivyete gre, Eb Bekir el-yz vefat edince, onun hakknda, fakih Abdssamed b. Ahmed el-Erbincen, Mtrdnin u szn nakletmitir: Din ilimleri ve hkmleri retme hususunda bu mmetin limleri, gemi
peygamberler gibidir. Gemite bir peygamberin devri sona erip zlmesi gereken
meseleler ortaya knca, o meseleyi zecek bir lim kalmadnda, yeni bir peygamber gnderildii gibi, bu mmetin iinde de her asrda, vefat eden fakihlerin
yerine, ya yeni limler gelir, ya da kymetin kopmas gerekir; nk Allahn, in1260
sanlar yol gstericilerden mahrum brakmas dnlemez .
Eb Bekir el-yznin taziyesinde Mtrdnin adnn gemesi ve yukarda geen sznn nakledilmesi Semerkant ekol iinde Mtrdnin olduka nemli bir yere sahip olduunu gstermektedir. Ayrca bu kayt, IV./X.
1253 el-Hsr, v. 277b; bn Yahy, erhu Cmel-i Uslid-Din, v. 160b-161b; geni bilgi iin bkz.
Ak, Byk Trk limi Mtrd ve Mturdlik, 108 114.
1254 Hakim es-Semerkand, Kitbs-Sevdil-Azam, 32.
1255 bn Yahy, v. 160b-161b.
1256 Kitbt-Tevhdi ve Teviltl-Kurn eserleri incelendiinde, Mtrdnin byk bir lim
olduu aka anlalmakta olup, o dnemin nemli bir limi olarak bilinmektedir. bn Yahy,
v. 160b-161b; en-Nesef, Tabsra, I, 356,357.
1257 el-Kefev, v. 130a; el-Leknev, 195, 220.
1258 Muhammed b. brahim el-Hsir, el-Hv fil-Fetv, Sleymaniye Ktp., Hekimolu Ali Paa,
nr.: 402, v. 251a-b; Sz konusu eser, kr zen tarafndan tahkik ve tetkik edilerek Trkeye
evrilmitir. Bkz. kr zen, IV. (X.) Yzylda Mvernnehirde Ehl-i Snnet-Mutezile
Mcadelesi, slm Aratrmalar Dergisi, say IX, stanbul 2003.
1259 bn Yahy, v. 160b; es-Semn, IX/104; zen, Ehl-i Snnet-Mutezile-Mcadelesi, 67.
1260 bn Yahy, v. 18b, 19a.
8. OTURUM
443
yzyln ikinci yarsnda siyas bir takm engellemelere ramen Mtrdnin

isminin ve fikirlerinin halk tarafndan benimsendiine ve toplumda tezahr
ettiine iaret etmektedir.
3. Hanef Czcniyye ve yziyye Ekolleri Arasndaki Farklar

1261
Czcniyye ekolnn temsilcisi, Eb Mansr el-Mtrd , yziyye ekolnn temsilcisi ise Hakm es-Semerkandnin es-Sevdl-Azam adl eserine erh
yazan kiidir. Zir daha nce ifade edildii gibi, sz konusu eserdeki iman, te`vl ve
irc ile ilgili aklamalar Hakm es-Semerkandnin genel anlayyla uyumamaktadr. Nitekim Ebl-Mun en-Nesef, Mtrd ve Hakm es-Semerkandyi vd1262
ve Hakm es-Semerkandnin tevil ilmini iyi bildiini belirtmektedir . Buna
ramen, es-Sevdl-Azamn aklama ksmnda mtebih yetlerin te`vline id1263
detle kar kld grlmektedir . Btn bunlar, es-Sevdl-Azamn elimizdeki mevcut nshasnn Hakm es-Semerkandye idiyeti konusunda phe uyandrmaktadr. Eserdeki 62 ilkenin Hakm es-Semerkandye, aklamalarnn ise, en
azndan bir ksmnn bakasna ait olabilecei ihtimalini glendirmektedir. Buradan hareketle, eserde yer alan 62 maddenin, Eb Hanfenin fikirlerinin maddeler
1264
halinde zeti olduunu syleyebiliriz . Fakat erh iin bunu sylemek zordur.
Mtrdnin eserlerinde kulland metodu ve ortaya koyduu baz grler ile Hakm es-Semerkandye nispet edilen es-Sevdl-Azamda kullanlan
metot ve baz fikirler arasnda nemli farklar bulunmaktadr. Bu farkllklar bata metot olmak zere, iman, te`vl ve immet gibi konular iermektedir. imdi
Mtrdnin grleriyle, sz konusu eserde geen grleri karlatrmak suretiyle bu iki eilimi yakndan tanyalm.
a) Kullandklar Metodlar: Mtrdnin eserlerinde ileri srlen grler, akl ve nakl delillere gre ortaya konulurken, es-Sevdl-Azamn erhinde ise sadece nakl deliller kullanlp akl delillere yer verilmemektedir. Nitekim
Mtrd, tevhd, iman ve immet konularn izah ederken akl ve nakl delilleri
1265
birlikte kullanmaktadr . Hatt Mtrd, bazen akl delili en byk delil olarak
1261
1262
1263
1264
1265
bn Yahy, v.162a; Nesef, Tabsra, I, 358 vd.

en-Nesef, Tabsra, I, 360.
Hakm es-Semerkand, Kitbs-Sevdil-Azam 27.
Kr., Kutlu, Trklerin slmlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, 285, 286.
Mtrdnin tevhid, iman ve mmet konular hakknda getirdii akl delillerden bazlar iin
bkz. Mtrd, Tevhid, 6, 26, 37 41,169, 170, 172, 253, 285; Mtrd, Tevilt, I, 211, 440 444;
II, 189, 624, 625; III, 158, 159, 323, 415, v. 186b.
444
MM MTRD ve MTRDLK
sunmaktadr. Nitekim ona gre Allahn vahdniyetinin en byk delili akl de1266
lildir. O da, bu lemdeki nizam ve intizamdr . mmet, ilerin iddia ettii
1267
gibi nass ve tayinle sbit olmayp, aklen vciptir . Buna mukabil es-Sevdl1268
Azamn erhinde ise hibir akl delil bulunmamaktadr .
Mtrdnin metot bakmndan dierlerinden fark, naslarn yan sra akla
ve akln kullanlmasna byk nem vermesidir; akl ve nakl delilleri birlikte
kullanmasdr. Dier grup ise sadece nakl delille yetinip akla ve akl delile nem
verilmemektedir. O halde iki grubun metodlar birbirinden tamamen farkldr.
b) Baz tikd Grler: mann tanm, mtebihtn te`vli, immet ve

1269
irc konularnda Mtrdnin grleri ile es-Sevdl-Azamn rihinin grleri arasnda nemli farklar bulunmaktadr. Bu farklar u ekilde zetlenebilir:
. mann Tanm: Mtrdnin eserlerinde iman, esasta kalp ile tasdik ek1270
linde tanmlanmaktadr. es-Sevdl-Azamn erhinde ise, iman, kalp ile tasdik, dil ile ikrar eklinde tanmlanp, kalp ile tasdik eden bir kimsenin diliyle ikrr
1271
etmemesi durumunda kfir olaca ileri srlmektedir .
Mtrdye gre iman, kalbin tasdikinden ibarettir. Dil ile ikrr etmek art
1272
deildir. Dil ile ikrrn geerli olmas, kalbin tasdikine baldr . Grld
gibi, imann tanm bakmndan da fark vardr: Mtrdye gre imanda asl olan
kalptir; dierlerine gre ise, dildir.
1266
1267
1268
1269
Mtrd, Tevhid, 170.

Mtrd, Tevhid, 285; Mtrd, Tevilt, I, 440 444; vr. 111a-112b.
Hakm es-Semerkand, Kitbs-Sevdil-Azam, 10.
Mtrd, es-Sevdl-Azamn erhinde, ismi zikredilmeksizin mbtedilikle sulanmaktadr. Bkz. Hakm es-Semerkand, Kitbs-Sevdil-Azam, 27 Kr., Mtrd, Tevilt, I, 1.
1270 Mtrd, Kitbt-Tevhd, 601 612.
1271 Hakm es-Semerkand, Kitbs-Sevdil-Azam 26; Buna kar, tamamnn Hakm esSemerkandye ait olduu bilinen Risle fil-mn adl eserde ise, imann asl rknnn kalp
ile tasdik olduu, dil ile ikrarn ise sadece ona delalet ettii belirtilmektedir. Bkz. Hakm esSemerkand, Risle fil-mn, (Kitbs-Sevdil-Azamn sonunda), 38; imanda asl unsurun
kalp ile tasdik olduun dir gr Eb Hanfe ve Mtrdnin grdr. Bu ikisine gre dil
ile ikrr etmek imanda asl unsur olmayp, dnyada Mslman mamelesi grmek iin gereklidir. Bkz. Eb Hanife, Risle il Osmn el-Bett, 81 vd; Mtrd, Tevilt, I, 16; V, 108 vd;
Mtrd, Kitbt-Tevhd, 532, 601 612, 631; Kr., Kutlu, Trklerin slmlama Srecinde
Mrcie, 125 vd.
1272 Mtrd, Tevilt, I, 16; V, 108 vd; Mtrd, Kitbt-Tevhd, 532, 601 612, 631,
8. OTURUM
445
. mmet Konusu: Mtrd, Allaha, Rasulne ve ull-emre itaat edin

1273
yetinin yorumunda ull-emre itaatla ilgili farkl yorumlar yapar
ve bunun
1274
zulm yapan sultana itaat etme anlamna gelmeyeceini savunmaktadr . esSevdl-Azamn erhinde ise, her emirin arkasnda bayram ve Cuma namaz1275
larnn klnmas cizdir eklindeki 9. maddenin aklama ksmnda, ullemrin sultan olduuna vurgu yaplarak hakszlk bile yapsa ona itaat etmenin
1276
Allaha ve Raslne itaat gibi farz olduu ifade edilmektedir .
. rc ve Mrcie Konusu: Mtrd, irc vlen irc ve Zemmedilen irc eklinde iki ksma ayrmaktadr. Ona gre irc, latte tehir etmek
anlamndadr. stlahta ise, byk gnah ileyenin ahretteki durumunu Allahn
dilemesine brakmaktr ki, bu gr benimseyenler Ehl-i Snnet saylr. Zememdilen irc ise, insann fiilinde hibir etkisinin olmadn iddia edenlerdir
ki, bu gr benimseyenler zemmedilen Mrciedir. O, bunlardan ikinci gru1277
bu eletirip birinci grubu vmektedir. Fakat es-Sevdl-Azamn erhinde,
1278
bu konuda herhangi bir ayrma gidilmeden Mrcie toptan eletirilmektedir .
Eb Mansr el-Mtrd, mm- Azam Eb Hanfenin irc konusundaki grlerini benimseyenleri Ehl-i Snnet olarak tavsif eder ve onlar gnah ilemekten saknan ve ktlk yaptklarnda azapla karlaacaklarndan endie
1279
1280
edip korkan Allahn sadk kullar olarak grr . Mtrd bu tr ircy benimseyenleri zemmedilen Mrcieden ayr deerlendirir. Nitekim o, bu tr Mrcie hakknda unlar sylemektedir: Mrcie de sahibini imandan karan her
bir gnaha vadin terettp ettii hususunda onlarla hemfikirdir. Ayrca Mrcie
m`minlerin iledikleri gnah sebebiyle imanlar baki kalmakla birlikte azaba
duar olacaklarndan endie etmesine mukabil dier gruplar byle bir endie
tamaz; Mrcienin dayandklar delil de ilgili naslarn umum ifade etmesidir. Btn gruplara ait olmak zere zikrettiim grler neticesinde u ortaya
1273
1274
1275
1276
1277
Mtrd, Tevilt, I, 440 444.

Mtrd, Tevilt, I, 442; Kr. Eb shk Saffr, Mesil, v. 70b-71a.
Mtrdye gre zemmedilen irc, fiillerin yaratlmasn sadece Allaha havle edip, bu
konuda insann hibir etkisinin olmadn ileri srmektir. Bu gr benimseyenler, hadislerde geen Zemmedilen Mrciedendir. vlen irc ise, Byk gnah ileyenin durumunu
Allaha havale etmektir. Bu tr irc grn benimseyenler ise Zemmedilen Mrcieden
deilsdir. Bkz. Mtrd, Te`vlt, I, 36; Mtrd, Kitbt-Tevhd, 532, 616.
1278 Hakm es-Semerkand, Kitbs-Sevdil-Azam 26.
1279 Mtrd, Kitbt-Tevhd, 532.
1280 Mtrd, Kitbt-Tevhd, 614.
446
MM MTRD ve MTRDLK
kmtr ki, gnahlarn dourduu sonucu hirete tehir eden grup manasna
gelen Mrcie, gnahlarla alakal naslarn yorumu konusunda dier gruplardan
1281
daha titiz davranmaktadr .
Yukarda grld gibi mm Mtrd, irc ile mm- Azam Eb
Hanfenin de vd, byk gnah ileyenlerin durumunu Allaha havale etmeyi kast etmektedir. Ve bu tr irc benimseyenleri zemmedilen Mrcieden ayr
tutmakta ve onlar aka savunmaktadr.
Mtebihtn Te`vili: Mtebih yet ve hadisler konusunda Mtrd,

1282
1283
te`vli gerekli grrken , Sevdl-Azamn erhinde mteabih yet ve ha1284
berlerin te`vli yasaklanmakta ve te`vl edenler, mbtedilikle sulanmaktadr .
Burada geen Mtebiht te`vl eden mbtedidir ifadesi, te`vli gerekli gren
Mtrdnin ve taraftarlarnn isim verilmeden sulandklarna iaret etmektedir.
Mtrdye gre mtebihtn mnas tam olarak bilinememekle birlik1285
te, Ehl-i ilim ve marifet tarafndan baz mnalar bilinebilir . O halde bu tr
yetlere kesin bir anlam vermemekle birlikte, muhkem olan yetlerin nda yorumlanabilir. Hatta yorumlanmaldr. Zir yetlerin yanl anlalmalarnn nne
1286
gemek ve en gzel manay vermek, ancak limlerin te`vliyle mmkn olur .
stelik Mtrdye gre Kurnda mtebih yetlerin bulunmas iki bakmdan
faydaldr: Ona gre Allah bu tr yetleri:
nsanlar meraklandrarak onlar dnmeye ve aratrmaya tevik etmek
veya bilenlerin bilmeyenlerden stn olduunun anlalmas iin gndermi
1287
olabilir.
B. Mtrdliin Oluumu
mm Mtrd, dini anlama konusunda aratrmac, sorgulayc bir ruhla geliimi ve ilerlemeyi hedeflemi, daha hogrl bir tutum sergilemitir. Tpk Eb
Hanfe gibi problemleri akl ve nakil nda zmeye alm; ayrca yet ve
1281
1282
1283
1284
1285
1286
1287
Mtrd, Kitbt-Tevhd Tercmesi, 429; Kr., Mtrd, Kitbt-Tevhd, 532.

Mtrd, Tevilt, I, 1.
en-Nesef, Tabsra, I, 360; Hakm es-Semerkand, Kitbs-Sevdil-Azam, 27.
Hakm es-Semerkand, Sevdl-Azam, 27.
Mtrd, Tevilt, I, 248.
Mtrd, Tevilt, I, 1, 248; Mtrd, Kitbt-Tevhd, 114, 115.
Mtrd, Tevilt, I, 248.
8. OTURUM
447
hadislerin inceliklerini anlamak iin akl yrtmeye byk nem vermitir. Bundan
dolay baz Haneflerce bile te`vlin bidat kabul edildii bir dnemde o, yet ve hadislerin Kurnn zne uygun olarak te`vl edilmesine cevaz vermekle kalmam,
gerekli grmtr. Buna mukabil Ehl-i Hadis ve baz Hanefler ise te`vli caiz grmemilerdir. Nitekim bu hususu Ebl-Muin en-Nesef u ekilde aklamaktadr:
Mtebih yet ve hadislerin anlalmas konusunda meyihimiz arasnda
ihtilaf vardr. Ahmed b. Hanbel, Muhammed b. smil el-Buhr ve Eb Dvd
es-Sicistn gibi Ehl-i Hadise mensup limler ile Nusayr b. Yahy el-Belh ve
Eb smet Sad b. Muaz el-Mervez gibi baz limlerimiz, mteabih yet ve
hadislere inanmakla birlikte, onlarn ne anlama geldikleriyle megul olmadlar.
Hatta Malik b. Enese istiva yetinin anlam sorulunca onun yle cevap verdii
nakledilmektedir: stiv, aslnda mehul deildir. Fakat biz onu anlayamayz. Bu
1288
nedenle onun hakknda soru sormak bidattir .
Nesef aklamalarnn bundan sonraki ksmna isim vermeden; Mtrd ve
onun gibi dnenleri kastederek yle devam etmektedir. Baz meayihimiz ise,
mtebih yet ve hadisleri, tevhide ve muhkem yetlere uygun decek ekilde
te`vl ettiler. Bununla birlikte yaptklar te`vlin, Allahn murad ettii mnann
sadece bir ynn ifade ettiini sylediler. O konuda kesin bir hkm belirtmeden
yle dediler: Biz, mtebihlerin sadece baz ynlerini anlayabiliriz. Mesel,
Yed zikredilmi ve onunla kudret, kuvvet, sultan, memleket, hccet, galebe,
1289
izzet gibi tevhd ile elimeyen anlamlar murd olunmutur .
Ebl-Mun en-Nesef, Horasan ve Mvernnehirdeki halkn mezhebi
hakknda Tabsratl-edillesinde u bilgilere de yer vermektedir: Usl ve fru
ilimlerini birletiren Semerkantl limlerimiz, e-eyh Eb Bekir Ahmed b. shak
b. Sabih el-Czcnnin zamanndan beri bu mezhepte/grte idiler demektedir.
Nesefnin burada geen, Semerkantl limlerimiz ifadesini, Semerkant Ekol
olarak; bu grteydiler ifadesini ise, itizl fikrini benimsemeyen Hanefler eklinde anlayabiliriz.
Nesefnin e-eyh Eb Bekir Ahmed b. shak b. Sabih el-Czcnden bahsettii bu kayttan baka mm Mtrdnin ve hocalarnn Drl-Czcniyyede
Hanef izgide eitim faaliyetinde bulunduklar belirtilmektedir. Ayn zamanda
bu ilim merkezinde yetien ve hocalk yapanlar arasnda mm Mtrdnin ismi1290
nin, fikirlerinin ve eserlerinin ne kt aka kaydedilmektedir.
1289 en-Nesef, Tabsra, I, 130. Kr., Mtrd, Tevilt, I, 246 248; Mtrd, Kitbt-Tevhd, 108 110.
1290 Nesef, Tabsratl-Edille, II/359.
448
MM MTRD ve MTRDLK
Semerkanttaki bu ilim merkezlerinde yetien en nemli ahsiyet phesiz

Eb Mansr el-Mtrd olmutur. Zir Mtrd, engin anlay ve keskin zeksyla
dnemin en iyi hocalarndan yetimekle kalmam, ayn zamanda kendisinden
1291
nce yaam nemli ahsiyetlerin eserlerini de okuyup incelemitir.
mm Mtrdnin yaad dnemde gvenli ve zgr bir ortamn bulunmas, zamann ve artlarn elverili olmas da ona bu konuda bir hayli yardm
etmitir. Zir o devirde Semerkant dnyann en nemli ilim ve kltr merkezi idi.
Burada eitli din ve anlaya mensup kiiler halka ak toplantlarda kendi din
anlayn serbest bir ekilde ifade eder idi. Bylesine serbest ve zgr bir ortamda olabildiince bir rekabet ortam bulunmaktayd. Eitim ve retim faaliyetleri
de benzer ekilde serbest idi. O dnemde Semerkantta Mutezile ve Kerrmilere
ait on yedi medrese faaliyet gstermekteydi. Kez Maniheizmin yllk toplantla1292
r da yine bu ehirde yaplmaktayd.
mm Mtrdnin hocas Eb Nasr el-yznin lmnden sonra, Semerkantl Haneflerin din ve dnya grlerinde baz farkllklar ortaya kt. Bunun
1293
sonucu olarak o devirdeki Semerkantl Hanefler iki temel gr benimsediler.
Bu bakmdan Semerkantl Hanefleri Hanef-Hadis Taraftarlar ve HanefMtrdler eklinde ayrmak mmkndr.
1. Hanef-Hadis Taraftarlar: Eb Ahmed el-yz gibi limlerin benimsedii sorgulamadan, eletirmeksizin siyas idareye mutlak itaatin gereklilii ve
teslimiyeti bir anlay;
2. Hanef-Mtrdler: Mtrdnin ban ektii limlerin benimsedii

sorgulayan, eletiren ve daha iyiyi yakalamak iin naklin yan sra akla byk
nem veren bir anlay. Bylece, Hanef Semerkant ekol ierisinde birbirine
rakip iki alt grup ortaya kt. Bunlardan yziyye grubu zamanla yneticilerle
yakn iliki ierisine girdiler ve onlarn baz yanllklarn grmezden gelmeye baladlar. Buna kar yneticiler de onlar desteklediler ve kadlk makamlarna daha ok onlar getirdiler. Nitekim Smn emiri smailin yakn evresine yle dedii nakledilmektedir: Allah bizim makammz yceltti. Biz de
1291 Snmez Kutlu, Bilinen ve Bilinmeyen Ynleriyle mm Mtrd, (mm Mtrd ve
Maturidlik kitab iinde), Ankara 2003, 18 19; Ak, Byk Trk limi Mtrd ve Mtrdlik,
38 40.
1292 Ak, Byk Trk limi Mtrd ve Mtrdlik, 24-25, 99.
1293 bn Yahy, v. 121b, 160b-162a.
8. OTURUM
449
dostlarmz yceltmeli ve onlar belli makamlara getirmeliyiz ki, bize ballk

1294
ve kranlar artsn . Hakm es-Semerkandnin Semerkant kadlna atanp
orada uzun sre tutulmas ve es-Sevdul-Azam adl eserin ona yazdrlmas ve
1295
baslp datlmas muhtemelen bu yakn ilikiden kaynaklanmaktadr . Buna
kar, Mtrd ve taraftarlar ise sadece ilmi faaliyetlerle megul olup ve dini
1296
dnyaya alet etmediler . Yneticilerin hak ve adalet zere davranmasn tavsiye
1297
ettiler ve yaplan yanllklar dzeltmek amacyla eletirerek daima ilerlemeyi
hedeflediler. Yine Mtrd ve taraftarlar dierlerinin aksine her alanda ilerleme kaydetmeyi amalayarak te`vl konusuna byk nem verdiler. Mtrdnin
tefsirini Kitbt-Tevlt eklinde isimlendirmi olmas onun bu konuya verdii
nemi gstermektedir.
Hakm es-Semerkandye nispet edilen es-Sevdl-Azamn erhinde, akl
delillere ve kelm tartmalara da yer verilmemektedir. Bu durum Semerkanttaki
Hanefler arasnda bir zihniyet farkllamasn gstermektedir. zellikle esSevdul-Azam adl eserin aklama ksmnda, te`vl, immet ve Mrcie konusunda savunulan grler Haneflikten ok Hadis Taraftarlarnn fikirlerine daha
yakndr. Bu sebeple Hakim es-Semerkand iin fazla geerli olmasa da, zellikle
es-Sevdl-Azamn aklama ksmndaki grlerde, Hanef-Re`y taraftarlndan geleneki ve src bir zihniyete doru kayma olduu mhede edilmektedir. nk Hadis taraftarlarnn belirgin zellii olan, mtebiht konusunda
1298
yorum yaplmamas ve kelm tartmalarn ho karlanmamas , yziyye
1299
mensuplarnca kabul grmeye baland . Bu durum Hanefliin znde bulunan nakille birlikte re`y anlayndan, akl yrtmeye scak baklmayan Hadis
1294 bnl-Esir, el-Kmil, VIII, 6, 7.
1295 Nitekim bu gruba mensup limlerin siyasilerle yakn iliki iinde bulunarak nemli makamlara gelmeleri, dnemin ileri gelen zahit limleri tarafndan eletirilmitir. Nitekim Hakm
es-Semerkandnin Smn sultanyla yakn ilikiye girerek n plana kmas, muhaddis
Muhammed b. Ahmed ez-Zeheb el-Haddd (4./10. asr) ile zhidlerden brahim el-Kadk
(4./10. asr) tarafndan tenkit edilmitir. el-Hsir, v.277b; Nesef, el-Kand, Tahran 1999, 59.
1296 Bu gruba mensup olan Eb Bekir Ahmed b. smail el-Fakih es-Semerkand, mahkemede
Semerkantl bir zenginin lehine hitlik yapmas iin teklif edilen byk bir paray reddetti.
Bkz. el-Hsir, v. 277a.
1297 Mesel, Mtrd, dnemindeki baz Smn emirlerinin yapm olduklar hakszlk ve yanllklar grd iin olsa gerek, bir takm haksz uygulamalarda bulunan bir sultana dil diyen
kimsenin kfir olacana dir fetv verdi. Bkz. Saffr el-Ensr, Mesil, v.70; Ke, v.277b.
1298 Berbehr, erhu Kitbs-Snne, 19; Ear, Maklt, 194; Geni bilgi iin bkz. Kutlu, slm
Dncesinde lk Gelenekiler, 68, 70.
1299 Hakm es-Semerkand, es-Sevadl-Azam erhi, 26, 27. (Buralarda Kalbiyle tasdik eden
kimse, diliyle ikrr etmezse kfir; mtebiht tefsir eden mbtedi olur denilmektedir.
450
MM MTRD ve MTRDLK
taraftar anlaya doru bir kayma olduunu gstermektedir. Bu nedenle biz, bu

anlay benimseyenlere Hanef-Hadis Taraftarlar demenin daha uygun ola1300
can dnmekteyiz . Buna karn Mtrdnin liderliini yapt topluluk
ise, Hanefliin znde var olan re`y / istidll anlayn aynen srdrmtr.
Bu nedenle de, Semerkant ekol ierisinde Mtrdnin nclk ettii bu grubu
da, Semerkant Re`y Taraftarlar veya Hanef-Mtrdler eklinde isimlendirmek
mmkndr.
IV/XI. asrda Semerkantta bulunan Haneflerin bir ksmnn te`vlin caiz olduunu, bir ksmnn ise bidat olduunu savunmalar, sonuta Haneflerin Ehl-i
Te`vl ve Ehl-i Teslm eklinde isimlendirebileceimiz iki alt gruba ayrldklarn
1301
gstermektedir. Nitekim Mtrd bir konu hakknda grlerini ifade ederken
1302
bazen Ehl-i Hak yle demektedir , bazen de Ehl-i Te`vl yle demektedir
1303
eklinde vermektedir. es-Sevdl-Azamn erhinde ise, mtebihtn te`vl
1304
edilmesi bidat olarak, te`vl edenleri de mbtedilikle sulanmaktadr . Sonu
olarak o devirde yaayan Semerkant Haneflerini Ehl-i Re`y/ Hanef-Mtrdler
ve Yar Ehl-i Re`y/ Hanef-Hadis Taraftarlar eklinde de isimlendirmek mmkndr. Bu durumu ema zerinde u ekilde gsterebiliriz:
1300 Kr., Madelung, Mtrdliin Oluumu ve Trkler Arasnda Yayl, 311.

1301 Nitekim Teftzn de (792/1389), mtebiht, sarh naslara gre te`vl edenlerin yolunu
Tark- ahkem, te`vl etmeyenlerin yolunu ise Tark- eslem olarak isimlendirmektedir.
Bkz., Teftzn erhul-Akid, (Hiye-i Kestel al erhul-Akid, kitab iinde ), stanbul
1973, s.74.
1302 Mtrd, Kitbt-Tevhid, 305, 551, 552.
1303 Mtrd, Kitbt-Tevhid, 451; Mtrd, Te`vlt, vr. 546a, 582a, 596a, 600a.
1304 Hakm es-Semerkand, Kitbs-Sevdil-Azam, 27.
8. OTURUM
451
Yukardaki emada grld gibi iman, amel ve te`vl konularnda,

Czcniyye mensuplar, Eb Hanfenin grlerini tamamen benimsediler.
Mtebih yet ve hadislerin te`vl edilmesini ciz; hatt gerekli grp, onlar
Kurnn btnl iinde ve muhkem yetlere ters dmeyecek ekilde te`vl
ettiler. Mtrdnin nemli bir eserini, Tevilt eklinde isimlendirmi olmas,
ok byk ihtimalle onun bu anlayndan kaynaklanmaktadr. nk Mtrd,
eserinin banda tefsir ve te`vl ayrmna giderek te`vl etmenin caiz olduunu
belirtmektedir.
Mtrd Te`vlatl-Kurn adl eserinde, te`vlin yan sra itihadn da caiz
oluu hakknda deliller getirerek onu ispatlamaya alt. O, te`vli ve itihad
gerekli grp savunmu ve bunlar kabul edenleri Ehl-i Tevl ve Ehl-i Hak ola1305
rak isimlendirmitir . O devirde Semerkantta eitli din, mezhep ve dnce
akmlarna mensup pek ok kii bulunmakta idi. mm Mtrd ve taraftarlarnn
yeni Mslman olmu insanlarn manas ak olmayan mtebih yetleri yanl
yorumlamalarnn nne gemek iin gerekli grd kanaatindeyiz.
yziyye mensuplar ise, iman konusunda Ehl-i Re`yin yaklamn,
mtebihtn te`vli konusunda ise Ehl-i Hadisin grn benimseyip savundular. Sonuta ortaya yars Ehl-i Re`ye, yars Ehl-i Hadise ait olmak zere yeni
bir anlay ortaya kt. Grld gibi ortaya kan bu anlayta, her iki taraftan
birer zellik bulunmaktadr. Bu bakmdan sz konusu gruba Hanef Hadis Taraftar denebilir. Bunlarn en belirgin zellii mtebiht konusunda soru sormak
ve aratrma yapmak, ksacas akl yrtmek caiz deildir.
Ortaya kan bu rekabet sonucunda mm Mtrdnin grleri kendisinden sonra en az koldan yaylm ve toplum tarafndan benimsenmitir. Bunlardan birincisi, Mtrdnin ileri gelen rencilerinden Ebl-Hasan Ali b. Said
Rustufen ve onun rencisi bn Yahy koludur. kincisi ise, Mtrdnin dier
bir rencisi Eb Ahmed el-yznin talebesi Eb Seleme koludur. ncs
ise Mtrdnin dier bir rencisi Abdlkerm el-Pezdev ve onun rencisi
Abdssdk koludur. Onlarn bu gayretiyle mm Mtrdnin fikirleri Semerkant bata olmak zere Mvernnehirdeki Haneflerin ou tarafndan genel kabul grmtr. Bylece Mtrdlik ortaya kmtr.
1305 Mtrd, Tevlt, I/248; III/339.
452
MM MTRD ve MTRDLK
26. TEBL
MTRDLK ARATIRMALARINDA KAYNAK OLARAK
SEMERKANT CKARDZE MEZARLIINDAK MEZARTAI
KTBELER
MTRDLK TARHN RENME AISINDAN X.-XIV. ASIR
SEMERKAND KTBELERNN NEM
ZET
Prof. Dr. Airbek MUMNOV
Institute of Oriental Studies Ministry of Education and Science of Republic of
Kazakhstan, Almaty / Kazakistan
Mtrdiyye akmnn ortaya k ve geliimi son zamanlarda youn bir ekilde Semerkantda aratrlmaktadr. Fakat, bu aratrmalarda ilk olarak Mtrd
dnemi almalar ve Hanefler trih ve bibliyografik kaynaklar (xiv-xix asrlarda yaynlanan taradjim, tabakt al-hanafiyya) kullanlyor. Bu kaynaklarn,
phesiz ki, artlaryla beraber bir takm eksiklikleri de vardr: Paralar eklindeler, kifyetsizlik, klielik ve sonraki dnem yazarlarn metinlere mdahaleleri.
Aratrmalarn gvenirlii asndan yeni kaynaklar gerekiyor, aslna en yakn
olanlar, en salam kaynaklardr. Az kullanlan kaynaklar grubu arasnda en nemlileri Semerkandda bulunan ve bir ulem mezarl olan Cakardizedeki mezar
kitbeleridir. Buradaki kitbelerin says 300e yakndr ve tarih olarak X.-XIV.
yzyl olarak tespit edilmilerdir.
Cakardize Mezarl IX. asrn sonu X. asrn balangcndan beri ehrin ve
tm blge ulemsnn elit bir mezarl haline gelmi idi. Bu mezarln en nemli zellii Mtrd anlaynn oluumu srasnda ve Smnler ile Karahanllar
dneminde yaayan neredeyse tm din bilginlerinin burada gmlm olmasdr.
Kitbelerin ou drtgen dz talar (45x21 cmden 125x60 cm kadar ) zerine
yazlmtr (yerel telaffuzda: Qayraq ta veya sadece Qayraq).
Semerkandda kayrak talarnn ortaya k ve yaylmalar net bir ekilde
bellidir. XI. Yzyln sonundan XIV. yzyla kadar; XI. Yzylda akl talar
younluktayd; Cengiz Han dnemi ve aatayllar dneminde kayrak talarnn says ok azalmtr. Sadece XIV. yzyla ait birka tane mezar ta tespit
edilmitir.
8. OTURUM
453
1940-1950 yllar aras Cakardize Mezarl tamamen talan edildiinden

dolay, bu mezarln topografik grnts deimi, pek ok mezar ve yerinde
siteler in edilmitir. ok sayda kitbe de krlp bu apartmanlarn inatnda
kullanlmtr.
n aratrmalar Cakardizede medfn bulunan tm limlerin Mtrd anlaynn oluumunda nemli bir yere sahip olduklarn gstermektedir. Onlarn ye1306
rel slmn oluumuna etkileri ok sayda bilim adam tarafndan kantlanmtr. Ancak aratrmalarda yerel kitbeler dikkate alnmam ve bu da doal olarak
sz konusu aratrmalarn neticeleri zerinde yansmtr. Cakardizenin belirgin
zelliklerinden biri de, burada ayn sosyal snftan ve onun ideolojisini yanstan,
ayn mektebe (Djuzdaniyya/ Mtrd) mensup teologlarn buraya gmlmesidir.
Bylece drt asr boyunca bu anlayn gelimesini takip etme imknna sahibiz.
Ancak zlerek belirtmeliyim ki, bu nemli kaynak ilim evrelerince gerektii
gibi kullanlmamaktadr.
Blgenin igalinden beri mezar talarnn bir ksm (n sayma gre yaklak birka yz tane) eitli mzelere, depolara ve zel koleksiyonculara datlmt. Ariv bilgilerini kullanarak bu mezar talarnn tespiti ve yeniden ortaya
karlmalar zarret haline gelmitir. Semerkand ve Takent mzelerinde bulunan Cakardize Mezarl kitabelerinin bir ksm L. Dodkhudoeva tarafndan
1307
yaymlanmtr. Fakat bu almada kitbelerle ilgili aratrmann en basit kurallarna bile uyulmamtr: resimlerin olmamas, yazlarn okunularnda hatalar
vb. Mesel, kitapta sadece ressam tarafndan izilmi yazlar vardr. Bu izimleri
arivimizdeki orijinal bilgilerle kyasladmzda, ressamn ok sayda hatalar
yaptn tespit ettik. Ayn zamanda tercmelerde inanlmaz derecede yanllklar
mevcuttur. Dolaysyla, bu bilgilerin tekrar aratrlp kitbelerin yeniden yaymlanmasna ihtiya vardr.
L. Dodkhudoeva, Semerkand Mzesinde bulunan 130 mezar ta zerindeki
yazlar aratrmak istemiti. Bu mezar talar Semerkand blgesinin eitli yerlerinden getirilmitir. Bunlarn sadece drd Cakardize Mezarlndandr (No. 1,
42, 53, 64). Bu mezar talarna ilaveten sadece Cakardize mezar talarna ait 100
adet yaznn daha yaymlanmas planlamaktadr. Bunlardan, yirmisi Semerkand
1306 L. Dodkhudoeva, Epigrafieskie pamyatniki Samarkanda XI-XIV vekov [XI-XIV asrlar aras
Semerkent epigrafik eserleri], Bolm 1, Duanbe 1992
1307 Abu Khafs an-Nasafi, al-Kand fi zikr ulama Samarkand, Tahran, 1999, D. Rahimdjanova
gre akardiza kelimesi 47 yerde gemektedir: 92, 98, 103, 105, 155, 262, 264, 296, 318,
325, 338, 339, 341 (iki kere), 346, 369, 371, 384, 395, 403, 406, 418 (2 kere), 420, 428, 464,
483, 484, 485, 498, 501, 552, 554, 556, 559, 563, 564, 565, 572, 584, 664, 694 sayfalarda.
454
MM MTRD ve MTRDLK
ehir Mzesinden; krk 1999-2000 arkeolojik kazlarnda bulunanlardan;

zbekistan limler Akademisi Arkeoloji Entitsnde (Semerkand), zel koleksiyonlarda ve Takent mzelerinde bulunan ve says 40 zerinde olan yazlardr.
Mezar ta yazlar yaymlanacak olan ahslar aada belirtilenlerdir:
Abul Qasim al-Hakim as-Samarqand
Abul Hasan Ali b. Said al-Rustughfan
Qdi Mahmd b. Umar b. Ali b. Hasan al-Mtrd al-Ansar, died 26.02.577 AH
Muhammad b. Muhammad b. Ab Bakr al-Ujzandi, died 10.12.663 AH
Abu Bakr b. Ahmad al-Hakimi, died 7.12.547
Muhammad b. Muhammad b. al-Hasan al-Mustaml, died 547 AH
Abu Salama Muhammad b. Muhammad al-Hubayrakassi al-Samarqand
Muhammad b. Ali al-Hajjaji al-Kirbasi, died 29.06.557 AH
Ahmad b. Umar al-Husayn al-Khatibi al-Isbijabi, died 582 AH
Ibrhim b. Yaqb b. Ab Nasr al-Ksn khatib Samarqand, died 8.08.554 AH etc.
Cakardize Mezarl 10. asrn balarndan beri bir kutsal ziyaret yeri haline
gelmiti. Cakardize Mezarlndan ilk defa Saman bahsetmiti. Kandiya Malaya adl eserde Cakardize Mezarl hakknda detayl bilgiler bulunmaktadr.
Yazar burada gml olan mehr limlerin isimlerini verdikten sonra yle bir
cmle ilve etmi: tbbi mezarlktan sonra Cakardize Mezarl en saygn ve
deerli bir yerdir.
XX. asrn balarnda arkeolog V.L. Vyatkin ve 1920 ylnda arkiyat V. V.
Barthold, Cakardize Mezarln aratrmlardr. 2000 ylnda ise, Ebl Mansr
el-Mtrdyi anma yl mnasebetiyle daha detayl arkeolojik aratrmalarn yaplmasna balanmtr. 2000 yl boyunca yaplan geni arkeolojik kazlar sonucunda
Cakardizenin topografik tarihi belli olmu, 30dan fazla kitbe bulunmutur.
1999-2000 yllar arasnda arkeolog A. Berdimuradov Bakanlnda yaplan
kazlar sonucu Cakardizenin neredeyse 12 asrlk trh bilgilerine ulalmtr.
Kitbelerin yayn kendi iinde son deil. Kitbe metinleri lmlerim tam yerini ve net lm tarihini, bazen de doum tarihlerini, ecereleri, nisbeler, merhumlarn
almalarnn balklarn, ilm baarlarn, biyografik bilgileri gsteriyorlar. Tm
bunlar el yazmalarda bulmamz mmkn deil veya rastladmzda deitirilmi
8. OTURUM
455
eklinde karmza kmaktalar. Burada hemen belirtmek gerekiyor ki, el yazmalar

defalarca deitirilmi: baz metinler ksaltlm, bazlarna eitli ilveler yaplm,
bazlar ise mevcut ideolojik duruma gre edisyondan geirilmitir.
Bunlardan yola karak bizim amacmz Cakardize kompleksinin kitbelerini
yaymlayarak slm limlerinin ve Orta Asya ile Mvernehir kltryle ilgilenen dier ilim adamlarnn Cakardize kaynaklarna ulamalarn salamaktr.
1999-2000 kazlar srasnda ulalan tm kitbelerin kopyalanmas, aratrlmas ve yaymlanmas planlanmaktadr. Kazlar sonucunda elde edilen bu malzemeye, u an eitli mzelerde (Takent ve Semerkand mzeleri, zbekistan
limler Akademisi Arkeoloji Enstitsnde ve zel koleksiyonlarda) bulunan Cakardize kitbelerinin metinleri de eklenecektir.
Kitbelerin aratrma ve kayt metotlar malzemenin yapsna, korunaklk derecesine, yaz biimine vb. sebeplere baldr. Mesel, yazlar dz zemin zerinde
yazlmlardr.
Elde edilen kaynaklar dier yaymlanm veya yaymlanmam elyazmalar
ile kyaslamak ok nemlidir. Bylece, her ahs hakknda edindiimiz bilgileri
dier kaynaklardan da kontrol etme ansn yakalarz, kyaslayabiliriz ve neticede
ok daha gvenilir sonular elde edilebiliriz. Bu metodu takip edenler bilir ki, bu
yntem, salam sonulara ulamak iin izlenmesi gereken en iyi yollardan biridir.
Yerel halkn geleneksek kutsal algsnda neme sahip olan etnografik kaynaklar
da yukarda belirttiimiz metoda paralel ekilde kullanmak gerekiyor.
almalarmzn ilk etabnda ulatmz kitbe yazlarn yerinde kopyaladk ve transkripsiyonunu yaptk. kinci aama olarak bunlar orijinal Arapa harfleriyle bilgisayara geirdik, silik veya anlalmayan yerleri iaretledik ve daha
sonra Semerkanda gidiimizde onlar tekrar dikkatlice aratrdk. nc etapta
ise, el yazmalarna ve dier etnografik kaynaklarla (rivyetler, efsneler vb.) zdeletirmek amacyla isim listesini oluturduk: Grevi, lm tarihi vs. gibi. Bu
arada tm orijinal metinlerin tercmesini yorumlarmzla birlikte yaptk. Gerekli
arkeolojik resimlerle birlikte arkeolojik malzemeyi yayma hazrladk.
Semerkand ehri tarih boyunca Orta Asyann iktisad, siyasi ve kltr hayatnda nemli bir yerdir. ehri slm Ordusunun fethinden sonra, burada ok
nemli olaylar cereyan etmiti. Semerkand Araplarn Mvernnehirde mhim
k noktas yeri haline geldi. ehir k dneminde iken Eb Mslim 751 -752
yllarnda Semerkand ynetimini ele geirdi. ehir duvarlarnn yeniden insn
balatt. VIII. yzyln sonundan itibaren ehre skh hkim oldu, IX. asrdan
456
MM MTRD ve MTRDLK
itibaren Semerkand gelimeye balad, nce valinin merkezi haline geldi daha
sonra da Smnler erken dnemi bakenti oldu. Tm bu gelimeler, ehrin genilemesi yannda gelimesini de salad.
Mvernnehir blgesinin, bilhassa Semerkandn altn devri X. yzyln sonunda Karahanllarn hkimiyeti ile st noktaya ulat. Ekonominin dzelmesi ile yan sra
ok sayda saraylar ve dier binalar yapld. X. yzyla kyasla XI.-XII. yzylda Semerkand ok deiti: byd ve geliti. Eski Rabad mahallesinde tccar ve zanaatkrlar yerlemiti. ehr-i Birn semtini ise zenginler, idaresiler ve din limleri mesken tutmutu.
Bunu arkeolojik kazlarda bulunan XI.-XII. asr tarihli ihtiml eyalardan anlayabiliriz
(ekteki resimlere baknz). ehr-i Brnun dou ksmnda, X. yzylda Cakardizede
gmlen eyh Eb Mansr el- Mtrdnin mezar etrafnda mezarlk oluturuldu.
Cakardize Mezarl, X.-XV. yzylda Semarkandda en ok bilinen mezarlk idi. Burada limler, din grevlileri ve ehrin nde gelenleri topraa verilmitir.
Bu yzden mezarln dier ismi de ilim hazinesi idi. Cakardize ismi ise byk
bir ihtimalle ortaan balarnda Semarkandn ehristan semtine doru akan su
kanalndan alnmtr. Kanaln dou tarafnda bir kale (diza) bulunuyordu, bu kalede askeri birlik okar konuklanmt.
X. yzyl seramik kalntlarna gre o dnemde Cakardize semti geni bir alana sahipmi. Bir taraf kanaln kysnda imi. Khodjann kabri etrafnda zamanla mezarlar oald, Semarkandn nde gelenleri orada gmld. 333 senesinde
ise eyh Eb Mansr el- Mtrd burada topraa verildi. Bu muhteem insann
nesebi Semarkandn kenar mahallesi olan Mtrd ile balantldr. Gnmzde
Motrid Mahallesi, Semarkandn kuzey-batsnda bulunmaktadr.
eyh Mtrd ile alkal nc olay da Kuhak kapsnn (okra, gnmzde uponata) yaknnda Divr-i Kiyyamatn kuzeyin ksm yaknnda bulunan Rabt-i Gziyn kalesidir. Arkeolojik kazlar verilerine gre Rabt-i
Gziynn oluumu VIII. asrdr. Ancak bu rabat ikiyz yl daha faaliyette kalmtr. Asker savunma vazifesinin X. yzyla doru azalmasyla, gaziler rabat
bir sfiler rabat haline geldi. Ancak rabatn eski ismi de korunmutu. Bu rabatta
Eb Mansr el-Mtrd ve Ebl Ksm Semerkand Hzr aleyhisselm grmlerdir. Hz. Hzr da bunlarn birine din ilmini, dierine de felsefe retmitir.
Cakardize kitbeleri, Mtrdlik tarihinde baz eksiklerin kapatlmasna
imkn veriyor. Aratrmalarn yukarda belirtilen ekilde yaplmas halinde beklenen neticeye ulamamza izin veriyor: Mtrd anlaynn nde gelen isimlerini
ortaya karmaya frsat tanyor. Onlar rasyonalist ulemdan olduklarndan dolay,
muhaddislerin geleneksel tarih-bibliyografya literatrne girmemilerdir.
8. OTURUM
457
26. TEBL
.
(X-XIV )

.. ,
-
.

-
(, -, XIV-XIX ).
, , ,
,
.
, , .

() .
300 , X-XIV .
( IX X .)
-
. ,
,
( ), .
( Qayrq-tsh, Qayrq)
, 4521 12560 .

: XI XIV .,
XI .,

XIV .
- 19401950 ,
458
MM MTRD ve MTRDLK
,

.
, , -,
-
-, , -,
.
(. .
, . . , . . .).
,
.
- ,
,
(/ ),
, .

4- (IX-XII .). ,
.
( ,
),
, .
( )
. -,
, (. .
XI-XIV . , 1992 ,
1).
(,
. .). , ,
.
,
. .
, ,
, .
.
130 , .
, 4
8. OTURUM
459
( 1, 42, 53, 64).

100 ,
-. ) 20
; ) 43
1999-2000 ; ) 40 ,
(. ),
, .
, :
Abu-l-Qasim al-Hakim as-Samarqandi; Abu-l-Hasan Ali b. Said alRustughfani; Qadi Mahmud b. Umar b. Ali b. Hasan al-Mtrd al-Ansari, died
26.02.577 AH;
Muhammad b. Muhammad b. Abi Bakr al-Uzjandi, died 10.12.663 AH;
Abu Bakr b. Ahmad al-Hakimi, died 7.12.547;
Muhammad b. Muhammad b. al-Hasan al-Mustamli, died 547 AH;
Abu Salama Muhammad b. Muhammad al-Hubayrakassi al-Samarqandi habib ahl al-tawhid;
Muhammad b. Ali al-Hajjaji al-Kirbasi, died 29.06.557 AH;
Ahmad b. Umar b. al-Husayn al-Khatibi al-Isbijabi, died 582 AH;
Ibrahim b. Yaqub b. Abi Nasr al-Kasani khatib Samarqand, died 8.08.554
AH etc.
-,
, .
- .
-.
, ,
, -.
- .. , 1920
.. -. 2000 .
-- -,
. 2000
,
, - 30
.
460
MM MTRD ve MTRDLK
1999-2000 . -
( . ).
12
.
.
( ), ,
, ,
, ,
, .
, ( )
, ,
.
,
- ,

.
,
,
1999-2000 .
,
( , ,
).
,

.

, , ..
.

( ) .
,
.

,
,
8. OTURUM
461
. ,
,
.
,
.
,
,
. (
) ( , ,
)
(,
..).
,
.
-. - . ,
1999. . - 47
: . 92, 98, 103, 105, 155, 262, 264, 296, 318, 325, 338, 339, 341 (2 ),
346, 369, 371, 384, 395, 403, 406, 418 (2 ), 420, 428, 464, 483, 484, 485,
498, 501, 552, 554, 556, 559, 563, 564, 565, 572, 584, 664, 694.

, .
.
.
, 751-752 .
.
VIII . , IX .
, , ,
.
.
.
.
. ,
. I-II .
, .

. -
462
MM MTRD ve MTRDLK
, ,
XI-XII . (. ).
-
, . -- -.
- .
-V . , ,
,
. , -,
-,
.
, , , ,
.
.
, , ,
. ,
,
, 333 .. -.

, ,
- .
, ,
- ,
- , (,
). , -
VIII .
.
. (.
), . --
- -- , , , ,
, ,
, .

-.
:
8. OTURUM
463
1. -.
-
() , .
2.
: 1) - 2) -,
-.
3. ,
-.
4. - -.
5. ( -)
.
464
MM MTRD ve MTRDLK
27. TEBL
MTRDYYE DOKTRNNN ZBEKSTANDA ARATIRILMASI:
PROBLEMLER ve ZMLER
Dr. Shovosil Ziyodov
Historian of Religions and Manuscripts, Beruni Institute for Oriental Studies
Academy of Sciences of Tashkent/Uzbekistan/Takent-ZBEKSTAN
Herkesin bildii gibi, Sovyet rejimi dneminde Orta Asya devletlerinde
slm dini ve onun ilm mnev mirasna ynelik mnasebetler tamamen farkl olmutur. SSCBde iktidar olan komnist partisinin liderleri, halkn beynine
girmede en byk rakip olarak din ehlini grmekteydiler. Parti liderleri, kendi faaliyetleri esnasnda dini aalamak, din adamlarn yok etmek ve kalan
din adamlarn da ele almak iin en sert tedbirleri uygulamlardr. Din konusu,
yapay bir ekilde ideolojik mcadelenin ok nemli cephelerinden biri haline
dntrlmt. slm dininin on binlerce itibarl limi ldrld. Binlerce
cami ve yzlerce medrese bozuldu. Aslnda bu mimar eserlerin ou, bizim
halkmz iin ayrca insanln gelimesi iin son derece nemli birer deer idi.
Din adamlarnn ounluu da 1990larn ortalarna kadar Kurndan tam anlamyla yararlanamamlardr.
Yukarda belirtilen sebepler dolaysyla, Orta Asyada din bilgi ve oluumlar yasakland iin tm Sovyet Cumhuriyetlerinde gerek anlamda slm bilim
adamlar son derece az kalmt. Bunun sonucunda her trl hurfeler, yanl uygulamalar ve bazen de chilne rf-detler ba gsterdi. Ayrca slm dini konusunda her eyi bildiini iddia eden yarm mollalarn says da artmtr.
Bamszlktan sonra din eitim sistemi radikal bir ekilde yeni aamaya
geti. zbekistanda din uzmanlar yetitiren bir ok eitim kurumu kendi faaliyetlerini yeniden balatt veya yeni eitim kurumlar tekil edildi. Bununla birlikte Takent ehrinin dndaki ou illerde de zel orta eitim veren slm Eitim
Kurumlar oluturuldu. Balangta bu tr kurumlar biraz dzensiz faaliyet gsterdiler. Baz yerlerde zbekistan Diyanet lerine bal din okullarnn dnda
bamsz olarak faaliyet gsteren medreselerin says da artt. Bu sre zellikle
aada gsterilen iki ekilde gerekleti:
1. nceleri evlerde, eitli gizli yerlerde yasad olarak yrtlen din eitim, artk cami ve medreselere tand ve yasallk kazand;
8. OTURUM
465
2. Baz lke Mslmanlar, zellikle baz Arap lkelerindeki kt niyetli guruplar kendi ideolojik fikir ve dncelerini zbekistana getirdiler, bu lkede
kendilerine radikal taraftarlar toplamaya altlar.
zbekistan halk yetmi senelik boluktan sonra din bilimlere susamt ve
din eitim almaya son derece eilimli olduu da aka grlmekte idi. Bunun
sonucunda lkemiz snrlar ierisinde faaliyet yrtmekte olan din eitim kurumlarnn says 100 gemiti. Bu tr eitim kurumlarn da kategoride inceleyebiliriz:
1. zbekistan Diyanet leri Bakanlna bal olan ve hl resm olarak
faaliyette olan din eitim kurumlar vardr. Takent slm niversitesi ve ikisi
kadnlara ait olmak zere toplam 10 adet medrese gnmzde faaliyet gstermektedir.
2. lkemizin Diyanet leri Bakanlna bal olsa da eitim artlar ve seviyeleri belirlenen taleplere uygun olmadndan dolay 1998 senesinde kapatlan
medreseler.
3. Diyanet leri Bakanlna resmen bal olmayan, ahslar tarafndan bireysel olarak alan, izin belgeleri resm olmamasna ramen faaliyet gsteren ve
1998 senesinde zbekistan Adalet Bakanlnda kayd olmad iin kapatlan
medreseler.
zbekistan Cumhuriyeti bamsz olduktan sonra kendi mill din deerlerini yeniden canlandrmak amacyla, gemite emei ve eserleriyle slm dininin
eitli alanlarnda saysz eserler yazan bilim adamlarnn hayatlarn ve ilm miraslarn renmeyi en gncel konulardan biri haline getirmitir. Mill duygular
canlandrma ok geni ve derin bir trih sre olmakla birlikte, halkmzn hem
ekonomisini, siyas faaliyetlerini, mneviytn, fen- bilimini, dilini, tarihini, rfdetlerini, mesleini, mimar kltrn ve hem de insanlarn gelimesi iin gereken tm meseleleri kendi iinde barndrr.
Mill yenilenme uzun mddet devam edecek ve nice yllar iine alacak etrefilli bir sretir. Bu yndeki en nemli aama insan faktrne ve onun mnev
deerlerine ynelik olan olumlu mnasebetlerdir. Doal olarak, aratrma ve incelemelerde deerlerimizin tarihini renmek de ayr bir neme sahiptir. nk ok
zengin olan mill deerlerimizin tarihini renmeden, onlarn bugnk durumunu
analiz etmek ve bunlarn gelecei hakknda dnmek olduka zor olsa gerek.
Bununla birlikte byk bilim adamlarnn hayatn ve onlarn mnev miraslarn
renmek ve aratrmak, lkelerimizde son derece revata olan bir olgudur.
466
MM MTRD ve MTRDLK
Bu tr aratrmalar bir yandan kmil insanlar yetitirmek iin, te ynden onlarda salkl din dnceyi ekillendirmek iin olduka nemlidir. slm dininin
akidelerini reten Kelm biliminin ortaya k ve bu ilmin gelime sreci, ayrca
Mvernnehirde yaayan kelmclarn hayat ve eserleri hakknda yeterince gncel
aratrmalar yapldn iddia etmek son derece yanltr. Din akide konularn ilm llerde renmek, Orta Asya lkeleri iin byk nem tayan problemlerden birisidir.
Mvernnehir blgesinde Kelm biliminin gelimesine byk katk yapan
limlerden biri Eb Mansr Mtrd (. 333/944) olmutur. Onun yaad devirde
(9. yzyln sonu-10. yzyln birinci yars) Mslman blgelerde eitli gurup ve
frkalarn says artm durumda idi. Bu durum iman ve itikad konularnda bir sr
ihtilf ve elikileri beraberinde getirmiti. Bu tr guruplardan birisi Mutezile olup,
bu gurup din akidelerin yorumunda Kurn ve hadis gibi nakl delillerden daha ok
akl delilleri esas almlard. Bunun sonucunda Selef ve hadis ehli arasnda kelm
ilmine kar eletirel tepkiler ortaya kmaya balad. te tam bu devirde kelm biliminin nl limi Mtrd ortaya kt ve o gnn ihtilafl akide meselelerini ilm
llerde yorumlayarak bu ilme kendi payn katmt. Bylece Mtrd, Hanef
mezhebinin kurucusu Eb Hanfenin (699-767) grlerini esas alarak kendine zg
kelm ekoln kurdu. Ancak Mtrdnin lmnden sonra Mvernnehirde bu
ekoln otoritesi zayflamaya balad. Bu yzden mm Mtrdden sonra bu blgede onun teorilerini doru bir ekilde yorumlayp yayacak hem de eitli muhlif
fikir ve eletirilerden koruyacak bir guruba ihtiya hissedildi.
O devirde Mvernnehir blgesinde ilhiyt konusunda pek ok mesele ortaya km bulunuyordu. nk bu blgedeki Trk ve Sod kkenli halk, slm
hkm ve kanunlarn uygulanmasna hazr deildi. Bu durum ise ister-istemez
belli blgelerde baz isyanlarn kmasna sebep oldu. Yukardaki sebepler dolaysyla blgede saysz din gelenek ve dncelerin ortaya kmasna uygun bir
ortam vard ve bylece saysz din guruplar ortaya km oldu.
te bu ortamda Mtrdnin doktrinini detayl bir ekilde inceleyen ve bu
doktrinin mhiyetini derinden bilen Ebl-Ysr el-Pezdev (.1099), Ebl-Mun
en-Nesef (. 1114), es-Seffr el-Burah (. 1134), Eb Hafs en-Nesef (.1142), Ali
b. Osmn el- (. 1173), Nreddin es-Sbn (. 1184), mer el-Hanef (.1200)
gibi limler, Mtrd akadini gelitirerek bu ekoln devam etmesini saladlar.
Mvernnehirdeki Kelm okulunun ekillenmesinde ve gelimesinde Semerkand bilim muhiti ayr bir nem tar. Bu kelm okulunun gelime srecini
aada grld zere devirde inceleyebiliriz: Mtrdye kadar olan devir
(IX) Mtrd ve onun halefi devri (X) Yeniden Canlanma devri (XI-XII).
8. OTURUM
467
Eb Hanfeden Mtrdye kadar olan bu zaman diliminde yaplan ilm aratrmalar ve ilahiyat teorilerindeki tedrc gelime Tevhid esasnda olmutur. Bu
tr aratrmalar Orta Asyada Kelm konularnn derinlemesine renilmesine yol
at. Ancak sylenmesi gereken bir husus, Mtrd okulunun ortaya kmasna
sebep olan Semerkantn din ortam hi belirtilmemitir. Ayrca Semerkanttaki
sosyo-politik durumlar hakknda bilgi veren nemli kaynaklar da aratrlmamtr. Biz almalarmzda mm Mtrd ve ondan sonraki devre ait olan trih
1308
kaynaklar aratrmay da n plana koyduk. Kaynaklara rnek olarak Eb Hafs
en-Nesefnin (. 537/1142) Kitb el-Kand fi zikri ulem-i Semerkand; Eb
Thirhocann Semeriyye; Ali b. Yahy ez-Zandavsatinin Kitbr-Ravdatlulem, Memn el Kenin Mecm el-Havds ven-Nevzil (Trkiye nshas),
Seffr el-Burhnin Risle-i Fikh Mesil Sila anh e-eyh es-Saffr fe ecbe
anh (Fransa nshas) gibi rnekler aratrmaclarndan dikkatinden kamtr.
Biz aratrmalarmzda bu konuya dikkat ederek yukardaki kaynaklardan da istifade ettik.
1309
Avrupa ve Trkiyedeki bilim adamlar tarafndan kelm henz tarihine

ait bir dizi aratrma yaplm olsa da, Orta Asyada bu alanda henz yeterince
aratrmalarn yapld sylenemez. lknce 2000 senesinde Ulrich Rudolphun
Mtrd bilim mirasna ait aratrmasnn Rus ve zbek diline tercme edil1310
mesi
kelm alannda zbek aratrmaclara nemli bir sik olmakla birlikte, dier ynden 2000 senesinde Mtrd doum yldnmnn 1130 senesinin zbekistanda geni apta kutlanmas Mtrdye kar yeni bir merak
1308 . Ziyadov, Eb Mansr Mtrdnin yazma miras ve onun Te`vlt eseri, Doktora tezi,
Takent, 2003.
1309 Brockelmann C., Geschichte der arabischen Litteratur: T. I-II. Weimar-Berlin: 1898.
Madelung W., The Spread of Mturidism and the Turks // Actas IV Congresso de Estudos
Arabes Islmicos. Coimbra-Lisboa. 1 a 8 de Setembro de 1968. Leiden: Brill, 1971. .
109-168; Madelung W., Abu l-Mun al-Nasaf and Ashar Theology // Studies in Honour
of Clifford Edmund Bosworth., Vol. II: The Sultans Turret: Studies in Persian and Turkish
Culture / Edited by Carole Hillenbrand. Leiden, Boston, Koln: Brill, 2000. . 318-330.
Gtz M., Mturd und sein Kitb Tawlt al-Qurn // Der Islam. 1965. 41. 79
. Schacht J., An Early Murciite Treatise: The Kitb al-lim wa-l-mutallim // Oriens.
1964. 17. . 96-117. Gimaret D., Thories de lacte humain en thologie musulmane.
Paris: 1980. 263 . Gardet L., Introduction la thologie musulmane. Paris: 1970. 132
. Bilhan S., Les juristes hanafites de IAsie centrale lpoque des Qarahnides. Paris:
1973. 68 . Allard M., Le problme des attributs divins dans la doctrine dal-Aar et de
ses premiers grands disciples. Beyrut: 1965. 632 .
1310 Rudolph U., Al-Mturd und die sunnitische Theologie in Samarkand. Leiden, New York,
Kln: Brill, 1997.
468
MM MTRD ve MTRDLK
uyandrm oldu. O zamana kadar zbekistandaki medrese hocalarnn, medresede eitim gren byk limlerin, hatta cami imamlarnn dahi bu konuda
herhangi bir bilgiye sahip olmadklar ortaya kt. Ancak bu lim ve imamlar
da Mtrd akadini mm Azam Eb Hanfe Akidi veya Ehl-i Snne velCemaa Akidi olarak biliyorlard.
Bu tarihten sonraki 7-8 yl iinde zbekistanda Kelm tarihi, zellikle
1311
1312
1313
Mtrd Akidi alannda A. K. M`minov , . Y. Ziyadov , S. S. Akilov
vs. dier bilim adamlar tarafndan eitli aratrmalar yapld.
Gnmzde halkmzn slm dinini yeniden renmeye balad bir dnemde (reslmization), iman ve akide konusunda bir dizi sorun ve ihtilf ortaya
kmaya balad. nk Avrupadaki arkiyat bilim adamlar kelm ilmini bir
sosyal alan gibi aratrmlar, bu durum ise zbekistanl aratrmaclarn nnde
iki eit sorun karmt:
Birincisi kelm ilminin Mvernnehirde olumas, onun zellikleri ve bu
alanda ne km olan bilim adamlarnn ilm mirasn renmek ve bu rendikleri deerleri hayatta uygulamalar gncel grevlerden birisidir. nk vicdan zgrlne yeni kavumu olan sade halk yle dursun, din adamlar ve imamlarn
dahi kelm bilim hakkndaki bilgileri son derece azdr. Ayrca kelm bilimi tarihi ve
Mvernnehirdeki gelime sreci hakknda ne zbekistanda, ne de Orta Asyada
yakn tarihe kadar hibir ilm aratrma yaplmamt. Hatt Sovyet dneminde din
eitim veren medreselerde Akide ve kelm dersleri olarak Eb Hanfenin (80150/699-767) el-Fkhul-Ekber ve Eb Hafs en-Nesefnin (.1142) AkidunNesef eserlerinin erhleri retilmekte idi. Gnmzde de zbekistan ierisindeki
medreselerde akide ve kelm derslerinde yine yukardaki eserler esas alnmaktadr.
zbekistann bakenti Takentte bulunan slm niversitesinde birka
yldan beri Staj ve uzmanlar yeniden hazrlamak imamlara ve medrese retmenlerine Mtrd ekolnn tarihi alannda dersler verilmektedir. Kendi
tecrbelerime dayanarak unu ifade etmek isterim ki, yerel imam ve medrese retmenlerinin ounluu mm Mtrd ve Ear ile onlarn ekolleri hakknda
hibir bilgiye sahip deiller. Onlar kelm ve akide bilimi dendiinde sadece dar
1311 . .
(II-VII/VIII-XIII .): . . . . - .: . . . . ,
2003.
1312 . Ziyadov, Eb Mansr Mtrdnin yazma miras ve onun Te`vlat eseri, Doktora tezi,
Takent, 2003.
1313 S. Akilov, Ebul-Muin Nesefnin Mtrd akaidine katks (Tebsiratul-Edille balamnda),
Takent slm niversitesi, Takent, 2005
8. OTURUM
469
anlamdaki (Allahn zt-sft, kaza-kader) bilgiye sahipler. nk onlar kelm

bilimi alanlar konusunda el-Fkhul-Ekberdeki kstl konularla snrlandrlmtr. Bu anlamda Kitbt-Tevhd eserinden yararlanlarak Mtrdnin bilgi
kuram, lemin yaratl, nbvvet gibi konular renilebilir. Ulrich Rudolf da
Mvernnehirdeki ilk Hanef-ilhiyat eserleri arasnda Kitbt-Tevhddeki
1314
konular daha ayrntl ilendiine iaret etmektedir.
Kresel iletiimin son derece gelitii gnmzde Mslman olmayan lkelerle sk iliki iine girildii anlar, bilim adamlarnn nne byk sorunlar ve
grevleri beraberinde getirmektedir. nk Orta Asyada yeniden slmlama sreci (re-slmization) topluma, devlete ve Mslmanlarn kendilerine bile byk
sorunlar dourmaktadr. En nemli sorun ise bu slmlama sreci genelde kapal
bir ekilde gereklemektedir. nk slmlama sreci demek dini doru bir ekilde yeniden renmek deildir. Yeni Mslmanlarn radikal ruhlu anlaylar
sadece dnyev konulara deil, ayn zamanda saf slm itikd anlaylarna da
terstir. Buradaki en nemli sorunlar baz akidev konularla (iman, m`min kfir,
hiret, tevhid, kaz-kader) ilgilidir.
Bu durum yakn gemiimizde hangi sorunlarn ortaya karttn grdk.
Zten Gerek slm veya Temiz slm konsepsiyonu erevesinde yaplan
tartma ve elikiler birka yzyldan gnmze kadar devam etmektedir.
Bununla birlikte yerli din adamlar arasnda kelm bilimine kar mnasebetin eitli olmas da lkede bu alann iyice bilinmediini gstermektedir.
Bunun rneini Yeniden Yaplanma (perestroyka) ve zbekistan bamszlnn ilk yllarnda Ehl-i Re`y, Ehl-i Hadis ve Ehl-i Kurn niteliinde Muhammed Hindistn (1892-1989) ve onun rencileri olan Abduveli
Kr (do.1950) veya Rahmetullah lim (1950-1981) arasndaki tartmalarda
1315
grebiliriz. Ayrca bamszlktan sonra ortaya kan Ekramler ve Marifetiler gibi guruplar da gsterebiliriz.
lkemizde yeni ortaya kan Selefler grubu, Suudi Arabistan
1316
limlerinden etkilenerek akl delile kar ktlar ve kelm bilimini inkr et1314 Rudolph U., Al-Mturd und die sunnitische Theologie in Samarkand. Leiden, New York,
Kln: Brill, 1997.
1315 Bkz: Disputes on Muslim Authority in Central Asia (20th Century): Critical Editions and Source
Studies. Edited by Bakhtiyar M. Babajanov, Ashirbek K. Muminov, Anke von Kgelgen.
Almaty: Daik-Press, 2007.
1316 Ahmed b. Abdullah b. Dahil el-Lahibi el-Hazbi, el-Mtrdyye: dirsatan ve takvman, Riyad,
Darl-sima, 1992.
470
MM MTRD ve MTRDLK
mektedirler. Sonuta din limleri arasnda da bu alanda elikiler ortaya kmaktadr. Bu sorunlarn hepsi gstermektedir ki, Mtrdlik lkemizde dorudrst renilmemitir.
Din adamlar yukarda belirttiimiz konsepsiyon erevesinde fikir yrtrler. Bilindii gibi, herhangi bir gerein mhiyetini anlamak iin onun nceki
tarihi gerekliini renmek lzm. Bu yolla ancak ierik renilebilir.
Mtrd Akidi, rasyonel zellii ile hogr ynnden byk neme sahiptir. nsann kamil Mslman olabilmesi ve hirette rahata kavuabilmesi iin ortaalardaki ideolojik gayelerin (cihd, slm dzen, halifelik) mecbr olmadn
bu ekolde bulabilmekteyiz.
bu ekoln derinden renilmesi ve incelenmesi, Orta Asya lkelerinde
demokratik-hukuk anayasal dzenin oturtulmas srecinde ve halklara slm dininin asl mahiyetini doru bir ekilde ulatrlmasnda nemli bir yere sahiptir. Ayrca
Orta Asyada son dnemlerde ortaya kan Hizbt-Tahrr, Ekramler gibi deiik
itikda sahip olan guruplarn asl amalarnn if edilmesine ve burada yaamakta
olan halklarn bu tr radikal gruplara kar uyarlmasna byk hizmet sunacaktr.
Takentte slm niversitesinin almasyla slm Bilim Tarihine ait bir
dizi aratrma yaplmaya baland. zellikle Hanef mezhebi ve Mtrd ekol
temsilcilerinin hayat ve eserlerini renme konusu ivme kazand. Bunlara rnek
olarak aadaki master ve doktora tezlerini, monografi ve risleleri, ilm ve sosyal makaleleri gsterebiliriz:
Master ve Doktora Tezleri

Bu konuda slmbilimci lim irbek Muminovun katklar byk olup, bu
yndeki almalarn seilmesinde ve renilmesinde onun ynlendirmeleri byk nem tamaktadr. Bir ok aratrmaya danmanlk yapan bu bilim adamnn
doktora tezi 2003 ylnda Hanef limlerinin Mverannehirdeki Yeri ve Rol
1317
(II-VII/VIII-XIII yy.) adyla yaymland. Bu eser, alann aratrmaclar iin
temel kaynak, baka bir tabirle bir ansiklopedi gibi hizmet etmektedir.
Gnmzde Takent slm niversitesi, Orta Asyada Hanef mezhebinin
akidelerini reten esas merkez seviyesine ykselmektedir. mm Mtrd ve
temsilcileri konusundaki aratrmalar Muminov ve onun rencileri tarafndan
1317 A. Muminov, Hanefi limlerinin Mvernnehir kentlerindeki yeri ve rol (II-VII/VIII-XIII
yy.), Doktora tezi, Takent, 2003
8. OTURUM
471
gerekletirilmektedir. Mtrd konusundaki ilk akademik aratrma, bu tebliin sahibi tarafndan yaplan Eb Mansr Mtrdnin yazma miras ve onun
1318
Te`vlt eseri , adl doktora tezidir.
Yannda Mtrd itikd alannda bir dizi makale de neredildi. Bu makale1319
ler de lkemizde Mtrd kelmnn tantlmasna vesile olmaktadr.
Mtrd kelm ekolnn temsilcileri ile birlikte Hanef mezhebi limlerinin
ilm miraslarn, yani kelm, fkh, tefsir ve hadis ilimlerine ait eserleri renme
yolunda aada gsterilen almalar bu faaliyete kazandrm durumdadr.
1) Muzaffer Kamilov, Mvernnehirde fkh ilminin gelimesinde
1320
Alddin es-Semerkandnin yeri ve Tuhfetl-Fukah eserinin nemi adl
doktora tezini savunmutur (2000). Kamilov, bu konuda bir dizi makalenin ve bir
det monografi eserinin sahibidir. Ancak bugne kadar Aladdin es-Semerkandi
tarafndan yazlan ve Mtrd kelmna ait nemli kaynak saylan erh Tevilti
Ehlis-Snne eseri daha yaymlanmad.
2) Durbek Rahimcanov, VIII-XII yzyllarda Semerkantta Hadis Biliminin
Gelimesi (Eb Hafs mer en-Nesefnin Kitb el-Kand fi Marifet ulama Sa1321
markand adl balamnda) adl doktora tezini 2003 senesinde savundu. Dur1318 . Ziyadov, Eb Mansr el-Mtrdnin miras ve onun Tevilat eseri, doktora tezi, Takent,
2003, s. 21
1319 Eb Mansr el-Mtrdnin Tevilat eseri hakkndaki yeni bilgiler, arkiyat, 1999.
9. s. 66-73; Mtrdnin Hayat ve Miras, Takent, 2000 s. 27; Bu konuya nceki aratrmamzda ayrntl bir ekilde deinmitir. Bkz. Eb Mansr el- Mtrdye nispet edilen
eserlerin Takent yazmalar ve Mtrd zerine yaplan baz aratrmalar // mm Mtrd
ve Mtrdlik / Tarih Arka Plan, Hayat, Eserleri, Fikirleri ve Mtrdlik Mezhebi. Haz.
Snmez Kutlu. Ankara 2003. s. 271-281. Daha sonra bu konu zerine birka makale daha
yaymland. rnein: XII
- . -, //
. . .

10 .
. 2004. . 229-230; Ziyadov ., Eb Hafs en-Nesefnin arkiyat Enstits Elyazmalar
Ktphanesindeki eserleri ve Akaidun-Nesef eseri, Nesef kentinin dnya medeniyeti tarihindeki yeri. Nesef kentinin 2700. yldnmne ynelik yaplan uluslar aras ilmi konferans
materyalleri, Takent-Kar, Fan neriyat, 2006, s. 221-226; Eb Mansr Mtrd, Cennet
Mekn dergisi, Austos 2007, Takent, s. 26-30.
1320 . -
- :
. .: , 2000. 26 .
1321 . VIII-XII ( -
472
MM MTRD ve MTRDLK
bek Rahimcanov de bir dizi makalelerin yazardr. Bildiimiz kadaryla Eb Hafs

en-Nesefye ait bir dizi eserler mevcut olup, hala yaymlanmamtr.
Eb Hafs en-Nesefnin Tefsir bilimine ait et-Teysr fit-Tefsr adl eseri
hl neredilmemi durumda. Bu eserde Nesef, stad olan Mtrdden alntlar
ve iktibas yaptn grmek mmkndr. zbekistan Bilimler Akademisi el yaz1322
malar fonunda bu eserin 8 nshas mevcuttur. Ayrca Brn adndaki arkiyat
Enstitsnn elyazmalar fonunda 1462 numarayla korunmakta olan Eb Hafs
Nesefnin Matla un-Nucum ve Mecma ul-Ulm adl kmusu eseri ise ayr bir
1323
neme sahiptir.
3) Seyitmuhtar Akilov, Ebl-Mun en-Nesef ve onun Mtrd kelmna
1324
adn tayan doktora tezini
katks (Tebsiratul-Edille eseri balamnda)
2005 senesinde savunmu durumda. Seyitmuhtar Akilov, tezinin konusu erevesinde bir dizi makaleyi de neretmeye hazrlanmaktadr. Gnmzde bu eserin
monografik versiyonunu nere hazrlamaktadr. Bununla birlikte bu ahs, Takent slm niversitesinde kelm dalnda dersler vermektedir.
4) Zafer Necmettinov, Eb Zeyd ed-Debus mirasnn Mvernnehirde
Fkh Biliminin Gelimesindeki Yeri adl doktora tezini 2007 senesinde savun1325
mutur.
1322
1323
1324
1325
- ):
. .: ,
2003. 26 .
: 7124, 4789, 11922, 3150, 3231, 3164, 5265.
: ..
XII // 1976. 11,
. 57-61; .
1976 3 ; . .
-//
. . . 1991. . 67-79;

. - - //
.
2004. . 11-12.; . - // - 4
2005. . 190-191 .
. -
( - ):
. .: , 2005. 28 .
. -
: . . . . .: , 2007. 26 .
8. OTURUM
473
5) Abdureit Abdullayev, Eb Leys es-Semerkandnin Mvernnehir Tef1326

sirciliindeki Yeri adl doktora tezini 2007 senesinde savunmutur .
6) Devran Maksudov, Ebl-Berakt en-Nesefnin Tefsir lmindeki Yeri
1327
adl doktora tezini 2008 senesinde savunmutur.
7) Daniyar Muratov, Abdullah es-Subazmunnin Kef-el-sr eseri hadis
1328
ilminin kaynadr adl doktora tezini 2008 senesinde savunmutur.
Bu ynde devam etmekte olan veya bitmek zere olan baz almalarda vardr. Mesel Nazim Mamatahunov, ydler ailesinin kelm bilimine olan katksn
1329
incelemektedir .
Yukarda sylediimiz gibi Takent slm niversitesinde ve Takent Devlet arkiyat Enstitsnde bir dizi aratrmalar devam etmekte ve bitirme tezleri, yksek lisans tezleri almalar yaplmaktadr. Bu konular genelde Mtrd
kelmna ait olup, danmanlar da bu konuda uzman olan profesr ve retim
1330
yelerinden olumaktadr .
1326
: . . . . .: , 2008. 28 .
1327 -- - : . .
. . .: , 2008. 26 .
1328 - -
: . . . . .: , 2008. 30 .
1329 ., . // - . 4
(2003), . 192-193.; .
// - . 4 (2003), . 190-191.
1330 : -
- ;
. - - I ;
. - - --
; . - .
(-
).
:
. -
.
.

474
MM MTRD ve MTRDLK
Monografi ve Brorler:
Bu alanda ilm aratrmalarn yan sra makale ve kitaplar da nere hazrlanmaktadr. arkiyat lim ve Semerkanttaki mm Buhr Uluslararas Merkezi
Mdr olan Ubaydulla Uvatov son yllarda Mtrd ve Ebl-Mun en-Nesef
konusunda birka makale ve bror neretmitir. Mesel mm el Mtrd ve
1331
Akidi, 2000; Ebl-Mun en-Nesefnin hayat ve miras, 2003.
zbekistan mfts Usmanhan limov da, IX XI yzyllarda Semerkantta
1332
adl eserini 2008 senesinde yaymlad.
kelm biliminin gelimesi
eyh Muhammed Sdik Muhammed Yusuf bu alanda bir dizi bror neretti.
Mesel Snni Akideler, Din Nasihattir, htilaflar Hakknda gibi eserler.
B. Babajanov, A. Muminov, A. Fon Kyugelgen tarafndan yazlan 20 yz1333
ylda Orta Asyada nfuz sahibi limler (2007) gibi eserler zikredilebilir.
Tercme Eserler:
zbek yazarlar ve tercmanlar tarafndan da bir dizi kitap tercme edilerek
neredilmitir.
Mesel: Mirza Kenjabek Muhammad Zhid Bursevnin Ehl-i Snne vel
1334
Cemaa Akidi ( 1998 senesinde 1 cilt, 1999 senesinde 2 cilt) , eyh Ahmed
Gmhnevnin Cmil-Mtn tercmeleri mevcuttur.
Abdulaziz Mansrun Akid Metinleri eserinde Akide ait olan (elFkhul-Ekber, Akidun-Nesef vs.) metinler toplanmtr. bu yazar birka sene
nce Akid-i Tahv Tercmesini hazrlamt. Yazar eserde esas olarak erh
Akdetit-Tahvden yararlanmtr.
Ahmetcan Babamurat Tevhid, Asl slm Akide adl eserini bir akidev
eserden yararlanarak yazmtr.
1331 . - . - .: , 2000; .
- . - .: , 2003
1332 . IX-XI .
Ozbekiston milliy ensiklopediyasi Movarounnahr .
2008. 192 .
1333 . , . , . .
XX . - 2007.
1334 . -
/ . . . .: , 1998. 144 . 1 2 1999 . (
).
8. OTURUM
475
eyh Nazrullahhan an Garbnin (1908-1986) Kasde-i Eml (erhi ve

1335
Tevhid manzumesi) eseri 2008 senesinde neredildi. Bu eser, Ali b. Osmn el
1336
Onin Eml adyla n kazanan kasidesine yazlan bir erhtir. Ayrca Dostmuhammed Nasrettin tarafndan Akid rislesi de yaymland.
Yukarda ad geen eserlerin yaymlanmas sonucunda zbek kitapseverleri
az-ok bu tr bilgilerden haberdar olmu ve olumlu ynde etkilenmitir.
lm Makale ve Halka Ynelik Makaleler

zbekistanda yaymlanmakta olan ilm ve halka ynelik dergi ve derlemelerde Mtrd Akidi ve bu yndeki makaleler neredilmektedir. Buna mm
Buhrnin Dersleri adl dergi nayak olmaktadr. Derginin 2003 senesindeki
birinci saysnda A. Muminov, Anke Fon Kyugelgenin X. Yzyln ilahiyatla1337
1338
r , H. Hamidnin Mtrd Hikmetleri , S. Akilovun Tebsiratul-Edille
1339
Eserinin Elyazma Nshalar
adl makaleler yaymland. 2004 senesinde Trkiyeli lim kr zenin Fakih - mm Eb Mansr el-Mtrd adl makalesi
1340
Arapadan tercme edilerek bu dergide yaymland.
Bunlarla birlikte . Siracittinovann Mtrd Akidinde Vahdniyet
1341
1342
Konusu
(2006), Kelm Bilimi Tarihi
(2006), N. Mamatahunovun
1335 (). - ( ).
. 2008.
1336 XII -
. -, //
. . .

10 . . 2004. .
229-230.
1337 , // -
. 1 . 2003. - 15-19 .
1338 . // - . 1.T, 2003,
- 20 .
1339 . -- // - .
1.T, 2003, - 21-22 .
1340 . - // - .
1.T, 2004, - 11-16 ; 2. 92-97 .
1341 . // -
. 3. T, 2006, - 179-182 .
1342 . // - . 2. T,
2006, - 92-96 .
476
MM MTRD ve MTRDLK
1343
Eb Bekir el-ydnin Kelm biliminin gelimesindeki yeri

(2006), Mu1344
hammedyusuf Huvaktovun Kitbt-Tevhdin neirleri hakknda
(2007),
A. Taanovun Fahrul-slm Pezdev, Semerkand Snn lhiyatnn ri bir
1345
temsilcisidir (2008) gibi makaleler de yer almtr.
Takent slm niversitesinde yaymlanmakta olan Ahbaratname dergisinde de Mtrdnin ilmi miras geni adan aydnlatlmtr. Dergide .
1346
Daminovun mm el-Mtrd Ekolnn Byk Temsilcisi
makalesinde Ebl-Mun en-Nesef hakkndaki bilgiler verilmitir. B. Rahimovun Eb
Mansr el-Mtrdnin Tevilt Ehl-i Snne tefsirinde zekt konusu adl ma1347
kalesinde zekt konusu incelenmitir .
Yukarda zikredilen makaleleri incelediimizde, btn bunlarn Mtrd
Akidini aydnlatmaya ynelik olduu, gn getike ieriklerinin de gelitii grlmektedir. Bu makalelerin bazlarnn Mtrd Akidinin temsilcileri hakknda yzeysel bilgi verse de, bazlar belli bir konulara derinlemesine girdii grlr. Bu durum
Mtrd Akidinin daha aratrlmam boyutlarnn olduuna delalet etmektedir.
Sonu olarak, bu srete Hanef mezhebinin yerel rf-det ve geleneklerle uratn gzlemlemekteyiz. Daha sonra Mvernnehirde slma dir
baz konularn Mtrd ekolnn iledii konular arasna girdiini gryoruz.
Ayrca Mtrdye kadar bu blgede ilhiyat konular mevcut idi. Eb Mansr
Mtrdnin eserlerinin de bu durumun sonucu meydana geldiini syleyebiliriz.
Mtrdnin eserleri slma has ahlk, kanunlar, mnev olgunluk gibi konular ilemitir. Eserlerinin says az olmasna ramen, zamannda byk nem
arzettii phesizdir. Bu eserlerin bazlar gnmzde de aratrmaclarn dikkatini ekmektedir.
lkemizde bu alandaki sorunlarn banda kaynaklarn ve eitim iin gerekli
kitaplarn az olmas gelmektedir. Yani slm Enstitsnde ve din eitim alannda kullanlacak eser yoktur. Hl Mtrdnin iki eserinin zbeke versiyonu
1343 . - // . 3. T, 2006, - 183-187 .
1344 . -- // . 2. T, 2007, - 131-133 .
1345 .
// - . 1. T, 2008, - 71-72 .
1346 . - // .
. 4. . 2003. - 54-57 .
1347 . . - -
// . . 4. . 2008. - 37-40 .
8. OTURUM
477
yoktur. Bu yzden yukarda ad geen aratrmalar lkede nemli bir yere sahip
olmakta ve bu alandaki merakn gittike bymesine vesile olmaktadr. Bunun
sonucunda zbekistanl rencilerin ve din ehlinin bu konularda bilgi edinmesine
yardmc olacaktr.
zbekistan snrlar ierisinde faaliyet gstermekte olan mm el-Buhr
adndaki Takent slm Enstits; Buharadaki Mr Arab; Takentteki Kokaldosh; Karakalpakistandaki Muhammed Brn; Nemengandaki Molla Krgz; Harezmdeki Fahreddin Rz; Endicandaki Seyit Muhyiddin Mahdm;
Kakaderyadaki Hoca Buhr; Takentteki Hadice-i Kbr ve Buharadaki
Joybari Kalon adl slm din eitimi veren orta retim kurumlar ve medreselerinde, ayrca mm el-Buhr adndaki hadis ilmi merkezlerinin mfredatlarndaki derslerde Mtrd Akidi esas alnmaktadr. Bu eitim kurumlarnn ktphanelerindeki din kitaplarn says olduka azdr. Bu bilim kurumlarna ancak
yaplan yardmlarla kitap alnabilmektedir.
478
MM MTRD ve MTRDLK
28. TEBL
TRK BASININDA MTRD VE MTRDLK
Prof. Dr. Mehmet Zeki can1348
Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi
Son zamanlarda ilhiyat evresinin Mtrd zerinde bir takm aratrmalar
yapmas ile Mtrd ve Mtrdlik, gnmz entelektel dnyasnda yank bulmaya balamtr. Hatt Mtrdlik, iinde yaanlan veya yaand varsaylan
deer buhrann amada gemi bir referans olarak ele alnmtr.
Gzlemlenebildii kadaryla doksanl yllarn sonlarndan itibaren Trk basnnda Mtrd ve Mtrdlik belli bir takm toplumsal, siyas grlerin kurucu
unsuru olarak yeniden kurgulanmaya allmtr. Bunlardan nemlilerini maddeler halinde yle tayin etmek mmkndr:
1. Mtrdlik Osmanl Mslmanldr.
2. Mtrdlik Trk Mslmanldr.
3. Mtrdlik Laik Cumhuriyetin teolojik temelidir.
4. Mtrdlik, Balkan insan ile Anadolu insan arasndaki kltrel farklln ifadesidir.
Tebliimiz iki ksmdan oluacaktr. Birinci ksmda yukardaki grler
zetlenecek, ikinci ksmda da bunlarn metodoloji asndan bir deerlendirmesi
yaplacaktr.
1. Mtrdlik Osmanl Mslmanldr

mm Mtrdnin son yllarda gndeme gelme ekillerinden birinin,
Osmanl-Trk Mslmanl modelini ortaya koymak ve aklamak olduu sylenebilir. Mesel Bnyamin Durana gre Mturidilik Osmanl ok kltrl yapsnn arkasndaki din temeldir.
Duran, ncelikle belirtmektedir ki, slm tarihinde Mtrd-Hanef Trk
kltr corafyasnda toplumsal zaruretler ok cidd bir meriyet kayna olmutur. ok sayda dzenleme, o konuda nas olmad veya olduu halde naslar
1348 slm Mezhepleri Anabilim Dal retim yesi
8. OTURUM
479
toplumsal zaruretlere uygun olmadndan, toplumsal zaruretler dikkate alnarak

zmlenmitir. Bu ilke ulemnn elinde hayat esnetici, rahatlatc, mkulletirici
1349
bir ara olmutur .
Bu yzden tarihte bir Trk-Mslmanlndan bahsedilmesi mmkndr.
En zgn Trk-Mslmanl, Osmanl Mslmanldr. nk onlar Kurn
kendi alar ve toplumsal artlarna gre yeniden anlama ve yorumlama abas
iinde bulunmular, byk lde de baarl olmulardr. Mtrd gelenee gre
toplumsal yapsn oluturan Osmanllar, bilimi, dini, devleti, ekonomiyi, siyaseti
ve kltr aklc bir erevede oluturmular ve birbiri ile uyumlulatrmlardr.
Bunlardan hibirinin dierlerini bask altna alabilecek ekilde g kazanmasna
izin vermemilerdir. Gerekten Osmanl ne bir din devleti, ne bir ekonomi devleti,
ne de despotik bir hnedn devleti idi. Ulem aklcl etrafnda oluturulmu
lml bir Mslmanlk, lml bir bilimcilik, lml bir tccarlk ve lml bir siyaset sz konusu idi. Bunun nedeni, Osmanl Mslmanlnn Mtrd yntem
zerine bina edilmi olmasdr. Osmanl-Mslmanln anlayabilmek Mtrd
1350
yaklamn zmlenmesine baldr.
Aslnda amzda nasl bir sosyal-siyas sistem sorusuna da Mtrd okulun gelitirdii yntemlerle cevap bulmak mmkndr. nk bu okulun dnce
sisteminde bireyin zgrl, can ve mal gvenlii, akl melekelerinin gelitirilmesinin garanti altna alnmas, din hayatn yaama hakknn eksiksiz ekilde
salanmas, sefalet ve fakirlikten kurtarlmas gibi hedefler temel ama olarak
belirlenmitir.
Bu yzden mesel Said Nurs, alternatif bir ynetim ekli olarak demokratik ynetim ekli gndeme geldiinde hi tereddt etmeden toplumsal zaruret
olduunu ifade ederek demokrasiyi savunmutur. Gerekten Mtrd anlayn
1351
dnda baka bir yaklamla demokrasiyi ak ekilde savunmak zordur .
Said Nurs din ve kltrel oulculuun baskn olduu bir toplumun yesiydi. zellikle onun da bal olduu Mverunnehr-Osmanl-Mtrd gelenei
dinsel, kltrel ve etnik oulculuun temel yap olduu bir gelenekti. Bu gelenein modern aa uygun yeniden retilmesi misyonunu stlenen Said Nursnin
1349 Bnyamin Duran, Mer Demokrasi, Kpr, Gz 1999, say: 68. http://www.koprudergisi.
com/index.asp?Bolum=EskiSayilar&Goster=Yazi&YaziNo=470.
1350 Bnyamin Duran, Ear-Mtrd Aklcl ve Trk Mslmanl, Kpr, Bahar 99,
say: 66. http://www.koprudergisi.com/index.asp?Bolum=EskiSayilar&Goster=Yazi&YaziN
o=432.
1351 Bnyamin Duran, Mer Demokrasi, Kpr, Gz 1999, say: 68. http://www.koprudergisi.
com/index.asp?Bolum=EskiSayilar&Goster=Yazi&YaziNo=470.
480
MM MTRD ve MTRDLK
tm yaklamlar ve itihatlar da doal olarak kltrel ve din oulculuk eksenli

olmutur. Bu ynyle onun tezleri ulusu bir toplumda gerekten zor anlalr ve
1352
kabul edilebilir tezlerdi.
Durana gre gnmzde ise bu kalitede bir Trk Mslmanlndan bahsetmek mmkn deildir. Gnmzde sz edilen Trk-Mslmanl olsa olsa
Ky-Mslmanl olabilir. Ky-Mslmanl ise derin bir felsef ve kelm geri
plandan, anlalabilir bir kainat tasavvurundan, net bir Allah tasavvurundan, gelimi bir metin anlama, yorumlama ve akl yrtme ynteminden, ciddi bir ahlk,
din, tabiat, bilim ve tarih felsefesinden mahrum folklorik bir Mslmanlk anlaydr. slmn temel ilkelerinden daha ziyade putperestlie yakn bir anlay ve
yaant eklidir. Kitb ve felsef taban olmadan yaanan bir hayat ancak ilkel bir
hayat olabilir. Byle bir Mslmanlk, gelimi kent yaantsnn, felsef ve ilm
gelimelerin, ar uzmanlam endstriyel hayatn karsnda ancak anlamsz ve
ii bo bir tarih malzemesi olacaktr. Byle bir Mslmanl savunanlar bilerek
veya bilmeyerek akl almaz dzeyde bir birikimi temsil eden felsefe, kelm, usl,
1353
mantk, edebiyat, ahlk, din birikimlerini sele veriyor demektir .
2. Mtrdlik Trk Mslmanldr.

Mtrdlii Trk Mslmanl olarak grp Osmanl din anlayn bu
Mslmanlk trnden bir sapma olarak deerlendiren baz yazarlar da bulunmaktadr.
Mesel Said Baer Matbuat Dergisinde yaymlanan (say 30 Kasm 1998)
bir uzun syleide Earde zt ve sft birbirinden ayrdr, Mtrdde ise birbirinden ayrlmaz. Birbirinin ayn deildir ama ayr da deildir. Bu, n gneten
ayrlmayaca ama n gnete olmamas rnei ile aklanabilir demektedir.
Ona gre zat ve sfat birbirinden ayrmayan anlay bilim dncesini mmkn
klan bir entelektel zemin hazrlar. Ear ise zt ile sft birbirinden ayrarak akli bilimlerin nn kapam sadece kelm, fkh hadis gibi nakl bilimlere
imkan tanmtr. Ksaca Baer, Mtrdliin, hem Vahdet-i Vcdu (dolaysyla
bir Trk tasavvuf sistemi olarak Yesevliki) hem de akl bilimleri merlatrd
hatt temellendirdii kanaatindedir.
1352 Prof. Dr. Bnyamin Duran, Bediuzzaman ve Demokrasi, (tebli metni). (05.01.2005) http://
www.slmicuniversity.nl/tr/showarticleinfo.asp?id=610.
1353 Bnyamin Duran, Ear-Mtrd Aklcl ve Trk Mslmanl, Kpr, Bahar 99,
say: 66. http://www.koprudergisi.com/index.asp?Bolum=EskiSayilar&Goster=Yazi&YaziN
o=432.
8. OTURUM
481
Ona gre Trk medreselerinde Yavuz Sultan Selimin slm birlii siyasetine
kadar Mtrdnin itikat sistemine yer verilmi, Eb Hanfenin fkh benimsenmitir. Ahmed Yesevnin nerettii varln birliine dayal tasavvufi anlay meru
zeminini Mtrdnin zt-sft birlemesinde bulmutur. Vahdet-i vcudu anlayn
Trk tarihinde bu derece kabul grp yaylmasnn bir sebebi tre ise dier sebebi
de Mtrd itikdnn felsef yaps olmutur. Toleransl bir hukuk anlayna sahip Haneflikle bu teoloji, muhatab hak bilmenin getirdii mesuliyet ahlknn
olumasna katkda bulunmutur. Trk corafyalarndaki slm hayatn dier slm
ve Arap lkelerine gre messeselemeye daha uygun zeminler bulmas bylece
gereklemitir. Bu anlay, her kltr grubunu hak addediten gelen tolerans saye1354
sinde mparatorluk mentalitesine de mnbit bir zemin hazrlamtr .
Safev ahlar karsnda Osmanl mutlak bir zafer kazanamaynca din politikasnda deiiklik yapmtr. ah smailin Erdebil Tekkesinden ileri gelen
manev otoritesine karlk Yavuz, yendii Araplarn itikdn resm tez haline
getirip Halifelii kontrol altna almak istemitir. Bylece din otorite olarak tesirli bir g elde etmitir. Belki bu yolla Arap anlayn da kontrol edebileceini
hesap etmitir. Fakat hesaplar yanl kmtr. Bundan sonra Kahire, Badat,
Halep gibi yerler din merkez olarak addedilmi, Osmanl Trkesi Arapann
ar basks altnda kalm, medreselerde de ciddi zihniyet kaymalar yaanmtr.
Mtrd, medrese mfredatnda itikat imam olmaktan kp fkh silsilesi iine
alnrken yerine Ear konmutur. Bylece mspet ilimleri de ilh ilim sayan
Mtrd anlayn yerine, bunlara itibar etmeyen bir anlay hakim olmutur.
Bu yeni zihniyet yaplanmasndan ksa sre sonra mm- Gazzl anlay
yaygnlam, mm Birgivi gibi, Kadzdeliler gibi kiilerin temsil ettii mutaassp bir din anlay hkimiyet kurmutur. Yeni durumlara dir fikir cereyanlar hep bidat olarak telakki edilmi, tamamen irrasyonel konulara tahsis edilmi
bir mnakaa ierisinde imparatorluk fikir hayat, tam anlamyla fasit bir daireye
1355
dmtr .
Mtrd-Hanef-Yesev sacaya zerinde hamleci bir ilim hayat kazanan
Merv, Semerkant ve Buhara gibi merkezlerin nemi kaybolmu, Trkn tasavvuf anlay da daha sonra Ahmed Sirhindnin Ear itikd sistemini esas alan
1354 Bkz. Sait Baer, Yahya Kemalde Trk Mslmanl, Seyran Yay., stanbul 1998, s. 35.
1355 Baer, Yahya Kemalde Trk Mslmanl, s. 37-39. Baer burada Mtrd itikattan Ear
itikadna gei iin Hseyin Atayn kitabn kaynak olarak vermitir. Alnt yapt sayfada
herhangi bir dnem ayrmna gitmeksizin fkh iczetnmelerindeki limler silsilesi zikredilmektedir. Bkz. Hseyin Atay, Osmanllarda Yksek Din Eitimi, Medrese Programlarcazetnameler Islah Hareketleri, Dergah yay, stanbul 1983, s. 117.
482
MM MTRD ve MTRDLK
tasavvuf anlay ile bozulmutur. Bu anlay Sirhindnin halifelerinden Mevln

Hlid Badd kolunun tesiriyle Sultan II. Mahmud zamanndan itibaren Anadolu ve stanbulu nfzu altna almtr. Bundan sonra yaplmak istenen dini ihy
1356
hareketleri bile taassubu krkleyen bir mhiyet arz etmitir .
Baer, Yahya Kemlin din anlayndan yola karak sonuta u hkme varmaktadr. Din anlayn Mtrd itikat, Hanef fkh ve Yesev tasavvufu temeline oturttuu srece Trklk ykselmitir. Ear Rabbn anlay Trkln geri
1357
kalna neden olmutur .
3. Mtrdlik Laik Trkiye Cumhuriyetin Teolojik Temelidir.

Mtrd ve Mtrdlik zelinde Trk basnnda ve entelektel dnyasnda
en fazla ilenen ve dikkat eken tema laik cumhuriyetin Mtrdlik temeline vurgu yapan tema olmutur. Avni zgrel, Atlgan Bayar, Uygur Aktan ve Gndz
Aktan gibi isimler bu konuda olduka ilgin makaleler yaynlamlardr.
Avni zgrele gre Trkiyedeki laiklik uygulamasnn Batdaki rneklerden farkl yan sadece Diyanet kurumunun devlet tekilat bnyesinde olmas deildir. Atatrk, Seluklu Devleti ve Osmanl Devletinin yazl kurala dayal olmamakla birlikte uygulamada benimsedikleri Hanef-Mtrd itikdna balln
yeni yaplanmada da srdrlmesi, dolaysyla Trk devlet geleneinin bozulma1358
mas tavrn benimsemitir. Bu yzden Trk laiklii Batdaki laiklik uygulamasndan ve alglamasndan tamamen farkl olmutur. Eskinin eyhlislml,
Diyanet leri Bakanlna dntrlerek devlet bnyesinde tutulmaya devam
edilmitir. Diyanet leri Bakannn stats eyhlislma yaklatrlmaya allmtr.
zgrele gre ksaca Atatrk cumhuriyet iln edilirken, hilfet kaldrlrken, modern bir devlet yaps ortaya karma idealini de din gerekelere
dayandrmtr.
Atatrkten sonra ankayaya kan smet nn de, aksine kanaatlere ramen kimi konularda zaman zaman Diyanet leri Bakanlndan fetv istemitir.
Mesel, Egede Arapa ezan okuduu iin tutuklanan bir mezzinle ilgili olarak nn devreye girip Diyanetten gr/fetva istedii, zmir Mftlnn
1356 Baer, Yahya Kemalde Trk Mslmanl, s. 40-42.
1357 Baer, Yahya Kemalde Trk Mslmanl, s. 225.
1358 Avni zgrel, Osmanlda Dindar-Laik ekimesi,
http://213.243.28.21/haber.php?haberno=187253.
Radikal,
14
Mays
2006.
8. OTURUM
483
hazrlad neden ezan Arapa okunmal balkl uzun mtalaa zerine dikkate alnmas talebiyle bunu mahkemeye intikal ettirdii, mezzinin bu giriimin
1359
ardndan tahliye edilmi olduu DBde mevcut belgelerden anlalmaktadr .
Ancak bu, Trkiyenin din alannda sorunu yok demek de deil. Aksine cumhuriyet, ksmen laiklik ksmen de kontrol kaygsyla, imparatorluk asrlarndaki
diyanet rgtlenmesinin muhafazasn yeterli sanma hatasna dm; din hayat
ibadet dzeyinde alglamakta yanlmtr.
Gnmzde Ankarann ektii sancnn ve halkn itiraznn temelinde ite
bu, din hayat ibadet serbestisi sanan ya da mneviyt ev iiyle snrlayan
1360
zihniyet bulunmaktadr.
zgrel, btn bunlardan sonra i bar salayacak kn Trkiyeyi laikli1361
in Mslmanca yorumuna tayaca kanaatini okuyucusuyla paylamtr.
Trkiyede laiklik savunucularnn ou laik deil deisttir grn ifade
den Atlgan Bayara gre de Kemalist Laisite ithal bir kavram olarak grlmemelidir. Bu, kendi kltr evrenimiz iinde retilmitir. Laiklik Batl bir ey de1362
ildir. Biz sadece bizde olan bir eyi batl terminoloji ile ifade ettik . Bu tezin
temel dayanaklarndan biri, mm Mtrd doktrinidir. Kemalist laisitenin sonu,
nnc laikliin, deizm denilen dinsiz ama imanl bir kavray yerletirmeye
almas ile gelmitir. Din Allah ile kul arasndadr diye zetlenen bu deist gr, sosyal yn imha ederek, Trk bireyinin laiklik kavraynda deist sapmay
1363
oluturmutur .
Bayara gre, Mustafa Kemal Atatrkn aynen Gndz Aktann ifade ettii
gibi Mtrd Mereb olduunu ve Trkiye Cumhuriyetinin bireylerinin Teolojisini bu mezhebe gre ina etmek istediinin bir kant, Onun Elmalya tefsir
yazdrrken kontrata bu tefsir, Hanef fkh ve Mturidi itikd zerine kaleme
1364
alnacaktr talebini yazdrm olmasdr .
1359 Avni zgrel, Din ve Siyaset hep e, Radikal, 22 Eyll 2002. http://www.radikal.com.tr/
haber.php?haberno=50875&tarih=22/09/2002.
1360 Avni zgrel, zm salayacak Adres, Radikal, 28 Temmuz 2004. http://www.radikal.
com.tr/haber.php?haberno=123391.
1361 Avni zgrel, Mslmanca Laiklik mkn, Radikal, 11 Mart 2004. http://www.radikal.
com.tr/haber.php?haberno=109239.
1362 Bkz. Akam, CHP trban sorunu iin alyor AYCAN SAROLUnun Atlgan
Bayarla Yapt Rportaj, 08.07.2007 Pazar.
http://www.aksam.com.tr/haber.
asp?a=83278,12&tarih=08.07.2007
1363 http://hukuk.net/forum/showthread.php?t=25149
1364 Atlgan Bayar, Evet Atatrk Mtrd Merepti; Teoloji Bilmeyen Niin Devlet Ynetemez?,
Habertrk, 11.07.2007. http://www.haberturk.com/yazioku.asp?id=4907
484
MM MTRD ve MTRDLK
Eski bir Dileri yetkilisi ve fikir adam, siyaseti Gndz Aktan ve olu
Uygur Aktan da Mtrd akaid ile Atatrk Cumhuriyeti ve laik demokrasi arasnda belirli bir korelasyonun olduunu entelektel bir dilde ifade etmeyi baaran
isimler olmulardr.
Uygur Aktana gre, Snn slm tarihinde birok akm vardr. Ancak bunlar iki kart eilim halinde toplanabilir: Hanef-Mtrd izgisinde kristalleen
aklc ve yeniliki ekol ile fi Earliin sistematize ettii nakilci ve geleneki
akm. Hanef-Mtrdlik ile fi Earlik arasndaki teolojik tartmalarn tarihteki izini srerek, bugnn Mslman toplumlarnn sosyolojik yapsn deifre
edebiliriz.
Aslnda byle bir farkn varl slmc evreler iinde de bilinir ve tartlr. Ama darya kar slm dncesinde aklcl savunmu trih ahsiyetlere bilinli olarak vurgu yapmazlar ya da nakilcilerle aralarndaki farkn stn
rterler. slmn iinde laik demokrasiye zemin tekil edebilecek bir fikr damarn kefedilmesinden ve bylece surda alan gedikten laiklerin ieri girerek din
temelli ideolojilerini ykmalarndan endie ederler. Oysa AB yolundaki Trkiye
ve kreselleme yolundaki dnyada farkl din ve teolojiler arasndaki mcadele,
her eyde olduu gibi, serbest rekabet alanna kmaktadr. Bu rekabette, inannda en inat olan deil, stn olan galip gelebilir.
Uygur Aktana gre, toplumlarn Allah tasavvuru onlarn dnyev otorite
kavramn ekillendirir. En yce otorite olan Allah alglaynz ister istemez
yeryzndeki kk otoritelere olan baknza da yansr. Earlikte olduu gibi
Allahn hibir sebep ve hikmete bal kalmadan hkmettiine inanan toplumlar
sadece despot retirler. Byle bir Allah anlay ona paralel bir kul tasavvurunu
da beraberinde getirir. Hkmranlnda Muazzam hikmet olan bir yaratcya uurlu teslimiyet yerine, anlayamad bir kudrete korkudan itaat eden bir kul kar
ortaya. Mtrdlie gre ise Allah her eyi bir sebeple yaratmtr. Varln ve
olaylarn sebeplerini aratrmak ise insann en tabi hakkdr. Bu anlay, insann,
insan zgrlnn ve aklnn, dnyev otoritelere kar sivil davrann gelimesini salayacak bir zemin yaratr.
Earlik ile Mtrdlik arasndaki dier bir ihtilf noktas da, iman-amel
ilikisi, yani bireyin eylemlerine bakarak, iman sahibi olup olmadn tespit tartmasdr. man ve ameli bir btn sayan Earlik, bir Mslmann davranna
bakp onun imann yarglama hakkn kendinde grr. Hanef-Mtrd inan ise
iman ve ameli birbirinden ayrr ve bir Mslman byk gnah ilese dahi imannn baka insanlar tarafndan yarglanamayacan ileri srer.
8. OTURUM
485
ki ekol arasndaki dier bir ihtilaf noktas da akl-vahiy ilikisidir. HanefMtrd inan, akln vahiyden bamsz olarak da iyi ve kty bilebileceini
ne srer. Ear ise bunu iddetle reddeder. Bu tartma din devlet ilikileri bakmndan bamsz akln iyi-kt yarglarnn ayn zamanda dinen meru bir hukuk
kayna saylp saylamayaca noktasnda dmlenmektedir. slm hukukunda
toplumsal alana ilikin blm olan muamelat alannda Hanef-Mtrd inan
bamsz akl bir hukuk kayna sayar. Earlik ise akl kaynakl yeni hkmler
yerine, eski kuaklarn verdii hkmleri nakletmeyi savunur.
Mtrd, mumelta ilikin Kurn hkmlerinin akl ile hkmden drlebileceini bile sylemitir. Mtrdlik halkn menfaatleri ile kutsal emirler
attnda, halkn menfaatlerinin belirleyici olmas gerektiini; mumeltta dinin verilerinin tm zamanlar balamayan birer rnekten ibaret olduunu benimsemitir.
te slmn Mtrd yorumu btn bu zelliklerinden dolay laik demokrasiye zemin tekil edebilecei iin, Atatrk kurduu Cumhuriyeti Kurn ve
1365
Allahn istedii hkmet olarak nitelemekte bir eliki grmemitir . Bu yz1366
den Cumhuriyetin teolojik zemini Mtrdliktir .
Gndz Aktana gre, de toplumun grameri olan slm gzden geirmek
suretiyle laik demokrasi ve cumhuriyet iin ortak hafzay iyiletirmek mmkndr. Bugn slm uygarln ihy etmek zerinde dnme zaman gelmitir.
Ama nce bilinmelidir ki, tarihte ykldktan sonra dirilmi bir uygarlk rnei
bulunmamaktadr. slm lemi Batnn demokratik rejimi ve piyasa ekonomisini
almakla da yetinmek zorunda deildir. slmn yaratc gcn yeniden kefedip,
demokrasiyi ve ekonomik gelimeyi salamann tesine giden ok daha kapsaml
1367
bir uygarlk atlm gerekletirebilmek mmkndr.
Teolojik in sreci tamamlanmadan yeni bir uygarlk yaratlamaz. slm
medeniyetinin lm ferman aslnda, slm tarihinin ilk 3-4 asrnda birbiriyle mcadele eden din/fikr ekollerden birinin sonunda baskn kp mmetin kolektif uurunda iselletii an imzalanmtr. O noktada Snn teolojiye
Hanbel-Ear doktrini egemen olmutur. Tarihin bir cilvesi olarak da, bugn ounlukla kendisini Hanef olarak tanmlayan Snnlerin inan sistemi
1365 Uygar Aktan, slmiyet ve yeniden ina Radikal, 13 Ocak. 2005. http://www.radikal.com.tr/
haber.php?haberno=140159
1366 Uygar Aktan, AKPnin uzak dmanyla anlamas Radikal, 29 Hazirn 2007 . http://
www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=225413&tarih=29/06/2007
1367 Gndz Aktan, Asl Sorun, Radikal, 20 Temmuz 2006. http://www.radikal.com.tr/haber.
php?haberno=193426
486
MM MTRD ve MTRDLK
aslnda Hanbellikten esinlenmi Earlie dayanr. Kula zerre kadar zgr

irade alan brakmayan bir kadercilie inanan, Allahn kendi vazettii kanunlara bal kalmadan hkmettiini savunan, insanlarn imann amelleriyle
yarglama hakkn kendinde gren, bir kere baa geince en zalim diktatre
bile itaat etmeyi neredeyse Allaha itaat etmekle edeer gren, bamsz akl
yrtmeyi hev ve heves olarak damgalayp eskilerin sorgusuzca taklidini
1368
esas alan bir teolojidir bu.
Aktana gre, toplumsal mutabakat oluturmak ve yine yksek bir medeniyet kurmak iin Hanef-Mtrd etrafnda oluan byk bir orta alan bulunmakta1369
1370
dr . Hanef-Mtrd teoloji tmyle demokratik ve laik topluma uyar . Trk
halk sand kadar Hanef olsayd ya da byk Hanef kelmcs Mtrdyi iz1371
leseydi, ok daha sorumlu bireylerden oluabilecekti.
Cumhuriyet laiklii, dini reddeden bir laiklik deil. Atatrkn kurduu Diyanet leri Bakanl ve yine Atatrkn talimat ile yaplan Kurn tercmesive
tefsiri, Cumhuriyetin din anlayn Hanef amele ve Mtrd itikda dayandr1372
d . Diyaneti kurarken Adalet Bakan Seyyid Bey, Earnin deimez eriat
kavram yerine, akln stnln savunan Hanef-Mtrdyi benimsediklerini
ilan etti. slm kart bu saltanat doktrinini terk eden, meveret-r ve biati geri
getiren Cumhuriyet, slmn zne dnm olarak, belki de dnyadaki tek Dr-l
1373
slm oluturuyor .
Trk Devrimi topyekn bir devrimdir ve onun temsil ettii zihniyet dnm dini de kapsar. Biz dini kamu hayatndan bireysel alana aktaralm da, orada
insanlar nasl inanrlarsa inansnlar gibi bir anlaya dayanmaz. Devrim bizzat
bireyin i dnyasna kadar mdahale edip onun Din ve Allah tasavvurlarn
yeniden ekillendirmeyi amalamtr. nk ykma yol aan dinin kendisi deil, din inancmza belli bir teolojinin hkim oluudur. Bu teoloji yeniden ina
1368 Gndz Aktan Kurulu ideolojimiz ve slm (2) Radikal, 12.10. 2004.
1369 Gndz Aktan, Gelecee doru (3) Radikal, 7 Ocak 2006. http://www.radikal.com.tr/haber.
php?haberno=175126
1370 Bkz. Radikal, Atatrk laiklii mm Mtrdnin yoludur Nee Tzelin Gndz
Aktanla Yapt Sylei, 09.07.2007. Pazartesi. http://www.radikal.com.tr/haber.
php?haberno=226376
1371 Gndz Aktan, in zne Bakmak (1) Radikal, 21 Eyll 2004 Sal. http://www.radikal.
com.tr/haber.php?haberno=128654
1372 Gndz Aktan, Derdimiz Ne? (2) Radikal, 31 Austos 2006. http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=197361
1373 Gndz Aktan, Gelecee doru (3) Radikal, 7 Ocak 2006. http://www.radikal.com.tr/haber.
php?haberno=175126
8. OTURUM
487
edilmezse kurtulu imknsz olur. Teolojik yeniden in sreci tamamlanmadan

siz bireye zgrlk verebilirsiniz, ama onu ayn zamanda ahlkl bir birey yapamazsnz. ktisaden mlksz, siyseten hkmsz ve dinen iradesiz braklm
olmay din zannetmeye devam eden bir topluma bunlarn hepsini verseniz, bu
defa mlk Karn (rant/soyguncu), siyaseti Firavun (despot) ve din Belam
(saltanat dincisi snf) gibi kullanrlar. Bu yzden Atatrkn, Diyanet leri
Bakanln kurduktan sonra ona Hanef-Mtrd izgisinin esas almas talimatn vermesi bir rastlant deildir. Bu teolojik izgi kulun zgr iradeye sahip
olduunu, Allahn kendi vazettii kaidelere bal kalarak hkmettiini, ne kadar
gnahkr olursa olsun bakalarnn imannn yarglanmas iinin Allaha havale
edilmesini, kii deil kanun hkimiyetini savunur. Takld putperestlik, bamsz
akl en byk din kstas sayar. Snn slm dncesinde son 1000 yl Earnin
oldu. Sonu ortada. nmzdeki 1000 yl Mtrdnin olmaldr. Bu bir hayat
1374
memat meselesidir.
Bunun iin dindarlarn Cumhuriyetin slma en uygun model olduunu,
dinin seleflikte deil, Hanef-Mtrdlikte olduunu anladklar gn derdimiz
1375
bitecektir .
4. Mtrdlik Balkan nsann tikat Farkn fade Eder

Balkan Federasyonunun yneticilerinden olan Rfat Saite gre, Balkan gmenler arlkl olarak Hanef mezhebindendir itikatta da daha ok Mtrddirler.
Balkan insann daha iyi tanmak iin Mtrdlii de bilmek gerekir. Mesel bir
Balkan insan olarak Atatrk de Hanef Mezhebine bal Mtrd mereptendir.
Peki nedir Mtrdlik? Mtrdde nakil, Kurn ve snneti iermi, akl ise
ilmi, ilm ve insan ller temelinde zgr bireyin zgr sorgulama yeteneini
ifade etmitir. Diyanetle siyasetin ayrlmasn ilk savunan da o olmutur. Yani o,
baz itikatlardaki kat ve kapal ynetimler, hatt baz anarist hareketleri besleyen
takliti ve geleneki ekollerden farkl olarak, laiklii slm ii kaynaklardan retmeyi dnr. Mtrd ekol devlet yneticilerinin, meruiyetlerinin kaynan
ilh gten almaya almalarna da derin bir eletiri getirmitir. mm Mtrd
dneminde devlet yneticileri tarafndan kullanlan ehinh, yeryznn sultan gibi sfatlarn kullanlmasna kar klmtr. Atatrkn hilafeti kaldrmasnda bu inann etkili olduu dnlr.
1374 Gndz Aktan Kurulu ideolojimiz ve slm (2) Radikal, 12.10. 2004.
1375 Gndz Aktan, Derdimiz Ne? (2) Radikal, 31 Austos 2006. http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=197361
488
MM MTRD ve MTRDLK
Fakat daha da nemlisi, Mtrd, din istismr ve baz kiilerin putlatrlmasn kesinlikle istemez. Bugn dahi baz ekoller, byk gnah ileyenleri kfir olarak kabul ederken Mtrd ekol, onlar sadece gnahkr
Mslman kabul etmitir. te bu noktada Balkan insannn temelindeki ser1376
bestlik ve zgrlk hissi, Mtrdlikle zdeleir . Rumelililerin arlkl
sosyal , ak grl, aydn, milliyeti ve modern insanlar olarak grlmesin1377
de
bu durumun katks sz konusudur. Balkan insannn temelindeki serbestlik, Mtrdlikten kaynaklanmaktadr. Anadolu ile oluan inan nans da
1378
bu noktada aranmaldr.
zellikle zmirin yzde 35ini oluturan Balkan
kitlesi, arlkl Mtrd dnce yaps ile zmirin dnce yapsn etkilediinden yanl anlalmalara neden olabilir ve ne yazk bazen talihsiz beyan1379
larda Gvur zmir oluverir.
Deerlendirme
Bu ve benzeri grleri ve bunlarda yer alan zihniyet analizlerini dikkate
almak gerektiini sylemeliyiz. Bununla birlikte sz konusu tefrikalarda bir metedolojik yaklam sorunu olduunu da ifade etmek durumundayz. Bu sorun gelenekle ilgili salam bir gre sahip olunmamasndan kaynakland gibi belli
bir din sylemin tematik zmlemesinden belli bir zihniyetin, dnya grnn
ya da ideolojinin tanmlamasna varlmasndan ve daha sonra toplumla ilgili tek
boyutlu saptamalara gidilmesi ynteminden kaynaklanmaktadr.
Gelenekten hareket etme kaytl olmaldr. Bir kere gemi bir klavuz olarak
deil, bir dnce haritas olarak ele alnabilir. Harita ile yol daha kolay bulunur.
Harita doru bilgiyi yanstmasna ramen snrldr. Bu snrllk gz nne alnmazsa ve onlardan fazla bilgi almak suretiyle geree ulalabilecei varsaylrsa
yanltc da olabilir.
Yaratc dnce iin ahsiyet arttr ve ahsiyetin olumasnda tarihin rol
byktr. Fakat Nurettin Topunun belirttii gibi tarih bize stat deil, samimiyetle dantmz bir dost olmaldr. Eskilerin fikirleri, bizim dncemizin
1376 Rfat Sait, Balkan nsannda tikat Fark: Mtrdlik, Afyon Kocetepe Haber, 17 Eyll
2007. http://www.afyonkocatepehaber.net/v2/icerik_detay.asp?id=20708
1377 Rifat Sait , zmir yerel seimleri ve Rumeli oylar, Balkan Gnl e-Gazete, Tuesday, 06
January 2009. http://www.balkangunlugu.com/content/view/592/45/
1378 Rfat Sait, Balkan nsannda tikat Fark: Mtrdlik, Afyon Kocetepe Haber, 17 Eyll
2007. http://www.afyonkocatepehaber.net/v2/icerik_detay.asp?id=20708
1379 Rifat Sait (Balkan Federasyonu Genel Sekreteri), Balkan insannda itikad fark: Mtrdlik,
Dnya Online, 25.10.2007. http://www.dunyagazetesi.com.tr/news_display.asp?upsale_
id=327147&referrer=rss
8. OTURUM
489
arzasz ilemesi iin, kendilerine mracaat edilebilen yardmc fikirler mesabesindedir. Bizim vermemiz gereken hkmlere onlar arlklarn koyarlarsa otori1380
teleri hakka kar kullanlm bir kalkan haline gelebilir .
Bir din sylem, byk oranda zaman ve mekn faktrleri tarafndan tayin
edilir ve daima zaman ve mekn faktrlerine dayanr. Bir kii veya grubun nerede ve ne zaman yaad parametrelerinin, o kiinin din kimliini byk oranda
belirledii gerei, din sosyolojisinin balangtaki temel ilkelerinden birisidir.
Sosyolojik aratrmalar, din tercihlerin ve insanlarn devam ettikleri din rotann,
birlikte itirak edilen sosyal alar, kurulan ilikiler ve kiisel duygusal mnasebetlerle alakal olduu gereini gn yzne karmtr. Din tecrbeler, sosyal
kalplar iinde ekillenir. Farkl kltrler, ilerinde ksm ve zel din tecrbe
senaryolar barndrrlar ve kendi verili kltrleri tarafndan belirlenen kesin din
tecrbe kodlar, kltr mensuplar tarafndan din tecrbe senaryolar olarak ok
1381
gzel bir ekilde takip edilirler .
Bu yzden din sylem ile onu tayan ve iinde yerleik olduu toplum,
kltr, siyaset, corafya, zaman, mekn arasndaki ilikileri ortaya karmadan
zamanmzla bire bir iliki, hem trih bir sylemi tarih st hale getirmek, hem
de geleneksel olanla modern olan herhangi bir sisteme bal olmadan yan yana
koyma abas olarak deerlendirilebilecektir. Shayegann modernite ve gelenek
ilikisini aklama biimi bu noktada nem kazanacaktr: Yeni olanla eski tasavvurlar, birbirlerini karlkl olarak biimsizletirirler. Modern, gelenek tarafn1382
dan doasndan uzaklatrlr, gelenek de modernin elmelerine mrz kalr .
Birbirini tutmayan iki dnyay, gemi bilginin tutarl btnl iinde zdeletirme abas, yine Shayegann zl ifadesiyle, yamalama ile yz yze
gelecektir. Yamalama ise alglama hatalarna, yanl yarglara ve kolay zmlere
sebebiyet verecektir. Fikirler daima olgular tarafndan yalanlanacaktr. Bylece
1383
her alanda bir arpklk kendini gsterecektir .
ncelemelerde zamann ruhu (zeitgeist) kefedilmelidir. Zamann ruhu,
dnemin ortak gustosu ile alkanlklar anlamaya yarayan kavramlar gelitirmekle sezinlenebilir. L. Febvrenin ifade ettii gibi her din dnsel yneliin
kendi zihn donanm vardr. Bu donanm kendi ana kyasla anlalr olmak
1380 Nurettin Topu, Ahlk Nizam, Hareket Yay., stanbul 1970, s. 139-140.
1381 Bkz. Phil Zuckerman, Din Sosyolojisine Giri, eviri ve notlar: hsan apcolu-Halil
Aydnalp, Birleik Kitabevi, Ankara 2006, s. 73, 91, 95-96.
1382 Bkz. Daryush Shayegan, Yaral Bilin Geleneksel Toplumlarda Kltrel izofreni, ev. Haldun
Bayr, Metis Yay., stanbul 1997, s. 66.
1383 Shayegan, a.g.e., s. 85-86.
490
MM MTRD ve MTRDLK
durumundadr. Hibir dnsel veya trih zihn donanm, sonraki dnemlere ta1384
mamyla aktarlamaz . Burada yaplacak en fazla ey, dnemlerin din zihniyetlerini kyaslamak, bugn anlamak iin gemii bilmeye, gemiten istifade
etmeye almaktr. Ksaca gemii bilgi ve ura dntrmektir. Tarihin belli
bir dnemindeki fikirler o zaman iin ne kadar gelimi fikirler sadedinde grlse
de zamanmz iin bir ok ynden eksik yetersiz ve geri olabilecei gz nne
alnmaldr.
Gelenekten hareket ederken, inc bir metot da benimsenmemelidir. Ne dzeyde olursa olsun eldeki bilgileri, nceden verilmi birtakm yarglar desteklemek veya sabitlemi grlerimize tarih renkler katmak iin kullanmak ilm
usle aykrdr.
Dnsel tarih, biimlendirme gayreti veya herhangi bir ideoloji iinde eritilmemelidir. nk trih bir inan biimi nyargya ve ideolojiye dntrldnde, moral konumlarda bir katlama gerekleir ki, bu, gerek tabularn
1385
yaratlmasna karlk gelir . deolojik yaklam aslnda kavram dokularndan
hareketle aratrmacnn kendi hayatn yaamasdr.
Elbette aratrmac gerei kopyalamadan inceledii klasik metinlerden
sessiz metinlerden yapt seimler ve iinde bulunduu durumun bir sonucu
olarak beliren yaklamlarla o gne kadar karlmayan anlamlar karabilir. Bildik sembollere yeni anlamlar ykleme yetenei ile metinlerin indirgemeciliinden kurtulmak ve bylece yaayan bir metne, yaayan bir gelenee sahip olmak
da mmkn hale gelebilir. Bu bir lde trih bir syleme yeniden canllk getirme kaygsna da denk debilir. Hele aratrcnn znelliinin ska vurguland
ego tarih akmlarnn glendii bir dnemde, yeni okuyucular yeni metinler
yaratrlar anlaynn kabul grd bir zaman kesitinde, yeniden bir anlam kurma maksadyla metinlere mracaat kanlmaz bir sre olarak gzkmektedir.
Yine yapsalc zmlemelerden, mikro tarih anlayna geilmesi, trih sylemlerde bireylerin rolnn yeniden kefedilmesi, yaplardan ebekelere, ortak
durumlardan yaanlan anlara, ortak kurallardan znel stratejilere doru bir yne1386
liin olmas da bu durumu temellendirecek gelimeler olarak nitelendirilebilir.
Buradan hareketle ada durumlara baz cevaplar hazrlamak da mmkndr.
Ama bunlar bir takm kaytlarla yaplmaldr.
1384 Bkz. Roger Chartier, Yeniden Gemi, Tarih Yazl Kltr Toplum, ev. Lale Arslan, Dost
Kitabevi, Ankara 1998, s. 32. (L. Febvre, Le Probleme de Iincroyance au XVI Siecle, 1942, s.
141-142den naklen.)
1385 Jacques Ellul, Teknoloji Toplumu, ev. Ms Ceylan, Bak Yay., stanbul 2003, s. 58.
1386 Bkz. Chartier, Yeniden Gemi, s. 68, 83-85.
8. OTURUM
491
ncelikle trih aktrlerin kulland kategorilerle aratrmacnn zmle1387

mesinde kulland kavramlar iliki ierisinde olmaldr . Trih ahsiyetin veya
dnemin alglama, tasavvur ve ussal zelliklerinin tanmlanabilmesi de nemlidir.
Ancak bu ekilde bilinmeyen bantlar ortaya konabilir, karlan yeni anlamn
tarih dayana oluturulabilir. Fakat yeni anlamlarn, gemie imdiki zamann
sokulmas (anokronizm) tehlikesine geit vermeden kendilerini aa vurmasna,
tarih anlatsnn kurgusal anlatdan kp dnsel tarih yorumu halini almasna
ihtiyac bulunmaktadr. Bu da dncelerin toplumsal tarihi erevesinde metin
sosyolojisinin bavuru kayna haline gelmesini gerekli klmaktadr. Metin sosyolojisi metni, okuyucusunun ada bir rn olmaktan kurtaracak, tarih sylemi zlerinden ayrp paralar halinde yeniden oluturulmasn engelleyecektir.
Mannheim aydnlar bolukta yzen entelijansiya, bir yere demirlemi ol1388
mayan, grece snfsz bir tabaka olarak nitelendirmitir . Ama bu bir demet nyarg ile hareket etme anlamna da gelmemelidir. Gemii aa yukar kendimize
benzeyen insanlar bulmak amacyla taramak, aslnda fazlasyla imdici bir bak
1389
as , dolaysyla nyargl bir yaklam biimidir. stelik Trkiyenin siyas
kltr, bilgi sorunlarn arlatracak bir serancam sergilemektedir. Bu yzden
Mtrd rneinde denilebilir ki, Mtrdliin, devlet-din-toplum ilikilerinin yeniden tesisini salayc bir unsur olduunu varsaymak gemie ynelik bir fotoraf
ekmekten ok gelecei ekillendirecek bir resim yapmaktr. Mezhep zerinden izilmeye allan bu resmin salkl olmayacann en byk tan, tarih boyunca
1390
siyasetin kurucu unsurlar olarak kurgulanan ekollerin urad akbettir .
Bugn yaanan problemleri gelenein zamanmzda hkim olan bir din paradigmasna balamak, bir baka gemi din paradigma ile bu problemlerden
kurtulabilmeyi varsaymak, yeniden gemiin belirleyiciliine saplanp kalmaktan
baka bir ey olamaz. Bu da baka bir ynden tarihsizlik demektir. nk deiik ynden de olsa dn sferinin mutlak belirleyiciliine inanlmaktadr.
Metodolojik olarak, dinle ilgili toplumsal konular teolojik olmaktan ok sosyolojik niteliktedir. Toplumsal meselelere sadece doktrin ya da teoloji asndan baklmas bunlarn nemini abartmay gerektirir. Bir eyin nemini abartmak
ise onu bozmakla e deer olabilir.
1387 Chartier, Yeniden Gemi, s. 12.
1388 Bkz. Peter Burke, Bilginin Toplumsal Tarihi, ev. Mete Tuncay, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul
2001, s. 18.
1389 Burke, Bilginin Toplumsal Tarihi, s. 19.
1390 Ramazan Yldrm, Mtrd Teoloji ve Cumhuriyetin zgr Bireyi, http://www.fikriyat.
net/modules.php?name=Sections&op=viewarticle&artid=37.
492
MM MTRD ve MTRDLK
Din yaam, kendi iinde ve ncesinde esen her trl sosyo kltrel rzgrn
tuzana der ve bunlardan etkilenir. Bu yzden din, kendi bana ayr bir gereklik veya varlk olarak anlalmamal ve aratrlmamaldr. Bilakis onun daima
1391
belirli bir sosyo kltrel evre ierisinde yerleik olduu unutulmamaldr .
Haddiztnda sebepleri veya sonular, tamamen teolojik yorum dnyasnda
aramak cebr-kaderci ideolojinin bir baka versiyonudur ve bylesi bir bak as
da sebepleri veya sonular, siyas ve ekonomik gibi rasyonel bir temelle anlamaya almann nndeki en nemli engeldir. Bugn geliimi salayan deh insanlar, olaanst fikirler vs. deildir. Newtonun vizyonu belirleyici olmaktan
kmtr. leri hamleler iin koullarn anonim geliimi esas alnmaldr.
Dogma ile onun sosyolojik uygulamas arasnda bir dnya fark vardr. Sosyo1392
lojinin nde gelen bilgelii, hibir eyin grnd gibi olmad gereidir . Bir
din zihniyetin tm sonularn ngrmek imknszdr. Mspet bilimlerde bile bugn
gelecein koyu karanln delmek iin yanp tutumamza ramen bunda pek baar elde edilememitir denilmektedir. nk bilimde en nemli bulular, en beklenmedik olanlardr. Bunlar halen bildiklerimizden yaptmz karmlar deil, farkl
1393
eylerdir . Sosyal din alan ise olduka karmaktr. Aslnda bu alan Giedionun
1394
belirttii u durumu ortaya koyar: Var olmann ta kklerinde deney yapmak .
Bugn yaplmas uygun olan Mtrdnin sahip olduu dnce sistemini,
belki Yeni Mtrdlik olarak gelitirmeye almak olmaldr. Burada bilisel
nedenlere bal bir benimseme sz konusu olabilir. Fakat duygular veya kimlik
korkularyla ilgili bir zdeleme dlanmaldr. Mtrd bize bilgi ynnden
etki etmelidir, norm ynnden deil. nk norm zerine younlama, en azndan gemi iin d ykleme anlam gelir. Bunun hem Mtrdnin dncesini
hem de ada sorunlarmz rayndan karp bozaca sylenebilir. Gelenee
bu tr bir yaklam hem gelenei hem de modern olan biimsizletirecektir.
Bunun iin de ncelikle mm Mtrdnin merkez fikirlerinin akla
kavuturulmasn salamak gerekmektedir. Biz Mtrd dncesine ondan bizi
memnun eden ayrntya atfta bulunmamalyz. Dorudan doruya Mtrd dncesine atfta bulunmalyz. Gerekte olduu gibi anlamann nndeki en byk engel, olmasn dilediimiz bir durum hayal etmemizdir.
1391 Bkz. Phil Zuckerman, Din Sosyolojisine Giri, eviri ve notlar: hsan apcolu-Halil
Aydnalp, Birleik Kitabevi, Ankara 2006, s. 130.
1392 Zuckerman, Din Sosyolojisine Giri, s. 49.
1393 Bkz. Carl Sagan, Milenyumun Eiinde Yaam ve lm zerine Dnceler Milyarlarca
Milyarlarca, ev. Fsun Baytok, TBTAK Yay., Ankara 2006, s. 52-53.
1394 Bkz Ellul, Teknoloji Toplumu, s. 139.
9. OTURUM
Bakan :
Prof. Dr. Fahrettin ATAR ..........................................................

Tebliciler :
Do. Dr. Mehmet Evkuran .....................................................

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi / orum
MTRDLN TEOLOJK ve SOSYOLOJK BLEENLER
ZERNE Teo-Sosyolojik Bir Deerlendirme
Do. Dr. kr zen ..............................................................

TDV. slm Aratrmalar Merkezi (SAM)
MTRD VE SYASET :
HLFETN KUREYL MESELES
Prof. Dr. Snmez Kutlu ..........................................................

MTRD AKILCILII VE BUNUN GNMZ
SORUNLARINI ZMEYE KATKISI
Claude Gilliot .........................................................................

Professor Emeritus, Universit de Provence and Iremam,
Aix-en-Provence / Fransa
MTURDS TREATMENT OF EARLY EXEGETICAL
TRADITIONS AND RELATED TOPICS
29. TEBL
MTRDLN TEOLOJK ve SOSYOLOJK BLEENLER
ZERNE
Teo-Sosyolojik Bir Deerlendirme
Do. Dr. Mehmet Evkuran
Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi / ORUM
1. Yntem Oluturma Sorunu
ncelikle bildirimin balnda yer alan bir kavramsallatrmaya aklk getirmeliyim. Teo-sosyoloji ne demektir? Teoloji, dinin kendisi deil yorumudur. Buradan iki
sonu kar: lki teoloji zerine yaptmz deerlendirmeler, din yorumlayann yorumunun yorumlanmasdr ve bu dine dair i ie gemi iki yorum sarmaln oluturur.
kinci sonu, her yorum gibi teoloji de yorumlayan znenin zelliklerine baldr, onun
tarih tecrbesine atflarla doludur. Buna bal olarak biz, bir yorumcunun herhangi bir
konu hakkndaki yorumunu dinlediimizde, konudan ok zneyi tanrz. Bu durum,
din gibi ok katmanl, ok boyutlu ve karmak bir alan zerine dnldnde daha
fazla geerlidir. Yeryznde bulunan sistemlerden ok az din gibi dorudan doruya
insana hitap eder. Din sylem snf, imtiyaz, g ve etnisite fark gzetmeksizin insana ynelir. Durumu ve stats ne olursa olsun her insan, din sylemde kendine yneltilmi gl bir mesaj alglar. Din mesaj ile insann duygusal ve dnsel yetenekleri
arasnda kurulan gl ba sayesinde din, grnr hale gelir. Dinin toplumsallamas
srecinde de kurumlar ve gelenekler oluur. te bu gerek, teoloji ile fenomenolojiyi
birlikte dnmemizi gerekli klar. Dinin bilinli olarak gz ard ettii ve bir lde
bastrd farkllklar teolojik yap oluumlarnda gndeme gelir.
Bir dncenin topluluun gndemine dmesinin ardndan grnrlemesi,
kurumsallamas ksacas objektiflemesi sreci din iin de geerlidir. nsanlarn
i dnyalarnda yer etmeye balayan din, kanlmaz biimde sosyallemeye ynelir. Bu, insanlarn bireysel ve toplumsal davranlar zerinden gerekleen bir
somutlama ilemidir. Din, kendi antropolojik nesnesini oluturmaya balar. Bu
nemli bir aamadr. nk bundan sonra artk ortada duran ey, dinin kendisi
deil onun farkl yorumlarndan oluan teolojilerdir. ki nemli noktann alt izilmelidir: lk olarak; teoloji beer ve yorumsal bir yap olmasna ramen zamanla
fiilen dinin yerini almaya balar. kinci olarak ise buna bal biimde, farkl teolojik yaplardan sz etmenin mmkn olduu anlalr.
496
MM MTRD ve MTRDLK
Teolojik eitlenmeler balangta dinin esaslarn izah ve ispat etmek amacyla ortaya km yaplar olmasna ramen zamanla dinin yerini almaya balarlar. nsann toplumsal bir varlk olmas, toplumsallama srecinde toplumsal
kurumlar iselletirmek durumunda olmas dini kurumsallam bir yap olarak
kabul etmesi sonucunu dourmaktadr. Kurumsallam ve trih olarak kurulmu
olan din, arlkl olarak toplumsal ama ve ihtiyalar giderecek tarzda biim
almaya zorlar. Bu, onun dnya-koruma ileviyle yakndan balantldr. Byle bir
din yapy iselletiren insann, gerekte neyi benimsedii her zaman tartmaya
ak bir husustur. Bunun teolojik literatrdeki karl, iman-slm tartmas ve
ksmen de imanda istisna konusudur. Elbette byk dinlerin inananlarn bir kalemde teolojik bir sorgulamann konusu yapmak doru deildir. Ancak ortadaki
durumu ya da sorunu doru tanmlamak adna nemle belirtilmesi gerekir ki, din,
yaayan bir gereklik olmaktan ok bir idealdir. Dindar ya da din kart bir insan,
teolojik eitlemelere kulak verdiinde, Tanr ile olduu kadar toplum ile de diyalog kurmu bulunmaktadr. Bu husus teolojik adan heyecan verici bir duruma
da yol aar. yle ki; eer dinin idealleri tmyle ortaya km deilse ya da
tarih nedenlerden dolay henz amalar gereklememi ise bu farkndalk, dine
yeniden ve tekrar tekrar dnmeyi mer ve hatt zorunlu klar. Ve bu bizce nemsenmesi gereken diyalektik bir sretir. Zir dinin hedefledii stn amalar, din
ile insan ufkun kaynamasnn bir sonucu olarak ortaya kacaktr. te her ada
farkl adlar ve kavramlar altnda yeniden yaplanma giriimlerinin gerisinde bu
ze dn arzusu yatar.
Bu kavram (teo-sosyoloji) teolojik anlaylarn sosyo-kltrel temellerle
olan balantsna dikkat ekmek amacyla kullanyorum. Hasan Hanefnin vurgulad gibi din, gkten inen bir ey olduu kadar, yerden biten bir eydir.
Bu sz, vahiylerin, indikleri toplumun ve dnemin tikel gerekliklerini dikkate
ald fikrini dorulamak zere yorumlamak mmkndr. Bunun yannda daha
bir arpc olan dinin, bir toplumun hayatna girdikten sonra kurumsallama srecinin temel bir belirleyeni olduu kadar belirleneni de olduudur. Vahiylerin
hangi dereceye kadar toplumsal gerekleri gzettii konusu tartlabilir. Ancak
din anlaylarnn toplumsal gereklik ekseninde oluup gelitiini rahatlkla syleyebiliriz. Ya da var olan gereklii ama arzusunun da rol oynad dnlebilir. Buna bal olarak farkl din anlaylarnn arkasnda farkl toplumsallama
modellerinin ve farkl kltrel kodlarn yattn ne srebiliriz. Bu durumda teolojinin niteliine ilikin metodolojik bir ilkeyi gn yzne karmak gerekir: Teoloji, tek ynl olarak mutlak dinin gereklemesini ifade etmez. Bu, teolojilerin
iddiasdr ve byle olmas da anlalr bir durumdur. Gerekte ise diyalektik bir
9. OTURUM
497
deneyim olarak ufuklarn kaynamas olay yaanr. Hermentik ileyi nasl ki,
vahiylerin iniinde yaanyorsa (vahiyler indikleri toplumun dili ve kltrne greydi.) dinin dnyaya yaylmasnda da yaanr. Farkl kltrel yaplarla karlaan
din, her defasnda anlambilimsel adan zenginleip farkllar. Bylece deiik
teolojik anlaylar ortaya kar. Bir taraftan din reti kendini tarih alanda gerekletirirken, dier yandan da kltrel kalplar, dinin belirli yorumsal balamda
somutlamasn salar.
Teo-sosyoloji asndan u soru anlamldr: Mtrdnin yaad corafya
nasl bir teolojiyi aryordu ya da izin veriyordu? din reti bu corafyaya nfuz ederken toplumsal ve trih nceliklere ne lde boyun emekte? Salt atma kuramlar yeterince aklayc olmamaktadr. Her atma olgusu geri planda
yeni uzla alanlarn da hazrlamaktadr. Fenomenolojik bak, kltrel geileri
ve kurumsal deiimleri eksen alarak bu sorunlara aklama getirmeye alr. Bir
corafyaya nfuz ederken din dncede yaanan teolojik krlmalarn ve ald
yeni biimlerin, sentezlerin de aratrlmas gerekir. Teolojinin geliim sreci ve
isel yaps bilinmeden bu konuda bir anlay gelitirmek mmkn deildir. Bu,
kendi iinde kltr ya da dini bilmekten daha fazla bir eydir ve ayn zmleme
iinde kltr kadar ona yn vermek isteyen din retinin de yakndan tannmasn zorunlu klar. Teolojinin sosyolojiyle olan sk bann farknda olanlar asndan bu trden sorunlarn ele alnmas anlamldr.
Bir teolojik yapnn nasl ele alnaca sorunu ncelikle metodolojik bir
problemdir. Bu metodoloji, din karsnda teolojik anlaylarn durumunu tespit
etmenin (dini temsil sorunun) yannda onlarn tarih ve dnsel geliimlerini de
aklamak durumundadr.
Bizzat dinin kendisini aratran kapsaml bir metodolojinin yannda bamsz olarak kelm ekollerini (teolojik yap ve sreleri) konu alan metodolojiler
gelitirmek gerekir. Bunun ne kadar gerekli bir i olduunu, mezheplerle ilgili
sorunlar ele aldmzda daha iyi anlyoruz. Bu metodolojinin, teolojik kavram
ve grlere dayanmas, hi olmazsa bunlardan yararlanmas kanlmazdr. Her
ne kadar sosyal bilimlerin farkl disiplinlerinin katklarndan yararlanmak nemli
ise de, sadece sosyal bilimlerin kavram ve yntemleriyle bu yaplar kavramak
imknszdr.
ki alann kesitii ortak alan anlatan teo-sosyoloji kavram, yntemleri ve
hedefleri temelde farkl olan sosyal bilimler ile teolojinin ayn nesneye duyduklar ilgiye ve bir konu birlikteliine iaret eder. Bu bakmdan ortada bir yntem
birlikteliinden sz etmek gereksizdir, yanltcdr. Her iki dnce biimi kendi
498
MM MTRD ve MTRDLK
kavram ve yntemleriyle ayn nesne zerinde grler ne srer. Biri dardan betimlemeye dieri de ieriden bir karara ve hkme balamaya alr. Teo-sosyoloji
bu nedenle salt sosyolojik yaklamdan farkldr. Sosyolojik dnme ile teolojik
dnmenin hedefleri, ncelikleri, kaynaklar arasnda bir uyumazlk vardr ve
bu normaldir. Normal olmayan bunlar uzlatrmaya almak ve aralarnda fark
yokmu gibi yapmaya devam etmektir. Bununla beraber incelenen konu bu farkl
iki yaklam tarzn birbirine yaklatrm ve karlkl olarak birbirlerinden yarar1395
lanmay gerekli klmtr.
Sosyolojik yaklam sosyal hayata etkisi asndan bir kurum olarak dini
ve din yaplar inceler. Kendi kavram ve yntemleriyle olgusal olarak bunlar ele alr. Betimleyici bir yntem izleyen sosyolojik yaklam, din yap
ve oluumlarn din asndan geerliliini sorgulamaz. Buna karlk teolojik
yaklam, dinin ilk ortaya koyduu zgn retiyi esas alarak sonradan ortaya
kan inan ve dncelerin buna uygunluunu tespit eder. Farkllamalarn
teolojik anlamn ortaya koymay amalar. Teolojik zmleme, din anlaylarn isel ileyilerini izler, din kavramlarn zgn din retiye uygun
kullanlp kullanlmadn ler. Savunulan grlerin nasslar karsndaki
geerliliini tartr. Din dnce ile onun sosyal hayatla olan karlkl/diyalektik ilikisini aratrr.
Teolojik zmlemelerin gelenein dnsel otoritersine, geleneksel yntem
ve sluba ne derecede bal kalaca tartlmaktadr. Ancak bir teolojik zmleme modeline ve bunun dayand bir metodolojiye duyulan ihtiya ortadadr.
Bu ihtiyacn tek bana sosyolojik zmleme tarafndan giderilemeyecei de
aikrdr. Dier yandan ilhiyt bilimleri de sosyal bilimlerin katklarna ak olacak biimde kendilerini gzden geirmelidirler.
2. Din ve Mezhep: Kimlik Oluturma Sorunu

slm dininin coraf genilemesi farkl kkenlerden kitlelerin Mslmanlamas olgusunu dourdu. slmlamak ya da Mslmanlamak ad verilen olgunun,
teolojik ve sosyolojik anlam nedir? Bir kitle ne yapm olduunda slmlam
saylr? trnden soru ve sorunlar nda mezheplere bakldnda konunun
inan, dnce, siyaset ve kimlik gibi olduka geni bir alan ierdii anlalr.
1395 nceleri birbirinin alternatifi olarak dnlen teoloji ve sosyal bilimler- ki bu algnn yerlemesinde ilk toplumbilimci dnrlerin kilisenin otoritesine kar kmalarnn etkisi byktr- zamanla atma alannda uzaklat. Dinsel olgular anlamay grev edinen yeni alanlar
ortaya kt. Bkz. Georges Gusdorf, Tanr ve nsan, ev. Zeki zcan, s. 74.
9. OTURUM
499
Din kimlik oluturma srecinde, mezheplerin ne srd farkl fikirlerin

arka plan incelendiinde, tartmann sadece teolojik bir ierie sahip olmad grlr. Konuyu amak adna u sorular soralm: Mslman olmak, nceden
Mslman olmu bir toplumun siyas, kltrel ve ekonomik iktidar altna girmek
midir? Allaha teslim olmak demek olan Mslmanlk, nceden Allaha teslim
olanlara teslim olmakla dei toku edilebilir mi? Bu dnmn anlam nedir?
slmn inan ve ibadet esaslarn benimsemek yeterli deil midir? Sosyolojik
adan bakldnda slmlamak/Mslmanlamak, inan ve kltr dnyasnn
birlikte harmanland ve yeni sentezler kazand ngrlemez insan bir gelimedir. Mezhep ad verilen yaplar, bir yandan slmlamay salarken dier
yandan da kltrel zenginlii korumaktadr. Bunun tad riskleri fark etmek
ve temele yani saf haliyle ed-dine (baz Mslman dnrler bunu mutlak din
olarak adlandrrlar.) dikkat eken bir st syleme tutunmak gerekir. Teolojinin,
sosyolojiye feda edilmesine de sosyal/insan farkllamalarn inkr edilmesine de
ayn derecede kar kan eletirel bir yaklam gelitirmelidir.
Mezheplerin teolojik ilevi ve sosyo-kltrel taycl sorunu hl zmlenmeyi bekleyen nemli bir din ve sosyal problemdir. Mslman nfusun ounluunun teolojik kimliini belirleyen Snnlik, iki ana damar tarafndan temsil
edilir. Earlikin trih ve din etkisi ortadadr. lkemizde bir sredir Mtrdlik
zerine yaplan almalar dikkat ekmektedir. Mtrdnin eserlerinin yaymlanmas ve Mtrd kelm anlay zerinde almalarnn artmas, Snnlik iinde
yeniden yaplanmaya dair bir dikkat ve heyecan oluturmaktadr. Din anlaynda
yenilenme ihtiyacnn hissedildii dnemlerde, tarihten bir dayanak bulma abalar da hzlanmaktadr. Bu abalar, zaman zaman ilm ve metodolojik ilkelerin gz
ard edilerek dnemsel ve zayf anlaylar dorultusunda fikirler ne srlmesine
neden olabilmektedir. Din ve trih adan dayanksz olan bu trden giriimler,
yenilenme heyecann ldrmesinin yannda ynelinen tarih yapy itibar kaybna uratmaktadr. Mtrdlik almalarnn bu tarz bir kibete uramamas iin
ciddi ilm yntemlere dayanmaldr.
Mezhepler arasndaki ilikilerin, bandan bu yana ayn ekilde sregeldiini dnmek hatadr. Bu tarz dnceler aslnda slm Dnyasnda yaygndr. Gnmzde bir Mslman kendi mezhebinin sonradan teekkl ettiini,
belirli uzlamlar ya da atmalar sonucunda belirginlik kazandn dnmek yerine henz Hz. Peygamber dnemindeyken bile var olduuna inanma
eilimindedir. Bunda mezheplerin kendi din anlaylarn rakiplerinin tezlerine
kar savunurken bavurduklar teolojik kantlamann etkisi byktr. Ekollerin kendilerinin dine uygunluunu nasslara dayandrmalar hususu, ballarnn
500
MM MTRD ve MTRDLK
zihinlerinde daha cidd sonular dourmu grnyor. Bir dnemde yaplan

ilm ve entelektel tartma zamanla mezheb kimliklerin iyice sertlemesiyle
bir imn meselesi haline gelebilmektedir. Kelmn inan oluturma ilevi bu
tarzda ilemektedir. Bu nedenle teolojik tartmalar, trih sonularna ve etkilerine bakarak deil de yapldklar dnemdeki ileyii dikkate alarak zmlemek gerekir. nk bir fikrin sonular kimliklerin de etkisiyle tarih iinde
abartl biimlere brnebilmektedir.
slmda teoloji ekolleri, en bandan bu yana kendi vdsinde yetien bamsz birer bitki deildir. Bunlarn arasnda sanldnn tesinde bir etkileim vardr.
Bu etkileimin sadece atma olarak cereyan ettiini dnmek de hatadr. Dayanma ve destek ilikisi de ekoller arasnda eksik olmamtr. te Ehl-i Snnet
anlay da, oluum srecinde tabi olarak dier ekollerle karmak bir atma ve
dayanma ilikisi iinde olmutur. Bu, en ok irc fikri ile ilgili bir durumdur.
Mtrd, Irakta Hanef-Mutezil sentezini gerekletirmeye alan bir giriimle ve bunun yan sra blgedeki etkinlii gittike artan ehl-i hadis ile mcadele etmitir. Onun Kab ile olan mcadelesinin znde Hanefliin Mutezile tarafndan
iselletirilmesine kar Snnlie mal ettirilmesi abas vardr.
Snnlik iinde yer alan fikir ve yaplar deerlendirirken iki ltn etkin
biimde kullanlacan ve bunlarn aklayc deer tadklarn dnyorum.
Bunlardan ilkini iktidar oluturma yolunda ne srlen grler oluturur. Dierini ise iktidar elde etme (ya da iktidar tarafndan sahiplenilme, iktidara kendini
brakma yolundaki grlerdir.)
Mtrd kelmnn incelenmesi, onun baz grlerinin (diyanet- siyaset
ayrm, immette Kureylik anlayna getirdii yorum, haber anlay, byk
gnah meselesi, iman-slm ayrm, nasslar yorumlama yntemi vb.) kltrel
adan olumlu bir potansiyel tar. Ancak onun sosyolojisinin Earlik kadar yaygn olmad gz nnde bulundurulduunda, temel argmanlarnn daha da gelitirilmeye ihtiya duyduu grlr.
Bir teolojinin tarih karsndaki krlganl ya da salaml, onun dinin nceliklerine mi yoksa tarih ve toplumsal kayglara m arlk verdiiyle yakndan
ilgilidir. Mtrdlie dair gncel beklentilerimiz, ona dair dncelerimizi ve tespitlerimizi de belirler. Bu nedenle Mtrd kelmna ait klasik metinlerin yaymlanmas ve bunlar zerinde titiz almalarn yaplmas, bu alanda ilm birikimin
olumas nemlidir. Sadece neir deil bunlar zerinde yaplacak olan yzlerce
incelemenin de yaplmas ve tahminlerin tesine geen salkl bir anlayn oluturulmas gerekir.
9. OTURUM
501
Mezhepleme olgusunun ardnda yatan gereklerin dile getirilmesinde nasl bir sylem tutturulaca konusunda bir sorun var gibi grnyor. Mezhepleme konusunda geleneksel frka yazarlarnn sergiledii tutum ortadadr. Frka-
Nciye/kurtulua eren frkann akla kavuturulmas ve sapk frkalarn grlerinin tantlmas amacyla yazlan bu eserlerin slubu doal olarak teolojik
ve dlaycdr. Bununla birlikte teolojik bir slubun mutlaka dlayc olmas
gerekmez. Mezhepleme olgusuna daha rasyonel bakma ansnn artt gnmzde konuya dair sosyolojik zmlemeler de mmkn hale gelmitir. Frkalamann rn olan ve frkalamay teolojik olarak destekleyen/onaylayan
bu geleneksel sylemi bir kenara brakma sreci sadece deiime balanamaz.
Modernleme ile birlikte eski dnyann ve ona ait paradigmalarn bolua dt, yine bu eksende teolojilerinin ve metafiziin sahipsiz kald dorudur.
Ancak teolojiye duyulan ihtiyacn ortadan kalkmad, aksine daha yetkin bir
teolojinin gerekli olduu anlald. te bizce slm Dnyasnda frkalar ve
mezhepleri konu edinen yaklamn fazlasyla sosyolojiklemesi yeni bir teolojiye duyulan ihtiyacn sonucudur.
3. Mtrd Kelmnn Yaps ve Bileenleri

Mtrdnin yaad corafya Semerkant, Buhara ve Seyhun-Ceyhun nehirlerinin oluturduu Mvernnehir blgesidir. Bu blge kltrel ve coraf adan kapal deil ak bir zellik tar. En nemli zellii bir buluma ve kaynama
alan olmasdr.
Blge rana yaknl nedeniyle rann eski dinlerinden olan Mecsilik
ve Manihezim inanlarnn etkisi altndadr. Bu noktada Mtrdnin slm
inan esaslarn ele ald ve savunduu kelm kitab olan Kitbut-Tevhdde,
1396
Mani dinine ve Mecsilie ait fikirlere deindiini grrz. Bu durum, sz
geen inanlarn yaygnlnn gstergesidir. Bizans, Hint, in uygarlklarnn
da buluma noktas olan blge bu kltrlerin inanlarna da ainadr. Ticaret
yollarnn kesitii bir yer olmas nedeniyle nfus hareketlilii youndur. Ayrca merkez ynetimler tarafndan desteklenen inan ve dncelere muhalefet
eden akmlar snacak bir aradklarnda blge onlara kucak amtr. Merkez
tarafndan dlanan ve bask gren limler, dnce ve inan farkllnn zgrce yaand bu blgede kendilerini gvende hissetmi ve almalarn burada
srdrmtr. Dolaysyla blge tarih olarak da ok kltrl ve oulcu zelliini korumutur.
1396 Mturid, Kitbt-Tevhd, s. 48, 203 vd.
502
MM MTRD ve MTRDLK
Mtrdnin dneminde Buhara ve Semerkant, Haneflie bal Smnlerin

ynetimi altnda bulunmaktayd. Bu dnem siyas adan istikrarlyd ve bilim,
1397
kltr, sanat ve dnce asndan da olduka zengin ve hareketliydi.
Mtrdnin dnce yaps, byk oranda Hanef limler tarafndan ald eitimle ekillendi. O, Semerkanttaki Hanef limlerin elinde yetiti. Baz eserlerde onu
1398
yetitiren Hanef hocalarnn Eb Hanfeye kadar uzanan listelerine yer verilir.
3. a. Mtrdnin Teolojik Eilimi

Mtrdnin teolojiye ve teolojik yaplara olan bakn tespit etmede izlenmesi gereken yol, onun teolojik kavramsallatrma yntemini incelemektir.
Bundan bin yldan fazla bir sre nce yaam olan bir dnrden, gnmzde
tartlan sorunlar yine gnmz terminolojisiyle ele almas beklenemez. Ancak
benzer teolojik sorunlarn varln hissettiini ve bir problematik olarak ele almaya altn anlamak mmkndr. O nedenle Mtrdnin din ile dinin yorumu
arasndaki fark nasl kavramsallatrdn aratrmak nem tar.
Bu erevede Mtrdnin teolojik tutumunu tespit etmede ilk gze arpan
nokta, onun eserine verdii isimdir. Bilindii gibi Kurn tefsiri nitelii tayan hacimli eserine Te`vltul-Kurn adn veren dnrmz, neden bu kavram tercih
ettiini gerekeleriyle aklar. Tefsr ve tevl kavramlar arasndaki fark hatrlatan
dnrmz, tefsrin kesinlik ifade ettiini ve farkl anlaylara izin vermediini
buna karlk te`vlin ise farkl yorumlar barndrdn syler. Bir yetten neyin kasdedildiinin tespiti, sadece onun lafzna sahip olmakla baarlamaz. Bunun yannda
daha ileri dzeydeki bilgilere ihtiya vardr. yetin indii ortamn, kiilerin ve olaylarn bilinmesi, yetin iniine ahit olan kiilere zgdr. Bu ise Hz. Peygambere
ve baz sahbeye has bir durumdur. Onlar yetlerden neyin kas edildiini en iyi bilenlerdir. Bu nedenle tefsir, peygambere ve sahbeye hasr edilir. Bunlarn dndakilere tefsir ile kasdedilen bilgilerin atfedilmesi yanltr. Tefsirde bir kesinlik vardr.
Tefsir yapan kii Allah hit tutmaktadr. Buna karlk te`vlde farkl yorumlar
vardr. Bunu douran neden, zamanla nzul andan uzaklalmasdr. Tefsir sonrakilerin Kurn bilgisinin kesinlikten ok grelilik ve eitlilik ifade etmesinden
dolay Mtrdye gre, Kurnn anlalmas konusunda kullanlmas gereken en
uygun kelime, te`vl olacaktr. Bylece aslnda kendisi greli olan bir yorumun,
kesinlik elde ederek dier yorumlar dlamas nlenmi olacaktr.
1397 Buhara ve Semerkant blgesindeki din ve sosyal hayat iin bkz. Hasan Kurt, Orta Asyann
slmlama Sreci (Buhara rnei), s. 219 vd.
1398 Talip zde, Mturidnin Tefsir Anlay, s. 43, 44.
9. OTURUM
503
Baz dnrler Mtrdnin tevlt adn tayan eserinin tefsir tarihinde

bir dnm noktas tekil ettiini ve diryet tefsirinin bundan sonra sistematik
1399
biimde gelenee eklemlenmeye baladn belirtirler.
yle anlalyor ki,
Mtrdnin Tevlt, Kurn yorumlanmasnda daha zgr ve aklc bir gelenee zgven alam olmaldr.
slm dnce geleneinde etkileri gnmzde de devam eden ve batn din
anlay olarak niteleyebileceimiz bir yaklama dikkat ekmek istiyorum. Bu
anlay din gereklerin herkese ak olmadn sadece seilmi baz insanlarn
din ilkelerin srlarna ulaabileceini, bunun dnda kalan ounluun ise dinin
grntsel/zahir ynne taklp kaldn ne srer. Dinin bilgiyi kendi iinde
zhir ve btn olmak zere ikiye ayran bu anlay yerleik nass anlayn da ortadan kaldrarak kendine zg bir nass fikrini yerletirmeye almaktadr. Nass
olduu gibi insanlar da avam ve havas olarak ikiye ayran bu anlay, din iinde
daha zel ve sekinci bir hakikat kavramna dayanr.
3. b. Mtrdnin Teolojik Yntemi

Bir dnrn dnsel ve entelektel kimlii, onun kar ve taraf olduu fikirlere ve bunlarn sahiplerine ynelik tutumuna bakarak tespit edilebilir. nemli
soru udur: Mtrdlik, Snnlii temsil konusunda dier orta olan Earlie
oranla nerede durmaktadr?
Eser kaleme alm dier kelmclar gibi Mtrd de slm inan sistemini
aklarken kendi blgesinde yaygn olan slm d inan ve felsef grleri esas
alm, bunlarn itirazlar dorultusunda bir teolojik temellendirmeye girimitir.
Bir kelmcnn darya yani Mslman olmayan muhataplarnn grlerine kar gelitirdii sylemler ve yapt zmlemeler, bir lye kadar onun teolojik
kimlii hakknda ipular verebilir. Ancak asl ayrt edici olan kriter, kelmcnn
slm geleneindeki dier kelm anlaylar karsnda sergiledii tutumdur.
Hristiyanlk, Yahudilik, Zerdtlk ve Maniheizm gibi slm dndaki inanlarn grlerini rtrken izledii teolojik yntem, Mtrdnin nass ve akl
konularndaki yaklamn bir lde ortaya koymaktadr. Fakat bir kelmcnn
yaratc gcn ve entelektel yeteneini tm zgveniyle slmn i sorunlarn oluturan konular tartrken ortaya koymas beklenir. Zir baka inanlar iptl ederken sergilenen cesurca yaklamlar Mslman kltr tarafndan
tevik edilirken, bunlar slm teolojisinin isel problemlerini zmlemek iin
1399 Talip zde, age, s. 93.
504
MM MTRD ve MTRDLK
kullanldnda ise ayn msamaha ile karlanmayabilmektedir. Bu nedenle ou

kelmc ve filozof, darya kar olabildiince rahat ve gz pek bir akl yrtme
sergilerken, slm dncesinin isel sorunlarna geldiinde belirli oranda bir tutum deiikliine gittii grlr.
Mtrd tevhd, nbvvet, hiret gibi temel inan konularnda muhaliflerinin
iddialarn rasyonel bir tutumla rtmeye almtr. Uzun uzadya yapt aklamalar, onun, rasyonel zellii belirgin bir teolojik sistemden yana olduunu ve
akla nem verdiini ihsas ettirir. Ancak bildiimiz gibi o, akla belirgin bir nem
atfeden Mutezile kelmna da kar kar. Kitbt-Tevhdinde ska grlerini
eletirdii Ebl-Ksm el-Kab (. 319/931) Mutezile kelmcsdr. Aklclyla bilinen bir teolojiden kendini ayr tuttuuna gre, Mtrdnin hangi snra kadar akla nem verdii ve yetki tand buna karlk nassn otoritesini ne ekilde
uygulad da akla kavuturulmas gereken nemli konulardandr. Kabyi
kyasya eletirirken yapt ey aslnda alternatif bir kavramsallatrma oluturmaktr. O, Mutezileye saldrrken onlarn yntemini yine onlara kar kullanm
ve teolojik-felsef bir akl yrtmeye bavurarak, Mutezil tezleri rtmenin
mmkn olduunu gstermeye almtr.
Mtrdnin nassa yaklam ve kelm konularda nass nasl uygulad meselesi, en ok hadis zerinden anlalabilir. Zir kelm konularnda
Kurna yer verilmesi hususunda tm kelmclar ortaktr. Yorumlarda birbirlerinden ayrlrlar. Asl hadislerin nasl anlald ve bir btn olarak hadislerin otoritesinin nasl algland konusu ayrt edici bir nitelik gsterir.
Mtrd, eserlerinde hadislere ve bilgi kayna olarak haberlere elbette yer
1400
verir. Ancak bunlar veri biimi onun ekilden ok anlama odaklandn
ortaya koyar. Hadislerin rivyet zincirini ou zaman zikretmez. Baz isimlere
atfta bulunurken belirsiz ifadeler kullanr. yle ki, okuyucu kimin kasdedildii konusunda zaman zaman kuku iine der. Yine hadisleri ve rivyetleri
deerlendirirken cerh ve tadl bilgilerine deinmez. Dier tefsir eserleriyle,
mesel Tabernin tefsiriyle karlatrldnda Tevlt, rivyetlerin kullanm
asndan gelenein dna kar ve ekil art bakmnda hayli eletiri alabi1401
lir. zensizlik olarak nitelendirilen bu durum elbette salt ilm yetersizlikle
aklanamaz. Bunun ardnda metodolojik bir tercih ve nassa dair belirli bir
bak as yatar. Mtrdnin rivyetlere bakn Ehl-i Hadisinkinden farkl
olduunu rahatlkla syleyebiliriz.
1400 kr zen, Mtrid md., DA, XXVIII, 161.
1401 Nitekim ayn konuya deinen zde, tefsir ilminin gelenekleri ve kriterleri asndan Tevltta
baz yetersizlikler tespit eder. Bkz. Talip zde, Mturidnin Tefsir Anlay, s. 69.
9. OTURUM
505
3. c. Mtrdliin Snnlik inde Konumlandrlmas

Bu balk altnda iki metodolojik nokta ne kar. lki Mtrdlii ele alrken
onu dier bir mezhebe benzetirmeksizin ya da kar karya getirmeksizin yalnz
bana incelemektir. Bu durumda Mtrdliin dier teolojik sistemlerle kurulmaya allan olumlu ya da olumsuz nitelikteki bantlar gz ard edilir. kincisi ise
onu daha byk teolojik bir sistemin paras olarak incelemek yer alr. Bu durumda
da bakmnz, st at olan Ehl-i Snnetin teolojik, trih ve coraf geliimine
odaklarz ve bu genel ereve zmlememizin de balamn oluturur. Mtrdlie
biztihi zgn bir oluum olarak bakmak ile onu Snnliin bir paras olarak alglamak arasndaki fark gz ard edilecek trden deildir. Bu, slmn teolojik geliimini daima belirli byk kalplar ve karakteristik yaplar ekseninde alglamaya alm olan zihinlerimizin ezberini bozan bir etki yapacak ve farkl teolojik damarlar
ve anlay zenginliini ortaya karacak bir bak as verebilecektir.
slm Dnyas trih sre boyunca srekli olarak istikrr ihtiyac iinde olmutur. Gerek iteki iktidar mcadeleleri gerek Mool stils, Hal Seferleri
gibi dsal etkenler yznden bir trl dzen, huzr ve istikrr salanamamtr. Dnce, bilim ve sanat gibi yksek toplumsal yaplar, kurumsal gelenekleri
gl, istikrar salam, oulculua imkn tanyan yerleik toplumlarda daha
hzl geliir ve kkleir. slm Dnyas ise kuruluundan bu yana kurumsallama
sorunlarn bir trl zememitir. stikrr ve gven ihtiyacndan dolay da siyaset
dier kurumlardan daha belirleyici olmutur. slm toplumunun ar politik geliimi dier gelimeleri basklam ve kendine tabi klmtr. Bu erevede siyas
ncelikler ilm ve hatta din nceliklerin de nne gemitir. Bu durum, bamsz
bir ilm kurumsallamay da nlemitir.
Tarihte kurulan gl devletler ve bunlarn yneticilerinden ilim ve dnceye nem verenler, ilim adamlarna destek vermiler ve onlara imknlar hazrlamlardr. Aslnda bir adan vlen bu tutumlar dier yandan ilim hayatnn zayf
kalmasna da neden olmutur. Zir yneticilerin yannda yer alan ilim adamlar onlarn politikalaryla ters decek fikirler ne srmekten uzak durmulardr.
Siyas ve toplumsal dengenin sanki bak srtnda durduu bir ortamda farkl dnceler daima kukuyla karlanm ve bu durum dnce ve bilim zgrln
kstlamtr. Bu durum evredeki dnce zenginliinin merkezlerdekinden neden daha parlak olduunu aklar.
Mvernnehir ve Semerkant blgesi, bilim ve siyaset merkezlerinin kenarnda yer almaktadr. Burada egemen olan ynetimler ok gl olmadklarndan dnce hayat zerinde dzenleyici ayrca bir g kullanma durumunda
506
MM MTRD ve MTRDLK
olmadklar dnlebilir. Bunun yerine blgede egemen olan inan akmlar

arasnda bir denge politikas gtm ve saygn limlerin desteini kazanmaya
almlardr.
Ancak yine de blgede bir ilm rekabetin yaand dikkatlerden kaamaz.
Mtrdnin eserinde ska grlerine atfta bulunduu ve grlerini tenkit ettii Ebl-Ksm el-Kab el-Belh (. 319/931) aslnda Hanef kkenlidir. Kelm
grleri asndan ise Haneflik ile Mutezileyi uzlatrmaya alr. Kab Irak
ulemasndandr. Badat Mutezilesinin nde gelenlerindendir. Irak o tarihlerde
Mutezil fikirlerin yaygn olduu bir blgedir. Bu nedenle Irakta Eb Hanfenin
grleri ile Mutezileyi birbirine yaklatrmaya alan yaklamlar eksik olmamtr. te Mtrd bu yaklama kar Hanefliin Snn temellerine sahip km ve bu temellerden yola karak teolojik bir sistem gelitirmeyi hedeflemitir.
Baz ilim adamlar Mtrdnin fkhta mm fiyi kelmda ise Mutezileyi
karsna almasn, blgede yaygn olan ve birbiriyle rekabet eden mezhepler ara1402
sndaki ekime balamnda ele alr.
Domakta olan bir anlayn uyuma zorlanarak ya da eklemlenmeye tbi
olarak muhtemel arlklarnn trplenmesidir yaanan ey. Merkezlik olumaya baladktan sonra her eyi kendine uyum gstermeye zorlar. Sre kaba
olmaktan ok el altndan ve zihn/dnsel/mistik bir tarzda iler. Bu ekilde alan sistemleme, sonuta ortodoksiyi ortaya karr. Snnliin izledii yol ve
karakteristii gz nnde bulundurulduunda bir ikili srecin birbirine paralel
ilerledii ve zamanla birletii anlalr. Bir yandan ykselen, giderek glenen
ve glenen her yapda olduu gibi dntrclk zellii artan Snn bilin,
dier yandan da bu byk yapnn bir paras olma sreci iine giren bir ekol.
Btnn uygulad ierme ve kabul etme politikas ile parann izledii tannma ve kabul edilme politikas bir yaknlama ve uzlama salamtr. Ancak
bu yaknlama tam bir entegrasyonla m sonuland? Bu soruya evet cevabn
vermek zordur.
ki nedenden dolay: ilk olarak Snnlik dier slm mezhepleri kadar kesin
kat ve ar belirlenmi deildir. Daha gevek ve ok unsurlu bir dokuya sahiptir.
Bu, Snnliin kartlar bir araya getiren, bartran uyuma ve uzlaya zorlayan
ilevinin sonucudur. Bu nedenle bylesi bir teolojik yapnn talep edecei kabul
artlar doal olarak esnek olacaktr. Bir ekoln bu esneklii gstermekle beraber
farkl bir epistemolojik potansiyeli tayor olmas pekl mmkndr. kincisi ve
1402 Bekir Topalolu, Eb Mansr el-Mturidnin Kelm Grleri, mm Mturid ve
Mturidlik iinde, s. 241.
9. OTURUM
507
daha nemlisi ise aradan geen zaman ramen Snnliin tamamlanm ve niha
aamasna ulam bir ekol olmamasdr. Deiken bir yapya uyum salanmas
ise zor olmakla birlikte imknsz deildir. Ancak bu konuda karar vermek sadece
dsal koullara ve ekl artlara bakarak mmkn olabilir. Bu ise ierik ve derinlik hakknda yeterli bir yargya ulamaya imkn tanmaz.
Mtrdlik zamanla eklemlendii ve glenmesine katkda bulunduu
yap olan Snnlik iinde entelektel nitelii ar basan bir teolojik modeli
temsil eder. Konuya farkl perspektiflerden baklabilir. Esasen tarihte ve toplumsal hayatta yegne perspektif olmad ancak bir perspektifin dierlerini
saf d ettii sylenebilir. Bu eksende Mtrd kelmnn Snnlik iinde
saygn bir konum edinme srecini, Snnliin genilemesi perspektifinden irdelemek mmkndr. Ancak bunun yannda dier bak alar da vardr ki,
bunlar da dikkate alnmaldr. Olaya Mrcienin ayr mezhep olarak varln srdrmesinin imknszl karsnda baka ekollerin teolojilerine szarak
entelektel bir tarzda yaamaya devam etmesi olarak da baklabilir. Bu bak
hi de temellerden yoksun deildir. Zir aradan uzun zaman gemi olmasna
ramen irc fikrinin tad teolojik ve sosyal mesaj geerliliini srdrmtr. rc fikrine dier ekollerin kaytsz kalamaynn iki nedeni olabilir. lki
irc doktrinin kendisine alternatif olarak kt tekfr ideolojisinin arl
ve keskinliidir. Tekfr slm toplumunda salt bir anlay ve gr deil uygulamaya konulmu etkin bir politikadr. Bu yzden Mslmanlarn tekfr ideolojisi karsndaki duygusu olduka kkl ve gldr. Korku ve nefret ile
kark olan bu duygu irc ile dengelendi. te irc doktrininin gc buradan
kaynaklanmaktadr.
kinci neden ise toplumsaldr. Dinin en temel toplumsal ilevlerinden biri
1403
olan dnya kurma ve dnya koruma grevi
tekfrden ok irc grnn tutunmasna yol amtr. Tekfr ideolojisi ile bir dnya kurmak ve onu gelitirmek mmkn deildir. Dolaysyla tekfri bastrp irc ne karan etken
her eyden nce toplumsaldr. Bu etken tarih boyunca da ilevselliini korumu
grnmektedir. Bir toplum ve oulcu bir medeniyet kurmak isteyen her toplum
ve her iktidar, sonuta katlktan ok geveklik ideolojisini benimsemek durumundadr. Semerkant ve Mvernnehir blgesinin kltrel ve siyas zellikleri
gz nnde bulundurulduunda ikinci nedenin daha geerli olduu anlalr. rc
doktrini sonradan Mslman olan toplumlarn, doal olarak benimseyecekleri bir
anlaytr.
1403 Dinin iki temel sosyal ilevi olan dnya kurma ve dnya koruma grevleri hakknda bkz. Peter
L. Berger, Dinin Sosyal levleri, ev. Ali Cokun, nsan Yaynlar, stanbul, 1993, s. 29, 61.
508
MM MTRD ve MTRDLK
3. d. Mtrdnin Referanslar: Eb Hanfe ve rc

Snnlik iinde Mtrdliin karlat skntlara bakldnda bunlarn, en
ok irc ile olan balantsndan kaynakland fark edilir. Szgelimi Eb Hanfe
ad etrafnda yaplan tartmalar, ona yneltilen sulamalar ya da Hanef limlerin
onu savunmas, irc doktrinine kar duyulan kukunun bir devamdr. Bu gerilim
tarihin bir dneminde yatm olsa da asla sonlanm deildir. Nitekim Snnlik
iinde bir yeniden yaplanma aray iinde olan gnmz dnrlerinin, bu gerilimi unutmu grnmek yerine muhtemel riskleri gze alarak bunun zerine
gittii ve aklc bir din anlaynn temellerinin daha ok Mtrd teolojisinden
elde edileceine dair belirgin bir fikir iinde olduklar grlr.
Mtrdnin dnsel ve teolojik referanslar doal olarak blgede hkim
olan ilm zihniyet erevesinde aranacaktr. Baz yazarlar Mtrdyi koruma
adna onun Mrci kaynaklarn rtbas etmektedirler. Bizce bu gereksiz bir kollamadr. ncelikle u iyi bilinmelidir: Bir dnrn beslendii kaynaklarn neler olduunu saymak, onun dnsel kimliinin tmyle bunlara indirgenmesini
gerektirmez. Dnce tarihinde ou dnr kendini besleyen kaynaklar am
ve daha ileri dzeyde bir anlay gelitirmeyi baarmtr. Bu bakmdan kken
aratrmas nemli olmakla birlikte niha karmlar vermekten uzaktr.
Mtrdnin Mrcie ve dier mezheplere dair grlerini eserlerinden yola
karak dikkatli biimde ortaya koymak gerekir. Burada ksaca u noktaya iaret
edelim. Mtrd Tevhdinde Mrcieden sz eder. Mrcienin iman-amel ilikisi,
Allahn fiilleri ve insann sorumluluu hakkndaki grlerini tartr, dier mezheplerin grleriyle karlatrr. Onun Mutezile, Btniye, Kaderiye, Cebriye
ve inn grlerini ele alrken sert ve hrn bir dil kullanrken, Mrcieden
sz ederken daha ok tanmlayc ve betimleyici bir sluba bavurmas dikkat
ekicidir. Hatt bir yerde mmetimden u iki gruba efaatim erimez, Kaderiyye ve Mrciedir. ve Mrcienin yetmi dilde lnetlendii szn Hz.
Peygamberden gelen bir rivyet olarak nakleder. Ancak bu rivyetlerin farkl
ekillerde yorumlanabileceini syleyerek, burada kasd edilenin gerek Mrcie
deil Cebriyye olduunu syler. Aslnda Cebriyye ve Kaderiye kart iki gruptur.
Ancak iine dtkleri sapknlk dolaysyla knanmada birletirilmilerdir. Kaderiyye, fiillerdeki kudreti insana mnhasr klmtr. Cebriyye ise tersine fillerdeki
irkinlikleri bile Allaha nispet etmitir. Bylece bu iki grup arlkta rnek oluturmulardr. Mtrdnin Mrcieyi aklamaya ya da savunmaya ynelik bu tarz
1404
yorumlarna eserlerinde rastlamak mmkndr.
1404 Mtrid, Kitbt-Tevhd, s. 429, 442, 443, 499, 500, 501.
9. OTURUM
509
Aslnda Mrci grler, mevl blgesi olarak nitelenebilecek olan Horasan ve Mvernneir blgesinde teden beri bilinmekteydi. Sadece bilinmekle kalmam ia ve Mutezilenin yannda Ehl-i Snnetin blgedeki temsilciliini yapan Haneflikle paralel bir grnt sergilemitir. Eb Hanfenin yannda
ondan yararlanan ve gr alveriinde bulunduu Mrci grleri savunan
1405
kimseler de bulunmaktayd.
Teolojide yntem olarak Eb Hanfeye bal
olan Mtrdnin de bu etkiye ak olduu anlalr bir durumdur. Mtrdnin
Mrcie ile olan ilikisinin Eb Hanfeden geldii anlalyor. Ayrca blgenin
sosyo-kltrel yapsnn bu gre ihtiya duyduunu gzden uzak tutmamak
gerekir.
Hanef-Mtrd ekolnn Mrcie ile olan ilikisinin klasik mezhepler tarihi
ve makalt yazarlarnca grmezden gelinmeye ya da yattrlmaya allmasnn kendince nedenleri bulunduu anlalmaktadr. Modern almalarda da Eb
Hanfenin Mrcie ile olan ilikisini ele alan yaklamlara rastlanr. Eer Ear ve
dier makalt yazarlar onun bir Mrci olduunu yazmam olsalard durum daha
kolay kapatlabilirdi. Ancak Snnlik iindeki bu rekabet gizlenemeyecek boyutta
alenlik kazanmtr. Ear, Mrcienin dokuzuncu frkasn sayarken bu grubun
Eb Hanfe ve taraftarlar olduunu syler. Kez ehristn de Eb Hanfenin
hangi grlerinden dolay Mrci sayldn anlatr. yle grlyor ki, bu durum Snn mezhepler tarihilerini zora sokmutur. Geleneksel te`vl ve uzlatrma yntemine bavurarak ortadaki ayrm yattrlamaya ve genel Snn anlaya
zarar vermemeye allmtr. zlenen yntem udur: Mrcieden kast edilen anlam ikidir. Birincisi vlen Mrcie, dieri ise lanetlenmi olan Mrciedir. Eb
Hanfe vlen Mrcienin grlerine tbi olmu ve dierinin grlerinden uzak
durmutur. Bu aklama iki tr Mrcie anlay ortaya koyar: Saf Mrcie (Hlis
1406
Mrcie), Ehl-i Snnet Mrciesi.
Mezheplere dir sylemlerin iyice keskinletii ve aradaki teolojik snrlarn daha rahat biimde gsterilmeye baland dnemlerde Mrcieye olan
atflar ve kurulan iliki Snn ulema tarafndan bir sulama olarak algland. Ve
bu durum nceden var olan iliki ve iletiimin reddedilmeye balanmasna yol
at. Ancak gnmzde bu ilikiyi daha soukkanl biimde deerlendirebilecek
durumundayz.
1405 Snmez Kutlu, Mturidliin Arka Plan, mm Mturid ve Mturidlik iinde, s. 130 vd.
1406 Snn yazarlarn Eb Hanifenin biyografisini ve teolojisini ele alrken iki konuda sknt
yaadklar grlmektedir. Bunlarn ilki teolojiktir ve irc hakkndaki grdr. Dieri ise
siyas konumuyla ilgilidir. mm Zeydin kalkmasna verdii destektir. nyetullah bl,
el-mmul-Azam Eb Hanife el-Mtekellim, Kahire 1987, s. 185-188.
510
MM MTRD ve MTRDLK
Mezhepler aras ilikilerin her zaman rekabet ve mcadele olmad bunun

yannda ortak noktalarda paylama ve yardmlamann da bulunduu bir gerektir.
Hangi tarih artlarn Ehl-i Snnet ile Mrcieyi birbirine yaklatrdna baktmzda slmn ilk dnemlerine kadar geri giden bir srele karlarz. Hriclerin
iman-amel konusunda balattklar tartma ksa zamanda ok sert bir atma ortamnn domasna neden oldu. man-amel zdeliini savunan Hricler, slm
dairesini olduka dar biimde izdiler. Sadece din (mrtekib-i kebrenin durumu)
deil politik grleri de (Osmn ve Alinin durumu, kaadenin tekfir edilmesi)
iman konusuna dhil ettiler. Ortaya kan sonu tam anlamyla bir kaos idi. Mslmanlarn ou Hriclerin gznde slm dairesinin dndayd. Onlar inkrc
olarak grdkleri herkesi yok etmeye altlar. Bu byk fitne ve i sava toplumda korku ve dehete yol amasnn yannda zm araylarna da hz verdi.
te Mrcienin roln bu noktadan sonra aramak gerekir.
Mrcienin irc gr, sosyolojik olarak toplumu mmkn klan bir formld. man amelden ayran Mrcie gnahlarnda dolay kimsenin slm dna
itilemeyeceini, bu konuda hkm verme yetkisinin Allaha braklmas gerektiini savundu. Bu gr din olmaktan ok toplumsal ve kltrel mlar asndan
ok nemlidir. Bir arada yaama ve farkllklara hogr mesaj tayan irc gr, zamanla Ehl-i Snnet tarafndan da dikkate alnd ve baz revizyonlarla benimsedi. Bizce Mrcie tam teekkll bir mezhep deil siyas dengeleyecilik ve
orta yolculuk araynn bir yansmasdr. Nitekim stlendii bu trih rol yerine
1407
getirdikten sonra teolojik mirasn Ehl-i Snnete devredip ortadan kalkmtr.
Yeni Mslman olmu topluluklarn irc fikrine yaknlk duymalarnn arka
plannda, baka olumsuz niyetler aramak yerine, bu kitlelerin ihtiya duyduu
kabul edilme ve tannma ihtiyalarnn etkilerini aratrmak gerekir.
ncelikle merkezde tutunamayan baz fikirlerin kenara itilmesi ve zamanla
dlanmas srecine bal olarak Mrcienin Horasan ve Mvernnehir blgesinde yayld dnlebilir. Ancak neden olarak gsterilen bu durumu da aklamak iin daha dikkatli incelemeler yapmak gerekir. Mrcie neden dland? Ehl-i
Snnetin Mrcienin mirasndan nemli lde yararland bir gerektir. Ancak
Mrcie neden yetmi dille telin edilen sapk bir mezhep haline geldi? lk bakta
Mrcienin Hriclere kar bir kalkan olarak kullanld grevini grdkten ve
Haricilik iyice etkisini yitirdikten sonra Mrcieye de gerek kalmad yolunda
bir aklama yaplabilir. Bu aklama slmn siyas ve din merkezi saylan blgelerindeki gelimeleri anlatrken, evredeki olaylar aklamaktan uzaktr.
1407 Mehmet Evkuran, Snn Paradigmay Anlamak, s. 76, 77.
9. OTURUM
511
Kaynaklar Mrci limlerin grlerinin Horasanda yaygnlk kazandn

1408
sylerler ve Horasan halknn ircndan sz ederler. Bir fikrin stelik merkezden dlanm bir akmn sadece bu yzden evredekiler tarafndan benimsenmi
olacan dnmek ok da doru deildir. Baka etkenlerin varln tartmak
gerekir. Bizce bu etkenler, blgenin sosyo-kltrel dokusuyla yakndan ilgilidir.
Blge her adan ok kltrl, ok dinli, ok etnisiteli bir karakter tar. Tarih boyunca da farkl dnyalarn birbirleriyle bulutuu bir karlama ve buluma alan
olmutur. Blge doas gerei tek tipi ve monist ideolojilere kapaldr. Aksine
hareketli, dinamik, farkl inan ve dncelere izin veren yaklamlar aran bir
zelliktedir. Bunun yannda slm yeni tanyan ve eski sistemleri ile slmn
ilkelerini uzlatrmaya alan bir corafyada iman-amel ilikisini gevek tutan
Mrcienin grleri doal olarak daha tandk gelmi olmaldr.
nsanlarn davranlarndan dolay onlar din adan yarglamamak ve hkm Allah a brakmak, bir arada yaamann teolojik gerekesini ve garantisini
sunuyordu. Dinin sadece Allah ile kul arasndaki mnev ba olduunu ileri sren
gr, byk ihtimalle irc grnden gelmektedir.
Kimlikler netletike bunlarn tanmlarndaki keskinlik de o oranda belirginlemekte, dlayclk esi de glenmektedir. Bu nedenle Ehl-i Snnet ile
Mrcie arasndaki teolojik yaknlamay anlamak iin slmn erken dnemlerine geri dnmek gerekir. Hriclie kar oluan tepki nedeniyle oluan tepki
henz bir teolojik bilin deil premature teolojik yapdr. Hatt bu bile deildir. Amel imandan bir cz deildir, byk gnah sahibi kfir deildir, onun
durumunu Allaha brakmak gerekir demek bir sistemin deil bir ynelimin
ifadesidir. Bu ynelimin ne gibi bir teolojik yapya dnecei bir sistemleme sorunudur. Hangi akmn onu sahiplenip kendine mal edecei sorunudur.
Bu bakmdan amel imandan cz deildir, mrtekib-i kebre kfir deildir, onun
durumunun ne olacan bilmeyiz, mmin olduunu dnrz, nermelerine
dayanan irc gr, kendinden daha sert ve kesin hkmler ieren teze kar
deillemelerle ilerleyen rahatlatc bir ilev stlenmiti. Agresif bir gr dengelemeye alt iin tam da bu nedenle, doas gerei lml olmak durumundadr ve agresif olamaz. Bu, negatif teolojik yntemdir ve ounlukla grme ve
dnme fazlalnn, her eyi ve herkesi yarglama arlnn yol at teolojik ve politik tansiyonu drme, ortam dengeleme ve yattrma ihtiyacna
denk der. Bu grn sk temellendirilmi dogmalara gre deil de daha ok
hayatn gereklerine gre yaamaya eilimli kesimler tarafndan benimsenecei
kolaylkla tahmin edilebilir.
1408 Hatb el-Badd, Trhu Badd, VI, 109.
512
MM MTRD ve MTRDLK
3. e. Temsil Sorunu ve Snn Yaknlama

Mtrdliin belirli bir tarihten itibaren Earlik ile birlikte ayn anda ifade
edilmeye balamas, onun zgnlnn ve karakterinin tannmasnda bir engel
oluturmaktadr. Bu iki ekoln ayn btnn birer paras olarak zikredilmesi, ayn safta grlmek istenmesinin bir sonucudur. Mtrdliin de Earliin
de kendilerine zg bir tarihleri, teolojileri ve corafyalar vardr. Yaknlama
banda isteksiz biimde balam ancak sonuta Snnliin sadece teolojisini
deil corafyasn da izmitir. Bu saf oluturma ve snr belirleme srecinin,
teolojik zorlamalar sonunda gerekletiini sylemek zordur. Zir metinlere ve
karlkl sulayc betimlemelere bakacak olursak, bu iki ekoln bir araya gelme
ve ayn at altnda bir ittifak oluturma niyeti tadklarn karmak pek mmkn deildir. Bu te`lif ve yaknlatrma iinin sonraki dnemlerde kotarld
anlalmaktadr.
Snnlik zerinde alanlarn hemen fark edecei temel gerek udur:
Earlik, Snnlii ve din hakikati temsil konusunda daima Mtrdliin nnde olmutur. Aslnda bu konuda Mtrdliin Earlik karsnda ok da ans
yoktur. Snn kitlelerin din anlaynn olumasnda Earliin baskn bir etkisi
vardr. Mtrdlik ise kendi corafyasnda merkezden uzak yerlerdeki sorunlar
Snn reti hesabna zen bir yap grnmndedir. Mtrdlik Snn yap
iinde sanki tamamlayc ve destekleyici bir unsur, Ulrich Rudolfun benzetme1409
siyle daha kk bir mttefik ve dk hisseli ortak olarak alglanr.
Ortak dmanlar karsnda bir araya gelen ve gl iktidarlar tarafndan
ayn safta yer almas arzu edilen bu iki yap, eit olmayan bir ekilde ittifak kurdu. Teolojik adan mzakerenin olgunlamad ve ittifakn ideolojik boyutunun
tamamlanamad hususu aktr. Snnlik iindeki bu hiyerari bilinse de aktan pek dile getirilip itiraf edilmez. Zamanla kurulan nemli ve duyarl ittifakn
korunmas ve zarar grmemesi adna diplomatik ve teolojik nezaket gerei bir
uyum, denge ve birliktelik sylemine bavurulur. Bu durum, Snnliin genel
karakteristiini yani birletiricilik, uzlatrma ve istikrar zellikleriyle de uyumludur. Ne ki, tm yattrma stratejilerine ramen ortada bir gerilim bulunduu
hissedilmektedir. nk farkl ynlere sahip bu iki yapnn, diki izlerini tamamen ortadan kaldracak ekilde bir araya getirilmesi gerekten de zordur. yi niyetlere ve zekice uzlatrma giriimlerine karn bu iki ekolun tam bir mutabakat
salanamamtr. nk ortada ciddi ve grmezden gelinemeyecek bir teolojik
1409 Rudolf Ulrich, Mturidliin Ortaya k, ev: Ali Dere, mm Mtrid ve Mtridlik
iinde, s. 295.
9. OTURUM
513
ayrm vardr. Nitekim bu iki Snn ekol arasndaki farklar sayarken sayy aza
indirgeyenler bu farklarn daha ok lafz olduunu ve nemli saylamayacan
1410
ileri srmlerdir.
Te`lif ve uzlatrmadan yana olanlarn karsnda, bu iki anlayn hibir ekilde bir araya gelemeyeceini iddia edenler de vardr. Hdim ve son Osmanl
eyhlslmlarndan Mustafa Sabri bunlarn son rnekleri arasnda yer alr. Onlara gre Mtrdlik ile Earlii bir araya getirmeye alanlarn gayretleri sonusuzdur. Daha ok Ear dncesi asndan bakan bu dnrler, Mtrdlii
baz konularda Mutezileden bile daha tehlikeli ve ar bulurlar. Mtrdlik ile
Earlik arasndaki iliki konusunda her iki kesimin iddia ve grlerini incelediimizde ak sylemek gerekirse farkll vurgulayanlarn daha ar bast
grlr. Bu farklln Earlii merkez sayarak Ear lehine vurgulanmas bir
hatadr.
3. f. Mtrdliin ne kmas ve Hatrlanan Mtrdlik

Mtrdlii ne karan nedenlerin salt teolojik ve ilm olmad siyas bir
nitelik tad fark edilmektedir. Bir ekoln ve anlayn geliip glenmesi iin
baz artlarn yerine gelmesi gerekir. lk olarak kendisinden ekol olarak sz edilmeyi hak edecek bir dnsel gelenein olumas gelir. Bir nc dnre ve
onun fikirlerine dayanan, dayanmakla kalmayp bu fikrileri aklama, yorum,
retim ve yayn yoluyla evreye yayan dnrler topluluun bulunmas ok
nemlidir. slm geleneinde bu saydmz durumu salayan geleneksel aralar
erh, haiye, medrese, frak edebiyat gibi unsurlardr. Bu ilm ve dnsel arttr.
Dier yandan siyas destek de bir dncenin geliip kklemesini salar. slm
tarihi incelendiinde ilm ve din dncenin siyas iktidar mcadeleleriyle paralel ilerledii anlalr. Mutezilenin glenmesinde ve sonra tasfiye edilmesinde,
Snnliin ne karak din dncenin en byk temsilcisi olma sfatn elde etmesinde siyas iktidarlarn tutumlarnn belirleyici rol vardr.
Bir karlatrma yapldnda Mtrd-Hanef limlerin Mtrdye, Ear
limlerin Earye verdikleri kadar deer vermedikleri grlr. Earnin eserleri geni bir corafyada siyas destekle okunmu, okutulmu, gelitirilmi, erh
edilmi, aklanm ve bizzat ders konusu olmutur. Mtrd ve onun eserleri
iin bunu sylemek pek mmkn deildir. Daha snrl ve dar bir evrede kalan
Mtrdlik, Haneflik ile birlikte belki Haneflik sayesinde anlr olmutur. Daha
1410 Sleyman Uluda, Kelm lmi ve slm Akidi-erhul Akid, kitaba yazd girite, s. 50.
514
MM MTRD ve MTRDLK
ok bir fkh gelenei olarak belirginlik kazanan Haneflik dorudan deil belki
ancak dolayl biimde Mtrdlie destek ve ilham vermi olabilir. Fkhta re`y
taraftar olmak, kelmda aklc bir yntem izlemeyi dourmu olabilir. Burada
Haneflik ile Mtrdlik arasndaki ilikiyi ele almaktan ok bu her iki yapya
hayat veren kltrel ve zihn ortamn zelliklerini gz nnde bulundurmak daha
doru olur. Bir otorite oluturma sorunuyla kar karyayz. Hanef limler Eb
Hanfenin otoritesini koruma dncesiyle Mtrdnin ne kmasna raz olmam olabilirler.
Mtrd ya da bir baka nemli dnr, slm dnce tarihinde doru konumlandrmak iin yaad blgenin zelliklerini bilmek elbette nemlidir. Ancak
bu, almann bir ayan oluturur. Dier yandan bir din ve dnya gr olarak
slmn izledii hareketliliin de incelenmesi gerekir. Bizce Mtrd kelmn
ortaya karak etkenler, slm toplumunun tarih, kltrel ve politik geliimiyle
birlikte anlalabilir. Bu, slm yeni kabul etmi olan topluluklarn slmlama
srelerini, kendilerini profesyonel Mslmanlar olarak gren ilk Mslmanlar
ve onlardan gelen kuaklarn otorite ve merkezlik alkanl, slm geleneinde
gittike belirginleen mezhepleme olgusunu, politik ve kltrel etkenlerin din
anlaylar zerindeki etkilerini ieren karmak bir problemdir.
Dindarlk m entelektalizm mi? ekimesi, her byk dinin kar karya
kald etrefil bir konudur. Esas olarak bu rekabet, nasslarn nasl anlalaca ve aklanaca sorunuyla birlikte yava yava belirginlik kazanr. Ardndan
din hakikatin bakalarna aktarlmasn konu alan teolojik ve felsef yntemlerin
aratrlmasna paralel olarak kurumsallama srecine girer. Bu noktada, nceden ayn sylem iinde bark bulunan iki farkl inanma biiminin, iki deiik
dnce tarznn birbirilerinden ayrmaya baladklar ve kart bir hl almaya
baladklar grlr.
Mtrd zerinde almalar yapan baz dnrler, onu ortaya karan nedenin slm entelektalizmi karsnda kalan ve Seleflik ve Ehl-i Hadis akmlar tarafndan temsil edilen dindarlk hareketinin yetersiz kalmasna balarlar. Bu
deerlendirme Mtrdnin, gelitirdii yntemle ve yazd eserlerle dindarlkla
entelektalizmi dengelemeye ve hizalamaya altn savunur. Dnce tarihine
bakldnda ilk fark edilecek olanlarn kutuplar ve u fikirler olduu varsaylrsa
kelm ekolleri arasnda Mtrdliin, Mutezile, i ve Earlik yannda biraz
zor tefrik edilecei anlalr. Yine de bu aklama, hem kelm hem de literatr
geleneinde Mtrdliin neden bu denli grmezden gelindii konusunda yeterli
tatmini vermekten uzaktr.
9. OTURUM
515
Konuya dair aklama modellerinden biri de doal ve vahiy teolojisi kavramsallatrmalardr. Doal teoloji (Natural theology) ile vahiy teolojisi (Revelaed theology) arasndaki fark, ilki vahiyden bamsz akl yrtmeye meruiyet
tanrken dierinin hareket ve var noktas olarak vahyi kabul etmesidir. Doal
teoloji vahiyden ok akla dayanr ve teolojik gereklerin insan akl tarafndan
karsanabileceine tam bir gven besler. Dolaysyla izledii yntem de bu dorultuda ekillenir. Vahiy teolojisi, tm karsamalarnda vahyi esas alr. Vahiyden
bamsz bir teolojik dnce yntemini, sonuta teolojik verileri dorulasa bile
kukuyla karlar. nk ona gre akl, her zaman vahiy tarafndan kontrol edilmesi gereken bir gtr. Bu iki teolojik yap arasndaki fark ortaya koymak asndan verilecek pek ok rnekten en arpc olan, slm dnce geleneinden
husn-kubh meselesi olarak bilinen tartmal konudur.
Ear kelmclar, sadece din ilkelerin deil, eya hakkndaki bilgilerimizi
de dine borlu olduumuzu, ayn ekilde iyi ve kt niteliklerin akl tarafndan
tannamayacan, bunlarn din tarafndan bildirilmekle anlalacan ileri srmlerdir. Buna karlk Mutezile kelmclar, insan aklnn iyi ve kty kendi
imknlaryla bilmesinin yannda din ilkelerin de bazlarn da kavrayabileceini savunmulardr. yle grnyor ki, Ear kelmclar, doal teolojiye kar
koyma adna vahiy teolojisinin talep ettiinden bile ar bir tutum sergileyerek
akln alann daraltmlar ve arasal bir nitelemeyle akln ilevlerini sadece vahyi
anlama greviyle snrlamlardr.
Gnmzde ve zellikle modern dnemlerde Mtrdlik zerine dikkatlerin
younlamasnn nedenleri ile tarih olarak bu ekoln ortaya kmasn salayan
nedenler arasnda byk benzerlikler vardr. Hatrlanaca zere Mtrdnin ad
ve teolojisi, Snnlik bir yana Hanefler arasnda bile zamanla belirginlik kazanmtr. Gnmzde de modern dnemin yeniliki ncleri (Muhammed Abduh,
Afgan, Muhammed kbl, Mehmed Akif vb.) tarafndan balatlan dinde yeniden
yaplanma, din dnceyi yenileme giriimlerinin ilkelerinde aklc din anlaynn temellendirilmeye alld grlr. Geleneksel din anlaynn problemleri
zerinde dururken aklc bir teolojiye duyulan ihtiya temelinde Mtrdlik ne
kmaya balamtr.
Bu durum genel anlamda kelm ilminin ortaya kma nedeniyle ve bu ilmin
amacyla yakndan ilgilidir. stidll ynteminde akl-nakil dengesinin nasl kurulaca
epistemolojik olduu kadar kltrel ve stratejik bir sorun olarak karmza kar. Balangta slm dininin inan esaslarn dier din ve inanlardan gelen saldr ve eletirilere kar savunma amacn gden kelm geleneinde aklc yntemlerin izlenmi
516
MM MTRD ve MTRDLK
olmas doaldr. Ve uras ilgintir ki, kelm yntemde aklclk muhafazakr tutumu nceler. Kelm geleneinde sonradan oluan literatr, daha ok i teolojik sorunlar ve slmn teolojik temsilciliini elde etme amacna ynelik bir anlay nda
hazrland. Bu nedenle frkalarn birbirleriyle olan tartmalarna arlk verildi. Bu
anlay Ear metinlerde daha belirgindir. Kendilerini Ehl-i Snnet ile zdeletiren
Ear kelmclarda daha merkeziyeti bir slup gze arpar. Dier mezheplere kar
ve bu arada Mtrdlie kar da belirgin bir dlayclk sergiler.
Mutezile ve inn farkl kollaryla olan rekabet Mtrdliin Snn temellerinin net biimde tanmlanmasnda ve bylece ayr bir teolojik kimlik kazanmasnda etkili oldu. Bunun yannda Earlik ile olan teolojik rekabeti de ona
Snnlik iinde zgn bir yer kazandrd. Mvernnehir blgesinde farkl Hanef
hukukular her biri kendi ortamnda dersler veriyor ve Eb Hanfenin yntemi
ve anlayn kendince yaatyordu. Eb Hanfenin katlma, istireye ve farkl
yorumlara izin ve nem veren metodu, keskin ve sistematik bir yaplanmann
olumasn geciktiriyordu. Ayrca ortada ciddi bir tehdit bulunmad iin bir otorite etrafnda bir araya gelmeye ihtiya duyulmuyordu.
Irakta Mutezile ekolnn etkinliini kaybetmeye balamas ile bu blgede
Earlik g kazand. Earnin Mutezileyi terk edip Snnlie gemesi sadece
kiisel bir olay deil tarih ve sosyal bir metafordur. Mutezilenin etkin olduu
corafya hzla Earlemeye balad. Siyas iktidarlarn desteini arkasna alan
Earlik tek bana Snnliin temsilciliini stlenmeye ve bir otorite oluturdu.
Bu srete zellikle baz Ear limlerin sert biimde Eb Hanfeyi sulamalar
ve Mtrd-Hanef ekoln hedef alan eserler kaleme almas, Mtrd evrelerde apolojik giriimlerin gelimesine yol at. Geriye doru bakarak tarih ve bilin
oluturma abasna bal olarak mm Mtrd ve onun eserleri nem kazand.
yle ki, Earlerin kulland sert ve dlayc syleme baz Mtrd kelmclarn
da bavurduu grlmektedir.
Kendilerini Ehl-i Snnetin savunucusu gren Mtrd limler Earlii
Haevlikle sulayp Ehl-i Snnet d bir ekol saydlar. Karlkl olarak dlayc
sulamalarn ne zamandan itibaren terk edilmeye ve kabullenici bir sylem kullanlmaya balad konusu frak geleneinden izlenmelidir. Ancak buradaki talihsizlik uradadr: Mtrd bilginler, frak gelenei oluturma asndan Earler
kadar istekli olmamlardr. yle ki, elimizdeki frak eserlerine bakldnda neredeyse byk ounluunun Ear limler tarafndan yazld grlr. Dolaysyla bu durum karlk olarak sylemlerin yumuama srecinin aydnlatlmasnda
nemli bir eksiklik oluturmaktadr.
9. OTURUM
517
3. g. Mtrdliin hmali Sorunu

Mtrdnin slm dnce tarihinde ihmal edildii grne itiraz edenler
de vardr. Bu grte olanlar en azndan Hanef evrelerde onun eserlerinin ve grlerinin dikkate alndn ileri srerler. Gerekten de yeni neredilen baz Hanef
kaynaklarda Mtrdden vgyle sz edildii ve onun grlerine sahip kld
grlmektedir. Ancak bizce bu, yine de Mtrdnin ihmal edildii gereini deitirmez. Her eyden nce Mtrdnin grlerini erh eden ya da savunan eserlerin
neden bu kadar uzun sreden sonra yaynland sorusu hl ortadadr. Tm bu eserler bir yana Mtrdnin kendi eserlerinin bile daha yeni gndeme geldii, onun grleri ve eserlerine dair ilm almalarn tarihinin eskiye gitmedii bir gerektir.
Buna karlk lkemizde ve Snn slm Dnyasnda mm Earnin grlerinin yaygn olduu ve Ear kelmclarnn eserlerinin de olduka bol olduu
bir gerektir. yle ki, Earlik nerdeyse tek bana Ehl-i Snnetin temsilciliini
yrtmektedir. Her ne kadar Ehl-i Snnetin iki byk imam olduu syleniyorsa
da fiilen Earnin Snn topluluklarn anlayn belirledii gzlemlenmektedir.
ada din sylemin yaps ve temel teolojik konulardaki grleri incelendiinde bu gerek anlalacaktr. Son zamanlarda bir aray gndeme geldiyse bu, din
dncede yenilenmeye duyulan ihtiyacn zorlamasnn bir sonucudur. Nitekim
lkemizde bir sredir Ear kelm anlaynn eletirel bir yaklamla ele alnd
ve Mtrdye olan ilginin arttn gzlemlediimiz yaadmz srecin de bununla ezamanl biimde gelitii grlr.
Mtrdliin teolojik yapsn inceleyen aratrmaclar, onun Earlik kadar
1411
etkin olamaynn nedenlerini aratrrken baz noktalar zerinde dururlar. Bunlarn banda Mtrdliin Earlik kadar siyas iktidarlar tarafndan desteklenmemi olmas gelir. Trklerin Mslman olmas slm Dnyasndaki dengeleri
deitirmitir. nce Emev-Arap iktidarna kar dier mevl unsurlarla birlikte
hareket eden Trkler ksa zamanda siyas ve asker adan stnl ele geirdiler.
Abbaslerin son dnemlerine doru ortaya kan slm devletikleri dneminden
sonra da byk imparatorluklar kurdular. zellikle Seluklu dnemi Snnliin
glenmesi asndan nem tar. i-Btn frkalara kar Ehl-i Snnet inanlarn
savunmak ve yaymak amacyla kurulan Nizmiye Medresesi, Earliin de glenmesinin en byk nedenlerindendir. Bu kurumda yetien limler slm Dnyasnn
deiik blgelerine giderek Snn-Ear teolojinin yaygnlamasn ve kurumsallamasn salamlardr. ktidar ile Earlik arasndaki bu byk dayanma
Snnliin temsilcisi olma yolunda ona ok byk bir stnlk kazandrmtr.
1411 kr zen, Mtrid md., DA, XXVIII, 147, 148.
518
MM MTRD ve MTRDLK
Earlik, etkinliini yitirmi eski mezheplerin yannda yaayan mezheplerle

de mcadele etmitir. Asl gcn de i-Btn frkalara kar verdii mcadeleyle elde etmitir. Ancak burada Earlik asndan byk bir paradoks vardr.
nk Earlik, kar kt ilikle benzer teolojik ilkeleri paylar. Sufilie
belirgin biimde yer veren Earlik, zellikle Gazzlnin gerekletirdii ilimlerin yeniden yaplandrmas projesinde grld zere, btn din anlaynn
nasslar te`vl etme yntemine sahip kar. Bir taraftan nass karsnda edilgenlik
ifade eden imsk, teslim, keff gibi tutumlar verken dier yandan da nasslarn
ar yorumlanmasnn bir rnei olan mistik gizemcilie sahip kar. lhama bilgi
edinme yntemi olarak en stn deeri verir. Oysa Mtrdnin yaklamnda
sfilik kendine o kadar da rahat yer bulamaz. Bu durum, Mtrdlie, yneticilerin de kukuyla bakt eletirel bir nitelik kazandrm olmaldr. Dier yandan
Mtrdnin eserlerinde Ehl-i Snnet savunmas, Ear metinlerdeki kadar ak
ve arzulu biimde yaplmaz. Bu da bir lde onun kenarda braklmasna neden
olmutur.
Burada yine de son kertede siyas ve toplumsal etkenlerin bir bileimiyle kar karya kalyoruz. Earlik, eliki ve tutarszlk iine dme pahasna ilie kar mcadele verirken mistik akmlar Snnlie kazandracak
kaplar da ak tutmay baarmtr. Mtrd setii teolojik yntem gerei gncel teolojik akmlarla ve blgesinde yaygn inanlarla ilgilenmitir.
Onun eserinde gncelin teolojisini kurmaya ynelik bir giriim gzlemlenebilir. Hatt belki de bu yzden eserinde immet-hilfet konusuna deinmemitir. Bazlarna gre bu blm yazmaya mr yetmemitir. Ama dier
yandan diyanet-siyset ayrm yapan bir kelmcnn inan konusu olarak
grmedii bir meseleyi inan balamnda ele almam olmas onun asndan tutarldr.
Ear kelm metinlerinde ise bir belgesel havas gze arpar. Gemite
yaam ancak etkinliini yitirmi mezheplere de yer verilir, onlarn grleri
anlatlr. Bu yaklam tarihi kendine mal etmeye alan bir bakn rndr.
ktidarlar tarafndan da desteklenen Ear bak as tarihte ortaya km tm
inanlar sayarak aslnda onlar tarafndan arptlan hakikati sahiplendiini
ilan etmi olmaktadr. Bu yzden mezhepler tarihi yazcl konusunda Ear
kelmclar dierlerinden daha istekli ve yaratcdr. stelik bu tarih yazcl
gelenei bugn bile oumuzun gemii incelerken bavurduu temel referanslar oluturur.
9. OTURUM
519
4. Kltrel Tahakkm Sorunu

slm dini yayld corafyada kltrleri yok etmek ve bastrmak gibi bir
ama gtmedi. Mslmanlar da kltrel ve din farkllktan rahatsz olmadlar.
Bunu giderilmesi gereken bir sorun olarak alglamadlar. Elbette slm retisinde ve Hz. Peygamberin uygulamasnda Mslmanlar yaylmacla tevik eden
bir mesaj vardr. Ancak bu mesaj, tektipletirmeyi iermez. Mslmanlar hkm
srdkleri yerlerdeki farkl inan ve yaam biimlerinin varln, adaletlerinin bir
gerei ve gstergesi olarak grdler ve korudular.
slm yayld corafyaya kendi rengini verdii kadar eitli kltrlerin
renklerinden de bnyesine kabul etmitir. u halde slmlama ad verilen sre,
din ve metafizik olarak slm kabul etmenin yannda kltrel olarak da farkl bir
sentez oluturmay ifade eder. Zir her eyden nce slm dini, insanlara bu genilii tanmaktadr. Mslmanlar slm dinine mensubiyetin llerini ortaya koymulardr. nan esaslar inanlmas zorunlu olan ilkelerdir. Bunlara inandktan
sonra bir kimsenin hayatn tmyle ters yz etmesi gerekmez. slmn duyarl
olduu konularda bir uzla salandktan sonra pekl yeni Mslmanlk versiyonlar mmkndr. Ancak bu farkllama teolojik deil sosyolojiktir. Bu nedenle
de sosyolojik adan aratrlmaldr.
slm dini belirli bir kltre dierlerinin nnde stnlk salamak amacyla
gelmedi. Kltrler aras ilikiler insanlarn serbest dnya ileri arasnda yer alr.
Dolaysyla slm dinini belirli bir kltr ebedletirecek tarzda yorumlamak kadar onun mesajna ters bir yaklam olamaz. Dorusu asabiyete dayal bir mcadele olarak niteleyebileceimiz bir stnlk taknts slm dininin yerletirmeye
alt deer odakl erdeme ve adalete dayal bir insan ve toplum anlayna zarar vermitir. Gemite klasik dnem eserlerine kadar szabilmeyi baarm olan
bu tr asabiyet sylemleri Hz. Peygambere nispet edilebilmitir. Arap kavminin
dierlerine stnln teolojik olarak vurgulayan rivyetler Mslman milletler
arasndaki ilikileri srekli bask ve gerilim altnda tutmutur, bugn de tutmaya
devam etmektedir.
slm ncesinde olduka kaba ve alen biimde yaplan stnlk mcadelesi,
slmdan sonra din kavram ve aklamalar zerinde yaplmakta, Mslmanlar
arasnda ortak bir akln ve vicdann olumasn nlemektedir. Gemite alen ve
kaba biimde srdrlen asabiyet mcadelesi, bu kez daha donanml farkl bir
srmyle/versiyonuyla karmza kmaktadr. Mslmanlarn peygambere olan
dknln ve gelenee olan saygsn arkasna alan bu anlay, din grnmler
altnda asabiyet ve rklk politikas yapmakta ve bizlerden ona boyun ememizi
520
MM MTRD ve MTRDLK
istemektedir. Teolojik ve toplumsal adan sorunlarla dolu bu manevray ve kurnazl aa karacak, onun anlaylarmz zerindeki zararlarn tanmlayacak
ve alternatif bir yaklamn temellerini atacak bir teolojiye ihtiyacmz vardr.
Kltrel asabiyet eilimlerinin ilimlere ve ilim anlaylarna da yansd grlmektedir. Burada konumuzla snrl tutacak olursak unu belirtmemiz gerekir:
Din ilimlerdeki farkl metodolojik ynelimlerin ardndaki eler incelendiinde,
kltrel elerin de nemli lde rol oynad grlecektir. Ear-afi geleneinin nass anlaynda Arap-merkezli bir kltr anlaynn yansmalarn okumak
1412
mmkndr.
zellikle mm finin ortaya koyduu snnet merkezli nass
anlaynda bu husus etkindir. Snneti yeniden tanmlayan fi, sonraki kuaklarn uygulamalarn snnetin kapsamndan karm, snnetin nass olarak etkinliini artrm ve ona dogmatik bir anlam vermitir. finin geleneksel snn din
anlaynn oluumundaki etkisi zerinde almalar yaplm ve onun metodolo1413
jisi farkl alardan ele alnmtr.
Dier yandan bu nass ve ilim anlayna kar alternatif araylar da eksik
olmad. Mslmanlar tarih boyunca slmn mesajyla ve toplumsal hedefleriyle
asla uyumayan bu trden asabiyet eilimlerinin ilim, dnce ve siyaset alanlarndaki tezahrlerine kar koydular ve buradaki arlklar dengelemeye altlar. Snnlik iinde de bu dengeleme abalarna rastlamak mmkndr. te Eb
Hanfe ile balayan ve mm Mtrd tarafndan kelm alannda daha da sistemletirilmeye allan anlayn ardndaki kltrel niyet aratrldnda, bizce
slmn Arap-merkezli kltr anlay tarafndan tketilmesine itiraz eden, bunu
yanl bulan slmn getirdii hakikatin dier tm milletler iin de geerli olduuna yrekten inanan bir anlay bulunacaktr. Bu balamda farkl din anlaylar
arasndaki ekimenin temelinde politik amalarn yattn fark etmek nemli olmakla birlikte, bu rekabetin baz spesifik alanlarda da yrdn tahmin etmek
zor deildir. Buna gre her kesim kendi gelitirdii nass anlay zerinden din
hakikati sahiplenme mcadelesi verdi ya da en azndan kart sylemlerin etkisini
hafifletme abas iinde oldu.
Peygamberin snnetinin dier kltrleri bask altnda tutacak ve onlar tmyle iinde eritecek biimde geniletildii bir nass anlayna kar itiraz, nce
1412 Dil ile kltr arasnda byk bir ba vardr. mm finin Arapa hakkndaki grleri iin
bkz. er-Risle, s. 46; Trke eviri ve karlatrma iin u esere baklabilir. Muhammed bin
dris e-fi, er-Risle, ev. Abdlkadir ener - brahim Saram, Trkiye Diyanet Vakf
Yaynlar, s Ankara 1996, s. 27, 28.
1413 Mehmet Paac, finin Metodolojisinde znenin Rol: Hermeneutik Bir Eletiri, Snn
Paradigmann Oluumunda finin Rol iinde, s. 179.
9. OTURUM
521
Eb Hanfe tarafndan yntemletirilmeye alld. Elbette bu konu tarih boyunca

olduu gibi gnmzde de olduka hassas ve bir o kadar da yanl anlamalara
ak bir problem alandr. Ancak slmn mesajnn arptmalardan uzak biimde
yeniden anlalmas ve yanl tarih anlaylarn tasfiye edilmesi de elzemdir. Gelenek ve bu arada snnet yorumlar, slmn retisini doru yanstt lde grevini ifa etmi olur. Aksi halde nassn yerine ikame edilmeye allan arpk bir
1414
gelenek ve snnet anlay, byk bir problem olmaya devam edecektir. Mslmanlarn zihninde yer alan peygamber anlayn koruyan, korurken onu tashih
de eden bir ilim anlayna duyulan ihtiya, yle grnyor ki, sadece bizim deil
tarih boyunca da yaam Mslman kuaklarn ana gndemi olmutur.
Burada dikkat edilmesi gereken dier bir sorun daha vardr. O da asabi1415
yetin farkl bir versiyonu olan ublik tehlikesidir. Arap slmna kar bir
mevl slmnn teolojik imknlarn aramak zm bulmak deil, sorunu derinletirmektir. lkemizde Mtrdlik zerine yazlan baz almalarda bir
Trk slmnn teolojik temellerini oluturma ve bunu Mtrdlie dayandrma
ynnde yaklamlar gzlemlenmektedir. Trkiyede egemen olan din anlaynn sorunlarn zel bir balamda zmlemeye balamak pekl mmkn ve
merdur. Ancak politik gerekelerle zel bir slm yorumu ortaya koymak ve
bunu baka Mslman milletlerinin slm anlaylarna kar bir alternatif olarak
yerletirmeye almak hi de doru deildir. Bu yaklam, teolojik adan kabul
edilemez olmasnn yannda sosyal, tarih ve hatta politik alardan da yanllklarla doludur. Her eyden nce pratik adan bakldnda gittike kreselleen ve
kk bir kye dnm bulunan gnmz dnyamzda, ie dnk politikalarn
geerlilik ans yoktur. Bir lkenin, kendini, ait olduu kltrel ve politik btnden ayrarak bir kenara koymas sorunlarn tek bana stelik tekiletirme yntemiyle zmesi artk hi mmkn deildir. slm anlay asndan onlarda doru olup da bizde yanl olan eyler, ya da tersi onlarda yanl olup da bizde doru
1414 slm geleneinde nass anlaynn hangi evrelerden getii ve ne gibi anlam deiimlerine
urad henz yeni ele alnmaktadr. lk Mslman kuaklarn daha dengeli ve gereki nass
anlaynn ortadan kalkarak yaanan ve yaanacak olan her eyin hkmn ieren dogmatik
bir nass anlaynn temellerinin sistematik tanm iin finin metodolojisine baklabilir. O
nl eseri Rislesinde, Mslmanlarn karlaacaklar her meselede Allahn kitabnda mutlaka bir delil bulunduu grn hareket noktas saymtr. Snnetin otoritesini ykseltmesi
ve kapsam alann geniletmesi de bu yaklamn bir sonucudur. Bu konuda eletirel bir yaklam iin bkz. M. Hayri Krbaolu, er-Rislenin ekil ve Muhtev Asndan Eletirisi,
Snn Paradigmann Oluumunda finin Rol iinde, s. 217 vd.
1415 slm tarihinde ubiyye hareketi ve ubiyyenin siyas, sosyal ve kltrel alardan deerlendirmesi iin bkz. Mustafa Kll, Arap Edebiyatnda ubiyye, stanbul 1992, s. 71 vd.
522
MM MTRD ve MTRDLK
olan eyler ekonomi, politika ve kltr gibi alanlarda sz konusu olabilir. Din
alannda her Mslmann topyekn ve btnlk bir anlay iinde duymaya ve
dnmeye gayret etmesi gerekir. Ancak din dnce alannda gittike btnletiren, tm Mslman milletlerin yararn gzeten kuatc ve lml yaklamlarn
glendirilmesinden yanayz.
Bu balamda Mtrdlii amacndan uzaklatrmaktan saknmaldr. zel
bir slm anlay kurma havas vererek onun bize sunaca imknlar tketmek
yerine, genel olarak din anlaymz yeniden yaplandrmada ayaklar yere basan ilm almalar yapmak gerekir. yle grlyor ki, Mtrdlik konusunda
henz iin bandayz ve yaplacak daha ok i vardr. mm Mtrdnin iki
mehur eserinden Kitbt-Tevhdin yetkin bir evirisinin yakn zaman nce,
Tevltn da henz yaymlanm olmas dndrc olmasnn yannda olduka sevindiricidir. Mtrdlik zerine yaplacak neirler ve modern incelemelerle konu hakknda salam bir anlay oluacaktr. O zaman Mtrd kelm
anlaynn, ondan beklediklerimizi bizlere sunup sunamayaca da akla
kavumu olacaktr. Sonu her ne olursa olsun bizce din dnce nemli kazanmlar elde edecektir. Her eyden nce slm dnce geleneinde tek bir anlayn egemen olmadn aksine Snnlik iinde bile farkl ve zengin teolojik
okuma biimlerinin bulunduunu fark etmek, yeni almlar iin bir birikim ve
zgven oluturacaktr.
Kaynaklar
Atay, Hseyin (haz.) Tabsratul-Edille f Uslid-Dn, Ebl-Mun enNesef, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara 1993.
Evkuran, Mehmet, Snn Paradigmay Anlamak-Bir Ekoln Politik ve Teolojik Yaplanmas, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2003.
Gusdorf, Georges, nsan ve Tanr, ev. Zeki zcan, Alfa Yaynlar, stanbul,
2000. Ibl,
nyetullah, Eb Hanfe el-Mtekellim, 2. Bask, Kahire, 1987.
mamolu, M. Ragp, mm Eb Mansr el-Mtrd ve Te`vltulKurndaki Tefsir Metodu, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1991.
Kll, Mustafa, Arap Edebiyatnda ubiyye, aret Yaynlar, stanbul,
1992.
9. OTURUM
523
Kurt, Hasan, Orta Asyann slmlama Sreci (Buhar rnei), Fecr Yaynlar, Ankara, 1998.
Kutlu, Snmez (hazrlayan), mm Mtrd ve Mtrdlik- Tarih Arkaplan,
Hayat, Eserleri, Fikirleri ve Mtrdlik Mezhebi (Seki), Kitabiyt Yaynlar,
Ankara 2003.
Mtrd, Eb Mansr, Te`vltul-Kurn, yayna haz.: Bekir Topalolu,
I-XIII, Mizan Yaynevi, stanbul, 2005.
Mtrd, Eb Mansr, Kitbt-Tevhd Tercmesi, ter. Bekir Topalolu,
SAM yay., stanbul 2002.
Eb Mansr Semerkand Mtrd, Yay. Ahmet Hulusi Kker, Erciyes niversitesi Gevher Nesibe Tp Tarihi Enstits, Kayseri, 1986.
zen, kr, Mtrd md., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi,
(DA) XXVIII, Ankara 2003.
erif, M. M. (Editr), slm Dncesi Tarihi, I-IV, Trke Basknn Editr:
Mustafa Armaan, nsan Yaynlar, stanbul, 1990.
ahin, Hasan, Mtrdye Gre Din, Kayseri, 1987.
Taftazn, Kelm lmi ve slm Akidi, erhul-Akid, 3. Bask, Haz. Sleyman Uluda, Dergh Yaynlar, stanbul, 1991.
Yavuz, Yusuf evki, Mtrdiyye md., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, (DA) XXVIII, Ankara 2003.
Yeprem, M. Saim, rade Hrriyeti ve mm Mtrd, amil Yaynevi,
stanbul, 1980.
524
MM MTRD ve MTRDLK
30. TEBL
MTRD ve SYASET :
HLFETN KUREYL MESELES
Do. Dr. kr zen
TDV. slm Aratrmalar Merkezi (SAM)
mm Mtrd (. 333/944) iktidarn oluumu, siyaset ve g ilikileri, devlet bakanlnda aranan nitelikler, bu niteliklerin din bakmdan ifade ettii anlam, hkmdar-ulem ilikileri gibi nemli konular zerinde iml-i fikir etmi
olan byk bir limdir. Mtrd, slm siyaset teorisinde geni yank bulan ve
gnmze kadar da canlln muhafaza eden hilfetin Kureylii meselesini
etraflca tahlile tabi tutarak bu hususun din bir gereklilik olmayp slmn ilk
dnemlerindeki sosyo-kltrel ve politik artlar asndan bir zorunluluk olduu
tezini ileri srmtr. Oysa Ebl-Mun en-Nesefnin (. 508/1115) de belirttii
zere gerek Mvernnehirli Ehl-i Snnet kelmclar ve gerekse Earler, halifelerin Kureyli olmalar gerektiini ifade eden hadisi Kureyin tayini konusunda
salt bir din kural olarak grmlerdir. te yandan Mtrdnin devrinin siyaset
ve devlet adamlaryla ilikilerinin iyi olmadn gsteren baz szleri ve bu balamda hakknda anlatlan menkbeler bulunmaktadr.
Biz bu almada Mtrdnin hilfetin Kureylii hakkndaki deerlendirmesini analiz ederek bu alanda at rn sonraki dnemlerde hilfetin Arap
olmayan milletlerde de temsil edilmesi noktasnda muhtemel etkileri zerinde duracaz. Ancak Mtrdnin halifenin Kureyli olma art ile ilgili dncelerine
gemeden nce onun genel siyaset anlay zerine kaynaklarn verdikleri snrl
mlumt erevesinde baz tespitlerde bulunmaya alacaz.
I. Mtrdnin Genel Siyaset Anlay

Mtrdnin Te`vltl-Kurn adl eserindeki aklamalarna, klasik kaynaklarda kendisinin gnmzde mevcudiyeti bilinmeyen eserlerinden aktarlan metinlere, siyas nitelikli baz anekdotlara ve zellikle Nesefnin Tabsratl-edillede
aktard uzun saylabilecek bir pasaja dayanlarak onun hlihazrda pek bilinmeyen
siyas anlay ve slm siyaset teorisi alanna katks ortaya konulmaya allacaktr. Mtrdnin devlet bakanl ile ilgili szleri u snfta deerlendirilebilir.
9. OTURUM
525
A. Gemi Milletlerin Tarih Tecrbeleri Hakkndaki Yorumlar

Mtrd gemi milletlerin ve zellikle Yahudilerin trih tecrbeleriyle ilgili
yorumlar yaparken onlarn siyaset anlaylar hakknda bir tarihi gzyle deerlen1416
dirmelerde bulanmaktadr. Bakara sresinde anlatlan Tlt kssasnn tefsirinde
Mtrd nce bize u tarih bilgileri aktarr: sriloullarnn kfirleri mminlerini
bask altna alm; kimilerini ldrm, kimilerini esir alp diyarlarndan ve oullarndan uzaklatrmlard. Bu ekilde dmanlarna kar savaacaklar bir krallar
(melik) bulunmakszn bir zaman gemiti. Hz. Msnn kardei Hrn b. mrn
neslinden olan peygamberlerine Bize bir kral gnder, Allah yolunda (dmanmzla) savaalm dediler. Kssada aktarlan bu son cmlenin delletinden hareketle
Peygamberler (s.a.v.) cihad ve sava kendi balarna stlenmezlerdi; bu ii stlenenler krallard (mlk). Krallar ise din ve hiret iinde nebiler ve resllerin tedbirine
1417
bavururlard diyen Mtrd o dnemdeki din ve siyaset ayrmn u szleriyle
daha da belirginletirmektedir: Siyaset ii krallarn elinde, diyanet ileri peygamberlerin (a.s.) ellerinde idi. te bu ekilde diyanet ileri onu yrtenlerde, hkmrnlk
1418
ve siyaset ii halk iinde saygnlklar kabul gren belli bir toplulukta idi.
Mtrd, sriloullarnn kral istei zerine Tltun gnderilmesine onlardan bazlarnn itirazlarna ise u yorumu getirir: sriloullarndan bir grup, bir
kimsenin mlk (krall) hak etmesi ve kendisine yetki (velyet) verilmesinin
ancak ya babalardan verset yahut zenginlik yoluyla mmkn olduunu dnyorlard. Allah onlara tercih yetkisinin kendilerine ait bir hak olmadn belirterek mlk sebebinin sadece zikrettikleri hususlardan ibaret olmadn, aksine
zikrettikleri sebepler dnda bilgi ve kuvvet stnl gibi sebeplerle Allahn
dilediini buna seeceini beyan etmi ve onlara mlkn ilim ve kuvvet stnl1419
ne muhta olduu (fikrini) yerletirmitir.
B. Mevcut Durumun (Statko) Tasviri

1. mm-Melik Kavramlar
mm Mtrd, dnyev otoriteyi ifade iin mlk (hkmrnlk) ve bu
otoriteye sahip olan ifade iin de melik (hkmdar, kral, padiah) tabirini
1416 el-Bakara 2/246.
1417 Eb Mansr Muhammed b. Muhammed el-Mtrd es-Semerkand, Te`vltl-Kurn (nr.
Bekir Topalolu v.dr.), stanbul 2005-, II, 137.
1418 Ebl-Mun Meymn b. Muhammed en-Nesef, Tabsratl-edille (nr. Claude Salam),
Dmak 1993, II, 829.
1419 Te`vlt, II, 138.
526
MM MTRD ve MTRDLK
1420
kullanr. Mlk kendisi sayesinde ilerin uygulamaya geirildii g diye

tanmlayan Mtrd mlkn velyet ve sultan (otorite) anlamna geldiini;
sultan velyetine sahip olmann ise tegallb (istedii gibi tasarrufta bulunma)
1421
velyetine sahip olmay gerektirmediini belirtir. Meliki ise memleketinde
emir ve sz geerli olan diye tanmlayarak mlkn rabet edilen bir ey ol1422
duunu kaydeder. Ona gre mlk lezzet alnan ve nefsin hevsna hitap eden
1423
nsanlarn kalplerinde szlerinin geerlilii ve halkn onlara bobir eydir.
yun eii dolaysyla Nemrd, Firavun ve d gibi kimseler melikler ve yeryz
1424
sultanlar olarak anlrlar.
Mtrd referanslarnda mlk ile Mslmanlarn din ve siys lideri anlamndaki imm (halife) arasn ayrt etmeye zen gsterir. O genel manada
hkmdar ve krallara referansta bulunurken ounlukla melik kelimesinin oulu
olan mlk, mlkul-arz (yeryz krallar) ve bazen de mlkd-dnya
(dnya krallar) tabirlerini kullanr ve Allahn hi kimseye btn dnyann hkmranln vermediini belirterek ayn dnemde bir ok melik bulunduuna
1425
dikkat eker (Yekn f vaktin vhidin mlkun). Mslmanlarn siys lide1426
1427
(immet) yahut halife
(hilfet)
rini ifade iinse e anlaml olarak imm
tabirini kullanr.
1420 Te`vlt Ehlis-snne (nr. Ftma Ysuf el-Hyem), Beyrut 2004, V, 350 (Dier yerlerde
Te`vltn stanbul basks kaynak gsterildii halde stanbul basksnda bu ksm henz yaymlanmad iin burada ve birka yerde Beyrut basks referans gsterilmitir).
1421 Te`vlt, II, 278.
1422 Te`vlt, V, 309.
1423 Te`vlt, XII, 251.
1424 Te`vlt, V, 14.
1425 Te`vlt, VII, 365.
1426 Te`vlt, IV, 203, 209, 212, 214, 233, 254-255, 257; VI, 222, 266, 254337, 384, 385, 390, 392,
441, 447, 448; XIII, 386. Hz. Peygamberden sonraki devlet bakanlar iin el-EimmetrRidn (Doru yoldaki mmlar) ve eimmetl-hd tabirlerini kullanr. Bk. VI, 335, 447.
ll-emr tabirini aklarken rnek olarak srasyla Hz. Eb Bekir, Hz. mer, Hz. Osmn
ve Hz. Aliyi zikreder. Bk. a.g.e., III, 356; kr. I, 7, 373; III, 52, 118, 238, 405; IV, 165,
222. Eimme tabirini reisler, bykler ve ileri gelenler gibi genel manada halkn nderleri
anlamnda kulland da grlmektedir. Bk. a.g.e., V, 198; VII, 54-55. te yandan EblKsm el-Belh el-Kbnin (. 319/931) iliki iinde bulunduu mmlar zalim olarak nitelemektedir. Bk. Mtrd, Kitbt-Tevhd (nr. Bekir Topalolu v.dr.), Ankara 2003, s. 559.
Kbnin Smnlerin Horasan valisi (Ykt bu pozisyonu immet olarak zikretmektedir)
Ahmed b. Sehl b. Him el-Mervezye vezirlik yapt bilinmektedir. Bk. Ykt el-Hamev,
Muceml-deb, Beyrut 1991, I, 379-380; Salhaddin Halil b. Aybek es-Safed, el-Vf bilvefeyt (Sven Dedering ), Wiesbaden 1982, VI, 253.
1427 Mtrd, Te`vlt, IV, 10, 257-259, 363; VI, 225, 226, 288, 384, 391, 441.
9. OTURUM
527
Mutezilenin bir kimse mstahak olmadan Allah ona mlk (krallk) vermez
1428
anlayna kar kan Mtrdnin Allahn mlk kfir de dahil olmak ze1429
re dilediine verebileceini ifade etmesinden onun mlk ile dnyada hkm
sren hkmdarlar kastederken imamda aranan artlar ve zelliklere dair aada sylediklerinden de anlalmaktadr ki, imm ile Mslmanlar iin olmas
gereken din ve siys lideri kast etmektedir. Halife dndaki Mslman hkmdarlar iin sultan tabirini tercih etmekte, ancak sultan kelimesini melik ile ayn
1430
anlamda kulland da grlmektedir. Mtrdnin bu adlandrma titizlii Hz.
1431
Peygamberden (s.a.v.) hilfetin meliklie dneceine dair nakledilen hadisle
ilikilendirilebilecei gibi merkez Badat Abbs hilfeti ile bu ynetime bir tr
bal beyliklerin ortaya k ile de ilikilendirilebilir. Nitekim Hicr VI. asrda
yaam olan hemehrisi Nizm-i Arz-i Semerkand, meliki (padiah) immn,
1432
imm peygamberin ve peygamberi de Allahn nibi olarak grmektedir.
2. Meliklerin Hal ve Tavrlar

Mtrd, hkmdar istiresi zerinden Allahn baz fiillerini aklarken
kimi zaman bunlar zihne yaklatrmak ve kimi zaman da statkoyu tenkit iin
1433
meliklerin zelliklerine deinir. Mesel yeryz melikleri taht (ar) edinirler ;
1428 Te`vlt, VII, 365. Bu mesele Ehl-i Snnet ve Mutezile arasnda er problemi erevesinde
ele alnmtr. Ehl-i Snnet er dahil her eyin Allahn takdir ve iradesiyle gerekletiini ifade
ederken, Mutezile errin Allah tarafndan takdir ve irade edilmediini savunur. Bu bakmdan
Mutezileye gre Allah mlk ancak dostlarna verir ve dmanlarndan ekip alr; zorbalar
elde ettikleri mlke ve kfirler ulatklar geni imknlara Allahn takdiri ve tedbiri sayesinde ulamazlar. Mtrd yetlerden hareketle bu anlayn temelsiz olduunu ortaya koymaktadr (Te`vlt, II, 280-281; VII, 365; VIII, 381). Bu konudaki tartmalar iin ayrca bk. Cesss,
Ahkml-Kurn, II, 170, 288; Fahreddin er-Rz, Mefthul-gayb, VIII, 6. Cesss emretme,
yasaklama, siyaset ve insanlarn ilerini idare etme yetkisi olarak tanmlad mlk Allahn
kfirlere ve sapklara vermesinin ciz olmadn savunarak Mutezile ile ayn gr paylar.
1429 Te`vlt, II, 277.
1430 Te`vlt, IX, 193. Sultan tabirini baz menkbelerde getii zere ehrin valisi anlamnda kulland da grlmektedir. Ayrca kr. a.g.e., IV, 233, 265.
1431 Eb Dvd, Snnet, 8; Tirmiz, Fiten, 48.
1432 Nizm-i Arz-i Semerkand, Kitb ehr Makle: Erbau Maklt (ter. Muhammed b.
Tvt), Rabat 1982, s. 40-41. Hilfetin otuz yl olduu ve sonrasnda meliklie dneceini
ifade eden bir hadis dolaysyla halife-melik ayrm birok slm limi tarafndan dile getirilen
bir husustur. Mesel bn Hibbn (. 354/965) gerekte halife olmayp melik olanlara zorunluluktan halife denebileceini ifade eder. Bk. Eb Htim Muhammed b. Hibbn el-Bst, Sahhu
bn Hibbn (nr. uayb el-Arnat), Beyrut 1993, XV, 36-41.
1433 Te`vlt, VI, 41; VII, 133.
528
MM MTRD ve MTRDLK
1434
1435
zerlerine altn bilezikler, ta vs. takarlar ; hcibler ve bekiler tutarlar ; kendilerine sadece yakn evresi (havs ve mukarrebn) hizmet eder ve uzak evresi
1436
ise krallarn yaknlarna hizmet eder. Bakalarnn ihtiya ve taleplerini kendilerine ancak zel adamlar arz eder; onlarla nc ahslara arasnda, kendileri
1437
katnda eref ve mevki sahibi olanlar araclk ederler.
Krallar riyelerine bir mesaj iletmek istediklerinde alt tabakaya hitap etmeye
tenezzl etmedikleri iin ama szn dorudan muhataplar olmad halde det
olarak kendilerinin akl, fazilet ve mevkii bakmndan takdir ettikleri soylu ve ileri
gelenlere ve hitaplarna kulak verip szlerine byk sayg duyan yakn adamlarna hitap eder gzkrler ve bu yolla raiyenin ve memleketlerindeki btn insan1438
larn buna itirak etmelerini arzularlar. Bir ey yaplmasn istediklerinde bir
1439
tek kiiye hitap ediyor olsalar da yle yapn eklinde oul kip kullanrlar.
Yaplan iler grnte her ne kadar meliklere nispet edilerek onlarn bu ileri
stlendikleri ifade edilse de bu hakk anlamda olmayp kinyeli bir kullanmdr.
Mesel, Fln ehir flnn elindedir, Fln i flnn elindedir gibi ifadelerde
1440
onun g ve kudreti kastedilir.
Mtrd meliklerin birbirleriyle ilikilerine dair de baz tespitlerde bulunur. Meliklerin birbirlerinin ilerinden haberdar olma ve hallerini renme
1441
detlerine dikkat eken Mtrd
onlarn kabul ya da reddedeceklerini bil1442
meksizin birbirlerine hediyeler ve mektuplar gnderdiklerini,
gnderilen
elilere ho olmayan kt bir karlama yapmadklarn, aksine aralarnda
dmanlk bulunsa bile elilere sayg gsterme ve ikramda bulunmann bir
1443
det olduunu ifade eder.
Ona gre her ne kadar krallar elileri ve hedi1444
yeleri ancak kendi menfaatleri ve ihtiyalar iin gnderirlerse de
elilere
ve ileri gelen adamlara sayg gstermek halkn yaratlndan gelen bir eydir; bu bakmdan aralarnda dmanlk zuhur eden melikler bile elilere iyi
1445
davranrlar.
1434
1435
1436
1437
1438
1439
1440
1441
1442
1443
1444
1445
Te`vlt, XIII, 259.

Te`vlt, XII, 234.
Te`vlt, VI, 42.
Te`vlt, VI, 422.
Te`vlt, II, 321; III, 291, 296-297; IV, 247; VII, 230; VIII, 249, 264.
Te`vlt, X, 62.
Te`vlt, XII, 370.
Te`vlt, X, 373.
Te`vlt, IV, 114.
Te`vlt, VI, 13.
Te`vlt, XIII, 283.
Te`vlt, VI, 340.
9. OTURUM
529
3. Melik-Riye likisi
Hkmranlk iin halkn ve maiyetin nemine vurgu yapan Mtrdye gre
meliklerin mlk ve saltanat halkla mmkn olduu iin halkn yok oluu meliklerin
1446
saltanatlarnn eksilmesi yahut zayflamasna sebep olur. Melikin yakn adamlar
(havs) kendisine isyan edip yz evirdiklerinde melik bundan zarar grr ve zille1447
te der. Kendilerinin ayakta kalmalar maiyetleri ve hizmetkrlaryla mmkn
olduu ve onlardan bir ok yarar saladklar iin maiyetlerinin ve hizmetkrlarnn
1448
balarna gelen musibetler krallarn gcne gider. Bu bakmdan Mtrdye gre
bir kavme reislik ve nderlik yapan her kral ya da emrin kendi raiyesini ve maiyetindekileri tehlikelerden ve onlar fesda srkleyecek eylerden koruyup kollama1449
s, onlarn hallerini ve ihtiyalarn soruturmas grevidir.
Mtrd hkmdar-halk arasndaki baz terift kurallarndan da sz eder.
Onun anlatmna gre insanlar bir melikin huzuruna girdiinde sayg, hrmet ve
1450
korkularndan dolay ellerini ve kollarn yanlarna bititirirler. Yine sayg ve
hrmetlerinden dolay herkes, kendileri sormadka meliklere her konuyu ve ha1451
beri iletmeye cesaret edemezler. Bir kimse bir yaknnn hkmdar tarafndan
takdir edilmesini istediinde ayet hkmdar onun stn zelliklerini ve yapt
iyi ileri bilmezse onun bu zelliklerini ve yaptklarn anlatr; ancak hkmdar o
1452
kiinin durumunu bilirse onu vmeye kalkamaz.
Mtrdnin tespitlerine gre halkla ilikilerinde arada mbeyinciler istihdm
(ihticb) eden hkmdarlar, detleri zere yakn evrelerine aldklar kiilerle aracsz grrler; aradan mabeyinciyi kaldrmalar bu kiilere yaplan ihsanlarn
1453
en tercihe ayan olandr.
Dnyada iken riye iin meliki grmek ve onunla
bulumak, ne kadar byk ve deerli olurlarsa olsunlar onlara gre dier onur1454
landrma ve ihsanlardan daha muazzam ve daha faziletlidir. Byklere hizmet
edenlerden her biri meliklere hizmet midi beslemez, kendisini onlara hizmete
ehil grmez; bunun yerine kendisini melike yaklatrr midiyle nce hkmdarn
1455
yaknnda bulunan alt mevkiideki hizmetkrlara hizmetle megul olurlar.
1446
1447
1448
1449
1450
1451
1452
1453
1454
1455
Te`vlt, XIV, 268.

Te`vlt, XI, 337.
Te`vlt, XIV, 363.
Te`vlt, X, 369-370, 372.
Te`vlt, XI, 36.
Te`vlt, X, 374.
Te`vlt, Beyrut 2004, V, 327.
Te`vlt, X, 424.
Te`vlt, VII, 31; Beyrut 2004, V, 268.
MM MTRD ve MTRDLK
530
Bir kimse meliklerden birine zulmetse o kral intikam almaya muktedir oldu1456
u en ksa zamanda ondan intikamn alr. Bir kimse meliklerden birine emir
ve yasanda muhalefet etse bundan dolay melik onu cezalandrr. nk buna
kdirdir. Eer cezalandrmazsa bu melikin, o kimsenin emre muhalefetine rz
1457
gsterdiine dellet eder. Bununla birlikte hileler ve eitli yollarla onlarn ce1458
zalarndan kanmak mmkndr.
4. Meliklere tat
Mtrd, melik olsun imm olsun hkmdarlara itat ve bu itatin ekil ve
meruiyet artlar hakknda da bir ksm aklamalarda bulunur. Ona gre itat
emre uymak demektir ve bir bakasnn emriyle amel eden kimse ona itat etmi
demektir. Allah mmin olan ll-emre itaati emretmitir. Bu da Allahtan ba1459
kasna itat etmenin ciz olduunu gstermektedir. Dolaysyla itatin ibadet
gibi alglanmas yanltr. Bakasna itat etme itatte Allaha irk koma anlamna gelmez. tat emir zerine bir fiili yapmay gerektirir, bunun dnda baka bir
1460
ey gerektirmez.
ll-emr kim olursa olsun ister mfreze komutanlar ister bakalar bir
emir yetkisini stlenen kimse mutlaka o konuda bilgi ve tecrbeye (ilim ve
basar) sahip olmaldr. nk Allah onlara itati emretmitir; bu konuda ilim
ve tecrbesi olmayan birine itati emretmez. Allah hkimlere adaletle hkm
vermelerini; raiyeye ise onlarn verdikleri hkm ve emirlere uymalarn emretmitir. Hz. Peygamber bir hadisinde Ey insanlar banza burnu kesik bir
Habeli komutan tayin edilse bile dinleyin ve itat edin; aranzda Allahn kita1461
bn yerine getirdii srece onu dinleyin ve itat edin ve bir baka hadiste de
Mslman bir kimsenin, bir gnah ilemesi emredilmesi hari, sevsin sevmesin sz dinleyip itaat etmesi gerekir; bir gnah ilemesi emredilen kimsenin sz
1462
dinlemesi ve itaat etmesi gerekmez buyurmutur. Halkn (mme), verdikleri
hkmler (ahkm) konusunda umerya itat etmeleri ve verdikleri fetv konu1463
sunda da ulemya uymalar vciptir.
1456
1457
1458
1459
1460
1461
1462
1463
Te`vlt, VII, 515.

Te`vlt, V, 323-324.
Te`vlt, BIII, 292.
Buhr, Ahkm 6; Tirmiz, Cihd 28.
Buhr, Ahkm 9; Mslim, mre 38.
Te`vlt, III, 293.
9. OTURUM
531
nsanlarn, kendisine beyat ettikleri mer bir devlet bakanna (immu

hd) kar zlim isyankr bir grubun ayaklanmas halinde onlara kar immn
1464
yannda savamak vciptir.
Ancak insanlarn bakalarna kyasla meliklerin emirlerine daha abuk icbet edip daha ok itat gsterdiklerini ifade eden
1465
Mtrd meliklerin Allahn haram kldn hell ve hell kldn haram klma gibi eyler ihds ettiklerini ve bu yolla kendilerine uyanlar saptrdklarn
1466
syleyerek mutlak itatin gtrd tehlikeye dikkat ekmitir. Ayrca her eyi
Allahn mlk olarak bilmek gerektii iin ellerinde olan mlk, saltanat ve fazla
mal dolaysyla meliklere uyma, onlara tazim ve saygda bulunma ve hizmet et1467
menin yasaklanm olduuna iaret etmektedir.
Mtrd, immn uygulamalarnda kamu yararn gzetme zorunluluu bulunduunu syler. Ona gre gayri Mslimler bizimle anlama yapmak istediklerinde anlamada Mslmanlarn ak bir menfaati ve hayr yoksa immn onlarla anlama yapma
hakk yoktur. Anlamada Mslmanlar iin bir menfaat ve hayr umulduu srece bu
1468
anlamaya riyet etmek ve korumak vciptir. Yine insanlar arasnda bir emir veya
hkm verme yetkisi stlenen kimse bir emnet yklenmi olduu iin grev dalmn ehliyete gre yapmas vciptir. Bu hususta hadisler bulunmaktadr. Bir hadiste
Az olsun, ok olsun u ilerden herhangi birisini stlenen bir kimse insanlar arasnda
1469
dil davranmazsa Allah Tel mutlaka onu yz st cehenneme atar , bir dier
hadiste nsanlarn ilerinden bir ey stlenen herhangi bir kimse kendisini ve ailesi1470
ni gzettii gibi onlar gzetmezse Kymet Gn cennetin kokusunu koklayamaz
ve bir baka hadiste de nsanlarn bana en sevimlisi ve Kymet Gn bana en yakn
olan dil devlet bakandr (dil imm); Kymet Gn insanlarn bana en sevimsizi
1471
ve azab en iddetli olan ise zlim devlet bakandr (cir imm) buyurmutur.
5. Ulem-Hkmdar likisi
Hz. Sleyman kssasnn meliklerin siyasetlerine dir bilgilendirdiini ve
idare yntemlerini rettiini (marifet siysetil-mlk ve talm dbihim)
belirten Mtrd, meliklerin bir ey yapmak istediklerinde veya bir durumla
1464
1465
1466
1467
1468
1469
1470
1471
Te`vlt, IV, 203.

Te`vlt, XII, 252.
Te`vlt, VI, 357-358.
Te`vlt, XIII, 338.
Te`vlt, IX, VI, 252; bk. VI, 257.
Buhr, Ahkm 8; Mslim, mn 227.
Buhr, Ahkm 8.
Te`vlt, III, 290-291.
532
MM MTRD ve MTRDLK
karlatklarnda kavimlerinden idareden anlayan bilgi ve tecrbe sahibi akll

insanlara danp gr alarak bunlarn iinden kendilerinin idar anlaylarna uygun ve doru bulduklarn uyguladklarn kaydeder. Bu bakmdan ona
gre melik, bir konuda kendilerine dantnda vezirler ve riyenin onun iin
en doru ve iyi olana ynlerdirmeleri ve sonra iin tatbikini ona brakmalar
1472
vciptir. Hkmdarlar, sultanlar ve komutanlarn huzuruna kan ve onlarn
meclislerine katlan ilim adamlarnn onlara nasihat etmeleri, yaplmas gereken
her eyi yapmalarn emretmeleri, btn haramlardan onlar sakndrmalar ve
uyarmalar, hkmdarn ve kamunun menfaatine olan ve Allahn emirlerine
uygun konularda onlara klavuzluk etmeleri vciptir. yet hkmdarlar bunu
olumlu karlamazlarsa ilim adamlar onlardan uzak dururlar ve meclislerinde
hazr bulunmazlar. Eer byle davranmazlarsa yaptklar btn ilerde onlarn
1473
ortaklar olurlar.
Meliklerle ilgili syledii konularn ounda ihbr/tavsf cmleler kuran
Mtrdnin zaman zaman da in cmlelerle olmas gerekenleri ifade etmesi
dikkat ekmektedir. Bu da onun melik kavramnda Mslman hkmdarlar da
dikkate aldn gstermektedir. Buradan onun halifeler yannda meliklerin var
olmalarnn meruiyetini kabullendii anlamn karmak da mmkndr.
C. Halifede Bulunmas Gerekli artlar ve Halifenin Grevleri

Mtrdnin slm adan siys liderde bulunmas gereken nitelikler ve liderin grevleri konusundaki grleri en derli toplu biimde Nesefnin Tebsratledillesinde yer almaktadr. Mtrd, halifede aranan artlar stlenecei grevin
getirecei sorumluluklar erevesinde ele alr. Bu bakmdan ona gre bir halifede
aranan artlar ncelikle yerine getirmekle ykml olduu grevle doru orantldr. Onun bu konudaki grlerini u ekilde sralayabiliriz:
1. lke olarak hilfet hem dnya ve hem de hiret ileriyle (meslih) ilgili bir
husustur. Dolaysyla halife slm toplumun din ve dnyev btn ihtiyalaryla
ilgilenmek ve toplumun deiik katmanlaryla grev gerei bir arada bulunmak
durumunda olan sosyal bir kiiliktir. ok farkl karakterlerdeki insanlarla diyalog
kurabilmek ancak onlardan gelecek skntlara katlanmakla mmkn olur. Bunun
iinse halifenin dinin koyduu kurallar ve hukuk erevesinde davranabilecek bir
gnl geniliine sahip olmas gerekir.
1472 Te`vlt, X, 381.
1473 Te`vlt, XI, 80, 85.
9. OTURUM
533
2. nsanlarn mallar ve namuslar halifeye emanet edildii iin ve emanetin

yerine getirilmesi takvaya bal olduundan halife, Kurn- Kermde Allah ka1474
tnda en stnnz Ondan en ok saknannzdr yetinde tavsif edilen nitelie sahip, yani Allahtan korkan gzel ahlk sahibi birisi olmaldr.
3. Halife, dinin hkmlerini yerine getirmekle ykmldr. Bunu yerine getirebilmek ise iki eye sahip olmakla mmkn olur: Birincisi hkm yollarn
ok iyi kavramak ve dinin hkmlerini bilmek; ikincisi Allah yolunda karlat
skntlara aldr etmemek, Allah rzasn kazanmay umduu hususlarda hi kimsenin knamasndan korkmamak.
4. Hilfet ii halkn hukuk ve ceza (mezlim) davalaryla ilgilidir. Bunun
gereini yerine getirebilmek ise ancak Allah iin ilerinde olduka samimi, dnyaya hi deer vermeyen ve dnyalktan saknd ikr olan kii iin mmkn
olabilir.
5. Hilfet, mslmanlar ve gayri mslimler arasndaki ilerle ilgilidir. Kendi
dininden olanlar ve olmayanlar arasndaki davalarda taraf tutarak kendi dindan
tercih etmek, zulm ve hakszlk yapmak sz konusu olabilir. Bundan dolay Yce
1475
Allah Bir kavme olan kininiz sizi adaletten ayrmasn! dil olun! buyurmutur.
6. Hilfet yakn ve uzak evreye mensup kiilere dir meselelerle ilgilidir.
Bu durum da bir nceki maddede anlan hususa, yani taraf tutmaya neden olur.
Dolaysyla hilfetin gereini yerine getirebilmek iin Allahn nimetlerine byk
deer veren ve kalbinde Onun hakkna ok sayg gsteren doru ve drst birine
ihtiya duyulur.
7. Ayrca hilfet hususunda Allahn hkmlerini bilme ve Onun dininin ilerini stlenme yannda halife olacak kii her trl nefis terbiyesi, grg kurallar,
birada yaama (sohbet, arkadalk), hkmranlk ve siyaset iinde derin kavray
(basret), insan ilikilerinde iyi ahlk gibi bir ok zellii ahsnda toplam olmaya ihtiya duyar.
8. Halifenin grevleri arasnda gzel dvette bulunarak dmanlarla cihd
etmek de yer almaktadr.
9. Yine sahiplerinin isteiyle bakalarnn ellerinde bulunan ve hak sahiplerine sarf edilmesi gereken (vakf ve yetim mallar gibi) muhtelif mallarn yerlerine sarf edilip edilmediinin teftii de halifenin grevleri arasndadr. Akas
1474 el-Hucurt 49/13.
1475 el-Mide 5/8.
534
MM MTRD ve MTRDLK
insanlarn mallarn ellerinde bulundurmalar ve onlar kendi mlklerine geirmeye iddetli hrslar sebebiyle bu mallar gzetilmez ve onlara iyi baklmazsa telef
1476
olmalarndan korkulur.
Nesef yukardaki metinde sralanan niteliklerin hepsinin devlet bakannda
arzulanan ve aranan nitelikler olduunu, te yandan bunlarn hepsinin devlet bakan seilebilme ehliyeti ve seimin hukuk varlk kazanmasnda art olduuna
1477
dair mm Mtrdden bir grn sabit olmadn vurgulamaktadr. Yine
Nesef, Mtrdnin Kitbl-Maklt adl eserinde Devlet bakannn kendi
1478
devrindeki insanlarn en stn olmas art deildir. dediini kaydetmektedir.
Mtrd farkl itikd mezhepler tarafndan ileri srlen hilfet ile ilgili
artlar, mesel Btnler (Karmita) ve ann (Revfz) immet anlaylarn tefsirinin bir ok yerinde eletirmektedir. Hz. Eb Bekirin hilfetinin
1479
shhatine yetlerin iaretleriyle istidll etmektedir.
te yandan Hilfet
Abbsn ocuklarnndr denilerek bu konuda bakalarnn hakk yoktur an1480
lam kastedilir demesi
kendi anda hilfet messesesini Abbslerin
temsil ettii dnldnde bu devletin meruiyetini tanma asndan olduka anlamldr.
Burada, yaptmz bu l tasnifin nemini gstermesi bakmndan bir hususa dikkat ekmek istiyoruz. Mtrdnin siys liderlie ilikin olarak yapt
ayrmn farkna varlmamas bir ksm aratrmaclar onun siys dnceleri hak1481
knda yanl karmlara srklemitir.
Mesel Mtrdnin srailoullarnn
1476 Nesef, Tabsratl-edille, II, 829-831.
1477 Nesef, Tabsratl-edille, II, 832. Sad b. smil b. mer el-Aksary, Mtrdnin sralad
bir devlet bakannda bulunmas gereken zelliklerin mstahaplk artlar olduunu kaydeder.
Bk. Aksary, Siysetd-dny ved-dn, Sleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2885, vr. 20b-21a;
ihbeddin Ahmed b. Muhammed el-Hamev (. 1098/1687), Gamzu uynil-besir, Beyrut
1405, IV, 149-150.
1478 Nesef, Tabsratl-edille, II, 834; Hayrbeyt, Mahmd b. smil, ed-Drretl-garr f
nashatis-seltn vel-kudt vel-mer, Mekke 1996, s. 126.
1479 Btnlerin immet anlaynn eletirisi iin bk. Te`vlt, I, 372-373; V, 126-127; VII, 392-393;
X, 369; ann immet anlaylarnn eletirisi iin bk. III, 294, 300; IV, 254-260 (Hz. Eb
Bekir ve Hz. Alinin hilfeti meselesi); VI, 441 (Hz. Eb Bekir ve Hz. merin haksz yere
halife olduklar iddias); VII, 217 (Hz. Alinin Hz. Eb Bekirden stn olduu iddias); IX,
387, 400 (Hz. Eb Bekirin halife seilmesinin yanl olduu iddias); XIII, 149 (mmlarn
says ve kyametin belli bir mm zamannda kopaca iddias).
1480 Te`vlt, VI, 384.
1481 Snmez Kutlu, mm Mtrdye Gre Diyanet-Siyaset Ayrm ve ada Tartmalarla
Mukayesesi, slmiyt [mmet zerine zel Says], VIII/2 [2005], 55-70. almamzn
amac siyaset, hukuk ve tarih disiplinleri asndan olduka problemli olan sz konusu yaz-
9. OTURUM
535
din ve siys liderlii hakknda syledikleri slm adan da olmas gerekeni

ifade eden bir anlay olarak gsterilmek suretiyle onun din ve siyaset ayrm
yapt ve dolaysyla adet modern anlamda bir laik anlay benimsedii ileri
srlmtr. Oysa Mtrd ilke olarak hilfet ve immetin hem dnya ve hem
de din ileriyle ilgili olduunu hibir yoruma gerek brakmayacak ekilde aka
ifade eder.
Mtrd tefsirinde Mlumdur ki, akllar asndan btn siyasetler ve ikamesi hkmranlkla mmkn olan ilerde olduu gibi din ii de ancak imamlar
1482
sayesinde ayakta kalr der ve Nesef de onun bir eserinden mmet din ileri
yannda hkmranlk (mlk) ve siyaset ilerini de iermektedir. Akas peygamberlik bir kavme, hkmranlk bir baka kavme ait bir hak olarak bilinmedike
(devlet bakanlnda) her iki taraf (dindarlk ve soy) gz nne almak gerekir
1483
dediini nakleder. Bu cmleler Mtrdnin dnce sistemi asndan siyaset
yannda din ilerinin de imamn grev alanna girdiini ak biimde ifade etmektedir. Dolaysyla Mtrdnin dncelerinden hareketle din-siyaset ayrmna
gitmek ve bu bak asnn din-devlet ayrmn temellendirmeye alan ada
aratrmaclarn iini kolaylatrm olduunu savunmak tamamen anakronik bir
yaklamdr.
te yandan Yahudi tarihinde nbvvet (yani din) ve siyaset ayrm Kurn-
Kermde anlatlan Tlt kssasnda ak biimde ortaya konduu zere zaten bilinen bir husustur ve bu bakmdan bu ayrm Mtrdden nce kimse yapmad
demek anlaml deildir. Ayrca Krbaolunun belirttii gibi bu ayrm bugnk
anlamda bir laiklikle ilikilendirilemez; zir Allah yolunda cihd amacyla kral
gnderen de bir peygamberdir. Bize gre burada asl mesele Mtrdnin bu
ayrm tarihi bir vka ya da bunlar dil asndan iki farkl kavram olarak grmesi
deil, slm adan olmas gerekeni ifade eden ve bu iki kavram siyas anlamda
birbirinden tamamen bamsz hale getiren bir ayrm olarak kabul edip etmemesidir. Naklettiimiz ifadelerinden anlalaca zere o byle bir ayrma asl taraftar
deildir.
y deerlendirmek deildir. Ancak bizim burada ortaya koymaya altmz Mtrdnin
dncelerini kendi btnl iinde anladmzda o yaznn temel tezi de decektir.
Sz konusu yaznn baarl bir eletirisi iin bk. Mehmet Hayri Krbaolu, slm
Laikletirme Giriimine Teolojik Katknn mknszl zerine -slmn znde Laik
Olduu Yanlsamasnn Analizi, slmiyt [Ehl-i Snnet zel Says], VIII/3 [2005],
145-157.
1482 Te`vlt, VI, 343.
1483 Nesef, Tabsratl-edille, II, 829.
536
MM MTRD ve MTRDLK
II. Hilfetin Kureylii Meselesi

A. Meselenin nemi
Hilfetin Kureylii meselesi slm tarihi boyunca hep canlln korumu,
yakn tarihte ve gnmzde de deiik mahfillerde bu mesele tartma konusu
edile gelmitir. Ear-fi ulemasnn nde gelenlerinden mml-Haremeyn elCveyn (. 478/1085) immn Kureyli olmasnn art olduunu, soy artna Drr
1484
b. Amrdan (. 200/815) bakasnn muhalefet etmediini , onun muhlefet ve
muvafakatinin ise muteber olmadn belirtir. mmlarn Kureyten olacann
bildirildii hadisin mtevtir olmayp hd haber olduu iin immet konusunda
soy artnn aranaca noktasnda kesin bilgi vermediini ifade eden Cveyn sz
konusu hadise dayanarak bu art ispatlama yoluna gitmeyi tercih etmediini belirterek batan beri gemi nesillerin immet (hilfet) makamnn Kureye mahsus olduunu aklamalar ve uzun zaman gemesine ramen Kureyten baka
hi kimsenin bu makam asl iddiaya kalkmam olduu vkasndan hareketle
1485
izaha alr.
Ebl-Mun en-Nesefnin verdii bilgilere gre ise a (Ravfiz) immete
ancak Kureyin Himoullar kabilesinden olanlarn, onlar iinden de Hz. Ali
ve evldnn yetkin (elverili) olduklar; Rvendiyye immetin Hz. Abbsn soyundan veraset yoluyla devam edecei; Mutezileden Drr b. Amr ve taraftarlar Kureyten immete yetkin olanlar bulunsa bile Kureyli olmayan birinin de
devlet bakan olabilecei ve yine Mutezileden Ebl-Ksm el-Kb Kureyli
olanlarn olmayanlara gre daha yetkin olduklar, ancak fitneden korkulmas ha1486
linde Kureyli olmayana da beyat edilebilecei anlayn benimsemitir. Ehl-i
1487
Snnete gre ise immet Kureye mnhasrdr. N el-Ekber (. 293/906) ,
1484 N el-Ekber (. 293/906) mrcieden Eb Mervn Gayln e-m [ed-Dmak] (. 120/738
civar) taraftarlarnn ve btn Hriclerin immn Kureyli olsun veya olmasn Arap ya da
Acem [Arap olmayan] dier kabile ve milletlerden de olabileceini savunduklarn kaydetmektedir. Bk. Mesill-imme [Kitb Uslin-nihal] (nr. Josef van Ess), Beyrut 1971, s.
63-64, 68.
1485 Ebl-Mel mml-Harameyn Rkneddn Abdlmelik el-Cveyn, el-Gys: Gyslmem f iltiysiz-zulem (nr. Abdlazm el-Db), Katar 1980, s. 92-93. Drr b. Amrn immet
anlay hakknda bk. Osmn Aydnl, Drar b. Amr ve Mutezilenin Teekkl Srecindeki
Yeri, AFD, XXXIX [1999], 670-674.
1486 Pezdev, Mutezilenin genelinin immn takva sahibi ve Kurn bilen biri olmasnn vacip,
ancak Kureyten olmasnn vcip olmadn savunduklarn belirtir. Bk. Sadrulislm EblYsr Muhammed b. Muhammed el-Pezdev, Kitb Uslid-dn (nr. Hans Peter Linss),
Kahire 1963, s. 187.
1487 N el-Ekber, Mesill-imme, s. 62, 64.
9. OTURUM
1488
537
1489
Zrkn , Yahya b. Kmil el-Basr el-Cahder

(. 240/854 civar) ve Eb
Mansr el-Mtrd gibi maklt yazarlar mm Eb Hanfenin de bu grte
1490
olduunu nakletmilerdir.
bn Haldn (. 808/1406), cumhr- ulemnn halifede Kureylilik artn
aramay ve halife, Mslmanlarn ilerini yerine getirmekten ciz olsa bile Ku1491
reylinin immetinin sahih olacan savunmay srdrdn belirtmektedir.
Hanef-Mtrd gelenek iinde yer alan Ebl-Ysr el-Pezdev (. 493/1100),
Aleddin el-smend (. 552/1157), Aleddin Eb Bekir el-Ksn (. 587/1191),
Rkneddin es-Semerkand (. 701/1301) Bedreddn el-Ayn (. 855/1453) ve
bnl-Hmm (. 861/1457) (ile onun eserini erh eden Kemleddin bn Eb erf
ve Zeynddin Ksm bn Kutluboa) gibi pek ok lim de Kureylii hilfetin
1492
artlar arasnda zikrederler.
Mtrd-Hanef ekolden Mvernnehirli nl fakih Ksn, Kureylilerin
dier Araplara kar bir stnl bulunduu iin immetin onlara mahsus oldu1493
unu belirterek mmlar Kureytendir hadisini kaydeder ve Araplarn pek
1494
ok dnya ahkm konusunda Arap olmayanlara kar imtiyazlarn kabul eder.
1488 Zrkn diye bilinen bu ztn tam ad Eb Yal Muhammed b. eddd b. s el-Mismadir.
278 (891) veya 279da (892) vefat etmi bir Mutezile kelmcsdr. Bk. Hatb el-Badd,
Trhu Badd, Beyrut ts., V, 353.
1489 bnn-Nedm, el-Fihrist, Beyrut 1978, s. 258.
1490 Nesef, Tabsratl-edille, II, 828-829. Emev Devletinin son yllarnda yaand anlalan bir
anekdota gre Horasanl muhaddis ve fakih brhim es-Sig (. 131/748) mm Eb Hanfeye
beyat etmek isteyince mm bunu kabul etmemi ve daha sonra bu durumu Abdullah b.
Mbreke u ifadelerle anlatmtr: Uzat elini sana beyat edeyim deyince dnyam karard.
nk beni Allahn haklarndan birine davet etti, ben ise kabul etmedim ve ona: Bu ie bir
kii tek bana kalkrsa ldrlr ve insanlar iin de iyi olmaz. Fakat bu ite kendisine slih
destekiler ve onlara reislik edecek Allahn dini konusunda gvenilir bir adam bulursa engel
olunmaz dedim. O ise gidip gelip talebinde srarc oldu bk. Eb Bekir er-Rz el-Cesss,
Ahkml-Kurn, Beyrut 1985, II, 319-320. Yukarda zikredilen Mklt eserleri ve dier pek
ok kaynan aksine bu ifadelerden Eb Hanfenin Arap olmad halde kendisini hilfete ehil
grd, ancak konjonktrn elverili olmamasndan dolay kabul etmedii anlalmaktadr.
1491 bn Haldn, Mukaddime, Beyrut 1982, s. 195.
1492 Pezdev Kitb Uslid-dn, s. 187; Aleddn Muhammed b. Abdlhamd es-Semerkand elsmend, Lbbl-kelm (nr. M. Sad zervarl), stanbul 2005, s. 186-187; Rkneddn
Ubeydullah b. Muhammed es-Semerkand, el-Akdetr-Rkniyye (nr. Mustafa Sinanolu),
stanbul 2008, s. 111 (ayrca bk. Kevser, hkkul-hak, s. 20-21); el-Msmere bi-erhilMsyere, s. 275-276.
1493 Aleddn Eb Bekir b. Muhammed el-Ksn, Bedius-sani f tertbi-eri, Kahire
1910, II, 319.
1494 Ksn, Bedius-sani, II, 317.
538
MM MTRD ve MTRDLK
Bedreddn el-Ayn her bir Kureylinin hilfete salhiyetli olduunu belirtip

Kureyli olmayan Araplarn dahi Kureylilere denk olmadklar iin hilfete
1495
salhiyetli olmadklarn ifade eder.
bnl-Hmm Kureyliyim diyerek
Kureyli olmayan bir Arap kadnyla evlenen kimsenin Kureyli olmayan bir
Arap olduunun anlalmas zerine kadnn nikh bozma hakk bulunduunun
gerekesini nk nikhta kendisi iin ilve bir menfaat, yani olunun hilfete
salhiyetli olmasn art komutur. Buna ulaamad iin muhayyerlik hakk
1496
vardr eklinde aklamaktadr.
Kureylik meselesi sadece slm siyaset dncesi tarihi asndan deil,
ayn zamanda siys tarih asndan da daima gndemdeki yerini almtr. Hilfetin
Osmanllara geii sonrasnda da bu mesele tartlmaya devam etmitir. Osmanl
Devletinin son zamanlarnda bilhassa ngilizler Osmanl Devletini paralamak
iin dier Mslman milletlerin halifeye ballklarn ortadan kaldrma gayesiyle
bu meseleyi tekrar gndeme tamlardr. Bunun iin Msrda elilik araclyla hilfetin Kureylilere zg bir hak olduunu iddia eden yaynlar yaptrp Araplar ve Hindistanllar arasnda bu dnceye sahip kanlar desteklemilerdir.
te yandan Msr sancak beyi erkez Rdvan Beyin (. 1066/1656) talebiyle ihbeddin Ahmed es-Safednin bir eserinden zetle kaleme alnd belirtilen
ve erkezlerin Kurey soyundan geldii iddiasn ispata alan Kahrul-vchilbise bi-zikri nesebil-erkise min Kurey adl anonim bir kitapk 1287 (1870)
ylnda Kahirede yaymlanmtr. Bu eserin 1316 (1898) ylnda baslan bir nshas Beinci Ordu-y Hmyn Erkn- Harbiye kaymakamlarndan es-Seyyid
Mehmed Ali Rza b. Mahmud mhrn tayan 22 Zilkade 1318 (3 Mart 1901)
tarihli bir bilgi notunun ekinde amdan saraya gnderilmitir. Belgeye gre grnte erkezlerin Kurey kabilesine mensup Araplardan olduklarn, gerekte
ise Klemenlerin ve dolaysyla btn erkezlerin hilfet haklar bulunduunu
gsteren bu kitapk baz gizli toplantlarda okunup aklanmaktayd. Notu gnderen grevli erkezlerin ve zellikle Rdvan Beyin Kureyli olduunu gsterir
bir ecerenin yer ald 18 ve 19. sayfalara dikkat ekerek bu yaynn safdil er1497
kezleri kandrmaya msait olduunu belirtmektedir. Ayrca 18 Muharrem 1318
1495 Bedreddn Mahmd b. Ahmed el-Ayn, el-Binye f erhil-Hidye, Drl-Fikr 1980, IV, 621.
1496 Kemleddn bnl-Hmm, Fethul-kadr, Kahire 1315, II, 419.
1497 BA, Y.PRK.ASK 167/112. ngiltere Manchesterdaki John Rylands Ktphanesinde kaytl
yazmasnn fer kaydna gre 1 Receb 1041de (23 Ocak 1632) tamamlanm olan bu eserin
Eb Hal smail Sabri tarafndan yaplan Trke tercmesi ise 1290 (1873) ylnda yaymlanmtr. Rdvn Beyin kimlii ve Kahrul-vchil-bisedeki ecerenin uydurma oluu hakknda bir deerlendirme iin bk. Peter Malcolm Holt, Studies in the History of the Near East,
London 1973, s. 210-213, 220-230.
9. OTURUM
539
(18 Mays 1900) tarihli bir belgede 1295 (1878) ylnda Msrda teekkl eden iki
cemiyetin Msr, Hicz, am vs. blgelerden mteekkil bir Arap Devleti kurmak,
din ileri iin Kureyli bir halife ve dnya ileri iin de bir sultan tayin etme emeli
1498
tadklar kaydedilmektedir.
B. Mtrdye Gre Hz. Peygamberin Hilfete Kureylileri Lyk

Grmesinin Sebepleri
mm Mtrdye gre devlet bakanlna (immet) getirilecek kiinin
Allahtan en ok korkan, gnahlardan en ok saknan, ileri en iyi kavrayan ve
1499
kamu yararn (meslih) en iyi bilen biri olmas din adan daha uygundur. Ancak o, yukarda verdiimiz halifede aranan zellikleri sraladktan sonra anlan
zelliklere sahip olma yannda soyun da art sayldn ifade etmitir. nk
ona gre bu saylan eylerin ounluunun gerekleebilmesi ancak halifenin
kavmine uyulmas, onu eitenlerin eitiminden geilmesi ve liderlik vasflar1500
na sahip olduklar bilinen bu kavmin takdiri sayesinde mmkn olur. te Hz.
Peygamber (s.a.v.), devlet bakanlarnn (eimme) Kureyten olacan ifade ederek aralarnda bu zelliklerin hepsine sahip olanlarn bulunduu kavmi aklam,
sahbe de halifeyi Kurey iinden aram ve Kureyli olanlar devlet bakanlna
getirmitir. Mtrd devlet bakanl grevinin Kureylilere zg saylmasnn
muhtemel gerekelerini u ekilde aklamaya alr:
1. mmet din ileri yannda hkmranlk (mlk) ve siyaset ilerini de
iermektedir. Bu sebeple bu greve atanacak kiinin takv (zellii) yannda
kendisinden uzaklalmayacak ve kkeninden burun kvrlmayacak bir soydan
(cins) geliyor olmasna ihtiya duyulur. Dolaysyla bu grev bilindikleri zamandan beri kendilerinde hamet ve saygnlk buluna gelen bir soya verilmitir. Ayrca Kurnn Kurey lehesiyle indirilmi olmas da limler tarafndan
destekleyici bir gereke olarak gsterilmitir. Bu bakmdan Mtrdye gre
aka peygamberlik bir kavme, hkmrnlk bir baka kavme ait bir hak olarak
bilinmedike dindarlk ve soyu birlikte dikkate almak gerekir. Bunu dorulayan
bir gerek de udur ki, soy ve nesep gzel huylara ve iyi ilere aran, ktlklerden ve irkin ilerden vazgeiren eylerden biridir. Mlumdur ki, birok
ynden engelleyici ve emredici niteliklere sahip olan kii en iyi ekilde szn
tutar ve emaneti korur.
1498 BA, Y.EE. 127/71.
1499 Nesef, a.g.e., II, 829.
1500 Nesef, a.g.e., II, 831.
540
MM MTRD ve MTRDLK
2. limler evlilik, savalarda mbreze (dello) konularnda Kureyi dier kabile ve halklardan stn saymlar, bakalarna denk grmemilerdir. Hz.
Peygamberin (s.a.v.) Kureye kar tavrnn bu ekilde olduu ifade edilmi ve
dolaysyla hilfet meselesinde de bu hususun dikkate alnmas vurgulanmtr.
Mtrd Araplarla mevlnin (Arap olmayan Mslmanlarn) ilikisini hocatalebe ilikisine benzeterek Araplar mevlden stn sayar. nk ona gre
mevl lisanlarn ve ihtiya duyduklar bir takm eyleri bilme konusunda Araplara muhtatr. Kendilerine ihtiya duyulduu iin Araplar mevliye stn olmay
(fazileti) hak etmilerdir. Yine ayn sebeple Kurey dier Araplardan stn saylmtr. Zir dier Araplar baz bilgilere ancak Kurey sayesinde ulaabilecekleri
1501
iin onlara muhtatrlar.
Bu aklamalardan anlalaca zere Mtrd, Araplar ve Kureylileri dier milletlerden mutlak manada deil, Hz. Peygamberin (s.a.v.) yakn evresinde
bulunduklar iin slm bilgiye sahip olmalar sebebiyle stn saymaktadr. Nitekim o, Acem (Arap olmayanlar) size dininizde ve soylarnzda ortak olacaktr.
man, Sreyy yldznda asl olsa Acemden adamlar onu elde eder. Bu konuda
1502
en bahtiyar olanlarsa Farsllardr
eklindeki bir hadisin, sbit olmas halinde, Acemin Araba denkliine delil gsterilebileceini, zir soylardaki ortakln
1503
denklik anlamna geleceini belirtir.
3. Devlet bakanl iin aranan niteliklerin btn kabilelerde ve uzak blgelerde aratrlmas zor bir itir. Bu sebeple kolaylatrma yoluna gidilerek bu
i bir tek kabileye indirgenmitir. Bylece Mslmanlarn en byk sknts giderilmitir. Ayrca mlumdur ki, Kurey kabilesi btn insanlarn, skinlerinin
hepsini aratrabilmeleri ve bu ie uygun olan bulmalar kolay olan bir mevkide
konulanmtr. Oysa grev btn mmete braklm olsayd bunu btn blgelerde ve kabilelerde aratrmak gerekirdi ve belki amaca ulamak iin abalama
devlet bakanlarna ihtiya duyulmasnn sebebi olan hususlarn ve ilerin ihmal
edilmesini gerektirirdi. te bundan dolay Hz. Peygamber (s.a.v.) Kureyliler
arasndan seim yaplmasn tercih etmitir.
1501 Te`vlt, XII, 305. Mtrd Araplarn akl bakmdan stnlklerini de savunur. Bk. KitbtTevhd, s. 298; kr. Te`vlt, XIII, 288.
1502 Hkim en-Nsbr, el-Mstedrek ales-Sahhayn (nr. Mustafa Abdlkdir At), Beyrut 1990,
IV, 437. Hkim bu hadisin Buhr ve Mslimin artlarna gre sahih olduunu belirtir.
1503 Te`vlt, XIII, 420. Mtrd bir baka yerde ise hkmdar-tebaa, hr-kle, erkek-kadn btn
insanlarn karde olduklarn ve kardelerin ise atalar ve kabilelerle birbirine kar vnme ve
stnlk taslamaya haklarnn bulunmadn; kiinin fiiline gre stnlk ve saygnla ulaacan, kiinin saygn atalardan gelmesinde kendi katksnn bulunmamas sebebiyle bundan
dolay stnle mstahak olamayacan belirtir. Bk. a.g.e., XIV, 76-77.
9. OTURUM
541
4. Belki Hz. Peygamber (s.a.v.) Kureyliler iinde Mslmanlarn ilerini

yrtmeye ehil kimselerin daima bulunacan bilmekteydi. Bu sebeple bildiiyle hareket ederek onlara, insafl davranp iyice aratrdklarnda ilerinde aranan
1504
niteliklere sahip birinin bulunacan tledi. Ayrca Mtrd Hz. brhimin
neslinde bki klnan kelimeyle (ez-Zuhruf 43/28) ilgili yorumunda bunun nbvvet ve hilfetin Kymet Gnne kadar Hz. brhimin zrriyetinde brakl1505
d anlamnda olabileceini sylemitir. Hz. Peygamberin de mensup olduu
Kureyin soyunun Hz. brahime dayand bilinmektedir.
C. Halifenin Kureyli Olmasn art Olarak Grmeyen Baz Snn limler

Birok kaynakta halifenin Kureyli olma artnn Ehl-i Snnet arasnda ittifak edilen bir mesele olduu zikredilmekle birlikte, baz kaynaklarda farkl kanaat tayan Snn limlerin de bulunduu belirtilmektedir. Mesel Mtrd ile
ayn ylda vefat eden Belh ulemsnn ileri gelenlerinden Eb Bekir Muhammed
b. Ahmed el-skfn (. 333/944) da halifenin Kureyten olmasn art grmedii anlalmaktadr. Kendisine mmlar Kureytendir hadisinin ne anlama
geldii sorulunca Yani Kureyten seilip zerinde ittifak edildiinde demektir.
mmlar Acemden bir adam zerinde ittifak edip onu emrlmminn yapsalar
onun ahkmnn hepsi batl olur demeyiz. Aksine bu cizdir deriz diye cevap
1506
vermitir.
bn Haldnun belirttiine gre Earlerden Kd Eb Bekir el-Bklln (.
403/1013) de kendi dnemindeki halifelerin durumunu dikkate alarak Kureyin
asabiyetinin yok olup dalmaya yz tutmas ve Arap olmayan hkmdarlarn (mlkl-Acem) halifelere istibdd (bask altnda bulundurmalar) nedeniyle, Hriclerin grne muvfk olmak pahasna Kureyli olma artn
1507
drmtr.
Mtrd-Hanef gelenein nde gelen temsilcilerinden Sadrera Ubeydullah b. Mesd el-Buhr (. 747/1346) hilfet ve immeti dinin (nbvvet) getirdii maslahatlar gerekletirecek belli bir ahsn din ve dnyev riyseti olarak
tanmlar ve bu greve gelecek kiinin dier artlar tamas yannda Kureyli olmasnn da art olduunu, ancak hilfetin Hz. Peygamberden 30 sene sonra sona
1504 Nesef, a.g.e., II, 829-830.
1505 Te`vlt, XIII, 241.
1506 Ebl-Leys es-Semerkand, en-Nevzil, stanbul niversitesi Ktp. Nadir Eserler, nr. A-3459,
vr. 374a.
1507 bn Haldn, Mukaddime, s. 195.
542
MM MTRD ve MTRDLK
erdiini ve bir ahsn iktidar zorla ele geirmesiyle (tegallb) elde edilen dnyev
riyset demek olan mlk (krallk) haline dntn, ama yine de zarurete bal
olarak din ahkmn sabit olacan ve aslnda Kureylilik artnn dmeyecek bir
1508
art olduunu belirttikten sonra u deerlendirmede bulunur:
Zamanmzda Kureylilik art da zaruretten dolay dmtr; devlet bakannn Kureyli olma art aranmakszn da Cuma ve bayram namazlar klnabilir ve kylan nikhlar sahh olur. Zir zamanmzda Kureyten imam tayini
olmad iin Kureyli imam bulunmakszn da ahkmn yerine getirilmesini bu
zaruret gerekli klmtr. Eer Kureyli imam bulunmakszn ahkmn uygulanmas sahh olmasayd din yklr giderdi. Ama yine de zaruretle sabit olan zaruret
1509
lsnce takdir olunur.
Memlk ulemasndan Necmddn et-Tarss (. 758/1357) 14 Zilkade 753te
(22.12.1352) tamamlad Tuhfett-Trk (Trke Armaan) adl siysetnme trndeki eserinin ilk blmnde Trkn saltanatnn geerliliini (Beyn shhati saltanatit-Trk) ve sultann Kureyli olma art bulunmadn, dil olsun
olmasn sultandan grev almann cizliini savunur ve bu anlay Eb Hanfe
ve taraftarlarna nispet eder. fi mezhebinin ise bu konuda aksini dndn
izah etmek zere bu mezhebin nde gelen limlerinden Rfi (. 623/1226) ve
Nevevden (. 676/1277) nakillerde bulunarak btn filerin sultann Kureyli olmas artn aradklarn belirtir. Tarss szlerini Bu (art) ne Trkte, ne
Acemde bulunur. Dolaysyla onlara gre Trkn saltanat sahih olmaz ve onlarn mezheplerine gre bir Trkten kadlk grevi almak da sahih olmaz. nk
sultan olmaya yetkin olmayandan nasl grev kabul edilebilir ki? Bu anlayn
ierdii fesad ikrdr. Ayrca bu anlay riyenin kendisinden yz evirtilmesi,
ordunun kendisine beyat etmesinin engellenmesi vs. gibi sultana saysz sknt
1510
verir.
1508 Sadrera, Tadll-ulm, Sleymaniye Ktp., Crullah, nr. 1350, vr. 145b-146a. Sadrera
mmlar Kureytendir hadisini kaydettikten sonra bunun hikmetini yle aklar: nk
onlar [Kurey] soy ve saygnlk (neseb ve haseb) bakmndan en erefli insanlardr. Cmertlik,
yiitlik ve Araplarn kalplerinde heybet gibi bakalarnda bulunmayan riyset artlarna sahiptirler.
1509 Sadrera, Tadll-ulm, Sleymaniye Ktp., Crullah, nr. 1350, vr. 146b.
1510 Necmddn brhm [Ahmed] b. Ali et-Tarss, Tuhfett-Trk fm yecibu en yumele flmlk (nr. Muhammed Minasr), Dmak 1997, s. 10-11. Yukarda mklt melliflerinin Eb
Hanfenin halifede Kureylilik artn aradn naklettiklerini kaydetmitik. Tarss ise onun
byle bir art aramadn sylerken muhtemelen tagallp yoluyla iktidar elde edenlerin iktidarlarnn meruluuna dair yaygn kanaati dile getirmektedir. Bununla birlikte Cessstan
aktardmz menkbe de bu noktada dikkate alnabilir.
9. OTURUM
543
Halifenin Kureyli olmas art hakknda ihtilf edildiini belirten bn Haldn

hkmranln kaynan ve kuruluunu asabiyet kavramndan hareketle izaha alr
ve Kureyin de gl asabiyetleri dolaysyla mmetin btnln salayamaya ve
hukuku iletmeye yeterlilikleri sebebiyle hilfete ehil gsterildiklerini syler. Ancak
ona gre artk hilfet ii snm ve Araplarn asabiyeti yok olmu ve bu sebeple o dnemden itibaren hilfet her blgede baskn asabiyete sahip olanlara zg hale gelmitir
1511
ve asl olan hukuk kurallarn uygulayacak bir devlet gcnn bulunmasdr.
Mtrdnin hilfetin Kureye ait bir hak olarak belirleyen hadisle ilgili
yapt yukarda zikredilen yorumlar dikkate alndnda onunla ayn kelm ve
fkh mezhebe mensup Sadrerann zaruret sebebiyle Kureylilik artnn debileceini savunmasnda ve Necmddin et-Tarssnin halifenin Trk olabileceini dile getirmesinde Mtrdnin yorumlarnn etkisinden sz edilebilir. Ama
Kureylilik artn asabiyet kavramyla izaha alan bn Haldna dorudan etkisi net olarak sylenemese bile Mtrd deta onun bir ncs gibi durmaktadr.
D. Mtrd: Zamanmzn Sultanna dil Diyen Kfir Olur

mm Mtrdnin biyografisi ile ilgili olarak kaynaklarda verilen snrl
bilgiler arasnda resm bir grev alp almad hususu zikredilmemektedir. Bir
kaynakta onun g gsterisinde bulunmayan mtevzi kiiliine dikkat ekilmektedir. Rivyete gre hocas Eb Nasr Ahmed el-yz gaziler, eyhler ve ilim
adamlarnn her cuma atlarna binip arlarda tur atmalarn isterdi. Kendisine
sebebi sorulduunda Onlar toplu halde grsnler ki, sultan zulmetme, hev sahipleri (snnet izgisinden saparak inan ve davranlar beer gr ve arzular dorultusunda oluturan akmlar) hevlarn aklama ve ayak takm da ehl-i
1512
salha kar kma midine kaplmasnlar! demitir.
Oysa Fakh Eb Bekir
b. smail, Ebl-Hasan el-Ferr, Eb Mansr el-Mtrd ve Eb Nasr b. brahim
gibi Semerkandn ileri gelen limleri yryemeyecek derecede zfiyet iinde
bulunmadka Cumaya ata binmeden, (ulemya mahsus olan) rid ve taylesan
1513
giymeden herhangi sradan esnaf gibi halk iinde yryerek giderlerdi.
Aada zikredeceimiz baz anekdotlar ve Kitbt-Tevhdde nl HanefMutezil kelmcs Ebl-Ksm el-Kbyi zlim devlet adamlaryla iliki iinde
1514
olduu iin knamas Mtrdnin devrin siyaset ve devlet adamlaryla iliki1511
1512
1513
1514
bn Haldnun hilfetin Kureylii ile ilgili yorumlari iin bk. Mukaddime, s. 193-196.
Hasr, el-Hv, vr. 276a.
Hasr, el-Hv, vr. 277a-b.
544
MM MTRD ve MTRDLK
lerinin iyi olmadn gstermektedir. Fakat bu anekdotlarn ilkinden de anlalaca zere idareciler kendisine byk sayg gstermekteydiler. Nitekim dnemin
kaynaklar Mvernnehir blgesinde ulemaya gsterilen saygdan sityile bahsederler. Mesel Mtrdnin yaad IV./X. yzylda Horasan ve Mvernnehir
blgesini gezen nl corafyac Makdis (. 380/990) Orada fukah sultanlar de1515
recesinde sayg grr der ve Smnoullarna kar inatlaanlara yuh olsun!
lim adamlarn yer pmekle sorumlu tutmamak onlarn detlerindendir diyerek
blgenin sultanlarn ilim adamlarna verdikleri deerle metheder.
Rivyete gre mm Mtrd hocasnn olu ve kendi rencisi Eb Ahmed
el-yz ile birlikte sultanlardan birinin kapsna urad. Eb Ahmedin bu sultanla
tankl ve arkadal vard. Mtrdnin sultann yanna girmesiyle kendisine
bir iyilik yaplmasn (sultann gzne girmek) istedi. Mtrdnin huzra girmesi
iin ricada bulundu. O da (rencisinin hatrn krmayarak) huzra girdi. Sultan
ayaa kalkarak imamla kucaklap alnn ve eteini pt. Sonra Mtrdnin sakalna en deerli miskten srlmesini emretti. mm bu teklifi geri evirdi. Bunun
zerine sultan miskin imamn atnn kuyruuna srlmesini emretti. Syleneni
yaptlar. Mtrd dar knca atnda misk kokusunu ald ve grevliye (rikb)
Bu koku nedir? diye sordu. Olay kendisine anlattlar. Mtrd durup; Ey hayvan! zerindeki misk ykanncaya kadar yerinde kal dedi. Bunun zerine hayvan
skinleip yerinde kald; zerindeki misk ykanncaya kadar da adm atmad. zerindeki ykannca hi kimse srmeden hayvan sratle gelip Mtrdnin yannda
1516
durdu ve mmda hayvana binip uzaklat.
mm Mtrd ile ilgili yle bir hikye anlatlr: Sultann adamlarndan biri
Mtrdnin rencilerinden birinin evine yerleti. stad emre bir eli gndererek adama o evden kmasn emretmesini istedi. Emr evden karma imkn
olmad cevabn verdi. Eli dnp durumu Mtrdye haber verince stad gzn ge dikip bir bedduada bulundu. Bunun zerine ok gemeden zlim adam
1517
kulun hastalna yakaland ve o evden tand.
Ebl-Ksm es-Semerkand (. 556/1161), Mtrdnin Zlim sultana dil
diyen kfir olur dediini kaydeder ve byle diyen bir kimsenin herhangi bir hususta dil olmas ihtimali bulunduu iin kfir olmamas gerektiini belirterek
1515 Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Makdis, Ahsent-teksm f marifetil-eklm (nr.
M. J. de Goeje), Leiden 1967, s. 260.
1516 Ali b. Yahya el-Buhr ez-Zendevist, Ravzatl-ulem, Sleymaniye Ktp., Fatih, nr. 2635,
vr. 6a.
1517 Ahmed b. Ms el-Ke, Mecmul-havdis ven-nevzil, Sleymaniye Ktp., Yeni Cami, nr.
547, vr. 316b.
9. OTURUM
545
1518
imam tenkit eder. Ancak bu sz bir ok klasik fetv kitabnda Zamanmzn

sultanna dil diyen kfir olur; nk o kesinlikle zlimdir, zulme adalet diyen ise
1519
kfir olur eklinde kaydedilmitir.
Fetv-y Tatrhniyye mellifi lim b.
Al el-Ensrnin (. 786/1384) belirttiine gre baz limler devrin sultanna adil
denmesinin yorumlanabilecek bir ifade olduunu, nk bu sz syleyen kiinin bakasndan daha dil veya hak yoldan udl etmi (= ayrlm) anlamn
1520
kastettim diyebileceini belirtirler.
Ne var ki, bu sz, ikinci metinde aka
ifade edildii zere genel bir hkm olmayp konjonktreldir, yani Mtrdnin
yaad dnemdeki belli bir sultanla ilgilidir. Trih kaynaklardan rendiimize
gre Mtrdnin hayat boyunca 250-333 yllar arasnda be Smn hkmdar (I. Nasr, I. smail, II. Ahmed, II. Nasr ve I. Nh) grev bandayd. u halde Mtrd bunlardan hangisi hakknda byle bir ar hkm vermi olabilir?
Smnoullar hkmdarlar genelde Ehl-i Snnet ve Hanef mezhebinden ki1521
iler idiyseler de gnmz aratrmalarnda ounlukla gzden kaan husus,
1518 Ebl-Ksm Nsrddn Muhammed b. Ysuf el-Hseyn es-Semerkand, el-Mltekt filfetvel-Hanefiyye (nr. Mahmd Nassr, Seyyid Ysuf Ahmed), Beyrut 2000, s. 244. Ayrca
bk. Mahmd b. smail b. brhim el-Hayrbeyt, ed-Drretl-garr f nashatis-seltn velkudt vel-mer, Mekke 1996/1417, s. 249.
1519 Burhneddin bn Mze Mahmd b. Ahmed b. Abdlazz el-Buhr el-Mergnn, el-MuhtlBurhn fl-fkhin-Numn (nr. Ahmed zz nye ed-Dmak), Beyrut 2003, V, 577; lim
b. el-Al el-Ensr, el-Fetvat-Ttrhniyye (nr. Seccd Hseyin), Karai 1996, V, 523.
Mtrdnin bu sz sonraki birok kaynakta anonim olarak kaydedilmitir. Mesel Ali elKr (. 1014/1606) Zamanmz sultanlarndan ounluu mriklerle sava brakp lkeler
almak ve zarar vermek iin Mslmanlarla savaa yneldiler. Bu yzden limlerimizden bazlar
Zamanmz sultanna dil diyen kfirdir demitir diye kaydetmektedir. Bk. Mirktl-mefth
erhu Miktil-mesbh, Kahire 1309/1892, V, 130. Ayrca bk. a.g.e., IV, 135, 480, 691.
1520 lim b. el-Al el-Ensr, el-Fetvat-Ttrhniyye, V, 523.
1521 Makdis (. 380/990) slm Dnyasnn farkl blgelerinin baskn mezhep kimliinden (esSevdl-azam) sz ederken Douda Hanef mezhebinin baskn kimlik oluturduunu syler
(Ahsent-teksm, s. 39), Buharada Eb Hanife taraftarlarnn emir ve sultan katnda sz
dinlenir (mukaddem) ve grne imtisal edilir olduklarn (Ahsent-teksm, s. 282) ve
Smnoullar hkmdarlarnn Hanef mezhebine eilimli olup Buhrann en iyi limini
kendilerine danman atayarak onun tavsiyelerine gre davrandklarn belirtir (Ahsentteksm, s. 339). Orta Asya ve ran tarihisi Richard N. Frye, smil dleri destekleyen II.
Nasr b. Ahmed dnda, btn Smn emrlerinin Hanef ve Snn Mslmanlar olduklarn
ifade eder. Bk. Richard N. Frye, The Smnids, The Cambridge History of Iran (R. N.
Frye), Cambridge: Cambridge University, 1975, IV, 153; a.mfl., Smnids, Dictionary of
the Middle Ages (ed. Joseph R. Strayer), New York: Charles Scribners Sons, 1989, X, 639.
Nasrn smail daveti benimsemesini bir istisna olarak deerlendiren Bosworth da normalde
emrlerin kesinlikle Snnlii benimsediklerini syler. bk. C. E. Bosworth, Smnids, The
Encyclopaedia of Islam, New Edition, Leiden: E. J. Brill, 1995, VIII, 1027.
546
MM MTRD ve MTRDLK
Mtrdnin hayatnn sonlarna doru otuz yla yakn bir sre sultanlk yapan II.
Nasr b. Ahmedin (301-331/914-943) Horasan ve Mvernnehirde Karmita
diye anlan Btnlerin inancn benimsemi olduudur.
II. Nasr babasnn ldrlmesi zerine Cemziyelhir 301de (Ocak 914)
sekiz yanda Smn devletinin bana gemitir. Bu sultan Btn dlerin etkisi altna girmi; ayrca aralarnda vezirler ve baz byk merkezlerin valileri de dahil pek ok etkili ve yetkili kimse bu mezhebi benimsemiti. II. Nasr
Btnlerin imamna gnderilmek zere her biri yz miskl arlnda yetmi dinar bastrm ve bunlar imama ulatrmalar iin dlere teslim etmiti.
Btnller, sultann vefatndan sonra yerine geen olu I. Nhu (331-343/943954) da kendi mezheplerine ekmek istemilerse de baarl olamamlar ve bu
arada altnlarn bir ksmn gndermedii anlalan bir d fukhann verdii
fetv ile idam edilmitir. Bu olayda sultann hocas ve veziri nl Hanef fakihi Hkim e-ehd el-Merveznin (. 334/945) ynlendirmesinin etkili olduu
1522
anlalmaktadr.
Btn bunlar gstermektedir ki, Mtrdnin syledii sz, her ne kadar
iinde adaletsizlikle bir ba kurulsa da, muhtemelen kendisinin iki ayr eserle
grlerini eletirdii ve slm dnda sayd Karmita mezhebini benimsemi olan sultan II. Nasr hakknda olmaldr. stelik bu sultan bu ekilde tenkit
etmede Mtrd yalnz deildi. Nizmlmlkn verdii bilgiye gre sultann
Karmita mezhebini benimsemesi Trkler, kumandanlar ve ordunun zoruna gitmi, btn limler ve kadlar da Bize kfir padiah lzm deil, bu ite biz onunla birlikte deiliz diyerek ordu kumandanyla, sultann ldrlmesi konusunda
1523
anlamlard.
Burada Osmanlda Mtrdnin dncelerinin ne kadar tanndn gstermesi bakmndan ilgin bir trih anekdotu arz etmek istiyoruz. Mtrdnin
yukarda anlatlan tarih balamda syledii sz Osmanl Devletinin son
dnemlerinde bn bidnnin Reddl-muhtr adl mehur eserinin yasaklanmasna sebep olmutur. yle ki; Aleddin el-Haskefnin (. 1088/1677)
ed-Drrl-muhtr adl eserinde ttn imenin Sultan IV. Murad tarafndan
yasakland iin haram olduu ifade edilmi ve bu esere hiye yazan bn
1522 bnn-Nedm, el-Fihrist, s. 266; Eb Mansr Abdlmelik b. Muhammed b. sml es-Selib
(. 429/1038), dbl-mlk (nr. Cell Atyye), Beyrut: Drl-Garbil-slm, 1990, s.
168-172; Nizmlmlk, Siyasetnme (ev. Nurettin Bayburtlugil), stanbul 1981, s. 290-299;
Necmeddin mer b. Muhammed en-Nesef, el-Kand f zikri ulemi Semerkand (nr. Ysuf
el-Hd), Tahran 1999; s. 202-203, 438-439.
1523 Nizamlmlk, Siyasetnme, s. 293-294.
9. OTURUM
547
bidn de (. 1252/1836) konuyu geni biimde ele alarak Veliyylemrin

hell ve haram klma yetkisi bulunmad; fukahmzn Kim zamanmz sultanna dil derse kfir olur; zir zulme adalet diye itikad etmi olur eklinde
1524
eletiri yneltmitir.
1320 (1902) yl civarnda stanbulda Maarif Nezareti mensuplarnn ileri
gelenlerinden biri bn bidnin bu naklini kkrtc bularak kitap hakknda padiaha bir takrir sundu. Bunun zerine kitabn ktphanelerden msdere edilmesi
iin emir karld ve insanlarn gzleri nnde bilfiil de msdere gerekletirildi. lim evreleri bundan ok byk rahatszlk duydu. O dnemde stanbulun
ileri gelen ulemsndan Reslulem Ribalzde Tikveli Yusuf Ziyaeddin Efendi
(. 1339/1920) kendisi gibi yal limlerden olan Rizeli Mehmed Ferhad Efendi
(. 1343/1924) ile birlikte Saraya gidip padiah II. Abdlhamd ile grtler.
Sultann huzruna ktklarnda dediler ki:
Efendimiz hazretleri, dini muhafaza vazifesini yerine getiren saltanatna
ballmzdan herhalde phe duymazlar. Bu ballk bizi her bir limin evinde
bulunan Reddl-muhtrn en kt biimde msdere edilmi olduunu sizlere
arz etmeye sevk etti. Bu durum ihlsl kimselerin kalplerini kanatan bir eydir. Bu
kitaba nispet edilen mesele, hemen her fkh kitabnda mevcuttur. Bunu grevimizi yerine getirmek adna efendimize arz ediyoruz.
Byle bir arz o devirde byk bir cret saylrd. Bu iki limin abalar meyvesini verdi ve padiah kitaplarn sahiplerine iadesini emrederek takriri arz eden o nemli grevdeki brokrat avu yani belediyede basit bir
1525
hizmeti olarak Douda uzak vilyetlerden birine srgn etti.
Burada bu
anekdot vesilesiyle ifade etmek gerekir ki, modernleme ve zellikle Merutiyet dneminde ngilizlerin de kkrtmalaryla gndeme getirilen hilfetin
Kureylii tartmalarnda Osmanllar, slm siyaset dncesinin en erken
dnemlerinde kendilerinin de byk sayg duyduklar bir lim tarafndan ileri srlen ve kendilerinin olduka iine yarayacak bir dnceden habersiz
1526
gzkmektedirler.
1524 bn bidn, Reddl-muhtr, Beyrut 2000, VI, 460 (Mtrdnin sz burada Abdlgan enNblsden naklen anonim ekilde nakledilmekteyse de, mellif bir baka yerde bu sz
Mtrdye nisbet etmektedir bk. a.g.e., II, 149-150).
1525 Mehmed Zhid Kevser, Makltl-Kevser, Kahire Matbaatl-Envr, 1372, I, 106-107;
a.mlf., et-Tahrrl-vecz fm yebteghl-mstecz (nr. Abdlfetth Eb Gudde), Haleb 1993,
s. 74-75.
1526 Bu tartmalarla ilgili olarak bk. Hilfet Risleleri (haz. smail Kara), I-V, stanbul 20022005.
548
MM MTRD ve MTRDLK
Sonu
mm Mtrd, eserlerinde siysete ilikin meseleleri incelerken titizlikle
melik-imm ayrm yapmakta, gemi mmetlerle ve zellikle Yahudilerle ilgili
olarak ve kendi zamannda dnyann eitli blgelerinde iktidar ellerinde bulunduran siysler iin melik tabirini, Mslmanlarn devlet bakann ve slm
hkmlerin uygulanmasnda yrtmenin ban ifade iin imm ve halfe terimlerini kullanmaktadr. te yandan Mtrd, slm siyset teorisinin en nemli
problemi olarak alar boyu Mslman ilim adamlarnn gndemini igal etmi
olan hilfetin Kureylii meselesine yeni bir bak as getirmi, bu meselenin
genellikle Snn evrelerce savunulduu gibi salt bir din hkm deil, zaman ve
zemine gre deiebilecek siyas bir mesele olduunu izaha almtr. Bylece
Abbs hilfetinin merkez gcnn zayflad bir dnemde, Arap olmayan milletlerin hilfet iddialarnn meriyetine din ve hukuk bir zemin hazrlamtr.
Ne var ki, bu dncesinin ilgili literatrde ok yaygn olarak yank bulduunu
sylemek olduka gtr. Fakat buna ramen belki dolayl tesirinden sz etmek
mmkndr.
Gnmzde ilm evrelerde slm siyaset teorisi ve anayasa hukukunun yeterince ilenmedii syleminin sklkla dile getirildii gz nne alndnda, bu
almann ifade edilen sz konusu eksikliin giderilmesine ve ilk dnemlere ait
siyaset dncesinin anlalmasna bir katk salayacan umarz.
9. OTURUM
549
31. TEBL
MTRD AKILCILII ve BUNUN GNMZ SORUNLARINI
ZMEYE KATKISI
Prof. Dr. Snmez Kutlu
slm dnce tarihinde, slm anlama, aklama ve yaamaya ynelik birbirinden farkl yorum gelenekleri ortaya kmtr. Kimisi, dini anlama ve anlamlandrmada olgunun tahliline byk nem vererek akln ve akl yrtmenin nfuz
alann geniletmekte; kimisi akl yet, hadis ve din metinlerin lafz anlamna
hapsederek metnin hkimiyetini kurmaya almaktadr. Kimisi de, sorunlarn
zmn belli ahslara, yani siyas-karizmatik lidere veya gizemli glerle donatlm suf nderlere (eyh ve kutub) havale etmektedir. Kimisi ise, gemiten
gnmze kadar gelen din tecrbeye (snnet ve sr), yani ilk nesillerin dini
anlama ve yaama biimlerini ideal bir dnem (Asr- Sadet) olarak sunmaktadr.
Kendilerine zg bilgi kuramlar ve sistemli fikri yaplar olan fikr kurumsallamalar, mezhep, tarikat veya gnmzde din cemaatler eklinde tezhr etmektedir. Ad ne olursa olsun bu dini-politik veya din-toplumsal hareketlerin arkasnda,
rtl referans erevesi dediimiz bir zihniyet bulunmaktadr. slmn inan,
ibadet-muamelt ve ahlk boyutuyla ilgili bilgi retmeye ynelik bu abalar, gemite olduu gibi bugn de btnyle olmasa bile, byk lde bu yntem ve
zihniyetlerden u ya da bu ekilde etkilenmeye devam etmektedir. Hatt bazen
istikrarl bir ekilde gelierek, bazen zn kaybederek, bazen da baka bir zihniyete eklemlenerek veya ona benzeerek varln srdrmeye almaktadr.
slm toplumlarnda etkili olan ve din dnceye damgasn vuran belli bal
zihniyetlerden birisi de, akla, akl yrtmeye, itihada, nazar ve istidlle nem veren ve farkllklarn bir arada yaamasna imkan tanyan Aklc-hadar zihniyet
gelmektedir. Bu zihniyet, Akl Taraftarlar olarak tannmtr. ahs dzeyinde ilk
temsilcileri arasnda brahim en-Neha, Hammd b. Eb Sleymn ile Eb Hanfe
ve onun rencileri gelmektedir. Mezhep dzeyinde aklc tezhrler Mrcie,
Mutezile ve Mtrdlik zerinde grlmektedir. Eb Hanfenin din anlayn
teolojik, epistemolojik ve felsef adan temellendiren en nemli ahsiyetlerden
biri mm Mtrd idi. Buna ramen mm Mtrdnin aklla temellendirilebilir
slm anlay ve bunun fkh, kelm ve tefsir alanlarna yansmalar, maalesef yeterince analiz edilememitir. Onun kelm klasii Kitbt-Tevhd ve tefsir klasii
550
MM MTRD ve MTRDLK
Te`vltul-Kurn adl eserlerinin yaymlanmasyla birlikte, aklc zihniyetin

onun fikri sistemine nasl yansdn anlama konusundaki yeni bir dnem balamtr. Bylece toplumsal yapnn ve kurumlarn deitii, insanlar ve toplumlar
aras ilikilerin eitlendii gnmz slm toplumlarnda ortaya kan yeni dinhukk sorunlarn zm iin nemli bir frsat domutur. Dier ekoller arasnda
bu zihniyeti benimseyenler ve onlarn grleri zerinde burada durmamamz,
onlar yok saymak veya mm Mtrd dndakilerin nemsiz olduu anlamna
gelmemelidir. Gerekte Mutezil ve Mrci bilginlerin din syleminde bu zihniyetin yansmalar ok gl olup bamsz almalar yapmay gerektirir.
III/IX.asrn ikinci yars ile IV./X. asrn balarnda yaam olan Mtrd,
temelleri Kfede atlm Rey Taraftarlnn Orta Asyadaki en nemli temsilcilerinden birisidir. Mtrd, hem bilginin konusu olan varlk, siyaset, din, eriat,
toplum ve sosyal hayata ait olgular zmleyebilmek ve hem de hangi dinden
ve mezhepten olursa olsun herkesle tartabilecek ortak bir zemin ve tutarl bir
bilgi kuram oluturmakla ie balamtr. mm Mtrdnin din bilgi retme ve
dini-toplumsal sorunlar zmlemedeki aklc yntem ve yaklamnn olumasnda birinci derecede akla, istidlle, nazara, tefekkre, tedebbre, teakkule vurgu
yapan Kurn yetleri ve Hz. Muhammedin uygulamalar; ikinci olarak trihtoplumsal yapy ve deiim srecinde toplumun maslahatn gz nnde bulundurarak hukk-siyas sorunlar zmleyen Hz. merin yaklam, nc olarak
daha sonraki dnemde eri hkmleri illetten ziyade maslaha dayandran ve din
sorunlarn zmlenmesinde akla byk bir nfuz alan tanyan Eb Hanfenin
aklc yntemi etkili olmutur. Bu etkenlere, ilk neslin geleneine (snnet-sr)
geni yetkiler veren ve akl mahkm eden Hadis Taraftarlarnn, doru bir inanca
ve bilgiye ulamakta imamn gizli bilgisi ve aklna balanmay art koan iBtn (smiliye ve mmye) akmlarn yaklamlar ile felsef kltrn tahakkm altna girmi bir akln nderliinde din bilgi reten Mutezilenin aklcln
da eklemek gerekir. Tabi ki, kltr ve dinlerin kavak noktas olan Semerkand
gibi bir ehirde yaam olmas, blgede hkim olan dinlere ve felsef akmlara
kar kendi dinini, genel kabul gren akl gibi bir esasa bal kalarak savunmaya
almas da bir baka sebep olarak saylmaldr.
Mtrd aklcl ile mm Mtrdnin dini temellendirme ve din bilgi
retmede kulland kendine zg yntem ve yaklam kastedilmektedir. Adna
nisbet edilen Mtrd mezhebi mensuplarnn aklcl, bu kapsamda deerlendirilmemitir. nk mm Mtrd ve onun takipileri olduu sylenen kimselerin
aklcl arasnda, nemli farklar bulunmaktadr. Bu tartmaya burada girmeyi
gerekli grmyoruz, bir noktaya deinmekle yetiniyoruz. Mtrdnin eserlerine
9. OTURUM
551
yansyan aklc anlay, kendi takipilerinden olduu sylenen Pezdev tarafndan

anlalmas zor bir fikir sistemi olarak gsterilmitir. Muhtemelen bu durum onun
zellikle kelm eserlerine olan ilgiyi azaltmtr. Daha sonra Ear bir lim olan
Teftzn, mer en-Nesefnin Akidine yazd erhinde, Mtrdnin grlerini insicaml bir kelm ekol olarak sunmak yerine, bir ksmn Mutezileye
benzeterek, bir ksmn ise mm Earnin grlerine yaknlatrmak veya uzlatrmak yoluyla gzden drmeye almtr. Bu bak as Mtrdye zg
dierlerinden bamsz bir kelm anlyn varl konusunda tereddtler oluturmaktadr. Mtrdnin aklc yaklamnn zgnl, birinci derecede akla bak ve ona ykledii ilevlerden kaynaklanmaktadr. Tebliimizde, nce Mtrd
aklcln teorik ynn ortaya koyacak, daha sonra gnmz sorunlarn zmede salayabilecei katk/katklar hrszlk suunu nlemeye ynelik el kesme
cezas vakas zerinden analiz yapmaya alacaz.
mm Mtrd, dier bilgi kaynaklarn kontrol etme nitelii dolaysyla,
akl bilgi nazariyesinin merkezine yerletirir. Ama mhiyetinin bilinmesi mmkn grmediinden akln tanmn yapmaktan kanr. Ona gre, akllar, kendi
keyfiyetini ve mhiyetini anlamaktan ciz ve childir. Baka bir ifadeyle akl1527
lar, kendi keyfiyet ve mhiyetlerini bilemezler. Akl, lemin bir czdr, do1528
laysyla idrak gc snrldr, her eyi bilemez. Alperin de tespit ettii gibi,
Mtrdnin anlaynda akl sadece zihn deil, ayn zamanda zihnin dnda
1529
(haric) bir varlktr.
stelik akl, Allahn insanoluna verdii en yce bir
1530
emanetidir. Ayrca Allah, akl, yararl ile zararly belirlemede, iyi ile kty
1531
ayrt etmede kullanlmas gerekli bir vasta olarak yaratmtr. Mtrd, akln
tanm veya mahiyetinden ziyde ona yklenen ilev zerinde durur. Onun yegne
ilevi, analiz gerektiren zelliklere sahip nesne ve olaylar analize, sentez gerektiren zellikler tayanlar da senteze tabi tutmaktan ibarettir. Bu sylenene ulaa1532
bilmesi iin de tefekkr ve istidllin devreye sokulmas gerekir. Akl, bu yolla
evrende birleebilenleri bir araya getirebilen, ayrlmas gerekenleri ise ayrabilen
1533
bir zellie sahiptir.
Mtrdnin akla ykledii ilevi ksaca yle formle
1527 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., stanbul: Mizan Yaynevi, 2006,
VIII, 251.
1528 el-Mtrd, Kitbt-Tevhd Tercmesi, ev.: Bekir Topalolu, Ankara: TDV Yaynlar, 2002,
s. 4; Te`vltul-Kurn, V, 368; Alper, Hlya, mm Mtrdde Akl-Vahiy likisi, stanbul:
z Yaynclk, 2008, 55.
1529 Alper, Hlya, mm Mtrdde Akl-Vahiy likisi, stanbul: z Yaynclk, 2008, s. 55.
1530 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., II, 23.
1531 el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s.172.
1532 el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 341.
552
MM MTRD ve MTRDLK
edebiliriz: Olay ve olgular inceleyen, onlarn iyi ve ktln belirleyebilen,

tikel olaylar arasnda iliki kuran ve onlar karlatrp snflandran, bunun sonucunda genel hkmler elde edebilen hem zihn hem zihin d bir varlktr.
Mtrd, din bilginin retilmesinde ve renilmesinde akln yan sra nakle
de bavurulmas gereken, birbiriyle atan deil uyum ierisinde alan iki ayr
kaynak olarak grr. Bu sebeple akl nakil ilikisini karlamak zere, bilginin
kaynaklar iin akl ve sem kavramlarn kullanr. Dier kelmc ve felsefecilerin tartmalarnda grlen akl-vahiy atmasnn izlerine hi rastlanmaz.
Sem, Resln Allahn kelmn, yani vahyini, dorudan Allahtan veya elisinden iitmesiyle ve insann da ayn kelm Allahn elisinden iitmesiyle ortaya kan vahiy bilgisini karlamak zere yaplm bir kavramlatrmadr. Bazen
buna karlk haber kullanlsa da, haber sem kavramna gre daha kapsaml olup
hem Resln haberi olan vahyi, hem de Reslden gelen mtevtir ve had haberleri iine alr.
Mtrd, btn bilgi alanlarn karlamak zere daha kapsaml bir bak
as gelitirmitir. Din bilgi ve dier bilgi alanlar arasnda her hangi bir ayrma
gitmeksizin gvenilir bilgiye ulatran yollar, kredesiniz diye size kulak1534
lar, gzler ve kalpler verdi. yetinden hareketle duyular, haber ve akl olarak
snrlandrr. yle ki, burada bilgi kayna olarak gsterilen gz, gren, ekil ve
renkleri birbirinden ayran; kulak sesleri iitip ne olduunu belirleyen; kalpler
ise, gzle grlmeyen ve kulakla tespit edilemeyen, kiinin leh ve aleyhine olacak
1535
eyleri belirlemeye ve anlamaya yarayan eydir.
Daha sonra oluturulan sistematik kelmn bilgi kuramnda bu bilgi kaynaklar, aynen tekrarlanr. Ancak mm Mtrdnin bilgi yollar ve onlarn nesneleriyle ilgili aklamalar dierlerinden farkldr. nk onun eserlerinde nesnelerin
bilgisini elde etmeye yarayan grme, duyulara; iitme, habere; kalp de akla karlk kullanlmtr. Bundan hareketle ilh hitb yoluyla aklananlara Semiyyt;
akl yoluyla bilinenlere Akliyyt, duyular yoluyla kavrananlara Hissiyt denir. Onun bu alan ayrtrmas, bilinenler (mlmt) ve varolanlarn (mevcdt)
bilgisini elde etmek iin gelitirilen bir yntem olarak grlebilir. Bu tasnifte birincide akl, ikincide dil, ncde ise duyular ne kmaktadr.
Baka bir ifadeyle sem nitelemesi iitmeyle elde edilen bilgileri; akl nitelemesi akl yrtme ve derinlemesine analizlere dayal bilgileri; hiss nitelemesi ise,
be duyu yoluyla idrk edilen eynn ve czi/tikel varlklarn bilgisini karlamak
1534 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., VIII, 161.
1535 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr.,, IX, 123.
9. OTURUM
553
1536
iin kullanlr. Genel olarak sem, eriatn; akl, dinin ; duyular ise, fizik lemin
bilgisine ulatran kaynaktr. Bu ayrm, hid (grnen fizik lem) ve aib (metafizik lem) eklinde bir ontolojik ayrmla da desteklenmektedir. Akl, her iki
lemle, semi aib lemle, hisler ise, ehdet lemiyle ilgili bilgi retir. Bunlardan
her birinin kendine ait bilgi nesneleri vardr. Fakat bu, bir kaynan dier bilgi
alanlar ile ilgil hibir ey bilemeyecei anlamna gelmez. Aksine, ayn nesne gru1537
bu, bazen bir, bazen iki, bazen da bilgi kaynann konusu olabilmektedir. .
Hiss mcizeler/kantlar, pheleri defetmek ve vesveseleri ortadan kaldrmak konusunda akli mcizelerden daha etkilidir. Bu sebeple, Resller, akl mcizelerle
yetinmeyip hiss mcizelerin ikn ediciliinden de yararlanmlardr. Bir eyi bilmenin yolunun his ve yn olduu hususlarda hi kimse pheye dmez. Ama
hi kimsenin yle olduuna dir iinde bir phe hissetmemesine ramen, akli
1538
konularda phe ve vesveseler oluabilir. Ayrca her birisi kendine ait bilgi
nesnelerini bilmede daha yetkili ve gvenilir olmakla beraber, onlarn verilerinin
doruluunu belirlemede lt akldr.
Mtrd, bu yolla elde edilen verileri, din bir deer atfederek Allahn
yetleri ve kantlar (mcizeleri) kapsamnda deerlendirir. Ona gre, Allahn
1539
yetlerini inkr eden kimseler ifadesinde maksat, iaret ve delillerden oluan
Allahn kantlarn inkr edenlerdir. Allahn iaret ve delillerine gelince, birincisi Hissiyttr. Hiss deliller, Allahn vahdniyetine dellet eden yaratklar, beer
gcn aan yaratl rnekleri ve Resllerin peygamberlik iddialarn dorulamak ve risletini aklasn diye Allahn kendilerine verdii mcizeler ile buna
tanklk eden dier kantlar ierir.
kincisi Semiyyttr. Sem deliller, Resllerin getirdii ve daha nceden
retilmeksizin, ancak tlim yolu ile renilebilen trden veya hakikatleri sadece
Allah tarafndan bilinebilen haberleri ierir. nsanlar, Reslleri bu konuda bilgilendirenin Allah olduunu bu haberlerle renirler ve kendileri iin bunu bir delil
olarak kabul ederler.
ncs ise Akliyyttr. Akl deliller, tevhdi, risleti ve benzerlerini bilmeye gtrecek trden uzun tecrbe (mihne) ve aratrmalarla bilinen kantlar
ierir. Sonu olarak Allah bunlarn tamamn reslne kantlar (mcizeler/yetler)
olarak verdi. Gerekli artlar tadklar srece, bu yoldan birisi veya ile
birden elde edilen bilgi kesin olup inkr imkanszdr. Onlar inkr eden, hem
1536
1537
1538
1539
el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., IV, 112.

zcan, Hanifi, Mtrdde Bilgi Problemi, stanbu 1993, s. 46 vd.
el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Hyem, III, 133.
3. l-i mrn, 21.
554
MM MTRD ve MTRDLK
mcizelerin hakikatlerini hem de bunlarn kendisine verildii kimseyi inkr etmi

1540
olur. Ancak bunlar, insanlar imana mecbur eden delil ve hccetler deildir,
sadece insanlarn kendi ihtiyrlaryla inanmalar iin onlar iknaya ynelik delillerdir. Buna ramen, iradesini kullanarak inkra kalkanlar da olacaktr. mana
mecbur eden delillerle iman etmek, kiinin irde ve ihtiyrn ortadan kaldrd iin geersizdir. Nitekim Mekke mrikleri, Reslullahn onlara sem, akl
ve hiss hccetler getirmesine ramen, Allaha iman etmediler ve peygamberini
tasdik etmediler. Kendilerini imana mecbur edecek delilleri grdklerinde, iman
edeceklerini sylediler. Halbuki azbn gelmesiyle, iman etseler dahi, kendilerine
1541
faydas olmayacaktr. O, inanma ve inkr eylemini, aklla elde edilen kesin bir
bilginin tasdiki eklinde anlar. Bu bakmdan her inanann, inancn akl yoluyla
elde ettii salam bilgi ve delillerle desteklemesi arttr. Bunu baaramayan kimsenin taklit yoluyla inanmas, mzr grlmez. nk taklit dinlerin ve mezhep1542
lerin doruluunun ls olamaz.
Mtrd, akl, haber ve duyularn salad bilgilerin doruluu ve gvenilirliini belirlemede yanlmaz lt olarak grr. nk gerek duyu yoluyla, gerekse
haber oluyla bilgi edinirken akl yrtmek gereklidir. Duyulardan uzak olan eylerin, yahut ok kk hacimli olup gzle grlemeyen nesnelerin belirlenmesinde
duyular yetersiz kald iin akl yrtmeye ihtiya vardr. Dier taraftan, haberin,
yanlma ihtimali bulunan veya bulunmayan trne dahil olduunu belirlemek, peygamberlerin mcizeleriyle sihirbaz ve dierlerinin gz bacln ayrt edebilmek,
baka bir ifadeyle mcizeleri mcize olmayan davranlardan ayrt edebilmek iin,
akl yrtmeye ihtiya vardr. Allah, Kurnn kendi katndan olduunu akl yrt1543
me yntemiyle ortaya koymu ve pek ok yette geree ulatran ve doru yolu
1544
gsteren akl kullanmay ve akl temellendirmeye bavurmay emretmitir.
Ayrca hangi haber olursa olsun doru ve yanll, ancak akl yoluyla tespit
1545
edilebilir. Zten haber kaynaklar arasnda Resln haberi olarak bilinen vahiy
1546
de akl tarafndan dorulanmtr. Bu anlamda Kurn, akl bir mcize
olup,
mutlak ve doru bilgiyi iermektedir. Bundan dolay, ona gre, Kurnn dndaki
1547
akl delillere ve Kurna aykr olan her haber, reddedilmelidir. Bu haberlere,
1540
1541
1542
1543
1544
1545
1546
1547
el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., II, 272-73.

el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., VIII, 104.
el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 3.
2. el-Bakara, 164; 41. Fussilet, 53-54; 88. el-iye, 17-20; 51. ez-Zriyt, 20-21.
el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 13-14
el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., II, 307.
el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Hyem, IV, 566.
9. OTURUM
555
Reslden gelen haberler de girer. Yani ok sayda kiiden gelmesi (mtevatir),

veya bir kiiden gelmesi haberin doruluunun bir lt deildir. Bir topluluk
yalan zerinde birleebilecei gibi, tek bir kii doru bir haber verebilir. Her iki
durumda da akl ve Kurna arz edilmelidir. Bu iki asla ters dmeyen haberler,
tek bir kiiden gelse dahi dorudur. Peygamberden gelen hd haberle, amel edilebilir, ancak itikd konularda bilgi deeri tamaz. tikad konularda bilgi deeri
1548
tayan, Kurn veya mtevtir snnettir. Dier yandan, eynn gzellik ve irkinlikleri, insanlarn fiillerinin iyi veya kt oluu konusunda- duyularn alglay
ve haberlerin bildirmesi sz konusu olsa dahi- gerein aa karlabilmesi iin
her konuda akl yrtmek ve tefekkr etmek gerekir. Bu konularda niha bilgiye
1549
sadece aklla ulalabilir.
Mtrd, akla nemli bir fonksiyon yklemekle birlikte, haber ve duyular
gibi, onun da bilgi elde edebilme g ve alannn snrlln kabul eder. Ona
gre, varlk leminin bir paras olan akln bilme gc snrldr. Bir takm rzalar
isabet etmesi veya inceledii konunun ok karmak olmasndan dolay eyy b1550
tn ynleri ve ayrntlaryla bilemez. Bu durumlarda akllarn tek bana kavrayamadklar iyiliklerle ktlklerin duyu ve haber yoluyla renilmesi, ancak
alglayanlarn konumas ve dierlerinin de kulak verip dinlemesi ile mmkn
1551
olur. Ama bu, akl btnyle, gvenilir ve doru bilgiye ulatran bir kaynak
olmaktan karmaz.
1552
Mtrd aklclnn yansmalar, din-eriat ayrm tartmalarnda ak ve net

olarak grlmektedir. O, din kavramn, insanlarn -ister hak ister batl olsun- inand
1553
ey olarak tanmlar. Ancak bu tanm, insanlarn inandklar ve kutsalla ilikileri anlamnda kullanlan genel bir tanmdr. Mtrdnin iman veya inanca (itikda)
1554
karlk kullanlan din tanmna, ed-dn kelimesinin getii yetlerden birisinin
1548 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., XII, 268, V, 109, V, 312
(Hyem). Mtrdnin ahad haberlerle ilgili grlerinin analizi iin bkz.: zcan, Mtrdde
Bilgi Problemi, 66-70.
1552 Mtrdden nce din-eriat ayrm ile ilgili farkl grler hakknda geni bilgi iin bkz.:.:
et-Taber, Tefsr, XXV/147; VI/269; Hatibolu, Mehmed Said, Din-eriat Fark zerine,
slmiyt, 1/4 ( 1998), s. 9-13
1553 el-Mtrd, Te`vltl-Kurndan Tercmeler, ev.: Bekir Topalolu. mm Eb Hanife ve
mm Mtrd Aratrma Vakf yaynlar, stanbul 2003, 81. Din tanm, Bekir Topalolu tarafndan yle evrilmitir: Din- hak olsun btl olsun , insann benimsedii mnev yol
demektir.
1554 42. e-r, 13.
556
MM MTRD ve MTRDLK
yorumunda rastlamaktayz. O, bu kelimenin belirlilik taksyla kullanlmasndan hareketle dini yle tanmlar: Din, Allahn Nh ve dier btn peygamberlere tavsiye
ettii, Allah birlemek (tevhd) ve Ona ibadet etmek demektir. Bu din peygamberlerin hepsi iin, tek ve ayn dindir. Btn Peygamberlerin dini, tevhd inanc ve bir olan
1555
Allaha ibadetten oluur. Fakat onlarn eratleri ve ahkm birbirinden farkldr.
Mtrd, inan ve itikat olarak tanmlad dini, eriatten ayrr. Ona gre eriat, ibadetler, emir ve nehiyler ile dier din hkmleri ierir. Bylece tartmay aklla
(kalb) din arasnda, eriatla vahiy arasnda zorunlu bir ilikinin varl zerine kaydrr.
1556
Dinle akl arasndaki ilikiyi u ekilde temellendirir: man dindir, dinler ise inanlan inanlardan ibarettir. nanlarn bulunduu ve varln kendisiyle srdrd yer
kalptir. Tasdikin bask ve cebir altnda tutulamayan mahiyeti ise kalpte bulunan tara1557
fdr, nk imann bu noktasna herhangi bir yaratn tahakkm nfz edemez.
Mtrdnin fikri sisteminde, din, hibir d etkinin basks ve zorlamas altnda kalmakszn zgr iradeyle ve kalb tasdikle gerekleen bir inan olarak
takdim edilir. Rislet grevini stlenen btn peygamberler ve nebiler, tevhd,
Allaha kulluk ve ahlk ilkeleri ortak olan tek bir dini bildirmek zere gnderilmilerdir. Bu din, Allah katnda mutlak olan, neshedilmeyen ve deimeyen
1558
slm dinidir.
Baka bir ifadeyle hak din slmdr, nk slm, btn akllarn gerekli kld ve btn yaratklarn yaratlnn ehadette bulunduu bir
1559
dindir.
Bu itibarla mutlak yol Allahn yolu; mutlak din, Allahn dini; mut1560
lak kitb Allahn kitbdr.
O, bu dini tevhd dini, hak din, hanf dini, ftrat
dini, gerek ve burhnla kim, kesin delil ve hccetlerle ayakta duran akl dini
1561
1562
olarak tanmlad.
Mutlak dinin ierisine, dinin tevhid, inan esaslar , ibadetin sadece Allaha ait olmas, Allaha krn zorunluluu ve ahlk ilkeler girmektedir. Dinin unsurlar, aklla bilinebilenlerle (Akliyyt) birebir rtmektedir.
nk bu unsurlara, taklit, mahede veya zorunlu bilgi yoluyla ulalmaz. Onlar bilmenin ve onlara inanmann yolu, kiinin kendi akl yrtmesi ve istidlali
1555 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., XIII, 175. Ayrca bkz.: elMtrd, Te`vlatul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., IV, 48, V, 138, VII, 183, XI, 186
1556 Bu konuda geni bilgi iin bkz.: ahin, Hasan, Mtrdye Gre Din, Kayseri 1987, s. 15-17.
1557 el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, 492. bilindii zere bu konumda din sadece itikaddan ibarettir
ve burada sz edilen itikad slmdan ibaret olan dindir. (el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 519)
1558 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., IV, 48; IV, 150; I, 255-256; VII, 216;
XIII, 175 Kr., zde, Talip, Mtrdnin Tefsir Anlay, nsan Yaynlar, stanbul 2003, 205.
1559 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., VI, 332.
1560 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., VIII, 52-53.
1561 Bkz.:el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.:Bekir Topalolu ve dr., X, 41-42; IV, 276-278; VII,
309; II, 349-350.
1562 el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, 519.
9. OTURUM
557
yoluyla elde ettii kesb ve kesin bilgiden geer. Peygamberden peygambere deien erat ise, ibadetlerin miktar, says, ekli ve eri hkmlerle ilgili bilgileri
1563
ierir. Farzalar, hadler, emir ve nehiylerden oluan eriat, dinin Peygamberin
geldii dnemin artlarna ve toplumsal maslahatlara gre oluturulan deien
1564
toplumsal boyutunu ifade etmektedir. Ancak kymete kadar bir baka Peygamber gelmeyeceinden Hz. Muhammedin erat, baka bir erat tarafndan
1565
asla neshedilmeyecektir.
Mtrd, zaman zaman din-erat ayrm ile ilgili tartmay iman-amel/taatler ayrm tartmasna dntrr. yle ki: iman ve slm ile kfr ve irki din statsnde, ameller/taatleri de din statsnde deil eriat erevesinde
1566
1567
deerlendirir. man ve amel ayrmn artran baz yetleri delil getirerek,
m`minlerin ho karlanmayan davranlarnn onlardan iman (din) ismini kaldrmadn ve onlara Ey inananlar! eklinde hitap etmeye devam ettiini syler. ayet iman (din), btn taatlerin ismi olsayd, bir ksm farzlar terk eden kimselere Allahn Ey imann bir ksmna inananlar!, ya da Ey mann bir ksmn
istisn ederek inananlar! diye hitap etmesi gerekirdi. u halde iman (din) btn
1568
farzlarn (tatlarn) ismi olarak kabul edenlerin bu anlay geersiz ve tutarszdr.
Baka bir yerde, taatlerin dinden bir cz olduunu benimseyenleri bu fikirlerin1569
den dolay eletirir ve taatlere din ismi verilmeyeceini syler.
1563 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., I, 506, IV, 245, XII, 247, XIII,
175, V, 119 (Hyem).
1564 Kr., zcan, Mtrdde Dn oulculuk, 55; zde, Mtrdnin Tefsir Anlay, 205.
1565 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Hyemi, I/46, I/78-79.
1566 Dinin vazgeilmez unsurlar organlarla gerekletirilen davranlar olmayp (zihinde ve kalpte yer tutan) inanlardan ibarettir. u sebeple ki inanlar, bask ve hkimiyetin kurulamayaca
deerlerdir; hibir yaratk bakasnn inancna buyruk olma veya ona engel tekil etme gcne
sahip deildir. nanlar dnce ve duygu alanna zg davranlardr. Baz ynleriyle dilin
inanlarla ilikisi bulunmaktadr. Bakasnn dilini kullanmak imkn dahilinde olmad gibi
kalbi zerinde hakimiyet kurmak da mmkn deildir. Buna mukabil dier organlarn kullanlmas insan g erevesindedir. Dini inanlarn konumu sz konusu ettiimiz tarzda olduuna, kfr de iman da din statsnde bulunduuna gre, yukarda zikrettiimiz husus itaat
olsa bile din statsnde deildir. Tekrar edelim ki kfr de bir dindir, fakat kfr anlattm
adan taat durumunda deildir. (el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 480.)
1567 61. es-Saf, 2-3; 9. et-Tevbe, 38; 57. el-Hadd, 16.
1568 el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 494. Kr.: ahin, Mtrdye Gre Din, s. 44-45. Mtrd,
Eer inan esaslar dnda fiiller de din olsayd, her bir Mslman hemen btn davranlarnda dinini deitiren konumuna derdi, nk her zaman iin onun fiillerinin dnda Allaha
yaklatran davranlar bulunacaktr. (el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 519)
1569 Bkz.: el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 445-447; Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve
dr., II, 349-350.
558
MM MTRD ve MTRDLK
O, iman-amel/taat ayrmn, din-amel/taatler ayrm ile ayn zeminde tartr.

man-din-slm kavramlarn eanlaml kullanarak bunlarn amel ve taatin varlk ve geerlilik sebebi olduunu vurgular. Bundan hareketle iman (din) kalbin,
yani akln fiili, erat (ameller ve taat) bedenin veya dier azalarn fiili kabul
eder. eriat, daha ok duygu ve duyulara hitabeden haram-helal gibi hususlarla
ilgilenir. Duyu ve duygularca gzel grlenler, bazen akln gzel bulduu eylerden daha aadr. lkinde deikenlik, sonrakinde deimezlik ve sreklilik sz
1570
konusudur.
man ve slmn e anlaml olmasn kabul ettiinden din kavramn, kimi
yerde btn peygamberlere gelen slmla ayn anlamda kullanr. Ona gre,
slm, szlkte boyun emek (hud) demektir. slm, bir terim olarak, nefsi
btn samimiyet ve itenlikle Allaha teslim etmek ve ona baka birisini ortak
1571
komamaktr. Allahn dini ise, slmdr. Nebilerin insanlar ard Allahn
1572
dini de bu dindir. Mtrd, dini akl dini olarak tanmlad gibi, salam akl
temellendirmelere dayanan iman da, irade ve aklla ilikilendirerek akl iman olarak nitelemektedir. manda taklidi ise eletirmektedir. Ona gre, aklla iman eden
kimse, bu imanndan asla ve ebediyen uzaklatrlamaz ve dndrlemez, saptrlamaz. nk imann gzeli ve hakikati, aklla olduu bilinmektedir. Byle bir
iman asla terk edilmez. Ancak taklid imanna sahip kimsenin iman hakikat iman
deildir (imanu hakikatin: hakiki iman). Byle bir imandan dnlr. Mukallid,
1573
imannda mzr deildir.
Onun bu deerlendirmesi, akl-din ilikisi ile ilgili
yapt deerlendirmenin aynsdr. Din yerine iman koymaktadr.
Mtrd, akl-sem din-erat, iman-amel ayrmn felsef ve mantk bir
yaklam devreye sokarak akl hkmlerden ve modal nermelerden hareketle
u ekilde temellendirmeye alr: Akl hkmler (el-Usl), mmteni, vcib
ve bu ikisinin ortas olan mmkin. lemin btn ileri bu esaslar zerinde yrr. Akl adan vcib, aksine herhangi bir haberin gelemeyecei bir konumdadr,
mmteni de ayn durumdadr. Mmkin farkl konumlarn bulunduu bir alandr,
nk o, halden hale, elden ele ve bir mlkiyetten dier mlkiyete intikal eden
eydir. Mmkinde herhangi bir alternatifin vcib klnmas veya mmteni olmas
akl asndan sz konusu deildir. Peygamberler her konumda mmkinin tercihe
1574
ayan olan alternatifinin aklamasn getirirler. Buradan da anlald gibi,
1570
1571
1572
1573
1574
el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 298-299. Kr.: ahin, Mtrdye Gre Din, s. 44-45.

el-Mtrd, Te`vlatul-Kurn, thk.: Hyemi., I, 287.
el-Mtrd, Te`vlatul-Kurn, thk.: Hyemi., I, 286.
el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 229-230. Eb Seleme, vcib, mmteni ve mmkinin alanlar
ile ilgili kapall gidermek amacyla yle bir aklamay uygun grmtr: Genellikle,
9. OTURUM
559
vcib ve mmteni konusunda akl mutlak olarak yetkilidir. Bu alanla ilgili akln
ortaya koyduu bilgiler yukarda aklana dinin unsurlar arasnda yer alan bilgilerdir. Akl, mmkinler ksmnda da yetkilidir, pek ok seenek sunabilir, ancak
srekli deiebilen bir alan olduu iin sunduu seenei vacip ve mmteni klamaz. Burada insanlarn farkl seenekleri arasnda mmkinin tercihe ayan olan
gstermesi asndan Peygamberin semine, yani vahye ihtiya vardr. Buna gre
Peygamberler aklen mmkn olan aklamakla grevlendirilmitir ve her peygambere ait erat, bu mmkin alanla ilgilidir.
Mtrd, din konusunda resl deil akl yetkili olarak grmektedir. Ona gre
Resllerin gnderilmesi eriatle ilgilidir. yle ki, Allah bilmek aklen vciptir.
Eer Allah hi bir resl gndermeseydi, yine de insanlarn akllaryla Allahn varln ve birliini, onun layk olduu sfatlarla tanmlamas ve Allahn evrenin yaratcs olduunu bilmesi gerekirdi. Resl gnderilmese dahi, insanlarn akllaryla
Allahn vahdniyetini ve ulhiyetini, benzer ve ortaklardan ber olduunu (tel)
bilmek; nimetlerini ve onlarn krn yerine getirmek, her an ona boyun emek
onlar zerine vciptir. Ancak Allah, rahmeti ve fazl ile onlara sadk ve dil bir resl
1575
gnderdi ki, bunu daha kolay bilsinler ve daha kolay (ehaff) yerine getirsinler.
Aslnda insan, bireysel gayret gstererek tefekkr ve tedebbrle bunlar
akl yoluyla bilir. Hatt akl, Allahn baz sfatlarla nitelendiine de kesinlikle
1576
hkmeder. Bu sebeple vahiy ulamayan kimse, din konusunda mazur grlmez ve bundan sorumludur. Hatt Resln gelmesi, Allahn varln haber vermek iin deil onu tekit etmek iindir; din iin resl deil akl arttr. Resller
ise, ibadetlerin, hadlerin ve cizyenin miktar ve eklini (mukaddert ve mahddt:
1577
kemmiyyet ve keyfiyyet) belirlemek iin erat konusunda gereklidir. Allahn
inan (itikad) ksma ayrlr. Aklen vcib, mmkin (ciz) ve mmteni. Vcib, nimet veren
Allah tanma ve Ona kretme; mmteni de, nimet veren Allah tanmama ve Ona nankrlk etme gibi hususlardr. Mmkin ise, namazlarn ve zektn lsn belirlemek gibi din
esaslarn miktarlar ile alakal hususlardr. Akl, mmkini, vcib ve mmteni olana yneltmede
yetersiz kalnca; mmkin olan hususlar aklamak, mmkini vcib ve mmtenie yneltmek
iin, eynn hakikatlarn insanlara retecek bir Peygamberin varlna ihtiya duyulmas
zaruridir. uras bilinen bir gerektir ki, peygamberler, aklen vcib olan pekitirmek (tekid),
aklen imknsz olann meydana gelemeyeceini ortaya koymak ve aklen mmkn olan aklamak suretiyle, doruluklarn ve gnahtan korunmu olduklarn gsteren apak deliller ve
mcizelerle gelmilerdir. nk Allahn delilleri birbiriyle elimez. Bkz:: Eb Seleme esSemerkand, Cmel Uslid-Dn Tercmesi, ev.:Ahmet Saim Klavuz, stanbul 1989, 34 ;
(Arapa metin, s. 9).
1575 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., IX, 417.
1577 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., IV, 112; VI, 336
560
MM MTRD ve MTRDLK
varl ve birliini bilme, sadece Allaha ibadet edilmesinin gereklilii konusunda

hi bir insann Allaha kar bir mzeret uydurmas mmkn deildir, mazeret
sadece er hkmler ve ibadetlerin nasl olaca konusunda olabilir. te bu konudaki mazereti ortadan kaldrmak iin de Peygamberler gndermitir. Bu anlamda din bireysel, eriat ise dinin toplumsal ilikilerle ilgili boyutunu ifade eder.
Mtrd, bu grn Mjdeleyici ve sakndrc olarak peygamberler gnderdik
ki, insanlarn peygamberlerden sonra Allaha kar bir bahaneleri (hccet) olma1578
sn! Allah izzet ve hikmet sahibidir. yeti ile ilgili yapt yorumda olduka
ilgin bir ekilde ortaya koymaktadr.
Mtrdye gre, yetteki mzeret ve hccet getirmek, ibadetler ve din
hkmler (eri) iin sz konusudur, nk onlarn bilgisine ulaabilmenin tek arac akl deil vahiy (sem) dir. nsanlar bu konuda Peygamberlerin
gnderilmesinden sonra Allaha her hangi bir hccet gndermedi diye itiraz
edemezler. nk bunlar aklla tespit edilemezler. Akla brakld zaman, bu
mmkin alanla ilgili bir ok alternatif ortaya kar. Ancak dine balanmann
ve onun bilgisine ulamann yolu byle deildir, burada kaynak akldr. Kendilerine akl verilmi olmas dolaysyla bu konuda Allaha kar hi bir ekil1579
de itiraz etme haklar yoktur . Peygamberler, dinin deimeyen unsurlarn
aynen aktarmak, ceza ve mkfat (hireti) hatrlatmak, aa arzulardan ve
gayri mer zevklerden uzak kalmay salk vermek ve insan aklnn eriat/
mmkint belirlemesinin nndeki engelleri kaldrmak, insan arzu ve isteklerinin esiri olmaktan kurtarp hak yolda ilerleme abasna destek ve yardmc
1580
olmak iin gnderilmitir.
Mtrdnin akl-eriat ilikisi tartmalarnda zerinde durulmas gereken
en nemli husus, onun insan aklna eriatte tasarruf hakk vermesidir. Allahn
fiillerinin hikmete, er hkmlerin ise akl maslahatlara dayandrlmas gerektii
fikrini benimsemekle, eriatte akln tasarrufuna imkn tanm grnmektedir. Bu
durum dinin eriat ksmnda yetin yetle, yetin snnetle veya itihatla neshini
kabule gtrmtr. yle ki:
Kurnla Hz. Muhammede gnderilen erat, daha nceki peygamberlerin
dinini deil eratlarn neshetmitir. nk Nebler ve Resller, ayn dine mensuptur ve insanlar tevhide inanmaya ve Allaha ibadet etmeye armlardr.
Btn Peygamberlere ayn din indirildiinden dinde nesih ve deiiklik olmaz.
eriatlara gelince, birbirinden farkl eratlar vardr. Peygamberler arasnda din
1578 4. en-Nis, 165.
1579 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., IV, 112-113..
9. OTURUM
561
konusunda bir farkllk olmamakla birlikte eriatlar peygamberden peygambere

farkldr. Dolaysyla dinlerde nesih ve deiiklik veya bir nceki peygamberin
1581
eriatine btnyle uymas sz konusu deildir.
Belli dnemin artlar ierisinde ekillenen erata gelince, ilh ve kltrel/
beer olmak zere iki yn vardr. Bu sebeple bir eratn kendi iinde de nesih olabilir. Fakat ona gre, nesih bir hkmn yrrlkten kaldrlma vaktinin aklanmasdr. Bu bir bed olmayp daha nceki hkmle de elimez. Aksine belirli bir sre
iin konulmu olan nceki hkmn sresinin bitmesi zerine yine belirli bir sre iin
hkmn yenilenmesidir. .... Allah her hangi bir hkmn sresi bittiinde geii sresi
belirli yeni hkmler ve eratlar koyar. Bunu da bazen bizzat kendisi kitabyla, bazen
1582
de Reslnn diliyle aklar. Burada eriata dahil edilen ibadetlerin miktar ve
ls ile vahiy metninde kesin olarak belirtilen deimez illetlere dayal haram ve
helallerin byle bir neshin kapsamna alnmas, nemli bir sorun oluturmaktadr.
yle sanyoruz ki, Mtrd, gemi peygamberlere emredilen namaz, oru ve
benzeri ibadetlerin ekli ve miktaryla ilgili Peygamberin alternatifini ve zikredilen
trden haram ve helallerin mhiyetini nesih kapsamna sokmamaktadr. Onun yerine
ibadetlerin dnda nitelik ve nicelii kltrel/beer verili durumdan faydalanarak
belirlenmi er hkmlerin nitelik ve niceliini nesih alannn ierisinde deerlendirir. Bunun anlam bir hkmn konulmasna esas oluturan maslahatn/maslahatlarn ortadan kalkmas durumunda hkmn geerlilik sresinin de sona ermesi,
ortaya kan yeni durumlara/sorunlara maslahat merkezli yeni bir hkm konulmas
demektir. Ancak bir hkmn yrrlkte kalma sresini aklayan nesih, yetin hkmnn ebediyen ortadan kaldrlmas eklinde anlalmamaldr. Daha nceki gibi
er hkmn devamyla, maslahatn korunduu ortam ve toplumlarda veya ihtiya
doduunda, o hkm tekrar uygulamaya konulabilir. Ksaca mm Mtrd, yetin
geerlilik sresinin neshin belirlenmesinde veya geici bir sreyle uygulamadan kaldrlmasnda ve maslahatn belirlenmesinde lt olarak akl kabul eder.
Mtrd, Allahn yeryzndeki halifesi sfatyla insana, yani insan aklna
eraitin mahiyeti zerinde deil de nitelik ve nicelii (keyfiyyet ve kemmiyyet)
boyutunda tasarrufta bulunma yetkisini, itihadla nesih olarak kavramsallatrmtr. Aslnda o, eratlerin nitel ve nicel ynlerinin olumasnda verili toplumsal ve
kltrel durumun; bu ynlerinin deimesinde ise toplumsal ve kltrel yapnn
deiiminin etkisini kabul etmitir. Bu sebeple erattaki bir hkmn sebebi olan
1581 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., I, 506, V, 138, IV, 245, XII,
247, XIII, 175, V, 119 (Hyem).
1582 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., I, 259.
562
MM MTRD ve MTRDLK
illetin veya maslahatn kalkmas veya hkmn sresinin sona ermesi durumunda
beer aklyla, yani itihatla bu hkmn sona erdirilebilecei (itihatla nesih) tezini ilk ortaya atan kiinin mm Mtrd olduunu syleyebiliriz.
Hz. merin kalpleri slma sndrlacak olanlara (Mellefe-i Kulb)
zekttan pay verilmesini iptal etmesi, bu fikri desteklemek iin seilmi iyi bir
rnektir. Mtrd, bu rnein zmlemesini yaparken, eriatte insan tasarrufunu
glendirmeye ynelik yle bir kaide koymaktadr: Hkmn uygulanmasna
gereke oluturan manann/maslahatn yok olmas sebebiyle (eriatte) itihatla
1583
nesih olabilir. Mtrd, yukarda bahsedilen anlamda er hkmlerde neshin ne zaman ve nasl vuku bulacan da akln yetkisine ve hakemliine brakmtr. Onun iin de ikinci bir kaide koymaktadr:
Nesihten kanmann aklen imknsz hale geldii durumlarda nesh cizdir;
1584
nesihten kanmann aklen mmkn olduu durumlarda ise ciz deildir. Muhtemelen Mtrd, snnetle ve aklla yetlerin neshini, yukardaki gerekelerden
dolay, takyit ve tahsis anlamnda kullanm grnmektedir. Burada mtehitten
mtehide veya akldan akla deiebilen bir izfilik varm gibi grnse de, eriatin mahiyetini oluturan ve dinle ilikisini salayan mhiyetinin ortadan kaldrlmas sz konusu olmadndan, bu eriatin kaldrlmas olarak deil eriatin
nicelik ve niteliksel boyutunda insann tasarrufta bulunma yetkisi olarak anlala1585
bilir. Mtrd, hkmn yalnz Allaha ait olduunu bildiren yetlerde hkmn
ancak Allaha ait olmasn, ulhiyyet, rubbiyyet ve ibadette hkmn sadece
Allaha ait olmas eklinde veya yaratma hususunda hkmn Allaha ait olmas
eklinde yorumlayarak akla hakim vasfn vermekten kanp, akl sadece idrak
1586
edici ve kefedici olarak nitelendirmeyi tercih etmitir.
Crullahn da dedii
gibi, akln hkimiyeti, hiretteki cezay gerektirecek sonulara kadar varmazsa,
1587
kabul edilmesinde bir zarar yoktur. Ve Hkm ancak Allaha aittir. yetine de
aykr olmaz. nsan, halifelik erefiyle kintta tasarruf edebilirse, akl da halifelik
erefiyle, eriatta tasarruf edebilir. nk, insann tabiattaki hilfeti, akl sayesin1588
de olmaktadr. Bu yzden akl, kendi faziletiyle eriata halife olabilir.
1583 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., VI, 392.
1584 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., VI, 464-465. Ayrca bkz.:
zde, s. 174-175.
1585 rnein bkz.: 6. el-Enm, 57, 63, 12. Ysuf, 40, 67.
1586 Bardakolu, Ali, Hsn ve Kubh Konusunda Akln Rol ve mm Mtrd, Eb Mansr
Semerkand, Kayseri 1986, s. 45-46.
1587 rnein bkz.: 6.el-Enm, 57, 63, 12. Ysuf, 40, 67.
1588 Ms Crullah, Byk Mevzularda Ufak Fikirler, Yay. Haz.: Ms Bilgiz, Kitabiyat, Ankara
2001, s.32.
9. OTURUM
563
Mtrd, din-eriat ayrmnda dinin muhtevsna koyduu hususlarla ilgili

olarak insann vacip hkm veya haram hkm verme yetkisini aka kabul eder.
eriat ksmnda ise haram ve helal koyma yetkisi bulunmamakla birlikte, insann
ilerin hakikatini, balangcn (mebde), sonucunu (kibet) ve eriatteki haram
1589
ve helalleri idrk edebilme
yetkisinin varlndan sz eder. Aslnda deiik
1590
yetlerle ilgili yapt yorumlardan, eriatte haram ve helal klmann Allaha ,
onlar bilmenin ve nehiy sigasnda yasak (menhi) koymann ise, insana ait bir yetki olduu fikrini benimsedii anlalmaktadr. Hatt Hz. Peygamberden menhi
ve mekruh olarak gelen eylerin de bu manada anlalmas gerektii, uzun sre ve
her durumla ilgili haram nitelii tamadn, haber-i hdla asl bir eyin haram
olamayacan ve yetlerde haram sigasnda geen bir hkm neshetmeyeceini belirtir. Mutlak tahrm lafz, hrmetin btnn kapsayacak ekilde olmal1591
dr. Mesel yette geen tahrm , sadece haramll zikredilen hayvanlar iin
mutlaktr. Zikredilmeyenler, haram deil, uzun sre ve her durumla ilgili haram
nitelii tamayan mekruhtur veya menhidir. Hz. Peygamberden nehiy sasyla
1592
gelenler de byle anlalabilir.
Nehiy, uzak durmay gerektirir, nehyinde haramlln gsteren bir delil
bulunmadka haram olmasn gerektirmez. nk haramll gerektirmeyen
bir ok menhiyt vardr. Her nehiy haram olsayd, btn menhiytn byle ol1593
mas gerekirdi. Bir eyin haramll, sadece delille olabilir.
Mtrdnin
aklen haram (harmun fil-akl) veya mnker eklinde bir haram trnden ve
aklen vacib (vcib bil-akl) veya marf eklinde bir vcib trnden bahsetmesi,
dinin inan, ibadetin zorunluluu ve ahlk boyutuyla ilikilidir. nk o, inan
1594
konusu olan Allaha irk komaya haram ve mnker ; Tevhide inanmaya
1595
vcib ve marf hkmn akla nisbetle vermektedir.
yette geen ona
1596
hibir eyi irk komamanz ifadesini tamamen bu manta uygun bir ekilde yorumlar:
irk aklen haramdr (haramun fil-akl). Akleden herkese Allahn birliini
(tevhid) ve ubudiyetin sahibi Rabbini tanmas gereklidir. nk suretlerin terkibi
ve en gzel ekilde dzenlenmesi (takvmuh) aklda oluur. Akl sahipleri grr
1589
1590
1591
1592
1593
1594
1595
1596
el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, V, 203 (Hyem).

el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., IV, 293.
6. el-Enm, 145.
el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., V, 240-241.
el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., VI, 410.
6. el-Enm, 151.
564
MM MTRD ve MTRDLK
ve bilirler ki, bu suretleri Allahtan bakas tasavvur etmedi, onlar dzenlemedi

ve bu konuda Allaha bir bakas ortak olmad. Size verilen her eit ihsn ve nimet, ondandr. O halde nasl olur da, onun ulhiyetine ve rubbiyetine bakasn
ortak koarsnz? Halbuki bu hem aklen hem de seman haramdr (haramun fil1597
akl ve fis-sem).
Bu yorum, dinin inan ve ahlk alannda akln haram veya
vacip dediine eriatn ayn hkm verdiini ortaya koymaktadr. Yalnz burada
nemli bir fark bulunmaktadr.
Akl din konusunda haram ve helal hkmn vermesine ramen, hirette
elde edilecek ceza ve mkafat takdir edemez. nk din ksmnda yer alan unsurlarn mkafatn ve cezasn belirleme yetkisi Allaha aittir. Bu yzden kfrn
ve irkin, yalan sylemenin, ibadetleri terk etmenin cezas bu dnyaya ait deildir, onlarn cezasn hirette Allah verecektir. Mesel kfir, kfr dolaysyla
ldrlmez, kfrn dnyada cezas yoktur, nk kfrn cezas dinin sahibi olan
1598
Allaha aittir. Akl dinin bu ksmnda hakemlik yapmak yetkisine sahip deildir. Burada temel ilkeyi yle belirlemitir: Btn hayrat, kibeti itibariyle, aklen mstahsendir. Kfr ve btn mes ise, kibeti itibariyle aklen mstakbehtir.
nk onlardan birisi vlr ve fiiline kar sevap kazanr. Dieri ise zemmedilir
1599
ve kt ihtiyr dolaysyla cezalandrlr.
Mtrdye gre ahlk alanyla ilgili marf, tayyib ve helallerin gzelliini veya mnker, habs ve haramlarn ktl, hem akln teemml ve tefekkr hem de insan ftrat/tabiat (tab) ile bilinebilir. Ona gre, marf, akl
ve insan tabiat (tab) asndan iyi, hayr ve gzel olana; mnker ise akl ve
1600
insan tabiat asndan er, kt ve irkin olana denir.
Mesel akl insanlarn anne babaya ihsann vacip olduunu, onlara ktln haram olduunun
1601
bilir.
Hatt akl, eriatte helal ve marf grleni irkin; haram ve mnker
klnan da gzel grmez. Bununla birlikte Mtrd, eriatteki haram, habs ve
mnker arasnda; helal, marf ve tayyib arasnda bir ayrma gider. Ona gre
eriat akln ve insan tabiatnn temiz grdklerini helal klar. Akln ve tabn
her ikisinin kt (habs) grdklerini ise haram klar. zellikle eriat, beer
iin helal gdalar, tabn (duyum ve duygularn) gzel grdkleri arasndan
semitir. nk insan tabiat bakmndan kt (habs) olan baz eyler, beer
iin gda klnmad.
1597
1598
1599
1600

el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., VI, 330-331.
el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., X, 356.
el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, IV, 69 (Hyem). Kr.: V, 69 ; Alper, Hlya, mm Mtrdde
Akl-Vahiy likisi, stanbul: z Yaynclk, 2008, s. 84.
1601 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., V, 252-253.
9. OTURUM
565
Marf ve tayyibta gelince, akllar ve insanlarn tabiat (tba), kendi balarna serbest braklsayd, bu marf, bu tayyib, veya u habs ya da mnker diye
haber verecek bir resle ihtiya kalmazd. O zaman akl ve insan tabiat bunlarn
tamamn bilirdi. Ancak insan ftrat ve akl bir takm phelere mrz kalabilir ve
bu pheler akln onu bilmesini engelleyebilir, bu durumda bunu haber verecek
1602
Allahn reslne ihtiya vardr.
Muhtemelen insan tabiatnn ve akln, baz
arzalar veya pheler dolaysyla haram ve helalde yanlma ihtimali olduundan,
haram ve helal klmay eriate; tayyib ve habsi ise insan tabiatna hasretmitir.
1603
Haram ile tayyib arasndaki fark, Allahn helal ve temiz kld rzklardan
1604
yiyiniz. yetinin yorumunda yle aklar:
Helalin tayyib, tayyibin helal olmas muhtemeldir. kisi ayn eydir, ama
baka adlarla isimlendirilmilerdir. Allahn helal rzklarndan yiyiniz emrinden maksat, eriat ve dinle helal klnanlardr. Allahn temiz olarak (tayyiben)
verdii rzk dan maksat, insan tabiatinin temiz grdkleridir. nk helal ve ha1605
ram hkmn, eriat verir. Tayyib ve habs ise, tabiatlerin ho grmedikleridir.
Mtrd, ister eriatin haram ve helal kldklar, ister insan tabiatnn tayyib ve
habs grdkleri olsun, bunlarn tamamn iyilik ve ktln aratrma ve akl
yrtme yoluyla bilme konusunda akl yetkili klmtr.
Mtrdye gre, herhangi bir eyin haram ve helallii, bu hkme konu olan
eyann kendi zatndan deil, kullarn fiilleri zerindeki faydas ve zararndan
dolay verilmitir. Ayn ekilde hsn ve kubha ilikin nitelikler de, fiilerin mahiyetine ilikin niteliklerdir. er hkmler, buna uygun olarak, riin kullarn
1606
fiilleriyle ilgili hitb ile sbit olan ey eklinde tanmlanmtr. Bu nitelikler,
harama konu edilen eylerin kullarn fiilleri zerinde meydana getirdii fayda
ve zarar dolaysyla verilir. Ona gre eyann hsn veya kubuh zellii eyann
bizatihi bir zellii deildir. Kintta z yaps itibariyle, hibir ey btnyle ne
hayr ne de erdir. Her hayr olan eyde bir ynyle mutlaka er, her er olanda da
1607
bir ynyle mutlaka bir hayr vardr.
Bir baka ifadeyle hibir yiyecek ve rzkta kendiliinden helallik ve haramlk
bulunmaz. Haram ve helallik, temizlik ve necislik, insann istifadesi, yiyip imesi
ve onlarla ilikisiyle ilgilidir. Ayn ekilde Allahn vcip veya haram klma gibi
1602
1603
1604
1605
1606
1607
el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., VI, 81.

el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Hyem., II, 373.
5. el-Mide, 88.
el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., IV/292-293; II, 373.
Muhammed Ebl-Feth, el-Beyyn, Hkm, DA., XVIII, 466. (XVIII, 466-468)
566
MM MTRD ve MTRDLK
hitaplar da, eylerin kendilerine gre deil, mkelleflerin davranna gredir.

eyhulislm Ms Crullahn da ifade ettii gibi, Tabiatta bulunan eylerin hibiri kendi bana necis veya temiz deildir. Temizlik veya necislik, yalnz insann
mnasebetine baldr. Bu adan bakldnda, tabiatla uraanlarn nazarnda,
1608
kimyagerlerin zevkinde necis bulunmaz.
Allah akllara durgunluk veren hikmeti gerei, yaplarnn elikili olmasna ramen zararl ile yararly, iyi ile kty birliine ve rubbiyetine kant
1609
olmas asndan tek bir varlk haline getirmitir. nsan akl, eyadaki bu ynlerin bir ksmn bilmekten aciz; vahye ve resln bilgine muhta ise de, fiillerin
mhiyetiyle ilgili olan bu hsn ve kubhu, fiillerin sonularn dnerek yine
akl tespit edebilir. nsan tabiat, duygusal olarak baz fiilerden holand veya
baz fillerden nefret ettii iin onun hsn ve kubhuna karar veremez. Ancak
akl, tabiatn kt grd bir eyin sonularna bakarak, iyi; iyi grd bir
eyin sonularna bakarak kt nitelemesi yapabilir. Mesel m`min, kendi tabiati lmeyi istemediinden sava kerih grr, yoksa akl ve ihtiyariyle kerih
1610
grmez.
Akl, sava sonular itibariyle insanlarn temel hak ve zgrlklerini emniyet altna alacana, bar salayacana ve Allahn yce dinini insanlara tantma
imkan salayacana hkmettii iin onaylar. Burada tabiatn iyi ve kt dediinin deimesi, akln iyi ve kt dediinin deimemesi sz konusudur. eriat,
er hkmleri daha ziyade duygulara ynelik, yani onlar kontrol altna almaya
ynelik koyar. Akln hsn ve kubuh konusundaki hkmlerinin deimeyeceini, insan tabiatnn iyi ve kt grdklerinin eitim yoluyla deiebileceini ise
yle aklar:
Akln gzel veya irkin grd eyde herhangi bir deiiklik yahut da
halden hale gei sz konusu deilken tabiatn gzel yahut irkin bulduu ey
deiim ve halden hale intikal statsnde bulunur; bu sonuncu durum eitim,
1608 Crullah, Ms, Byk Mevzularda Ufak Fikirler, Yay. Haz.: Ms Bilgiz, Kitabiyat, Ankara
2001, s.34.
1609 el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 138. Bu durum Kitbt-Tevhdde yle aklanr: unu da
belirtmek gerekir ki gzlenebilen hibir zararl nesne yoktur ki insanlar iyzn anlamaktan
ciz kalaca yararlar bulunmasn! Bunlardan birisi atetir; atete yakma zellii bulunmakla
birlikte besinleri kullanlr hale getirmek de ona baldr. Her canlnn hayatiyeti suya bal
olmakla birlikte lm de onunla gerekleebilir. Bunun gibi ac ve zehirli hibir nesne yoktur
ki onda mzmin bir hastaln ilac bulunmasn! Bu tr konularla ilgilenen kimse bir nesnenin
mutlak kt ve mutlak iyi olduuna hkmetmenin yanl olduunu anlamaldr, aksine her
nesnenin zarar da yarar da vardr. (el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 138-139)
1610 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., VI, 174-175, 179.
9. OTURUM
567
alageldii eyden alkoymaya zen gsterme ve yapmak istemedii eye ftratn

benimseyebilecei gzel bir yntemle srekli olarak ynlendirme suretiyle ger1611
ekleebilir; tpk kularda ve hayvanlarda olduu gibi.
Mtrd, insan tabiatnn cimrilik, cmertlik ve benzeri niteliklerinin
eitim yoluyla deiebileceini ve daha nce cimri iken, savatan holanmayan birisi iken eitim sonucunda cmert olabileceini ve savamay tabiat ha1612
line getireceini ileri srer.
Eydaki iyi ve kt ynleri tespit konusunda,
Allah duygular/ ftr temaylleri deil akllar hccet kabul etmitir. nk
1613
tabiaten olan, iradeye dayal deil cebre dayaldr.
Onu esas alsayd insan
zgrl ve sorumluluu ortadan kalkard. Btn bu sebeplerle Allah, akl
her trl iin dzenlenmesinin kendisine dayandrlmas gereken bir temel
1614
olarak almtr.
Fakat insan aklnn iyilik ve ktl kavramada akl yrtmenin nemli bir yeri vardr. nsan, varlk ve olaylar zerinde derinlikli zmlemeler yaptka, onlara dair bilgisini artrdka onlarn hsn ve kubhu
ile ilgili bu bilinmeyen noktalar daha iyi aydnlatacaktr. Nitekim insan akl
sayesinde gzellikleri ve irkinlikleri tanmakta ve dier canllardan stnln de onun sayesinde anlamaktadr. Yine yaratklarn ynetilmesindeki
insiyatif ancak onunla salanabilmektedir. nsann mahvoluu, ona verilen bu
1615
akl kullanmamakla balar.
Mtrdye gre, insan akl eyann gzel ve irkinliini, yararl ve zararl
oluunu, ilk bakta btn ynleriyle ve ayrntlaryla belirleyemez, ancak derinlemesine aratrdktan ve akl yrttksen sonra bilebilir. Onu bilmenin bir baka
1616
yolu da peygamberin haberi yoluyladr. Bu konuda eriatn bildirmesi teyid ve
tekiddir. eriat, bir eyi iyi ve faydal olduu iin emretmi, kt ve zararl olduu
iin de yasaklamtr. Din, bu konuda aklla birlemektedir. Ayrca ahlk duygu insann znde vardr. Gzelin gzellii, irkinin irkinlii kendisinde bedih
olarak bilindii iin, akl bunlar idrak eder, emreder ve yasaklar. Mesel; nimete
kretmenin doruluu ve adaletin gzellii, nankrln, zulmn ve yalann ir1617
kinlii byledir.
1611
1612
1613
1614
1615
1616
1617

el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., IX, 271. Kr.: XIII, 366-367
Geni bilgi iin bkz.: el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Hyem, V, 464-465.
el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 274, 278, 355-356. el-Mtrd nin bu konudaki grlerinin
tahlili iin bkz. Bardakolu, Ali, Hsn ve Kubh konusunda Akln Rol ve mm Mturid,
Eb Mansr Semerkand- Mturid Kongresi (Kayseri 1990) adl kitap ierisinde, s. 33-49.
568
MM MTRD ve MTRDLK
Allah, vahiy yoluyla insanlara her ne emretmise, akln anlay derecesine ve

1618
yollarna gre onu aklamtr. Bunu anlayamayacak dzeyde olan insan, ilh
emrin muhatab olamaz. Btn bu emirleri bilme yollar farkl farkldr. Ancak
1619
onun bilmenin btn yollar akl ve istidlalden geer. Dier taraftan Mtrd,
insann olgu ve hadiselerdeki iyilii ve ktl, iyilik ve ktlklerin ilham
1620
edilildii bilgiyle
zorunlu olarak bilmesini, bir tr cebrlik grerek bu fikri
u ekilde eletirir: Eynn hsn ve kubhu akllarn bedhetiyle kll olarak
bilinir. Ancak akllar, her eyin hsnn ve kubhun, onlar tek tek gstererek
bilemez. Nitekim insan tabiat da byledir. Buna gre Allah akln tabiatna (fi
tabl-akl) irkinliklerin kubhunu, gzelin hsnn tmel olarak (cmleten) koymutur. Ancak akl, zikredilen yollara bavurmadan kendi nefsindeki her birini
tek tek gstererek bu ikisini birbirinden (ireten) ayrt edemez. Allah onun nefsine, gzeli irkinden irkini gzelden ayrt edecek ve fucurun irkinliini, takvann gzelliini belirleyebilecek bir lt koydu. O halde bunun bilgisine ya
1621
Resln haberiyle veya akl yrtmekle (bi-istimalil-fikri) ular. Ancak akl,
eriatte uhrev mkfat ve cezas olan haram ve helal koyamaz, bu yetki Allaha
aittir. Dolaysyla akln bilgisi, hirete ait ceza ve sevap miktarn tyin edemez.
Din ise, emredilenleri yapana mkfat vadetmi, yasaklananlar yapanlar ise ceza
ile tehdit etmitir.
Mtrdnin din-eriat ve akil-nakil ayrmnda dinle ilgili akln verilerine
dayal kesin bilgiyi, eraitteki hkmlerde ise zann- glibe dayal sem bilgiyi
art koar. Din konusunda yakn ve kesin bilginin nemi zerinde daha nce
durulduu iin tekrar bu konuya girmeyi gerekli grmyoruz. Ancak zann-
glib konusuna gelince, amel konularda, yani eriatte bir hccettir. Onunla h1622
km vermek caizdir. Din konusunda ise doruluu kesin olan bir delil gerekir.
Bu sebeple eriatte, zann- glib pek ok hususta bilgi kayna olarak kullanlmtr. Bu durum, Allahn eyayla ilgili bilgisinin eksikliinden kaynaklanmamakta olup btnyle eyann nitelikleriyle ilgilidir. eriatte hkmler zann-
glib zere olmasnn anlam, yani faydas oksa fayda esas alnarak hkm
vermektir.
1618 Mtrd, bunu yle ilkeletirmitir: semin aklamas, akln anlayaca ldedir
(yeknul-beynus-sem al kadril-beyn el-akl) (el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.:
Bekir Topalolu ve dr., IV, 293-294)
1620 91. e-ems, 8.
1621 el-Mtrd, Te`vlatul-Kurn, thk.: Hyem, V, 464-465.
1622 Bkz.: el-Mtrd, Te`vlatul-Kurn, thk.: Hyem, V, 312; V/439 (Topalolu); IV, 496
(Hyem); III, 133 (Hyem)
9. OTURUM
569
Mesel ikinin haramll, onun biztihi necis olmasndan kaynaklanmaz.

Kullar zerinde meydana getirdii sarholuktan ve zararlarnn daha ok olmasndan dolaydr. kinin necislii, bakas zerindeki etkisi dolaysyladr (biayrihi). yette de belirtildii gibi onun faydas da vardr, ancak faydas zararndan
oktur. Haram klnmas zararnn faydasndan ok olmasndandr. Ayrca Allah
zann- glibi esas alarak zarret halinde le yemeyi mubh klmtr. Zir her kiinin alktan lm, kanlmaz bir sonutur, ancak her bir kiinin bu olaya dayankll birbirinden farkldr. Bir ksm, ksa srede lebilir, bir ksm ise daha
uzun dayanabilir. Alktan sonuta btn insanlarn lebilecei dikkate alnarak,
hayatta kalmalarn salamak iin domuz eti ve le yemesine izin verilmitir. Ayn
ekilde lmle tehdit edilen kiinin, bask ve cebr altnda kfr szn diliyle
sylemesi zann- glibten dolay mubh klnmtr; yoksa tehdit edilen, tehdit
1623
eden kiinin kendisini mutlaka ldreceini kesin olarak (bil-ihtati) bilemez.
Bundan dolay Mtrd, zan kavramn yok olma (zevl) veya deime (intikl)
korkusu artran zhir sebeplere (zhirul-esbb) bal oluan bir bilgi/durum
olarak tanmlar. Yakin iin kesinlik vardr.
Zann- glibe gelince, onunla yakn bilgiyle bilinmi gibi amel edilir. Zten
insanlar arasndaki ahkm ve haberlerin kabul, yani er hkmlerin geneli
gerek durumuna (alet-tahkk, hakikat) gre deil d grnleri esas alnarak
1624
zann- glibe gre konulmutur. Mesel hitliklerin kabul ve onunla hkm
vermek de byledir. nsanlar arasna konulmu btn er hkmler (cemueri) ahvl ve umr, d grnne (zevhirine) gre konulmutur. nk
bir hkim, dil grnts veren yalanc hitlerin hitliine dayanarak, gerek
1625
yzlerini bilemedii bir insann idamna veya elinin kesilmesine hkmedebilir.
1626
mm Mtrd, istihsn da zann- glib erevesinde deerlendirmitir. Bu anlaya gre, insan akl, ortaya koyaca seeneklerden en iyisini semek (istihsn)
yoluyla er hkmlerin nitelik ve nicelii zerinde tasarrufta bulunabilir.
Tebliimizin buraya kadar ki ksmnda Mtrd aklclnn teorik yn ve
bunun din bilginin retilmesinde, akln din ve eriatin ieriinin belirlenmesinde
oynad rol ve ne dereceye kadar tasarruf yetkisi bulunduu ortaya konulmaya almtr. imdi de onun aklc yaklamnn gnmz sorunlarn zmede
1623
1624
1625
1626
el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Hyem, II, 473-474.

el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Hyem, III, 156, V, 303. Zann- glib ve stihsn konusunda geni bilgi iin bkz.: zen, kr, mm Eb Mansr el-Mtrdnin Fkh Uslnn
nas, mm Mtrd ve Mtrdlik adl kitabn (haz.: Snmez Kutlu, Kitabiyat yaynlar,
Ankara 2003) ierisinde, s. 223-224, 230.
570
MM MTRD ve MTRDLK
salayabilecei katky, hrszlk suunu nlemeye ynelik el kesme cezas vakas

zerinden analiz etmeye alacaz. nce hrszlk yapan erkek ve kadnn elinin
kesilmesiyle ilgili yetin melini vermek istiyorum. Allah, Mide sresi, 38. yette
yle buyurmaktadr: Erkek ve kadn hrszn, yaptklarna ceza ve Allahtan bir
azab olmak zere, ellerini kesiniz! Allah gldr, hikmet sahibidir.
Mtrd, kendi dneminde bu yetin yorumunda u temel hususlara dikkat
ekmektedir. Bu yet hrszlar hakknda genel, hrszlk hakknda zeldir. Hrszln cezasn kaldracak bir phe veya te`vl yoksa, el kesilir. Hrszlkta hususidir. nk kk bir eyi almaya, hi kimsenin kalbi elin kesilmesine ihtimal
vermez. Ayrca hrszlklar eit eittir. Bu hitap, hrszlk ismi kullanlan btn
hrszlklar iin deil, belli trleri iindir. Ayn ekilde elin kesilmesiyle ilgili hitap da elin bir ksmyla ilgilidir, yani avucudur. El, parmaklardan bilee kadarki
ksm iin kullanlr. nk insanlar el zerinde ihtilf etse de el kesmenin bileinden veya dirsekten kesilmesi olmad zerinde ittifak vardr. Ona gre avuca kadar parmaklar kesilir. nk bir eyi parmaklaryla tutup alyor. Kesmekle
ilgili hitabn mahreci, umumidir. Maksat, elin tamam deil bir ksmdr. Ellerini kesiniz ifadesinde kesme hitb ummdir, nk kesmeyi kimin stlenecei aklanmamtr. Bundan murd vlilerdir. Lafzn umm mahreli olmasnda
murdn ummliine delil yoktur. Lafzn hussi mahrecinde hussi olmasna da
delil yoktur. Bilakis Btn bunlar delille bilinir. Umm umm deliliyle, huss
1627
huss deliliyle kim olur.
Hrszlkta elin kesilmesindeki hikmet, eliyle almas sebebiyle deil hrmeti
inedii iindir. Dier cezalarn hi birisinde, suun ilendii organa ceza uygulanmaz. Zina ve adam ldrme de byledir. Dier sularda bu cezann uygulanmamasnn nedeni, ceza ile elde edilmesi hedeflenen hakkn eksik veya fazla olaca
korkusudur. Adam ldrenin eliyle ldrd diye elini kesseniz, cezayla salanmak
istenen hakta eksiklik, zina edenin ilgili organn kesmekte ise hayatn kaybetmek1628
le sonulanabileceinden verilen cezada fazla bir hak elde edilmi olur.
Mtrd, on dirhem deerindeki bir eyi almaya karlk binlerce dinar deerindeki bir elin kesilmesindeki sorunun farkndadr ve hikmetini izah etmeye
alr. Bunun sebeplerinden birisi, Allah, el kesme eklinde dnyalk bir ceza, kulun bir skntyla imtihan edilmesidir. Allah, bazen hi bir sua karlk olmakszn
kiiyi baz skntlarla imtihan eder. Buna hakk olan birisi olarak Allahn kullarn
1627 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., IV, 217.
1628 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., IV, 218-219. Zina ile el kesmenin hadler asndan kyaslanamyacan savunur. Kr.: X/80.
9. OTURUM
571
bir fls veya habbeye karlk binlere denk decek bir eyle imtihan etme yetkisi
de vardr. Ayrca sirkatte elin kesilmesi, alnan maln cezas karlnda deil, hrmeti/haram inemeye karlktr. Bu konuda yorumunda zorland grlmektedir. Cezalarn lsnn sua uygunluunu kabul etmekle beraber, sula ceza
arasndaki bu kadar byk farkll yaratklardan hi kimsenin ilminin, sularn
miktarlarnn meblan (derecesini) bilmesinin muhtemel olmad eklinde bir
gerekeyle izah etmeye alr. Yani insanlarn ilmi, sularn miktarlarnn derecesini bilemediine gre, bu sulara verilecek cezann miktarn da bilemez, der.
Byle olunca, bu konuda en dorusu, Allahn ktl ancak misliyle cezalandr1629
dna tabi olmay bilip onun emrine ittiba etmek ve teslim olmaktr.
Grld gibi, Mtrd, kendi dneminde bu cezann neshedilip edilmemesinden hi bahsetmemektedir. Muhtemelen o gnn artlarnda akl, bu konuda
1630
nesihten kanmann imkansz hale geldiine hkmetmemitir. Bununla birlikte, onun dier tefsirlerde konuyla ilgili yaplan tartmalardan daha farkl sorunla1631
r tartt grlr.
nk az bir ey alana byle bir ceza vermeye kimsenin
vicdannn rz olmadn sylemekten kendini alamaz. O halde ondan yaklak
drt-be asr sonra yaayan zzeddin Abdisselmn, alnan maln miktarn zikretmeksizin gnmzde ok sayda insan, acdndan dolay hrsz affetme eilimindedir demesi, bu konuda bir deer deiimine mi yola amtr. Deerlerdeki
1632
bu gerek deime cezadaki bir deimeyi gerektirir mi? Hatt gzlerinin grmemesi sebebiyle bir organn yokluunun ne anlama geldiini gyet iyi bilen nl
ir Ebl-l el-Mearrnin Badada geldiinde; hrszln nisabn, bir dinrn
drtte biri eklinde deerlendiren fukhy mkl durumda brakt mehrdur.
Bu konudaki hislerini u dizelere dkmekten kendisini alamamtr:
kiyz elli altn deerinde olan bir el, ne oluyor ki, bir dnarn drtte biri
iin kesiliyor?
Bu eliki karsnda susmaktan ve cehennem korkusundan Mevlmza s1633
nmaktan baka bir ey yaplamyor.
1629 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., IV, 219-220.
1630 el-Mtrd, Te`vltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., VI, 464-465. Ayrca bkz.:
zde, s. 174-175.
1631 el-Mtrd, Tevltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., VI, 464-465. Ayrca bkz.: zde,
s. 174-175; Karlatrmak iin bkz., el-Mtrd, Tevltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve
dr., VI, 392.
1632 Fazlur Rahman, slm Yenilenme Makaleler III, Ankara Okulu yaynlar 1. bask, Ankara
2002, s. 77-78.
1633 bn Kesr, Hadislerle Kurn- Kerm Tefsiri, ev.: Bedrettin etiner-Bekir Karla, ar
Yaynlar, stanbul 1989, V/2275.
572
MM MTRD ve MTRDLK
Gnmzde sadece Mslmanlar deil btn insanlk hrsza byle ar bir

cezann verilmesinden dolay hrsza acmaktan ve ona vicdnen arka kmaktan baka bir yol yok mu? diye sormaktadr. El kesme cezas uygulanmayan
toplumlarda bunun baka cezalarla nlenmesinin mmkn olduu da grlmektedir. O halde bugn hrszla verilen bu cezada bir deiiklik mmkn mdr?
Daha nce ele aldmz Mtrdnin akln kanlmasn mmkn grmedii
durumlarda eriatte itihadla nesih cizdir ilkesinden hareketle el kesmeyi analiz
etmeye geebiliriz.
yette hrszln nlenmesine ynelik konulan el kesme cezasnn hem dinle
hem de eriatle sk bir ilikisi bulunmaktadr. ncelikle el kesme cezas, bilindii
gibi, Chiliyye Araplar arasnda uygulanan bir cezadr. Hz. Muhammedin getirdii eriatta, bu ceza verili durum olan kltrden alnp er bir hkm olarak kabul edilmitir. Bu hkm, Mtrdnin dnce sisteminde, akln neshini zorunlu
grd durumlarda neshedebilecek bir erevenin, yani eriatin ierisindedir.
Tabi Mtrd, din ile eriat arasndaki ilikiyi birbirinden tamamen bamsz
veya birbiriyle hibir ilikisi olmayan iki ayr yap olarak grmemektedir.
eriatn getirdii hkmlerin, yani eriatn bir diyn deimeyen bir de deien boyutu bulunmaktadr. Asl ama, adaleti salamak, zulm ortadan kaldrmak,
fert ve toplumun yararna olan gerekletirmek, zararna olacak eyleri ortadan
kaldrmaktr. Bu temel ilkeyi hayata geirmek, dinin ve akln ortak amacdr. lgili hkmn deimeyen boyutu, dinin hem inan ksmn hem de ahlk ksmn
ilgilendirir. Vahye konu edinilen hrszlk yetinde din boyutu, bu hkmn Allah
tarafndan emredilmesi ve bunun slmn genel amalarna, yani bir hikmet ve
maslahata uygun olarak emredilmesidir. Buna inanmak deime ve nesih kabul
etmeyen dinin inan erevesindedir. Akln vcib hkmn verebilecei ve dinin
asl unsurlarndan biri olan ahlkla bu hkmn ilikisine gelince, hrszln bir
su olduu ve mutlaka cezalandrlmas gerektii eklinde ahlk bir ilkeye zorunlu olarak varlmas dolaysyladr. Hrszlkla ilgili hkmn inan ve ahlkla
ilgili boyutunu hibir kimsenin ortadan kaldrma veya neshetme yetkisi yoktur.
Zten Mslman olsun ya da olmasn, hibir insan, akl gerekelere dayanarak
byle bir eyin ortadan kaldrlmasn, yani hrszln cezasz kalmasn istemez.
nk bu hem mmkn deildir, hem de akl tarafndan doru bulunmaz.
O halde el kesme eklindeki er bir hkmn mhiyetini oluturan ve dolaysyla din olarak korunmasn gerektiren ksm burasdr. Bu hkmn eriat
boyutu ise hrszla verilecek cezann nitelii ve nicelii (keyfiyet ve kemiyet)
ile ilgilidir. Ancak bu cezay insan tabiat ve akl asndan dndmzde,
9. OTURUM
573
cezaya baklar birbirinden farkl olabilir. nsan ftrat, her ne sua karlk olursa
olsun insann uzuvlarndan birisini kaybetmeyi ho karlamaz, bu ac verici bir
eydir. Ancak akl, bu cezann sonucu caydrc olduu ve hrszl nlemeye ynelik dil ve ahlk bir zm olmaya devam ettii srece bunu doru bulur. Bu
durum deitii anda baka dil ve ahlk bir zm bulunmasn gerekli grr.
slm eriati, ferdin dier fertlerle ve toplumla ilikilerini belli bir dzene koyar,
kurallara ve sonulara salar. Kurn ve Snnette bu amaca ynelik mumelta
ilikin snrl saydaki hkmler, ou kere genel olarak verilmi, baz konularda
1634
ayrntya ve cezalandrma rneklerine girilmitir. Cezalarn biimleriyle ilgili
setii rnekler veya ayrntsna girdii hususlar, o gnn toplumsal, hukuk ve
kltrel hayatnda olan cezalarla yakndan ilikilidir. Fazlur Rahman bu ilikiyi
u ekilde tanmlar:
Kurndaki yasama rhu, hrriyet ve sorumluluk gibi esasl beeri deerlerin her zaman yeni bir yasama biimine brnmesi eklinde ak bir yn izdiini sergiledii halde, Kurndaki fiili yasama o srada mevcut olan toplumu,
1635
bavurulacak bir rnek olarak ksmen kabul etmek zorunda kalmtr. Bu izah
tarz, Mtrdnin peygamberin gnderiliini mmkinat alannda insanlarn birlemesini salayacak bir rnek oluturmak iin gnderildii eklindeki temellendirmesiyle uyumaktadr. nk ona gre, mmkinde her hangi bir alternatifin
vcip klnmas veya mmteni olmas akl asndan sz konusu deildir. Peygamberler her konumda mmkinin tercihe yn olan alternatifinin aklamasn
1636
getirirler.
er hkmlerin mhiyetleri, din-eriat ilikisi esas alnarak belirlenir. Yani
er bir hkmn deimeyen mahiyeti, dinin deimez unsurlaryla ilikisi ile
belirlenir. eriatn mhiyeti ve er hkmlerin mhiyeti dindir. Keyfiyet ve kemiyeti ise, din deildir. Bir hkm belli bir sreye, bir illete veya bir rfe bal olabilir. Bu bakmdan hkm/hkmler koyan btn yetlerin, hem mhiyeti,
hem keyfiyeti, hem de kemiyeti vardr. er hkm koyan her yetin yrrlkten
kalkmasndan dolay, hkm keyfiyet ve kemiyetini kaybetse de, mahiyetini ve
amacn kaybetmez. Kaybolmayan mhiyet ve maksatlar, deimeyen dinle ilikili ksm oluturur. er hkmlerin keyfiyet ve kemiyetleri mhiyet ve amacndan bamsz olamazken, mhiyet ve amalar keyfiyet ve kemiyetten, baka bir
ifade ile zaman ve mekndan bamsz olabilir. lgili mahiyet ve amacn, zaman
1634 lyas zm, Hkm, DA., XVIII, 465. (XVIII, 464-466)
1635 Fazlur Rahman, slm, ev. Mehmet Da-Mehmet Aydn, Ankara Okulu Yay., 7. bask Ankara
2004, s. 89.
1636 el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 229-230.
574
MM MTRD ve MTRDLK
ve meknla ilikili olarak gncellenmesi her zaman devam edecek ve farkl nitelik
ve niceliklerde olabilecektir. Sadece ibadetlerde, bu durum farkl olabilecektir.
nk ibadetlerin nitelik ve niceliklerini genel hatlaryla belirlemek, eriat ve
Hz. Peygamberin tasarrufundadr. Ancak akln deimesi veya neshedilmesi ynnde kesin bir kanaate vard durumda, er hkmlerin nitelii ve nicelii zerinde tasarruf edebilme yetkisinin iletilmesi kanlmazdr. El kesme rneinde
bu noktaya gelinmitir. nk gemite ilenen ve el kesme cezasn gerektiren
sularla bugnk sular birbiriyle kyaslanamayacak kadar farkldr.
Bugn milyarlar alan bir insann gemite bir gram altn veya bir dirhemin
drtte birini alanla ayn deerlendirilmesi ve ikisine de ayn ekilde ceza verilerek
her ikisinin elinin kesilmesi, dil bir cezalandrma olup olamayaca cevaplanmas
zor bir sorudur. Dier taraftan kesilen el, gnmzde ulalan ilm ve teknolojik
imknlar, kopan veya kesilen bir eli belli bir sre dahilinde donanml bir hastaneye yetitirildii takdirde dikilebilmektedir. Belki nmzdeki eyrek asrda, el
nakli veya sun el mmkn olacaktr. O zaman bu cezann yaptrm gc daha da
tartmal hale gelecektir. Dolaysyla burada eriatn ngrd cezann, gnmz
iin olan nitelii ve nicelii ksmnn deimesi ve insan aklnn eriatte tasarruf
yetkisiyle slmn maslahatn gerekletirecek baka bir ceza koyma durumuyla
kar karya kalmas sz konusudur. Mturidnin Kurnda ngrlen cezalandrma rnei, insanolunun bunun dnda verecei baka cezalar iin engel deildir.
nemli olan slmn maksadna, yani dinin be temel amac olan, can, mal, nesli,
dini ve akl korumann ahlk ve adalete uygun olarak gereklemesidir.
Gnmzde hrszla verilen cezann geici nitelik ve niceliklerinin deimesini zorunlu klan bir husus da, hrszln kendi nitelik ve niceliklerinin btnyle
deimesinden kaynaklanmaktadr. Hrszlk trleri o kadar eitlenmitir ki, btn
bu hrszlk eitlerine el kesme cezas vererek bu suu nlemek hem yeterli bir
ceza deildir, hem de bu eylem eskiden olduu gibi maln alnmasyla ilgili bir su
olmaktan kmtr. Bu durumda verilen cezann haram/hrmeti inemek iin verilen bir ceza olup olamayaca da tartlabilir. Mesel bugnk hrszlk eitleri,
hrszl meslek haline getirenlerden tutun, mal zimmetine geiren, dolandrclk
yapan, fikir hrszl ve intihal yapanlar, l ve tartda eksik veya fazla tutmakla
hrszlk yapanlar, yumurta hrszlarndan baklava hrszlarna kadar uzanmaktadr.
Btn bunlarn cezas bugn el kesmek mi olmaldr, yoksa bunlara farkl cezalarn
verilmesi imkan var mdr? Ceza, suun mhiyetine gre mi, suun ileni biimine
veya suun miktarna gre mi verilir? Aslnda suun mhiyetiyle ilgili verilecek ceza
ve onun miktar, yeri ve zaman Allahla ilgilidir. Ancak suun ekli ve miktaryla
ilgili ksm deitiinden buna verilecek ceza tr de deimek durumundadr.
9. OTURUM
575
Mesel eliyle bir deveyi alanla, parmaklaryla bilgisayar zerinden bir bankay veya bir insann banka hesabn boaltan ayn deildir. Devletin hazinesini
hortumlayan ile gzyle bilgisayar kullanp trilyonlar alan bir deildir. Bunlarn maddi deeri esas alnacaksa, verilecek ceza farkl olmaldr. Hrszlklar
artk tek bir kiiyle de yaplmamaktadr. Bugn hrszlk ebekeleri ve rgtleri
sz konusudur. Klasik slm hukukunda toplu hrszlklara toplu el kesme cezas verilmemektedir. Bugn o kadar byk servetler hrszlanmaktadr ki, bunlarn karlnda elinin kesilmesine raz olanlar bile kacaktr. Ayrca kesilen
elini ald servetin ok az bir miktaryla diktirebilecektir. Bu durumda el kesme
cezas hl uygulanabilmeye devam edilmeli midir? eriati uyguladn iddia
eden baz lkelerde hrszn eli sembolik olarak kesilmekte, daha sonra hastaneye
gtrlp diktirilmektedir. Toplumsal adaletin ve iyiliin hkim olmas gereken
bir toplumun olumasnda zerine den ekonomik sorumluluun gereini yerine
getirmeyen toplum/toplumlar ve zenginler, mallarndan fakirin verilmesi gereken
haklar (zekt ve sadakay) vermedii iin asl hrszlar olarak onlarn m eli kesilmelidir? Ya da almay bir ibadet haline getirip, toplumdaki isizlik ve yoksulluk sorununu, gelir dalmndaki adaletsizlii ortadan kaldrmakla, hrszlarn
hrszlktan eli (hrszln yolu) mi kesilmelidir?
Prof. Dr. Fahrettin Atar

Oturum Bakan
Prof. Dr. Snmez Kutluya sunduu tebliden dolay teekkr ediyorum.
Teblicimizin asl ihtisas alan, slm Mezhepleri Tarihi olmakla birlikte, grld zere kendisinin ele alp inceledii konu daha ok Kelm ve slm Hukuku
Anabilim Dallarn ilgilendirmektedir. Hi phesiz slm ilimleri alan itibariyle
kesin izgilerle birbirinden ayrmak mmkn deildir.
Sayn Snmez Kutlu, tebliinin ba ksmlarn Kelm ilminin kaynaklarna
dayal olarak ele alp incelemitir. Ancak slm Hukuku alanna giren konularda,
zellikle de hrszlk konusunda kendisinin temel kaynaklara dayal bir aratrma
yaptn sylemek kanaatimce zordur. Sayn tebli sahibi bu konuda ncelikle
slm Hukukunun temel kaynaklarna mracaat etmi olsayd, bizlere daha farkl
bilgi ve yaklamlar sunmu ve bylece mm Mtrdnin hrszlk suu ile ilgili
grn daha objektif bir ekilde yanstm olacakt. Bu aklamay sayn dinleyicilerimizi ve zellikle yaym sonrasnda bu teblii okuyacak olanlar bilgilendirmek ve uyarmak zere yaptm belirtmek isterim.
576
MM MTRD ve MTRDLK
32. TEBL
ZET
MTRDNN ERKEN DNEM TEFSR GELENEKLERNE ve
LGL KONULARA BAKII
Claude Gilliout
Emekli retim yesi / Fransa
Mtrdnin Kurn tefsirini okuyanlar, onun erken dnem mfessir ve
tefsirlerine in olduunu grrler. Ancak o baz durumlarda bu mfessirlerin
rivyetlerine mesafeli durur, zellikle ayn yet veya kelimeye ok farkl anlamlar verdiklerinde (Kevser Sresinde olduu gibi). mm Mtrdnin tefsirinin
nemli zelliklerinden biri de budur.
Bu tebliimizde onun tefsirine zg bir baka zellii daha ele alacaz. Bu zellik ise Te`vltta daha nceki tefsirlerde pek rastlanmayan kelm/teolojik konularn
(Hz. brhim ve gkcisimlerine bak rneinde olduu gibi) ele alnm olmasdr.
MTURDS TREATMENT OF EARLY EXEGETICAL TRADITIONS

AND RELATED TOPICS
(Surah al-Kawthar and Abraham and the star)
Claude Gilliout
Professor Emeritus, Universit de Provence and Iremam, Aix-en-Provence/France
A. Introduction
Who reads the Koranic Commentary of Ab Manr al-Mturd al-anaf
1637
Imm al-Hud (d. 333/944) remarks that he knows very well the early exegetes
1638
and their interpretations . But in some cases he distances himself from their
2
1637 W. Madelung, al-Maturd , EI (French edition), VI, p. 836-838 ; Kutlu, Snmez (ed./haz.),
mm Mtrd ve Mtrdlik, Ankara, 2003 ; al-Nasaf, ayf al-Dn Ab al-Mun Maymn
b. Muammad al-Makl, K. Tabirat al-adilla, I-II, ed. Claude Salam I-II, Damascus,
IFEAD, 1990-93, I, p. 358-359 ; al-Zabd, al-Sayyid Murta, Itf al-sdat al-muttaqn bishar Iy ulm al-dn, I-XIV, Beyrouth, Dr al-Kutub al-ilmiyya, 1409/1989, II, p. 6-7.
1638 Rudolph, Ulrich, Al-Mturd und die sunnitische Theologie in Samarkand, Leiden, E. J. Brill,
9. OTURUM
577
reports, above all when he sees that they have given many interpretations of the
same Koranic word, verse or passage. This is one of the pecularities of his commentary. It will be dealt here through the example of Maturds exegesis of the
word al-kawthar (surah 108).
We shall also examine another distinctive token of his exegesis concerning
sectarian exegesis. We find sometimes in his commentary theological material
(here heresiographic material) that we hardly encounter in edited commentaries
previous to his Tawilt al-Qurn or Tawilt ahl al-sunna. This issue will be
presented here through the example of the exegesis of Q 37 (al-afft), 88: And
he [i.e. Abraham] glanced a glance at the stars (fa-naara naratan f al-num),
or better say of Q 6, 76-79: (76) When the night grew dark upon him he beheld
a star . Here on some doctrines of the Ismailis.
B. Mturd distancing himself from early exegetical reports. The case of

al-kawthar (surah 108)
We shall not repeat here all the data collected by Harris Birkeland (19041639
1961) in his seminal study on Surah 108 and by myself in my French contribution, whose title is given here in English: The embarrassment of a Muslim
1640
exegete facing a palimpsest. Mturd and the the surah of the Abundance .
The date of the surah al-Kawthar is uncertain, but traditionally Meccan, of
1641
the first Meccan period . A minority consider it Medinan: Mujhid b. Jabr, Ik1642
rima, asan al-Bar and Qatda . Some of those who say that the surah is
1639
1640
1641
1642
1997, p. 206 ; Mturd, Tawlt al-Qurn, I, ed. Ahmet Vanliolu, under the direction of
Bekir Topalolu, Istanbul, Mizan Yayinevi ( Emam Eb Hanfe ve mm Mtrd Aratirma
Vakfi ), 2005, p. 33, 37-42 (Muqaddima).
Birkeland, Harris, The Lord guideth. Studies on primitive Islam, in Avhandlinger Utgitt av det
Norske Videnskaps-Akademi i Oslo, II. Hist.-Filos. Klasse, 1956/2, Surah 108 , p. 56-99.
Gilliot, Claude, Lembarras dun exgte musulman face un palimpseste. Mturd et la
sourate de lAbondance (al-Kawthar, sourate 108), avec une note savante sur le commentaire
coranique dIbn al-Naqb (m. 698/1298) , in Arnzen, R., and Thielmann, J. (ed.), Words, texts
and concepts crusing the Mediterranean area. Studies on the sources, contents and influences
of Islamic civilization and Arabic philosophy and science. Dedicated to Gerhard Endress on
his sixty-fifth birthday, Leuven, Paris, Peeters, 2004, p. 33-69.
Muir, Sir William, The Coran. Its composition and teaching and the testimony it bears to the Holy
Scriptures, London, Society for promoting Christian knowledge, 1878, p. 43, and Nldeke.
Al-Qurub, Shams al-Dn Ab Abd Allh M. (d. 671/1273), Tafsr = al-Jmi li-akm al-Qurn,
I-XX, ed. A. Abd al-Alm al-Bardn et al., Cairo, 1952-672, reprint Beirut, Dr Iy at-turth
al-arab, 1965-7, XX, p. 216 ; cf. Gilliot, Lembarras , art. cit., p. 36, for other refrences.
MM MTRD ve MTRDLK
578
1643
Medinan think that it refers to the death of Muammads son Ibrhm, which is
1644
rejected by Nldeke . It is supposed to give Muammad encouragement when
1645
insulted (for instance by al- b. Wil) . All the surah poses a great problem
of meaning. Nldeke-Schwally suggest that like the other surahs which beginn
with inn Indeed we , or Lo ! We , or Surely we (surahs 48, 71, 97, 108),
1646
the beginning of the surah could had been lost . Or it may possibly be a frag1647
ment of somewhere else, but it is difficult to suggest the context .
I. Al-Kawtahr crux philologorum et interpretum (the cross/burden of

philologists and exegetes)
Linguistically the word kawthar seems to offer no special problems. However it is an hapax legomenon in the Koran and it is not frequent in the linguistic
1648
use of the ancient Arabs . It is built on the form fawal which is not very frequent: gift, very generous man (al-raul al-mi, yuabbah bi-l-bar), the sea,
1649
beautiful young man, etc. .
1643 Al-Suy, al-Itqn f ulm al-Qurn [Soyutis Itqan], ed. under the direction of Aloys Sprenger,
Calcutta (Bibliotheca Indica), 1852-1854, 959 p., reprint Osnabrck, Biblio Verlag, 1980, p. 30,
l. 4-5/I-IV in 2, ed. M. Ab al-Fal Ibrhm, Cairo, Maktabat al-Mashhad al-usayn, 1967, revised ed., Cairo, al-Haya al-miriyya al-mma li-al-kitb, 1974-75, I, p. 55. For Sad b. Jubayr,
verse 2 of this surah : was revealed the day of al-udaybiyya , quoted by abar, Ab Jafar
M. b. Jarr b. Yazd (d. 310/923), Tafsr = , d. A. Sad Al, Mu. al-Saqq et al., I-XXX, Cairo,
Muaf al-Bb al-alab, 1373-77/1954-57, XXX, p. 327-8 ; Makk b. a. lib al-Qays (d.
437/1045), al-Hidya il bul al-nihya, I-XIII, ed. under the direction of al-Shhid al-Bshkh,
Sharjah (al-Shriqa), Kulliyyat al-dirst al-uly wa al-bath al-ilm, 1429/2008, 9112 p., XII,
p. 8470, considers that this declaration of Sad is the proof that the srah is Medinan. For Suy,
this poses a problem ; Itqn, p. 35, l. 4-5/I, p. 80 (end of chapter II).
1644 Nldeke,Th., Geschichte des Qorns, Gttingen, Verlag der Dieterischen Buchhandlung, 1860
p. 73-74.
1645 Watt, W. Montgomery, Companion to the Qurn, London, George Allen eandUnwin, 1967, p.
329
1646 Nldeke, Th. [GdQ, I-III] Geschichte des Qorns : I. ber den Ursprung des Qorns, bearbeitet von Fr. Schwally, Leipzig, 19092, XII+262 p.; II. Die Sammlung des des Qorns,
vllig umgearbeitet von Fr. Schwally, Leipzig, 19192, VII+224 p.; III. Die Geschichte des
Korantexts, von G. Bergstrsser und O. Pretzl, Leipzig, 19382, XII+351 p. ; here GdQ, I, p.
92-3. For surah 71 (inn arsaln), v. I, p. 124 ; for surah 97 (inn anzalnhu), v. I, p. 95.
1647 Bell, Richard, A Commentary of the Quran, prepared by R. Bell, edited by Clifford Edmund
Bosworth and M.E.J. Richardson, University of Manchester, 1991, XXII+608+603 p., p. 591.
1648 Sprenger, Aloys, Das Leben und die Lehre des Moammad, I-III, Berlin, 18692, II, p. 3-4.
1649 Zabd, al-Sayyid Murta, Tj al-ars min jawhir al-Qms, I-XL, ed. Abd al-Sattr
Amad Farj et al., Kuwayt, al-Majlis al-waan li-al-thaqfa wa al-funn wa al-db (al-
9. OTURUM
579
1650
The Arabic paradigms fayal and fawal does exist. The Arabian philolo1651
gists consider that they are built by the affixation (ilq) of y or ww after
1652
the first radical consonant . But many of them declare that this form is not very
usual. It is possible according to them to say, ayrab or awrab, even if we say
1653
ayraf and kawthar . For fawal they say awal (place where water remains, or
1654
1655
gizzard, French: gsier), jawzal (young pigeon) , nawfal . Suy gives a list
1656
of eighty words of this form , hoping so to refute the opinion of the ancient philologists for whom the use of this form is rare. In fact his enumeration is given in
Turth al-arab, 16), 1385-1422/1965-2001, XXXI, 19-20 ; Brockelmann, Carl, Grundriss
der vergleichenden Grammatik der semitischen Sprachen, I-II, Berlin, 1908-13, XL+1374 p.,
I, p. 344, for other words.
1650 According to Nldeke-Schwally, GdQ, I, p. 92, n. 4 : Actually kawthar is and adjectiv an
means much, full abundant (viel, reichlich in Flle). Zabd, Tj, op. cit., XIV, p. 18-19, on
kawthar ; Ibn Manr Ibn al-Mukarram, Jaml al-Dn Ab al-Fal M.uammad al-Khazraj
al-Anr al-Ifrq al-Mir, Lisn al-Arab, I-VI+I-III (index), Cairo, 1400-01/1979-80, V, p.
3828-9, s.r. kthr.
1651 For the two kinds of derivation by ilq, acoording to Ibn Yash, Shar al-Mufaal, p. 64-5 ;
v. Bohas, Georges Morphologie, in Bohas, Georges and Jean-Patrick Guillaume, tude des
thories des grammairiens arabes, I, Morphologie et phonologie, Damascus, IFEAD, 1984,
p. 13-166, p. 106-14, above all the second kind with which we are conczerned here, withe
infixation of : , l, y, w, m, t, n, s, (i.e. alif of the Arabian grammarians), h., p. 111-4.
1652 Ibn Ufr, al-Mumti f l-tarf, I-II, ed. Fakhr al-Dn Qabwa, Beirut, Dr al-fq al-jadda,
3
1653
1654
1655
1656
1398/1978 (1390/1970 ), I, p. 204 (for kawthar) ; II, 696 (kawthar, ayqal) ; here in relation
with the nasal resonance (ghunna), because the grammarians deals with the total assimilation of nn (idghm) to the five initial consonants : r, l, m, w, y ; v. Fleisch, Henri, Trait de
philologie arabe, I, Prliminaires, phontique, morphologie nominale, Beyrouth, Imprimerie
Catholique (Recherches, XVI), 1961, p. 85, 12f.
Ibn Ufr, op. cit., II, p. 737.
Fleisch, Trait de philologie arabe, I, op. cit., p. 353, 77h ; p. 391, 85c 1 (forme pour les
augmentatifs et les diminutifs) : awqar (grand marteau pour casser des pierres), hawbar (singe trs velu), jawzal (pigeonneau), dawbal (non). Other examples in the Semitic languages in
Brockelmann, Grundriss der vergleichenden Grammatik der semitischen Sprachen, op. cit., I,
p. 344 : tauam, jauzal/gzal/gauzalp (syriaque : flamme), naufal, aulak (mcher), awbaat
(malheur).
Al-Baghaw, Tafsr = Tafsr al-Baghaw al-musamm bi-Malim at-tanzl, I-IV, ed. Khlid
Abd al-Ramn. al-Ak and Marwn Sawr [uncritical ed.], Beirut, Dr al-Marifa, 19923
(19831), p. 532, basing himself on ahl al-lugha ; al-Rz (Zayn al-Dn Muammad b. a. Bakr,
adhuc viv. 666/1268), Masil al-Rz wa ajwibatuh min gharib y al-tanzl, ed. Ibrhm
Awa Awa, Cairo, Muaf al-Bb al-alab, 1381/1961, p. 385 : nawfal, ay kathru alnawfili (very generous man).
Al-Suy, al-Muzhir f ulm al-lugha wa anwih, I-II, d. M. A. Jd al-Mawl, et al.,
Cairo, Dr Iy al- kutub al-arabiyya, s al-Bb al-alab, 1958, II, p. 142-4.
580
MM MTRD ve MTRDLK
1657
disorder, also whith words whose origin is not Arabic . He does the same with
1658
fayal (116 words) , of which some examples are false, v. g. ayfan (ayf+an
1659
suffix) .
That kawthar and its meaning have posed a problem both to philologists
and exegetes is evident in their declarations. So al-kawthar, has become a
crux grammaticorum aut philologorum. (a cross/burden for the grammarians and philologists), so in this declaration of al-Zajjj (d. 311/923 or other
1660
dates) . He begins giving the exegesis which has prevailed, that is not acting as a philologist, but as a theologian and an exegete: According to the
1661
al-kawthar is a river of Paradise [whose water
exegesis (ja f al-tafsr)
is] whiter than milk, sweeter than honey, whose banks are domes of hollow
pearls (ffathu qibb al-durr mujawwaf) According to the exegesis also
1662
al-kawthar is slm and prophecy . Then (only !) according to the philologists: The philologists (ahl al-lugha) say that al-kawthar has the form
fawal, for the quantity, and the meaning is an abundant good/wealth (alkhayr al-kathr). And all that has been said in the interpretation of this has
been given to the Prophet. He has been given Islam, prophety, the triumph
of the religion which he has proclaimed over other all religions, victory on
his enemies, intercession and all the innumerable things which were granted
to him. He has been granted Paradise in a measure superior to that of the
1663
(other) inhabitants of Paradise .
1657
1658
1659
1660
1661
1662
Which is of Persian origin ; also awrab, etc.

Op.cit., II, p. 139-141.
Fleisch, Trait de philologie arabe, I, p. 353, n. 1.
Al-Zajjj Ab Isq Ibrhm b. al-Sar ; Sezgin, GAS, VIII, p. 99-101 ; IX, p. 81-82.
V. infra our excursus on the Kitb al-Tafsr of Ibn anbal .
Cf. the traditions attributed to isha, al-Bukhr, a, 65, Tafsr (108), n 4965/ elBokhri, Les Traditions slmiques, I-IV, traduites de larabe avec notes et index par
O. Houdas et W. Marais, Paris, Adrien Maisonneuve, 1977 (1903-141), III, p. 514 ; Ibn
ajar al-Asqaln, Fat al-br bi-shar a al-Bukhr, I-XIII+Muqaddima, ed. Abd
al-Azz b. Al. Bz, numeration of the chapters and adth-s by M. Fud Abd al-Bq,
under the direction of Muibb al-Dn Khab, Cairo, 1390/1970, reprint Beirut, Dr alMarifa, n.d., VIII, p. 731 ; al-abar, Tafsr, XXX, p. 320-321, in different versions. Or
according to Anas, al-abar, Tafsr, XXX, p. 323-324. Muqtil b. Sulaymn (d. 150/767),
Tafsr, I-V, ed. Abd Allh Mamd Shita, Cairo, al-Haya al-miriyya al-mma lial-kitb, 1980-89, IV, p. 879-880 : has a long description, without chain of authority or
warrant, as usual for him.
1663 Al-Zajjj, Man l-Qurn wa irbuhu, I-V, ed. Abd al-Jall Abduh Shalab, Beirut, lam
al-kutub, 1408/1988, V, p. 369.
9. OTURUM
581
Excursus on the Kitb al-Tafsr of Ibn anbal:

It should be noticed that al-Zajjj writes that he had got a licence of transmsission of the K. al-Tafsr (or of a part ot this Tafsr) of Ibn anbal, from his son
1664
Abd Allh (d. a little after 290/903 ; GAS, I, p. 511) . Al-Zajjj declares also
that most of the exegesis (exegesis in tradition, and not the grammatical or stilistic
explanations) that he gives in his Man al-Qurn wa irbuh is taken over from
K. al-Tafsr of Ibn anbal, according to the transmission of (an) Ibn anbals son
Abd Allh (wa ka-dhlika aktharu m rawaytu f hdh al-kitbi min al-tafsri,
1665
fa-huwa min kitbi al-tafsri ani bni anbalin) .
According to Ibn al-Jawz: This Tafsr counted 120 000 exegetical traditi1666
ons (adth-s) . According to Ab al-usayn Ibn al-Mund Amad b. Jafar
1667
b. Muammad al-Baghdd (d. 336/947) , Abd Allh received 80 000 of them
by the way of audition (samia minh) from his father, and the rest from a book
1668
(wijdatan, i. e.without audition) . As for al-Dhahab, this K. al-Tafsr (an Ibn
anbal) has never existed. If it had existed the scholars should have tried to get it.
In this case it should have counted at most 10 000 traditions (thr) and five volumes. By way of comparison, al-Dhahab says, he Tafsr of Ibn Jarr (al-abar)
has 20 000 traditions and 15 000 chains of authorities. He adds that if it had ever
1669
existed, Ibn al-Jarr should have transmitted traditions from it .
Ibn Isq quotes the following verse of Labd b. Raba al-Kilb al-mir
1670
(born ca. 560 AD.) : The owner of Malb, we were distressed of his day (or
death), and at al-Rid is the house of another great man (ibu Malbin fujin
1671
1672
bi-yawmihi (or bi-mawtihi) /wa inda l-Ridi baytu khara kawthari) .
1664 Al-Zajjj, Man al-Qurn, op. cit., , IV, p. 8.
1665 Op. cit., IV, p. 166
1666 Ibn al-Jawz, Manqib al-Imm Ibn anbal, Cairo, 1349/1941, reprint Beirut, al-Khnj and
amdn, n.d., p. 190.
1667 Al-Dhahab, Siyar, XV, p. 361-362.
1668 Ibn Ab Yal Ibn al-Farr Ab al-usayn M. b. M. b. al-usayn al-Baghdd al-anbal (d.
10 muarram 526/2 December 1131), abaqt al-anbila, I-II, ed. M. mid al-Fiq, Cairo,
Mabaat al-Sunna al-muammadiyya, 1371/1952, reprint Beirut, Dr al-Marifa, n.d., I, p.
183.
1669 Al-Dhahab, Siyar, XIII, p. 521-522 ; cf. Gilliot, Claude, Les trois mensonges dAbraham
dans la tradition interprtante musulmane. Repres sur la naissance et le dveloppement de
lexgse en slm , Israel Oriental Studies, 17 (1997), p. 65-66.
1670 Sezgin, GAS, II, p. 126-127.
1671 Bi-mawtihi, in Lisn, III, 1624c
1672 Ibn Isq, Sra = Kitab sirat Rasul Allah Das Leben Mohammeds, I-III en 2, nach Mohammed
ibn Ishak, bearbeitet von Abd el-Malik ibn Hischm. Aus den Handschriften zu Berlin, Leipzig,
582
MM MTRD ve MTRDLK
Now some translations of the surah:

Marmaduke Pickthall: Lo ! We have given thee the Abundance ;/So pray
unto thy Lord, and sacrifice./Lo ! it is thy insulter (and not thou) who is without
posterity.
Richard Bell: Verily, We have given thee the Abundance ;/So pray to thy
Lord, and sacrifice./Verily, it is he who hatheth thee who is the docked one..
Arthur J. Arberry: Surely We have given thee abundance ;/so pray onto thy
Lord, and sacrifice./Surely he that hates thee, he is the one cut off .
II. The interpretations of al-kawthar

Two interpretations of al-kawthar are in competition. The first is a general
one: the abundant good (al-khayr al-kathr) or all good . The second one
is something which was granted to Muammad: a river of paradise or the basin/
cistern (al-haw).
Among the protagonists of the first interpretation we find Ibn Abbs and
early exegetes some of which are considered as his pupils, Sad b. Jubayr (d.
95/714), Mujhid b. Jabr (d. 104/722), etc. The second interpretation which with
time has taken the first place has been considered the interpretation of the majority (al-jumhr), probably under the influence of the legend of Muammad developed after his death, especially the narratives on the Ascension of Muammad
1673
transmitted by Anas b. Mlik and others .
In some traditions there is an essay to combine both interpretations: []
A b. al-Sib al-Kf (d. 136/753): Murib b. Dithr (al-Sads al-Kf, d.
116/734) said to me: Has you not hear what Sad b. Jubayr has told from Ibn
Abbs about al-kawthar ? I said: I heard him saying that Ibn Abbs said: That
is the abundant good. Murib said: Praise God ! It is very rare that Ibn Abbs
omits a speech (tradition) (m aqalla m yasquu li-bni Abbs qawlun) ! I heard
(Abd Allh) Ibn Umar saying: When We have given thee the kawthar was
Gotha und Leyden hrsg. von Ferdinand Wstenfeld. Gttingen, Dieterichsche UniversittsBuchhandlung, 1858-60, reprint. Frankfurt am Main, Minerva, 1961, p. 261/I-II, ed. Muaf
al-Saqq, Ibrhm al-Ibyr and Abd al-af Shalab, Cairo, Muaf al-Bb al-alab,
19552 (1355/19361), I, 394/trans. A. Guillaume, The Life of Muhammad, Lahore, Pakistan
Branch of the Oxford University Press, 19551 ; reprint Karachi, 19783, p. 180 ; al-Zabd, Tj,
op. cit., IV, p. 204a, s.r. lb.
1673 Birkeland, op. cit., p. 59.
9. OTURUM
583
revealed, the Messenger of God said: It is a river of Paradise whose two banks
are of gold, it streams on stones of pearls and sapphire, its drunk is sweeter than
1674
honey, it is whiter than milk , cooler than snow, its smell is better than musk. He
said (i.e. Murib b. Dithr): Ibn Abbs told the truth, by God, it is the abundant
1675
good ! .
Another essay of harmonization of both interpretations is present in a
1676
tradition attributed to Sad b. Jubayr (d. 95/174): According to Ab Bishr : I
said to Sad b. Jubayr: People are claiming that it is a river of Paradise. He said:
The river which is in Paradise belongs to the Good which God has given to him
1677
(i.e. Muammad) .
We know that the exegetes cannot content with the generality of the first interpretation (the abundant good), according to their principle of tayn al-mubham
1678
(identification of vagueness) . With the time the list of interpretations has be1674 From It is a river to milk , with variants, in al-abar, Tafsr, XXX, p. 320, first tradition, according to A b. al-Sib/ Murib b. Dithr.
1675 Ibn anbal, al-Musnad, I-VI, ed. M. al-Zuhr al-Ghamrw, Cairo, al-Maymaniyya, 1313/1895,
reprint Beirut, al-Maktab al-islm, 1978, II, p. 112/I-XX, ed. Shkir et al., Cairo, Dr aladth, 1416/1995, V, p. 300-301, n5913.
1676 Jafar b. a. Washiyya, i.e. Jafar b. Iys al-Yashkur al-Bar al-Wsi, d. 123/741, our124,
125, 126 (according to Azd, Ibn Zukra, Tarkh al-Mawil, ed. A. Habba, Cairo, al-Majlis
al-Al li-al-Shun al-islmiyya, 1387/1967, p. 53, has Jafar b. Washiyya, which is a misprint : in 124 or 125, in Wsi) ; al-Mizz, Tahdhb al-kaml f asm al-rijl, I-XXIII, ed. A.
Al Abd and . Amad gh, revised by Suhayl Zakkr, Beirut, Dr al-Kutub al-lmiyya,
1414/1994, III, p. 378-81, n 915. Shuba b. al-ajjj used to criticize his way of transmitting
the exegesis of Mujhid. He came from Bara and there he was often. He went to Wsi where
many attended his lessons for which he used books (wa kna indahu kutub).
1677 Al-abar, Tafsr, XXX, p. 321, tradition A 1 bis ; Bukhr, a, 65, Tafsr, 108, Kawthar,
tradition 3, al-Jmi al-a [Recueil des traditions mahomtanes], I-IV, ed. L. Krehl, Th.
W. Juynboll, et al., Leyde, E.J. Brill, 1862-1908, III, p. 389/Ibn ajar, Fat al-br bi, op.
cit., VIII, p. 731, n 4966 ; al-Bukhr, a, 81, Riqq, 53, aw, tradition 3, ed. Krehl,
IV, p. 247 ult.-248, l. 1-4/Ibn ajar, Fat, XI, p. 463, n 6578/el-Bokhri, Les Traditions
slmiques, op. cit., IV, p. 315-6. Cf. Ab ayyn al-Gharn, Tafsr al-Bar al- mu, I-VIII,
Cairo, 1328-29/1911, reprint Beirut, Dr al-Fikr, 1983, VIII, p. 519, l. 26-27, without mention
of Ab Bishr : qla li-Sdi bni Jubayrin inna unsan ; al-Zamakhshar, al-Kashshsf, I-IV,
Beirut, Dr al-Fikr, 1977, IV, p. 291 ; Rz, Tafsr, XXXII, p. 128.
1678 Al-Suhayl (d. 581/1185), al-Tarf wa l-ilm fm ubhima f l-Qurn min al-asm al-alm,
d. Al. M. A. al-Naqr, Tripoli of Libya, 1401/1992, 462 p. ; Ibn Askar (M. b. A. b.
al-Khir al-Ghassn, d. 636/1239), al-Takml wa al-itmm [li-Kitb al-Tarf wa al-ilm],
ed. . Isml Marwa, Beirut/Damascus, Dr al-Fikr, 1418/1997, 542 p. ; Ibn Jama (Badr
al-Dn, d. 733/1333), Ghurar al-tibyn fman lam yusamm f al-Qurn, ed. Abd al-Jawwd
584
MM MTRD ve MTRDLK
come impressive The exegete Mamd al-ls (d. 1270/1854) declares in his
Koranic commentary that the author of al-Tarr has listed 26 different opinion on
the interpretation of al-kawthar. Birkeland thought that it could be in the Tarr
1679
al-khayr al-kathr of Muammad shiq
(end of XVIIIth and beginning of
1680
XIXth century) .
1681
that it was in the Koranic commentary of the

But we have shown
1682
anaf Ibn al-Naqb (d. 689/1298, in Jerusalem) , called al-Tarr wa altabr li-aqwl ulam al-tafsr f man kalm al-sam al-bar, which counted ca. 100 volumes (or 80, 60, 50), whose introduction has been edited several times erronously attributed to Ibn Qayyim al-Jawziyya, s.t. al-Fawid
1683
al-mushawwiq il ulm al-Qurn wa ilm al-bayn , and more recently
attributed to its real author, s.t. Muqaddimat al-Tafsr [f ulm al-bayn wa
1684
l-man wa l-bad wa ijz al-Qurn] . Parts of Ibn al-Naqbs Tafsr are
extants in some libraries: Tunis, Marrakech, Rabat, Istanbul Fatih and Carru1685
lah Veliyeddin .
1679
1680
1681
1682
1683
1684
1685
Khalaf, Damascus/Beirut, 1410/1990, 620 p. ; al-Suy, Itqn, chap. 70 (F al-mubhamt),

IV, p. 93-118 ; Id., Mufamt al-aqrn f mubhamt al-Qurn, ed. Muaf Db al-Bugh,
Damascus/Beirut, Muassasat Ulm al-Qurn, 1403/1982, 128 p., (p. 121, for al-kawthar) ;
cf. Wansbrough, John E., Quranic Studies. Sources and methods of Scriptural interpretation,
Oxford University Press, 1977, p. 135-7
Birkeland, p. 73.
GAL S II, p. 616.
Gilliot, Lembarras , p. 44-46.
Jaml al-Dn Ab Abd Allh M. b. Sulaymn b. al-asan b. al-usayn al-Balkh al-Maqdis
al-anaf, d. Muarram 698/inc. 9 Oct. 1298 ; al-Dhahab, Mujam al-shuykh. Al-Mujam alkabr, I-II, ed. M. al-abb al-Hla, if, Maktabat al-iddq, 1408/1988, II, 193-4, n 734 ;
al-afad, Wf, III, p. 136-7, n 1076 ; Id., Ayn al-asr wa awn al-nar, I-VI, ed. A.
Ab Zayd et al., Beirut, Dr al-Fikr al-muir/Damascus, Dr al-Fikr, 1418/1998, IV, p. 4534, n 1579 ; Ibn Kathr, al-Bidya wa al-nihya, XIV, p. 4-5 ; Ibn Ab al-Waf al-Qurash,
al-Jawhir al-muiyya f abaqt al-anafiyya, I-V, ed. Abd al-Fatt M. al-ul, Cairo/
Riyad, Dr Iy al-kutub al-arabiyya/Dr al-Ulm, 1978-88, Cairo, Hajar, 19932, III, p. 1656, n 1320. This Ibn al-Naqb should not be confused with others Ibn al-Naqb, especially :
Shams al-Dn Muammad b. a. Bakr b. Ibrhm b. Abd al-Ramn al-Dimashq al-Shfi
who died 12 Dh al-Qada 745/1345. He was q of im, Tripoli and Aleppo, and he wrote
also a Muqaddimat al-tafsr ; v. Kala, Mujam al-muallifn, IX, p. 104.
GAL S II, p. 127, op. 37 ; v. Gilliot, Textes arabes anciens dits en gypte , MIDEO, 20
(1991), n 72-73 ; 23 (1997), n 50.
Ed. Zakariyy Sad Al, Cairo, al-Khnj, 1415/1995, 687 p. ; v. Gilliot, Textes arabes
anciens dits en gypte , MIDEO, 23 (1997), p. 321-323, n 49.
See the introduction of Zakariyy Sad Al, to his edition of the Muqaddima, p. 38, n. 5,
according to Muammad Amad asan Mamd.
9. OTURUM
585
Long before al-ls, Ab ayyn al-Andalus al-Gharn (d. 745/1344),

who, like Shams al-Dn al-Dhahab had been a pupil of Ibn al-Naqb, and had a
1686
license of transmission of his commentary , had mentionned that his master had
listed 26 opinions on the meaning of al-kawthar.
Shams al-Dn al-Qurub (d. 671/1273) has established a list of 16 interpreta1687
tions , even if he prefers to see in al-kawthar a river of Paradise (1) or/and the
basin (2). He has taken them over from the commentary of Thalab who has not
numbered them:
1688
(3) The prophecy and the Book (Ikrima, d. 105/723) , (4) the Koran
1689
1690
(asan al-Bar, d. 110/728) , (5) al-islm (Mughra)
(or Ibn al-Mughra:
1691
Uthmn b. al-Mughra al-Thaqaf ?, who transmitted from Mujhid) , (6) the
facilitation of the Koran and the alleviation of the canonical laws (taysr al1686 Ab ayyn al-Gharn, Tafsr al-Bar al- mu, op. cit., , I, p. 11, l. 7-15.
1687 Al-Qurub, Tafsr, op. cit., XX, p. 216-218. Many of these interpretations are also found in other
commentaries, e.g. the Sh Mutazil exegete al-abars (or ibris), Amn al-Dn Ab Al al-Fal
b. al-asan (d. 548/1153), Tafsr [Majma al-bayn f tafsr al-Qurn], I-XXX in 6, Introduction
of Musin al-Amn al-usayn al-mil, Beirut, Dr Maktabat al-ayt, n. d. (reprint of he edition of Beirut, 1380/1961), XXX, p. 251-252. Lesse interpretations are found in al-s, Shay
al-ifa Ab Jafar Muammad b. al-asan (the Sh Mutazil exegete, d. 460/1067), Tafsr [alTibyn f tafsr al-Qurn], I-X, Introduction of gh Buzurg al-ihrn, Beirut, Dr Iy al-turth
al-arab, n. d. (reprint of the edition of Najaf, 1367-83/1957-63), X, p. 417-418.
1688 Cf. al-Thalab. Apud al-abar, Tafsr, XXX, p. 323, tradition A 17, of Ikrima : M a
l-nabiyya [] mina l-khayri wa l-nubuwwati wa l-qurni ; p. 322 : prophecy (tradition A 6) ;
Koran
and wisdom (tradition A 7) ; abundant good (tradition A 8) ; p. 323, tradition
A 18 : al-khayru lladh ahu Llhu min al-nubuwwat wa al-islm ; al-Baghaw, Tafsr,
p. 532 : al-nubuwwa wa al-kitb, according to Ikrima.
1689 In al-Thalab. : al-qurn al-am ; Hd b. Makkam (or Mukim, al-Huwwr, viv. sec. med.
IIIe/Xe s.), Tafsr, I-IV, ed. Beljj Sad Sharf, Beirut, Dr al-Gharb al-islm, 1990, IV, p. 538.
1690 It is the seventh interpretation given by al-Rz, Tafsr, XXXII, p. 126, l. 20-5, but without the
name of Mughra. It could be the Companion al-Mughra b. Shuba (d. 50/670) ; al-Dhahab,
Siyar, III, p. 21-32. However as al-Qurub seems to give the beginning of this list according
to a chronological order, he could be for example the Follower of the second generation (min
ighr al-tbin) Ab Hishm Mughra b. Miqsam al-abb al-Kf al-Am (d. 133/750) ;
v. al-Dhahab, Siyar, VI, p. 10-3. He transmitted traditions from Ikrima, al-Shab, Ibrhm
al-Nakha, etc. He appears in exegetical chains of transmission of al-abar, Tafsr, ed. Shkir,
I, p. 22, n 10 ; p. 53, n 54 ; IV, p. 65, n 3349-50 (of Mujhid) ; VIII, p. 282-3, n 9291-2 ;
X, p. 26, n 11340 ; XI, p. 564, n 13623 ; XIV, p. 103, n 16368, etc.
1691 Ibn dil, Sirj al-Dn Ab af Umar b. Al b. dil al-Dimashq al-anbal (scrib. 880/1475),
al-Lubb f ulm al-Kitb, I-XX, d. dil A. Abd al-Mawjd and Al M. Muawwa, Beirut,
Dr al-Kutub al-ilmiyya, 1419/1998, XX, p. 520. This Koranic commentary, written by a anbal,
is a kind of abridgment of the commentary of Fakhr al-Dn al-Rz (Ibn al-Kahtb).
586
MM MTRD ve MTRDLK
1692
qurn wa takhff al-shari ; according al-usayn b. al-Fal, d. 282/895) ,

1693
(7) the great number of the Companions, partisans , and people of the Com1694
munity (Ab Bakr b. Ayy, d. 193/808 , and Yamn b. Rib, IInd/VIIIth
1695
1696
century) , (8) the preference (or election/choice) (al-thr ; Ibn Kaysn) ,
(9) the high rank of renown or in naming him (rifat al-dhikr ; Mward, d.
1697
450/1058) , (10) a light in your heart which guides you to Me and separa1692 In al-alab, Tafsr : al-kawthar shayn : taysr al-qurn wa takhff al-shari The ms.
of Thalab has : al-asan b. al-Fal, leg. : al-usayn b. al-Fal (b. Umayr al-Bajal al-Kf
al-Nsbr). He died at the age of 104, in Shabn 282. He was a well-known traditionist and
exegete ; al-Dhahab, Siyar, XIV, p. 414-6.
1693 In al-Qurub : al-ashy ; Rz, Tafsr, XXXII, p. 126, l. 25 : kathrat al-atb wa al-ashy ;
Ibn Aiyya, al-Q Ab M. Abd al-aqq (d. 541/1147 or 542), al-Muarrir al-wajz, I-V,
ed. Abd al-Salm Abd al-Shf Muammad, Beirut, Dr al-Kutub al-ilmiyya, 1413/1993, V,
p. 529 ; Ab ayyn, Bar, VIII, p. 519 : al-atb.
1694 Correct the ed. of Ab ayyn, Bar, p. 519, l. 28, which has : Ab Bakr b. Abbs , leg.
Ab Bakr b. Ayysh, i.e. Shuba b. Ayysh (d. 193/308), the celebrated reader of the Koran ;
v. Gilliot, Exgse langue et thologie en slm. Lexgse coranique de Tabari, Paris, Vrin,
1990, p. 20-1.
1695 Al-Yamn b. Rib (or Rabb, less sure), a Khorasanian theologian and Khrij heresiograph, who was first thalabite (min al-thaliba), then bayhasite (bayhasiyya) ; Ibn al-Nadm,
Fihris, ed. Flgel, p. 182, l. 8-12 ; van Ess, Josef, [TG] Theologie und Gesellschaft im 2. und
3. Jahrhundert Hidschra. Eine Geschichte des religisen Denkens im frhen Islam, Berlin,
Walter de Gruyter, I-VI, 1991-97, II, p. 599-600 ; Shahrastani, Lrs = Shahrastani (Shahrastn
T al-Dn Ab al-Fat M. b. Abd al-Karm, m. 548/1153), Livre des religions et des sectes,
I, traduction, introduction and notes par D. Gimaret et G. Monnot, Paris/Louvain, UNESCO/
Peeters, 1986 I, p. 392, n. 44, 415. He was also an exegete, author of a Tafsr and of Man
l-Qurn, not mentionned in the list of Ibn al-Nadm, but according to Ab Bakr al-Naqqsh
(M. b. usayn b. M. b. Ziyd al-Mawil al-Baghdd, the author of a Koranic commentary entitled Shif al-udr, d. 3rd Shawwl 351/4th November 962 ; Dhahab, Siyar, XV, p. 573-6),
in al-Draqun, al-Mutalif wa l-mukhtalif, I-V, d. Muwaffaq b. Abd Allh b. Abd al-Qdir,
Beirut, Dr al-Gharb al-islm, 1986, II, p. 1052. His brother was the Sh theologian Al b.
Rib al-an al-Sad (van Ess, TG, I, 382-3), so he lived in the IInd/VIIIth century.
1696 Cf. al-Thalab, al-Kashf wa al-bayn an tafsr al-Qurn, ms. Istanbul, Ahmet III 76 (from
surah 5 to the end of the Koran) : huwa kalimatun mina al-nubuwwati al-l wa manh althr. We shall examine this interpretation and the identificion of his author infra.
1697 Al-Mward, Ab al-asan (d. 450/1058), al-Nukat wa al-uyn (f l-tafsr) [corr. : al-Nukat
wa l-uyn f tafsr al-Mward, leg. : (...) f al-tafsr li-al-Mward], I-VI, ed. al-Sayyid b.
Abd al-Maqd b. Abd al-Ram, Beirut, Dr al-Kutub al-ilmiyya/Muassasat al-Kutub althaqfiyya, 1412/1992, VI, p. 355 : among the nine interpretation given by him, only this one
is not attributed to an ancient exegete ; cf. Rz, Tafsr, XXXII, p. 127, l. 10-11. Allusion to
Koran 94, Shar, 4 : Wa rafan laka dhikraka. It is interpreted by Qatda : Rafaa Llhu
dhikrahu f al-duny wa al-khira (al-abar, Tafsr, XXX, p. 235) ; hence one of the interpretations : al-khayr al-kathr f al-duny wa al-khira.
9. OTURUM
587
tes you from all but M (annahu nrun f qalbika dallaka alayya wa qaaaka
1698
1699
amm siwy) , (11) the intercession (al-shafa) [It should be noticed
1700
that the Andalus exegete Ibn al-Zubayr (d. 708/1308) associates in his interpretation of al-kawthar the intercession with al-maqm al-mamd of Muammad,
1701
followed in this by Fakhr al-Dn al-Rz (d. 606/1210) , then by Burhn al1702
Dn al-Biq (d. 885/1480) , who quotes Ibn al-Zubayr directly] (12) mirac1698 Al-Qurub does not give the author of this interpretation. It is found in al-Thalab, Tafsr, X,
p. 310, l. 10, attributed to Jafar al-diq ; v. Nwyia, Paul, Le Tafsr mystique attribu
afar al-diq. dition critique, MUSJ, XLIII (1968), p. 181-230 (according to the Tafsr
of Sulam), p. 230 ; al-Sulam, Ab Abd al-Ramn (d. 412/1021), Tafsr = Haqiq al-tafsr,
I-II, ed. Sayyid Imrn, Beirut, Dr al-Kutub al-ilmiyya, 2001, 456+438 p., II, p. 422 ; Id.,
Ziydt aqiq al-tafsr, in Bwering, Gerhard (ed. with introduction by), The Minor Qurn
Commentary of Ab Abd al-Ramn Muammad b. al-usayn al-Sulam, Beyrouth, Dar ElMachreq, 1995, 23+255 p. p. 230 : Qla Jafar : aaynka nran f qalbika fa-staghanayta
bihi an jami man siwya.
1699 This interpretation is also attributed to Jafar al-diq by al-Thalab and al-abars, Majma
al-bayn, XXX, p. 252 ;v. Nwyia, Le Tafsr mystique (from the commentary Sulam), p. 230
(al-dhafa li-ummatika) ; Sulam, Tafsr, II, p. 422 ; Id., Ziydt, p. 230 : Qla Ibn A (Ab
al-Abbs A. b. M. b. Sahl b. A al-Adam al-Baghdd, d. 309/922 ; al-Sulam, abaqt
2
al-fiyya, ed. Nr al-Dn Shurayba, Aleppo, Dr al-Kitb al-Nafs, 1406/1986 (1372/1953 ),

67+571 p., p. 265-72 ; al-Dhahab, Siyar, XIV, p. 255-6) : aaynka l-shafata li-ummatika,
but without mention of Jafar al-diq. In Nwyia, Trois uvres indites de mystiques musulmans, aqq al-Bal, Ibn A, Niffar, dition critique avec introductions, Beirut, Dar ElMachreq, 1973, 12+343 p., p. 180, we find the three following interpretations from Ibn A :
1. Mission and prophecy (al-risla wa l-nubuwwa ; cf. al-Sulam, Tafsr, II, p. 422, mentions this interpretation from Ibn A. 2. The knowledge of my Godship, especially of my
Unicity, of my Power, and my Will . It is evident that the Ib Hd b. Mukim/Muakkam,
Tafsr, IV, p. 538, does not mention the intercession for theological reasons pertaining to the
Ib doctrine. On his opinions concerning intercession, v. Gilliot, Le Commentaire coranique de Hd b. Muakkam/Mukim , Arabica, XLIV (1997), p. 193-9. However he quotes a
part of the narrative concerning the night journey of Muammad and the tradition transmitted
by Thawbn b. Bujdad, mawl of Muammad on the benefits who reslt of drinking this
water ; cf. Ibn Kathr, Imd al-Dn, Jmi al-masnd wa al-sunan al-hd li-aqwam sunan,
I+XXXVII, d. Abd al-Mu Amn Qalaj, Beirut, Dr al-Kutub al-ilmiyya, 1415/1994, II,
p. 449-50, n 1092.
1700 Ab Jafar A. b. Ibrhm b. al-Zubayr al-Thaqaf al-im al-Andalus al-Gharn an-Naw,
in his al-Burhn f tartb suwar al-Qurn, ed. M. Shabn (Master dissertation) Rabat, Wizrat
al-Awqf, 1410/1990, 415 p., to which we could not have access.
1701 Al-Rz, Tafsr, XXXII, p. 127, l. 13, his la 13th interpretation : al-kawthar huwa al-maqmu
l-mamdu lladh huwa al-shafatu, withour mentioning al-diq or Ibn al-Zubayr.
1702 Al-Biq, Burhn al-Dn, Nam al-durar f tansub al-yt wa al-suwar, I-VIII, ed. Abd alRazzq Ghlib al-Mahd, Beirut, Dr al-Kutub al-ilmiyya, 1415/1995, VIII, p. 548.
588
MM MTRD ve MTRDLK
les of the Lord of the guidance which are abundant upon people whose claim is
1703
answered because of your prayer (mujizt Rabbi al-hud [aktharat]
bih
1704
ahlu al-ijbati li-dawatika) (Thalab) , (13) There is no god but God and
Muammad is the Messenger of God (or: the confession of the unity of God,
1705
al-tawd, in Ibn Aiyya al-Andalus, al-Muarrir, V, p. 529) (Hill b. Yasf) ,
1706
(14) understanding in religion (al-fiqh f al-dn), (15) the five prayers ,
1707
(16) the great man in the situation (al-am f al-amr, selon Ibn Isq) .
Qurub like most the exegetes chooses the interpretations number 1 (a river of Paradise) and 2 (the basin/cistern of the Prophet) because they are the
most sound, they are well established coming from the Prophet in his declaration on al-kawthar For him all the other interpretations given are a surplus
1708
to the cistern .
1703 Aktharat is missing in the edition of Qurub, but not in Thalabs.
1704 In the manuscript of al-Thalab : It has been said : the numerous miracles reslting from
answering to your appeal (mujizt kathurat bih al-ijba li-dawatika) ; al-Sulam, Tafsr,
II, p. 422 : Wa qla bauhum : mujizatun (sic !) aktharat bih ahl al-ibati li-dawatika.
1705 Cf. al-Thalab, Tafsr. In Ibn Aiyya, Muarrir, V, p. 529, de Hill b. Yasf : al-tawd ; also
in Ab ayyn, Bar, p. 519, l. 28. Ab l-asan Hill b. Yasf (ou Isf) al-Ashja al-Kf,
a traditionist who lived in the secon half of the Ist/VIIth century ; al-Mizz, Tahdhb, XIX,
p. 328-9, n 7228.
1706 Cf. al-Thalab, Tafsr. The second verse of the surah was probably the reason of this interpretation. Already Muqtil b. Sulaymn (m. 150/767), Tafsr, IV, p. 880, le glosed it : That
is the five prayers ; taken over by Ibn al-Jawz (d. 597/1201), Zd al-masr f ilm al-tafsr,
I-VIII, texte stablished (!) by A. Shams al-Dn, Beirut, Dr al-Kutub al-ilmiyya, 1414/1994,
VIII, p. 332 ; he gives also two other interpretations : Pray your Lord : the prayer of the d
(alt al-a, Qatda), and the morning prayer (alt al-ub at al-Mudhdalifa, Mujhid) ;
cf. al-abar, Tafsr, XXX, p. 325-7.
1707 Actually, Ibn Isq, Sra, d. Wstenfeld, p. 261, a : al-azm. Here al-Qurub takes over the
expression of Thalab before his quotation of the verse of Labd quoted by Ibn Isq.
1708 Al-Qurub, Tafsr, XX, p. 218 ; cf. Id., al-Tadhkira f awl al-mawt wa umr al-khira,
I-II, ed. al-Sayyid al-Jumayl, Beirut/Cairo, Dr Ibn Zaydn/Madbl, 1406/1986, 925 p., I,
p. 413-4 ; Ibn Ab l-Duny (d. 281/894), K. ifat al-janna, ed. riq anw, Cairo, Maktabat
al-Qurn, n.d. (1994), 128 p., p. 36, n 66 (Ibn Umar) ; p. 37-8, n 74 (according to Anas b.
Mlik) ; al-Baghaw, Muy al-Sunna (d. 516/1122), Mab al-sunna, I-IV, ed. Ysuf Abd
al-Ramn al-Marashl et al., Beirut, Dr al-Marifa, 1407/1987, p. 26, Ahwl al-qiyma wa
bad al-khalq, 4, al-aw wa al-shafa, III, p. 536-7, n 4312-4 ; al-Tibrz, Wal al-Dn (ob.
post 737/1336), Mishct-ul-Masbih, or a Collection of the most authentic traditions, regarding the actions and sayings of Muhammed, exhibiting the origin of the manners and customs;
the civil, religious and military policy of the Muslemans, I-II, trans. from the original Arabic,
Captain A.N. Matthews, Bengal artillery, Calcutta, 1823, p. 603-4 (or, p. 605-19, on basin and
intercession) ; Wolff, Maurice, Muhammedanische Eschatologie [i.e. Abd al-Ram b. Amad
9. OTURUM
589
Fakhr al-Dn al-Rz (d. 606/1210), seems to accept the traditional interpretation, within 15 interpretations, but he turns above all to a theological
apologetic discourse on the alleged inimitability (ijz) of the Koran which
is familiar to him: What is intended by al-kawthar is this surah itself. Indeed
in spite of its brevity it contains fully and sufficently all the benefits of this
world and the hereafter (al-murdu bi-al-kawthari huwa hdhihi al-sratu,
wa dhlika li-annah maa qarih wfiyatun bi-jami manfii al-duny wa
1709
al-khira) . If nobody was able to imitate it in spite of its brevity (annahum
ajaz an muradatih maa ughrih), that means that the whole Koran is
1710
inimitable .
1711
As for Ibn Kathr (d. 774/1373) , he swamps or shrouded the reader in a

stream of Prophetic traditions, ca. 30, on the river of Paradise, taken over from
the books of hadth, so that the interpretation the abundant good should be
forgotten by him !
III. Al-Mturd and al-kawthar

One of the exegetes who was at most put in a predicament by the interpretation of al-kawthar and who expressed clearly his puzzlement is al-Mturd. He
distinguishes four categories of interpretation:
a) The abundant good: The abundant good, that is prophecy and mission
which were granted (to the Prophet) ; something without which nobody can be
saved from Gods anger/wrath(sukh), that is faith in him and assent to him (wa
huwa al-mn bihi wa al-tadq lahu), what made him known and mentionned
among the angels (marfan madhkran f al-malika), what in which his mention is joined with His mention (i.e. the mention of God) (m qarana dhikrahu
1712
bi-dhikrihi) , what in which his grade and rank has been exalted above all the
1709
1710
1711
1712
al-Q, Kitb awl al-qiyma] [called : Daqiq al-akhbr f dhikr al-janna wa l-nr], nach
der Leipziger und der Dresdener Handschrift zum ersten Male arabisch und deutsch und mit
Anmerkungen, hrsg. von M. Wolff, Leipzig, Brockhaus, 1872, p. 106-7 (Arabic), p. 191-6
(trans.) ; El-ale, La vie future selon le Coran, Paris, Vrin (Etudes Musulmanes, XIII), 1971,
p. 36.
Al-Rz, Tafsr, XXXII, p. 127 ult.-8, l. 1.
Rz, Tafsr, XXXII, p. 128, l. 6.
Ibn Kathr, Imd al-Dn, Tafsr, I-VIII, ed. Abd al-Azz Ghunaym, M. A. shr, M. Ibrhm
al-Bann, Cairo, Dr al-Shab, 1390/1971VIII, p. 519-23.
Cf. Q, 94 : 4 : Wa rafan laka dhikraka ([Have we not] and exaltated thy fame ?)
According to Ab Sad al-Khudr : The Messenger of God said : Gabriel came to me and
MM MTRD ve MTRDLK
590
creatures, and other innumerable [qualities]. It is what God says: [Have we not ]
1713
exalted thy fame ? .
b) Some [exegetes] have said that al-kawthar is a river of Paradise, and there are traditions (akhbr) in this way in which the Messenger of God, being asked
about it said: It is a river of Paradise, or he declared it without being asked about
it. If these traditions are well established, it is sufficent to mention it [because in
this case they are strong traditions]. But if these traditions are not well established, the first interpretation (i.e. the abundant good) is more relevant (aqrab) to
us. Indeed granting a river is not a specific way of honouring and giving, because
God has promised more than that to His community, according to the traditions
transmitted from the Messenger of God who has said: The inhabitants of Paradise
have in the Paradise what neither eye has seen, nor ear has heard, nor has come
1714
into the heart (or mind) of any man (wa l khaara al qalbi basharin) .
said : My Lord and your Lord says : How did I exalt your fame ? He answered : Only God
knows it. Gabriel said : [God said] : If I am mentionned, you are mentionned with me ;
Tabar, Tafsr, XXX, p. 235 ; Ibn ibbn, a, Tartb of Al al-Dn Al b. Balbn alFris, I-XVIII, ed. Shuayb al-Arna, Beirut, Muassasat al-Risla, 1404-12/1984-91,
3
1418/1997 , VIII, p. 175, n 3382. According to al-ak b. Muzim/Ibn Abbs : He

(God) says to him : Whenever I am mentionned, you are mentionned with me : f al-adhn
wa al-iqma wa al-tashahhud, wa yawm al-jumua al al-manbir, wa yawm al-fir, wa
yawm al-a, wa ayym al-tashrq, wa yawm arafa, wa inda al-jimr, wa al al-af wa
Marwa, wa f khibat al-nik, wa f mashriq al-ar wa maghribih ; al-Qurub, Tafsr,
XXX, p.106-7
1713 Al-Mturd, yt wa suwar min Tawlt al-Qurn, ed. Ahmet Vanliolu and Bekir Topalolu,
Istanbul, Acar Matbaaclk (mm Eb Hanfe ve mm Mtrd Aratrma Vakf), 2003, p. 73
(Arabic text, surah 108).
1714 Muslim, al-a, I-V, ed. M. Fud Abd al-Bq, Cairo, 1955-57, reprint Beirut, Dr al-Fikr,
1398/1978, 51, K. al-Janna, 5, IV, p. 51, n 2825, according to [] Ab zim/Sahl b. Sad
al-Sid : Fh (i.e. al-janna) m l aynun raat, during a session in which the Prophet
describes Paradise ; same wording and transmission in Ibn anbal, Musnad, V, p. 334/XVI, p.
439-40, n 22724. But mostly it appears as a Divine saying (adth quds), which has bieen integrated in the afa of Hammm b. Munabbih : Ibn anbal, Musnad, II, p. 313/VIII, p. 206,
n 8128, where the text begins as follows : God said : I have prepared for my upright servants
what neither ; al-Bukhr, a, 65, Tafsr, ad Koran 32 : 17/el-Bokhri, Les Traditions
islamiques, III, p. 415-6 ; al-Bur, a, 97, Tawd, 35, d. Krehl, IV, p. 479, l. 12-5/Ibn
aar, Fat, XIII, p. 465, n 8498/el-Bokhri, Les Traditions islamiques, IV, p. 622 ; Graham,
W. A., Divine word and prophetic word in early Islam, Paris: Mouton & Co., 1977, p. 117-119,
Saying 2. This particular saying is very ancient in the religious traditions of the Near East, e.g.
Isaiah 64, 4 ; I Cor 2, 9, where Paul writes : Things beyond our seeing . It came to Islam
possibly through one of the channel of the (Apocryphal) Gnostic Gospel of Thomas (midsecond-century) as seen in its Coptic version, 17 : Jesus said : I shall give you what no eye
9. OTURUM
591
c. Some [exegetes] have said that al-kawthar is something that God has
given to his Messenger and which is not known (l yurafu). It is at the origin
something which He has told to him and which he (the Messenger) knew. It is not
obligatory to burden oneself to know it and to interpret it, because in doing so one
could do a mistake, and the reslt should be a damage (laiqahu al-arar). On
the contrary, if one says the right interpretation (aba) , he would not acquire a
1715
great benefitit .
1716
d. It has been said that al-kawthar is a word borrowed from the ancient
books (huwa arfun ukhidha mina l-kutubi al-mutaqadimmati.
e. Commenting the second verse of the surah Mturd repeats that God addresses the Messenger of God concerning prayer, sacrifice ( ?) (al-nar) and
al-kawthar, and that: we have not to to burden ourselves in interpreting that,
for fearing of lying about what God has said, unless we repeat the opinions of the
1717
exegetes (aqwl ahl al-ta`wl) .
f) Commenting the third verse he declares: Fundamentally what we say
is that God addressed the Messenger with these words, and the Messenger
knew it (i.e. what it means) ; but we do not know what was the object of this
narrative (l nalamu f ayyi shayin knat al-qiatu), and also not the circumstance of the revelation of this verse (fma nazalati l-yatu). Only God
1718
knows .
Some remarks on this exegis of Mturd:

1) The exegesis (b) (river of paradise) does not find great credence with
Mturd, like with some exegetes before him and after him, and particularly with
Mutazilites, even if he cannot reject traditions attributed to the Prophet. It could
seem that the interpretation (a) has his favour. But he must confess that he does
not know (c): God know it and the Prophet knew it, and there is no disadvantage
in not knowing it.
1715
1716
1717
1718
has seen and what no ear has heard and no hand has touched, and what has no come into the
heart of man ; Elliott, James Keith, The Apocryphal New Testament. A collection of apocryphal Christian literature in an English transl. (based on M.R. James), Oxford, 1993, paperback
ed. 2007, p. 138.
Al-Mturd, op. cit., p. 74.
On arf, v. infra.
Al-Mturd, op. cit., p. 77.
Ibid.
592
MM MTRD ve MTRDLK
2) But what is particularly interesting for us is (d):

It has been said that al-kawthar is a word borrowed (or: taken over) from the
1719
ancient books (huwa arfun ukhidha min al-kutubi al-mutaqadimmati) . First
of all, this opinion is an old one, but in another form, found in the commentary of
1720
Thalab : According to Ibn Kaysn (i.e. the Bar Mutazil exegete, theologian and
1721
jurist, Ab Bakr Abd al-Ramn b. Kaysn al-Aamm, d. 200/816 or 201/817) :
It is a word coming from the first books (in some versions: from the first prophecy) which means the preference (probably better say: election or to honour some1722
body (huwa kalimatun min al-nubuwwati al-l wa mana al-thr).
It should be noticed that the name of Ibn Kaysn is associated with the interp1723
retation al-thr in the commentaries of Qurub (d. 671/1273) , of Ab ayyn
al-Gharn (d. 745/1344) and of the anbal Ibn dil al-Dimashq (scrib.
1724
880/1475) , in the commentary of Shawkn (d. 1250/1834), here without the
1725
name of Ibn Kaysn . But only Thalab (d. 427/1035) gives the complete
utterance of al-Aamm: It is a word coming from the first books which means
the election . It seems to us that it refers to the Old Testament in which the prophets are elected (choosen) by God, to be put in relation with the interpretation (3)
(Qatda) given by Qurub. No wonder if Qurub, or his source, but we have seen
that is source is Thalab, has suppressed coming from the first books , because
this suggests that this word was borrowed from the Old Testament (or from the
New Testament).
1719 Harf means in many contexts : written representation of a consonant, word, phrase, text ;
Versteegh, Kees, Arabic grammar and Quranic exegesis, Leiden, Brill, 1993, XI+230 p., p.
157. Or it came to be use in the sense of something represented in writing, e.g., a consonant,
a word, a phrase, a passage, specifically a texte from the Qurn , op.cit., p. 103.
1720 Al-Thalab, al-Kashf wa al-bayn, X, p. 310, l. 8-9.
1721 Van Ess, TG, II, 396-418
1722 Freytag, G.W., Lexicon Arabico-Latinum, praesertim ex Djeuharii Firuzabadiique et aliorum
Arabum operibus , adhibitis Golii quoque et aliorum libris confectum, Halle, 1830-37; rimpr.
I-IV en 2, Beirut, Librairie du Liban, 1975, I, p. 12b : elegit (to elect, to choose), praehabuit (to
prefer), maluit (to prefer) ; Lane, Edward William, An Arabic-English Lexicon, Book I, I-II,
Cambridge, Islamic Texts Society Trust, 1984 (18601), I, p. 18b, s.r. athr.
1723 This interpretation of Ab Bakr al-Aamm was possiblily also in the commentary of Ibn alNaqb (d. 689/1298), one of the masters of Ab ayyn who had got a licence of transmission
of this work.
1724 Ibn dil, Lubb, op. cit., XX, p. 520.
1725 Al-Shawkn, Ab Abd Allh Muammad b. Al, Tafsr Fat al-qadr al-jmi bayna fannay r-riwya wa al-dirya f ilm at-tafsr, I-V, Cairo, Muaf al-Bb al-alab, 1349/1930,
3
reprint Beirut, Dr al-Fikr, 1973 , V, p. 502.
9. OTURUM
593
As for Mturd, he says: It has been said that al-kawthar is a word borrowed (or: taken over) from the ancient books , not mentioning Ab Bakr alAamm, but perhaps he had another source, and without giving the meaning. It is
clear that he distances from the traditional interpretation (a river of Paradise),
or better say from the interpretation which has become the traditional one, and he
prefers to say that he does not know what it means.
Finally it should be noticed, in relation with the interpretation d attributed to
Ibn Kaysn (a word borrowed from the ancient scriptures), that Christoph Luxen1726
berg thinks that this surah is based on the Christian Syriac liturgy. From it
arises a clear reminiscence of the well-known passage, also used in the compline
[evenings prayer) of the Roman Catholic canonical hours of prayer, from the first
Epistel of Peter (1, Pe. 5, 8-9): (8)Wake up and be vigilant, because your adversary, the devil, as a roaring lion, walketh about, seeking whom hem ay devour. (9)
Whom resist steadfast in the faith . To him, al-kawthar is the translitteration of
the Syro-Aramaic kuttra, which is the nominal form of the second stem kattar
(to persevere). So the whole surahs meaning should be: We have given you
1727
[the virtue of] constancy/So pray to your Lord and persevere [in prayer]/Your
1728
adversary [the devil] is [then] the loser .
C. Mturd and heresiographical material. An Isml interpretation of

the look of Abraham to the star
We have dealt elsewhere with the look of Abraham at the star, the mond and the
1729
sun, particularly in the Koranic commentary of Mturd (Q 6, al-Anm, 76-79) :
(76) When the night grew dark upon him he beheld a star. He said: This is
my Lord (fa-lamm janna alayhi l-laylu, ra kawkaban. Qla: hdh rabb).
But when it set, he said: I love not things that set (Fa-lamm afala qla: l uibbu
al-filna). (77) And when he saw the moon uprising, he exclaimed: This is my
1726 Luxenberg, Christoph, Die syro-aramische Lesart des Koran. Ein Beitrag zur Entschlsselung der
Koransprache, Berlin, Das Arabische Buch, 2000, p. 271-276/second revised ed., 2004, p. 304-311/
The Syro-Aramaic Reading of the Koran, Berlin, Verlag Hans Schiler, 2007, p. 292-301.
1727 Syriac : nar : to wait, to hold out, to persit.
1728 Batara (to break off, to ampute), should be a metathesis of Syro-Aramaic tar : to be broken,
defeated, destroyed
1729 Gilliot, Claude, Abraham eut-il un regard peccamineux ? [Had Abraham a peccaminous/sinful/guilty look ?], in Mlanges Gimaret. Autour du regard, ed. by E. Chaumont et al.,
Leuven, Peeters, 2003, p. 33-51
594
MM MTRD ve MTRDLK
Lord. But when it set, he said: Unless my Lord guide me, I surely shall become
one of the folk who are astray. (78) And when he saw the sun uprising, he cried:
This is my Lord! This is greater! And when it set he exclaimed: O my people! Lo!
I am free from all that ye associate (with Him). (79) Lo! I have turned my face
toward Him Who created the heavens and the earth, as one by nature upright, and
I am not of the idolaters .
According to one of the interpretations listed by Mturd: Thanks a favour
of God one can attain different degrees, and also thanks His will different stations
(manzil) of the favour and honour can be reached (cf. Q 6,83: That is Our argument. We gave it unto Abraham against his folk. We raise unto degrees (narfau
1730
darajtin) whom We will. Lo ! thy Lord is wise, aware ) .
1731
This interpretation is illustrated by the following Imm (Isml)

1732
exegesis:
1733
Some adherents of the Imama have given an interpretation of this verse

maintaining that they have taken it over from the commentary of Al (wa qad
qla bau abi al-immati f ta`wli al-ya, zaama annahum akhadhhu min
shari Alyyin anna):
[In the edition ( ?) of Beirut we read the following nonsense: wa qad qla
bau abin: al-immatu f ta`wli l-yati, raghma annahum akhadhhu min
sharhn, al anna ta`wla l-najmi It means that a madhhab-fellow of Mturd
should have given this Imm/Isml interpretation ! Moreover raghma has to be
read: zaama ; min sharhn, al anna has to be read: min shari Aliyyin anna].
Mturd continues quoting: [For him] The interpretation of the star ist the
1734
Licenciate/Licensee (al-madhn, French: Mandataire) ; the mond is the Ad1730 Al-Mturd, Tawlt (Berlin Ms. Or fol. 4156, 565 folios), f. 142v, l. 36-7. The edition of
Fima Ysuf al-Khaym, I-V, Beirut Muassasat al-Risla, 1425/2004, is a very bad one. It has
been established on the basis of two mss. : hiriyya 495, 661 folios ; DK 6 tafsr, 656 folios,
copied by Muaf2. b. Muammad b. Amad, in 1165 H.
1731 For a good introduction to the allegoric interpretation (tawl) among the Ismls, v. Poonawala,
Ismail K., Isml tawl of the Qurn , in Rippin, Andrew (ed. by), Approaches to the
history of the interpretation of the Qurn, Oxford, Clarendon Press, 1988, p. 199-222
1732 The Ismls consider themselves mms. Only with the predominancy of Twelver Sha the
expressions ithnashariyya and immiyya have become progressively synonyms ; v. Daftary,
Farhad, The Ismls. Their history and doctrines, Cambridge, CUP, 1990, p. 596 (n. 19 of
p. 95).
1733 Al-Mturd, Tawlt, f. 142v, l. 36-143r, l. 3.
1734 Al-madhn al-mulaq (the Chief Licenciate) is sometimes simply called al-madhn. He was
authorized to administer the oath of initiation (ahd or mithq) ; Daftary, The Ismls, op.
9. OTURUM
595
1735
junct (liq) ; the sun is the Imam (al-imm) . Iti is in that sense that Abraham
said to the Licenciate: This is my Lord/Master (rabb), meaning with that the
master in instruction (rabb al-tarbiyya), the one who instructed him in science.
When it set: This means: When came to nought what he had (fan m indahu)
[to instruct him in it], Abraham disliked him (raghiba anhu) and said: I do not
like this (l uibbu hdh) .
Then he got what he wished [or what belongs to the science of] from the
Adjunct (thumma afira bi-al-lhqi) [in the manuscript, and probably in all the
manuscripts of Ta`wlt: ahara bi-al-liqi], then in the same way from the
Imam .
ahara bi- could be understood in several ways: 1. To seek help, assistance,
support, with the meaning of istahara ou de hara (on could read here: hara) ;
v. Tg, XII, p. 485b-86a ; Lane, p. 1927c, sub 10th form. In this sense we could
read in the text ahara. 2. Tg, XII, p. 480b: iftakhara bihi al ghayrihi ; Lane,
p. 1926c. In this sense Abraham prefers successively the Adjunct, then the Imam.
3. To appear: in this sense Abraham appears successively as Adjunct, then Imm,
i.e. attains these ranks. 4. The meaning of ghalaba al does not seem to be the
right one in this context.
1736
Then he turned his face to the Follower (al-tl] to receive [science] from
the Messenger (thumma tawajjaha nawa al-tl bi-al-qabli min al-rasli) (al1737
rasl, i.e. the Speaking-prophet/Speaker-prophet or Enunciator, al-niq) , becau1738
se the Follower for them comprehends what has been told (faina m dhukira) .
1735
1736
1737
1738
cit., p. 229. Or according to the d Ab Tammm (IV/Xth century) : The least rank (aghar
al-udd) is that of the novices (al-mustajbn) above which the Madhn passes (yamurru
fawqahu al-madhn) ; Madelung, Wilferd, and Walker, Paul E., An Ismaili heresiography.
The Bb al-Shayn from Ab Tammms Kitb al-shajara, Leiden, Brill (IHC, 23), 1998, p.
120 (Arabic part, p. 132).
According to Ab Tammm, in Madelung and Walker, An Ismaili heresiography, op. cit.,
p. 120 : Above the madhn are : Next are the Wings (al-ajnia), the the Adjuncts (allawiq), the the mms (al-aimma), then the Founders (al-usus), and then the Speakingprophets (al-nuaq) .
Our manuscript has : al-thn, leg. : al-tl. In the Isml hierarchy however, comes after the
aql (Intellect) which is called al-awwal, al-qalam, al-sbiq, al-shams, etc., al-nafs (Soul),
which is called al-law, al-malik, al-thn, al-tl, etc. ; v. Ab Yaqb al-Sijz (al-Sijistn,
d. soon after 361/971, scribens his Iftikhr in 361), Tufat al-mustajbn, in Thalth Rasil
ismliyya, ed. rif Tmir, Beirut, Dr al-fq al-jadda, 1983, p. 13-14.
Speaker-prophet or Enunciator, according to Daftary, Ismls, p. 139.
F.Y. Khaym reads erroneously : bi-anni m.
596
MM MTRD ve MTRDLK
Al-Sbiq (the Preceder) appears regularly in Ab Yaqb al-Sijistans works.

It refers to the Intellect (al-aql) in its position vis-a-vis the Soul (al-nafs) which
1739
is called the Follower (al-tl) .
The next hypostasis is sometimes called the Follower (al-tl) or the Second
(al-thn). It seeks to grasp the whole of Intellect but cannot, and it must therefore
study this higher thing which it cannot know all at once. For this reason Soul is
called the One seeking Instruction (al-mustafd) and the the Intellect is called
1740
the Instructor (al-mufd) .
When passed to the degree of the Completer/Fulfiller (fa-lamm jwaza
1741
darajat al-mutimm ), which is the Imam, he attained the degree of the Message
(ra il darajati al-rislati), and to them he is the one who receives from the
Second (al-thn or al-tl, the Follower) by the Vision/Imagination, and the one
1742
who et celui qui donne forme aux lois (wa huwa al-qbilu mina al-tl bi-al1743
1744
ayli wa muawwiru al-sharii) .
The Imams, the Fufillers of the work for the Speaking-prophet (al-a`imma
1745
al-mutimmn li-amrihi) . Between two Speaking-prophets (niq-s) there are
six Imams. Every Speaking-prophet has a wa, the one of Abraham was Ismael.
The wa is also the first Imam of a Zyklus. Every Imam is a Fulfiller (mutimm),
because he completes the revelation that the Speaking-prophet brings by the
1746
way of the interpretation (ta`wl) .
1739 Walker, Paul Ernest, Cosmic Hierarchies in Early Isml Thought : the View of Ab Yaqb
al-Sijistn , MW, LXVI (1976), p. 14-28, p., p. 18, n. 21.
1740 Wallker, art. cit., p. 20.
1741 F.Y. Khaym reads erroneously : al-mam, leg. : al-mutimm.
1742 After correction of the manuscript which has : al-qilu.
1743 I.e. : dator formarum.
1744 Most of this Isml terminology is in Stern, S.M., Studies in early Ismlism, Jerusalem/
Leiden, 1983 and in Heinz Halm, Heinz, Kosmologie und Heilslehre der frhen Ismlya,
Wiesbaden, Franz Steiner (in Kommission), 1978, p. 225-7, according to Ab Abd Allh
M. b. A. al-Nasaf (d. 331/942). For this terminology, v. also Ab Yaqb al-Sijz, Tufat almustajbn, in Thal rasil ismliyya, op. cit., p. 10-20 (or in Khams rasil ismliyya,
ed. rif Tmir, 1956, p. 145-56). Concerning the Law, Abraham is supposed to have abrogated the Law of Noah ; v. Jafar b. Manr al-Yaman, Sarir wa asrr al-nuaq,
op. cit., p. 70 : inqaaa an sharati Na wa aqma li-nafsihi sharatan nasakha bih
sharata Na.
1745 Halm, Kosmologie, p. 25, according to the K. al-Kashf which has often been attributed to
Jafar b. Manr al-Yaman (viv. sec. dim. IV/Xth century). But W. Madelung has shown that
the six treatises of this book are not from the same author ; Halm, p. 169.
1746 Halm, p. 31.
9. OTURUM
597
To them (i.e. the Ismls), the adoration of the Lords/Masters us necessary

1747
and the ascent from degree to degree is fufilled by these .
For Mturd this Imm interpretation is a contradictory one. There is no use
to go from degree to degree, because every owner of a degree has received what
has the owner of the superior degree. How could Abraham have said I do not
like , when he had reached the degree of the Fulfiller ? How could one of these
entities have been his Lord/Master before having instructed him ? Then having
1748
been instructed, how could Abraham reject the Lordship/Matsership ?
A question arises now, that of the source of Mturd for this Isml exegesis of Q 6: 76-79. Our hypothesis is that it could be Ab Abd Allh M. b. A. alNasaf (al-Nakhshab), from Bazda (al-Bazdaw), a locality in the neighbourhood
1749
of Nasaf (Nakhshab) (the reading al-Barda is false) (d. 331/942). He wrote K.
al-Mal which is no longer extant, but we have parts of it in the work of another
Isml, Ab tim al-Rz Amad b. amdn (d. 322/933), in his K. al-Il,
in which he criticizes him, and in the work of the Zayd Mutazil, Ab al-Qsim
al-Bust, Min kashf asrr al-biniyya. In the second part of his Book, Nasaf has
an interpretation of Q 6: 76-79, not wholy similar to the text of Mturd, but with
1750
several points which are identical .
The Kitb al-Iftikhr, written after 360/971 by the Isml Ab Yaqb al1751
Sijistn (al-Sijz) Isq b. Amad , being to late cannot of course be taken into
account here. It remains also the possibility that Mturds source could be an
non-Isml one, refuting these doctrines.
Selected Bibliography
Calderini, Simonetta, lam al-dn in Ismlism. World of obedience or
world of immoblility , BSOAS, LVI (1993), p. 459-69
Gilliot, Claude, Abraham eut-il un regard peccamineux ? , in Mlanges
Gimaret. Autour du regard, d. par E. Chaumont et al., Leuven, Peeters, 2003,
p. 33-51
1747 Al-Mturd, Tawlt, f. 142v, l. 37-42.
1748 Mturd, Tawlt, f. 142v, l. 42-143r, l. 5.
1749 He is often aso called al-Barda, from Bardaa in the Caucasus, which has to be rejected,
Stern, op. cit., p. 219
1750 Halm, p. 225-227 (Arabic), partly translated p. 70.
2
1751 Stern, S.M., Ab Yaqb al-Sidjz , EI (French ed.), I, p. 164-5 ; GAS, I, p. 574-575 (op.
nr. 4 of Sezgin).
598
MM MTRD ve MTRDLK
Id., Le Commentaire coranique de Hd b. Muakkam/Mukim , Arabica,

XLIV (1997), p. 179-233
Id., Lembarras dun exgte musulman face un palimpseste. Mturd et
la sourate de lAbondance (al-Kawthar, sourate 108), avec une note savante sur
le commentaire coranique dIbn al-Naqb (m. 698/1298) , in Arnzen, R., and
Thielmann, J. (ed.), Words, texts and concepts crusing the Mediterranean area.
Studies on the sources, contents and influences of Islamic civilization and Arabic
philosophy and science. Dedicated to Gerhard Endress on his sixty-fifth birthday,
Leuven, Paris, Peeters, 2004, p. 33-69
Id., Exgse langue et thologie en Islm. Lexgse coranique de Tabari,
Paris, Vrin, 1990, 320 p.
Id., Lexgse du Coran en Asie Centrale et au Khorasan , Stud. Isl., 89
(1999), p. 129-64
Id., Exegesis of the Qurn: Classical and Medieval , Encyclopaedia of
the Qurn, II, Leiden, Brill, 2002, p. 99-124
Id., Muqtil, grand exgte, traditionniste et thologien maudit , JA,
CCLXXIX (1991), p. 39-92
Traditional disciplines of Quranic studies , EQ (Encyclopaedia of the
Quran), V (2006), p. 318-339
Id., Les trois mensonges dAbraham dans la tradition interprtante
musulmane. Repres sur la naissance et le dveloppement de lexgse en slm ,
Israel Oriental Studies, 17 (1997), p. 37-87
Gilliot, Claude, and Pierre Larcher, Language and style of the Qurn, in
Encycloaedia of the Qurn [EQ], III, Leyde, Brill, 2003, p. 109-35
Gtz, Manfred, Mturd und sein Kitb Tawlt al-Qurn , Der Islam, 41
(1965), p. 27-70/ Mturd and his Kitb Tawlt al-Qurn , in Rippin (Andrew) (ed.), The Qurn. Formative interpretation, Aldershot, Ashgate, Variorum,
1999, p. 191-214
Halm, Heinz, Kosmologie une Heilslehre der frheren Ismlya. Eine Studie zur slmischen Gnosis, DMG (Abh. K. M., XLIV/1), Wiesbaden, in Kommission bei Franz Steiner, 1978, 5+240 p.
Hamdn, Abbs, Evolution of the organisational structure of the Fim
Dawah , Arabian Studies, III (1976), 85-114
Horovitz, Josef, Das koranische Paradies, Jerusalem, Scripta Universitatis
atque bibliothecae Hierosolymitanarum (Orientalia et Judaica), 1 (1923), p. 1-16
Kutlu, Snmez (ed./haz.), mm Mtrd ve Mtrdlik, Ankara, 2003
9. OTURUM
599
Madelung, Wilferd, and Walker, Paul E., An Ismaili heresiography. The Bb

al-Shayn from Ab Tammms Kitb al-shajara, Leiden, Brill (IHC, 23), 1998,
XI+134+143 p.
Mturd, yt wa suwar min Ta`wlt al-Qurn, ed. Ahmet Vanliolu and
Bekir Topalolu, Istanbul, Acar Matbaaclk (Imam Eb Hanfe ve Imam Mtrd
Aratrma Vakf), 2003, 165+128 p.
Id., Ta`wlt (Berlin Ms. Or fol. 4156, 565 folios ; now in Tbingen)
Nasaf, ayf al-Dn Ab l-Mun Maymn b. Muammad al-Makl (d. 25
Dh al-ia 508/22 May 1115), K. Tabirat al-adilla, ed. Claude Salam I-II,
Damascus, IFEAD, 1990-93, 15+1011+15 p.
Poonawala, Ismail K., Isml ta`wl of the Qurn , in Rippin, Andrew
(ed. by), Approaches to the history of the interpretation of the Qurn, Oxford,
Clarendon Press, 1988, p. 199-222
Rudolph, Ulrich, Al-Mturd und die sunnitische Theologie in Samarkand,
Leiden, E. J. Brill (Islamic Philosophy, Theology and Science, XXX), 1997,
XII+396 p.
Stern, Samuel Miklos, Studies in early Ismlism, Jerusalem/Leiden, 1983
Walker, Paul Ernest, Cosmic Hierarchies in Early Isml Thought: the
View of Ab Yaqb al-Sijistn , MW, LXVI (1976), p. 14-28
Walker, Paul Ernest, Abu Yaqub al-Sijistani. Intellectual missionary, London, I.B. Tauris (Ismaili heritage series), 1996, 132 p., ISBN/ISSN: 1850439214
[NBG]
Zabd, al-Sayyid Murta M. b. M. al-usayn (d. 1205/inc. 10 Septembre
1790), Itf al-sdat al-muttaqn bi-ar Iy ulm al-dn, I-XIV, Beirut, Dr alKutub al-ilmiyya, 1409/1989, II, p. 6-7 (notice on Mturd).
SEMPOZYUMUN KAPANI KONUMALARI
SEMPOZYUMUN KAPANI KONUMALARI

Prof. Dr. Fahrettin Atar
Sempozyum Tertip Heyeti Bakan ve,
Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi retim yesi
gndr devam eden toplantmzn sonuna gelmi bulunuyoruz. niversiteler rettikleri bilgileri bakalarna iletmek ve bylece rettikleri bilginin shhatini kontrol etmek isterler. niversitelerde alan bilim adamlar bu imkn genellikle sempozyumlarda bulabilir. Bizim fakltemiz yakn tarihte sempozyum
dzenledi. Bunlarn birincisi bn-i Sin, ikincisi slm Medeniyetinde Badat,
ncs ise mm Mtrd ve Mtrdlik. Bu uluslararas sempozyum da
grd ilgi ve alkadan da anlaldna gre baarl olmutur.
Bu sempozyumu dzenlerken iki amacmz vard. Birincisi mm Mtrdyi
tanmak ve tantmak, ikincisi de Mtrdlii tanmak ve tantmaktr. Zannedersem maksadmza ulatk. Katlmn geni tabanl olmasn arzu ettiimiz iin
bnyesinde lahiyat Fakltesi olan btn niversitelerimizden itirakini saladk,
hibir lahiyat Fakltesi bu sempozyumun dnda kalmamtr.
Arkadalarmzn teblileri ister bizim grlerimize uygun olsun, ister olmasn bu konuda hibir ayrm yapmadk. Bilim adamna serbestlik tannmas,
ona ilmini ve grlerini rahat bir ekilde sunma frsat verilmesi gerektiine
inanyoruz. Biz de katlmclarmza bu frsat salamaya altk ve kendilerine
hi bir mdahalede bulunmadk. Dikkat ettiimiz hususlardan biri de sempozyumumuza bu konuda uzman olan kiilerin dvet edilmesidir. Biz Dekanlk olarak
sempozyumumuzun duyurusunu yaptk ve internet kanalyla ilgili yerlere bu duyurumuzu ulatrm olduk. Yalnz eksik kalan bir husus, bu toplanty Diyanet
leri Bakanlmza bir yazyla duyurmay ihmal etmi olmamzdr. Bununla
birlikte Diyanet leri Bakanlndan iki bilim adam bu toplanty izlediler. Bu
arada eski Devlet Bakanmz Prof. Dr. Mustafa Said Yazcolu ve Prof. Dr. M.
Saim Yeprem hocalarmzn mm Mtrd konusundaki almalarn bilmemize
ramen, kendilerinden konuyla ilgili katklarn istemeyi ihmal etmi olduumuzu ok ge fark ettik. Her iki hocamzdan da zr dileriz.
604
MM MTRD ve MTRDLK
Yurt dndan bu toplantmza katlan misafirlerimize ayr ayr teekkr ediyorum. lkemizden katlan arkadalarmza da ayr ayr teekkr ediyorum ve
hepsini tebrik ve takdir ediyorum. Sahalarnda ok iyi yetimi olduklarn grmek bizi cidden memnun etmitir. Tebli sahiplerinin tamam birbirinden mkemmel bildiriler sundular. Ayrca sempozyumda grev alan sayn arkadalarma
ve simltane tercme heyetine de teekkr ediyorum.
Bu arada slm limler Aratrma Vakfnn muhterem Bakanna, Mtevelli
Heyetine ve Vakfn Sempozyum almalarn yrten Sayn Sabri zpala, Ahmet Yldz, smail Kurt ve Seyit Ali Tz beylere de ayr ayr teekkr ediyorum.
Gerekten onlar gecelerini gndzlerine katarak bu hizmeti srdryorlar. Ayrca
Sayn Dekanmz Prof. Dr. Rait Kk Beye ve Dekan yardmclarna, Fakltemiz ynetim kurulu yelerine ayr ayr teekkr ediyorum. Bize itimat ettiler ve
Temel slm Bilimleri Blm Bakanlna bu sempozyumu dzenleme grevini
verdiler. Biz de bunu fya altk. Son olarak bu toplantmz izleyen herkese
teekkr ediyor, hepinize sayglar sunuyorum...
Prof. Dr. Rait Kk

Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Dekan
Kymetli misafirlerimiz, sizinle gnden beri ba baa olduk. Uluslar aras

bu sempozyumumuz, bu toplantda grev alan arkadalarmzn srarl gayretleri
sonucu baaryla gereklemi oldu. Hepsine teekkr ediyorum. Hakikaten biz
Faklte olarak aa yukar bir yla uluslararas sempozyum sdrdk ve bunlar baaryla tamamlam olduk. Bylece dnyann eitli lkelerinden dvet ettiimiz deerli ilim adamlaryla lkemizin yetimi insanlarn yz yze tantrm
ve kaynatrm olduk. Onlarn deerli bildirilerini en ksa zamanda kitap haline
getirerek bilim lemine de sunmu olacaz.
Dorusu ben mm Mtrdnin Kitbt-Tevhdini daha nce okumu
idim. Tabi benim alkam kadar bir okuma servenim vardr. Fakat sunulan bu
teblilerin bir ouna -zetleri bize daha nce verildii iin- bakma frsat buldum. Gerekten toplantya katlan arkadalarmz ok deiik alanlar asndan
bize mm Mtrdyi tanttlar. Tabi burada birok teblicinin de ifade ettii
gibi, bilginin retimine katk salamak buradan hareketle gnmzn problemlerine zm retmek gibi bir sorumluluk tayoruz. Bizim burada yaptmz
bu toplant tamamen buna ynelik bir toplantdr. Aslnda dn, bugn ve
KAPANI KONUMALARI
605
yarn konumu oluyoruz. phesiz burada farkl fikirler ve farkl bak alar
olacaktr. Bu, zten ilm bir gerekliliktir. lim ancak byle geliir. Netice olarak
her gr nemli bir dnce olarak nevnem bulacak ve onun da toplumda
bir yansmas olacaktr. Bunlardan korkmamak ve ekinmemek gerekir. Bunlar
hepimiz biliyoruz zten.
Umarm biz hep byle sekin ortamlarda bir araya geliriz. Fakltelerin aslnda nemli grevlerinden biri de budur. Bir taraftan ilim retirken, retilen bilgiyi
toplumla paylamak, dnya ile paylamak ok nemlidir.
eitli lkelerden gelerek Sempozyumumuzu katlan deerli ilim adamlarna
ben de ok teekkr ediyorum. lkemizin eitli fakltelerinden toplantmza terif eden arkadalarma da kranlarm sunuyorum. Bizi her ynyle destekleyen
slm limler Aratrma Vakfnn deerli bakan ve yneticilerine, bizim bu almamza destek veren stanbulumuzun eitli belediyelerine -ki bize her zaman
nemli katklar salyorlar- kranlarm sunuyorum.
Bizi gndr yalnz brakmayan, bu ilm ziyfete itirak eden siz kymetli
dinleyicilerimize de krnlarm sunuyor, bir baka bilimsel toplantda bulumak
zere hepinize hayrlar ve iyilikler diliyorum.
Teekkr ediyor, sayglar sunuyorum...
Prof. Dr. Ali zek

SAV Mtevelli Heyet Bakan
ok deerli hzirn!
Gerek Fakltemiz Dekan ve gerek Sempozyum Tertip Heyeti Bakan arkadalarmz konuyla ilgili bilgiler verdiler, sylenmesi gerekenleri sylediler. Ben
de bu vesile ile gerek Fakltemiz Dekanna, gerek Fakltemizin ilgili kurullarnn
tayin ettii sempozyum heyetine ve Vakfmzn alanlarna ayr ayr kranlarm sunuyorum. Ayrca yurt iinden ve yurt dndan bu toplantya katlan ve tebli
sunan ilim adamlarna da huzurunuzda kranlarm arz ediyorum.
slm limler Aratrma Vakf olarak Fakltemizle mtereken yaptmz bu
toplantyla birlikte biz, on beinci uluslararas ilm toplantmz yaptk. Allahn
izniyle baarl bir ekilde bunu da gerekletirmi olduk. Bu toplantlara itirak
eden dinleyicilere de teekkrlerimi arz ediyorum.
606
MM MTRD ve MTRDLK
Bendeniz bu tr toplantlara katldmda unu anlyorum: Bizim bir alkanlmz var, o da daha ok nazariyt zerinde duruyoruz. Belki de byle bir
toplantnn konularn ilerken baka bir yolu yoktur ama uras bir gerektir ki,
mm Eb Mansr Mtrd dnya apnda tannan bir limdir. Ondan sonra gelenler Mesel, Akid-i Nesef dediimiz mehur rislede saylan ve Ehl-i snnet
akidesini tekil eden prensiplerin hemen hepsi Eb Hanfe, Ahmed b. Hanbel,
Ebl Hasan el-Ear ve Msrl Tahvden sonra mm Mtrdye dayanr. Binaenaleyh Ehl-i snnet akidesi, onun grleri etrafnda gelimi, prensiplemi,
kitaplamtr. Fakat bu toplantda o kitaplardaki grlerden bazlar dile getirilmemitir. nsanlarda korumac zihniyet olduu iin mm Mtrdnin baz yeniliki grleri dikkate alnmam veya zerinde fazla durulmamtr.
Ksaca unu sylemek istiyorum: Cenb- Hak, kintta ne varsa insann emrine
musahhar klmtr. O halde bu dnya insan iin yaratlmtr. Kurn- Kermde bir
ok yet insandan bahseder. Dolaysyla Mslmanlarn eski devirlerde yetlerden
anlayp anlattklar fikirler ve dnceler, son zamanlarda det deitirildii hususunu da burada dile getirmek istiyorum. te bu husus: nce dnya, sonra hiret
anlaydr. Yani insann birinci grevi nce dnyay imr etmek, sonra da hireti
imar etmektir. Mkellefiyette de nce akl zikredilir. nk akl olacak ki, insan
mkellef tutulsun. nk akl olmasa din olmaz. nsanda akl olmasa insann -h
huzrdan- hayvandan fark kalmaz. Eer insan eitim-retimden, ilimden-irfndan
uzaklatrlrsa onun dier hayvanlardan hibir fark kalmaz. Nitekim son zamanlarda kefedilen baz kabilelerdeki yaay tarzlar tpk hayvanlarn yaaylarna
benzemektedir. O halde insanlara her trl ilmi, irfn, ahlk reten peygamberlerdir. Peygamberler vastasyla medeniyetler ortaya kmtr. Dolaysyla bunlarn
hepsinin temelinde Allahn insanlara verdii akl nimeti vardr. Bunun deerini
bilmeliyiz ve buna gre almalyz. nce dnyay imr etmeliyiz. Zir Dnya,
hiretin tarlasdr. Ondan sonra da hiretimizi imr ederiz.
Bu bakmdan bu tr toplantlarn yaplmas ve tartlmas bizim ufkumuzu mutlaka aacaktr. Ben ahsen bu tr toplantlardan ok eyler reniyorum ve herkesin
de rendii kanaatindeyim. Bu toplantmz bana gre hedefine ulamtr. Eksiklerimiz mutlaka olmutur, ancak hedeflenen husus ana hatlaryla gereklemitir.
Hepinize ncelikle shhat ve fiyet, ilerinizde hayrl baarlar dilerim. unu
bilmek lzm ki, insan iin akl nimetinden sonra en nemli nimet Efendimizin de
buyurduu gibi shhattir, yani sal korumaktr.
Hepinize hayrl akamlar diler, shhat ve fiyet dileiyle selm ve sayglar
sunarm.
ZETLER
ZETLER
BYK TRK BLGN MTRD VE MTRDLK
(Milletleraras Tartmal lm Toplant)
Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi ile slm limler Aratrma Vakfnn
(SAV) ibirliiyle dzenlenen Byk Trk Bilgini Mtrd ve Mtrdlik
konulu milletleraras tartmal ilm toplant, 22-24 Mays 2009da stanbul
skdardaki Balarba Kltr Merkezi ve lhiyat Fakltesi Camialt Konferans Salonunda gerekletirilmitir.
Bu toplantnn yaplmas planlanrken u hususlar hedeflenmitir: slm medeniyetinin inkif ve zellikle Trklerin iman ve ibadet hayatnn oluumunda olduka nemli bir yeri bulunmasna ramen, klasik ve modern dnem kelmclar tarafndan yeterince aratrlmam olan mm Mtrdyi, onun dnce sistemini, bu
dnce sistemi zerinde ykselen Mtrdlii, bu ekoln oluum ve geliim seyrini, etkilerini ve gnmze yansmalarn ilm usllerle ortaya koyarak bata Kelm
ilmi olmak zere slm ilimler tarihinin insna katkda bulunmak ve gnmz
din problemlerinin zmnde bu birikimden yararlanma imknlarn aratrmak.
Bu toplantda mm Mtrdnin yaad ilm ve sosyal evre, bir kelmc,
mfessir ve fkh limi olarak mm Mtrd, onun hadis ilmindeki yeri, tasavvufa bak (Zhd ve Takv Anlay, Dier Dinlere ve slm Mezheplerine Bak; Mtrdnin Siyas Dnceleri ile Mtrdliin Kaynaklar, MtrdlikHaneflik likisi, Mtrdliin Trih Geliimi ile Osmanllarda ve Gnmzde
Mtrdlik, Mtrdliin Temel Grleri ve Deerlendirilmesi, Mtrdnin
Bilgi, Varlk, Ulhiyet, Nbvvet, hiret, man, Gnah ve Tekfir Konularndaki
grleri; mm Mtrdnin dier Mezheplerle likisi gibi konular aadaki
tebli balklaryla ortaya konulmutur:
1. mm Mtrdnin Temel slm Bilimlerindeki Yeri (Al Teblii)
2. mm Mtrd ye Gre Tanrnn Hikmeti
3. mm Mtrd nin Tabiat ve lliyete Bak
4. Mtrd ve Nesefnin Atomizm ve Tabiat Anlay
610
MM MTRD ve MTRDLK
5. mm Mtrdnin Akl ve Nakil Arasndaki Kelm Yntemi

6. Mtrdnin Din Anlaynda Hogr
7. Mtrdnin Din ve eriat Anlay
8. Mtrdye Gre Din - eriat Ayrmnn Felsef Temelleri
9. Eb Hanfe ve Mtrd Mrcienin Devam Olarak Grlebilir mi?
10. Mrcie ve Kerrmiyyenin Mtrdiyye Kelmna Etkisi Meselesi
11. Mtrd ve Ear Kelmnda Kader
12. Mtrdnin Dncesinde man ve Kfr Kavram
13. Mtrdnin Mutezile Eletirisi: Tanr En yiyi Yaratmak Zorunda mdr?
14. Mtrdnin Mutezil Aklcla Ynelttii Eletirilerin Epistemolojik
Temelleri
15. Te`vlt Ehlis-Snnede Mutezil Sylemin Kritii
16. mm Mtrdnin aya Ynelttii Eletiriler
17. Mtrdnin Kitbt-Tevhdinde Hristiyanlk ve Teslis Eletirisi
18. mm Mtrd nin Dalist nan Gruplarna Yaklam
19. mm Mtrdnin Tefsir Metodu
20. Hadisin Mtrd Kltrndeki Yeri ve mm Mtrd nin Hadis Yorumu
21. Mtrd nin Bilgi Teorisinde Tevtr
22. Mtrd Kelmclarn Manta Yaklam
23. Mtrd Kelm ve Hanef Fkh: Mtrdliin lem Anlaynn Hanef
Fkhyla likisi
24. Mtrd Fkh usl: Gerek mi Kurgu mu?
25. mm Mtrdnin slm nancn Temellendirmedeki Metodu
26. Mtrdliin Ortaya k
27. Mtrdlik Aratrmalarnda Bir Kaynak Olarak Semerkant Cakerdize
Mezarlndaki Mezarta Kitbeleri
28. Mtrdiyye Doktrininin zbekistanda Aratrlmas: Problemler ve
zmler
ZETLER
611
29. Trk Basnnda Mtrd ve Mtrdlik

30. Mtrdliin Teolojik ve Sosyolojik Bileenleri zerine Teo-Sosyolojik
Bir Deerlendirme
31. Mtrd ve Siyset: Hilfetin Kureylii Meselesi
32. Mtrd Aklcl ve Bunun Gnmz Sorunlarn zmeye Katks
33. Mtrdnin Erken Dnem Tefsir Geleneklerine ve lgili Konulara Bak
Bu arada, ekimleri zbekistana yaptklar ziyaret srasnda bizzat Sayn
Ali AK tarafndan yaplan fotoraflar ZBEKSTANdan GRNTLER
adyla Faklte Camialt Salonlarnda Sempozyum sresince sergilenmitir.
The International Symposium on
mm Mturidi and Maturidism
The International Symposium on Imm Mturidi and Mturidism which
was organized jointly by Marmara University, Faculty of Theology, and The Foundation for Research in Islamic Sciences (SAV) took place at Baglarba Cultural Centre and Theology Faculty Conference Hall on 22 24 May 2009.
Imam Maturidi played a great role in the formation of Islamic Theology and
thought, however, there are not enough scholarly studies about him and his theology. Hence The Theology Faculty of Marmara University, and The Foundation for Research in Islamic Sciences (SAV) jointly organized this international
symposium on Imam Maturudi and maturidism in order to illuminate his life and
system of thought, the formation and development of maturidism, its influences
and the modern reflections of maturidi thought. The symposium aimed to benefit
from the rich culture of maturidi thought in solving the modern problems of theology. The following main subjects were discussed throughout the symposium:
1. Imam Maturidi (his life, works and teachings).

2. History of Maturidism.
3. The basic teachings of Maturidism.
4. Maturidism in the modern world.
612
MM MTRD ve MTRDLK
Symposium began with the opening speeches of Prof. Dr. Rait Kk (The
Dean of Theology Faculty) and Prof. Dr. Ali zek (The ISAV Chairman). The
head of the Prisedency of Religious Affairs Prof. Dr. Ali Bardakolu and The
Rector of Marmara University Prof. Dr. Necla Pur gave protocol speeces. They
stressed the importance of Imam Maturidi in the creation of Islamic culture which
is based on tolarance, peace and rationalism.
The doyen of Maturidism Prof. Dr. Bekir Topalolu in his keynote address
entitled The place of Imam Maturidi in the Basic Islamic Sciences talked about
Imam Maturidis contribution to Islamic culture and Islamic sciences.
After these opening and protocol speeches the symposium continued with the
following 32 papers in nine sessions:
1. Prof. Dr. Ulrich Rudolph, Al-Maturidis concept of Gods wisdom/Imam
Mtrdye gre Tanrnn Hikmeti).
2. Prof. Dr. Y. evki Yavuz, Imam Mtrdnin Tabiat ve lliyete Bak/
Imam Maturidis views on nature and Causality.
3. Dr. Alnoor Dhanani, Al-Maturidi and al-Nasafi on atomism and the
Tab, (Mtrd ve Nesefinin Atomizm ve Tabiatlara bak).
4. Dr. Merve Mahmud, Menhecl- Imm Eb Mansr el-Mtrd el-akd
beynen-nakl vel-akl (Imam Maturidi).
5. Prof. Dr. Saffet Sarkaya, Maturdnin Din Anlaynda Hogr/ Religious tolerance according to Imam Maturidi.
6. Prof. Dr. Talip zde, Mtrdnin Din ve eriat Anlay/ Maturidis
Concept of religion and sharia.
7. Prof. Dr. Hanifi zcan, Mtrdye Gre Din eriat Ayrmnn Felsefi Temelleri/ Philosophical basis of religion-sharia differences according to Maturidi.
8. Do. Dr. H. Sabri Erdem, Ebu Hanife ve Mtrd Mrcienin Devam
Olarak Grlebilir mi?/ Can Abu Hanifa and Maturidi be seen as the continuation
of Murjia?.
9 Do. Dr. Cafer Karada, Mrcie ve Kerrmiyenin Mtrdye Kelmna
Etkisi Meselesi/ The problem of Murjia and Kerramiyyas effects on Maturidite
Kalam.
10 Yasir Kazi, Qadr Between Al-Mturd And Al-Ashar/Matridi ve
Eari Kelamnda Kader.
ZETLER
613
11. Prof. Dr. Adil Bebek, Mtrdnin Dncesinde man ve Kfr Kavram/ Imam Maturidi on the terms of man/belief and Kufr/blasphemy.
12. Do. Dr. Hlya Alper, Mtrdnin Mutezile Eletirisi: Tanr En yiyi Yaratmak Zorunda Mdr?/ Maturidis Criticism of Mutazila on whether God
must create the best?.
13. Do. Dr. Metin zdemir, Matrdnin Mutezil Aklcla Ynelttii
Eletirilerin Epistemolojik Temellleri/ The Epistemological basis of Maturidis
Criticism of Mutazila.
14. Do. Dr. A. Fethi Ahmet Polat, Tevlt Ehlis-Snnede Mutezil Sylemin Kritii/ Criticism of Mutazila in Tawilt ahl al-Sunna .
15. Dr. Sddk Korkmaz, Imam Mturdnin aya Ynelttii Eletiriler/
Imam Maturidis Criticism of Shia.
16. Dr. Salime Leyla Grkan, Mtrdnin Kitbt-Tevhdinde Hristiyanlk Ve Teslis Eletirisi/ Criticism of Christianity and Trinity in Maturidis Kitab
al-Tawhd.
17. Do. Dr. Mustafa Sinanolu, Imam Mtrdnin Dalist nan Gruplarna Yaklam/ Imam Maturidis Approach to Dualist religious Groups .
18. Prof. Dr. Abdurrahim el-Alemi, Menhecul-Imam el-Mturidi fit-Tefsr/
Imam Matridinin Tefsir Metodu.
19. Do. Dr. Hseyin Kahraman, Hadisin Mturd Kltrndeki Yeri ve
Mtrdnin Hadis Yorumu/ Hadith in Maturidite Culture and Imam Maturidis
Approach to Hadith.
20. Dale Correa, The Vehicle Of Tawtur In Mturd Epistemology: Constructing A Theory Of Knowledge From Tawlt Al-Quran/Mtrdnin Bilgi
Teorisinde Tevatr).
21. Prof. Dr. Ali Durusoy, Mtrd Kelamclarn Manta Yaklam/ Logic
According to Maturidi Theologians.
22. Do. Dr. Hasan Hacak, Mtrd Kelam Ve Hanefi Fkh: Mtrdliin
Alem Anlaynn Hanefi Fkhyla likisi/ Maturidite Kalam and Hanafi Fiqh:
Maturidite Understanding of the Universe and its Relation to Hanafi Fiqh.
23. Do. Dr. Murteza Bedir, Mtrd Fkh Usul: Gerek mi Kurgu mu?/
Maturidite Usul al-Fiqh: Myth or Reality?
614
MM MTRD ve MTRDLK
24. Yard. Do. Dr. Ahmet Ak, Mtrdliin Ortaya k/ The Emergence
of Maturidism.
25. Prof. Dr. Ashirbek K. Muminov, Epitaphical Inscriptions from the Cemetery Chakardiza in Samarkand as sources for the study of Maturidiya (X-XIV
Centiries/ Mtrdlik Aratrmalarnda Kaynak olarak Semerkant Cakerdize
Mezarlndaki Mezarta Kitbeleri).
26. Dr. Shovosil Ziyodov, Mtrdye doktrininin zbekistanda Aratrlmas: problemler ve zmler/ Researches on Maturidism in Uzbekistan: Problems and Solutions.
27. Do. Dr. Mehmet Zeki can, Trk Basnnda Mtrd Ve Mtrdlik/
Maturidi and Maturidism in Turkish Press.
28. Do. Dr. Mehmet Evkuran, Mtrd Kelamnn Teo-sosyolojisi/ Theosociology of Maturidi Kalam.
29. Do. Dr. kr zen, Mtrd Ve Siyaset: Hilfetin Kureylii Meselesi/ Maturidi and Politics: Khilafa/Imama and its Relation to the Tribe of
Quray.
30. Prof. Dr. Snmez Kutlu, Mtrd Aklcl Ve Gnmz Sorunlarn
zmeye Katks/ Maturidite Rationalism and its Contribution to the Solutions of
Todays Problems.
31. Prof. Emeritus Claude Gilliot, Maturidis treatment of early exegetical
traditions and related topics/Mtrdnin Erken Dnem Tefsir Geleneklerine ve
lgili Konulara Bak.
These papers presented by distinguished Turkish and foreign scholars show
us that this is one of the most comprehensive international meeting on Imam Maturidi and Maturidism. But it is not possible to discuss all aspects of Maturidism
within a single symposium. Hence the participants stressed the need for similar
conferences in the future.
This symposium, which was attended and followed by academicians, researchers, undergraduate and graduate students, has contributed to Maturidite studies which were neglected in the past.
And lastly we should also remember Ali Ak who brought a visual richness to
the symposium with his Exibition of Uzbekistans Photos.
ZETLER
615

) (vasi

. .

22-24
2009
MM MTRD ve MTRDLK
616
FOTORAFLAR
mm Mtrd Trbesi SEMERKAND (Ali AK Arivi)
FOTORAFLAR
619
620
MM MTRD ve MTRDLK
FOTORAFLAR
621
mm Mtrd Trbesinden Grnm SEMERKAND (Ali AK Arivi)
622
MM MTRD ve MTRDLK
FOTORAFLAR
623
mm Mtrdnin Kitbt-Tevhd Adl Eserinin Cambridge

niversitesi Ktphanesi'nde (nr. Ms. Add., 3651) bulunan Yazma
Nshasnn Unvan Sayfas
624
MM MTRD ve MTRDLK
Kitbt-Tevhdin Bekir Topalolu Muhammed Arui tarafndan

gerekletirilen nerinin Kapak Sayfas
FOTORAFLAR
625
626
MM MTRD ve MTRDLK
mm Mtrdnin Tevltl-Kurn Adl Tefsirinin Kprl stanbulda

Ktphanesinde (nr. 47) bulunan nshasnn ilk sayfas
FOTORAFLAR
627
Prof. Dr. Bekir TOPALOLUnun Bakanlnda neri tamamlanan

Tevltl-Kurnn ndeks Cildinin Kapa
MM MTRD ve MTRDLK
Sempozyumun Al Treni
628
FOTORAFLAR
629
M.. lahiyat Fakltesi Dekan Prof. Dr. Rait KK, Sempozyumun

Al Treninde Selmlama Konumasn Yaparken
Sempozyumun Dzenleyici Kurulularndan SAV Bakan

Prof. Dr. Ali ZEK, Al Konumasn Yaparken
Sempozyumun Al Oturumunda Diyanet leri Bakan Prof. Dr. Ali BARDAKOLU, Konumasn Yaparken
630
MM MTRD ve MTRDLK
FOTORAFLAR
631
Prof. Dr. Bekir TOPALOLU, Sempozyumun Al Tebliini Sunarken
Sempozyum Mnasebetiyle Dzenlenen Resim Sergisinin Al
MM MTRD ve MTRDLK
Sempozyumun lk Oturumu
632

BÜYÜK TÜRK BİLGİNİ İMÂM MÂTÜRÎDÎ Ve MÂTÜRÎDÎLİK - M.Ü. İLÂHİYAT FAKÜLTESİ VAKFI YAYINLARI

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

BÜYÜK TÜRK BİLGİNİ İMÂM MÂTÜRÎDÎ Ve MÂTÜRÎDÎLİK - M.Ü. İLÂHİYAT FAKÜLTESİ VAKFI YAYINLARI

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BYK TRK BLGN

M.. LHYAT FAKLTES VAKFI YAYINLARI Nu: 261

BYK TRK BLGN

22 - 24 Mays 2009 stanbul

M.. LHYAT FAKLTES VAKFI YAYINLARI Nu: 261

22. Tebli: Mtrd Kelm ve Hanef Fkh: Mtrdliin lem Anlaynn

Kapan Konumalar .....................................................................................603

Prof. Dr. Salih TU ................................................................

Konumaclar : Prof. Dr. Ali zek ...................................................................

Prof. Dr. Rait Kk .............................................................

Prof. Dr. Ashirbek K. Muminov .............................................

Prof. Dr. Ulrich Rudolph ........................................................

Prof. Dr. Abdurrahman el-lem ............................................

Prof. Dr. Necla Pur .................................................................

Prof. Dr. Ali Bardakolu ........................................................

Prof. Dr. Celal Erbay ..............................................................

Prof. Dr. Bekir Topalolu .........................................................

Prof. Dr. Ali ZEK

Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi ile slm limler Aratrma Vakfnn

olduunu fark ederek Ehl-i -Snnet akidesinin temellerini atm ve Mutezilenin

Bugn dost ve karde zbekistan Devleti snrlar iinde kalan, Mtrdnin

Prof. Dr. Rait Kk

nsanln yolunu aydnlatan nc bir kiiyi konumak bir medeniyetin ilim

Prof. Dr. Ashirbek K. Muminov

Dierli sempozyum organizatrleri ve sevgili katlmclar Sizlere Kazakistandan

mm Mtrd Sempozyumu ile yakndan veya uzaktan alkas olan herkese mm

Prof. Dr. Ulrich Rudolph

Sayn Bakan, muhterem katlmclar, beyler ve hanmlar: ilk olarak, nceden

Prof. Dr. Abdurrahman el-lem

Bu mnasebetle bu almay stlenen Marmara niversitesi'ne teekkr

Prof. Dr. Abdurrahman el-lem

Prof. Dr. Necla Pur

Biraz evvel Vakf bakanmzn ve Oturum bakan Salih Tu Hocamzn

Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi, bu nemli kii hakknda pek ok

Prof. Dr. Ali Bardakolu

Tabi dnceler kendi havzalarna kapanrsa z gvenini yitirir, kendini test

Prof. Dr. Celal Erbay

Bu gn zbekistan Cumhuriyetinin snrlar iinde bulunan Semerkantn o

Nitekim mm Mtrdnin naslar ihml etmemek kaydyla slmn itikd

MM MTRDNN TEMEL SLM BLMLERNDEK YER

Prof. Dr. Bekir Topalolu

tibas da bulunan melliflerin kitaplar da mevcut bulunmaktadr. Ancak bunlarn

Bkz., TDV slm Ansiklopedisi, XXVIII, 149.

Prof. Dr. brahim Kfi DNMEZ .............................................

Prof. Dr. Ulrich Rudolph ........................................................

Prof. Dr. Yusuf evki Yavuz ...................................................

Dr. Alnoor Dhanani ................................................................

Dr. Merve Mahmd ................................................................

One of these interpretations was the view of the Mutazila . As is well-known,

Tawd 18,13-16 Kh / 35,8-11 TA.

Tawd 109,3-7 Kh / 168,11-169,2 TA.

Tabira 664,7-8 and 666,6; cf. 385,7.

Tawlt I 106,9-10 aym / I 273,2-3 Vanlolu-Topalolu as part of the commentary to Qurn

1. Maddenin Yaps ve Unsurlar

Mtrd, Kitbt-Tevhd, Tahkk edenler: Bekir Topalolu-Muhammed Arui, Ankara 2003,

bulunan Ebl-Mun Meymn en-Nesef, Mtrdnin, cevheri bal bana var

Nesef, Tebsratl-edille, I, 44-45.

olan topraktan ve bitkilerden farkl sebze ve meyvelerin meydana gelmesi rne41

2. Cansz ve Canl Varllarn Deiik Tabiatlarda Yaratlmas

Mtrd, Te`vltl-Kurn, Editr: Bekir Topalolu, Tahkk eden: Hatice Boynukaln,

Mtrd, Te`vltl-Kurn, VIII, 141-142.

arzularna kar koymaya kendisini altrmal, eitmeli ve ktle sevk eden

yaratmamas halinde gznde grme kusuru bulunmayan bir insann nesneleri