LETKEN MALZEME OLARAK ALMNYUM

eviren: Orhan Zeki DEMRAY / Elk. Yk. Mh. Bakr gibi dier iletken malzemelerin 10.000 yldan daha fazla bir tarihi olmasna karn alminyum ancak yaklak 100 yldan beri teknik olarak imal edilebil mektedir. Alminyumun zgl elektriki iletkenliin den sadece gm, bakr ve altnnki daha iyi olduun dan elektro teknik amalar iin teknik bakmdan imal edilmesi ksa sre nce gerekletirilmitir. Bugn iin alminyum geleneksel rakip malzemelere kar pek ok elektroteknik kullanm alanna girmekte veya ykselen bir kullanm pay kazanmaktadr. Bu geliimin nedeni izim 1'den grlebilmektedir. Kk iletken kesitlerinde balama teknii iin esas sorun; alminyumun, ok iyi yaltkan zellie sahip ve temaslarda sorun olan, tabii oksit tabakasdr. Di er taraftan bu ince, son derece youn oksit tabakas ok iyi anma dayanmn salamaktadr.zel kulla nmlarda kik kesitli Al iletkenlerin balanma soru nunun kaplama iletkenler (ekseriya bakr veya nikel kaplama tabakal) kullanm ile giderilme olana var dr; bununla birlikte bu iletken sistemi, bakr iletken lere nazaran mevcut olan fiyat avantajnn geni l de ortadan kalkmas nedeniyle imdiye kadar uygu lanmamtr. yanml iletken alminyum alamlarndan imal edilen elverili ve uluslararas normlara uygun malzemeler yeterli olmaktadr. ok iyi biimlendirilmi, malze meye uygun balayclar balama teknii prensipleri ynnden sorun da yaratmamaktadr. Dier durum larda (telekomnikasyon iletiim kablolar, i tesisat oto elektrik tesisat vs.) sorun, kullanma amacna uy gun olarak zellikleri dzeltilmi (sneklik, kontakt zellii, dayanm vs.) zel alminyum alamlar ile zmlenmektedir. Malzemenin optimal bir uyumunu gerektiren bu kullanm alanlar alminyum endstrisi nin geliiminde nemli bir rol oynam ve metalrjide bilhassa nemli aratrmalara neden olmutur. Almin yumun piyasa hakimiyetinin ok stn olmamasna ramen rnein on yl kadar nce havai hat tesisinde olduu gibi, son yllarda dk bakr fiyatlar nede niyle engellendii halde srekli bir geliim iinde ol duu gzlenmektedir. Alminyumun ksa devre rotorlu endksiyon motorla rnda kullanm, bu motor tiplerinin yaygnlamasna ramen, pek az baarl olmutur. Bununla birlikte ok yksek iletkenlik ynnden sorun olmamas ks men de byk bir yol alma momenti elde edilmesi iin elektriki iletkenliin dk olmas yznden mmkn olan lde geriye dnlmtr. Bu kullanm alannda fiziksel zelliklerin uygun bir biimde dzenlenebil mesi ve seilen malzeme tipinin yeterli bir dzeyde dkme elverili olmas nemlidir, zel alamlarn eitleri kullanm yerine gre Al 99,7'lik saf almin yumdan AlSi (Cu, Fe, Mn, Cr, Ti)'ye kadar geni bir sahay kapsamaktadr. ELEKTROTEKNK N SAF ALMNYUM (E AI) E Al, alminyumdan retilen dnya apnda en nem li iletken malzemedir ve yaps ve yar mamul olarak mekanik dayanm deerleri bakmndan uluslararas normlatrlmtr. Malzeme terkibinde asgari % 99,5 alminyum olmas gerekir ve rnein bu husus DN 1712'de normlatrlmtr. Alminyum Birlii'nin (AA)'nn Avrupa'da da daima nemli olan standardla rna gre malzeme uluslararas kullanlan bu kaidelere gre AA 1350 (daha nce EC) sembol ile gsteril mektedir ve DIN'de olduu gibi iletkenlii ar d ren Cr, V, Mn ve Ti elementleri bakmndan zel snr landrmalar dikkate alnmaktadr.

Z M . Al, Cu, Ag, Ni, Fe'in iletkenlikleri

Pek ok kullanm alannda (havai hatlar, yeralt kab lolar, baralar), zel saf alminyumdan (E Al) veya E AIMgSi ve E AIMg (AA 5005) srisinden yksek da * Bu makale ETZ dergisinin 1980 yl 6, saysndan evril mitir.

92

ELEKTRK MHENDSL 318/319

Prensip olarak saf metaldeki her karm ve katk elek triki iletkenlii drmektedir. Her bir elementin bek lenen iletkenlik dm zerine etkisi birbirinden ok farkldr. En byk etkiye katknn kristal yapsnn (zlm ve ayrlm kark kristal) tipi de sahiptir. (2, 3 veya 4) no'lu kaynaklardan da grlecei zere, yukarda saylan metaller dnda alminyum endstri sinde de sk kullanlan alam metali Zr nemli rol oy namaktadr. Bu snrlamalardan dolay E Al'n imalin de sadece saf primer,alminyumun sz konusu olduu anlalmaktadr. Normlatrlm yap vaka E Al'n imali iin kesin bir prensip tekil ediyorsa da, iletken malzemenin istenen elektriki ve mekaniki zelliklerine erimek, pek o ka dar nemli olmamaktadr. Normlara uyulmasnda da pek ok farkllk olmakta veya ayarlanabilmektedir. Pratikte, zel eritme ilemi ile (rnein Bor'la), elek troliz yoluyla elde edilen metallerde ekseriya binde birka orannda mevcut olan Ti ve V elementleri m saade edilen snrlarn ok altna drlebilmektedir (izim 2). Demir ve Silisyum gibi imalata bal ana karmlar iletken alminyumun kalitesi zerinde ok byk rol oynamaktadr.

rnn 1/10 orannda erimi durumda almas halinde azalr; bu nedenle demir miktarnn farkll alektriki iletkenlik zerine pek az etki eder. Buna karn ayrl m demir blm de alminyumun sertleme zellii zerine belirgin bir etki yapmaktadr. Bu yzden de mir ok defa mekanik zelliklerin belirli bir kullanma amacna veya belirli bir retim metoduna uygunluu nu salamak zere katlr. Erimi demirin elektriki iletkenlik zerine kuvvetli et kisi bu kalite zelliinin imalat teknolojisine ball nn sebebi de olmaktadr. Dkm srasnda hzl so utma demirin Alminyum Karma kristali iinde doymaya erimesine neden olur, bylece eriyikte tektik (kolay eriyen) scaklkta maksimum erimeye tekabl eden daha ok demir bulunur. Dengeli durum da tekrar imal edilen ve demir ksm ksmen ayrm durumda olan yumuak tavlama ile elektriki iletken lik belirgin ekilde dzeltilebilir. Yumuak tavlanm durumda asgari norm iletkenlik deeri, zgl direnci artran yanl souk ekil vermeden dolay, sert ekil mi durumunkinden daha yksektir, yani 36,0 S/mm2 (% 62 I ACS)'dir. Yumuak tavlamada ayran demirin sz konusu etkisi ile bu deer, sert ekilmi durumun norm deerinden ok daha kolay elde edilir, hatta yu muak tavlanm E AI iin36,54S/mm 2 (% 63 IACS) garanti edilebilir. Ar doyma, edeer malzeme ter kibinde fakat farkl retim teknolojisinde sert ekil mi E Al'in iletkenlik deerlerinde 1 S/mm 2 'lik fark larn hasl olmasnn da sebebidir. Mamuln mekanik zelliklerine ilikin koullar kullanm problemlerine baldr. Byk kesitli bilhassa massif (yekpare) sek tr iletkeni! (se) kablolarda keza kablo klflarnda mmkn mertebe dk genleme (uzama) snr ve yksek kopma uzamas gereklidir, iletken telleri zati yklere ve germe kuvvetlerine dayanmak zere mm kn mertebe sert olmaldr. Daha az mukavim durum lar tercihan haralarda, kk kesitli kablolarda ve di er tatbikatlarda gereklidir. Btn tatbikat alanlar iin yar mamul Alminyumun kalitesine ilikin DN normlar unlardr : DN 40501 Blm 1 ila 4 : Salar ve Band'lar (lama lar) borular, profiller, ubuklar, teller (havai hat ilet kenleri hari). DN 48200 Blm 5 : letken telleri, alminyumdan mamul teller. Mukavemet deerlerinin E AI ile iaretlenen blgele rini gstermek iin yumuak ve sper sert ekilmi her iki ekstrem durum iin tipik mekanik deerler aada'verilmitir : E AI, yumuak (0) :

F<

Htg

Cr

Tl

Z M 2. E AI muameleden nce vesonraki t ipik karmlar. Grafize edilen terkipti Properzl tellerin elektriki letkenlikleri : 2 Bor'la muameleden nce dklm : 3 4 , 9 1 S/m m Bor'la muameleden sonra dklm: 3 5 , 9 7 S/mm

Sert ekilme halinde art koulan % 61 IACS (35,39 S/mm 2 )'lik elektriki iletkenlii elde etmek iin silis yum miktarnda % 0,25 (DN) veya % 0,1 (AA)'lik to lerans snrnn altna dlmemesi gerekmektedir. Bu husus, teller iin ana malzemeyi tekil ettiinden eko nomik imali gereken eritilerek haddeden geirilmi telden mamul iletken alminyum iin zellikle geer lidir. Dier taraftan elektroliz yoluyla elde edilen me talde ekseriya % 0,08'den fazla demir bulunmaktadr. Demir elektriki iletkenlii erime snrna kadar (max. % 0,05) ok fazla etkilenmektedir, bu etki erime sn

ELEKTRK MHENDSL 318/319

93

Rm

= 70 N/mm 2 = %50 = % 25
2

Mo

edilir, ok defa uygun bir ekilde soutulmak suretiy le eriterek tavlama ubuk ekme yerine kullanlmak tadr. izelge 1. AIMgSi letken Alamlarnn Mukayesesi r
Teslin formu iletken teli Alam E AIMgSi 6201 E AIMgS 61 01 6101 Sembol Aldrey T 81 F 17 F 22 T 65 T 6 N/mm 1 300 317 1 70 215 172 200 N/mm 1 x (min)

E Al sper sert (H 19) : = 205 N/mm Rm A10 = 220 N/mm 2 = %7

m (min.)

P0,2 (min.)

200 veya
A

A 0 0 = %1,5 Belirli kullanm sahalar iin E Al ile elde edilebilen mukavemet deerleri yeterli olmayabilir. Havai hat iletkenlerinde E Al'in kullanlabilirlii, tel ktlesini phesiz olumsuz ynde etkileyen munzam elik tel lerin eklenmesi ile artrlabilir. ok byk ve kompli ke kesitli haralarda, E Af souk ekil verme yntem leri ile (ekme, haddeleme) tamamen sertletirilebildi i ve bu olanak belirli kesitlerde teknik ynden yk sek masraflarla ancak gerekletirilebildii iin, k k mukavet deerleri kullanlmaktadr. Bu nedenle bu tip baralar tamamen souk ekil verme derecesi az olan ubuk presleri ile imal edilirler. AIMgSi LETKEN ALAIMLARI E Al'e nazaran biraz daha kt iletkenlik gze alnr sa, mevcut mukavemet deerleri sertletirilebilen AIMgSi iletken alamlar ile daha byk deerlere karlabilir, teknolojik bakmdan da souk ekil verme olanakszdr. AIMgSi iletken alamlarna ilikin norm lara E Al'e ilikin normlara nazaran olduka fazla farkllk gstermektedir. Bu alam normunun mnfe rit firma variantlanna girmeksizin, hem Avrupa'da hem de ABD'nde iletken telleri iin (DN 1725'e g re E AIMgSi, AA'ya gre 6201) ve baralar iin (DN 1725'e gre E AIMgSi, 0,5, AA'ya gre 6101) farkl kalitelerde imal edildii tesbit edilebilir. Bunlara ili kin koullar ABD'nde ve Avrupa'da farkl ise de ABD 1 nde byk mukavemet deerleri yannda yksek elek triki iletkenlik koulu ar basmaktadr. Avrupa'da baralar iin daha yksek bir karm derecesine m saade edilmektedir. letken tellerinde ise aksine muka vemet koullar ABD'nde daha yksektir, bu nedenle 6201 normal E AIMgSi'den daha fazla Mg ve Si ihtiva etmektedir. izelge 1 E AIMgSi havai hat iletkeni ve baralara ilikin koullar bakmndan nemli farkllk lar gstermektedir. zah edildii gibi burada incelenen AIMgSi alamlar iin zellikleri s ile muamelede ve keza souk ekil vermede deiebilen, sertleebilen malzemeler sz ko nusudur. Baralarda mukavemet deerleri scak sertle tirme ile (eriterek tavlama ve scak haddeleme) elde

10 (min.) % 4,0 3,0

S/mm 30,5 30,5 32,0 30,0 32 31,9

Ban

120 160 138 172

letken tellerinde scak haddeleme ve souk ekil ver menin kombinasyonu tatbik edilir, ekseri hallerde eri terek tavlanm bir mamul (rnein 9,5 mm dkle rek haddelenmi tel) kullanlr, nihai apa gre ekilir ve ayrca scak olarak haddelenir (izim 3 ve 4). By lece, kullanlan malzeme terkibinde scak sertletirme ile elde edilemeyen, art koulan yksek mukavemet deerleri salanr. E AIMgSi veya 6201 iletken teli iin mamul madde daha ziyade dklerek haddelen mi teldir. Almanya'da dklerek haddelenmi telin kullanm DN normunda tesbit edilen sarma numune sinin ar koullar nedeniyle zorlatrlmtr, kulla nm iin kesin karar verici olmayan bu muayene kri terlerinin biraz hafifletilmesi imdiye kadar yaplma mtr. AIMgSi iletken alamlar iin en nemli DN normlar olarak unlar saylabilir: DN 40501, Blm 2 ve 3:Borular, profiller, ubuklar DN 48200, Blm 6: letkenler iin teller, E AIMgSi' den mamul teller.

ZM 3. Eritilerek tavlanm. 4 gn soukta dinlendirilmi E AIMgSi Properzl tellerin sertletirilmesi

94

ELEKTRtK MHENDSL 318/319

Sfn/rrfl

N/mM?

rilen yzlerce Al iletken alamlar hazrlanmtr. Bu nunla beraber aadaki dk alaml iletken malze menin byk nemi vardr (1). AlFe (yaklak % 0,75 Fe) Fe miktarnn art E AI tatbikatnda daima mekanik zelliklerin dzeltilmesi sonucunu dourmaktadr. Dkm esnasnda yava soutmal eski imalat meto dunda Fe miktar, kaln ine biiminde AI 3 Fe'in te ekkl etmesinden dolay, takriben % 0,4 ile snrlan mtr. Modern dkerek haddeleme metodlarmn ge limesi ile hzl katlamadan dolay Al 3 Fe teekkl, mmkn olduunca dispersoid (dank) formda k k tutulmakta ve Fe miktar artmaktadr. ABD'nde 1969 ylnda ALCOA Alam CK 74 (% 0,85 Fe) pi yasaya srlmtr. En ok tannan ve teknikte ok kullanlan Lizenz'deki Norsk Hydro tarafndan reti len Sauthvvire alam Triple e (% 0,6 Fe)'dir. DOS 2 029 485'e gre Kaiser Alminyum ekstrem olarak hatta % 3 kadar bir demir miktarn ileri srmektedir. Bizatihi dkm esnasnda ok hzl soutma sonucu elde edilen bu alam % 1,5'luk nominal Fe miktar ihtiva etmekte ve kalite deerleri de artmaktadr (6) : R R A x
r

ZM 4. 3 mm apnda ekilmi E AIMgSi pres tellerin s cakta dinlendirilmesi.

Bu mnasebetle, ABD'nde ki tatbikatta Avrupa'daki E AI veya E AIMgSi yerine ikame edilen, normlarda tesbit edilen dier alternatifin yani sertletirilemeyen AIMgl iletken alam 5005'in mevcut olduunu da hatrlatm olalm. Bu alam ABD'nde muhtemelen geleneksel ynden oka kullanlmaktadr, bununla birlikte mekanik ve fiziki zelliklerinin optimizasyo nu bakmndan E AIMgSi'den daha iyi deildir. ALMNYUMDAN MAMUL DK ALAIMLI YEN LETKEN MALZEMELER Elektroteknikteki birka kullanm alan iin, bu alan da henz alminyumun kesin bir stnl olmadn dan geleneksel Al iletken malzemeler tam bir gvenir lik salayamamaktadr. Al iletken alamlarnn geli mesi, uzun sredir ok deiken bakr fiyatlarnn ar t ile en sonunda alminyumun bu kullanm alanna da girmesini beklenir hale getirmitir. 1978 ylna ka dar olan zaman kapsayan sre iin (1) no'lu kaynakta da topluca verilen malzeme geliimi kabaca bir takdi mi g olmasna ramen, ok pratik olarak mahade edilebilmektedir. Telefon hatlar ve i tesisat iin al minyumdan yaplan malzemeler ayn malzeme kriter lerine sahip olduu iin aada zellikle bu tatbikat lar dikkate alnacaktr. Bu tatbikat iin mukavemeti 2 120 N/mm ve elektriki iletkenlii mmkn olduun ca yksek olan "orta sertlikteki" alminyumun kulla nlmasnn avantajl olaca ortaya kmaktadr. Prob lem kk kesitlerde salama tekniinde ve kertik (entik) hassasiyetinde kendini gstermektedir. Ku sursuz bir balant iin her eyden nce dk bir ge i direnci ve snmeye kar mmkn olduunca yk sek bir mukavemet esas alnr (1), durumun dzeltil mesi alamn gelitirilmesiyle ve keza balaycnn ge litirilmesi ile mmkndr. Geen on yl iinde, iletkenlik deerleri pek az azal mas yannda snme ve yzey zellikleri daha iyileti

m
0 2

= 127 N/mm = 88 N/mm2

= %20 = %60,1 IACS

Dklerek ekme tesislerinde retilen yksek Fe mik tarl iletken alminyumu, ayn mukavemet deerli E Al'e nazaran daha yksek kopma uzamas ve oda s caklnda daha uygun snme zellii sembolize et mektedir. Buna karn artan scaklkta snme zellii mukayese edilemeyecek kadar ktlemektedir (7). AlFeMg (takriben % 0,7 Fe, takriben % 0,1 Mg) AlFe iletken alamlarna czi miktarda Mg eklenmesi ile snme zellii daha da dzelmektedir. phesiz bu stnlk elektriki iletkenlii azaltmaktadr. ALCOA bu alam CK 76 (% 0,75 Fe, % 0,15 Mg) ile semboli ze etmekte ve Bell baboratuvarlarnda yaplan muaye nelere uygun olarak (8) snme stabilitesinin AlFe'ye nazaran asgari 1,5 kat daha iyi olduunu belirtmekte dir. Bu alminyum snfna Alunorf'un "Flexal" Alcan Uk'un 1320 C ve Pechiney'in A4G/L alamlar da da hildir. AlCuMg (Takriben % 0,2 Cu, takriben % 0,5 Mg) 100C'yi olduka aan scaklklardaki kullanmlar iin bu alam tipi en uygunudur (7). Alcoa CM71 (% 0,4 Cu, % 0,14 Mg) alam ile piyasaya izafi ola rak yksek alaml bir eit srm ve temas direnci ne ilikin deneylerde fevkalade sonular elde etmitir

ELEKTRK MHENDSL 318/319

95

(izim 5). Daha iyi birelektriki iletkenlii, burada ta rif edilen kullanm amac iin Elektro Koppar tarafn dan imal edilen zel olarak ayrca % 0,1 Be katlan Ductalex (% 0,2 Cu, % 0,04 Mg) salamaktadr. Beril yum yzeysel oksit tabakasn deitirir ve bu ala mn snme dayanmna ilaveten temas zelliklerini de dzeltir. Bu alam havai hat tellerinde souk ekil mi durumda baar ile kullanlmaktadr, mukavemeti ve iletkenlii E AI ile E AIMgSi arasnda olup bu ge leneksel malzemelere ilave alternatif olmaktadr.

re gre Southvvire alam Super T (% 1 Co) ok uy gun grlmektedir (11), fakat ar maliyetinden dola y imdiye kadar pratik uygulamaya geilememitir. Mmkn olan element kombinasyonlar AlFeCu (tak riben % 0,6 Fe, takriben % 0,2 Cu) alam serisine, Stabiloy (Alusuisse/Olin) ve MS 122 (BICC) alamla rna keza AlFeSi (takriben % 0,6 Fe, takriben % 0,1 Si) serisinden rnein piyasaya srlen Almhoflex (12,13) (Alumetal) ve A4 S/L (Pechininey) alamlar na nazaran avantaj da salamaktadr. Bir ksm gerek ten deiik tipte olan (egzotik) Al iletken alamlar nn pek ou deiik tipte Japonya'da gelitirilmitir. izelge 2, telefon telleri imalatnda eriilen kalite de erleri bakmndan birka alam bir arada gster mektedir. Aktr ki, mukavemet deerleri nihai tavla maya bal olarak deieceinden, bilgiler sadece ge nel olarak deerlendirilmelidir. Mamuln zelliklerinden baka ilaveten alamnn i lenebilmesi de gzden geirilmelidir. Ekseri dk ala ml iletken alamlarn ilenmesinde hemen hemen E Al'deki gibi, yani bakrn ilenmesinden biraz daha kt, retim gcne eriebildii kabul edilmektedir. (14) no'lu kaynaktan AlFe alam Triple e'nin bir ka mahzuruna ramen dier alamlara kar, ilene bilme zellii ok iyi olduundan zamanla stnlk kazand belirtilmektedir. Telefon tellerinde retim hz tel izolasyonu iin kartrc (ekstruder) ve srek li tavlamal "line" metodundan dolay mutaden 25 ila 30 m/s civarnda kalmasna ramen 60 m/s'ye kadar ekme hzlarna eriilebilmektedir. aplar 0,06 mm' ye kadar olan teller iyi bir ekme ve laklanma elveri lilii ile imal edilmektedir. Burada sz konusu edilen gelitirilmi iletken alamlarnn nemli bir tatbik sahas telefon kablolar imalinde bakrn yerine kulla nlmasdr. Alminyum geni kapsaml olarak imdiye kadar ngiltere'de kullanlmtr (15, 16). Teknik so runlar balama tekniinin, kablo tiplerinin keza mal zeme kalitelerinin standardizasyonu ile zlmtr. Pek ok iletken alamlarna (AlFe, AlCuMg, AFeMg) BPO'nun koullarna uygun olduu takdirde izin ve rilmektedir : Rm = en az 110 N/mm 2 R = enaz 90 N/mm2 n p >
= en az % 5

Z M 5. Alcoa malzemenin vidal balant halinde temas di renci ve sneklil (balayc galvenize) ( 9 ) . Sonu lar 1 2 5 C ve 1 2 5 yklemeye gre. CM 7 1 = A I Cu M g (0 , 4 % Cu, 0 , 1 4 % M g)) CK 7 6 = A I F e M g (0 , 7 5 % Fe, 0 , 1 5 % Mg) A l F e = 0 , 8 5 % Fe (CK 74) EC =E AI

izelge 2. 0,5 mm 2 kesitli telefon tellerinin zellikleri, ekme tesisi ile nihai tavlamal retim.
Alam l'P AlFe Sembol/ imalat Triple e Southwire A4/L Pechinery AFeMg CK7 6 ALCOA 1320C A L CA N UK A4 G/L Pechinery XT E E Kaye AlCuMg AlFeCu Ductalex Elektrokoppar Stabiloy ALUSUISSE/OLIN 135 128 138 119 145 102 105 107 91 12 8 10,5 19 57,8 59,0 57,9 60,3
R m 2 N/mm

Rp0 , 1 N/mm
2

250 %

iletkeni k % IACS

121 123 145

91 98 112

13 10

59,5 59,6 59,5

14

AQ.

= en az % 60,66 IACS

108 59,8 11 (imalat bilgileri)

Bu en nemli alam tiplerinden baka, burada ancak birka tanesine temas edilecek, uygun zellikli daha pek ok enteresan alamlar mevcuttur. eitli testle

Avrupa'da imal edilen 4.000 t/a Triple e'nin % 90' telefon kablolarnda kullanlmaktadr (14). Dk ala ml Al iletken alamlarnn dier reticilerinin mik tar bizce bilinmemektedir. Fransa'da da bakr yerine alminyum kullanlmasnda byk bir gelime vardr (17).

96

ELEKTRK MHENDSL 318/319

ABD'nde 1978 ylnda yalnz i tesisat iin takriben 40.000 ton ve lakt tel iin takriben 20.000 ton Al minyum kullanlmtr (14). Bunlar arasnda Triple e' nin pay takriben % 10'dur. ABD'nde alminyum i tesisatlarnda yllar nce husule gelen arzalar uygun olmayan balama sistemli E Al'in kombinasyonlarn dan kaynaklanmakta idi. zole bir oksit tabakasnn do urduu problemin kontakt malzemesi ile kaplamak suretiyle zmlenmesine ilikin pek ok deneyin ya plm olduu da gzden kamamaktadr (13 no.lu li teratre baknz). Bu husus teknik ynden tam anla myla 1963 ylnda Texas Instruments tarafndan zmlenmi fakat retimin pahalanmasndan dolay bu gne kadar uygulanmamtr. Kaplama maddesi olarak bakr veya nikel keza kalay da kullanlmaktadr. ROTOR ALMNYUM Alminyumun elektroteknikte en nemli kullanm sa has ksa devre rotorlu endksiyon motorlardr. Bu tahrik tipi evler ve ar endstri tesisleri iin ok nemlidir. Bu sahada, sadece bir i safhasnda Al ilet ken ubuklar, balama bilezikleri ve soutma vantila trleri sz konusu olduu ve alrken kompakt imal tipi avantaj salad iin (stabil, sessiz, oluklardan tam yararlanma, paralarn kaymamas ve geveme mesi ki bu husus daima vuruntuya neden olur, bakr rotora nazaran arln yar yarya azalmas), daha nce bakr telli demir lamel konstrksiyon kullanlr ken, imdi demir lamelli alminyum kombine dkm kullanlmaktadr. Kullanlan Al iletken alamlar bu raya kadar izah edilen Al iletken alamlar ile ayn zelliklerde imal edilmemektedir. Burada aranlan s tnlk yksek bir mutlak deer bakmndan elektriki iletkenlik olmayp bilakis iletkenliin biraz azalmas ve yeterli dklebilme zelliidir, zgl iletkenliin* mutlak deeri, hem mmkn oldu unca yksek hem de ok dk iletkenlikti almin yumun kullanlmasndan dolay, motor koullarna baldr. Yksek bir iletkenlik nominal ykte vaka ve rimi ykseltir, fakat iyi bir yol alma momenti ve k k yol alma akm ise sadece dk iletkenlikle sala nabilmektedir. Hemen hemen btn alminyum ima latlarnn kendi bilgileri ile optimize ettikleri zel rctor alamlar mevcuttur. (18) no.lu literatrde tav siye edilen malzemeler izelge 3'de verilmitir. izelge 3. Rotor alamlar
B LE M Kullanm Y eti Kk rotorlar (130 mm. den kk) Byk rotorlar Y ksek yol alma momentti rotorlar lletkenlk % IACS 59 59 57 56 54 37 30 Al * 99,70 99,50 99,50 99,00 99,00 0,10 3,0 4,0 Cu * Fe % Si % FeS

Yksek bir zgl diren elde etmek iin ok defa, Mn, Cr, Ti veya Zr gibi iletkenlii ok dren elementler alama katlr. ok dk iletkenlik koulu rotor imali dnda, baka kullanm alanlarnda da rnein ulatrma sistemlerindeki lineer motorlarn reaksiyon barakalarnda kullanlmaktadr (19). Alminyum elektrotekniin ayrlmaz bir parasdr, bu kompleks sahada kullanm hakknda iyi bir topar lama yapmak hemen hemen imkanszdr. Muhtelif kul lanmlarn iyi bir toparlanmas 1979 ylnda Mailand' da yaplan 5. INTEL raporunda (20) bulunmaktadr.

KAYNAKLAR (1) (2) (3) E. Kutner : Leitvverkstoffe aus Aluminium, Bericht zum Stand derTechnik, Aluminium (demnachst). F. Kutner und G.Lang: Aluminium Bd. 52 (1976), S.322. G. Ivvantscheff : EinfluB des Reinheitsgrades auf die elektrischen, mechanischen und chemischen Eigenschaf ten von Leitvverkstoffen, DGM Symposium Bad Nau heim 1977, Verunreinigungen in Metalleri, S. 173. G. Wanser : Anforderungen an den Reinheitsgrad von Leitwerkstoffen in Kabeln, DGM Symposium Bad Nau heim 1977, Verunreinigungen in Metalleri, S. 185.

(4)

(5) H.C. Chia und E.A. Starke : The Metallurgy of Triple e, Firmeninformation Southvvire Carr. (1971). (6) (7) S.G. Roberts und T.R. Pritschett : Aluminium Bd. 52 (1976), S. 129. F. Kutner: Aluminium Bd. 55 (1979), S. 716undS. 790.

(8) G J . Herbert, K.M. Olsen und T.D. Schlabach : Wire J. Bd.3(1970), S. 51. (9) P.T, Coffin: Firmeninformation der ALCOA, Pittsburgh, 19. Mai. 1970. (10) A. Akman und W. Bronnvvall: ASEA Z. Bd. 18 (1975) S. 59. (11) H.C. Chia und P.S. Keith : Wire Wire Prod. Oct. (1971), S. 101. (12) P. Fiorini : Alluminio Bd. 44(1975), S. 324. (13) P. Fiorini: Wire ind. Bd. 46 (1979), S. 265. (14) G. Zenner : Firmeninformation Norsk Hydro Langefeld, Dezember 1979. (15) D.R. BUsel: Kabeldrahte aus Aluminiumlegirungen eine bewahrte Substitution von Kupfer, Post Office Telecom munication Headquarters, London. (16) HJ.C. Spencer: International Wire andCable Symposium 1977, S. 149. (17) M. Gerbier : Rev. de L'Aluminium (1975), S. 471 und S. 496. (18) Aluminum Electrical Conductor Handbook, The Alumi num Ass, New York. (19) P. Furrer : Aluminium Bd. 52 (1976), S. 246. (20) A. Perrone : Alluminio Bd. 48 (1979), S. 107.

1
1,5 1,5 1,5

0,40 0,80 0,55 0,75 0,8 1,1 0.25 0,15 4,5 6,0 7,5 9,5

ELEKTRK MHENDSL 318/319

97