Al fr edo Saad- Fi lho

Londra n iversitesin e bal D ou ve Afrika Aratrm alar Ens

tits (SOAS) Kalknm a E konom i Politii B l m n d e retim
yesidir. Yaynlanm eserleri unlardr: M a rx n Deeri: ada
K a pitalizm in Ekonom i Politik (2002) [ev. Ertan G niner, Yor
dam Kitap, 2006], M a rx ,n K a p ita li (Ben Finela birlikte, 2003),
K ap ita lizm e Reddiye: M arksist Bir Giri (Hazrlayan, 2003).

E s e rin o r i j i n a l a d :
A n ti-C a p ita lis m :
A M a rx ist In tr o d u c tio n
( 2 0 0 3 , Pluto Press, London)

KAPTALZME REDDYE
Mar ks i s t Bir Giri
H a z rla y a n

A lfredo Saad-Filho

ngilizceden evirenler:
Emel Kahram an, kr Alpagut, Asl Zengin,
Cihan Gerek, Defne O rhun, Erkal nal, Haan Bn
(evirm en adlar makale sonlarnda ayrca belirtilm itir)

Yordam Kitap: 8 Kapitalizme Reddiye Marksist Bir Giri Alfredo Saad-Filho

ISBN-9944-5688-8-0 KitapEditrleri: Ali Gndoan - Erdem Gnaan
Dzeltme: Mehmet Tayak Kapak ve Tasarm: Sava eki

Sayfa Dzeni: Gnl Gner Birinci Basm: Ocak 2007

Yayn Ynetmeni: Hayri Erdoan
Alfredo Saad-Filho - Pluto Press 2003
Yordam Kitap, 2006

Yordam Kitap Basn ve Yayn Tic. Ltd. ti.

Nuruosmaniye Caddesi Eser han No: 23 Kat:l/105 Caalolu 34110 stanbul
T: 0212 528 19 10 F: 0212 528 19 09 W: www. yordamkitap. com
E: inf<
Film: Birebir Filmcilik (Tel: 0212 275 91 75)
Bask: Ayhan Matbaas
Yzyl Mahallesi Matbaaclar Sitesi
5. Cadde No: 47 Baclar-stanbul
Tel: 0212 629 01 65

siyaset

KAPTALZME REDDYE
Ma r ks i s t Bir Gi ri

 N D E K L E R

G R ..................................................................................................................................... 11

I. KISIM:

SERMAYE, SMR VE ELK

1. DE ER , SER M A YE V E S M R .............................................................. 41
2 . H ER EM EK DEER YA R A T IR M I? ............................................................ 58
3. K A PTA L ST E K O N O M L E R D E PARA O L A R A K VE
SERM AYE O L A R A K P A R A .............................................................................77
4 . K A PTA L ST R EK A B ET VE K R IN D A I T IM I...............................92
5. REK ABET H A L N D E K EM EK P Y A S A L A R I....................................101
6. S IN IF M C A D E L E S O L A R A K TE K NO LO JK DE M .

115

7. K A P T A L Z M , D O A VE SIN IF M C A D E L E S .............................130

II. KISIM:

KRESEL KAPTALZM
8. K A P T A L Z M N T A R H ......................................................................... 145
9. K RESELLEM E VE DEVLET:
SE R M A Y E N N K T D A R I N E R E D E ? .................................................... 155

10 .F N A N S SERM A YES VE SA N A Y SERM AYES:

Y E N BR SIN IF K O A L SY O N U ...............................................................173

11.SAVA, BARI VE K A PTA L Z M :

K A P T A L Z M BARI H A BERCS M ,
YOKSA D N Y A B A R I IN IN EN B Y K T E H D D M? . . . . 185

12 . N C D N Y A K A P T A L Z M N A N L A M A K .................2 0 0
13. GELM EKTE O L A N LKE BORLARI
V E K R ESE LLE M E..................................................................................... 214

14 .KRESELLEM E V E SO V Y ET R E T M B M N N
SERM A YE K A P S A M IN A A L I N M A S I....................................................227

III. KISIM:

KRZ VE KAPTALZMN AILMASI

15. SER M A Y E BR K M VE K R Z ...............................................................243
16. M A R K SST K RZ TEO RS
V E SAVA S O N R A SI A B D E K O N O M S .............................................. 255
17. S IN IF M C A D E L E S N E R E D E ? .............................................................270
18. K A P T A L Z M AM AK:
M A R X IN T A R F N N Y ET ER L L .................................................... 283
19. Z G R VE BRLEK BR EYLERN T O P L U M U N A D O RU:
K O M N Z M ........................................................................................................ 297

TEEK K R
Yardm ve destekleri iin A ndrew Brown, Sebastian
Budgen, Ben Fine, John Holloway, C ostas Lapavitsas,
Simon M ohun, Pilgrim Tucker ve Ellen M eiksins W ooda
m in nettarm . Pluto P ressten A nne Beeche de bu projenin
kitaplam a srecini m kem m elce ekip evirm esinden
dolay zel teekkrlerim i sunuyorum .

GR1

A lfr ed o S a a d -F i lh o

Srekli genileyen bir pazara duyulan ihtiya ... yerkrenin her

yerinde burjuvazinin peini brakmyor ... Eski ulusal sanayiler
... yerini yeni sanayilere brakyor... bu yeni sanayiler artk yer
li hammaddeyi deil, en uzak blgelerden karlan hammadde
leri iliyor; rnleri sadece kendi lkelerinde deil dnyann her
kesinde tketilen sanayiler bunlar. Yerli retimle karlanan
eski ihtiyalarn yerine, uzak lkelerin ve iklimlerin rnleri ile
giderilebilecek yeni ihtiyalar koyuyoruz... Burjuvazi, tm re
tim aralarnn hzl gelimesi, iletiim aralarnn ok kolayla
mas ile ... tm uluslar... uygarln iine ekiyor... Aksi halde
yok olup gideceklerinden, tm uluslar burjuva retim biimini
kabul etmeye zorluyor; uygarlk diye kendi uygarlm ilerine
almaya, yani burjuva olmaya zorluyor onlar. Ksaca ifade eder
sek , kendi suretinden bir dnya yaratyor.2

KA PTA LZM VE A N TK A PT A L Z M
K om nist M anifesto b u g n , 1848de o ld u u n d an daha geerli
grnyor. 19. yzyl k ap italizm in in a n a h ta r n itelikteki zellikleri
kolayca ayrt edilebiliyor ve b u n la r 21. yzyln b alarn d a d ah a da

1 Yararl yorum lar ve nerileri iin Ben Fine ve M ike L ebow itze m teek k irim .
2

M arx ve Engels (1998, s.13-14).

12 | Al f redo Saad-Fi l ho

gelim i d u ru m d a: T icaretin, re tim in ve finansn uluslararaslamas, ulustesi irketlerin (U) bym esi, iletiim devrim i, Bat
k lt r n n ve t k etim alk a n lk la rn n yaylm as gibi zellikler
bunlar. am zn baka zellikleri de M anifesto'd a bulunabilir.
21. y zy ln b an d a gl u luslar dnyay hl siyasi, ekonom ik
ve askeri yollarla ynetiyorlar ve ak ideleri,neoliberalizm in b u g n
k m isyonerleri ta ra fn d a n evkle telk in ediliyor. Tanr, Britanya
serm ayesi ve K raliyet D o n a n m a sn n o lu tu rd u u V iktorya d n e
m i em peryalizm ine ait kutsal teslisten kuvvet alan atalarn n , ayak
izlerini tak ip ediyorlar. B ugnk evanjelistler insan h ak lar ve
y oksulluun o rta d a n k ald rlm asn a sahte bir b allk gsteriyor
lar. m n la r ise baka b ir yerde, telif h a k k n n yazl olduu kutsal
kitabelerde ve U luslararas Para F o n u n u n (IMF) t z n d e sakl.
D n y an n h er kesine seyahat ediyorlar, ism i m ehul be yld z
l otellerde ektikleri m uazzam cefaya ram en, bkp u san m ad an
W all Street ve ABD h k m etin e itaati telk in ediyorlar. H ay r asla
cevaptan saym yorlar. Yerli h a lk la rn gsterdii inat; cah illik ya da
yolsuzluk diye ak lan arak b atan savlr nce, sonra da alay edilir
bu inatla. Gelgelelim, peygam ber sab rn n da b ir sonu var. En so
n u n d a ekonom ik, diplo m atik ve baka bask biim leri gerekli hale
gelebilir. B u n larn yetm edii d u ru m la rd a ise, Beyaz Saray, teslim e
zorlam ak m aksadyla/ d m an bom b alam ak zo ru n d a kalabilir.
Bylece b ir lke daha M cD onalds iin gvenli hale gelir.
H zl arab alarm za, cep telefonlarm za ve in ternete ram en
dnya son yz elli ylda yine de tan n m ay acak k ad ar deim i g
rnm yor. M arx ada kapitalizm i an lam ad a nem li b ir yaklam
sunm u olsa da, k o m n izm in in san l n gelecei olduu iddiasna
ne olacak? Sovyet b lo k u n u n k, in deki ekonom ik reform lar
ve dnya apn d ak i sol rg tlerin p a r a la n ara k km eleri,M arxn
h atal o ld u u n u gsterm iyor mu?
E linizdeki kitaba k atk d a b u lu n a n la r bu n g rden farkl d
nm eyi tercih ediyorlar. K apitalizm e Reddiye, bir sistem olarak
kapitalizm e kar y r tt m z m cadeleyi glendirm ek, ada
kapitalizm in yapsal zelliklerini ve tem el am azlarn aklam ak
iin derlendi. Birinci, ikinci ve n c b l m le ^ M a ^ n deer k u
r a m n n ada dnyay, iilerin sm r lm esin i, irket ik tid a r

Giri | 13

n n kay n ak larn , ar t k e tim ile yaygn y o k sulluun m ide b u

landrc u rn ek lerin i a n lam ad a, n em li b ir kavray saladn
gsteriyor. Beinci, o n u n cu ve on yedinci bl m ler ise snflarn var
olduun u ve sn f m cadelesinin k elim enin gerek anlam yla cap
canl olduunu iddia ediyor. D rd n c ve altnc blm te k n ik iler
lem elerin ncelikle d ah a ucuz, d ah a iyi ya da d ah a yararl m allar
retm e gdsyle deil, k r salam aya ve toplum sal denetim e ait
zo ru n lu lu k larla ortaya k t n gsteriyor. Sekizinci blm , ta rih
boyunca kapitalizm in ark asn d a yer alan itici gleri gzden geiri
yor ve yedinci blm k ap italizm in y e ry z n n ekolojik dengesine
dm an o lduunu gsteriyor. evrenin s rd r leb ilirli i ok uzu n
erim li k r-z a rar h esap larn gerektirirken, kapitalizm ksa vadeli
rasyonellie ve k rn azam iletirilm esin e dayanr. Bu gezegende in
san hayatnn srebilm esini salayabilm ek iin bu toplum sal sisteme
kar du rm a k gerekiyor.
A ltnc ve on d o k u zu n cu blm ler ise ada d n cen in pek
rabet edilen klielerine m eydan okuyor: K apitalizm dem o k rasi
nin, dnya b arn n , uluslar arasn d ak i ve ulus iindeki eitliin
gelim esine yardm c o lm ak tad r; a ln an bor d enm elidir; k re
selleme k an lm azd r ve kesinlikle olum ludur; ulusal devletler
gszdr, ekonom ik krizler b e rta ra f edilebilir,gibileri bu klieler
den bazlar. O n sekizinci ve on d o k u zu n cu blm lerde k ap italiz
m in srd r lem ez olduu ve s rm esin in de arzu edilem eyecei ne
srlyor. Bize gre k o m n izm in geerlilii sadece m addi esaslarla
deil, zellikle de in san i tem elde kantlanyor. ddia e ttik le rim izin
ou aikr olm al. Fakat g n gibi o rtad a olan eyler, o u n lu u n
gznde de apak hale gelene k ad ar te k ra r te k ra r gsterilm eli.
Bu kitap ayn zam an d a ada kapitalizm e getirilen eletirilere
d n m ed en verilen tepkilere, Baka A ltern atif Yok (BAY) (There
is no alternativey TIN A ) gibi basm akalp bir iara m eydan okuyor.
BAYn en nem li yand alar arasn d a agzl serbest piyasaclar,
nc YoF un b u n a k felsefecileri, k u ru n tu lu iktisatlar, frsat
siyasetiler, yozlam b ro k ratlar, mflis gazeteciler ve b u n la rn
aresizlikle gz dn m dier yol arkadalar var. Bu kiiler in
san larn genetik ynden agzl olm aya p ro g ram lan d n , kap ita
lizm in b ir doa k an u n u olduunu, okuluslu serm ayenin genellikle

14 j Al f redo Saad-Fi l ho

hakl old u u n u , yanl y ap t n d a ise m dahaleci olm ayan bir d

zenlem enin m m k n o ld u u n u iddia ediyorlar. K apitalist toplum larn , tarih sel olarak yeni olsalar dahi, sonsuza dek sreceini ve
zafer k azan m as hem k an lm az hem de herkesin y a ra rn a olduu
ii^p iy asay b a rm za b asm am z gerektiini savunuyorlar. Keyi
dner d nm ez hayat s ta n d a rtla rn d a m uazzam gelim elerin bizi
beklediine, b u n u n iin kem erleri birazck d aha skm am zn kfi
olacana tem in at veriyorlar.
Byle aldatm acalar, son y irm i ylda hayatn pek ok a lan n n
g ittike piyasalam asn m eru latrm ay a yarad. Z engin lkelerde,
ik in ci D nya S avandan sonra k u ru la n sosyal gvenlik alarna
yaplan sald rlarla gerekleti bu. M ilyonlarca iiye d k cretli
ve gvencesiz iler dayatld, kam u hizm etlerin d e kesintiye gidildi,
gelirin ve zenginliin paylam y o k su llarn aleyhine olacak ekil
de deitirildi. Yoksul lkelerde ulusal k alk n m a stratejileri hem en
hem en her yerde kt. W a sh in g to n u n gd m nde, szde "geli
en dnya ap n d a;naho bir uy u m d e v ri yaand. Bu lkelerde
IMF, D nya Bankas ve ABD H azine B a k a n l n n gzetim indeki
neoliberal politik a d esp o tlu u n u n yan sra, fahi m ik ta rd a k i d
borlar, d k beklentileri ve p o litik alara m utabakat dayatyor.
N eoliberalizm in yoksullarn b a a rla rn , h ay atlarn ve u m u tla rn
her yerde ayaklar altn a ald n ve b u n u n genellikle ykc sonular
d o u rd u u n u bol bol gsteriyor son deneyim ler (aaya b ak n z).3
Sk sk te k ra r edilen, ta rih in b ittii ya da d ah a kesin bir ifade ile
nem li toplum sal ve siyasal deiim lerin y aan m asnn a rtk m m
kn olm ad iddiasna ram en stesinden gelmesi kolay olm ayan
zorluklarla karlayor kresellem eci neoliberal proje. A rta n u lu
sal gelire ram en cretlerin dm esi nedeniyle ABDde, yksek i
sizlik o ran ve deim eyen hayat sta n d a rtla rn n tetikledii fo k u r
dam a n o k tasn d ak i toplum sal atm alar nedeniyle Bat A vrupa'da
ve Japonya'da m eru lu k sk n ts ekti. Eski Sovyet b lo k undaki to p
lu msal ve ekonom ik kle, G neydou Asya ve Latin A m erika'da
tekrar eden m ali krizler ve dem eler dengesinde yaanan krizlerle

Yoksul lkelerde IMF p olitik alarn a kar verilen d iren i W orld D evelop m en t
Mov-mcnt (D nya K alknm a H areketi) (2000) raporlarnda b elgelen d i.

G iri | 15
I

u ram ak ve S ahraalt A frikas n d ak i ek onom ik ve siyasi erim eyi

de rtbas etm ek zo ru n d a kald. B unlara ilaveten, d n y an n bir ta ra
fndan te tarafn a srekli alan savalarla ve ei grlm em i te r
rist faaliyetlerle yz yze geldi. Son olarak, neoliberal kresellem e
her yerde d erin b ir hayal k rk l ile k arlam ak la kalm ad, zel
likle de A rjan tin , Ekvador, E ndonezya, M eksika, gal A ltndaki
T opraklar ve G ney K ore'de gl p rotesto ve kitlesel direnilerle
de kar karya kald.
Bu balam da son dnem deki kresellem e k a rt ya da antik ap italist h areketler iki nedenle nem tayor. B irincisi, kresel bir
kapsam lar var ve nceden b irb irin d e n ayr devam eden k a m p a n
yalar birletiriyorlar. Bylece k ap italizm in sistem sel niteliklerine
d a ir so ru lar bir k u ak ta ilk defa ortaya koydular. kincisi, ada
kapitalizm in berbat sicili zerin e gl bir k tu ttu la r. Balang
aam asn d a m a rjin a lle tirilm i olsalar dahi, Z apatista d ev rim in in ,
Jbile 2000 k am p an y asn n ve Seattled aki D T to p lan tsn sekte
ye u ratan k arlam an n sonucu olarak bu harek etler n kazand.
Yeni hareketler birka k tad a gl kitle gsterilerini birletirdi;
a ra la rn d a dnyay genetii d e itirilm i r n lerle zorla beslemeye
niyetlenen ecza devlerinin de b u lu n d u u ulustesi irketlerin tekel
ci uygulam alarn a ve irketlere m uhalefet ettiler. P atent yasalarna
itiraz ettiler ve Shell, N ike gibi irketlere kar yaplan boykotlara
n clk ederek irket agzlln n dier biim leri ile at
tlar. Bu hareketler ayrca M y an m ard aki askeri d ik tat rl k gibi
baskc rejim leri h ed ef ald ve Z apatistalar ve Brezilyal topraksz
kyllerle u lu slararas b ir dayanm a sergilediler.
H zl bym elerine ram en bu hareketler b lnm kald.
Farkl rgtler, m u h telif yollarla b irb irin d en ok ayr hedeflere
ulam aya alyor ve ara sra birbiriyle atyor. O rta k bir g n d e
m in bulunm ay, yerleik k u ru m la ra ve u ygulam alara kar km a
kabiliyetlerine engel tekil edebilir. evreci ve rklk kart h a re
ketleri, bar, kadn, gey, lezbiyen ve hayvan zgrlem esi harek et
leri, uluslararas dayanm a rgtleri, send ik alar ve sol p a rtile rin
arala rn d a b u lu n d u u baz bask gru p lar kendi zerkliklerini gay
retle savunuyor ve bu d u ru m kendi tikel k a rla rn n birbirleriyle
bir b t n l k o lu tu rm a la rn n nne gem esine sebep oldu bazen.

16 | Al f re do Saad- Fi l ho

Bu sn rlay clk lara ram en, siyasi olgunluk, rgtsel esneklik ve

in te rn e tin youn k u llan m yeni h arek etlerin genilem esine olanak
tan d . stelik bu h areketler STKlar, sendikalar, siyasi p artile ri
ve solda yer alan teki k u ru m la n kstlayan k u ra llarn , alk an lk
larn ve kaidelerin tesine ou kez geebildiler. Son dnem deki
b a a rla r dnya apnda yaygn b ir m em nuniyetsizlik o lduunu ve
a ltern atiflerin ta rtlm a s iin farkl seviyelerde verim li zem inlerin
b u lu n d u u n u gsterdi.
K resellem eci neoliberal projeye ve onu n ykc sonularna
kar km aya devam etm ek kanlm az. Belki b u n d an daha da
nem lisi, d ah a nce sen d ik alar ve solda yer alan siyasi p artile r a ra
clyla yn b u lan an tik ap italist hassasiyetin yeni k n o k talar
bulm u olm as ok m uhtem el. Eer d u ru m buysa, sz konusu dei
im siyasi m an zarad a nem li sonular douracak.

11 EYLL VE SONRASI
K resellem eci neoliberal projeye kar giderek byyen m u h a
lefet 11 Eyll 2001 ta rih in d e yaan an trajik olaylarla geici olarak
frenlendi. ABD h k m eti bu ter rist gaddarla kar, hem y u rt
iinde hem y u rtd n d a m ilyonlarca in san h edef alan, am ala
r tam belirlenm em i bir devlet ter rizm i k am p anyasnn iplerini
gevetti. Sz konusu stratejin in en v u ru c u yeri, bir t rl ele gem e
yen (am a her zam an zenle seilm i) d m an lara kar y r t le n
o s re k li savat. ABDn in devlet ter rizm i var olan anlam az
lk lar zm eye yard m etm ek yerine, dnya apndaki devlet d
terrizm e ABDyi ve ABD v atan d alarn hedef alm as iin yeni
gerekeler salad. Bize gre b t n ter rizm biim leri -d e v let d,
devlet destekli ya da devlet y n e tim in d e - gerici, J^ren, ykc ve
caniced ir ve kesinlikle kabul edilem ezdir.
Szde terre kar sava, kresellem eci neoliberal gndem
ve ABD em p ery alizm in in aka birlem esi ile m anta b r n d
rld. Kresel elitler (W ashington tem elli u luslararas to p lu lu k ')
uluslararas h u k u k u ABD d p o litik a sn n k arlarn a u tan m ad an
tabi kld. ster szde in san i nedenlerle isterse de te r rizm ad
n verdikleri her ne ise onu ezm ek am acyla olsun, dost olm ayan

Giri I 17

rejim lere (haydut devletler) ya da toplum sal h areketlere (te r

rist rg tler) kar sn rsz g k u lla n m a k zere kendine ru h sat
k a rtt.4
A B D n in ezici askeri st n l , kendi zay iatn n az olacandan
ve kar tarafa verilen z a ra rn en in d e so n u n d a m uhalefeti k raca
n d an em in olan h k m etin e, d d m a n la rn her nerede olursa
olsun vu rm asn a m saade ediyor. ABD ve ona kul olan devletle
rin 1990 ve 1991de I r a k a k ar b alatt savalar ve daha sonra
A fganistan, Bosna, Kosova, Filistin, P anam a, Sierra Leone, Somali,
Sudan ve baka yerlerde balatlan askeri harek etler kresel elitlere
nem li kazanm lar, ksm en de ticari k arlar iin em salsiz gven
lik garan tileri salad. O ysa bu o p erasyonlar hesap edilem eyecek
k adar zarara sebep oldu. K u rb an larn daim a koyu tenli ve yoksul
oluu gayet elveriliydi. A nlalam ayan d iller konuuyor, daha az
nem tayan ta n rla ra tapyorlard. D enetlenm esi hayli zor, olduk
a belal yerlerde yayorlar (sahip old u k lar p ara ve m allar y z n
den) d ard a pek ho k arlan m ay acak larn d an t r b u ra lard an
k m alarn a pek izin verilm iyordu. Batl jeo p o litik plan lara so
n u n d a u y duklar srece kaderleri k im sen in pek de u m u ru n d a d e
ildi akas.
11 Eyll trajedisi, neoliberal kresellem eciliin sn rla rn o r
taya kard. W ashington u n siyasi ve ekonom ik h k im iyetinden
d uyulan h o n u tsu zlu u n b o y u tu gzler nne serildi, tica re tin ve
m ali serb estletirm en in d n y an n en ivedi s o ru n la rn zebilecei
iddias ar bir darbe yedi. S aldrlar so n ucunda benim senen ya
ylm ac ekonom ik p o litik alar ve dnya apnda serbest b rak la n
egdm l bir bask dalgas, devletlerin kresellem e gleri k a r
snda gsz o ld u k lar savn zayflatt. Bu b ask lar sadece sivil
h a k la rn k stlan m asn deil, serm aye akna ve m lkiyet hak
la rn n k stlan m asn a kar, rn e in arbon te h d id in in zirveye
vard n o k tad a ABDdeki eczaclk patentlerine yapld gibi/sk
d en etim lerin yaplm asn da ieriyordu. Son olarak, eitli lkeler
de, zellikle Birleik K rallk ve talyada cesaret verici b ir ekilde
ABDde nem li sava kart h areketler g n y zne kt.
4

Bkz. G erm an (2001, s. 126-127).

18 | Al f redo Saad-Fi l ho

11 Eyll trajed isin i izleyen g nlerde, kresel elitler t m m u h ale

fet biim leri k arsn d a silaha sarlm a frsatn yakalad. A rta n bir
yabanc d m an l ve rklk d algasnn o rtasn da, baz gazeteciler
irket k art gsterilerin, A m erik an k art o lduunu ku d u rm u asna h ay k rd ve terre kar savaa getirilen tem elli itirazlar
aalad. A tla n tik in her iki y akasnda da, efendilerini m em nun
etm eye hevesli olan renkli politikaclar, yeni protesto h arek etleri
n in U sam e Bin L adinle ayn hedefleri paylatn bile iddia e tti.5
Bu gibi zo rluklar ada kapitalizm in nem li niteliklerine ya da
sonularna kar mcadele ederken am alar netletirm eye ve hedef
leri dikkatlice semeye d uyulan ihtiyac ne karyor. H edeflerim iz
net ve aralarm z uygun deilse, am alarm za ulam am z m m
kn olm ayacak. Bu da bize ve dnyaya pahalya m al olacak.
D rt so ru n g n m z k ap italizm in analizinde, dolaysyla da
k ap italizm in altern atiflerin i aram ad a nem li rol oynuyor: neoliberalizm , kresellem e, irket ik tid a r ve dem okrasi. im di b u n lar
teker teker ele alalm .

D R T ACL SORUN
N e o lib e ra liz m
Son y irm i ylda, ta rih te ilk defa, dnya apnda tek bir ekono
m ik p olitikay neoliberalizm kisvesi altn d a uygulam ak iin o rtak
bir aba sa rf edildi. IMF, D nya Bankas, ABD H azine B akanl
ve son zam an lard a da A vrupa M erkez Bankas (AMB), neoliberalizm i gl b ir ekilde savundu ve t m lkelere em irlerine riayet
etm elerin i iddetle salk verdi. Bu ab alarn d a egem en m edyann,
saygn entelektellerin, b an k erlerin , sanayicilerin, to p rak sahiple
rin in , sp eklatrlerin ve y erk ren in her kesinde k r iin y aran
frsatlarn desteini aldlar.
N eoliberalizm in yayl birka sebebe bal. Birleik K rallk,
ABD ve teki lkelerde m u h afazak r siyasi glerin ykselii; hem
r> C7 a ctiv ists no better than Bin L aden (L on don E vening S ta n d a rd , 5 K asm ,
2001). B akalarnn yan sra, A B D tem silcisi D on Toung, A B D T icaret te m
silcisi Robert Z o ellick ve talyan B ab ak an B erlo sco n in in de b en zer id d ia
larda b u lun d u u sylen iyor (K arliner 2001).

Giri | 19

geleneksel b iim indeki hem de yeni k u ru m sa lc lk yoluyla anayolcu iktisat k u ra m n n ykselen etkisi bu sebeplerden bazlard r.6
N eoliberalizm in ilerleyii, zengin lkelerdeki K eynesiliin hisse
d ilir derecedeki baarszl, yoksul lkelerdeki k alk n m acl n
ve Sovyet b lo k u n u n k ile kolaylat. Son o larak da ABD h
km eti neoliberal p o litik alar h er yerde desteklem eleri iin IM F ye,
D nya B an k asn a, BMye ve D T ye dayad srtn . Bu rgtlerden
gelen basklar, yabanc h k m e tle rin p o litik a la rn d a reform larn
y r rl e konu lm asn salayacak aralar o larak yardm , bor des
tei ve yabanc y a trm n d ah a fazla k u llan lm asn ta sd ik etti.
N eoliberal p o litik alar ncle dayanr. B irincisi, piyasalar ve
devlet arasn d ak i ayrlk. N eoliberalizm , devletin ve piyasann b ir
b irin d en ayr ve k arlk l o larak b irb irin i dlayan k u ru m la r ol
d u u n u varsayar. Bu varsaym a gre b irin in genilem esi tekisinin
gerilem esi p ahasna gerekleir. kincisi, p iyasalarn verim li, dev
letlerinse m srif ve ekonom ik adan verim siz o ld u unu iddia eder.
ncs, devlet m d ah alesin in sistem atik ekonom ik so ru n la r ya
ratt n , zellikle de k ay n ak larn yanl tahsis edilm esi, rantiyeci
lik ve teknolojik gerilik gibi sonular d o u rd u u n u savunur.
B ahsettiim iz bu ncller, baz iktisadi p o litik a larn doal
o la ra k arzu ed ilir old u u n u im a ediyor. B unlar a rasn d a birinci
srada, zelletirm e ve ekonom ik faaliyetlerin serbest b rak lm as
yoluyla, serbest p iyasalar k u ru m sa lla trm a k zere devleti arka
p lana itm ek var. kinci srada, enflasyonu kontrol etm ek ve devlet
m d ahalesin in k ap sam n sn rlam ak am acyla vergi reform lar ve
m asraflar ksm a gibi sk m ali ve p ara p o litik alar var. nc s
rada, karlatrm al st n l e uygun o larak u zm anlam ay tevik
etm ek, ihracat c a n la n d rm a k ve i piyasadaki rekabeti a rtrm a k
am acyla ith alatn serbestletirilm esi ve dviz k u ru n d a devalas
yon var. D rd n c srada, yabanc serm ayeyi ekm ek, i piyasadaki
t k etim ve y atrm kapasitesini a rtrm a k am acyla serm aye ak
n n serbestletirilm esi var. Beincisi, tasarru flar ve y atrm n getiri
o ra n n ykseltm ek am acyla yerli m ali sistem in serbestletirilm e
si. A ltncs, istih d am seviyesini ykseltm ek am acyla em ek piya
6

Bkz. Fine, Lapavitsas ve P incus (2001).

Al f redo Saad- Fi l ho

sasn n esneklii. Yedincisi, m lkiyet h a k la n y aratm ak ya da bu

h ak lar k o ru m a k am acyla yasalarn gzden geirilm esi. Sekizincisi
srada ise zgrl ve in san h a k la rn k o ru m ak iin deil, devlet
ik tid a rn seyreltm ek ve o u n lu u n ekonom ik p o litikalar etk ile
yebilm esini zayflatm ak iin siyasi dem okrasi yer alyor.
Bu p o litik a la rn sadece istisnai d u ru m la rd a baarl olduu
yllar b o y unca m eydandayd. Son y irm i yllk ekonom ik p erfor
m ans, genellikle nceki (Keynesi) d nem in gerisine den by
me oran lary la, hem zengin hem de yoksul lkelerde m itleri boa
k arm t. Y oksulluk seviyeleri kayda deer o ran lard a dm em i,
hatta hi dm em iti; lke d ah ilin d ek i ve lkeler arasn d ak i eit
sizlik olduka ykselm iti; b y k serm aye aklar para krizleri ile
ilik ilen d ijiliy o rd u ve eski Sovyet b lo k u n d ak i ekonom ik dnm
balangta sevinle k arlan m sonra tam b ir fiyasko olm utu (en
aznd an o u n lu k iin). N eoliberaller bu felaketlerin dah a fazla
reform ihtiyacna iaret etti in i srekli sylyor. Oysa zengin l
kelerde olduu k ad ar yoksul lkelerdeki berbat ekonom ik p erfo r
m an stan , asl o larak neoliberal refo rm larn soru m lu olduu so n u
cuna v arm ak ayn derecede m a n tk l, h atta daha m akul olur.
Y ukarda v ard m z sonu be k u ram sal savla pekiiyor.7 lk
olarak, neoliberal reform lar, piyasa glerinin szde y ararlarn a
dayanarak/takatsiz h astad an salkl alternatifler y aratm asn ister
ken, ok sayda ii ve totolojik b ir ekilde verim siz saylan sanayi
lerin ta m a m n yok eden p o litik alara yol ayor. Bu strateji nadiren
iliyor. G eleneksel sanayilerin yok ed ilm esin in y aratt yldrc
etki, yeni sanayilerin hzl bym esi ile telafi edilm iyor genellikle.
Bu d u ru m da yapsal isizlie, a rta n yoksullua, m arijinallem eye
ve so ru n lu lkelerde dem eler dengesinin d ah a sk bir ekilde k
stlan m asn a yol ayor.
kincisi, n eoliberalizm e du y u lan inan neoklasik iktisat k u ra m
nn en tem el ilkeleriyle bile eliiyor. rn e in Lipsey ve Lancaster,
yarm yzyl nce gelitird ik leri ikinci en iyi a n a liz le rin d e , bir
ekonom i m kem m el rekabeti idealden (tm ek onom ilerin yapt

Uk/. A restis ve Sawyer (1998), Fine ve S ton em an (1996). Bu pasajlarda an lan

kaynaklardan ve oradaki referanslardan faydalanlyor.

Giri | 21

gibi) birka adan ay rlrsa, e k s ik lik le rd e n b irin in k a ld rlm a

snn onu d aha verim li klm ayabileceim gsterm iti. Dolaysyla
anayolcu iktisat k u ra m bile neoliberal refo rm larn neden faydasz
olm ak tan bile beter olabileceini aklayabilir.
ncs, p iyasann erdem li, devletinse m srif, yozlam ve
verim siz olduu varsaym tam am en yanl. Bu h atal ikilik, devle
tin serm aye adna m d ah alesin i (rnein zelletirm e ve sendikal
h ak larn b u danm as, kap italist su istim ali, t k e tic in in yolunm as
n ve igcnn d ah a da s m r lm esin i kolaylatrr) hakl gster
m ek iin k u lla n lr genelde. O ysa devletler ve piyasalar m kem m el
deildir ve b irb irin d en ayr tu tu lam azlar. D evletler ve piyasalar,
sn rlar her zam an ak b ir ekilde belirlenem eyen farkl t rd en
birok k u ru m u elinde b u lu n d u ru r. rn e in vergi gelirleri hizm eti,
m ali hizm etleri dzenleyici ajanslar, m uhasebe ve m avirlik fir
m alar, devlet b an k alar ve zel b a n k a la r b irb irin e ayrlm az ekilde
baldr. Fakat ilik ilerin in kesin nitelii ister istem ez iinde b u lu n
d u k lar d u ru m a baldr.
D rdncs, ekonom ik po litik alar n orm alde devlet ve piyasalar
arasn d a yaplacak kesin b ir tercihi ierm ez; d ah a ziyade iki a la n
da yer alan k u ru m la rn arasn d ak i farkl etkileim biim lerinden
oluan seenekleri ierir. rn e in zelletirm e, devletin geri ekil
mesi an lam n a gelm eyebilecei gibi a rta n b ir v erim lilik an lam n a
da gelm eyebilir. Firm aya, firm an n retim in e, y n etim ine ve stra
tejisine, zelletirm enin biim ine, dzenleyici ereveye, rekabetin
gc ve biim ine ve dier etkenlere b a ld r sonu.
Beincisi, gelim i piyasalar ancak devlet m dahalesi ile vcut
bulur. Devlet, piyasa ilem leri iin gerekli k u ru m sa l ve dzenleyici
ereveyi kurar. M lkiyet h ak lar ve k a n u n la rn y r rl e konm as
da sz konusu ereveye dahildir. A ltyapnn salan m asn d ze n
ler; salkl, eitim li ve esnek ig c n salam a alr ve toplum sal
atm alar denetler. Devlet, m esleki n itelikleri ve m uhasebe tea
m llerin i dzenler; p iyasalarn geliim ini, firm an n perfo rm an sn
ve istih d am r n t le rin i etkileyen vergi tahsili, tran sferler ve gider
ler iin sistem gelitirir. K apitalist ekonom iler devlet k u ru m la n n a
ister istem ez ve fazlasyla bel b a lad k larn d an t r , devlet m d a
halesinin derecesini lmeye ynelik abalar b sb t n yanltcdr.

22 j Al f redo Saad-Fi l ho

A slnda nem li olan ey, h er b ir devlet politikas ile neyin kazanlp

neyin kaybedildii ve bir am aca ynelik, egdm l p o litik alarn
uygulanm asdr.
Piyasalara ve devletlere ynelik bylesi b ir yaklam , devletin
t m b u rju v azin in o rta k ilerini idare etm ek iin k u ru lm u bir k o
m ite8 ya da esasnda k apitalist b ir m akine ... t m kapitalistlerin
ideal k o lek tif gvdesi olan b ir k ap italist devlet9 olduunu syleyen
M arksist iddiay yadsm yor. B unun sebeplerini an lam ak zor deil.
Birincisi, devlet hem gelenekler hem de yasalarla yapsal olarak ka
pitalizm e a d a m tr kendini; devlet k u ru m la n ise piyasalarn geli
m esine, cretli istih d am a ve k r getiren faaliyetlere balanm ve
tarih sel o larak b u n la r ta ra fn d a n ekillendirilm itir. kincisi, devlet
k u ru m la rn d a personel alm ve politik a ncelikleri, bu k u ru m la rn
iinde ya da o n lar aracl ile tem sil edilen ve serm ayenin h kim
olm a eilim i gsterdii k ar g ru p la rn n iddetli etkisi a ltn d a k al
m tr. ncs, devletin yeniden re tim i a rlkl olarak serm a
yenin k ad erin e baldr, n k devlet gelirleri iletm elerin k rll
na ve istih d a m n seviyesine yaslanr. D rdncs, kapitalistlerin
ekonom ik ve siyasi gc ile k lt r, dil ve alk an lk lar zerindeki
etkisi, zellikle d em o k ratik to p lu m lard a kar konulm az n ite lik te
dir. O ylarn m etalatrlm as, devletin m edya zerindeki denetim i,
devlet m e m u rla rn n seim inde aka ideolojik kstaslarn uygu
lanmas^ A frikal kabile reislerin in ve Latin A m erikal to p ra k sa h ip
lerin in baskc tak tikleriyle ilikilendirilse de, akas baka hibir
yerde ABDde old u k lar k ad ar belirgin deildir.
Sonu olarak, ekonom ik p o litik alar ve b u n la rn etkileri balam a
tabi ve serm ayenin ihtiyalar ta ra fn d a n yaplandrlyor. Bir y a n
dan, baz p o litik alar destekleyen ya da o n lara kar ortaya kan
basklar etkili olabilir ve a rd n d a n gelen politika tercihleri o u n
luun yaam k o u llarn nem li lde iyiletirebilir. te yandan,
| bu olas b aarlarn da sn rlar var. K apitalistler, kabul edilem ez
politikalarla k arla tk la rn d a y a trm yapm ay, istih d am e tm e
yi, retm eyi ve vergi dem eyi reddedeceklerdir; bor dem elerine
H M.rx ve Kngels (1998, s. 12).
w I'njcIs (1998, s. 352).

Giri | 23

bal krizleri tetikleyecek, h k m e tle ri zayflatacak ve devleti fel

edip iileri rehin alacak lard r. K endi ik tid a rla rn ve ayrcalkla
rn k o ru m a k iin iddete b a v u rm a k ta da tered d t etm eyecekler.
Tarih, a ra la rn d a polis ve silahl glerin de b u lu n d u u birok
devlet k u ru m u n u n parasal k arlar e tra fn d a to p lan acan ve aa
dan aleyhlerine yaplacak itirazlara kar bu k arlar korum aya
abalayacaklarn ok defalar g sterm itir.

Kreselleme
H iper-kresellem e neo lib eralizm in u lu slararas yzdr.
1990lar boyunca analizciler ve u zm anlar, teknoloji, iletiim , k l
tr, ideoloji, finans, retim , g ve evre k o n u la rn d a k i gelim elerin
dnyay tan n m ay acak derecede d e itird i in i iddia ettiler keskin
bir ekilde. Bu yzeysel an lay tan yola kan hiper-kresellem eciler kresellem enin, uluslararas k u ru m la rn yerli k u ru m la r
zerindek i st n l n , devletin k lm esini, kresel piyasalarn
toplum sal hayat zerin d e am ansz b ir ta h a k k m k u rm a sn z o ru n
lu k ld n savunuyorlar.10
N eoliberalizm i savunanlar, hiper-kresellem e ta rafta r sa ld r
n n n cephesindeydiler. Pek ok neoliberal, y aklaan dnya piya
sasnn, sn rlar arasn a hapsedilen em ek dnda, h er ey iin olan
piyasann erdem lerini ve k an lm azl n ilan etti. Piyasalarn,
ulusal m evzuat ve m d ah il uluslararas rg tler engeliyle k arla
m adan h k m srm esi gerektiini savundular. D aha da in an lm az
olan eyse, p o litik a la rn kresel zo ru n lu lu k la ra b o yun em esinin
ulusal refah iin elzem o ld u u n u iddia etm eleriydi.
Bir dizi eletirel alm a hiper-kresellem eci grlerin iti
b a rn zedeledi. Bu alm alar, ncelikle, kresel b t n lem en in ,
m eruiyet m erkezi, siyasi ve ekonom ik g m erkezi olm ay s rd
ren ulusal devletlerin varl n in k r etm ekten ziyade ona bel ba
ladn gsterdi. U lustesi irketlerin n fuz elde etm esi, byk
m ik ta rd a u luslararas serm aye ak ve u luslararas szlem elerin
arlyla sararp solm ak yerine, gl devletlerin kendi g n d e m
10 Bu altbl m d e R ad icein (2000) ve zellik le de F in en (2001) eletirel aratr
m ala rn d a n yararlanyorum .

Al f redo Saad-Fi l ho

leri erevesinde, zellikle de k ilit nitelikteki ticaret alan larn d a

lke ii serm ayenin rekabeti k o n u m u n u iyiletirm ek iin ulusla
raras b tnlem eyi desteklediklerini iddia ediyordu eletirm en
ler. kincisi, kresel neoliberalizm istenm eyen sonularla birlikte
anlyordu. B u n larn arasn d a a rta n yoksulluk ve eitsizlik, gl
irketlerin ve m ali k arlarn y a ra rn a olacak ekilde d em okrasi
n in ay arn n bozulm as ve sosyal devletin anm as yer alyordu.
ncs, eletirel lite ra t r n iddias, kresellem enin ne o kadar
yeni ne de o k ad ar baskn olduuydu. Benzer dnem ler d ah a nce
de yaan m t, zellikle de B irinci D nya S avandan nce; k re
sellem e gerekten k resel deildi, n k b y k lde gelim i
lkeler arasn d ak i ticaret ve y atrm aklar ile sn rlan m t ve bu
snrl alan d a bile serm aye kendi istei ile hareket etm ekte ser
b e st deildi; son o larak da, g r n en in tam aksine ticaret ve m ali
serbestlem enin net m ak ro ek o n o m ik etkisi genellikle ok azd.
D rd n c s , eletirm enler, hiper-kresellem ecilerin k resel p i
yasalar ile, k u su rsu z m al m at ve bedelsiz serm aye harek etlili in in
dam gasn v u rd u u k u ram sal b ir m ahiyet tayan m kem m el re
kabet fikrini b irb irin e k a rtrd n iddia etti. Bu k arklk, zel
serm aye b irik im in i tevik edecek ticaret yanls politik alar ve sal
d rgan devlet m dahaleleri iin ideolojik b ir k lf salyordu.
H iper-kresellem eye getirilen bu eletiriler, birbiriyle u y u m
lu olabilecek ya da olm ayabilecek sonu kard. Bazlar
yerelletirm eyi ya da yerel retim e ve deiim e d u yulan gve
n in artm as ile dnya ekon o m isin in adem im erkeziletirilm esini
savundu. D ierleri, sektr tem elli ticaret ve sanayi p o litik a la rn n
arta n rol ile serm aye ak zerin d ek i ulusal d enetim ler d ah il ol
m ak zere, p o litik a retm e s recin in d em okratiklem esi ihtiyac
na v u rg u yapt. te yan d an b ak alar da u lu s la ra ra sla trm a n n
ya da kresellem enin olum lu ynlerin i gelitirm ek am acyla (BM,
IMF, D nya Bankas, DT, AB, AMB vb.) u luslararas k u ru m la rd a
reform ve g len d irm en in peine d t .11
Ne yazk ki bu altern atiflerin h er biriyle ilgili ciddi so ru n la r var.
Y erelletirm e kk serm ayeyi okuluslu irketlerce tem sil edilen
11 lU n /c bir analiz iin bkz. C allin icos (2001).

Giri j 25

b yk serm aye k arsn d a destekliyor. Bu yaklam a n alitik adan

yanltc olabilir, n k b y k ve k k firm alar arasn d ak i yakn
ilikiyi grm ezden geliyor. rn e in , k k firm alar genellikle b
y k firm alarn e tra fn d a to p lan y o rlar ve o n lara para ya da teki
girdileri tem in ediyor, tem izlik ve b ak m h izm etlerin i salyorlar.
Bu firm alar arasn d ak i ilikiler yle yak n olabilir ki, b irb irin d en
ayrlm alar m m k n olm ayabilir. stelik k k firm alar m ali
adan ounlukla k rlg an d r, te k n ik yenilik ya da baka yerde ge
litirilen yeni teknolojilerin uyarlanm as iin gerekli kay n ak lard an
yoksundur, b yk piyasalar o lu tu ram az ve b y k firm alarla k a r
latrld n d a igcne genelde d ah a sert d av ran rlar. Son olarak,
ulustesi irketlere gem v u rm ak , gda m addeleri, elektronik cihaz
lar, sanayi m akineleri gibi nem li m allara eriim i dnya apnda
azaltacak tr ister istem ez.
Sanayi p o litik alarn ilerici am alarla k u rta rm a y a alm ak
baarl olabilir; gelgelelim, aldatc p o litik alar ie yaram az, h atta
ulam aya allan am alara zararlar bile d o kunabilir. N ihayet,
u lu slararaslatrm a to p ik b ir z tar. U luslararas k u ru m la rn
ou, kresellem eci neoliberal elitlerin av u cu n u n iin d ed ir ve bu
d en etim in o n lard an alnabileceini u m m ak gereki deildir. ou
d u ru m d a , bu k u ru m la rn ilgas, gerek d u y u ld u u n d a da sfrdan
olu tu ru lacak alternatiflerle d e itirilm esi gerekir.
H iper-kresellem eyi eletiren lerin yetersizlikleri, kresel, u lu
sal ve yerel ala n la rn y anltc b ir ekilde kar karya k o n m asn d an
kaynaklanyor genelde. Y ukarda b ah setti im iz piyasalar ve dev
letler arasn d ak i ayrm bu d u ru m u yanstyor. G enel b ir ifadeyle,
bu alanlar, b irb irin i d lyorm uasna k arlatrlm am al, n k
b u n lar b irb irlerin i o lu tu ru rla r ve ancak a ra la rn d a ilikilere b a k l
d n d a kavranabilirler.
D aha zgl b ir adan b ak ld n d a, yerel ve ulusal ekonom ile
rin kresel ekon o m in in yapta olduu varsaym yanltr. Szde
k resel ekonom i, her g n M a n h a tta n daki finans m erkezlerine
ve L ondraya giden alan lard an , R u h rda giri k a rtla rn m a k in e
ye ok u tan am elelerden, Bom bayda ngilizce k o n u u lan ar m er
kezlerindeki ilerine bisikletlileriyle giden iilerden, M aputoda
alan h am allard an ,sad ece yerelde retilm i m allar deil baka

26 I Al f redo Saad-Fi l ho

yerlerde re tilm i m etalar da t k eten ve uzak lkelerde yaayan

in sa n la r iin reten yz m ilyonlarca iiden baka bir ey deildir.
Bu adan, yerli ve snrtesi eko n o m ik ilem ler a rasnda ok az fark
var ve ekonom ik bym e ister istem ez, yerel, ulusal ve kresel eko
n o m ilerin ezam anl gelim esini ieriyor. A slnda, ilk olarak, re
tim ve finansn nem li vehelerinin her zam an u lu slararas ola
geldiini sonu cu n a v arm am z m m k n . kincisi, kom ular a rasn
dak i deiim le k a rlatrld n d a, u zu n mesafeli ticaret toplum sal
ve ek onom ik k alk n m a iin daha nem li olm utur. ncs, k a
pitalizm in aslnda tek bir lkede ya da m n ferit blgelerde deil de,
yerel, blgesel ve ulu slararas o larak ayn anda gelitii neticesine
v arm am z da pekla m m k n .
K resellem e ya da re tim ve finansn u lu slararaslatrlm as gibi terim ler akas bir anlam dan yoksundur. Sermaye ne ulusal
ne de u lu slararasd r; serm aye in sa n la r arasnda, eyler ya da para
olarak g r n en bir ilikidir. Sonuta, k apitalist k u ru m la rd a , kapi
talist re tim ve uygulam alard a esas o larak u lu sa lc a da uluslararas
bir ey yoktur. A yrntl alm alar, kresellem enin, b irb irin d en
gzelce ayrlan ulusal ekonom iler arasn d ak i hom ojen, tek ynl ve
k an lm az b ir sre o lm ad n gsterdi zaten. K resellem e ulus
devleti yok etm eye yeltenm iyor; stelik retim , finans, kltr,
evre vs a la n n d a k i son gelim eler b irb irin d en son derece fark l
d r ve b u n la rn ayr ayr incelenm esi gerekiyor. K resellem e ad
verilen eyse, aslnda az ok b irb irin e bal o larak oluan bir dizi
srcin to plam dr. Sz konusu srelerden b azlar sistem e ait bir
yerden ifade b ulurken bazlar b y k lde rastlan tsald r, dnya
ekon o m isin in farkl a la n la rn d a farkl h zlard a ve ynlerde hareket
ederler. Bu srelerden bazlar ulusal devletler ve yerel k im lik leri
an d rm a eilim indeyken, bazlar da b u n la r salam latrr.
K resellem eyi to p tan desteklem ek ya da ona to p tan kar
km ak son derece y a n ltr (rnein kresel bir protesto h a re k eti
ne kresellem e k art dem ek pek m a n tk l deil). nem li olan,
yerel, ulusal ve kresel seviyelerde, neyin, nasl, kim ta ra fn d a n ve
k im in y ararn a retildiidir. 21. y zy ln ban da olduum uz u
zam an lard a, 19. yzy ln o rta sn d a olduu gibi, in san la r arasn d ak i
mesafeler, in san lar arasn d ak i ilikilerden daha nem li deil. Keza,

Giri I 27

corafya da, in san lar ehirlerde, blgelerde ve d n y an n her y erin

de balayan, d enetim e ve sm rye ilikin toplum sal yaplardan
daha nem li deil.

irket ktidar
Yeni a n tik a p ita list hareketler, b y k irketlere, zellikle de
ulustesi irketlere g etird ik leri eletirilerle tan n y o rlar. M akalenin
bu ksm n d a, ulustesi irk etlerin piyasa ik tid a rn n ve siyasi e tk i
sinin nem li etik ve ek onom ik so ru n la r d o u rd u u iddia edilecek.
Gelgelelim, ulustesi irketler yeni olm ad gibi son zam an lard ak i
genilem eleri, ekonom ik ve siyasi m an z a ra d ak i kkl deiiklikle
rin habercisi de deil. D olaysyla bu irketleri d iren iin odak nok
tasna evirm eye alm ak bizi yanl ynlendirebilir.
Yeni hareketlere yakn d u ra n baz yorum cular, g n m z kapita
lizm inin en nem li so ru n la rn d a n b irin in ik tid a rn arlkl olarak
irketlere meyletm esi o lduunu savundular. Bu srecin nedenleri ve
sonular ou zam an incelenm eden braklyor, oysa b u n la r m u h
tem elen neoliberalizm ve kresellem e ile ilgiliydi. Ayrca irket ik
tid arn a kar zgl hale getirilm em i engeller k a rm a n n dnda
bu d u ru m la ilgili ne yaplm as gerektii de belirsiz braklyor.
B unun yeterli olm ad ok ak. Bu gibi savlar genelde yarar
salam yor, n k devlet ve devletin irketlerle ilikilerini ele alan
tu tarl bir kuram a, tekel ik tid a rn ve kapitalist d avran ele alan bir
ku ram a dayanm yor. Oysa b u n la r olm adan irketlerin uygulam ala
r anlalam az. rnein devletin kapitalist karlar ve gler ta ra
fndan kontrol edildiini iddia etm ek d o ru d u r (m akalenin nceki
k sm larn a baknz). Yanl olan ey ise, ulustesi irketler, finanslar, to p rak sahipleri ya da yabanc kapitalistler gibi belirli gruplara
ya da karlara snrsz g atfetm ektir. H ibir toplum sal grup yal
tlm bir konum da b u lu n m az ve snrsz g uygulayam az.
B yk firm a la rn retim i, deiim i, d a tm ve siyasi sreci
den etled ik leri id d iasn gelin d ah a y ak n d an inceleyelim . Bu g
r d rt sebepten t r yan ltr. B irincisi, serm ayeyi b y k ve
k k b irim lere yzeysel o larak ayryor (m ak alenin nceki k
sm larn a baknz). kincisi, k k b akkallar, b ir ailenin ilettii
gazete bayii ve k k iftlikler gibi k k firm alarn yerel k ar

28 ! Al f redo Saad-Fi l ho

lara d ah a uygun hareket e tti in i ne sryor, sanki tem sil e ttik le

ri ya da o n lara g irdileri ve piyasalar salayan byk firm alardan
bam szlarm , sanki k k firm alar ala n la rn n k arlarn
tevik etm ekle nam salm lar gibi. ncs, h atal bir ekilde, k a
p italizm in e rrin in sadece b y k firm alard an yayld ne s r l
m oluyor bylece ve bu y an ltan tekelcilik kart yasalar ve ya
banc firm alara kar yerli p iyasann k o runm asyla dnlebilecei
im a ediliyor. D rdncs, bu gr rekabeti k ap italizm i sanki
gem iin saf ve sakin b ir a n n d a bilfiil var olm u gibi yanl y o ru m
luyor. V iktorya dnem i k a p italizm in in idealletirilen bu im gesine
b a v u ru la ra k yoksulluk, em peryalizm , klelik, soykrm ve reka
b e t i kapitalizm i tekelci kapitalizm e d n t ren gler gibi gze
b atan zellikler keyfi b ir ekilde silinip atlm aya allyor.
Byle h o k k ab azlk lar ve serm ayeyi, devleti, rekabeti, tekelci
ik tid a r ele alan bir k u ra m n olm ay, irket u ygu lam alarn a y
nelik eletirilerle kapitalizm e d a ir acnas sav u n m alarn bir arada
var o lu u n u aklyor. T an n m b ir kresellem e eletirm en in in
szleriyle:
A ntikapitalist bir iddiada bulunm aya niyetim yok. uras
ak ki kapitalizm servet y aratm ak iin en iyi sistem dir ve
serb estticaretileak serm ay ep iy asalard ad n y an n tam am
iin olm asa da b y k b ir ksm iin em salsiz bir ekonom ik
bym e getirdi. T icaret kart bir iddiada bulunm aya da
niyetim yok; belirli piyasa koullar altnda, d nyann
pek ok so ru n u n u stlenm ek iin i dnyas h k m etten
daha m u k ted ir ve d ah a istek lid ir... benim am acm , bir t r
kapitalizm in ahlaki gerekelerini sorgulam ak ... [bunda]
seilm em i glerin, yani b yk irketlerin, hk m etlerin
roln stlendii yerde k arlarm za gz kulak olm as iin
hkm etlere gvenem eyiz.12
Bu yaklam son derece yanl. East In d ia C om panyden
M icrosoft a, IT T den M o n sa n to y a u za n a n b yk irketlerin davI. I Cl i / (2001, s. 10).

Giri | 29

ra n la rn n esas nedeni, b y k l k leri, agzllkleri ya da b ilin

m eyen bir zam an d a ele g eirdikleri devletlerin destei deil. irket
uy g u lam alarn n ve tekelci ik tid a rn nedeni rek abetin harekete
geirdii glerdir. Ayn ekilde, M cC h ick en sa ya da irket logo
larn a kar hepim izdeki b a m ll n nedeni de vahi ulustesi
irketlerin arzu larm z p a rm a n d a oynatm as deil sadece. irket
d av ran lar ve b u n u n refah asndan ne an lam a geldii, ko lek tif
ihtiyatan ziyade kiisel kra bal b ir retim sistem inin yaratt
ta h ak k m d e kk salm tr.

Demokrasi
Baz eletirm enler d em o k rasin in hzla kuvvetten dm esinin,
y u rtta l n a n d n n ve ile ri d em o k ratik to p lu m lard a bile
devletin azalan so ru m lu lu u n u n altn izdi y ak n zam anlarda.
Bu srelerde kabahat genelde irketler ve dier k ar g ru p la rn n
devleti ele geirm esine atlyor. O ysa bu gr bizi y anl y nlendi
recektir ve su n u lan bu t r ak lam alar yetersizdir.
M akalenin bu k sm n d a devlet, serm aye, siyasi rejim ve eko n o
m ik politik alar arasn d ak i iliki ksaca ele alnacak. Bu konudaki
lite ra t r n by k k sm n d a ska ifade edildii gibi, siyasi zg r
ln son derece deerli olduu ve d em o k rasin in dnya apnda
yaylm asnn sadece k ap italizm in n fu zu ile m m k n olduu iddia
edilecek. Fakat bu ksm d a kapitalizm in dem okrasiyi ister istem ez
snrladm ve d em o k rasin in hayatn k ritik derecede nem tayan
a lan la rn a yaylm asnn, k ap italizm in ilgasn gerektirdii de gs
terilecek.13
K apitalizm ncesi ve k ap italist to p lu m lar arasn d ak i dikkate
deer bir farkllk, k apitalist toplu m lard a e k o n o m ik ve siyasi
a lan la rn b irb irin d en ayrlm asdr. Bu ayrlm a, kapitalizm deki
ek o n o m ik srelerin -b u n a retim , m al ve h izm etlerin m bade
lesi ve datm , iilerin alm aya zorlanm as ve sm rlm esi de
d a h ild ir- genellikle piyasa m ekan izm alar ile gayri ah si olarak
y r t lm esi an lam n a geliyor. D u ru m , kapitalizm ncesi to p lu m
larda old u u n d an tam am en farkldr. Bu kapitalizm ncesi ekono13 A yrn tl bir an aliz iin bkz. W ood (1981).

I Al f redo Saad-Fi l ho

m ik sreler hem kiisel hakim iyete hem de devlet ik tid ar dahil ol

m ak zere d o ru d a n siyasi otoriteye tab id ir ve genellikle hiyerari,
gelenek ve d in i itaate dayanan k u ra lla ra uyar.
E konom ik ve siyasi a la n la rn ay rlm asn n nem li ierim i
var. Birincisi, bylece ayr b ir siyasi alan oluur. T arihte ilk defa,
retim a ra la rn n sahipleri, devlet m em u rlarn a m ahsus hale gelen
kam u grevinden m uaftr. Siyasi alan n ayrlm as, ek o n o m ik d
zene d o ru d a n hibir gnderm e yapm adan ekonom ik p o litik alarn
kapsam ve zerk siyasi deiim olasln da iine alacak ekilde
devletin ekonom iye m d ah alesin in potansiyelini ve sn rlarn tes
pit ediyor. D em o k rasin in ierii ve derecesi ise ele alnm as gereken
bir so ru n (m akalenin aadaki k sm n a baknz).
kincisi, sz konusu ayrlm a, k ap italist ik tid a r ek o n o m ik ala
n n iine yerletirir. E konom ik ik tidar, retim a ra larn n (fabrika
larn , b in alarn , topran, m ak in elerin , aralarn, m al ve hizm et
lerin re tim i iin ihtiya d u y u lan gerelerin) m lkiyeti ve d en eti
m inde, retim srecini denetlem e ve igcn disiplin altna alm a
h a k k n d a ve iileri sm rm e o lan a n d a som utlar.
ncs, ekonom ik ve siyasi a lan lard ak i ayrlm a m utlak ol
m ak ta n ziyade grecelidir. Bir yan d an , devletin siyasi ik tid a r ile
k ap italistlerin ek o n o m ik ik tid ar, rne in alm a koullar, as
gari cret, em eklilik m aa ve evresel dzenlem eler gibi konularda
ihtilaflara yol aabilir. te y an d an m o d ern devletlerin kapitalist
o ld u u n u zaten g rm tk. D eneyim ler, devlet m em urlar kendi
ik tid a rla rn a ya da serm ayenin yeniden re tim in e gereinden ok
itiraz edild i in i d n d k lerin d e, devletin hem siyasi ihtilaflara
(rnein d em o k ratik h a k la rn kapsam ) hem de tam am en ekono
m ik an lam azlk lara (rnein b y k sanayilerdeki cret ve al
m a koullar) m dahale edeceini gsteriyor. D evlet m dahale et
tiinde k a n u n gcne, polise ve zor durum larda silahl kuvvetlere
itim at eder.
Y ukarda aklam old u u m u z ayr b ir siyasi a lan n varl,
kapitalizm in siyasi (hem resm i hem de usule dayanan) d em o k ra
si ile b adatn im a ediyor. Siyasi d em okrasiden kast, h u k u k u n
stn l , siyasal oulculuk, serbest ve dzenli seim ler, basn
zgrl, insan h ak larn a sayg ile in san zg rl n n glendi
rilmesi iin elzem olan teki k u ru m la r ve uygulam alar.

Giri | 31

Oysa kapitalizm , zg rl n k ap sam n ister istem ez sn rla n

dryor, n k ekonom ik (m addi) dem okrasiye d m a n d r kap ita
lizm . Bu snrlar, y u k a rd a b ahsedilen ek onom ik alana kapitalist
tekel ta ra fn d a n dayatlyor. rn e in , toplum sal refah iin ok
nem li o lm alarn a ram en im tiy azlarn ve siyasi ta rtm a n n , re
tim b irim le rin in m lkiyeti ve idaresine, h atta r n n m ahiyetiyle
istih d am r n t le ri ve k o u llarn a halel getirm elerine genelde izin
verilm iyor. Baka b ir deyile, siyasi k am panyalarla m lkiyet h ak la
r ve i u ygulam alar k o n u su n d a nem li d n m ler salanabilse
de ekonom ik alan d ak i d em o k ratik b ir m d ah alen in kapsam her
zam an snrldr.
Toplum sal k o n u la r z e rin d e k i siyasi d e n e tim i geniletm e a
b asna ek o n o m ik d e m o k ra sin in olm ay ile gem v u ru ld u u n d a
(genellikle h k m e tle r ya da kitlesel h are k e tle r m lkiyet h a k la rn
anayasal yollarla d e itirm ey e k a lk t n d a y a a n a n b ir d u ru m d u r
bu) k ap italist d e m o k ra sin in s n rla r g r n r hale gelir. O rtaya
k an arp m alar, C u m h u riy e t i s p a n y a n n y en ilg isin in , ili
b ak an Salvador A ilende n in d e v rilm e sin in , o k a d a r gze a rp m asa da ayn derecede nem tay an L atin A m e rik ad ak i to p ra k
reform u g iriim le rin in b aarszl a u ra m a sn n tem el sebepleri
a rasn d a d r. M lkiyet h a k la rn yasal yollarla fakat d evletin za
ra rn a olacak ekilde d e itirm ey e k a lk a n kitlesel h are k etle r de
pek ok lkede te k ra r te k ra r ezilm itir. Bu a rp m a la rd a m u
h a fa z a k r glerin b aars siyasi d e m o k ra sin in keyfi b ir ekilde
k stla n m a sn a b a ld r genelde. Siyasi d e m o k ra sin in k ap italist
sn fn (te m e l m lk iy et h a k la rn d a yatan) ek o n o m ik ik tid a r
na b a a rl b ir ekilde m eydan o kum ay n a d ire n becerebildiini im a eder bu. Bir tercih m eselesinden b a h se tm iy o ru z b u rada:
E konom ik dem okrasinin yo k lu u y siyasi dem okrasinin ilerlem esini
her za m a n snrlar.
E konom ik ve siyasi dem okrasi arasn d ak i gerilim ler genellikle
siyasi dem okrasi ve m edeni h ak lar arasn d a y aanan gelgitlerde su
yzne vuruyor. Bu gerilim ler, en ok gelim ekte o lan lkelerde
ortaya kyor. Son y llard a o k p artili dem okrasi ve genel oy hakk
d n y a n n h er yerine yayld ve BM ile U luslararas A dalet D ivan,
P inochet v ak asn n tekil ettii em sal ve eski R uanda h k m eti gri-

32 | Al f redo Saad- Fi l ho

revlerine k o v u tu rm a alm as ile baskc devlet glerine engeller

kondu.
Bu nem li ilerlem elere ram en, siyasi d em o k rasinin ilerlemesi,
ekonom ik m eselelerin m eru ta rtm a la rd a n dlanm asyla ciddi e
kilde engellendi. Bu sn rla n m a la rn en nem li sebebi neoliberalizm in d n y a n n her yerinde dayatlm asdr. N eoliberalizm y znden
dnya ap n d ak i politika retm e kapasitesi giderek W ashington ve
W all S treette toplanyor, bu da hem gelim ekte o lan hem de geli
m i lkelerde sadece nisbeten d ah a nem siz meseleleri tartm aya
ak brakyor.
zellikle Latin A m erika, Sahraalt A frikas ve G neydou
Asya d aki yeni d e m o k ra tik lkelerde, siyasi dem okrasiye do
ru giden dnm ler, toplum sal ve ekonom ik ik tid ard ak i m addi
deiiklikleri b e rta ra f eden u zlam alara balyd. H atta daha da
kts, bu lkelerde neoliberal politikalarn uygulanm as dem ok
ratik bir dnm e dayanyordu. O nyllar boyunca d n y a n n her
yerinde d em o k ratik h k m etleri devirm eye ve d iktat rl k leri des
teklem eye alan ABD h k m eti ve yerli egem enler, dem okratik
devletlerin W a sh in g to n u n b u y ru k la rn a uyacan ve ekonom ik
dem okrasiye ters den p o litik alar ou d ik tat rl k ten d ah a kolay
ve dah a g venilir bir ekilde yerine getireceini fark etti. B unun
nedeni, resm en d em o k ratik olan h k m etlerin sahip olduu siyasi
m eruiyetti.
Bu sav baka ekilde ifade etm ek de m m k n. D borlara ya
rar d o k u n acak k ay n ak larn elde edilm esi, k alk n m ay d a r bir k a r
latrm al stnle evirm ek ve asalak sna ve m ali sistem leri
desteklem ek iin baskya ihtiya d u y u lu r genelde. O ysa neoliberal
po litik alar uygulam ak iin ihtiya d u y u lan basky d ik tat rl k ler
nadiren uygulayabilirler. B unu baarl bir ekilde yapabilecek olan
sadece d em o k ratik devletlerdir, n k sahip olduklar daha byk
m eruiyet halktan gelen basky daha u zun sre grm ezden gelebil
m elerini salar (ancak son z am an lard a A rja n tin de yaanan ayak
lanm alar bu stratejin in de sn rl o ld u u n u gsterdi).
Bu anlam da, neoliberal-kresellem eci proje tem el bir tu ta r
szl ba rn d a tayor: Dlayc ekonom ik p o litik alar y r rl
ce* koym ak iin kapsayc siyasi sistem lere m u h tatr. D em okratik

Giri j 33

devletlerin d em o k ratik b ask lara tepki verdii sanlsa da, bu p o liti

kalar ounlua dm an olan devletleri gerektirir. Sonuta resmen
dem okratik ama fazlasyla baskc devletlerin d n y an n her yerine
yayldn gryoruz. B unun y an n d a pek ok lkede siyasi oul
culuk ve d em o k ratik k u ru m la rn g lendirilm esine ram en, to p
lum sal dlam a ve adaletsizliin s rd r ld n e ta n k oluyoruz.
D em okratik neo lib eralizm hem lke iindeki hem de lkeler
arasn d ak i ekonom ik apartheidi salam latrd. E konom ik aparth eid , gelir ve servetin giderek tek elde younlam asn, yaam ,
alm a ve elenceye ayrlan alan lard a st sn flarn to plum dan
kopm as ile toplum sal ve sivil hayatn pek ok ala n n d a yoksullarla
etkileim de bulunm aya istekli ve m u k ted ir o lm am alarn , rgtl
ve silahl su etelerinin yaylm asn, devlet k u ru m la rn d a ban
alp giden bir yozlam ay ierir.
Ekonom ik ap arth eid ve ekonom ik d em o k rasin in tahliyesi, ba
arl kitlesel m cadeleler ile en azn d an ksm en tersine d n d r lebilir. Byle m cadeleler, sanayi ve m ali evrelerin g cn sn r
layabilir ve o u n lu u n yaam k o u llarn d a iyilem eler salayacak
p o litik alarn altern atiflerin i olanakl klabilir. A ncak ekonom ik
alan zerin d ek i k apitalist tekel o rta d a n k ald rlrsa, ite sadece o
zam an dem okrasi hayatn k ritik derecede nem tayan alan larn a
yaylabilir. Bu adan b ak ld n d a, m cadelenin baars, dem ok
ratik harek etin ne derecede antikapitalist olabildiine baldr.

nmzdeki Yol
nceki ksm da, devlet ik tid a rn n iyiletirilm esi, uluslararas
k u ru m la rn slah iin gsterilen abalar ve irket soru m lu lu u ya
da resm i d em o k rasin in yaylm as iin yaplacak k am panyalarla g
n m z k apitalizm inde nem li dn m ler beklem em ek gerektii
gsterildi. Bu ve baka alan lard a reform lar elbette m m k n d r ve
o u n lu u n gc ile etk isin i b yk o ran d a a rtrab ilir. Fakat bu re
form lar her zam an sn rld r ve baarl olsalar bile g n m z kapi
talizm in e ait so ru n la rn tem el sebeplerini tespit edem ediklerinden
her zam an risk altn d a olacaklardr.
Stratejik baar d rt koula baldr. B unlardan ilki, btncliik.
Farkl ayrm clk biim lerine, s dem okrasiye, bor konusun

| Al f redo Saad-Fi l ho

daki adaletsizliklere, ticaret ve serm aye ak n n ykc etkilerine,

evrenin bozulm asna, irketlerin so ru m su zlu u na kar yaplacak
b aarl kar klar, sektrel m cadelelerin, serm ayenin kresel
ik tid a rn a kar, bu h ak szlk larn tem el sebebine kar, tek bir kitle
h arek etin d e birlem esine ihtiya duyar.
kincisi, hareket uluslararas niteliini korurken, enerjisini ulusal
zem ine younlatrm aldr. B unun bir nedeni, m cadelenin y arata
bilecei etki bu dzeyde azam i hale getirilebilir. Bir dier neden ise,
ulusal devletlerin, ekonom ik p o litik alarn belirlenm esi ve uygulan
m asnda, piyasalarn ilemesi ve irket ik tid a rn n sn rlanm asnda
nem li bir rol oynam asdr. B unun yan sra, kresel kapitalizm
ncelikle ulusal olarak rg tlen ir ve kresel k apitalizm in aktrleri
(ulustesi irketler, uluslararas rgtler, kresel piyasalar vs) devlet
desteine ve dzenlem esine fazlasyla m uhta d u rum dadr.
Y ukarda unu gsterdik: U lusal devletlerden, yerellerdeki ii
lerden ve k ap italistlerden bam sz kresel kapitalizm diye bir ey
yoktur. Ayn adan b ak ld n d a, k resel gelim eleri etkilem e
n in en etkili yolu ulusal devletlere bask uygulam aktr. A slnda,
ulusal devletler kresel ek o n o m ideki en hayati ve en zayf halka
o ld u k la rn d a n kresellem enin devleti gsz ve yersiz kld m i
tin i d u rm a d a n te k ra r eder serm aye.14
ncs, hareket, geleneksel olm ayan yollarla daha fa zla insa
n harekete geirebilme yeteneini daha da gelitirm eli ve yeniliki
m cadele biim leri aram ald r.
D rdncs, h arek etin bym esi, o u n lu u n acil taleplerini
harekete dahil edebilme yeteneine b a ld r b y k lde. Bu ta lep
ler arasnda, istih d am ve fazla alm a, d k cret, i gvencesi ve
sosyal h ak yoksunluu, fazla n fu su n b u lu n d u u evrelerin b o zu l
mas, kam u salnn, salk ilerinin, tem iz ve ileyen ulam ile
enerjin in salanm asyla ilgili k o n u lar yer alyor. Elde edilecek b a
ar, kapitalist ta h a k k m n ve ekonom ik ik tid a rn tem eli olan iye
rine d aha zenli bir ekilde yaklalm asn gerektiriyor. E konom ik
ve siyasi m cadeleler arasn d ak i b irlik ile hem serm ayeye hem de
devlete m eydan okum ak, zellikle de devletin ekonom ik politikalaI I lk/. YVool (2002).

Giri I 35

rina ve b u n la rn so n u larn a kar kitlesel b ir ekilde kar du rm ak

glenm enin ve zaferin nem li a rtla rd r.15
Beincisi, siyasi dem okrasi ve devlet ik tid a rn n sn rlar gz
nnde b u lu n d u ru ld u u n d a , lke iinde ve lkeler arasn d a eitli
i salam ak, yoksulluk ve s m r y o rta d a n k a ld rm a n n aknl
ve kapitalizm in ilgasn gerektirdii anlalr. E linizdeki k itap ta yer
alan m akalelerin t m , v ard m z bu sonular ayrntsyla akla
yp dah a da gerekelendiriyor.

KAPTA LZM G ERD E BIRAKM AK

Sosyal reform cular, topyac sosyalistler, anaristler, sosyal d e
m okratlar, M arksistler ve d ah a niceleri k ap italizm in m eruiyetini
ve isten irli in i en azn d an iki y zy ld r sorguluyor. A ncak kapi
talizm e radikal b ir a lte rn a tif olan k o m n izm in gelim esi de d a
hil olm ak zere, bu to plum sal ve ekonom ik sistem h ak k n d a k i en
kapsam l e letirin in tem elini M arksizm in salad su gtrm ez.
M arksistlerin ak n lk k o n u su n d ak i an alizlerin i ikiye ayrm ak
m m k n : kapitalizm eletirisi ve k o m n izm in nem i.
G n m z k ap italizm in in baz so ru n la rn a y u k ard a deinildi
ve her defasnda bu so ru n la rn tem el sebepleri ve olas zm le
rin in kapitalizm d ah ilin d ek i sn rllk lar v u rg u lan d . Bu so ru n
la rn bazlarn a v ar olan sistem in iinde are b u lunabilir, rnein
siyasi d em o k rasin in anm as, irketlerin so ru m su zluu ve m utlak
yoksulluk. Buna kart o larak baka so ru n la r ise zlem ez; n
k kapitalizm i kapitalizm yapan zelliklerdir bunlar: isizlik, em ek
sm rs , ekonom ik eitsizlik, iin serbest zam an n iine szm as,
evrenin sistem atik o larak tah rib i, ekonom ik d em o k rasin in olm a15Barker (2001, s. 333) ok hakl olarak yle der: Starbucksm penceresine bir tu
la atmak ahlaki, ancak etkisiz bir harekettir. Starbucks iilerini rgtlemek daha
zor ama daha etkili bir itir ve Starbucksa ve patronlarna daha ok zarar verir.
nsanlarn hayatna sadece tketiciler olarak deil reticiler olarak odaklanm a
m z gerekiyor; nk reticilerin elinde tketici boykotlarnn asla eriemeyecei
bir g vardr. ou durumda pek ok tketicinin sem eye gc yetmez. Isaac
Detscher 1960larn ortasnda renci eylemciler iin benzer bir yorum da bulun
mutu: Toplumsal hayatn kenarnda kabarp couyorsunuz ve iiler de tan da
merkezde edilgen bir ekilde duruyor. Bu durum toplum um uzun trajedisidir. Hu
elikiyi halletmezseniz, yenileceksiniz. (alntlayan W ood 1988, s. 4).

Al f redo Saad-Fi l ho

y, ihtiy atan ziyade k r iin retim . Bu gibi sorunlar, en iyi ih ti

m alle, p ropaganda ile hasr alt edilebilir ya da ekonom ik zenginlik
ile hafifletilebilir.
M arksistler kapitalizm deki sn rlam alarn ancak baka bir to p
lum sal rg tlen m e biim in in , yani kom n izm in k u ru lm as ile o r
ta d an kalkabileceini savunuyorlar. Son iki yzylda ko m n izm in
yanl tem sil edilm i olm asn bu kitapta dzeltem eyiz. Gelgelelim,
bu hususta ksa y o ru m d a b u lu n m a k m m k n . Birincisi, kom
nizm SSCB ya da in ile bir tu tu la n siyasi sistem le k a rtrlm a m a
ld r.16 kincisi, k om nizm geriye dnd r lem ez ya da kanlm az
deildir. K apitalizm deiecek ve kar konulam az bir bask ancak
o u n lu k ta n gelirse yerinden edilecektir nihayet. B unda baarsz
o lunursa, in san lara ve evreye verdii zararlara ram en kapitalizm ,
ne zam an a dein devam edecei belirsiz bir ekilde daim olabilir.
ncs, k om nizm ne cen n etin y eryzndeki tim salid ir ne de
ta rih in sonu. Tam tersine, kom n izm insan to p lu m u n u n tarih
ncesinin sonuna iaret eder. K om nizm , yoksulluun toplum sal
olarak y aratlan k stlam alarn , angaryay, sm ry, evrenin
b o zu lm asn ve lgnca bir k r aray n n h lih azrda neden olduu
sn rlam alar o rta d a n k ald racak tr. Bu k stlam alarn k aldrlm as
ta rih in balam asna izin verecek, n k in san lar sonunda k en d ile
rini p arasal k arlarn d ik tat rl n d en , m uazzam bir m lkiyetin
neden olduu m ah ru m iy etten , servetin ve ayrcalkl bir yetim e
nin yol at eitsizlikten k u rta ra c ak la r. E konom ik eitlik siyasi
eitlik iin elzem , dolaysyla herkesin gerekten ak bir to plum un
kym etli bir yesi olm asna izin verm ek de yle.
K apitalizm e kar m cadele, toplum ve iyeri leinde dem ok
rasi iin verilen m cadelenin, k r ve ayrcalklara kar verilen
m cadelenin, herkes iin frsat eitlii m cadelesinin bir paras.
M antksal k a rm la rn a b ak t n z d a yeni h areketleri tan m lay an
m cadeleler bu n lard r.

eviren: E m el K a h ra m a n
I(* lk/. ( llaltopadhyay (1994).

Giri

KAYNAKA
Arestis, P. and Sawyer, M. (1998) N ew Labour, N ew M onetarism , Soundings, Yaz;
tekrar basm European L abour Forum 20, K, 1998-99.
Barker, C. (2001) Socialists: E. Bircham ve J. Charlton (der.) A n ti-C apitalism : a
Guide to the M ovem en t iinde (Londra: Bookm arks).
Callinicos, A. (2001) W here N ow ?, E. Bircham ve J. Charlton (der.) A nticipation:
A G uide to the M ovem en t iinde. Londra: Bookmarks.
Chattopadhyay, P. (1994) The M arxian C oncept o f C apital an d the Soviet Experience:
Essay in the Critique o f Political E conom y, (W estport, Conn.: Praeger).
Engels, F. (1998) A n ti-D u hrin gy C D -R om , (Londra: Electric Books).
Fine, B. (2001) Globalisation a n d D evelopm ent: The Im perative o f Political Econom y,
baslm am elyazmas.
Fine, B., Lapavitsas, C. ve Pincus, J. (der.) (2001) D evelopm en t Policy in the Twentyf r s t Century: B eyond the Post-W ashington Consensus, (Londra: Routledge).
Fine, B. ve Stonem an, C. (1996) Introduction: State and D evelop m en t, Journal o f
Southern African Studies 22 (1), s. 5-26.
G erm an, L. (2001) W ar, E. Bircham ve J. Charlton (der.) A nti-C apitalism : a Guide
to the M ovem en t iinde (Londra: Bookm arks).
Hertz, N. (2001) The Silent Takeover: Global C apitalism a n d the D eath ofD em ocracy.
(Londra: W illiam H einem ann).
Karliner, J. (2001). W here D o W e Go From Here? Pondering the Future o f Our
M ovem en t, C orpW atch y 11 Kasm 2001, w w w .corpw atch.org.
Marx, K. ve Engels, F. (1998) The C om m u n ist M anifesto. Londra: The Electric Book
C om pany, C D -R om
Radice, H. (2000) Responses to G lobalisation: a Critique o f Progressive N ationalism ,
N ew Political E conom y, 5 (1), s. 5-19.
W D M (2000) States ofU nrest: Resistance to IMF Policies in Poor Countries. Londra:
W orld D evelopm ent M ovem ent (w w w .w dm .org).
W ood, E. M. (1981) The Separation o f the E conom ic and the Political in Capitalism ,
N ew Left Review 127, s. 6 6 -9 5 .
W ood, E. M. (1988) Capitalism and H um an Em ancipation, N ew Left Review 167,
Ocak-ubat, s. 3-20.
W ood, E. M. (2002) Global Capital, National States, M. Rupert ve H. Smith
(der.) N o w M ore Than Ever: H istorical M aterialism an d Globalisation. (Londra:
Routledge, yayna hazrlanyor).

37

I. K I S I M

SERMAYE,
S M R VE E L K

1. BLM

DEER, SERMAYE VE S M R 1
XBS>

A lfr ed o S a a d -F i lh o

Bu blm , M arxn deer ve s m r k u ra m n a d a ir tem el e

leri aklyor.2 K uram , M arx n kapitalizm e getirdii e letirin in
tem elini o lu tu ru y o r ve k ap italizm in tarih sel adan sn rl bir sis
tem olduu iddiasn kantlyor. cretli em ekilerin neden sm r ld k le rin in aklam as, toplum sal atm alarn kkenleri, a rta n
m akin e kullan m y la te k n ik deiim in kanlm azl ve b u n u n
ald sistem atik biim , cretleri tayin edici eler, fiyatlar ve d a
tm , m ali sistem in ve yinelenip d u ra n ekonom ik k rizlerin rol,
M arxn k u ra m n n nem li u n su rla r arasn d a yer alyor.

M ETA LA R
G zlerinizi bir an iin bu sayfadan k ald rrsan z, her yerde m e
talar grebilirsiniz. Bu kitap bir m eta; dier k itap larn z, giysileri
niz ve ay akkablarnz, televizyonunuz, CD alarnz, bilgisayar
nz ile b r bilgi ve elence aralar, eviniz, bisikletiniz, arab an z
ve dier ulam aralar. G zellik r n le rin iz de m eta; tatillerin iz,
1 Bu b l m n nceki taslaklarna yaptklar deerli katk larn d an dolay A ndrew
B row na, Paul Burketta, Ben F inea, C ostas Lapavitsasa, Sim on M oh u n a ve
A lejandro R a m osa m teekkirim .
2 M arksist deer k u ram n n farkl zorluk seviyelerindeki genel aklam alar
iin bkz. Fine (1989), Foley (1986), H arvey (1999), Saad-Filho (2002) ve YVecks
(1981).

42 | Al f r e do Saad-Fi l ho

h azr yem ekler ve evinizde yem ek yapm ak iin gerekli aralar da

d ah il o lm ak zere yiyecekleriniz. M etalar sadece bireysel t k etim
iin deildir. yerinizde ya da alm a o d an zd a da ou ey m eta
dr. M etalar d nyasnda yayorsunuz.
M etalar, o n lar reten lerin tk etm esi iin deil, aksine, satl
m ak zere retilen mal ve h izm etlerdir. ki o rtak zellikleri v a r
dr. Bir y an d an kullanm deeridirler: in sa n la rn faydal bulduu
baz zellikleri var. G rd k leri talebin, psikolojik ihtiyatan m ,
toplum sal szlem eden mi, istek ya da ah lak szlk tan m kaynak
land am alarm zla ilgisiz. nem li olan, m etalarn bakalar iin
faydal olm as, n k o n lar potansiyel o larak satlabilir k lan bu.
te yan d an , deiim deerleri var: esas itibariyle belirli o ra n
larla baka m etalar iin (parayla, bkz. alt ksm ) deitirilebilirler.
rne in , k k bir televizyon seti, bir bisiklet, ift ayakkab,
on m zik C D si, yz kapuinoya edeerdir. D eiim deeri, fark
l k u lla n m deerlerine ram en m etalarn (en azndan bir ynden)
b irb irin e edeer oldu u n u gsteriyor. Bu adan bak ld n d a,
fa rk llk la rn a ram en t m m etalar ayndr.
(ou m al ve hizm etin m eta olduu) m eta ekonom ilerinde, para
iki rol stlenir. ncelikle, bu m etalar arasndaki ok saydaki ikili
deiim o ran larn basite indirger. P ratikte, m etalarn deiim deeri
sadece para -fiy a tla r- olarak ifade edilir, bu da t m m etalar arasnda
edeerlik o ran larn saptam ak iin yeterlidir. kinci olarak da, m eta
deiim i genelde dolayldr, para kullanlarak gerekleir. rnein
tketm ek istediiniz her m al ve hizm eti retm ezsiniz. O nun yerine,
bir m etan n retim in d e u zm anlarsnz -szgelim i aysanz, bu
m eta, lokantada hazrladnz yem ekler o lu r- ve tketm ek istedi
iniz m etalar karlnda b u n u deitirirsiniz. Bu deiim ler do
rudan -ta k a s - deildir; yani, alarn sinem a bileti, ayakkab, ark
ya da otom obil edinm ek iin, gelen gidene yem ek tab aklarn takdim
etm esi gibi bir ey sz konusu deildir. O n u n yerine para k arln
da yeteneklerinizi bir restoran sahibine satar, kt p aralar ve bozuk
luklarla -ek defteri ya da b anka kart da o lu r- d onanrsnz, sonra
ela ne tketm ek istiyorsanz onu satn alabilirsiniz (bkz. 3. Blm).

Deer, S e r ma y e ve S m r

EMEK
Tpk k u llan m deeriyle deiim deeri ilikisinde olduu gibi,
m etan n ikili doasnn da, em ee d n k k im i k a rm lar vardr.
Bir taraftan , giysiler, yiyecek, k itap lar vs gibi belirli k u llan m d e
erleri reten, m eta- reten em ek, so m u t em ektir. te taraftan , y u
k arda da gsterildii gibi, m allar deiim iin re tild ik le rin d e -ve
deiim deeri ta d k la rn d a - birbirleriyle b ir edeerlik ilikisi
kurarlar. Bu d u ru m d a , em ek ayn zam an d a soyut (genel) em ektir.
Tpk m etan n kendisi gibi, m eta reten em ek de, ayn anda hem
genel hem de kendine zgdr.
K ullanm deerlerini reten som ut em ek, t m to plum larda
m evcuttur, n k in sa n la r kendi retim leri iin k u lla n m deerle
rin i m lk edinm eye her zam an ve her yerde ihtiya duyarlar. Soyut
em ek ise tam tersine tarih sel adan zgldr, sadece m etalarn
retildi i ye deitirildii yerlerde m evcuttur.
Soyut em ein ayr ayr incelenm esi gereken iki farkl -n ite l ve
n icel- yn var.
lk olarak, soyut em ek m etalar arasn d ak i edeerlik ilik isin
den trer. Tarihsel a rtla ra balysa da, soyut em ein varl gerek
tir, yalnzca zihinde o lu tu ru la n b ir kavram deildir. Y akndaki bir
sperm ark eti ziyaret etm ek, kendi em einizin binlerce farkl m al
reten, bazlar b ir a d m lk yerdeki, bazlar da d n y a n n teki
ucu n d ak i em eklere gerekten edeer o lduunu gsterir. Em ekler
(soyut em ek olarak) edeerdir n k m etalar deiim iin retilir.
Edeerlikleri, p ara ve m etalar arasn d ak i d e itirilebilirlik vas
tasyla m eydana kar. Bir ikolata ald n zd a - rn e in b ir a
o lara k - kendi em einizle ikolatay reten lerin em ei arasn d ak i
edeerlii fark ediyorsunuz. P a ra n n her m etay satn alabilm esi,
on u n soyut emei tem sil ettiini gsterir.
kinci olarak, deiim d eerlerinin istik rar, her t rl m etay
retm ek iin gerekli soyut em ekler arasn d a nicel b ir iliki o lduu
nu gsteriyor. A ncak, aada da greceim iz gibi bu iliki d o ru
dan deildir.
lk o larak 1776 y ln d a yayn lan an Uluslarn Zenginlii balk
l eserinde, A dam Sm ith erken ve v ah i to p lu m lard a m allarn,
o n lar retm ek iin gerekli i zam anyla o ran tl olarak do ru d an

44 j Al f re do Saad- Fi l ho

d eitirild i in i ne srd. rn e in b ir k u n d u zu ldrm ek genel

de b ir geyii ld rm en in iki kat emee m al oluyorsa, doal olarak
bir k u n d u z iki geyie deitirilm eli ya da ederi o k ad ar olm alyd
(Sm ith 1991, s. 41). A ncak Sm ith, retim d e aralar ve m akineler
k u llan lm ay a balaynca, bu basit fiyatlandrm a k u ra ln n bo zu ld u
u n a k an aat getiriyor. Sebebi de, iilerin yan sra, r n n deeri
zerin d e m a l sah ip lerin in de m eru bir talep h akk olm as.
M arx iki nedenle S m ith le ayn grte deildir. ncelikle (top
lum sal gereklilii olan em ekle oran tl) b asit ve d o ru d a n d e
iim h erh an g i b ir insan to p lu m u n a zg bir d u ru m deil, sadece
S m ith in z ih n in d e o lu tu ru lm u bir kavram dr. kincisi ve bizim
am zd an d ah a nem lisi, m eta deiim leri her ne k ad ar farkl
trlerd ek i em ekler arasn d ak i nicel ilikilerin edeerliini ortaya
koyuyorsa da, bu iliki dolayldr. Baka b ir deyile, Sm ith kendi
em ek deer k u ra m n ilk engelde terk ederken, M arx kendi d e
er zm lem esini ok ay rn tl ve sistem li bir ekilde gelitirerek,
kapitalizm deki m eta fiyatlarna ik n a edici b ir aklam a g e tirm itir
(bkz. aas, a y rn tla r iin Saad-Filho 2002).

K A PTA LZM
M etalar binlerce y ld r retiliyor. A ncak, kapitalist olm ayan
to p lu lu k lard a m eta retim i genelde snrlyd, pek ok m al ve h iz
m et hane h a lk n n d o ru d an t k e tim i ya da piyasa d deiim
am acyla retiliyordu. K apitalist to p lu m lard a bu d u ru m fark l
dr. M etalarn genelletirilm i retim i, kapitalizm in ilk ayrt edici
zelliidir. K apitalizm de ou m al ve hizm et satlm ak iin retilir,
ou ii m etalarn re tim i iin istih d am ed ilir ve firm alar ile hane
h a lk n n , m etalar srasyla retim girdileri, n ih ai r n le r ve h iz
m etler o larak devam l satn ald gelim i piyasalarda, bu m etalar
sistem li biim de alnp satlr.
M etalarn kr am acyla retilm esi kapitalizm in ikinci ayrt edici
zelliidir. K apitalist to p lu m lard a m eta sahipleri, genellikle geim
lerini salam ak iin abalam azlar; k r elde etm ek isterler. Byle
olunca, retim kararlar, istih d a m n seviyesi ve yaps ile to plum un
yaam s ta n d a rtla n , iletm enin k rll n a dayanr.

Deer, S e r ma y e ve S m r

cretli em ek, ka p italizm in nc ayrt edici zelliidir. Tpk

m eta retim i ve p ara gibi, cretli em ek de binlerce yl nce ortaya
kt. A ncak k apitalizm den nce cretli em ek h er zam an snrlyd
ve em ein teki biim leri o unluktayd. K k toplum sal g ru p
lar iindeki ibirlii, ilk a larn b y k im p a ra to rlu k la rn d ak i
klelik, feodalizm deki serflik, geinm ek ve deiim iin yaplan ve
her t r toplum da grlen bam sz retim , b u n la ra rnek verile
bilir. cretli emek, em ein tip ik biim i h aline geleli ok olm ad;
Ingilterede ya da d rt yzyl nce, teki yerlerde ise ok daha
yeni. G elim ekte olan d n y a n n baz yerlerinde, cretli emek, k a r
m ak piyasalar ve k r iin m eta retim i, toplum sal ve ekonom ik
retim d e hl ok k k b ir rol oynuyor.

CRETL EMEK
Pek ok insan cretli em eki olm ay kendi rzasyla semiyor.
Toplum sal ve tarih sel alm alar, cretli istih d a m n yalnzca, ih
tiyalarn baka hibir yolla k arlayam ayanlar arasn d a rabet
grd n gsteriyor. T arihsel olarak b ak ld n d a, kyller, zan a atk rla r ile serbest m eslek sahipleri retim a ra la rn n (topran,
aralarn , m akin elerin ve teki kaynak larn ) k o n tro l n k ay b etti
inde ya da kapitalist olm ayan retim biim leri geim i salam aya
yetm ediinde (bkz. 8. blm ), sadece o zam an cretli em ek yayl
m ve kapitalist k alk n m a can lan m t.
yleyse, sk sk yinelenen, cret szlem esinin eitler arasndaki
zgr bir pazarln sonucu olduu iddias hem eksik hem de yanl
tcdr. iiler o ie deil de bu ie b avurm akta ya da ii b rakm akta
zgr olsalar da, m stakbel iverenlerine kyasla neredeyse her za
m an daha zayf bir pazarlk gcne sahiptir. cretli iiler, birey
sel iverenlerin m lkiyetinde olm asalar da, hane h alk larn n geim,
ipotek ve baka bor dem eleri gibi acil ihtiyalarn k arlam ak iin
ve gelecek konusundaki belirsizlik yznden paraya ihtiya duyar.
Bunlar, iilerin zgrce i anlam alarn im zalam alar, ihtiya d u
yulduu n d a kendiliklerinden ie gelmeleri ve gnll olarak b
lm m drlerinin beklentilerini karlam alar iin, kapitalist toplum
glerinin onlara aba altndan gsterdii sopalardan bazlardr.

I(> , Al f redo Saad-Fi l ho

cret ilikisi, iilerin alm a kapasitesinin, em ek glerinin

bir m eta h aline geldiini im a ediyordu. A rtk m eta olan em ek g
c n n k u lla n m deeri, baka k u lla n m deerleri (giysiler, yiyecek,
CD alarlar vs) retm e kapasitesiydi. D eiim deeri, cret oran y
la tem sil ediliyordu. Bu b ak m d an , em ek gc tekiler gibi bir m eta
ve cretli iiler m eta satclardr.
Emei ve em ek gcn ay rt etm ek elzem dir. Em ek gc, eyleri
retm e potansiyeli iken, em ek b u n u n kullanm dr; baka b ir deyi
le, em ek verili doal ve toplum sal kou llar nceden tasarlan m bir
ktya d n t rm e fiilid ir (bkz. 2. blm ). Bir kapitalist, iileri
k iralad n d a, o n la rn em ek gc n belli bir sreliine satn alr.
Bu ilem ta m a m la n r ta m am lan m az, iilerin zam an, on lard an
szlem e erevesinde m m k n oldu u n ca fazla em ek elde etm ek
isteyen k apitaliste aittir. Buna k arlk iiler, kapitalist suiistim ale
direnm eye eilim lidirler, iin y o u n lu u n u tek tarafl olarak azal
tabilirler ya da re tim n o rm la rn d a k i keyfi deiiklikleri reddede
bilirler. Sonu olarak, em ek g c n n satn alnm as, belli bir em ek
m ik ta rn n gelecei ya da belirli b ir deer m ik ta rn n retilecei
garan tisin i verm ez. Sonu, fabrikada, iftlikte ya da ofisteki ikna ve
ihtilaflara baldr.

PYASALAR
K apitalizm in y u k ard a ak lan an zellii rastlan tsal deil
dir. A ra la rn d a k arlk l b ir iliki bulu n u r. Bir yanda, gelim i k a
pitalist b ir toplum da, binlerce firm ada m ilyonlarca ii ta ra fn d a n
kr am acyla ok eitli m etalar retilir. Bu m etalarn ou daha
sonra kendileri iin retem eyen ya da retm ek istem eyen ayn i
iler ta ra fn d a n satn alnr. Bylelikle cret ilikisi m eta arz ve
talebini ayn anda besler.
te yandan, cretli em ein yaylm as ve m eta deiim leri, piya
salarn geliim ini tetikler. A nayolcu iktisat k u ra m n a gre, piyasa
lar, sadece bir deiim blgesidir ve tem elde birbirleriyle zdetir:
fiyat deiiklikleri hem arz hem talebi etkiler, cinsel ierikli rek
lam lar her eyi sattrabilir, gerisi de sat tem silcilerine kalm tr.
Bu hem eksik hem de yanltcdr. Piyasalar, ekonom ide te d arik

Deer, S e r ma y e ve Smri i I 47

sistem lerin in yapsn o lu tu ra n k u ru m la rn ve dolam k a n a lla r

n n bir parasdr. T edarik sistem leri, retim i, deiim ve t k etim i
b irb irin e balayan; (ham p etrol, bakr, p am uk, kakao vb) tem el g ir
d ilerin sa lan m asn d an im alat aam asna, o rad an da (uak y ak
t, CD alarlar, tirtler, ikolata vb) n ih ai m allara u zan a n faaliyet
zincirleridir. Bu zin cirlerin belli aam alarn d a, baz m etalar dzenli
aralklarla pazara sr l r. Piyasa d e iim in in gereklilii ve b u n u n
alaca biim , her te d a rik sistem in in zelliklerine gre deiir.3
B uradan kan d rt sonu var. Birincisi, piyasalar, genel bir m
kem m el rekabet m odeline u y g u n lu k dereceleri baz aln arak , daha
m k em m el ya da d ah a az m k em m el olarak deerlendirilebile
cek (anayolcu iktisat k u ra m n n ngrd ekilde) ideal deiim
yaplar deildir. Piyasalar, m eta retim i ve k rn gereklem esi
iin za ru ri olsalar da, sadece som ut olarak m ev cu ttu r ve petrol, gi
yecek, yiyecek, bilgisayar, em ek gc, para, kredi, dviz ve baka
m al piyasalar b irb irin d en tam am en farkldr.
kincisi, piyasalar sadece te d a rik sistem lerince, d a h ilen yap
landrlm azlar, ayn zam an d a h u k u k ve adalet sistem i, ulam , d e
polam a ve i hacm i olan ak lar, u luslararas ticaret ilikileri, m ali
sistem ler, p ara ve vergi sistem leri gibi, retim i ve deiim i etk ile
yen toplum sal ve ekonom ik k stlam alar ta ra fn d a n h aric en de
yapland rlrlar.
ncs, k apitalist reticiler, m terilerin in alm gc ve i
letm enin krll vastasyla, talebi yalnzca dolayl yoldan ler.
P iyasann (yoksullarn y ak alan d k lar stm a gibi h a sta lk larn et
kili bir ekilde nlenm esi ve tedavisi gibi) m h im ihtiyalar k a r
lam akta genelde baarl o lam am asn n ve tam tersine (estetik am e
liyat, reklam ve sigara gibi) lks, gereksiz ve zararl m allarn byk
m ik ta rla rd a retilm esin in nedeni budur.
D rdncs, piyasalar genelde k r g dm l sert ve fuzuli m
cadelelerin yeridir. Gerek, piyasa rek ab etin in h er zam an verim li
olduun u ve en iyi sonular verdiini syleyen anayolcu ku ram a
tekabl etm ez. G erek dnyada, kapitalistler hangi r n satm ak
istiyorsa, potansiyel m terilerin ak llarn elm ek ve o r n a l
3

Tedarik sitem leri Fine (2002) tarafndan ayrntl olarak incelenm itir.

48 | Al f redo Saad- Fi l ho

m asn salam ak am acyla, srekli o larak reklam kam panyalar

dzen ler ve b u n u n iin de, ok sayda yetenekli kii istihdam eder
ler. M ark alar yapay o larak fark llatrlr, aslnda b irb irin in ayn
s r n ler, ilgi ekm ek am acyla am balaj tasarm n a, cngllara ve
hediyelere d ay an arak gereksiz b ir rekabete girer. Ayn zam anda,
yneticiler, brokerlar ve yatrm clar, gzlerden uzakta, toplum sal
kayplar p ah asn a kiisel m enfaati en st seviyeye k arm ak aba
syla, her zam an geree uygun olm ayan kim i bilgiler retir, toplar,
yayar ve deitoku eder. d n y asn n ilem lerini kolaylatrm ak,
p azar p ayn a rtrm a k , iilerden em ei ve m terilerden paray e
kip alm ak iin k a n u n la r ve etik s ta n d a rtla r esnetilir, arp tlp ihlal
edilir. irket su larn n -1970lerde yaanan ve sarsc etki b rak an
South Sea Bubble dolan d rcl ile balayp 2002n in devasa E nron
sk an d aln a k ad ar u zan an [ve]- sk sk v u k u bulan rnekleri ser
best piyasan n gerek y z n bir an iin gsteriverir.4

D EER VE A R TID E ER
K apitalistler, k r k arl n d a satacak lar m etalar retm ek iin
o u n lu k la baka k apitalistlerden satn ald k lar retim aralarn,
piyasadan k iralad k lar cretli iilerin em ei ile bir araya getirir.
E ndstriyel serm aye devresi, fabrika re tim in in , iftlik ile ofis ii
nin ve dier k ap italist re tim b iim lerin in tem el ynlerini ele gei
rir. Bu d u ru m yle gsterilebilir:
P - M < A + EG ... ... M - P
D evre, kap italistin iki t r m etay (M), retim aralarn (A)
ve em ek g c n (EG) satn alm ak iin p ara (P) verm esiyle balar.
retim srasn d a (... ...) iiler re tim aralarn, daha fazla para
(P) iin satlan yeni m etalara (M*) d n t r r.
M arx, P ve P arasn d ak i farka artdeer ad n veriyor. A rtdeer,
endstriyel ve ticari k r ile faiz ve k ira gibi baka kr biim lerinin
kaynadr. B urada artd e erin k aynan belirleyeceiz.

Piyasann artklar zerine n em li bir alm a iin bkz. Perelan (2000).

A rtdeer, tam am en deiim le ortaya km az. A hlaksz tacirler

ve speklatrler gibi bazlar, m etalar d e erin in st n d e satarak
-eitsiz deiim ile - k r edebilse de, bu d u ru m iki nedenden t
r, her satc iin m m k n deildir. ncelikle, satclar alcdr da.
H er satc m terilerin e m esela yzde on zam koysa, onu n kazanc
kendi ted arik ilerin in kayb olacandan bu uygulam a kim sen in
y ararn a olm az. Bu nedenle, bazlar b ak alarn soyarak ya da al
d atara k zengin olsa da, bu to p lu m u n b t n iin m m k n deildir
ve eitsiz deiim ler k ra genel b ir aklam a getirm ez (d o la n d r
m a k , deeri yalnzca nakleder, yeni b ir deer yaratm az). kinci
olarak, rekabet, bireysel ans ya da h ilen in avantajlarn er ge b er
ta ra f ederek, istisnai k rlar su n an her sektrde arz a rtrm a eili
m in d e d ir (bkz. 4. blm ). Bu nedenle, artd e er (ya da daha genel
bir ifadeyle kr) bireysel m eziyetlere ya da yeteneklere d ay anarak
deil, to p lu m u n b t n iin ya da sistem li o larak aklanm aldr.
A rtdeer ve k r zerin e ik n a edici bir aklam a, tam am en genel
bir eit deiim v arsay m n d an yola km aldr. Sermaye devresini
gzden geirdiim izde, a rtd e erin k tn n , M , deeri ile g ird ile
rin, A ile EG, deeri a rasn d ak i fark o lduunu g rrz. Bu fark
eitsiz deiim nedeniyle olam ayacandan, deer art retim s
recinden k ay naklanyor olm al. D aha net bir ifadeyle, M a rx a gre
kullanm deeri yen i deer yaratan bir m etan n t k etilm esin d en
kayn ak lan m ak tad r.
retim a ralarn d an (fiziki girdilerden) balayalm . Bir ikolata
fabrikasnda, kakao, st, eker, elektrik, m akineler ve dier girdiler
fiziksel o larak ikolataya dnr. A ncak, bu girdiler tek b a lar
na yeni deer yaratm azlar. Balam ya da insan m dahalesini gz
nne alm adan, eylerin baka eylere d n m n n deer re t
tii varsaym , m etan n iki ynn, k u llan m deerini ve deiim
d eerini b irb irin e k artrr. Bu d u ru m eninde sonunda, bir elm a
aacnn, to p rak tan , gne ndan ve sudan elm a re tti in d e
yalnzca k u llan m deeri deil, elm alarn deerini de y aratt n ve
eskim en in araba kendili in d en (sadece k u llan m deerinden ziya
de) deer k att n im a eder. D eer ilikilerinin doallatrlm as,
gne , hava, h alk p lajlarna ve p ark lara eriim , ark adalar ara
snda k arlk l yaplan iyilikler gibi pek ok doa r n n n , m aln

50 j Al f re do Saad-Fi l ho

ve h iz m e tin ekonom ik deeri yokken, m etalarn neden deerleri

nin olduu so ru su n u so rdurur.
Deer, d o an n bir r n ya da m etalarn iinde fiziksel olarak
var olan b ir m adde deildir. Deer, m eta reticileri arasnda, dei
im deeri olarak ortaya kan toplum sal bir ilikiy eyler arasnda
bir ilikidir. D aha net b ir ifadeyle, deer, m eta fiyatlar sayesinde,
yani m allar ve p ara arasn d ak i iliki sayesinde ortaya kar. M allar
ve h izm etler yalnzca belli toplum sal ve tarih sel koullarda bir d e
ere sahiptir. M etalarn retim i, p a ra n n k u llanm , cretli em e
in yaylm as ve piyasayla ilin tili m lkiyet h ak lar ile birlikte deer
ilikisi sadece k apitalizm de tam o larak geliir. Bu aam ada, deer
en nem li ekonom ik ilikileri ierir. Baka eylerin yan sra, deer
ilikileri ekonom ik faaliyetleri dzenler, k tn n ve istih d am n ya
psn k stlar ve toplum sal refahn sn rla rn belirler.
Eer deer, m eta toplum larna zg toplum sal bir iliki ise, kay
na -ve artdeerin k k en i- eylerin bakalam asndan ok, m etareten em ein edim leri (bir m eta olan em ek g cnn retken t k e
tim i) olm aldr. Bir kapitalist, iileri, mesela ikolata retm ek zere
kiraladnda, iilerin emei, girdileri ktya d ntrr. G irdiler
fiziki olarak ktyla h arm an lan d n d an , deerleri de tan r ve kt
deerinin bir ksm n oluturur. G irdi deerlerinin tanm asna ila
veten, em ek ezam anl olarak r n e yeni deer katar. Baka bir ifade
ile retim aralar, onlar baka yerde m etalar olarak retm ek iin
gerekli em ek zam an nedeniyle deer eklerken, yeni sarf edilen emek,
ktya yeni deer ekler (bkz. y u k ard ak i alan E m ek bal).
k tn n deeri, g ird ilerin (A) deeri ile retim srasnda i
ilerin k att deerin to p lam n a eittir. retim a ra la rn n dee
ri sadece ta n d n d an , k atlan deer cret m asraflarn ayorsa
retim ancak o zam an k rldr. Baka b ir deyile, artdeer iiler
tarafndan katlan deerle em ek gc n n deeri arasndaki farktr.
Ya da, cretli iiler; ynettikleri ve kontrol ettikleri m allarn re
tilmesi iin gereken za m a n d a n daha u zun sre altklar iin s
mrlrler. iiler geri kalan zam an d a da sm rlr, kapitalistler
iin deer retirler. rnein, ig c n oaltacak m allar d rt saat
iinde retilebiliyorsa am a bir ign sekiz saatse, iiler z am a n n
yarsnda k en d ileri, kalan y arsn d a da k ap italistler iin alr

Deer, S e r ma y e ve S m r j 51

lar: sm r o ran (M arx>n a r t ve gerek li em ek zam an olarak

a d la n d rd k la r arasn d ak i oran) yzde yzdr.
Tpk s m r lm em e k o n u su n d a iilerin pek seenei olm a
d gibi, kapitalistler de iileri s m rm ek ten u zak duram az.
A rtde erin elde edilm esi yoluyla s m r , k ap italizm in sistem li
zelliklerinden birid ir: bu re tim sistem i, artd e eri k arm ak iin
tu lu m b a gibi iler. K apitalistler i dny asn d a k alacaklarsa iileri
ni sm rm ek zo ru n d a d r; iiler acil ihtiy alarn k arlam ak iin
buna raz olm ak zorundadr; kapitalist retim i ve deiim i hareket
e ttire n yakt sm rdr. A rtd e er olm adan, cretli istih d am ya da
kapitalist retim olm az ve sistem yava yava d u ru r.
cretli iilerin, sm rlseler bile, m u tlak an lam d a yoksul ol
m alar gerekm ediini b elirtm ek te fayda v ar (gelir ve zenginliin
eit olm ayan b l m n d en ileri gelen greli yoksulluk, tam am en
farkl bir konu). S m r ne k ad ar yksek o ran d a olursa olsun, tek
nolojinin gelimesi, em ek retk en li in i a r trr ve potansiyel olarak
to plum u n en yoksul yelerinin bile greceli o larak rah at yaam
tarzlar srm esine izin verir. zellikle de, em ein verim lilii c
ret o ra n la rn d a n d ah a hzl arta rsa (bkz. aada yer alan K r ve
S m r bal) d aha retk en ekonom ilerde grece olarak yksek
cret alan iiler, d aha az retk en ekonom ilerdeki az cret alan i
ilere kyasla daha fazla sm r l y o r olabilir.

REKABET
Rekabet, kapitalist to p lu m lard a nem li b ir rol oynar. ki eit
rekabet b irb irin d en ay rlm aldr, (ayn m allar reten) ayn sektr
deki serm ayeler arasn d ak i rekabet ve (ayr m allar reten) farkl
sektrlerdeki serm ayeler arasn d ak i rekabet. Ayn sektrdeki ser
mayeler, esas olarak, m aliyeti azaltan tek n ik y enilikleri k u lla n a
rak k r etm eye urarlar. Yeniliki bir firm a, rak ip lerin d en daha
d k bir m aliyete retim yapp ayn fiyata satarsa, d ah a retken
firm a dah a yksek k r eder ve piyasa payn artrab ilir, daha fazla
yatrm yapabilir ve potansiyel olarak rekabeti o rta d an kaldrabilir.
Ayr teknolojilerle benzer m allar reten serm ayeler arasn d ak i re
kabet, k r oranlarnn fa rkllam as ile so nulanr (bkz. 4. blm).

| Al f redo Saad-Fi l ho

Bu t r b ir rekabet, kapitalizm ncesi to p lu m larda grlm eyen ve

k apitalizm de yer alan srekli te k n ik ilerlem e e ilim ini aklar, bu
eilim tekellem e olasl ile o ran szlk ve ar re tim in neden
olaca k rizlerin olasln a rtr r (bkz. 15. blm).
Ayr sektrlerdeki serm ayeler arasn d ak i rekabet tam am en fark
ldr: (uluslararas) ekonom ide k r o ra n la rn n eitlenmesi eilim ini
ortaya koyar. Bu t r bir rekabet, rekabeti piyasalarla ilin tili denge
y aplarn a ve srelerine, rne in her sektrdeki arz ayarlam alar
na ve serm aye gne b ir aklam a getirir. Szgelimi, svire ecza
sek t r n d e ok yksek k rlar ve ABD elik endstrisinde dk
krlarla kar karya kald n d a, serm aye, ilkinde yatrm yapm aya
ve bylece arz artrm ay a (bu d u ru m er ge ecza r n le rin in fiyat
larn ve k r o ra n la rn drecektir), kincisinde arz azaltm aya
(bu d u ru m er ge elik fiyatlarn ve k r o ra n la rn artrac ak tr),
kincisinden birincisine g etm eye ya da bu stratejilerin bir bile
im in i uygulam aya k a ra r verebilir. Bu alternatiflerin o rta k noktas,
ekonom ideki k r o ra n la rn n eitlenm esi d o ru ltu su n d a bir eilim
yaratm alard r. M ali p iyasalarn gelim esi, sektrleraras rekabet ve
kr o ra n la rn n eitlenm esi d o ru ltu su n d a k i eilim i m uazzam bir
ekilde kolaylatryor.
K apitalist rekabetin nem li sonucu var (bunlar, ikinci d ip
no tta yer alan kayn ak lard a daha detayl aklanm tr). lki, rekabe
tin atan gleri iin a ritm e tik b ir zm peinde olm an n yanl
yola saptraca. O rtalam a k r o ra n n n -k en d isi a rta n , azalan ya
da d u ra an olabilecek- bir o rtalam aya yaklam as ya da sper te
kellerin gelim esi sonucunu dourabilecek bir o rta lam a d an ta m a
m en uzaklam as iin hibir sebep yoktur. Y ukarda aklanan iki
rekabet t r , firm a d av ran larn farkl ekillerde etkiler ve etk ile
im lerin in sonucu -ile firm a d av ran zerin d ek i teki e tk ile r- sa
dece so m u tlatrlarak anlalabilecek ok eitli deikenlere ba
ldr (bkz. 16. blm ). kincisi, fiyat, deer k a n u n u n u n ileyiini
etkileyen sektrleraras rekabet nedeniyle deiir. S m ith in vahi
toplum unda olduu gibi, m eta deiim lerin in , m etalar retm ek
iin ihtiya d uyulan soyut em ek zam an ta ra fn d an d zen len m e
sinden ziyade, gelim i k apitalizm de fiyatlar, ek onom inin sektr
leri arasn d ak i kr o ra n la rn n eitlenm esine baldr (bu d u ru m

Deer, S e r ma y e ve S mr

deerlerin retim fiyatlarna d n m esi o larak b ilin ir; bkz 4. b

lm). Sektrlerin iindeki ve ara sn d a k i rek ab etin gleri ara sn d a
ki k arlk l etkileim , ekonom i ap n d ak i retim d e ihtiya d u y u
lan em ek m ik ta rn n azaltlm asn a ynelik b ir eilim d o u ru r (bu
d u ru m , M arx n bu k a n u n a k ar-e ilim lerle ezam anl ele ald
k r o ra n n n dm e e ilim i o larak da b ilin ir; bkz. 15. blm ).

KR VE S M R
Firm a k rlar ok farkl yollarla artabilir. rn e in, kapitalistler
iilerini d aha ok (daha youn emekle) ya da d ah a uzu n saatler
alm aya m ecbur edebilir, d ah a vasfl iiler istih d am edebilir ya
da re tim teknolojisini deitirebilirler.
Baka her eyin sabit kalm as kouluyla, d ah a u zu n i gnleri
dah a krldr, n k ok az b ir fazladan m aliyetle d ah a fazla retim
m m k n d r (toprak, binalar, m ak in eler ve id ari yaplar deimez).
haftasn azaltm an n , krlara, dolaysyla da retim e ve istih d a
m a za ra r vereceini k ap italistlerin h er d aim iddia etm esin in nedeni
budur. L kin gerekte, baka eyler sabit deild ir ve byle azalt
m alarn doal olabileceini, h a tta iinin v erim lili ini ve m oralin i
etkileyecei iin d ah a fazla retk en lik le sonulanacan, tarihsel
deneyim ler gsterm itir. Sonular k o ullara bal o larak deiir,
baz kapitalistleri ok olum suz etkileyenler tekiler iin ok krl
olabilir.
D aha fazla em ek younluu, ayn i zam an n a dah a ok em ek
sktrr. inin abasn, h zn ve k o n san trasy o n u n u a rtrm a k
re tim seviyesini y k seltir ve b irim m aliyetini azaltr, bylelikle
k rllk artar. D aha iyi y etitirilm i ve eitim li iilerin istih d a
m da benzer sonular d o u ru r. Bunlar, saat b ana den em ekle
d ah a fazla m eta retip d ah a fazla deer yaratabilirler.
D aha u zu n saatler, daha youn em ek ya d aha iyi eitilm i ii
lerin istih d am vastasyla elde edilen ek artdeere, M arx m utlak
artdeer adn verir. Byle bir artdeer, verili cretle birlikte, ayn
ignnde ya da d aha u zu n b ir gnde, daha fazla em ein harcanm a
sn gerektirir. M utlak artdeer, ignnn, genelde on iki, on drl,
h atta on alt saate yayld erken kapitalizm dnem inde bilhassa

54 | Al f r e do Saad- Fi l ho

nem liydi. Son zam anlarda, m utlak artdeer genelde i haftasnn

uzatlm as ve igcnn belli sektrlerinde iin bo zam anlara so
kulm asyla (i, sklkla hafta so n larn a ve tatillere yaylr, cep tele
fo n larn n ve tan ab ilir bilgisayarlarn ulalabilirlii alanlarn
srekli i banda olm asna izin verir) elde edilir oldu.
B unun y an n d a, daha youn em ek (daha hzl retim ban tlar
ya da azaltlan paydos vakitleri) vastasyla iiler sk sk retkenlii
a rtrm a y a zorland ya da bo za m a n la rn d a yeni beceriler e d in
meye (konferanslara ya da k u rslara katlm aya) m ecbur b rakld.
Tad nem e ram en, kesin m u tlak deer sn rldr. g n n ya
da em ek y o u n lu u n u snrsz o larak a rtrm a k m m k n deildir
ve iiler yava yava bu s m r biim lerine direnm eyi renirler.
Yeniliki firm alarn k r o ra n la rn yeni teknolojilerin ve yeni
m ak in elerin k u lla n m da artrab ilir. B unlar, verili bir em ek zam a
n n d a d ah a fazla g ird in in kt olacak biim de ilenm esini salar,
baka b ir ifade ile, her b irim r n retm ek iin gerekli em ek m ik
ta rn azaltrlar. Ekonom ide, re tk e n lik cretlerden daha hzl a rt
t zam an, toplam katm a deerin iindeki artd eer pay a rta r ve
iilerin pay der. M arx b u n a greli artdeer ad n verir. Greli
artdeer, m u tlak artdeerden d ah a esn ek tir ve m odern kap ita
lizm de en nem li sm r biim lerin d en biri haline gelm itir, n
k re tk e n lik bym esi u zu n d nem ler boyunca cret a rtla rn n
st n e kabilir (m utlak ve greli artd e erin sonular 5. b l m de
tartlm tr, igcn kontrol etm ek iin yeni teknolojinin k u lla
n m da 6. b l m de incelenm itir; ayrca bkz. Saad-Filho 2002, 5.
blm ).

SO N U
A nayolcu iktisat k u ram , serm ayeyi, re tim aralarn, paray
ve m ali v arlk lar da iine alan eyler topluluu olarak tanm lar.
Son zam an lard a, insan bilgisi ve to p lu lu k ilikileri de insani ya da
toplum sal serm aye o larak a d lan d rld . Bu h ataldr. Bu nesneler,
varlklar ve insani vasflar u zu n z a m a n d r m evcut, oysa serm aye
^oece o larak yeni. Sermaye k av ram n , ait olm ad yere yaym ak,
cvcsel olarak ya da ta rih b o yunca geerliym i gibi su n m ak ya

Deer, S e r ma y e ve S m r I 55

nltcdr. Szgelim i, b ir at, b ir eki ya da b ir m ilyon dolar serm a

ye olabilir de olm ayabilir de; bu, k u lla n ld k la r balam a baldr.
cretli em ein d o ru d a n ya da dolayl istihdam yla, k r retim i ile
balantlysalar, serm ayedirler; aksi halde yalnzca hayvan, alet ya
da b a n k n o ttu rla r.
Deer gibi, sermaye de eyler gibi duran bir toplumsal ilikidir.
Lkin deer m etalarn reticileri ve satclar ara sn d ak i genel bir
ilikiyken, sermaye sm rn n s n f ilikisidir. Bu toplum sal ili
ki (retim ara la rn n m lkiyeti, kon tro l ve k u lla n m la rn a gre
tan m la n a n ) iki snf ierir: re tim aralarn a, em ek gcne ve
em ein r n n e sahip olan k ap italistler ile em ek g lerini satan ve
retim aralarn a sahip o lm ad an o n lar k u lla n a n iiler. Toplum sal
iblm n n , m eta re tim i ve d a tm n n tem eli bu iki sn f a ra
sndaki ilikidir.
Rekabet ve artd e er elde ederek sm rm ek, kapitalizm i te k n o
loji ve re tim gleri gelitirm eye m u k te d ir klyor, hem de b en zer
siz bir biim de. M arx n, k ap italizm in gelien zelliklerine hayran
o lm asn n tem el nedeni bu. A ncak kapitalizm ayn zam an d a ta r ih
teki en ykc retim ekli. K r gds k o n tro ls zd r ve bazen ezici
olabilir. zellikle (am a yalnzca deil) gelim i lkelerde, artc
bu lularn vje yaam s ta n d a rtla rn d a em salsiz gelim elerin ban
ekm itir. Buna ram en, kapitalizm evrenin ve insan h ayatnn
ta h rib a tn a ve b o zu lm asn a sebep oldu.
Kr aray; klelik, toplu k atliam lar, h atta (Belika K ongosunda,
Birleik D evletlerde, G ney A frik ada a p a rth e id dnem inde, emperyalistleraras sm rgeci savalar srasnda yerli nfusa kar i
lenen) soykrm , (19. y zylda B ritanyada, 20. y zylda Brezilyada,
21. yzylda inde) iilerin vahice sm r lm esi ve (ABDde,
A vrupada, H in d ista n da, E ndonezyada ve baka yerlerde) uzun
vadede kresel sonular olan, evrenin kontrolsz ta h rib a t ile so
nuland (bkz. 7. blm ).
K arlanm am gereksinim ler olm asna ram en, iilerin, m a
k in e n in ve to p ra n toplu isizliini kapitalizm hem yaratyor hem
de b u n a gz yum uyor, yoksulluu o rta d a n k ald racak aralar kolay
ca bulunabilecekken yoksullua m sam aha gsteriyor. K apitalizm
yaam sresini uzatyor, am a ou kez hayatn an la m n boaltyor.

56 j Al f re do Saad-Fi l ho

E itim de ve k lt rd e ei b enzeri olm ayan b aarlar destekliyorken, ayn an d a enayilii, agzll, yalancl, cinsel ayrm clk
ile rk ay rm cl n ve in san i b o z u lm a n n baka biim lerini bes
liyor. M addi zenginlik elikili b ir biim de, in sa n n var oluunu
yoksullatryor.
K apitalizm in elien etkileri b irb irin d e n ayrt edilem ez. Piyasa
e k o n o m ile rin in bize h itap eden y nlerini seip ayrp, m akbul ol
m ay a n la rn d a n vazgeem eyiz. retim ara la rn n zel m lkiyeti ile
piyasa rekabeti ister istem ez cret ilikisine, artd eer elde edilm ek
suretiyle sm rye neden oluyor, krizleri, savalar ve kapitalizm in
teki olum suz zelliklerini kolaylatryor. Bu da, toplum sal, siyasi
ve ek onom ik refo rm larn olabilirliine, piyasann in san i bir y z
tak n ab ilm esin e kesin bir sn r koyuyor.5
Bu gibi snrlam alar, M arx k ap italizm in devrilebilecei ve ba
ka toplum sal b ir sistem in, k o m n izm in yaratlabilecei sonucuna
gtrd . O na gre, kom nizm , k ap italizm in sistem atik eitsizlik,
m addi yoksunluk, ta h rip k r rekabet, agzllk ve ekonom ik s
m r gibi m a n tk sz lk la rn ve in san ziyann o rta d an kald rarak ,
geni b ir o u n lu u n p o tansiyelini gerekletirebilm esi olasln
ortaya k a rr (bu sistem ve ona d o ru d n m 18. ve 19. b lm de
tartlyor).

e v ire n : E m e l K a h r a m a n

KAYNAKA
Fine, B. (1989) M a rx s C apital, 3. basm . (Basingstoke: M acm illan).
Fine, B. (2002) The W orld o f C on su m ption , 2. basm . (Londra: R outledge).
Foley, D. (1986) U n derstan din g C a p ita l, M a r x s Econom ic Theory. (Cam bridge,
Mass.: Harvard U niversity Pres).
1larvey, D. (1999) The L im its to C apital. (Londra: Verso).
IVrelman, M. (2000) Transcending the Econom y: On the P oten tial o f P asson ate
L abour a n d the W astes o f the M arket. (N ew York: St. M artins Pres).

lk/. VVood (1999).

Deer, S e r ma y e ve S m r I 57
Saad-Filho, A. (2002) The Value o f M arx: P olitical E conom y f o r C on tem porary
C a pitalism . (Londra: Routledge). [M arxrt Deeri, ev. Ertan G nnar, Yordam
Kitap, 2006]
Sm ith, A. (1991) In qu iry into the N a tu re a n d Causes o f the W ealth o f N ation s.
(Londra: Everym an) [U luslarn Z en gin lii, ev. Aye Yunus, M ehm et Bakrc,
A lan Y aynclk, 2004].
W eeks, J. (1981) C a p ita l a n d E xploitation . (Princeton: P rinceton U niversity Pres).
W ood, E.M. (1999) The O rigin o f C apitalism . (N ew York: M on th ly R eview Press)
[K a p ita lizm in K k en i, ev. A. C evdet A kn , Epos Yaynlar, 2003].

LER OKUM A NERLER

M arx, K. (1976, 1978b, 1981) C a p ita l, 3 Cilt. (H arm ondsw orth: P enguin) [K apital,
ev. A laattin Bilgi, Sol Y aynlar, 2004].
M arx, K. (1978, 1969, 1972) 7heories o f Surplus Value, 3 Cilt. (Londra: Lawrence
and W ishart) [A rtdeer T eorileri, ev. Yurdakul Financ, Sol Yaynlar, 1998].
M arx, K. (1981) G rundrisse. (H arm ondsw orth: P enguin) [G rundrisse, ev. Sevan
N ian yan , B irikim Yaynlar, 1980].
M arx, K. (1987) A C o n trib u tion to the C ritiqu e o f P olitical E conom y, C ollected
W orks, Vol. 29. (Londra: Lavvrence and W ishart) [Ekonom i Politiin E letirisine
K a tk , ev. Sevim Belli, Sol Y aynlar, 1994].
W ood, E.M. (1988) C apitalism and H u m an E m ancipation, N ew Left R eview 167,
s.3-20.

2. BLM

H E R E M E K D E E R Y A R A T I R MI?

Simon Mohun

TA R H SEL VE D NSEL KKENLER

n g ilte re 'n in 18. yzyl o rta la rn d a n itib aren sanayilem esi,
hem k rsa l hem de kentsel a la n la r d n t rd . K rsal blgelerin
k k evlerinde yaplan im alat - uev ek o n o m isi siste m i- genel
olarak hzla byyen ehirlerde b u lu n a n d ah a b yk birim lerd e
- fab rik a siste m i- giderek m erkezileti. Bu d u ru m sayesinde b
y k lek ekonom ileri, yeni d o n a n m la rla y k l ik tid a r kay n ak
la rn da k u lla n a ra k , ib l m n n d ah a da gelim esini ve re tim
sreci zerin d e ok d ah a sk b ir d en etim u y g u lan m asn salad.
T arm sal kam u a ra z ile rin in zelletirilm esi sonucu, k rsal k esim
de yaayan yoksul kesim , geleneksel o tlak lk ve hayvan beslem e
h a k la rn d a n m a h ru m kald (bkz. 8. blm ). K k ev san ay in in
inie gem esi, kam u a ra z ile rin in zelletirilm esiyle birleince, k r
sal kesim de yaayan ok sayda aile, geim k a y n a k la rn d a n yoksun
kald. T arm d ak i cretli em ek, k k ev sanayi, k k iftlikteki
aile em ei ve k am usal araziye e riim in b irleim in den oluan, k rsal
kesim ailesin in geim ini salad k a rm a k ve istik rarsz k o ullar
yok olm aya yz tu tm u ve g n getike d ah a fazla aile, geim ini
salam ak iin piyasaya ynelm iti. T ipik o larak sahip o ld u k lar tek

Her Emek Deer Yarat r m?

m al, alm ak iin sah ip o ld u k la r kapasiteydi. Sadece bu kap asite

n in (igc) cret k arl satyla, geim lerini salam ak iin ge
rekli olan m allar satn alabilecek p aray elde edebiliyorlard (bkz.
1. blm ). Bu yolla, to p rak sz b ir ii snf y a ra tld ve sanayilem e
kentsel b ir fenom en o larak ilerledi.
18. y zy ln so n la rn d a , o z a m a n n adalar, bu srelerin
yenilii ve b o y u tu asn d an d ah a iin b an d a o ld u k la rn n fa r
k n d ay d la r ve ta n k o ld u k la r g r n g le ri k av ram sallatrm ay a
giritiler. A dam S m ith in Inquiry into the Nature an d Causes o f
the Wealth o f Nations (1776) [Uluslarn Zenginliinin Doas ve
Nedenlerine Giri] kitab, ib l m n n yaygnlam asyla ortaya
kan u z m a n la m a n n g etird i i faydalara o d a k la n d . K endisi bu
y a ra rla rn sadece p iy asan n geniliiyle sn rl o ld u u n u d n
m t. B irbirlerini k a rlk l o larak glen d iren b ir srete ib
l m n n genilem esini p iy asan n genilem esine balad: u z m a n
lam a retk en li i ve geliri a rtrr; bu, y atrm ve piyasay da g eni
letecek talebi h arekete g eirir (yava ilerlem eden b ir sre sonra,
nfus a rtn ); bu da b erab erin d e d ah a fazla uzm anlam aya ola
n ak salar. H k m e tin rol ise ieride ve d a rd a gvenlii (hem
in sa n la r hem de m lkiyet iin) g aran ti edip, yasal sistem i ve para
istik ra rn salayarak bu sreleri desteklem ekle sn rld r.
Fakat h er istih d a m n bu faziletli b ym e d evresine katk d a
b u lu n u p b u lu n m ad , S m ith i en d ielen d iren nem li b ir soruydu.
Bu kayg ilk o larak S m ith le ortaya km ad. 1690larda G regory
K ing, 1688 yl iin n g iliz to p lu m u n u n istatistik sel bir ta n m
lam asn a girim i ve n fu su n y arsn K rall n Z en g in li in i
A za lta n la r, yani b ir dereceye k ad ar tran sfer dem elerine bal
o la n la r1 o larak sn fla n d rm t. G elien ekonom i p o litik d isip li
n inde, zen g in li in k ay n ak lar baz belirli sek t rlerin faaliyeti iine
yerletirilm eye b alan d -m e rk a n tilistle r iin klelerin kazanm n n d ticaretle olm as; fizyokratlar iin ta rm sa l fazlalk - ve
bylece dier sektrlerdeki ekonom ik faaliyet re tk en o lm ayan
1

K in gin tablosu Laslettde (2000) yeniden olu tu ru lm u ve tartlm tr, s .30(1.

K in gin verileri yeniden Lindert ve W illiam son tarafndan in celen m i ve Mil
chell (1988) tarafndan yen id en retilerek ortaya konm utur. 2. blm , s. 102.

60 j S i man Mo h u n

ta n m n a kav u tu . Sm ith iin bu konu, yzlem e gerektiren nem li

bir so ru n d u .
Sm ith k en d in d en nceki y azarlara gre daha geni bir bak
asna sah ip ti ve ib l m n n genilem esi ve piyasann b y m e
si arasn d a olum lu k arl olan em ein retk en olduunu b elirt
ti. Byle b ir em ein istih d am , cret m aliyetinden ziyade retim e
katk d a b u lu n d u u iin fiilen b ir y atrm d . B unun dnda, kendi
faaliyetiyle re tim in b ym esine h ibir katk d a bulunm ayan ve
toplam re tim in bir b l m n m al olduu crete d ayanarak t k e
ten em ek, retk en olm ayand. retken emee rnek, yeni iplik fab
rik a la rn d a n b irin d e alan b ir ii olabilir. Bu kad n iiye cret
deniyor ve kendisi, satlm ak iin b ir r n reten ve h aslatn d an ,
k ap italistin cret h a rc a m a larn tazm in etti i ve dah a so n rak i ya
trm la rn salayacak k r k azan d ib l m n n bir paras h a
line geliyor. retken olm ayan em ee b ir rnek ise, evii hizm ette
b u lu n a n b ir ii olabilir. Bu k ad n a da piyasada satlm ayan, fakat
iveren ta ra fn d a n t k etilen b ir r n (evii hizm et) k arl n d a
cret deniyor (ksm en pein, ksm en ayni). Byle bir alana ya
plan dem eler iktisat iin net m aliy etlerd ir2.
Fakat S m ith in retk en ve retk en olm ayan em ek arasn d a biraz
nce b elirtilen m invalde kesin b ir sn r izm e abas, yapt baka
bir ayrm y z n d en kark l a uruyor. Bu ayrm a gre retken
em ek m addi b ir r n ortaya k arrk en , retk en olm ayan em ek
bir h izm et retir. Bu ikinci ta n m la m a n n nasl o lu tu u n u gr
m ek ok kolay, n k Sm ith zellikle m addi b ir r n ortaya koyan,
gittike byyen ve retk en olan tekstil sektryle, to p ra k sahibi
aristo k rasi ta ra fn d a n hizm et iin istih d am edilm i ve reticiden
ziyade t k etici o larak grd k k hizm eti o rd u larn k arla
trr.3 P azarlan an h izm etlerin grm ezden gelindii bir ekonom ide,
bu iki sn r izgisi de b irb irin e ok benziyor. Fakat hizm et nem li
2

Sm ith, retken olm ayan ii cretlerinden yaplan harcam alarn toplam talebe
nasl eklen d ii ve bylece dolayl olarak p iyasan n gen ilem esin e nasl katkda
bulunduklar zerinde hi durm ad,

ngiltere ve G allerde y k sek ahsiyetler ve soylu lar kategorisi altnda olan

aile says 1688de 19.626, 1759da 18.070 ve 1801/3te 27.203 olarak hesap lan
mtr. 1.dipnotta aln t yaplan kaynaklara b ak nz.

Her Eme k Deer Yarat r m? j 61

lde p azarlanm aya balar balam az, bu iki ta n m birbiriyle ba

dam yor. r n retm ey i ve t k etm ey i k arlatrm a konu su n d a
ise bir baka k ark lk d ah a var. Tek bana b ir iveren iin, bir faa
liyet krl olup toplum sal retim e h ibir k atk d a b u lu n m ay ab ilir ve
bylece bireysel bir bak asna gre retk en olan bir ey, to p lu m
sal bak asna gre retk en olm ayan olarak grlebilir. Mesela,
eer baz - re tk e n o lm a y a n - faaliyetler zerin d en elde edilen k r
lar aslnda baz - r e tk e n - faaliyetler yoluyla elde edilen k rlard an
yaplan piyasa transferleriyse, retk en olm ayan diye tab ir edilen bu
faaliyet, tek bana d n ld n d e retken, ekonom i bir b t n
olarak d n ld n d e ise retk en olm ayan olarak grlebilir.
Sanayi d e v rim in in ilk a am alarn d a bu tu ta rsz lk la rn ak
bir ekilde grlm em esi belki de kanlm azd. Fakat 19. yzyln
o rta la rn d a n itibaren S m ith in ta n m la m a la r g ittike gvenilm ez
b ir rehber olm aya balad. Bizi ilgilendiren ey, M arx n retk en ve
retken olm ayan em ek analizi iin balang n o k tasn salam ol
m asdr.

R E T K E N O LA N VE R E T K E N OLM AYAN EM EK
M arx, S m ith in d in a m ik biim de byyen ekonom i gr n
devrald ve S m ith in retk en olan ve retk en olm ayan em ek a ra
sndaki ilk a y rm n daha farkl bir ereveye o tu rta ra k gelitirdi.
H er eyden nce ve aka, hangi toplum da olursa olsun, yararl
bir ey reten em ek retk en d ir. in zorlu yan u; yararl olarak
kabul edilen ey, tarihsel olarak zgldr ve baz zel retim iliki
lerin in h kim iyeti ta ra fn d a n k u ru la n bir erevede k o u lla n d rlr
ve yaplandrlr. Bu yzden, ilk nce, d o ru d an doruya bu sn f
ilikilerini d n m ek gereklidir. Snfl top lu m lar belirleyen ey,
hk im snfn, ezilen snftan artem ei ekip k arm asn salayan
biim dir. K apitalist bir toplum da artem ek, artd e er veya kr ola
rak isim lendirilen b ir m iktar, p ara biim ini alr. Dolaysyla M arx a
gre, kapitalist bir toplum da em ek artd e er retti i srece re t
kendir.
Bu tanm lam ayla ilgili birka noktaya deinm ek gerekiyor.
ncelikle, r n n doasnn ne olduu - rn e in , m addi bir eya ya

62 I

Simon Mohur

da m addi olm ayan b ir h iz m e t- nem sizdir. Sadece iinde retildii

toplum sal ilikilerin nem i vardr. Bu yzden, bir em ein retken
olabilm esin in gerekli koulu cretli em ek olm asdr, ik in ci olarak,
cretli em ek retk en olabilm ek iin a rtd e er ya da kr retm ek
z o ru n d a o ld u u n d a n ve k r sadece r n n satn d an elde e d ild i
inden, em ein retk en olabilm esi iin gerekli b ir baka koul da
o rtaya k ard r n n p azarlan m asd r. nc olarak, retk en
em ein d a h il olduu faaliyet, re tim in d n t r c bir faaliyeti
dir. Bu faaliyet, im diye k ad ar o k tan baka b ir yerde retilm i bir
r n n d a tm ya da yeniden d a tm veya g irdileri b ir araya
getirerek retim e h azr hale getirm e ilevi olam az. Buna benzer
faaliyetlerden doan krlar, re tim srecine k atlan g ird ile rin t
ketim i yoluyla elde edilen k rla rn -p iy a sa n n fiyat m ek an izm a
s yo lu y la- yeniden d a tm d r. D olaysyla retilen toplam kra
k atk d a b u lu n m azlar. B undan t r , em ein retk en o lm asn n
dier b ir koulu da fa zla d a n a rtd e e rin retilm esidir. zetlersek,
k ap italist b ir to p lu m d a retk en em ek, ilk olarak cretli em ektir;
ikinci olarak kapitalist retim srecin d e istih d am e d ilir ve nc
olarak da toplum sal b ir bak asna gre artd e er retir. Geriye
k alan t m cretli em ek retk en olm ayan em ektir.
Bu gerekli k o u llarn h er b irin in im a etti i eyler ok n em li
dir. B irinci koul, em ein retk en saylabilm esi iin cretli em ek
olm asn g erektirir. cretli em ek olm ayan em ek, retk en em ek d e
ildir. Bu d u ru m u n bu t r cret-d em ek k o n u su n d a herh an g i
bir gereklilikten bahsetm ed i i, h erh an g i b ir to p lu m d a ocu k lara
ve yallara b a k m a k gibi m u azzam m ik ta rd a zam an h a rc an m a sn a
neden olan enform el ve cretsiz b ak m ilerine b ak arak a n la la
bilir. H ib ir toplum , en az n d a n o cuk y apm ak ve o n u n b a k m n
salam ak iin h a rc a n a n em ek zam an o lm ad an k en d in i yeniden
retem ez, fakat bu t r b ak m faaliyetleri iinde olan iiler re t
ken deillerdir. O n la rn y a p tk la r i tem el zo ru n lu lu k olduu h a l
de, ne deer ne de artd e er retir.
kinci olarak, cretli em ein hepsi retk en deildir. A rtdeere
el koyulm as iin r n n satlm as gerekir; bu yzden cretli em ek
ta rafn d a n retilen r n p az a rla n m ad zam an artd e e r re te
mez. 11er toplum da, cretli em ek ilikisinde, y n etim ta ra fn d a n

Her Emek Deer Yarat r m? j 63

ok sayda alan istih d a m edilir. G enel y n etim bireysel ve/veya

toplu t k e tim iin d o ru d a n t k e tilm e k zere m allar retir, n ak it
tran sferleri yapar ve k am u m a lla rn a y a trm yapar. Faaliyetleri ise
vergi toplayarak ve m ali sen etler sa ta ra k finanse e d ilir4. Genel y
n etim faaliyetleri a ra sn d a genel k am u h izm etleri (idari, yasam aya
d a ir ve adli), i (polis) ve d (silahl kuvvetler) gvenlik, refah h iz
m etleri (salk, eitim , sosyal gvenlik, iskn) ve ekonom ik h iz
m etler (sbvansiyonlarn ve sanayiye yaplan dier m d ah alelerin
ynetim i) yer alr. B u n d an t r G enel yn etim ok sayda ala
n istih d am eder, fakat hepsi ne deer ne de artd e er re ttik le rin
den, retk en deillerdir.
nc olarak, cretli em ein a rtd e er retip retm ed i i
genel b ir to plum sal p ersp ek tiften b a k la ra k belirlenebilir. cretli
em ein kap italist istih d am , p a z a rla n an b ir m al retip k r k a z a n
d rm a sn a ram en, toplam artd e ere k atk d a b u lu n m a k ta n sa t
k etim yapyor olabilir. rn e in ok k r getiren b ir reklam ajans
ta ra fn d a n a ltrla n iileri d n elim . Bu ajans, kendi r n y
le ilgili b ir k am panya y r tm e k isteyen baka b ir firm ayla szle
m eli alr. O rtaya k an tek r n (tabi k am p an ya baarlysa)
firm an n m a ln n sa tn d a k i a rt tr ve ajansa, b aarl olsun ya da
olm asn, firm an n sa tla rn d a n elde edilen gelirlerden dem e ya
plr. Bu nedenle ajans h ib ir ey retm ez ve ken d isine szlem eli
olduu firm an n k a y n a k la rn d a n dem e yaplr. R eklam ajan sn n
ik n a edici b ir ekilde talep y aratm ve bylece p a z a r geniletm i
o lm asn n hib ir nem i y o k tu r; yapt tek ey baka b ir yerde re
tilm i olan m a lla rn satn h z la n d rm a k tr. Bu rn ek te n yola
k ara k b ir genellem e yaparsak, h erh an g i b ir ekilde sadece r n
satm ak am acyla istih d a m edilen h er em ek, m lk iy etin u n v a n n n
tra n sferi iin tetikleyici u n su rd u r. Bu em ek ta ra fn d a n fazladan
h ib ir ey retilm ed i i iin de retk en deildir. B una b enzer ticari
faaliyetlerden elde edilen artdeer, bu faaliyetlerde yer alan iiler
zerin d e n ortaya km az; fakat baka b ir yerde retk en iilerin
4

H k m etin rettii baz rnlerden cret alnabilir, fakat buradan gelccck

olan gelir, yaplan faaliyetlerin m aliyeti d n ld n d e ekonom ik olarak
n em sizd ir. Bundan baka, ok yok su llu k eken lkelerin hk m etleri, den i
zar lkelerden gelecek yatrm lara bal olabilm ektedirler.

64 I Si mon Mohur

re tti i k rn fiyat m ekanizm asyla a k ta rm n d a n ortaya kar.

A rtd e er reten iileri istih d am eden serm aye sanayi serm aye
si diye a d la n d rlrk e n , sanayi serm ayesinin r n le rin i satn al
m ak ve satm ak iin iileri istih d am eden serm ayenin ad da ticari
serm ayedir. T icari serm aye, eitsiz m badele yoluyla sanayi ser
m ayesi ta ra fn d a n retilen artd e erin b ir k sm n el koyar. Pazar
iin gerekli olan bilgi ne k ad ar k arm ak olursa, ticari serm aye de
k end in e o k ad ar uzm an lam ve uygun bir m evki edinir.
B enzer biim de, ayn v u rg u g ird ilerin satn aln m asn h z la n
d ra n faaliyetler iin de yaplabilir. zellikle finans a k la rn n
kayd ve m uhasebesi gibi ilerde alanlar, bu tip faaliyetlerde yer
a lm ak ta ve m lkiyet h a k k n p ara b irik im lerin e ve gitgide etrefil
leerek p ara b irik im le rin in yerine geen finans aralarn a devret
m ektedirler. Bu t rd ek i faaliyetlerde iileri istih dam eden serm a
yeye finans serm ayesi deniyor. Genel o larak finans serm ayesinin
ilevleri arasn d a, finans piyasalarn dzenlem ek ve iletm ek, riski
yaym ak, k k m ik ta rla rd a k i p aralar birletirip byk m eblalar
y aratm ak ve k red i salam ak yer alyor. Bylece, sanayi serm ayesi
ta ra fn d a n girdi satn alnabilm esi iin by k m ik ta rd a serm aye
k u llan lab ilir hale getirilm i oluyor (bkz. 3. ve 10. blm ). En ti
pik dem e ekli, iki szlem eli ta ra f arasn d a deerin tran sferin i
belirleyen faiz orand r. Finans h iz m e tin in m eta biim ine ram en,
o rtaya hibir m eta k m am oluyor, dolaysyla faiz dem eleriy
le eletirilebilecek bir m eta da m evcut olm uyor. Bu sebeple, faiz
dem eleri s m r ve eitsiz deiim o larak anlalm aldr. T icari
serm ayenin net k azanlar gibi faiz dem eleri de, sanayi serm aye
si ta ra fn d a n retilen artd e er zerin d ek i taleplerdir. A radaki tek
fark, tic a ri serm aye faaliyetleri d ah a nceden retilm i olan artdeerin gerekletirilm esini salarken, finans serm ayesinin faaliyet
leri, sanayi serm ayesi ta ra fn d a n d ah a son ra retilm ek zere vaat
edilen artd e er ta ra fn d a n karlan r. Bu yzden, bu ikinci d u ru
m un sp ek latif b ir yan vardr. ekil 1 kapitalist retim s recin in
bu g r n m n zetliyor.

H er Em ek D eer Y a ra tr m?
e k il 1: S e r m a y e n in D e v r i

kaynak: Foleyden uyarlanmtr (1986), s.68-69

Finans serm ayesi retim iin girdi satn alm ak ad na k u lla n l

d an d an itibaren, deerin b ir blm olan bu serm ayenin biim i
retken sermayeye dnr. B iim indeki bu deiiklie ram en,
sahip olduu deer m ik ta r deim ez. r n retm ek iin girdiler
retim srecine d ah il o larak tketilm eye baland an d an itiba
ren, serm aye ticari serm aye halin e gelir (M arx ta ra fn d a n m eta ola
rak a d la n d rlr bu). Em ek gc m aliyetinin ne olabilecei ve em e
in ne retebilecei arasn d ak i fark sayesinde a rtk saysal deeri
artm bulunuyor. r n satld an, b r t deerin toplam , zam an
geldiinde yeniden retim srecine k atlm ak zere m ali b ir biim e
b r n r. Bu biim deiikliinde, deerin m ik ta r yine deim ez.
D eerin m ik ta rn d a k i tek deiiklik (bym e), serm ayenin m etalar
ortaya k m ad an ve satlar gereklem eye balam adan nce g ir
diler satn ald retim srecinde gerekleir. r n satm ak, para
piyasalarn d a ilem yapm ak ve girdiler satn alm ak, sadece deeri

66 I Si mon Mo h u n

iinde tayan biim lerin taycln yapm aktadr, fakat b u n la rn

hibiri d eerin m ik ta rn d a b ir d eiiklik yaratm azlar.
ekil 2.1 hayli stilize ve soyut b ir tem sildir. T icaret ve finans ser
m ayelerinin faaliyetleri p ratik te k arm ak olabilir, fakat k az an d k
lar artd e er an alitik olarak, retim d en gelen artd e erin transferi
olarak kalr. Eer iiler kendi t k e tim ih tiyalarn karlam ak
iin alm alar gereken z a m an d an d ah a fazla alm aya m ecbur
b rak lrlarsa, ticari ve m ali serm aye ta ra fn d a n cretli altrlan
em ek h er em ek gc gibi s m r lm olur. Fakat bu cretsiz i za
m an paraya dnm ez; ticari ve finans serm ayelerinin bnyesinde
oalan artdeer, sanayi serm ayesi ta ra fn d a n retilen artd e erin
piyasa yoluyla devredilm esin d en trem ek ted ir. Bu d u ru m , finans
serm ayesi ta ra fn d a n yaplan faiz dem eleri ve h arcam alar ve eit
siz deiim ilkesinin birlikte hareket etti i ticari serm aye ta ra fn
dan gerekletirilen h a rcam alar (mal kom isyonculuu gibi ham sa
t sreleri) sayesinde m eydana gelir. zet olarak, retilen m aln
paraya, p a ra d a n dier m ali v arlk lara ve te k ra r paraya, p arad a n ise
girdi m allarn a dnerek geirdii biim deiiklikleri, var olan
deerin saysal m ik ta rn deitirm ez.
retk en ok net bir biim de kavram sal bir terim olarak ta rih ar b ir an lam a sahip olm ayan artd e er re te n an lam n a geliyor.
zellikle k ap italist retim ilikilerinde ilgili olduu tek ey neyin
retk en olduu ve neyin toplum sal retk en lik olarak grlebilece
idir. Bir devlet h astanesinde canl organ n akli yapm akta olan dok
torlar, hem ireler ve teknikerler, retk en olm ayan em ekiler olarak
ad lan d rlrk en , bu o rg an lar p aralam ak iin tasarlan m silahlar
reten zel sektr iilerinin retk en em eki o larak a d la n d rlm a
s, insan ahlki olarak rahatsz edebilir. Fakat re tim in toplum sal
ihtiyalardan ziyade bireysel k rla rn dnlm esiyle dzenlendii
retim ilikilerinden rahatsz o lm a k tr bu. retim byle d z en
lendii srece sn f lt her zam an son derece nem li olacaktr:
em ek artd e er retti i srece retk en d ir.
TA R TIM A LA R
retken em ek ve retk en olm ayan em ek snflandrm as, dij*er M arksist sn flan d rm alar gibi, neoklasik ik tisadn farkl kav

Her Emek Deer Yarat r m? I 67

ram sal erevelerinde b ir k a rlk bulam yorlar. Bu kavram sal

erevelere gre, b ir kim seye y arar salayacak h erhangi b ir eyin
t k etim i, piyasada b ir fiyata h km edebilir, sahibine b ir gelir ak
getirebilir ve bylece bir m al veya h izm etin re tim in e k arlk ge
lebilir.5 D olaysyla retk en ve retk en olm ayan em ek kavram lar
anlam szdr: Genel o larak m evcut her m al veya hizm et bir retim
srecin in so n u cu d u r ve tad fiyat (ister gerek, ister potansiyel,
isterse glge fiyat olsun) sahibine b ir getiridir. retken ve retken
olm ayan em ek arasn d ak i ayrm , bazen devlet se k t r n n b yk
lyle ve gelim edeki etkileriyle ilgili kayglarda ortaya k m ak ta
dr. Fakat neoklasik ik tisad a gre, retk en o lm ayan devlet sekt
r deildir. ok b y k olan devlet sektr zo ru n lu vergilendirm e
sayesinde finanse edildii iin, byle bir vergilendirm e seviyesi zel
sek t r n k ysnda yaayan em ekilerin bo zam an p azarlk lar ve
yaplacak y atrm k a ra rla rn olum suz etkileyen d u ru m la r yaratr.
zetlersek, neoklasik gelenek iin, retk en ve retk en olm ayan
em ek k a v ra m la rn n hibir an lam yoktur.
Mesele em ek deer teorisi asndan farkllk tayor. Fakat bu
gelenek iinde bile retken ve retken olm ayan em ek arasn d ak i far
kn savunulabilir olup olm adna d air nem li anlam azlklar var.6
Bu tartm alar, y u k ard a v u rg u lan an nokta tem elinde zetlenebi
lir. Birincisi, retken em ek cretli em ek olm aldr; kincisi, pazarla
nan bir r n retm elid ir ve ncs, retim e bal olm aldr.
T artm a y o llarn d an biri; re tk e n liin a n la m n n gerekli
veya zo ru n lu olduu zerin e yeniden o d ak lan m ak tr. Bir faaliyeti
retken olm ayan o larak tan m lam ak , onu n gereksiz olduu a r
m n da berab erin d e g etirir ve byle bir faaliyete tabi olarak alan
in san lar hie sayarak ktler. cretsiz yaplan ev iini ve ocuk
b ak m n dnelim . Bu faaliyetler ounlukla k a d n lar tara fn d a n
5

Bu noktada, bir snrlam a yapm ak gerekiyor. Bazen piyasa ilem leri sadece p o
tansiyel bir nitelik tar. Bu yzden de ev sahipleri kendilerine kira deyen ki
raclar olarak farzedilir ve konut yapm h izm etlerinin retim i iin getiri olarak
saylrlar. Aksi takdirde, her kiracnn bir ev ald zam an m illi gelir derdi.
Piyasalar bazen de teknik nedenlerden dolay var olamazlar. M esela, eer bir
m aln bir kii tarafndan tketim i o m aln dier bir kii iin bulunm a olaslm
azaltm yorsa ve hi k im se bu m al tketm ekten dlanm yorsa, bu mala kamu
m al denir ve vergilendirm e kapsam nn dnda finanse ed ilm esi gerekir.

Bkz. M ohun (1996, 2002) ve Laibman (1999), kaynaklar iinde.

68 i Simor Mo h u n

yaplyor ve bu faaliyetleri retk en olm ayan olarak adlan d rm ak ,

ataerkil b ir k av ram sallatrm an n k a d n la rn iini sistem li bir bi
im de grm ezden gelme anlayna b ir rnek olarak yorum lanyor.
Buna b ir cevap, byle d n m e n in kapitalist retim ilikilerinin
yeniden retim iyle daha geni b ir top lu m u n yeniden re tim in i
b irb irin e k artrd olabilir. Bu sebeple, sz konusu ilikilerin
yeniden retim i, baka bir yerde, ailede veya okulda retilm i (en
azn d an bir ksm ) igc g ird ilerin in srekli akna ihtiya duy
m aktad r. Fakat kapitalist ilikilerin yeniden retim iyle daha geni
bir to p lu m u n yeniden retim i ayn eyler deildir ve birisini analiz
etm ek iin k u llan lan k av ram lar dieri iin uygun deildir.
kinci olarak, genel ynetim ta ra fn d a n istihdam edilen, p az ar
lan m ak iin b ir r n retm eyen cretli em ei dnelim . Genel
ynetim 2000 y ln d a n g ilterede toplam istih d am n yaklak ola
rak yzde 13,4n, ABDde ise 1 2 ,9 u n u bnyesinde topluyor.7 Bu
rnek te de, retk en olan ve retk en olm ayan sorgulam ak, yine
gerek li ve re tk e n arasn d ak i ay rm n in k rn a o d ak lan m a k
dem ek. Eer toplum genel ynetim o lm adan ilev kazanm yorsa,
genel y n etim in retken olm ayan istih d am ettiini ve aslnda p i
yasa ta ra fta r ideolojiyi kabul etm ek z o ru n d a kaldn sylemek
an alitik o larak pek bir ey ifade etm iyor. A m a cevap d ah a nce ve
rilen in aynsdr: kapitalist retim ilik ilerin in yeniden re tim in in
daha geni to p lu m u n yeniden retim iyle k artrlm am as n em
lidir. D aha d a r kapsam l, fakat bu konuyla y ak n d an ilgili bir b a
ka ta rtm a da ii sn fn n geim ini ve e itim ini salam ak zere
yaplan iler zerinedir. Eer b ir ii, devlet se k t r n n salad
eitim ve retim yoluyla d aha fazla beceri k azanm sa, o verili
sre iinde eitim alm ad halde kendisiyle ayn kapsam daki i
iye n azaran daha fazla deer retecektir. Benzer bir biim de, sa
lkl b ir ii salksz bir iiye n a z a ra n d ah a az bakm alacaktr.
Bu ekilde, devletin eitim , retim ve salk im kn salam as,
d o ru d an olm asa da kapitalist re tim srecine giren canl em ein
7

Rakam lar tam zam anl alm aya ed eer tem elin d e hesaplanm lardr ve
ngiltere iin, M illi Salk H izm et Trstleri tarafndan istihdam ed ilen ler de
kapsanm aktadr. ngiltere iin rakam lar, M illi statistik Bakanl (2001a) ve
(2001b), A m erika iin rakam lar ise ktisadi likiler Brosu, M illi G elir ve rn
I h-saplar yoluyla elde edilm itir.

Her Emek Deer Yarat r m? j 69

niteliindeki d n m ler yoluyla dolayl o larak artd e er re tim i

ne k atkd a b u lu n m ak tad r. O halde artd e eri dolaysz reten ya da
artd e erin dolayl retild i i faaliyetleri b irb irin d e n ayrm ak iin
bir neden olm ad iddia edilm ektedir. Bu a rg m a n n zorluu ok
geni bir alan kapsam asdr. Eer artdeere dolayl olarak katkda
b u lu n an b t n iler retk en o larak d n l rse, retk en kavram ,
retk en olm ayan o larak deerlendirilecek ilerin tasavvur edilm esi
zorlaaca iin o d a n ve ak l n kaybedecektir.
nc bir tartm a konusu, belki de en etkili olan, re tim in
ne olduuna o d a k la n m a k tr.8 G irdilerin bir r n m eydana getir
m ek iin sanayi serm ayesinin ynlendirdii retim srecine dahil
olduu retim faaliyetleri ile, r n le rin daha sonra yeniden yatrm
yaplm ak zere ticaret ve finans serm ayesi faaliyetleri yoluyla paraya
dnm esi gibi dolam faaliyetleri arasnda kesin b ir ayrm yapl
m asnn m m k n olm ad sav u n u lm ak tad r zellikle. Eletirilerin
getirdii tartm alara gre, byle bir ayrm n yaplm asn salayan
sadece iki yol vardr. Bu yollardan bir tanesi, S m ith in eer em ek
m addi bir m al retirse re tk e n d ir diye ortaya koyduu ikinci ta
nm lam asn a geri dnm ektir, fakat byle bir fizikilie b av u ra
rak retilm i olan ve dolam a sokulan arasnda bir ayrm yaplabi
lir. Dier bir yol ise, kom nizm e dayanan bir deerlendirici lte
b avurarak, retken olm ayann kapitalizm e zg olduu ta n m n
yapm aktr. rnein, kom n ist datm eklinin, piyasa yoluyla d e
il de dolaysz yapld takdirde, kom nizm de piyasa faaliyetlerine
katlan em ek var olm ayacaktr ve bu yzden de kapitalist toplum da
bu em ek retken olm ayan em ektir. K om nist retim ekli k rdan
ziyade ihtiyaca dayand iin, reklam clk diye b ir ey olm ayacak,
dolaysyla da rek lam clktaki emek, retken olm ayan em ek olacak
ve bu bylece devam edecektir. retken olm ayan em ei bu deer
lendirici lte gre tan m lam ak , g nm zdeki kapitalist toplum da
ziyan edilen k ay n ak larn yerlerini saptam ak ve k u llan m deeri re
tim in in herkesin y ararn a art gsterdii daha ilerici bir toplum un
istihdam edebilecei k aynaklar saptam ak dem ek oluyor.
F iziki (physicalist) lt, kapitalist toplum sal ilikilere d air
hibir ey ierm ediinden, g n m zd ek i k ap italizm i zm lem ek
8

Bkz. Laibm an (1992, 4. blm ve 1999)

70 I Si mon Mo h u n

iin b ir fayda salam yor. D e erlen d irici lt, israfn tehisi k o

n u su n d a belki y ararl b ir plan o lu tu ru rk e n , dier ta ra fta n em ek
deer teorisi gibi a n a litik k av ram lara d a ir hibir ey b a rn d rm a
m ak ta ve bu y zd en de m evcut b alam da pek yararl o lm am ak
tadr. Fakat bu ltlerden b irin e veya d ierlerine b a v u rm a d
srece, retk en ve retk en olm ayan em ek arasn d a b ir ayrm
k u rm ay a alan t m abalar da baarsz o lm ak tad r; bu ay rm n
ii b o tu r ve bu ay rm d an vazgeilm esi gerekm ektedir. Sermaye
d n g s a rtd e e rin nasl retild i i ve gerek letirildiini an latan
som ut b ir gereklik d zlem in d en ziyade, m ecazi b ir dzlem olarak
anlalm ald r. retken em ein iine k ap atld retim i, retk en
olm ayan em ein iine h apsolduu d o lam d an ayrm ak, b irb irin
den fark l fakat ayn toplum sal srecin ezam anl elerini soyut
ve te k n ik b ir yntem le ay rt etm ek a n la m n a geliyor. Bu so rg u
lam a y n tem in e verilen cevap, bu ay rm n iin in an a litik olarak
bo o ld u u n u n in k r ve tam aksine hem kavram sal hem de a m
p irik dzlem de b aarl o ld u u n u iddia etm ektir. Bir yanda sanayi
serm ayesi, dier yanda ticaret ve finans serm ayesi olm ak zere bu
ikisi a ra sn d a k i farklar, srek li d alg alan an ik tid a r dengelerinin
bazen b irin i bazense d i erin i d estek led i in i ve bu yzden de bu
serm ayelerin farkl z e rk lik le rin in , b irb irlerin e olan b a m llk la
ryla b erab er s rekli deien k ap italist rg tlen m e b iim in i k av ra
m am z salyor. Eitsiz deiim ilk esin in gelim esine ve tic aret ve
finans k rla rn n sanayi serm ayesi ta ra fn d a n retilen artdeere
bal olduu gereine o d a k la n m a k , serm ayenin belirli ta rih se l
dnem lerde u zm a n la m a sn n hem im k n la r hem de sn rla r
zerin e o d a k la n m a k dem ektir. retken ve retk en olm ayan em ek
kateg o rilerin i kapsayan b ir em ek deer teorisi, bu ayrm o rta d a n
k ald ra n b ir em ek deer teo risin d en d ah a zengin bir k ap italist ge
liim resm i su n a r ve M arksist b ir te o rin in o rtaya koym asn b ekle
yebileceim iz eylerle de u y u m lu g r n r.

A Y R IM IN FAYDALARI
retken-retken olm ayan em ek ayrm serm aye kesim lerinin
(.slnda bu kesim ler zerin d en yaplan ittifak larn) gelim esini
vr greceli nem lerini zm lem ek asndan b yk nem ta r

Her Emek Deer Yarat r m? j 71

lar. Bu ayrm , dier kesim lerin sanayi serm ayesine olan ballna
d ik k at ekerek, neden baz z am an lard a bu b a m ll n gl ya da
zayf olabildiini incelem eyi m m k n k lm ak tad r. Ayn z am an
da, sektrel k rll n belirleyici fak t rlerin i ve farkl serm ayelerin
rekabete d ah il olarak, am al b ir biim de b t n serm ayelerin ayn
oran d a k r salam asnn y n tem lerin i ay rt etm ektedir.
Sanayi serm ayesi iin krllk , em ek retkenlii, em ek s recin
deki dzenlem eler ve cret seviyeleri sayesinde belirlenirken; verili
bir m aliyet yapsna sahip olan ticari serm aye iin krllk, kendi
hizm etleri iin cret talep etm ekte ve eitsiz deiim i a rtrm a k ta k i
gc sayesinde b elirlenm ektedir. B un larn h er ikisi de, pazard ak i
konum u n a, sahip olduu zerklem i ticari bilgi seviyesine ve da
tm alar o lu tu rab ilm ek tek i becerisine baldr. T icari serm ayeler
arasn d ak i rekabet, eitsiz deiim i, gelirlerin her ticari serm aye
nin ortalam a k r o ra n n tu ttu rm a k iin yeterli olduu bir seviyeye
ekm eye eilim lidir. Verili b ir m aliyet yapsna sahip finans serm a
yesi iin k rllk, b o rlan m a ve bor verm e o ra n la r ara sn d a k i fark
ve piyasadaki p ara ilem lerini cretlen d irm e gcyle belirlenm ek
tedir. H er eyin k esinlik tad bir dnyada serm ayeler arasn d ak i
arbitraj, b o rlanm a ve bor verm e o ra n la r arasn d ak i farkn, kredi
verm e m aliyetini k arlam ak iin yeterli olm as yoluyla, faiz oran
ve ortalam a k r o ran a rasn d ak i eitlii garantiye alm ak z o ru n
dadr. Fakat retim d ek i reel belirsizlikler ve sanayi serm ayeleri
ta ra fn d a n artd e erin gerekletirilm esi faiz o ra n n k r o ra n n
dan ayrm aya yarayabilir. Bylece odam z, sanayi serm ayesinin
gelecekteki k rllk seviyesinin b u g n k faiz o ra n n belirlem esini
etkileyen yntem lere evrilebilir.
ik in ci olarak, retk en olan-olm ayan em ek ayrm genel y n eti
m in h arc a m a larn belirleyen deiken tarih sel faktrleri z m
lem ede nem tar. M arx, genel o larak devleti b t n serm ayenin
k a rla rn tem sil eden b ir yap olarak gryordu. Devlet ayn za
m an d a sn f atm asn baz ynlerden idare etm ekle sorum ludur.
Bir yand an , ii snf m cadelesinin so n u larn d an biri, baz ilerin
zel sektrden alnp devletin vergilendirm e yoluyla kaynak sala
d kam u iletm elerine d n t r lm esid ir. D ier yan d an devlet
kendi faaliyetlerini, serm ayeye en iyi hizm et edecek ekilde d
zenlem ektedir. Snfsal glerin srekli deien dengesi, b t n bu

72

Sinon Moh u n

faktrlerin tarih sel o larak nasl birletiini tayin eder. Mesela, Bat
A vrupan n 1945 sonras on yllk srecini iinde bulu n d u u m illi
yetilikler ve devletin eitim , salk ve sosyal sigorta hizm etlerin in
gelim esinin yan sra, baka alan lard a da yaplan dzenlem elerle
berab er dnerek, 1980ler ve 1990lar ve bu y llarn zelletirm e
ve eitim , salk ve sosyal sigorta gibi alan lard a devlet h arcam ala
rn a g etirilen sert kstlam alaryla karlatrab iliriz.
A yrm n ie yarad nc alan, kapitalist geliim in am pirik
incelenm esine dairdir. K avram larn doas ve mevcut veriler d
nldnde, fazla kesinlik beklenem eyebilir. Veriler genellikle snai
bir snflandrm a yoluyla dzenlenm ektedir ve varsaym lar retken
olan-olm ayan ayrm na, snai kavram lara apraz ve kendi aralarnda
k u llan m n d a nasl deinildiine b akarak yaplm aldr. Her zam an
olaandan uzaklaan d u ru m la r ve bilgi kstll olduu iin, bazen
keyfi bazen de gl varsaym larda bulu n m ak kanlm azdr. Fakat
tam anlam yla bir kesinlik m m k n olm asa da, dnem in eilim leri
ne dair m an tk l deerlendirm eler yapm ak m m k n olabilm ektedir.
rn e in ng ilterenin 1861 ve 1911 y llar arasn d ak i nfus sa
ym larn gsteren ta b lo li ele alalm .
Tablo 1: Sanayide retken olan ve retken olm ayan em ek (bin olarak), n giltere
1861

1871

1881

1891

1901

1911

3017
420
3686
471
21
506
287

2663
486
4011
563
26
649

2369
563
4075
687
33
712

2181
697
4578
697
50
921

1924
811
4762
867
79

1820
978
4967
781
91

386

333
444

439
555

498
680

1153
572
708

1198
629
804

8794
67.2

9174
65.3

9433
62.6

10300
61.8

10875
58.2

11268
55.3

850
20

1050
40

1300
70

1640
110

1990
150

Kamu Ynetimi ve Savunma

zel Evii Hizmetler
retken sektrlerde retken olmayan emek

450
1294
1681

420

460

1790
1576

1850
1957

550
1940
2120

880
1980
2805

2460
230
840
2000
3592

Toplam retken Olmayan

retken Olmayann Toplama Oran(%)

4296
32.8

4876
34.7

5637
37.4

6360
38.2

7805
41.8

9122
44.7

retken Olmayan Emein

retken Emee Oran

0.49

0.53

0.60

0.62

0.72

0.81

Tarm ve Balklk
Madencilik ve Taocakl
malat
naat ve Yap
Doalgaz, Klektrik, Su
Tamaclk ve letiim
Salk, Kit. ve Dier Serb. Mes. Hizmetleri
Yeme me, Oteller ve Dier 1lizetler

Toplam retkenlik
retkenliin Toplama Ora(%)
Datm leri
Sigorta, Bankaclk, Finans

Her Emek Deer Yarat r m? : 73

K eyfilik iin d n leb ilecek b ir rn ek , evii h izm e t d n d a k i

t m h izm etler re tk e n em ek o la ra k d a lrk e n , b a z la rn n ok
n et b ir ekilde re tk e n o lm ay acak lard r. H er re tk e n sektrdeki
re tk e n em ein y ak lak hesap lam as, kabaca m avi y ak a l (fab
rik a iisi) ile beyaz y a k a l (b ro m em u ru ) a ra sn d a k i, aslnda
ok da gerekli olm ayan ay rm d ik k a te alarak , c re tle rin m a a
lara o ra n l s n d e y ap labilir. B una ra m en , re tk e n olm ayan
em ekteki y kseli d ik k a t ek m ek ted ir. 1861 y ln 191lTe k a r
latrd m z d a , en n em li h a re k e tlilik le rin u n la r o ld u u n u g
r r z : T arm d ak i re tk e n em ein b t n istih d a m ierisin d ek i p a
y n n y zd e 23,1den 12,l e d ; d a tm iin d eki istih d a m n
y zde 6,5ten yzd e 12,12ye ykselii ve re tk e n sektrlerde yer
alan re tk e n olm ayan em ein y zd e 12,9d a n y zd e 17,6ya art.
k in ci sanayi d e v rim in in y aan d bu yllar, u z m an lam p a
zarlam a ilerin in , zellikle de retici firm a la rn g ittik e byyen
retk e n olm ayan ilerin i ta e ro n la ra d ev retm esi k a p sa m n d a ger
ekleen d a h a fazla u z m a n la m a n n gelim e g sterdii y llard r.

ekil 1: retken olm ayan em ein retken olan em ee cret baznda oran, ABI)

ok basit bir so ru n olm am asna ram en, baka bir sorun da,
retk en olm ayan em ein genel k r o ra n n nasl etkiled i id ir ( Ir*.
ve 16. blm e baknz). Vergi ncesi k r o ra n n (r), toplan krn

74 ! S im on M ohun

toplam net z serm ayeye (K) o ran o larak tanm layalm ve k rla
r vergiye tabi safi m illi hasla (N N P) ve zel sektr cretlerin in
toplam a rasn d ak i fark olarak tan m lay alm .9 En son bah sed ilen
ler retk en em ee denen cretler (W p) ve retk en olm ayan emee
denen cretlerd ir (W u). Bu yzden de:

r =

v.tabi.NNP - W p -Wu
K

(v.tabi.NNP P

Payda yer alan ilk harf, artd e er o ra n n d a n elde edilen para b i

im id ir (e):

retken olm ayan em ein retk en em ee cretler b a lam n d ak i

oran , k r o ra n n a dolaysz o larak olum suz etkide b u lu n u r; fakat
retk en olm ayan ilerin retk en olan serm aye ta ra fn d a n ekilm e
siyle m m k n k ln an u zm an lam a ilem i artd eer o ra n n a r t
rrsa, k r o ra n n dolayl bir biim de olum suz olarak etkiler. Bu
y zden retk en olan em ein retk en olm ayan emee cretler ba
lam n d a k i o ran nem li b ir husu stu r. ABDnin , 20. y zy ln ikinci
y arsn d ak i bu lm e bal eilim leri ekil 2de gsterilm ektedir.
V eriler d rt ayr dnem e ay rlm tr. U zun refah d n em im in
y

Net M illi H a sla n n n edenden tr aaya doru d zen len m esi gerekir.
Bakalarna y k len en fazlalklar hesaptan d lm elidir, zira pazarlanm ayan
bir hizm et akna denk derler; kam u harcam alar k arlm ald r, n k g e
nel kamu iileri piyasa yoluyla deil de vergilerle finanse ed ilir ve hane halk
iilerin in m aliyeti karlm aldr, zira burada hibir rn satlm az.

Her Emek Deer Yarat r m?

altn y llar srasn d a s rek li b ir a rt gzlem leniyor, fakat bu d

nem i V ietn am S av an n d am g asn v u rd u u dalgal, fakat genel
o larak d u rg u n dnem , B retton W o o d s u n k ve 1970lerin
ekonom isindeki yk sek isizlik o ra n (stagflasyon) izliyor. ReaganBush yllar, hem en a rk a sn d a n C lin to n n b irin ci b a k an lk d n e
m inde m eydana gelen dalgal, fakat yine genel o larak d u rg u n d
n em in geldii srekli a rta sah n e oluyor. Ve son o larak 20. yzyl,
srekli a rt g r n m veren dier b ir dnem o larak sonulanyor
(bu d u ru m verilerin yeniden gzden geirilm esine bal olabilir).
D aha fazla gelim enin gzlem lendii dnem ler, retk e n olm ayan
em ekteki kayda deer greceli ykselilere im k n veren dnem ler
gibi grnyorken, d k o ra n d a gelim enin y aan d d n em ler
de d u ru m byle g r n m y o r (tabi b ir ta ra fta n da 1990larn ikinci
yarsn d a y aan an y k selilerin , 21. yzy ld a s rd r l p srdrlem eyeceini bekleyip grm ek gerekiyor). Bu veriler, k rll n
analizi ile retk en olm ayan em ein greceli a rt n n k rllk z e
rin d ek i e tk ile rin in d e erlendirm eleriyle b ir araya geldiinde, bize
A m erik an ek o n o m isin in 20. y zy ln ikinci y a rsn d ak i yapsal
deiikliine d a ir am p irik an aliz yapabilm ek iin bir zem in su
nuyor.

e v ire n : A s l Z e n g in
KAYNAKA VE LER OK U M A N ERLER
F einstein, C .H . (1976) S ta tistica l Tables o f N ation al Incom e, E xpenditu re an d
O u tp u t o f the U K 1855-1965. Cam bridge: Cam bridge U niversity Press.
Foley, D. K. (1986) U n derstan din g C apital. Cam bridge, Mass.: Harvard U niversity
Press.
Laibm an, D. (1992) Value, Technical Change a n d Crisis. A rm onk, N ew York: M.
E. Sharpe.
Laibm an, D. (1999) Productive and U nproductive Labour: A C o m m en t, R eview
o fR a d ic a l P olitical Econom ics 31 (2), s. 61-73.
Laslett, P. (2000) The W orld We H ave L ost Further E xplored. Londra: Routledge.
M itchell B. R. (1988\B ritish H istoricalS tatistics. Cam bridge: C am bridge U niversity
Press.
M ohun, S. (1996) P roductive and U nproductive Labour in the Labour llc o y ol

76 I Si mon Mo h u n
V alue, R eview o fR a d ica l P olitical Econom ics 28 (4), s. 30-54.
M ohun, S. (2002), Productive and U nproductive Labour: A Reply, R eview o f
R a d ica l P olitical Econom ics 34 (2), s. 187-201.
O ffice for N ational Statistics (2001a) Jobs in the Public and Private Sectors,
E conom ic Trends, H aziran.
O ffice for N ational Statistics (2001b) U K N a tio n a l A ccounts (Blue Book) 2001
Londra: The Stationary Office.
Shaikh A. M. ve Tonak E. A. (1994) M easu rin g the W ealth o fN a tio n s. Cam bridge:
C am bridge U niversity Press.
Sm ith, A. (1776) In qu iry into the N atu re a n d Course o f the W ealth o f N ation s.
Londra Everym an (1991) [ Uluslarn Zenginlii, 2004].
US Bureau o f E conom ic Affairs: N a tio n a l Incom e a n d P rodu ct Accounts. (www.
bea.gov).
US Bureau o f Labour Statistics (stats.bls.gov)

KAYNAKLAR
1948-64 iin Shaikh ve Tonak (1994);
1964-2000 iin yazarn kendi hesaplam alar BEA ve BLS web sitelerindeki verileri
kullanarak yaplm tr.

3. BLM

KAPTALST EKONOM LERDE

P A R A O L A R A K VE
SERMAYE O LARAK PARA

Costas Lapavi t s as

K apitalizm de para, en yzeyselinden en gereklisine, ekonom ik

faaliyetin d o k usuna iler. Ayrca kiisel ilikileri k u ru p bozm ak,
insan ed im in e anlam k atm ak ve in san niteliklerine l olm ak yo
luyla toplum sal hayatn d o k u su n a da iler. Bu k adar o rtala rd a ol
m asna ram en, toplum k u ra m n d a p a ra n n ne o ld uuna ve nasl i
grdne d air bir fikir birlii yoktur. Bu denem e, paray o lu tu ran
ve paraya dayanan toplum sal ilikileri M arksist ekonom i politik
perspektifinden ele alyor. zleyen balk altn d a (Para O larak Para)
p a ra n n dz bir olgu, yani basit m al m badelesi olm as zerinde
younlalyor. P aran n bu ekilde piyasa deitokuu b a lam n
dan km akszn ele alnm as, fonksiyonlar ve biim leri itibariyle
piyasayla balants iinde, ne o lduunu belirlem eyi m m k n klar.
Sonraki altblm de (Sermaye O larak Para) paray kapitalist retim
ve dn m olgusu haliyle alyor. Bylece, krediye ilikin rol de
d ah il o lm ak zere p a ra n n kapitalist ilevsellii belirleniyor.

Cos t as Lapavvt sas

PARA O LA RA K PARA

Para ve Piyasalar
K apitalizm , geni piyasalar an b irletiren bir toplum sal sis
tem dir. Piyasalarda cretli ii altran kapitalist firm alarn re t
tii t k e tim ve y atrm m a lla rn n ticareti yaplr. Fakat ticareti ya
p lan m allarn kapitalist firm alarca retilm edii piyasalar da v a r
dr. T ipik rn ek leri arazi ve igc piyasalard r (1. ve 4. blm lere
baknz). Ayrca, deiim konusu nesnelerin retilm i m allar deil
de bireyler aras m al so ru m lu k lar, talepler, risk bedelleri ve dier
taa h h tle r vb olduu baka piyasalar sz konusudur. Son grup da
rvet, eteci korum as, k ira lk katil, ceza, iftira tazm in at vb gibi
srf analojiyle m al y ak trm as yaplan nesnelerin ticaretine konu
olan piyasalar ierir. A m a bu deiik piyasalarn hepsinde bir tek
ey o rta k tr: para.
Sz konusu piyasalarda p a ra n n ilevleri farkllk gsterm ez.
Para, eitli nesneleri ve edim leri birbiriyle kyaslanabilir hale ge
tirm eye y a ra r (hesap b irim i veya deer lsdr). lem lerde a ra
clk yapar (m badele aracdr). Ayrca piyasa aktrleri arasn d ak i
ta a h h tle rin ve so ru m lu lu k la rn ilem an d nda yerine g etiril
m esini salar (deme aracdr). Yine, b ir lk en in bir dierine servet
transferi yapm asn yahut ona kar y k m l l k lerin i yerine ge
tirm e sin i m m k n klan b ir a ra tr (dnya paras). Son olarak da
bireylerin ya da iletm elerin b an k alard a veya dier m ali k u ru m la rdaki b irik im le rin i ifade eder (b irik im aracdr). Bir de m ali k u ru
lularn kendi b irik im leri olan p ara v a rd r (rezervler).
P a ra n n k ap italist to p lu m la rd a k i eitli to p lum sal fonksiyon
lar, ik tid a r ve hiyerariyle b a la n tsn d a en ak ekilde grlr.
Para, rn e in h a sm la r y a ttrm a k , ta ra fta rla r harek ete geir
m ek y ah u t profesyoneller tu tm a k gibi faaliyetlerle, dier in s a n
lar paraya sahip o lan n a rzu lary la u y u m lu klm aya zorlayabil
mesi nedeniyle to p lu m sal g salar. A yrca p o litik g de salar.
F in an s rlerin siyasi p a rtile rd e k i n fu z la r b u n u n en ak rn e i
dir. Para, b u n la ra ek o larak, m evki ve toplum sal hiyerariyi tayin
eder. n k y k se k sosyeten in k a p la rn aar, sekin k u l p
lerin ve d e rn e k le rin yeliini gvenceye alr. Kald ki, k ap italist

Kap i t a l i s t Ek o n o mi l e r d e Para Ol ar ak ve S e r ma y e Ol ar ak Para j 79

to p lu m la rd a m evki ve h iy e ra rin in k u a k ta n k uaa gem esinin

b iricik yolu, k an b a n a d ay an an im tiy az ve istisn a la r deil, p a
radr. o c u k la rn d o ru o k u lla ra g idebilm esi ve evlilie uygun
ein satn aln m as p a ra say esin d ed ir.1 N ihayet, b ir lkeye baka
lk elerin re tti i sil h la r e d in m e im k n verm esi, ya da kendi
te k lifin i kabul etm esi iin alc lkeye hibe y ap labilm esi, p a ra n n
kresel g c n gsterir.
P a ra n n akl alm az eitlilikteki biim leri, i ie gem i to p
lum sal ve ekonom ik ilevlerini ortaya koyar. rn e in zel ve kam u
birik im leri genelde altn d r. M aden p ara ve b a n k n o t youn bir
ekilde srad an g n l k ilem lerde kullanlr. ahslarn ya da ir
ketlerin dem eleri ya da servet transferleri eitli m evduat t rleri
araclyla yaplr. Yine, k red i karty la dem eye esas olan banka
hesaplar ve dier hesaplar sz konusudur. Ayrca b a n k alar d nda
kalan finansal k u ru m la rd a k i hesaplar da dem elerde k u lla n lab i
lir. H att ticari senetler vb gibi n ak it dem e yerine geen m u h telif
kredi en str m a n la r da m evcuttur. Bu deikenliine ram en p a
ra n n kapitalist ekonom ide gelien biim lerindeki o rta k yan, kredi
sistem iyle ilikidir. G n m zd e kapitalist p ara esas olarak kredi
form undadr.

Mal Mbadelesinde Para ile Elde Edilen Sosyal Balantlar

ktisatlarn gzlemsel gerekler dedii t rd e n kapitalist p i
yasalara ve paraya ilikin bu tespitler pek itiraz edilebilir g r n m e
m ektedir. Bu nedenle, anayolcu ik tisat k u ra m n n piyasa analizinde
paraya ayrlan yerin ok k k o lduunu grm ek artcdr. ktisat
k itap larn d a p a ra n n fonksiyonlarna ilikin sta n d a rt m etinler, bu
k u ra m n a n alitik y ak lam n n tem ellerine in m em ektedir. Egemen
iktisadi d n cen in dayand genel dengem odelinde, piyasa ak
trleri arasn d ak i m al m badelesi dolayszdr (H ah n 1982). Yani
toplum b ilim in en yetkini olm akla iinen bu iktisadi analize gre
kapitalizm , eylerin parayla deil baka eylerle d o ru d an deiildii (takas edildii) bir sosyal sistem dir. Ksacas, anayolcu iktisat
1

P arann sosyal rol ve g c n e ilik in daha ek sik siz bir tartm a iin bkz.
ve Lapavitsas (2000).

mi k*

80 | Cos t as La p a v i t s a s

k u ra m n n k apitalist piyasa analizin d e p a ra n n rol yeterince ak

la n m a m tr.2
Bu kap sam d a M arksist ekonom i politik baka bir yerdedir:
P ara n n , dzenli m al m badelesiyle birlikte zo ru n lu ve ken d ili
ind en b ir ekilde doduu gsterilir. Egemen ik tisatta olduu
gibi yaygn m al m badelesinin takas k o u llarn d a cereyan etti in i
kabul etm ek yanla g t r r. P aran n hi olm ad kalc bir m al
deiim i sistem in in m evcudiyetine d a ir en ufak (tarihsel, a n tro p o
lojik yahut sosyolojik) b ir k a n t yoktur. A ksine, m badele sistem le
ri zerine yaplan aratrm alar, k arlk l ih tiyalarn dzenli bir
sklkla karlayan r n sahipleri arasn d ak i ilem lerde p a ra n n
d o ru d a n ya da dolayl bir ekilde yer aldn gsterm ektedir.3
Belli r n le rin sahipleri arasn d ak i k arlk l edim ler, kanlm az
b ir ekilde p a ra n n evrensel m al veya deerin bam sz b iim i ya
da evrensel edeer o larak d om asna yol am tr. Para ve piyasa
b irb irin d e n ayrlam az.
M arx, Kapital'in ilk cildinde (1867, 1. blm ) deerin biim i
n i tartrk e n p a ra n n d o u u n a ynelik kuram sal ak lam an n
yaptalarn verm itir. Para, r n sah ip lerin in birbirleriyle tem as
la rn n sklam as sonucu kan lm az o larak kendiliinden doar.
A ncak b u rad a nem li olan nokta, p a ra n n , yle piyasalar arasnda
s rt n m e y i gideren genel deiim arac o larak deil, d ah a ziyade
evrensel edeer veya deerin bam sz b iim i olarak dom as
dr. K arak teristik nitelii dier b t n m allarla kolayca deiilebilir
o lm asd r ve bu nedenle sah ib in in her m al satn alm asna olanak
tanr. Para, m al m badelesinde alm gc tekeli olarak ortaya
kar; benzersiz yeteneiyle zel b ir m aldr. B unun gelitii sre,
r n sahipleri arasn d a -a a d a zm leyeceim iz- toplum sal
ilikilerle belirlenir.

D e iim a racn n k en d ili in d en o lu u m u n u ak lam a ab asn d ak i n eok lasik

yak lam lar M en gere (1892) kadar uzanr. Bu gr n en yeni form lasyonlarnda, rn e in K iyotaki ve W right (1989), p azarlan ab ilirlik z elli i ak
lanm adan braklr. O nlara gre para en pazarlan ab ilir m aldr, n k piyasa
aktrleri yle o ld u u n u dnrler. Bu tatm in k r olm ak tan uzak, d n g sel
bir savdr.

lk/.: Itoh and Lapavitsas (1999, chs. 2 and 10).

Kap i t a l i s t Ek o n o mi l e r d e Para Ol ar ak ve S e r ma y e Ol ar ak Para | 81

Piyasalar bam sz ve tek b ana bireylerin birbirleriyle ilem

y ap tk lar yerlerdir. Piyasa akt rleri arasn d a ak rab alk, arkadalk
ve sosyal alk an lk lar zerin d en balar olsa da, bu balar bir ke
nara brak lr, birbirleriyle r n sahibi olarak kar karya gelirler.
Tm yle yok olm azlar ancak ticari alveriin gereklerince, yani
m ali d u ru m itibariyle geri plana itilirler. Piyasada kar karya
gelenlerin balca kayglar ellerindeki m allarn m badele deerini
elde etm ek, piyasaya gelm elerinin tem el sebebi olan Uquid pro quo
(karlk gelen -mukabil) deeri garantilem ektir. Bu balam da dier
k atlm clar, piyasada sosyal iliki k u ru la n yab an clardan, kart fi
grlerden baka b ir ey deildir. r n sahibi iki kii karlanca
(deerin tesadfi b iim i), a ra la rn d a sosyal iliki k u ru lm as iin
en aznd an b irin in al ham lesi yapm as arttr, yani bir ilk adm a
ihtiya vardr. Tipik adm , eldeki m al satm ak zere yaplan teklif
tir. Kar tarafn seenekleri teklifi kabul etm ek veya reddetm ekten
ibarettir. r n sahipleri arasn d a boy verm eye balayan sosyal ili
kide ilk adm atan greli veya etk en ; dieri de edeer veya
edilgen taraftr. b r t rl sylersek, kar karya gelen iki r n
sahibi birbirleriyle tem as ettik leri anda, sadece bir tane m al sz
konusu olsa bile, taraflard an biri dierini alc k o n u m u n a sokar.
Piyasa sayesinde ta n m la n a n bu sosyal iliki, a rtk bu erevede ge
liecektir.4
P aran n ortaya k, bu g dk satn alm a y eteneinin geli
im ini ve yalnzca bir m aln tekeli haline geliini tem sil eder. Bu
sre, sz konusu bam sz ve tek bana k atlm clar a rasn d ak i
ilem sk l n n artm asyla gerekleir. K atlm clarn birbirleriyle
quid pro quo ilem lere girm esiyle gelien sosyal ilikileri satn alm a
yeteneinin tek kutb u etra fn d a toplanr. Buraya geli aam aldr.
nce, r n sah iplerinden biri m aln sata su n ar (deerin geni
lem i b iim i). Bylece hepsine satn alm a yeteneinin bir p ara
sn verir (yani hepsi ksm en edeer olurlar). A rd n d an , b u n u n
4

M arxn para z m lem e sin i bu ek ild e koym ak, Japon U n o ok u lu n u n cn

b itirici k atk larn d an b irid ir (U n o 1980). Burada, konu h ak k n d a son szii
M arxn z m lem e sin in s y led i i im a ed ilm em ek ted ir. Esas olan , daha zi
yade, bu an a lizin para m u a m m a sn n z m n d e parayla rt n en toplum
sal ilik ileri de hesaba katan bir yol gsterd iid ir.

82 | Cos t as L a p a v i t s a s

tersine, r n sah ip lerin in b yk k sm n d an o tek kiiye sat tek

lifleri gelir (deerin genel b iim i) ve bylece o m aln satn alm a
yeteneini g len d irir (evrensel edeer m ahiyeti ykler). D aha
sonra, eer bir mal m stesna b ir satn alm a yeteneine sahipse
(belli m allar iin evrensel edeer olm u haldeyse), dier r n
lerin sahipleri, o m al k u lla n m a k iin deil fakat srf yeteneinden
dolay, k arl n d a kendi m a lla rn d a n verm eyi nereceklerdir. Bu
da r n n satn alm a yeteneini biraz daha a rtra cak tr. Bu ekil
de, m allard an biri dier t m r n sahiplerini cezbedecek ve dier
m allar iin edeer hale gelecektir. te, dier t m m allar satn
alabilen bu m al, parad r. Sebebi de ok aktr, dier t m m allar
on u n k arl n d a sata karlr.
lem lerin parayla y rm eye balam as, r n sahipleri a ra sn
daki toplum sal ilikilere farkl bir ierik k azan drr. K atlm clar
hl ayr ayr ve b irb irin d en bam szdr, fakat edim leri to p lu m
saldr (plansz ve kastsz olarak), n k m allar k arl n d a sata
su n d u k la r paray hep b irlik te o lu tu ru rlar. Bu yzden para, tem e
linde b irb irin e yabanc bireylerin m n ferit deiim ilem i olsa da,
bir o k ad ar k o lek tif ve sosyal b ir olgudur. r n sah ip lerin in yap
t, m a lla rn p ara k arl n d a sata su n m ak tr. n k p a ra n n
bak alar ta ra fn d a n da a ln d n bilm ektedirler. zetle, p a ra n n
sistem li b ir ekilde piyasa k atlm clar ta ra fn d a n k ullanlm as, p i
yasay k arak terize eden b ir n o rm olm asn d an d r. Para, b irb irin i ta
nm ayan bireyler arasnda, sosyal n o rm la rn dayand ailevi, d in
sel, hiyerarik ilikilerin d n d a b ir ba k u rark en, pazarlklaryla
piyasa uzlam asn salayan bireyleri b ir arada tutar. Para, piyasa
ek o n o m ilerin in eklem idir. A ncak kiisel olm ayan bir ba d r ve
toplum u b ir arad a tu ta n dier n o rm la rn dolayszlndan yo k su n
dur. K apitalist piyasa aktrleri olayn doas gerei m nferittirler.
A ralarn d ak i balar, satn alm ay tekelletiren, sosyal norm haline
gelen b ir eyin kullan m y la k u ru lu r.
P aran n k ay n a n n toplum sal gc ve n fuzu a rtk aktr.
Anayolcu iktisat k u ra m n d a (ou kez zm nen) varsaylann tersi
ne, piyasalar k arak terize eden ey, k atlm clarn eitlii deildir.
M allardan biri dierlerinden y u k a rd a d u ru r. nk dierlerini saln alabilm e gibi benzersiz bir nitelii vardr. D em okrat ve eitliki

K a p i t a l i s t Ek o n o mi l e r d e Para Ol ar a k ve S e r ma y e Ol ar ak Para

olm ak b ir yana, piyasalarda b ir tan e ay rcalkl k ral ve geri k a lan

larn o lu tu rd u u k alab alk v ardr. te p ara sah ip lerin in sradan
m allara sahip o lan lara st n l de b u ra d a n gelir. P ara sahipleri
k ay n ak larn d n t reb ilir, dier m allar elde edebilir, ta a h h t
leri gvenceye alabilir, talepleri erteleyebilirler. Sradan m allara
sahip olan lara kapal olan bu im k n larla iktisadi g elde ederler.
M al m badelesinin yaygn olduu to p lu m lard a p a ra n n getirdii
ekonom ik g, toplum sal g salar. G eni bir piyasalar a n n bt nledi i kapitalist to p lu m lard a p iyasann k ral, b irin in a rz u larn
dierlerine dayatm asn salayan ba e n str m a n d r; sosyal h iy erar
iyi ve m evkileri de o belirler. K apitalist to p lu m lard a paraya sahip
olm ak toplum sal g, ay rcalk ve o rta m la ra k atlabilm e olanan
salar. Tersi de do ru d u r: P arad an yoksun o lm ak gszlk, yok
sulluk ve olaylardan d lan m a dem ektir, ki b u n la r kapitalizm de
o u nlu u n zellikleridir. K apitalist to p lu m lard a sosyal katlm
ksm en, in san n sahip olduu beceri ve yeteneklere; am a asl, sahip
olduu paraya, alm gc tekeline baldr.

Parann levleri ve Biimleri

Bylece, M arx n alm asn d an hareketle, p a ra n n ne olduu
nu, yani piyasalardaki alm gc tekeli ya da evrensel edeer ol
d u u n u gsterm ek m m k n o lm aktadr. Para, r n sah ip lerin in
k arlk l ed im lerin in zo ru n lu sonucu o larak ortaya k ar ve bu
sre iinde sosyal b ir n o rm h alin i alr. Bu karsam a, p a ra n n bir
m al olm asn g erek tirir mi? P a ra n n M arksist p ara analizi ile m ad e
ni para ya da A v u stu ry a lI b y k iktisat S chum peterdeki (1954, s.
699-701) ekliyle, altn k u ra m k arlatrlab ilir mi? Bu gibi so ru lar
nem li olm akla birlikte, parayla ilgili asl kafa k arkl p a ra n n
grd iler ve bu ileri g rrken ald biim lerle ilgilidir.
V urgulanacak ilk n o k ta p a ra n n evrensel edeer ya da alm
gc tekeli olm asn d an doan ok eitli sosyal ve ekonom ik ilev
leridir. D eer ls ve m badele arac olm a fonksiyonlar gerek
olgulardr. Bu nedenle paras olan kii, m al olan k iin in sat tek
lifini p arad an ayrlm ak kaydyla kabul etm ek zo ru n d ad r. llen
deere ve eitli m badele biim lerine ilikin nasl b ir soyut model
o luturu laca tam am en k u ra m c n n tasa rru fu n d a d r. Ancak, sz

84 | Cos t as La p a v i t s a s

konusu fonksiyonlar toplum sal gerekler o lduklar iin, m al k a r

ln d a p ara dem ek de dzenli b ir hale gelm ek zorundadr. zetle,
alm gc tekeli olm a hali pratie geem iyorsa, deer ls ve m
badele arac olm a ilevlerinin sosyal b ir anlam da olam az. Ayn
ey, y u rti in d e ve lkeler arasnda, p a ra n n b irik im arac ve dem e
arac olm a ilevleri iin de geerlidir. r n sahipleri iin p a ra n n
dier k u lla n m la rn dem e arac olarak y k m l k lm ak m m
k n d r. n k p a ra n n alm gc tekeli olm a yetenei, pratikte,
dem elerin ertelenebilm esine izin verir. Yine ayn zellik nedeniy
le, r n sahipleri piyasada ngrlem ez gelim eleri gslem ek
am acyla p ara b iriktirirler. eitli fonksiyonlar p a ra n n alm gc
tekeli o lm asna dayanr.
P a ra n n k form u m allard an biri olm aldr. Aksi m m k n
d eild ir n k bir grup m aln iinden alm gc tekeli olarak d o
ar. A ncak, bu m al-p aran n m badele deeri olarak i grm esiyle
b irlik te sem bolik para da ortaya km aya balar. M badelede k u lla
nldk a eskiyen ve anan bu m a l-p aran n ktlesi (arl) azalr.
Bylece m adeni p ara ken d ili in d en am acna uygun simge haline
gelmeye balayarak d ah a uygun (m adeni yahut kt) para sem
bollerin in yolunu aar (M arx 1859, s.108-114). D ahas, dem e arac
o larak i grm eye devam ederek ticari k re d in in geliim ini (im di
al - so n ra d e) m m k n klar. B enzer ekilde, b irik im arac ola
rak sah ip lerin in dn verip faiz kazanc elde etm elerini salar ve
bylece d n -p ara k re d in in n n aar. K apitalist ekonom ilerde,
her iki kred i tip in in geliim ini sistem atikletiren finansal k u ru m la r
oluur. B un larn faaliyetleri p a ra n n dier b iim lerini ortaya kar,
ki znde hepsi p ara-k red id ir (kaydi para).
Para, b t n (mal, simgesel veya kredi) b iim lerinde evrensel
edeer, alm gc tekelidir. te y andan, p a ra n n her yeni for
m u n u n , eksiksiz bir m badele arac o larak i grm esine yeteceini
varsaym ak m m k n deildir. Yeni biim bu ilev iin yetersiz ise
parasal so ru n la r ve k rizler kabilir. rnein, h k m (kt) p a
rann (kaim e) m badelede k u llan lm as enflasyona sebep olabilir,
(elim i kapitalizm de m a l-p a ra n n b irik im arac olm a zellii son
seenek olacak ekilde kstlanr. Byle b irik im ler kapitalist kredi
sistem inin byk finansal k u ru m la rn d a (m erkez ban k alarn d a)

K a p i t a l i s t Ek o n o mi l e r d e Para Ol ar a k ve S e r ma y e Ol ar ak Para | 85

tu tu lu r. M al-p aran n gelim i kapitalist m badele srecindeki

m arjinal rolnden k ay n ak lan an k o n u lar M arksist ekonom i politik
iin anlalm az de ild ir.5

SERMAYE O LA RA K PARA

Sermaye Devresi ve Para

Bir ekonom ik fenom en o larak p ara, kapitalizm e zg deildir.
P a ra n n varl ve yaygn sosyal ve ekonom ik ilevleri, eski to p
lu m lard a olduu k ad ar kapitalist olm ayan ada top lu m lard a da
pekl geerlidir. A lm gc tekeli eklinde z m lenm esinin a r
d n d a n sra, p a ra n n kapitalist olm ayan to p lu m lard ak i v arlnn
ve ilevlerinin y r rl k te k i m al m badelesine b a m llna gelir.
B ununla b irlikte p a ra n n yaps, fonksiyonlar ve biim leri, en b e
lirgin halde k apitalist toplum sal k oullarda ortaya kar. Sebebi de
m al m badelesinin sadece bu d u ru m d a tam anlam yla genellem esi
ve ekonom ik faaliyetlerin zne ilem esidir.
M al m badelesinin ve p a ra n n baka to p lu m lard a deil de k a
pitalizm de bylesine ne k m asn n iki sebebi vardr. Birincisi,
re tim in otonom ve rak ip reticiler snf (kapitalistler) ta ra fn d a n
stlenilm esidir. Bu snf, g ird i a lm la rn ve kt satlarn piyasa
lar eitlilii iinde y r t rler. K apitalist re tim in bir dier aya
da cretli iiler snfdr. Bu sn fn yelerinin geliri em ek piyasa
snda igc satn d an k aynaklanr. Ellerine geenle m al piyasa
la rn d a t k e tim aralar elde ederler. P aran n ekonom ik ve sosyal
ro l n n nem i, p iyasalarn kapitalizm in ekonom ik ileyiindeki
nem i sayesindedir, ik in ci sebep, bu k itapta d aha nce de ele a ln
d gibi, k apitalist ve alan snflarn v arl n n m al deerini d e
rinlem esine kk salm bir sosyal n o rm a d n t rm esidir. Bu iki
snfn etkileim i, deere soyut em ek adl gerek b ir sosyal ze ve
rir. D eerin soyut em ek olarak, retim d e istih d am edilen iilerden
gelen artd e er eklinde ekilerek srekli bym esi, kapitalizm in
dayana, itici gcdr. D eerin bam sz tem silcisi olm as nede
niyle para, kapitalizm de zel bir role sahiptir: deerin para-krda
k en d in i gsteren toplum sal zn sergiler.
5

Bu m eseley le ilg ili daha derin z m lem eler iin bkz.: I.apavitsas (2000a).

86

Cos t as La p a v i t s a s

P a ra n n kapitalizm deki zel yeri, p a ra n n serm aye haline gel

m esinde gr n r. Sermaye haliyle para, p ara h aline kyasla daha
kapsam l b ir sosyal ve ekonom ik olgudur. M arksist ekonom i po li
tik asndan serm aye, b ir yan d an kapitalistlerle iiler arasn d ak i
sosyal ilikiler to p lam n n zeti, am a te yan d an da k endini b
ytm e peindeki deerin bitm eyen d evinim idir. Bu devinim en iyi
ifadesini akm devresinde bulur: Sermaye nce paradr. Piyasadan
alm larla retim girdileri (retim aralar ve em ek gc) haline ge
lir. retim srecinde m am ul m al olur. Sonra satlar yoluyla paraya
(retim de ortaya kan artd e er b in d irilm i olarak, yani k r ie
rir) d n r (Fine 1975). Para, dev ren in balang ve biti n o k tas
dr. D evrenin en akc elem an olm as nedeniyle para, haliyle, k a
pitalistlerin y atrm h a rc a m a larn d a serm ayenin balang form u
dur. Ayn zam an d a serm ayenin (kr da iererek) -k ap italistin , kr
azam i olaca yere yatrab ilm esiy le- dnecei biim dir. Sermaye
o larak paray P-M -P (p ara-m al-d ah a ok para), serm aye devresi
n in fo rm l eklinde gsterm ek m m k n d r. Bu form l para ola
rak paray ifade eden M -P-M (m al-para-baka m al) eklinde piyasa
ilem leri fo rm l n n zttdr. P-M -P ev rim in d e m o tif para kr
elde etm ek iken, M -P-M form lnde farkl k u llan m deeri elde
etm ektir. Para, P-M -P d n g s n n am ac olm akla birlikte arac
d r da. n k serm aye o larak p ara, sz konusu am ac gerekletir
m ek iin ii tu tm ay ve artd e er y aratm ay m m k n k la r (Bkz. 1.
blm ). Sermaye haliyle para, dz p a ra n n ilevlerini -d lam a k sz n - k endine yontar. Bu nokta, aada anlatld zere, hem teori
hem de politika asndan nem lidir.
ncelikle; kapitalizm in k r am ac gden, sm rc k a ra k te
ri p a ra n n y r n g esin d ed ir fakat p a ra n n zg l k lerin in sonucu
deildir. K apitalizm daha ok, kapitalistleri ve ii sn fn yaratan
kkl toplum sal d n m n sonucudur. P aran n b irik im arac
olm a yeteneinin, kapitalizm in douu srasnda retim a rala r
nn alan snftan aln a ra k k apitalistlere ilk serm ayelerini sa
layacak ekilde k u llan ld do ru d u r. Ne var ki bu deiim leri
yneten kuvvet, p a ra n n neden deil fakat ara olduu, toplum sal
atm adr. Baka deyile, kapitalizm i y aratan para deildir, fakat
paray sermayeye eviren kapitalizm dir. K apitalist sosyal ilikiler,

Kap i t a l i s t Ek o n o mi l e r d e Para Ol ar a k ve S e r ma y e Ol ar ak Para j #7

zellikle de artd e erin p a ra -k r fo rm u n a g irm esin den dolay, p a

ra n n h arcam a, dem e ve b irik tirm e zelliklerini serm ayeye nak
lederler. Bu fonksiyonlar serm aye devresine girerek serm ayenin
snrszca b y m esin in yolunu aar. Buna b a k a ra k paray serm a
ye gibi i grm ekten alk o y arak kapitalizm i k k n d en tem izlem ek
m m k n gibi grnse de, k ap italizm in parasal m ekanizm alaryla
boum ak bir ie yaram az. A ksine, yaam sal olan nokta, sm ry
destekleyen ve sm ryle son u lan an sn f ilik ilerini hedef alm ak
tr. P aran n serm aye gibi d av ran m asn a d u r dem ek iin parasal m e
k an izm alar b o zm ak tan ziyade kapitalist to p lu m u n snfl yapsn
d eitirm ek gerekir.
kinci olarak; gelim i k apitalizm de basit m al m badelesinin
(M -P-M ) ekonom ik ve sosyal alan alabildiine genitir. alan
sn f asnda piyasa ilem lerin in dngs yalndr: iler em ek p i
yasasna girerek em ek g lerini satar, zo ru n lu t k e tim aralarn
elde etm ek iin de p ara k u llan rlar. K apitalizm in gelim esi alan
(yani, gelirini em ek piyasasna girerek elde eden) sn fn bym esi
dem ek o lduuna gre, p a ra n n p ara o larak ilevinin gelim esi de
aratacak dem ektir. Para, em ek g c n n satyla ilgili ilem lerde
p ara olarak i grr. N itekim iin in dnyasna (bilincine de) girii
bu ekildedir. Bu t rd e n ilem lerde iileri yneten m o tif m allarn
k u llan m deerlerinin eldesidir. B unun, deerin bym esiyle hibir
ilgisi yoktur. iler asndan p ara esas o larak h arcam a ve y k m
llkleri karlam a ve -s o n derece kstl olm ak k aydyla- b irik im
arac olarak i grr.
Sonu itibariyle, alm gc tekeli o larak p ara, iilerin -ve genel
olarak y o k su lla rn - toplum sal g c n d o ru d an etkiler. P a ra n n
satn alm a g c n n kilit m allar karsn d a snrl olm as, alan la
rn toplum sal g c n arpc b ir ekilde a rtrr. Saln, eitim in
ve u lam n zel sektr deil de k am u kanalyla y r t lecek ekil
de dzenlenm esi de iilerin toplum sal gc n ciddi ekilde a r t
racaktr. Byle m al ve h izm etlerin kam u ta ra fn d a n salanm as,
para kazan m a im k n la r sn rl o lanlara salt ekonom ik deil ayn
zam and a toplum sal g y an n d a gven de verecektir. B urada ya
am sal olan ey, yoksullarn ve alan larn toplum sal yaantsnda
p a ra n n p ara o larak ilevinin sn rlan m olm asdr.

88 j Cos t as L a p a v i t s a s

Para ve Kredi M ekanizmas

P a ra n n serm aye devresindeki rol, sosyal ve ekonom ik ileyi
inde tem el bir deiiklik yaratr: K redi ve finans m ekanizm asnda
para, sistem atik olarak h areketlidir. K redi gerek m allarn nceden
(karl d ah a sonra verilm ek zere) teslim i a n lam n d a gerekse
bor p ara olarak kapitalist olm ayan top lu m lard a da olduka yay
gndr. Ne var ki, byle to p lu m lard a kredi uygulam alar esas re
tim faaliyetleri evresinde, d ah a ziyade t k e tim i dzenleyen yahut
kolaytran yardm c faaliyetlerdir. K apitalist olm ayan toplum larda
retim e d n k y atrm am al sistem atik bir dn m ekanizm as
sz konusu deildir (Itoh ve Lapavitsas 1999, 3. blm )
Buna karlk kapitalizm de, finansm an ve krediyi kapitalist re ti
m in hizm etine koan kapsam l ve dzenli bir finansal sistem vardr.
P a ra n n serm aye devresindeki rol kapitalist finansal sistem le
iki ynden k ritik nem tar. Birincisi; dem e arac olm a ileviyle
para, m am ul m aln dem e vaatleri k arl n d a sistem atik olarak
nden h azrlan m asn a im k n verir. Bylelikle kapitalist g iriim
ler kanalyla ticari k re d in in a rtp yaygnlam asn salar. G elim i
kapitalizm de piyasa ilem lerine g iriirken n ak itten ziyade ticari
krediye bav u ru lu r. n k bu k red iler para-serm ayeden ta sa r
r u f ederek d n n h zlan d rr. kinci o larak para, b irik im arac
olm a ileviyle devredeki atl p a ra n n sistem atik olarak to p la n m a
sn ve bylece dn verilebilir p ara-serm ayenin o luum unu sa
lar. B irikim ler, kapitalist giriim lerce sistem atik bir ekilde ihtiyati
karlk, sabit serm aye anm a pay, retim d e srekliliini salaya
cak rezerv vb am alarla tu tu lu r.6 Yine, p ara kanalyla t k etim iin
de iiler ve k ap itlistler ta ra fn d a n b irik im yaplr. T oplum un para
birik im leri finans m ekanizm as yoluyla to p lan arak dn verile
bilir para-serm ayeye d n t r l r. Bu, serm ayenin zel bir form u
olup retim e ve dolam a d o ru d an girm ek yoluyla k r elde etm ez,
bu n u n yerine bor vererek faiz kazanc elde eder. dn verilebilir
para-serm ayeye eriim , kapitalistlere yeni serm aye devresi k u rm a
-veya olan g en iletm e- olana vererek kendi serm ayelerinden t(> Serm aye d evresin de b irik im , Lapavitsasda (2000b) her yn yle ta rtlm a k
tadr.

Kap i t a l i s t Ek o n o mi l e r d e Para Ol ar a k ve S e r ma y e Ol a r ak Para | 89

reyen artd e er ktlesini o altm alarn salar. Faiz, ilave artdeerin paydr, dn verilen p ara-serm ay en in sahibi ta ra fn d a n aln r
(Bkz. 2. ve 4. blm ).
K apitalist m ali sistem k a rm a k bir sosyal m ek an izm adr. Ticari
krediyi rgtler, dn para-serm ayeyi harekete geirir, p a ra n n
toplum iindeki tra n sfe rin i salar. T m operasy o n lar paraya d a
yanr. dn verilebilir para-serm ayeye dnebilen rezervler bi
rik im arac olm a ilevi sayesinde oluur, ki p a ra n n yokluu h a lin
de m m k n deildir. dem e arac ilevi, k ap italistler arasn d ak i
y k m l l k lerin u y u m la n d rlm a s ve sistem atik iptali (ibras)
yoluyla kred i u y g u lam alarn n by m esin i uyarr. Bu ilev, dn
verenlere faiz ya da an ap ara o larak zam an n d a tran sferi asndan
yaam saldr. B tn b u n la r nedeniyle, p a ra n n biim leri kapitalist
finansal sistem in gelim esinden ciddi ekilde etkilenir. D evletin
h k m p arasn ve m allar eviren k re d i-p a ra n n kayna b an k a la r
ve dier m ali k u ru m la rd r. K apitalist p ara b y k lde kred i-p ara
olup esas itibariyle b irik im ve dem e arac o larak i grr. D eiim
arac olm a fonksiyonu (ounlukla b a n k n o t olarak) k red i-p a ra n n
k k m ik tarlary la grlr. M ali sistem toplum sal gcn salt p a
rad an ibaret olm ayan farkl b ir dzeye kn tem sil eder. K redi
olana belli bir serm ayenin eitli retim a la n la rn a ynelerek ya
rt baka serm ayeleri alt etm esini salar. Yedek k ay n ak lar m ali
sistem kanalyla to p lu m u n eitli kesim lerine dalr. Dolaysyla
bu m ek an izm alar zerin d ek i denetim , belli b ir toplum iin, geli
m esinin yn zerin d e b y k nem tar. B ununla birlikte m ali
sistem in finanse ettii b y k toplum sal g, p ara b a lam n d a
zm lenem ez. zm iin, h er ne k ad ar parayla ilgili yn olsa da,
p arad a zetlenenle ciddi fark llk lar gsteren, kred i ve fin an sm an
la ilgili sosyal ilikilerin incelenm esi gerekir (Bkz. 10. blm ).7 Ne
varki, b u n u n la ilgili belirtilm esi gereken nokta udur: M ali sistem in
tem elinde, sanayi serm ayesi devresinde sistem atik olarak retilen
artd e er yatar. Faizlerin dzenli b ir ekilde denm esi ve finans
balantl dier serm aye g etirilerin i artd e er m m k n klar. Basit
kredi ilem lerinden ibaret olm ayan bir m ali sistem i gelitiren ye
7

Bkz.: Itoh ve Lapavitsas (1999, 3. ve 4. blm ).

90

Cos t as La p a v i t s a s

gne to p lu m kapitalizm dir. B unun da sebebi, retim srecinde sis

tem atik o larak p ara-k r y aratan tek toplum oluudur. Dolaysyla,
kapitalist to p lu m lard a finansm an ok b yk bir gce sahipse de,
n ih ay etin d e sanayi serm ayesinin em rin e am adedir.

SO N U
Para, r n sahipleri arasn d ak i ilikilere tem el olan ve piyasa
lara esas tekil eden bir ekonom ik kategoridir. M al m badelesinde,
dier r n sah ip lerin in sosyal (fakat plansz ve kastsz) edim leriyle
ken d ili in d en doar. Para alm gc tekelidir, veya M arksist te rim
lerle evrensel ed e erd ir. M al m badelesiyle ilgili eitli karm ak
fonksiyonlar vardr: D eer ls, deiim arac, b irik im arac,
dem e arac, dnya paras. Bu ileri g rrken eitli biim lere b
r n r: M al-para, simgesel p ara ve kred i-p ara. H er biim , karlk
gelen ilevi yerine getirir. Benzersiz alm gc tekeli olm a zellii
sayesinde m al piyasasnda ayrcalkl b ir yere sahiptir. Bu yzden
para, sosyal ve ekonom ik gce erim en in kay n a dr ve bu ynyle
kapitalist h iy erarin in ve im tiy azlarn tem elidir. Bu da, yoksullarn
ve alan larn , zellikle de yaam k o u llarn belirleyen m allarla
ilgili olarak, alm gc tekelinden snrl lde yararlanabilecek
leri a n la m n a gelir.
Para b ir ekonom ik k ateg o rid ir ve gem ii kapitalizm den eskiye
dayanr. B ununla birlikte, doas ve ilevleri en belirgin halleriyle
kapitalist toplum sal a rtla rd a ortaya kar. n k m al m badele
si sadece bu toplum da gerek an lam d a genellem itir. A m a nem li
olan nokta, p a ra n n k apitalizm de serm aye h aline gelm i olm asdr.
Serm ayenin k a ra k te ristik devrevi h arek etin in balang (parasal
yatrm ) ve biti (parasal tahsilat) noktasdr. D aha da nem li bir
nokta, serm aye o perasyonlar iin bir m o tif (para-kr) olm asdr.
Bu da zndeki am ac ortaya koyar: k en d in i bytm e. i tu tm a k
ta -k i, artd e er iin z o ru n lu - k u llan lm as nedeniyle para, ser
m ayenin k en d in i b y tm esin in de aracdr. N etice itibariyle para
kapitalizm de m uazzam b ir gce sahiptir. Ayrca, finansal sistem in
tem ellerinden biridir. T icari k red iler yoluyla oalarak dn veri
lebilen para-serm ayenin o lu u m u n u salar. F inansal sistem le i ie-

Ka p i t a l i s t Ek o n o mi l e r d e Para Ol ar ak ve S e r m a y e Ol ar a k Para j 91

lii, biim lerinde b y k deiim lere yol am ak tad r. K redi, kap i

talizm de p a ra n n k a ra k te ristik biim i olm u tu r. F inansal sistem in
kapitalist to p lu m d ak i gc ok b y k olm akla birlikte, toplum sal
ilikilerin i incelenm ek iin paraya kyasla d ah a geni bir ereve
gerekir.

e v ire n : C ih a n G erek

KAYNAKA VE LER O K U M A N ERLER

Fine B. (1975) M a rx s C apital. Londra: M acm illan.
Fine B. and Lapavitsas C. (2000) M arkets and M oney in Social Science: W hat Role
for E co n o m ics, E conom y a n d S ociety 29 (3), s.357-382.
H ahn F. (1982) M on ey a n d Inflation. Oxford: Blackvvell.
Itoh M. and Lapavitsas C. (1999) Political Econom y o f M on ey a n d Finance
M acm illan: Londra.
K iyotaki N. and W right R. (1989) O n M oney as a M edium o f Exchange, Journal
o f P olitical Econom y 97, s. 927-954.
Lapavitsas C. (2000a) M oney and the A n alysis o f Capitalism : The Significance o f
C o m m o d ity M on ey, R eview o fR a d ic a l P olitical Econom ics 32 (4), s.631-656.
Lapavitsas C. (2000b) O n M arxs A nalysis o f M oney H oard in g in the Turnover o f
C ap ital, R eview o f P olitical E conom y 12 (2), s. 219-235.
M arx K. (1859) C on tribu tion to the C ritiqu e o f P olitical Econom y. M oskova:
Progress Publishers, 1970. [) [Ekonom i Politiin Eletirisine K atk, 1994]
M arx K. (1867, 1976) C apital, cilt 1. Londra: P enguin, 1976. [K apital, ev. Alaattin
Bilgi, Sol Yaynlar]
M enger K. (1892) O n the O rigin o f M on ey, Econom ic Journal 2, s. 239-255.
Schum peter J.A. (1954) H istory o f E conom ic A nalysis. Londra: Routledge.
U no K. (1980) P rinciples o f P olitical Economy. Brighton: Harvester.

4. BLM

K A P T A L S T R E K A B E T VE
K R IN DAITIMI

Diego Guerrero

M allarn satarak geinenler arasn d ak i evrensel rekabet, k t

n n (rnn) kapitalist blm yle b irlikte, bizzat retim biim le
ri erevesinde d eerlendirilm eli ve zm lenm elidir. Sosyal r
n n blm biim i, y r rl k te k i retim b iim inin neticesidir.
K apitalizm in egem enliinin tem el karak teristi i, b t n toplum sal
srelerin (emek sreci de d ahil) k u ru lu zgl retim ta rz n a ba
m lldr. K apitalist re tim zel ellerde ve toplum sal olarak b
lnm bir ekilde y r r, re tim b irim leri d n d a sistem atik bir
ibirlii m m k n deildir.

REK A BET M CA D ELE VE TEM EL GELR D A ILIM I

Toplum sal re tim in zel, bam sz ve rakip b irim ler h alinde b
l n m esin in son safhas em ek g c n n m ala dnm esidir. Bylece
cretli iiler ve kam u idaresi de, kapitalistler gibi, t ccar davran
sergiler. (Yaam alar) em ek g lerin in satna bal olan iiler ve
-g eliri p ara k azan m ak iin re tim yapm ak z o ru n d a olan sektrden
t re y e n - devlet t ccar gibi d av ran r. S tatkonun yarm a ve reka
bet olduu bu sistem in b t n o y u n cu lar (iiler, kapitalistler ve
devlet) rekabeti savan k u ra lla rn a bal t ccarlar gibi d a v ra n m a

K a p i t a l i s t Re k a b e t ve Kr n Da t m I 93

ya m ecburdur. Bu re tim a ra la rn n b l m n inceleyen deer

k u ra m n a d ay an r ve yeni retilen deerin (serm ayeyle artdeer
arasndak i) tem el b l m n e ve zellikle artd e erin paylam na
ilikin k arsam alar yapar (aaya baknz).
Bizzat sn f m cadelesi, h er ne k ad ar rekabete indirgenem ese de,
rekabeti b ir boyuta sahiptir. A ncak, basit em ek g c n n norm al
fiyat (cret haddi) tem el o larak yeniden re tim m aliyetiyle b elir
lenir. Sermaye b irik im in in d ev am ll n riske etm eden salayan
bu yeniden re tim in gereklilii, asgari c re tin ada kapitalist
ekonom ilerde n o rm (fiziki deil, sosyal anlam da) olm asn salar
(Bkz. 5. blm ). Bu asg ari dzey cretin t m kategorilerini ierir.
Eski kapitalistlerin (ve kendi iinde alan em ekilerin) yeni c
retli iilere dn m esin in tam tersi yndeki h arek etten byk ol
m as, yeni bir kapitalist firm a k u rm a k iin gereken eiin (parann)
toplum sal adan o rtalam a vasftaki b ir iinin parasal yeniden
retim m aliyetinden d ah a hzl bym esiyle ak lan m ak tad r. Bu
sre, kapitalist to p lu m lard a cretli (veya proleter) em ein artyla
sonulan r (Tablo 1 e baknz).
Tablo 1: cretli (proleter) emek gcnn pay
(yllar ve seilen lkeler itibariyle)

LKE

1930-1940

1974

1997

ABD
Japonya
Almanya
ngiltere

78.2 (1939)

91.5

91.5

Fransa
talya
Kanada
Belika
sve
spanya
Avrupa - 15
Basit Ortalama
( : e d in ile m e d i.)

41.0(1936)

72.6

80.8

69.7(1939)

84.5 (Bat)

90.7

88.1 (1931)

92.3

87.3

57.2 (1936)

81.3

87.6

51.6 (1936)

72.6

74.7

66.7(1941)

89.2

--

65.2(1930)

84.5

83.6

70.1 (1940)

91.0

94.7

52.0(1954)

68.4

81.0

-83.7

84.3

65.2

86.2

94 i Di ego Guer rer o

ilerin greli fakirlem esindeki belgeleriyle sabit art tre n d i

ni, ayn dnem de ortaya kan reel cretteki art trendiyle k a r
trm a m a k gerekir. B irbirini dlayan bu iki tren d , kapitalizm in z
gerei b irlik te ortaya kar ve gelim i kapitalist lkelerde kolaylkla
gzlenebilirler. M arxn (1867) b elirtti i gibi, em ek re tk en li in d e
ki art, em ein her b ir m ald ak i ve her m al dem etindeki (buna as
g a ri dem et de dahil) deerini kltr. te y an d an o rtalam a em ek
y o u n lu u n d ak i art d ah a y ksek t k e tim tren d i yaratr. n k
bu yo u n lu u saat bana h a rc a n a n em ek gc n a rtrm a k dnda
bir yolla k arlam ak m m k n deildir. A slnda, bu ikilem -a r ta n
gerek cretler ve azalan greli c re tle r-, ii sn fn n d a v ra n
n dzenleyen ok nem li b ir faktrdr. iler u zu n dnem de
m addi yaam s ta n d a rtla rn y kseltebilirler (tabii baz dnem lerde
satn alm a gleri artm ayabilir, h a tt azalabilir). te yandan, ayn
dnem de, kapitalistlerle a ra la rn d ak i fark da giderek alm aktadr.
Edw ard W olff (1998), Birleik D evletlerde, n fu su n sadece yzde
9 9 u hesaba k atld n d a, o rtalam a ailenin net finansal servetinin
on kat d ah a kldn ortaya koydu (geri kalan yzde 1 b u n d an
m stesnadr). Yine, m u h telif OECD lkelerindeki artd e er o ra n
nn (sm r derecesi) geen iki yzyl boyunca a rtt n gsterm ek
m m k n d r. B unun iin gereken de em ek deer k u ra m n n ortaya
koyduu artd e er oran, s m r ve dier kategorilerden ib arettir
(lite ra t r n kapsam k o n u su n d a b aknz: Shaikh ve Tonak 1994).

R E T K E N SEKTR FR M A L A R I A R A SIN D A
K R IN BL M VE REKABET
H er kapitalist firm a, bir ii k itlesini k o lek tif em ek gc d en i
len b ir alm a dzenei h alin d e b ir araya getirir. A ncak bu retim
sistem indeki alm a, m n ferit firm a dzeyinde bir araya gelm itir
(kolektiftir), yoksa k ap italist re tim biim i erevesinde toplum sal
em ein kalan ksm yla b ir ibirlii an lam tam az. Bir arad ak i i
iler ta ra fn d a n icra edilen dolaysz em ein (her bir firm ada bir
arada alan larn genel to p lam n n ) retti i yeni deerin m ik tar,
bu k olektif em ek g c n n d eerini (asgari yahut dzenli t k e ti
min deerini) yeniden retm ek iin gerekenden d ah a b y ktr.

K a p i t a l i s t R e kabe t ve Kr n D a t m I 95

B unun sebebi, genellem i art-em ek , yani, bizzat reten lerin fii

len tk etti i m al d em etin in edeerini yeniden retm eye yetenden
fazla em ektir. Firm a sahiplerince el k o n u lan bu artem e in parasal
ifadesi artdeer, kapitalist s n f ta ra fn d a n ekilen krdr. Rekabet
k u ra m n n m erkezinde bu artd e erin tahsisi, zellikle de, rakip
retim b irim lerin d e gerekleen m n fe rit artem ek m ik tarla r
arasn d ak i ay k rlk lar yatar.
Serbest rekabet m o d elin in tem el so n u larn n devletin ve dier
k u ru m la rc a deitirilebilm esini b ir sreliine gz ard ederek ser
m ayenin verim lilii zerin d e younlaacaz. Bylelikle vergileri,
tekelleri ve retim i m m k n olm ayan m allar (mesel topra) h e
saba katm ayacaz. ncelikle, k ap italist firm alar arasn d a k i reka
beti sektr-ii ve sektrleraras rekabet o lm ak zere iki ayr an alitik
dzlem de inceleyeceiz. H er ne k ad ar b u n la r p ra tik te i ie ise de,
m eselenin anlalm as asn d an ayr ayr zm lenm eleri gerekir
(Bkz. 1 blm ve G ouverneur 1983).

Sektrel rekabet
Sektr-ii rekabet ayn sek t r n firm alar arasn dadr. H er fir
m a ayn t rd e n m al retir, r n hom ojendir. Sektrdeki te k n ik e
itlilik, b irim retim m aliy etlerin in firm adan firm aya deim esine
yol aar. A ncak, firm alar, talep art nedeniyle deil fakat pazar
pay iin rekabet etm eleri nedeniyle, ayn kt fiyatn benim sem eye
m ecbur kalrlar. Birim m aliy etlerin in eitliliiyle b irlikte hom ojen
fiyat eilim i, her firm an n k r o ra n n n farkl olm as ynnde bir
eilim yaratr. B urada k ritik nokta, kullanlan girdinin birim mali
yeti ile retilen ktnn birim maliyetini k a rtrm a m a k tr. Bu nok
ta son derece n em lid ir n k sektr-ii rekabet sklkla dnya a
p n d ad r, ayn t rd e n m al reten firm alar giderek kreselleen bir
piyasayla kar karyadr. Bir firm an n rekabet gc, bir sek t r n
ya da lk en in k i gibi, n ih ai o larak b irim m aliyet avantajna dayanr.
Eer em ek g c n n S sek t r n d ek i fiyat A lkesinde Bdekinden
dkse (mesel yarsysa), fakat em ein verim lilii Bde d ah a y k
sekse (m esel 6 katysa), b irim r n bana cret m aliyeti Bde (c
ret hadd i d ah a yksek bile olsa) 3 kat daha d k dem ektir. H er iki
lkedeki reticiler yaklak o larak ayn girdi fiyatlaryla y zy/ey

96 | Di ego Guer rer o

ken, k r o ra n la r farkl, h att paradoksal bir ekilde cretin yksek

olduu B lkesinde d ah a yksek o lacak tr (nk cret fark genel
likle v erim lilik fark n n yansm asdr).

Sektrleraras rekabet
Sektrleraras rekabet farkl sektrlerdeki firm alar arasnda ger
ekleir. M a rx m belirtti i gibi (1894), m allarn sadece m allar olarak
deil, belli y atrm larn r n le ri (yani kapitalist m allar; bkz. Rubin
1928) o larak da d o latk larn n hesaba katlm as, bir sektre y atr
lan serm ayenin uygun bir getirisi (m uadil bir kr oran) olm asn
gerektirir, n k aksi tak d ird e rekabet devam edemez. Bu da, krn,
sabit ve deiken bileenleri sektrden sektre byk farkllklar
gsteren serm ayenin toplam yla o ran tl olm a eilim ini ifade eder.
R ekabetin bu iki yn hem tek tek m allarn deerlerinde, hem
de tek tek kapitalistlerin k rla rn d a deiim yaratr. K rdaki d e
iim , gerek toplam deer gerekse artd e er bu ifte d a lm d an
etkilenm ese bile ortaya kar. M arx (1994), b irim deerin sektr
deki serm ayeler aras serbest rek ab et sonucu n d a deiebileceini
srarla vurgular. Bir sektrdeki o rtalam a k rn eko n o m in in o rta
lam asn d an daha fazla o lm asn serbest rekabet engeller (Smith,
1776). H er serm ayenin m ak sim u m k r peinde olm as nedeniyle
sektrel o ra n la r eitlenm e eilim indedir. M arx, rekabetteki bu
ikinci eilim den doan - re tim fiyatlar olarak a d la n d rd - sz
konusu d e itirilm i yahut d n t r lm fiyatlarn re tim
de h arcan an em ek m ik tary la o ra n tl olm as gerekm ediini ortaya
koym utur. B unun sebebi de, serm ayenin org an ik ve deer bileen
lerin in sektrler itibariyle fark ll n d an dolay k rn , srf serm aye
nin deiken bileeninden (yani artd e er retm e yeteneine sahip
yegne m al olan em ek gcyle m badele edilen k sm n d an ) ziyade
serm ayenin toplam yla o ra n tl olm a gereidir.
Bu nok tad a iki deerlendirm eyi eklem ek gerekir. lk olarak,
S m ith in k r o ra n la rn n sektrleraras eitlenm e eilim i eklindeki
tesbitini en nem li k a tk la rn d a n biri o larak kabul etm esine karn,
M arx, kapitalizm sav u n u cu larn n g r n m ez el dncesinden
t rettik le ri ideolojik (n o rm atif) sonular tm yle reddeder. M arx
iki eyi b irb irin d en ayrr. Fiil k ap italist a rtla rd a arzn (yava ya

K a p i t a l i s t Re ka be t ve Kr n Da t m j 97

va veya d aha hzl) talebe uym a eilim in d e olduu d orudur. A m a

bu, kapitalist yeniden re tim in o to m a tik m ekanizm as olup, belli
bir sosyal yeniden re tim ta rz n a yneltecek ekilde kendi k arn
gtm e iini firm aya brak r. Ne var ki bu efektif talep toplum ye
lerinin gerek ihtiy alarn yanstm ayabilir, n k , esas (kapitalist)
ilikinin k u tu p la rn d a zenginlii ve yoksulluu yeniden y aratan bir
retim sistem ine uygun b lm ta rz n ifade eden parasal tale p
ten baka bir ey deildir. stelik, her ne k ad ar retim d ek i fiyatlar
serbest rek ab et a rtla rn d a fiil (piyasadaki) fiyat hareketlerini
dzenleyen ekim m erkezi ise de, tekellerin veya k am u m d a h a
lesinin varl, fiyat d zen lem esi kanalyla, bu fiyatlarn serbest
rekabet a rtla rn n tayin ettii zenleyici m erkezler etrafn d ak i
olaan dalg alan m asn d e itireb ilir (bu sre neoklasik tam reka
bet teorisiyle k artrlm am ald r).

K R IN R E T K E N SEKTR D IIN D A K B L M
Emek deer k u ra m n a dayanan rekabet k u ra m n n buraya kad arki su n u m u eksiktir. E k o nom inin retk en olm ayan kesim inin,
zellikle (retken sektrden ektii vergiler ve dier gelirlerle ken
d in i finanse eden) devletin, artd e erin (veya p arasal ekli olan k
rn) bir k sm n n yeniden b l m n n ve to p rak ra n tn n yahut
genel olarak yeniden retilem eyen girdilere yaplan dem elerin de
iinde olduu dolam faaliyetinin incelenm esi gerekir.

Kamu Sektr
zel firm alar gibi d n lm esi gereken retk en ya da dolam
sektrn e ait kam u m allar hari, devletin salad kam u hizm et
le ri fiyata veya ticari ilem e tabi deildir. Bu da, devletin, ida
r i (hem kam u sal veya eitim gibi yararl, hem de kapitalist
snfsal zn ortaya koyan zel m lk n savunulm as ya da zel
firm alar fonlam a) faaliyetleri nedeniyle doan m asraflar k arl
nda retk en sektrde y aratlan k rlard an pay alm asn m ecbur
klar. D evletin ve dier kam u k u ru m la rn n kestii (geni anlam da
sosyal gvenlik paylar ve dier gelirleri de dahil) tu tarlar, toplam
a rtd e erin b ir payn o lu tu ru r -k i, d o ru d an kapitalist snfn i-

98

Di ego Guer rer o

ha am acna, yani retk en operasyon leini geniletm eyi sala

yan ilve serm aye olarak b irik im e ynelik deildir. B undan t r
de retk en sektr k tsn n sosyal t k e tim form u olarak g r l
m elidir.

Mal D olam
retken olm ayan (yani ne artd e er ne de serm aye y aratan, 2.
b l m e baknz) em ein tek faaliyet alan devlet deildir. D olam
alan ile retim alan b irb irin d e n kesin bir ekilde ayrlm aldr.
n k t m ktlesiyle retim a lan n d a y aratlan deerin el dei
tird i i ve b lld yer dolam alandr. Bu ayrm yaam sal
nem tar. Sebebi, em ek deer kuram y la balayan sm r an a li
zin in edeer m badele varsay m n a dayanm a gereidir. Bu da, d e
erin ve artd e erin (dolaysyla k rn ) kapitalist retim (P -M ......
M - P ) s recin in (......) retim safhasnda yaratldn, dolam
(g ird ilerin alnd P -M ve k tn n satld M -P*) srelerinde
de m badele edilen m aln, deerinde deim e olm akszn, satcyla
alc arasn d a m lkiyet d e v rin in yapld a n lam n a gelir (Bkz. 1.
blm ).
Bu konu d ak i am p irik alm alard a dolam k a v ra m n n m ev
cut veriler k ap sam n d a tic a re t ve finans sektrleri eklinde
tehis edilm esi yanla sevk edebilir. K anaatim ce, Nagels (1974)
b u n d a n k an lm asn ve yerine genellikle gz ard edilen u iki
so ru n u n a ra trlm a sn v u rg u lark en haklyd: (a) bu sektrlerde
retk en faaliyetler icra e d ilir (Bkz.: G uerrero 1999-2000), ve (b)
retk en sektrlerdeki verim siz dolam faaliyetlerini belirlem ek
a rttr, n k , kapitalist ekonom ilerde sadece mal retilm ez, fakat
b u n d a n doan ve retilen deerin k u llan m ve t k e tim i itibariyle
fuzuli faaliyetler k ad ar m lkiyet d ev rin in gerektirdii iler de icra
edilir.

Toprak ve Yeniden retilmeyen Dier Girdiler

T oprak ra n tn n blm , rekabet ve deer k u ra m n d a k i yeri
zel bir m uam eleyi g erek tirir (Bina 1985). zel ellerdeki yeniden
retilebilen retk en girdiler, sah ip lerin in retk en sektrde iilerce

Ka p i t a l i s t Re k abe t ve Kr n Da t m j 99

yaratlan artd e erin b l m n e sn rl bir ekilde k atlm ala rn

m m k n klar. M ant o rta d a d r: bu girdi sahipleri, retici kapi
talistten toplam artem e in b ir k sm n isterler, ki bu pay ellerinde
ki (arz zo ru n lu o larak sn rl olan) girdiye ynelik taleple birlikte
artar. M arx (1894), yle yazyordu: kapitalist arazi ra n tn n to p
ran fiyat ya da deeri o larak g rnm esi, ve bylece to p ra n d i
er m allar gibi aln p satlm as, baz sav u n u cu lar iin, srf alclar
dier m allarda olduu gibi k arl n dyor diye, arazi m lkiye
tin in hakll dem ek oluyordu ... Bu d u ru m d a ayn m an tk klelik
iin de geerlidir, n k kle sah ib in in satn ald kle em einin
getirisi, sadece bu alm iin kon u lan serm ayenin m enfaatini (faizi
ni) tem sil eder (s.642).
M arx (1894), sadece greli ra n t inceledii iin R icardoyu ele
tirir ve b ir m u tla k ra n t oldu u n u syler. Bu, to p rak (veya yeniden
retilem eyen girdiler) sayesinde retilen m aln fiyat talep nedeniy
le sfrn st n e kt zam an, to p rak sah ib in in el koyduu ran ttr.
M utlak ran t, to p rak m lkiyeti tekelin d en k a y n a k lan r ve serm a
yenin serbest d o lam n n (ve genel rekabet k u ra m n n ) n n d e
ki bu k stlam an n varl, greli ran t ortaya km asa bile devam
ed er (M arx 1894i s.751). G reli ran t, aksine, b ir to p rak (veya m ik
ta r snrl baka b ir kaynak) sahibiyle daha k t k o n um da bu lu n an
bir dieri arasn d ak i girdi kalitesi (tarm a d aha elverili olm ak, ta
tilcilere d aha uygun hava k o u llarn a sahip o lm ak vb), k tn n sat
veya re tim yerine yak n l vb baka avantajlar gibi d u ru m la rd a n
k aynaklanr. Dolaysyla, yeniden retilem eyen kaliteli k aynakla
rn sahipleri no rm al (retim ) fiyatnn ierdiinden daha dk
m aliyetle retim yapar ve bylece ortaya kan farkta el koyarlar.
Bu son aklam a greli ra n t I ile ilikilidir. M arx ayrca greli
ran t II dedii, belli bir arazi paras zerinde ek serm aye y a tr
m yla doan ikinci bir tipten de sz eder. Bu ek tahsisin dierleriyle
verim lilik fark ve a ltn d ak i arazi sayesinde retilen m aln gdm leyici fiyatnn sabit olduu d nlr.
Sonu olarak, gerek to p rak gerekse dier snrl girdilerle re ti
len m allarn fiyatlar, g ird in in en verim siz b irim in in koullarnca
belirlenir. Bu d u ru m , serm aye gdm n d ek i ou sanayinin te rsi
nedir. O tu rm u sektrlerde hak im serm aye o rtalam a retim koul

100

D iego G u errero

larn severken, en yeni teknolojilerin kullan ld , zellikle hzl ve

derin lem esin e bir ev rim in (veya d e v rim in , 80-90larn PC en d s
trisin d ek i gibi) gzlendii sektrlerde piyasa fiyat, aksine, g ird in in
en verim li b irim leri ta ra fn d a n d ik te edilir.

e v ire n : C ih a n Gerek

KAYNAKA VE LER O K UM A NERLER

Bina, C. (1985) The Econom ics o f the 0/7 Crisis. Londra: M erlin Press.
G ouverneur, J. (1983) C on tem porary C apitalism a n d M a rx ist Economics. Oxford:
M artin Robertson (Franszca Basm: D ecou vrir l econ om ie. P henom en es
V isibles et R ealites Cachees. Paris: E ditions Sociales, 1998) [K apitalist
Ekonom inin Tem elleri, ev. Fikret Bakaya, m ge Yaynlar, 1997].
Guerrero, D. (1999-2000) N on p rod u ctive Labor, G row th and the E xpansion o f
the Tertiary Sector (Thirty Years after the Publication o f M arx and K eynes),
In tern a tio n a l Journal o f P olitical E conom y 29 (4), s. 14-55.
M arx, K. (1867,1894) C a p ita l, cilt 1 ve 3. N ew York: International P ublishers, 1967.
[Kapital, ev. Alaattin Bilgi, Sol Yaynlar]
N agels, J. (1974) Travail C ollectif et Travail P ro d u ctif dan s VEvolution de la Pensee
M arxiste, Brksel, E ditions de lU niversite de Bruxelles.
R icardo (1821) On the P rinciples o f P olitical E conom y a n d T axation, 3. basm ,
The W orks and C orrespondence o f D avid Ricardo iinde, der. P. SrafFa ve M.
D obb, cilt 1. Cam bridge: Cam bridge U niversity Press. [Ekonom i Politiin ve
Vergilendirm enin tikeleri, ev. Tayfun Ertan, Belge Yaynlar, 1997]
Rubin, 1.1. (1928) Essays on M arx's Theory ofV alu e. Detroit: Black and Red, 1972.
Shaikh, A. Ve Tonak, E. (1994) M easu rin g the W ealth o f N ations: The P olitical
E conom y o f N a tio n a l A ccounts. Cam bridge: Cam bridge U niversity Press.
Sm ith, A. (1776) An Inquiry into the N atu re a n d Causes o f the W ealth o f N ation s,
der. R. H. C am pbell, A. S. Skinner ve W. B. Todd. Oxford: O xford U niversity
Press, 1976 [Uluslarn Zenginlii, Alan Yaynclk, 2004].
W olff, E. N. (1998) Recent Trends in the Size D istribution o f H ou seh old W ealth ,
Journal o f Econom ic P erspectives 12 (3), s .131-50

5. BLM

REKABET HALNDEK
EMEK PYASALARI

Ben Fine

SZLK M UAM M ASI

phe g trm ez b a a rla rn n yan sra, k ap italizm in h astalk
l baz zellikleri de var; stelik, evrensel saylm asa da genel a n
lam da k n a n m a la rn a ram en, etk ile rin in azaltlm as ve o rtad an
kaldrlm as iin b u lu n u lan o rta k giriim lere ram en v a rlk larn
srdryorlar. B unlar arasnda; eit olm ayan gelime; hem lk e
ler iinde hem de lkeler arasn d a aznln payna den byk
b ir zenginliin yan n d a, pek o k larn n , h atta o u n lu u n payna
den yoksulluk; evreye verilen za ra rn artm as; rk, toplum sal
cinsiyet ve etn ik kken y z n d en yaplan b asklarla silahl at
m alarn gzle g r l r ekilde kan lm az oluu yer alyor. Eer k a
pitalizm zafere ulatysa, b u n d a y alan n nem li bir pay var. D aha
d erin b ir analiz dzlem inde, sregelen ta rih in in bir paras olarak
ada dnyay ilgilendiren byle kesin am p irik gerekler, k apita
lizm in sistem atik k arak terin e, kontrol edilm esi m m k n olm ayan
glerin, yaplarn, ilikilerin ve srelerin v arlna iaret ediyor.
Eski alarda, gerek d n y an n k a rk lk la rn ve elikilerini hem
aklam ak hem de hakl gsterm ek iin ilahi ik tid arn hazrlad
bir oyunda, lm ller erdem ve ahlakszlk arasndaki bir sava

102

Ben Fine

ca n la n d rrk en , bir dues ex machiraya* gerekten yakarlabilirdi

belki. im di, akl anda, bu t r ideolojik lksleri karlayam ayz.
B un larn yerini analiz alm al.
Bu k ad ar d ra m a tik olm ayan b ir dzlem de, isizlik kapitalizm e
zg b ir nitelik olarak k en d in i gsterdi. teki piyasalardan fark
l olarak em ek piyasas, d a ra ld n d a bile iileri gene de isiz
b rak arak , ek o n o m in in p r zs z ilemesi iin gerekli olan denge
aray iindeki anayolcu ik tisad n d o al bir isizlik o ra n n a b a
v u rm a sn a neden oldu. B azlarna gre bu d u ru m , her t rl isizlik
g n ll kabul edildiinden, em ek piyasasn dier piyasalardan
ayr klm yor. iler kfi derecede d k cretlerle k endilerini su n
salar, ie alnabilirler. K endi setikleri aylaklklar ile balantl bo
zam an lar ve baka im tiyazlar tercih ediyor olm allar. Byle bir
dnya g r n e elbette pek ok itiraz var; bunlar, genellikle are
sizlik iinde i peinde koan isizlerin bizzat izdii yanl resim
den, (gnlsz) isizliin n edeni o larak yetersiz toplam etk in talebi
gsteren farkl Keynesi y o ru m lara k ad ar uzanyor. G rm ek iste
yenlerin kolayca fark ettii gibi, ekonom ik d u rg u n lu k ve isizlik,
gnll stlenilen iradi tercih leri deil, gr am zn tesinde
kalan irade d gleri yanstyor.
A ncak, isizliin gnlsz olabileceini kabul eden Keynesi
d n rle rin , tartm ay a ak baz g rler k o n u su n d a m u h alif
lerle ayn fikirde o ld u u n u bilm ek nem li. B u nlardan ilki, iin,
faydaszlk o larak nitelenen b ir te rim i ieriyor olduu fikridir, bu
da iin in en az zam an ve aba iin en fazla dl alm as m ese
lesidir. K apitalist to p lu m d a bile resm in b t n n gsterm ez bu,
n k cretli iinin m otivasyon ned en leri hem ok p aral hem
de k ark tr. B unun y a n n d a, ev iinde ya da elence am acyla
yaplan ve cretli olm ayan i genelde k ey if iin yaplr. A slnda,
genelde etin ve d llen d irici olm ayan b ir yapdaki kapitalist is
tih d a m n bu zellii, her trl iin vazgeilm ez bir nitelii olarak
farz e d ilir.1 Y abanclam a zerin e yapt erken bir alm asnda,
M arx, kapitalizm de iin d o asn n esiz derecede ta tm in edici ol
I

Eletirel bir aklam a iin bkz. Spencer (2002).

* lVagedyalarda bir dzenek yardmyla sahneye inip her eyi zm e kavuturan

lam . <ri'.

Re k a b e t Ha l i n d e k i Eme k Pi y as al ar

m adn a nem li b ir v u rg u yap m tr. in in , re tim srecinde,

dnsel o larak rg tlen m e ve y r tm e d e k o n tro l kay b etm e
si zerin d e d u rm u tu r. R esm in b t n bu olm asa bile, C harlie
C h ap lin in M odern Z a m a n la r film inde en iyi biim de g sterild i
i gibi, ii d u rm a d a n d n en a rk n iinde b ir dili olm aya doru
gitm ektedir. stelik iin in , em ein m eyveleri, r n le r zerin d e
de kontro l yoktur, n k b u n la r kapitaliste aittir. K apitalizm de,
sadece cretlerin seviyeleriyle deil, i k o u llar h a k k n d a k i ta r
tm a lard a iilerin y ab an clam asn n b r y n lerine de itiraz
edilm esi artc deildir. D aha genel b ir ifadeyle iiler, yalnzca
d ah a az sre iin d ah a ok dem e deil, ilerin in d ah a ta tm in edici
olm asn da talep ediyorlar, an cak hedeflerinin baars, kapitalist
kr arayyla sn rla n d rlm tr.

EM EKTEK AYRIM
yleyse anayolcu iktisatta, her t rl ii kapitalizm deki ile ayn
anlam da ele alm a eilim i var (yani, yanl bir ekilde, kapitalistler
iin yksek krllk ile iiler iin daha d k bir faydaszlk a ra sn
da basit bir deitoku olarak grlyor). Bu nedenle ayn k uram , ev
ekonom isi ve su ekonom isi gibi teki i biim leri zerinde de il
gisizce uygulanyor; hrszlk cretlerin in zerinde (olas cezalar
d an ortaya kan) faydaszlk karsnda d u ru ld u u gibi duruluyor.
Bu d u ru m , em ek piy asalarn ele alan ekonom ik k u ra m la rn
d ah a genel bir eksikliinin gstergesidir; b u n la r ta rih ve toplum ddr. Bu, analizlerde k u lla n la n kategorilerde -verim (sizlik), re
tim fonksiyonu ve em ein k e n d isi- aka grlyor. K uram , bir
em ek piyasasn belirlem e niyetindeyken, b u n u bu t r ticari k o ul
larda kk olm ayan k av ram lar k o n u la n d ra ra k yapyor.
Bir nceki konuya, isizliin kan lm az varl k o n usuna d
necek olursak, bu konu incelenecek ve aklanacak ok ey old u u
nu varsayyor. sizlerin olabilm esi iin, k apitalist istih d am n , i ya
da em ein stlendii egem en biim olduunu ve cretli bir sistem i
ierdiini bilm ek gerekiyor. Baka bir deyile, ta rih i ve toplum sal
adan em ek piyasasnda neyin farkl o lduunu bilm em iz gerektii
gibi, b u n u yaparken k ro n ik isizlii -e m e k piyasas d n d ak i piya

104

Ben Fine

salar ta n m la rk e n pek k u lla n lm a k istenilm eyen bir te rim - deneyim lem eyen teki m etalarla k arlatrm am z da gerekiyor.
D oal olarak, em ek p iy asalarn n fark n n ne olduunu ele alan
geni b ir lite ra t r var. E ndstriyel ilikiler, insan kaynaklar ve p er
sonel ynetim i gibi disiplinlere ve uygulam alara yaylm du ru m d a.
Bunlar, em ek h a k k n d a farkl o lan n ne olduu ya da em ein alnp
satld piyasada neyin farkl olduu zerinde odaklanyorlar. Bu
nedenle, em ein neden cret biim in i aldyla ve teki piyasalarla
k a rla trld n d a b u n u n neden nem li olduuyla d o ru d a n ilgi
lenm iyorlar. ktisatlar, h erh an g i b ir piyasadaki gibi em ei sade
ce arz ve talep koullaryla ay rt ederek, sz edilen tem el ilkeler
karsn d a kaytsz kaldlar. A nlam l bir ekilde, Nobel dll yazar
Solow (1990) kendisi gibi iktisatlar, em ek piyasasnn b alk piya
sasn d an farkl olduuna ik n a etm ek iin o nlara bir kitap adam ay
gerekli grd. erii asndan olm asa da bu k o n u n u n nem li k a
bul edilm esi asndan, S olo w u n gerekletirdii i, sz edilm eye
deer bir i.
n k iktisatlar, em ek p iy asalarn n baka piyasalardan fark
l o ld u u n u kabul etm ek k o n u su n d a isteksizdiler. Sonu olarak,
S olo w u n cevab, iilerin, b alk lard an farkl olarak k en dilerini
em ek piyasasnda tem sil ettikleriydi. rnein, h ak kaniyet ve k en
di gibi ii o lan lar h a k k n d a duygu ve dnceleri vard ve bu n u
sadakat ya da belirli bir iverene d iren m ek o larak gsterebiliyor
lard. B alklar ve in sa n la rn bu alard an b irb irin d en farkl t rler
olduu, aksi halde S olo w u n ikisi arasn d a piyasalar olarak ayrm
yapm ayacan an lam am z u zu n srm yor. Balklar, teki r n le r
gibi, pazara getirilirk en anayolcu ik tisatlarn arzn m aliyeti ya
da koullar o larak grdkleri eye, yle ya da byle bir d iren i
gsterirler. stelik b alk lar piyasada temsil eden insandr, yani ba
lklar satandr. Balk tu ta n la r ve b alk satan lar da kendi ara la rn d a
olduu kadar, kendi p iy asalarn n teki ta ra fn d a k alan lar sz k o
nusu old u u n d a d o ru lu k ve sadakat gibi gdler gsterebilir ve
bu n lara gre hareket edebilirler. A slnda daha gelim i -ve genelde
en ilkel- em ek piyasalarnda, iiler de b ir bakas ta ra fn d a n te m
sil edilir, ayr bir k u ru m , zellikle de sen d ik alarn varl -y a da
aile, akrabalk, etn ik kken y o lu - ile.

Re k a b e t H a l i n d e k i E^mek Pi y asal ar

Son za m a n la rd a, hem anayolcu ik tisa t a k m hem de rad ik al

siyaset k u ra m n destekleyen ve em ek p iy a sa la rn n z g ll
ne farkl b ir yak lam g etiren , v erim lili e d ay an an cret fik rid ir.
A nayolcu ik tisa t la rn y o ru m u n a gre, sadk, v asfl ve d isip lin
li bir ig c n gvence a ltn a a lm a k iin iv eren ler gereinden
dah a y k sek cret dem eyi seebilirler. sizli in o lduu b ir yerde
bile, cretleri d rm e k h er z am an k rll a rtrm a z , n k ie
yeni a ln a n la r, v asflar ve i y o u n lu u k t e tk ile n ir (so n u n cu
su n u n nedeni, d a h a d k cretlerd e iten k a rlm a te h d id in in
azalm asd r). Bu d u ru m la rn o rtay a k n ed en i b ilg in in belirsiz
o luudu r; tek tek iiler ne k a d a r sadk, vasfl ve d isip lin li o ld u k
la rn bilirler, an cak p a tro n la r bilm ezler ve bu zelliklerden o rta
la m a n n st n d e b ir dzeye sah ip o lm ak iin cretlere ikram iye
verm eye gnll o lab ilirler.2
V erim lililie d ayanan cretlerin in rad ik al uyarlam asnda, a n a
litik ierik an ay o lcu larn k in d en ok farkl de ild ir.3 A ncak, daha
zengin b ir yo ru m su n a r b u n a gre, em ek piyasasnda kar k a r
ya olan taraflarn asim etrisi, bilgi eksiklii ieren szlem elerden
doan piyasa v erim sizlik lerin in nedeni o larak kabul edilir. retim
ara larn n kapitalist m lkiyeti nedeniyle, ihtilafl szlem eler i
birliine dayanan szlem elerden yaygndr. D aha eit ve/veya
m terek m lkiyet biim leri olsayd, szlem eler d aha verim li ve
d aha az m u h a lif olurdu, ih tilaflarn yerini ibirlii a lrd t r n d e n
id d ialar da vardr.
S o nu n cu n u n - d a h a adaletli szlem eli bir toplum o la ra k - sos
yalizm iin faydalarn b ir kenara b rak rsak , verim lilie dayanan
creti tem el alan y ak lam lar em ek p iy asalarn n ay rt edici doa
sn kavram am tr. n k bilgi asim etrileri -sa tc k a d ar alcn n
da neyin alnp satld n b ilm esi- her trl piyasay y o ru m lam ak
iin kullan lab ilir ve aslnda anayolcu (genelde m ak ro ik tisa t olarak
gsterilen) m ik ro ik tisad a yn veren st n l k lerd en biri olm utur.
A slnda, benzer an alitik aralar yeni m ali ik tisa tta n yeni k alk n m a
ik tisad n a u zan an geni b ir uygulam a yelpazesinde k u llan lm tr.
2

rnein bkz. A k erlof ve Yellen.

rnein bkz. Bow les ve G intis.

106

Ben h i ne
Son derece anlam l bir ekilde, m kem m el olm ayan piyasalar bu
ekilde ele alm ak lim on rnei ile balad; bu, ikinci el otom obil
piyasasnn argodaki adyd. Bu d u ru m , belirsiz, asim etrik bilgiye
ve ik tid ara dayanan ihtilafl szlem e yntem inin, teki piyasalar
dan farkl olan em ek piyasasnn doasn kavrayam adn gsteri
yordu. Eski bir deyite dendii gibi, S orum luluk Alcya A ittir!*.
Sadece em ek piyasasnda deil, hangi piyasadan alrsanz aln, p a
ran z n karl n d a ne aldnz biraz belirsizlik ierir (verim lilie
dayanan cret tem elli yaklam lar aksini sylese de, daha fazlas ya
da d ah a fazla deyince daha iyisi iin verilen bir garanti de yoktur).
V erim lilie dayanan cret ta rtm a sn n m akro hali olarak y o
rum lanabilecek, isizlik iin d ah a u zu n soluklu ve d ah a yaygn bir
aklam a ekonom i politikiler arasn d a Kalecki (1946) ta ra fn d a n
gelitirildi. Sava sonras dnem de, Keynesi p o litik alarn olas et
k ilerin i gren Kalecki, tam istih d am a devam edilem eyeceini id
dia etti. yle olsayd, h azrd a bekleyen baka iler olacak ve iten
atm a teh d id i anlam szlaacandan, ii disiplini tam am en o rta d an
kalk acak t. A ncak bu aklam ada iki so ru n var. Birincisi, k apita
list ekonom ilerin h k m etleri isteseler tam istih dam a ulaabilirler.
A ncak iiler, hem bireysel hem de o rtak laa ar g elde edecek
lerinden, h k m etler b u n u yapm ayacaklardr.
Tam istih d am y aratacak kapasiteye olan inan, K aleckin in yak
lam n n m erkezinde yer alan ve istih d am dzeyini etk in talebin
b elirlediini syleyen Keynesi k u ra m n bir sonucudur. Bu nok
taya b irazd an deineceiz. kincisi de, b ir kez daha, bu yaklam
da em ek piyasasn dier p iyasalardan farkl klan zne inem iyor.
A slnda, arzn garan ti edilm i talep yoluyla fazla glenm esine izin
verilem eyecei yaygn b ir savdr. A ncak bu t m piyasalar iin geerlidir, (rekabet p o litik a la rn n b e lirtti i gibi) zellikle tekeller ile
askeri ya da kam u h iz m e ti gibi ekonom ik ya da baka nedenlerle
stratejik kabul edilen piyasalar sz konusuysa. Sonu olarak byle
sanayiler denetim altn a a ln m ya da u lu sallatrlm tr.
Emek piyasasyla ilgili t m bu a k lam alarn o rta k yan, bu p i
yasann farklln em ein doas, piyasas ya da bu ik isin in bir
ngilizced e Buyer Bevvare! ile karlanan kelim e Latince bir hukuk terim i olan
m vcat cnptor&dn geliyor, ev..

R e k a b e t Ha l i n d e k i Emek Pi y as al ar I 107

bileim i ile ilgili olarak aklam a isteidir. A klam alar, em ek p i

yasalarn d ierlerinden yeterli b ir ekilde ayrm ayan d ah a genel
zelliklerin belirli d u ru m la rn d a gezin d ik lerin d en , yetersizdirler;
em ein bala az m yoksa ok m u b en zed i in i ya da dah a az ya
da daha ok belirsizlik ieren szlem elerle satld n so rm an n
pek bir y arar yoktur. D aha ak b ir ifade ile, b ir so n rak i cm lede
ne sr len k u ral kantlay an so n rad an olum u istisna ile birlik
te, incelenm eden kalan -e m e in feodal ya da klelik biim lerine
kyasla- em ein piyasasna ya da cretli b iim ine olanak veren
toplum sal ilikilerdir. Bu d u ru m , em ek ve/veya p iyasalarn k en d i
leri balang noktas aln d n d a engellenebilir. u d u ru m d a, to p
lum sal ilikileri v u rg u lam ak , em ek p iy asalarn n snf, atm a ve
ik tid ard a k i asim etriyle benzersiz b ir biim de ilik ilendirildiinde
ayrt edilebileceini iddia edecek b ir ekonom i politiin abas gibi
ancak so n rad an akla gelen b ir d nce olabilir.

EMEK PYASASINDAN, DEER R E T M N E

VE EM EK PYASALARINA
Bu t r etkenler, em ek piyasasnn an lalm asnda balang
noktas olm al. M arksist k u ra m d a b u n a fark edilecek ekilde basit,
ancak kapsam l bir yant veriliyor, n k k astettik leri daha girift ve
d aha elle tu tu lu r sonular yoluyla ileniyor. Em ek piyasasn farkl
klan, em ein, d aha ak b ir ifadeyle, serm ayenin istih d am ettii
em ek g c n n , deerin (artdeerin) kayna oluudur. Bunu, yani
em ek piyasasnn (kapitalist) deer ilikilerince b en im senm i bir
biim olm asn, b t n b ir nerm eler dizisi izler. ncelikle, bu t r
ilikiler -serm ay e ve em ein kar karya geldii- belirli sn f ili
kilerine baldr. Sermaye, retim aralarn n m lkiyetini elinde
tu ttu u n d a n , em ekilerin ie ulam as ancak em ek piyasas yoluyla
m m k n d r. Baka pek az gereki seenek var. Feodalizm ve kle
liin basksyla k arlatrld n d a piyasada y aanan deiim baz
alardan d ah a serbest olduu iin b ir seenek varm gibi gzkse
de, serbest alan larn varln ve o n lar iin y aratlan o lanaklar
yok saym asak bile, o lan ak lar snrldr.
kinci olarak, em ek g c n n (art)deer retm ek iin serm aye

108 j Ben Fine

ta ra fn d a n istih d am edilm esi ile deiim (ya da szleme) deil re

tim sreci nem kazanr. B urada sz konusu mesele, kapitalistlerin
artd e eri nasl k endilerine ak tard d r. M arx asndan cevap,
sa rf edilen em ein, cret iin salanm as gerekenden teye genile
tilm esin d e y atar (bkz. 1., 2. ve 4. blm ) Sorun, iinin r n n n
birazn ya da retim d en son ra net r n n n d a tm n n bir p a r
asn alm ak ile ilgili deildir.
M arx sm ry, artd e erin retilm esini, em ek piyasasnda
adil b ir deitoku o larak ele alr. ki ta ra f an lar ve serm aye ile
em ek a ra sn d a k i atm a aa km ad k a genelde zor k u lla n l
m az. A ncak, k ap italistin am ac, yeterli ii alabilm ek ve k arl n
da cretin d eerini k arlam ak iin gerekli o lan dan fazla ve b u n u n
zerin d e artd e er b rak m ak tr. M a rx a gre, bu ya iileri daha
uzu n ve d ah a youn alm aya ik n a etm ek (buna m utlak artdeer
ad n verir) y aplr ya da em ek retk en li in i a rtra ra k elde edilir,
bylece verilen cret d ah a az d eerdedir ve belirli bir ign ya da
gerek crete ram en d ah a fazla artd e er b ra k r (M arxn ifade
siyle, greli artdeer).
nc olarak, hem m u tlak hem de greli artdeer, kapitalist
lerin artd e eri nasl sahiplendikleriyle ilgili basit m an tk sal snf
la n d rm a la rn ok tesine gider. H er biri, retim s recin in nasl
kontro l edildii ve d n t n e, bu srecin y aratt elikilere
ait nem li v u rg u la r ierir. H er biri, belirli yer ve zam an lard a az
ok b ir nem e sahiptir. K apitalizm ilerledike ve en ham sm r
ekillleri (dk cretler ve u zu n alm a saatleri) o rta d a n kalk
tka, L eninin tekelci kapitalizm ad n verdii k ap italizm in belirli
bir dnem veya safhasyla i ie geen greli artdeer ne kar.
B urada verim lilik art ok n em lid ir ve rne in alm a saatlerini
snrlam ak , salkl ve vasfl igc verecek toplum sal kaynaklar
salam ak gibi rneklerde olduu zere, yasalarla desteklenir.
D rd n c olarak, M a rx a gre, v erm lilik a rtn n sistem atik
ana kayna d u ru m u n d a k i serm aye art, b irik im yoluyla elde
edilir. Belirli bir em ek m ik ta r ile d ah a fazla m eta retm ek iin,
ilemek iin d ah a fazla ham m addeye ihtiya duyulur, gelim i ve
byk lekli sabit serm aye ilenecek m allar tem in eder.
Beinci olarak, M arx isizliin kapitalizm deki m evcudiyetini

Re k a b e t Ha l i n d e k i Emek Pi y as al ar j 109

b u nlar tem el alarak aklar. sizlii, serm aye b irik im in in hem ge

rekli koulu hem de sonucu o larak grr. Serm ayeler byyp ve
rim lilii artrd k a, o rta d a n kalk an rak ip lerin in iileri isiz kalr.
Bu isizler M arxn deyiiyle yedek igc o rd u su n u olutururlar,
ter atlyelerinde (paraba i yaptrlan, alm a k o u llarn n ok
kt olduu atlyelerde) olduu gibi, hem d k v erim lilik hem de
dk cretlere bel balayan d ah a az gelimi k ap italistlerin y a n n
da, benzer ekilde genileyen serm aye de b u n lara srtn dayayabilir.
A ltnc olarak, serm ayenin b irik im i ve yeniden yaplanm asyla
i sahibi olan ya da iini kaybeden iiler nedeniyle, istih d am n ve
isizliin serm aye b irik im in in do asn d an ve b o y u tu n d a n ok fazla
etkilendii k ar ortaya.
Yedinci olarak, M arx n te k n ik deiim k u ra m n d a olduka gi
rift am a en iyi bilinen fikri, k ap italizm in re tim i detayl grevlere
bld, iilerin yerine m ak in eleri koyduu, dolaysyla iileri
vasfszlatrd ve o n lar m ak in e b akcsna indirgedii gibi basit
bir fikirdir. A ncak, m a k in e n in gittike k arm ak hale gelen yaps,
ham m ad d eler ve retim s recin in kendisi, iilerin yeniden vasflla n d rm a la rn gerektirir. Sonu olarak, vasfl ve vasfsz (ve b u n
larn ne olduu) arasn d ak i iblm , serm aye b irik im in in -p iyasa
emsiyesi altn a gittike d ah a fazla faaliyete so k u ld u u n d an , r n
lerin a rta n bir ekilde ticarilem eye m aru z k a ld - kapitalist re
tim in lek ve k ap sam n d an olduka farkl olan lek ve m al t rleri
ekonom ilerini, birbirleriyle nasl b a d atrd n a baldr.
Sekizinci olarak, hem serm ayenin hem de em ek piy asalarn n
yeniden yaplanm as, b u n larla ilikili d aha geni k apsam l to p lu m
sal ve ekonom ik srelere, ilikilere ve yaplara ok fazla baldr.
B unlarn arasnda, v erim lilik art arayyla ii sn fn n sal
n, eitim in i ve refah n iyiletirm ek ve k ap italizm in en kt
a rlk la rn a seenek su n an m cadeleleri zayflatm ak iin aln an
nlem lerin yannda; ehirlem e, sanayilem e, dem ografik deiim ,
toplum sal tabakalam a vs yer alr.
D oku zu n cu olarak, hep birlikte d n ld n d e bu k o nular
basit bir sonuca iaret ediyor.4 Em ek piyasas diyebileceim iz bir
4

nceden sylenenler ve bu son u konusunda daha ayrntl bir tartma iin,

bkz. Fine (1998).

1 10 j Ben Fine

tek ey yoktur. n k em ek piyasalar, iin iinde yer alan eitli

u n su rla rn birbirleriyle nasl etkileeceklerine; bu u n su rla rn iyer
lerinde ve iyerlerinin arasn d a nasl k u ru m sallaacak larn a bal
olarak b irb irin d e n ok farkldr. Ayrca, devlet sek t r n n enm li
bir k sm n d a, baz kiisel h izm etler ve serbest m esleklerde olduu
gibi, serm ayeye ve krlla d o ru d a n bal olm ayan em ek piyasala
rn n olasl ve yaratlm asyla bu t r fark llk lar daha da d e rin le
ir. B unlar -d e v le tin genilem esi ve/veya istih d am yoluyla- k ald
racn etk ili talep koluna iyice y k len d i in izd e, tam istih d a m n bir
olaslk olduu izlenim ini ksm en glendirir. A m a sonu, serm aye
b irk im in in ritm in d en ve h z n d a n ayr tutu lam az. Szn ksas,
re tim in tem elinde yatan deer ilikileri esas aln d n d a, em ek
piyasas iin kan sonular k a rm a k tr ve nceki p aragraflarda
ta rtla n k o n u larn iinde yer alan, birbiriyle balantl u n su rla r
araclyla incelenm eleri gerekir.

E K O N O M K Y EN D EN R E T M D E N
TOPLU M SA L Y EN D EN R ETM E
D oal olarak, bu k o u llar em ek piyasalarn o lu tu ran deer
ilikilerine ait ok farkl t rd e b ir m cadele yelpazesinin ne k t
kapitalizm ta rih in e b a ld r ve ona dayanr. Bu m cadelelerin n
cephesinde ister istem ez, nasl ta n m la n p a ra n d k la rn a b ak m ak
szn, o rta k k a rla rn n p eindeki ii sn fn n ekonom ik rg t
lenm e biim i olan sen d ik alar yer alr. Sendika h areketi znde adil
bir ign iin adil bir g n l k cret (b u n u n y an n d a cretli i ve
tam istihdam ) talep etti in d en , cret ilikisine ve onun asl nedeni
olan sn f ilikilerine tem elden m eydan okuyam az.
Byle bir hedefin sn rla m a la rn birka adan ele alabiliriz. lk
olarak, adil bir g n l k cretin kart, gelien serm aye iin adil bir
k rn kutsall n d a bulunabilir, ya etik (ta sa rru f/y a trm /m lk iyet dl) ya da p rag m atik (dk k rllk y atrm sktrabilir)
bir ilke olarak. kinci ve d ah a genel olarak, adil bir g n l k cret,
daha nce yabanclam a asndan ne k arlan cretli istihdam la
ilgili ynleri - re tim in kontrol, rg tlen m e ve ynetim ile bizzat
r n lerin k o n tro l - d ard a brak r. nc olarak, ekonom ik

Re k a b e t Ha l i n d e k i Emek Pi yasal ar

du rg u n lu k la ra , cretleri ve istih d am aa eken b ir baskya neden

olan kapitalist rekabet ve b irik im in te k ra r eden k rizleri d n ld
nde, cret k azan m lar, gvenli o lm ak tan ok uzaktr. D rdnc
olarak da, cret ve istih d am d a, bireysel ya da toplu olsun, baz i
ilerin k azan m lar teki iiler p ah asn a gerekleebilir; rekabeti
sendika savalarndaki k o ru m ac nlem ler yoluyla m esela.
Bu ekincelere ram en, cret m cadelesi b u ru n kvrlacak,
sistem e d ah a tem elden m eydan o k u m a k ta b aarsz olduu iin
pheyle y ak lalacak b ir m cadele deildir. ncelikle, se n d ik a
la rn b aarlar, genele yaylabilecek gerek k a z a n m la ra d n e
bilir. cret m cadelelerine an cak dar, d u ra a n b ir da tm a n la
yla y ak lald n d a, cretler a rta rsa i k ayplar ve k ap a n m a lar
yaanaca n syleyen n ih a i y a p trm n k ap italistin elinde olm as
nedeniyle, atm a en iyi haliyle k a z a n m a n n k aybetm ek a n la m
na gelm esi o larak grlr. O ysa, cret k a z a n m la r, d ah a verim li
yntem ler yoluyla b irik im le, ter atlyeleri ve s m r n n ar
ek illerin in yok edilm esiyle tu ta rld r; sanayiyi bu ekilde yeniden
y ap lan d rm a k cret artlary la hibir ekilde g a ra n ti altn a a ln
m asa da.
kinci olarak, ekonom ik alanda bile, sen d ik alarn m cadele
si cretlerle snrl deildir. Sendikalar, alm a saatleri, b u n la rn
younluu, h astalk ve tatil iin verilen i m olalar k ad ar M arx n
yabanclaan igc k av ram n a dek u zan an bir yelpazede ile az
ok ilgili her koulla ilgilenirler. Bu nedenle, iilerin m cadele
si yalnzca retim s recin in kapitalist k o ntrolne kar deil, ayn
zam anda retim k o ullarn a kar verilen bir m cadeledir, yeni
teknolojiler ve iyerindeki o to riten in yaps, iilerin ve idarecile
rin ne yapp ne yapam ayacaklar k o nusunda yaplan p azarlk lard a
olduu gibi. Yine de, byle m cadelelerin nereye uzanabilecekleri,
ne kad ar b aarl ve salam olduklaryla ilgili bir g aran ti yoktur.
A ncak yine de k rllk bile salayabileceklerini u n u tm a m a k gere
kir. n k iilerin retim srecin in bilgisine d o ru d an sahip ol
m alar, i k o u llarn d ak i iyilem eler, verim lilik ve k rllk pahasna
olm az. A ncak yine de, k ap italistler bu t r iy iletirm elerin kken
lerine bakp b u n lara ilkesel adan kar kabilirler. Zira M arxn
an latt, m ak in en in neden olabilecei y aralan m alara kar iileri

112!

Ben hine

k o ru m a k iin nbeti talep eden k an u n la ra kar kan iverenler

rn e in d e olduu gibi, retim ve m lkiyette kapitalist bir otorite
ilkesi, k rll n nne st n olm ay koyabilir. Bir kere yrrle
k o n d u k la rn d a bu t r nlem ler ta rtm a l o lm ak tan kar.
n c olarak, aka belli oluyor ki sendikalar, ekonom ik m
cadelelerle m egul olm akla, ekonom ik ve toplum sal yeniden retim i
balayan belirsiz ve deiken sn rlara dori ekileceklerdir. Buna
ram en, kabiliyetli ve vasfl igc salam a kapasitesi, im dilerde
sosyal devletin nem li b ir esini o lu tu rd u u d nlen h izm et
ler yelpazesine dayanan ii snf ailelerinin ayakta durabilm esi
iin gerekli tek acil gelir kayna crettir; bu hizm etler, lkeler ve
te d a rik ed ilen lerin t r (b arn m a, eitim , salk vs) asndan eit
d a tlm asa da. Balangta, cretle ilgili olm ayan bu t r m cade
leleri, ig n n n u zu n lu u ile k a d n la rn ve o cu k larn istihdam
ko u llarn sn rlam ak gibi k o n u lar belirler.
D rd n c olarak, sosyal devletin ykseli nedeni yalnzca ii
snf m cadelesinin yayd bir k o rk u n u n ortaya kard reform
ya da d ah a retk en bir igc istei deildir. Gene de, sosyal dev
letin o luum u ve ieriinin devam ll n d a sendikalar, en azn d an
devlet sektrlerinde rgtl sen d ik alar vastasyla nem li bir rol
oynad. B urada iki farkl boyut b y k nem tayor. Bir yandan,
ekonom ik rgtlenm eler o larak sen d ik alarn , daha geni karlar
ad n a siyasi p artilere katlm a ya da b u n la r o lu tu rm a am ac ve p o
tansiyeli v ar (ancak bu d u ru m u n , m cadelenin ta b an n g en iletir
ken ayn zam an d a onu re tim zem in in d en ve reticilerin kendile
rind en u zak latran ikili b ir etkisi de var). te yanda ise, sendikalar
(ve siyasi tem silcileri) sosyal y ard m h izm etlerin in salanm asnda
m etalam ay k rm a k , yani sa lan an n esas itibariyle talep edene
bedava o lm asn n yan n d a, b u n u n salanm a eklinin insan k rn
nn d e tu ta n b ir anlayla olm as iin abalayabilirler. Bu adan
bakld n d a, re tim in em briyonik sosyalist biim leri kapitalizm in
iinde geliirken grlebilir, em ein cret h alin i ald biim v arl
n s rd rse de artd e erin k apitalist re tim in e atfedilen k a n l
maz k oullar yoktur.

Re kabe t Ha l i n d e k i Emek Pi y asal ar |

EK O N O M Z M D E N SOSYALZME
Hi phesiz y u k a rd a k i paragraflar, faaliyet gsteren sen d ik a
larn resm ini izerken dezavantajlar saym ad n d an, fazla um ut
vericiydi. Bu d ezavantajlarn arasn d a ekonom izm (acil m addi m e
selelerin, zellikle de cret so ru n la rn n tesine gem ekte baarl
olunm am as), ulusal ve sektrel an lam d a d a r k arlar peinde olm a,
cinsiyetilik, m illiyetilik ve evre gibi yeni to plum sal hareketler
konusun d a verilen k ark tepkiler yer alyor. Sonuta savunm a
sanayisindeki iilerin silah retim in e, dolaysyla savaa m uhta;
tpk enerji ve otom obil sek t r n d e alan iilerin de, bir a n la m
da kirlilie bal olm as gibi. Yine de M arx n Gotha Programnn
Eletirisinde m erak u y an d ran b ir ekilde ve aka nderdii z e
re sosyalizm e d n m iki aam ad an geiyor.5
B ununla baa k m am z gerekiyor, ite kom nist bir
toplum , kendi tem elleri zerin d e gelimi gibi deil, tam
tersine kapitalist to p lu m d an km gibi; yani kom nist
toplum her adan, ekonom ik, ahlak i ve zihinsel adan
hl ra h m in d e n kt eski toplum a ait d o um lekelerini
tayor. Dolaysyla bireysel retici toplum a tam olarak ne
veriyorsa, (ynetim , salk, eitim ve sosyal yardm iin
k u ru la n o rta k fon adna) kesintiler y ap ld k tan sonra, onu
geri alyor.
Bu ilk aam ada varln srdren baz cretli em ek biim leri ko
nusunda, rgtl em ein, eskilere ek olarak, yeni sm r biim leri
nin yeniden ortaya km am asn ya da ortaya hi km am asn sa
lam as art, bu artem ein y annda retim in nasl kontrol edildiine
baldr. A ncak o zam an, kapitalizm e d air eletirel y o rum un dikkate
deer bir sentezi ve vaat ettii olaslklarla, der M arx, (s. 566):
K om nist to p lu m u n daha st bir aam asnda, bireyle
rin iblm ne itaat etm elerine son verildiinde ve b u n
dan dolay zihinsel ve fiziksel em ek arasn d ak i antitez o r
tad an kaybolduunda, em ek yaam an n sadece bir arac
5

Kapsam l bir tartma iin, bkz. Fine (1985).

114 I Ben Fine

o lm ak tan kp hayatn b irin cil gereklilii haline geldiin

de, re tim gleri bireyin her ynl geliim ini a r trr ol
d u u n d a, ibirliine d ayanan zenginliin kaynaklar daha
g r akt n d a; an cak o zam an burjuva h a k la rn n d a r ufku
tam am en geride b rak lab ilir ve toplum san cak larn a unu
yazabilir: herkesten yeteneine gre, herkese ihtiyacna
gre.

e v ire n : E m e l K a h r a m a n

KAYNAKA VE LER O K U M A N E R L E R
Akerlof, G. and Yellen, J. (der.) (1986) Efficiency W age M odels o f the L abour M arket.
(Cambridge: Cam bridge U niversity Press).
Bovvles, S. and Gintis, H. (1990) C ontested Exchange: N ew M icrofoundations for
the Political E conom y o f Capitalism , Politics an d Society 18 (2), s. 165-222.
Fine, B. (1998) Labour M arket Theory: A C onstructive Reassessment. (Londra:
Routledge).
Fine, B. (1985) On the Political E conom y o f Socialism: Theoretical C onsiderations
with Reference to N on-European and European Experience, D. Banerjee (der.)
M arxian Theory a n d the Third W orld iinde. (Sage Publications).
Kalecki, M. (1943) Political A spects o f Full E m ploym ent, Political Q uarterly 14
(3); Kalecki (1972) iinde yeniden yaym land.
Kalecki, M. (1972) The Last Phase in the Transform ation o f Capitalism . (N ew York:
M onthly Review Press).
Marx, K. (1857) Critique o f the G otha Program m e, Selected W orks in Two Volumes.
N ew York: International Publishers, 1933 iinde yeniden yaym land. [Gotha ve
Erfurt Program larnn Eletirisi, ev. Barta Erdost, Sol Yaynlar, 2002].
Solow, R. (1990) The L abour M arket as a Social. (Oxford: Basil Blackwell).
Spencer, D. (2002) Shirking the Issue? Efficiency W ages, W ork D iscipline, and Full
E m ploym ent, Review o f Political Econom y.

6. B L M

SINIF M C A D E L E S O L A R A K
TEKNOLOJK DEM

Les Le vi dow

Teknoloji nedir? G r n e gre, in san lara so ru n la r zm ekte

yardm ederek iliyor. G n l k hayatm zda, teknolojiyi genelde et
kileri ta h m in edilebilen ya da edilem eyen, y ararl olan ya da olm a
yan bir d o n an m olarak gzlyoruz.
Gelgelelim, siyasi ta rtm a la rd a teknoloji zerinde, rnein o to
m asyon, nkleer enerji, ta rm kim yasallar, biyoteknoloji, elek tro
n ik gzetim vb zerin d e d ah a fazla duru lm ay a baland, itiraz lar
sadece istenm eyen yan etkilere deil, teknolojinin rt k am ala
rna, yani zlm esi gereken so ru n u tasa rm c la rn nasl ta n m la
d k la rn a da ynelikti. Bu so ru n ta n m la r nereden geliyordu?

Bu blm de u a rg m a n la r yer alacak:

teknolojik deiim doas gerei toplum saldr; geni bir ere
veden b ak ld n d a sn f m cadelesinin bir r n d r;
h k im teknolojik tasarm lar, em ein sm rlm esi, k aynaklarn
m etalatrlm as ve piyasa ilikilerinin genilem esi stratejilerini
som u tlatrr;
bu am alar v e rim lilik retorii ile hem tevik ed ilir hem de
gizlenir;
zlm esi gereken so ru n u farkl bir biim de tan m lay arak a ler

Les L e v i d o w

n a tif ta sa rm la ra ve toplum sal geleceklere ulam ak m m k n

dr.
Bu a rg m a n la r gelitirm ek zere bu bplm de u konulara yer
verilecek: teknoloji h a k k n d a eletirel bak alar; eitim tek n o lo
jileri ve ileri teknoloji r n to h u m la r k o n u su n da vaka incelem e
leri ve sn f m cadelesi o larak teknolojik deiim zerine varlan
sonular. B uradaki analizde iki tem el M arksist k avram dan yararla
nlacak: toplum sal ilikilerin eyler arasn d ak i ilikilere dnm esi
an la m n d a eyleme ve insana ait zelliklerin eylerin zelliklerine
b r n m e si an la m n d a fetiizm .

TE K N O L O J LYOR: NE N V E R M LLK ?
Yeni teknoloji iin yaygn o larak verilen izah atlard an biri, ve
rim lili i a rtrm a ihtiyacdr (bkz. 1. ve 2. blm ). Bu d u ru m baz
tem el so ru lara cevap b u lu n m asn gerektiriyor: H angi am ala ve
rim lilik? K im in denetim inde? N asl b ir ilerlem e anlayna gre?
im di baz eletirel bak alarn a k ulak verelim .
Kari M arx, Sanayi D e v rim in d e k u llan lan yeni teknolojiyi, r
nein b u h arl m akineyi ve kendi kendine hareket eden eirm e m a
kinesin i incelediinde unu ne srm t : ii sn fn n ayaklan
m asna kar srf serm ayeye silah salam ak am acyla 1830dan bu
yana yaplan icatlarn ta rih in i yazm ak herhalde m m k n olu rd u
(M arx 1976, s. 563). Bu t r cihazlar, fabrika sistem ini yaym aya do
ru atlan b ir adm olarak, el em eini ru tin le tirip zayflatarak onun
yerini ald. cretli emek, h alih azrd a em ei biim sel olarak serm a
yenin tabiyetine girm eye zorlarken, yeni teknolojiler ise em ei ser
m ayenin gerek tabiyetine sokm ay, yani sm r y azam i dereceye
k arm ak am acyla iin ieriinin ve h z n n k apitalist denetim al
tn a a ln m asn salyordu.
O zam an d an bu yana, M arx n bu arg m an yz elli yllk icat
lar ta rih in e yayld. En son teknolojiler, canl emee b a m ll
azaltm ak am acyla tasarlan d . rn e in , insan emei yerine bu
teknolojiler geirilm eye alld ya da insan emei eitli yollarla
idare edildi ya da disiplin altn a alnd. Sz konusu teknolojilerin
tasarm lar, yalnzca fabrika iilerine deil profesyonel personele

S n f M c a d e l e s i Ol ar ak Teknoloj i k Dei i m | 1

ve o rta kadem e yneticilerine de ait olan u zm an v asflarn k o d la

yp, som utlatry o r ve k en d in e m al ediyor (B raverm an 1976, Noble
1977, 1984, Robins ve W ebster 1935).
Bu srecin altn d a y atan snfsal tem el, 1980lerden bu yana pek
ok rnekle gsterilebilir. E nform asyon Teknolojileri D ev rim i,
iverenlerin, em ek sreci zerin d e gayri resm i kontrol salayan
gayri resm i ii kolektifleri so ru n u n a y an t niteliindeydi: iler
i h zn d k tutabiliyor, m esai saatlerin i gayri resm i faaliyetlere
hasredebiliyor, h atta kendi g n d em lerin i ortaya koyabiliyorlard.
Ayn dnem de Birleik K rallk h k m eti, bir y an d an k m r m a
denlerin d e otom asyon uygularken, te y an d an da nkleer enerji
p ro g ram n geniletiyordu; bu t r k ararlar, ii snf iindeki daya
nm ada k atalizr grevi gren m adenci ay ak lan m alar so ru n u n a
bir eit cevapt. Bu t r so ru n ta n m la r teknolojik zm ler iin
gerekli olan AR-GE l tlerin i etkiledi. Devlet ve zel yatrm clar,
em ek zerin d ek i idari otoriteyi a rtrrk e n , iileri blm eye ve d e
n etim altn a alm aya yarayan yeni teknolojik ta sa rm la r tercih etti
(bkz. 17. blm ).
Bu hedefler gz n n d e b u lu n d u ru ld u u n d a , baz eletirm en
ler, iilerin cretlerini a rtrm a k ya da alm a saatlerini azaltm ak
yoluyla k r paylam ay talep etti. Bu t r neriler, daha adilane
datlabilecek m addi eylerdeki llebilir b ir a rtn , asl kazan
(aslnda ama) oldu u n u varsayyor. Fakat kazan, esas olarak ik ti
d a r ilik ilerin in iinde u zanyor
cretli em ein den etim altn a alnm as, cretli em ein yaratt
r n le rin eylerin zellikleri o larak fetiletirilm esinin kouludur.
M arxn ne srd gibi:
M eta, in sa n n kendi em eini bizzat em ein r n le rin in
nesnel zellikleri, bu eylerin toplum sal-doal nitelikleri
olarak yanstr... Ben bu d u ru m u , m etalar olarak re tilir
retilm ez k en d in i em ek r n le rin e ilitiren fetiizm olarak
adland ry o ru m ... Dolaysyla, reticilerin gznde, kendi
zel em ekleri arasn d ak i toplum sal ilikiler olduklar gibi
grnrler, yani ilerini yapan in san lar arasn d ak i dolaysz
toplum sal ilikiler olarak deil, in san lar arasn d ak i m addi

1 18 | Les L e v i d o w

ilikiler ve eyler arasn d ak i toplum sal ilikiler olarak g

r n rle r (M arx 1976, s. 164-6, v u rg u zgn m etinde).
D em ek ki em ekiler arasn d ak i iliki, m eta m badelesi yoluyla,
eyler a rasn d ak i ilikiler, yani em ek lerin in nicelikleri arasn d ak i
ilikiler o larak grnr. Bu g r n yanl bir alglam a ya da yanl
bir tem sil deildir. Tam tersine, r n le rin , hom ojen bir niteliin
-d e iim d eerinin- nicelikleri o larak deitoku edilm esine izin
veren b ir toplum sal iliki biim idir. nsan em ei m eta m badele
si iin cretli emee tabi k ln d k a bu gibi ilikiler olduklar gibi
grnrler' .
Bu tabiyet, teknoloji, yani l em ek ta ra fn d a n dayatlabilir.
K apitalist aygtta, in sa n la rn em ek lerin in toplumsal zellii ii
lerin k arsna, tabiri caizse sermayelemi bir biim de kar; n ite
kim bu aygt, em ein g r n rd ek i r n le rin in efendilerinin g r
n m n alm asn n bir rn e id ir. D ahas, doa ve b ilim in gleri
tek tek iilerin vasflar ve bilgilerinden ayrlm bir hale gelir
(M arx 1976, s. 1055, v u rg u zgn m etinde).
Bylesi bak alar d ah a son ralar, F ra n k fu rt O k u lu n u n
eletirel k u ram clar ta ra fn d a n a y rn tla n d rlm tr. H erbert
M arcu seye gre b u g n n v erim lili i kapitalist bir proje olan meta la trm a d a n gelir. H eterojen nitelikler evrensel olarak k arlat
rlab ilir hom ojen niteliklere d n t r l r. Bylece sayya dkleb ilir b ir re tim in tasarlanm as, llm esi, ynetilm esi, artrlm a s
olan ak l kln r. Bu t r bir h o m ojenletirm e, tarafsz bir te k n ik ara
olarak su n u lu r ve deer yk l nitelii de in k r ed ilir bylece (ikti
sadi ifadesini deiim deerinde bulan) evrensel bir ilevselletirm e
olarak, evrensel verim liliin, yani llebilir verimliliin n koulu
haline gelir (M arcuse 1978, s. 205).
Benzer ltler teknolojiye ilitirilm itir: belirli am alar ve
karlar... tek n ik aygtn bizzat inasna d ah il olur. Sonu olarak,
rasyonel deerden m u a f teknoloji, in san n retim aralarn d an
ayrlm as, tek n ik verim lilik ve zorunlulua tabi olm asdr. T m b u n
lar zel teebbs erevesinde gerekleir (M arcuse 1978, s. 222).
Yakn gem ite, yeni m allar retm ek, kapitalist alm a disipli
nine sokulabilecek igcn oaltm ak, doal kaynaklar m etala-

S n f M c a d e l e s i Ol ar ak Teknoloj i k Dei i m j

trm a k zere ben zer stratejiler geniletildi. Teknolojik tasarm lar,

dnyay kendi toplum ve doa m o dellerine gre dzenlem e vaadini
ne karyor. Bir teknoloji, an cak ta sa rm n n sorgusuz sualsiz ka
bul ettii toplum sal-doal k o u llar y a ra ta rak ileyebilir. Bu te
mel z o ru n lu lu k la r tek n o lo jin in ey benzeri zelliklerde kk salm
nitelikleri gibi gzkyor ayn zam anda.
Sz konusu teknolojik zellikler sadece b ir g r n ya da reto rik
deil. A kll b o m b alar, zeki m ak in eler, tem iz teknoloji, gen
b a n k a la r, doal serm aye gibi ifadelerdeki toplum sal m etaforlar ele alalm . Belirli in san i am alar teknolojiye ilitirild i in d en , o
toplum sal zellikler m ad d i ya da doal nitelik ler o larak fetiletirilirken, eyler de in san lara ait zelliklere b r n r. Bu tasa rm se
im leri, eylerin doas h a k k n d a b ir keif o larak k arm za kar.
Y ukarda da a ln tlan d gibi em ein g r n rd ek i r n leri, efen
d ile rin in g r n m n a lr (M arx 1976, s. 1055).
Bylelikle teknolojik deiim , gelecekteki toplum m odelleri
yoluyla sn f k a rla rn hem ne k a rr hem de gizler. k i rnek
le bu rol aklayalm : y ksek eitim de E nform asyon ve letiim
Teknolojileri (ET) ve genetik yaps d e itirilm i o rganizm alar
(GDO).

E T M SERMAYELETRM EK N E T LER
Yakn zam an lard a eitim deerleri zerine giriilen atm alar,
E nform asyon ve letiim Teknolojileri (ET) ta sa rm lar ile kesiti.
N eoliberal projede, piyasalam a z o ru n lu lu k la r E T lerin isel n ite
liklerine atfediliyor. D nya T icaret rg t n n (DT) eski Genel
D irek t r M ike M oore a gre H izm etlerde, zellikle de en fo r
m asyon teknolojileri ala n n d a ticaretin ivme k a z a n m asn n tek n ik
nedenleri var. M oore, elek tro n ik iletim yoluyla, eitim hizm etleri
gibi yerel h izm etlerin uluslararas alanda ticareti yaplan r n lere
d n t n iddia ediyor.

ETlerin Rol
Bu t r aklam alarda, siyasi bir gndem teknolojik ilerlem enin
isel bir zellii o larak fetiletirilir. E lektronik m edya, ticaretin

120 ! Les L e v i d o w

serbestlem esi yoluyla adapte o lm am z gereken kanlm az bir ge

lecek yaratr. E T le r bu neoliberal gndem de, zellikle de yksek
eitim k o n u su n d a baz roller oynar.
B irincisi, enform asyon to p lu m u p arad ig m asna gre, enfor
m asyonun ynetilm esi, nitelii ve hz, iktisaden rekabet edebilm ek
iin elzem dir. ET hayli vasfl b ir igcne m u htatr; bize syle
nenlere bak lrsa, retkenlii a rtrm a k ve yeni hizm etler salam ak
iin ikisi birlik te k u llan lacak tr. Bu zo ru n lu lu k , yksek eitim in
salam as gereken vasflar yeniden tanm lar.
kinci olarak, ET g n m z iileri iin gerekli olan bireysel
lem i ve esnekletirilm i renm eyi kolaylatrr. iler, iyerinde
kendi in san i serm ayelerini ynetm ek am acyla bireysel so ru m lu lu k
alm ak zo ru n d ad rlar. rnein, yaam boyu u zak tan renim le,
bo zam an lar boyunca k en d ilerin i dntrebilecekler.
ncs, retm enler so ru n olarak tan m lan r. Sanayi lobici
lerine gre (rnein, ERT 1989), retm en ler iktisadi evreyi, tica
reti ve k r m efhum unu an lam ad a yetersiz kalyor ve u an k i rolleri
verim lilie d n k isel a r a tr m a la ra engel. zm olarak, ET
retm en lerin roln azaltyor.
D rd n c olarak, niversiteler, ayakta k a lm ala rn n bir gere
i olarak, retk en lik k staslarn a tabi tutuluyorlar. Bilgiyi am b a
lajlam ak, ET vastasyla esnek bir eitim verm ek, bilgi iileri
iin uygun eitim i salam ak ve d ah a d k birim m aliyetinde bu
t rd e n pek ok ii retm ek zoru n d alar. Bu senaryo niversiteleri
toplum sal deiim in rehberi o larak betim lerken, tam tersi yndeki
bir eilim in k a n tla r var: niversiteler, irket tarz iletm ecilie ve
azam i gelir elde etm e srecine tabi hale geliyorlar. N eoliberal stra
tejiler asndan gerek grev, vasflar a rtrm a k ta n ziyade, eitim
gibi em ek youn h izm et sek t r n d e em ek m aliyetlerini denetim
altn a alm ak (G arn h am 2000).
Genel o larak bak ld n d a, y ksek eitim k o n u su n d ak i neoli
beral stratejilerin yle zellikleri var: Yksek eitim alan kiile
rin t m , i ilikilerine gre m uam ele gryor. Eitim verim lilii,
hesap verebilirlik ve kalite, m uhasebe terim leriyle yeniden ta n m
lanyor; dersler eitsel m etalar o larak yeniden ekillendiriliyor.
renci retm en ilikileri eylerin, rn e in yazlm r n le rin in ,

S n f M c a d e l e s i Ol ar ak Teknoloj i k Dei i m \ 121

p erform an s l tlerin in ve b en zerlerin in t k e tim i ve retim i ile

dolaym lanyor.
Bu g n d em in asl failleri, ik tisa d i K alk n m a ve birlii rgt
(OECD) yesi olan h ak im lkelerdeki m u tem etlerin in strateji
lerini zenle hazrlayan U luslararas Para Fonu (IM F) ve D nya
B an k a sd r. D nya B ankas birka y ld r yksek eitim i hedef alan
bir reform g n d e m f m destekliyor. Bu g n d em in tem el zellikle
ri, zelletirm e, k u ralszlatrm a ve piyasalatrm a. 1998deki bir
D nya B ankas rap o ru , geleneksel niversiteyi ve o n u n retim
yelerini, rasyonelletirilm eleri gereken verim sizlikler olarak ta
nm lyordu. B ulunan zm de uydu: Y ksek retim k u ru m u n da kkl b ir d eiiklik ya da yeniden y aplanm a isteniyorsa d ah a az
ve/veya farkl retim yesi, profesyonel retim grevlisi ve y ar
d m c ii a ltrlm a ld r.

evrimii zmler
yleyse, gelecekteki senaryoda yksek eitim , retm enlerin
becerilerine d aha az bal olacak. renciler m teri ya da alc
h aline gelecek. rt l h ed ef olarak, zel y atrm clar bir yandan
devlet giderlerinden y a ra rla n m ak iin daha fazla olanaa k a v u u r
ken, dier yan d an da e itim in biim i ve ieriini etkileyecekler.
dnyas ve niversite yneticileri, renci-retm en ilikilerini ye
niden tan m lay arak esas o rta k la r olacaklar. D nya B ankas g n d e
m in in eitim ciler arasn d a pek destekisi olm asa da, bu g n d em in
baz eleri ET kisvesi altn d a d aha im diden uygulanyor.
Kuzey A m erikada pek ok niversite yalnzca i orta gibi d e
il, kendi iinde b ir iletm e olarak hareket ediyor. niversite kay
n ak larn , geici statlerdeki faklte grevlilerini ve ucuz renci
em eini k u llan arak k r getiren faaliyetler gelitiriyorlar. evrim ii
eitim teknolojilerini gelitirerek eitim i m etalatrm ay ve sta n
dartlatrm ay hedefliyorlar. Bu hedeflere, toplant o d alarn a kar
snflar slogann k u llan an renciler ve retm enler kar kyor.
Kuzey A m erikad aki niversiteler, verim lilii a rtrm a k iin
ders m alzem elerini sta n d a rtla trd . D ersler idarecilere teslim e d i
lip in tern et sayfalarnda su n u lu r sunulm az, bu m alzem eler teki
niversitelere pazarlanabiliyor. D ahas, ders yazm , niversite a

122

Les L evid o w

lan olm ay an lara szlem e usul verilerek taeronlatrlabiliyor.

Teknoloji, d en etim in idarecilere devredilm esiyle retm enlerin
em eini d isiplin altn a alm ak, v asfszlatrm ak ve yerinden etm ek
iin tasarlan ab ilir. Bu yaklam , eitsel m etalarn tketicileri hali
ne gelen rencilerin roln deitiriyor (Noble 1998).
P iyasann sebep olduu rekabet, A vrupadaki yksek eitim
evrelerinde ciddi b ir teh d it o larak anlyor. niversite idarecile
rin in ulusal k u ru lu u olan U niversities U K ye gre zm , hem
niversite ve i dnyas arasn d ak i hem de eitsel m allara ynelik
lke ii ve uluslararas p iyasalar arasn d ak i sn rlar k a ld rm a k
ta n geiyor. niversiteyi im diden bir ticareth an e olarak ta n m l
yorlar. Geri, irket ilkelerine gre dzeltilm esi gereken kusurlu bir
iletm e bu. K u ru lu u n b akan lisans eitim deki u deiiklikleri
kutluyor: H er ihtim ale k ar genel entelektel eitim den, daha
esnek b ir n itelik tayan tam z a m a n n d a eth o suna ve ard n d an ,
tam sana gre renm e b iim lerine giden b ir seyir.
zellikle de, snrsz b ir i haline gelebilm enin kilit bir yolu
olarak in tern eti temel alan bir eitim i destekliyorlar. E lektronik
n iv ersiten in sp o nsorlarna gre Proje, Birleik K ra llk ta k i n i
versitelerin, ABDde ve baka yerlerde gelitirilm ekte olan balca
sanal niversiteler ve irket niversiteleri ile kresel apta rekabet
edebilm esi iin tasarlan m tr. lk i m odeli pedagojik destein
renm e gerelerinin iinde olm asn ve yardm c evrim ii destek
iin belli bir cret karlnda tek tek rencilerle pazarlk ed ilm e
sini tavsiye ediyordu. Bu neri, m teri b u lm ak iin r n n iinde
ne t r toplum sal etkileim eitlerinin tasarlanm as gerektii ko n u
sunda k u ru l iinde bir tartm a yaratt. E lektronik niversite, ders
leri sta n d a rtla tra rak ve m esleki vasflara olan bam ll azalta
rak, renci-retm en ilikilerini m e talatrm an n yollarn aryor.
Szn z, neoliberal proje, tasarm lar, yksek eitim i pazaryerine evirerek yeniden ekillendiren teknolojik glerin szde zo
runlu lu k larn d an bahsediyor. Piyasalam a, ET vastasyla daha fazla
renci eriim inin, esnek eitim in, verim liliin szm ona tarafsz
biim lerini alabilir. Eitim serm ayeletirildii iin, renci-ret
men ilikileri, eyler arasndaki, rnein tketiciler ve eitsel yazlm
salayclar arasndaki ilikiler olarak eyleir (Lewidow 2001).
V erim sizlikten ziyade piyasalam ay bir so run olarak tan m -

S n f M c a d e l e s i Ol ar ak Teknoloj i k Dei i m | 123

layabiliriz. Piyasalam a ak ad em ik zgrl, i dem okrasiyi ve

niversiten in eletirel analiz u fk u n u teh d it ediyor. ET b u n u n ye
rine eletirel vatandal desteklem ek, renci a larn b irb irin e
balam ak, ihtilafl k onularla ilgilenen sanal to p lu lu k lar yaratm ak
ve eletirel bak alar ile ilgili ta rtm a la r yaym ak iin k u lla n la
bilir. Teknoloji a lte rn a tif geleceklere yol a ln m asn kolaylatrm ak
zere farkl bir ekilde tasarlanabilir.

D O A Y I SER M A Y ELETR M EK N T O H U M L A R
T ohum lar, t m tarm sal gda zin cirin d e b ir m cadele alan
olm utur. T ohu m larn d oalar gerei yeniden retileb ilir ve e
itlendirileb ilir olm alar gz n n d e b u lu n d u ru ld u u n d a , sahip
olduklar doal zellikler iftilerin ekim y ntem lerindeki beceri
lerini gelitirirken, o n lara seici yetitirm e yolu ile eitleri geli
tirm e im k an da verdi. K apitalist stratejiler, to h u m la r iftilerin
den etim in d en k ararak , dolaysyla da doal kay n aklar m etalara
d n t rerek bu bam szla saldrd. M arx n d ah a 19. yzyln
o rta la rn d a dedii gibi: T arm kendi ierisindeki, doal bir ekilde
ortaya km , abucak gelien ve k u llan m as kolay re tim koulla
rn bulam yor artk . B unlar o n d an ayr, bam sz b ir sanayi olarak
duruyor. (M arx 1973, s. 527).
Doay serm ayeletirm ede atlan nem li bir adm , saf olarak
yetitirilem eyen ve bu nedenle iftilerin her m evsim yeniden sa
tn alm ak zo ru n d a old u k lar melez to h u m lard . M elez g c nn
szde faydalarndan bahseden tarm sal a ratrm alar, ak-polenli
eitleri gelitirm ek yerine bu eitlere ncelik verdiler. iftilerin
den etim in d e hl yetitirilebilen to h u m lar k o n u su n da da, iftile
rin kendi ta h lla rn to h u m iin satm alarn , h atta yeniden re t
m elerini kstlayan b ir dizi k an u n la m lki boluk da d olduruldu.
iftiler satn aln an teki girdiler, tohum szlem eleri, borlar vs
ile yle b ir bam lla hapsedildiler ki, topraa sahip o lm alarn a
ram en neredeyse b ir em ekiye d ndler (K loppenburg 1988).

Yksek Tepkili eitler

Bu b a m llk G n ey e, Yeil D evrim yoluyla yayld. Szde
yksek ra n d m a n l t rle r (YRTler) aslnda yksek tepkili

124 I Les L e v i d o w

t rle rdi. D aha youn ta rm yntem lerine gre ta sa rla n d k la rn

dan, y ksek ra n d m a n la r tarm sal kim yasallara, sulam aya ve satn
alnacak teki girdilere balyd. B tn sistem bir buluun, yksek
ra n d m a n l t rle rin isel b ir zellii olarak fetiletirildi.
YRTlerin k u llan m H in d ista n d ak i buday ve pirin verim ini
a rtrd , am a sadece tek b ir m aln llm esi ve nceki yararl uygula
m alarn grm ezden gelinm esiyle bu a rt d ah a byk bir verim lilik
sayld. M ahsulde yksek ra n d m a n alnm as, blgede hayvan yemi
olarak k u lla n la n sam an n azalm as an la m n a geliyordu. nceleri
pek ok ifti, birleim leri to p ra n b ereketini yenilem esine yardm
eden ve baka besinler salayan farkl trleri, rnein sprgedars, buday ve bakliyat b ir arada y etitiriyordu. Yksek ra n d m a n l
trlere geildiinde bu faydalar o rta d a n kayboldu. D aha genel ola
rak, to p ra k ucuz protein kayna olan - fak irin e ti- ya to h u m lar
ve bakliyat yetitirm ek iin k u llan lm az oldu. H in d ista n da ithalat
yoluyla tem in edilm ek zo ru n d a k aln a n ya to h um u ve bakliyat s
k n ts yaand sonunda.
stelik yksek ra n d m a n l trler, satn alnm as gereken girdiler
iin k red i alabilen iftilerin iine yarad. M ali b a m llk ve piyasa
rekabeti pek o k larn borca soktu, h atta b azlarn b a tra ra k in ti
hara bile sr k led i. Topraksz kyller, b aarl iftiler iin alan
cretli iiler h alin e geldiler ya da ehirlere g ettiler. Bazlar ya
am ak ve alm ak iin yksek ra n d m a n l trlere ta rm kim yasal
lar reten ve zehirli gaz felaketine neden olan B hopaldeki U nion
C arbide fab rik asn n y ak n n a ta n m t (Shiva 1991).
Bu sonular, b y k lde Rockefeller E n s tit s n n finanse et
tii yksek ra n d m a n l t rle r a ra trm a la rn a n ayak olan ta rm -ticareti g n d e m in in m an t n a uygundu. E n stit n n bak an n a gre
ta rm bir ticaretti ve baarl o lm ak iin ticarette olduu gibi idare
edilm eliydi. Bu ifadeden de anlald gibi, Yeil D evrim , tarm sal
verim lilii hesaplanabilir m allar l alarak yeniden ta n m la d ve
bu m odele uym ayan her t rl kayna ve fayday deersiz kld.

Tarmsal Biyoteknoloji
Bu m etalatrm a gndem i, 1930la rn m olekler biyoloji bilim i
meneli tarm sal biyoteknoloji gndem iyle geniletildi. Bu bilim

S n f M c a d e l e s i Ol ar ak Teknoloji k Dei i m

dal uhayat fiziki-kim yasal terim lerle yeniden k avram latrd:

DNA, b ir bilgisayar m etaforuyla t r engellerine hi tak lm ad an
serbeste aktarlabilen k o d lan m en form asyon oldu. Sermaye
tara fn d a n denetlenen b ir teknoloji olarak, yaayan doaya el koy
m an n , kelim enin tam anlam yla hayat serm ayeletirm enin zgl
b ir biim idir. (Yoxen 1981).
Bu teknolojik yrnge, s rd r leb ilir k alk n m a zerindeki daha
geni bir tartm a ile kesiir. Sz konusu olan, youn m ono k lt
rn, tarm kim yasallarnn yaratt kirlilik, bcek salgnlar, bcek
direnci gibi sistem atik tehlikelerin nasl tehis edilip b u n lara nasl
are bulunacadr. T arm sal biyoteknoloji bu so ru n lar genetik bil
gileri gzden geirilerek - b u suretle tarm daha verim li ve tem iz
hale getirerek- dzeltilm esi gereken yetersiz to h u m lara atfediyor.
Toplum sal m etaforlar aracl ile doa, biyoteknoloji g r n t
snde yeniden dzenleniyor, insan i n itelikler genetik olarak dei
tirilm i r n le r gibi akll to h u m la rn zelliklerinde fetiletiriliyor. Bilgisayar kodu m etafo ru n a ek o larak biyoteknoloji u zm an lar,
to h u m lar bceklere sald racak ya da genelde ayn irket ta rafn d an
satlm olan zararl o tlar yok eden ilalara direnecek, k u sursuz
bir cerrah i kesinlikten bahsediyorlar. B azlar da deer katkl
g en etik ten, yani tarm sal r n le rin piyasa deerini a rtra c ak ge
netik deiiklikleri a ra m a k ta n bahsediyor. K apitalist kstaslar d o
aya yanstarak, tasarm seenekleri doal zelliklerin kefi olarak
fetiletiriliyor (Levidow 1996).
stelik iftilerin satn aln acak girdilere olan bam llk lar,
r n le r ve d teh d itler arasn d ak i iliki gibi, eyler arasn d ak i ili
kiler olarak eyleiyor. Byle b ir bam llk, alay edercesine, r n le
rin doal tehditlerden k u rta rlm a s olarak betim leniyor. iftilerin
hl genetii de itirilm em i to h u m lar alm a seenei varsa da,
daha fazla verim lilik szn ve b u n u n sonucu olan piyasa rekabe
tin in teh d id in i gz n n e ald m zda, GDO seenei zorunlulua
dnebilir. rn e in baz to h u m lar deitoku edilebilecek ekilde,
esnek- kkenli ham m ad d eler o larak yeniden tasarlanyor. tekileri
kk aptaki iftilere kar b yk iftlikler lehine tasarlanyor.
B unlarn neticesi olan bask lar farkl ekillerde, genelde tarm sal
gda en d strisin e yaryor (H obbelink 1991).

126 | Les L e v i d o w

Biyo-korsanlk
G D O lara ait teknikler, to h u m lar zelletirm enin bir arac
o larak da k u llan ld . D aha fazla p atent hakk elde edilm esini sa
v u n a n la ra gre, G D O lar, bilim in sa n la rn n nem li k atk la rn
ieren bulu lard r. M uhaliflerine gre ise, bu r n le r kuak lard an
beri iftiler ta ra fn d a n zaten seilm i olan ve ekilip biilen o rtak
k ay n ak larn kefidir (ya da sim lasyonlardr).
P atent h a k la rn alabilm ek iin, b ir r n ya da sre yaratc bir
ad m la k atk d a b u lu n m ak zo ru n d ad r. ABD ve AB, G D O lara dair
geni apl paten t id d ialarn kabul etm ek iin bu kstas yorum lad.
Patentler, neem aacndan aln an bcek ilalarn n bileenleri gibi,
gelim ekte olan lkelerde geleneksel o larak ekilen bitkilerden elde
edilen m addeleri de ieriyordu. H atta G neydeki lkelerin ifti
leri G D O olm ayan baz to h u m la r iin telif hak k dem eye m ecbur
edildi, geim k aynaklar da teh d it altn a girdi bylece. ABD h
km eti, D T em siyesindeki T icaretle B alantl Fikri M lkiyet
H ak lar (TRIPS) k a n u n la rn k u lla n a ra k kendi patent k staslarn
teki lkelere de yaym aya alyor.
ekim elerin o rtasn d a, b iy o -k o rsan lk k avram iki kart
anlam kazand. D aha fazla p atent h ak k salanm asn sav u nanlara
gre, b iy o -k o rsan lk ; patentli m addeleri lisans anlam as olm a
dan ya da telif h a k la rn dem eden k u llan m ak , yani bu h ak la r ih
lal etm ek an lam n a geliyor. Bitkiler o rta k kay n ak lar olarak serbest
e retileb ilir k alm ald r ve bitki yetitirm e vasflar iin G neyli
iftilerin p aralar geri verilm elidir g r n d en hareket eden ve bu
t r h ak lara kar k an lar iin ise, p aten tin kendisi biyo-korsanlk an lam n a geliyor.
B tn bu bahisler, G D O lara kar a lte rn a tif aray larn n ya
n nd a iddetli protestolar da do u rd u . 1999da H in tli iftiler,
M onsanton u n G D O lu bcek ld r c p am u k denem eleri yapt
tarlalar kl e tti. nceki yllarda, pek ok ifti melez to h u m lara
dayanan p am u k m ono k lt r iin, k arm a iftilik sistem lerinden
vazgem i, satn aln an to h u m lara b a m llk lar bylece artm ve
bu da m ah su l n bazen bereketsiz o lm asna sebep olm utu. ifti
rgtleri, a lte rn a tif bir gelecee d o ru yol alm ak zere, yelerini
keuli to h u m larn ekm eleri, tarlad ak i m u h telif to h u m lu k lar k o

S n f M c a d e l e s i Ol ar ak Teknol oj i k Dei i m | 127

ru m ala r ve m ah su l n k o ru n m as iin bam sz yntem ler gelitir

m eleri iin tevik etti. B enzer b ir ekilde, Brezilyad aki Topraksz
Kyller H areketi, hem youn kim yasallarla retilen hem de gene
tii deitirilm i olan m ahsullere b ir a lte rn a tif o larak org an ik ekim
yntem leri gelitiriyor.

SONU : TEK N O LO JY Y EN D EN TASARLAM AK

Bu blm de gsterildii gibi, teknolojik ta sa rm doas gerei
toplum saldr. T arih gibi, teknolojik deiim de s n f m cadelesinin
r n d r. Teknoloji, gayri resm i kolektifleri ve vasflaryla k apita
list em ek d isiplinine tabi olm aya d iren en iilerin iverenlere y arat
t so ru n u zm ek iin ta sa rla n r ou zam an. Yaygn tasarm lar,
em ei sm ren, kayn ak lar m etalatran ve piyasa ilikilerini b ir
ok toplum sal faaliyete yayan stratejileri ierir.
Bu eilim ler, insan faaliyetlerine yalnzca llebilir eyler
olarak deer veren v erim lilik retoriince hem tevik ed ilir hem
de gizlenir. Benzer gayeler A R -G E ye yol gsterdiinden, n etice
de ortaya kan teknoloji, eylerin zellikleri o larak fetiletirilen
insani n itelikler edinm eye m eyillidir. Teknolojik z o ru n lu lu k la r ve
zm ler doal dzenden k ay n ak lan m gzkr. T oplum sal ili
kiler, akll to h u m lar ve dsal doal tehd itler ya da eitsel yazl
m n tketicileri ve salayclar arasn d ak i, yani eyler arasn d ak i
ilikiler o larak eyletirilir.
M uhtelif direni biim leri vastasyla, in san lar bu ilikileri eyletirm ed en k u rtarm ay a abalyorlar: Piyasa ilik ilerinin tesin
deki ihtiyalarn ifade ederken, o rta k g ve vasflarn yeniden
ele geirm eye alyorlar. zlecek so ru n farkl ekilde ta n m la
nnca a lte rn a tif ta sa rm la r da o lanakl hale geliyor (Sclove 1995).
Teknolojik deiim , doal zelliklerin kefinden ziyade, to plum un
geleceinin n nde u zan an farkl insan i tercihler o larak yeniden
ekillendirilebilir.

e v ir e n : E m e l K a h r a m a n

128

Les L e v i d o w

KAYNAKA VE LER O K U M A NERLER

Branford, S. ve Rocha J. (2002) C u ttin g th e Wire: The S tory o fth e Landless M ovem en t
in Brazil. Londra: Latin A m erican Bureau.
Branford, S. ve Rocha J. (2003) A n other M odernisation is Possible: From Land
C onquest to A gro -ecological E xp erim en t, Science as Culture 12 (1).
Braverman, H. (1976) L abour a n d M on opoly C apital. N ew York: M ontly Revievv
Press.
ERT (1989) E ducation a n d C om peten ce in Europe. Brksel: European R ound Table
o f Ind u strialists (w w w .ert.b e).
G arnham , N. (2000) Inform ation S ociety as Theory or Id eology In form ation ,
C om m u n ication a n d S ociety 3 (2), s. 139-52.
H ob b elink , H. (1991) Biotechnology a n d the Future o fW o r ld A griculture. Londra:
Zed B ooks.
K loppenburg, J. (1988) First the Seed: The P olitical Econom y o f P lan t Bio-technologyy 1492-2000. Cam bridge: Cam bridge U niversity Press.
Levidow, L. (1996) S im ulating M other N ature, In d u strializin g A gricu ltu re G.
R obertson vd. (der.) Future N atural: N atu re, Science, Culture iinde. Londra:
Routledge.
Levidow, L. (2001) M arketizing H igher Education: N eoliberal Strategies and
C ounter-Strategies E ducation a n d Social Justice 3 (2), s. 12-23. (w w w .trentham b ook s.co.u k , w w w .com m on er.org.u k /03levid ow .p d f ve K. Robins ve F. VVebster
(der.) The V irtu al U niversity? In form ation , M arkets an d M an agem ents. Oxford:
O xford U niversity Press, 2002.
M arcuse, H. (1978) Industrialization and C apitalism in the W ork o f M ax VVeber
Negations: Essays in C ritical Theory iinde. Boston: Beacon Press ve Londra:
Free A ssociation B ooks 1988.
M arx, K. (1973) Grundrisse: Londra: P enguin. [Grundrisse, Birikim Yaynlar]
Marx, K. (1976) C a pital, 1. cilt, zellik le de The F etishism o f the C om m od ity and
Its S ecret, s. 163-77. Londra: P en g u in .[K apital, Sol Yaynlar]
N oble, D. (1984) Forces o f P roduction: A Social H istory o f In d u stria l A u to m a tio n .
N ew York: A lfred Knopf.
N oble, D. (1998) D igital D iplom a Mills: the A u tom ation o f H igher E ducation
M on th ly R eview 49 (9), s. 38-52. ayrca, Science as Culture 1 (3) iinde, s. 35568; urada b u lun ab ilir:th ecity.sfsu.edu ./-eism an /d igital.d ip lom as.htm ve w ww.
com m u n ica tio n .u csd .ed u /d l/d d m 2.h tm l.
Robins, K. ve YVebster, F. (1985) N ew T ech nology and the Critique o f P olitical
E conom y, L. Levidow ve R. M. Young (der.) Science, Technology a n d the L abour
Proccss: M arxist Studies iinde, 2. cilt. Londra: Free A ssociation Books.
S d ovc, R. (1995) D em ocracy an d Technology. N ew York: G uilford P ublications.

S n f M c a d e l e s i Ol a r a k Teknoloji k Deiini
Shiva, V. (1991) The Violence o f the Green R evolution. Londra: Zed B ook s/'lh ird
W orld Netvvork.
Yoxen, E. (1981) Life as a P roductive Force: C ap italizin g the Science and
T ech nology o f M olecular B iology L. Levidow ve R. M. Young (der.) Science,
Technology a n d the L abour Process: M a rx ist Studies iinde. 1. cilt. Londra: CSE
B ooks/A tlantic H ighlands: H u m an ities Press; Free A ssociation s B ooks tarafn
dan 1983te tekrar yaym lan d .

7. BL M

K A P T A L Z M , D O A VE
SINIF M C A D E L E S 1

Paul Burket t

Bir z am an lar evre krizleri ve doayla olan ilik ilerim izin niteli
i ko n u su n d ak i endielerini dile getirenler, in san ln ilerlem esinin
n n tkayan felaket tellallar, kyam et habercileri ya da ocuksu
ro m an tik le r denilerek abucak b atan savlrd. A m a a rtk d u ru m
deiti. im di m edya, kresel snm a, ozon tab ak asn n delinm esi,
y am ur o rm a n la rn n im has, t rle rin azalan eitlilii, yenilene
meyen enerji k ay n a k la rn n tkenm esi, hava, su ve yem eklerim izde
kansere neden olan m addelerin ve dier to k sin lerin a rtm asn a dair
haberlerle dolup tayor. H atta k a lk n m a szc bile, in san larn
rah at ve gvenli bir ekilde y aam alarn a rtrd kadar, to p ra
n iini oyan, onu zehirleyen ve a n d ra n kentsel genilem eyi de
akla g etirir oldu.
Doayla s rd r leb ilir ve salkl b ir iliki k u rm a talebi, u anki
k alk n m a d zenine kar dnya apnda byyen isyann m erke
zi bir paras. Gelgelelim, evre k riz le rin in sistem sel kkenlerini
ak bir ekilde ortaya k arp tasv ir etm ede yaanan baarszlk,
bu m eydan o k u m an n sesinin kslm asn a yol at. Ekolojik sorunI

lU makalenin nceki tasla hakknda yararl yorumlarda bulunan D on Richards

vc All'vdo Saad-Filhoya teekkr ederim .

K a p i t a l i z m, Doa ve S n f M c a d e l e s i j 131

larn (ve baka birok so ru n u n ) so ru m lu su n u n ik tisadi sistem deki

belirli ku ru m lar, zellikle de U luslararas Para Fonu (IM F), D nya
Bankas (DB) ve D nya T icaret rg t (DT) ile b irlikte ulustesi
irketler ve b a n k alar o ld u u n u d n en ler h alk h arek etlerin in ba
n ekiyor. Fakat kresellem e kategorisini k u lla n arak bu k u
ru m la n ve o n larn etk in lik le rin i zm lem e abalar, hangi to p
lum sal ilikilerin kreselletirild i i so ru su n u da b eraberinde geti
riyor. Ne t r bir to p lu m sal-ik tisad i sistem bu kresel k u ru m la rn
ellerindeki gleri yaratabiliyor?
Keza ekolojik iktisatlar, anayolcu ik tisat k u ra m n n (zel
likle de neoklasik bym e k u ra m n n ), snrl m ik ta rd ak i doal
k ay n ak larn in san larca yaplan retim d e indirgenem eyecek olan
payn fark edem ediine iaret ediyorlar. A m a m evcut sistem in bu
kaynaklara gerektii k ad ar deer verm em esine yol aan toplum sal
ilikiler hl eletirel bir ekilde ele aln m ad . retim konusu bu
b ak m d a n ekolojik ik tisatlar iin olduu k ad ar anayolcu iktisat
k u ram iin de b ir k ara k u tu o larak d u ru y o r.2 lgin olan u ki,
iktisatlarn tek n ik bak alar, evre k rizlerin in sebebinin b elir
li toplum sal-ik tisad i sistem lerin retti i belirli in san-doa ilikileri
deil de insan-m erkezli d n ve sanayilem e olduu kan sn d a
olan d erin ekolojistlerin k lt rel g rlerini tam am lyor.
evre k rizlerin in toplum sal kkenlerini b e rra k bir ekilde belirleyem em ek im diki k a lk n m a biim ine siyasi ve dnsel adan
kar km z tam anlam yla aksatacaktr. B aarl olm ak iin,
kendisiyle m cadele e tti im iz sistem i do ru bir ekilde kavram aya
ihtiyacm z var: Bu sistem ise kapitalizm. nceki iktisadi sistem le
rin kendi evre so ru n la r vard, fakat am zdaki evre k rizin in
tem elinde yatan da, in san rk n gezegen ap n d ak i bir felaketin
eiine getiren de kapitalizm dir. Peki kapitalizm i dier iktisadi sis
tem lerden ayran tem el ilikiler nelerdir?

ZEN G N LK , SERMAYE VE KAPTALZM

K apitalizm i kavram aya d nk her aba, zenginliin ve serm aye
n in daha nceki kavran larn a dayanr. Ben ise M a rx m izinden g i
2

Bkz. Daly (1991) ve England (2000).

132

Paul Bur ket t

derek zenginlii (kullanm deerini) insan yaam na katkda bu lu

nan herhangi b ir ey olarak tan m ly o ru m . Hem doa hem de insan
emei zenginliin temel kaynaklardr. Ne var ki, doann ve em ein
bir araya gelme ekilleri, in san larn doaya el koyup onu kendilerine
faydal biim lere d n t rd toplum sal ilikilere baldr. Yaln
bir ekilde sylersek, bu an lam d ak i zenginlik, insani gelim enin,
her zam an iin insanlarla doa arasnda toplum sal olarak biim len
dirilm i m addi bir m etabolizm ay gerektiren srecin ta kendisidir.
Bylesi bir zenginlik kavray, doann in san lar tarafn d an yaplan
retim e katk sn teslim ederken, dier yandan doay b tn m addi,
dnsel, estetik ve hatta ruhsal boyutlaryla insan yaam nn ebedi
bir koulu o larak kuatr. G nm zde zenginliin parasal ya da
m ali varlkla zdeletirildii bir sistem de yayorken, zenginliin
bu insani-doal anlam kolaylkla gzden karlabilir.
Sermaye, p a ra n n daha fazla p ara elde etm ek zere harekete
gem esidir. Bu sreci yle ifade edebiliriz: P ...P . Sermaye biriki
mi ise, o zam an a k ad ar elde edilen a rtk p a ra n n ta m a m n n ya da
belli b ir b l m n n (P -P) d ah a fazla p ara edinm ek iin yeniden
yatrm a so kulm asna gnderm ede b ulunur. Bu t r bir para b irik i
mi u zu n z a m a n d r gereklem ektedir elbette. T ccarlarn, kleler
de d ah il o lm ak zere, m eta ticareti y aparak p ara b irik tird ik le rin i
ve tefecilerin san n d o u m u n d a n ok d aha nce zengin olduunu
n c ilden beri biliyoruz. M al ticareti ve tefecilik, eitli toplum sal
retim ilikileri tem elinde geliebilir. B unun iin gereken tek ey
ise, hane, ky, kle plantasyonu ya da feodal m alikne gibi farkl
retim b irim le rin in baka re tim b irim lerin d en baka m allar ve
hizm etler elde etm ek iin fazla r n le rin in en azndan bir k sm
n (h atta kendileri iin re ttik le rin d e n az m ik tard a daha fazlasn)
satm ay istem esidir.
Kapitalizmi kendi iinde b ir iktisadi sistem olarak zgn klan
nokta, re tim in en bata gelen itici g c n n p ara k azan m ak olm a
sdr. yle ki, bu am a retici in san lar zerinde rekabet biim inde
am ansz bir bask kurar. Bu b ask n n kurulabilm esi iin reticile
rin gerekli b t n retim k o u llarn d an , her eyden nce to p rak
l a n , b u nun yannda, retim d e k u llan lan ara ve m akinelerden
toplum sal olarak ayrlm alar gerekir. Bu ayrlm a gerekletiinde

K a p i t a l i z m , Doa ve S n f M c a d e l e s i

iktisadi adan h a k la rn d a n m a h ru m edilen reticilerin ihtiyacn

duyduklar t k etim a ralarn tem in edebilecekleri tek yol, gerekli
retim k o u llarn a sahip olan kapitalist iin alarak k azan d k lar
cret k arl n d a o n lar b ir m al o larak satn a lm a la rn d a n geer.3
Bir baka deyile, k apitalizm de zenginliin iki tem el kayna olan
em ek ve doa nce toplum sal o larak b irb irin d en k o p a rlr ve ancak
para kazan m a am acyla yaplan retim d e b ir araya getirilir.
Bu adan b ak ld n d a, genel o larak iktisadi kresellem e ad al
tn d a sn flan d rlan bu fenom enin k ap italizm in ve serm aye b irik i
m in in kresel lekteki son aam asn d an ibaret o ld u unu grrz.
Tarihsel o larak k ap italizm in Bat A vrupa ve Kuzey A m erikadaki
geliim i, m eta, p ara ve em ek g c n iine alacak dnya piyasala
rn n k u ru lm as ve bym esi, sm rgeletirilen blgelerdeki doal
ve in san i zen g in lik lerin talan edilm esi ve gelim i k apitalist m erkez
lkeler ile sm rgeler arasn d a eitsiz bir i blm k u ru lm asn a
bal olarak ortaya k m t.4 G enellikle g n m zd ek i kreselle
m e ile zdeletirilen yaplar ya serm ayenin k u ru m sa l aralard r
(ulustesi irketler ve bankalar) ya da kresellem i serm aye b iri
kim i iin gerekli yasal ve m ali ilevleri yerine getiren k u ru lu la r
d r (DB, IM F ve DT). D ik k atim izi eletirel o larak bu yaplarda
cisim leen toplum sal ilikilerde y o u n latrm ak yerine, yalnzca
yaplarn kendilerine yneltm ek hayati bir soruyu y a n tla m ak ta n
kan m ak an lam n a gelir: K apitalist ilikiler insan la doa a ra sn
daki ilikiyi nasl etkiler?

KAPTALZM VE D O A
K apitalizm i zenginlik yaratm a b a k m n d a n d n t r c klan
ayn etkenler, kapitalizm in re tim in in em ek ve doa k arsnda
son derece sm rc ve zarar verici b ir nitelie b r n m esin e sebep
olur m aalesef. rn e in , em ein doal k o u llarn d an yabanclam
olm asn n izini, kapitalizm in d e eri d o ru d an m etalarda nesnel
3 Burada k a p ita listin zel bir ahs ya da bir irket olm as gerektii varsaym yok
tur. Gerekli retim koullarna sahip olup onu denetleyen devlet de olabilir. Sz
edilen gerekli retim koullar daha sonra rekabet iindeki devlet iletm elerine
datlr. Bkz. Chattopadhyay (1994 .
4 Brevver (1990) ve iindeki kaynaka.

133

134 I Paul Bur ket t

lem i olan toplum sal em ek zam an m ik ta rn a indirgem esinde ak

a grebiliriz. B tncl bir sistem olan kapitalizm iin arfdeerin
ya da k rn tek kayna d o ru d an reticilerin artkemek z a m a
ndr. O nedenle kapitalizm deki serm aye b irik im i em ein retim
k o u llarn d an tam o larak koparlm ad daha nceki sistem lerden
ok d ah a dolaysz bir ekilde iilerin zam annn sm rlm esine
bam ldr. iler zerin d ek i kt etk ileri y annda, kapitalizm in
d e eri ya da zen g in li i bu ekilde m etalam em ek zam anna
indirgem esi san k i in san lar doadan k o p arlab ilirm i gibi, doann
gerek zenginlie su nduu o ebedi katky da o rta d an kaldrr.
K apitalistler soyutlam ada b u lu n a ra k deeri d o ru d an m etalam em ek zam an olarak grm ezler tabii ki. O n larn gznde de
er aray h angi ekilde olursa olsun rekabet iinde para k azanm a
s recid ir (P ... P ).5 Biimsel olarak d n ld n d e bu srecin
ok nem li birka zellii vardr. Birincisi, serm aye b irik im in in
am ac, yani p ara, niteliksel olarak t rd e b ir v arlktr. P a ra n n asl
zellii k atksz b ir nicelik olmasdr. kincisi, serm aye b irik im in in
t m tem el p ara b irim leri, hangi adan b ak lrsa baklsn, kusursuz
biim de b lnebilir ve hareketlidir. ncs, serm aye b irik im in i
niceliksel o larak snrlayacak belirgin bir engel yoktur. Ne kadar
p ara n z olursa olsun, her zam an iin daha fazlas iin abalayabile
ceiniz b ir m ik ta r vardr. M him olan u ki, bu zellikten h i
biri insani-doal zenginliin b ir paras deildir. Ekolojik sistem ler
olarak d n ld k lerin d e insan to p lu lu k lar ve iinde yaadklar
doal o rtam lar, niteliksel olarak eitli, b irb irin e bal (yani, k u su r
suz o larak h ibir zam an blnem eyen), b u lu n d u k lar yere zg ve
niceliksel o larak da snrld rlar. B tn bu zellikler, insani-doal
zenginlie el koyulm as zerin d e belirgin k stlar koyar. yle ki,
sz konusu k stlam alar ald k lar tak d ird e bu zenginlik niteliksel
olarak bozulm aya urar. Para b irik im i, gerek zenginliin en te
mel zelliklerini grm ezden gelerek zen g in lik y a ratm ad ak i b t n
insani-doal sn rlar gerekte ta n m a m olur. K apitalizm retim i
para b irik im in in b u y ru u n a so k arak em ee ve doaya kapitalist bir
Marx (1967,1 .ksm ), m etalam em ek zam an anlam ndaki deerin zorunlu ola
rak para biim ine nasl brndn gsterm itir; ayrca bkz. Rosdolsky (1977,
V holiin).

K a p i t a l i z m , Doa ve S n f M c a d e l e s i j 135

yolla el koyulm asna to p lu m dsal b ask lar u y g ulam adka bu s

n rla rn sonuna k ad ar zo rlan aca n gvence altn a alr. Bu d u ru m
do ann s m r lm esin in sn rla r iin olduu kadar, in san la rn
kaldrabilecekleri cret-em ek z a m a n n n u z u n lu u ve y o u n lu u
nu n sn rlar iin de geerlidir.

KAPTALZM VE EVRE KRZLER

Sermaye b irik im i ile doal zenginlik arasn d ak i eliki iki t r
evre krizin d e kendisini gsterir: Sermaye b irik im i krizleri ve in
sani gelime krizleri. B irinci t rd en krizlerde re tim in krll,
zenginlik y aratm an n doal kou llarn a zen gsterilem em esinden
t r kesintiye urar. Bu k rizin ald biim lerden biri; m al retm ek
iin k u llan lan m addelerde ve yenilenem eyen enerji k ay naklarnda
grlen k tlktr. rn e in ham m ad d elerin tarm sal retim i, insan
em ei ve teknolojinin desteini alsa bile, belli bir zam an dilim inde
retilebilecek m ik ta r zerinde belirli bir sn r koyan doal koullara
baldr. Ayn d u ru m doadan top lan an o rm an r n le rin in y a n n
da, hayvanlar ve bitkilerden elde edilen m addeler iin de geerlidir.
Baz ham m addeler (m ineraller, m etaller, petrol) ve enerji kaynaklar
(km r ve yine petrol), nesnel o larak bak ld n d a tam am yla ye
nilenem eyen, yani yeniden retilem eyen kaynaklardr. retim i h a
rekete geiren ey, hibir niceliksel sn r tanm ayan, rekabet iinde
para b irik im i gds olduunda, m addelere ve enerjiye olan talebin
dnem dnem arz geride brakm as kanlm azdr. Buna karlk,
m adde ve enerji fiyatlarnda grlen ykselm eler ve hayati nem
tayan bu k ay naklardaki m utlak ktlklar, m allarn krl retim i
ve satnda k ark lk ve k n t ler yaratabilir. Son zam anlarda
gelim i kapitalist lkelerdeki petrol fiyatlarnn a rtm a sn n sebep
olduu d u rg u n lu k dolaysyla bu t r krizlere ainayz. 19. yzyln
o rtalarn d a, p am u k retim in d e dnem sel olarak grlen k tlk la rn
da serm aye b irik im i zerinde ykc bir etkisi o lm u tu.6
6

Bu tr kesintiler maddelerin deerinde artlara yol aabilir (zira ktlk, belli bir i
telikteki maddeleri retmek iin gerekli olan em ek zam annn artnda kendisini
gsterir), bylece toprak sahiplerine verilen rantlar ykselir ya da her ikisi de ol.
Bkz. Altvater (1993, 5. blm ), Burkett (1999, s. 119-28) ve Perelma ( I9H7).

136

j P au l B u rk e tt

Serm aye b irik im i, yine dnem sel o larak yol at evre felaket
lerin d en dolay da kesintiye urayabilir. Serm ayenin insani-doal
zenginlii p ara k azanm a aracna indirgem esi ve bu zenginliin
ekolojik n itelik lerin i ahlakszca hie saym as, k azalar, yangnlar,
n k leer patlam alar, kim yasal yaylm a gibi sebepler y znden, is
ter istem ez in sa n la rn ve o n la rn doal k o u llarn n kitlesel y k
m a u ram asn a neden oluyor. Bylesi k rizler sm rlebilen em ek
gc n d e geici ak larn olum asna yol aabilir ve u d u ru m la rd a
retim tesislerini alam az hale de getirebilir. Bu t r felaketler, si
yasi atm alarn so nularna bal o larak (rnein toplu davalar
am ak) kapitalistlere tem izlik m asraflarn dayatp krl b irik i
m in d ah a da kesintiye u ram asn a yol aabilir.
Sermaye belli sayda cretli emekiye eriebildii ve bu cretli
em ekiler satlabilir m allar reteb ild ik leri srece, serm aye b irik i
mi, h er ne olursa olsun, devam edebilir ve edecektir de. K apitalizm ,
bu saylan gereklilikler dnda, belirli doal koullara hibir ekil
de bam l deildir. Bu iliki t r , G ary Snydern biyosfer k lt
r , baka b ir deyile, iktisadi destek sistem ini, bir ekosistem i ta h
rip edecek gc bulup yoluna devam edebilecek k ad ar genileten
bir to p lu m diye ad lan d rd fenom enin u bir b iim idir.7 Ksacas,
kapitalizm de s reklilik gsteren b t n o evre k rizleri insan yaa
m n n to p tan yok olm asna sebep olacaktr. D ahas, serm aye doal
zenginlie zarar veren etk ilerin d en de k r elde eder. Szgelii, in
san lar ehirdeki hava kirliliiyle birlikte yaayabilsin diye hava
lan d rm a tesisat ve oksijen m askeleri retip satar, ya da daha genel
olarak hayli krl olan ve srekli genileyen k irlilik denetim i ve atk
iletm esi sanayilerine girer.
K apitalizm in doal zenginlii talan edip k irletm esine karn,
(para k azan m a am ac erevesinde) ayakta kalp geliebilm esi,
evre k riz le rin i sermaye birikimi krizleriyle zdeletirm ekten
kan m am z ok daha nem li klar. K apitalizm in d o u rd u u ik in
ci bir t r evre k rizin i ay rt etm eliyiz: nsani-d o al zenginliin ni
teliindeki, yani, insani gelime koullarndaki bir kriz. Bu t r bir
kriz hem lkeler iinde hem de kresel bir lekte iler halde olan
Snyler ( I ^77, s.21).

Ka p i t a l i z m , Doa ve S n f Mcad c l cs

iki tarihsel d in am i i kapsar. Birincisi, k ap italizm in kent ile k r a ra

snda bir u u ru m yaratm asd r. K apitalist gelim e, nfusu ve ta
rm sal olm ayan retim i kentsel blgelerde y o u n latrr. B unun so
nucu n d a m addi d k lar (insan b ed en in d en k an atklgr ve baka
t rd en atklar) retk en b ir ekilde topraa geri verilm eyip kentleri
ve a rta la n la rn kirletir. Bu arad a ta rm da ayn ekilde niceliksel
olarak snrsz p ara b irik im i am acna y n len d irild iinde kentteki
fabrikalarn tem in ettii, fosil y ak tlar youn biim de k u llan an
m akinelere, gbrelere ve bcek zeh irlerin in giderek byyen sabit
kalem lerin e bam l olan b ir t r fabrika iftliine dner. B unun
sonucu olarak, doal to p rak v e rim lili in in ve k rsal ekosistem lerin
tah rib a ta uram as, iftlik h ay v an lar yetitiren y o unlam b e
sicilik tesislerinin hayvan a tk la rn geri dndrem em esiyle daha
bir g r n r hale gelir. Bylece k ap italizm in kent ile k r arasn d ak i
blnm esi sonucunda, in san uygarl ve o n u n doal o rtam a ra
snda salksz ve s rd r lem ez bir m adde d o lam n aa k a r
m olur.8
ik in ci d in a m ik ise k ap italizm in son aam as olan kresellem enin , yani k apitalist san ay in in ve k e n t/k r bl n m esin in
kresel lekte d ah a da gelim esinin b ir r n d r. kinci D nya
S avand an bu yana zenginliin k rn h izm etin d e bilim sel bir e
kilde ku llan lm as retim le insan y aam n n koullar arasnda
daha kkl nitelikte yeni b ir kopua yol at. Bir tarafta retim in
m utlak bym esi ile ve m adde/enerji r n le rin in bileim i, dier
taraftan biyolojik olarak zlem eyen ve b sb t n zehirli retim
b iim lerin in gelimesi, John Bellamy Fostern szleriyle kresel
k apitalizm in iktisadi e tk in lik le rin yeryz n d ek i y aam n en te
mel k o u llarn d ah a nce hi olm ad ekillerde etkilem eye bala
d, gezegen apndaki k rizin yeni b ir aam asna girm esine neden
oldu.9 Bu k rizin d in a m ik le rin in belli bal b elirtileri arasnda k re
sel snm a, ozon tab ak asn n delinm esi, bitki ve hayvan t rle rin in
hzla yok olm as ve kanserli h a sta lk la rn oalm asn sayabiliriz.
B elirtilen b t n bu din am ik ler, serm ayenin doal zenginliin
8 Foster (2000, 5. blm ), Burkett (1999, s. 119-28) ve Jackson (1994).
9 Foster (1999, s. 108).

138 | Paul Bur ket t

niteliksel eitliliini, b irb irin e bam lln, m eknsal zg n

l n ve niceliksel sn rla rn hie saydn aka gsteriyor.
G ezegen ap n d ak i bu k riz aam asn n GSYH, k rlar ve m ali ak
tif deerlerin lm ne gre parasal zen g in lik te byk artlara
tekabl etm esi, kapitalizm in bir retim ve insani gelim e sistem i
olarak tarih sel sn rla rn a v ard n kuvvetle akla getiriyor.

PYASAYA DAYALI EVRE SYASETLER

K apitalizm i savunanlar, evre so ru n la rn ele alrken iktisadi
ilikilerde tem el bir deiiklie ihtiya o lduunu reddediyorlar.
O n lara gre doal kayn ak lar zerin d e zel m lkiyet h ak lar kabul
edildii tak d ird e, piyasa sistem i o n lar fiy atlan d rarak sz konusu
kay n ak larn k u lla n m n ve ta h rib a tn snrlayabilir. te yandan,
doalar gerei zel deil kolek tif olan, ayrca fiyatlandrlm am
dsal etk en ler ve m terek havuz k a y n a k la ry la ilgili evre
so ru n la r iin h k m e tin vergiler, devlet y ard m lar ve aln p sa
tlab ilir k irlilik ru h sa tla r yoluyla suni fiyat ve ran t sistem i o lu tu
rabileceini ne s r y o rlar.10 Fakat bu sav k an tlan m as gerekeni,
baka b ir deyile, insani-doal zenginliin k r peinde koan piya
sa ilem lerinde uygun bir ekilde kda geirilebileceini peinen
varsayyor. Piyasaya dayal evre siyasetlerinde p a ra n n ve serm a
yenin ekoloji k art zellik lerin in nne gem ek iin hibir ey ya
plm yor. A slnda bu t r siyasetler, (ekosistem h iz m e tle ri dahil
olm ak zere) doal k ay n ak lar iin fiyat belirleyerek insani-doal
zenginliin bir p ara k azan m a aracna in d irg en m esini m e ru la tr
m oluyorlar.
Piyasa fiyatlar ya da ran tlar, ister zel ister kam usal olarak
saptansn, doal k ay n ak larn t k en m esin e ve ta h rib a tn a etk in bir
biim de sn rlam a getirm iyor. B alk ve petrol sanayisine d a ir bil
diklerim iz, kt bir kaynak iin y ksek b ir fiyatn belirlenm esinin,
kr peinde koan giriim lerce sz konusu kaynan t k etilm e ola
sln azaltabilecei k ad ar a rtrab ilece in i de gsteriyor. Belli bir
kaynan k u lla n m n vergilendirm ek, tpk onu n fiyatn a rtrm a k
^ibi, ikam e k ay n ak larn t k en m e h zn a rtrr. Bu vergi kresel
10 I lo.l (2000).

Ka p i t a l i z m , Doa ve S n f Mcad e l es i j I

olarak uygulanm azsa vergi koym ayan lke ve blgelerdeki hedef

kay n ak larn tkenm esi hzlanabilir. stelik vergiler, piyasa ilem
lerinden nce varlm , makro am alara erim ek iin, olsa olsa epey
kusurlu b ir mikro ara ilevi grr. Kresel sn m a ve ozon tab a
kasnn delinm esi gibi so ru n la r e tra fn d a y r t le n yakn z am an
lardaki m zakerelerde bu d u ru m olduka aikrd. Piyasa fiyatlar
ve vergiler, in sani-doal sistem lerin, deerin p ara biim inde rt k
olarak b u lu n an keyfi b l n m esin i de pekitirir. Bu gereklik de
piyasa fiyatlar ve vergilerin, kend isin i harekete geiren d rt n n
snrszca p ara b irik im i olduu, gittike younlap kreselleen
bir retim sistem inin ekolojik etk ilerin i hafifletm ek b ak m n d an
aksak bir araca d nm elerine yol ayor. K aynak ra n tla r elde et
m ek iin giriilen rekabet k ap italizm in gezegen apnda retti i bu
krizin nem li bir paras oldu u n a gre, s rd r le b ilirlik k avra
m n G S Y H n in a rta n bym esi erevesinde ta n m lam a d m z
tak d ird e piyasa fiyatlar ve vergilerin geerli b ir z m n parasn
oluturabileceini d n m ek de zorlayor.

D O A D A SIN IF M CA D ELES
K apitalizm in k ra dayanan retim i gelitirm esi, d o ann youn
bir biim de insan larca el koyulup ilendii kresel bir sistem ya
ratm tr. Bu sistem in sadece geri kalan doal zenginlii k o ru m ak
iin deil, ayn zam an d a retim i d ah a salkl ve s rd r leb ilir
d o ru ltu la rd a yeniden y a p lan d rm ak iin o rtak laa ve d em o k ra
tik bir ekilde dzenlenm eye ihtiyac var. Gelgelelim , k ap italizm in
tem el toplum sal ilikileri, d ah a zgl o larak iilerin retim koul
larn d a n ayrlm as ve re tim in rekabet iindeki k u ra l tan m a z kapitalistlerce ynetilm esi bylesi bir ekolojik d zen lem enin yolunu
tkyor.
H er eye ram en, daha d oal ya da daha az sanayilem i bir
yaam tarz iin beyhude bir araya girerek k ap italizm in t m m i
rasn btnyle reddetm em eliyiz. K apitalist gelim enin nem li bir
yan sonucu da doal zenginlik h ak k n d a insanln bilgisinde g r
len m uazzam boy u ttak i bir artt. Ne var ki, bu bilgi m ikro dzey
de, kr iin reten rekabet halindeki iletmelerce k u llanm a soku

140 I Paul Hurket t

lurken, b u n u n sonucu m akro dzeyde byyen evre sorunlaryd.

Bu m ak ro ak ldln yannda, retim in m ik ro dzeyde son derece
aklc biim de dzenlenm esinin ortaya kard paradoks, alan
in sa n la rn re tim in doal ve toplum sal k o u llarndan yabancla
m asn apak yanstyor. Bu toplum sal ayrlm a o rtad an k ald rld
zam an kapitalizm de gelitirilen bilim sel bilgi artrlabilir, hem
m akro hem m ik ro dzeyde d aha iyi k u llan m a sokulabilir.11
Y ukarda belirtilenle ilgili baka b ir paradoks ise, kapitalizm in
iileri re tim in doal k o u lla rn d a n ayrarak, rnein, iilerin
biim sel o larak to p ra k ta n k o p arlm ad feodalizm gibi d ah a n
ceki sistem lerde o ld u u n d an d ah a byk lde evreyi kendi
bana m eru bir konu halin e getirm esidir. Evet, ya i ya evre
k av ram n d a grld gibi, k ap italizm in evre k o n u larn iye
ri k o n u la rn d a n ayrm as bal bana bir yabanclam adr. Fakat
snfsal b ir bak asyla g r ld n d e burad a yine de gizil bir
olum lu yn vardr: Sermaye, em ei ve doay para kazanm a aracna
indirgem eye alm as dolaysyla, iilerin m addi ve toplum sal k o
u lla rn iyiletirm ek iin verdikleri m cadele ile srekli b ir gerilim
iindedir. Bu m cadelelerde iiler ve iinde y aadklar topluluk
lar, k ap italizm in iyeri ve evre k o n u la rn b irb irin d en ayrm asyla
yzlem eye ve o n u n stesinden gelmeye z o rlan rlar.12
Bu m cadeleler genel o larak iki t rd ed ir. B irincisinde, iiler
insan yaam ve var olu b iim lerin in paraya daha az bal olm as
iin k ap italist retim a la n n n tesine b ak ab ilir ve bu sre iinde
kapitalizm in doa ve toplum zerin d ek i egem enliine m eydan ok u
yacak yeni kltrel, siyasi ve ik tisad i ilikiler kurabilirler. kincisi,
iiler serm ayenin egem enliine cretli em ek alan n d a sadece cret
artlar, daha gvenli ve d ah a az yorucu i yntem leri ve azaltlm
alm a saatleri talep ederek deil, san ay in in daha o rta k ve dem ok
11 Kapitalizmin para gdm l retim inde, doann zgllkleri ve insanlarca yap
lan retimdeki ekolojik dengenin gereklilikleri hakkndaki belli bal bilgi trleri
toplumsal olarak bir kenara itilm itir ve baz durumlarda, doa zerindeki bilim
sel bilgide genel bir artn grlm esine ram en, hepten unutulmutur. (Jackson
1994, Snyder 1977). Kapitalizm kart olan her ekoloji hareketinin ya da kapita
lizm sonras toplum un nem li bir grevi bu ekolojik igrleri tekrar kazanp
artrmak olacaktr.
1 ?. I c*l>owitz ( 1 9 9 2 ) .

Ka p i t a l i z m , Doa ve S n f M c ad e l e s i

ratik bir ekilde m lk e d in ilip ynetilm esi iin m cadele ederek de

direnebilirler. B elirtilen bu iki t r m cadele k arm ak ekillerde ne
k adar aksa, birlese ve h a tta atsa da, serm ayeyi ik tid a rn d a n
edecek her iki m cadele ta rz n n n ih ai b aars b ir dierine bal
olacaktr. K apitalizm in sm rye, hiyerariye ve paralayc reka
bete dayal olm asna kart o larak bu h er iki m cadele tarz da ii
yardm lam asn, dem o k rasisin i ve d ayanm asn gerektirir. i
m cadelesinin d eerlerinin, s rd r le b ilir ve in san i adan duyarl
b ir nitelii olan evre siyasetlerini o lu tu rm as ok daha olasdr.
Ksacas, iyeri iindeki ve d n d ak i ii m cadeleleri em ein ve
doann p ara kazan m a am acyla s m r lm esin in b t n biim leri
ne kar koyabildii lde aa k m am b ir ekoloji yanls zel
lii ilerinde b a rn d rr.
Emeki in sa n la rn y an n d a sn f m cadelesine girim ek, evre
so ru n la rn a tek n ik ve piyasaya dayal zm ler b u lm a arayn
reddetm ek dem ektir. G erekli olan deiiklikler evrenin tem izlen
m esini ve retim zerinde iilerin ve toplumun artan denetimi y o
luyla retim i ekolojik b ir d o ru ltu y a yneltm eye yarayan z m
lerdir. P aran n , serm ayenin ve rekabetin ik tid ar, yerini em ein ve
d oann bilinli ve o rtak laa b ir ekilde to p lu m sallatrlm asn a
b rak m ald r. Peki, yenilenem eyen enerji k a y n a k la rn n yerini ala
cak gne enerjisi iin devlet y ard m lar olacak m? Elbette, fakat
ii-toplum d en etim in i a rtrp k r am al k a ra rla rn ve piyasa g
lerin in plansz d zen len m esin in roln azaltt takdirde. Peki,
alm a saatlerinde azalm aya gidilecek mi? Evet, am a toplum un
doal ve toplum sal k o u llarn n ynetim i dahil, iktisadi ve siyasi
k arar alm a srelerinde y u rtta la rn k atlm n niceliksel ve n ite
liksel olarak a rtrm a n n arac olarak. D em ek ki p arasal m u hasebe
n in yerini ekolojik m uhasebe alm aldr. B unun yolu da retim d ek i
m adde ve enerji r n le rin in ve ortaya kan ekolojik etkilerin, iin
zndeki belirsizliklere de gereken zen gsterilerek d o ru d an llm esinden geer. Fakat bylesi b ir m uhasebe anlay, bu lm
retim k a ra rla rn a klavuzluk ettii srece baka t rd e n canllara
gsterilecek ilgi de d ah il olm ak zere, insani-doal zenginliin ok
ynl b o y u tlarn da gz n n d e b u lu n d u rm ald r. A ncak iiler
ve to p lu m lar bu m uhasebe srecini ak bir ekilde kavrar ve sii

142 | Paul Bur k et t

re iinde gerek bir k atlm salarsa arzu lan an am aca ulalabi

lir. Bylece elikiler parasal zen g in li in sahte bilanolar iinde
b o u lm ak yerine, ak bir o rta m d a zlebilir. P aran n kapitalist
to p lu m d ak i m evcut egem enlii d n ld n d e, kendim izi p a ra
ya dayal olm ayan o rta k m uhasebe erevesinde dnm eye a ltr
m ak m cadelenin en etin yn olacak gibi grnyor.
e v ir e n : E r k a l nal

KAYNAKA VE LER O K U M A NERLER

Altvater, A. (1993) The Future o f the M arket. Londra: Verso.
Brevver, A. (1990) M arxist Theories o f Im perialism
Routledge.

(ikinci basm )

Londra:

Burkett, P. (1999) M arx an d Nature. N ew York: St. Martins Press. [Trkesi: M arx ve
Doa: Al-Yeil Bir Perspektif ev. Ercment zkaya, Ankara: Epos Yaynlar, 2004]
C apital a n d Class 72, Sonbahar 2000 (evre siyaseti zerine zel say).
Capitalism , N ature, Socialism, her says.
Chattopadhyay, P. (1994) The M arxian C oncept o f C apital an d the Soviet Experience.
W estport, Conn: Praeger.
Daly, H. E. (1991) Steady-State Economics. VVashington, D .C .: Island Press
England, R. (2000) Natural Capital and the Theory o f E conom ic G row th, Ecological
Economics 34(3), Eyll, s.425-31.
Foster, J.B. (1999) The Vulnerable Planet. N ew York: M onthly Revievv Press.
[Trkesi: Savu n m asz Gezegen: evrenin Ksa Ekonom ik Tarihi, ev. Haan
nder, stanbul: Epos Yaynlar, 2002]
Foster, J.B. (2000) M a rx ys Ecology. N ew York: M onthly Review Press.[Trkesi:
M a r x n Ekolojisi: M ateryalizm ve Doa, ev. Ercment zkaya, Ankara: Epos
Yaynlar, 2001]
Heal, G. (2000) N atu re an d the M arket Place. VVashington, D .C .: Island Press
H ughes, }. (2000) Ecology an d H istorical M aterialism . Cambridge: Cam bridge
U niversity Press.
Jackson, W. (1994) Becom ing N ative to This Place. Lexington: U niversity Press o f
Kentucky.
Lebowitz, M. (1992) Beyond Capital. N ew York: St. M artins Press. [K a p ita lin tesi,
M arx ve i Snfnn Politik ktisad zerine, ev. A rif G eni, P hoenix, 2006]
Marx, K. (1967) Capital, cilt I. N ew York: International Publishers. [Trkesi:
Kapital: K apitalist retim in Eletirel Bir Tahlili, ev. Alaattin Bilgi, Ankara: Sol
Yaynlar, 2000]
Pcrelman, M. (1987) M arx's Crises Theory. N ew York: Praeger.
Knsdolsky, R. (1977) The M aking o f M a r x s C a p ita l\ Londra: Pluto Press.
Snydcr, (i. (1977) The Old W ays. San Francisco: City Light Books.

II. K I S I M

KRESEL

KAPTALZM

8. B L M

KAPTALZM N TARH

TBS

Mi c h a e l Perelman

ARKAPLAN
K apitalizm in ta rih i, ta rtm a l b ir konu. H ayatn balad an
kim sen in tam o larak tespit edem eyii gibi, baz in sa n lar da kapita
lizm in u n su rla r olarak d n d k leri zellikleri a n tik toplum larda
bile bulabiliyorlar. M esela arkeologlar eski M sr to p lu m la rn d a ti
cari ilem kaytlar buldular.
A slnda baz ik tisatlar kapitalizm in varlna d air k antlar
hayvanlar lem inde b u ld u k larn syleyecek k ad ar ileri gidiyorlar.
K apitalizm i insan doasnn tabii bir uzants olarak kabul e ttik le
rinden, bu iktisatlar in san doasndaki kim i vehelerin fareler
de de b u lu n d u u n u akladlar (Battalio, Kagel ve M cD onald 1985).
A dam Sm ith, deitoku d rt s n n Homo sapiense ait, belirle
yici bir nitelik olduunu ileri srerek farkl bir d u ru sergilem iti.
unu iddia etm iti Smith: Bir kpei baka bir kpekle, bir kemii
baka bir kem ik iin adil ve bilinli bir ekilde deitoku ederken
hi kim se g rm em itir (Sm ith 1776,1. ii.2, s. 26).
A slna bakacak o lursak k ap italist toplum un ayrt edici zelli
i toplum sal ilikilere h ak im olan biim dir. Temel kapitalist to p
lum sal iliki, cretli em ek ve serm aye arasn d ak i ilikidir. Byle
b ir dzen ierisinde, tek b ir iverenin ya da firm ann tem sil ellii

146

Mit h a d Pere i man

serm aye, b ak alarn n alm asn d an k r salam ak am acyla cret

karl alacak in san lar k ira la r (bkz. 1. blm).
Toplum sal ilikilere h ak im olan biim e atfta b u lu n m am z d ik
katinizi ekm itir. Belli b ir d av ran t r n n ortaya kt bir va
k ann , k u ru m u n ya da k apitalist saylabilecek ilem lerin varl bile
kapitalist b ir toplum a k an t tekil etm ez. Bu ifadeye bizzat ta n k lk
edebilirim , n k aslnda ok eski bir idari yaps ve rak lk t
renleri olan, feodal geleneklerin iine tam am en gm lm bir k u
rum d a, yani niversitede alyorum . M ezuniyet gn n d e faklte
ren cilerin in giydii k o st m ler bu k u ru m u n feodal yapsn gs
teren arpc k a n tla r sunuyor.
B ununla beraber, yksek e itim in feodal yapsna dayan arak
g n m z ABDsini feodal b ir toplum o larak ta n m lam a k kim sen in
ak ln a gelm ez. Feodal gelenekler sergilem elerine karn, Birleik
D evletler niversiteleri, by k o ra n d a irket se k t r n n bir u z a n
ts h alin e gelm itir (bkz. Perelm an 2002).
N asl ki kapitalizm ncesi toplum lar, k apitalist bir toplum un
zellikleri o larak dnebileceim iz u n su rla r ierebiliyorsa, k a
pitalist b ir toplum da ayn ekilde kapitalizm ncesi to p lu m larn
k a ln tla rn ve ayrca gelecekteki k o m n ist b ir toplum un nvele
rin i ierir. A slnda hibir toplum baka b t n toplum sal iliki bi
im lerin in silinm esi a n lam n a gelecek ekilde btnyle kapitalist
o lm am tr.
A k adem iyann gizli kapakl d nyasna aina olm ayanlar, y k
sek eitim i feodal o larak grm ekte zorluk ekebilir. Size d ah a bariz
bir rn ek vereyim . ABDde 19. y zy ln yarsn a kadar, iin o u n
luu kleler ve bam sz iftiler ta ra fn d a n yerine getiriliyordu. Bu
g ru p lard an hibiri, cret k arl alm ak gibi tipik bir kapitalist
toplum sal ilikiye bulam am t. B am sz iftiliin, h atta kleli
in bile kapitalizm ncesine ait b ir doas oldu unu kabul etm ek
m uhtem elen daha kolaydr (bkz. 12. blm ).
imdi ise hkim iyet soru su n a geri dnelim . Klelerin ve b am
sz iftilerin yadsnam az nem ine ram en, kapitalist toplum sal
ilikilerin 19. yzyln o rta la rn d a hk im olduunu iddia edeceim .
Saylarna ve toplam retim e k atk larn a karn, kleler ve p lan tas
yon sahipleri gibi bam sz iftiler de giderek bir kenara atlyordu.

K a p i t a l i z m i n Tarihi | 147

O
zam an lar C um h u riy eti P a r tin in ortaya kyla sim gelenen
toplum sal ilikiler ABDn in izleyecei yolu giderek tan m lam ay a
balyordu. Sonuta, d ah a kentli ve endstriyel sektrler saz elle
rine alm a o lanan salayan gc ve gveni k azan rken, bam sz
iftilik ve klelikle zdeletirilen toplum sal ilikiler etkisini kay
betm ekte olan b ir ek o n o m in in parasyd artk . D em ek ki h k im i
yet sadece belirli b ir toplum sal ilikide yer alan in sa n larn nicelii
ile ilgili deildir.
E ndstriyel sektr ta rm sek t r n d en d ah a etkili hale tam olarak
ne zam an geldi peki? Byle bir soru, tpk kap italizm in balangcn
tespit etm ek isteyen soruda olduu gibi ayn derecede y an tlanam az
bir nitelik tayor. Kald ki, 19. yzyl sanayi sektr, tarm sal m ua
dili olm adan var olam azd. iftlikler fabrikalardaki iileri besliyor
ve m allar da esas o larak b u ra d a n sata karlyordu.
K apitalizm in k k en ine d a ir tartm alar, k ap italistin ortaya
kt zam ana ilikin ta rtm a la rd a n d ah a da ihtilafl. B urada da
bize an a h ta r olacak kavram , toplum sal ilikiler. Fransz ik tisat
T urgotn u n yan sra, A dam Sm ith de kapitalizm in, in san la rn
karlkl faydalar olan m esleklerle uram aya ynelik doal ei
lim in in ihtiyari bir sonucu o larak b aladn ne s rm t . Hem
S m ith in hem de T urgotn u n k u ram sal yaklam lar zellikle bir
noktada bocalyordu: Baz in sa n la rn i grm e kapasiteleri dnda
deitoku edecekleri baka bir eyi olm ayan yoksul in san la r rol
n, bile isteye b en im sed ik lerin e gerekten de in an acak myz?

LKEL BRKM
H ikim se kapitalizm in ykseliini, b yk k itlelerin to p ra k la r
na ve dier m lkiyetlerine el k onulduu iddetli eylem lere balayan
M arx tan d aha etkili b ir m u h a lif k u ram gelitirem edi. lkel birikim
kavram kargaa iinde dodu, d aha sonra da talihsiz bir belirsiz
liin iine kt (Perelm an 2002). G r n te M arksist bir kavram
gibi gr n en ilkel b irik im , esasnda A dam S m ith in eyann ta
biat gerei, m evcut m allarn b irik im i iblm nden nce olmal
d r (Sm ith 1976, II.3, s. 277) iddias ile ortaya k m t. M arx ise
m evcut m allarn ta s a rru f ve y atrm yoluyla b irik im in d en ziyade,

j Mi c hae l Perel man

ilkel b irik im e, topraa ve dier retim aralarna el koyulm asna

vu rg u yapm t.
M a rx a gre serm aye tepeden trn a a, her gzenekten kan ve
k ir d a m la ta ra k y r r. (1977, s. 926). cretli em ek sistem i iin ge
rekli olan d isiplini kabul ettirm ek u ru n a iilere caniyane terrist
k a n u n larla ikence ediliyordu (s. 899). M arx, S m ithin toplum sal
ilikilerin an alizin d en titizlikle kand yerde, kapitalist to p lu m
sal ilikilerin geliim i ile ilkel b irik im denilen fenom en arasndaki
balanty inceleyen zenli b ir alm a sunuyor.
B ununla birlikte M arx, ilkel b irik im i nem siz gsterm itir,
n k bu kavram d ik k atleri M arx n daha tem el kapitalizm a n a
lizinden uzaklatry o rd u . lkel b irik im le birlikte, kapitalistler in
san lard an m lkiyeti alar. O n larn bu d av ran lar tasvip edilm eyi
hak etm ez, n k adil gzkm eyen b ir biihde hareket ediyorlar.
M arx, tek tek bireylerin adaletsiz d av ran lar tesinde, piyasa
nn olaan ve yasal ileyiinin b ir gerei olarak ii sn fn n ya
ratt deere nasl el k o n u ld u u n u gsterm ek ister. A rtdeerin
ele geiriliini bireylerin k t d av ran n a deil, sn f sistem inin
gayri ahsi ileyiine balar M arx.
T ipik b ir ilkel b irik im o k u m asn a gre, bu ilk el koym a eylemi,
kapitalizm ncesi uzak bir zam an d a yaanm t. lkel b irik im in k a
b n d an b oand g n ler sona erd ik ten son ra kk bir grup, kapi
talist o larak ilev grebilm iti.
M arx, ilkel b irik im i nem sem eyerek, em ek g cnn olaan bir
ekilde aln p satlm asn n ii sn fn soym ak b a k m n d an nasl
bir nem tad n a iaret etm itir. Ne yazk ki, bu yaklam ilkel
b irik im in k apitalist sistem in y an n d a yaam aya devam ettii ger
einin s t n n rt lm esi so n u cu n u d o u rm u tu r.
in en bariz olan yan sm rgecilik d nem i boyunca sm rgeci
glerin ok byk m ik tarlard a m al alm asyd. A slnda M arksist
iktisatlar, m erkez kapitalist ekonom ilerde 18. yzyln so n larn d a
ve 19. y zyln b alarn d a y aan an b yk gelim eden, bu ikinci d a l
ga ilkel b irik im in mi, yoksa cretli em ein sm rlm esi ile srekli
devam eden serm aye b irik im in in m i so ru m lu olduu konu su n d a
uzun sreden beri tartyor.
lkel b irikim , bir kez olup bitm i b ir hadiseden ok d ah a k a r

K a p i t a l i z m i n Tarihi I

m ak b ir sreti aslnda, ilk kapitalistler, k rsal blgede yaayan

in san la rn kendi ih tiy alarn karlayabilm esi d u ru m u n d a , hi
bir zam an cret k arl alm ay acak larn fark ettiler. B ununla
birlikte, kendi ihtiy alarn ne k ad ar ok kendileri salarsa hayatta
kalm ak iin o k ad ar az paraya ihtiya duyacaklard. Dolaysyla ilk
kapitalistler, k rd ak i in sa n la ra cretli em ee b u lam adan hayat
ta kalm a ans tan m ay arak , cretleri m m k n o ld uunca d k
tu tacak k ad ar retim aracn a sahip o ld u k lar b ir d u ru m yaratm ak
iin by k aba sa rf ettiler.
D em ek ki kapitalistler piyasaya b am l o lu n m am asn d an fay
d alanm lard . A rd n d an , r n le ri iin yeni sat alan lar bulm akla
m egul hale geldikleri zam an da in sa n la rn piyasaya giderek daha
ok bam l o lm asn d an y ararlan m lard .
Serm ayenin birikebilm esi n n d e yeni sn rla rn belirdii g
nm zde, zelletirm e ve baka yollarla bir kez d ah a kam u kaynak
la rn ele geirm eye abalyor serm aye. Eitim , salk, su kaynak
lar, h a tta hapishaneler bile irk etlerin d en etim in e geiyor. B unun
y annda, aileler gitgide tek gelirle ayakta k alm ak zo ru n d a kaldka
d ah a fazla k adn em ek piyasasna katlyor. Bu srete, hane h a lk
n n geleneksel olarak salayaca yem ek ve ocuk b ak m gibi pek
ok grev, gittike m etalam h izm etler olarak satn alnyor.
S m ith in ak ln d a M arx n iddetli ilkel b irik im g r n d en b a
ka bir eydi vard elbette. Serm ayenin kkenleri zerine kafa yor
m aya alyordu Sm ith. Bir bireyin, di erin i y o k su llatrm ad an
nasl serm aye birik tireb ilece in i gstererek, u m u tsuzca b u lm a
ya koyulduu kap italizm in o ihtiy ari kkenlerini aklayabilirdi.
Sm ith bu denem elerinde ne yazk ki h sran a urad.
Sm ith, sonusuz k alan bu giriim inde, serm aye b irik im s recin
deki bu ilk hareketi ilk b irik im o larak tan m lad yine de. K avram
ngilizceden A lm ancaya o rad an da yine ngilizceye evrildiinde,
ilk b irik im ilkel b irik im h lin i alm t, el koym ayla ilin tili vaheti
akla getiren, kulaa daha tekinsiz gelen bir ifadeydi bu.
lkel b irik im hi phesiz Bat A vrupada, zellikle de In gilterede
kapitalizm in ykseliindeki tem el b ir un su rd u . Latin A m erikann
m adenlerin d en altn, A frik ad an kleler, k ap italizm in arifesinde
A vrupa ekonom isine kyasla teknolojik adan daha gelim i bir

j Mi c ha e l Perelmar

ekonom iye sahip olan Asyad an da her t rl zenginlik akyordu.

Baka u lu slarn talan edilm esi yetm ezm i gibi, ngiliz soylular
kendi lkesindeki ou in sa n n to p ra n a haczediyor, o n lar cret
karl alm ak zere fabrikalara ya da iftliklere gnderiyordu.
Em ek ve serm aye arasn d ak i ilikiler kapitalizm i tan m lasa da,
ilkel b irik im in m lkiyet ilikileri dzeyinde ilediine d ik k atin izi
ekm ek isterim . Bu adan b ak ld n d a, kapitalizm in ortaya k
iin gerekli b ir nkoul olsa da, ilkel b irik im in ada kapitalizm le
alakal olm ad dnlebilir.

K A PTA LZM N SREN VAHET

N asl ki b ir ocuu d o u rm a k onu yetitirm e srecinden fark
lysa, ilkel b irik im in k apitalizm i do u rm as da ileyen bir kapi
talist ek o n o m in in servet b irik tirm e y ntem inden hayli farkldr.
H erkesin kabul edecei gibi bu k arlatrm a m kem m el deildir,
n k ilkel b irik im k ap italist servet b irik im in e k atk d a bulunm aya
devam eder, oysa o cu k lar belirli b ir n d a doarlar.
H er h al k rd a, ileyen kap italist b ir ekon o m inin tipik olarak
serm aye ve em ek arasn d ak i to plum sal ilikiler tem elinde servet
b irik tirm esi, ou zam an vahice yaan an ilkel b irik im srecinden
nem li lde ayrlm as a n la m n d a bu k arlatrm a yerindedir.
lkel b irik im sistem inde, edeerlerin dei tokuu gerekli deildir.
En gl ta ra f istediini alp gider.
lkel b irik im sradan in sa n la rn kafasnda insan h ak lar ile
m lkiyet h ak lar ih lalin i tem sil eder. Tepki o unlukla ah lki bir
fkeye b r n r. Oysa kapitalizm de, deer yasas bireylerin keyfi
h arek etlerin i engeller. Dolaysyla, em ein sm rlm esi sonucu
hasl olan kapitalist b irik im , adil gibi grnr. iler i istiyor.
verenler cret k arl n d a i veriyor. Gya herkes bu m badele
den bir eyler elde ediyor.
G r n aldatc olabilir. iler, cretlerin in byk b ir ksm n
zaru ri ihtiyalarn k arlam ak iin kullanr. cretli em eki yerine
kle olsalard, retken i karm aya devam edebilm eleri iin sa h ip
lerinin o nlara yiyecek, giyecek ve b a rn a k salam as gerekirdi.
1^deerlerin dei toku edilm esi nedeniyle kleliin adil oldu

K a p i t a l i z m i n Tarihi

unu pek az insan iddia ederdi herhalde. ou kii, efendi ve kle

arasndak i dei to k u u n b ir denklii y an stm ad n syleyecektir.
M arx, em ek ve serm aye d e iim in in ben zer t rd e n bir sm
r y ara tt n nesnel b ir analizle gsterm eye alt, am a adalete
ilikin ahlk i m eselenin tesine gemeye alyordu esas olarak.
Kleler gibi iiler de, k en d ilerin i iinde b u ld u k lar nesnel koullar
nedeniyle yapyordu y ap tk lar h er eyi. G eim lerini salam a ola
nak lar ellerinden alnn ca, b ak alar iin alm ak tan baka pek
seenekleri kalm am t.
K apitalist sistem in v aheti gizli olabilir, am a sistem sonuta v a h
idir ite.. Bu belirli dzen, ilkel b irik im d en d ah a adil ya da daha
adaletsiz olm ak zo ru n d a deil. K apitalist sistem in asl ku su ru , hem
in san larn hem de b ir b t n o larak to p lu m u n potansiyellerini ger
ekletirm esini engellem esidir.
M arx iin nem li olan ey, d ah a st n b ir ey y aratm ak iin
sreci analiz edebilm ekti. M arx k ap italizm in adaletsiz olduu iin
deil, eksiklikleri apak ortaya k t n d a ve in sa n lar onu daha
m antksal bir toplum rgtlem ek zere bir k enara att n d a ke
ceine inanyordu. A dil o lm akla ilgili ahlki fke k o n u n u n d n
dayd.
M arx bu nedenle ilkel b irik im le ilgili m alzem eyi k itab n n so
n u n a koydu (M arx 1977, 8. blm ). Sonu k sm n d a n ziyade, k ita
bn ana gvdesinin d n d a kalan b ir eki an d ry o rd u bu m alzem e.
A m a ilkel b irik im le srm ek te olan kapitalist b irik im arasn d ak i
ilikiyi gzel bir ekilde analiz ettii zl b ir ksm b u n u n d n d a
tu tm a k gerek.
M arx bu blm de gen b ir kz renciyi karm aya alm ak ve
evlenm eye teebbs etm ekten t r bir sre hapiste yatan ngiliz
E dw ard G ibbon W akefieldn eserini tasv ir ediyordu (M arx 1977,33.
blm ). W akefield hapishanede r y p giderken A vustralyay
renm iti, zira hapishane a rk ad alarn n ou oraya naklediliyordu.
W akefield, orada alm as beklenen h k m l lerin , A vustralyaya
v a rr varm az lk en in i ksm n a giderek topra tek b alarna ile
meye b alad k larn anlam t. Bol m ik tard a bedava kaynak olm a
snn, iileri b akalar iin alm ak zo ru n d a b rak m ak la uyum a
yacan fark etm iti.

Mi c hae l Perel man

W akefield hapishanedeyken b ir A vustralyalInn kalem inden

dk lm gibi gr n en m ek tu p lard an oluan kitabn yazm t
(VVakefield, 1829). N fus seviyesi bedava topraa ulam an n a rtk
m m k n olm ad bir noktaya gelene kadar, A vustralyada ken
di ayaklar zerin d e d u ra n k ap italist bir ekonom i y aratlm asn n
to p ra k la rn nem li bir k sm n n had safhaya k adar satlm asn ge
rek tird i in i ik n a edici bir biim de savunuyordu. Kitap yle baarl
o lm u tu ki, W akefield B ritanya sm rgeciliinin ba ak trlerinden
biri h lin e gelm iti. O n u n ban ektii Yeni Z elanda, verdii tav
siyelere uym u ve in sa n la rn lk en in i k sm larn a doru kitlesel
ve hzl bir ekilde gm esini nlem iti.
M arx a gre, W akefieldn hikyesi kapitalist ekonom inin darb-
meseliydi. B ugn serbest piyasa dediim iz, cretli emee dayanan
piyasalar, igcn zgr b rak m ay an n k oullar m evcutsa m m
k n hale geliyor ancak. M arx n lkel b irik im le ilgili m alzem esinin
VVakefield ksm d n d ak i ou, k apitalist eko nom inin doasyla
ilgili yapt d ah a k u ram sal an alizd en biraz kopuk grnyor yine
de.
K apitalizm in tarih te ortaya k ile srm ekte olan ileyii
arasn d a ayrm a gidilm esinin baz olum suz sonular oldu. Byle
yapldnda, kap italizm in b alan g cn n b ir olay (doum gibi) ol
duu, ilkel b irik im b u n d a n son ra d u rd u u im a edilm i oluyordu.
Bu B yk P atlam a asla gereklem edi. O n u n yerine, ilkel birik im
u zu n b ir sreci balatt.
K apitalizm i tan m lay an n belirli b ir toplum sal iliki t r oldu
unu hatrlayalm . Bu toplum sal iliki, iiyi bir bakasnn h iz m e
tine su n m a n n tesine gidiyor. Sz konusu iliki, bu dzenlem enin
bir ekilde n o rm a l grlm esini gerektiriyor.
K apitalist gelim enin a a m a la rn n b irb irin d en yapay bir ekil
de ayrlm as, baka bir adan da talih siz oldu. lkel b irik im k a
pitalizm in balangtaki o luum u iin gerekli bir adm ken aslnda
bugne k ad ar da devam ediyor. rn e in , bu yaz yazlrken, petrol
ve m aden irketleri Asyada, A frik ada, Latin A m erikada, h atta
Birleik D evletlerde bile yerli h alk y erinden ediyor. D evam eden
ilkel birik im srecini dta b rakm aya gidecek k ad ar gelim i kap i
tal isi retim e ait toplum sal ilikilerin zerin d e d u rm ak , N ijeryada

K a p i t a l i z m i n Tarihi

O goni ve Kolom biyada Uwa h a lk la rn n verdii m cadele ile,

D etro itte ve M an ch esterda s m r len iilerin verdii m cade
lenin ayn m cadelenin p aralar olduu gereini rtbas etm eye
yaryor sadece.

LKEL B R K M N DEVAM EDEN ROL

K apitalizm in suni o larak ara m a la ra ayrlm as, baka tem el bir
u n su ru da olm as g erektiinden d ah a b u la n k hale getiriyor: Bugn
bile kaynak lara eriim , o u n lu k la ilkel b irik im e dayanyor. Bu
adan b ak ld n d a kapitalizm y zy llar b o yunca ok da fazla d e
im edi.
K apitalist retim , gelim i teknoloji sn rlar d a h ilin d e ikam et
edip elek tro n ik den etim y r t l y o rm u gibi gr nse de, bu sis
tem nin d e so nunda ucuz ham m addeye, bilhassa da petrole olan
eriim e baldr. rnein, szm ona hafif ekonom i, devasa sunucu
iftliklerine (server farm ) dayanyor hl. SeattJ e y a k n la rn d a ina
edilen bir tanesi, yaklak 5 h e k ta r b y k l n d e (McKay 2000).
Bu sunucu iftlik lerin in , ayak kare bana (yaklak 0,0929m2)
100 vatlk bir enerji you n lu u var. 10 ayak kare, srad an b ir eve
yetecek k ad ar enerji tketiyor. Bu veri m erk ezlerin in 2005 yl iti
bariyle yaklak 50 m ilyon ayak karelik bir alan kaplam as bekleni
yor, am a yle olsa bile bu iftliklerin elektrik ihtiyac A B D n in o za
m an k i elektrik ih tiy acn n %1ini b irazck geecektir (Bryce 2000).
Yeni E k o n o m in in m ad d i talepleri fosil y a k tla rn ok tesine
gidiyor. ABD, 1990da, yol yapm ve baka in aatlard a k u llan lan
akl talar d nda, dem ir, bakr, k k rt, fosfor \ e h id ro k arb o n
gibi fosil y ak tlarn y an n d a y eraltn d an k arlan ve m allarn re
tim in d e k u llan lan yaklak 1 m ilyar ton m aden k u llan d (W ernick
ve dierleri 1996). Sz konusu k aynaklara eriim , o u nlukla ilkel
b irik im e dayanyor. K apitalizm bu an lam d a y zy llar bcvu n ca pek
de fazla deim edi denebilir.

e v ire n : E m e l K a h r a m a n

Mi c hae l Perel man

KAYNAKA VE LER O K U M A NERLER

Battalio, R.C., Kagel, J.H ve M cD on ald , D .N . (1985) A n im a ls C hoices ver
U n certain O u tco m es A m erican Econom ic R eview 75 (4), s. 597-613. Bryce,
R. (2000) Power Struggle In teractive W eeky 18 Aralk, h ttp ://w w w 4.zd n et.
co m :8 0 /in tw eek /sto ries/n ew s/0,4164,2665339,00.htm l
M arx, K. (1977) C a p ita l, l.cilt N ew York: V intage. [K apital, ev. Alaattin Bilgi, Sol
Yaynlar]
McKay, J. (2000) Server Farms Strain Local Grids: Jurisdictions Are Facing H uge
Povver D em a n d s From These D igital VVarehouses G overn m en t Technology
N ew sy 29 Eyll, h ttp ://w w w .govtech.n et/n ew s/featu res/featu re_sep t_29.p h tm l
P erelm an, M. (2000) The Invention o f C apitalism : The Secret H istory o f P rim itive
A ccu m u la tio n . Durham : D uke U niversity Press.
Perelm an, M. (2002). Steal This Idea: The C orporate C apture o f C reativity. N ew
York: Palgrave.
Sm ith, A. (1776). The N atu re a n d C auses o f the W ealth o f N ation s. Oxford: O xford
U niversity Press, 1976. [Uluslarn Zenginlii, ev. Aye Yunus, Tanju Akad, Alan
Yaynclk, 2004]
VVakefield, E.G. (1829) Letter from Sydney: The Principle Town o f A ustralasia,
The C ollected W orks o f E dw ard G ibbon W akefieldy M.F. Lloyd Pritchard (der.).
G lasgow ve Londra: C ollin s, 1968.
YVernick, I. K., H erm an, R., G ovin d , S. ve A usubel, J.H. (1996) M aterialization
and D em aterialization: M easures and Trends D aedalu sy 125 (3) s. 171-98,
(h ttp ://p h e.rockefeller.ed u /D aed alu s/D em at)

9. B L M

K R E S E L L E M E V E DEVLET:
SER M AY EN N KTDARI NEREDE?

Ellen Mei ksins Wood

lk sosyalist m cadelelerden b u g n k kresellem e k art gs

terilere k ad ar an tik ap italist harek etler her zam an tem el bir sorunla
karlat: K apitalist to p lu m lard a ik tid a r yle y ay lm tr ki m u
halefet edilecek hedefi belirlem ek zordur. H erhangi bir iletm ede
ki iiler d ah a iyi alm a koullar iin iverenlerine kar elbette
savaabilirler. Bazen de tek b ir sanayi d aln d ak i pek ok iletm e
o ikolundaki sen d ik alar k arsn d a bulabilir. A m a genel a n la m
da, kapitalistlerin sn f ta h a k k m n e kar ya da kr in sa n larn
nnd e tu ta n serm aye sistem inin m an t n a kar y r t lecek
d ireni ve m uhalefeti etkili b ir biim de ynlendirebilecek ekilde
ik tid a rn kapitalist toplum da younlat noktay tespit etm ek ok
daha zordur.

SERM AYENN ZO R ELE GELEN K TD A RI

K apitalizm ncesi to p lu m lard a ik tid a rn yerini tespit etm ek
o un lu k la o k ad ar zor deildi. A skeri ve siyasi b ask n n kayna
n b u ld u u n u zd a genelde ekonom ik ik tid ar da bulm u olur
d unuz. K apitalizm bu adan teki snfl to p lu m lard an ayrlr.
K apitalistler -feo d al beylerden farkl o larak - iilerini sm rm ek

Hilen Me i ks i ns Wood

iin baskc askeri ya da siyas gc d o ru d an idare etm eye genelde

ihtiya duym azlar, n k re tim aralarn a d o ru d an eriim i ve
m lkiyeti olm ayan iiler, alm ak ve yaam ak iin em ek glerini
cret karl satm ak z o ru n d a d r (bkz. 1. blm ).
K apitalistler, ekonom ik ik tid a rla rn ve m lkiyet zerindeki ege
m en lik lerin i salam a alm ak, b irik im e elverili artlar ve to p lu m
sal d zeni k o ru m ak iin eninde sonunda devletin basksna ihtiya
duyarlar kukusuz. Fakat yine de kapitalistlerin sm rc ik tid a
r ile baskc devlet ik tid ar arasn d a az ok kesin bir ayrm vardr.
K apitalist toplum larda, kapitalist ekonom i ik tid ar esas itibariyle
tehlikeye atm ad an genel oy h ak k n n olm as bile m m k n d r, n
k bu ik tid a r siyasi h ak lar zerinde bir tekele m uhta deildir.
H atta b u n d an , k ap italizm in ayr b ir ek o n o m ik alana sahip
olduu an lam bile kabilir. B unun sebebi, hem ekonom ik ik tid a
rn siyasi ve askeri gten ayr olm as hem de sadece kapitalizm de
piyasan n herkesin zerinde, iilerin olduu kad ar k ap italistle
rin de zerin d e uygulad k en d in e ait b ir gc, rekabetin ve kr
az am iletirm en in gayri ahsi ve sistem atik belli gereklilikleri ol
m asdr. htiya duyd u k lar h er ey iin piyasaya m uhta olan t m
ekonom ik aktrler, kendi kiisel ihtiy alarn a b akm akszn hayatta
k alm ak iin piyasann gerek sin im lerin i yerine getirirler.
Bu da bizi kapitalizm de ik tid a rn yaylm a sebeplerinden k in
cisine getirir. K apitalist to p lu m lard a yalnzca ahsi, d o ru d an ve
st n bir g araclyla deil, dolayl yoldan ve gayri ahsi bir
biim de, p iyasann zorlam asyla da bask uygulanr. Egemen sn f
devletin de yardm yla, sadece kendi y a ra rn a olan zorlam alar eli
n in altn d a tu ta b ilir ve tu ta r da, ancak b u n la r tek bir ik tid a r kay
nan d a tespit etm ek im kn szd r.
Serm ayenin, devletin uygulad b a sk n n desteine ihtiyac
yokken, devlet ik tid a rn n kendisi serm ayenin ik tid ar ta ra fn d a n
em bere aln m tr. ok eitli toplum sal ilevler -sad ece re ti
m in rgtlenm esi deil, k ay n a k la rn da tm , em ein tan zim i
ve zam an n dzenlenm esi d e - b y k lde siyasi ve toplum sal
idarenin d n d a yer alr. B unlar ekonom ik alana d ahildir, n k
ya d o ru d an serm ayenin d en e tim in d e d irle r ya da piyasann gayri
a l i s i k a n u n la rna tabidirler.

K r es el l e me ve Devl et: S e r ma y e n i n i k t i d a r Nerede?

A slnda, kapitalizm in en nem li ve belirgin zelliklerinden bi

risi, serm ayenin ekonom ik h egem onyasnn d o ru d a n siyasi ta h a k
k m n sn rla rn n tesine gidebilm esidir. Bu sadece serm aye ve
em ek arasn d ak i ilikilerde deil, em peryal devlet ile tebaas olan
devletler arasn d ak i ilikilerde de geerliydi. Serm ayenin sadece
ek o n o m ik yollarla, d o ru d a n bir siyasi y netim ya da h u k u k i bir
ayrcalk olm akszn em ee h k m e tti in i d ah a nce de belirttik .
Bu d u ru m , ekonom i d glerin basksna ihtiya duyan kapi
talizm ncesi snflarn d u ru m u y la keskin b ir tezat tekil ediyor.
Bu snflar, em ek g cn, genelde de k ap italizm deki cretli em ek
ilerden farkl olarak, re tim a ra la rn n sahibi ya da kiracs olan
kyllerden elde edebilm ek iin sahip o ld u k lar st n ve baskc
gce, siyasi ve askeri glerine ve im tiy azlarn a gveniyorlard.
K apitalizm ncesi ile kapitalist em peryalizm ler arasn d a da ayn
farkllk var. Eski sm rgeci im p arato rlu k lar ekonom i d b as
klar, askeri fetihler ve o u n lu k la da d o ru d an siyasi hkim iyet
yoluyla k endilerine ait lkelere ve tebaalar olan h alk lara h k m e d i
yordu. K apitalist em peryalizm ekonom ik aralarla, a ra larn d a bor
silah da bu lu n an , p iyasann k a n u n la rn elin in altn d a tu ta ra k
h k im iy etin i uygulayabilir (bkz. 8. ve 13. blm ).
Bu t r bir tah ak k m d e devlet hayati roln koruyor. Bu k o n u
m un hangi yollarla k o ru n d u u ise b irazd an ele alnacak. G elgelelim
ekonom ik ve siyasi ta h a k k m arasn d ak i farkllk, m u h a lif m ca
delelerin k arsn d ak i so ru n la r aka gsteriyor. B tn b u n la r
ister istem ez m uhalefetin ve sn f m cadelesinin yapsn etkiledi.
rnein am zdaki d ev rim lerin gelim i kapitalist to p lu m lard a
deil de, d o ru d an sm r d e ne kan rol sayesinde devletin
g r n r bir h edef olduu to p lu m lard a m eydana gelmesi tesad f
deildir. Fakat kapitalizm o lg u n laarak endstriyel b ir biim a ld
ndan, sn f m cadelesi a rtk daha ok iyerine younlayor ve
en d striy el ile siyasi m cadeleler arasn d ak i fark da giderek
byyor.
E konom ik ve siyasi alan lar arasn d ak i dolaym l iliki, antik apitalist hareketler asndan her zam an so ru n tekil etm itir.
Oysa ulusal ekonom iler ve ulusal devletler arasn d ak i balant az
ok belirgin olsayd, serm ayenin ik tid a rn a sadece iyerinde deil,

158 I ililen Mc i ksi ns Wood

ayn zam an d a devlette y o unlat noktad a da m eydan o k um ak

m m k n olurdu. Hi deilse k ap italizm in en kt etk ilerin i belli
bir yere kad ar snrlayacak p o litik alar balatm ak am acyla rgtl
m u h a lif gler ta ra fn d a n , zellikle de em ek h areketi ta rafn d a n
devlete bask u ygulanabilirdi. Siyasi ve ekonom ik alan la rd a k i ib
lm , tabi snflarn y a ra rn a olabilir, h atta bizzat devletin iinde
yer alan sn f glerin in dengesi ii snfn a hayr d o k u nacak e
kilde nem li lde deiebilirdi, yle ki devlet, kapitalist sistem in
sn rlam alar iinde kalsa da iilerin k arlar kon u su n d a daha
olum lu dav ran ab ilird i. Devlet ik tid a rn ele geirm enin dah a ad a
m akll b ir toplum sal d n m m m k n klaca, kapitalizm in
yerini sosyalizm in alaca u m u d u bile vard.
O ysa b u g n b u n la rn en snrl o lan lar bile yok gibi grnyor.
lk bak ta, ekonom ik ik tid a rn siyasi ik tid a rd a n ayrlm as b u g
n n kresellem i ekonom isinde d ah a byk, h atta alam az bir
so ru n gibi duruyor. Ulus tesi serm aye ulus devletin sn rla rn d a n
k u rtu lm u , serm ayenin ik tid a r d ah a da yaylm g rnyor ve a n
lalan o ki k ap italist ik tid a rn m erkezini tespit edip ona m eydan
o k u m ak hi olm ad k ad ar zor. H em her yerde ve hem de hibir
yerde sanki.
B undan dolay, b u g n k apitalizm i p rotesto ed enlerin ou b al
ca hedeflerini ulus tesi rg tlerin arasn d a aryor. K resellem enin
belli bal eletirm enleri, en azn d an egem en kapitalist ekonom ilerdekiler, kresellem eyi okuluslu irk etlerin - b u irk etlerin Nike,
M cD o n ald s, M icrosoft gibi ad lar ktye kan m ark alar g n m z
kresel k ap italizm in in se m b o l d r- y r tt ve h k im olduu
bir gelim e o larak nitelendiriyor. B unun y an n d a, ulusal serm aye
iin geleneksel o larak ulus devletin yapt h izm etlerin , kresel bir
devlet iin ulus tesi irketlerce yap ld n varsayyorlar. A nlalan
o ki byle bir devletin yok lu u n d a kresel serm ayenin siyasi ile
ri DT, U luslararas P ara Fonu (IM F) ya da G8 zirveleri gibi ulus
tesi k u ru m la rc a y rtlyor. Bu varsaym larla h areket eden antikapitalist hareketler, tketici b oykotlar, sabotaj ve gsteriler gibi
yntem lerle ulus tesi irketleri h ed ef aldlar. A m a her eyden nce,
ulus devletin geleneksel an lam d a ulusal serm ayeyi tem sil ettii e
kilde, kresel serm ayenin siyasi k a n a d n tem sil etm eye en ok yak

Kr es el l e me ve Devl et : S e r ma y e n i n k t i dar t Ne r e d e t

laan k u ru m la r o larak gzken u lu s- st (supranational) rg tle n

m elere kar ynelttiler m u h a lif enerjilerini.
Bu a n tik a p ita list hareketler, k resellem en in ta h rip k r et
k ilerini akla k av u tu rm a d a ok etkili oldu. D nyada pek ok
in sa n n b ilinlenm esini saladlar ve yeni m u h a lif gler vaat ettiler. A m a baz alardan da yanl ncllere day an m olabilirler.

KRESELLEME: DAHA MI KRESEL,

YOKSA DAHA MI KAPTALST?
K resellem enin e rrin in n ih ai k ay n a n n kresel irketler
olduu inanc ile kresel serm aye ik tid a rn D T gibi u lu s-st
k u ru m la rn siyasi olarak tem sil ettii inanc, kapitalizm in byle
hareket etm esin in n ed en in in k ap italist o lm asn d an ziyade k re
sel o lm asn d an kaynak lan d varsaym na dayanyor olabilir. O
halde bizzat kapitalist sistem e m eydan o k u m ak yerine serm ayenin
kresel m enzilindeki aralar h ed ef alm ak m u h a lif glerin tem el
ynelim iydi.
A slna baklrsa, bu t r hareketlere k a tla n la rn ou kresel
lem e k art o ld u k lar k ad ar an tik ap italist ya da neoliberalizm
kart deildiler, h atta sadece zellikle kt niyetli irketlere kar
kyorlard. Kresel irketleri ehliletirerek, d ah a e tik , so ru m
lu hale getirerek ve toplum sal bilin sahibi yaparak k apitalist siste
m in zararl etk ilerin i b e rta ra f edeceklerini varsayyorlard.
K apitalist sistem in kendisine kar km aya m eyledenler bile,
kapitalist ekonom i daha da kreselletike serm ayenin siyasi r
gtlerinin de ayn lde kresel olacan varsayyor olabilirler.
Dolaysyla, kresellem e ulus devleti gitgide nem sizletirdiyse eer,
antikapitalist mcadele derhal ulus devletin tesine, kresel sermaye
iktid arn n gerekten olduu yere doru hareket etmeliydi.
Bu varsaym lar eletirel bir bakla gzden geirm em iz gerekli;
am a an tik ap italist harek etlerin vard kanaatler, ulus tesi irket
lerin by k zararlar verdii ve d u rd u ru lm a la r gerektii ya da DT
ile IM Fnin kresel sermayeye hizm et ettii kanaati yanl olduu
iin deil. Bu h areketler enternasyonalizm i ben im sedikleri ya da
dnya apndaki m u h a lif gler arasn d a bir dayanm ada srar el

160 | Ellen Me i ks i n s Wood

tik leri iin de deil. Kresel serm aye ile ulus devletler arasn d ak i
ilikiyi d ah a y a k n d an incelem em iz gerekiyor, n k uluslararas
b ir dayan m a bile serm ayenin elindeki glerin ve m uhalefetin
u laab ild ik lerin in d o ru d e erlendirilm esine bal.
Kresel kapitalizm her neyse, sadece kresel olduu iin d e
il, ncelikle kapitalist olduu iin yledir, nclyle balayalm .
K resellem eye atfettiim iz k t l k ler -to p lu m sal adaletsizlikler,
zenginle yoksul arasn d ak i byyen u u ru m , dem okrasi a,
ekolojik b o zulm a v b - salt ekonom i k resel olduu ya da k re
sel irketler ei g rlm em i b ir biim de kt niyetli, h atta istisnai
derecede gl oldu k lar iin orada deiller. ster ulusal olsun ister
kresel, kapitalizm eninde so n u n d a deiim d e erini kullan m
de erin in st n d e tutm ay, k r in sa n la rd a n st n tutm ay gerek
tiren rekabet, azam i kr ve serm aye gibi belirli sistem atik gdlerle
iledii iin bu so ru n la r m evcut. En iyi huylu, en so ru m lu ir
ket bile bu z o ru n lu lu k la rd a n kaam az ve hayatta kalabilm ek iin
piyasann k a n u n la rna uym ak zo ru n d ad r; b u n u n anlam , er ya
da ge gz n n e aln an her eyin nne, b t n fuzuli ve ykc
sonularyla birlik te k rn konulacadr. Bahsi geen zo ru n lu lu k
lar ayn zam an d a serm ayenin srekli o larak ken dini geniletm esini
gerek tirir (bkz. 1. ve 4. blm ). K rsellem enin kendisi, szn et
tiim iz g dleri daha da p ek itirm i olsa da, b u n la rn sebebinden
ziyade sonucudur.
Bu sistem atik g dler elbette belirli ulus tesi irketler arac
lyla da ileyebilirler, am a b ir y o ru m cu n u n ortaya koyduu gibi
irketler ne k ad ar gl olursa olsun kapitalistler iin sadece birer
a ra tr... irketlerin, k ap italistlerin servetlerini rg tledikleri b elir
li bir yoldan ziyade kendi ilerinde b ir ik tid a r olduklar varsaylr.1
K apitalist servetin her t rl rgtlenm esine, rn ein M o n san to ya
m eydan okunabilir, h atta M onsanto kertilebilir, am a iin iin
deki k ap italistler servetlerini yeniden biim lendirebilir, baka bir
biim de k r salayabilir ve ykc faaliyetlerine yeniden balayabi
lir; en etkili kresellem e k art k am p an y alard an b irin in hem en
ard n d a n M onsanto b u n la r yapm tr.
1 ( ircnfii'kl (2001, s.l 3-14).

Kr esel l e me ve Devl et : S e r ma y e n i n i k t i d a r N e r e d e ? \

Bu d u ru m bylesi k a m p an y alarn nafile olduu a n lam n a gel

mez. K esinlikle desteklenm elidirler. M esele, en ykc irketleri
hedef alm a n n bile kapitalist ik tid a rn k a y n ak larn ya da kapita
lizm in sistem atik zo ru n lu lu k la rn , k t ya da grece iyi huylu ve
so rum lu olsalar da kapitalistleri am anszca b irik tirm eye ve k rla r
n d u rm a d a n azam iletirm eye m ecbur klan gereklilikleri hedefle
m ekten ok u zaktr. Belirli irketleri ya da D T gibi ulu s- st k u
ru m la n hed ef alm ak, h a tta k ertm ek serm ayenin g n l k hayatn
gletirm esi asndan y a ra r salar, am a bizi k ap italizm in zne
yaklatrm az.

ULUS DEVLET K Y O R MU?

S oru n u n o ya da bu irket, o ya da bu u luslararas k u ru m deil,
kapitalist sistem in kendisi olduu ncl ile balarsak, doal ola
rak, m eydan okuyabileceim iz b ir kaynaa u laana dek kapitalist
z o ru n lu lu k la r takip etm e sorunuyla yz yze kalrz. B tn bir
sistem le nasl savarsnz? H i kim se b u n u n etin b ir so ru n oldu
un u in k r etm eyecektir. Fakat serm ayenin kresel faaliyet ala n
nn bu so ru n u ulus devletin ok tesine, ulus devleti a rtk kapitalist
ik tid a rn tem el kayna, d iren iin tem el hedefi ya da m uhalefetin
m uhtem el arac olm ayacak ekilde ok tesine koyup koym adna
d a ir so ru lar sorabiliriz en azndan.
lk olarak, ulus devletin yerli serm aye iin geleneksel an lam da
stendii ilevleri ele alabilir ve bu ilevlerin ulus tesi rg tlen m e
lere devredilip devred ilm ed i in i sorabiliriz.
Bir sn fn baka b ir sn fn artem eine el koyduu snfl to p
lum larda, sn f s m r s n n birbiriyle ilin tili an cak b irb irin d en
ayr iki u ra k bulu n u r: artem ee el konulm as ve b u n u dayatan
baskc iktidar. K apitalizm ncesi toplum larda bu ikisi iyi kt b ir
lem i haldeydi. E k o n o m ik ve siyasi alan larn ayrlm as, bu iki
u ran zel iletm eler ve devletin kam u ik tid ar arasnda fiilen b
lnm esi a n lam n a geliyordu. K ukusuz iileri h izada ve i b a n
da tu tm a k iin, her kapitalist iletm enin em rine am ade olan isel
rgtlen m e h iy erarisinin y an n d a bir dizi disiplin m ekanizm as
da vardr; serm ayenin elindeki en etkili y ap trm ise iinin emek

162 | Ellen Me i k s i n s Wo od

ara la rn a eriim in i engellem e ehliyetinin, yani iiye i ve cret

verm em e, iiyi iten k arm a ya da iletm eyi tam am en kapatm a
ehliy etin in olm asyd. Fakat sistem i b ir b t n o larak ayakta tu ta n
nih ai y ap trm , baskc gc d o ru d a n k u llan m ak iin yasal y etk i
leri, polisi ve askeri gc k u m a n d a eden devlete aitti. K apitalistler,
m lkiyetsiz iileri e k o n o m ik alanda sm rm ek iin sahip olduk
lar m lkiyeti k u llan rk en , devlet toplum sal dzeni koruyordu.
En b an d an beri devletin m dahalesine ihtiya vard, y aln z
ca m lkiyet sistem ini deil, m lkiyetsizlik sistem ini y aratm ak ve
k o ru m a k iin de. Sm r srecini desteklem ek ve kapitalist ser
m ayenin ayrcalkl d u ru m u n u k o ru m a k iin doal olarak devlet
ik tid a rn a ihtiya duyuldu. O ysa m lkiyeti o lm ayanlar bir kez ele
geirild ik ten sonra, serm aye iin em ek o larak gerektiinde retim
ara la rn d a k i yerini a lm alarn salam ak am acyla da devlete ih ti
ya vard.
B urada hassas bir denge salanm alyd. Bir y andan, em ek tale
binde k an lm az o larak y aanan konjon k t rel dler srasnda
iilerden oluan yedek o rd u yu koruyarak, i o lm adnda h a
yatn devam ettirecek baka b ir yolu olm ayan m lkiyetsiz n fu
su y aatm ak iin yardm etm eliydi devlet. te y andan ayn devlet,
ka y o llarn n kapal olm asn; serm aye m lkiyetsizlere ihtiya
duyd uunda, o n lar em ek glerini satm a z a ru retin d en k u rta ra
cak cretli em ek d n d ak i geim yollarn kolayca b u lam am a larn
salam ak zorundayd.
K apitalizm in ilk g n lerin d en bu yana, dengelem e faaliyeti
devletin tem el ilevlerinden b iri o lm utur. B ununla ilintili baka
tem el b ir ilev daha yerine g e tirm itir devlet: serm ayenin serbest
dolam n koru rk en em ek g c n n h arek etin i kstlam ak. Emek
g c n n ulusal sn rlar arasn d a dolam sk skya k stla n m
sa da, em ein hareketliliini denetlem ek iileri hareketsiz tu tm a k
an lam n a gelm ek zo ru n d a deil. Serm ayenin o n lara en ok ihtiya
duyduu yere hareket etm elerini salam ak an lam n a da geliyor ola
bilir. Bazen, zellikle de endstriyel gelim enin ilk zam an la rn d a
em ein o tu rd u u yerden k arlm asn d a ve yerel b a la n tla rn
dan ayrlm asnda devlet yard m etm itir. A m a devlet, sn r ii ve
s n r l a r aras hareketlerle em ei gerektiinde serbeste ulalabilir

Kr es el l e me ve Devl et : S e r ma y e n i n i k t i d a r N e r e d e ?

kld zam an bile, bu t r h arek etler ok ay rn tl b ir ekilde d enet

leniyordu. Emei av u cu n u n iinde tu tm a k devletin en hayati ilev
lerinden biriydi, bu sayede em ein h areketi kapitalist kr tehlikeye
sok m ak tan ziyade oaltyordu.
iindeki piyasa k a n u n la r n n toplum sal d zeni srekli tehdit
ettii, doas gerei an arik b ir sistem dir kapitalizm . Byle olduu
halde, toplum sal dzenlem eleri sz konusu o ld u u n d a belki de b a
ka herhan g i b ir toplum sal biim den d ah a fazla istik ra ra ve ta h m in
edilebilirlie ihtiyac var. D evlet, k ap italizm in m lkiyet ilikilerini,
szlem eden doan k arm ak aygtn, girift m ali ilem lerini k o ru
m ak iin baskc b ir gle desteklenen yasal ve k u ru m sa l ereve
ihtiyacn k arlayarak en b a n d an beri bu istik ra r ve ta h m in edilebilirlilii salad.
u d u ru m d a soru, k resel k apitalizm in bu tem el ilevlerin
t m n , ya da b irin i yerine getirm ek iin ulus devletten baka ve
daha iyi bir ara bulup b ulm addr. Azck d nsek bile to p lu m
sal dzenin, m lkiyet ilikilerinin, istik ra rn ve szlem eden doan
tah m in edilebilirliin ya da k apitalizm in g n l k yaam nda ihtiya
duyduu teki tem el a rtla rn baskc kefili olan ulus devletin yerine
baka hibir k u ru m u n ya da ulus tesi bir tem silcinin geem ediini
aka anlarz. Devlet, yerel iletm eler kad ar kresel serm ayenin de
ihtiya duyduu zaru ri koullar hl salyor; son tahlilde kresel
serm ayenin hayatta kalm asn ve dnyay dolam asn olanakl k
lan koullar y aratan devlettir. D evletin serm aye iin gerekten vaz
geilm ez tek ekonom ik olm ayan k u ru m olduunu sylemek abartl
olm ayacaktr. DT yok edildiinde bile geici bir d u rak lam ad an
sonra serm ayenin g n l k ilem lerine devam edeceini tasavvur
edebiliyoruz, fakat bu ilem lerin yerel devletin y k m n d an sonra da
uzun sre devam edeceine in an m ak m m k n deil.
K resellem e anda, sosyal devlete kar t m saldrlar
baarl d u ru m d a k i neoliberal h k m etler b alatt n d an , kresel
serm ayenin kapitalizm in ilk za m a n la rn d an bu yana ulus devletle
rin yerine getirdii toplum sal ilevlerden vazgeebildiini sylemek
bile m m k n deildir. Emek hareketleri ve sol gler bile kele
rine ekilm iken ve szde sosyal dem okrat h k m etler neoliberal
saldrya katlm ken, toplum sal ihtiya iin asgari bir gvenlik

164 ! Hilen Me i k s i n s Wo o d

an n , gelim i k ap italist to p lu m lard a ekonom ik b aarn n ve

toplu m sal istik ra rn gerekli b ir koulu olduu k an tland. B ununla
birlik te, geni aileler ve ky to p lu lu k lar gibi daha geleneksel d a
yan ak lara bel balam gelim ekte olan lkeler, bu ilevlerin en
azn d a n b azlarn devlete yklem ek iin bask altndalar, n k
k a lk n m a sreci ve hayatn m etalam as eski toplum sal alar yok
etm i ya da zayflatm tr.
M u h a lif hareketler, m akul b ir toplum sal ted arike benzeyen her
eyi k o ru m a k iin d u rm a d a n m cadele etm ek zo rundadr. A m a ka
p italist piyasan n ve sn f s m r s n n neden olduu ekonom ik ve
toplum sal k ark lk lar yetersiz olsa da belirli bir dereceye kad ar
dengeleyen bir devlet olm adan, h erhangi bir kapitalist ekonom inin
b ra k n gelim eyi, u zun sre hayatta nasl kalabileceini kestirm ek
bile zordur. Geleneksel to p lu lu k lar ve toplum sal alar d ah a da
baltalayan kresellem e, yapt tek ey bu olsa da, kapitalist sis
tem i k o ru m a k iin ihtiya d u y u lan devleti daha az deil, daha ok
iler hale getirdi. Bu d u ru m serm ayenin toplum sal ted arik i a rtk
gnl rzasyla tevik edecei an la m n a gelmez. B unun tek anlam
serm aye b irik im in in n n d e m u h ak k ak engel olu tu ran to p lu m
sal p ro g ram lara kar d m an l n , kap italizm in iinden klam az
pek ok elikisinden biri olduudur.

KRESEL SERMAYE M , KRESEL DEVLET M?

H er eye ram en, faaliyet a la n la rn d a kendine has biim de k
resel olan, ulus devletler yerine ulus tesi tem silciler tara fn d an
ynetilm esi gereken yeni ve byyen ilevler var m dr? B ugnn
kresel ekonom isinde, serm ayenin ulusal sn rlar arasn d ak i h a re
k etin in yaygn ve nefes kesecek k ad ar hzl o ld u u n d an ya da yeni
ulus- st k u ru m la rn bu h areketleri kolaylatrm ak iin ortaya
k t n d an hi kim se phe edem ez. A m a bu d u ru m u n , piyasala
rn d ah a nce olm ad k ad ar kresel olarak b t nletii an lam n a
gelip gelm edii, yleyse bile b u n a bal o larak ulus devletin rol
nn azalp azalm ad ise baka b ir sorudur.
Szde ulus tesi irketlerin, egem en hissedarlar ve k u ru lla
ryla birlikte genelde tek b ir ulus devlette s sahibi olm as ve pek

Kr es el l e me ve Devl et : S e r ma y e n i n i k t i d a r N e r e d e ? j

ok nem li adan bu devlete m u h ta olm alar ilk ve en tem el m ese

ledir. Bu basit m eselenin tesinde, baz y o ru m cu lar u iddiada b u
lundu: eitli btnlem e ltleri asndan kresellem e gelim i
olm ak tan u zaktr, uluslararas tic a re tin gayri safi y u rtii hasladaki
paynn b y kl ya da kresel ih racatn kresel retim d ek i o ra
n gibi baz nem li alard an da nceki dnem lere kyasla daha az
gelim itir.
Gelin unu kabul edelim : Sermaye h arek etlerin in , zellikle de
yeni enform asyon ve iletiim teknolojilerine bal serm aye harek et
lerin in hz ve kapsam yeni bir eyler y aratt. Kresel piyasann
btnlem ek ten ok u zak ta oldu u n a iaret eden am a nem veril
meyen bir gsterge var: cretlerin, fiyatlarn ve alm a koulla
rn n d n y an n her yerinde b irb irin d e n ok farkl olduu gerei.
T am am en bt n lem i b ir piyasada, t m rak ip lerin fiyat rekabeti
kou llarn d a ayakta kalabilm esi am acyla, her b irin i em ek re tk e n
liinde ve m aliyette o rta k b ir toplum sal ortalam aya yaklam aya
zorlam ak iin, piyasa z o ru n lu lu k la r ken d ilerin i h er yerde kabul
ettirm i olurdu.
Kresel b t n lem en in gzle g r l r baarszl, kreselle
m enin b aarszl n d an ziyade em aresidir. A slnda kresellem e,
b tnlem i piyasalar desteklem ekle ilgili olduu k ad ar on lar n
lemekle de ilgilidir. Serm ayenin kresel hareketleri yalnzca emee,
kaynaklara ve piyasalara, sn rlar aan serbest b ir eriim e ihtiya
duym az, krll a rtra n b ir t r ekonom ik ve toplum sal p a ra lan
m aya da m u htatr. B urada da, kresel serm ayeye sn rla r am ak
ile iilerin iinde b u lu n d u u toplum sal koullar d n y an n her
yerinde ayn seviyeye g etirm e h u su su n d a ok ileri gidebilecek bir
btnlem e biim ine ve derecesine engel olm ak a rasn d ak i hassas
dengeyi salayacak olan yine ulus devlettir.
G elim i kapitalist lkelerdeki iileri, em ek m aliyetinin dk
olduu rejim lerle rekabete m aru z brak arak , em ein m aliyetlerini
d k b ir seviyede eitlem ekten kresel serm ayenin kazanc ola
can sylem ek bile m m k n deildir. Bu d u ru m bir yere kadar
dorudu r. Gelgelelim, lke iinde ortaya kacak to plum sal k a r
klk tehlikesini bir yana b rak rsak , serm ayenin em ek m aliyetle
rin i srekli aaya ekm e ihtiyac ile in san larn p ara harcam asn

166

Hilen Me i ks i n s Wo o d

gerektiren t k e tim i srekli geniletm e ihtiyac arasnda kanlm az

bir eliki vardr. Bu da kap italizm in zm olm ayan elikile
rin d en biridir. O ysa her ey gz nne aln d nda, kresel ser
m ayenin eitsiz bir gelim eden fayda salad grlr; d n y an n
her b iri kendi toplum sal rejim ine ve em ek k o ullarna sahip ayr
ekonom ilere blnm esi, sz konusu ekonom ilerin az ok bam sz
ulus devletler n ezaretin d e olm as serm ayenin serbest dolam iin
olduu k ad ar kresellem e iin de hayatidir. Em ein h areketle
rin i idare etm eyi o lanakl k lan v atan d alk ilkesini, serm ayenin
k a rn a olan sk sn r d en etim leri ve kat g p o litik alar aracl
yla glen d irm ek ulus devletin kresellem ede stlendii nem li
ilevlerinden biridir.
Fakat k rsellem enin ilk ve en tem el koulu piyasa z o ru n lu
lu k la rn dnya apnda kabul ettirm ek tir. Bu dem ek deildir ki
em peryalist ik tid a rla r k en d ile rin in k i gibi kapitalist ekonom ilerin
gelim esini her yerde destekleyeceklerdir. B unun anlam tabi eko
n om ilerin belirli toplum sal d n m ler araclyla kapitalist piya
san n em irleri karsn d a savunm asz hale getirilm esi gerektiidir.
Bu d n m ler arasn d a kyllerin piyasaya bam l iftilere d
nm esi de yer alr, n k geim lik ta rm n yerini satlm ak zere
yetitirilen ith alata ynelik tek eit r n d e uzm anlam a a lm tr
(fakat elbette b y k bakentlerdeki ik tid a rla r b yk sbvansiyon
lar ve ithalat den etim leri ile bu srada kendi ta rm la rn k o ru m ak
tadr). Bu t r toplum sal d n m leri gerekletirm ek b alangcn
dan bu yana k apitalist em pery alizm in en b y k ilevlerinden biri
o lm u tu r ve b u n u n vazgeilm ez arac ulus devlettir.
B ildiim iz zere em pery alizm in eski biim leri d o ru d an fethe
ve sm rgeci hkim iyete dayanr. K apitalizm , em peryalist ta h a k
k m n m enzilini kapitalist b ir piy asan n ilem lerini sadece kabul
ettirerek ve ynlendirerek, d o ru d a n siyasi hkim iyet ya da s
m rgeciliin kapasitesinden ok telere geniletm itir. K apitalist
snflarn m lkiyetsiz iiler zerin e d o ru d a n bir siyasi buyrua
ihtiya duym am as gibi, k ap italist im p arato rlu k lar da tebaalar
olan toplum lar sm rm ek iin ekonom ik basklara gvenirler.
Ama nasl iilerin serm ayeye ba m l hale getirilip o ekilde tu
lu m alar gerekiyorsa, benzer ekilde tabi ek onom ilerin de serm aye

K r es el l e me ve Devl et : S e r ma y e n i n i k t i d a r Nerede? I

ve kapitalist piyasa ta ra fn d a n ek onom ik m aniplasyon karsnda

savunm asz b rak lm as ve o ekilde tu tu lm a s gerekir. ok iddetli
b ir sre olabilir bu.
Yapsal u y u m a m a ru z b ra k lm lkeler, p iyasann z o ru n
lu lu k larn kabul e ttirm e y n tem lerin d en en y enilerine ainadr.
Fakat bu sre eitli biim lerde kapitalist em p ery alizm in ilk g n
lerine kad ar uzanyor. ngiltere, 16. y zy ln so n u n d a bile bu em
peryalist stratejiyi deniyordu, zellikle de rla n d a da. K apitalizm in
tem el elikilerinden biri, kapitalist em peryalizm i en ban d an beri
etkilem itir: E konom ik Mk a n u n la rn m m k n o ld uunca ev ren
sel apta kabul e ttirm e ihtiyac ile ayn anda bu evrenselliin ser
m ayenin kendisi iin tad zararl sonular sn rlam a ihtiyac.
K apitalizm i rekabet krkler, byle olduu halde serm aye her za
m an rekabeti nlem eye alm aldr. Piyasalarn srekli genilet
m eli ve yeni yerlerde srekli k r peinde olm aldr, yine de ska
rastlan d gibi olas rak ip le rin in gelim esinin n n tk ay arak
(rlan d ada 17. yzylda yapt gibi) piyasalarn genilem esine o
m ak sokar.
Yalnzca A vrupal ulus devletlerin sahip olduu askeri ik tid a
rn, serm ayenin h k im g c n d n y an n her yerine tam as ile
deil, elinden bir ey gelm eyen ulus devletlerin k ap italizm in iletim
h att olm as ile de k ap italist zo ru n lu lu k la r yaym ada vazgeilm ez
b ir ara o lm u tu r ulus devlet. K apitalizm in t m kresellem e ei
lim leri y z n d en , dnya yalnzca ulusal zgrlk m cadeleleri n e
deniyle deil em peryalist ik tid a rla rn basksyla da ulus devletler
dnyas hline gelm iti gerekten. Bu ik tidarlar, b irik im iin gerekli
ko u llarn en gvenilir kefili olan ve d o ru d an siyasi ta h a k k m s
n rla rn n tesine serbeste gem ede tek ara olan ulus devleti k u r
dular. Piyasa zo ru n lu lu k lar yereldeki sekin snf idare etm en in
bir yolu h line geldiinde, yerel devletler kapitalist zo ru n lu lu k lar
iin balangta kapitalist piyasay h er yere tayan sm rgeci eski
vekillerden ve yerleim cilerden ok daha kullan l araclar olduk
la rn k an tlam lard .
Fakat bylesi bir em peryalizm biim i, zellikle de b u g n k k
resellem i biim inde, kapitalizm in esasna d air garip bir elikiyi
ortaya karyor. K apitalizm in kendi kendine genilem ek iin b e n

168 | Ellen Me i ks i n s Wood

zersiz b ir gds var. Sermaye srekli bir b irik im olm adan hayatta
kalam az ve gereklilikleri ta ra fn d a n corafi alan n geniletm e
ye d o ru da am anszca itiliyor. Sermaye ilk g n lerin d en bu yana
ulus devletlerin desteine ihtiya duysa da ulusal sn rlarn tesine
geti. E ko n o m ik ve siyasi o lan n ayrlm as, serm ayenin siyasi
adan elinde tu ttu k la rn a kyasla ekonom ik m enzilinin ok daha
fazla genilem esini o lanakl kld - ste lik d o ru d an askeri ik tid ar
ve siyasi hkim iyete dayanan nceki ekonom ik sm r biim lerine
asla nasip o lm am b ir ekilde.
K resellem e, ekonom ik ve siyasi olan arasn d ak i bu ayrm , bu
iblm n en st sn ra karyor. A m a ulus devletin serm ayeyle
ilgisini d ah a aza indirm iyor. eitli ulus tesi k u ru m la rn (u n u
tu lm a m a ld r ki b u n la r belirli ulus devletlerin, genelde de b irin in
arac o lm ak tan ok teye gitm ezler) ortaya km asna ram en, k
resel serm ayenin ulus devletlere b a m ll n n azaldna d a ir ok
az k an t vardr. H erhangi b ir zam anda, kresel ekonom iye tekabl
eden kapitalist bir devletin ortaya km as ihtim al d a h ilin d e g
zkm yor.
Bu d u ru m d a kresellem e ulus devletin k a n la m n a gel
miyor. K resellem e ad n verdiim iz yeni em peryalizm biim i
her zam an k in d en d ah a ok em peryalizm an lam n a geliyor ve bu
em peryalizm oklu devletler sistem ine dayanyor. K resellem enin
em peryalizm i, tam am yla ekonom ik olan hegem onyay ve piyasa
zo ru n lu lu k la rn tek b ir devletin m enzilinden teye geniletm eye
d ay an d n d an , bu z o ru n lu lu k la r glen d irm ek ve serm ayenin
g n l k ilem leri iin ihtiya duyduu yasal ve siyasi dzeni, istik
rar ve ta h m in edilebilirlii y aratm ak iin kresellem enin em p er
yalizm i birok tabi devlete bilhassa m uhtatr.

KRESELLEME VE SAVA
A B D n in A fganistana saldrs, kresellem e, em peryalizm ve
ulus devlet arasn d ak i ilik in in arpc bir rnei. En ak nokta
devletin n ih ai gcn, sava yapm a gc n ortaya karm as. Ayn
zam anda, bize a rtk var olm ad sylenen teki gleri de aa
karyor. M esela serm aye h arek etlerin in devlet d en e tim in d en k

K r es el l e me ve Devlet : S e r ma y e n i n i k t i d a r N e r e d e ? | 169

tnda srar eden em peryalist devletler im di ter rist g ru p larn

m alv arlk larn bloke etm eyi rah ata neriyor. A ncak sava, k re
selleme ve devlet ara sn d a k i ok d ah a nem li ilikileri ifa ediyor.
B tn blgenin ta rih i, serm ayenin am alarn a hizm et edecek
ekilde devletlerin y aratlm asn a ve idare edilm esine dayanan em
peryalist u y g u lam an n k an td r. U sam e Bin L adin pek ok adan
bu uygu lam an n b ir r n d r. Ladin, Suudi A rab istan da yetiti
ve Suudi A rabistan devleti balca hedefiydi. Sz konusu devlet b u
g n k biim ini O sm anl m p arato rlu u p aralan rk en Britanya ve
F ransan n inasn stlendii O rtad o u paylam so n rasn d a ald.
O zam an d an beri Batl devletler, d ah a ok ABD, serm ayenin are
sizlik derecesinde ihtiya duyduu petrol arzn gvence altna al
m ak iin bu baskc rejim i destekledi. ABD T aliban ve Bin L adini
y aratan ar d in cilerin A fg an istan da dost ve Sovyet kart bir re
jim i salam a alm a ab alarn da destekledi. Devlet o lu tu rm ak gibi
em peryalist bir uygulam a kresellem eyle kesinlikle o rta d a n kalk
m deildir. Baz y o ru m cu lar ABDn in O rtaasy ad aki devasa p e t
rol ve doalgaz rezervlerinde gz o ld u u n d an A fg anistan yeni
den biim lendirm e frsatn istism ar etti in i iddia ediyorlar. Geri
ABDnin b u rad a b ir ulus inasna pek ilgi gsterm edii, pisliini
tem izlem e iini m ttefik lerine ve BMye b rak t sylenm elidir.
Sz konusu savata byle belirli em peryalist hedeflerden ok
d ah a fazlas bulunuyor. Savan son y llard ak i benzerleri gibi daha
genel bir hedefi var. Ak farkla gelm i gem i en gl baskc kuv
vet ve kresel bir devlete en y akn k u ru m olan ABD askeri gc hi
phesiz kresellem enin en b y k uygulaycsdr. Yine de yksek
teknoloji r n b o m balar, ne k ad ar ak ll o ld u k lar fark etm ez,
yle bir d n n , szlem eden doan, yasal, k arm ak b ir siste
m in g n l k dzenleyicisi o larak dav ran rk en , serm aye ve em ek
arasn d ak i g n l k ilikiler b ir yana, kapitalizm in geim kayna
olan m lkiyet ilem lerini ve m ali ilem leri m m k n klarken bir
d n n . Yerel devletler bu nedenle vazgeilm ezdir.
A m a birok devletten oluan b ir sistem in zorluu, dzensizlik,
d iren i ve m uhalefet iin b y k potansiyel yaratm asdr. Bu devlet
ler i basklara ve kendi m u h a lif glerine m aru z kalrlar. H ibir
askeri g, m ttefikleriyle ya da onlarsz bir ABD bile bu k adar ok

170

Ellen Me i k s i n s Wood

devletin itaat etm esini salayam az. En gelim i askeri kuvvet bile
d o ru d a n basky srekli k u lla n a ra k bu kresel sistem dekileri hep
b ird en h izada tutam az.
B tn bir kresel ekonom iyi her zam an ve her yerde denetim
a ltn d a tu tm ak , stelik ilemeye devam etm esi iin pek ok devle
te ihtiya varken, bir to p rak parasn ele geirm ekten ve snrlar
belli olan devletlere h k m etm ek ten ibaret eski em peryalist grev
den ok d aha farkl bir mesele. Bu nedenle, ABDn in askeri gcn
dzen li olarak ortaya koym ak ve her yerde h er zam an olam asa bile,
herh an g i bir zam an d a h erh an g i b ir yere gidebileceini ve b yk za
rar verebileceini gsterm ek devletleri hizaya so k m an n bir yolu.
D n y an n siyasi o rta m n -h e m tabi devletlerde hem de askeri
ittifak lara d ah il edilen gelim i k apitalist lkelerde2- ek illen d ir
me ihtiyac, askeri zm lere elverili olm ayan d u ru m la rd a ak bir
hedefi ya da k stratejisi olm ad an , A B D n in neden askeri op eras
yonlara g iriti in i aklam ada y ardm c olabilir. Bu d u ru m , byk
hava sald rlar sap tan an hedeflere u laam ad n da bile kendi kuv
vetlerin in hayatn riske atm ad an sava s rd ren A B D n in uygula
m a la rn ak lam ak ta da y ardm c olabilir.
A fganistan saldrs elbette ter rizm i bitirm eyecek. Terrist
vaheti a rtrm a s d ah a b y k bir olaslk. Bu sebeple, (A B D nin
u m u ru n d a old u u n u varsayarsak) A fgan istan da dost ve istik ra r
l bir rejim in k u ru lm as bile kesin o lm ak tan ok uzak. O ysa g
r n rd e b ir am ac olm ayan askeri o p erasyonlar bal bana bir
am a olabilir. W ashingtond ak i sava rtk a n lar A fganistana
kar y r t le n savan gsteri e tk isi h a k k n d a u lu o rta k o n u u
yorlar, A fgan istan a o lan lar pek ilgilerini ekm ese de, savan Irak
gibi d ah a nem li lkeler zerin d ek i psikolojik etkisine d a ir byk
beklentileri o lduunu aka ifade ediyorlar. Beyaz Saraydaki a
h in le rin Srekli Sava O perasyonu ad n verdikleri, zam an ya
da corafya sn rlam as olm ayan b ir sava ilan eden bir p la n la r
nn olduu syleniyor ki bu ok m an id ar. ABD Bakan Y ardm cs
C heney de bizi m r m z n yetm eyecei k ad ar uzu n srebilecek

A BDnin m ttefiklerini bu ekilde ynlendirm e abalar hakkndaki tartma iin

bkz. (ovvan (1999).

Kr e s e l l e me ve Devl et : S e r ma y e n i n i k t i d a r N e r e d e ?

terrizm e kar sava k o n u su n d a u y a rm t.3 G r n m ez dm ana

kar sonu belirsiz b ir sava, bu yeni im p arato rlu u n tam da ihtiya
duyduu eydir. K resellem enin sn rla r olm ayan im paratorluu,
sonu olm ayan, sn rlar olm ayan, am a ve zam an b a k m n d a n bit
m ez tkenm ez bir savaa ihtiya duyar.
Yine de bu t r b ir askeri strateji kresel ekonom i ve bu ek ono
m in in bel balad yerel siyasi gler arasn d a a rta n elikiyi de
ortaya karyor. Kresel serm ayenin yerel devletlere ne k ad ar b a
m l oldu u n u ve oklu devlet y apsnn ne k ad ar istik rarsz olabi
leceini gsteriyor. D evletin kap italist ik tid a rn younlat nokta
o lduun u ve bu nedenle m u h a lif m cadelelerin hedefi olm as ge
rektiini teyit ediyor en azn d an . D T ve IM F to p la n tlar srasnda
yaplan a n tik ap italist gsterilerin m uazzam bir nem i var. A m a bu
u lu s- st rgtler, devlet ik tid a rn a sahiden m eydan okuyabilecek
siyasi bir rg t n , hem kendi iinde hem de d n d a bizzat devletin
tem sil etti i sn f gleri d engesinin yerini tutam azlar.

e v ir e n : E m e l K a h r a m a n

30 Eylld e The Observer'da Ed Vulliamy im zal zel bir haber yaynland: in si

de the Pentagon. G ze arpan ksmlar unlar: Afganistand a sava baladnda
Beyaz Saraya hcm edildi, Pentagondaki ahinlerin Srekli Sava O perasyonu
adn verdikleri operasyon konusunda Bakomutan ve Bakan G eorge W. Bushun
dikkatini ekebilm ek ve em irleri im zalam asn salamak i in ... Savunma Bakan
D onald Rumsfeldin Bakana snrlar olm ayan bir sava konusunda ayrntl iki
neri sunduu, im dilik ikisinin de bir kenara konduu, ancak hazrda tutuldu
u ren ild i... [neriler] Yardmcs Paul W olfwitz tarafndan hazrlanm t...
[neriler] zaman ya da corafya snrlam as olm akszn sonu belirsiz bir sava
savunuyordu... Pentagonun savalar Venn diyagram n andran deien
m ttefiklerden bahsetm eyi tercih ediyordu, st ste gelen bir merkez vard ve
bitm eyen savan farkl blm leri ve zamanlar iin ABD yrngesine giren b e
lirli lkeler bulunuyordu. Tm dairelerin kesitii grafiksel gln m erkezinde yer
alan lkeler sadece ABD, Britanya ve Trkiye id i... Yetkililer em sali bulunm ayan
bir savata, yol alndka kurallarn konm as gerektiini, ak ve elde edilebilir
siyasi hedefler olm adan askeri m dahale olm am as gerektiini syleyen szde
Powel D ok trinin in konu ile ilgisi olm adn sylyorlard.

172 j Ellen Me i ks i n s Wo o d

KAYNAKA VE LER O K U M A N ERLER

G owan, P. (1999) The G lobal Gamble: W ash in gton s Faustian Bid fo r W orld
D om inance. (Londra: Verso).
G reenfield, G. (2001) Devastating, with a Difference: From Anti-Corporate
P opulism to A nti-Capitalist Alternatives, A gainst the Current 93, s. 12-14.

10. B L M

F N A N S SERM AYES V E S A N A Y SERMAYES:

Y E N BR SIN IF K O A L S Y O N U

Suzanne de B r u n h o f f

K apitalizm in b u g n nasl ilediini ve t m d n yadaki sradan

in sa n la r iin ne denli zararl o ld u u n u daha iyi a n lam am z gereki
yor. Bu grev de kapitalizm e kar kabilecek ve a lte rn a tif bir sis
tem getirebilecek sosyal glerin d ik k atli b ir ekilde incelenm esini
gerektirir.
1980lerden itibaren uluslararas finans ve p a ra n n hak im bir
konum d a olduu g rlm ektedir. N eoliberal p olitikalar, t m d n
yada ksa vadeli yatrm , p ara speklasyonu, finahsal istik rarszlk
ve k riz dalgalar yaratt. H issed ar deerin in y aratlm as, ekono
m ileri b y k zorluklarla kar karya b rak t. Yine de 1995 ve 2000
yllar arasn d a A m erika Birleik D ev letlerin d ek i bym e ve tek
n ik ilerlem e -ve neredeyse tam istih d a m - yeni ek o n o m in in m o
deli gibi g r n d (bkz. 16. blm ). Bu noktada yapm am z gereken
ey, kapitalist retim ve finans ile sn f blnm eleri a rasn d ak i b u
g n k ilikiyi incelem ektir.

FNANS SERM AYESNN Z A FER ?

K apitalist kresellem eye kar olan ou kii, finansal hege
m ony an n yaratt kt l k leri iddetle eletiriyor. retken, ger

174

S u z a n n e de B r u n h o f f

ek serm ayenin b irik im in in tersine, finansal faaliyetler zel serve

ti y ksek krl y atrm lara d n t r r, am a likidite ve hareketlilie
de ihtiya duyar. Bu d u ru m da, ekonom ik znelerin, giriim cilerin
ve iilerin retk en k a tk la rn n , speklatrlerin ksa dnem cilii
ve ran tiy elerin asalaklyla kar tav r iinde o lm alarn a yol aar.
Bir k u m arh an ey i a n d ra n bu faaliyetler snai gelime ve b y m e
ye z a ra r verir.
Bu finans hegem onyasnn en belirleyici zellii, h issedarlarn
yksek getiri ve yksek ksa vadeli irket k rn a olan taleplerinin
ar derecede glenm i olm asdr. Banka kredileri ve bonolar
uluslararas ksa dnem k rla rn a b u g n a rtk ok daha bam l
bir hale geldiler. Yksek k a rlk la r deyebilecek irketlere ve lk e
lere kred i salam aktadrlar. Bu k rlar azalnca, uluslararas byk
b a n k a la r kredi k an allarn keser ve p ara da gvenli to p rak la ra geri
ekilir. Sonu o larak zayf p ara, ykselm ekte o lan lkelerde m ali
krizlere ve ekonom ik gerilem eye yol aarak deerini kaybeder.
N eoliberal p o litik alar finans hegem onyasna sebep olduu iin
itham edilm ektedir. Peki bu neoliberal p o litik alar ne zam an bala
d? Sz konusu p o litik alar en b ata enflasyon, d u rg u n lu k ve d o larn
deer kaybetm esiyle oluan 1970lerin kapitalist k rizine ynelik p o
litik zm lerdi. B retton W oods sistem i km ve balca p ara b i
rim le rin in (dolar, A lm an m ark ve yen) serbest dolam yla ve dviz
k o n tro l n n sona erm esiyle finansal liberallem e bagsterm iti.
zel finans piyasalar a rtk deiim o ra n la rn belirler hale geldi.
Esas p o litik d nm ise 1979-1980de, ABDde Reagan eko
nom isiyle ve ngilterede T hatcherizm le ve Bat A vrupada enflas
yona kar politikalarla balad. P a ra n n deeri iade edilm i oldu.
Bu p o litik a la rn tam am p ara serm ayesinin ve finansal varlk sa
hiplerin in iine yarad. Bu n o k tad a bize den grev, snai serm aye
ve gerek bym e arasn d ak i ilikiyi ve ekonom ik d u rg u n lu u n ,
1980lerden itibaren finans serm ayenin zaferin in (Svveezy 1994,
s.2) bedeli olup o lm adn a n lam ak oluyor.

Finans Sermayesi ve Sanayi Sermayesi: Yeni Bir Sn f Koali syonu j 175

FNANS VE SANAY KAPTA LSTLER ARA SIN DA

YEN BR KOALSYON
Finans p iy asalarn n m evcut h kim iyeti, snai serm ayenin te
mel nem in i yitird i i a n la m n a gelm iyor. D aha ziyade, 1970lerin
krizin d en sonra k rll yeniden salam ak iin yeni b ir kapitalist
koalisyonun ortaya k t n d a n sz edebiliriz. H issedarlar finansal
v arlk larn a yksek g etiriler talep edince; p atro n lar, kltm e, alt
szleme, fab rik alarn baka yere yerletirilm esi ve b enzeri yollarla
retim srelerini yeniden rgtleyerek bu talebe cevap verdiler.
1980lerden itibaren, irk etlerin bu ekilde yeniden y a p lan d rlm a
s istih d am ve cretleri ayarlanabilen deikenler o larak ele alarak
k r o ra n la rn azam iletirdi.
Emek bu yeni k rllk rejim i ta ra fn d a n her yerde bozguna u ra
tld. 1970lerin k r k rizin e cevaben yeni ek o n o m iye yn verenler,
neoliberal p o litik alarn y a rd m n arkasna alan finans ve sanayi
k ap italistlerin in uluslararas k ap italist koalisyonuydu. Teknolojik
ilerlem e b ir an lam d a patlad. Bu k arm ak sre y ksek k rlar ye
niden m m k n kld ve finansal b ir c a n la n m a n n ortaya km asn
salad. 2000 yln a kadar, yeni ek o n o m in in gelim i lkelerdeki
bym esi devam l srecek sanld.
Sanayi ve finans k apitalistleri arasn d ak i k r d a lm genel
de so ru n lu ve ou kez de k ar atm alarn n ortaya kt bir
alandr. Serm ayenin her b ir k a tm a n n n kendine zg genilem e,
istik rarszlk ve k riz biim leri vardr. Yine de serm aye b irik im i her
ikisine de gereksinir. M arx a gre (1867, s. 626) b an k a kredileri ve
finans piyasalarn ieren kredi sistem i, rekabet savanda k o r
kun bir silah tr ve netice itibariyle serm ayenin m erkezilem esini
salayan devasa bir sosyal m ekanizm aya d n m t r. Bu sistem ,
gl ilhak m erkezlerine ait d a n k irketlerin yol at vahi
ilh a k araclyla, ya da ano n im irketlerin o lu tu ru ld u u daha
yu m u ak b ir sre yoluyla iler (s. 627).
1990larda byk irket birlem eleri ve d evralm a dalgalar ya
and. Bu dalgalar, fab rik alarn ve em ein, taero n latrm a, alt
szlem e ve yeniden yerletirm eler yoluyla yeniden y a p la n d rl
m asyla, snai retim d e nitel deiikliklere yol at. Ayn d n em

1 7 6 ; S u z a n n e de Br u n h o f f

de, y a trm ve m aa fonlar sayesinde p a ra n n m uazzam bir ekilde

m erkezilem esi saland. Snai serm ayenin b irik im in d ek i bu nitel
ve nicel d eiim ler finans p iy asalarn n etk in katlm yla m m k n
oldu.
Bu d u ru m , finans kapitalin salt ilevsel olduu veya finans p i
y asalarn n rasyonel iledii an lam n a gelmez. Serbest finans
piyasalarn sav u n an geleneksel grler herkese bilinir: Bu piya
salarn , varlk fiyatlar m evcut enform asyonla d o ru d an doruya
rt t ve tasarru flar rasyonel biim de ekonom ik yatrm lara
b l t rd zam an e tk in olacan iddia ederler. Bym e iin
bu piyasalar gereklidir. Yabanc y atrm olm adan az gelim i lkeler
byyem ez ve sanayilem i lkeler de tek n ik ilerlem e salayam az
d. Bu y zden finansal istik rarszlk , p ara krizleri ve beklenm edik
sp ek latif krlar, kresel gelim e ve dnya zenginlii iin denm esi
gereken bedellerdir. Yine de, finansal v arlk larn deerlendirilm esi
konu su n d a o rto d o k s analizciler arasn d a byk fikir fark llk lar
b u lu n m a k ta d r.
F arkl gstergelerin de iaret etti i zere, hisselerin piyasa fiyat
ve irk etlerin gerek serm aye deerleri arasn d a bir uyum suzluk
vardr. Bu gstergelerden biri de, irketlerin borsa deerlerinin,
tesisleri, m akineleri ve dier eyleri (Tobindeki Q) ieren m addi
v arlk la r yenilem e m aliyetine o ran d r. 1990larda hisse fiyatlar
ykseldike bu o ran hayli a rtt. retim a ra la rn n fiyatlaryla k a r
latrld n d a, hisse fiyatlarna ar paha biildii a n lam n a m
gelm ektedir bu? Eer d u ru m byleyse, irrasyonel b o llu k ta n b a h
setm ek finans serm ayenin nasl ilediini ak lam am aktadr.
Farkl ekonom ik deer teo rilerin e gre, finans piy asalarn n irrasyonellii h a k k n d a deiik ak lam alar vardr. Bu a k lam alar
d an ilki, yaygn olan neoklasik piyasa dengesi teorisidir. Bu teori,
paraya ve finansa olan talebin n em in i kabul etm ediinden, finans
piyasalarn n nasl ilediini aklayam am aktadr. Rasyonel b i
reyler retebilecekleri ve takas edebilecekleri m allarla ilgilenirler.
Bireyleri hareket ettiren gd ler n o m in a l balam da (parada ifa
de bulan deerlerde) deil gerek (m alda ifade bulan) balam da
belirlenir. (A rrow 1981, s. 139). Sonu olarak, p ara ve finansal v ar
lklarn fiyat bu teo rin in denge analizi b a lam nda belirlenem ez.

Finans Sermayesi ve Sanayi Sermayesi: Yeni Bir S nf Koal i syonu j

rrasy o n el o lm alarn n tesinde, bu te o rin in tan m lad ek o n o

m ik m anta dah il edilm ezler.
Bu baarszlk, birok m atem atiksel m odelin ve rasyonel ser
m aye/varlk fiyatlandrm as l s n n k u ru lm a sn a engel o lm a
m tr. Hepsi de finansal v arlk lar rasyonel bireylerin alveri et
tii serbest b ir piyasadaki belirli m etalar o larak varsayarlar. Z arar
risk lerin in ve kazan a n sla rn n m atem atiksel lm gittike ge
lim itir. Bu teoriler yine de finansal alanla sn rl kald k lar iin,
finansal v arlk larn fiyatlarnn ekonom ik tem ellerle ilikisini
aklayam azlar.
J. M. Keynes (1936) finans p iy asalarn n irrasyonel hareketine
d air farkl b ir analiz ortaya koym utu. Para ve likiditeye olan talep
teorisini ve farkl ekonom ik zne g ru p la rn n var o lduunu ileri
s rm t r. Finans p iy asalarn n irrasyonellii kitle psikolojisin
den ve s r tu tu m u n d an k ay n ak lan m ak tad r. M eta fiyatlar veya
irketlerin faaliyetleri gibi tem el ekonom ik k oullarda herhangi
b ir deiiklik olm adan, haberlerin dolam asyla, varlk fiyatlar
aniden yk selir veya der. F inansal v arlk larn fiyatlarnn hibir
gerek dayana yoktur. K eynese gre, en gereksiz ekonom ik grup
para serm ayesinin zengin sahipleri, asalak rantiyelerdir. Bu grup,
finansal y a trm la rn a yksek getiriler ister, aksi tak d ird e p ara la
rn deerlendirm ezler ve ekonom ik ihtiyalar b a lam nda m ali
ktla sebep olurlar. Z enginlere ait bu b irik m i p ara, ta sa rru fta n
ya da t k etim k stla n m a la rn d a n k ay n ak lan m ad n a gre, bylesi
b ir tavr savunulam az. Bu yzden de ekonom ik faaliyet, para ser
m ayesinin zengin sah ip lerin in elinden aln m al ve devlet ta ra fn
dan dzenlenm elidir. J. M. Keynes, rantiy en in ten azisini nerir.
A k tif ekonom ik zneler, giriim ciler ve iiler aylak rantiyelere tabi
olm am aldrlar.
G n m zd e bu zm lem e, az gelim i lkelerin b o rlarn n
iptal edilm esini talep eden ve yeni bir finans dzenlem esi neren
in san la r ta ra fn d a n k u lla n lm a k ta d r (bkz. 13. blm ). Bu in san lar
em ek g c n n ve gerek k ay n ak larn serbest finans piyasalar so
nucu israf edilm esine kar k m ak ta hakldrlar. H er yerde a rtan
gelir ve v arlk eitsizliine kar k m ak ta da hak ld rlar. Deiim
o ra n la rn n , kam u h izm etlerin in ve toplum sal refahn zel piyasa

178 | S u z a n n e de Br unho f f

larca belirlenm esi, finansal zenginlie hizm et eder ve beklenm edik

krlarn , istik rarszl n ve k rizlerin nedenidir. Piyasalarn ve fi
nans k u ru m la rn n yeni b ir kam usal dzenlem eye gereksinim i v ar
dr.
Bu yeni dzenlem e, servetin k ap italist b irik im in d e by k d e
iikler gerektirm ektedir. Bu y zden de finans piyasalar ve snai
serm aye arasn d ak i k arm ak ilikiyle, finanslarn ve giriim cile
rin serm aye b irik im in d ek i rollerin i ayr ayr iyice anlam aya ihtiya
var. B undan son ra genel an lam d a, gerek ya da finansal serm aye
k av ram n a dneceiz.
Klasik iktisatlara gre t m m etalar, serm aye m allar da dahil
olm ak zere, em ek ta ra fn d a n snai alanda retilm ektedir. A ncak
bu rad a deer ve k r retim i vardr. Peki em ek ta ra fn d a n re til
meyen finansa ne diyeceiz? M arx, p a ra n n ve para serm ayesinin
deer re tim in d e n ve m etalarn d o lam n d an k ayn ak lan d n o r
taya k o ym utu (bkz. 1. ve 3. blm ler). Para serm ayesi cretlerin
denm esi ve snai d o n an m iin gereklidir. Ayn zam anda retken
serm ayenin dolam iinde de yer alm ak tad r. Sermaye b irik im in i
incelerken M arx bu fikrini ileriye tam tr. Em ein sm rlm esi
kapitalist k rn tem elidir. T m b u n la rn yan sra, kredi sistem i
yeni snai y a trm la rn finanse edilm esi ve b t n toplum sal snfla
rn p a ra sn n m erkeziletirilm esi iin a rttr. Finansal v arlk larn
m lkiyeti, snai iletm eciler gibi b ir ksm zenginin elinde y o u n
lam akta, k k ta s a rru f sahipleri ise bu srece ancak p asif olarak
dahil olm ak tad rlar.
F inansn bu ekonom ik rol, finans serm ayesinin kapitalist
b irik im in yalnzca b ir tam am laycs olduu a n lam n a gelmez.
retim de oluan krlara bal olsa da, finansal g etirilerin kendi
d in am ik leri b u lu n m ak tad r. M arx, baz klasik iktisatlard an so n
ra, d o ru d an em ek ta ra fn d a n retilm ed ik leri iin finansal varlk
larn deerlen d irilm esin in ken d in e zg o ld u unu belirtm itir.
2001 y ln d a u luslararas b o rsalarn dyle on m ilyar d o larn
kaybedildiini rendiim izde, fab rik alarn ve iilerin finansal
hisselerin ar deerlenm esiyle b irlik te o rta d a n yok olduu ve m al
varlnn azald an lam n a gelm ediini biliriz. Y alnzca kt
zctginliinde d olm utur.

Finans Sermayesi ve Sanayi Sermayesi: Yeni Bir Sn f Koal i syonu j

A m a bu kt zenginlii ayn za m an da bir sermaye mlkiyeti

biimidir. Finansal kayplar, zengin sah ip lerin in m lkiyet h a k la rn
dan m ah ru m kald a n la m n a gelm ez. H isse fiyatlar ne k ad ar dalgalansalar da, zenginliin b ir ksm in san n elinde kalm aya devam
etti in i grm ek artcdr. Bu d u ru m bizi b ir nceki soruya g
t r r: serm aye b irik im i b y k finansal varlk sahipleri ta rafn d a n
m idare ediliyor? 1980lerden bu yana, an o n im irketlerde ve m
terek hisselere yaplan y a trm la rd a grlen m uazzam bym eye,
yksek m terek k rlar ve irket faaliyetlerinden gelecek yksek
m ali getiri o ran lar iin bask yapan m ali piyasa ve k u ru lu lar elik
etti. Bu m ali norm lar, a rtk serm ayenin k arlarn belirlem ede en
nem li ltler oldular. M ali y atrm la rn hareketlilii ve likiditesi,
en yksek getirilerin beklendii sanayi sek t r n sem eyi kolay
latran u n su rla r oldular.
Finansal ltlerin bu hakimiyeti sermaye birikimi sreci tarafn
dan da m m k n klnmaldr. M arksist analiz, finans sahipleri ta ra
fndan retim zerin d e u y g u lan an bask n n , retim d en yksek kr
bekleyen snai yneticiler ta ra fn d a n yerine getirilm esi gerektiini
belirtir. Bu yneticiler yksek m aalarn n yan sra borsa seenek
leri ve dier yollardan nem li hisse tahvilleri elde ederler. Ve bu
yzden, hem k rla rn hem de finansal getirilerini azam iletirm ek
iin, snai re tim in rg tlen m esin in deitirilm esi konu su n d ak i
baskya uyum gsterirler. Bu durum, finanslar ve st dzey snai
yneticiler arasnda kurulan koalisyonun nesnel temelidir. Yeni re
tim ve rgtlenm e ltleri, m al ve hizm et asndan piyasalara
daha bam l halde olan k k irketlere dayatlm aktadr. retim
ilerinin taero n latrlm as, retim ilerine eklem lenen alt szle
me faaliyetleri, fab rik alarn lk en in baka yerlerine ya da baka
lkelere tanm as, yani t m bu nlem ler kapitalist koalisyonun
orta k k arlar iin aln m ak tad r. Finans ve sanayi serm ayelerinin
kendilerine zg zellikleri olsa da, her ikisi de serm aye birik im i
srecine dahildirler.
H er hal k ard a, bu sre kapitalistsiz bir k apitalizm ya da re
kabetle ve serm ayelerin merkezilem esiyle g dm lenen bir piyasa
ekonom isi ortaya k arm ak tad r. Bu d urum , t m iktisadi bireylerin
d a v ra n la rn n nceden belirlendii doal bir m ekanizm aya bc*n

180 ! S u z a n n e de B r u n h o f f

zem ektedir. Snfsal ay rm lar gr n m ez k ln m ak tad r. Finans ve

sanayi kapitalistleri koalisyonunun iilerin h a k la rn a nasl kar
old u u n u zm lem em iz gerekiyor bu yzden.

K A PTA LSTLERN LERE KARI SIN IF KOALSYONU

Snfsal k o n u m larn kkleri serm aye b irik im i srecine dayan
m ak tad r. M arx a gre, serm aye yalnzca gerek retim aralary
la p a ra d a n veya zel m al sahiplerine ait finansal v arlk lard an m ey
dana gelm i deildir. Deer em ek ta ra fn d a n y aratldna gre,
serm aye ayn zam an d a toplum sal bir re tim ilikisini ierir. Bu da
krlar ve cretler arasn d ak i tem el kresel gelir dalm belirler.
Sermaye b irik im i kapitalistlerin ve iilerin toplum sal k o n u m larn
srekli yeniden re tir (bkz. 4. blm ).
Bu ilik in in balca zellikleri kap italizm in ta rih i boyunca d e
im itir. Sermaye ve em ek arasn d ak i g dengesi d u raan deil
dir. 1980lerden yana bu denge serm aye lehine deim itir. G elir
ve zen g in lik b a k m n d a n eitsizlik her yerde belirgin bir biim de
artm tr. A m a b u rad a b ir eliki grlm ektedir. i snf kapi
talist koalisyonun yeni u y g u lam alarn d an zarar grm tr, fakat
bu u ygulam alara d em o k ratik k ap italist lkelerdeki nem li ulusal
veya uluslararas ii h areketleri ta ra fn d a n kar koyulm am tr.
Bu haliyle ii snf, rekabet ve bireysel karlarla datlp yok ol
mu gibi g rnm ektedir.
iler arasn d ak i youn rekabet, k o rp o ra tist cretlerin ve ii
talep lerin in indirilm esin e yaram t. Yar zam anl ve geici szle
m eler gelitirildi. gvencesizlii, neredeyse tam istih d am olan
A m erika Birleik D ev letlerin d e ve ngilterede bile herkes iin a rt
t. ilerin hareketlilii ykseldi. Bu deiim ler, toplu pazarlk ve
send ik alar yok etm ek pahasna, em ek piyasasnn ilere ve cretle
re bask yapm asn zo ru n lu kld. Serm ayenin yksek k rn n iade
edilm esini salad.
Siyaset ve ideoloji, sn f ilikileri analizinde gz ard ed ilm e
m elidir. ktisadi k o n u m lar ve k ar atm alar snfsal ay rm larn
iktisadi tem elidir, am a b u n la r sn f m cadelelerini ve u zlam alar
n aklam ak iin yeterli deildir. 1980lerden bu yana neoliberal

Finans Sermayesi ve Sanayi Sermayesi: Yeni Bir S n f Koali syonu \

po litik alar yalnzca laissez faire ilkesiyle y n len d irilm edi, ayn za
m anda bu p o litik alar yeni u y g u lam alara ve toplum sal ilikilere de
n ayak oldu (bkz. 16. ve 17. blm ).
1980lerden beri p ara politikas iktisadi p o litik a n n oda ola
geldi. Fiyat enflasyonu ya da p a ra n n greli deer kaybetm esi a rtk
gz yum u lm az b ir hale geldi. Fiyat a rt la rn n kayna ne olursa
olsun, cretler sabitlenm eli ve baz kam u h arcam alar kslm alyd.
N eoliberal p o litik alar bu p ara d en etim i yoluyla finans piyasalar
n n devasa genilem esinde belirleyici b ir k atk d a b u lundu. cretler
sabitlenirken, finans m lkiyeti enflasyon kart p o litikalarla des
tekleniyordu.
ok d aha belirgin tedbirler de aln m ak tay d (The Economist, s.
3-38). A vrupada ve baka yerlerde, kam u ve devlet teebbslerinin
zelletirilm esi hisse senedi p iy asalarn n ve zel m al varl m l
kiyetinin n n at. Em ekli ayl sistem ini finanse etm ek zere
yasal dzenlem eler ve k u ru m sa l stratejiler gelitirildi. Devlet ve
kazandk a de sistem lerinden bireysel sigorta u y g u lam alarn a bir
gei yaand, (s. 4) Y atrm fonlar patlad. A m a iilerin finansal
varlk lard ak i bu t r b ir m lkiyeti epey dolayl olm aktadr. K k
tasarruflar, o n lar piyasaya sren finansal k u ru m la rd a m erkezile
m ektedir. Baz iilerin altk lar irketlerde hisse senedi hesap
lar olsa da, yeni h ak lar k azan am am ak tad rlar. K ap italistlerin o r
ta k la r olm am ak tad rlar. irket bnyelerinde yeni d llen d irm e
biim leri o lu tu ru lm ak tad r. cretlerin deiken ksm a rtm tr.
Belirli zellikleri olan hisse senetleri st dzey y neticilerin m a
alarn n nem li bir paras halin e geldiler. ABDli baz sendika li
derleri, hisse sen etlerin in iilere d a tlm asn istedi. iler bun u
hibir zam an elde edem ediler. statistiklere gre, a k tif igcnde
b u lu n an kiilerin k k b ir o ran bu hisseleri alabildi. M al varl
d a lm n gsteren genel istatistik ler ise m ali v arlk larn k k bir
k esim in elinde to p lan d n ortaya koydu. i k ap ita liz m i diye
bir ey yok.
K apitalist k rllk sadece em ein sm rlm esine deil, iilerin
szlem elerine uym asna da bald r (bkz. 5. blm ). Piyasa d isip
lini ve yeni retim ve d en etim yntem leri yeterli olam am aktadr.
Bireysel frsat kltr neoliberal politik alar ve yeni ek o n o m i ide*

182 j S uzat ne de BrunhofJ

olojisi ta ra fn d a n ne k arlm ak tad r. Kresel talebi srdrecek

bir ekilde, t k etim m allar ve eve ynelik krediye kitlesel eriim
gelim itir. 1980lerden bu yana, h er ne k ad ar kstl ve etkisiz de
olsa, iilerin hisse m lkiyetine eriim i destek len m itir ve bu da b i
reysel frsat k lt r n e k atk d a b u lu n m u tu r. K olektif cretler sabit
kalm , fakat baz iiler bireysel k az a n m la r elde edebilm ilerdi.
1990larda bu yeni klt r, A m erika Birleik D ev letlerin d ek i
iktisadi bym e, tek n ik ilerlem eyle ve ykselen borsalarla destek
lendi. K apitalizm in zaferi kesin gibiydi. K rizler yalnzca baz geli
m em i ve yeni gelien lkelerde grlyordu. K azananlar kaybe
denlere kendi k o n u m la rn d a n taviz verm eden acm akla yetindiler.
Yoksulluk ve eitsizlik m eseleleri snfsal yapdan ay rtrld.
Peki 2000 ylnda A m erika Birleik D ev letlerin d e balayan
krizd en so n ra bu neoliberal p o litik alar ve bireysel frsat ideolojisi
deiti mi? B orsalar zarar grd, k rlar geriledi ve A m erika Birleik
D ev le tle rin in im alat sek t r n d e b y k iten k arm alar yaand.
sizlik a rtt. E m eklilik fo n larn d a hisseleri olan im tiyazl iiler
de k t finansal v a rlk la rn n deer yitirm esiyle byk darbe aldlar.
lerine devam etseler de, alan yoksul kesim daha da yoksullat.
i snf k o n u m lar b elirginleti. A m a b t n b u n la rn so nular
nn anlalm as iin vakit henz erken.
Baz ik tisatlar Keynesi p o litik a la rn geri gelm ekte olduu
nu dnyorlar. 2001 y ln n b a n d an itibaren A m erika Birleik
D evletleri M erkez B a n k a sn n p ara politikas olduka gevek bir
du ru m d a: Ksa vadeli k r pay yzde 6,5tan yzde 1,75e dm
d u ru m d a . uras ak ki, bu o ran tketici talebini ve irket y a trm
la rn srekli k lm ak ta yetersiz k alm ak tad r. Bu d u ru m , gelir vergi
si kesintileri ve dier tedbirlerle talebi srdrm eye ynelik yeni bir
m ali politika dourdu. Keynes geri dnyor a n la m n a m geliyor
peki bu?
K esinlikle byle olacak an la m n a gelm iyor. D aha nce b e lirtti
im iz zere, Keynesi b ir p o litika, k ap italist giriim ci ve iiler a ra
snda toplumsal bir uzlama ngrr. Finansal p iyasalarn ve para
serm ayesine sahip ran tiyelerin k am usal hkm lerle disipline ed il
mesi gerekm ektedir. 2001 y ln d a A m erika Birleik D ev letlerin d e
uygulanan Keynesi ted b irler byle deildi. Pragmatik neolibe-

Finans Sermayesi ve Sanayi Sermayesi: Yeni Bir S n f Koal i syonu | 183

railer bu politikalar acil durumlarla baa kabilmek iin kullanr.

1980 y ln d a R onald Reagan, b ir y an d an gelir vergisi kesintileri ve
k am u a gibi u y g u lam alar b enim serken, dier yan d an da ii
hareketlerin e ve sen d ik alara sava am t. 2001 y ln d a G eorge W.
Bush isiz iilere m erh am etten bahsetse de benzer bir strateji y
r tt . B yk irketlerin ve finans k ap italistlerin in ik tid a rn d a bir
deim e olm ad tabi.

YEN BR A N TK A PT A L ST H A REK ETN G ELM

D nya tic a re tin in IMF, D nya Bankas ve D T gibi uluslararas
k u ru m la r ta ra fn d a n ynetilm esi m eru lu u n u k aybetm itir. IMF,
1997-1998 y llarn d ak i Asya k riz in i ynetm ekte b aarsz oldu.
D nya B an k asn n fakir G ney lkelerine m dahaleleri yoksullu
a son verem edi. Bu u lu slararas k u ru lu la rn ve en gl lkelerin
lid erlerin in (G7) d zenli to p la n tla rn a gsterilerle m eydan o k u n u
yor. K apitalist dnya im p a ra to rlu u n u n liderleri gerekli reform lar
salam akta aciz grnyorlar.
1998den bu yana neoliberal kapitalist kresellem eye kar
uluslararas h areketler byd. Serbest serm aye h arek e tlerin in ve
serbest ticaretin , kam u h iz m e tle rin in zelletirilm esinin, azgeli
m i lkelerin devasa b o r la rn n ve doal k ay n ak larn ta h rib a tn n
adaletsizliini aa kardlar. okuluslu irketlerin by k k rlar
in sa n la rn yaam lar p ah asn a salan m ak tad r. B tn bu m u h alif
ler, gelim i kapitalist lkelerdeki k am u o y u n d an da destek grnce
siyasi etki gc k azandlar.
Yeni toplum sal hareketler, var olan sen d ik alarn ve sol p a rtile rin
dn d a geliti. B tn bu hareketler, o rta k bir siyasi p ro g ram a sahip
olm ak yerine, k rn azam iletirilm esi ve hissed ar ta tm in i p ein d e
ki neoliberal saik ta ra fn d a n ihlal edilen insan h ak lar, ekonom ik
ve sosyal h ak lar iin m cadele ediyorlar. M uhaliflerin bir ksm
iktisadi u y g ulam alarda ve ticarette etik k u ra lla rn uygulanm asn,
yoksul ve d k cretli in sa n la rn ezilm esinin n n e geilm esini
talep ederken; dierleri ise, finansal ak larn d en etim i ve u lu slara
ras k u ru m la rn n o rm ve u y g u lam alarn d a gerek deiim ler gibi
k u ru m sa l refo rm lar istiyorlar.

184

S u z a n n e de Br u n h o f f

N eoliberal kap italizm in m uhalifleri ve o n larn reform talepleri

yeni bir an tik ap italist hareket iin zem in sunuyor mu? K apitalizm in
1980lerden beri srm ekte olan lan etin e kar protestolar ezilm e
ve sm rlm eye kar m cadelelere ciddi bir katk salam tr.
nerilen refo rm larn b ir ksm , ik tid a r dengesinde serm ayeden
em ee d o ru b ir gei salayabilir. talya ve A lm anya'da baz sen
d ik a la r bu gerei grdler ve bu hareketlere katldlar, ii sn f
n n yeniden douu, sadece savunm ac k o rp o ratist bir ekilde d e
il, siyasi talepler yoluyla da elzem dir yine de. i sn fn n kesin
katlm olm ayan hibir an tik ap italist hareket, siyaset ve ideolojiyle
desteklenen finans ve sanayi k ap italistlerin in koalisyonu karsnda
zafer k azanam az.

e v ir e n : A s l Z e n g in

KAYNAKA VE LER O K U M A N ERLER

Arrow, K.J. (1981) Real and N om in al M agnitudes in E con om ics, D. Bell ve I.
K ristol (der.) The Crisis in Econom ic Theory iinde. N ew York: Basic B ooks.
Bellofiore, R. (1998) (der.) M arxian Economics: a R eappraisal: Essays on Volm e 3
o f C apital. Londra: M acm illan.
K eynes, J. M. (1936) The G eneral Theory o f E m ploym en t, In terest a n d M oney.
Londra: H arcourt Brace Jovanovich, 1964.

M arx, K.(1867) C a p ita l, 1 cilt. N ew York: International P ublishers, 1967. [K a p ita l

ev. A. Bilgi, Sol Yaynlar]
Svveezy, P.M. (1994) The Trium ph o f Financial C apital, M on th ly R eview 46 (2)
s .1-11.
The E conom ist (2001) A Survey o f G lobal Equity M arkets, 5 M ays.

11. B L M

SAVA, BARI V E K A P T A L Z M :
K A P T A L Z M BARI HA BE R C S M,
YOK SA D N Y A B A R I I N I N
E N B Y K T E H D D M?

XB>

C h r i s t o p h e r Cr ame r

K apitalizm h a k k n d a ne s r len siyasi tezlerden birine gre;

kapitalizm in san lar n ispeten d ah a tehlikesiz b ir ba olan para k a
zanm a am acyla b irb irin e b a lam ak ta ve bylece, aksi tak d ird e ei
lim gsterebilecekleri ik tid a r k azan m a ve sava karm a gibi daha
alaka faaliyetlere girim ekten alk o y m ak tad r (H irsch m an 1977).
G nm zd e hl, kapitalizm in , in san lar kendi lkeler: ierisin
de ve lkeler arasn d a re tim ve takas telayla b irb irin e balad,
d ik k atle rin i datt ve sava m asraflarn ykselttii iin u zla t
rc bir nitelie sahip olduu ynndeki varsaym ska k arm za
k m ak tad r. M eiksins W ood (1995, s. 265) ise k ap italizm in n ite
liklerin e ilikin ok farkl b ir gre sahiptir: K apitalizm in dnya
b arn salayam ayacandan ... em inim . Bana yle geliyor ki, ulus
devlet sistem i b a lam n d a kapitalist b irik im in yaylm ac, rekabeti
ve sm rgen m ant, ksa veya u zu n vadede istik ra rszlk y a ra ta
c ak tr ve ite bu kapitalizm -ve u an d a o n u n en m tecaviz vc p er
vasz te rtip gc olan Birleik D evletler h k m e ti- dnya barna

1 8 6 , C h risto p h e r C ra m er

ynelik en b y k tehdidi o lu tu rm a k ta d r ve yakn gelecekte de

oluturm aya devam edecek tir (bkz. 9. blm ).
Bu blm de, M arksizm in savaa veya sava ile kapitalizm
a rasn d a k i ilikiye d air net b ir d u ru u olup olm ad tartlyor.
A rd n d a n , tarih sel bir ekonom i p o litik perspektifi benim sem em e
n in sonular zerin d e d u ru la ra k (gelim i ve gelim ekte olan) ka
p italizm in m erkezi ancak k arm ak b ir rol oynad g n m z sa
valar h a k k n d a tarihsel b ir bak asyla yaplacak bir analizin
faydal olaca savunuluyor.

M ARKSST SAVA T E O R SN D E N SZ EDLEBLR M?

M arksist teori; eitli a rtla r altn d a ortaya kan toplum sal m
cadelelerle, krizlerle ve toplum sal ilikilerin sradan barbarlyla
ilgilenir. K apitalizm in M arksist analizi, ilkel b irik im araclyla
m eydana gelen eitli toplum sal rg tlen m elerin tem elinde yatan
iddete d ik k at ekm ektedir. K apitalist retim ilikilerinin yerle
m esinden sonra da dnem dnem yaan an krizler, kapitalizm in
zn d ek i sakl eilim lerin b ir ifadesidir. M arksist analiz ayn za
m an d a, s m r zerine k u ru lu ilikilerin kan lm az olarak eitli
atm alar d o u raca n saptayarak ortaya kan sn f m cadele
sinin n em in i de v u rg u lam ak tad r. B unun yan sra, kapitalizm in
yerine farkl ve ok daha ileri b ir retim b iim inin nasl getirile
bilecei zerine kafa yoran klasik M arksist teorilerin k im i za
m an iddet yk l bir m cadelenin hayalini k u rd u u da olm utur.
A ncak, t m b u n la ra ram en, M arx n y azlarn d a sava veya sava
ile k apitalizm arasn d ak i ilikiyi d o ru d a n aklayan ifadelere pek
rastlan m am ak tad r. M arksist teori, b y k i savalarn (A m erikan
Sava da d ah il olm ak zere) ve ulu slararas savalarn dam gasn
v urd u u b ir dnem de gelitirildii ve hem M arx, hem de Engels
d ik k atli b irer C lausew itz o k u ru olduu halde d u ru m byledir.
A ncak, zgn M arksist d nce bnyesinde, sava ve kap ita
lizm e ilikin olarak g n m zd ek i atm alarn tarihsel ekonom i
politiiyle btnletirilebilecek baz bak alar sunan bileenler
de b u lu n m ak tad r. ncelikle, M arx sava ark aik bir olgu olarak
grm tr. H atrlayalm ; kapitalizm in tarih sel olarak d n t r c

Sava, Bar ve K a p i t a l i z m

bir nitelie sahip olan glerin d en vgyle sz etm iti. O na gre,

kapitalizm toplum asn d an y aratt ilerici sonular b ak m n d a n
devrim ci bir nitelie sahiptir. K apitalizm in kend isinden nceki
toplum sal sistem lerden st n zellik lerin d en b iri de, kesinlikle,
gerek anlam yla d aim i b ir sava sistem i olm aydr. O ysa O rtaa
A vrupa to p lu m u n d a d u ru m aa y u k a r byleydi; sava egem en
d u ru m d u , bar ise yalnzca geici b ir m olayd. A y d n lan m an n ta
d anlaylard an b iri uydu: Bar, A ydnlanm a srasnda m u h
tem elen yalnzca gl b ir ih tim al o larak ortaya k m t ve ancien
regime k u ru m la rn n devrilm esiyle to p lu m larn savasz yaayabi
lecei ynnde b yk u m u tla r beslenm iti.
T oplum un m erkezi b ir k u ru m u olan sava, k apitalizm ve b u rju
va toplum u ta ra fn d a n ark aik k ln m sa, ayn sava kapitalizm in
b aarsn d a da rol oynayabilir. M arx, eitli yerlerde, savalar ve as
keri harek tlar srasnda ekillendikleri iin, toplum sal ilikilerin,
retim g lerinin geliim ini h zlan d rab ilece in i yazm tr. O rdu,
iktisadi geliim b a k m n d a n genel olarak nem tar. rnein, eski
uy garlk larn tam anlam yla b ir m aa sistem i gelitirdikleri ilk yer
ordu olm utur... Bir ikolu ierisinde iblm u y gulanm as da ilk
kez ordu d a g erekletirilm itir. Burjuva to p lu m la rn n t m ta rih i
b u ra d a son derece arpc b ir biim de zetlen m ek ted ir (M cLellan
1977den ak ta rlm tr, s. 342). Silahl kuvvetler iin salanan eyler
ou zam an, daha sonra t m toplum a yaylacak y en ilikler d o u r
m utur. A m erik an Sava srasnda n ifo rm a ih tiy acn d an t r
gelitirilen giysi bedeni ve h azr giyim k av ram lar bu d u ru m a m
kem m el bir rnek o lu tu rm ak tad r. G erekten de, kapitalizm , sava
ve m odern ulus devletler, 17. y zy ld an beri b irb irlerin i m uazzam
ekilde beslem ektedirler (Tilly 1990).
K apitalizm teknolojik adan ayrt edici nitelikte b ir din am izm e
sahiptir. A skeri ihtiyalar, sava d rt s ve sava teh d id i altn d a
yaanan ideolojik z o ru n lu lu k la r bu d in am izm i arpc bir ekil
de krklem ektedir. K apitalizm in erken d n em lerinden beri, (17.
yzylda b an Ingiliz, H ollandal ve F ranszlarn ektii) silah
im alatlar A vrupa, A m erika ve silah tic a re tin in kle ticaretiyle
b t n leti i ve bu ticaretin savalara devrim ci bir n itelik k a zan d r
d A frika da d ah il olm ak zere, d n y an n herhangi bir noktasn

187

188

Ch r i s t o p h e r Cr a m e r

daki ihra p azarlar iin rekabet etm ektedirler. D aha yakn ta r ih

lerde, k ap italizm in teknolojik adan askeri am alara o d aklanm as
in an lm a z b ir silah y arn ve zellikle Souk Savan sona erm e
sinden so n ra silah sanayisinin uluslararas llerde bym esini
te tik le d i.1 A ralk 2 0 0 rd e ngiliz h k m e tin in T anzanyada, yani
d n y a n n en yoksul lkelerin d en birin d e, hava trafii kontrol iin
askeri b ir sistem (sivil sistem lerden ok d ah a m asrafl bir sistem
olacakt bu) o lu tu ru lm as iin gerekli ihracat iznini onaylam ay
planlyor oluu, silah reten serm aye evrelerinin liberal idealizm i
ni geersiz k lan gcne iyi b ir rn ek o lu tu rm a k ta d r.2 Bu rnek,
devlet ile silah sanayicisi k ar evreleri arasn d ak i kopm az b alar
dan; kapitalist ekonom ilere h k im olacak denli gl ve askeri sa
nayi kom pleksi (Military Irdustrial Complex - MIC) olarak bilinen
b a la n tla rd a n yalnzca b irin i gzler n n e serm ektedir.
Baz M arksistlerin kapitalizm i zellikle sava yanls gster
m esin in d a y a n a k la rn d an biri, eksik t k e tim teorisidir. zellikle
1970lerde yaygn olan bu p erspektiften b ak ld nda, k ap italiz
m in em ek s m r s n e dayal nitelii, kapitalist retim ilikileri
erevesinde retilen m allara olan talebi azalttnda, kapitalizm
krize eilim li b ir hal alm ak tad r. A skeri retim -ve devlet alm lar
ile genileyen M IC - baz hallerde eksik t k e tim in y aratt krize
kar k apitalizm bnyesinde yer alan m ndem i_bir savunm a m e
kanizm as olarak g rlm ektedir. A skeri h azrlklar, srekli yat
rm la ra dayanak tekil etm esi iin savaa gereksinim duyuyorsa,
0 halde bu sav da kapitalizm bnyesinde sava yanls bir eilim i
destekleyecektir. En azn d an , serm ayenin askeri re tim ve erzak
ik m alin e y atrlm o lm asn n d p o litik a n n ve s rd r len sava
b iim lerin in ek illendirilm esine b y k o ran d a k atkda b u lu n d u u
ileri srlebilir. rnein, ABD askeri teknolojisi, hava gcne ol
duka b y k b ir yatrm y ap m tr ve A B D n in rnein 2001 y
1 Engels silah yarlarnn yaratt tedirgin bar ok iyi yakalamtr: Bar hali
devam ediyor; bunun tek sebebi silah tehizat tekniklerinin srekli geliiyor ve
dolaysyla kim senin kendisini hazr hissetm iyor olm as. Tm taraflar bir dnya
bar dncesi -k i aslnda tek olaslk da b u - ve onun asla hesaplanam ayacak
sonular karsnda tir tir titriyor (Gallie 1978, s. 92).
Ingiliz silal ticareti politikalar hakknda bkz. Pythian (2001).

Sava, Bar ve K ap i t a l i z m j 189

lnda A fganistanda y r tt askeri h arek atn hava gcne ar

m ik ta rd a dayand yolunda b irta k m eletiriler dile getirilm itir.
Ancak, eksik t k etim fikrine ynelik ar eletiriler de b u lu n m a k
tadr; bu eletiriler b y k o ran d a, son derece soyut bir teoriden,
deneye dayal o lg u larn hzl b ir izah n a b alk lam a atlan m olm as
nedeniyle, bu fikri d o rulayacak b a lan tlar ierm edii, dayand
kapitalist k riz teo risin in ar gergin b ir nitelie sahip olduu ve
kapitalist ekonom ilerdeki k riz eilim lerin i y u m u atm a p o ta n si
yelinin m n h asran orduya d ev red ilm esin in tm yle keyfi bir d e
erlendirm e olduu g rlerine d a y a n d rlm a k ta d r (bkz. 9. ve 15.
blm ler).3
B ununla birlikte, k ap italizm in iddetli b ir u zlam azlk eilim i
ni iten ie pekl destekleyebildiini kesin gren bir m a n tk da
m evcuttur. K apitalizm , doas gerei ih tila f yaratr: K apitalistleri
m ecbur b rak an bu korkun rekabet m a n t n n - z e llik le belki de
ulus devletler ve ulus k a rla rn n rgtlenm esi erevesinde d
n ld n d e - blgesel ve uluslararas dzeyde, sava da ieren
b ir iddet yaratm as beklenebilir. A ncak bu tem ayl, kapitalizm in
u lu slar st nitelii ve h a lk la r arasn d a girift balar y aratm as olgu
suyla hafifletilebilir. Ulus devletin bam szln, kapitalist rekabe
tin potansiyel o larak ld r c bir biim alm asna yol aan, siyasal
rgtlen m e ve u luslararas m eruiyetin esas paras olarak grm ek
bu kilidi aabilir. K apitalizm doas gerei sava b ir nitelie sahip
olm ayabilirse de, ulusal g ve rekabetle k am lan d n d a kolay
lkla byle bir nitelie b r n v erir. Bu noktada, R uandada 1994
y lnda (esas olarak) R uandal Tutsilere kar uyg u lanan iddetli
soykrm gerekletiren H aby arim an a rejim ine destek kan ve si
lah y ard m n d a b u lu n an Fransz h k m e tin in rol b ariz bir rnek
tekil etm ektedir. ABDn in O rta d o u da srail-F ilistin atm a
sn n bir paras o larak oynad daha k arm ak rol ve 1990larn
son larn a d oru El Kaide ter rizm in i besleyen ok d ah a kapsam l
toplum sal ve siyasi atm alard a oynad rol de dier bir rnektir.
O rtad o u n u n neredeyse tam am n , dierlerinin yan sra, M sr ve
sra ildeki rejim lere destek salayarak yaratt ahlaksz bir yapay
3

Askeri harcamalarn ekonom ik sonular hakknda bkz. Smith (1977).

190

Ch r i s t o p h e r Cr a m e r

istik ra r ierisinde tu ta n ey ulus devlet deil, ABD devleti ieri

sindeki siyasi n fu zu n yaplandr.
K apitalist u luslar arasn d ak i silah y arnda ve askeri harek at
larda gerekleen_ey, hi phe yok ki, (bir dizi m addi ve ideolojik
fak t r n yan sra) kapitalizm ile u lu su n karlar arasn d ak i o rta k
nedensel glerdir. B enzer biim de, son yllarda dnya zerinde
y aan m ak ta olan i savalarda gerekleen ey de, kapitalizm e
gei (uzadka uzayan, sarsc deiim n ), devlet d zen in in
doru sal b ir nitelik tam ayan ta rih i, ulusal d kolektif k im lik le
rin m u h te lif rolleri ve uluslararas serm ayenin karlar arasndaki
o rta k nedensel glerdir. Dolaysyla, genellikle sava ve m ilita riz
m in kapitalist retim m an t n a t m d en boyun emesi ynnde s
rarc b ir eilim m evcut ise de, bu eilim an alitik olarak pek baarl
olam am tr. M arx ve Engels, sava nihayetinde srekli deien
insan m a n z a ra la rn n olduka bam sz b ir d eikeni olarak gs
term ilerd ir (Gallie 1978, s. 79).
stelik, kap italizm in nedensel gleri her t rl m odern at
m a k av ram n d a m erkezi b ir rol oynuyorsa da, b u n u kat bir m a n
tksal em adan b ak arak ve hibir aba sa rf etm eksizin bellem ek
m m k n deildir. D aha d orusu, kap italizm in t m belirsizlikleri
kapitalizm ile iddetli atm a arasn d ak i ilikide su y z n e k
m ak tad r. K apitalizm tpk baka kou llar altn d a sava k k rta
bildii gibi, bazen sava e ilim lerin in y u m u am asn da salayabi
lir. Sermaye bara gereksinim duyar gibi grnse de, ou zam an
atm alarla zenginleir. Serm ayenin genileyen etki alan, farkl
t rd e n in san lar burjuva to p lu m u n u n im k n lar ve siyasi taleple
ri etra fn d a o rta k bir birlik ierisinde b irb irin e balayabilir; ancak
ayn zam an d a, serm ayenin uluslararas m enzili, yerel atm alarn
ortaya km a tehlikesini ykseltebilir. Bu son olasla ilikin bariz
rnek ler arasnda, d n y an n d rt bir y an n d a atm alarn destek
lenm esi ve krk len m esin d e esasl bir rol oynayan deerli h a m
m adde pazarlar b u lu n m ak tad r: elm as piyasas; petrole dayal ve
birb irin e bal geni bir dizi ekonom ik faaliyet; veya cep telefonu,
oyun konsolu ve uzak teknolojisi en d strileri ve bu e n d strilerin
can d a m a rn o lu tu ran coltan m adeni. Scaa dayankl olan bu
m adenin yataklar, D ou K ongo'daki (K inshasa) Kivu blgesinde

Sava, Bar ve Ka p i t a l i z m

youn olarak b u lu n m a k ta d r ve m adeni k im in karaca k o n u

sunda K ongolular, R uandallar, U g an d allar ve dier yerel g ru p lar
arasn d a b ir sava sregitm ektedir.
K apitalizm ile, ulus devlet ve belirli tarih sel d nem ler d n
daki toplum sal iddet eilim i gibi baka u n su rla r arasn d a b ir ba
vardr. Ne var ki, k apitalizm kendi bana esasl b ir nem tam ay
s rd rm ek ted ir, tpk siyasi m cadelelerin kapitalist toplum ieri
sinde hak ik i sonularn verm eyi s rd rd gibi. Bu perspektiften
b ak ld n d a, kkl an alizlerin baz h atal ifadelerini tam tersi yn
de te k ra r eden analizlere kar d ik k atli olm alyz. rnein Shaw
(2000), sava k u ru m la rn n k apitalizm den beslendiini ve bir kez
yeterince doy d u k tan sonra, kapitalist retim biim in i b astrp ik in
cil bir konum a in d ird i in i iddia etm ektedir. Bu sav, bir dereceye
kadar, E.P. T hom psonn m o d ern sanayi to p lu m u n d a b ir im haclk
m an t b u lu n d u u n u ne srerken sav unduu tezle rtm ektedir. B atn n liberal deerlerinin cazibeleriyle ve m ed eniyet sav u n
m asyla b ylenenler asndan, m o d ern Bat to p lu m u n d ak i ar ve
kitlesel iddet tehdidi h a k k n d a h atrlatm ad a b u lu n m ak elbette ki
faydal gr n m ek ted ir. M odern im h aclarn kkenleri M ontaigne
ile Swifte (rnein, G liverin Seyahatleri'nde, in sana benzeyen,
yabani Y ahoolarn h ep sin in birden im h a edilip edilm em esi zerine
dnen H o u y h n h n m s tartm as) day an m ak tad r. A vrupad ak i soy
k rm c eilim lerin, ok dah a genel b ir nitelik tad ve im p a ra to r
luk ideolojisi ile kaba sosyal D arv in cilik ten filizlendii savunulabi
lir. Bu eilim ler, yalnzca Yahudi so y k rm n d a deil, o n d an daha
nce sm rgecilik srasn d a vcut bulm u ve C o n ra d n Karanln
Yrei adl eserinde K urtz ta ra fn d a n d illen d irilen u tek cm leye
m kem m el b ir ekilde s d rlm tr: T m vahileri im ha e d in
(L indquist 1997). A ncak, in san n iddet tahayyl, dehetengiz bir
ekilde v cut b ulduu asrlar boyunca son derece zengin olagelm i
tir. zellikle m odern bir toplum sal im ha arzusu b u lu n d u u n a d air
pek az gsterge b u lu n m ak tad r. Soykrm , n kleer silah yar, et
n ik tem izlik ve benzeri k av ram lard a g rdm z eyin, im haclk
m a n t n d a n ziyade, gelim i to p lu m lard a d in a m ik kapitalizm in,
gelim ekte olan to p lu m lard a ise istik rarsz kapitalizm in rekabeti
kolektif kim liklerle ve tarih sel olarak yerini sa lam latrm olan

192

Ch r i s t oph e r C r a m e r

iddetle a rasn d ak i b a lan tlar aa v u ra n hastalkl biim ler ol

du u savunulabilir.
Bu konuyla ilin tili b ir baka ta rtm a da, sava ve iddetin m o
d ern li in yalnzca balang safhasnn deil, bizzat m o dernliin
b ir paras olup olm ad zerin e sosyologlar arasnda sregiden ta rt m a d r (Joas, R oxborough 1999, s. 494te alntlan m tr).
R oxborough u n b u n a cevab, savan u nedenden t r m o
d ern li in b ir paras o larak kalm aya devam edebilecei y n n d e
dir: atan deerler (barsever t k eticilik ve ticari gelenekler m o
d e rn lik ierisinde yer alm as m uhtem el deer yarglar to p lam n n
b t n n oluturm ayabilir); b t n lem e so ru n lar (bireysel olarak
aklc olabilen k a ra r ve tercih lerin k u ru m la r araclyla b t n le
tirilm e yntem leri, d ah a sonra, o u n lu u n isteklerinin ar bas
t belirli k ar g ru p lar arasn d a bir fikir ayrl y aratabilir veya
savaa yol aacak bir hesap hatas yaplabilir); ve rasyonaliteye ge
tirile n sn rlam alar (zihinsel ereveler ve ideolojiler, in san la rn i
lerinde b u lu n d u k la r kt d u ru m la r yanl d eerlendirm elerine ve
b u n u n sonucu o larak savaa girm elerin e yol aabilir). Shaw konuyu
d ah a da d erin letirm ek ted ir: m o d ern rasyonalizm in eksikleri
nd a savan sregiden b ir olaslk olarak v arln s rd rd n
sylem ek yerine, yakn tarih lerd e y aanan savalarda gzlediim iz
soykrm c e ilim lerin (rnein R uanda ve eski Yugoslavya) m o
d ern lik ierisinde savan bir sorun tekil ettiini (vurgu orijinal
m etin d en a ln m tr) net bir ekilde gzler nne serdiini iddia
etm ek ted ir.4 Saylan bu faktrlerin savaa katks k anm ca yanl
d eerlendirilm ektedir. Shawun dncesinde, t m tarihsel b e lir
sizlik, ada sava b iim i ve im h aclk m a n t n n arl a ltn
da ezilip kaybolm aktadr. K apitalizm tm yle tali, arzi ve y a rd m
c bir faktrdr. Dier y andan, R oxborough m o d ern lik ierisinde
bir belirsizlik k av ram n elde tu tm a k ta , an cak m addenin ve kapi
talizm in d in a m ik ve g erilim lerin in savala ilgili olarak bu ta r ih
sel belirsizlikte m erkezi b ir rol oynad gereini dard a b rak
m aktadr. Bu yak lam lard an hibiri, ekonom i politiin M arksist

Slawun bu sav, Kaldor tarafndan ortaya atlan yeni savalar kavram etrafn
da gelitirilm itir (1997, 1999).

Sava, Bar ve Kapi t a l i z m | 193

geleneklerinde etk ili b ir b elirtilen o larak toplum sal, ekonom ik ve

siyasi atm alarn ilikisel ierik lerin i yeterli b ir ekilde ele alm a
m aktadr.
Ksacas, kapitalizm in k keninde yer alan karlarla, eliki,
kriz ve rekabete ynelik sregiden eilim leri selam layarak b u n lara
destek kan tem el ilikileri, iddetli atm alarn belli dnem lerle
snrl kalm ad n , an cak bu belirli dn em lerin yine de sava n a
sl da ekillendirip m ealesini y ak t n bilerek birletirdiim izde,
gn m zd e yaanan atm alar anlayabilm ek iin gl bir zem in
hazrlam oluruz.

SAVA VE D D ETL ATIM ALAR H A K K IN DA

MARKSST BR BAKI AISI BEN M SEM EM EN N
SON U LA RI NEDR?
m h aclk m an t ekolnn b r yz liberal nikb in lik tir.
ada sava an alizlerin in b yk b ir ksm liberal k an atta yer al
m aktadr. M arx n trajik ta rih g r n n aksine, liberal sava ve
b ar yorum u, b t n gzel eylerin b ir arada y r d v arsay m
na dayan m ak tad r. E konom ik ilerlem e ve siyasi ilerlem e k arlk
l olarak birb irlerin i destekler ve hi de k ark olm ayan bir iliki
y r t rler. Roxborough un ifadesiyle, A ydnlanm a projesinden
k ay n aklan an liberal hayal, to p lu m u n m odernlem esi sonucunda
savan o rtad an kalkaca ek lin d ey d i (1999, s.491). Dolaysyla,
savalarn devam ediyor olm as, doal olarak, yeterince m o d ern le
m em i o lduum uz a n lam n a gelm elidir.
Yine belirsizlik ve karm ak l yanstm a becerisi ierm eyen,
19. yzy ld an kalm a bu liberal sava y o ru m u , sava sonular b a
k m n d a n d aim a ve yalnzca olum suz addetm ektedir. 20. yzyln
balarn d a bu anlayn karsna nem li deneysel veriler k o n u l
m usa da, sz konusu hissiyat yaam aya devam etm i ve gelim ek
te olan lkelerde savan t m ekonom ik m aliyetini karlayan uy
gu lam alar da dahil olm ak zere, eitli biim lerde yeniden ortaya
km tr. Savaa ilikin liberal bir yorum m evcutsa, bar ve bara
gei kav ram larn a ynelik o larak da liberal bir y orum m evcuttur.
Buna gre, Bat dem okrasisinin, tpk STKlar, daha pazar odakl

19 4 ! C h risto p h er C ra m er

bir ekonom iye gei vesaire gibi iyi bir ey olduu aikardr; ayn
ekilde, bu u n su rla r arasn d ak i ilikiler de so ru n suz bir ekilde s
rp g itm ektedir. Bu nedenle de su n u lan b ar m odeli, h km etleri,
yapsal u yum p o litik alar u ygulam ak zere serbest ve a d il seim
ler yoluyla tem sili dem okrasiye hzla geilm esini gl bir ekilde
tevik etm ek ek lin d ed ir.5
Yani, sava, m o d ern li in yerlem em i oluu nedeniyle ortaya
kan ve ileri d aim a k t letiren berbat bir eydir. Bu gr, yoksul
lukla sava arasn d a pek oklar ta ra fn d a n b u lu n d u u varsaylan
neden-sonu ilikisi eklinde de k arm za k m aktadr. Y oksulluk
sava, sava da yoksulluu d o u rm ak tad r. iddetli atm alara y
nelik liberal b ak asnn dier b ir b o yutu da, k zihniyetidir.
Sz konusu an alizlerin b y k b ir ksm , gelim ekte olan lkelerde
ki savalar, devletin, m o d ern lem en in ve k a lk n m an n k ve
tersine evrilm esi yolunda bir ara o larak g r r veya addederler. Bu
bak asndan b ak ld n d a, bata Souk Sava so nrasnda ortaya
kan atm alar olm ak zere t m savalar, apolitik, herhangi bir
ideolojiyle ba olm ayan, ancak agzllk ve/veya (gya) sosyal
D arv in cili in baz srelerinde ed in ilm i e tn ik d m an lk kaynak
l atm alard r. B uradan b ak ld n d a, atm alarn, yalnzca dev
let oluum u ve kap italizm in yerletirilm esi yolundaki hengam eli ve
uzu n srece ynelik bir tehdit deil de bu srecin bir paras olup
olam ayacan sorgulam ak; t m savalarn tik sindirici bir nitelii
bulu n m asn a k arn baz savalarn yine de ilerletici sonular ola
bileceini grm ek im k n pek b u lu n m am ak tad r.
Savaa ynelik liberal bak asn n d ah a zel ve ok daha resm i
bir biim i, neoklasik ik tisad n d stu rla r ve k u ru m sal etkileri ze
rine ina ed ilm itir. Bu yaklam a gre i sava, m enfaatlerini aza
mi m ertebeye k arm ak isteyen ve ibirlii ile atm a arasn d a bir
tercih yapm ak zo ru n d a b ra k la n bireylerin rasyonel tercih lerin in
bir sonucudur. atm an n ib irliinden d ah a krl olup o lm ad
n lespit eden belirli baz kou llar altn d a atm a tercih edilecektir.
B tercilin atm adan yana y aplm asna etki eden en yaygn u n su r
rt

h m odel, uluslararas yneticilerin m aniplasyonunu veya en azndan, Kam

boya, llosa I Iersek, Mozambik vb seim lerde yaanan birtakm kusurlar gr
m ezden gelm eyi ierse bile.

Sava, Bar ve Kapi t a l i z m

yoksulluktur. B undan t r , y o k su llarn iddet h alinde nispeten

avantajl olduu iddia ed ilm ek ted ir; zira, baka hibir seenekleri
bu lu nm ad iin d ir ki, iddetli b ir atm a ierisine girerek nere
deyse hibir ey kaybetm eyeceklerdir. A ncak, bu satrlar arasnda
ne sr len m odeller, b u n la r deneysel o larak k u llanlm aya hazr
klm ak iin aba sa rf edilene dek, tm yle soyut ve sp ek latif bir
nitelie sahiptir. Bunu gerekletirebilm ek iin b irta k m abalara
da giriilm itir; m a d u riy et yerine agzllk iddiasnda b u lu
nulm as, i savalarn o rtaya k n aklam ak tad r.
Sorun, bu m odellerin deneysel u y g u lam alarn n baarsz ol
m asndan k ay n ak lan m ak tad r. Bu denem eler pek de iyi sonu ver
m em itir. Bunlar, gvenilirlii ve karlatrlab ilirlii son derece
pheli olan verilerden ina ed ilm itir. Ayrca son derece kt bir
ekilde tasarlan m lard r; hem eldeki rnekler ou zam an arp
tlm old u u n d an , hem de soyut m odellerde ta n m la n a n ok daha
d o ru d an k av ram lar iin tem silci olarak k u llan lan deikenler
(zira b u n la r prensip o larak sayya dklebilm ektedir) teorik b e n
zerleriyle tam olarak rt m ed i in d en . Bir m odelde (Collier 2000),
i savalarn ortaya kyla a ra la rn d ak i ba m asaya yatrlm azd an
evvel, agzlln etk ile rin in llebilm esi iin GSM H topla
m ierisinde ham m ad d e ih ra c a tn n byk pay, nfus ierisinde
gen erkeklerin o u n lu k ta oluu ve d k eitim o rtala m alar gz
nnde b u lu n d u ru lm u tu r. A ncak, bu deikenin bilgi yinndefi sahip olduu salam ieriin, tam aksine, yaygn toplum sal en
geller ve m aduriyet h alin i de gzler nne serebilm esi ayn o ra n
da akla y atkndr. D ier bir seenek olarak, bylesi bir k o n jo n k t r
(etraflar ham m addelerle sarl ok sayda gen, eitim siz ve dolay
syla [sic] isiz erkekler), agzllkle m aduriyet arasn d ak i girift
etkileim i kefe km ak iin bir balang noktas olabilir.
Bu liberal analizlerin hepsi ikna edicilikten uzak ve kstlayc
bir nitelie sahiptir. Savan m addi boyutlarn a, k ay n ak larn te
k elletirilm e o ran n a sihirli nedensel gler ykleyerek veya at
m alarn tayin edici elerini, yoksulluu, nfusbilim i ve dier d e
ikenleri en uygun k om binasyonlar ierisinde tespit ederek birer
feti olarak y ak lam aktadrlar. Toplum sal olan tarihsel ve ilik i
sel ierikle birletirm e abas b u lu n m am ak tad r. D ahas, rasyonel

195

196

Ch r i s t o ph e r C r a m e r

tercihin sihriyle insan ele geirm ek iin yaplan her t rl n u m ara

artc d eterm in izm ile gizlenm ektedir: tercih daim a yaplr ve
ekonom etri lleriyle yazlr. Sava anlay ne denli zor k a v ra n r
olursa olsun, olguyu ele alm al, tarih sel ve ilikisel (atm a ilikisel
deil de nedir?) bir n itelik tam al ve insan eylem lerini ve siyasi
k a ra rla r hesaba katm aldr. Elbette, faydal bir atm a an alizin in
tarih sel deiim ler veya geileri de bir para gz nnde tu tm a
s gerekm ektedir. Y alnzca, kklerin i M arksist gelenekten alan bir
analizin bu gerekleri yerine getirm esi beklenebilir.

KISA BR RNEK: A N GOLADAK SAVA

Angola savann -a a y u k a r son 40 y ld r hi durm ak szn
sava halinde olan lk e - ksa b ir izah, bu m akalede yer alan te
m alar birletirm ek te yardm c olacaktr. lk izlenim ne olursa ol
sun, A ngola h alih azrd a bize su n u lan ablon analizlere tam tam n a
uym am ak tad r. Bu savata k ay n ak lar rol oynam aktadr, ancak sz
konusu atm an n km asna sebep tek bana petrol veya elm as
bolluu deildir; b u n la r sadece atm an n oalarak bym esine
neden o lm ulardr. Agzl sekinler ta ra fn d a n iddetin bir ara
olarak kullanlm as, bu savan b ir zellii o larak saylabilirse de,
ancak ok daha derin bir ik tid a r m cadelesi ve m aduriyet ta rih iy
le birlikte deerlendirildiinde anlam kazanabilir. Savataki ay r
lk larn ekillenm esinde pek ok alt o rta k k im li in rol olduysa da,
bu sava e tn ik p aralan m a rn ek lerin d en biri o larak aklam aya
k alk m ak gln olacaktr. A ngolan n yaad ey, d kar o d ak
lar ta ra fn d a n fitillenen bir i savatr. D olaysyla bu u lu sla rara
s bir savatr (Souk Sava srasn d a olduu gibi im di de), ancak
asla sadece ve basit olarak bir tem sili sava nitelii tam am tr.
stelik, A ngolada u anda srm ekte olan savan younluu, yeni
savalar olarak a d lan d rlan sava b iim in in zelliklerinden bir
ksm n tam ak tad r; ancak yine de, eski ve payidar kkleriyle bir
savatan baka bir ey o larak alglam ak m m k n deildir.
A ngoladaki sava a n la m la n d rm a k ancak, serm ayenin, at
an sn f k arlarn n ve snfsal d zen in tecrbe ettii zo rluklarn
16. yzyln so n larn d a P ortekizlilerin lkeye ayak bast tarih te n

Sava, Bar ve Kapi t a l i z m I 1^7

gnm ze dek tarih sel b ir an alizin i yapm ak suretiyle m m k n

olabilir. Bylesi b ir analiz, kle tic a re tin i tetikleyen ticari serm aye
ve tek n ik alan d ak i y enilikleri reten ve silah larn A vrupa dna
ih racn salayan sanayi serm ayesiyle y aanan ilk arp m alarn
sonularn; k ap italizm in yaylnda k u llan lan ve A ngola m illi
yetiliinin farkl cephelere blnm esiyle (farkl m isyoner gruplar
ve onlara bal o k u llarn etkisiyle ekillenen) ezam ana rastlayan
farkl yntem leri de ieren sm rgeci ekonom i d zenini; Souk
Sava v ah etin in sm rgecilik k art g ru p lar arasn d a rekabet a
tm a larn artrm asn ; p etro l ve elm as p a z a rla rn n m antn; ve
u anda A ngolada h k m sren tem el glerin d politika a ra
lar olarak hareket ediyor gibi gr n en ve bu p o litik alar zerinde
etkili yabanc irketleri b irb irin e balayacaktr.6 G r n en o ki,
A ngoladaki gibi savalar b u h ra n a , ulusal karlara, yerel zgl
lklere ok ey borlu ise de, b ir o k ad ar da serm ayenin zorlayc
m ant ta ra fn d a n kkrtly o rlar.
A ngoladaki toplum sal d n m ve devlet o luum u son derece
ykc bir nitelik tayor, ok u zu n s red ir devam ediyor ve henz
ta m am la n m deil. Kendi ta rih i gz nne aln d n d a ve A vrupa
ta rih i ile b irlikte d n ld n d e bu hi de artc deil. Ayrca,
ok geni kitlelerin savan y aratt yokluklar y z n d en y erlerin
den y u rtla rn d a n edildii A ngolada b arn bu sreci ve b erabe
rindeki vaheti noktalam ayaca da pekl sylenebilir. Bir bar
sreci srasnda ve so n rasn d a yeniden y ap lan m a vs h a k k n d a
dillendirilecek iyi niyetli t m tavsiyelere ram en, to p rak ve dier
m alvarl (tabii ki en ilkel biimiyle) b irik im le rin in A ngolann
reel politikasna h k im olaca ve ayet dier atm a so nras
tecrbeleri (N ikaragua, M ozam bik, El Salvador) b ir gsterge te
kil ediyorsa, A ngolan n da iddetle tan m lan m ay a devam edecei
sylenebilir.

Souk Sava sresince, ABD petrol irketleri, hareketli bir ticaret yrtm ekte
olduklar Angola Halk Kurtulu Hareketi (MPLA) hkm etine kar Am erikan
dm anln yum uatm aya abaladlar; daha yakn bir tarihte ise Fransz yetki
lilerin, Elf A quitainein A ngoladaki karlarn konu alan rvet skandallarma
kartklar iddia edildi.

198 | Ch r i s t oph e r C r a m e r

SO N U
G rlyor ki sava an alizleri k ap italizm i hepten m ulaklatrm ak tad r. H atta yle bir p arad o k stan bile sz edilebilir: kapitalizm
aslnda, baz ynlerden, bilinen dier toplum sal dzenlere o ra n
la ok d ah a barseverdir, an cak ayn zam anda, b a rn d rd pek
ok zellik, atm alarn y o u n lu u n u a rtrm a b ak m n d a n dier
retim b iim lerine gre ok d ah a b y k rol oynam aktadr. Bu b
lm de, sava veya toplum sal iddet ile kapitalizm e gei s recinin
b irb irlerin e ne k ad ar sk skya bal olduu gzler nne serildi.
Ayrca, g n m z dnya ekonom isinde, bu sarsc gei n n n ve
gelim i k ap italist uluslarn, t k eticilerin ve irketlerin birbirleriyle ne denli b t n lem i o ld u k lar da gsterildi. Bu t r analizlerin,
liberal teori ve politika tavsiyeleriyle su n u lan sevim li kehanetlere
kar d ik k atli olm as gerekm ektedir. B unun yan sra, korkun a
tm a la rn ilerici neticelerle ilikilendirilm esi k onusunda da uya
rda b u lu n m ald r; gerekten byle b ir netice hasl olm u ise, bu
neticelerin sava srasnda nereden kt ve b u n la rn ak lan m a
sn tevik iin neler yaplabilecei aratrlm ald r. Bu analiz son
olarak, savan d n y am zd a yaanm aya devam etm esi m uhtem el
b ir zellik oldu u nu da ortaya koym utur.

e v ir e n : D e fn e O r h u n

KAYNAKA VE LER O K U M A N ERLER

H irsch m a n , A.O. (1977) The Passions a n d the Interests: P olitical A rg u m en ts f o r
C a p ita lism before its Trium ph. P rinceton: P rin ceton U n iversity Press.
Kaldor, M. (1999). N ew a n d O ld Wars: O rgan ised Violence in a G lobal Era.
Cam bridge: P olity Press.
L indquist, S. (1997), <E x term in a te A li the B ru tes\ Londra: G ranta P u b lication s.
M cL ellan, D. (1977). K ari M arx: S elected W ritin gs, O xford: O xford U n iversity
Press.
P yth ian , M. (2000) The P olitics o f B ritish A rm s Sales Since 1964. M anchester:
M anchester U n iversity Press.
K oxborough, I. (1999). The P ersisten ce o f W ar as a S o cio lo g ica l P rob lem ,
In tern a tio n a l S ociology 14 (4), s.491-500.

Sava, Bar ve K a p i t a l i z m
Shaw, M. (2000) The C o n tem p orary M od e o f W arfare? M ary K aldors Theory o f
N ew W ars, R eview o f In te rn a tio n a l P o litica l E conom y 1 (1), s .171-80.
Sm ith, R. (1977) M ilitary E xp en d itu re and C ap italism , C a m b rid g e Journal o f
Econom ics 1 (1), s .61-76.
Tilly, C. (1990) C oercion , C a p ita l a n d E uropean S ta tes, A D 990-1992. Oxford:
Blackw ell.
W ood , Ellen M. (1995) C ap italism and H u m an E m ancipation: Race, G ender and
D em o cra cy D em o cra cy A g a in st C a p ita lism iin d e. Cam bridge: C am bridge
U n iv ersity Press. [K a p ita lizm D em o k ra siye K ar, edit. O ya K ym en, letiim
Y aynlar, 2003]

199

12. BL M

N C D N Y A KAPTALZMN
ANLAMAK

El i zabe t h Dore

M ark sistlerin k apitalist gelim eyi -y a da k apitalist gelim enin

y o k lu u n u - kavray biim leri 20. yzyl boyunca nem li deiik
liklere urad. Genel bir ifadeyle, y zy ln ilk y arsnda M arksistler
Latin A m erika, A frika ve A syad aki lkelerin k apitalist olmad
iin azgelim i o lduuna inanyordu. Y zyln ikinci yarsna ge
lindi in d e sosyalist akadem isyenlerin ou bu yorum u tepetaklak
edip k tad ak i lkelerin kapitalist olduu iin azgelim i oldu
unu iddia etti. Bu kkl tash ih ksm en deien toplum sal ve eko
nom ik k o u llarn sonucu, ksm en de nc D nyada deien
devrim ci stratejilerin r n y d . Bu blm azgelim ilii ele alan
M arksist y ak lam larn s rek lilik lerin in yan sra, k o p u k lu k larn
da inceliyor ve kapitalist gelim eyi nasl a n lad m zn ne k adar
nem li oldu u n u gsteriyor.

FEO D A LZM VE ESK SOL

1960lardan nce Eski Sol, azgelim ilik k ap italizm in yokluu
nun bir so nucudur diyen gr benim sem iti. 1920lerle 1940lar
arasnda K om internin (3. E nternasyonal o larak da bilinir, dnya
sosyalist dcv rim in i tevik etm ek zere Boleviklerce k u ru la n k o

nc D n y a K a p i t a l i z m i n i A n l a m a k j 201

m n ist p a rtile r birliidir) resm i d u ru u sm rge devletler ile b a

m szlk larn k azan m t m devletlerin feodal o lduunu syl
yordu. Bu d u ru m d a, ak tan aa iddet k u lla n a ra k ve piyasaya ait
olm ayan yntem ler yoluyla kylleri sm rerek g ve zenginlik
elde eden to p rak sahipleri ya da t ccar sn fn n ynettii to plum lar
an lam n a geliyordu feodalizm (bkz. 1. ve 9. blm ). Bu sava gre,
em peryalistlerle -sa n a y i lk elerin in kapitalist sn flary la- ittifak
halinde olan feodal ynetici snflar teknolojik gelim elerin ve m o
dern piyasa to p lu m la rn n ortaya kn salayacak bir ekonom ik
rekabeti engelliyordu. Byle olunca da, Eski Sol a gre sm rge
ler ve sm rgecilik so n rasn d a k u ru la n devletler henz kapitalist
o lm ad k lar ya da k apitalizm ncesinde b u lu n m a d k la r iin sos
y alizm in n k o u lla rn d a n m ah ru m d u lar. Sonuta, K o m in tern in
azgelim i lkelerdeki k o m n istler ve b u n la rn m ttefikleri iin
talim at iki aam al b ir devrim ci strateji izlem eleri ynndeydi.
lkelerinin kapitalizm e geiini h z la n d rm a k iin nce feodalizm
ve em peryalizm kart m cadeleleri tevik etm eliydiler. D aha so n
ra, kapitalizm e getikten sonra, yani ulusal burjuva d e v rim inin
ard n d a n , sosyalistler ab alarn kapitalizm k art bir devrim e
do ru ynlendirm eliydiler. Bu senaryoda, kyller, iiler ve teki
alt snflar lkeleri k ap italist olm ad an nce, em peryalistler ve o n la
rn feodal m ttefiklerine kar, bu nedenle de o n la rn basks a ltn
da olan yerel k apitalist snfla -u lu sa l burjuv aziy le- ta k tik ittifak
lar o lu tu racak lard , tk in ci aam ada, feodal snflar d evrild ik ten ve
em peryalistler zay flatldktan sonra, devrim ci kyller ve iiler
eski burjuva m tefikleri b rak acak lar ve sosyalizm iin m cadele
edeceklerdi. K om in tern in nc D nya dev rim i izgisinin bu
zeti em atik o ld u u n d an , izlenecek p o litik alarn ta lim a tlar da
em atikti bana kalrsa. Oysa Lenin, Stalin ve M ao Z edongun da
ara la rn d a b u lu n d u u nde gelen pek ok k o m n ist lider, iki aa
m al dev rim in ak bir ekilde izgisel olan sen ary o su n u n farkl
versiyonlarn desteklem iti.
K o m in tern in ta lim a tla rn a olan ballk, Latin A m erika, A frika
ve Asyad ak i kom n ist p a rtile ri ve radikal eylem cileri garip ittifa k
lara gtrd. K om nistler zellikle ik in ci D nya Sava d n e m in
de hem iki aam al devrim i hem de K om internin Faizm e Kar

202 1 U liza b eth D ore

Birleik C ephesini desteklerken, aalk d ik tatrlerden ve baskc

rejim lerden oluan b ir k arm savunurken b u ldular kendilerini.
rn e in N ik arag u ad ak i k o m n istler A nastasio Som ozan n ta ra f
n tu tu ve Kba K om nist P artisi, Fulgencio Batista reform izm den
gericilie g etikten ok so n ra bile hl ona destek veriyordu.

N C DNYA K A PTA LZM VE YEN SOL

1960lara gelindiinde rad ik aller nc D nyadaki devrim
senary o su n u b atan aaya deitirm ilerdi. Latin A m erikada,
aadan gelen b ir devrim , W ashington u n Kbadaki ua olan
B atista d ik tat rl n e kar Fidel C astro ve Che G uevaran n n d e r
lik ettii silahl ayaklanm ayla balad. 1959daki Kba D e v rim in in
zaferinden nce ve sonra C astro ile G uevara Latin A m erikadaki
eski k o m n ist m u h afzlar ile ba lan tl reform ist p o litik alar bir
kenara attlar: nc D n y a n n her yerinde sosyalist d evrim i sa
v u nd u lar. K bal liderlerin p o litik an alizin in kkenleri, ABDnin
elindeki eker irk etlerin in ban ektii hzl bir kapitalist geli
m en in lkeye has ta rih in d e yatsa da, C astro ile G uevara bu d n
ceyi nc D nyadaki t m lkeler iin geerli kldlar. Bu am a
la Kba h k m e ti sm rgecilik sonras d n y an n d ev rim cilerini
bir araya getiren yeni bir E n tern asy o n ali, K ta n n K ongresini
olutu rd u lar. Kba, Sovyetlerin ekonom ik ve siyasi desteine iti
m at etti i halde, C astro h k m eti, nc D nyada devrim k o
n u su n d a resm i M osk o v aizg isin ib ra k m a y a n Eski S o lu n siyase
tin i sorgulam a roln stlendi.
F arkl olaylarn bileim i 1960lard ak i siyasi ay ak lan m alar h a
rekete geirdi: A frikada, Asyada ve K arayiplerdeki sm rgecilik
kart m cadele, Birleik D evletlerdeki v atan dalk h a k lar h a
reketi ve W ash in g to n u n V ietn am d ak i sava. Kba D e v rim in in
bu dnem deki etkisi km senm em eli. C astro ve G uevara, d n
yann h er yerindeki dev rim cilerin Kba D e v rim ini m odel alan
partiler k u rm a la rn d a ilh am kayna oldu. 1968deki renci ayak
lan m alar to p lu m u n teki kesim lerin d ek i isy anlarn k v lcm n
akt; V ietnam Savana kar, A BD de beyaz rk n st n l n e
kar, Bat A vrupada kapitalizm e kar, O rta ve D ou A vrupada

nc D n y a K a p i t a l i z m i n i A n l a m a k I 203

Sovyet tarz sosyalizm e kar kan isyan larn . ABDde, P ariste,

L ondrada, M exico C ityde, Rio de Janeiroda, Rom ada, B erlinde,
P ragda, V arovada ve Tokyoda yaplan (ve bazlar ayaklanm a
sn rn a yaklaan) b y k gsteriler sta t k o n u n yaygn evrelerce
red d in i ve Eski S o lu n siyasetinden d u y u lan m em nuniyetsizlii o r
taya koyuyordu.
Bu alk an tlar Yeni Sola hayat verdi. C astro n u n ve G uevaran n
ayak izlerini tak ip eden Yeni Sol, Eski S o lu n siyasetini, zellikle de
nc D nya ile ilgili g r lerin i reddetti. G elim i ve gelim ekte
olan lkelerdeki radikaller, yeni sm rgeci lkelerin feodal oldu
un u ve sosyalist devrim iin gerekli n k o u llard an m a h ru m oldu
u n u syleyen d o k trin i fiilen s p r p attlar. Bu tezi tersine evi
rerek Latin A m erika, A frika ve A syad ak i lkelerin u zu n zam a n d r
k apitalist o lduunu ve k ap italizm in -y o k lu u n u n d e il- v arlnn
azgelim ilie neden o ld u u n u iddia ettiler. nc D nya ta rih i
n in yeni y o ru m u n d a, kapitalizm sm rgelikten so n ra bu lkelerde
arp k biim lerde gelim iti ve b u ra la rd a k i k o u llar sosyalist dev
rim iin bilhassa o lg u nlam t
nc D n y a n n d evrim ci p o litik a la rn d a k i deiim , byk
bir deprem ayarndayd. A zgelim iliin n ed en lerin i ele alan bel
li bal M arksist ta rtm a la r sz konusu o ld u u n d a 1960larda ve
1970lerde dnce okulu gze arpar. B am llk k u ra m (Frank
1969) alanda hzla ortodokslat, bu k u ram b a m llk tem asn n
farkl bir hli olan D nya Sistem leri k u ram izledi (W allerstein
1979). Bu k u ram sal ak m d a kapitalizm - h e r eyden n c e - m e tro
p o l ya da em peryalist lkelerin sm rge/yeni sm rge devletler
den artd e e r a k ta rd k la r uluslararas bir deiim sistem iydi. Bu
k u ra m n vard tem el sonular: (a) A vrupa ticareti kapitalizm i s
m rge d n y asn n en u z a k la rn a g t rd ve k apitalizm b u rala rd a
16. yzyld an beri kk sald; (b) -u lu sla ra ra s ticaret yoluyla lkeler
arasn d a artd e er a k ta rm an lam n a g elen- kapitalizm sm rge
devletlerde azgelim iliin em peryalist devletlerde ise gelim ili
in nedeniydi. Bam llk, nc D nya alm alarn d a on y l
lar boyunca yaygn b ir k an o larak kald. A rkasnda m irasla rn en
kalm lsn (bence en belalsn) brakt: sm rge ve sm rgelik
ten so n ra k u ru la n devletlerin ok u zu n bir zam andr, en azndan

204 ; Llizabeth Dore

A vrupallarla tem a sla rn d a n bu yana kapitalist olduunu syleyen

ve neredeyse hi sorgu lan m ay an g rn.
nc D nyad ak i kapitalizm i anlam aya ynelik farkl bir
yaklam d ah a geleneksel M arksist yntem lerle tem ellendirildi.
lkeler aras deiim e neredeyse baka her eyi dlayacak ekilde
o d ak la n a n b a m llk k u ra m c la rn n aksine, M arksist akad em is
yenler (kkleri retim srecinde yer alan) sn f ilikilerini kapitalist
d n m n itici gc o larak grd. G elim ilii ve azgelim ilii
a n lam ak am acyla, M arksistler zellikle de ta rm d a serbest cretli
emee d n m tevik eden ve nleyen toplum sal gleri inceledi
(B renner 1977). Bu yaklam b y k to p rak sahibi snflarn r n ve
igc fazlasn d o ru d an topra ileyen in san lard an nasl a k ta r
dk la r zerin d e d urdu. Sonuta M arksistler kyllerin nasl ve ne
zam an p roletarya olduunu, bu srelerin tek n ik deiim ve eko
nom ik bym eyi nasl etk iled i in i anlam aya alyorlard (W eeks
ve D ore 1979).
G elim ilii ve azgelim ilii ele alan M arksist lita ra t r b a
m llk k u ra m n d a n baz nem li alard an ayrr. M arksistler,
nc D nya k a p italizm in in ta rih i h a k k n d a daha elikili bir
gr (kapitalizm in k u lla n m ve suistim ali) benim sem e eili
m inde olm ulard. M arksist erevede kapitalizm , retim s re cin
deki sm rye dayanr: m lkiyeti olm ayan, bu nedenle de hayatta
kalm ak iin em ek glerini satm ak z o ru n d a olan in san larn em ei
ni (ya da em ek gcn) m lkiyet sahibi snflarn kendilerine m al
etm esine dayanr. K apitalizm kapitalistler arasnda kr g dm l
bir rekabete yol at n d an , bu rekabet hem iilerin sm rlm esini artrm ay a hem de teknolojik deiim i ileri gtrm eye hizm et
eder. K sacas kapitalizm , b y m en in ve gelim enin belirli bir t r
n tevik eder. Bu sebeple k ap italistler aras rekabet iilerin yaam
s ta n d a rtla rn n iyiletirilm esi iin gerekli koullar (ya da byle bir
olasl) y aratr (bkz. 4. blm ). B unun gerekleip gereklem e
mesi kapitalist re tim in doasnda varolan tek n ik bir deim eze
deil iilerin kapitalistlere k ar verecei m cadelelere baldr.
zetlem ek gerekirse, b a m llk k u ra m c la r k apitalizm i iflah ol
maz bir bela olarak kabul ederken, M arksistler kapitalizm i sn f
s m r s n e ve siyasi itaate day an an b ir bela olduunu kabul eder.

nc D n y a K a p i t a l i z m i n i A n l a m a k I 205

Gelgelelim , bu bela elden geldiince iflah olm u tu r, n k iinde

em ein verim liliini a rtrm a gd s vardr. K apitalist to p lu m lard a
em ein verim liliini a rtrm a k d ah a ziyade s m r y id d etlen d ir
m ek iin k u llan lr; am a d ah a fazla verim lilikle so nulanan tek n ik
deiim in san potansiyel o larak iin an g ary asn d an k u rta rr. Fakat
kapitalist bir can av arn b u rn u n u n dibin d e o lm akla k a rla trld
nda, en d a r m addeci an lam d a bile iin z a h m etin d en azat edilm ek
kapitalizm sonras to p lu m lard a d ah a m u h tem eld ir M arksistler, bu
adan b ak ld n d a, nc D nyad aki kapitalist gelim enin baz
ynlerini smrc ve ilerici addeder: ilerici b u rad a iyi, adil ya da
insafl an lam n d a deil, sosyalist sralam ad ak i s m r n n yerine,
insani zgrletirm eyi tevik edebilecek ekonom ik gelim eler iin
gerekli k o ullar y aratm ak a n la m n d a ku llan lr.
B am llk k u ram ve M arksist k u ra m arasn d a birbiriyle ili
kili bir fark llk var: ilkine gre nc D nya lkeleri neredeyse
be y zy ld r kapitalisttir, kincisine gre ise k ap italizm in s m r
gecilik sonras d n yadaki ta rih i pek yenidir. M arksist ak ad em is
yenler Latin A m erika, A frika ve Asyadaki k ap italist d n m lerin
heterojen ve dolam bal yapsna sk sk v u rg u y ap m tr (C ooper
ve dierleri, 1993). B ununla berab er nc D nya ta rih in d e k i
ak n tla ra kaplan baz M arksist yazarlar, bana kalrsa ta rm d a k i
deiim in kapitalist doas zerin d e gereinden ok durm aya ve
kapitalist olm ayan kalc nitelikteki ilikilerin g c n en aza in d ir
meye m eyilliydi. zgr cretli em ein ilk em arelerin in peindeki
kifler m isali kend ilerin i bir keif yapm aya hazrlam olabilirler
di. B unun sonucu o larak da M arksist gelenekte bile, ok eitli to p
lum sal alk an tlar k apitalist d n m n kendisi gibi ya da kapi
talist yoldaki tem el d n m n o k talar gibi su n m a eilim i olduunu
d n y o ru m , ikinci eilim e d ah a sk rastlan d n ve b u n u n daha
ihtiyatl o lduunu sylemek m m k n .
Genel hatlaryla M arksist o larak ta n m la n a n ve nc
D n y a d a kapitalizm in y kseliinden bahseden yazlarn son k s
m bir eit nc yoldu. retim biim lerin in eklem lenm e
si olarak bilinen dnce okulu ba m llk k u ram ile geleneksel
M arksizm e ait u n su rla r b ir araya getirm eye abalyordu (Fostcr
C a rter 1978). Bu fikirdeki y azarlar k apitalizm in, kapitalist olm a

206 | El i z ab et h Dore

yan toplum sal biim lerle birlikte v ar olduu d u ru m la rn zerinde

du rd u . D aha genel bir ifadeyle, kapitalist olm ayan sn f ilik ilerin in
srf (ya da ounlukla) kapitalistler kyllerden artem ek ve/veya
r n le r a k ta ra ra k devam e tti in i ne srdler. Bu sebeple, kapi
talist olm ayan sn f ilikileri an cak k apitalist gelim ede ilevsel bir
rolleri varsa m od ern z am an lard a da baki kalyordu.
Genel bir ifadeyle M arksist o larak ta n m la n a n ve 20. yzyln
so n larn d a gelim iliin ve azgelim iliin nedenleri zerine ya
plan ta rtm a la r heyecan vericiydi. nc D nya k ap italizm ini
ve g n m zd ek i kapitalizm k artl n an lam ak iin bu ulu slara
ras ihtilaflarn tam o rta sn d a k i lite ra t r o k u rsak (ya da yeniden
okursak) ok iyi ederiz. A kadem isyenler/eylem ciler bu ta rtm a
larla dnyay deitirm ek iin onu anlam aya alm lard. Z engin
ve verim li bir alan so n rad an d ah a iyi k av ram an n beraberinde
getirdii avantajla ve b ir y an d an da onu basitletirm e risk in i gze
alarak, bu dnce o k u lu n u n (aralarn d ak i nem li fark llk lara
ram en) nc D n y ay kapitalist ya da dolam bal evre yollar
olan kapitalist yolda ilerlem i o larak b etim led i ini ileri sryorum .
Siyasi istikam et Eski Sold an Yeni S o la dn d nde, sm rge dev
letlerle sm rgelikten son ra k u ru la n devletlerin kapitalist olm ad
(feodal olm ad) ya da k apitalist olm ayan kayda deer u n su rlar
yitirm edii gr itib arn kaybetti.

KURAM VE PRATK: SA N D N ST L E R N TA RH
Latin A m erika, Karayipler, A frika ve Asyadaki em peryalizm
kart h areketlerin liderleri, nc D n y a d a k i yeni dalga d e
iim in in n saflarndayd. D eiim ars, her devirde z am an n
radikal retoriine k endini uyarlar. 1950lerde ve 1960larda s m r
gecilik kart liderlerin k apitalizm k art b ir dil k u lla n m alar ve
sosyalizm e b a llk larn aka ifade etm eleri artc deildir.
Bam szlk m cadeleleri d n y a n n k ap italist glerine kar y
rtl y o rd u ; bu nedenle sosyalizm in d ilin in feodalizm ve k apita
lizm in diliyle k arlatrld n d a sm rgecilik kart syleme hi
glk ekm eden uyguland grld. Yine de birka istisna d
nda Asya, A frika ve K arayiplerdeki yeni h k m etler b am sz
lk la rn d a n sonra kapitalist k alk n m ay besledi.

nc D n y a K a p i t a l i z m i n i A n l a m a k I 207

Kba D e v rim inden so n ra L atin A m erikal rad ik aller de sos

yalizm in d ilin i k u lla n r oldu (k apitalizm k art ya da kapitalizm
sonras hareketlere uygun olm ad d n len lkelerde bile).
K om nizm ABD h k m e tin in gzn k o rk u tan d m an oldu
u n d an , Latin A m erik an n her yerinde em peryalizm k artl n n
d m a n m n d m an olan ideoloji, yani M arksizm ta ra fn d a n
ekillendirilm esi artc deildir. N ik arag u ad ak i S andinist Ulusal
K urtulu C ephesi (Frente S an d in ista de L iberacin N acional-FSLN )
yeni nc D nya ta rih in in d n t r c g cn yakalad.
FSLNdeki pek ok lider ta rih yazd; y u rtta la rn a d evrim ci eylemi
telkin etm ek gibi apak b ir hedefle gem ii yeniden yorum ladlar.
1961deki o lu u m u n d an balayarak FSLN, k itapklar, ark lar ve
aklam alar yoluyla N ik arag u a ta rih i ile ilgili g rlerini yayd.
1979da Som oza d ik ta t rl n yenip FSLNyi ik tid ara getiren si
lahl halk ay ak lan m asn d an sonra, S andinist Cephe, grevi resm i
ta rih i S an d in istlerin gem ie bak asyla yeniden k u rm a k olan
bir ta rih k u ru m u olutu rd u .
FSLNn in gzden geirip dzelttii gem i, N ik arag u ay sosya
lizm iin olgunlam , k rsald ak i isyanc p roleterlerin lkesi olarak
betim ledi. C e p h e n in k u ru cu su C arlos Fonseca, ulusal ta rih i ABD
em peryalizm ine kar yaplan h alk ayak lan m alar zinciri olarak
yeniden a n latarak yepyeni bir ta rih balatt. Fonsecan n ta rih in d e ,
1927 ile 1933 yllar arasn d a ABDn in N ikaragua igaline kar sa
vaan kyl gerillalar o rd u su n u n lideri A ugusto S andino da yeni
den ele alnyordu. Som ozan n ta rih i k rd ak i ekya S andinoyu
m ah k m ederken, S andinist ta rih S andinoyu u lu sun k u rta rc s
olarak yeniden canlan d ry o rd u . Fonsecan n ta rih y o ru m u n d a, t m
engellere kar ABD m dahalesine defalarca diren en devrim ci iikyllerin ulusuydu N ikaragua. Bu ta rih grnde, S andino hem
ulusun babas hem de N ik arag u a ulusal k a ra k te rin in som utlanm asyd. N ikarag u alIlar S an d in o n u n ve onu n d o ru d an halefi olan
FSLNn in a d m larn izleyerek ulusal yazglarna eriebilirlerdi.
FSLNdeki P roleter K an atn lideri Jaime W heelock, S andinist
ta rih o k u lu n u O rta A m erika devrim ci d n cesin in ana ak m n a
d n t rd . Usta tarih i W heelock en nem li kitab Imperialisno
y Dictadura: Crisis de un Formacin SociaVi, p a rti m ilita n larn

208 | El i z abet h Dore

verdikleri m cadelenin yalnzca d ik tat rl k ve em peryalizm k a r

t deil, ayn zam an d a kapitalizm kart o lduuna ikna etm ek
iin y azdn syledi (1979, s.12). W heelockun ta rih yo ru m u n d a
N ik arag u a sosyalist bir d n m iin gerekli b t n nkoullara
sahipti. lkenin kapitalist d n m 19. yzyln sonunda ger
eklem iti ve 1960lara gelindiinde ulusal kapitalizm olgun bir
aam aya u lam t. W heelock, N ik arag u ann, sn f d u ru lar ve si
yasi bilinleri sayesinde an tik ap italist devrim e katlabilecek krsal
proleterlerin lkesi o ld u u n u sav u n m u tu .
Sonu o larak baz tarihiler, S an d in istlerin siyasi b ak n y an
stt ve ta rih i yanl y o ru m lad gerekesiyle S an dinistlerin ge
m i gr n e kar kt. Kar yoru m a gre N ikaragua 1940lar,
h atta 1950lere k ad ar to p rak sahipleri ve kyllerden oluan m o
d ern ncesi b ir toplum du. K apitalizm 1960larda hzla gelim i
olsa da, sn f bilinci ar ar deiti ve k rsal kesim de yaayanlarn
dnya gr ileriye d n k o lm ak tan ok geriye d n k t . nceki
on yllard a to p ra k la rn d a n zorla tahliye edilen iiler topraa sahip
olm a isteklerini yitirm em ilerdi. aresiz N ikaragualIlar, ii sn
f ya da sosyalist bilin o lu tu rm a k ta n ziyade (biraz da ro m an tik
bir ekilde) geleneksel kyl yaants olarak g rdkleri eye geri
dnm eyi arzuluyorlard. Bu kar tarih te, 20. yzyla gelindiinde
N ik arag u an n k k ve hi de rg tl olm ayan bir ii snf, zayf
ve paralan m bir k om nist hareketi, yetersiz bir sosyalist dnce
gelenei vard. U zun lafn ksas, N ik arag u a W heelockun iddia et
tii gibi sosyalist devrim iin o lgunlam deildi (Dore, 2003).
S and in ist ta rih in a rtla r eksileri ne olursa olsun, politik yelpa
zenin sanda ya da solunda yer alan rak ip lerinden farkl olarak,
diktatrle kar gl b ir h areket y r tm ek te sadece FSLN b a
arl olm utu. S an d in istlerin baars N ikaragualI kitlelerin d
g c n k k rtab ilm elerin d e yatyordu. Buna da ksm en ta rih i
yeniden y azarak ulatlar. elikili olan d u ru m , N ik aragualIlar
diktatrle kar silah larn a sarlm aya tevik etm ekte nem li
bir rol oynayan kapitalizm k art sylem in tarada uygulam aya
konm asyla, bu d u ru m u n ok sayda kylnn te k ra r silah larn a
sarlm asn a neden olm asyd: am a bu defa S andistlere ve o n la rn
devri m i ne kar.

nc D n y a K a p i t a l i z m i n i A n l a m a k I 209

W heelock S an d in istlerin T arm B akan o ld u k tan sonra, tarih

grleri doal o larak devletin ta rm sek t r n d ek i p o litik alarn
fazlasyla etkiledi. K yllerin to p ra k taleplerine k arn FSLN to p
ra onu ileyenlere d atm ay red d etti. W heelock, ta rm la uraan
yoksullarn oun lu u birka k u a k tr krsal p roleter olduu ve
kapitalist sn f ilikileri tarad a neredeyse y zy ld r hk im olduu
iin kyllere to p rak verilm esin in geriye d n k b ir adm olacan
aklad.
S and in ist T arm Reform u b y k devlet iftlikleri y aratt ve h
km et krsal iilerin iyiletirilm i cretler ve alm a koullar
gibi bilinen taleplerini yerine getirm e sz verdi. Sosyalist ideal
lere uygun olarak T arm B akanl, FSLNn in yksek teknolojiye
dayanan b y k kom pleksler halin e gelm esini u m d u u iftliklere
(denetlem eleri iin olm asa da) d ah il olm alar iin kylleri te
vik etm eye balad. Dolaysyla k rsald ak i N ik arag u alIlarn byk
k sm S an d in istlerin devlet m erkezli ta rm p o litik asna kar kt
ve to p ra n kyllere datlm as iin bask yapm aya devam etti.
S andinist h k m et kyllerin taleplerini grm ezden geldiinde ise,
k rsalda yaayan pek ok insan S andinistleri d evirm ek iin ABD
h k m e tin in k u rd u u ve m ali destek salad silahl m uhalefete,
kar tarafa (C ontraya) k atld (D ore ve W eeks 1992).
1980lerin o rtasn d a S an d in istlerin N ik arag u a toplum u ve ta
rih i ile ilgili grleri ile tarad ak i in sa n la rn pek ou n u n dnya
g r n n uyum ad aka belli oldu. 1986da S andinistler ta k
tik adan by k bir hata y a p tk la rn kabul ettiler. Devlet m erkezli
ta rm refo rm u n u d eitirerek kyllere to p rak datm aya balad
lar. Fakat o zam ana dek ay ak lan m an n ve Som ozan n yenilgisinin
yarat coku snm t . ABD m uhalefetin in y aratt koullar
altn d a varolm aya alm an n zorluklar, kyller arasn d ak i h u
zursuzlu u y attrm ak iin S andinistlere pek alan b rakm yordu.
S andinistler so nunda 1990d aki seim leri kaybettiler. Yenilgi ok
etkisi yaratt; oysa olaylara so n rad an b ak m an n verdii avantajla
FSLNn in in tik alin in , ngrlebilecek bir lm olduu aka bel
li oluyor. N ik arag u an n gem ii ile ilgili grleri ta rih te n ziyade
efsaneydi. Efsane silahl m u halafette S andin istlerin iine yaradysa da, ik tid ara geldiinde FSLNn in p o litik alarn a rehberlik etm esi

210 | Hlizubvlh Dore

iin gem ii kullanm as, k rsal kesim de yaayan N ik arag u alIlarn

ou n lu u n u aleyhlerine evirdi. D aha da nem lisi 2001deki se
im lerde olduu gibi 1990 seim lerinde de ABD S andinistleri altetmek iin para ve d a n m a n yadryordu.

KURAM VE TARH N E M L D R
K apitalist gelim enin k apsam ve zam anlam asyla ilgili ta r t
m alar sadece a k a d e m ik deil. S andinist ta rih ve p o litik alar a ra
sndaki ba, gem ii a n la m a n n (ta rih i d o ru anlam aya al
m ann) gerek d n y an n p o litik a la rn an lam am za nasl yardm c
olacan gsteren rneklerden birisidir. T arihi doru a n la m a k
im k n sz olsa da, M arksistler o larak y aanm b ir gem iin v arl
na ve gem i to p lu m larn k a rm a k lk la rn a n la m a n n im diyi yo
ru m la m a d a ve gelecei k u rm a d a bize y ard m ettiine inanyoruz.
Sm rgecilik sonras k u ru la n lkelere gelince, b u n la rn yakn za
m an la ra ait kapitalist gelim e ta rih le ri genellikle ada sn f ili
kileri ve sn f bilinci ile ifade ediliyor, bu da rad ikal bir toplum sal
deiim iin gerekli stratejiler zerin d e etki yaratyor.
M arksist ta rih yaklam p o stm o d e rn ta rih yazm n tep etak lak
ediyor. P o stm o d ern tarih ilere gre znellik ve grelilik t m olayla
ra (b u n la rn hem m eydana geli ekillerine hem de nasl an lald k
larna) yle u y g u n d u r ki, y aan an ta r ih diye bir ey yoktur. T arih
sadece y o ru m d u r: dolaysyla gem ie d a ir b ir yorum bir baka yo
ru m k ad ar iyi ya da k t d r (M unslow 1997, s. 1-35). M arksistler
ise tam tersine, ta rih yazm n v u k u b u lan b ir gem ii anlam aya a
lm akla ve tarih sel deiim in nem li d in a m ik le rin i k avram ak iin
gem ii y o ru m lam ak arasn d ak i retk en gerilim i ieren bir sre
o larak grrler. M a rx m da ok gzel ifade ettii gibi, devrim ciler
deitirm ek iin dnyay anlam aya alrlar.
M arksistler devrim ci deiim in o laslk larn ve im k n szlk la
rn tarih sel k o u llarn belirlediini varsaym azlar. 20. yzyl ta ri
h in d en rendiim iz b ir ey varsa o da ta rih ve toplum sal deiim
arasn d ak i ilik in in belirli o lm ak tan ok belirsiz olduudur. Yine
de sn f ve m lkiyet ilikilerini ieren, fakat b unlarla snrl k alm a
yan belirli tarih sel/m ad d i b a lam larn , toplum sal deiikliin ola

nc D n y a K a p i t a l i z m i n i A n l a m a k

slk larn ve im k n sz lk la rn tayin etti i d n cesin in altna pek

ok M arksist im zasn atar. S an d in istler b u n u biliyordu; en byk
glerinden biri, ta rih in nem li olduuna, gem iin devrim ci stra
tejilerini geerli klacana in an m alary d . 20. y zy ln so n larn d a
yaam pek ok rad ik al d n r gibi S an d in istler de lkelerinin
ok u zu n za m a n d r tam am y la k ap italist o ld u u n u iddia etm iti.
Bu adan b ak ld n d a, sm rgecilik sonras k u ru la n teki devlet
lerdeki devrim ci liderler gibi S an d in istler de nc D nyadaki
proleterlerin sosyalist deiim iin verilen m cadeledeki roln
ab artm olabilirlerdi.
K apitalizm in ta rih in i a n la m la n d rm a d a y aanan b y k deiik
ler zerin d e d n m ek Eski ve Yeni S o lu n p o litik a larn a d air baz
m eseleleri ortaya karyor. Eski S o lu n nc D n y a y tam am en
feodal kabul eden gr, kapitalizm e d o ru giden toplum sal
deiiklikleri gr n m ez kld iin sorunluydu. Sm rgecilikten
sonra k u ru la n devletlerin tm yle kapitalist addeden Yeni Sol yo
ru m la r da ayn derecede so ru n lu gzkyor, n k bu y o ru m lar
kapitalist olm ayan sn flarn faaliyetlerinin st n rtt , ayr
ca nc D nya lkelerinde belirli zam an lard a ve yerlerde hl
nem li lde s rd r len ve k apitalist olm ayan iliki b iim lerin in
n em ini km sem e eilim indeydi.
K apitalizm in t m dnyay vahi b ir ekilde kendi su retine b e n
zettii 21. y zy ln b alarn d a o lm an n verdii avantajla, k apita
lizm in evreyi ve toplum u d n t rm ed i i, en a zn d an tam am yla
d n t rm ed i i zam an lar ve yerleri a ra trm a k nem li dersler
salayabilir. Tarihsel bak alar kapitalizm in h a lih az rd a k i ekli
olan kresellem e k o n u su n d a neyin eski neyin yeni o lduunu ayrt
etm em izi olanakl klabilir. K apitalizm in A frika, Asya ve Latin
A m erikad aki ykselii (ve d) k o n u su n d ak i ihtilaflar c a n
lan d rm ak , g n m z n kapitalizm kart ta rtm a la rn a nem li
katk lard a bulunabilir.
K apitalizm in galip geldiini iddia eden, T arih in Sonunun
geldiini syleyen, kapitalizm karsnda Baka A lte rn atif Yok
diyen siyasetiler, b ilirkiiler ve akadem isyenler olduka, k ap italiz
m in vadesinin dolabileceini pek ok in san n dnem em esi a
rtc deildir. am zda, dnce zgrl n korum aya ken

212

El i zabet h Dor e

d in i adam as beklenen k u ru m la r olan niversitelerde kapitalizm i

eletiren lerin sk sk su stu ru lm asy la hatrlam ay deil unutm ay
reniyoruz: k ap italizm in ta rih te k i tek rgtlenm e biim i o lm ad
n unutm ay. M odern zam an lard a kapitalizm in szm ona d n
y an n h er yerinde y r rl k te o ld u u n a d a ir inan kapitalizm in
d o a lla trlm a s n a , yani k ap italizm in insan to p lu m larn n r
gtlenm esi iin tek doal yol olduu k an sn n m eru latrlm asn
salad. Bu zam an lard a k ap italizm in devrilebileceini hayal etm ek
ok zor. K apitalizm in ta rih in i, zellikle de nc D nya lkele
rin d ek i ta rih in i a ra tra ra k k ap italizm in b ir balangc olduunu
ve b ir balangc varsa m uhtem elen b ir sonu da olacan hatrlaya
biliriz. Baka b ir dnya m m k n .

e v ir e n : E m e l K a h r a m a n

KAYNAKA VE LER O K U M A NERLER

Brenner, R. (1976) A grarian Class Structure and E conom ic D evelop m en t in PreIndustrial Europe P ast a n d P resenty ubat, s.30-75.
Brenner, R. (1977) The O rigin s o f C apitalist D evelopm ent: A Critique o f N eoSm ithian M arxism N ew Left R eview y H aziran -A u stos, s. 25-92.
Cooper, F., Isaacm an A., M allon F., Roseberry, W. ve Stern S. (1993) C onfronting
H istorical P aradigm s: Peasant, L abour a n d the C a p ita list W orld System in A frica
a n d L atin A m erica. (M adison: U niversity o f YVisconsin Press).
Dore, E. (2003) D ebt Peonage in Granada, N icaragua, 1870-1930: A N on -C ap italist
T ransition H ispanic A m erican H istorical R eview } 83 (3), A u stos, s.521-560.
Dore, E. ve W eeks, J. (1992) The R ed a n d the Black: The S an din istas a n d the
N icaraguan R evolution. (Londra: Institute o f Latin A m erican Studies Research
Papers).
Foster-Carter, A. (1978) The M odes o f P roduction C ontroversy N ew Left R eview ,
H aziran -A u stost, s.47-77.
Frank, A.G. (1969) L atin A m erica: U n derdevelopm en t or R evolu tion ? (N ew York:
M onthly R eview Press).
I lilton , R. (der.) (1976) The Transition fro m Feudalism to C apitalism . (Londra:
Verso) [F eodalizm den K a p ita lizm e G eiy ev. M ge Grer, Sem ih Skm en,
M etis Yaynlar, 1984]
M nslow, A. (1997) D econ stru ctin g H istory. (Londra: Routledge)
Yupskiim, ev. A bdullah Ylm az, AyrntY aynlar, 2000].

[Tarihin

nc D n y a K a p i t a l i z m i n i A n l a m a k | 213
Polanyi, K. (1944) The G reat T ransform ation: The P olitical a n d Econom ic O rigins
o f O u r Tim e. (Boston: B eacon Press) [Byk D nm : am zn Siyasal ve
E konom ik K ken leri, ev. Aye Bura, letiim Yaynlar, 2000]
Stoler, A. L. (1995) C ap ita lism a n d C on fron tation in S u m a tra s P lan tation Belt,
1870-1979. (A n n Arbor: U n iversity o fM ic h ig a n Press).
W allerstein, I. (1979) The C a p ita list W orld-E conom y. (N ew York: C am bridge
U niversity Press).
W eeks, J. (1985-86) E pochs o f C apitalism and the P rogressiveness o f C ap itals
E xp an sion Science a n d Society, K , s. 414-436.
W eeks, J. ve Dore, E. (1976) International E xchange and the C auses o f
Backw ardness L atin A m erican Perspectives, 6 (2), s. 62-87.
W ood, E.M . (1999) The O rigin o f C apitalism . (N ew York: M on thly Revievv Press)
[K a p ita lizm in K k en i, ev. A. C. A k n , Epos Yaynlar, 2003].

13. B L M

GELMEKTE O L A N LKE BORLARI

VE KRESELLEME

John Weeks

GR
Bu blm , gelim ekte olan lke d borlar ile 1980lerde ve
1990lard a dnya pazaryla b t n lem e (kresellem e) a ra sn
d aki ilikiyi ele alm ak tad r. H k m etlerin , irketlerin, dier kuru m la rn ve kiilerin devlet g aran tili borlar, bu byk karm aa,
lk elerin b o rlarn a iaret eder. Belki de d b o rcun tanm layc
zellii, o unlukla, anlam a yapan tarafn , geri dem e y k n n
zerine yld ta ra f olm am asdr. G enellikle gelim ekte olan l
kelerde h k m e tle r ve v arlkl kesim ler devlet g arantili bor alr,
am a yoksul h alk kitleleri geri dem en in y k n tar. Bu zellikle
m ali k riz d nem lerinde grlen d u ru m d u r.

VE DI BOR
D borcun u zun bir ta rih i var, ancak kapitalizm ncesi dnya
ekonom isinde nem sizdir. Gelim ekte olan lkelerin ald ilk byk
d borlardan biri, Latin A m erika h k m etlerin in 19. yzyln o r
talarnda alddr. ou rnekte, bu borlarn alnm a am ac dem ir-

Ge l i me k t e Ol an lke Borl ar ve Kr es el l e me

yollar ve lim an lar benzeri altyapy gelitirm eye kaynak salam ak ve

ykselen kapitalist glerle ticareti kolaylatrm akt. Dierleri ara
snda, Peru h km eti b o rlarn geri dem edi. Borlarn geri den
mem esi bor verm eyi askya alm akla sonulanm ad, 20. yzyln
balarnda Latin A m erika h k m etlerin in yine bor istedii kapita
list lkelerdeki zel bankalar, daha ok bor verm eye istekli dav ran
dlar. 1930lardaki Byk B unalm ve ikinci D nya Sava srasnda
baka bor dem em eler oldu; en kayda deeri M eksikannkidir. Bu
geri dem emeler, balca iki neden y znden bor verm eyi askya al
m akla sonulanm ad. Birincisi, gelim i lkelerin b ankalar, 1920lerin borlanm alarnda, d o ru d an bor verm ek yerine araclk yapt
lar. Yani Latin A m erika b o rcu n u bono piyasasnda sattlar, bylece
geri dem em enin hibir riskini stlenm em i oldular. kincisi, kinci
D nya Savandan sonra baz Latin A m erika lkelerindeki hzl b
ym e, bor alan h k m etlerin itibarn ykseltti.
Bu blm , kinci D nya S avan d an sonra, b irb irin d e n farkl
dnem e ayrlabilecek gelim ekte olan lke b o rlarn a deiniyor.
1945ten 1973-74teki p etro l k rizin e kadar, U luslararas Para Fonu
(IM F) ve D nya Bankas gibi uluslararas m ali k u ru lu lard an , ge
lim ekte olan lkelerde hem en sadece h k m etlere bor verildi.
1970lerin geri k alan boyunca, k ap italizm in daha gelikin olduu
ve/veya h atr saylr doal zenginlii olan azgelim i lkelerin h
km etleri, gelim i k apitalist lkelerin ticari b a n k a la rn d a n do
ru d a n bor aldlar; bu 1980 b alarn d ak i bor k riz in in p atlam asna
yol at. 1980lerin so n rak i y llarn a, kendi lke h k m e tle rin d e n
ve uluslararas m ali k u ru m la rd a n yard m alan ticari b a n k ala rn ,
denm eyen ala c a k larn n olabildiince ounu geri alm ak iin
h arca d k la r iddetli aba dam gasn v u ru r. 1980lerde, asl boy u
tu n a 1990larda varan yeni b ir olgu belirdi: G elim ekte olan lk e
lerin zel irket ve b a n k a la rn n gelim i kapitalist lkelerin ticari
b a n k a la rn d a n d o ru d an borlanm as. Bu blm , gelim ekte olan
lkelerin p ara piyasalar zerin d ek i d en etim in k a lk m a sn n neden
olduu nc dnem zerin e odaklanyor.
Bu d nem in neden m eydana geldiini an lam ak iin, serm a
yenin d in a m ik le rin in ve azgelim iliin doasnn gz nne a ln
m as gerekir. Sermaye, p a ra n n daha fazla p ara d o u rm a k am acyla

215

216 j John Weeks

hareket ettii toplum sal b ir ilikidir. Yani serm aye para, m eta ya da
re tim arac deildir, am a yeniden retim dngs iinde b t n bu
biim leri alr (bkz. 1. blm ).
K apitalistler, lkeler arasn d a, ya azgelim i lkelerden h a m
m addeler ve ara m allar satn a ln m asn (para serm ayenin m eta
serm ayeye dnm esi), ya kapitalist lkelerde arzn d en etim in d en
treyen b ir krla m allarn yeniden satn aln m asn (piyasa gc),
ya da gelim i kapitalist lkelerde retilen m etalarn azgelim i
lkelere satn (m eta serm ayenin p ara sermayeye dnm esi)
kapsayan ticaret yaparlar. M eta sat, m eta serm ayenin ihracdr.
G elim i kap italist lkelerin irketleri azgelim i lkelerde retim
faaliyetleri k u rd u k la r zam an, retk en serm aye ihra edilir. Eer
m ali serm ayedarlar azgelim i lke h k m etlerin e ya da irketleri
ne bor verirlerse, bu p ara serm ayenin ih racn ierir. Sonuta, bu,
dngde ek bir aam ay gsterir.
Bu yzden, baka lkelerdeki h k m etlere, irketlere ve ahsla
ra bor verm e, p ara serm aye ih ra c n ierir. Bu para serm aye ihrac,
lke ii b o rlard an nem li b ir b ak m d an ayrlr. o unlukla iki
k u r gerektirir; bor verenin k u ru ve bor al?n n k uru. B orcun geri
dem esinde k u llan lacak olan bor alcsn n geliri, ksm i olarak
ya da tam am en , bor alcsn n b u lu n d u u lk enin k u ru olacaktr.
Bor a lan n h k m e t olm as d u ru m u n d a gelir vergilerdir, zel bir
bor a lcn n geliri ise i ve d satlardr. G eri dem e yapm ak iin,
yerli k u r bor v ericinin k u ru n a d n t r lm e k zorundadr.
B orcun d nitelii (en az iki k u r gerektirm esi), yerli bir bor
alc, b o rcu n geri denm esi iin yeterli gelir toplam ada sorunuyla
kar karya (ki d bor alan b u n u yapm ak zo ru n d ad r) dem ektir,
ek o larak kendi ulusal k u ru n u bor a lan n k u ru n a dntrebilmeli dem ektir. ve d borlar arasn d ak i farklar Tablo l de zet
lenm itir. Bu farklar, g rne gre, yalnzca bor alcn n k u ru
nun bor verenin k u ru n a d t r lm esi k o n u su n d an k m aktadr.
M arxn zm lem esi izlenirse, d bor geri dem esi so ru n la rn n ,
paran n deiim i gerekletirm e arac (deiim arac) ve bor k a
patm a arac (deme arac) o larak k u lla n lm a sn d a n doan so ru n la
rn arya kam bir rne in i tem sil ettii grlr.
Bir bor anlam as, belli bir m ik ta r zerin d en ve gelecekteki bir

Ge l i me k t e Ol an l ke Borlar ve Kr esel l e me \ 217

zam anda dem e szyle yaplr. Bir bor aln d n d a, anlam aya
varlan m ik tarn .d e eri deiebilir. Bu b ir ekonom ide fiyatlar d
t ya da ykseldii iin olur; fakat k u r deiim i, b o rcu n denm e
z am a n n d a k i m ik ta rn n anlam a yapld z am an k i m ik ta rn d a n
daha farkl olm as o lasln hayli ykseltir. Fark, ih racat ve ithalat
fiyatlarndaki deiim , borlu lkeye serm aye ak ya da u iren
piyasa gv en in in kayb gibi b ir n edenler dizisince kkrtlabilecek k u r o ra n n d a k i de iim in sonucudur.
T a b lo 1: v e D B o r A r a s n d a k i f a r k la r
B o r T r

O la s S o r u n la r

Sonu

A lc b o r c u z a m a n
g e ld i in d e d e y e c e k geliri
lk e ii b o r

to p la m a y b aaram az:
- b o r lu y a z g so r u n la r
- r n p a z a r n d a d a ra lm a
- e k o n o m in in g e n e lin d e

flas, b o r v e r e n in
a lc n n v a r l n a sa h ip
o lm a s, b o r a la n n
itib a r n n k a y b o lm a s

k lm e
lk elera ra s

Y u k a rd a k ilere ek olarak:

H km et borcu n u n

b o rla r

- b o r a lc n n k u r u n u n

d e n m e m e s in e ek

d e e r k a y b e tm e s i

olarak , e e r h k m e t

- y erli k u ru b o r v e r e n in

z e l s e k t r n b o r c u n a

k u r u n a d n t r e m e m e

garan ti v e r m ise :
G e n e l m a li k riz,
e k o n o m in in k lm e s i,
h k m e tin o la s d

H k m et zel sek t r n d b o rcu n a g aran ti verirse, geri dem e

de so ru n la r artar. H k m etler 1980lerden nce tip ik o larak kendi
k u rla rn n k o n v ertibilitesini snrladlar; rnein, zel sek t r n
kazand b t n dvizin m erkez bank asn a y atrlm asn ve y ab an
c k u ra deiim in h k m e tin onay uyarnca yaplm asn istedi
ler. Bylesi k oullarda zel sek t r n d borcu k k t ya da hi
yoktu, h k m etler zel sektr dem edii tak d ird e borcu deyecei
ynnde ak gvence veriyordu. Bir kez h k m etler k u r ticareti

218 i John W eeks

\

zerin d en d en etim i k ald rn ca, zel sek t r n d borcuna gvence

verm eye gerek kalm ad, n k irketler ve b an k alar yabanc dvi
ze ulam ad a serbestti. Serbest konvertibilite, tem el olarak, i ve d
bor ara sn d a k i fark o rta d a n k ald rd ve zel sektrn bor d e
m em esin in sonucu, piyasa k u ra lla rn a gre iflas olm alyd.
O ysa, p ratik te, serbest konvertibilite k o u llarn d a bile, zel sek
t r n d bor dem ede b aarsz olm as, h k m etin g aranti ver
m esi gerekliine yol at. B unun belki de en kt rnei, 1980lerde ilide oldu. Piyasa m a n t n izleyen ili d ik tat r A ugusto
P inochet, 1982de, h k m e tin in zel sek t r n ald d borla
rn so ru m lu lu u n u stlenm eyeceini aklad. A ncak, A m erikan
b a n k a la rn n ABD h k m eti zerin d en gnlerce yapt bask,
d ik ta t r geri adm atm aya zorlad; bu da ili bor k riz in in zel
b ir d u ru m alm asn, yani hkm etin ili ekonom isini ciddi lde
k ltm ed en bor deyem em esini k k rtt. Bu klm e, bor d e
yecek ticaret fazlas y aratm ak iin gerekti.
zetle, h k m etler kam u sektr y atrm lar yapm ak ya da d e
m eler dengesi aklarn (genellikle ticari aklar) kapatm ak iin d
bor alr. 1970lerden nce h k m etler bu borlar uluslararas m ali
ku ru lu lard an alyordu. 1970lerde d borlarn ou hkm etlerce
yaplyor olarak kald ve zel ticari b an k alard an alnd. 1980lerde ve
1990larda m ali piyasalarda d en etim in kaldrlm asyla, zel sekt
r n d borlanm asna ve buna bal m ali b u n alm lara kap ald.

GELM EKTE OLAN LKELERN B O R LA R IN IN SEYR

G elim ekte olan lkelerin b o rlarn silm e arlar 1990larda
can llk kazand. ar, hem en hibir istisna yapm adan resm i d
borcun, yani h k m etlerin gelim i kapitalist lkelere ve ulu slara
ras m ali k u ru lu lara dem ekle y k m l olduu bo rlarn silin m e
si iindi. Bu k onum u alan lar kendi savlarn ounlukla u ka
rm lara dayandryorlard: (a) o azgelim i lkelerin, zellikle en
yoksullarn strab, yksek b o rluluk y z n d e n d ir ve (b) bu bor
silm enin borlu lkeler potan siy elin in b ym esine ciddi etkisi ola
caktr. En yoksul lkelerin resm i b o r la rn n silinm esine ilikin bir
deerlendirm e yaplabilirse, bu iki k arm y anltr. M utlak bor

Ge l i me k t e Ol an lke Borl ar ve Kr esel l e me j 219

2500
zel borlar
2000

tm d borlar

1500
1000 -

5000
O C M ^ - C D O O O C \ J ^ - C D O O O C \ J ^ C D O O

S h * . ^ . | ^ r ^ 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 > 0 ) c 7 ) 0 5

0)

0)

0)

0)

0)

0 0

0)

0)

0)

0)

0)

0)

0)

0)

ekil 1: Gelimekte olan lkelerin d borlar, 1970-1999

(ABD Dolar ve milyar olarak)

b a k m n d a n en borlu lkeler Latin A m erika ve A syadaki o rta ge

lirli lkelerdir, en yoksul lkeler deil. En yoksul lkeler iin de
bor silm enin bym eye k k b ir etkisi olacaktr. K apitalist d n
ya pazar iin d b o rcu n nem i, bor y k n n k en disinden ok
m ali bun alm larla ilikisinde yatar.
ekil 1 gelim ekte olan lkelerin toplam ve zel sektr borcu
nu gsteriyor, ekil 2 ise toplam borcu blgelere gre ayryor. ki
izelgede de bor, enflasyona u ydurm ak iin ABD Yurtii M illi
Haslas deflatrne blnd. Bu iki izelge y u k ard a belirtilen nok
talar gsteriyor. 1970ler boyunca, azgelimi lkelerin toplam d
borcu grece sabit o randa, 1980lerde ise hem en hem en sabit o ra n
da byd. Buna karlk, zel sektrn ok kk olduu 1980li
y llarn so n u n d an sonra, ylda yzde 2 0 n in zerinde bir olaans
t oranla byd (bkz. Tablo 2). Kam u borlarn n hzl b yd
tek onyl, h k m etlerin petrol Ayalarnn 1973-74 ve 1979daki
ykseliinin neden olduu dem eler dengesi an kapatm ak iin
borland 1970lerdir. zel sektrn patlam a yapt 1990lar b o
yunca, kam u borlar bym esi, hem m illi gelirdeki hem ih ra ca tta
ki ykseli o ra n n n altndayd; yani ou lkede kam u borlarnn
grece y k dm t. ekil 2, blgede yani O rtadou ve Kuzey
A frika da (O&KA), G ney Asyada (GA) ve Sahraalt A frikasnda

j John Weeks

ekil 2: Gelimekte olan blgelerin ve inin toplam d borcu, 1970-99

(1995 kuruyla ABD dolar ve milyar hesabyla)

(SA) 1980den sonra toplam b orcun a rtn n yavaladn gste

riyor. Latin A m erikada (LA) dem eler dengesi an kapatm a
n n sonucu olarak 1980lerde bor ykseldi, arkasndan on yl sabit
kald k tan sonra 1990larda hzl ykseldi. D ou Asya ve Pasifikte
(DA&P) (G neydou Asya lkelerini de kapsyor) 1980lerin so n u n
da, b y m en in ok hzl olm asndan sonra uzun bir ykseli oldu.
D nya n fu su n u n yzde 20sine sahip in benzer bir seyir izliyor;
bor 1980lerin banda sfra yak n d an , 1995 fiyatlaryla 100 m ilyar
d olarn st n e ykseldi.

Tablo 2: Gelimekte Olan lkelerin Kamu ve zel Sektr

Borlarnn Yllk Byme Oranlar

1 9 7 0 -8 0

Kamu

zel

16.1

7.1

1 9 8 0 -8 9

5 .7

-7.1

1 9 8 9 -9 9

2.1

2 1 .6

Btn y lla r

7 .3

5 .2

K aynak: D n y a B a n k a s, W o rld D e v e lo p m e n t I n d ic a to r s 2 0 0 0 (D n y a G e
lim e s in in G ste rg e le ri 2 0 0 0 ), C D R om . Bu sa y la r O rta ve D o u A v ru p a ile
U u syan n s z d e g e i e k o n o m ile r in i d a r d a b ra k y o r.

Ge l i me k t e Ol an l ke Borl ar ve Kr esel l e me

zel sektr b o rcu n u blgelere gre gsteren ekil 3, farkl b y

me ynelim lerin in n ed en in i aklyor. Toplam b o rcu n yava y k
seldii blgede, zel sektr borcu k k t r. A m a Latin A m erika
ve D ou Asyada 1990lard a zel sektr borcu p atlam a yapt. Latin

ekil 3: Gelimekte olan lkelerde zel sektr borlar, 1970-1999

(1995 kuruyla ABD dolar ve milyar hesabyla)

A m erikada yllk yzde 24 ve D ou Asyada yzde 21 o ra n n d a

gerekleen bu olaanst ykseli, k u r piyasas zerin d en denetim
k a ld rla ra k zel irketlerin ulu slararas ticari b a n k a lard an bor al
m asna izin verilm esinin d o ru d a n sonucuydu. irketler bu n a y
neldiler, n k , genellikle gelim i kapitalist lkelerde borlanm a
m aliyetleri yerli k ap italist piyasalard an daha d k t .
Sonu olarak, d borca b ak larak , geni kategoride lke ta
nm lanab ilir. B irinci olarak, en iyi halde bile k ap italist re tim in en
alt gelim e dzeyinde olan d k gelirli lkeler var. ou S ahraalt
A frikasnda yer alan, b iraz Asyada ve Latin A m erikan n en yok
sullar arasn d a b u lu n an bu lkeler, resm i bor y k altndalar. Bir
- iki istisna d n d a bu bor y k grece d k t r. Bu lkelerin o
u n u n b o rlarn deyem em esi, ulusal gelimeye ilikin genel so ru
nu yanstr; bor b ir neden deil belirtid ir. Baka k k bir grup l

222 | John Weeks

kede, h k m e tle r k u r ve serm aye piyasasn serbest b ra k m a d k lar

ya da ksm i o larak serbest b ra k tk la r iin bor ykleri k ktr.
O rta d o u n u n ou lkesi, in ve H in d istan bu g ruptadr. nc
g ru p ta, Latin A m e rik a n n D ou ve G neydou Asyan n orta ge
lirli serbest piyasa lkeleri var. M erkezi p lan lam adan gei yapan
birka lke (bu blm de ele alnm yorlar) ile birlikte bu lkeler,
h k m e tle rin in p o litik a la rn n b ir sonucu olarak, byk zel sek
t r borlar b irik tird iler.
-LA

ekil 4: Gelimekte olan blgelerin bor deme yk ve ihracata oran, 1970-99

Latin A m erika lkeleri ile D ou ve G neydou Asya lkeleri

arasn d ak i nem li farkn nedeni, Latin A m erik an n borcu 1990la r
da ykselirken, 1980-1997 y llar arasn d a ok hzl b ydkleri
iin D ou ve G neydou Asya lk elerin in bor dem e y k le rin in
d m esidir (bkz ekil 4). B ununla beraber, p iyasalarn d en etlen
m em esi nkoulu altnda, bor dem e y k n n dm esi bor kay
nakl bir k riz karsn d a korum aszl azaltr deniyorsa, bu k
resellem i 1990larda hi o lm am b ir d u ru m d u r. ou D ou ve
G neydou Asya lkesin in bor y k dm esine karn, 1997 m ali
krizi blgeyi ld r c biim de v u rd u . Bu zellikle piyasalarn d e
netlen m em esinin kriziydi; piyasalar denetlem em e m illi p o litik a
lar kresellem eye dayand iin de bu krize kresellem en in
yaratt kriz dem ek d o ru olacaktr.

Ge l i me k t e Ol an l ke B o r l a n ve Kr es el l e me I 223

zm leyici deerlendirm em izi tem el alarak ve gelim ekte olan

lkelerin bor seyrini gzden geirerek, d borla m ali krizler a ra
sndaki ilikiye ilikin em atik bir zet verebiliriz. Piyasalar z e rin
deki d en etim in kalkm as mali krizler olasltm yaratr. lkeler d e
netim in yokluunda k rizd en k u rtu lm u olm ayacaklar, am a krizleri
bu tipte olm ayacak. Piyasalarn denetlenm em esi zel sektrn d
b o rcu n u n birikm esiyle sonulanr, o nedenle krizin biimi ar bor
b irik im i olacaktr. K rizin y akn nedeni ya da tetikleyicisi, lkenin
ticaret hadlerindeki b ir d, b ir geici siyasi istik rarszlk ya da
uluslararas m ali t ccarlarn lk en in spek latif bir saldrya kar
korum asz olduunu alglam as gibi bir dizi srad an olay olabilir.
Kriz bir kez v u ru n ca, neoliberal politikaya sk skya bal kalm ak,
faizler ykseltilse ve kam u h arcam alar azaltlsa da, k rizin m ali sek
trden ekonom inin b t n n e yaylm asn garantileyecektir. Eer
h k m et neoliberal politikaya sk skya ball reddedecek ve p i
yasalar denetim altna alacak k ad ar siyasi olarak bam sz ise, kriz,
1997-99 arasnda M alezyada olduu gibi yaralayc olabilir am a
felaket olm az. Eer h k m et neoliberal kem er skm a politikasnn
hararetli b ir savunucusuysa, sonu felaket (1997 sonras Endonezya)
ya da hatta ykm (2001-2002de A rjantin) olacaktr.

D EM E YK
B ank alarn ve irk etlerin iflasla geni lekte kar karya k a l
m as gibi genel ekonom ik k rizlere yol aan kresellem i 1990larn m ali krizleri, zel sektr b o rlarn n b irik m esin d en kaynak
land. Yine de b a n k a larn ve irketlerin felaketin y k n tayan
k u rb a n la r olm as, olsa bile ok nadirdir. Bu rol deim ez biim de
krsal ve kentli alan snflara, yoksul kyllere ve bir lde de
o rta snflara ayrld.
E ndonezya 1997-2001 sresince, ekonom ik k rizin m u tlak ve
greceli e tk isin in tem silcisi deilse bile ar b ir rn e in i sundu.
R u p in in hzl sp ek latif gidii 1997 o rta la rn d a b y k ve k o n tro l
sz bir devalasyonla sonuland. E ndonezya b a n k a lar ve irket
leri b y k borlar b irik tirm i olduklar iin, ru p ideki her d,
bor y k n n i k u r m aliyetini ykseltti. Z am an la rupi 2 bin 500

224 I John Weeks

d o lard an 10 bin d o larn st n e knca b t n o rta ve byk im alat

sekt r ve b t n b an k aclk sistem i iflas etti. H k m etin IM F yle
yapt b ir dizi anlam a iflas a rlatrd . Bu srete nem li bir u n
sur da, d a rd a n serm aye ekm ek ve k u ru istik rara k av u tu rm ak
iin i faiz o ra n la rn ykseltm eyi k u llan m ak t. Faiz o ra n la rn n
yk selm esin in (yzde 70in st n e kt) p ra tik sonucu, zel sekt
r n d bor y k n e ykselen i borcu eklem ek oldu.
zel se k t r n to p ta n k n eiine gelmesiyle, h k m e t b
t n b an k a c lk sistem ini m illiletird i, b y k lekli im alat sek t
r n n y arsn kapatt. stih d am dzey in i s rd rm en in ve m ali sis
tem z erin d e d en etim i yeniden k u rm a n n arac olarak k u lla n lan
bu m illiletirm elerin tesinde, b y k apl bor stlenm e o p eras
yonu yapt. M ali sistem in k, ou zengin EndonezyalIlara ait
olan m evd u atlar deyem em ek dem ekti. Ayrca im alat sek trne
verilen borlar, b a n k a la rn m evduat d v a rlk la rn n nem li bir
b l m n tem sil ediyordu. B yk lekli im alatln km esi,
bu v a rlk la r deersiz hale getirdi. H k m et, szde yeniden serm a
ye o lu tu rm a p ro g ram erevesinde, b t n m evduatlar ve ilev
siz k red ileri k arlam ak am acyla m illiletirilm i b an k a la ra kam u
sekt r b o n o lar kard. 1999da, h k m e t k arlan b o n o larn
E ndonezya m illi geliri iindeki p ay n n 75 m ilyar dolara ulaaca
n hesaplad ve b a kayda gem i en b y k m ali bor stlenm e
operasyonuydu. 2001 gelince bu b o n o la rn faizi h k m et b te
sin in hem en yzde 40n tketecekti; bu m ik ta r salk ve eitim
h a rc a m a la rn n on k a tn d a n da fazlayd. Z enginlere alenen yaplan
bu pis kay n ak a k ta rm n a , b a n k a la rn ve im alat irk e tle rin in b a
ta n g em in in m a lla r fiyatlaryla zelletirilm esi eklendi; bazlar
kriz ncesi sahiplerine verildi. B an k alar zelletirilince, bo n o la
rn faizi b a n k a la rn sah ip lerin d e topland. Bylece, E ndonezya
ekonom isinde, vergi ve h a rc a m a lar sistem i yoluyla yoksullardan,
em eki sn flard an ve o rta sn ftan zenginlere u zu n vadeli kaynak
ak ta rm sistem i k u ru ld u . E ndonezya k rizi etkileyici bir mesaj ver
di: K apitalizm in yaps ve d in a m ik le ri krizleri d o u ru r ve y k n
halk kitleleri tar.

Gel i me k t e Ol an lke Borl ar ve Kr esel l e me 1 225

BOR VE K APTALST STK RA RSIZLIK

Borlanm a, kendi bana h k m etler iin so ru n deildir. zel ir
ketler nasl y atrm lara kaynak salam ak iin borlanyorlarsa, h k
m et de m odernlem eyi ve gelim eyi h z la n d rm a k iin bor alabilir.
Borlanm a serm ayenin dngs ve serm ayeyi d enetim altnda tu ta
cak ku ru m sal dzenlem eler balam n d a so ru n haline gelir. 1980lerin uluslararas bor krizin e neden olan kam u borlar toplam na,
hkm etlere ak tarlan zel sektr bor dem eleri yk eklendi.
1990larda dnya leinde h k m etler p ara zerindeki denetim i
kaldrp da sermaye serbeste dolanca, sonu azgelim i lkelerde
zel irketlerin ve b an k alarn b o rcu n u n hzl birikm esi oldu. Bu bor
birikim i, 1997-1998 y llarn d a D ou ve G neydou Asyada ve 20012002de A rjan tin de gerekletii gibi, 1980lerdekilerden ok daha
paralayc krizler olasln yaratt. D aha by k zarar, h k m et
lerin yerli k u ru yabanc k u rlar k arsnda snrsz serbest brakm as
uygulam asndan dodu. zel sektr b o rcu n u n bym esi nem li bir
iaretti, ancak potansiyel istikrarszlk b u zd a n n styd. Eer
k u rlar snrlam asz dntrlebiliyorsa, lkenin p ara arzn n ta
m am d bor olacaktr; yani istendii zam an bozdurulabilecek
ve sonra da sermaye ka olarak lke dna gnderilebilecektir.
Snrlam asz konvertibilite, sermayeye, retim sreci iin vakit
harcam aya k alk m ad an sonsuza k ad ar snrsz k r vaadederek,
srekli sp ek latif lgnln k en arn d a olan b ir ulu slararas m ali
piyasa yaratr. Eer, M arx n yazd gibi, iileri hizaya sokm a,
denetlem e ve disipline etm e skcl ve t k eticilerin taleplerini
karlam a gerei o lm adan k r etm ek hayal ediliyorsa, bu hayalin
gereklem esi kapitalizm in sistem atik istikrarszldr.

e v ire n : H a a n B n

2 26

John Weeks

LER O K U M A N ERLER
B itterm an, H.J. (1973) The R efu n ditg o f In tern ation al D eb , Durham : D uke
U n iversity Press.
D e P in ies, J. (1989) D ebt S ustainability and O veradjustm ent, W orld D evelopm en t
17 (1).
M ad d ison , A. (2001) The W orld Econom y: A M illen n ial Perspective. Paris: OECD.
U N D P (1999) D e b t a n d S u stain able H u m an D evelopm en t, T echnical A dvisory
Paper, N o. 4, M anagem ent D evelop m en t and G overnance D ivision , Bureau for
D evelop m en t Policy.
W eeks, J. (Der.) (1989) D ebt D isaster: Banks, G overn m en ts an d M u ltilaterals Face
the Crisis. N ew York: N ew York U n iversity Press.

14. B L M

KRESELLEME VE
SOVYET RETM BM N N
SERMAYE K A P S A M IN A A LIN M A SI

Simon Cl arke

M ihail Gorbaov, d u rg u n lu k y llar sresince d in a m iz m i

ni gitgide kaybeden b ir ekonom ik sistem i slah etm e m isyonuyla
1985 y ln d a SB K P nin G enel Sekreteri seildi. G o rb a o v u n perestroyka program , Sovyet g iriim lerin i dnya p azar fiyatlarnn
disiplin in e tabi k lm ak iin Sovyet idare-kom uta sistem ine piyasa
u n su rla rn getirm eyi hedefliyordu. 1991 y ln n so n unda cretleri
ve fiyatlar b yk lde h k m e tin k o n tro l n d en k aran Yeltsin
dnem in d e piyasa ekonom isine gei tam am lan d .
Yeltsinin rad ik al reform p ro g ra m n n ideologlar olan neolibe
ral Rus ve batl iktisatlar, idari yntem lerin terk ed ilm esin in ve
p azar ekonom isine geiin Sovyet sistem inin hzla kapitalist eko
nom iye dnm esine yol aacan bekliyorlard, n k y a trm c
larn yksek beceri dzeyine sahip ii g cnden ve Sovyet askeri
aygtn o lu tu rm u olan ileri bilim ve teknolojiden faydalanacak
la rn d nyorlard. G erekte ise sonu bir felaketti: Sanayi re ti
m inde H itlerin Sovyetler B irli in i igal etm esiyle ortaya kan ge
rilem en in iki kat d erin lik te bir gerilem eyi ve hayat sta n d a rtla rn n
K ruevin ekonom ik baarszlk lar sebebiyle azledildii 1960la-

228 ! Sim on C larke

I

rn seviyesine gerilem esini de kapsayan, yazl in san lk ta rih in in en

uzun ve en d erin iktisadi d u rg u n lu u olutu.
Bu felaket iin en sk o larak yaplan aklam alar, uygun olm a
yan p o litik a la rn Rus h k m etin ce b enim senm esine dayanyordu.
H k m eti lke iinden eletirenler kn neoliberal reform larn
b en im sen m esin in sonucu old u u n u iddia ederken, neoliberaller
de tam tersini, kn refo rm larn yeteri k ad ar radikal olm am as
sebebiyle m eydana geldiini iddia etm ektedirler. B ununla birlik
te, Rusyada olanlar, politik a tercih lerin in sonucu olarak ortaya
km am tr. Politika belirleyenlerin ellerinin altndaki aralar ve
ynlendirm eyi am alad k lar ek o n o m in in yapsal k arak teristikleri,
o n la rn bu ekonom iyi ekillendirm e yeteneklerini kstlam aktadr.
Rusyada olan b itenlerin kkleri Sovyet dnem ine uzanr, Sovyet
ekonom ik sistem indeki elikilerin kresel kapitalist ekonom iyle
btnlem esi balam n d a su y z n e k m asn n bir sonucudur.

G E N K U R A M L A T IR T M A SI: SM TH VE MARX
Birok y orum cu, politik ik tid a rn kullan lm as yoluyla fazlala
el konulm as zerine k u ru lm u olm as an lam n d a, Sovyet sistem i
ni feodalizm le k arlatrm tr. A dam Sm ith ve Friedrich H ayeke
gre, feodalizm in temel zellii, siyasal gc n egem en k ln m asy
la piyasa ekonom isinin doal d zen in in arptlm asyd ve feoda
lizm den kapitalizm e gei, piyasa ekono m isin in gelim esine olanak
verecek olan -S m ith in dzen ve iyi y n etim olarak a d la n d rd m lkiyetin gvenliini ve zg rl n salam ak zere eski rejim e
ait siyasi k u ru m la rn sklp atlm asn a balyd (Clarke 1998, 1.
blm ). Bu, eski devlet sosyalizm i ekonom ilerinde kapitalist piyasa
ekonom isine geie ynelik liberal projeye k tu ta n ideolojiydi. Bu
m odele gre, gei, var olan sistem in dnya p aza rn d ak i y aplar
la b t n lem esin in etkisi altn d a evrim geirerek gelimesi olarak
k u ram latrlm am tr. Bu m odel iin, var olan sistem kendine ait
hibir d inam ie sahip deildir. Bu, d eiim in nnde yok edilm esi
gereken bir engel olarak tm yle olum suz ekilde tan m lan r, yle
ki, onu n yok edilm esiyle zgr kalacak p aralard an yeni bir sistem
yaratlabilsin. K apitalizm in geliim ini an lam ak iin A dam S m ithe

Kr esel l e me ve S o v y e t r et i m Bi i mi ni n S e r ma y e K a p s a m n a A l n ma s j 229

ya da Friedrich H ayeke deil, S m ith i en in a n d rc biim de eleti

ren Kari M arx a bakm alyz.
M arx a gre, k ap italizm in gelim esi, bireysel n ed en in gerek
lemesi deil, feodal re tim ta rz n d a k i elikilerin b ir ifadesiydi,
n k retim g lerinin gelim esi, krsal n fu su n m lkszletirilm esin i m uazzam ekilde h z la n d ra n ve o n lar kapitalist retim
m a lla rn n tketicileri ve serm ayenin cretli iileri haline getiren
m eta re tim in in gelim esiyle feodal retim ilik ilerin in zincirleri
ni k rd .1 K rsal n fu su n m lkszletirilm esi, ticaret ve yam a so
nucu biriken sermayeyle krl b ir ekilde altrlan geni bir ucuz
cretli em ek rezervi m eydana getirdi. A m a kapitalist geliim in
bu ilk aam asnda kapitalistler d ev rald k lar retim yntem lerini
deitirm ediler, dolaysyla em ein serm aye k ap sam n a alnm as
tam am en biim sel olarak gerekleti. T ccar kapitalistler, ticari
tekellerinden y a ra rla n ara k b y k k rla r elde ettiler. K apitalist re
ticiler, retim yntem lerini dn m e u ra ta ra k deil de, cretleri
d r p alm a g n n u za ta ra k m asraflarn kstlar.
Serm ayenin retim alan n a hakim iyeti, ancak, kapitalistler
arasn d ak i rekabetin o n lar ek k r elde etm ek iin retim yntem
lerinde devrim yapm aya ya da h alih azrd a b u n u yapm o lan larn
rekabetine d iren m ek iin tek n ik yenilie tevik ettii ya da zor
lad zam an gerekleti. K apitalist retim ta rz n n k a ra k teristik
d in a m i in in balam as ancak em ein serm aye k apsam na ger
ekten a ln m a s y la oldu. Yine de, yeni yeni gelien kresel kapi
talist eko n o m in in periferal (evresel) blgelerde, kapitalizm ncesi
sosyal yaplarn youn ekilde sm rlm esine dayal olarak re ti
m in serm aye k apsam na alnm as tam am yla biim sel kald; D ou
A vrupada ikinci serflik vard, sm rgeci dnyada ise klelik ve
yar feodal sm r biim leri glendirildi.
M arx ta ra fn d a n ilkel b irik im (bkz. 8. blm ) sreci olarak
ta n m la n a n sre, Rusyada b y k lde Sovyet d nem inde ky
llerin serm aye iin deil de devlet iin cretli iiler haline d
n t r l p m lkszletirilm esiyle baarld. Sovyet devleti, en ileri
1

Elbette bu, otom atik bir sre deil, Robert Brennerin klasik olarak savunduu
gibi, sn f mcadelesinin araclk ettii bir sreti, ama sn f m cadelesinin kendisi,
retim gleri ile retim ilikileri arasndaki elikinin dinamiklerini ifade eder.

230 I Si mon Cl ar ke

kapitalist tek n o lo jin in k u llan m a sokulm asna dayanan bir san a

yilem e p ro g ram balatt, am a Sovyet sistem inde re tim in sosyal
biim i ve fazlala el koym a yntem i, kapitalist retim tarzn a ait
zellik lerin d en olduka farklyd ve b u n a paralel olarak sistem in
d in a m ik le ri de farklyd.

SOVYET R ETM B M N N ELKLER

Sovyet sistem i ne m al retim i yoluyla krn azam i dzeye k arl
m asna ne de reticilerin serbest birliine ve sosyal ihtiyalarla ilgili
p lan lan m ngrlere dayanyordu. Bu sistem, temelde, devletin ve
her eyden nce de askeri tek ilatn m addi ihtiyalarna tabi k ln
m , parasal olm ayan bir fazlala el koym a sistemiydi. Sistem in ge
limesi, ancak parasal biim de ifade edilebilecek bir soyutlam a olan
b r t ya da net re tim in genel o larak genilem esine tabi k lnm
olm ayp, belirli m addelerin ve ek ip m an larn -ta n k la rn , silahlarn,
uak larn , patlayclarn ve f zelerin - re tim in in genilem esine ve
devasa askeri m ek an izm an n desteklenm esine tabi klnm t.
M erkezi p lan lam a sistem i, yaygn k tlk erevesinde S ta lin in
1930lu y llard ak i sanayilem e h am lesinde gelitirildi. Sistem in iti
ci g cn, fiziksel fazlaln a rtrlm a s ynnde devletten gelen
talepler olutu ru y o rd u , retim le ilgili becerilerin, k ay n ak larn ve
kapasitelerin m addi k stllk lar pek az dikkate alnyordu. Be yl
lk p la n n stratejik gereklerini, rejim in ncelikleri ve nihai olarak,
askeri aygtn talepleri belirliyordu; b unlar, daha sonra, retim in
eitli d a lla rn n t m n e ynelik gerekliliklere dn t r l y o rd u .
Bu gereklilikler, m erkezi p lan lam a y etk ililerin in , b a k a n la rn ve sa
nayi iletm elerinin katlm yla yaplan m zakere srecinde k a ra r
latrlyordu.
retim le ilgili Sovyet sosyal ilik ilerin in , retk en kay n ak larn
p lan lan m d a tm ve yeniden d a tm zerin deki m erkezi k o n
trol esas ald iin, kapitalist re tim ta rz n n doasnda var olan
elikilerin stesinden gelecei farz ediliyordu. B ununla birlikte,
Sovyet sistem i, retim sistem in in Sovyet sistem ine zg fazlala
ol koym a uygulam asna tabi k ln m a sn d a n k ay n aklanan kendi i
sel elikisini tayordu. Feodalizm de olduu gibi bu eliki, Sovyet

Kr esel l e me ve Sov y e t r et i m Bi i mi ni n S e r ma y e K a p s a m n a A l n m a s j 231

sistem i iinde, fazlala el k o y m an n yeni, p ro to -k ap italist biim le

rin in ortaya k iin tem el o lu tu ra n piyasa ilik ilerin in gelim e
sinde ifadesini buldu.
Sovyet sistem in in tem el elikisi, retim ile fazlala el koym a
ekli arasn d ak i ay rlk ta y atm ak tad r. M erkezi k ontrol ve fazla
r n n retk en olm ayan egem en ta b a k a n n ellerine braklm as,
reticilerin re ttik le ri fazlal azam iletirm ek le deil de asgariletirm ekle ilgilendikleri a n la m n a geliyordu. G erek ii, gerek i
letm e, gerekse b ak a n lk retilen fazlalk zerin d e h ak sahibi olm a
d iin, ellerinin a ltn d a k i re tim k ay n ak lar ancak m aliyetlerini
iirerek gvenilir b ir ekilde geniletebiliyorlard ve ancak retim
potansiyellerini saklayarak egem en ta b a k a n n z o ralm larn d a n
k en dilerin i koruyabiliyorlard. A sker-devlet-P arti aygtnn fazlalk
r n n n a rtrlm a s yn n d ek i taleplerine kar direni, tepeden
tabana t m sistem e yayld ve b ro k ra tik reform iin yaplan b
t n giriim lerden etkilenm edi. Sistem in b u n u n so n ucunda oluan
k atlklar, sahip olduu yaygn geliim biim ini, ek k ay n ak larn
seferber edilm esine bal o larak fazlaln a rtm a sn belirliyordu.
Rezervler, zellikle em ek rezervleri t k en in ce, retim d ek i ve el k o
nu lan fazlalktaki b ym e o ra n yavalad (Clarke ve arkadalar
1993, bl. 1).

SOVYET S S T E M N D E K PYASA UNSURLARI

Piyasa ilikileri Sovyet sistem inde giderek a rta n b ir rol oynad.
Feodalizm rne in d e olduu gibi, Sovyet sistem in in zndeki e
likiler de, p a ra n n , piyasa ilik ilerin in ve piyasay a n d ra n ilikile
rin, sistem in elikilerini alt etm e g iriim lerin d en bam sz olarak
kendiliin d en bir ekilde gelitii ve yetkililerce gnlszce de olsa
ho gr ld an lam n a geliyordu.
lk olarak, toplum sal yeniden retim , re tim in zo ru n lu kld
koullara olabildiince tabi k ln m t, ok eitli m allar ve iyer
leri araclyla salanyordu, em ek gc ksm en m e talatrlm t
ve iilere cret p ara o larak deniyordu. ilerin ellerindeki para,
t ketici m allar k arab o rsasn n ve ho grlen, h a tta tevik edilen,
krsal reticilere kolhoz ad verilen pazarlard a kendi r n le rin i

232

Si mon Cl ar ke

satm a olana tanyan, d ah a kap sam l piyasa ilem leri iin zem in
o lu tu ra n piyasaya ynelik ta rm r n le rin in zel re tim in in ile
m esini salyordu.
ik in c i olarak, T ro k in in em ei askeriletirm eye ynelik e r
ken dnem deki giriim leri b aarsz oldu ve cretler m erkezi ola
rak dzen len m esin e ram en, u ygulam ada iiler daha yksek cret
aray iinde i deitirm e k o n u su n d a her zam an zgr oldular,
iverenler en n a d ir b u lu n an em ek k ategorilerini kendilerine ek
m ek istedikleri iin, em ek k tl n d a n dolay cretlerin m erkezi
olarak dzenlenm esi zerin d ek i bask giderek a rtt, yle ki cret
ler belirlenirken piyasa k o u lla rn n d ik k ate alnm as zoru n lu lu u
dodu.
nc olarak, m erkez, ihtiya m alzem elerinden yararlan m a
h ak k ta n m a sn a ram en, sz konusu m alzem elerin zam an n d a ve
arz u la n a n kalitede yerine teslim edileceinin g arantisini verem i
yordu, bu yzden iletm eler ihtiya m alzem elerini garantiye alm ak
iin, ou kez yerel P arti tek ila tn n (aparatiki) destekledii te d a
rikileriyle olan gayrresm i kiisel b a lan tlard an y ararlan y o rlar
d ve Sovyet ekonom isi iindeki piyasa ilik ilerinin ncleri olan
ve tolaki (karclar) denilen gayrresm i araclarn h izm etlerin i
gitgide d ah a fazla k u lla n r hale geldiler. Bu yzden, Sovyet siste
m i iindeki iletm eler aras alverileri kt st n d e dzenleyen
m erkezi ynetm elikler, ancak, perestroyka d nem inde finansal ve
ticari araclarn ortaya k m asn a zem in h azrlam olan kiisel, si
yasi ve ticari b a lan tlarn o lu tu rd u u alar erevesindeki alve
riler araclyla uygulam ada gerek oldu.
D rd n c olarak, ileri re tim a ra la rn n B atdan elde edilm esi
gereksinim i, Sovyetler B irli in in , zo ru n lu m ak inelerin ith alatn
finanse etm ek iin doal k ay n ak larn ihra etm ek z o ru n d a oldu
u an la m n a geliyordu. 1930lard ak i sanayilem e ham lesi, kyl
lerin elinden zorla aln an h u b u b atn ok b y k m ik tarlard a ihra
edilm esiyle m m k n hale gelm itir, bu da o yllarda ykc k tlk
lara yol am tr. Brejnev dn em in e gelindiinde, Sovyetler Birlii
m akine ve h atta yiyecek ith a la tn finanse etm ek iin petrol ve gaz
ihracatn a bam l hale gelm i b u lu n u y o rd u ve Sovyet sistem inin
devam ettirilm esi, dnya pazaryla gitgide a rta n alverilere b a

Kr esel l e me ve Sov y e t r et i m Bi i mi ni n S e r ma y e K a p s a m n a A l n m a s j 233

m lyd. 1985 y ln d a ith a la tn te b irin i tehizat ve bete b irin i

yiyecek o lu tu ru rk en , yakt ih racat Sovyetler B irli in in ih ra c a t
nn yarsn d an fazlasn, h a m m ad d e ve yar ilenm i h am m adde
ihracat ise d rtte b irin i o lu tu ru y o rd u . Sovyetler B irli in in net
m addi re tim in d e dnya tic a re tin in pay 1970 y ln d a %3.7 iken
1985 y ln d a 11%e ykseldi, 1970 ve 1980 yllar arasn d a petrol ve
gaz re tim i ise iki k atn a kt. Ayn zam anda, esas o larak a rta n
yakt fiy atlarndan dolay, Sovyetler B irli in in ticaret a rtla rn d a
keskin bir iyilem e m eydana geldi, net takas ticaret hadleri 19761980 yllar arasn d a y llk o rta la m a yzde 5 o ra n n d a ve 19801985 yllar arasn d a yllk y zde 3 o ra n n d a (IM F/D nya B ankas/
OECD 1991, cilt 1, sayfa 86, 105) a rta ra k , re tk e n lik artn d a k i
gerilem enin dengelenm esine y ard m etti ve Sovyetler B irli in in ,
ihracat hacm inde sadece yzde 10 o ra n n d a a rt olurken, ithalat
hacm ini te bir o ra n n d a a rtrm a sn a olanak salad. yileen ti
caret hadleri, devletin i p azar ve dnya p azar fiyatlar arasn d ak i
fark kendine ayrm asna d ayanan fiyat eitlem e sistem i araclyla
h k m et gelirlerindeki canlla da nem li k a tk la r salad. Sovyet
ekonom isinin bu ekilde dnya p azarn a alm as ve buna kout
olarak gelien siyasal d e ta n t (yum uam a) sreleri, Sovyet siste
m indeki tem el b ir deiim in iareti kesinlikle olm ayp, daha ziyade
deiim in srekli o larak ertelenm esini salayan yollard. Ne var ki,
bylesine elverili k o u llar kalc olam azd: Gaz ve petrol retim i
1980 y ln d a tavan yapt, bu yzden Sovyetler Birlii, ekonom isinin
s rd r leb ilirli in i salam ak iin ticaret h ad lerin d eki iyilemeye
gitgide b am l hale geldi. T icaret hadleri 1985'ten itibaren sert bir
ekilde Sovyetler B irli in in aleyhine d n d n d e, reform lar daha
fazla ertelenem ezdi.

PYASA E K O N O M SN E GE
Piyasa ekonom isine gei liberal ekonom istler ta ra fn d a n
Sovyet sistem ine em poze edilen yabanc bir proje deil, her eyden
nce Sovyet sistem indeki tem el elikinin b ir ifadesiydi. Piyasa
refo rm larn n ilk aam as, organizasy o n larn ve iletm elerin ih ra
cat operasyonlaryla u ram alarn a ve k azan lan zor p a ra n n bir

234 j S i mon Cl arke

ksm n k en d ilerin e a y rm alarn a izin verm ek suretiyle yabanc

ticarettek i devlet tekelini sona erdirerek, d ticaret dengesini iyi
letirm eyi am alyordu. Bu yolla, sanayi iletm elerinin dnya pa
z arla rn d a rekabet etm eye ve k azan lan yabanc paray m odern
ek ip m an lara sahip o lm ak iin k ullanm aya tevik edilecei d
nlyordu. U ygulam ada bu, ihracat giriim lerin devlet pahasna
bek len m ed ik b ir kazan kaps b u lm a la rn ve doru balantlar
o la n la rn ise arac grevi yaparak b y k k rlar elde etm e frsat ya
k ala m a la rn salad.
n k o u llar o lu tu k ta n sonra, dier g iriim ler de p lan la n an n
st n d e k i re tim le rin i ihra etm e ve i p azarda satarak, kazancn
giderek byyen b ir k sm n alkoym a h a k k n elde etm ek iin a
baladlar. letm elerin piyasaya sat yapm alarna olanak ta n n m a
s, devletin g aran ti edem edii m erkezi tah sisatlar iin a lte rn a tif bir
ted a rik kayna salad ve eer devlet te d a rik m alzem elerini g aran
ti edem iyorsa, neden iletm eler p azar fiyatlaryla daha krl satabi
lecekken devletin siparilerini teslim etm eye devam etsinlerdi? Bu
yzden piyasa ilik ilerin in geliim i, m erkezin k on tro l n zayflat
t, kapitalist ticari ve finansal g iriim in geliim i iin alan y aratt ve
idare-kom uta sistem in in k n h zlan d rd . Piyasa ekonom isi
ne gei, G o rb a o v u n bekledii gibi, Sovyet sistem inin zndeki
elikileri zm ek yerine, bu elikileri dorua kard. D aha nce
devlet ta ra fn d a n el konu lan fazlala im di de iletm eler ta ra fn
d an alkonuluyordu ve/veya yeni oluan p azar ilikileriyle ilgilen
m ek zere ortaya kan yeni m ali ve ticari araclar ta ra fn d a n ele
geiriliyordu.
Yeltsinin radikal reform p ro g ram , devletin ek onom inin y neti
m ind e kontrol kaybettii gereinin ge k aln m bir kabulnden
baka b ir ey deildi. cret ve fiyatlarn devlet k on tro l n d en ka
rlm as k a ra r da devletin zaten cretlerin ve fiyatlarn k o n tro l
n kaybetm i o ld u u n u n k ab u l n d en baka bir ey deildi, n k
1991 yln a gelindiinde, devlet fiyatlaryla satn alnabilecek hibir
ey kalm am t. Ayn ekilde, devlete ait g iriim lerin irketletirilmesi ve zelletirilm esi de p azar ekono m isin in geliim inin ka
nlm az bir sonucuydu; a rtk b ir gerek h aline gelm i olan eyin,
yani bu iletm elerin zerin d e a rtk kontrol m anivelalarna sahip

Kr esel l e me ve S o v y e t r et i m Bi i mi ni n S e r ma y e K a p s a m n a A l n m a s

olm ayan id are-kom uta y n etim i sistem inden k en d ilerin i oktan

koparm old u k lar gereinin resm i olarak k ab u l n d en ibaretti.
zelletirm e, devletin bu iletm eler nezd in d e yerine getirm e ola
n a k larn a a rtk sahip o lm ad t m so ru m lu lu k la r terk etm esine
olanak verirken, iletm elere sahip o ld u k la rn d a n d ah a fazla hak
salam ad. Bu yzden, n eo liberalizm ve rad ik al reform sylem leri,
esas olarak, k anlm az olana b o yun em enin ideolojik klf ol
m ak tan te pek bir an lam tam yordu.

RUSYAN IN K A PTA LZM E GE:

FAZLALIA EL K O Y M A N IN YEN BM LER
Sovyet egem en tabakas ta ra fn d a n el k o n u lan fazlalk, Sovyet
askeri g c n ve o n u n egem en tab ak asn n hayat ta rz n destekle
yen nem li m addi v arlk lar h alin i ald, an cak bu varlk lar m uazzam
bir m aliyetle retiliyordu. Batl ekonom istlerin h esaplam alarna
gre, dnya p azar fiyatlaryla Sovyet ekonom isinin b y k ksm ,
en bata re tim in enerji ve h am m ad d e y o u n lu u n u n ok fazla ol
m as nedeniyle, deer eksilticiydi. D eer asndan ifade edilirse,
fazlaln ou, yakt ve h am m ad d e ih racat yoluyla elde edilen ge
lirlerden oluuyordu. Bu yzden, Rus ek onom isinin kresel kapi
talizm e tabi k lnm asyla oluan sonu kanlm azd:. sanayinin
ve ta rm n b y k blm b ra k n cret m aliyetlerini karlam ay,
gird ilerin i bile karlayam azken, yakt ve h am m adde ih rac atn
kontrol edenler m uazzam k rlara el koyacaklard. Var olan politika
so ru n lar, yeni teknolojilere yaplan lke ii y atrm desteklem ek
ve kayba urayan yerel reticileri sbvanse etm ek iin ih raca t
larn k rla rn d a n y ararlan m a olanana devletin ne lde sahip
olduu ve b u n u ne lde istediiyle ilgili so ru n la rd an ibaretti.
Rusyada piyasa ekono m isin in geliim i ve zel ticari ve finansal
kapitalist giriim cilerin ortaya k, fazlala el koym a eklinde
oluan b ir deiim i tem sil etm ekteydi, fazlala m addi ekilden ok
para eklinde el konuluyordu. Yeni kapitalistler, Sovyet sistem inden
kklerin i alan ve perestroyka ile d izginleri serbest k alan ticari ve fi
nansal araclard an m eydana geliyordu. Bunlar, d ah a nce devletin
im tiyaznda olan te d a rik m alzem eleri zerinde tekelci kontrol k u

235

236 I Si mon Cl ar ke

rara k k rla rn elde ediyorlard. O nlar, bu kontrol, devlet k u ru m larn ca kendilerine verilen h ak lara d ay an arak elde ettiler, devlete
ait g iriim lerin zelletirilm esine ve ban k aclk sistem inin zelle
tirilm esin e d ay an arak elde ettik leri h ak lar da b u n larn arasndayd
ve bu k o n tro llerin i, gerekirse, iletm e y neticilerinin ve devlet m e
m u rla rn n r m l k leri sayesinde, tehditle ve kaba kuvvetle de
d esteklenm i o larak devam ettird iler. Ne var ki, fazlala el koym a
eklinde oluan deiim , retim le ilgili sosyal ilikilerdeki h e rh a n
gi b ir deiim le b a d atrlm deildi (Clarke 1996).
Fazlala el k onulurken, re tim in sosyal rg tleniinin d n
m e u ratlm as ya da retim e serm aye yatrm yaplm as tem el
alnm y o rd u . Y atrm dzenli b ir ekilde gerileyerek, 1998 ylnda,
1990 y ln d ak i deerin in d rtte b irin d en d ah a dk bir seviyeye
indi. Sovyet d nem inde sanayi tesislerinin ve ek ip m an larn o rta la
m a ya 9 civarndayd, am a 1999 y lna gelindiinde 18in stne
kt, % 4 n d en d ah a az be yan altndayd ve yaklak te ikisi
perestro y k an n balan g cn d an nce k u ru lm u tu (Bu blm deki
t m veriler G oskom stat 2000 ve G oskom stat 2001'den alnm tr).
retici ekonom i, piyasa ekonom isine geile can lan m ak yle d u r
sun, hl gem iin ryen m ira sn d a n yararlanyordu.
Fazlala, d ticaretin ve b an k acl n nceki devlet tekellerinin
zelletirilm esi sonucu yllk ta h m in i 20-25 m ilyar ABD d o larn
bulan ve y u rtd n d a k i offshore hesaplara tran sfer edilen m u az
zam k rn kaym an alan k t n l oligarilerce el konuluyordu.
O ligarilerin k rn n byk ksm , dnya p azarn d a Rusya ih ra ca
tn n % 80ini o lu tu ran Rus yakt, h am m ad d e ve ilenm i h a m
m adde satlarn d an o lu m aktadr, am a o nlara mal tem in eden p et
rol, gaz ve m etal rji firm alarn a neredeyse hi y atrm yapm yorlar,
bu nedenle yakt retim i dyor, m evcut rezervler hzla tkeniyor
ve yeni rezervlerin iletilm esi y atrm eksiklii nedeniyle ertelen i
yor. 1990 ve 1999 y llar arasn d a petrol karlm as % 42 o ra n n d a
dt. 1999 y ln d a petrol en d strisin d ek i verim o ran olarak sabit
y atrm o ran 1985 y ln d ak i seviyesinin bete b irinden daha azd.
1990 ve 1999 y llar arasn d a gaz retim i bile % 15 d m t, am a
verim o ra n olarak y atrm 1985ten beri % 40 o ra n n d a azalrken,
emek retkenlii yardan fazla geriledi. h racat gelirlerinin zel

Kr esel l e me ve S o v y e t r et i m Bi i mi ni n S e r ma y e K a p s a m n a A l n m a s j 237

letirilm esi federal h k m e tin g elirinde ok b y k b ir d ve

borla finansm ana b a m ll n a rtn im a ediyordu. O ligariler
federal h k m ete vergi o larak nem li m ik ta rla r dem ek zo ru n d a
k alsalar da, b an k aclk sistem iyle, speklasyonlarla ve h k m et
b orcuna y atrm la b u n u n b ir k sm n geri aldlar, ki u anda borlar
G S Y H n in % 3.6sna tekabl etm ektedir.
O ligarilerin d ah a nce devlet ta ra fn d a n el k onulan fazlaln
b yk bir k sm n zelletirm elerine karn , sanayi y a trm n d a n
d o ru d an kr elde etm e olasl asgari dzeydedir, iletm elerin
80li y llarn so n larn d a devlet fiyatlaryla satn alp piyasa fiyatla
ryla sattk la rn d a elde ettik leri b ek len m ed ik k rlar 1991in so n u n
da fiyatlarn liberalletirilm esiyle yok edildi. Sovyet sistem inin
kyle iletm eler, tesislerini serm aye sto k larn , para ve h a m m a d
de sto k larn m iras aldlar, bu da o n la rn b iro u n u n , devrald k lar
a k tif deerler zerine ticaret y ap arak k rd a kalabilm elerini salad,
am a 1996 y ln d an itibaren iletm elerin ou za ra r etm eye balad,
rak am yalnzca 1999daki to p arlan m ad a % 41e d t. K alan ilet
m e k rla rn n b y k ksm vergilere gidiyordu, h issedarlara kr
pay olarak d atlacak ya ok az p ara kalyordu ya da hi k alm
yordu. iletm e k rla rn n vergilendirilm esi 1999 y ln d a G S Y H nin
% 4 .9 u n a ulam akla birlikte, k r paylar 1998dekine gre % 0.3
a ra ta rak sadece % 0.5e ulat. o u n lu u zelletirilm i olan gele
neksel devlet giriim leri, ellerin in altn d ak i snrl k aynaklarla b a
arabilecekleri h er yola b a v u ra ra k ayakta kalm ak iin direndiler:
Yeni pazarlar aradlar, hk m ete, ted arik ilerin e ve a lan larn a
olan dem elerini ertelediler, yerel ve federal h k m e tte n sbvansi
yon aradlar, yabanc irketlerle ya da su rgtleriyle krl b a lan
tla r kurm aya altlar, am a 1990 ve 1999 yllar arasn d a ithalat i
p azar m ala boarken h afif sanayi re tim in in %85 o ran n d a sanayi
retim i yarya indi.
Bu arada, yeni kapitalist giriim ler ticarete, yiyecek-iecek tedarikiliine ve hizm et sekt r n e younlam aktadrlar, inaat, u la
m ve iletiim sektrlerine ok d aha az girm ektedirler, endstriye
ve tarm a girileri ise asgari dzeydedir. Yeni k ap italist giriim ler,
genellikle, d k cret deyen ve d k k rlar elde eden adi zel
irketlerdir. 1999 E k im in d e ticaret ve yiyecek-iecek tedarikilii

238 | Si mo n Cl arke

sektrlerine dam gasn v u ra n zel irketlerdeki ortalam a cretler,

dier devlet g iriim lerin d e d en en in 2/3, k u ru m lam irketler
de d en en in yars ve yabanc irketlerde denen cretin 1/5i k a
dard . A m a cretlerin d k olm as k rla rn ykselm esini sala
m yordu: T icaret ve yiyecek-iecek tedarikiyle uraan firm alarn
neredeyse yars 1998'de zarar ediyordu.

KRESEL EK O N O M D E RUSYA:
KARILATIRM ALI PERSPEKTFLER
Piyasa ekonom isine geiin i d in am ik leri zerine o d ak lan d m ,
am a uras da aka g r lm elid ir ki, i re tim in can ll n kay
bettii, elverisiz piyasa a rtla r k arsn d a re tim in sosyal orga
nizasy o n u n u n u y g u n su zlu u n d an ve m odas gem i retim tek
nolojisinden dolay rekabet g c n kaybeden, kresel kapitalizm
iin ucuz yakt ve h am m ad d e reten ve gda m addeleri ile m am ul
m allar ithal eden klasik bir yeni sm rge o larak Sovyet sistem inin
kresel kapitalizm le b tnlem esi sonucu serbest b rak la n isel
gler bu geiin lokom otifiydi. K lasik yeni sm rgecilikte oldu
u gibi, fazlala okuluslu irketler ve o n la rn kapitalist ibirliki
o rta k la r ta ra fn d a n el konuluyordu. 1994-1999 yllar arasn d ak i
d o ru d a n yabanc yatrm yllk bazda sadece 3 m ilyar A m erikan
dolar tu tarn d ay d . 1999 ylnda, yabanc y a trm n % 23' petrole
ve m etalrjiye, % 20si alveri ve yiyecek iecek ted arik in e, tica re
te ve finansa; % 15i gda ileme en d strisin e giderken, dier en d s
triyel d allara ok nem siz m ik ta rla rd a y atrm yapld.
Bu arada, Rusya iinde em ein serm aye kapsam na alnm as
ok b y k lde tam am en biim sel kalm tr. rettikleri fazlal
n b y k ksm n a tekelci ve en iyi ihtim alle yar sulu olan ticari
ve finansal araclar ta ra fn d a n el konuluyorken, Rus g iriim le rin in
byk o unluu youn i ve d rekabetle, asgari y atrm ve az ya
da sfr krla, m iras kalan fabrikalar ve ek ip m anlar k u lla n a ra k ve
geleneksel Sovyet sosyal retim o rganizasyonunu koru y arak ayak
ta kalm aya alm aktadr. letm eler, retim y ntem lerinde devrim
yapm ak yerine, gerek cretleri azaltarak ve emei y o u n latra
rak m asraflarn azaltm ak ta ve ted arik ilerin e, h km ete ve kendi

Kr esel l e me ve So v y e t r et i m Bi i mi ni n S e r ma y e K a p s a m n a A l n m a s ! 239

alan larn a yapm alar gereken dem eleri ak sa ta ra k i hayatnda

kalm aktad r.
Rusyan n k ad erin i y alnzca kendi ta rih i m iras belirlem em itir.
Rom anya ve B u lgaristann yan sra, dier Sovyet cu m h uriyetleri
de Sovyet sistem in in k n d en en az Rusya k ad ar kt etkilenm i
olm alarn a karn, D ou A vrupad ak i eski Sovyet p ey k lerinin ou
ksa zam an d a gei k riz in i a tla tm tr ve elbette, in deneyim i de
p azar ekonom isine geiinde Rusyan n k a d e rin in neredeyse ayna
g r n t s n su n m ak tad r. 1990lar boyunca kii bana den
Rusyan n GSYHsi neredeyse yar yarya derken, in de 2 k atn a
kt. Rusyad aki endstriyel re tim y ard an fazla azalrken, in de
3 k a tta n fazla a rtt. Rusyad ak i ta rm sa l retim neredeyse yar y a r
ya derken, inde % 50 o ra n n d a artt.
Birok y orum cu bu fark lar ilgili ulusal h k m etlerce ta
kip edilen farkl p o litik alara balam ak tad r. U luslararas fin an
sal ku ru m lar, Rusyan n kaderiyle Polonya, M acaristan ve ek
C u m h u riy e tin in b a a rla rn birok defa k arlatrm lard r.
N eoliberalizm i eletirenler, Rusyan n kaderin i in in baarsyla
k arlatrm ak tad rlar. A m a t m bu lkelerdeki siyasetiler k en d i
lerini iinde b u ld u k lar a rtla r ta ra fn d a n ciddi b ir ekilde k st
lanm lar; k arlatk lar frsatlarla sn rlan m lard r. Perestroyka
p ro g ra m n n by k blm ayn zam anda in de de balatlan re
form lara benzerken, Rusya nceki peyklerinden kkl ekilde fark
l p o litik alar uygulam am tr. Farkl olan ey, hepsinde i eko n o
m in in dnya piyasa fiyatlarna tab k ln m asn a dayanan politika
p ak etlerin d en ziyade, u lalan sonulardr.
Bu lkelerin tam am n d a, p azar ekonom isine gei, belirli p o
litik alard an oluan bir d izin in zellii o lm ak tan ziyade, kresel
kapitalizm le b tnlem e stratejisi olm utur. Rusyan n zgll
h k m eti ta ra fn d a n izlenen p o litik alard a deil, kresel kapita
lizm le ona zg d in a m ik le rin dayatt gibi bt n lem e ta rz n d a
yatm aktad r. Birok eski Sovyet C u m h u riy etiy le k arlatrln ca,
Rusyan n en azn d an petrol, gaz, m etal ve m ineral h alinde m uaz
zam doal k aynaklara sahip olm a gibi bir avantaj vard. A m a eski
D ou A vrupa peyklerinin de olduka yetenekli ve n ispeten d k
cretli endstriyel i gc ve o nlara gelien p azara h azr gei im

240 | Si mon Cl arke

kan veren ve yabanc yatrm c iin ekonom iyi ekici klan A vrupa
B irli in in evresindeki konum u gibi avantajlar vard. te y andan
in in, Pasifik k ysndaki konum , siyasi istik ra r ve hepsinden te
bol, ucuz em ek rezervine sahip olm a gibi avantajlar vard. Bu avan
tajlar, in in yerli ve yabanc giriim lerdeki zel ve yabanc yat
rm cy desteklerken, geleneksel, stratejik an lam da nem li devlet
en d strilerin e mali destek salam aya devam etm ek eklinde ikili
strateji izlem esine olanak tan d . B ununla birlikte, inin sergiledi
i geliim r n t s n d e k i eitsizlik, byle b ir ikili stratejin in daha
ne k ad ar dayanabilecei so ru su n u ortaya k aran kendi problem le
rini y aratm ak tad r. Am a bu da baka b ir konudur.

e v ir e n : k r A l p a g u t

KAYNAKA VE LER O K U M A NERLER

Clarke, S. (1988) Kcynesianism , M oretarism ve the Crisis o f the State. Cheltenham :
l\dward Flgar.
Clarke, S., I'airhrother, P., Burawoy, M. and Krotov, P. (1993) W h at abou t the
W orkers? Workers an d the Transition to C apitalism in Russia. Londra: Verso.
Clarke, S. (1996) Ihe Enterprise in the Era o f T ransition, in S. Clarke (der.) The
Russian Enterprise in Transition. Cheltenham : Edvvard Elgar.
G oskom stat (2000) Rossiiskii Statisticheskii Ezhegodnik, M oscow: G oskom stat
Kossii.
(iosknstat (2001) Rossiya v Tsifrakh, M oskova: G oskom stat Rossii.
IMI7WorUl Bak/OECD (1991) A S tu dy o f the Soviet Economy. W ashington/Paris:
M , YVorkl Bank, OECD.

III. KI S I M

K R Z VE
KAPTALZMN
AILMASI

15. B L M

S E R M A Y E B R K M V E K R Z

Paul Z a r e m b k a

K riz kelim esi d o ru ya da yanl an lam d a kullanlabilir. Eer

ok sk olarak ve aka ta n m la n m a m baz d u ru m la r iin k u lla
nlyorsa an la m n kaybeder. D aha d erin k avraytan ka haline
gelebilir. Genel o larak herkes, 1930larn dnya apnda bir ekono
m ik k riz dnem i o ld u u n u ve ok ciddi b o y u tlard a yaandn
kabul eder. Bu k riz dnem i faizm in b aarsn a ve so n rasn d a d n
ya savann km asna neden o lm utur. inde ise en son u n d a i
savan te k ra r balam asna ve devrim cilerin b aarl olm asna yol
at. A ncak bu dnem den d ah a az nem e sahip k riz dnem leri yok
m udur, rn e in 1970lerin ban d a yaanan petro l k riz i? H em en
hem en herkes 2002 y ln d a A rja n tin in k rizde o ld u unu kabul ede
cektir, am a peki o srada V enezela iin ne denilebilir?
K apitalist sistem deki k riz ekonom ik ve siyasal boy u tlara sa h ip
tir ve her zam an ilgili lkedeki iilerin hangi dzeyde harekete
getik lerin i kapsar. K apitalist sistem deki ksa dnem li, bir dier
deyile konjo n k t rel k rizlerin birok nedeni v a rd r ve u anda te
oriden en ok bekleyebileceim iz ey, krizlere y atknl an lam a k
tr. B ununla birlikte, k ap italizm in u zu n dnem li krizi teorisi, her
ne k ad ar d irek t olarak M arx ta b u lu n m asa da, M arksist gelenekte
b u lu n m ak tad r. Yani, serm aye b irik im ini daha d erin an lam d a ir
deleyerek ve atlam a noktas o larak Polonyal-A lm an devrim ci lider

244 j Paul Z a r e m b k a

Rosa Luxem burg un alm alarn d an yola karak, M arxn g r

lerindeki eksiklik lerin stesinden gelebilir ve u zun dnem li kapi
talist kriz k av ram n anlayabiliriz. Bu srete, serm aye ile cretli
iilerin artd e er iin birbirleriyle m cadelesindeki gizli piyasa
d ay atm alarn n y an n d a, zo ru n ve iddetin roln de btnsel bir
ekilde serm aye b irik im in e ve krize ilikin anlay kapsam na al
m ak gerekm ektedir.

M A RX ,IN KRZLE LGL D N CELER

M arx etrafl b ir k riz teorisi gelitirm em itir. Am a kriz olas
lklaryla ilgili olarak neyin irdelenm esi gerektiini aka gster
m ektedir. Bu t r b ir kriz olasl, b ir m aln salt re tim in in b a
l bana sat g aran ti etm em esi gereiyle b a lan tld r ve sat,
daha ok, re tim in eitli kollaryla to p lu m u n t k etim gc a ra
snd ak i o ran sal iliki ta ra fn d a n sn rla n r (M arx 1894, s. 244).
O ra n tsz lk la rn o lu tu rd u u ilk so ru n , M arksist olm ayan birok
kii ta ra fn d a n bile pekala kabul edilm ektedir. Yani, kapitalist sis
tem ierisinde eko n o m in in b ir se k t r n n (kolunun), zellikle
kapitalizm erevesinde srekli deien teknolojilerin g elitirild i
i k oullarda, baka sektrlerin tam o larak o sektrden bekledii
eyleri fiili o larak retm elerin in h ibir g arantisi yoktur. Bu teori,
Rus ekonom ist Tugan-Baranovvsky ta ra fn d a n v u rg u lan m tr;
B u h arin in ve L eninin em peryalizm le ilgili alm alarna nem li
bir zem in o lu tu ran alm alara sahip H ilferding (1910, 4. blm )
ta rafn d a n da iyi su n u lm u tu r.1
T keticilerin genel harcam a g c n n rol, yani re tim in d e
me g c n ap aam ayaca, b ir to p lu m u n b t n iin b ir ar
re tim d u ru m u n u n sz konusu olup olam ayaca, daha ta rtm al
bir konudur. M arx, R icardon u n k ap italizm in d inam ikleriyle ilgili
grlerine olduka b yk d ik k atle eilm ek ted ir ve sre iinde,

Ilmmla birlikte, Clarke (1994, s.39 vd.), H ilferdingin kriz konusunda yapt
alm ann, o zamanki burjuva teorilerinin olduka ilerisinde olm akla birlikte,
eksik rekabeti temel aldn ve retim le ilgili sosyal ilikilere spesifik olarak d e
inm edii iin de, son zm lem ede, teorisinde spesifik olarak neyin Marksist
nitelik tadnn (eer yle bir ey varsa) ak olm adm gsteriyor.

S e r ma y e Bi r i ki mi ve K r i z j 245

krizle ilgili bu ar re tim o lasl n n an lalm asn a ynelik yak

lam n ortaya k o y m ak tad r (M arx 1905, s. 492-535). M a rx a gre,
R ica rd o n u n ar retim olasln yadsyan hatal anlay, asln
da kapitalist retim i artd e eri geniletm ekle ilgilenen bir sistem
olarak grm ek yerine, r n le ri birbiriyle dei toku ediliyor gibi
grm esine d ay a n m a k ta d r (s. 493-5). K apitalist re tim in ilk ele
ri, retim in bir m eta o larak v ar olm as, m e ta n n m eta ve para ola
rak kopyalanm as, m etalarn d e ito k u u n d a b u n u n sonucu olarak
m eydana gelen ayrm a ve son olarak, p a ra n n ya da m etalarn c
retli em ekle ilikisid ir (s. 502). Serm aye sahibi (kapitalist) ilk ola
rak m eta serm ayeyi para sermayeye evirm ek ister. Z o ru n lu satlar
(satn alm ak iin yaplan sat) ou kez k rizlerin nem li bir esi
olm akla birlikte, satlar ister istem ez dem e gcyle desteklenen
gereksinim lerle snrldr. Bu nedenle,
ar retim zgl o larak serm aye retim i genel yasasyla
belirlenir: re tim g lerin in koyduu sn ra k ad ar re t
m ek, baka b ir deyile, p iyasann ya da dem e yeteneine
dayanan gereksinim lerin gerek sn rla rn gz nnde
b u lu n d u rm ak szn , belirli b ir serm ayeyle m aksim um m ik
tard a em ei k u llan m ak ; bu, yeniden re tim in ve b irik im in
srekli geniletilm esi ve dolaysyla, gelirin srekli serm a
yeye evrilm esi yoluyla yerine getirilir, te y an d an retici
ler kitlesi de o rtalam a gereksinim dzeyine bal k alm a l
d r ve k apitalist re tim in doasna uygun gre b u n a bal
k alm aldr. (M arx 1905, s. 534-5).
M arx n daha so n ra b elirtti in e gre, burjuva d a lm n n zel
likleri, belirleyici bir etm en olarak bizzat burjuva re tim in iin d e
dir, retim le rt re k ona h ak im o lur ve bu da k rizlerin en d erin
n ed e n id ir (M arx 1910, s. 84).
M arxn krizle ilgili yak lam n n anlalm as iin z am a ok
kolay kavranabilen bir yardm Kenvvay (1987) tara fn d an salanm
tr. C larken (1994) bu konuyla ilgili olarak yapt geni kapsam l
incelem e, M a rx m aslnda herhangi bir kriz teorisine sahip o lm ad
, am a ar retim eilim i snrl piyasa engeline takld iin ...
kriz eilim inin yaygn olduu eklindeki nem li nerm eyi ortaya

246 | Paul Z a r e m b k a

koyduu sonucuna u lam ak tad r (s. 279). Clarke, KapitaVin yazl

d dnem de M arx >n b ir konjoktrel kriz teorisinden ok, kapita
lizm in sregiden geliimiyle ilgilendiini sylyor. Elbette, M a rx m
ak seik bir k riz teorisi o lu tu rm am olm as, byle bir teo rin in
M arksist tem eller st n e ina edilem eyecei an lam n a gelmez.

Eksik Tketim?
K rizle ilgili eksik t k e tim teorileri, tem el olarak ii creti
d zey lerin in d ah a yksek talebi destekleyem em esinden dolay,
t k e tim m allarn a ynelik etkili talebin retim dzeylerine gre
yetersizliini v u rg u lam ak tad r. D eiik lkelerdeki ve belirli bir
lk en in deiik blgeleri ile sek trlerindeki cretlerin seviyesi, ser
m ayenin srekli o larak cretleri azaltm aya abalad bir srete
sn f k av g alarn n ve ta rih i gelim elerin b ir sonucudur. cretlerin
d r lm esi ynndeki bu kapitalist bask, eksik t k etim (retim e
gre) teh d id i o lu tu rm ak tad r. B azlari iilerin a rta n sefaleti te
o risin in M arx ta n alnabileceini dn m lerd ir, am a Lapidesin
(1998) d ik k a tli aratrm as bu fikri boa k arm tr. D esai (1991),
eksik t k e tim i savunan gre ve b u n u n sn rlam alarn a genel bir
bak salarken, Bleaney (1976) detayl analizi stlenm itir.
K apitalizm de k rizin kayna o larak eksik t k etim d ah a d ar bir
od ak tekil etm ekle birlikte, eksik t k e tim ile fazla retim arasn d a
kesinlikle bir iliki vardr. A r retim , talebi, ister alan lara veya
kapitalistlere ynelik t k e tim m allar iin, ister im al edilm i re
tim aralar iin, ister m evcut kapitalist yap iindeki dier sosyal
snflar iin, isterse kapitalist olm ayan yap larn girm esiyle oluan
snflar iin olsun, m eta te d a rik in in b t n k ay n ak la rn n b u n la ra
ynelik talepleri am asn ifade eder. M arx gerekte hibir zam an
eksik t k etim e atfta b u lu n m am tr.

Azalan Kr Oran?
K r o ra n n n dm e eilim i evresinde m erkezlenen bir kriz
anlay olabilir. A m a yine, bu olm ayabilir de. Problem de tam b u
radadr. Kr oran, kapitalistlerin re tim aralarna yapm olduk
lar y atrm n n geri d n n ifade etm ek iin k u lla n d k lar bir

S e r ma y e Bi r i k i mi ve K r i z I 247

ldr. K apitalist to p lu m d a k rn , faizin ve ra n tn tem eli artdeer (s) olduu iin ve artd e er de re tim i y ap an lara -i ile re - geri
dnm eyen alm a saatleri olduu iin, k r o ra n (r) (bu tartm a
iin faiz ve ra n tta n soyu tlan arak ), iilerin k u lla n d k la r retim
aralarn a giden sosyal o larak gerekli em ek sresine (C) olan o ra n
dr; yani, k r oran, r = s/C dir. te yan d an , artd e er o ran s/v dir;
b u rad a v, k ap italistin deiken serm ayesi - ig c n n kapitaliste
deer o larak llen m aliyetidir. Bu nedenle, k r o ran u ekilde
yeniden ifade edilebilir: r= s/v+ C/v veya s /v n in rol n ak ekilde
gsterm ek iin b iraz d ah a cebir k u lla n la ra k yle beirtilebilir:

C/(s+v), iiler ta ra fn d a n sa lan m ak ta olan em ek gcne gre

serm aye ta ra fn d a n re tim aralarn a y atrlan deerin o ra n n ta
nm lar. Eer artd e er o ra n s/v sabit k alrken (veya ancak yava
yava ykselirken) C/(s+v) o ra n ykseliyorsa, k r o ran, kriz olas
ln d n d recek ekilde d m ek ted ir.2
ylesine bir gzlem den hareketle, b u g n cretli em ekilerin 50,
100, 200 yl ncesine gre ok d ah a m uazzam re tim aralaryla
alm ak ta o ld u k larn kabul etm ek kolaydr. A m a bu cretlerin-iyi
olduu an lam n a gelmez. n k biz, retim aralarn a giden sosyal
olarak gerekli emek sresini tarty o ru z ve elbette retim ara lar
n n yapm nda, em ee gereksinim i zam an iinde azaltan teknolojik
ilerlem eler de rol o y n am ak tad r. D ahas, M arx ta ra fn d a n ta rtla n
greli artd e er re tim i kesinlikle artd e er o ra n n n , yani s /v n in
a rtrlm a sn hedeflem ektedir. Bu nedenle, k r o ra n n n dm e
eilim in d e o lduunu nasl iddia edebiliriz? M arx n Kapital'in 3.
cildinde ortaya koyduu tarz, ilk o larak artd e er o ran s/v yi sa
bit tu tm a k ve re tim aralarn retim d ek i te k n ik ilerlem elerden
soyutlayarak C/(s+v)*nin ak ekilde y kselm esini salam ak
2

Eer kr orannn gerek rakamlarn istersek, artdeerin kr, faiz ve rant l

snn tm n birden kapsadn ve bunlar arasndaki dalm n zam an iinde
deitiini unutm am am z gerektiine dikkat edin.

2 48

Paul Z a r e m b k a

tr.3 Bu nedenle, kr o ra n n d a dm e eilim i elde etm ektedir. Bu

v arsay m lar k ard n d a M arx, eit gteki k artlk etk enlerini
kar e ilim ler olarak ta n m la m a k ta d r. B unlarn hepsi iyi ve g
zel, am a kapitalizm in gerekten k r o ra n la rn d a dm e eilim ine
ilikin b ir t r yasayla teo rik o larak ta n m la n p ta n m lan m a d n a
n ok tasn a gelm em ektedir. 19. y zy ln ilk y arsnda azalan krlar,
ik tisatlarn b u n u teo rik aklam ay gerekli klan bir gerek olarak
kabul etm elerine yol am asna karn , b irb u u k yzyl sonra kr
o ra n la rn d a k i ykseli, d, ykseli, d v.b. teo rik olarak kr
o ra n la rn d a bir eilim i aram ay bile arkaplana itm ektedir.
C lark en iaret ettii (1994, pp.58-72) gibi, krizleri a n lam a
nn temel dayana olarak k r o ra n n d a k i dm e eilim i kavram
1970lere k ad ar M arksizm iinde ortaya k m a m tr ve b u n d an
k ay n ak lan an ta rtm a da pek ik n a edici deildir.

TEK N O LO JK DE M
Kriz olasln belirleyen b ir u n su r olarak, kapitalizm de tek
nolojik deiim , iilerin alm a g n n n iilerden alk o n u lan
ksm m artrm ay a ynelik k ap italist niyetten doar. iler, ancak,
ocuklar da d ah il t m iilerin y aam larn ve alm aya devam
etm e glerini idam e e ttirm eleri iin gerekli ihtiyalarn (baka i
iler araclyla) retilm esine h a rc a n m a k zo ru n d a k aln a n sreye
oranla iilerin alm aya h arc a d k la r sre d ah a u zu n olduu s
rece serm aye ta ra fn d a n istih d am edilirler. Bu ihtiyalar ok k a r
m ak bir srete hem biyolojik hem de to p lu m sal/tarihseldir. Eer
bu ihtiyalar daha az em ek sresi h a rc a n a ra k retilebilirse (retim
aralarn n retim i iin gerekli sre de dahil), b ir tek alm a g n
serm ayenin o alm a g n n d e n d ah a fazla ey elde etm esine yol
aabilir. M arx bu sonucu greli artd e er retim i olarak a d la n d r
m aktadr. (bkz. bl. 1 ve bl. 5)
T eknik deiim , giyim eyalar gibi m allarn (Sanayi D ev rim i)
ve gda r n le rin in (Yeil D ev rim ) re tim i iin gerekli zam an
azaltm aya o d ak lan m tr. M arx, bu m allar reten e n d strilerd e
ki kapitalist k u ru lu lar kinci K sm o larak n itelendirm itir.
3

Gerekten, M arxta bile (1867, s.564-5) bunun geerli olm ad rnekler vardr.

S e r ma y e Bi r i ki mi ve K r i z

retim aralarn reten k u ru lu la r B irinci KsnrTda, yani k a

pitalist denetim iin gereken aralar reten b lm de yer alrlar.
Elbette tek n ik deiim B irinci K sm da da m eydana gelir, dem ir
devrim geirerek elie dnr.
T eknik deiim in elikili sonular v a rd r ve dolaysyla, sek
trler aras o ra n tsz lk la rn yan sra ar re tim k rizleri de dahil,
kriz olaslk larn n ortaya k m asn a yol aar. retim iin gerekli
olan em ek g c n azaltabilir, am a b u n u yaparken, retilen deer
leri de azaltr, n k deerler em ek sresiyle ilgilidir. Bylece, sat
m ecralar gerektiren d ah a fazla m al piyasaya yabilir. A m a genelde
serm aye, birikm ekteyken, d ah a fazla em ek g c n sm rm eye a
balar, ezam anl o larak d ah a fazla re tim arac gerekli olur ve bu da
m allar iin daha fazla piyasa k n o k tasn gerekli klar.

SERMAYE BR K M
K apitalizm , itici g c n serm aye b irik im in d e n alan bir to p lu m
sal sistem dir ve bu balam da, b irik im in ak bir biim de ta n m
lanm as gerekir. Fabrik alard a veya tarlalard a d ah a fazla ekipm an
k u llan lm as gibi, d ah a fazla sayda retim aracn a m gerek d u y u l
m as an lam n a gelseydi, genelgeer ik tisattak i anlam yla ayn an la
m tard. Oysa kapitalizm , tem el olarak, serm aye ile cretli em ek
arasndak i, kapitalistlerle cret iin alan iiler arasn d ak i bir
toplum sal ilikidir. Bir sosyal sn fn tem el re tim ara larn k o n
trol altn d a b u lu n d u rm a sn d a k ay n ak lan an bir s m r ve ik ti
d ar ilikisidir. Dolaysyla, serm aye b irik im i bu sosyal ilik in in bir
uzants o larak grlm elidir, yani daha fazla sayda cretli em ek
in in serm ayenin egem enlii altna alnm as ve sonuta d ah a fazla
retim aracn a gerek duyulm as o larak grlm elidir.
M arx serm aye b irik im i k av ram n k u llan rk en yeterince ak
deildir. B irikim , serm aye ilikisini ilerleyen b ir lekte yeniden
retir, b ir uta d ah a fazla sayda ya da d aha b y k kapitalistler, d i
er uta d ah a fazla cretli em eki v a rd r ya da serm aye bir nesne
deildir, nesnelerin araclyla kiiler arasn d a o lu tu ru la n b ir ili
k id ir (1867, s. 575, 717, kincisi W akefieldle ilgili olum lu bir yo

249

250 | Paul Z a r e m b k a

ru m )4 gibi ak seik ifadelere sk rastlanr. A m a M arx bazen daha

fazla re tim aracn k astetti i eklinde de yorum lanabilir. Bu b elir
sizlik kap italizm teorisinde so ru n la ra neden olm utur. G erekten,
1917deki Bolevik D e v rim in in b aarsn d an sonra, L eninin
M arx n ik tisadyla ilgili anlayna hak etm edii bir ncelik veril
m itir, serm aye b irik im in i retim d e art olarak yorum lam as da
o n u n bu anlayna d a h ild ir (bkz. Z arem bka 2000).
L uxem burg (1913), serm aye b irikim iyle ve M arxn teorisiyle
ilgili o larak en d erinlem esine analizi yapm tr. 450 sayfa tu ta n
Sermaye Birikimi adl alm as, M arx n kendi alm alar hari,
M arksist iktisat teo risin in t m n d e en kapsam l ve en uzu n al
m a la rd a n birisidir.
M arx, Kapital adl yaptn, kapitalistler ve iiler (baz yerler
de de to p rak aalar) dnda baka hibir toplum sal snfn olm a
d, yalnzca kapitalist ekonom iyi tanm layacak biim de kalem e
ald. L uxem burga gre, M arx n dier snflarn varlndan peka
la hab erd ar olm asna k arn bu snrlam ay yapmas, onun serm a
ye b irik im in i analiz ederken so ru n yaam asna yol am tr. Eer
ekon o m in in sadece kapitalist olduu varsaylyorsa, unu dnn:
B irikim in gerekten devam etm esini ve retim in genilem esini
salam ak iin ... b irik tirm e arzusu ve b irik im iin gerekli teknik
nkoullar yeterli deildir; m allara olan etkili talebin de artm as
gerekir. Srekli olarak a rta n bu talep nereden gelecektir? (s. 131)
K apitalistler, iilere yaam alar iin gerekli olna eylerin parasal
edeerlisini verirler, am a daha tesine kar karlar; gerekte,
t k etim m allarn satn alan iiler, cret olarak alm olduklar
m ik tar, deiken sermaye iinde kendilerine ayrlan pay kapitalist
snfa iade etm ekten baka bir ey yapm azlar (sf.132). K apitalistler,
yaam alar iin gerekli olan eyleri ve lks r n leri kendilerine de
satarlar, am a kapitalizm in iindeki d rt , salt lks t ketim e deil,
olduka belirgin biim de birikime yneliktir. Dolaysyla, kapitalist
lerin dier tek sat m ecras retim aralarn n pazarlanm asdr.
4

Ayrca, iktisatlar... sermayeyi bir iliki olm aktan karp, bir nesneye, bir m eta
stokuna dntrrler ... bunlar yeni em ein koullan olarak ilev grdkleri
siirece sermaye olarak adlandrlr (Marx, 1910, s.272, sermaye birikim ine ilikin
tartma).

S e r ma y e Bi r i k i mi ve K r i z I 251

A m a sistem bir km aza u lam ak zo ru n d ad r, n k ek retim

aralarn n k im in iin retilecei so ru su n u serm aye ve cretli em ek
ilikisi erevesinde yantlayanlayz. K apitalistin bak asna
gre, yalnzca daha fazla iiyi idam e ettirm e k iin daha fazla t
ketim m al retm ek ve yalnzca bu ii fazlalna i salam ak iin
daha fazla retim arac im al etm ek an la m sz d r (s. 132). Bu neden
le, srekli olarak b ir i p azarn yaratlm as ya da henz kapitalistlem em i veya tam olarak kapitalistlem em i blgelere em peryalizm in
yaylm as gereklidir: Belirleyici gerek, artd e erin gerek iilere,
gerekse kapitalistlere sat yaplarak gerekletirilem eyecei, am a
ancak retim tarz kapitalist nitelikte olm ayan toplum sal rg tlen
m elere ya da tabakalara sat yaplrsa gerekletirilebileceidir (s.
351-2). Bir baka deyile, serm aye k endisinin tesine ulam aldr.
L u x em b u rg u n Sermaye B irikim i'ni y o ru m lam ak zordur, n k
anlay b a k m n d a n son derecede zengindir. kan belirleyici bir
im a, saf o la ra k ekonom ik, piyasayla ilgili k o n u lard an uzaklalm as ve k apitalist olm ayan blgelere nfu z etm en in de d n lm e
sidir. Yazar, b u n u k ita b n n son k sm n d a yapyor.
M arx, sabit serm ayenin asla serm aye olsun diye retilm edii,
yalnzca ve yalnzca bireysel t k etim e giden r n le rin im al ed il
dii alan lard a d ah a ok serm ayeye gereksinim d u y ulduu iin
re tild i i y o ru m u n u g etirm iti (M arx, 1894, s. 305).5 Luxem burg,
k ap italizm in bal ban a serm aye b irik im in e ve retim e ynelik
d rt s n n b ilincinde o lm akla b irlikte, bu d rt y ek bir gerek
likle karlatrd : retim a ra la rn n yardm yla iiler ta ra fn d a n
retilen m allarn , eninde so n u n d a b ir t k etim hedefi bulm as ger
eklii (salt inaat trafi in i y nlendirm ek iin b ir dem iryolu h a t
tn n hem en sa ta ra fn a yeni bir dem iryolu h a tt yapm ak, kapi
talizm in retim a ralarn srekli geniletm e zg rlne ilikin
n erm en in savu n u lm asn d a pek etkili olm uyor).
Sermaye b irik im in in gerek an lam ko n u su n d a M arxn b rak
t belirsizlii akla k av u tu rm a k ta baarsz o lm asna ram en,
L uxem burgu n alm as, u zu n dnem li k apitalist k rizin anlal5

Dolaysyla, bu pasaj alntlayan Clarken (1994, s. 277-8) belirttiine gre, kre

dilerdeki genilem enin sermaye birikim ini tevik etm esinin nihai snrn nihai
tketim in oluturduu piyasa belirler.

252 j P aul Z a rem b k a

m as iin ileriye d o ru atlm nem li bir ad m d r ve M arksizm in

gerek k u ra m d a , gerekse uygulam ada yaayan bir proje o lduunun
da baka b ir gstergesidir.

KA PTA LST R ETM L K LER N N YAYILMASI

K om nist Manifesto, b t n in S etlerini yerle bir eden ucuz
m al fiyatlarna gnderm ede b u lu n u r, belki bu bir ekonom ik s
recin d a r a n lam d a d n lm esin e yol aabilir. B ununla birlikte,
M arx, Kapital Cilt i i kalem e aldnda, 18. yzyl ngilteresiyle
ilgili olarak, cretli em ein o lu u m u n a dam gasn v u ran zora d a
yal, ekonom i d yntem leri ve form asyonu ve ticaret serm ayesi
ta rih in in ne k ad ar kanl o ld u u n u v u rg u lam t.
M arx, k ap italizm in ykselii srecinde kapitalist olm ayan re
tim ilik ilerin in y k lm asn ilkel b irik im o larak adlan d rr. A m a
byle b ir y km , ilkel b irik im deyim i M arx n kulland anlam la
a rtk rt m em ek le birlikte, d z e n li serm aye birik im i iinde hl
varl n k o ru m a k ta d r.6 20. yzyla g irilirk en G ney Rodezyadaki
cretli em ek g c n n oluum u k o n u su n d a van O nselenin (1976)
yapt alm a, arpc ve eitici b ir belgedir. Seyahat izin belgele
rin in k o n tro l ve alk k o u lla rn d a n faydalanlarak, m adenlerdeki
alm a a rtla rn n ab artl ekilde reklam yaplarak ve dpedz
kaba kuvvet k u llan larak , M alavin in krsal n fusu yasaklanm
bir yola sr k len d i: O u llarn zn alm asn salayn, yoksa to p
ra n z elinizden gider. cretli alm ad an elde edilen kazanlar
yksek n ak it araz vergilerini dem ek iin yeterli m ik tard a tem in
edilm ezse, o to p ra k bir silah n a m lu su n u n tehdidi altndayd. Bu t r
zorlam alar b u g n birok biim de k en d in i aa vurm ay s rd r
yor ve k ap italizm in krizlerine ilikin geni k apsam l her incelem e
n in nem li bir b o y u tu n u oluturuyor.

K A PTA LZM N U Z U N D N E M L K R Z
Luxem burgu n bir z am an lar syledii gibi, eer kapitalist ge
liim kendi y k m d o ru ltu su n d a ilerlem ezse, o zam an sosyalizm
6

Birikim sadece bir kesintisiz sre sunar, ilkel birikim de bu, farkl bir tarihsel
siire gibi grnm ektedir (Marx, 1910, s.272).

S e r ma y e Bi r i ki mi ve K r i z I 253

objektif olarak gerekli o lm a k ta n k a r (1899, s. 40, italikler so n

rad an eklenm itir). L uxem burg a gre sosyalizm in tem elinden
b irin i (dier ikisi: re tim in gitgide toplum sallam as ve ii sn
fn n rg tl l k ve b ilin c in in artm as) o lu tu ra n bu olgu d erin bir
so rundu r. Bu, M arx n b ir k riz teorisi nerm edii sonucuna ulal
d k ta n so n ra ivedilik k azan m ak tad r.
L u x em b u rg u n en nem li y ap tn d a k riz yalnzca son paragrafta
ele aln m ak tad r. Luxem burg u n o p arag rafta sylediine gre, her
ne k ad a r kapitalizm evrensel o lm ak iin abalyor ve gerekte, bu
eilim i tayor olsa da, y k lm a k zo ru n d ad r, n k z b a k m n
dan evrensel bir retim biim i o lm ak yeteneine sahip d e ild ir
(1913, s. 467).7 Baka b ir deyile, eer serm aye b irik im i serm ayenin
to plum u n ya da d n y an n kapitalist olm ayan k sm larn a yaylm a
sn ifade ediyorsa, bu y ay lm an n gerekletirilm esini salayan
hem ek o n o m ik hem de ekonom i d, zora dayal yntem leri anlyorken, byle abalarn b aarl o lm asn n d o uraca sonular
bilm ek belirleyici nem e sahiptir. Eer serm aye b irik im i serm a
yeyi anlam ak iin m u tlak ekilde gerekliyse, serm ayenin b aarla
rn n douraca sonular, yani serm ayenin dnyay kendi adna
k a z a n m a s n n ve ek serm aye b irik im i iin a rtd e erin y a ra rn n
a rtk pek k alm am asn n d o uraca sonular da yledir.
Byk b ir ar retim k riz in in m eydana geldii 1930lardaki
Byk B unalm , erken dnem kapitalizm in bizzat b a arsn n bir
sonucu olarak grlebilir. zm , deer ve artd e er retm eyen
cretli em ein, yani retk en olm ayan em ein m uazzam m ik
7

Bir eksik tketim ci olm aktan ziyade, Luxemburg, genileyen retim ile hem t
ketim mallarna hem de retim aralarna ait snrl piyasalar arasndaki eliki
ye iaret etmitir. Bleancy (1976, bl. 9), Luxemburgun dile getirdii daha tem el
konuyu kavramamasna karn, onu bu bakmdan doru anlamaktadr. Baka
bakmlardan olum lu olarak bahsettiim iz kriz teorisiyle ilgili bu geni kapsaml
kitabnda Clarke (1994), ne yazk ki Luxem burgun bir eksik tketim ci old u u
nu dnm ektedir (s.53-8), bu dnce de onu, Luxem burgun retim deki ve
retim glerindeki snrsz genilem enin yerine, pazarn gelim esinin ve tke
tim in artmasnn ... kapitalizm in itici gc olduu (s. 75) grn koyduunu
yanl olarak iddia etm eye yneltm ekte, dolaysyla, Marksist iktisadn yeniden
burjuva iktisat teorisi erevesi iine sokulm as iin bir tem el bile salam akta
dr (s. 280). Clarken alm asnn bu ynne eilen okuyucular uyarmak iin,
Luxem burgla ilgili bu yanl yorum lam aya dikkat ekiyoruz.

2 54 ! Paul Z a r e m b k a

tarla rd a gelim esiydi (bkz. 2. blm ). retken olm ayan emek, il

knce, faizm uygulam asyla ilgili olarak, sonra da ik in ci D nya
S avan n sonucu o larak geni apta geliti, b u n lar Souk Sava
m ilita riz m i ve retk en olm ayan em ekle ilgili dier gelim eler iz
ledi. A m a bu serm aye b irik im i deildir. retken olm ayan em ein
gelim esi, d ah a ok, serm aye b irik im in in sn rlarn a ulam akta
o ld u u n a b ild iren sistem atik b ir m esajdr. Dolaysyla, el konulan
artd e er ktlesine o ran la serm aye b irik im in d e oluan bir dm e,
geen y zy ln d aha d erin m esajdr ve L u x em b u rg u n yaptyla tam
olarak uyu m ak tad r.

e v ir e n : k r A l p a g u t

KAYNAKA VE LER O K U M A N ERLER

Bleaney, M.F. (1976) Underconsum ption Theories: A H istory an d Critical Analysis.
N ew York: International Publishers.
Clarke, S. (1994) M a rx s Theory o f Crisis. N ew York: St. M artins Press.
Desai, M. (1991) U n d ercon sum p tion , in T. B ottom ore (der.) A D iction ary o f
M a rxist Thought, 2. Basm Oxford: Blackvvell.
H ilferding, R. (1910) Finance Capital: A Stu dy o f the Latest Phase o f C apitalist
D evelopm ent. Londra: Routledge & Kegan Paul, 1981.
Kenvvay, P.(1987) C rises, in J. Eatwell, M. Milgate, and P. N ew m an (der.) The N ew
Palgrave: A D iction ary o f Economics. Londra: M acm illan.
Lapides, K. (1998) M a rx s W age Theory in H istorical Perspective. W estport, Conn.:
Praeger.
Luxemburg, R. (1899), Reform or R evolution, 2. basm , 1908, Rosa L uxem burg
Speaks iinde. N ew York: Pathfinder, 1970.
Luxemburg, R. (1913) The A ccum ulation o f C apital. N ew York: M onthly Review
Press, 1951.[Serm aye B irikim i, ev. Tayfun Ertan, Belge Yaynlar, 2004]
Marx, K. (1867, 1894) C a p ita l cilt 1 ve 3. Moskova: Progress Publishers, 1954, 1959
Londra: Lawrence and W ishart, 1974. [K apital, ev. A. Bilgi, Sol Yay.]
Marx, K. (1905, 1910) Theories o f Surplus Value, 2. ve 3. blm ler. Moskova:
Progress Publishers, 1968 ve 1971. [A rt-deer T eorileri, ev. Yurdakul Financ,
Sol Yaynlar, 1998].
van O nselen, C. (1976) Chibaro: African M in e L abour in Southern Rhodesia, 19001933. Londra: Pluto Press.
Zarembka, P. (2000). Accum ulation o f Capital, Its Definition: A Century after
Lenin and L uxem burg\ Research in Political E conom y 18 Stamford, C onn. and
Amsterdam: JAI/Elsevier.

I 255

16. B L M

M A R K S S T K R Z TE O R S
V E SAVA S O N R A S I A B D E K O N O M S

Fred Moseley

kinci D nya S avan d an so n rak i ilk o tu z ylda, Birleik

D evletler ekonom isi olduka iyi b ir p erfo rm an s sergiledi. Yllk
bym e hz o rtalam a % 4-5ti, isizlik o ran seyrek olarak %5in
stne kt, enflasyon neredeyse hi yoktu (yllk %l-2) ve iilerin
yaam sta n d a rtla r nem li lde ykseldi (ortalam a gerek cret
ya da cretlerin satn alm a gc, bu dnem de kabaca iki k atn a k
t). Bu dnem , ABD k ap italizm in in altn ayd.
Ne var ki, bu altn a 1970lerde sona erdi. O z a m an d an beri
bym e hz o rtalam a %2-3 olm utur, hem isizlik hem de enflas
yon o ran y k selm itir ve o rtalam a gerek cret hi a rtm a m tr
(ve h atta baz ltlere gre %10 gerilem itir). Son o nyllarda ABD
ekonom isinin stagflasyonu n d a n ite bu an lam d a sz ediyoruz.
1990h y llarn so n larn d a ABD ekonom isi nem li bir dzelm e
gstererek, 1960lard an so n rak i en yksek bym e hzlarn a, en
d k isizlik ve enflasyon o ra n la rn a ulat, gerek cretler de k
k bir a rt gsterdi. Sonu olarak, ek o nom istlerin ou, 90larn
so n larn d a y aanan hzl b y m enin, u zu n stagflasyon d n em i
n in sona erdiine ve sava sonras altn a erken dnem ine b e n
zeyen u zu n srecek yeni b ir istik rarl refah d n em in in baladna
iaret ettii yargsna ulat. Ne var ki, bu hzl b y m e bu yl
(2 0 0 2 n in balarnda) birdenbire sona erdi ve ABD ekonom isi yeni

256 | Fred Mos el ey

den resesyona girdi. im di, bu resesyonun d erin ve uzu n olacana

ve 1930lu y llard an beri ilk kez dnya apn d ak i resesyonun buna
elik edeceine ilikin yaygn kayglar var.1
Bu blm , ABD ekonom isindeki u zu n stagflasyon d n em in in
M arksist bir aklam asn sunuyor ve bu stagflasyon d n em in in
gerekten bitip b itm ed i in i ya da o n u n yerine, daha da kt bir
yne d o ru gidip gitm ed i in i belirlem e giriim inde bulunuyor.

KR O R A N IN IN DM ES
B urada su n u lan M arksist teoriye gre, ABD ekonom isindeki
uzun stagflasyon d nem inin en nem li nedeni, ekonom inin b
t n n d e k r o ran n d a (toplam k rn toplam sermaye yatrm n a
o ran n d a) ok nem li b ir gerilem enin olm asyd.2 M arksist teoriye
gre, k r oran, kapitalist ekonom ilerin iinde bulunduu genel d u
ru m u n ana belirleyicisidir. K r o ran yksek olduu zam an kapi
talist ekonom iler genellikle d ah a fazla refah iindedir: yatrm
yksektir, isizlik greceli olarak d k t r ve iilerin yaam sta n
d a rtla r y kselir (sava sonras altn an b alarnda olduu gibi).
te yandan, k r oran d k olduu zam an refah yerini durgunlua
ve kntye b rakr: y atrm d k t r ya da hi yoktur, isizlik
yk sek tir ve yaam sta n d a rtla r der (son birka onylda, Byk
k n t srasnda ve 19. yzyldaki kntlerde olduu gibi).
1950den 1970lerin o rta la rn a kadar, ABD ekonom isinde kr
oran neredeyse %50 azalarak, yaklak %22den yaklak %12ye
indi (bak. ekil 1; bu ta h m in le ri o lu tu rm a k ta k u llan lan k ay nakla
rn ve y ntem lerin aklam as iin bak. M oseley 1991). K r o ra n n
daki bu nem li d, bu dnem de dnya leinde ortaya kan
1

D n yan n geri kalan son onyllarda ek on om ik perform ans asn d an benzer

bir k t lem e yaam tr. 1990larn byk b l m n d e Avrupada isizlik ora
n %10dan y k sek olm utur. Japonya, 10 y l akn zam an dr sregiden bir
ek on om ik gerilem e iinde olm utur. D ier A sya ek on om ileri de son yllarda
krize girm itir. B ym enin durduu ve yaam stan d artlarnn korkun e k il
de geriled ii iki kayp o n y l yaayan Latin A m erik ada ve A frikada e k o n o
m ik koullar zellik le daha ar olm utur.

Toplam kr, kreditrlere d en en faizi kapsar ve dolaysyla, hem finansal o lm a

yan serm aye hem de finansal serm aye dahil, bir btn olarak serm aye a sn
dan toplam serm ayeye geri d n n kapsam l bir lsdr.

Ma r k s i s t K r i z Teorisi ve Sava Sonras A B D Ekonomi s i j 257

ve b t n by k kapitalist ekonom ileri etkileyen genel bir eilim in

paras gibi gr n m ek ted ir.
M arksist teoriye gre, k r o ra n n d a k i bu ok an lam l d, son
onyllarda hem ikiz can av arlar olan isizlik ve enflasyonun daha
yksek o lm asnn hem de dolaysyla gerek cretlerin daha dk
olm asnn temel nedeniydi. k n t dnem lerinde olduu gibi, kr
oran n d ak i d i y a trm la rn n hzn kesti, bu da yeri gelince
bym en in yavalam asna ve isizlik o ra n la rn n artm asn a neden
oldu. Sava sonras d nem in nem li bir yeni faktr, 1970li yllarda
birok h k m etin a rta n isizlik k arsnda genilem eci Keynesyen
politikalar (daha fazla h k m et harcam as, daha d k vergiler,
daha d k faiz oranlar) benim seyerek isizlii azaltm a giriim le
rinde bulu n m u olm asdr. Ne var ki, h k m etlerin isizlii azalt
maya ynelik p o litikalar genellikle daha yksek enflasyon o ra n la
ryla sonuland, n k kapitalist firm alar, h k m etlerin kam la
d talep art karsnda, verim i ve istihdam a rtrm a k ta n ok, kr
oran n yeniden ykseltm ek iin fiyatlarn daha da hzl artrdlar.
1980li y llarda finansal kapitalistler, giderek ykselen enflasyon
o ra n la rn a kar isyan bayra atlar ve genel olarak, h k m etleri
kstlayc p o litik alar (daha az h arcam a, d aha yksek faiz oranlar)
benim sem eye zorladlar. Sonuta enflasyon d t am a isizlik daha
da ykseldi. Bu nedenle, h k m et politikalar, belirli bir z am an
da isizlik ve enflasyonun o lu tu rd u u belirli kom binasyonu e tk i
lem itir am a bu ikiz c a n a v a rla rn ikisinin de tem el nedeni, kr
o ra n n d a k i d olm utur.
Son onyllardaki stagflasyona getirilen ak lam alarn o unun
kr o ra n n d a k i ok an lam l gerilem eyi tam am en gz ard etm i ol
m as arpcdr. Bu ortayolcu aklam alar, h k m etlerin y aptklar
politika yanllklar, O PEC in petrol fiyatlarn a rtrm as, re t
kenlik a rtn d a yaanan gizem li yavalam a vb. gibi d kaynakl
o k lar st n d e y o unlam aktadr. M arksist teoriye gre, b t n bu
faktrler d kaynakl o k lar deildir, aksine, b u n la ra bizzat kr
ora n n d a k i d neden olm utur. O rtayolcu aklam alar, k r o ra
n n gz ard etm ekle, tem el nedeni gzden k arm ak ta ve yzeysel
g r nlerin dzeyinde k alm aktadr.

258 | Fred Mo s e l e y

KR O R A N IN I YKSELTME G RM LER
K apitalist iletm eler, k r o ra n n d a k i de yant olarak, kr
o ra n n eitli biim lerde yeniden ykseltm e abalarnda b u lu n
m ulardr. Enflasyon stratejisine, yani fiyatlar daha hzl a rtrm a
stratejisine az nce deindik. letm eler, cret artlarn yavalat
m a ve h a tta baz d u ru m la rd a cretlerde kesinti yapm a g iriim inde
de b u lu n m u lard r. cret m aliyetlerini azaltm aya ynelik baka bir
strateji, re tim tesislerini d n y an n cretlerin dk olduu b l
gelerine tam ak o lm utur. Son o n y llarn kresellem e denilen
o laynn ark asn d ak i ana itici g bu o lm utur: Kr o ran n a r tr
m ak iin dnya apnda s rd r len d aha d k cret aray.
Bir baka strateji, iilerin daha sk ve d aha ok alm alarnn,
yani h z la n m a la r n n salanm as olm utur. Emek yo u n lu u n d a
ki byle b ir h zlan m a iilerin rettik leri deeri a rtrr, dolaysy
la da k r ve k r o ran n artrr. Bu dnem de isizliin daha fazla
olm as bu h zlan m aya katkda b u lu n m u tu r, nk iiler daha
fazla alarak az saydaki i olana iin birbirleriyle yarm aya zor
lanm lardr. Yaygn olarak uygulanan bir i stratejisi klm eye
gitm ek , yani firm a alan larn n %10-20sini iten karm ak ve
sonra, k arlan larn iini de kalan alan larn yapm alar zo ru n lu
luunu getirm ek olm utur. Bu yntem de, iiler iten karlm adan
nce bile, em ek y o unluunu genellikle artrr, nk b t n iiler
karlacak lar arasna girm em ek iin daha sk alrlar.
K apitalist iletm elerin kr o ra n la rn a rtrm a k iin son onyllarda u y g uladklar stratejilerin genellikle iilere b yk aclar yaat
tn grebiliyoruz: daha yksek isizlik ve daha yksek enflasyon,
daha d k yaam sta n d a rtla r, i b anda a rta n stres ve b itk in lik .
M arx n kapitalist b irik im in genel yasas -y a n i, kapitalistler ta ra
fndan zenginlik b irik tirilm esin e iilerin sefaletindeki b irik m e n in
elik e tti i- son onyllarda son derece som ut olarak d o ru lu u n u
ortaya koym utur.
B ununla birlikte, reel cretlerdeki de ve iilerin em ein
deki h zlan m aya ram en, ABDde k r o ra n n n 1970lerden beri
ok fazla a rtm a m olm as artc bir gerektir (bak. ekil 1). Kr
o ran n d a dnem sel olarak, zellikle de 1990larda artla r olm u
tu r am a d aha sonraki gerilem e bu a rtla rn ounu silip spr-

Ma r k s i s t K r i z Teorisi ve Sava Sonras A B D Eko nomi s i I 259

ekil 1: Sava sonras ABD ekonomisinde kr oranlar

m tr, dolaysyla toplam k r o ran nceki g erilem enin yalnzca

te biri k ad ar dzelm e g sterm itir. Bugn (2002) k r o ran, sava
so n rasn n ilk y lla rn d a k i zirvelerin yaklak %30 a ltn d ad r. Kr
o ra n n d a tam d zelm enin b ir t rl olm am as, ABD ekonom isinin
son onyllarda niin nceki altn an d aha m reffeh ko u llarn a
d n m ed i in in ana nedenidir. yle ta h m in ediyorum ki, ayn yarg
dier ilerlem i lkeler iin de geerlidir.
Bu nedenle, son o n y llard ak i ekonom ik stagflasyonun n ed enle
rine ilikin daha ileri b ir analizde y an tlan m as gereken en nem li
sorular, k r oranyla ilikili o lm aldr: Sava sonras d nem in erken
y llarn d a k r o ra n n d a k i an lam l d n nedenleri nelerdi? Son
onyllarda, d u rg u n reel cretlerin ve em ekteki h z lan m a n n so
nucu olarak k r oran niin d ah a fazla artm ad? Son olarak da, kr
o ra n n n gelecekteki eilim i ne olabilir? im diki stagflasyondan
tam ve kalc olarak k ve sava sonras d nem in erken y lla rn
dak i dah a m reffeh k o ullara geri dn o lanakl klacak anlam l
bir kr o ran a rtn n gereklem e ans nedir?

260

I r e d Mos el ey

K r o ra n n d a k i eilim lerle ilgili bu kilit sorulara yant verm e

ye allrken, y r rl k te k i iktisat teo rilerin in hibir y ardm ol
m az, n k o teoriler k r o ra n n genellikle gz ard etm ektedir.
Y rrlkteki m ak ro ik tisad n krla ilgili bir teorisi yoktur (kapitalist
iktisad n bu teorisinde k r b ir deiken deildir!). M ikroiktisatta,
kr (ya da faiz) k o n u su n d ak i m arijinal retk en lik teorisi tam am en
sta tik tir (yani, zam an iindeki eilim lere ilikin bir teori sunm az)
ve im di gzden de dm t r, n k m an tk b ak m n d an elikili
olduu g sterilm itir (serm aye u y u m a z l n n sonucu olarak).
ok fazla yerilen bu teori, hem lisans hem de lisansst dzeydeki
m ik ro ik tisat ders k itap larn d an sessiz sedasz karlm tr.
Kr o ra n n a ve zam an iinde gsterdii eilim lere ilikin a n la m
l bir teori salayan tek iktisat teorisi M arksist teoridir. G erekten,
ne k r o ran ne de zam an iindeki eilim leri M arksist te o rin in te
mel sorunudur. K rn kesinlikle b ir deiken olarak alnm ad genelgeer teo rilerin tam aksine, k r o ran M arksist teorideki tem el
deikendir.
Bu nedenle, k r o ra n n d a k i d n n edenlerini ve gelecekte
ki olas eilim i an lam ak istiyorsak, yararlanlabilecek tek iktisat
teorisi M arksist teoridir. M arksist teo rin in lm ya da bayat
lam olduu bugn lerd e sk sk sylenm ektedir am a bu sav d
pedz yanltr. Bu kitabn da aka gsterdii gibi, d n y an n her
y ann d a, b u g n k dnya ekonom ik krizi de dahil ada k apita
lizm i zm lem ek ve an lam ak iin M arksist teoriyi k u llan an b ir
ok m kem m el M arksist iktisat vardr. G erekten, kr o ra n n ve
eilim lerini an lam ak istiyorsak, M arksist teori temel nem e sah ip
tir. Kr o ran konusu n d a baka h ibir in an d rc a ltern a tif teori u
anda yoktur.
im di, sava sonras ABD ekonom isinde k r o ra n n n gsterdii
de ve son onyllarda k r o ra n n n tam olarak dzelem eyiine
M arksist te o rin in getirdii aklam aya dnelim .

KR O R A N IN D A K DE LK N M ARKSST TEO R
Kra ilikin M arksist teo rin in tem el noktas, k rn fazladan ii
emeiyle iiler ta ra fn d a n retildii, n k iilerin em einin

Ma r k s i s t K r i z Teorisi ve Sava Sonras A B D Eko n omi s i

m allara katt deerin iilere denen cretlerden fazla olduudur

(kr, iiler ta ra fn d a n retilen deer ile iilere denen cretler
arasn d ak i farka eittir). Bu sonu em ek deer teo risinden k m ak
tadr, ancak anayolcu m ik ro ik tisa tta olduu gibi anayolcu ik tisat
lar ta ra fn d a n da o u n lu k la bireysel fiyatlara ilikin bir teori ola
rak yanl y o ru m lan m tr. Bu b ir yanl anlam adr. M arksist em ek
deer teorisi, esas olarak, ek o n o m in in b t n n d e retilen toplam
kra ilikin bir m ak ro ek o n o m ik teoridir.
M arksist teo rin in vard sonuca gre, k r o ran (toplam k rn
y atrlan toplam sermayeye oran) zam an iinde azalacaktr, nk
teknolojik deim e -k a p ita list ekonom ilerin y apsndan gelen, her
zam an varolan bir zelli i- iilerin yerine m akineleri koym a ve
dolaysyla, m akinelere vb y atrlan toplam serm ayeye oranla ii
saysn azaltm a eilim i tar. B ununla birlikte, k r iiler ta ra fn
d an retild i i iin, istih d am edilen iilerin saysndaki azalm a,
y atrlan toplam serm ayeye o ran la retilen k r m ik ta rn da azal
tr. Baka b ir deyile, k r o ra n decektir. T ersinden ifade edilirse,
teknolojik deim e, y atrlan toplam serm ayenin istih d am edilen
iilerin saysndan daha hzl artm a sn a neden olur ya da ii ba
na den sermaye yatrm nn artm asn a neden olur, bu da yeri
gelince k r o ra n n n dm esine yol aar.
M arksist te o rin in savna gre, ii bana den serm ayenin a r t
m asnn k r o ran zerin d ek i olum suz etkisi, em ek retk en li in i
a rtra n teknolojik d eim enin sonucu o larak a rtm a eilim i tayan
her bir iinin rettii kr a rtrla ra k ksm en giderilebilir. Yeni tek
nolojinin ve a rta n retk en li in bu olum lu etkisi, ii bana den
kr artrm ay a ynelik baka yollarla, szgelim i y u k ard a ta rt l
d gibi cret kesintileriyle ve em ek y o u n lu u n d ak i artlarla da
pekitirilir.
B ununla birlikte, M arksist teori, her bir iinin rettii kr a r
tn n yapsndan gelen sn rlar olduunu savunur. Temel snr, ign n d e yalnzca belirli sayda alm a saatinin olm as ve belli bir
ignnde her bir iinin retti i kr a rtrm a n n gitgide zorlam a
sdr. Baka bir snr, cret kesintilerine kar ve daha yksek cret
alm ak, a rta n retkenliin nim etlerinden pay alm ak iin ounlukla
savam veren iilerin direniidir. Bu sn rlarn bir sonucu olarak,

261

2 62 | Fred Mos el ey

M arksist teori, em ekten ta s a rru f salayan teknolojik deim enin

eninde sonunda kr o ra n n n dm esine neden olaca yargsna
ular. Kr o ran n d ak i bu d bir rastlan t deildir ya da d
ned en lerden ileri geliyor deildir. K r o ran n d ak i d, daha ok,
srekli teknolojik deimeyle karak terize edilen kapitalizm in kendi
d in a m i in in sonucudur (M arxn azalan k r oran teorisine ilikin
daha ay rntl bir irdelem e iin bak. M oseley 1991, bl. 1).
M arksist teo rin in ngrd y u k a rd a k i eilim ler, esas olarak,
sava sonras ABD ekonom isinde olm u eylerdir. Teknolojik d e
im e ii bana den serm aye y a trm n ve ayrca her bir iinin
retti i kr m ik ta rn da artrd . Yine M arksist teo rin in ngrd
gibi, ii bana den serm aye y atrm ii bana retilen krd an
daha hzl a rtt iin, y u k a rd a grd m z zere kr o ran a n
lam l derecede dt.
M arksist teoriye gre, k r o ra n n n , M arx tara fn d a n bizzat
v u rg u lan m am olan am a sava sonras ABD ekonom isinde nem
tam gibi g rnen baka b ir nem li belirleyici, kapitalist ekono
m ide retken emek ile retken olmayan emek arasn d ak i o randr.
M arksist teoriye gre, k ap italist firm alarda k r b t n alan lar
tara ln d a n retilm ez, yalnzca re tim e tk in lik lerin e dolaysz ya
da dolayl olarak k atlan (bir eyleri fiilen yapan, tasarlayan ya da
tayan), M arxn retk en em ek dedii iiler tara fn d a n retilir.
retim etk in li in e katl mayan, M arx n retk en olm ayan em ek
dedii iki temel alan g rubu vardr: Sat alanlar (sat ve sa
tn alm a, m uhasebe, reklam , finans vb.) ve denetleyici alan lar
(m drler, efler, genel o larak p a tro n la r). retken olm ayan em e
in bu iki grubu, kapitalist firm alarn bnyesinde kesinlikle gerekli
olm asna karn, yine de bizzat deer ve k r retm ez (M arxn re t
ken ve retken olm ayan em ek k av ra m la rn a ilikin daha ay rn tl
bir irdelem e iin bkz. 2. blm ve M oseley 1991, 2. bl.).
M arksist teoriye gre, eer retk en olm ayan em ek (kr re tm e
yen emek) retken em ekten (kr reten em ekten) daha hzl artarsa,
bu d u ru m kr o ra n n n dm esine de neden olacaktr, n k eko
nom inin btn iin m aliyetler ykselm ekte am a krda bir art
olm am aktadr. Sava sonras ABD ekonom isinde olan biten de budur: retken olm ayan em ein retk en emee o ran altn ada

Ma r k s i s t K r i z Teori si ve Sava Sonras A B D Ek o n o mi s i

neredeyse iki katn a k m tr ve bu ok an lam l art kr o ra n n n

dm esine katkda b u lu n m u tu r. retken olm ayan em ein retken
emee olan o ra n n d a k i bu ykselm e de b y k lde teknolojik de
im eden kaynaklanyor g r n m ek ted ir; teknolojik deim e, re
tim iilerinin retk en li in i re tim d iilerin retkenliinden
daha hzl a rtrm tr ve bu nedenle, retim iilerinin daha hzl a r
tan rettik lerin i satm ak iin gitgide d ah a fazla sat iisine ihtiya
do m u tu r (retken olm ayan em ekteki greceli a rtn nedenlerine
ilikin daha ayrntl b ir irdelem e iin bkz. M oseley 1991, bl. 5).3
Bu nedenle, b u rad a su n u lan M arksist teoriye gre, 1940larn
so n la rn d a n 1970lerin o rta la rn a k a d a r sava sonras ABD ekono
m isinde k r o ra n n n gsterdii gerilem enin iki tem el nedeni vard:
3

15. Blm de, Paul Zarembka, retken olm ayan em ekteki artn etkilerine ili
kin ok farkl bir yorum sunuyor. Zarembka, retken olm ayan em ekteki artn,
sermaye b irik im in in doasnda varolan artdeerin realizasyonu (gerekletiril
mesi) sorununu zdn ileri sryor. Olduka zengin m etinsel kantlara da
yanan benim yorum um a (bak. M oseley 1992, bl. 2) gre, retken olm ayan em ek
bir maliyettir, artdeerden yaplan bir mahsuptur. Bu nedenle, artdeeri reten
retken em ee oranla retken olm ayan em ekte gerekleen bir art, artdeerden yaplan greceli m ahsuplar artrr ve dolaysyla, kapitalistlere giden net kr
oran n n dm esine neden olur. Baka bir deyile, retken olm ayan em ekteki
greceli art, kapitalist krizlerin zm deil, nem li bir n edenidir. Zarembka,
ayrca, kr oranndaki uzun sreli dn artk teorik bir ilgi konusu olm ad
n da ileri sryor: 19. y zyln ilk yarsnda azalan krlar, iktisatlarn bunu
teorik aklam ay gerekli klan bir gerek olarak kabul etm elerine yol am asna
karn, birbuuk y zyl sonra kr oranlarndaki ykseli, d, ykseli, d
v.b. teorik olarak kr oranlarnda bir eilim i aramay bile arkaplana itm ektedir.
Bununla birlikte, en n em li gerek, ABD ekonom isinde (ve dier byk kapita
list lkelerin ekonom ilerinde) kr oran n n 1960larda ve 1970lerde an lam l l
de dt ve ondan sonra bir trl kendine gelem ediidir. Kr oranndaki bu
anlam l d n 1960lardan beri ekonom ik perform ansta oluan ktye gidiin
tem el nedeni olduunu yukarda savunm utum . Bu nedenle, kr oranndaki bu
anlam l dn aklam as, hem teorik hem de pratik olarak ok n em li bir
sorundur. M arxm teorisi kr orannda yzyllar boyunca uzun erim li, sregiden bir azalm ann olduunu kantlayam yor olabilir (M arxn yapmaya alt
eyin bu olduunu dnm yorum ). A m a M arxn teorisi, sava sonras ABD
ekonom isinde (ve bence baka ekonom ilerde de) kr oran n n gsterdii uzun
dalgal dn bir aklam asn gerekten salam aktadr. Bu M arksist akla
maya gre, kr oranndaki de ksm en retken olm ayan em ein greceli ar
t neden olm utur.Bu nedenle, sava sonras ABD ekon om isin de retken olm a
yan em ein greceli art, realizasyon problem ine bir zm deil, kapitalizm
iin byk problem oldu.

| 263

2 6 4 j h'red Mo s e l e y

ii b ana den serm aye y a trm n d a k i art ve retken olm ayan

em ein retk en emee olan o ra n n d a k i art. Benim tah m in lerim e
gre, bu iki eilim , sz konusu dnem de k r o ra n n d a oluan to p
lam de kabaca eit k atk d a b u lu n m u tu r (bak. M oseley 1991,
bl. 4). Bu n ed en lerin ikisi de, yine, kapitalist ekonom ilerin yapsal
bir zellii olan teknolojik d eim enin birer sonucuydu. Bu n ed en
le, sava sonras ABD ekonom isinde kr o ra n n n gsterdii d
rastlan tsal, dsal nedenlerden (d kaynakl o k lard an ) ileri gel
m edi, aksine, teknolojik d eim enin yapsal d in am i in d en ileri gel
di. Son o n y llard ak i stagflasyona getirilen bu M arksist ak lam an n
dier ilerlem i lkeler iin de geerli olup olm ad ilgin ve nem li
bir sorudur. Benim grm , geerli olduu y nndedir.4

KR O RA N IN I ARTIRMAK N GEREKL OLAN NEDR?

Kr o ra n n a rtrm a k , bylece de serm aye y atrm n n yeniden
can lan m asn a ve altn an d ah a v arlkl k o u llarn n geri gel
m esine o lanak salam ak iin yaplm as gerekenler konusunda y u
k ard a su n u lan M arksist te o rin in im a ettii ey nedir? Bu M arksist
teoriye gre, k r o ran d o ru d a n doruya ii bana den kra
gre deiir ve ii bana den serm ayeyle ve retken olm ayan
em ein retk en emee olan o ranyla ters o ran tld r. Bu nedenle,
k r o ra n n a rtrm a n n tem el yolu vardr: (a) ii bana den
kr a rtrm a k , (b) ii bana den serm ayeyi azaltm ak ve (c) re t
ken olm ayan em ein retk en em ee olan o ra n n drm ek.
M arksist teori, ii bana retilen k rd a (cret kesintileriyle,
h zlan d rm alarla vb.) salanan a rtn k r o ra n n yeniden nce
ki refah dn em in d ek i dzeylere getirm ek iin bal bana yeterli
olam ayacan da ileri srm ektedir, n k k r o ran n d ak i n ce
ki de ii bana den k rn azalm as neden olm am , onu n
yerine, ii bana den serm ayede ve retk en olm ayan em ein
retk en emee o ra n n d a m eydana gelen a rtla r neden olm utur.
Son onyllarda ii bana den k rd a a n lam l bir art o lm asnn
kr o ra n n d a greceli olarak k k b ir artla sonulandn grI

Sava sonras ngiltere ek on om isin d e kr oran n d aki d e ilik in ben zer bir
aklam a iin bkz. Freeman (1991).

Ma r k s i s t K r i z Teorisi ve Sava Sonras A B D Eko n omi s i i 265

m bulunuyoruz. M arksist te o rin in b e lirtti in e gre, k r o ra n n

tam olarak yeniden eski d zeyine getirm ek iin gerekli olan ey,
kr o ra n n n dm esine neden olan iki eilim i tersine evirm ektir,
yani ii bana den serm aye y a trm n azaltm ak ve retken ol
m ayan em ein retk en em ee o ra n n d rm e k tir.5
G em ite ii bana den serm ayeyi a z a ltm a n n tem el yolu,
k rlard ak i d ve b o rlard ak i a rt nedeniyle k ap italist firm alar
arasn d a yaygn iflaslarn m eydana gelm esi olm utur. flaslarn so
nucu olarak, ayakta k alan firm alar, batm firm alarn retken v ar
lk la rn ok d k fiyattan satn alm a ve bu yolla, ii bana den
serm aye y atrm m ik ta rn azaltab ilir ve k r o ra n la rn ykseltm e
olana bulurlar. flaslardan vb. oluan (M arxn serm aye deval
asyonu o larak adland rd ) bu sre, b t n o larak ekonom ide bir
can lan m a ve genilem e d n em in in balayabilm esi iin ii bana
den serm aye yeterince azalncaya ve k r o ran yeterince artncaya
k ad ar devam eder. Elbette ki, yaygn iflaslar ksa erim de ekonom i
yi de k t le tirir ve gem ite birok defa, b ir resesyonu kntye
d n t rd de o lm utur.
retken olm ayan em ein retk en emee o ra n n azaltm a n n te
mel yolu, retim d a la n la rn (satclar, yneticiler vb) byk
b ir k sm n iten k arm ak olurdu. retim d alan saysnda
byle b y k bir azaltm aya g itm en in b u g n k ABD ek o nom isin
de yaplabilir olup olm ad n a ve b u n u n nasl gerekletirileceine
ilikin so ru lar bir yana b ra k n , bylesine b yk sayda retim d
alan n iinden karlm as, zellikle bu meslek d a llarn d a , isiz
lik o ra n n keskin bir biim de a rtrrd . Dolaysyla, k r o ra n n
a rtrm a k iin kullanlabilecek eitli yollarn (cret kesintileri, if
laslar, iten k arm alar vb) h ep sin in zorlu k lar ierdiini ve iilerin
yaam sta n d a rtla rn d rd n gryoruz.
Y ukarda ta rtld gibi, ii bana den k r 1970lerin orta5

Japonya, 1990larn btn bir o n y llk d n em in d e sregiden bir gerilem e iin

de olm utu r ve bu yl (2002) yeniden daha da derin bir resesyona girm itir.
M arksist teoriye gre, bu sregiden gerilem en in tem el nedenleri unlardr: Kr
oran n d a an lam l bir d ve Japonya bankalarnn para kaybeden firm alar
iflasa zorlam ada gsterdii istek sizlik (ya da bunu yapam am as). Japonyann
bu d en ey im i, M arksist teoriyi destek leyici ekilde, bu iflaslardan k an lam ayacan ortaya koyuyor grnm ektedir.

26 6 | Fred Mo s e l e y

la rn d a n beri an lam l lde a rtm tr (cret kesintileri vb. yoluyla)

ve bu gerekten k r o ra n n n a rtm a sn a katkda b u lu n m u tu r (ama
iilerin y aad k lar zorlu k lara da katk d a b ulunm utur). Ne var ki,
k r o ra n n a rtrm a k iin gerekli olan bu dier iki k ritik ayarlam a
ABD ekonom isinde henz gerekletirilm em itir. i bana d
en serm aye y a trm aa y u k a r sabit k alm tr (nce 1980lerde
azalm , so n ra 1990larda a rtm tr) ve retken olm ayan em ein
retk en emee olan o ra n ykselm eyi s rd rm t r (daha yava
olsa bile), dolaysyla da k r o ra n n olum suz etkilem eye devam et
m itir. 1970lerde ii b ana retilen k rdaki anlam l a rta ra
m en k r o ra n n d a bylesine k k bir a rt olm asnn tem el nedeni
b u d u r (bu k ilit deikenlerde 1970'lerden beri grlen eilim lere
ilikin d ah a ay rn tl b ir irdelem e iin bkz. M oseley 1997).

N M Z D E NELER VAR?
Bu M arksist teori, ABD (ve dnya) ekonom isindeki olaylarn
gelecekteki seyri konu su n d a neleri ima ediyor? lk olarak, bu teori
ABD eko n o m isin in gem ii gibi geleceinin de esas olarak kr o ra
n n a bal olacan im a ediyor. Eer kr oran anlam l derecede
arta rsa , o zam an belki ABD ekonom isi sava sonras erken y llarn
daha m reffeh altn ama geri dnecektir. A m a eer k r o ran
im d ik i d k dzeylerde kalrsa, o zam an refaha geri dn olas
l pek yoktur. O nun yerine, ABD ekonom isi beklenenden dk
bym e, daha yksek isizlik ve belki d ah a k t s n yaam aya d e
vam edecektir.
Ayrca, bu teori kr o ra n n n gelecekteki e ilim in in y u k ard a
ta rtla n temel faktre b am l old u u n u da b elirtm ek ted ir:
Bunlar, ii bana retilen kr, ii bana den serm aye y atrm
ve retken olm ayan em ein retk en em ee olan o ran d r. i b a
na den kr, m uhtem elen, son y llard a olduu gibi artm aya devam
edecektir (nk yava bym e ve daha y ksek isizlik cretler s
t nd e bask yapm ay srdryor), bu da k r o ran zerin d e olum lu
bir etki yapmaya devam edecektir. Ayrca, eer ekonom i (yava da
olsa) genilem eyi s rd r rse, o zam an ii b ana den serm aye de
m uhtem elen yava yava artm aya devam edecektir, bu da k r o ran

Ma r k s i s t K r i z Teori si ve Sava Sonras A B D Eko n omi s i | 267

zerinde olum suz bir etk i y aratacak tr. retken olm ayan em ein
retken emee o ran da b y k olaslkla ykselm eye devam edecek
ve kr o ran zerin d e olum suz b ir etk i yaratm ay srdrecektir. Bu
kart eilim lerin net e tk isin i kesin o larak ngrm ek zordur, am a
yakn gem iten k arm yaparsak, grlebilir gelecekte k r o ra
n n d a an lam l bir a rt m eydana gelm esi ok olas g rnm em ek
tedir. Kr o ra n n d a byle b ir a rt olm aynca, ABD ekonom isi en
iyim ser tah m in le son o n y llard ak i d u rg u n lu a saplanm halde k a
lacak tr (bu kilit d e ikenlerin gelecekteki olas eilim lerine ilikin
daha ay rn tl bir irdelem e iin bkz. M oseley 1999).
Ayrca, M arksist teoriye gre, h k m e tin bu k a ra m sar gelecek
ten kan m ak iin yapabilecei pek bir ey de yoktur, n k kr
o ra n n a rtrm a k iin h k m e tin ekonom ik p o litik a la rn n yapa
bilecei pek bir ey de yoktur. G enilem eci m aliye ve para p o liti
kalar ii bana retilen k r artrm ay aca gibi, ii bana den
serm aye y a trm n da azaltm az, retk en olm ayan em ein greceli
o ra n n da d rm ez. Bu nedenle, genilem eci ve parasal p o litik a
lar ekonom ide gelip geici b ir c an lan m a salayabilse bile, b u n la rn
yeni bir refah ana geri dn, yani k r o ra n n d a an lam l bir art
iin gerekli nkoulu gerekletirm esi olanakszdr.
11 Eyll 2 0 0 rd e n alt ay sonra bu satrlar yazlyorken, ABD
ekonom isi yeniden resesyona giriyor ve b u n u n ciddi b ir resesyon
olm as tehlikesi vardr. Bu resesyona eyll sald rlar neden olm a
m tr, d ah a ok, 1997den beri k r o ra n n d a m eydana gelen hzl
d neden o lm u tu r (bkz. ekil 1), bu d 2000den balaya
ra k serm aye y a trm n d a keskin b ir de ve son aylarda giderek
yaylan bir resesyona yol am tr (11 Eyllden bile nce). Ayrca,
kapitalist firm alar 1990larn so n larn d ak i y atrm p a tla m a s n
finanse etm ek iin (ve firm alar bor ald k lar p a ra n n yaklak ya
rsn kendi hisse senetlerini geri satn alm ak ta k u llan d k lar iin,
1990larn so n larn d ak i borsa p a tla m a s n finanse etm ek iin de!)
rekor m ik tarlard a bor alm lardr. D k k rla rn ve yksek b o r
cun olu tu rd u u bu kom binasyon, bugn dem e gl ve iflas
risk in i sava sonras dn em in en yksek dzeyine k arm ak tad r.
A ileler de 1990larn so n larn d ak i t k etim h arcam as lg n l n
finanse etm ek iin rekor dzeylerde b o rlan m lard r ve on lar da,

268

Fred Mo s e l e y

resesyonu d ah a da ktletirecek olan d ah a byk bir dem e g

l ve iflas tehlikesiyle kar karyadrlar.
B ug n k resesyonun baka b ir nem li yn, d n y an n dier
iki b y k ek o n o m isin in de ya resesyonda olm as (son onylda o
u n lu k la resesyon yaayan Japonya) ya da resesyona girm ekte ol
m asd r (Avrupa). b y k ek o n o m in in bu senkronize resesyonu,
zam an gelince, d n y an n geri k alan zerinde, zellikle de bu
tem el ekonom iye yapt ih racata ok fazla bam l olan k alk n m a
yolun d ak i lkeler zerin d e ykc etk iler gsterecektir. D nyann
geri k a la n n n ou -A sya, Latin A m erika ve A frik a- byk eko
nom ilerdeki y avalam ann sonucu olarak, zaten giderek derinleen
bir resesyon iinde bu lu n u y o r (rnein, ih ra c a tn n %85ini ABDye
yapan M eksika b ir yl akn s red ir resesyon yayor). Asya k riz i,
bu defa serm aye ka ve dviz krizi olm akszn am a belki daha
da k ts, GSYHdeki dler ve a rta n isizlik b ak m n d a n , geri
dn m bulunuyor, n k bu defa b y k ekonom iler de resesyon
iinde b u lu n u y o r (bu defa bu lkeleri resesyondan ekip karacak
bir ABD lokom otifi yok). Bu, b ir b t n olarak dnya ekonom i
sinde Byk k n t den beri yaan an ilk kresel resesyon ola
caktr.
B ugnk kresel resesyonun kresel kntye dnp d
nm eyecei kesin o larak ta h m in edilem ez. A m a eer M arxn te o
risi (ve tarih ) yol gsterici olursa, sava so n rasn d ak i azalan k rllk
ve a rta n bor d nem ini, eninde sonunda, an lam l sayda ve yaygn
iflaslarn k arak terize ettii bir k n t dnem i izleyecektir; eninde
sonu n d a, bu iflaslar ayakta kalan firm alarn k r o ra n n ykselte
cek ve m evcut b o rcu n b y k k sm n o rta d a n k ald rara k baka bir
genilem e ve refah d n em in in k o u llarn y aratacaktr. Baka bir
deyile, refaha geri dn nce b ir k n t n n olm asn gerekti
rir. Byle bir k n t d en kanm aya birka yl daha devam etm e
olasl olabilir; am a M arksist te o rin in n grsne gre, byle bir
k n t olm akszn erken sava sonras altn an daha m ref
feh k o u llarn a geri dn pek olas deildir.
Bylesine ktleen bir kresel k apitalizm krizi, d n y an n al
an kitlelerine, zellikle de gelim e yolundakilere byk aclar - i
len karlm alar, daha d k gelirler, d aha fazla alk ve yoksulluk,

Ma r k s i s t K r i z Teorisi ve Sava Sonras A B D Ekonomi s i j 269

daha by k kayg ve u m u tsu z lu k - getirird i. D n y an n her y a n n

daki ve ABDdeki iiler bu yaygn ve giderek a rta n sefalete nasl
karlk verirlerdi? G elecek birka ylda, d n y an n her y an n d ak i
iilerin ya daha yksek isizlii ve d ah a d k yaam sta n d a rt
larn pasif ekilde k abullenm ek ya da bu zo rlu k lara a k tif ekilde
d irenerek ekonom ik geim k o u lla rn savunm a m cadelesi ver
m ek arasn d a seim yapm aya zo rlan acak lar olas g rnm ektedir.
E konom ik k oullar b ozulduka, iilerin k riz iindeki bir k apita
lizm de yaam s ta n d a rtla rn k o ru m a k iin verecekleri bu m cade
leler, gitgide daha fazla sayda iiyi, bizzat k ap italizm in ve onun
kendi tem el ekonom ik gerek sin im lerin i karlam aya yeterli olup
o lm ad n sorgulam aya yneltm esi. Eer kapitalizm ekonom ik ge
im k o u llarm za ynelik bu sald rlar gerekli klyorsa, o zam an
belki byle sald rlar gerekli klm ayan ve ekonom ik gereksinim le
rinizi, isteklerim izi d ah a iyi ta tm in edebilen d ah a iyi bir ekonom ik
sistem vardr.

e v ire n : k r A lp a g u t

KAYNAKA VE LER O K UM A N ERLER

Freem an, A. (1991) N ational A ccou n ts in Value Terms: The Social W age and the
Profit Rate in Britain, 1950-1986, P. D u n n eda (der.) Q u a n tita tive M a rx ism y
Cam bridge: Polity Press.
M oseley, Fred (1991) The Falling Profit R ate in the P ost-w ar U nited States E conom y,
Londra: M acm illan.
M oseley, F. (1997) The Profit Rate and the Future o f C apitalism , R eview ofR a d ica l
Political Econom ics 29 (4), s. 23-41.
M oseley, F. (1999) The US E conom y at the Turn o f the Century: Entering a N ew Era
o f Prosperity?, C a p ita l a n d Class 67, s.25-45.

17. BL M

SINIF M C A D ELES NEREDE?

John H ollow ay

SIN IF M CA D ELES BU G N NEREDE?

G n m zd e M arksist teoriye yneltilen belki de en yaygn ele
tiri u: M arksizm in kapitalizm eletirisi deil am a sn f m cade
lesinin nem i h ak k n d a k i srar hataldr. K apitalizm in erri h er
kesin grebilecei gibi apak o rtad a, peki M arksistlerin bahsedip
du rd u k la r sn f m cadelesi nerede? M cadele elbette, elbette var:
Seattled an C enovaya u zan an an tik ap italist harek etin m cadelesi,
M eksikada Z ap atistalarn ve Brezilyada topraksz kyllerin m
cadelesi, ayrm cla kar k ad n la rn ve ecinsellerin verdii m
cadele, h atta D nya T icaret M erk ezin e uaklarla d alan in san larn
grlm eye deer p ro testo su ... M cadeleyi grm ek zor deil, peki
sn f m cadelesi m id ir bu? Son y irm i-o tu z y ld r em ek hareketi
nerelerde? Hi phesiz d evrim e nd erlik etm ekle m egul deil.
yleyse sn f m cadelesi h a k k n d a konum ay b rakp yeni to p
lum sal aktrlerden, ya da basite o k lu k tan bahsetsek daha iyi
olm az m?
Bu blm de, sn f m cadelesinin b u g n m uhtem elen daha nce
hi olm ad k adar sert ve iddetli olduu iddia edilecek.

S n f M c a d e l e s i Nerede? j 271

SERM AYENN VARLII SIN IF M C A D E L E SD R

Yok, hayr, b u n d a n ok d ah a ncesine g itm em iz gerekli. N eden
serm aye ile deil de rklk ve ataerkillikle balam yoruz? B asknn
farkl pek ok ekli yok m u yoksa?
O zam an serm ayeyle balam ayalm . G elin k endim izle balaya
lm . D nyay d e itirm ek istiyoruz, n k b uras berbat bir yer,
n k apak ekilde hak k an iy etsiz b ir yer, n k iddet kol gezi
yor b urad a, n k to p lu m u n u an d a k en d in i rgtlem e biim ine
b ak t m zd a in san lk ok gem eden kendi k en d in i im ha edecek
gibi duru y o r (Hayr, dnyay d e itirm ek istem iyorum diyorsanz,
gidip baka bir kitap okuyun).
D nyay deitirm ek, eyleyii im a ediyor. T oplum u d e itir
m ek istiyorsak eer, onu olduu gibi kabul etm ek yerine in san la
rn m eydana getirdii ve in sa n la rn deitirebilecei b ir ey olarak
dnm eliyiz. K endim izi v arlk lar o larak deil, eyleyenler olarak
grm eliyiz. Bu d u ru m bazen m ateryalizm , h atta d iyalektik m ater
yalizm diye an lr: M arx n m ateryalizm den kast tem el olarak to p
lum u insan a ait b ir eyleyi, hissi b ir insan faaliyeti p ra ti i olarak
k av ram ak t (M arx, s. 3, Feuerbach zerine lk Tez).
Eyleyi h erhangi b ir devrim ci projenin, h erhangi bir dnyay
deitirm e projesinin m erkezinde yer alr. D evrim ci d n cen in ,
toplum u eyleyi o larak d n m ek an lam n a gelm esi de b u n d an . Bu
sadece b ir eylem ars, so kaklara km a ve bir ey yapm a ars
deil. ncelikle toplum u (ve bizim b u g n k toplum u red d ed iim i
zi) insan eyleyiinin ve insan faaliyetinin rgtlenm e ekli ereve
sinde anlam aya alm ak dem ek.
Eyleyiimizi, faaliyetim izi d n d m zd e d ik k atim izi eken
ilk ey b u n u n toplum sal oluudur. im di ya da gem ite, bakala
rn n eyleyiine bal olm ayan herhangi bir faaliyeti d n m ek zor
olacaktr. B urada o tu rm u yazyorum ve belki de b u n u tek bam a
yaptm by k bir i o larak gryorum , am a bilgisayar yapan,
elektrik tesisatn deyen, binay ina eden, m asay yapan, beni et
kileyen t m teki kitaplar y azan larn eyleyileri o lm adan u anda
yazdm yazam ayacam biliyorum . B akalarnn eyleyileri her
zam an iin kendi eyleyilerim izin, eyleyi aralarm zn n koulu
dur; kendi eyleyilerim iz de b ak alarn n eyleyilerinin arac haline

272

John Ho l l o wa y

gelir. Bizim eyleyiim iz her zam an toplum sal b ir eyleyi ak n n

parasdr.
Eyleyiim iz hem to p lu m sald r hem de tasarm a dayanr.
Eyleyiim izin b ir vehesi, deitirm e, eyleri oldu u n d an baka
hale getirm e hedefidir. Eyleyiim iz var olann tesine geen bir
ta sa rm da ierir. M evcut d u ru m u n tesini tasarlam ak, dnyay
de itirm ey i n n e koyan t m fikirler iin tem eldir. M arx a gre
in sa n la r h ay v an lard an -b iz b u n a m akineleri de ekleyebiliriz- ay
ran n itelik lerd en biriydi bu. K a p ita lin nl bir pasajnda yle der:
r m cek ler d o k u m acn n k ilere b enzer ilem ler y r t r, arla r
p etek lerin i yaparken kendilerine m im ar diyen pekoklarn u ta n
d rr. Gelgelelim en kt m im ar en iyi ard an ayran ey udur:
m im a r yapy hayata geirm eden nce onu zihninde c a n la n d ra
bilir. H er em ek-srecinin sonunda, bu srecin banda em ekinin
zih n in d e zaten var olan bir sonu elde ederiz. Emeki sadece m a d
den in biim in d ek i b ir deiiklii y aratm ak la kalm az, kendine ait
b ir am ac da gerekletirir. (1965, s. 178)
Eyleyie k apitalizm de ne oluyor peki? Biri geliyor, retti im ize
el koyuyor ve bu b en im diyor. K apitalist (ondan nceki feodal bey
ve kle sahibi gibi, am a biz im di kapitalistin zerinde duralm )
m eydana getird i im iz eyi, alm am zn r n n m lk ediniyor,
(bkz. 1. blm ).
Eyleyii p aram p ara eder bu. K apitalist, r n m lkiyetine gei
rerek eyleyiin toplum sal ak n p aram p ara eder (Ha, bun u yapan
belki de iyi b ir adam , h atta iyi b ir k ad n d r, bu yapt da pek iyi bir
ey deil, am a bun u yapm azsa kapitalist olm ayacaktr: k ap italist
lerden serm ayenin kiilem esi diye bahsederken M arx>n k a ste tti
i budur). rettiim iz ey o n u n m lk haline gelir. K apitalist a rtk
b ak a la rn n eyleyi aralarn , baka bir deyile retim a rala r
n elinde tu tm ak tad r. tekiler, eylemek (ve hayatta kalm ak) iin
retim aralarn a ulam ak zo ru n d ad rlar: em ek glerini (eyleme
kapasitelerini) retim ara la rn n sahibine satarak g erekletirir
ler bunu. Eyleyileri kapitalistin d en etim in d ek i emee d n m
t r artk . K apitalistin elbette sahibi olduu ve piyasada satabildii
m allan reten em ektir bu.
Bizim eyleyiim izle tekilerin eyleyii arasn d ak i d o ru d an

S n f M c a d e l e s i Nerede?

balant kopm utur. Eyleyiim iz elbette hl to plum sal eyleyi a k

n n bir parasdr, am a yle gzkm ez. im di yazyor oluum ,
para dediim baz eyleri (bilgisayar, elektrik, m asa vs), piyasadan
aldm m etalar k u llan d m bireysel b ir edim o larak grnr.
Eyleyiim iz toplum saldr, fakat dolaysz deil dolayl olarak to p
lum saldr.
Eyleyiin toplum sal ak b o zulunca, tasarm sal nitelii de bu
d u ru m d a n nasibini ald. A rtk iin in ne yapacana k a ra r veren
kii, iinin em ek g c n satt, retim a ra la rn n sahibi ko n u
m u n d ak i kap italistin T asavvur etm ek ya da tasarlam ak im di ka
pitalistin faaliyeti h line gelirken, ii icra etm ek de iiye brakld.
Bylece in sa n la rn ay rt edici nitelii olan ta sa rm d a n m ah ru m
brak la n iinin kon u m u a rn n k iy le eitlendi. Bu tesadfi deil,
srekli tek ra rla n an b ir sretir. K apitalist, em ein r n n m lk
edindii iin, ii em ek s recinden karken buraya d ah il olduu
zam an k i k ad ar y oksuldur ve ertesi g n onu ite tu tm as iin kapi
ta listin m in n etin e m uh tatr. te y an d an kapitalist zenginletike
zenginleir, ne de olsa iinin retti i r n n ederi k ap italistin i
iye em ek gc k arl n d a ded i in d en fazladr. Baka bir deyi
le, kapitalist iiyi sm rr, iiye dedii p a rad an d aha fazla deer
elde eder.

YAN?
Sze Z apatistalar, D nya T icaret M erkezi gibi ilgin eylerle
baladk. Buraya k ad ar o luturm aya altm z dnceler de bizi
fab rikan n , toplum a d air bir t r ik tisat k u ra m n n iine d o ru e
kiyor. M arksizm in so ru n u tam da bu deil mi?
Yok, hayr an lam ad n z. Belki de ben an latam ad m . Eyleyi ken
di iinde ekonom ik b ir ey deil. Eyleyi, yatakta yatm ak, akam
yem ei h azrlam ak, yem ek yemek, m akaleler, denem eler yazm ak,
sevim ek, gsteriye gitm ek, sandalye yapm ak, elek trik retm ek,
araba yapm aktr. Eyleyiim izin nem li bir k sm n em ek olarak,
ek o n o m ik bir faaliyet olarak tanm lay an sa k ap italizm in v arl
dr. H ayatta kalm a aralarn a eriim in yalnzca parayla m m k n
olduu gerei ile paraya ulam am zn tek yolunun em ek g c m

273

274 | John Ho l l o wa y

z satm ak ve g n l k eyleyiim izin b y k b ir k sm n b ak alarn n

em rin d ek i em ee d n t rm e k olduu gereidir ek onom iyi h a
y atlarm zn m erkezine koyan. Gelgelelim , k ap italizm in eletirisi
ik tisad i b ir eletiri olm asa da, ister istem ez bir iktisat eletirisidir.
M a rx m K a p ita l in in a lte rn a tif b ir ik tisat deil de iktisat eletirisi
(ya da ekonom i p o litik eleirisi) gelitirm i olm asnn nedeni budur. Eyleyii em ekten, hayat ik tisa tta n azat etm ek iin m cadele
verilir. z m lem em izin em ekten deil de, eyleyiten, hissi bir
insan faaliyeti, p ra ti inden balam ak zo ru n d a o luunun nedeni de
budur.
yleyse k apitalizm de eyleyi, p aram p ara, blk prk, b
lnm b ir sretir. A yrlm a d er M arx, serm ayenin gerek o rta
ya k srecidir. (1972, s. 422) n sa n la rn byk o u n lu u n u n
eyleyi a ra la rn d a n (retim aralarn d an ) ayrlm as, r n n re
ticilerden ayrlm as, in sa n la rn am aca ynelik toplum sal bir faa
liyetten (1884 E lyazm a la rn d a M arx n trsel v a rlk olarak ad
lan d rd d u ru m d a n ) ayrlm as, in sa n la rn b irb irin d en ayrlm as,
em ein teki faaliyet b iim lerin d en ay rlm asdr serm aye. Bu
ayrl hay atm zn her y n n d erin d en etkiler. Em ekten ayr tu
tu la n eyleyi b u n d a n etkilenir, n k bo vakitler iin, ikincil, pek
ciddiye aln m ay an b ir m egale o larak ta n m la n r - Bir ey yapm
yorum , sadece ev k a d n y m ya da u anda bir ey yapm yorum ,
isizim cm lelerinde olduu gibi. B akalarnn eyleyiinin koul
larn y aratan eyleyi, im dilerde b ak alarn n satn alm as iin
eyler retm ek o larak grlyor. n sa n la rn arasndaki ilikiler
bylece krlyor, M arx n K a p ita l in ilk b lm nde ifade ettii gibi
eyleiyor ya da fetiletiriliyor. B akalarnn eyleyiiyle iliki k u r
m am zn yolu eylerin m badelesinden geiyor. Toplum sal ilikiler
(para, m etalar, serm aye, devlet gibi) toplum sal iliki biim leri ya
da kendi eyleyiim izin r n o larak alglam ad m z eylere b
rnyor. Fetiizm sadece iktisadi b ir d u ru m a , toplum sal ilikilerin
iktisadi biim lerde zu h u r ettii b ir d u ru m a deil, to plum un her y
nne, hayatm z ve bakalaryla ilikilerim izi alglam a b iim im i
zin her ynne atfta bulunuyor. Eyleyiim izin her yn eyleyiin
toplum sal ak n d ak i k rlm a ta ra fn d a n , serm aye denen ayrlm a
sreci tara fn d a n dnm e u ratlm tr.

S n f M c a d e l e s i Nerede? I 275

yleyse bu ayrm nasl kyor ortaya? M cadele yoluyla el

bette. O to m o tik o larak gereklem iyor. K apitalistin bize her gn
dedik lerin i b ir d n n : E trafn d a grd n t m bu gzellikler,
hayatta kalm ak iin isteyebilecein b t n bu eyler, keyfini k ar
m ak isteyebilecein h er ey, b u n la rn hepsi zel m lkiyet, b u n la rn
hepsi benim . B u nlardan h erh an g i b irin in keyfini s rm ek istiyorsan
bun u para k azan arak yapabilirsin. A m a p ara k az a n m ak istiyorsan
g n lerin i istediin eyleri y ap arak geirm e fik rin d en vazgem en
gerekecek: bana gelm en ve b en im iin alm an gerekiyor, dediim i
yaparsan sana p ara verebilirim , sen de gidip o isted ik lerin in baz
larn satn alabilirsin. A m a u yaryorum , sadece ksa bir sre iin
yetecek k ad ar p ara vereceim , y arn yine bana gelip benim iin a
lm an gerekecek. Ve tabii ki seni baaryla sm rebildiim ve seni
istihdam ediyor oluum b an a k r getirdii srece istih d am edece
im . T m b u n lar san k i b u n la r zaten tartm asz gereklerm i gibi
sylyor, am a tabii ki yle deil. Zavall kapitalisti b ir d n n . Bir
kapitalist olarak v arln s rd rm ek iin, bu b e n im dediinde ne
kastetti in i kabul etm em iz iin bizi ikna etm eli ya da zorlam al: bizi
zel m lkiyetine sayg d u y m am z iin zorlam al. Bu kolay bir i d e
il: m ilyonlarca polisin ve gvenlik grevlisinin hizm etleri gerekli;
retm enleri, sosyal hizm et grevlilerini, ebeveynleri de u n u tm a
m ak gerek. Sonra da g n d elik eyleyilerim izi o n u n d en etim indeki
emee d n treceine d a ir o korkun, sam a fikri kabul etm em iz
iin bizi ikna etm eli ya da zorlam al. Genel b ir ifadeyle sylemek
gerekirse, zel m lkiyetini k o ru y arak yapyor b u n u , am a yine de
bizi sabah erkenden u y an d rm ak (asla kolay b ir grev deildir, hele
de beklenen b a k alarn n em ri altn d a alm aksa), ie gitm em izi
salam ak ve ne em rederse onu verim li b ir ekilde (rekabet etm ek
zo ru n d a olduu k apitalist ah b ap larn d an d aha verim li bir ekilde)
yapm am z salam ak zo ru n d a.
Btn b u n lar kolay deil. Kle ya da serf olm aym z d u ru m u
daha da karm aklatryor. Biz zgrz. Tabii, ta b ii diye glyor
olm alsnz, kapitalistin em irlerine itaat etm e zgrlm z var.
Evet, doru, am a klelerin ve serflerin verdii m cadeleler son u cu n
da, bazen kapitalistlere sknt verecek ekilde gerekten zgrz. Bir
kapitalist, o ndan b k t m zd a gidip baka bir kapitaliste em ek g

276 | John Ho l l o wa y

cm z satm am z engelleyemez. Ayrca alrken em irlerine itaat

etm ezsek bizi (genelde) ldrem ez ya da krbalayam az. Baka bir
deyile s m r sistem ini s rd rm ek u ru n a gerekli iddeti uygula
m ak iin feodal efendilerden farkl olarak kapitalistler, szm ona
dsal b ir m ercin in desteine ihtiya duyar. Bu devlettir. D evletin
ve to p lu m u n , siyasi ve ekonom ik o lann ayrlm as, adna sermaye
dediim iz ayrlm a s recinin ok nem li ynlerinden bir dieridir.
Devlet, ayrlm a srecinin bir paras olarak bu sreci elinden gel
diince dzenler: Eylenenin eyleyiten ayrlm asn, zel m lkiyetin
her eyi paralayan bu b en im deyiini korur. T m sm r sistem
leri silahl soygundur, kapitalizm in ayrc yan silah d o rultan k i
inin soygunu y ap andan farkl o lm asdr (bkz. 9. blm).
B tn b u n la r m cadeledir. Elbette yle. Ne dndm zle,
nasl d av ran d m zla, sabahlar nasl k alktm zla, dolaysyla ne
zam an yataa gird i im iz ve y atakta ne yaptm zla ilgili bir m
cadele, onu duvara frlatt m z halde yine de y ataktan kp em ek
g c m z satm aya g itti im iz alar saatin m cadelesidir bu. H er
gn binlerce in sa n n ld son derece iddetli bir m cadeledir,
n k bu in sa n la r eyleyiin a k n d an k o p arlm tr ve alktan
k v ra n m a k ta d r, n k k ap italistlerin bu benim ! iddiasn kabul
etm eyenler bask altn d ad r, n k serm ayenin bu in sanlara yap
m asn em retti i ey tehlikelidir. Bu m cadele ncelikle o n lard an ,
kapitalistlerden k aynaklanr. Bize kalsa u zan p yatacaz ya da et
rafta tatl tatl gezineceiz ya da her ne y apm aktan holanyorsak
tutk u y la kendim izi ona adayacaz. Bizi rahat brakm ayan onlar,
yata n zd an kn ve gelip bizim iin aln ya da alktan kv
ran n , ne h lin iz varsa g r n diyen onlar. yleyse m cadele iki
eyleyi ekli, iki toplum sal iliki biim i arasnda. Sermaye belirli
bir eyleyi eklinin, birbirim izle iliki k u rm a biim lerinden b iri
nin hayatm za dayatlm asdr. Sermaye, hem eyleyiim izi emee
d n t rm e m cadelesi hem de iyerine v arr varm az serm ayenin
em rettii ekilde alm am z salam a m cadelesidir.
Ve elbette b una kar m cadele ediyoruz. Buna kar m cadele
ediyoruz, n k henz m akine deiliz. alar saati duvara frlata
rak, ertesi gn iteki v erim liliim izi etkileyeceini bildiim iz h a l
de ge yatarak buna kar m cadele ediyoruz, k r retm ek ten zi

S n f M c a d e l e s i Nerede? j 277

yade ocu k larm zla oynam aya nem vererek b u n a kar m cadele
ediyoruz, iyerinde d ah a fazla cret ya da d ah a m ak ul koullar iin
savaarak b una kar m cadele ediyoruz, zel m lk iyetin dayatlm as sonucu y aratlan sefaleti protesto ederek b u n a kar m cadele
ediyoruz, kap italizm in tesini tasarlayarak, d ah a iyi bir toplum un,
ne yapacam za k en d im izin k a ra r verecei b ir to p lu m u n hayalini
k u ra ra k b u n a kar m cadele ediyoruz. yerinde ve iyeri dnda
m cadele ediyoruz. Baka b ir eyleyi ekli, baka b ir toplum sal ili
ki biim i iin m cadele ediyoruz.

YLEYSE BU SIN IF M C A D ELESD R

Kasket giydiim iz iin sn f m cadelesi deildir bu. K endim izi
solcu olarak g rdm z iin deil, sadece y aadm z ve yaam ak
istediim iz iin sn f m cadelesidir: sn f m cadelesi sadece sola ya
da bilinli m ilitan lara m n h a sr olsayd hi um ut yok dem ekti. i
snf olm ak istediim iz iin deil, tam tersine yle olm ak istem e
diim iz iin sn f m cadelesidir bu. Bizim am zd an bu m cadele,
bir sn f olm a m cadelesi deil sn f olm aya kar bir m cadeledir.
Bizi snflara ayran serm ayedir. Bize her g n m lkiyetiniz yok,
gelip bizim iin alm alsnz; fakat bylece eve m lkiyetsiz gidip
ertesi g n yine geleceksiniz, bu h ayatnz boyu byle srecek, o
c u k larn z ve o n la rn o c u k la rn n hayat boyunca d a diyen ser
m ayedir. Fabrikada her g n sadece m eta deil, iki sn f retilm esin i
gvence altn a alan serm ayedir. M arx n b elirtti i gibi, kapitalist
retim , birbiriyle balan tl ve srekli devam eden b ir sre olm as,
b ir yeniden retim sreci olm as b a k m n d a n sadece m eta ya da
artd e er deil, bir yanda k ap italistin dier yanda cretli em eki
n in yer ald kapitalist ilikiyi yeniden ve yeniden re tir (1965, s.
578). K apitalist retim , snflar retir, disiplini ve sistem atik d
zenlem eyi zorla kabul ettirir, eyleyiim izi kapitalist iin k r getiren
d ar retim b an d n a (ya da devlet istih d am n d a olduu gibi kap ita
list krll destekleyen emee) indirger. Sermaye gridir, oysa biz
gkkuayz; eyleyiin zgr kald, deer re tim in in iplerinden
kopan, k rn zincirlerinden azat edilen bir dnya iin savayoruz.
yleyse serm ayenin olduu yerde sn f m cadelesi de var d e

278 | John H o l l o w a y

m ektir: n sa n la rn , eyleyiin toplum sal ak n d an gnbegn ayrl

m as, zel m lk iy etin g n b eg n zorla yr rl e konm as, eyleyiin
serm ayenin b u y ru u n d a g n b eg n em ee dnm esi, bu em ein
r n le rin e g n b eg n el konulm as: S nf m cadelesidir b t n
bunlar, am a m cadelenin doasn d an t r , yle gzkm ezler.
Sermaye, eyleyenleri eyleyiin toplum sal ak n d an ayrm ak iin
m cadele eder, fakat bu ayrm a in sa n la rn k endilerini a rtk eyle
yen ya da to p lu m d a yaayanlar o larak grm em eleri an lam n a gelir.
A yrm a, in sa n la rn eyleyenlerden ziyade, bireyler ve varlklar gibi
gzkm esi a n la m n a gelir. K apitalist sn fn m cadelesi ne kad ar
baarl olursa, o k ad ar g rlm ez hale geliyor: insanlar, eyleyilerin in o lu tu rd u u top lu lu u n b ir arad a tu ttu u eyleyenlerden,
devlet gibi dsal k u ru m la rc a b irb irin e balanan zgr ve eit b i
reylere dnyor. K apitalist sn f m cadelesi m lkiyet, para, k a
nun, devlet gibi szm ona doal biim ler vastasyla hayat buluyor.
Serm aye bu biim ler araclyla b ir eyleyi biim i olarak hayat
m za zorla sokuluyor. Sermaye sizi sm receiz, g n n sonunda
eve s r n erek dnecek k ad ar y orgun dene kadar bizim iin a
lm aya zorlayacaz, sonra da sizi geri gelmek, hayatnz b o y u n
ca buraya dn m ek zo ru n d a b rak aca z dem iyor. Hayr, serm aye
sadece baz a n a h ta r kelim eleri kullanyor: zel m lkiyete, paraya,
kan u n a sayg gsterin. zel m lkiyete sayg g sterin d e d i in
de biz sizi eyleyi ve hayatta kalm a aralarn d an ayrrken, siz bir
kenard a d u ru n dem ek istiyor. Paraya sayg gsterin, in san lar
arasn d ak i her ilikiyi p ara araclyla gerekletirm em ize, byle
ce her toplum sal ilikiyi p aram p ara etm em ize izin verin dem ek
oluyor. K an u n lara sayg gsterm ek de kendi eyleyiim izi ekillen
d irm e fikrinden vazgem em iz gerektii, her trl faaliyetin zel
m lkiyeti kabul etm eye uyacak ekilde yaplm as gerektii, dsal
b ir gce boyun em em iz gerektii a n lam n a geliyor. K apitalist sn f
m cadelesi, liberal k u ram k l n d a dolayor.
Sermaye hareket etm eden du ram az. Feodalizm de, s m r ili
kileri az ok sabitti: E fendilerin klelerinden bekledikleri za m a n
la pek de deim edi. Serm ayede d u ru m farkl. Serm ayenin k u rt
a d a m la r n n artem ek al serm ayeyi srekli daha ileri tayor
(M arx 1965, s. 243). Serm ayenin her biri birbiriyle rekabet halinde

S n t f M c a d e l e s i Nerede? I 279

olan, hayatta k alm alar iilerini tekilerden d ah a etkili b ir ekilde

sm rebilm esine bal olan pek ok kapitalist b irim e (irketlere)
blnm olm as serm ayenin asla sabit kalam ayaca, yani em ein
s m r s n y o u n la trm a k iin srekli ileri tan d an lam n a
geliyor. S m ry y o u n latrm ak , sadece fabrikada dah a sk bir
disiplin dayatm ak a n la m n a gelm ekle kalm yor, ayn zam an d a bu
s m ry kolaylatracak k o u llar toplum leinde (yani d n y a
da) y aratm ak an lam n a da geliyor. Sz konusu d u ru m , hayatn her
ala n n deer re tim i hedeflerinin em rin e tabi k lm ak an lam n a
geliyor. H ayatn her yn g ittike d ah a da y o u n laarak serm aye
n in dayatld b ir sava a la n n a dnyor; insanla ait ve zgrle
tirici kabul etti im iz eyleri k orum aya ve gelitirm eye altm z
ve d iren d i im iz b ir sava alan. rn e in eitim alan n d a, retim i
piyasann (yani serm ayenin) ihtiy alarn a uygun hale getirm ek iin
son yllard a d n y an n her yerinde b y k ve an i b ir saldr yaand.
Bu d u ru m bazen e itim in ieri in in piyasa ta ra fn d a n belirlen m e
sine izin veren d o ru d an zelletirm e eklini alrken, bazen de ayn
hedefe u lam ak iin devlet g d m n d ek i eitim sistem i iindeki
farkl den etim b iim lerin in ta k d im i an lam n a geldi. Bu saldr el
bette srekli bir direnile karlayor, ya renci boykotlar bii
m inde ya da retm en lerin ve rencilerin d r st ve eletirel bir
anlay gelitirm ek iin piy asan n g erek lilik lerin in tesine gemesi
gibi etkisi d ah a sn rl biim ler alan b ir direnile. Bazen de o k u d u
u n u z gibi b ir kitab retm en lerin yazm as ya da tavsiye etm esi ve
rencilerin okum as b iim in i de alabiliyor bu direni. Tam da s
n f m cadelesinin ld n d n d k leri b ir an d a k en d ilerin i bu
m cadelenin o rtasn d a buluveriyorlar.

SERMAYE SON YILLARDA HAYL VAHLET

T ahakkm etm eye ve sm rm eye alan herkesi etkileyen bir
am azdan kaynaklanyor iddet: onlar, sm rdkleri ve zerinde ta
h ak k m k u rd u k larn a tam am iyle m uhtalar. Sermaye, varoluu iin
eyleyii emee dntrebilm eye ve bu emei sm rebilm eye m u h
tatr. Sadece bu da deil: Az nce de sylediim iz gibi var oluu iin
yalnzca sm ry srdrebilm eye deil sm ry srekli youn

280

John Ho l l o wa y

latrm aya da m uhtatr. Toplum u sadece tabi klm aya ihtiya duy
maz, onu d ah a fazla, d ah a da fazla tabi klm aya ihtiya duyar. Bunu
yapam azsa k en d in i k rizin iinde bulur. Kriz, ayet ayakta kalm ak
istiyorsa, itaati youn latrm as gerektiini h atrlatr sermayeye.
1970lerde serm ayenin k rizde olduu aikrd, hem toplum sal hem
de iktisadi adan. 1960la n n so n u n d an itibaren toplum da itaatin ne
kadar zayf olduu aka grlyordu: grevler, gsteriler, renci
hareketleri, d n y an n pek ok yerindeki devrim ci hareketler. 197374 arasn d a dnya apnda kan krizle, tabi k lm ann baarszl
iktisadi adan da tezah r etti. Serm ayenin cevab farkl biim lerde
geldi (geleneksel aile deerlerine dne yaplan vurgu, polisin faa
liyetlerini, baz d u ru m la rd a da askeri faaliyetleri artrm a), am a her
eyden nce de p ara ve m lkiyet biim ini ald.
Para, yaklak eyrek y zy ld r sn f m cadelesinin m erkezin
de yer alyor. lk olarak, borlar azaltm a ve piyasay disiplin altna
alm a yolu o larak Reagan ve Thatcher d n em in in balarnda sk para
politik alar uyguland. Bu strateji d n y an n mali sistem ini tehdit et
meye baladnda bor k o n u su n d a daha esnek bir yaklam kabul
grd; kapitalizm in selam eti iin refah asli kabul edilenlerin (esa
sen b y k irketler, zenginler ve zengin lkelerin) daha fazla harca
m asna izin verirken, disiplin altn a alnm as icabedenleri (esasen
yoksullar) ya da kolayca gzden karlabilecekleri (dnya n fu su
n un nem li bir blm serm aye iin hibir ekilde bir yedek sanayi
ordu su n d an ibaret deildir, bir ba belasdr) disiplin altna alm ak
iin bor m ekanizm asn bir ara olarak kullan an bir yaklam .
M lkiyetin a rtrlm as da serm ayenin m cadelesinde nem
li bir yerde duruyor. K apitalizm in ilk gnlerin d e toprak sahipleri
nasl kylleri to p rak lard an atp, topran etrafn itle evirip bu
ben im dediyse, im di de gittike daha fazla insani faaliyet alan n
kuatyor ve bu benim m lkiyetim , bu b en im diyor. Fikri m lk i
yet k av ram n n geliim i bu hususta hayati bir yer tutuyor. Sermaye;
m zik, yazlm , eczaclk alan n d ak i bulular, genler vb zerindeki
m lkiyette hak iddia etm ek iin yksek m ik tarlarda p aralar harc
yor. D n y an n pek ok yerinde m lkiyet h ak la rn n kapsam geni
lerken korkun bir vahet uyguland, toplu lu k larn geleneksel tarm
ya da ifal r n le r bilgisi kapitalist iletm elerin tekeline alnd, hi

S n f M c a d e l e s i N e r e d e ? j 281

bir tazm in at verilm eden bilg in in p atenti alnd ve b av u ran herkese,

buna sz edilen to p lu lu k lar da dahil, m lkiyet h ak lar dayatld.
Para ve m lkiyet ok vahi m cadele biim leridir. Hi phesiz,
son yzyl boyunca yaplan savalarn neden olduu lm lerden
ok daha fazla lm e, sadece son y irm i ylda neden oldular. H er
g n otuz be bin ocuk, hay atta k alm alar iin ihtiya duyduklar
eylerden m lkiyet ve p ara y z n d e n u zak d t k leri iin lyor.
Fakat b u n la r gene de nem li lde k rlg an m cadele biim leri.
Para, zellikle de bor biim indeyse, hem bu paray dem eyecek
lerin hem de b o rcu n d ay atlm asn n b erab erin d e getirdii insan
h ay atlarn n tah rib in e iaret eden lerin itirazlarn a m a ru z kalyor.
M lkiyet, zellikle de fikri m lkiyet, neredeyse evrensel boyutta
bir itirazla kar karya: olaan b ir ekilde yazlm , video ve CD
kopyalayanlardan gelen itirazla ve ecza ala n n d a k i paten tlerin k o
ru n m a s sonucu A ID Slilerin ekm ek z o ru n d a kald straba k a r
kam panya d zenleyenlerin itirazlaryla. H er iki mesele de son
y llardak i an tik ap italist h arek etin nem li g n d em leri haline geldi.
Bu sn f m cadelesi m i peki? Elbette yle. Peki b u n u neden sade
ce yeni toplum sal ak t rlerin ya da o k lu u n verdii m cadelele
rin eitlilii saym yoruz? n k sn f kavram , belirli m eselelerin
tesinde (A frikad ak i AIDS, in te rn e tte n m zik in d irm ek, renci
kredileri, Latin A m erik ad ak i yoksulluk) tek b ir m cadele old u u
na iaret ediyor: Serm ayenin k r m cadelesine, yani serm ayenin
sm rm ek, eyleyii em ee d n t rm ek , kendi toplum sal iliki
biim lerin i dayatm ak iin verdii m cadeleyle bizim t m b u n lara
kar verdiim iz, baka b ir eyleyi biim i, in sa n lk o n u ru n u n ta
n n m asn a dayanan bir toplum iin verdiim iz m cadeleye. Snf,
baka kategorilerin yapm ad ekilde, tem elde yer alan bu birlie
iaret ediyor. Ayrca tem el b ir m ahiyet tayan baka bir eye de
iaret ediyor snf: kazanacam za, in san l n serm ayenin sald
rla rn d a n sa kacana d a ir bir kesinlik yok, am a sn f k avram
bize um u t veriyor, n k var oluu iin serm ayenin bize ihtiya
duyduunu, zne o lan n sadece biz o lduunu gsteriyor.
e v ire n : E m e l K a h r a m a n

282 I John Ho l l o wa y

KAYNAKA VE LER O K U M A NERLER

Bloch, E. (1993) The P r in c ip le o f H o p e , 3 cilt. (Oxford: Basil Blackwell).
B onefeld, W. ve Hollovvay, J. (der.) (1995) G lo b a l C a p ita l, N a tio n a l S ta te a n d th e
P o litic s o f M o n e y . (Londra: M acm illan).
D in erstein , A. ve Neary, M. (der.) (2002) The L a b o u r D e b a te . (Londra: Ashgate).
Hollovvay, J. (2002) C h a n g e th e W o rld W ith o u t T akin g P ow er. (Londra: Pluto Press)
[ k tid a r O lm a d a n D n y a y D e i tir m e k , ev. Pelin Siral, letiim Yaynlar,
2003].
M arx, K. (1976) Theses on Feuerbach, M a r x a n d E ngels C o lle c te d W o rk s, 5. Cilt.
(Londra: Lavvrence and VVishart) [Fueurbach zerine Tezler, A lm a n d eo lo jisi
iinde, ev. S. Belli-A. Kardam, Sol Yaynlar, 1992)
Marx, K. (1965) C a p ita l, 1. Cilt. (M oskova: Progress Publishers) [K a p ita l, ev.
A laattin Bilgi, Sol Yaynlar].
Marx, K. (1972) Theories o fS u rp lu s V alue, 3.Ksm , Londra: Lavvrence and W ishart.
M arx, K. E c o n o m ic a n d P h ilo so p h ic M a n u s c r ip ts o f 1844 (herhangi bir basm ).
[1844 E l Y a z m a la r , ev. Murat Belge, B irikim Yaynlar, 2005]
M arx, K. C a p ita l (herhangi bir basm ). [K a p ita l]
Sm ith, C. (1996) M a r x a t th e M ile n n iu m . (Londra: Pluto Press).

18. B L M

KAPTALZM AMAK:
M A R X I N T A R F N N Y E TER LL

M ic h a el Leboxvitz

A LTER N A TF BR N G R
K apital'in b irin ci cildine yazd ik in ci Basm in Sonszde
M arx, b irin ci basm inceleyen ve gelecein m u tfak lar iin ... ta
rifler v erm ed i ini syleyerek onu ten k it eden F ransz bir eletir
m enle dalga gem iti (M arx 1977, s.99).1 Sz konusu ksm da bu n a
cevap verm em i olsa da, yeni b ir toplum iin [sadece] gerekten
uzak g r n t ler ve p la n la r izen topyac sosyalistler h ak k n d a
baka yerlerde yapt y o ru m la rd a n M arx n y a n tn n ne olaca
bellidir. topyaclarn hedeflerini reddetm eyen M arx, bu hedeflere
ulam ak ta k u llan lacak aralarn p ropaganda ve t olm adna
v u rg u yapar; iiler d ah a ziyade m cadeleleri araclyla yeni bir
toplum yaratacak lard r: h arek etin gerek koullar a rtk topyac
m asallarla b u lan k lam ay acak (M arx ve Engels 1971, s. 166).
1

Bu m akalede, pek ok yerde M arxtan dorudan aln t yapm ay tercih et

tim; oku yu cu yu kaynak arayna itm ek iin deil, bah settii noktalar b en
den daha zorlayc ve uygun bir dille ifade etm ek iin. M arx aln tlarn ou ,
M arxn tam am lad tek K a p ita l cild i olan Cilt l den (M arx 1977) ve G ru n d ris
se (M arx 1973) olarak yaym lan an 1857-8 d n em in e ait zen gin defterlerinden.
A ksi b elirtilm ed i i takdirde bu alntlar (eksiksiz sayfalandrm ayla) Lebovvitz
(1992)de grlebilir, bu eserin gen iletilm i basks Palgraveden kacak.

284 j Mi c hae l L e b o wi t z

H er eye k arn , M a rx m k ap italizm in alternatifine d air ak bir

gr vard. Hedefi, erken dnem teki sosyalistler gibi, in sa n n
po tan siy elin in ve k apasitesinin tam am en gelim esine izin verecek
bir to p lu m u n yaratlm asyd. O rta Friederich Engelsin K om nist
M anifesto'n u n ilk ta sla k la rn d a n b irin d e (D raft of a C o m m u n ist
C onfession o f F a ith [K om nist m an Yemini Tasla]) yazd gibi
k o m n istlerin hedefi to p lu m u n her yesinin tam bir zgrlk
iinde, dolaysyla hedeflenen to p lu m u n temel koullarn ihlal et
m eden y eteneklerini gelitirip kullanabilecei bir ekilde toplum u
rg tlem ek idi. M arx ta ra fn d a n hazrlan an M anifesto n u n son
hali b irin in zg r g eliim inin herkesin zgr geliim inin koulu
olduu b ir b irlik a rsn d a b u lu n arak , bu hedefin blnm ezlii
ne v u rg u yapar.
M arx n, zg r ve birlem i reticilerden oluan bir toplum g
r n n tam m erkezinde in sa n la rn b t n p ran g alarn d an k u r
tu lm as vard, tp k in sa n la rn potansiyellerini gelitirm elerinin
engellenm esi ile o n lar y k h ay v an larn a ve eylere indirgem e ei
lim in in kapitalizm i red d ed iin in m erkezinde yer alm as gibi. lk
y azlarn d an bu yana M arx, zengin in san larn zengin in san ih ti
yalaryla gelim e potansiyeline, in sa n la rn ihtiyalar ve yetenekler
asn d an m m k n olduu k a d a r zengin retilm esi potansiyeline
vu rg u yapar. Z eng in lik gerekte bireysel ihtiyalarn, becerilerin,
zevklerin, retim glerin in vs. evrenselliinden baka n ed ir?
diye sorar. n san geliim inin hedefi t k etim in d e olduu kadar
re tim in d e de her ynyle zengin bir bireyselliin geliim idir.
Dolaysyla in sa n n zen g in li in in bym esi [insann] yaratc ola
n a k la rn n m u tlak olm as, am a oym u gibi insana ait t m g
lerin gelim esidir. Oysa kapitalizm de, serm ayenin hedefi kesin
likle bu potansiyelin gelitirilm esi deildir. Tam tersine, M a rx n
K a p ita ld e yazd gibi (1977, s. 772) ii, kapitalistin sahip olduu
serm ayenin deerini a rttrm a ihtiyacn tatm in etm ek iin vardr,
nesnel zenginliin gelim e k o n u su n d a iinin kendi ihtiyacn
karlam as iin orada b u lu n d u u tam tersi d u ru m iin deil.
M arx n ngrd, retim a ra la rn n o rta k sahipliine ve i
birliine dayanan toplum da, in sa n la rn her ynden geliim i ortak,
loplum sal verim lilik lerin i toplum sal zenginlik olarak ikinci plana

K a p i t a l i z m i A ma k : M a r x n Tari finin Yeterlilii I 285

atm a larn a bal o lacak tr ve retici faaliyetleri, fa rk llk larn ta

nm olm alarn a d ay anan b ir b irlik ve d ay an m ad an k a y n ak lan a
caktr. D olaysyla insan to pluluu re tim in tem eli varsaylacak ve
ok farkl biim lerdeki em ek g lerini tam b ir fa rk n d a lk iinde
tek bir toplum sal em ek g c o larak geniletm eleri birleik retici
ler arasn d ak i ilik in in nitelii o lacak tr (M arx 1977, s.171).
n san la r zerinde o d a k la n m a n n bir sonucu olarak, a rta n ve
rim lilik iiler pahasn a artm ayacak, tam tersine ihtiyalar ve ser
best zam an daha fazla m em n u n iy et verecek ekilde dn t recek
tir, b u rad a serbest zam an serbest o larak belirlenm i zam an iinde,
herkes iin yaratlan aralarla bireylerin aristik, bilim sel vb geli
im lerine tekabl ediyor. Bu zam an em ein retici gcne, k en
di olarak, en byk retici g o larak karlk veren, bireyin tam
geliim i iin ayrlm bir zam an o lm al. birliine dayanan zen
ginliin t m k aynaklar d ah a g r ak m al ve zg rlklerine sahip
birleik reticilerde oluan bu to p lu m u n gerek r n leri, toplum
iinde b t n potansiyellerini gerekletirm eye m u k ted ir in sa n lar
olm al.

SERM AYENN RNLER

Am a buraya nasl varlr? Bazlar k ap italizm in krizlerin i d rt
gzle bekliyor, beklentileri bu k rizlerin b alangcnn iilerin b
t n grkem iyle ay ak lan m alarn salayaca. M arx dah a iyi o k u
m alar gerekecek. Hi kim se serm ayenin g c n n ve iiler z e rin
deki ta h a k k m n n M arx k ad ar fark n d a deildi.
M arx, kapitalizm deki cret-em ek ilikisinin serm ayeye b a
m llk la rn n bilincinde olan iiler retti in i ok iyi anlam t.
Yaratc gcn tpk d o u tan gelen h a k la rn bir tas orba k ar
lnda teslim eden Esav (Ays) g ib i serm ayeye teslim eden ii, onu
ok gizem li bir v a rlk sayar n k serm aye b t n retk en li in
kayna gibi grnr. Toplum sal em ein t m re tim glerini,
kendi rah m in d e n ortaya kan bir g gibi emee deil de serm aye
ye atfolunabilir gzkyor. H akikaten de, M arxn am lad gibi
emee ait toplum sal v erim liliin serm ayenin m addi zniteliklerine [dnmesi] in sa n la rn kafasnda yle salam yer e tm itir ki,

286

Mi c hae l L e b o w i t z

m ak in elerin y ararlar, b ilim in ve icatlarn faydas vs b\x yabancla

trlm biim in m u h a kka k iinde dn l r, yle ki b t n b u n lar
serm ayenin znitelikleri say lr (M arx 1977, s. 1058). cretli em ek
kendi k afasnda serm ayeye kendi niteliklerini verir, n k serm aye
ile cretli em ek ilik isin in doas gerekte b u n u n gerekletii bir
iliki biim idir.
yleyse serm ayenin, toplum sal v erim liliin kayna gibi g
r n m esi ya da iin in esen li in in serm ayeye bal olm as tesadf
deildir. Sermaye ile cretli em ek arasn d ak i ilikide ii serm aye
ye ihtiya duyar. K apitalist retim srecinin ta kendisi serm ayenin
m uhta olduu ii snfn, serm ayenin gerekliliinin kendinden
m en k u l o ld u u n u d n en iileri re tir ve retm eye devam eder:
K apitalist retim i, eitim , gelenek ve alk an lk lar yoluyla bu
biim in g ereksinim lerini k en d in d en m enkul doal k a n u n la r sayan
bir ii snf gelitirir. K apitalist retim srecinin rgtlenm esi,
bir kez tam olarak geliti m i, b t n d irenii k rar (M arx 1977, s.
899).
B tn direnii krlr. K apitalist re tim in en gzel yan yedek
igc o rd u su n u devam l o larak ikm al edebilm e, bylece iinin
kapitaliste hayati nitelikteki toplum sal b a m ll n glendirebilm e yeteneidir diyen M arx n bu ifadesini aklda tu tarak , kapi
talizm in tesine gitm ekten nasl bahsedeceiz (M arx 1977, s.935)?
M arx gelim i kapitalizm h a k k n d a yle der:
N orm al bir gidiatta, ii re tim in doal k a n u n la rn a b ra k
labilir, yani retim k o u llarn n kend ilerin d en k aynaklanan ve v a r
l yine b u n la r ta ra fn d a n ebediyen garantilenen serm ayeye olan
b am ll n a gvenm ek m m k n d r. (M arx 1977, s. 899).

SERM AYENN TESN D EK YOL

yleyse bir yanda serm ayenin ik tid a rn a olaan b ir eym i g
zyle bak an iiler, te yanda birleik iilerin b irb irlerin i kolektif
bir iinin farkl uzuvlar o larak grdkleri bir toplum d u ru rk en ,
b u n la rn arasn d ak i k ocam an boluu k ap atm ak iin M arx neyi
nerdi? M arx ncelikle, iilere, serm aye denilen eyin aleyhleri
ne d n m olan kendi r n le ri o ld u u n u k u ram sal alm alaryla

K a p i t a l i z m i A ma k : Mar x' t n Tari fini n Yeterlilii I 287

gsterm eye adad kendini. Tam da serm ayenin d oasnda var olan
gizem liletirm e y z n d en , M arx bu gizem i datm aya, serm ayenin
verim liliin bam sz b ir kayna olm ad n , s m r n n sonucu
o lduunu k antlam aya kararlyd. Serm ayeden ziyade kolektif ii
n in toplum sal v erim lili in in vlesi oldu u n u iilerin k avram as
n n ok nem li old u u n a kesinlikle in a n a n M arx, bu am a u ru n a
saln, m u tlu lu u n u , ailesini feda edecek k ad ar nem li ad d e
diyordu d u ru m u .
K uram sal a lm a la rn n y a n n d a M arx, serm ayeye kar m
cadelelerinde iilere u lu slararas b ir birlik getirm eye alan bir
rgt olan U luslaras i B irli in d e de nem li bir ahsiyetti.
iler ara sn d a k i ayrm serm ayenin m en faatin ed ir. Irlan d a l ve
ngiliz iiler ara sn d a k i h sm l a gnderm e y ap arak u iddiada
b ulundu : kapitalist sn f gizlilik vastasyla ik tid a rn k o ru r ve bu
sn f b u n u n tam am en fa rk n d a d r. Bu iki u n su r -se rm a y e n in d o
asn ortaya k a ra ra k ideolojik hegem onyasna m eydan ok u m ak
iin ve serm ayeye kar eylem de b irlik iin a lm a k - kapitalizm i
am ak iin M arx n verdii reeten in m alzem eleridir. iler k a
labalk olabilir d er E n te rn a s y o n a lin A l K o n u m asn d a, ancak
sadece b a lan arak birleirler ve bilgi n d erlik ed erse b aarl
olabilirler.
T m b u n la r iilerin zaten m cadele ediyor o ld u unu varsay
yordu. M arx n anlay, iilerin genelde dzenli olarak, bazen giz
lice bazen aka serm ayeye kar savatklar ynndeydi. Yalnzca
iiler pahasn a k r gd s n e sarlan serm ayeye kar kendilerini
sa v u n d u k la rn d a n deil, b u n u n y an n d a iilerin d u yduklar ge
lim e ihtiyac da o n lar serm ayeyle m u h ak k ak kar karya g etir
diinden. Bylece, iilerin, toplum sal o larak y aratlan ihtiyalar
tem in etm e abalar cret m cadelelerine yn verirken, kendileri
iin istedikleri zam an ve enerji de ig n n n u zu n lu u ve younlu
konusun d a verdikleri m cadelenin tem elini olu tu rd u. A ncak sen
d ik alard a bir araya gelen ii g ru p la rn n n derliinde y r t len
bu gerilla savann ne k ad ar b aarl olacann doas gerei sn r
lar var, hele de serm ayenin ik tid ar, em ein r n le rin in m lkiye
tin e dayanan ik tid a r bir b t n o larak d n ld n de.
Dolaysyla M arx, sn f o larak daha ileri bir birliin gereklili

288 | Mi c hae l L e b o wi t z

ine v u rg u yapt. O n Saat M addesine* bakp, bu iinin h u d u t

larn d a, ola an st b ir b a a r, ii sn fm n ekonom i p o liti in in
zaferi ifadelerini ku llan d . Bu yle bir d u ru m d u ki, ngilteredeki
iiler, ig n n sn rlam ak iin, kafa kafaya verip, bir sn f olarak
bu k a n u n u n y r rl e kon m asn zo rlam alar gerektiini fark et
tiler (M arx 1977, s. 416). M arx n y o ru m u n a gre iilerin, devleti
bu ekilde bask altn a alm ak iin rgtlendii yerde, ii snf
devleti ta h k im etm iyordu. Tam tersine, onlara kar ku llan lan bu
ik tid ar, kendi m ercileri olarak d n t r y o rlard . M arx ig n
n sn rla m a n n baka t rl gerekten baarl olam ayacan sa
vundu: Genel siyasi m cadelenin gereklilii, salt ekonom ik m ca
delede serm ayenin gl ta ra f o ld u u n u n k an td r.
Dolaysyla b u n u iilerin rgtlenm eleri ve siyasi st n l k ka
zan m ak iin m cadele etm eleri gerektii izledi. E n te rn a sy o n a lin
mesaj: yleyse siyasi ik tid ar ele geirm ek ii sn fn n en nem li
grevi h aline gelm eliydi. M arx v eE ngelsin K om nist M anifesto"da
vurgulam aya devam ettik leri mesaj da buydu: ii sn fm n yapaca
dev rim d ek i ilk adm , proletaryay h k im sn f k o num una g etir
mek, dem okrasi savan k azan m ak .
Peki, sonra? M anifesto ekonom ik adan yetersiz ve sav u n u
lacak yan yokm u gibi gzken, ancak hareket devam ederken
daha iyi hale gelecek nlem leri su n arak , m lkiyet h ak larn a ac
m asz a d n la r dzenlenecek b ir sre arsnda bulundu. lk
ad m la r geni kapsam l olm asa d ah i (nlem ler listesine zel san a
yin in k am u latrlm as d ah il ed ilm em iti), hedef ak olm alyd:
Proletarya, b u rju v an n elindeki t m serm ayeyi kadem e kadem e
skp alm ak, devletin elindeki b t n retim aralarn m erke
ziletirm ek, yani h k im sn f o larak rgtlenen p ro letary an n
elinde to p lam ak ve toplam retim glerini m m kn olduunca
abuk a rtrm a k iin k u llan acak t siyasi st n l n . B uradaki
a n a h ta r kelim e kadem e k adem e. M a n ifesto n u n ikinci tasla n
da (K om nizm in lkeleri) Engelsin b elirtti i gibi zel m lkiyeti
bir rp d a lavetm ek retim glerini bir rp da ihtiya du y u lan
*

ngiltered e Fabrika Kanunlar 1847 (Factory Act o f 1847) kapsam nda karlan,
kadnlarn ve on sekiz yandan kk ocuklarn gnde on saatten fazla alm a
sn yasaklayan madde, -ev.

K a p i t a l i z m i A ma k : M a r x n Tarifini n Yeterlilii

dzeye k arm ak k ad ar im k n szd r. P roletarya devrim i varolan

toplum u ancak aam a aam a d n t recek tir.
u d u ru m d a , M anifesto yu gz n n e ald m zd a ortaya kan
resim de, ii d evletinin k o m n ist b ir to p lu m u n tem ellerini att
uzunca b ir dnem tasv ir ediliyor. Devlet b u rad a k ap italist m lkiyet
ilikilerin in te k ra r retilm esin i salayacak o lan ak larn k stlan m a
s adna kullanlyor, b u n u n la b irlik te devlete ait m lkiyetin ortaya
kn salayacak kou llar destekleniyor. En ak anlam , bu s
recin kendi kendini takviye edecei. A lnan bir nlem her zam an
bir son rak in e u zanacak ve proletary a k endini her zam an daha ile
ri gitm ek zo ru n d a bulacak. Bu ayn zam anda, retim glerinin
eski toplum sal ilikilere ait k a ln tla rn silinip gitm esine izin vere
cek k adar gelim i olaca b ir zam an a k ad ar devam eden bir sre
olacak. P ro letary an n siyasi hkim iyeti (diktatrl) kapitalizm in
iinde var olacak ve baars kapitalizm in tesine gem enin n ko
ulu olacakt.
Yeni toplum un yaayan k a lk n m a srecine d a ir ilgin bir ta b
lo. A ncak bu senaryoda iki so ru n var; biri sermayeyle biri cretli
em ekle ilgili. B elirtildii zere, kapitalizm e kar acm asz sa ld r
lardan oluan bu sre tedrici uygulanacak ilkelerden rl bir yol.
A ncak O skar Langen in iddiasna gre tedrici uygulam alar stra te
jisi, serm ayenin bu gasplara verecei tepkiyi yok sayyordu (Lange
1964, s.121-9). K apitalistler, ii devletinin p la n n n bu rju v an n
elindeki t m serm ayeyi kadem e kadem e skp a lm a k olduunu
nceden bilirlerse, verecekleri karl ta h m in etm ek zor deil y atrm yapm ayacaklar. Sonu k riz olacaktr. Serm ayenin despotik
sa ld rla ra, h atta nem siz o lan larn a bile, tepkisi greve gitm ek tir
- m odern kapitalist dnyada serm ayenin nasl kolaylkla hareket
etti in i gz nne alrsak, bu M a rx m u m d u u n d a n daha da a
buk gerekleebilir bugn. Sermaye grev yaparsa, ii devletinin iki
seenei var; teslim olm ak ya da inisiyatifi ele alm ak. Bu nedenle,
Langenin y o ru m u n a gre sosyalist b ir h k m et kapitalist bir eko
n o m in in idareciliinden baka bir ey yapm ak istiyorsa, bir ik tisat
n n nerebilecei tek politika devrim ci cesaret politikasdr.
Oysa bu bizi M anifesto'da izilen senaryo ile ilgili daha ciddi bir
kaygyla ba baa brakyor. Serm ayenin eitim , gelenek ve al

289

290 I Mi c hae l L e b o wi t z

k a n lk la o n u n g ereksinim lerini olaan bir ey olarak gren iiler

retm e yolunu M arx ,n nasl a n la m la n d rd n hatrlarsak, iilere
ait herh an g i bir m cadelenin serm ayenin tesine gitm ek isteyen bir
m cadele o ld u u n u neden farz edelim ? iler daha yksek cretler
ile ig n n n u zu n lu u ve y o u n lu u n u azaltm ak iin m cadele
etseler de, bun u , kap italizm in iinde kendileri iin ad il b u ld u k la
r eyi elde etm e teebbsnden baka bir ey olarak neden grelim?
n k aslnda iilerin k apitalizm iinde devleti kendi k u ru m
la n o larak k ullanm aya teebbs e ttik leri yerde, buna dem okrasi
savan k a z a n d k la r yer de dahil, devlet serm ayenin genilem esi
iin gerekli kou llar kolaylatryor olacak - iiler serm ayeyi ret
ken olarak grm eye devam ettikleri srece.
U zun lafn ksas, iiler serm ayenin g ereksinim lerini k en d in
den m en k u l doal k a n u n la r o larak grrlerse ve cretli em ein
yeniden retilm esin in serm ayenin yeniden retilm esine ihtiya
duyaca bir ilik in in sn rlar iinde ilemeye devam ederlerse,
krizlere verilen tepki, bu krizler ister ekonom ik glerin ister ser
m ayenin gasp edilm esinin sonular olsun, inisiyatifi ele alm ak tan
ok, teslim o lm aktr. Burada, zetlenm i haliyle, serm aye ilikisini
takviye etm eyi hibir zam an b rak m ay an sosyal dem o k rasin in iler
acs hikyesi var.
Peki, K a p ita ld e iinin sermayeye olan toplum sal bam lln d an bahseden anlayla Manifesto*nun devrim ci pro g ram n
nasl badatrabiliriz?

D EV R M C PRATK
K a p ita l in sadece serm ayenin m antyla ilgili olduunu kav
ram ak nem tayor.2 E serin konusu buydu; serm ayenin ve serm a
yenin e ilim lerin in doasn ortaya koym ak. K a p ita l de, yaayan,
deien, hayatta kalm aya abalayan, zevk alan, m cadele eden, ge
lien in sa n la r yok. Kendi faaliyetleriyle kendilerini reten in sa n
lar, retirk en doalarn d eitiren in san lar K a p ita l in znesi deil
am a M arx >n deiim in zneleri anlaynda ekirdekte yer alyor
2

I.ebovvitz (1992)de kapitalizm in teki tarafna, iilerin tarafna o d a k la n la

rak, bu tem a aratrlyor.

K a p i t a l i z m i A ma k : M a r x n Tari fini n Yeterlilii

lar. n sa n la r praksisle ta n m la n a n v arlklar; ne yapyorlarsa odurlar ve bir m cadeleye g iritik le rin d e k en d ilerin i d n t r rler.
M a ^ n, Feuerbach zerine nc T e z in d e devrim ci p ra
tik , koullar ve in san faaliyetlerini deitirm e tesadfi ya da ken
di k endin i d e itirm e o larak iaret etti i budur. M arx n iilere
mesaj, hem en ark asn d an b e lirtti i gibi, y llar srecek bir m ca
dele verm eniz gerekiyor sadece top lu m d a b ir deiiklik m eydana
getirm ek iin deil, ayn zam an d a kendinizi d e itirm ek iin de
eklindeydi. Yaklak y irm i yl so n ra da, iilerin uzu n m cade
lelerden, b ir dizi ta rih i sreten, kou llar ve in san lar deitirerek
gem ek zo ru n d a o lacak larn b ild ik lerin i yazd. n sa n lar sadece
hareket halindeyken y lla rn a m u ru n u stlerin den atabilirler
ve k u ru la n toplum a yepyeni b ir biim de d ah il olabilirlerdi.
Bu sebeple, iiler dah a y ksek cret iin m cadele ederken, i
yerinde sermayeye kar m cadele ederken, genel an lam d a to p lu m
sal ihtiyalarn elde etm ek iin m cadele ederken, iinden getik
leri sre o n lar kendilerine d a ir yeni bir anlaya sahip in san lara
d n t ren bir s retir; kendi d n y alarn deitirm eye m u k ted ir
znelere. Ayns devleti iilerin organ haline getirm ek u ru n a ve
rilen m cadele iin de geerli. ilerin yerel k a rla rn n tesine
getii ve serm ayeye kar b ir b t n , bir sn f o larak davrand
srecin (salt ekonom ik m cadelede serm aye daha gl ta ra f ol
d u u n d a n ) sadece gerekli deil ayn zam an d a nem li bir paras
bu d u ru m . Dolaysyla, rn e in devleti eitim , salk hizm eti vs.
gibi ihiyalarn ortak ta tm in i adna ihtiya d u yu la n k u llan m d e
erlerinin ted ari in i geniletm eye zorlam a m cadelesi, hem iiler
adna arac olm as iin serm ayenin yerine devleti koym aya k alk
yor hem de (vasfl, vasfsz, cretli ya da isiz) iileri birletiriyor.
Bu adan bak ld n d a, devlet iin verilen m cadele, ii snfn
kendisi iin bir sn f olarak retm e srecinde, serm ayenin tesine
geme srecinde belirleyici bir an.
A m a nasl bir devlet? M arx n iilerden, daha ok da devletin
iilerin iine yarayacak n itelik lerin d en rendiini a n lam ak a rt
tr. 1871deki Paris K o m n n m teakip, M arx K om nn, Parisli
iilerin balatt h k m etin , ii sn fn n h azr devlet m a k i
nesine sadece el koyup kendi am alar iin k u llan am ayacan

291

292 I Mi c ha e l L e b o wi t z

k an tlad n yazd; k o m n n d ik k ate deer nitelii em ein eko

nom ik zgrlem esinin tasarlanaca siyasi biim in nihayet kefe
d ilm i (N ihayet kefedilm i!) olm asyd. Ksacas, kom n biim i,
M anifesto'da ta n m la n a n proletary a d ik ta t rl m n biim iydi,
am ac sn flarn varl n n , dolaysyla da sn f h k im iyetinin d a
yand ekonom ik tem elleri kk n d en skm ek iin kaldra olarak
hizm et e tm e k ti (M arx ve Engels 1971, s. 68, 75).
i snf, d er M arx, varolan devlet m odelini kullanam az n
k bu m odel h astalk ld r; k u ru m la n sistem atik ve hiyerarik bir
ib l m n ierir ve toplum sal esaret iin rgtlenm i bir kam u
gc, sn f d esp o tizm in in m o to ru niteliini stlenir (age, s.68-69).
i snf byle b ir devleti, doas b atanbaa hiyerari ve g olan
bir devleti, kendi am alar iin nasl kullanabilir? Byle bir devlet
iiler tarafndan kontrol edilm ek ten ok iilerin kontroln tem
sil edecek, toplum sal esaret iin rg tlen m i bir kam u g c n i
teliini koruyacak. M arx, bu nedenle K om nn D evlet'in k en d i
sine kar bir devrim , to p lu m u n doast baarszlnn devrim i,
kendi toplum sal h ay atn n h alk ta ra fn d a n yine halk iin yeniden
balatlm as o ld uunu v u rg u lad . K om n onu kontrol eden ve
b o y u n d u ru k altn a alan gler o larak deil de toplum un yaayan
gleri o larak toplum ta ra fn d a n , b a sk la rn n rgtl gc yerine
kendi glerini b iim lendiren h alk k itlelerin in kendileri ta ra fn d a n
devlet ik tid a rn n yeniden sin dirilm esi, toplum sal zg rl k lerin in
siyasi b iim iydi (age, s. 152-3).
Peki yleyse, nihayet kefedilen bu zel ynetim biim i neydi?
Basit bir ifadeyle, iilerle ayn creti alan, sem enlerin ta lim a tla r
na tabi ve o n lar ta ra fn d a n azledilebilecek konsey yelerinden olu
an dem i m erkeziyeti b ir h k m etti; o rtak konular her blgede
tem silciler m eclisi ta ra fn d a n ynetilecekti ve bu m eclisler m erke
zi bir h k m et k u rm a k iin vekillerini seecekti. Btn Fransa,
kendi kendine alan ve kendi k en d in i yneten kom nler olarak
rg tlen ecek ti y o ru m u n u yapm t M arx (age, s. 155-6). Bu dev
let ik tid a rn n , devletin to p lu m u n st n d e yer ald yere kadar,
yklm asyd - toplum un zerin d e st n l k k u ran bir otoriten in
elinden sahip olduu k an u n i y etkiler alnacak ve toplum un ilgili
m ercilerine iade edilecekti. M erkezi h k m et reticilerin zerk

K a p i t a l i z m i A m a k : M a r x n Tari finin Yeterlilii ! 293

idaresine giden yolu aacakt (age, s. 72-3). Evet, M arx B ak u n in in

(Devlet ve A n a ri'de dile getirdii) tered d tlerin e de cevap verdi,
to plum u n t m yeleri gerekten h k m e tin yesi olacakt n k
bu ey kasab an n zerk idaresi ile balyordu.
Ksacas, M arxn da fark n a vard gibi, iilerin m ercii olan
devlet biim ine kar kaytsz kalam ayz. D evletin biim i ve ierii
birb irin d en ayrlam az. Devlet to p lu m u n zerine k o nan bir o rg an
d an toplum a tam am en tabi b ir o rg an a d n t r ld zam an,
ancak o zam an kendi k en d in i yneten reticiler hem koullar hem
kendilerin i deitirebilirler. M arx n da anlad zere, bu yeni dev
let biim i sn f m cadelelerini o rta d a n kaldrm yor. A slnda iileri
kendi kendine alan ve kendi k en d in i yneten m eclis ve konsey
lerde bir araya getiriyor ve o n lar serm ayenin koyduu her engelin
tesine gemeye aryor. Bu m cadelenin rettii, b ask larn n
rgtl gc yerine kendi glerini biim lendiren h alk k itlelerine
ait bir devletin yetkilendirdii, serm ayeye b a m llk lar sona eren
iilerden oluan, kendi k en d in in fark n d a kolektif bir ii.
Serm ayenin K apital'de ilenm eyen tarafn d n d m z za
m an, M anifesto'nn devrim ci program ile M arx n serm ayenin
m antn a d air an alizini b a datrabiliriz. M arxn K apital'de ortaya
koyduu, serm ayenin yeniden retilm esi iin gerekli koulun iinin
cretli em ek olarak yeniden retilm esi olduuydu. Serm ayenin var
oluunun ayrlm az koulu iinin sermayeye bam l olduu h is
sidir ve serm ayenin doasnda var olan eilim bu bam ll re t
m ektir. Oysa iiler asndan bak t m zd a kendilerini gelitirm e
ihtiyacndan doan a ltern atif bir m an tk gryoruz, bu altern atif
serm ayenin varoluu iin gerekli koulun tesine gidiyor.
Serm ayenin hareketli oluu nedeniyle yaanan k rizlerin ani sal
drs bile serm ayenin d n m srecini sadece bastrabilir. Bu se
naryoda, serm ayeye kar verilen m cadeledeki her adm , reticiler
arasn d a d aha d erin bir toplum sal ilik in in tem elini yaratr, o rg an
larn bilincine gittike d ah a ok varan k olektif bir ii gibi ortaya
k tk la r b ir toplum sal ilik in in tem elini. retim ara la rn n o r
tak m lkiyetine dayanan ibirlii tem elli bir to p lu m u n ncl ola
cak kendi devleti araclyla b u rju v azin in elindeki t m serm ayeyi
kadem e kadem e skp alm aya alan bu kolektif iidir.

294 I Mi c hae l L e b o w i t z

DAHA Y BR DNYA M M K N
O ysa bu ikin ci senaryo, iilerin senaryosu kanlm az deil ve
M arx b u n u biliyordu. 1853te efendiler ve in san lar arasnda s re
gelen atm alar... em eki sn flarn heyecann canl tu tm a n n ...
ve bu sn flarn um u rsam az, dncesiz, az ok iyi beslenen retim
aralar h alin e gelm esini n le m e n in ... vazgeilm ez arac... d r
diye srar etm esin in nedeni budur. G erekten de grevler ve devam
eden m cadele olm akszn ii snf kederli, iradesiz, y pranm ,
direnci olm ayan b ir kitle o lacakt. Bu yzden de M arx, sn f m ca
delesini seyrelteceklere, iileri salverip proletarya kvlcm n
sndreceklere yapt eletirilerde szn saknm yordu. Byle
d n en yazara kar yle k o n u tu 1879da:
S n f m cadelesinin, zellikle de burjuvazi ve proletarya a ra
snd ak i sn f m cadelesinin m o d ern sosyalist devrim in kaldrac
olarak, ta rih in b irin ci derecede itici gc olduunu neredeyse krk
y ld rd r v urguluyoruz; bu nedenle sn f m cadelesini h areketten
k a rm a k isteyen insan larla ibirlii yapm am z im knszdr.
Peki, iilerin zaferi zaten k itab m zd a yazlysa b t n b u n la r
neden nem li olsun? H er ey k anlm azsa, M arx neden K a p ita l in
b irin ci cild in i yazm ak iin saln, m utlu lu unu, ailesin i feda
etsin?
M arx n yazd y llard an bu yana, kan lm azlk diye bir eyin
sz konusu olm ad n daha ak seik anlam aya baladk. M arx
endielendiren u n su rla r b u g n ncekiden d ah a da gl; serm a
yenin doasn n g izem liletirilm esin in kar konulm azl ile i
ilerin b l n m esin in ve rek ab etin in evrensellii am a im di daha
fazlas da var. iler, ii h arek etlerin i d a tan ve silahsz brak an ,
serm ayeye teslim olan sosyal d em o k rat h k m etlerin ve hiyerari
ile y u k a rd a n inen ik tid a rn dam g asn v u rd u u gerek olm ayan
b ir sosyalist serven olan reel sosyalizm in b aarszlk larn bir
k enara yazdlar. BAYn (Baka A lte rn a tif Yok) ila n n n bu k ad ar
yank yapm as ok artc olm ad.
M arx n kapitalizm in tesine gem ek iin verdii tarifin bal
ca u n su rla rn d a n b irin in , devrim ci p rati in m erkezi konum u daha
yazlm ad, en azn d an K apital k a d a r salam bir yerde. T arifteki bu

K a p i t a l i z m i A ma k : M a r x t Tari finin Yeterlilii I 295

m alzem e M arx ,n k u ra m n n vazgeilm ez b ir paras o larak hak et

tii ilgiyi grm olsayd, reticilerin kendi kend in e geliim lerini
engelleyen yaplar olarak, sosyal d em o k rasin in devlet biim leri ve
reel sosyalizm k arsn d a d ah a geni b ir m uhalefet olabilirdi. H er
d u ru m d a , a rtk iilerin o rta k h afzasn n b ir paras olan bu den e
yim ler gz nnde tu tu la ra k , in sa n la rn kendi faaliyetleri vasta
syla kendi k en d ilerin i g elitird ik leri ta ra f h ak ettii yeri alm al.
A ncak eklenm esi gereken b ir ey d aha var. iilerin, yeni to p
lum a d a ir u n su rla r m cadeleleri srasnda gelitireceine in a n
d n d an , M arx gelecekteki yem ek kitap lar iin tarifler yazm ak
ta isteksizdi am a topyac gr lerin yaygn olduu bir zam anda
yazyordu. imdi, son y zy ld ak i reel sosyalizm deneyim inden
sonra, reel sosyalizm min M arx n gryle u y u m ad n gs
term ek kesinlikle zo ru n lu b ir siyasi grev. Sosyalizm ilem iyor
(b u n d an nce ok gzel b ir fikir, a m a ... y da duyabilirsiniz) gibi
yaygn b ir anlay aklda tu ta ra k , sosyalizm de ta n m la n a n so ru n
larn reel sosyalizm e zg o ld u u n u n ve a lte rn a tif bir g rn
olurluunun gsterilm esi gerekiyor.3 (Sadece o sosyalizm d e ild i
beyan n d a b u lu n m a k pek ik n a edici deil.) Dolaysyla, birleik
reticilerd en oluan b ir to p lu m g r n n , tarifin bir paras ol
m as gerek. A ncak bu ta r if gelecein alar iin deil, b u g n n
alar iin.
U zun lafn ksas, k an lm azlk olm asa da o labilirlik var.
Serm ayenin, iilerin kendi aleyhlerinde olan kendi r n le ri oldu
u n u ifa etm ek, m cadelede birlik iin alm ak, k olektif iinin
kendi kendine geliim i iin devrim ci p rati in m erkezi k o n um unu
v u rg u la m a k ve olas b ir alte rn a tif gr ortaya serm ek, t m b u n
lar D aha yi Bir D nya M m k n diyebilm ek iin gerekli balca
m alzem eler. H aydi o dnyay b u g n d en kuralm .

e v ire n : E m e l K a h r a m a n
3

Bu bak m d an gsterd iim abann baz rnekleri L ebow itz (1991, 2 0 0 0 )de bu
lunabilir. Konu ayn zam anda yazm aam asndaki bir kitabn tem as, Studies
in the D evelo p m en t o f C om m unism : The S ocialist E conom y a n d the Vanguard
M o d e o f P roduction.

296 I Mi c hae l L e b o w i t z

KAYNAKA VE LER O K U M A NERLER

Lange, O. (1938) O n the E conom ic Theory o f S ocialism , Benjam in E. Lippincott
(ed.) (N ew York: M cG raw -H ill )1964 [Sosyalizm in Ekonom i Teorisi, ev. sm ail
O u zk an , Ata K itabevi, 1966].
L ebow itz, M. A. (1991) The Socialist Fetter: A C autionary Tale, in R. M ilib an d, R.
and L. Panitch (ed.) The S ocialist Register: C om m u n ist Regimes: The A fterm ath .
(Londra: M erlin).
Lebow itz, M. A. (1992) B eyond C apital: M a r x s P olitical Econom y o f the W orking
Class. (N ew York: St. M artin s Press) [Kapital'in tesi: M arx ve i Snfnn
P olitik ktisad, ev. A rif G eni, P hoenix, 2006].
Lebovvitz, M. A. (2000) Kornai and the Vanguard M ode o f P roduction, C am bridge
Journal o f Econom ics 24 (3), s.377-392.
M arx, K. (1973) G rundrisse. (N ew York: V intage Books) [G run drisse, ev. Sevan
N ian yan , B irikim Yaynlar, 1980].
M arx, K. (1977) C a p ita l, cilt. 1. (N ew York. V intage Books) |K apital, ev. A laattin
Bilgi, Sol Y aynlar, 2004].
Marx, K. and Engels, F. (1971) On the Paris Com m une. (M oscow: Progress
Publishers) [Paris K om n zerine, ev. Kenan Somer, Sol Yaynlar, 1977].

19. B L M

Z G R V E B RL E K B R E Y L E R N
T O P L U M U N A DORU: K O M N Z M

Paresh C h a t t o p a d h y a y

deal b ir toplum tem sili o larak kom nizm en az Platon kadar

eskidir. A ncak bir reti h alin e gelmesi 19. y zyln balarnda,
m odern ii snfyla m m k n oldu. zellikle K. M arx ve F.Engels
(by k lde M arx) kapitalist to p lu m u n elikilerinden m a n tk
sal olarak doacak bir to p lu m u n izdm , ii sn fn n k en d ili
inden zgrlem esine day an an b ir d ev rim in sonucu olarak kom
nizm e n k azan d rd . Bu blm de M arx (ve Engels) ta ra fn d a n n
grlen yeni to p lu m u n tu ta rl b ir p o rtre sin i sunm aya alacaz.
Blm be altblm den oluuyor. lki, yeni to p lu m un belirm esi iin
gerekli (n) koullara deiniyor. Sonraki altblm lerse srasyla k o
m nizm d e yeni retim biim lerinden, m lkiyet ilikileri, deiim
ilikileri ve blm ilikilerin d en bahsediyor.

K O M N Z M N ( N ) KOULLARI
K apitalizm den sonra gelecek k om nist bir toplum iz d m n
de M a rx m , Saint Sim on, Charles Fourier ve R obert Ow en gibi
in san n insan ta ra fn d a n sm r lm ed i i kapitalizm sonras bir
toplum u ngren, en yak n seleflerinin b ra k tk la r izleri tak ip et
tiini b elirtm em iz gerekli. A ncak M arksizm ncesi dnem de yer
alan bu sosyalistler, ii sn fn n ve ii h arek etin in gelim edii,
ii sn fn n zgrlem esi iin gerekli k o u llarn olum ad bir

2 98

Paresh C h a t t o p a d h y a y

dnem de fik irlerin i gelitirm ilerdi. D olaysyla bu koullara vcut

verm ek iin kiisel yaratc faaliyetlerine bavurdular. Oysa M arx
(ve Engels) iin k o m n istlerin k u ram sal k a rm lar hibir ekilde
0 ya d a bu evrensel reform cu ta ra fn d a n icat edilm i ya da kefe
dilm i fikirlere ve ilkelere dayanm yordu. Bu k a rm la r yalnzca
var olan b ir s n f m cadelesinden, gzlerim izin nnde olup biten
tarih sel b ir h arek etten filizlenen h ak ik i ilikileri ifade ediyordu
(1970, s.46-7).1 B enzer b ir ekilde, M arx kom nizm in - z g r bi
reylerin b irli in in - ortaya k n a d a ir m addi koullarn doa ta
rafn d a n su n u lm ad n , ta rih in r n o ld u k larn v u rg u lam tr.2
G elecekteki to p lu m im diki to p lu m u n elikilerinden doacaktr.
i sn fn n d er M arx, sunaca h azr topyalar y o k tu r... [onla
rn] gerekletirecekleri idealleri deil, eski ve km ekte olan b u r
juva to p lu m u n u n gebe olduu yeni toplum un u n su rla rn serbest
b rak acak idealleri v a r (M arx ve Engels 1971, s. 76).
M arx, k ap italizm in g eliim inin belirli bir aam asnda, retim
ilik ilerin in , yani bireylerin kendi h ay atlarn n toplum sal retim
srecine d ah il o ld u k lar ilik ilerin in , serm ayenin bizzat d o u rd u
u ve im diye k ad ar serm ayenin k o n tro l n d e ilerleyen retim g
lerin in - b u n a en retici g olan ii snf da d a h il- d ah a fazla
gelim esine engel tekil etm eye balayacan iddia eder. B unun a n
lam , eski (kapitalist) top lu m u n gelim esinin sn rla rn a eritii ve
yerini yeni ve d ah a st n bir toplum sal dzene b ra k m a sn n vak
tin in geldiidir, dolaysyla bu d u ru m toplum sal devrim an n
balangcna iaret eder (M arx ve Engels, 1970, s.181-2).
te y an d an konuyu deitirm ed en nce serm ayenin d ev rim in

Bizim iin kom n izm yaratlm as gereken (eylerden oluan) bir du ru m deil,
g eek liin boyun em esi gereken bir idealdir. eylerin var olan du ru m u n u or
tadan kaldran gerek harekete kom n izm diyoruz biz. Bu hareketin k o u lla n
bugn var olan ncllerden douyor. (M arx ve Engels 1974, s.5 6 -7 , a ln tn n
evirisind e d eiik lik yaplm tr).

(e Marx zaten yle yazm t: zel m lkiyet fik rin in yerini alm as iin k o
m n izm jik r i tam am en yeterlidir. G erekte var olduu h aliyle zel m lk iyetin
yerini alm ak iin hakiki kom nist faaliyetlere ihtiya var. Tarih bu tr bir faa
liyetin yolunu aacaktr ve d n ced e kendi k en d ine [zel m lkiyetin] yerine
g eece in i zaten b ild iim iz bu hareket gerekte ok zorlu ve u zatlan bir s re
ten geecektir. (1975, s .365, vurgular orijinal m etin d en , aln tn n evirisin d e
d e iik lik yaplm tr).

z g r ve Birleik Bi r eyl er in Topl u mu n a Doru: K o m n i z m ! 299

i

znel k o u llarn -se rm a y e n in k u y u su n u k a z a n la r, ii snfn

(proletary ay )- yaratp g elitirm en in y a n n d a yeni to p lu m u n ki bu
toplum olm azsa [im diki toplum u] havaya u u rm a abalar donkio tv arid ir (M arx 1981, s. 159). d o u u iin gerekli m addi koulla
r yaratm olacan da b e lirte lim .3 Ksaca ifade etm ek gerekirse,
bu koullar retim g lerin in evrensel geliim ine dayanan, tam
da bu no k tad a em ein ve re tim in to plum sallam as ile b a lan t
l m addi zenginliin bolluudur. Sermaye, yeni to p lu m u n douu
iin gerekli k o u llarn y an n d a kendi yok o lu u n u n m addi ko u l
larn da yaratyor olsa bile, eski toplum sadece bu m addi koullar
var diye kendili in d en devrim ci b ir n itelik k azanm az. Bunu yapa
cak olan serm ayeden k u rtu lm a k ve k o m n ist toplum u ina etm ek
iin faal bir zne olan ii snf (proletarya), serm ayenin cretli
kleleridir. i sn fn n k u rtu lu u , cretli em ekiler olm ak tan
kp birleik em ekilere dnm esi de ancak k o m nist bir dev
rim yoluyla m m k n d r. B urada v u rg u lan m as gereken iki nok
ta var. ncelikle ii snf ya da p roletarya d ev rim i kendi kendini
zgrletiricidir. M arx b u n u ii sn fn n k u rtu lu u kendi eseri
o laca k tr eklinde b e lirtir (Genel K onsey 1964, s. 288).4 kinci ola
rak da p ro letary an n (kendi kendine) k u rtu lu u ayn zam anda t m
in san l n k u rtu lu u an la m n a gelir, n k p roletarya, toplum sal
retim srecin in son an tag o n istik b iim i (M arx ve Engels 1970,
s.182) olan kapitalist to p lu m d ak i en alt snftr.
K om nist devrim , burjuvazinin siyasi h kim iyetinin yerle bir
edilm esi ve pro letaryann m utlak siyasi h kim iyetinin salanm as ile
balar -b y k ounluun karlar iin byk o unluun h k im i
yeti, dem okrasinin feth i (M arx ve Engels 1970, s. 52). P roletaryann
iktidar ele geirii hibir ekilde devrim in zaferine delalet etm ez,
tam tersine az ya da ok uzatlan bir gei dnem iyle, kapitalist to p
3

T m retim gleri iin yeterince byk olan hibir toplum sal oluum , bu g
ler gelim eden yok olm az ve yeni, yksek retim ilikileri var olularnn m addi
koullar eski toplum un karnndan km adka asla ortaya km azlar ( M arx ve
Engels 1970, s. 182, a ln tn n evirisinde ufak d eiiklikler yaplm tr).

Solda epeyce yaygn bir grn aksine, iiler dardan bir k la v u z u n yard
m n alm akszn, sermayeye kar verdikleri mcadeledeki deneyim leri vastasyla,
kendilerini sermayenin boyunduruundan kurtarmak iin devrim in gerekli ol
duu bilincine varrlar. Marx ve E n gelsin vurgulad gibi Esasl bir devrim in
gerekli olduuna dair bilin ii snfnn kendisinden doar (1974, s.94).

3 00 | Paresh C h a t t o p a d h y a y

lum un kom n ist toplum a d nt devrim ci bir gei d n em i

vastasyla dev rim srer, bu dnem de t m burjuva retim biim le
rin in yan sra burjuva toplum sal dzenin tam am da yrrlkten
k ald rlr (M arx ve Engels 1970, s.327). Sermaye tam am en ortadan
kaybolana k ad ar iiler proletarya olarak kalrlar, dolaysyla M arxn
devrim ci proletarya diktatrl 5 (M arx ve Engels 1970, s 327, orjinalinde alt izili bir ifade) adn verdii proletarya hkim iyeti de
t m iilerin kendi kendini zgrletirdii hazrlk dnem i olan ge
i d n em i boyunca varln korur. Bu srecin sonunda, serm aye
nin o rta d a n kaybolm asyla cretli emek de kendiliinden kaybolur.
Proletarya ve proletary an n siyasi hkim iyeti a rtk yoktur, bireyleri
basit b irer retici olarak brakp gitm itir; snflarla birlikte tah ak k
m n ve b ask n n tecessm olan devlet son bulur.6

YEN R ETM BM
ilerin kendi k en d in i zgrletirdii d ev rim in sonucu kom
nist (sosyalist) b ir to p lu m d u r.7 im diye k ad ar var olan ve sn f h k i

ilerin h k im iyeti altn d ak i Paris K o m n n e (1871) atfta bulunan M arx

em ek k leli in in k ou llarn n yerin i zg r ve birlik iinde bir em ein k ou lla
rn n alm as y aln zca ilerleyen zam an n iid ir... yeni koullarn gelitii u zun
bir s rete... uzu n m cadeleler, koullar ve insanlar dntren tarihi sre
serileri vastasyla gzlem in i ak tarm tr (M arx ve Engels 1971, s.76, 156-7).

1847de yazd P o verty o f P hilosophy (Felsefenin Sefaleti) eserin d e M arx, g eli

m e d n em in d e em eki sn fn sivil toplu m u n yerine, snflar ve snflar aras
h a sm l darda brakacak bir birlik koyacan ve artk b ilinen anlam yla
siyasi iktidarn o lm ayacan yazm t (alntlayan M cLellan 1977, s.215). H e
m en ertesi yl M arx (ve Engels) (devrim in ) gelim e d n em in d e tm retim in
birlik iin d ek i bireylerin elin d e y o u n la t n (ve) kam u ik tid arn n siyasi
n iteli in i k a y b etti in i vu rgu lam lard (1970, s .53; a ln tn n evirisin d e d e
iik lik yaplm tr). M arx yllar sonra o ya da bu devlet iktidarna kar d eil
d evletin k en d isin e kar d evrim yapan Parisli k om nclere vgler yadr
m tr (M arx ve Engels 1971, s .152; vu rgu orijinal m etinden).

M arx k om n izm ve sosyalizm arasnda ayrm yapm az. Her ikisi de k ap italiz
m in halefidir. A ralarndaki bu ayrm ortaya karan d eilse de buna n ka
zan d ran L enindir. M arx gelim en in aam asna bal olarak, yeni toplum un,
yan i kapitalizm sonras ayn toplum un, daha alt ve daha st dzeyi arasnda
elbette bir ayrm yapar ( M arx ve Engels 1970, s.320-1). A ncak L eninden bala
yarak Sol, genelde, yan ltc bir b iim d e bu iki aam ay birbirini takip eden iki
farkl toplum olarak ele alm tr.

z g r ve Birl ei k Bi reyl eri n T o p l u mu n a Doru: K o m n i z m | 301

m iyetine dayanan to p lu m lard a, to p lu lu k aslnda tek tek bireylerin

karsna bam sz b ir g o larak k t ve o n lara b o y un edirdi. Bu
nedenle gerekten yan l ya da aldatc b ir top luluk olageldi.
Oysa tezat tekil edecek ekilde, evrensel o larak gelim i bireyle
rin kendi toplum sal ilikilerine h a k im olduu gerek topluluk ilk
defa kom n ist toplum da o rtaya k ar (M arx ve Engels 1974, s.83;
M arx 1975, s.265; 1981, s .162-4; 1978a, s.82-3). B irinin zgr ge
liim in in herkesin zg r g eliim in in k oulu olduu yeni bir re
tim biim ine, k o m n ist ya da o rta k retim b iim ine dayanan,
M arx n zgr b irey lerin o rta k l ya da b irli i dedii ite b u d u r (M arx ve Engels 1970, s .49-53; M arx 1978a, s.82; 1984b, s.440607). Bu d u ru m d a k u lla n la n b ir lik 7 o rta k lk te rim in in derin
b ir anlam var. K apitalizm de bireyler birbirleriyle d o ru d an iliki
kurm azlar. Bireyler a rasn d ak i ilikiler re ttik le ri r n ler, b u n lar
dei tok u u yaplacak m etalar o larak ortaya kar, eyler ara sn d a
ki ilikiler biim ini alr, sz konusu ilikiler, reticiler karsnda
zerk b ir var olu sergileyerek o n lara hkm eder. Dolaysyla bireyler
birbirlerin e ve kendi re ttik le ri r n le re y abanclam d u ru m
dadrlar. Buna ek olarak, (geni kapsam l retim k o u llarn d a)
re tim aralarn d an , kendi y a ra ttk la rn d a n ayr den reticilerin
hayatta kalm ak iin bavurabilecekleri tek ey em ek gleridir, onu
da retim aralarn n sah iplerine cret/m aa karl satm aya zor
lanrlar. Bu sebeple k o m n ist to p lu m d ak i anlam yla b irlik ya da
o rta k lk kapitalizm in yabanclam a ve a y rlk k a v ra m larn n
karsnd a ift anlam ld r. lk o larak a rtk m eta olm ayan r n le ri
ne hkm ed en bireylerin gnll ve aracsz birliidir, ikinci olarak
da retim koullaryla birlik te reticilere ait serbest b irlik tir (by
lelikle reticilerin cretli em ekiler ya da M arx ,n deyiiyle cretli
kleler olm a halleri sona erer).
Bahsedilen reticiler b irli in in ve retim k o u llarn n , kapita
lizm in y ab anclatrm as ve ayrm asn d an farkl olsa da, klelik ve
serflik d u ru m u n d a k i snrl b irlik gibi kapitalizm ncesinde y r r
lkte olan b irlik t r n n basit bir slah olm adn ya da aile kuru m u n d a veya doal k o m n izm de olduu gibi gnll bir birlik
olm ad n v u rg u lam ak ta fayda var. Bu d u ru m la rd a ne m addi zen
gin lik bolluunu y aratan em ein retim glerine ait evrensel bir

302

Paresh C h a t t o p a d h y a y

gelim e olabilirdi ne de em ek ve retim evrensel anlam da toplum sallaabilirdi. D ah a nce de b elirtild i i zere reticileri retim k o
u lla rn d a n ay ra ra k ve re tim iin retim yolunu -b irik im m a n
t n - izleyerek, bireysel k ap italistin isteklerinden bam sz, yeni
to plu m u in a etm ek iin gerekli bu tem el koullar y aratan sadece
ve sadece serm ayedir (M arx 1978c, s.422-3). M arxn insan gelii
m ine ait b t n sreci Em ek n sa n ile Emek A ralar arasnda
deien b ir iliki o larak ngrm esi, O rjinal /r/*7cleriyle balayp,
A yrlm a larn a gem esi so n ra da retim ilikilerinde yeni ve te
mel b ir d ev rim araclyla yeni b ir tarihsel biim de, orijinal b irli
in y en ilen m esin e varm as artc o lm ak tan u zak tr (M arx 1970,
b y k harfler ve v u rg u orijinal m etinden).
Yeni to p lu m d ak i bireyler d ah a nce bilinm eyen bir a n la m
da zgrdrler. K apitalizm n cesinin kiisel bam llnd an
(insan n in san zerin d ek i tah ak k m ), kapitalizm in m addi
b a m ll n d a n ( r n n retici zerindeki tahakkm ) te gi
den toplum sal bireyler zg r b ire y se llik le rin e zgr ve o rta k
reticilerin to p lu m u n da eriebilirler. M arxn ifade ettii gibi in
sann z n n insan iin ve insan ta ra fn d a n m lk ed in ilm e si, in
san n m an ev iy atn n ince ince ilenm esi, insana ait t m glerin
kendi iinde b ir am am asna gelim esi idi bu (1975, s.348; 1981,
s.488; 1984b, s.820).8

M LK Y ET LKLER
Toplum sal retim ilikileri, to plum un gerek te m elin i olu
tu ru r. M lkiyet ilikileri, yani retim aralar e trafn d ak i ilikiler
8

A slnda, rcticiler arasndaki iliki ve retim k oullarna dair evrim in az n ce

d ein ilen aam asna tekabl eden aam aya, insan zg rl n n gelii
m in in u aam asna deinir M arx - insana ait verim liliin sadece kk
oranlarda ve yaltlm noktalarda gelitii kapitalizm ncesi kiisel b am
llk , kapitalizm in nesnel b a m ll n tem el alan kiisel b am llk ; iinde
genel bir toplum sal m etabolizm a sistem in in , evrensel ilik in in , ok yn l ih ti
yalarn ve evrensel m elekelerin olu tu u ik in ci byk b iim ; ve son olarak
da bireylerin evrensel geliim in e ve bu bireylerin toplum sal zen gin lik leri olan
kolektif ve toplum sal verim lilik lerin e dayanan zg r b ireysellik , n c bi
im . k in ci diye ekler Marx n c iin gereken koullar yaratr (1981,
s. 158).

z g r ve Bi rlei k Bi reyl eri n To p l u mu n a Doru: K o m n i z m | 303

toplum sal retim ilik ilerin d en d oar ve bu (toplum sal) ilikilerin

h u k uksal ifadesidir (M arx ve Engels 1970, s. 181, 318). Bu sebeple
sz edilen ilikiler d n t r ld n d e to p lu m u n m lkiyet iliki
leri de d n t r lecek tir. Snfl t m to p lu m lard a, b u n a kapitalist
top lu m lar da dahil, em eini k u lla n a n bireylerin b y k bir ksm
retim a ralarn d an yoksun b rak ly o r ve sadece k k bir kesim
b u n lara sahip.
H u k u k bilim i ta ra fn d a n bu tem el adan, sn f asn d an ta n n
m ayan zel m lkiyet b u g n e k a d a r v arl n s rd rd . M arx buna
to p lu m u n b ir k sm n n zel m lk iy e ti ad n verdi. K apitalizm de
b u n u n an lam re tim a ra la rn a k ap italist sn fn sahip olm asd r
ve bu d u ru m re tim a ra la rn n em ekiler iin m lkiyet o lm a
y an ya da yabanc m lk iy e t nitelii k a z a n m a sn n sadece teki
ta ra fd r (1978b, s.56; 1978c, s.460; 1976, s.1003). Bu, kendi zel
kapasitelerinde, bireysel anlam da k ap italistlerin m lkiyeti ile ilgi
li so ru d a n b a m szd r.9 Bu geni s n f m lk iy etin d e, b irb irin d en
farkl zel m lkiyet biim leri olabilir. Roma h u k u k u n d a n d e v ra l
n a n burju v a h u k u k u n d a ve genel kabul gren anlam yla zel m l
kiyet bir birey in (b ir h an en in ) ya da ticari b ir iletm enin (retim
aralar zerindeki) m lk iy etin e gnderm e yapar. retim aralar
asndan b ak ld n d a, bu t r b ir m lk iy etin k a m u (aslen devlet)
m lkiyeti ta ra fn d a n h u k u k i ikam esi, m an tk sal o larak kapitalist
zel m lk iy etin o rta d a n k ald rlm as a n la m n a geliyordu.10 A ncak
bu yanl b ir dnce. M lkiyet biim i ile b ir to p lu m u n re tim
ilik ile rin in yalnzca h u k u k i tem sili olan m lkiyet ilikisini ayrt
edilem ez hale getiriyor. K apitalist re tim ilikisi b e lirtilir b e lirtil
m ez kapitalist (snf) m lkiyet(in)e ait iliki de belirtiliyor. Bu zel
m lkiyet ilikisi reticilerin re tim a ra la rn d a n ayrlm as ile ta
n m lan y o r - reticiler re tim a ra la rn n ne sahibi ne de b u n la r
o lu tu ra n ksm . A ncak bu m lkiyet ilikisi bireysel k a p ita listin,
9

M arxn bireysel kapitalisti, gerek yeniden retim s recinde bakalarnn

em e in i sm rd iin yn etim creti alan zel bir serm aye sah ib in d en
ok sadece serm ayenin grevlisi kapitalist retim in gerek fa ili olarak ta
savvur ettii vu rgu lan m al (1978c, s.477; 1984b, s .3 8 2 -3 , 3 8 7 -8 , 436).

10 G erekte var ol(m ay)an so sy a list toplum lar kendi so s y a liz m le r in i esasnda
bu m anta dayandrarak m azur gsterdiler.

304 j Paresh C h a t t o p a d h y a y

o rta k k a p ita listle r (anonim irk et)in h atta devletin m lkiye

ti gibi farkl biim lerin v arl n gsteriyor olabilir (M arx 1984a,
s .100, 237). A sln d a M arx, serm aye b irik im in in talep lerin in p e
inden giden k ap italist s n f m lk iy etin in farkl biim ler aldn
g sterm itir. B alangta bireysel kapitalistlere ait saf zel m lk i
yet o larak yola k an k ap italist m lkiyet, zel m lkiyetin ilk bii
m in in o rta d a n k alk t b ir aam aya eriir, burada re tim aralar
k o lek tif k ap italist m lkiyet em siyesi altn d a, irketlerdeki hisseler
gibi, b ir araya gelir ve serm aye zel serm ayeden farkl olarak do
ru d a n to p lu m sa l hale gelir, kapitalist retim ilik ilerin in devam
e tti in i gz n n d e b u lu n d u ra ra k M arx bu d u ru m u kapitalist
re tim erevesi iinde serm ayenin zel m lkiyet olarak o rta d a n
k alk m as o larak a d la n d rr (1984b, s. 436). H atta M arx b irik im in
ih tiy a la rn n o rtaya k ard , t m toplum a ait serm ayenin tek bir
m lkiyet em siyesi altn a g irdii b ir aam ay n g r r (retim ya
da m lkiyet ilikisi o larak serm aye bu yolla o rta d an k ald rlm asa
bile).
Dolaysyla, reticiler retim a ralarn d an ayr kaldka ve c
retli em ekiler olm aya devam ettike, devletin retim aralarna
sahip olm as k ap italist sn f m lk iy etin in , yani daha nce b elir
tildii gibi k apitalist zel m lkiyetin o rta d a n kalkaca an lam n a
kesinlikle gelemez. Sadece retim ara la rn n zel bireysel m lk i
yetinin, b u n a an o n im irketlere ait m lkiyet de dahil, a rtk k a n u
nen ta n n m a d n a iaret eder. M arx n kapitalist re tim in gerek
b irim le ri ya da serm ayenin grevlileri o larak adlandrabilecei
u n su rla r ayn zam anda devletin grevlileridir.
A slnda K om nist M anifesto, retim aralar zerindeki birey
sel zel m lk iy etin h u k u k en kald rlm as ve b u n la rn pro letary an n
siyasi ik tid a r altn d a bir araya getirilm esi ihtiy acnn nem ini v u r
gular, am a sadece bir balang nlem i olarak. ilerin siyasi ik tid a
rn k u rm a k kapitalist retim ilik ilerin in hem en tasfiyesi (kom
nizm e al treni yaplaca) an la m n a gelm ediinden, proleter
devlet m lkiyeti kapitalist zel m lkiyetin tem el (snf) anlam yla
o rta d a n kalkm as dem ek deildir. Bu an lam d a zel m lkiyetin o r
tadan k ald rlm as sadece sn f m lk iy etin in o rtad an silin m esi
ile denk tu tu lm u tu r M anifesto'da (M arx ve Engels 1970, s.47, 49,

z g r ve Birleik Bi reyl eri n T opl umuna Doru: K o m n i z m i 305

52). M arx ayn fikri yllar so n ra harfi harfine, Paris K om n hakk n d ak i sylem inde de ifade e tm itir (M arx and Engels 1971, s.75).
K apitalist sn f m lkiyeti sadece k ap italist retim ilikilerinin kay
bolm asyla o rtad an kalkar.
K apitalist zel m lkiyet -h e m bireysel an lam d a hem de tem el
sn f a n la m n d a - yerini k o m n izm d ek i retim a rtla rn n kolektif
(toplum sal) m lkiyetine brak r. A slnda retim k o u llarn n to p
lum un kendisi ta ra fn d a n bu m lk edinilii, a rtk evrensel olarak
gelim i toplum sal bireyler olan zg r reticilerin tek o rta k la
m asdr. (Serm ayenin o rta d a n kaybolm asyla devletin de o rtad a n
kalkt daha nce b elirtildi). Bu m lk edinm e, sn rl bir nitelii
olan (buna zel sn f m lkiyeti de dahil) nceki b iim lerine naza
ran im di daha b t n l k l ve evrensel bir nitelie sahip. B unun
nedenlerin i yle sralayabiliriz: an tag o n istik toplum sal olu u m
larn so n u n cu su n d a alt sn fn - M anifesto* daki ifadeyle byk
o u n lu u n - o rta d a n k a lk m asn n bir b t n d ; ikinci olarak
da, retim glerinin k apitalizm deki geliim inin evrensel nitelii
gz nn d e b u lu n d u ru ld u u n d a , retim glerin in m lk e d in il
mesi, to p lu m u n kendisi ta ra fn d a n gerekletirilen m lk edinm e
de evrensel olm alyd. Bu sayede yeni toplum daki birey de b t n
ya da yekpare b ir hale gelecekti. M arx, m lk szletirenlerin
m lk s zletirilm esinden ortaya kan bu dnm m lkiyete
olduka yerinde b ir ifadeyle kiisel m lkiyet dedi (1975, s.348;
1974, s.93; M arx ve Engels 1971, s.75; 1978a, s.715)

D E M LKLER
T oplum un retim ilik ilerin in dnm esiyle, deiim ilikileri
-y a n i bireyler ile doa arasn d ak i m addi deiim ilikileri ve bi
reylerin kendileri arasn d ak i toplum sal deiim ilik ile ri- de d
nm e urad. Sermaye, in san lar doadaki deiim lere daha az
bam l klan m addi glerin re tim in i em salsiz bir o ran d a a r tr r
ken ayn zam an d a b irik im in m ant gerei evreye ciddi zararlar
veriyor ve yerkreyle birlikte reticilerin, t m zen g inliklerin ikiz
em elerin in doal glerini de zayflatyor (M arx 1978a, s.4745; 1984b, s.813). Yeni toplum da, b irik im g d s n n lgn l n d an

3 06 | Paresh C h a t t o p a d h y a y

k u rtu lm u ve in san ihtiyalarn k arlam ak gibi esiz bir hedef

le harek et eden bireyler, en az m ik ta rd a g h arcayarak doa ile
ara la rn d ak i m addi deiim leri aklc b ir ekilde dzenlerler ve bu
deiim leri in san doasna layk ve en uygun koullarda devam et
tirirle r (M arx 1984b, s.820).
Bireyler arasn d ak i deiim ilikilerine gelince, ncelikle, bir
birleri iin kullanl eyalar y aratan bireysel reticilerin em e
i, tam da bu nedenle her top lu m d a toplum sal bir nitelie sa h ip
tir. O ysa r n le rin , karlk l o larak b irb irin d en bam sz kiisel
em eklerin sonucu olduu m eta to p lu m u n d a (kapitalist toplum ), bu
em eklerin toplum sal nitelii, dolaysyla bu r n lerin yaratclar
arasn d ak i ilikiler, d o ru d an k u ru lm a z (bkz. 1. blm). r n le rin
m etalar o larak deiim i b u n la rn toplum sal niteliine araclk eder.
D aha nce de b elirtild i i zere, bireylerin toplum sal ilikileri, re t
tikleri r n le rin toplum sal iliki biim lerini alr. rnler, re tici
lerin k arsn a bam sz bir g o larak k arak reticeler zerinde
hkim iyet k urar. B urada sz edilen em ek yabanclam em ek tir
(M arx 1975, s.330-1). T m bu g izem liletirm e sreci iin M arx,
ok iyi bilin d i i gibi m eta fetiizm i ifadesini k u lla n r K a p ita l de.
zg r bireylerin b irli in in hayata gemesiyle, y u k ard a da
b elirtild i i zere, retim k o u lla rn n toplum ta ra fn d a n y r t l
mesi de balar. retim in zel n iteli in in son bulm asyla, bireysel
em ein r n n n m eta biim ini ald deiim srecinden gem e
si gereklilii de son bulur. Yeni to p lu m d a bireysel em ek b an d an
itibaren dorudan toplumsaldr. Eski top lu m d a olduu gibi m eta
biim ini alan r n le rin in deiim i yerine artk , o rta k ihtiyalar
ve o rta k m lkiyeti tem el alan am alarn belirledii faaliyetlerin
serbest d e iim i v ard r toplum sal bireyler arasnda. K om nist
toplum da, kapitalist toplum la tezat b ir biim de, re tim in to p lu m
sal nitelii nceden varsaylm tr ve r n le r dnyasna katlm ,
karlk l olarak b irb irin d en bam sz em eklerin deiim i ya da
em ein r n le rin in deiim i aracl n a ihtiya duym az. B urada
daha en ban d an bireyin em einin toplum sal em ek olduu varsa
ylr. Bireyin r n bir deiim deeri deildir (M arx 1981, s.172).
nl bir m etn in d e M arx k o m n ist toplum da, kapitalist to p lu m
dan henz kmasna, reticiler r n le rin i dei toku etm ezler

z g r ve Bi rl ei k Bi reyl eri n To pl u mu n a Doru: K o m n i z m j 307

ve bu r n le rin zerin d ek i em ein deer o larak grlm esi n a d ir

d ir (M arx ve Engels 1970, s.319, v u rg u m etinden) der.11

BLM VE D A ITIM
H erhangi bir to p lu m d ak i en tem el d a tm re tim k o u lla r
nn d a tm d r -m a d d i re tim a ra la rn n yan sra canl em ek
gc n n d a tm - b u n u bu k o u llarn r n le rin in d atm izler.
retim k o u llarn n da tm re tim b iim in in k en disinin bir n i
teli id ir. Bu nedenle kapitalist re tim biim ine d ayanan datm
biim i, bu kapitalist re tim b iim in in birleik b ir retim biim ine
dnm esiyle d n t r lm t r. H er toplum iin, retim koulla
rn n datm , (l ya da canl) toplam em ek z a m a n n n toplum un
ihtiyalarn karlayacak ekilde ekonom i iinde gerekten bllm esidir artk . Bu srada re tim ve retim le ilgili faaliyetlerde
ku llan lan to p lu m u n toplam zam an, to p lu m u n yelerine elenm ek
ve kendilerin i gelitirm ek iin azam i m ik ta rd a em ek-d zam an b
ra k m a k am acyla idareli k u llan lm ald r.
Bu suretle t m ekonom i zam an n ekonom isine in d irg e n ir.
Z am an ekonom isinin yan sra ekonom ik faaliyetlerin farkl dallar
arasnda d a tm da farkl to p lu m lard a farkl yollarla gerekleir.
K apitalizm de to p lu m u n em ek zam an, m eta biim ini alan r n
lerin deiim inden etkilenirken, Em ek C u m h u riy e tin d e so run
top lu m u n em ek zam an zerin d e salayaca d o ru d a n ve bilinli
denetim le zlecekti, kiiler arasn d ak i toplum sal ilikilerin ey
ler arasn d ak i ilikiler gibi grn m esin e gerek k alm ad an (M arxn
Engels ve K u g elm an n a yazd m ektuplar, 8 O cak ve 11 Tem m uz
1868). te yandan, ,toplum sal bireylerin m addi ih tiyalarn k a r
lam ak iin gerekli em ek zam an d an daha fazla, azam i m ik ta rd a
em ek-d zam an gerektiren bireylerin kiisel geliim i ve elencesi
11 K apitalizm e altern atif olarak S o lu n baz k esim lerin in rtk a n l n yapt,
szde piyasa so sy a lizm inin kendi kendiyle elitii aka belli (daha nce
b elirtti im iz gibi M arx sosyalizm ve k om n izm arasnda bir ayrm yapm az).
Ya toplum un tem el d eiim ilik isi olarak piyasa vardr, bu durum da kapita
list bir toplu m u n uz olur ya da bireyler arasnda faaliyetlerin serbest d e iim i
vardr ve em ein r nnn m eta biim i buna araclk etm ez, bu durum da k o
m n ist ya da sosyalist bir toplu m u n uz olur.

308 | Paresh C h a t t o p a d h y a y

ne k om nist top lu m u n allm ad k derecede verdii nem gz n

ne aln d n d a, zam an n d a tm n da kapsayan zam an ekonom isi
ukom nal retim i tem el alan ilk iktisadi k a n u n olacakt (M arx
1981, s .173).
im diye dek m addi retim ve b u n u n la ilikili faaliyetlerde k u lla
nlan, dolaysyla da k u lla n ld k ta n sonra ie yaram ayan bir zam an
reten to p lu m u n kresel zam an ekonom isi, yeni toplum da yeni bir
anlam kazanyordu. Em ekilerin m addi ihtiyalarn karlam as
iin gerekli zam an d an fazlaca olan bu artem ek zam an, t m snfl
to p lu m lard a olduu gibi toplum ad n a kk bir aznlk ta rafn d a n
el konulm as yerine, birleik r e tic ile r in ok ynl geliim inin
tem elini y aratan toplum un zg r zam an haline geliyordu artk .
A slnda gerekli em ek zam an ve artem ek zam an arasndaki fark
nceki a n la m n yitirm itir. G erekli em ek zam an artk toplum sal
bireylerin ihtiyalar d o ru ltu su n d a tespit edilm ektedir, deer k a
za n m a n n ihtiyalar d o ru ltu su n d a deil. imdi birleik retici
ler iin zg r b ir zam an olan artem ek zam an, genelde anlald
ekliyle em ek zam an n d an farkl olarak, doal bir gereklilik ya da
toplum sal b ir z o ru n lu lu k o larak yerine getirilm esi gereken h e rh a n
gi harici b ir kesinlik ta ra fn d a n belirlenm eyen serbest faaliyetler
an lam n a gelecektir (M arx 1978c, s.257).
Yeni to p lu m d ak i toplam toplum sal r n n d a tm n a gelince,
her eyden nce bu r n to p lu m u n retim ihtiyalar ve t k e tim
ihtiyalar arasn d a b l n m t r. retim ihtiyalarna den pay
ise, bir y an d an yine toplum un retk en aygtnn yenilenm esi ve
geniletilm esi te y an d an belirsizlie kar to p lum un sigortas ve
yedek p ara k aynaklar arasn d a b l n m t r. Toplum sal r n n
geri kalan salk, eitim , alam az d u ru m d a olan larn ihtiya
d u y d u k larn salam ak gibi alan lard a o rta k ve kiisel t k etim in
gereksinim ini karlar.
T k etim aralarn n to p lu m u n retici bireyleri arasnda d a tl
m a biim i asndan ele aln d n d a, retim k o u llarn o rtak halde
yneten, dolaysyla da em ek glerini satm aya son veren bu birey
ler em eklerinin karl n a rtk cret olarak alm azlar. Tam tersine,
(kendi) b ir lik le r in d e n retim e k atk d a b u lu n d u k lar em ek m ik
tarn gsteren b ir eit em ek sertifikas alrlar, bu da h arc ad k lar

z g r ve Birl ei k Bi reyl erin Topl u mu n a Doru: K o m n i z m j 309

em ek m ik ta rn n m aliyeti k a rl n d a t k e tim a ra la rn n m te
rek sto k u n d an ekebilm elerini salar. M eta re tim i olm ad n d an
bu sertifikalar p ara deildir; dolam a girm ezler (M arx 1978, s.97-8;
1984a, s.362; M arx ve Engels 1970, s.319).
M eta retim i srasn d a geerli olan d u ru m a benzeyen ancak
onunla ayn olm ayan edeer deiim ilkesi, em ee kar ayn m ik
ta rd a em ek ilkesi, serm ayenin ra h m in d e n yeni k an yeni to plu
m un balang aam asnda k an lm azd r. Bu d u ru m u n stesinden
tam am en gelm ek ancak b irli in d ah a st bir aam asnda, fiziksel
ve zihinsel em ek a rasn d ak i k a rtlk o rta d a n k alk t n d a, em ek sa
dece bir hayatta kalm a biim i o lm ak tan kp hayatn asl ihtiyac
haline geldiinde, toplum sal b irey in ok ynl geliim i ile retim
glerin in geliim i yan yana gerekletiinde ve o rta k zen g in li
in t m kay n ak lar d ah a g r at n d a m m k n olacaktr, ite o
zam an herkesten yeteneine gre, herkese ihtiyacna gre ilkesi
geerli olabilecektir (M arx ve Engels 1970, s.320).

e v ire n : E m e l K a h r a m a n

KAYNAKA
General Council o f the First In tern ational 1864-1866: M inutes (1964). (Moskova:
Progress Publishers). [ngilizce m etne http://w w w .m arxists.org/historv/international/iw m a/d ocu m en ts/m in utes/in d ex.h tm adresinden ulaabilirsiniz -ev.].
M arx, K. ve Engels, F. (1970) S elected W orks in one volm e. (M oscow : Progress
Publishers); iinde The C om m u n ist M anifesto (s.31-63), M a rx s Preface to the
C o n tribu tion to the C ritiqu e o f P olitical Econom y (s. 180-4), Wages, Price an d
Profit (s. 185-226) ve C ritiqu e o f the G otha Program m e (s. 315-31) bulunuyor.
[Sz geen eserlerden Trkede ayr ayr bulunabilecekler: K om n ist M anifesto,
ev. Erkin zalp, G elenek Yaynlar, 2005; E konom i Politiin E letirisin e K atk,
ev. Sevim Belli, Sol Yaynlar, 1994; cret, Fiyat ve Kr, ev. Cenap Karakaya,
Sosyal Yaynlar, 2000; G otha ve E rfurt P rogram larnn E letirisi, ev. Barta
Erdost, Sol Yaynlar, 2002]
M arx, K. ve Engels, F. (1971) On the Paris C om m une. (M oskova: Progress
Publishers) [ Paris K om n zerin e, ev. Kenan Somer, Sol Yaynlar, 1977]
M arx, K. ve Engels, F. (1974). The G erm an Ideology, 1. K sm , (Londra: Lawrence
and W ishart) [Alm an id e o lo jis i: Feuerbach, ev. Sevim Belli, A h m et Kardam,
Sol Yaynlar, 2004].

310 | Paresh C h a t t o p a d h y a y
M arx, K. (1975) E conom ic and P hilosop hical M anuscripts in Early W ritings.
(N ew York: V intage Books).
M arx, K. (1976) R esults o f the Im m ed ia te Process o f P rodu ction , C apital iin d e 1.
Cilt,. (Harmondsvvorth: Penguin).
M arx, K. (1981) G rundrisse. (H arm ondsw orth: Penguin) [Grundrisse, ev. Sevan
N ian yan , Birikim Yaynlar, 1980).
M arx, K. (1977) S elected W ritings, ed. D. M cLellan. (Oxford: O xford U niversity
Press).
M arx, K. (1978a, 1984a, 1984b) C apital,. 1, 2, ve 3. C iltler (M oskova: Progress
Publishers) [K apital, ev. A laattin Bilgi, Sol Yaynlar 2004).
M arx, K. (1978b, 1978c) Theories o f Surplus Value, 1. ve 3. Blm ., (M oskova:
Progress P u b lish ers)) [A rt-deer Teorileri, ev. Yurdakul Financ, Sol Yaynlar,
1998].

LER O K U M A NERLER
Engels, F. (1970) Socialism : Utopian a n d Scientific, K. Marx. ve F. Engels, Selected
W orks in O ne Volm e iinde, (M oskova: Progress Publishers). [ topik Sosyalizm
ve B ilim sel Sosyalizm ev. Sol Yaynlar Yayn K urulu, Sol Yaynlar, 2004]
M arcuse, H. (1960) Reason a n d R evolution , II. K sm , (Boston: Beacon Press) [Us
ve d evrim , ev. A ziz Yardm c, dea Yaynlar, 1989|
Rosdolsky, R. (1977) The M aking o f M a r x s C apital, K sm VI, Blm 28. (Londra:
Pluto Press).

311

YAZARLAR H AK K INDA
Suzanne de Brunhoff
Halen Fransa Ulusal Bilimsel Aratrm a M erkezinin Onursal
Aratrma Direktrll grevini yrtm ektedir. Bu grevinden
nce, Paris X (Nanterre) niversitesinde profesr olan de BrunhofFun
yazd kitaplar arasnda Marx on Money (New York: Urizen Press,
1976) and The State, Capital and Economic Policy bulunm aktadr.

Paul Burkett
Indiana Terre Hautedeki Indiana Devlet niversitesi ktisat
Blm nde ders vermektedir. Uzun zam andr Soyalist ktisatlar
Konferansnn ve Radikal Ekonomi Politikiler Birliimin de yesi
olan Burkett, Marx and Nature: A Red and Green Perspective (New
York: St. M artins Press, 2000) [Marx ve Doa: Al-Yeil Bir Perspektif,
ev. Ercment zkaya, Epos Yaynlar, 2004] adl kitabn yazardr.

Paresh Chattopadhyay
M ontrealdeki Quebec niversitesinde ekonomi politik dersleri ver
mektedir. Ayn zamanda, The Marxian Concept o f Capital and the
Soviet Experience (Westport, Conn: Praeger, 1994) adl kitabn yaza
rdr.

Simon Clarke
ngiltere Warwick niversitesinde Sosyoloji Profesrdr. 1990dan
bu yana, Rus sendikalar ve uluslararas sendikal rgtlerle ibirlii
yaparak Rusyada ii rgtleri, emek ve isizlik konularnda aratr
malar yrtmektedir. Rusya hakkndaki kitabnn yan sra, en son
kitaplar, The State Debate (der., Londra: Macmillan, 1994) ve M arxs
Theory o f Crisis'dir (Londra: Macmillan, 1994).

Christopher Cramer
Londra niversitesi Dou ve Afrika Aratrm alar Enstitsnde
(SOAS) ekonomi politik dersleri vermektedir. zellikle Gney Afrika
hakknda almalar yapan yazar, 2000 ylnda SOASta, iddet,
atma ve Gelime konusunda bir aratrm a balatmtr.

A lfre d o S a a d -F ilh o

Elizabeth Dore
ngiltere Southampton niversitesi Modern Diller Okulunda Latin
Amerika Tarihi Dersleri vermektedir. Kitaplar arasnda, Gerder
Politics in Latin America (der., Monthly Revievv Press), Hidden Histories
o f Gender and the State in Latin America (der., M. Molyneuxle bir
likte, Duke University Press), The Peruvian Mining Industry: Growth,
Stagnation and Crisis (Westview Press) ile Ihe Myth of Modernity:
Peonage and Patriarchy in Rural Nicaragua (Duke University Press,
forthcoming) bulunm aktadr.

Diego Guerrero
M adriddeki Complutense niversitesinde uygulamal iktisat profe
srdr. 1995ten beri kendi blmnn doktora program larn yne
ten Guerrero, rekabet, m akroiktisat, kreselleme ve m uhalif iktisat
alanlarnda aratrm alar yrtm ektedir. Kn son kitaplar, Manual
de Economta Polttica (der., Madrid: Sntesis, 2002) and Lecturas de
Economta Polttica'dr (der., Madrid: Sntesis, 2002).

Ben Fine
Londra niversitesi Dou ve Afrika Aratrm alar Enstitsnde
(SOAS) iktisat profesrdr. Labour Market 'Iheory: a Constructive
Reassessment (Londra: Routledge, 1998), Social Capital versus Social
Theory: Political Economy and Social Science at the Turn o f the
Millennium (Londra: Routledge, 2001), Ihe World of Consumption:
The Material and Cultural Revisited (Londra: Routledge, 2002) eser
lerinden bazlardr.

Costas Lapavitsas
Londra niversitesi Dou ve Afrika Aratrmalar Enstitsnde
(SOAS) iktisat dersleri vermektedir. Maliye, para teorisi, iktisadi d
nce tarihi ve Japonya ekonomisi zerine almalar yapan Lapavitsas,
M. Itoh ile birlikte Political Economy o f Money and Finance (Londra:
Macmillan, 1999) adl kitab yazmtr.

Michael A. Lebowitz
Kanada Simon Fraser niversitesinden emekli iktisat profesrdr.
Studies in Political Economy dergisinin yayn kurulundadr. Halen
Venezelada yayor ve bu lkedeki devrim hakknda yazlar yaz

Gi ri i

yor. Beyond Capital: M arxs Political Economy o f the Working Class

(Londra: Macmillan, 1992) ve getiimiz aylarda yaynlanan Build t
Now: Socialism for the 21st Century (Monthly Revievv Press, 2006) ya
zarn en nemli iki eseridir.

Les Levidow
1989dan beri tarmsal biyoteknoloji alanndaki yenilikler ve gvenlik
kurallar zerine almalar yrtt Ak niversitede Aratrma
Asistandr. Ayrca, the Radical Science Journal dergisinin ve bu der
ginin devam niteliindeki Science as Culture\n ilk kt tarih olan
1987den bu yana, yayn ynetmenliini yrten Levidov, Science,
Technology and the Labour Process; Anti-Racist Science Teaching
ve Cyborg Worlds: The Military Information Society (Londra: Free
Association Books, 1983, 1987, 1989) kitaplarn hazrlamtr.

Simon Mohun
Londra niversitesi Queen Mary Kolejinde iktisat dersleri vermekte
dir. Daha ok deer teorisi zerine yaynlar bulunan yazarn eserleri
arasnda Debates in Value Theory (der., Londra: Macmillan, 1994) bu
lunmaktadr. Bu kitap, ada kapitalist ekonomilerde Marksist deer
kategorilerinin deneysel uygulamas stnde younlamaktadr.

Fred Moseley
ABDde Mount Holyoke Collegede profesrdr. Marksist deer teo
risi ve kriz teorisi zerine yaynlanm birok kitab ve yazs bulu
nan Moseley, A reexamination (Atlantic Highlands, N.J.: Humanities
Press, 1993) ve Heterodox Economic Theories: TrueofFalse? (Aldershot:
Edvvard Elgar, 1995) adl kitaplarn da yazardr.

Michael Perelman
California Devlet niversitesinde iktisat dersleri vermektedir. Son
kitaplar arasnda, Steal this Idea: Intellectual Property Rights and the
Corporate Confiscation o f Creativity (New York: Palgrave, 2002), The
Pathology of the US Economy Revisited: The Intractable Contradictions
of Economic Policy (New York: Palgrave, 2001), The Invention of
Capitalism: The Secret History of Primitive Accumulation (Durham:
Duke University Press, 2000), Transcending the Economy: On the
Potential o f Passionate Labour and the Wastes of the Market (New

313

314 | Al f r e do Saad- Fi l ho

York: St. M artins Press, 2000), The Natural Instability of Markets:

Expectationsy Increasing Returns and the Collapse o f Markets (New
York: St. M artins Press, 1999) ve Class Warfare in the Information Age
(New York: St. M artins Press, 1998) saylabilir.

John Weeks
Londra niversitesi Dou ve Afrika Aratrm alar Enstitsnde ikti
sat profesrdr. Kalknma teorisi ve Marksist analizi zerine, arala
rnda Capital and Exploitation (Princeton: Princeton University Press,
1981) adl kitabnn da bulunduu ok sayda eserin sahibidir.

Ellen Meiksins Wood

Kanada York niversitesinde siyaset bilimi profesrdr. The Retreat
from Class (Londra: Verso 1986, 1998 [Snftan Ka, ev. kr
Alpagut, Yordam Kitap, 2006]), The Pristine Culture of Capitalism
(Londra: Verso, 1991), Democracy Against Capitalism (Cambridge:
Cambridge University Press, 1995) [Kapitalizm Demokrasiye Kar,
edit. Oya Kymen, letiim Yaynlar, 20031ve Ihe Origin of Capitalism:
A Longer View (Londra: Verso, 2002) [Kapitalizmin Kkeni, ev. A.
Cevdet Akn, Epos Yaynlar, 2003] eserlerinden bazlardr.

Paul Zarembka
Buffalodaki New York Devlet niversitesinde iktisat profesrdr.
1977den beri Research in Political Economy (JAI/Elsevier) yllnn
editrln yrtmektedir. Ayrca, Sovyet Sistemi ve Polonyadaki
Dayanma Sendikasna ilikin yazlar da yazan Zarembka, halen
Leninin iktisat politikas zerine bir aratrm a zerinde almak
tadr. svire, Almanya, Polonya, California ve New Yorkta alm
olan yazar, ayn zamanda bir sendika aktivistidir.

( i i r i ! 315
i

DZN
A
A B D Hazine Bakanl 14, 18
Afganistan 17, 168, 169, 170, 171, 189
Akerlof, G 105, 114
Ailende, S 31
Alm anya 93, 184, 314
Altvater, E 135, 142
anayolcu iktisat 19, 21, 46, 47, 54, 79,
82,
102, 104, 105, 1 3 1 ,2 6 0
A ngola 196
antikapitalist hareket(ler) 155, 157-159,
1 8 4 ,2 7 0 , 281
apartheid 33, 55
A restis, P 20, 37
Arjantin 15, 32, 223, 225, 243
Arrow, KJ 176, 184
artemek 61, 95, 206, 278, 308
artdeer 48 , 49, 50, 53, 54, 55, 56, 61,
62, 63, 64, 66, 69, 74, 85, 86, 89,
90, 93, 94, 95, 96, 98, 108, 203,
244,
247, 248, 253, 254, 277
A sya 14, 32, 150, 152, 183, 200, 201,
202, 203, 205, 206, 211, 219, 220,
2 2 1 ,2 2 2 , 2 2 5 ,2 5 6 , 2 6 8 ,3 1 5
ar retim 52, 244, 245, 246, 249, 253
Avrupa M erkez Bankas 18
Avustralya 151, 152

B
Barker, C 35, 37
Battalio, RJ 145, 154
Belika 55, 93
B elika K ongosu 55
Bellofiore, R 184
Berlin 203
Bina, C 98, 100
Bin Ladin 18, 169
Birleik Krallk (Ayrca bkz. ngiltere,
Britanya) 17, 18, 117, 122
Birlem i M illetler rgt (B M ) 9, 24,
31, 169
biyoteknoloji 124

Bleaney, M F 246, 253, 254

B loch , C 282
Bom bay 25
B on efeld , W 282
Bosna 17, 194
Bosna Hersek 194
B o w les, S 105, 114
Braverman, A 117, 128
Brenner, R 204, 212, 229
Brewer, A 133, 142
Brezilya 55, 127, 270
Britanya 12, 55, 152, 169, 171
Brown, A 9, 41
Brunhoff, S de 173, 311
Bryce, R 153, 154
Budgen, S 9
Buharin, N 244
Bulgaristan 239
Burkett, P 41, 130, 135, 137, 142,311
byk sermaye 20, 25

c
C allinicos, A 24, 37
Castro, F 202, 203
ek Cumhuriyeti 239
Chaplin, C 103
Chattopadhyay, P 3 6 , 37, 133, 142,
2 9 7 ,3 1 1
Clarke, S 227, 228, 231, 236, 240, 244,
245,
246, 248, 251, 2 5 3 ,2 5 4 ,3 1 1
Collier, P 195
Cooper, F 205, 212
Cramer, C 185, 311

D
Daly, HE 131, 142
Darvincilik 191,194
deer 49, 50, 55, 83, 90, 180, 235
demokrasi 18, 20, 29, 30, 31, 33, 35,
36, 160, 288, 2 9 0 ,3 1 5
D esai, M 246, 254
Detroit 100, 153

3 1 6

A lf r e d o S a a d - F ilh o

Deutscher, I 35
Dinerstein, A 282
Dore, E 200, 204, 208, 209, 212, 213,
312
Dnya Bankas 14, 18, 19, 24, 121,
131, 1 8 3 ,2 1 5 ,2 2 1 ,2 3 3

89,
98, 173, 174, 175, 176, 177,
178, 179, 181, 183, 184, 262
Fine, B 1 ,9 , 11, 19, 20, 2 3 ,3 7 ,4 1 ,4 7 ,
56, 79, 8 6 ,9 1 , 101, 110, 113, 114,
312
fiyat 46, 52, 62, 63, 67, 95, 97, 138,
1 6 5 ,2 3 3
Foley, D 41, 56, 75
Fostcr, JB 137, 1 4 2 ,2 0 5 ,2 1 2
Foster-Carter, A 205, 212
Frankfurt Okulu 118
Fransa 93, 1 6 9 ,2 9 2 ,3 1 1
Freeman 264, 269

eksik tketim 188, 189, 246, 253

Ekvador 15
El K aide 189
El Salvador 197
em ek 4 6 , 50, 65, 97, 107, 110, 150,
162, 163, 175, 258, 302, 307
retken em ek 60, 62, 67, 73, 261, 262
G
G allie, W B 188, 190
retken olm ayan em ek 59, 60, 61,
62,
66, 67, 68, 69, 70, 73, 74, 75, Gam han, N 120, 128
genetii / genetik yaps deitirilm i
97, 231, 253, 254, 261, 262, 263,
15, 125, 1 27,119
2 6 4 ,2 6 5 , 266, 267
German, L 17 ,3 7 , 309
em ek deer kuram 12, 41, 44, 67,
Gintis, H 105, 114
70 ,9 7 , 98, 260
G orbaov, M 227, 234
em ek gc 46, 47, 66, 86, 94, 231,
Gouverer, J 95, 100
2 7 3 ,2 8 5
G ow an, P 170, 172
em ek retkenlii 51, 60-62, 71-72,
G reenfield, G 160, 172
74, 94, 108, 1 6 5 ,2 3 6 , 261-266
Guerrero, D 92, 98, 1 0 0 ,3 1 2
em ek piyasas 102, 104, 107, 110
Guevara, H (Che) 202, 203
vasfl em ek (igc) 53, 105, 108,
1 0 9 ,1 1 2 , 120, 291
H
vasfsz em ek 109, 122, 291
Hahn, F 79, 91
em peryalizm 28, 157, 167, 1 6 8 ,2 0 1 ,
Harvey, D 41, 56
2 0 6 ,2 0 7 , 208
H ayek, F 228, 229
Endonezya 1 5 ,5 5 , 2 2 3 ,2 2 4
Heal, G 138, 142
enflasyon 174, 181, 255, 257, 258
Hertz, N 28, 37
Engels, F 11, 22, 37, 186, 188, 190,
Hilferding, R 244, 254
282, 283, 2 8 4 ,2 8 8 ,2 9 2 ,2 9 6 , 297,
Hilton, R 212
298, 299, 300, 301, 303, 304, 305,
Hindistan 55, 124, 222
307, 3 0 9 ,3 1 0
Hirschman, AO 185, 198
eitsizlik 20, 24, 35, 56, 180, 182, 240
H obbelink, H 125, 128
H ollow ay, J 9, 270, 282
F
faiz 48 , 64, 66, 71, 84, 88, 89, 224,
I-
247, 257, 259
ilkel birikim 147, 148, 149, 150, 152
Feinstein, C 75
IM F (Uluslararas Para Fonu) 12, 14,
fetiizm 116, 117, 274, 306
18, 19, 2 4 ,3 7 , 121, 131, 133, 158,
Filistin 17, 189
159, 171, 1 8 3 ,2 1 5 ,2 2 4 , 233, 240
finans 23, 25, 26, 64, 66, 69, 70, 71, 88,

Giri I 317
ngiltere 45, 58, 60, 68, 72, 93, 149, 167,
174,
180, 252, 264, 2 8 8 ,3 1 1 ,3 1 2
Irak 17, 170
rlanda 167
spanya 31, 93
srail 189
isizlik 182
sve 93
talya 1 7 ,9 3 , 184
Itoh, M 80, 88, 8 9 ,9 1 ,3 1 2

J
Jackson, W 137, 140, 142
Japonya 14, 93, 256, 265, 268, 312

K
K agel, JH 145, 154
Kaldor, M 192, 198, 199
Kalecki, M 106, 114
Kanada 9 3 ,3 1 2 ,3 1 4
kapitalizm 1 ,1 3 , 29, 36, 55, 78, 86,
1 0 8 ,1 3 4 ,1 3 6 ,1 4 0 ,1 5 3 ,1 5 5 ,1 5 7 ,
161, 1 6 6 ,1 8 5 , 187, 189, 190, 191,
192, 199,204, 208, 249, 302, 314
kr 13, 1 8 ,2 2 , 36, 4 4 - 4 9 ,5 1 - 5 5 ,6 1 ,6 2 ,
63, 71, 73, 74, 86-88, 90, 95, 96,
103, 120, 121, 136, 138, 139, 141,
146, 160, 167, 175, 178, 179, 182,
2 04, 225, 229, 237, 2 4 6 -248, 2562 6 8 ,2 7 5 - 2 7 7 ,2 8 1 ,2 8 7 , 309
Kari iner, J 18, 37
Kenvvay, P 245, 254
K eynes, JM 100, 177, 182, 184
K in g ,G 59
K iyotaki, N 80, 91
Kloppenburg, J 123, 128
kolektif em ek 94
K olom biya 153
K om nist M anifesto 11, 12, 252,284,
2 8 8 -2 9 0 ,2 9 2 , 293, 304, 305
Kom nizm 12, 13, 35, 36, 56, 69, 207,
288, 297, 298, 300, 301, 304, 305,
307
K ongo 190
K osova 17
kredi 64, 71, 79, 84, 88-91, 124, 174,

175,
178, 182, 224, 251
Kba 202, 207
kullanm deeri 42, 4 3, 46, 49, 69, 86,
132, 160
kresellem e 13, 15, 17, 18, 23, 24, 26,
27, 28, 131, 133, 155, 159, 160,
164, 165, 166, 167, 168, 1 6 9 ,2 1 1 ,
214, 223, 2 5 8 ,3 1 2

L
Laibman, D 67, 69, 75
Lange, O 289, 296
Lapavitsas, C 9, 19, 37, 41, 77, 79, 80,
8 5 ,8 8 , 8 9 ,9 1 ,3 1 2
Lapides, K 246, 254
Laslett, P 59, 75
Latin Amerika 14, 31, 32, 149, 152,
200, 201, 202, 203, 205, 206, 207,
2 1 1 ,2 1 4 ,2 1 5 ,2 1 9 , 220, 2 2 1 ,2 2 2 ,
256, 268, 2 8 1 ,3 1 2
Lebovvitz, M i l , 140, 142, 283, 290,
2 9 5 ,2 9 6 ,3 1 2
Lenin, V 108, 201, 244, 250, 254, 300,
314
Levidow, I 115, 125, 1 2 8 ,3 1 3
Lindquist, S 191, 198
Londra 1, 25, 37, 56, 57, 75, 76, 91,
100, 114, 128, 129, 142, 154, 172,
184, 198, 203, 212, 2 4 0 ,2 5 4 ,2 6 9 ,
282, 296, 3 0 9 ,3 1 0 ,3 1 1 ,3 1 2 ,3 1 3 ,
314

M
Macaristan 239
M anchester 153, 198
Manhattan 25
M ao Zedung 201
M arcuse, H 118, 1 2 8 ,3 1 0
Marx, K 1, 11, 12, 22, 3 7 ,4 1 ,4 4 ,4 8 ,
4 9 ,5 1 ,5 3 - 5 7 ,6 1 ,6 5 ,7 1 ,8 0 ,8 1 ,
83, 8 4 ,9 1 ,9 4 , 96, 99, 100, 103,
1 0 8 ,1 0 9 , 111-114, 116-119, 123,
128, 131, 134, 142, 147-149, 151,
152, 154, 175, 178, 180, 184, 186,
187, 190, 193, 1 9 8 ,2 1 0 ,2 1 6 , 225,
229, 243-254, 258, 2 6 1-263, 265,

3 18 | Al f r e do Saad-Fi l ho
268, 271, 272, 274, 277, 278, 2823 1 0 ,3 1 1 ,3 1 3
M cD onald, D N 145, 154, 158
M cK ay, J 153, 154
M eksika 1 5 ,2 1 5 , 268, 270
M enger, K 80, 91
m eta (m al) 41, 42, 4 3 , 44, 45, 4 6 ,4 7 ,
50, 52, 53, 55, 64, 65, 79, 83, 85,
90 , 98, 109, 117, 118, 132, 133,
177,
191, 216, 229, 245, 246, 250,
277, 3 0 1 ,3 0 6 , 307, 309
M ex ico City 203
M sr 145, 189
M itchell, BR 59, 75
M ohun, S 9, 41, 58, 67, 7 5 ,3 1 3
M oore, M 119
M oseley, F 255, 256, 261, 262, 263,
<264, 266, 267, 2 6 9 ,3 1 3
M ozam bik 194, 197
M unslow , A 210, 212
Myanmar 15

N
N agels, J 98, 100
Neary, M 282
neoklasik iktisat 20, 66, 67, 97, 131,
176, 194
neoliberalizm 18, 19, 24, 27, 32, 33,
1 5 9 ,2 3 5
neoliberal kresellem e 14-18, 23, 25,
27,
32
Nijerya 152
Nikaragua 197, 202, 207, 208, 209
N o b le ,D 117, 122, 128
nkleer silah 191

O
On Bir Eyll 16, 17, 1 8 ,2 6 7
otom asyon 115, 117
zelletirm e 19, 21, 72, 121, 149, 279

P
Panama 17
para 12, 17, 19, 20, 26, 42, 43, 45, 47,
4 8 ,5 0 , 5 9 ,6 1 ,6 4 , 6 5 ,7 1 ,7 4 , 77,
7 8 ,7 9 , 8 0 ,8 1 ,8 2 , 83, 84, 8 5 ,8 6 ,

87, 88, 89, 90, 92, 132, 133, 134,

135, 136, 137, 138, 139, 140, 141,
165,
173, 174, 176, 177, 178, 181,
182, 1 8 5 ,2 1 0 ,2 1 5 ,2 1 6 , 2 2 5 ,2 3 1 ,
235, 237, 245, 265, 267, 273, 274,
275, 278, 280, 281, 308, 309, 312
Paris Komn 291, 296, 300, 305, 309
Patent 15, 126
pazar 48, 95, 193, 227, 233, 234, 235,
239
Perelnan, M 48, 56, 135, 142, 145,
146, 147, 1 5 4 ,3 1 3
Perestroyka 227, 232, 235, 236, 239
Peru 215
Pincus, J 19 ,3 7
Polanyi, K 213
Polonya 239, 314
Prag 203
Pythian, M 188, 198

R
Radicc, H 23, 37
Ram os, A 41
Ricardo, D 99, 100, 244, 245
Rio de Janeiro 203
Robis, K 117, 128
Rodezya 252
Roma 203, 303
Romanya 239
Rosdolsky, R 134, 1 4 2 ,3 1 0
Roxborough, I 192, 193, 198
Ruanda 31, 189, 192
Rubin, II 96, 100
Ruhr 25
rvet 78, 197
Rusya 221, 228, 229, 235, 236, 238,
2 3 9 ,3 1 1

s-
Saad-Filho, A 1, 3, 4, 11, 41, 44, 54,
5 7 ,1 3 0
Sandinistler 209, 211
Savvyer, M 20, 37
Schumpeter, JA 83, 91
S clove, R 127, 128
Seattle 15, 153, 270

Giri I 319
sedika(lar) 15, 1 6 ,2 1 , 105, 110-113,
155, 180, 181, 183, 184, 187,311
sermaye 17, 19, 20, 21, 23, 24, 25, 26,
28, 29, 34, 48, 52, 54, 55, 63, 64,
6 5 ,6 6 , 7 0 ,7 1 ,7 4 , 86, 87, 88, 89,
90, 98, 99, 107, 108, 109, 110, 119,
133-136, 145-169, 174-180, 183,
188, 1 9 7 ,2 1 6 ,2 1 7 , 222, 224, 225,
229, 2 3 6-238, 243, 244, 245, 247256, 259, 2 6 1 ,2 6 3 ,2 6 4 - 2 6 8 , 271,
274, 276, 278, 280, 285, 286, 290,
2 9 1 .3 0 3 , 304
servet 28, 78, 79, 150
Shaikh, A 75, 76, 94, 100
Shaw, M 191, 192, 199
Shiva, V 124, 128
Sierra Leone 17
snf(lar) 13, 31, 33, 55, 61, 66, 71,
85-87, 9 5 ,9 7 , 102, 110, 119, 148,
1 5 5 -1 5 8 ,1 6 1 , 164, 1 6 7 ,1 7 1 ,1 7 3 ,
178, 180, 182, 196, 201, 204, 206,
2 0 8 -2 1 0 ,2 2 3 , 224, 246, 2 4 9 ,2 5 0 ,
2 77, 281, 287, 288, 291, 292, 294,
2 9 9 .3 0 0 .3 0 3 , 304, 305, 308
sn f m cadelesi 1 3 ,9 3 , 115-117, 141,
157, 180, 186, 229, 2 7 0 ,2 7 7 -2 8 1 ,
2 9 3 ,2 9 4 ,2 9 8
ii snf 59, 71, 112, 117, 180, 208,
2 8 6 ,2 8 8 , 294, 298, 299
kapitalist sn f 31, 95, 97, 166, 201,
209, 250, 278, 287, 303, 304, 305
sosyal (toplum sal) snflar 246, 249,
250
Smith, A 37, 43, 44 , 52, 57, 59, 60, 61,
69, 75, 96, 100, 145, 147, 148, 149,
154, 2 2 8 ,2 2 9
Smith, C 282
Smith, R 189, 199
Snyder, G 136, 140, 142
Solow , R 104, 114
Som ali 17
smr 27, 29, 35, 36, 41, 51, 53-56,
64, 66, 8 7 ,9 4 , 98, 108, 111, 115,
116, 1 3 4 ,1 3 5 ,1 4 1 ,1 4 8 ,1 5 0 ,1 5 1 ,
157, 161, 162, 164, 168, 178, 181,
1 8 4 ,1 8 6 ,1 8 8 ,2 0 4 ,2 0 5 ,2 2 9 ,2 4 9 ,

2 7 3 ,2 7 6 ,2 7 8 ,2 7 9 ,2 8 7
sosyalizm 105, 113, 158, 201, 203, 206,
207, 228, 252, 253, 294, 295, 300,
303, 307
soyut em ek 43, 52, 85
SSC B (Sovyetler Birlii) 36, 227, 232,
233
Stalin, J 201, 230
Stoler, AL 213
Stonem an, C 20, 37
Sudan 17
Svveezy, PM 174, 184
ili 31, 218

T
Taliban 169
Tanzanya 188
teknik deiim /ilerlem e 52, 109, 173,
1 7 6 ,2 0 4 ,2 0 5 ,2 4 9
teknoloji 23, 55, 115, 116, 118, 119,
1 2 5 ,1 2 7 , 153, 169
terrizm 16, 70, 71, 189
Thom pson, EP 191
ticaret 24, 26, 28, 34, 47, 69, 70, 98,
197, 203, 216, 218, 223, 229, 233,
234, 2 3 7 ,2 5 2
Tilly, C 187, 199
Tobin, J 176
Tokyo 203
Tonak, A 75, 76, 94, 100
Topraksz K yller Hareketi 15, 127,
270
Troki, L 232
Tucker, P 9
Tugan-Baranowsky, M 244
tketim 12, 19, 42, 44, 47, 63, 66, 67,
78, 8 5 ,8 7 , 8 8 ,9 4 , 98, 121, 133,
166, 177, 188, 244, 2 4 6 ,2 5 0 ,2 5 1 ,
253, 267, 284, 308, 309
Trkiye 171

u-
Uluslararas Para Fonu 12, 121, 131,
1 5 8 ,2 1 5
uluslararas ticaret 47, 203
ulustesi irketler 27, 34, 131, 133

3 2 0 | A lfre d o S a a d -F ilh o
U no, K 81, 91
cretli em ek 45, 58, 62, 67, 113, 140,
145, 162, 229, 249, 2 5 1 ,2 5 2 ,
286, 293, 300
retim 4 8 , 49 , 50, 56, 66, 86, 105, 131,
176,
179, 205, 249, 251, 262, 265,
293, 303, 307, 308
retim aralar 50, 86, 246, 294, 302,
3 03, 304
retim biimi/tarz 94, 97, 229, 230,
2 5 1 ,2 5 3 ,3 0 1 ,3 0 7
retim gleri 55, 229
retim ilikileri 132, 188, 229, 299,
302
meta retimi 44, 45, 47, 55

v-w
van O nselen, C 252, 254
Varova 203
Venezela 2 4 3 ,3 1 2
Vietnam 74, 202
Vulliamy, E 171
W akefield, EG 151, 152, 154, 249
W allerstein, I 203, 213
Webster, F 117, 128

VVeeks, J 41, 57, 204, 209, 2 1 2 ,2 1 3 ,

214, 2 2 6 ,3 1 4
W em ick, IK 153, 154
W heeIock, J 207, 208, 209
W olff, EN 94, 100
W ood, EM 9, 29, 34, 35, 37, 56, 57,
155,
185, 1 9 9 ,2 1 3 ,3 1 4
Wright, R 80, 91

Y
yabanclam em ek 306
Yapsal uyum 167
Yellen, J 105, 114
Yeltsin, J 227, 234
Yeni Zelanda 152
Yeil Devrim 123, 124, 248
yoksulluk 24, 28, 35, 51, 63, 83, 101,
269,
281
yolsuzluk 12
Y oxcn ,R 125, 128
Yugoslavya 192

z
Zapatistalar 15, 270, 273
Zarembka, P 243, 250, 254, 263, 314