Professional Documents
Culture Documents
Dner Sermaye
iletmesi Yaynlar No:1
Stephen
Gasiorowicz
kuantum
fizii
Stephen Gasiorowicz
Mitinesota Universitesi
kuantum fizi i
evirenin nsz
1970 lerin ilk yllarnda Ankara niversitesi Fizik Blm rencileri, Berkeley
niversitesi'nde hazrlanm be ciltlik diziyi, o zamanki tm gretim yeleri ve
yardmclarnn byk bir zveri ile tpk basmn Trke'ye kazand rmalar sonucunda,
blk prk ders notlanndan kurtulup dzeyli ve kendi iinde tutarl ders kitaplanna
kavumulard . S. Gasiorowicz'in 1974 y lnda John Wiley & Sons yaynlar arasnda
kan
P4oie4 kitab , elden geldiince basit tutulmu matematiksel yap s ile
lisans dzeyindeki bo luu doldurmak zere, o yllarn heyacam ile Trke'ye
evrilmi, ancak telif creti denemediinden uzun yllar teksir halinde kullanlmtr.
lk basks Ankara niversitesi Fen Fakltesi Dner Sermaye Yay rlan arasnda 1991
ylnda yaplan kitap , grenciyi ileri dzeydeki konular ilemeye hazrlama zellii ile
dier niversitelerde de kullan lmaya balaynca 1995 ylnda ikinci ve imdi 2000
ylnda nc baskya gereksinim domustur.
Soyut kavramlann en kolay ki inin ana dilinde zmsendii gerei, geride kalan
eyrek yzylda yaynlanan pek ok deerli kitabn da Trke'ye kazandnlmasmn
nemini ortaya koymaktadr. Fizik grencilerinin uzak olmayan bir gelecekte dnyada
yaynlanan kitaplar Trke okuma olanana kavumalar dileiyle...
2~ve,.~
Ocak, 2000
Ankara
: .
> F>
K 1" L
7
Blm 1: Klasik Fii. in S n rlar
Si yah oi . 51 mas :Wien ve Rayl ei dh eans yasal ar ; P1 arick
ornUlU. Fotoel ek trik ol ay. Compt on olay . El ek t r on k 1 r na rra
Bort:- atomu; postl at 1 ar denel sonular ; Kar 1 bul unma II ket Dal ga -Par ac k pr bi ft!ri .
27
331 bn 2: Dal da paketleri ve Kesinsizi. i k Ba . nt l ar
Gaussi yen dalga pak et,i ; pak.et e'r in yay lmas . ; oru, n . z ;De
Brodl le ba nt.1 s Kesi rsizl i k ba nt 1. ar ; r elek tr onun
konumunun ;31 Ul mesi ; if t yar k deneyi Bohr at. ornundak i y
r tingel er i ri gerek 1 1 i ' ; ener i -zaman k esi nr., 1 21 i k ba nt s
Say sal kesti rirkler iin ba rit..1 lar n k ul laru 1 mas
Ekini: 3: Schrdinger Dalga Denk lerni :
zgur parac k denk 1 emi Olas l k yorumu, Ak k or unumu. Bek 1 enen deer ler Momentum i lemcisi Beklenen de eri ri gerek
I 1 i . Bir potansi yel iindeki parac r denklemi.
BlU 4.
45
57
Dzforiksiyortlar ve Dzde erler
Enerji bzdeer denk 1 eni . Kutu iinde parac k. zdeer
ve zronksiye.mlar;bzfonksi. yoniar n (Ii k .1 i ; a I nt pos
',t atlar ve a.. ll n katsay ar n n yorumu. Parite. Momentum zfonksi yonlar ; boyl and' r 3. 1 amaz durumlar ; katmerl ilik
ve e- zarnanl l k zfonksiyonlar .
75
Miltim 54 Bir Boyutlu Potansiyeller
Potansiyel basama ;yans ma ve gei katsay lar . Potansiyel
k uyusu ve ba .1 dur unl ar Potansi yel engel i sizi p geme ; Souk
yay n:: nce tabak al a.rdan s z p geme; alfa bozunumu. Mol ekili 1 er i n
bi r boyutlu modeli ve deita fonksiyonu potansiyeli Kroni g
Penney modeli. Har moni k sal ngan.
Blm Be. Dalga Mekani inin Genel Yap s
111 .
127
MI kim: 7: Kuant un Mekani. ind.e :t lentri Yntemleri
141
`;
,
4N,
r,,gerem WY!YiOri
k ,::ir numu;kUtie merkezi hareketinin ayr lmas ;indirgenmis
narac klar;yer deisti.rme alt nda baki m,
i:`z 3.s .
r- ',fh i
ar
;
nde Fe:r
311 . :;1
lCu
155
merke7i 1-1,, reke nin ayr lmas ;dYlnmeler alt nda
de smezlikac sal momentumun ayT liria.s .Radyal denklem.U
, . tu iin Fermi enerjisi.
1 f57
Ac151 310mentum
;ve
n z.di3,er prbiem n n
in
eksiltme i lemcileri;
179
davran ;btlytik r'ler iin davran zgUr
parac k ; kt esel Bessel fonksiyonlar ; gelen ve gi den kresel
dalgalar ; evre kaymal ar . Kare kuyu: bal durumlar . derin
Hidrojen Atom
195
209
Maxwell denklemierl.Elektronlar n vektr potansiyel ba las m .Biteviye bir manetik alan iindeki elektronlar n
denlem .Normal Zeeman olay .Biteviye bir manetik alanda
elektron hareketi.Kars l bulunma ilkesinin a klanmas .
Ak kuantumianmasi.Bohm-Abaranov olay .
227
Bltim 14: Islemciler,Matrisler ve Spin
Harmonik sal ngan islemcilerinin matris gbster mii.1 a sal
momentum i lemci s nin matris gsterim .Spin 1/2 matrisleri;
spinrler.Bir
.
manetik alan iindeki spinin presesyonu.
Parama netik rezonans.
243
.Spin
;tekli
ve
l
fonksiyonlar
Blm 1
KLASIK FfZI IN SINIRLARI
Ondokuzuncn yzy l n sonlar ve yirminci yzy l n ba lar fizikte bir
bunal ma tan k oldu.Bir dizi deneysel sonu klasik fizik ile ba da mas tamam yla olanaks z kavramlar gerektiriyordu.Sonunda,kkl varsay mlar ve parlak deneyierin biiyilleyici etkile imiyle bu kavramlar !' geli mesi Kuantum
kuram na yol at l .Bu blmdeki amac m z,szn etti imiz bunal m n nedenlerini anlatmak ve sonradan anla lan nemlerin.i gznnde tutarak,bu yeni kavramlar sergilemektir.Tarihsel s ra bak m ndan do ru olmamakla birlikte,sergilememiz kuantum knram na gei i
tir.la nimin parac k zelikleri,maddenin dalga zelikleri ve fiziksel niceliklerin kuantumlanmas gibi yeni kavramlar inceleyece imiz a a daki olaylardan akacakt r.
A. Siyah Cisim I mas
Sir cismin, s t ld g nda ma yapt grlr.Denge halinde,yay nlanan k il frekanslar n n btn spektrumunu kaplar; spektrumsal da l m hem
dalgaboyuna,hem de s cakl a ba l d r.
.2 dalgaboyundaki enerji olarak l yay nlama gc denen bir E( k,T) niceli i tan mlanabilir. >' dalgaboyundaki geBirim zamanda birim yzeyden yay nlanan
len ln mdaa ciamin so urduu kesir de,A maiiiyrganl olarak tan s lan r.Is l. ma
alan ndaki kuramsal ara t rma 1859'da Kirehhoff'un al mas yla ba lad .Kirchhoff verilen bir
cisimler iin ayn oldu unu gsterdi.K rchhoff yay nlayac ve so urucu olarak
paralel iki levha gznne ald ;ve denge ko ulundan,yay nlanan enerjinin sokurulan enerjiye e it oldu unu (her
her iki levha iin
Kuantum Fiziki
sonra da,bir siyah cisim icin,B ( ->t, T) fonksiyonunun evrensel bir fonksiyon
oldu unu gzledi; siyah cisim , stne d en tm n m tamamen so uran(yani A = 1) bir yzey olarak tan mlan r.
Bu fonksiyonu inceleyebilmek iin olabilecek en iyi siyah cisim n m
kayna n elde etmek zorunludur.Bu sorunun k lg n bir zm bir T s cakl na
kadar s t lm kapal bir hacimdaki kk bir delikten kan n m dikkate
almakt r.Kovnkun i yzeyinin przleri gnnze al nd nda,deli e d en herhangi bir nim n yeniden ortaya kma ans OlMad n kt r.Bylece delikle gsterimlenen yzey hemen hemen bir "tam sogurucu"dur ve sonu olarak bu
delikten gelen n n gerekten "siyah cisim n m "d r.Deli in yeterince
kk olmas ko uluyla,bu n n kovu un duvarlar na d en n n kadar olacaktir.Bundan dolay ,nce duvarlar T s cakl nda olan bir kovu un iindeki
I inin da l m n anlamam z zorunludur.
Kirchhoff termodinami in ikinci yasas uyar nca kovuk iindeki n m n,
ak n n gne ba l .olmaysca n gsterdi.Ayr ca n m n
tekdiaze yani her noktada ayn nlaca n ;ve bunlar n tmnn,ayn s cakl ktaki
2
Yay nlama gcnn ko-
vuk iindeki ta( ,N ,T) enerji yo unlu una ba l oldu u,basit geometrik d nceler kullan larak gsterilebilir.Bu bag nt ,
4 E(,T)
C
dir.Enerji yo unlu u kuramsal ilgiye konu olan bir niceliktir ve daha iyi anla labilmesi,1$94 de genel d ncelerden hareket ederek 3 ,enerji yo unlu unun
t (? ,
T) = ?t -5 f (
(1-2)
,T) = uP,T
c
ek)
)) 2-
v. ( -N , T )
(1-3)
Bu konulara birok modern fizik ve istatistik fizik ders kitab nda yer verilmi tir.Knynalq_ar bu blmn sonunda bulunmaktad r.
3 w . en adyabatik olarak bzlen kusursuz yans t c kresel bir kavu u
gznne ald .
fonksiyonu olarak,enerjinin yeniden da l m yans madaki Doppler kaymas n n sonucu nlmal yd .Bak. F.K. Hichtmyer,E.H.Kennard and
J.N. Cooper,Introduction to Modern Physice, McGraw-Bill,New York,1969, Blm V .
XT
7T 'nin evrensel
(1-4)
;1/4
(1 75)
mak - T
-0/T
g( 1)/T) = Ce
(1-6)
4 Knantum Fizigi
Jr.PlanCl<
Ra 1ei iii -JearS
mAm
7g000 30,000
sopio sa000
arii^dee
..r.ZA'rt4en
abo l.
(b)
(e)
ek.1-2. (a) e itli s cakl klardaki bir siyah cismin s d g gficn diag l m .
0
(b) 1600 K 'deki verilerin,Planek ve Rayleigh-Jeans formiilleri ile kAr la t r lmas .
klasik fizi in baz ok genel kavramlar ile uys muyordn.1900 y l nda Rayleigh,
871 s>2
a.k(
)),T) C
kT
(1-7)
-16
sonucunu kard .Burada k = 1,38 x 10
erg/derece Boltzmann sabiti ve
0
c= 3.00 x 10
cm/sn k h z d r.Formilln kar lmas nda kullan lan doyanaklar unlard : (I) Enerji e lfilSfimnn klasik yasas ; buna gre, dengede
bulunan szkonusu dinamik sistem iin serbestlik derecesi ba na ortalama enerji kT dir 4 , ve (2) Bir kovuga hapsedilmi (N), -) +eh) ) frekans aral g ndaki
elektromagnetik n. mtn kip say s n n (yani serbestlik dereceleri say s n n)
hesaplanmas
.12.
(17) Rayleigh-Jeans yasas (yasan n lkar lmas nda, Jeans'in katk s azd r) yksek frekanslarda deneye uymaz,fakat alak frekanslardaki denel e riler
( ek.1-2) ile uyu ur; Wien forml ise yksek frekanSlarda iyi al maktad r.
Rayleigh-Jeans yasas ,ngord toplam enerji yo unlu unun(tm frekansIar zerinden
tmlenen
1)3
8n3h
(1-8)
k,)/kT
oldu u zaman
h.)/Vr
8-nh
c3
lt(),T)
8
,)3
(1
) -I
e-~
(1-9)
C3
biimine indirgenir.Planck' n (1-8) formln,kip say s bunu (1-7)'den,enerji yo unlu unu kT 'ye blerek elde ederiz] ile,serbestlik derecesi ba na ortalama enerji olarak yorumlanabilen ba ka bir arpan n arp m biiminde,
111)
C
o
8 TINiZ
hs.,/kT
/
-- 7
44!"kT
kT
),) kT
(1-lo)
J e c ,)
U(T)
8 h
c3
k."1"
--
(kT)r
h /J
4 T
Sirk
i<T)
4 (Jr
o
e
x
e x 1
(1-11)
Kuantum Fizi i
U(T) =
(1-12)
:elde edilir;burada a =. 7,56 ''10 -15 er /cm 3 derece 4 ' dir.Bu sonu,ba taki sa-
y sal sabit d nda termodinamik usiamlama ile ok nceden
de kart lm t r
en
kk enerji kuantumunnn tam katlar olaraludejigti i i varsayaraa,formBll karabilece ini buldu.Bu ko ullar alt nda,T s cakl nda dengede olan bir
- sistem iin,
F
-
P(E) -
kT
(1 - 13)
e- E/kT
E
Z E (E)
-nE./kT
nE., e
-rteikT
e
O
M1
3 _x
= n1.0
ece-
e Ze
clY
1
47
TT4
---
15
E bl m yasas nare N sal ngan1 . 1 ,bir toplulu un (a:ralar nda esnekkuvvetler olan atomla n olueturdukUbi rgii bu iekilde da'*iniilliir) enerjisi 3NkT
dir; kat igindeki:.sal r ganlar,kaPall bir ortaudaki n wgibi iki boyutlu de il boyutlu oldu undan 3 arpan vard r.Bir
moln z s s ise,T'ye gre t.
rev al n p N = N Avagadro say s n n konulmas yla elde edilir.Bbylece
C, =3No k = 3R o?ur,burada R = 8,28 x 10 7 er derece 'dir,
Kl
enx
X.
fl O
e -11
' x
Cr
-x
( 1-1 4 )
E = ha
(1-15)
zde lemesini yapmak ve kip say s n de i tirmemek ko uluyla (1-10) ile nyn ur.
Planck kavuk duvarlar ndaki atomlarin.bilinmeyen bir nedenle',
(11
= 1,2,3,...)
iiliener'i
J l(u"t"n"r""bir"E
Planck' n say n n tutarill g da byle-
ce sa land .
Kuantum bas na ta nan enerji son derece kktr.Optik blgedeki l f k,
reeg
10
3.3 x 10
6 x lo -5
-12 erg
N=
IDO x 10 7
3.3 x 10
-12
x 10
20
knantum/sn
do ruya gremeyi imizin a lacak bir yan olmasa gerekir ; makroskopik boyutlarda klasik optikten bir sapman n beklenemiyece ini grecc is.Yine de,Planck' n
kendi formlne verdi i anlam,bizim n m konusundaki gr lerimizi kknden
de i tiriyor.
B. Fatoelektrik Olay
Planck forml ne kadar ba ar l olduysa,bunun sonucu olan n m n kuantumlu do as n anlamak da o kadar zor oldu.% kavram n benimsenmesine nemli bir
katk Albert Einstein' n al mas ndan geldi ; Einstein 1905'de,grnr ve ;or.-
Verilen bir
frekans nde istenen her tam say kadar kuantum bulunabilir,dolay s yla n = 0,1,2,3,..... olmak zere enerji nb )
de erlerini alabilir.
Knantum Fizigi
tesi
I kla perdelen-
10
urur.
3.
4.
l d r.
enerjisi kuantumlar-
dan olu an bir topluluk olarak dil iind.liir tek kuantum bir elektron taraf ndan
yutulursa- yukarda szn etti imiz 10 -9 saniyelik st s n rdan daha k sa zaman
alan bir sfirele-,elektronun enerjisi bir 111) miktar kadar artar.13u enerjinin
bir k smi elektronn metaiden ay rmaya harcanacakt r.W
12 fonksiyonu
denen bu
enerji miktar n n metallen metale de i mesi beklenebilir,ancak elektron enerjisinden ba ms z olmal d r.Geri kalan enerji elektronun kinetik enerjisini
saglar.Olay byle betimlendiginde,elektronun
Bdyle oldu u
v h za ile n
frekans
40 50 60
43
sn-
ek.1-3 Metalden(lityum) kan elektron ak m n durdurmak iin gerekli geciktirici potansiyelin,ya da e de er olarak,elektron kinetik'enerjisinin,gelen n
frekans na gre de i imini gsteren fotoelektrik olay verileri.Do runun e imi
h/e 'dir.
aras nda
1
2 ....
n""
ba nt s n n olmas beklenir.Bu forml,e ik etkisini ve -elektronun kinetik enerjisi ile,frekans aras ndaki izgisel bag ntly kapsar.Ak na ile kaynak yeginli i
aras ndaki orant da,foton denilegelen k kuantamlar na dayanarak anla labilir:
10
Kuantum Fizi i
Daha yedin bir k kayna daha ok foton yay nlar ve bunlar da daha ok elekt
ron a a kar rlar.
Kapsaml deneyler yapan Hillikan,Einstein'in formlnn do rulu una kana .
( ek.1-3).Hillikan deneyleri ve daha nceki deneyler
u gere i gsterdi:
lad
C. Compton Olay
I n m n parac k do as : konusunda en dolays z kan t veren deney Compton
olay denilen deneydir.Compton verilen bir dalgaboyundaki n m n(X- nlarl
blgesinde),hir metal yapraktangeirildi inde,klasik n n kuram yla ba da mayan
bir ekilde sa ld ni bulgulad .Klasik kurama gre olay n i leyi i,gelen n mla zorunlu sal n ma geen elektronun yeniden I inin yapmasidir ; ve bu
2
yi ,bir Fl a s nda,gelen n m n dalgaboyuna ba l olmayan ve (1 + CO2 o) gibi de i en bir ye inlik gzlenmesini iingrr.Compton verilen bir a dan sa lan
n m n iki bile eni oldu unu buldu: Bunlardan birinin dalgaboyu gelen i inim nki ile avn ,brnn dalgaboyu gelen n m n dalgaboyuna gre a ya ba l
bir miktar kadar kaym t r( ek.1.4).Compton,gelen nim 11 -.)
enerjili foton-
lar n bir demeti olarak ald ; ve sa lan n m n "de i mi " bile enini,tek
tek fetonlar n tek tek elektronlarla esnek sa lma yapt n d nerek a klayabildi.Eenek bir arp mada enerji gibi momentum da korunmal d r ve dolay s yla nce foton iin bir momentum tan mlanmal d r.Creli parac k kinemati ine
benzeterek,
= h
// c
( 1-1 7)
oldu unu kan tlayal m.Bu de er,enerji ve momentum aras ndaki greli ba ntidan
kar:
E
[<, 2 ) 1 4-
( T
(1-18)
v =
ag
pc
dp -
(1-19)
jl r.Fotonun h z her zaman G oldu una gre e fotonun durgun ktlesi' s f r olma
11d r. Bylece (1.18) ha nt s
= l e
J,
2.
o
ek.1-4. Karbondan seilen n m n spektrumu.Solda 0,7078 A 'de
de i memi izgi ve sa da 0,7314 0 'de kaym izgi grlvor.ilki l ilk gelen n m n dalgaboyudur.
verir,ve burada E = h
p =
(1-21)
verir,buradan da
-.2
P2 = (P - P')2
.2
(1-22)
- 2P
nNC" ,
NN)'
F l
INN2
(1- 2 3
P 221 412
v.,+ck +
kNY
1,
)- )1
iy,c 2- Yr
2n.kc 2 (kN)h,) + nI c 4
h r
c i
2 t
cos (,)
12
Kuantum Fiziki
S a tan
fo'E on
Gerike>en
G a ten
ok or,
(1-24)
( -coso) = rn c'
- N)')
veya e de er olarak,
-
h (1- cos 0)
c
(1-25)
elde edilir.De i mi bile enin lmleri yukardaki ngr , ile ok iyi uyu ur.
De i memi izginin atomun btiinnden sa larak olu tu u san l r.nk bir atom elektrondan binlerce kez daha ktleli oldu undan, m yerine atom ktlesini
koyacak olursak dalgaboyundaki kayma ok kfigk olocakt r.Uzunluk boyutunda olar
k/frac niceli ine elektronun Compton dalgaboyu denir ve bykl
h
mc
2.4 x 10
-10
em
(1-26)
dir4lektronun geri tepmesi de llmii ve karara ile uy tuku grlm tr.Bundan ba ka, kan foton ve geri tepen elektronun e zam a nl olarak ortaya kt
da,yksek zaman zme gl
p man n baya "bilardo topu" tipinde bir arp ma olarak yorumlanmas nda,yani fotonun parac k gibi davran konusunda herhangi bir phe yoktur.Ancak
n n dalga zelikleri de gsterdi inden,ve k r n m ve giri im olu turdu undan baz kavramsal glklerin kmas n beklemeliyiz.Gerekten var olan bu
glkleri blmn sonunda tart eca s.
( 1 - 2 "7 )
'P
Burada h Blanck sahiti,ve ? parac g n momentumudnr.De Broglie'nin al mas byk ilgi grd ,ve bir ok kimse elektron k r n m n gzleyerek,formln do rulanabilece ini ne srd. Bu olay n denel gzlemi,Dovisson ve Germer'in deneyleriyle oidu.Davisson ve Germer elektronlar n bir kristal yzeyinden aa lmas nda,belli dogrultalardaki sa lmalar n yeglendigini buldular.
ekil 1-6,ne olup bitti inin basitle tirilmi bir grntsdr.Dnemsel bir
yap dan dalgalar n sa lmas nda kom u sa lma"dzlemleri"nden gelen dalgalar aras nda,byklg (211/;\) 2 a sin 0 olarak verilen bir evre fark bulunur.Bu evre
fark , n bir tamsay olmak zere, 21.1 n 'e e it oldugunda,yani
2 C sin 0
(1-28)
n
iin,yap c giri im olu acakt r.(1-27) baglantle n n kurulmas ko uluyln,Davisson
ve Germer'in gzledikleri giri im deseni yukardaki forml ile uygunluk saglayahilir.Bu dogrulama dalga mekani inin geli mesinde nemli bir ad m olu turmu tur.
Parac k k r n m deneyleri o zamandan beri hidrojen ve helyum molekl demetleri ve yava ntronlarla yap lmaktad r.Ndtron k r n m zellikle kristal yap s n n incelenmesinde yararl d r.K r n m deneyleri iin gerekli enerji konusunda
kabaca bir bilgi edinmek iin,kristal aral klar n n Angstrm basama nda oldu unu
o
belirtelim.Nikel kullanarak yap lan Davisson-Germer deneyinde a sabiti a = 2.15 A
-8
6.6 x 10 -19
`idi.Bundan dolay 3t, 10
cm basama nda ve bunun sonucu f,.. hL/2
gr.cm/sn'dir.Bylece elektronlar iin kinetik enerji f /2na e = (6.6 x 10 -19 ) 2/
11
14 Kuantum Fizi i
ron enerjisi) :r2g (1/1840) x 2.5 x 10 -10 erg 55 1.3 x 10 -13 arg olur.Bu enerjiler,
daha uygun olan elektron volt cinsinden yakla k olarak s ras yla 160 eV ve 0,08
eV
Makroakobik blekte,parac klar n dalga grnm bizim onlar gzleme yeteneklerimizin d iuded r.10 cm/s h zla giden, 0,1 mm bykl iinde bir damlan n De
Broglie dalgaboyu
,k =
ykl" 10-14 em kadar oldu una gre,boyutlar 10-4 cm'den nemli lde byk
Olan bir nesnenin,dalga zeliklerini gzleyebilmenin bir yolu olmad a kt r.I nimin parac k zeliklerinde oldu u gibi t ikili grnmyaln zea,momentum ve boyutun arp m h basema nda oldu u zaman ortaya kar.Bu anlamda,klasik zelikleri
belirleyen
13
1
1
yap s n gsteriyordu,burada
ri ve
1/ )
(1-29)
n kl yap kazand racak bir i leyi ten de yoksundu: Dairesel ya da eliptik bir
yrngedeki elektron sabit ivme kazan r,ve elektromagnetik kurama gre,1 ma
yapmal d r.Bylece do an sabit enerji Yiti i yznden,ok k sa bir zamanda
(10 -" enbasamag nda),elektronlar n ekirdege gmlmesiyle atom kmelidir.
Bu modelin nerilmesinden tam iki y l somra,1913'cle . Niels Bohr bir dizi
postlat ileri srd.Bu postlatlar klasik fini e:kesin olarak uymamakla birlikte,
spektrum yap s n a klad ve atomun dayan kl l konusundaki problemi ortadan
,.kald rd .Bobriun nerileri unlard :
1. Elektron-lar yalrrizca,belli yo-rzrgrl~e-dolmnnbilrrerr -bn-yrngelerde a sal momentum,
l /2 T1
nh
(1-30)
2. Tl
E - E
(1-31)
13
16
Kuanium Fizi i
Ze
r
(1-32)
V=
(1-33)
hn
ve
9 9
n hz e 2 rn
r -
4 n
(1-34)
verir.Enerji ise,
2
E =
mv
e
r
2 Tr e4 Z 2-rn
( 1 -3 5 )
2 2
h n
h:
iin
(1 - 36)
2IT
tan mlar z.Enerji ifadelerinde basit olsun diye,
kullanaca z.burada
CA.)
= 2 riN)
dr-Bylece (1.31)9
E - E
olur.Benzer olarak,la n m kuantumu
=*i.4
enerjisini ta r.Ayr ca "indirgenmi dalgaboyu" iin,
(1 40)
-
211
(1-41)
oldu unu gsterir.
17
1.0
rn yr=nt (n=
(1-42)
verir.Ayr ca,
oC
1
iN
(1 -43)
137.0388
18
Kuantum
z gi
bunlar:
Z ok
(1-44)
rnc
ve
E
1.
(Zd '
n- C
(J-4 5)
n2
em
ninelikieri beaaplaynI m:
eV
MeV
3.9 x 10 -11 em
z Lo
-21 5
(1-3/46)
"
1) lohr ybrngesin
137 4,,
o
ap ,
0.53
(I 47)
Z rn C
13.6z
dar.klyleee,iirnegin hidrojenrie
3 ec
1.3 x 10
-21
1.5 z 10 16 rad/an
nde kullanmak daha uygundnr.E deger olarak,
radien
ur
19
16 r
3.
Me
0
2g.
1200 A
Z etc
-nr
) 2m c2
_ 214,
2 111-4:
(1-50)
n3
4=
211
14
214,
n + 1) 2
(1-51)
20
Kuantum Fizi i
olur ve n ii 1 iin
iki 'ye yaklas r.Dunun anlaml bir sonu oldu una dikkat
ediniz.nkii yaln z,bir n+1
n gei ine e lik eden frekans temel frekansa
kar l k gelir.
byk de olsa,n+2
n gei-
du unu gsterir.elen n m n ye inli ini azaltmak,klasik k r n m desenini atkilernomelidir,nkil asl nda,kaynaktan foto raf levhas na ok byk say da foton
gelecek biimde,yaln zca zaman le ini uzatm oluyoruz.Levhaya bir saat ara ile
gelen fotonlar aras nda bir ili ki olamaz,onun iin bu srete,herhangi
bir anda
15 El ptik yrngeler iin byle gei ler oluabilir(burada gznne al nmad ); ve bu,kar l r bulunma ilkesi ile uyu ur.
16
suBu konular,her modern fizik ders kitab nda tart l r(bu
nundaki kaynaklara bak n s).
17
Bir D nce Deneyi,tasarlanabilen bir deneydiraoknik ynden yap lamasa da,bilinen fizik yasalar ile uyu ur.iihylece,gne yzeyindeki ekim ivmesinin dllmesi bir D nce Deneyidir; oysa, k h z n n iki kat h zla giden bir
uzay gemisinden grnen,gne n n Doppler kaymas nin llmesi samad r.Blm 2'de bir D nce Deneyi kurarken,bunun fizik yasalar yla tutarl olmas na ne
kadar ozan gstermemiz gerekti ini grecegiz.
21
yar k"1" *den mi yoksa "2" 'den mi geti ini syleyen kk bir izleyici eklersek,
fotonlar geti i yar a ba l olarak iki s n fa aylrabiliriz.Birinci s n f iin 2. yar kmpatabiliriz,nk foton bundan gemez.ikinci s n f iin de
1. yar kapatabiliriz.Bylece,zaman n bir yar s iin bir yar k,teki yar s
iin br yar k kapal olarak deneyi yinelersek foto raf levhaa ndaki desenin ayn kalaca n bekleyebiliriz.Bununla birlikte ikinci deney bir giri im deseni vera
medi inden desen ayn kalamaz.Dyleyse,fotonun hangi yar ktan geti ini bildiren
izleyicinin varl n n deneyi etkilemiyece i yar :ayin:1 ile bir tutars zl k vard r.
Heisenberg belirsizlik ilkesini incelerken grece iz ki,izleyicinin etkisi giri im deaenini y kay,sonu olarak da bir tutars zl k yoktur.Bu a amada,bir izleyici
yokken her fotonun bir dalga gibi davranaca n ,ve fotonun hangi yar ktan geti ini aorman n anlams z oldu unu.belirtmek yeterlidir.Gene de her yar k iin, n m n bir ortalama ye inli inden sz edebilirizt Bu durum tek tek fotonlar iin,
sadece bir yar ktan ya da briinden geme olas l ndan sz edebilece lmiz anlam na gelmelidir.
2.
a s na
(burada
geen sredir) yar apl bir klire zerinde ince bir tabaka olarak yay ld n d nmek akla uygun de ildir; nk "gerekten" byle olsayd ,fotonun foto raf levbas nda ya da gzn a tabakas nda bir tek noktaya d mesi sa duyuya ayk r olurdu.
Bununla birlikte kresel da l m ,bir fotonun verilen bir kat a dd bulunma olas l olarak yorumlayabiliriz.
4.
Bazen verilen bir deneyi hem parac k hem de dalga dilinde yorumlamak
ola and r,fakat gene de klasik olmayan bir grnm i e kar r.Dicke ve Wittke "
a daki D nce Deneyini nerdiler( ek.1-8).Telleri dzgn aral klerla dizilmi a ,
ailindirik bir ku kafesini gznne alal m ve aral k
d. = 2 IT
18
R.B.Dicke ve J.P.Wittke,Introduction to Quantum Mechanics,
Addisan-Wegley,Reading,Mass., 1960.
22
- olsa
nA
(n=
,a d4
2
T1 R y
in
(1-52)
Nn
bu rnt a varaa,maksimum ye inlik elde ederi.Yeg nlik tepesini,paraoiklarin koy
'kufesinin tellerinden
214t/X
lf ,
1-53)
&in
R ain A = Nn
(1 -54)
211R 4in A
23
Problemler
1. Bir koukdaki enerji yo unlu u ile yay niama gc aras ndaki (i - 1) ba ntiaini tan tlay n z. [Yard m.A a daki ekle bak n z.Glgeli hacim eleman n n b-
dA
E er ,
c Q1 'ye kadar
tmlenecektir,
burada
O'dan
gidece i uzaklikttr.)
2. (1 - 1) ve (1-12)'yi kullanarak,bir siyah cismin birim
alan ba na
d al
top-
24
Kuautam
gne 1 ,,J111M1 in
5'
denk-
yntfdmi
k l n z.)
4.
L`
iine enerjieinin ne kadar 4000
1 iin x
o
7000 A - dalgabuylar aras nda 1
nm t r? Problem l'de kestirilen T'y kullan n s.gay eal sonular elde etmek
3500 X
dalgboymeski
arpi yor.Elektronun
Fizi in Sinirleri
25
bir elektronun (Uyar Gareeel enerji formln knllan n),(d) 'as l bir nBtronnn
(kinetik enerliai,T = 30(1 K iin,3 kT/2 olan bir ntron olarak tan mlan r) De
Broglie dalgaboyu nedir?
o
14. Dzlemsel aral i 3,2 A olan bir kristoli gznne al n.3 gtriaim
makaim lmu grebilmek ere iyle (a) elektronlar,(b) helymm ek.irdekleri (ktlesi
244 x proton ktlegi) iin gerekli enerjinin byklk bosama nedir?
-15. Bir mikroskobun bzetileee i en kk aral k kullan lan dalgaboyunun
o
o
bbviiklk basamag nded r.(a) 150 A 'l k,(b) 5 A 'lik areliklar bir elektron mikroskobunda ey rmek iin hangi enerjili elektronlar gereklidir?
14. Hidrojen ntomnnun durakta bir durnmunda,elektronun tam say da dalgaboyuna kar l k gelen dairesel bir yrngeye oturdu u varsay l rsa,Bohr kuram n n annalar yeniden elde edilebilir.ln nu gster niz.
17.
a da 0,5 1
ji ddseylerini hesaplay n z; harmoiiik sal ngan iin enerji p 2/2m t ranu 2 r 2/2 'dir;
yani kuvvet m 0.4) 2 r 'dir.Kendinizi dairesel yrngelere kle tlay n z.Rydberg formlnnenzeri nedir? A sal momentuman knantumlanmas nda kullan lan n knantum
V(r) n V o (--F)
iin
Bohr kuantumiama kurallar n kullanarak enerji durumlar n heaaplay niz.Potenaiyelin biimini iziniz ve enerji de erlerinin E n er: en 2 'ye yakla t n gdateriniz.
20.
ivmeli bir e yknn yay nlad enerji demek olan g.klasik olarak
2
er /sn
e
ile verilir,burada Il ivmedir.Dairesel bir yrngede
y s ile belirtilen bir Bohr yrngesindeki bir elektronun yay nlad gc bulunuz.Bulunan sonn,kar il bulunma ilkesine gore,n ok byk oldu unda dz kaa -
tum
sonula nynlikal d r.
21.
da yay nlanan enerjiye blm. ile ton mianabilir.4 n m enerjisi iin Bohr kuram ndnki ifadeyi ve P iin problem 20'deki ifadeyi kullanerak,elektran n yrngeainden -1 yriingesine bir gegi yapt zaman.bozunum h z n n "kar l k gelen"
de erini hesaplay n z. Bn hoz n um h z n n de eri n = 2 iken nedir?Nuantum say lar n n byle kk de erleri iin kar l bulunma ilkesi geerli oimAyara ndan
26
Kuantum
u h z ndir?fimr
e
d = (b onm
z nu
ydrng esine old u u zaman b ozunm
22. Dzlemsel bir ddnerin klasik enerjisi,
E = L2/2 I
,zds-
terilen durnmlardan
frekans ko ulu varsay;l rsa,(a) kar l g bulunma ilkesinin geerli oldu unu ve
(u) bunun i yanl zea
23. Bazen molekller,ddnerler gibi davran r.Diinme spektrumu 10' A basama4: ndaki
aras uzaki it kestirmede kllan l rea,ne e it ayr lmalar( olarak) elde edilir?
Kaynaklar
F.K.fl chtmyer,E.11.Kenuard ve J..Cooper,introduction to Modern Physics,
McGraw-Hill,New York,1969.
Rohert Martin lUsberg,Fundamentals of Modern Physics,Wiley,New York,1961.
Arthur Beiser,Perspectives of Modern Pbysics,ReGraw-Hill,New York,1969.
John D.MeGervey,Introduction to Modern Physics,Academic Press,New York,1971.
Robert B.Leihton,Principles of Modern Physics,McGraw-Hill,New York,1959.
Martin Ilarplus ve Richard N.Porter,Atoms and Molecules,W.A.Benjamin,
New York,1970.
Eyv nd 11.Wichmann,Quantum Physics,McGraw-Hill,New York,1969?
Richard B.Feynman,Robert B.Leighton ve Matthew bands,The Feynman Lectures on
Physics,Addisou-Wesley,Readingss.,1963.
Listedeki ilk be kitap modern standart
yaln z dzeyleri ve nem verdikleri korlar farkl d r.Onun iin bunlara fazla
kuramsal olmayan bir inceleme iin ba vurulabilir.Wichkann' n kitab ,kuantum
kuramina al lmam bir giri verir.Tm nemli noktalar vurgular,uitel uygulamalar n geni bir alan n kapsar ve konuyu biraz bilen
blm 2
Kuantum mekani i,Blm i'de tart lan timi olaylar: anlamnm z saglar.bundan ba ka atomlar,molekller,atom ckirdekleri ve bunlar n kmelerinin anla lmas
zaraniuder.Kuaatum mckanigini incelemeye Schrdinger denklemi ve onun zmleriuiu uyu.un yorinia ile ba layscag z. 1 ha denklen
kaldig ndan,onu klasik fizikten elde etmenin bir yolu yoktur.Bn denklem ancak,
Schrdinger'in yapt i
: ki gibi,De Brogliele daha nceki kevray yolunu izllyerek
kestirilebilir.Biz bu kestirimi,elektronlar n dalga yu parac k zeliklerinin nesil
m nin tam olarak benimsenmesi ile sonnlanmi t r.te yandan,ok iyi yerelle mi
olan dalgalar n ekillenimleri,d nlebilir.(Bir gk gliriemesi,dalgalor n stste gelmesiyle zaman iinde yerelle mi bir olay olu kas na bir rnektin) Byle yerelle mi "dalga paketleri", farkl frekanal dalgalara verilen bir uzay blgesinin
d nda birbirini hemen hemen tam olarak endrecek biglmde,stste getirerek yap labilir,Bunun yapilmusi Fourier tmlevlerani gerektirir,ve bunlar Ek A'da Fourier
serilerini bilen ve i in matemati i zerinde durmuyan
iin setlenmi-
tir.
n k olarak,
-
Y(x) =
fdk g(k) e
00
Feynman
de bulunabilir,
27
28
Kuantum Fizi i
wr
'2,k =
ile verilir,ve bu
dk g(k) cos kx
mesidir; nk verilen bir k iin x, x + 21T/k olarak de i tirilince dalga kendisini yeniden retir.
g (k)
(2-2)
Y(:)
dk
-.o
,
g1k)e
1,..x.
cw , t.zW,, e_otk' t
G Lk
(i-z1244)]
e -(zt/4)
-.o
)=1
yazmak,
r Jk e 14
k'
(2- 3)
e4 e
f(x)
111k.ITe
elde edilir.
- (x1/4.4. )
1 oldu undan,
e.
(2-4)
arpan bir "evre arpan " o-
I2 =
f(x)
it -z112.<
(2-5)
VrT:
y ndaki geni lik k-uzay ndaki ile ilintilidir.g(k)in n karesi,k 0 dolay nda 2/4Fot.
geni li inde bir tepesi olan bir fonksiyondur.Burada bir ters kar l kl l k vard r:
x'de ok iyi yerelle mi bir fonksiyon k'da yay lm t r,ve bunun tersidir. ki "geni lik"in arp m ,
,6
o
Aer.
. 2 \F2 ;
=4
inund rabilir.
(2-6)
okur,
Dolra Paketleri
29
bak m-
Ax
(2-7)
(:)(1)
nr,
Ax
ve l k 'n n ikisini
fakat hemen gbreee imi -4 gibi kuantum mekan , nde bez) ok derin ieermeleri
d r.
Denk .2-1 ' de,
.i. kvc-
l a paketi zaman
4;7
ar-
30
Knantum
yan t tek tek dalgalar n nas l yay ld k na ba l d r.Gen41 olarak basit bir dzlem dalga (yaln zca x do rultusunda bir uzaysal de i imi bulundukundan,fakat y
..kx
(2-8)
amsal frekanst r. k niceliki dalgahoyuna
, ),
eni (X
--N)k)
(2-9)
e
Bo luktaki bir k dalgas n n yay lmas n d finyorsak,o zaman
c/X
alt da
2-ITA:(X
C1) t>,
-11) [le
skr
ara-
k(x - clt)
= e
olur. imdi bu basit dalgalar n g(k) genli i ile stse gelmesini al rsak,t an nda
e.
f(x,t) _I ak g(k) e
.14,(74c0
f(x+:t)
(2-10)
'-
olur. imdilik
coMi
dk g (k) e
f(x,t)
(e-11)
kom ulu unda serlya aar z ve cr (k)'y k'n2n ok h zl de i meyen bir fonksiyonu
.e2srak d tinbrm.Bylece
(i< )
Lu (
k.) + (
'L
k
4- 1 (k
% )
uu
i ka
(2-12)
k..
L"' (L ) ti f
b11%,u/dk],1
yam l rsa,
(2- 13 )
ralga Paketleri
3i
elde ederiz.OLeick: evre v.rpani hir yana b rak l r a,: ve t koordinatlar nIn biimi eeketin yuyilms b z uln,yaci grup hizina,n
cl x)
'.1" =
/k o
3 Bylece,
(2-l5)
az
tan m n yuparal,
LC 1,(x.-w(k,,Jj ew e
f 4,t) =
(2-16)
e.:C1..-x--..NoW)
ve C< yeri'
kenurSd,
+ 13 2 t2
olur,
T . Vr"; 4 +
0,142" ."2
gt4
veAcinetik
ile ba2
dIAJ
.1 k
almsai gerakir.Aynica:1
(2-18j
m
n lraannuM
intialuea dnerileat,
W = lie ile kesinlikle uyuanr.Dahe genel olarak,knllonilan usla rlam; bir paketin tepesiein nerede elneea0
olgnanna bagltdir; tepe,kx - c,ut evresinin:k'nin foni;siyouU . <;larak minienno olcrugU,
yani x--(-4-) =7. O oldu u yerde olnamn e illmindedir.
32
Kuantum Fiziki
(2-19)
E . (..4
ba ntis kurulursa, yle ki
(2-20)
2 M
2 -fr
(2-21)
(2-1/) iadeal p
oiluvtken
1;4?) (p
E+),4,
(2-22)
y(x,t)=
214I
biiminde yaz labilir.Yukar da yapt m z gibi, E = p 2 /2m oldu u,pntansiyelden
ba ms z blgede hiZi npa.29a4ik" i hareketini betimliyorsak, -.44 (x,t) dalga paketi
..(X k)
= \(2:71A,
/J? 46 to
r.L.
j
r2.-;
412
paral diferansiyel denkleminin bir genel zmdr.Bu denklem ve onun bir potan-
siyel iinde hareket eden, bir parac k haline genellenmesi,yukar dm ana izgileri verilen tart malardananemli lde soyutlanma gs -terir.Denklemlin bir sanly:2
33
Belirsizlik Ba nt lar
A k 6 ;> 4
(2-24)
ile arpar ve la.k = p kullan rsak
(2-25)
Heisenberg belirsizlik ba intilarin elde ederiz.Geni likler x-uzay veya momentum uzayinda parac n bulunabilece i blgeyi gsterimledi inden,x-uzay nda iistenirse,o zaman (2-25)'e gre,kla-
sik fizikte benimsenenle eli ik olarak,pakete iyi tan mlanm bir momentum
ba lamak olanaks zd r.Ayn nedenle,dar , s n rlar iinde tan mlanm bir momentumla belirlenen bir dalga paketi uzaysal olarak ok geni olmak zorundad r.Bu,momentum ve yerin ikisinin birden belirlenebilece ini vurgulayan
klasik
betimleme
zaman
Ap
~10 -6 olmas ,
Ax
'
10-21
cin olmas demektir; bu bir protonun yarlap ndan 10 -7 kez daha kktriClaski
zaman
L x
4hn/moot
bir
micit/n al r-
da olur.
A a da,birka D nce Demeyi zerinde duraca z; bu deneylerde parac kdalga ikili inin,(2-25) ba nt s ndaki bir bozulmay nlemek iin nas l i ledi ini ayr nt l olarak gsterece iz.
(a) bir elektronun yerini bime: Bir elektronun yerini lmeyi amalayan
ek.2-2'deki denel dzene i d nelim.Elektronlar,iyi belirlenmi px momentumu
ile art x do rultusunda giden bir demet olu tursunlar.Elektronilan.:aa lan gzleyerek elektronun nerede yerelle ti ini grmek iin mikroskop(mercektekran) kullan l r.I eksi x do rultusunda gndeririz; belli bir elektron belli
bir fotonu saacak ve foton mikroskoptan geecek biimde geri tepecektir.Optikten bilindi i gibi mikroskobun glizmesi elektronun yerelle ebilmesindeki kesinliktir.Bu,
(2-26)
sin
d r ve burada i1
n dalgaboyudur.
de byfitliirse,
ise
Ax'in
istenildi i kadar
Ekran
rs"\vrcek
E \ ekkro re
namen
yit
eMatik izimi.
tum kuram bize,meree in arkas ndaki ekran zerine yaz lanlarin aslxxida,eletronlardou sailarak oraya vuran bireysel fotonlar olda'tunn syler,Fotonon sa lmadan
sonraki doraltmsu,alkliin saptadll alnin s n rlar Ol+is;i ide belirsizdfr.hu
nedenle elektronun geri tepme momentumnnun - ,
2
C
kadar belirsizdi
h >
- s'Irtk
sin Q3
ein
xi tepmeaini tilebi I
elir
.ek,fo -lonun(ve
do;;ra dur;Jaket
un m
defa da
lx
el klr
1..,r i
,fakat
k rin m
imi re
35
mant k bak m ndan uymad n ortaya kaymu tuk.Bbyle bir bilgi desenin,yar klar n
birinden veya brnden gelen elektronlar n bir stste gelmesiyle olu acag n
sylyorduaakat bu bir giri im deseni vermez.Blektronlar n hangi yar ktan geti ini belirleyen bir "izleyici"nin,giri im desenini y kt ni gstermek iin Lelirsizlik bag nt s n kullanabiliriz.Yar klar aras uzakl k ot ve yar klar n ekrana ilzakl g d olsun.Yap ci giri im ko ulu
".
(2 29)
sin 0 = n
d r,bylece ekranda biti ik maksimumlar aras ndaki uzakl k d sin A n+1 - d sin O n =
d;kja dir. imdi bir elektronun yerini, ekran n hemen arkas nda,bir Ay <:a/2 kesinli iyle belirleyen bir izleyicinin bulundu unu d tinelim; bu bize elektronun hangi
yar ktan geti ini syler ( ek.2-3). Bu durum, elektronun y do rultusundaki momentumuna
p
y
> _-_2h
a
(2-30)
>
2 h
2
- ,1
a p
(t-31)
olur. Byle bir belirsizlik elektronun ekrandaki yerinde, en az ndan 2',Xd/a buyklnde bir belirlenemezlik verir. Ve bu, maksimumlar aras uzakl ktan daha
KatLnak
1.4!
Yar k
ekran
Buluta
tkran
36
Euantum Fizi i
y > b
(2-32)
yleyse verilen bir yriinge tasla n n llerini belirleyecek bir deney yle olmal d r: Atomdaki elektronun yeri,
Ax <... R
( 2- 33)
od; me
n-
1)
Ni
MC
Ot C
2n
2 2
mc 64
2
(2-34)
buyakid nde bir belirsizlik olmas demektir; ve bu,yrngedeki elektronun ba lanma enerjisinden ok bfiyktr.yleyse byle bir lm,elektronu yrfingesinden d ar atacak ve sonuta yrngenin tasla n izmek olana kalmayacakt r.
(d) Enerji-zaman belirsizlik ba nt s . (2-25) ba nt s n al r ve onu,
P &P . k xm
;Zo
P
(2-35)
oldu unu sOyler.Byle bir ba nt ,dalga paketinin (2-22) biiinden de kar labilir; nk E ve t, p ve
karlar.Bu ba nt grelilik kuram ile de ne srlm tr; nk momentum ve enerji gibi,uzay ve zaman da birbirine ok s k bagl d r l:Gerekte gbresiz kuantum mekaniginde uzay ve zaman biraz farkl bir rol oynar; ve bizim (2-25)'i kuantum mekani inin anlat m ndan karahilmemizin tersine,bu durum (2-35) iin do ru de ildir.
Gene de enerji-zaman belirsizlik ba :Alt s (2-25) gibi,knantum mekani inin nitel
yap s n n bir paras d r.
5 (ct,7') ve (E/c:14;)':1 4.n ikisi de,Loreniz dnsfimleri alt nda kendi ilerinde dn en drtl vektrlerdir.
Belirsizlik Ba ut lar
37
1. Bir
dp
4% ./Sx
dx
s demektir.
2.
Bir
Am
dm
gT
3.
>>
/Ax
(2-36)
Geerlili i iyi bilinen eadegerlik ilkesine gre,bir ekim alan nda dh z nda
x
c
(2-37)
AT
gT
Am
verir,bu da
n c 2
dT = dE
dT
(2-38)
6 - Bk. *':ela Bobreun gzel denemesi : Einatein ile Atom Fizi indeki Bilgikuramsal :roblemler Konusunda Tart malar , Atomic Physics and Human Knowledge,
John
Rkt
E de erlik Alkesi,bu kitab n sonundaki zel Konular kesim 2'de tart lm t r.Ayr ca da,i1kemin Einatein taraf ndan biimlendirilmi olmas hogtur!
38
Kuantum Fiziki
koordinat n n r oldu-
(2-39)
2mr
39
(2-40)
mr
e
r2
r =
me
(2-41)
mc Of
E =
mca(
(2-42)
2
dir.Enerjiniu gerek de erini elde etmemiz olgusu bir dzendir,nk (2-39) yerine rahatl kla pr
Gene de E,do ru deerinden yaln zca bir say lal sabit kadar ayr l rd ve genel byklk basama yine ayn olurdu.nemli olan klasik kuram n tersine,beliraizlik
ilkesi nedeniyle enerjinin a a dan s n rlanm olmas d r: -r'yi klterek,yani
elektronu ekirde in daha yak n na koyaraigeksi) potansiyel enerjide bir artma
elde edilir;fakat bu,kendisiyle birlikte kinetik enerjinin artmas zorunlulu unu
da ta r.
Ba ka bir rnek olarak ekirdek kuvvetleri problemini gznne alal m.Bunlar n erimleri bir fermi,yani 10 -13 em basama indad r.Bu
10-28
3.2 X 10
-24
"J 3 X 10
-5 erg
(2-43)
(2-44)
olmal d r.Gene bu,kabaca bir byklk basama d r;fakat potansiyel enerjinin atomlardaki gibi eV ile de il,MeV ile llece ini gsterir.
Bir ba ka a klama da ekirdek kuvvetlerinin Yukawa mezonu kuram ndan gelir.1935'de Yukawa ekirdek kuvvetlerinin,nkleonlardan birinin yeni bir kuantum
yay nlamas ve brnn bunu so urmas ile do aca n ne srd; bu yeni kuanturn,
pi-mezonu(pion da denilen)dur. 8 Bu kuantumun ktlesi o. ile gsteriliree,o zaman
40
Kuantum Fizi i
6E "JtAc a
'h/tte
r o = 1.4 X 10
lse
f1m
-27
X 3 X 10
10
1.4 X 10 13
(2-45)
Problemler
1. (2-1) ile tan mlanan bir dalga paketini gznne 'al n z,burada g(k)
k < -K
-K < k < K
= N
= 0.,
K < k
dk
1 s (k) 1
1
211, ,
z
olarak
erinden ba
Ak Ax >
verdi ini gsteriniz.
2.
/ (k)
2N
2
k + ot
wI
Belirsizlik Ba nt lar
41
A:: > 1
k
nin sizin
3.
4ik2
2m
bak nt s n n geerli eldu u,zgr bir parac n Gauss dalga paketinin yay lma
problemi riigznnenl n z.
(a)
-4
bn gsteriyorse,
(b)
cm ise,(2-17'Yi
4. Bir elektro
ketin byUkl 1 mm ve kin:etik enerjisi (a) 13.6 eV,(b)100 MeV isepard yerdeki
bykl ne olacakt r?
aras ndaki bag nt her zaman K.E. =
+p'
,> 2
) 2
1/ 2
2 71 T
/r
:AJ
yo unluktur.Dalgalar n grup h z ve
42
Kuantum Fiziki
2
7. Enerjisi >
+ 12
m clJ z2
2m
ile verilen bir barmonik sal ngan n taban durum enerjisini kestirmek iin belirsizlik ba nt s n kullan n z.
8. Bir n=2 Bohr yrngesindeki elektronun Blm ',problem 21'de hesaplanan
"yar mrn" kullanarak,n=2 enerji dzeyinin enerjisindeki belirsizli i hesaplay n z.Buldu unnz sonu bu dzeyin enerjisi ile ne lde kar la t r labilir?
olan ekirdekler,s k s k 1-10 Meb tipik enerjili
9. Tipik bykl 10 12
elektronlar yay nlar.Belirsizlik ilkesini kullanarak 1 MeV enerjili elektronlar n,
bozunumdan nce ekirdek iinde bulunamayaca n gsteriniz.
10. Tasla a a da gsterilen ayg t,belirsizlik ba nt s nda bir bozulma
olaca n gsterir.Yanlamas na olan yer
Ay
L'yi istenildi i kadar byterek gelen denetin enine momentumn olabildi ince kltlebilir.Ayg t ayr nt l biiMde zmleyerek,yukarda yap lan kapal varsay m
taya kar n z ve belirsizlik ilkesinin bozulmad n gsteriniz.
Ka yni ,
L
L, : d
KAYNAKLAR
Dalga paketleri birok dere kitab nda tart lm t r.Bu dzeyde en yararl olanlar
unlard r:
S.Borowitz,Fundamentals of Wave Mechanics,W.A.Benjamin,Inc.,New York,1967,
Belirsizlik Ba nt lar
43
13 1. .:)1(.2,1 3
Blm 2'de, zRiirce hareket eden bir pnraell belli yaklae mlar iinde betimleyen bir dalg ipaketinin sagb d bir para' diferansiyel denklem elde etmi tik.Bu bak mdan,
4 2.
(3- 1)
2 rn
denklemini,bir zgr marac g n bel mlenmesi iin uygun denklem olarak alaca z.
(2-23)';In ikar lmas ndaki s ray te'rgine evirerek,ba denklemin en genel
ni:n
p ( f)
-.zm
(3-2)
denkftemin
d r; bu yoruma geme , bm nce,den! , lemin zaman trev bak m ndan birinci busamaktan
olmas gere ine likkt edelim.u,bir kez ynin
da
y x ,t)
olmaktad r.
t)
(X,
2m
(3:3)
iin..
jr
1f(x,0)
Vr 2
d l (4(p) e
13'c t>,h
(3- 4)
TT )f
yerine
Ay r k bir aap le
At
[y(x,t
"y(x,tq / At
/5 -0
i)1/(x,t)/ ?
46 Kuantum Fiziki
iin bilinir.Diferansiyel denklemde hi bir ''belirsizlik" olmad na dikkat ediniz:
Bir kez dalga paketinin ba lang durum bel irlendiyse
rinde hi bir k s tlama yoktur--daha sonraki tm anlarda dalga paketi tam olarak
belirlidir.
y (x,t) iin bir yorum ararken unlar ak lla tutmally z:
(1)
Genel olarmk
denklemi,
= 1 .4(x,t)I
(3-5)
2 dx
aras nda bulunabilmesi olas l n ,tan mlar,ve bu neri dalga fonksiyonunun uygun
yorumunu aa lam olur.P(x,t) olas l k yo unlu u gereldir,parac n bulundu u
san lan yerde byktr ve bu yo unlu un
ilvillamx
belli
parac n
anlam na gelmez; bu,zaman ilerledike parac n t=0 ikem b rak ld yerde daha
az olas l kla bulunmas demektir.
Ila yorumun geerli olmas iin,
ao
P(x,t) dx = 1
(3- 6 )
1/(x,t)
l r.11ylece Denk.(3-6), y(x,t) ziimlerini kareleri tmlenebilen bir fonksiyon- ,lar s n f na s n rlar.A a da grece imiz gibi,
ta
dx
1 -*(x,0)1 2
00
(3-7)
V(x,0), son,istenildi i
kadar kk olabilir,fakat pozitif bir say olmal d r.Ayr ca, y(x,t) dalga fonk
siyonlar n n x'e gre srekli olmas da gereklidir.
Fiziksel bak mdan anlaml nicelik
1,ti ( x,t) ve
Y(x,t) =
de ziimdiir; burada
, ve
0( 1
4(x.t)
c< Y(x t)
(3- 8 )
mutlak karesi,a ka grld gibi, iki terimin ba ' evresine ba l olacakt r:bu
ok neMlidir.flunn grmenin daha fiziksel bir yolu klasik optikteki
ift-yar k de-
neyine bakmaktir;giri im desenini,bu deneyde bu iki yar a e lenen dalga fonksiyonunun iki paras aras ndaki evre ba nt s belirler.Ku kusuz,tm tenimlerin ortak
bir evre arpan n n nemsiz oldu u do rudur.
47
ZaNaP (4Ver
4"l
'Y (x,t)
"'
- i+
, 1
lk"
1,(x,t)
(3-4)
c x
denklen i Uerekir. Bylece
r( x,
"ay,
+ y,
)t
> T"-
Y
)
olur.Aklyi
fi
2im
ile tatl mlareak,
P( xit) +
(3- 11)
a x
e rsokk
ollaunn
dx P(x,t) =
x,t) =
00
1.1)(x)*de
yogunlunda deha-fonliyonu 2
in
le ,, obileu bir
tokillikler o)amaz.
i aan bir de meni i,e iu1Ftt. 1E i/lrn t k~ net bir degl rloyle kar! lludi
La A iatl'f;
1 -6
6
dx P(x,t) =
jf- d x
x
(1.',t)
vs)
48
Knantum
t,
at
1/(x,t)
2m
V(x)^4, ( x,t)
(3-14)
'') x 2
(x,t) ve koranum yasas yine geerlitart saca m z gibi (3-14),hir V(x) potansiyelinde-
ki bir parac k iin Schrdinger denklemidir. boyuta genellestirme kolayca yap l r ve Denk.(3-14)
1
i -,1
-e> ii(x,y,z,t)
'1f N 2
.._
."t
( " 2
-;) 2
dx -
?y'
---7
,.. ,- +
2m
' 2
r +,-2" )
"z
. .Y
(xY,z,t )
42--V V('Z.,t)
4-
1/(1.' ,t)
(3-15)
2m
-*
P(7% t) (1.--",t) . o
(3-16)
t,
verir, burada
1 -4, 0% t >1
ve
(r,#)
L 'fi( ,t)
(3-17)
ki (7,t)-9 -eyri,thf/(;,t)1
(3-18)
2im
dir.
P(x,t)
dx
(x)y(x,t)
(3 -1 9)
< f(x)> = j(dx f (x) P(z,t)
3
olur ,Bunun yaln zea,tilmlev yak nsaksa anlam vard r.Momentumu x cinsinden nas l
yazaea miz bilmedi imizden,momentumun beklenen de erini hesaplamak istersek bu
denklem bize yard mc olmaz. yle yapmaya al al m; Klasik olarak,
p = mv = m
dx
(3-2 0 )
dt
olduundan,
1: pi = l'd:ir; herhangi
2:
r.p.
olur.
49.
<:>= ttt
dt
-y'(x,t)
i dx
(3-21)
dt
yazaca z,bu
-/p4*
dz
<P> m
verir.Tlimlev i areti alt nda hi bir dx/dt olmad na dikkat ediniz.Zamanla dey(x,t)idir,ve x'in zamana giire de i mesini bu de i im sa -
<P>-
00
I d
41
2
.?
N},
.)
x2
2i
x2
elde ederiz.Durada
?*Y 4
. .,v)_ -?-1,4<- 1
?T
X2
i
1
? - \ I' "'
dx (
1
-----
ax
aNI:`- x ?y,
IL
) X
-?
.,!) ) . , ,,'t
dx
)t'
\
-,, x
},
*-
+ - t' "
'-',
oldu undan,tmlenen
(
,1,-x,t) + 2
x
<p>
= I dx
(x,t)
3-22 )
)x
(3-23)
i lemcisi ile ghsterilece ini ve daha genel olarak,
<f(p)>= fdx
olaca n syler.
y(x,t) f
x,t)
(3-24)
5n
Knantum Fizigi
Bu gosterimle donanm olarak simdi,Denk.(3-2) 1 de ortaya kan 0(p)'nin
x)=
dk
v-2141 f dp gs(p)e
2V
0(17 k) e
0( .., k )
2Bt
fdx
bulurnz.Bunu
I
dx
(3-25)
y(x)e L "'L"
V. 2141
olarak da yazabiliriz.Byleee
dP
---J
dx
J(
dx y(x)
dx
v(x) e."
-. -;`
fd p cp/ p )
\l/ 4 (x) = 1
;10 X.A.,
(3-26)
bir fonksiyon l'e boyland r ld ysa onun Fourier dnsmiiniin de l'e boyland r ld n syler.
Bundan sonra
<P>.
dx rJ (.)
J dx
d(x)
1
dx
d
"\t,*( x)
dx
= f dp
(p) p
12Tur
dx
dP
cfr
(P)
e.
m x, e r
NI 2 71%.%
f dp s6(p)
St) * ( P)
(3-27)
10(p) 1 2 ,
(
x,t)
Denk.(3-14)?..
-4,
y(x,t)=
jr.
4:
51
rx
(3-28)
dp0(p,t)C
lli
ile
<f (x)>
--fdp
--)
0* ( p, t) f ( 14,21
ap
(3-29)
0(p,t)
oldu unu gsterebiliriz.Da ka bir deyi le,x i lemcisinin momentum uzay ndaki gsterimi
x =
(3-30)
ap
olur.
i lemeilerin,kuantum mekani inde temel bir rol oynad klar n bulaca i,ve
yava yava onlarla ilgili bir ok ey renece iz.11u noktada,yaln zca unlar belirtece iz:
1. Al lm say lar ') teraine,i lemciler her zaman s rade i tirmezler.
1A,B) = AB BA
(3-3 1 )
[p,x1y(x,t ) .
xy x,t> x
fl
NP(x,t)
(
,d
x,t)
(3-32)
olur,yani
(3-33)
de i me ba nt sin elde ederiz.Bu,klasik bir f(x,p) fonksiyonunu i lemci biiminde yazarken bir belirsizlik verir.11iz,f(x,p)iyi x ve p'ye gre bak mla t rma kural n benimseyece iz.Bilylece,
xp
x
2 (xp+px)
1 / 2 ,
2\
p+ -expxrpx
(3-34)
ve , benzerleri,bulunur.
Daha sonra grece imiz gibi,x ve p de i kenlerini ba layan belirsizlik ba nt sln n
arkas nda da,bu iki de i kenin sirsde i tiremeyi leri vard r.
52
Yilantum
rizi i
ile ortaya lk si,p'nin beklenende erinin
2. p islemeisinin,ba ndahi
gerelli i konnsunda can m z s kabilir.Bnnunia birlikte,p'nin gereildli n olgusuno 44yulayabiliriz.Dalga fonksiyonunun sonsuzda s f r olmas ko ul rja,ki karesi tm/enebilen fonksiyonlar iin bu byledir,
rdx \t'(x)
<P> P> = j
?'4'
1dx Y(2)
?x
\r '1 Y)
dx
x
- 42L f Chr
X
\-(Y)
(3 - 35)
elde ederiz.Arasira kareyi tiimlenemeyen,fakat bellilieriyo liklik ko ul' r bulunan
Conksiyonlari kullanmak gerekir,rne in:
N}, (x)
(3-36)
(x+L)
Kendimizi O < x
( 1/'tx.)(x))
dx
""' <P>'
?It
C>
I4'(L)1 2
=O
(3 - 37)
olnr.Akla yatk n film dalga fonksiyonlar iin,beklenen de eri gerel o4an bir i lemciye hermitien i lemci denir,ve- dolay s yla p de x gibi hermitien loir islemei4
dir .
Bn blm
sm
noktay belirterek
bitirelim:(AN/i,r)x) = 1>01,
zdesle me-
si ile,
yy
i i
'
41 (x,t)._
?t
2m
denklemini
? .`ir(x,t)
? t
r(x,t)
.?
for
22
Y(2,t)
(3- 38 )
2m
biiminde yazabiliriz.Sag yandaki islemei tam olarak,zgiir bir parne enerjisidir.runu,bir potansiyel iindeki
(x,t)
fo n'
2m
4_ v(,)]
(x e t)
(3-39)
silmi t r,.
W.
;h1, ( x,t)
-ili
.> t
2m
(3-40)
yazar z.(3.-1) . i genellu tiren bu denklem,g4resiz kuantum mekani inin temel denklemidir,ve ilk olarak Schriidinger taraf ndan inerilmi tir'.Ynkarda elde edilen Schriidinger denklemi,
t,
'(x,t1 =
1.1(x,t)
(341)
at
biiminde 3e yaz labilir,burada H enerji i lemeisidir.1d'ye . ,ogu zaman Damiltonien
denir,nk[i o,klasik mekaniksel Hamilton fonksiyonununHi leffici dilindeki anlat m d r.
V(x) erel bir potansiyel ise,p ve dolay s yla p2 birer hermitien i, lemci oldngondani
2
4 V(x)
(5-42)
2m
de bermitiandir.
zeb olarak: 1.
"l? (x,t)
+V(x)
i lemcisidir.
2.
3.
t r.
P(x,t)
= I Kx,t)1 2
dir.
4.
-t/(x,t)=
fdp -0?(p,t)
4/2
2 nt\
ile tan mlanan 0(p,t) fonksiyonu nu mentum uzay ndaki dalga fonksiyonudur,ve para la] p monentumunda Indutmas n n okas llk yo unlu u
5.
It momcntumu vm x konumu
5 Art k p(;ideki
b4
'-.uanium
[r x3 =
y(x, t)
biiminde yaz n z.l (x,x';t) iin,bir thmlev biiminde bir gsterim elde ediniz, e
tmlevi de erlendiriniz.
li(x,x' ;O) =
(x-x'
4.
x,t)
e2
y( x, )
? t2
(14")
y* 2'Y
(x,t)'llin biimi,
olarak verildi ine gre,(3-11) biiminde bir korunma yasas bulundu una
m sunda
kn-
5.
1y(x) =
"
OL
<xn >
a.
x Llp
'nin de-
erini bulunuz.
N
\I>(x )
x
+ a
<x2> <x> 2
P ne V <P 2 > <1) > 2
25p
'yi hesaplay n z.
8.
e
A
CA .
i lemcisi,
00
/..> in
olarak tan mlanm t r. [Yol gsterme. f(p),p'nin herhangi bir fonksiyonu olmak
zere e':fcik ge--;- "l f(to)
lan n z.]
9.
<
a sal de i keninin,1,(8)
56
Kuantnm
L
i
.10
Eer bu fonksiyon p'nin yaln z pozitif de erleri iin tan mlanm sa,x'in hermitien
BLM 4
zfnakeiyoular ve dzde erler
Blm 3'de elde edilan zamana ba l Schrdinger denklemini gz nne
alal m:
i /t
-6 V(z,t)
2
lk
at
2m
2
Ir2(x't)
+ v(x)
-.,
dr
lr(r,t)
(4- )
ve bunu,tek de iokenli bir ift adi diferensiyel demkleme imdirgoyerek zmeyi deneyelim. Bunun iin,
r(x,t)
(4-2)
T(t)u(z)
u(x)
dT(t)
2m
dt
d2m(x)
4x 2
V(x)u(x).
T(t)
-(
T(t)
(4- 3)
u(z)
e lamir.Bu
abit*
E diyelim.
,
ft
dT(t)
ET(t)
(4-4)
dt
deakleminin zm,C bir sabit olmak zere
T(t) = C e
(4- 5)
olur.dbr demklem,
2
2m
2
d- u(x)
2
dx
4- V(x)u(z) = Bu(x)
(4- 6)
dir.Bu deakleme o u kez,zamandan ba l:az-1r Sehrdiager demklewi demir.BunUal Yaln el gerekten (4-1)'inkinden de isiktir.(4-1) deaklemi y(x,t)inin zamane iindeki
57
58 Kuentum Fizi i
geli imini betimler; Denk.(4-6) ise bir zde er denklemidir.Bunun ne denek istedi ini a klamak iin,geen blmde k saca de indi iniz fakat tan mlamoad g m z
iglemci kavram na dnmeliyiz.
En genel olarak,bir /*aksiyon zerine etkiyen bir iglenci,ean ba ka bir
fetakeiyona dngtriir.Birka rnek zerinde d nelin
Of(x) = f(x) + x 2
Of(x) = [f(x)] 2
Of(z) = /(3x 2 + 1)
Of(x) = [olf(x)/dx]
Of(x) s df(x)/dx-2f(x)
Of(x) =
7 f(x)
(4-7)
(4-8)
( 4- 9)
Lf(x) -
df(x)
2f(x)
dx
Fonksiyonlar -boyutlu uzaydaki vektrlere benzer olarak d nmek
Bi! iglemeinin i i bir vektr banka vektre dniigtrmaktir.flin vektrleria birim
uzunlukta *iman zel halinde,bir i lenci birim kr* zerindeki bir nektay bir
begkaa na dngtrecektir.Bu zel (fakat ok uygun) rnekte,bir i lemi bir eksen
evreeinde bir dnme elabilir(gek.4-1).iglemei,x ekseni evresinde rne in 30
lem alt nda e itli vektriere ne olaca n gzmzde likbrdnmeosu.B
canland rmak kolayd r.0zel bir zeli i olan iki !rektr bulunacakt r: Kuzey ve giilttykutuplar gsteren birim vektrler,dame alt nda yine kendilerine dn eceklerdir.Bu,(4-6) gibi bir iglemei denklemine zel bir rnektir;(4-6) denklemi,
(4-10)
zlonksiyonlar ve zdekerler 59
C'= C)'dir.
(x,t) =-.
(Z
(4- 11)
60 Kuantum Fiziki
zde erlerine enerji zde erleri denir;bunu,lignin
2
H.=
(4-12)
V(x)
2m
biiminde olmas da dii iindrr4ok basit fakat retici bir rne i tart madan nce,e er Y potansiyeli a k olarak zamana ba l iae,denklemin ayr lmas n n yap lan yacak n belirtelim.Daha sonra,byle bir durumda enerjinin bir hareket sabiti olmad n grece iz.
< ct
ba ka yerde
= 00
(4-13)
potansiyeli iin inceleyelim.Bu,dalga fonksiyonunun 6z!>0L iin s f r olmas gerekti ini syler,hu ise
(4-14)
u(ct)= 11 (- 9 )= O
demektir.Kutunun iinde,
2
d u (x )
2
olur.nce,g
A.
2g
u(z) .1. 0
( 4-15)
dz
u(z)
(4 16)
K c
biimini alaca n* dikkat edelim,burada
ve
2ag
p.--
(4 - 1 7 )
d u(x)
dz
2
-F k u(x)
(4-18)
biimini al r,ve bunun zmleri *in kx ve cos kx'tir.0 (-) (x) ile gsterece imiz
sins zm iin,a n r ko ullar
ksx = alt
n = 1,2,3,
(4-19)
yonlgr v
Oulegerler
61
,k2
n 2 Tr 2
E,
2m a.
(4-20)
olur.Boyland r lm zmn,
u(-)( x )
sin
'ff c
(4-21)
ka. s (n--4-)1;
n = 1,2,3,.....
(4-22)
4\ 2
4 n (1/2) 2 2
(4 23)
E (4.
2mo.2
demektir.Bu yzden boyland r lm s
cos n -(I/2) jyrz
(4-24)
o ( "4") (x)=
Va
biimindedir. ( 1
- ) i aretlerini n,z -*
ra
diu(+)(x
.(.)(,) = Jr d.u(-)(.)- .(-)(.
dxu( ) (x) *
i(2 -) (x).-- 0
(4-25)
zeli ini ta rlar,yani dikeyboyluluk ko ullar n' sa larlar.zmler gerel oldu undan,karmal e lenik alma asl nda gerekli de ildir,fakat ilerdeki kullan mla tutarl
olmas iin konulmu tur.
En alak enerji durumu'olan taban durumu
enerjisi
E (+) ,.
7 2 h 2
$mc
(4-26)
(4-27)
sonucuna var l r.Bu,do rudan hesapla veya bir bak m d ncesiyle - kar labilir:Gerel olan zmlerden herhangi biri iin <p> (41/i) biimindedir.<p>'_
nin gerel olmas gerekti inden,yaln z gerel fonksiyonlar kapsayan bu tmlev s f r
olmal d r; veya e de er olarak tmlev,aralar na d/dz'in konuldu u iki tane ift veya
62 Knantum Fiziki
iki tane tek fonksiyonunun bir arp m n kapsar.Bylece toplam tmlenen,x'ia bir /
tmlendi iade
,tmlevia tekfonaiyudr;vebk
ml bir aral k zerinden
de eri s f r olmal d r.
e itli zmler iin <p 2 > 'yi besaplayabilirizAutunun iinde p 2m 2mE
olduundan,
< P2 > = 2mg!i)
(4-28)
(4-29)
buluruz.Burada,
20.
ba nt s n n belirsizlik bak nt s ile tutarl oldu una dikkat ediniz2 .Ayr ca,bir
gzmdeki dn say s ne kadar oksa,enerjiainin de o kadar yksek olaca n be.=
lirtehim(4ek.4-2).Byle oldu u,bir zmn d 2u/dx 2 ile llen e rili i bykse,=
kinetik enerjieinin de byk olaca ndan anla labilir:zel olarak,fonksiyondakii
de i im bykse,
42
2m
dru 'x'
2
d u
2
dx
4,2
2m
ie
du* du
'"x dx dx
4=2
w" 2m
r
J -x
2
du
f dx
1) (I ) =
(4-30 )
2- LA
biiminde bir ststegelmesi olacakt r.A (t) katsay lar n belirlemek iin dikeyboyluluk ba nt lar kullan labilir.rnekin,(4425Pten yararlanarak
dx(a+)* (x)y(x)
A( + )
m
u (+)* (x)u (+) (x)dx+ A (-)fu (+)* (x)u (-) (x) dx]
M
111
= A (+)
oldu unu hesaplayabiliriz;bylece
k)
(.) .1,( x )
A(
xun
(4 31)
-
63
A ( ) u (+)
-4E(+4A
n r"
4-
"
(4-32)
Bu
-4.1~14tindsa vs
(x). 2(*.t)
(;) ( x )
. u,
(4- 33)
64 Kuantum Fizi i
< H>
= f dx "f,""(z)
.jr dz
x
NIJ (x)
A(4).
u (+) (x si*
11
n
.M
A(-)" u (-)
11
tl
(z)1:F
(E(+)1A( + ) 1 2
131
110
D3
(4-34)
1D
j" -y*(x) i
(x) =
oldu u da gsterilebilir,ve bu
oo
ti A(+)1
I
2 , IA (-)12) =
( 4- 3 5 )
olmas n ierir.(4-34) denklemi (4-35) boyland rma ko ulu ile birlike, u sonucu d( 4- 1
, isteksel bir durum iin enerji kiliimniin E ' - ' vermesi olas l
ndrdr:
n
olarak yorumlanabilir.Enerjiniu olabilen de erlerinin yaln zca n E (1- de erleri oldu unu belirtelim,bu yzden belli bir lm yaln zca E (t) de erlerinden birini verebilir.
IA() 1 2
n
dlm,hangi paket iin her zaman bir E k() enerjisi
(bir zde er) verecektir?
A kta grld gibi,ancak
A() ; 2 .
I o
I
ise byle olacakt r;bu \p( )
g,k
(4-36)
(4-37)
d r(burada genel olmas iin (t) i aretlerini b rakt k).Ayr ca,En hzde erini veren
;
_i_ismden
sonra sistemin durumu u n (x) zfonkaiyonu ile betimlenir;nk byle olmazsa,lmn yinelenntesinin ayn sonucu vermesi
gerekmeyecektir,oysa
m olmas iin,verilem bir sistemin bir lsnn yeniden elde edilebilir olmas temeldir.Burada shylenenler,bir kutu iindeki parac k problemine zg degi dir.Tekrar
tekrar grlece i gibi,daha genel sig temler [bir V(x) bulunan] iin,ve Hamiltonienler d ndaki ba ka hermitien i lemciler iin de geerlidir; ve bu sylenenler kumatum mekani inin dznde yatar.
-x yans ma-
( 4-38)
00
( 4 -39)
)=
-y(")( x )
(4-40)
buluruz.Bu iki denklem ,zde er denklemleridir; ve gsterdi imiz gibi,ift fonksiyoalar P'nin +1 zde erli zfonksiyonlar ,tok fonkaiyonlar ise P'nin -1 zde erli
zionksiyonlar d r.Bir kutu iindeki parac k probleminde,nn( i) (x) fonksiyonlar
yaln zca H'nin zfonksiyenlar de ildir; ayn zamanda P'nin de lizfonksiyonlar d r.
zdo erler yaln zca 1 olabilir:
Pu(x) =
1 u(x)
(4-41)
c P 91x(x):=:X 2 u(x)
(4 42)
-
(i)
[Y(x)
(4 43)
-
yleyse,n reki Orne imissde tart lan H'nin zfonksiyonlar n n tam benzeri olarak,
herhangi bir fonksiyom
da hermition i lencilern genel bir zeli idir: Herhangi bir liermititn inlentinin
zfonksiyoniar bir tam kme olu tururpve herhangi bir fonksiyon bu zionksiyonlar
trnden a labilir.lierhamgi bir y(x)
66
Kuaatum Fiziki
X -
Kutuytt z =Oda merkezledi iniz iin,teklik ve iftlik kea ortaya km aras na koyaayd k r yine bir ey de i neyeeekti; ve bu kez ise
z = oya gre yans malar iin,bak n bulunaeakt .Ancak byle bir bak m ok a k 1
t r.Kutuyu 0 ile 21a
man ift kalaca ara tir l rsa,bak n belki deha a kta grlebilir.
y(..0),
.N1) ( + ) (k)
(4-44)
(4-45)
" -t,
ile
erilir.Bu
(4-46)
PK
y(x,t). HP y(z,t)
(4-47)
zfonksiyonlar ve bzdegerler
olabilir;bu ba nt ,x
67
--x iin H ift ise sa lan r,bu da V(x)'in ift bir fonk-
II ri>
ex,t)j
(4--48)
yazabiliriz.Bu nedenle,
y (+) (x,t)= +(I + P) r(x,t)
(4-49)
ve
2-(1
P)-,}, (31t)
(4-50)
(P11 11P)14/(x,t) = 0
ise sa lan r.Bu P ve H i lemeilerinin s ra de i tirmesi demektir:
[P,n] o
(4-52)
(x) = Pu (x)
PoP u P
P
pop = (4i/i)(d/dx) oldu undan,bix denk'
du (x)
P
4a
dx
( z )
(4-54)
( 4- 55)
68 Kuantum Fiziki
srekli bir spektrumu vard r deriz.(4-25)'e benzer olerak,zfonkStyonlar n dikeyboyluluk konollar na uymas n bekleyebiliriz.
f ax
r dz e
Ltr_r")..h
IC1 2.k
(4-56)
(p-p')
x ^
(4-57)
f2-r4
seimiyle,(4-56) denklemi
on
r dx u
(4-58)
'verir.Bu denklemin (4-25)'ten tek de i ikli i,kesikli indisler iin uygun olan
Kroenecker deltas yerine,srekli indisler iin
S mn
nunun gelmesidir.
Herhangi bir
dP (P)
(4-59)
6-1;W
(p)
dx (
\'*
/4
(4-60)
(z)
)
dir.Bylece,Blm 3'de
3-30).
imdi zgr parac k Bamiltonien'ine dnelim.V(x) her yerde a f r'olunca,enerji zde er deklemi
2
d u(x)
2
-I- k u(x) = 0
dx
verir,burada k 2=2mE/AN 2 dir.zmler
(4-61)
-.ika
2kx
ve e
zfonksiyonlar ve Ozdegerler
69
, ( 4- .6 2)
=k
nin eonlu 4olmas ko ulnyla,(4-21) ve (4-24) zmleri 1/V7
z.boyandirma'arpan1
)'deki
atebiliriz,ve
sin kx
cos kx
(4-63)
Y0.
Ya
'Ax
)11 (x) = CJ
(4-64)
4> (p) =
2iiK' S (p
(4-65)
k)
e
11+:00
fonkaiyonunu ald --
yerine,
f
= e
dp
kx
et
g(p 4 k)
qx-PF,
dq e '
g(q)
(4-66)
dzlem dalgasi-
d r.Bu fonksiyonu,fiziksel bak mdan ilgin olan blge boyunca hemen hemen sabit olacak kadar geni yapabiliriz. imdi momentum6ki belirsizlik .h/(x-paketinin boyu)
byklk basamag nda olecakt r,ve payda.makroskobik buyiiklkteyse bu belirsizlik
nemsiz say labilir.Bylece,fizigi hi deg14tirmeden matematikael gerekleri sa lar z Gerekten dalga paketi betimlemesi,asl nda fiziksel olarak neler oldu una
en yak n bir betimlemedir.nk ba lang durumunu haz rlaman n herhangi bir yo4
rei de sonlu tutuyoruz,ve cl'n n sonlu bir kesri olan x'in de erleri ile
5 Duvarlar n varl gina -ba l olan bir soru fiziksel olarak anlams zd r.Ornegin,
"Bir dalga paketinin duvarlara gitmesi ve x O'a dnmesi ne kadar srer?" sorusu,fiziksel bak mdan ilgisiz diye s n fland rd g m z bir sorudur.
70 Kuantum Fizi i
la,rmstim bir alsktram taham ma ma atl iammost,kii bir saman mysmiamada tam bir
momamtam.idaturnme yaratamas.
(c) e
zka
gesine kapat lmam t r,bu yzden parac herhangi bir yerde bulma olas l a f rd r; glk bu olgudan gelir.Parac uzay n herhangi bir nin blgesinde bulma olas l n kapsayan sorular sormazsak,ortaya hi bir sorun akmaa.Boyland rma
gl nden kaanman n bir yolu,olaw l k ak m ya da ak ile al makt r; Blm
3'n ba nda tart lma olan ak ,
j ( x)
dir.0
e ce '
d y-
d 1/ izi
[)
2im
U f(x) ]
(4-67)
dx
dx
1C1 2
p/m ; C
IC1 2 'nin,em
gsterimler.
U boyutta,
(4-68)
C e
P'ye dik bir birim yzeyden cm 3 ba na' ACl 2 yo unlu uyla geen parac klaran bir
ak na kar l k gelir( ek.4-4).
ve
biiminde iki ba m-
siz zm vard r; e de er olarak,coa kx ve Bin kx gerek zmleri ifti de be msazd r.11angi ifti seersek aeelim,bir kutu iindeki bir parac k probleminin
tersine,enerjileri ayn olan iki zm bulundu unu belirtelim.Bn,alk s k ortaya
kan bir duruma rnektir: Hermitien bir i lomeinin ayn zde erine kar l k gelen
vard
Yukardaki iki halde,iki zm diktir: k
jr dx(e
0 iin,
mo
dB
-14x
jcx
= J
2/1.tx
dx
=o
dx sit% kx cos kx = O
(4-69)
dir.Her zaman,buradaki gibi,do ru olan izgiael birle tirimler yapma olana vard r.
Ku kusuz,byle izgiael birle tirimler,zde erin(rne in enerji) farkl de erlerine
6
kar l k gelen zfonksiyonlara diktir
.
Bak. Ek B.
kmesi iin
0.W
zneale
temeen
14zr4axIkkar
Taci
nd sanede
?Esen perae k ar
)
ekil 4-4. Parac klar n h z ve ak aras ndaki be nt ;ak ,h za dik bir birim
yzeydez birim zamanda geen parac k say s d r.
d j'/"'
i
+4ke
dx
N 247o)
oldu undan farkl momentua zde erlerine kar l k gelirler.Benzer olarak,(coe kz,
sin kz) ifti ise,perite i lemcisinin farkl zde erlerine kar l k gelen zionksiyonlar d r:
P cos kz = cos kx
P sin kx = - cin kx
(4-71)
de,bu problemdeki
f, /2m Hamiltonien'i ile de i ae zeli i vard r.ilerde bunun,
ortakAZtonksiyonlar n varl iin gerekli bir ko ul oldu unu grece iz.5rne in,far
i me zeli i yoktur nk (4i/i)(d/dx),z
z-
fonksiyonlar olamaz.
nceledi imiz bu iki basit problemden knantua aekani i konusunda pek ok ey
renmi olduk.Bu konulara ilerdeki blmlerde .dnehe li ve bunlar genelle tirece iz.Blm 5'te gene baz ok basit problemleri gz nne alaca z,faket bu kez matematikeel zeliklerden ok fiziksel sistemler zerinde durace z;yle ki,bu problemleri bu fiziksel sistemlerin basit modelleri olarak imeeleyace iz.
72 Kuantum Fiziki
Problemler
1. A a daki i lemciler veriliyor:
(b) 8 2 -1/(x) - x
17(x)
d x y(x)
(d) 0 4 1) (x)
d-4/(x) 4- a
dx
6 -\/(x).
>k 1p(x)
fonksiyonlara gtrur?( pueu: Denklemin iki yan n n x'e gre threvini alln z)
3. A a daki de i me ba nt lar n hesaplay n z:
(a)
(b)
[A,Bleyi hasaplaman n yolu,A(B'y )-B(ANy ) . yi Cf bi iminde yazmakt r.
4. (4-21J ve (4-24) danklemleriyle verilen u (i)'(x)- iin,
r< x 2
Ap Ax
i hesaplay n z.Bu,daha st durumlar iin belirsizli in n ile artt n belirten ze-
liktir.
5. Kenarlar x = 0 ve r = L'de olan bir kntudaki bir ,parac k iin Schrdin-_
ger denklemini
N (o)
(L)
7. Bir narac n,kenarlar z = ci 'da olan kltunun sol yar s nda yerelle -
73
parac k"' t=0'da betimleyen dalga fonksiyonu nedir? Deha sonraki anlardaapara-
eak
olarak kalacak m d r?
Bir enerji lmiinn,taban durumu enerjisini ve ilk uyar lm durumun enerji-
fi L 3
olarak verildi ini ggteriniz.Da l m iziniz.Da l m n belirsizlik ba lat aine uydu unu,ve n byk oldu u zaman,sonucun kar l bulunma ilkeaiyle upu tu unu gsteriniz.
10. zgr uzaydaki bir parac k ba lang ta,
c( \ 1/4
dalga paketi ile betimleniyor.
(a) Momentumunun (p,p+dp) aral nda olmas olas l nedir?
(b) Enerjinin beklenen de eri nedir? Yan t neden olduka kabacad r; dalga
fonksiyonunun "boyutlar na" ve belirsizlik ilkesine dayal kaba bir uslamlama verebilir misiniz?
11. Bir parac g n dalga fonksiyonu
- icx
zkit
= A e
4- B e
ile veriliyor.Bunun gsterimledi i ak nedir?
12.
y(x) = u(x)e
dalga fonksiyonu ile betimlenen bir parac n ak s nedir? Burada u(x) gerel bir
fo ksiyondur.
13. Kenarlar x = t a 'da olan bir kutu iin zfonksiyonlar gz nne alal m.
Tmlev i lemi yapmadan,
x 2 p3 + 3xp 3x + p 3x 2
niceli inin beklenen de erinin,tm zfonksiyonlar iin s f r oldu unu kan tlay n z.
74
Kuantum Fizi i
14.
Kaynaklar
BbLitid.
z .<
V(X)=--. O
Y
O
O
( 5-
4; 2
d2u(x)
2m
(5-W
dz2
Schrdinger denkieikinis
V (z )
Ve
X.=0
75
76 Kuantu Fiziki
2
d u(x)
2m
da -
L E - V(x)
(5-3)
u(x) = 0
k'2
- k
(5- 4)
"k2
dlyel m,ve
2ra(E - Vo )
(5-5)
u(x)
ikx
+R e
(5-6)
r,
C( e
Y, k
dir.
j.k x
kx.
)(ik e
-ikR -Litz
e) - karmel eglenigij
R 12 )
ti,k s
yel olmasayd ,
+R
l km
(5-7)
kNIr/M olan bir gelen dalga olarak grebiliriz.Ribir po ansi'i btn x'ler iin zm olarak seebilirdik,bu yzden R'yi
e-1.1"'
4 kIR1 2/m'dir.
x >O iin,zm
u(x) = T e.41>4
(5-8)
Ll c.
ve
tirimidir;fakat .. 11'<" 'in bulundu u bir terim i+ 00 'dan eksi ynde gelen bir dalgay betimleyeeektir.Oysa,kurdugumuz"deney"de,sag yandaki dalga yaln zca geen dalga olabilir.(5-8)'e kar l k olan ak ,
J-
+IQ
(5-9)
12
dir.Problemde zamana ba l l k olmad ndan,(3-11) korunur yasas j(X)'in x'den ba ms z olmas n ierir.Du yzden soldaki ak sakdaki ak ya e it olmal d r,bylece
4Sk
elmas al bekleriz.
(1-
IR1 2 )=
IT12
(5-10)
Bir-Boyutlu Potansiyeller
77
(5-11)
olmas n ierir;bu beint z = O'da iki zmn egitlenmesiyle elde edilir.Potansiyelin ereksiz olmas na karg n,dalga fonksiyonunun e imi de sreklidir; byle olduu,(5_3).a,.... 'dan LE 'a kadar ( E istendi i kadar kk ve pozitif) tmleyerek
ve dalga fonksiyonunun sreklili ini kullanarak grlebilir:
E
--e
du
dxd
dx
ad: )
dz
dx
h2
e.
[.
V(z) E] u(x) = 0
(5-12)
ilerde dnece imiz bir durumu da belirtelim: E er potansiyelde Vo S(x-4) gibi bir
terim bulunursa,o zaman denklemin ct-- E. 'dan Q + E. 'a kadar
/ du
dx
) .._ ( ddu )
x
c.-1, e
2m
4:, 2
A-- E
"
tmlenmesi
a.+E.
f
dx V cS(x --ek) u(x)
o
a E'
2nt
= V u(Ct)
o
2
5-13)
verir.
Bizim potansiyelimiz i n treyin sreklili i,
(5-1 4)
ik.(1 R) = iqT
olmas n ierir.Bylece R ve T'yi zebiliriz ve
R=
k- q
2k
k + q
T =k + q
5-15)
ni
IT,
4Nk
la
4k4
(5-16)
(k + q) 2
78 Kuantom Fiziki
zeliklerinin bir sonucudur; n iki ortam n arayzeyinden paral yans mas bilinen bir olayd r.
2. (5-16) yard m yla,(5-10) korunum yasas n n gerekten sa land n kolayca
dogrulay-abiliriz.
3. E >> V o iin,q -* k'd r ve yans yan ak n n gelen ak ya oran olan 1111 2
f ra yakla r.Bu durum, u sezgi ile uya ur: ok yksek enerjilerde,basamag vars
l dalgan n yayilmas nda kk bir tedirgeme olu turur.
4. E enerjisi V 'dan kkse,o zaman q sanal olur. imdi,x > 0 iin zmn,
o
mo 'da patlamas n diye,
-1</lx
u(x) = T
( 5- 17 )
k i ql
k +ilgi
k+i
(5-18 )
oldu unu grrz.Bylece klasik mekanikteki gibi,ba durum igia'taa yanl z vard r.
Alacak
T
w k +2ki
(5-19 )
(q
B. Potansiyel Kuyusa
imdi de,
V(x)= 0
= -V
.(
s 0
Cl
<x
(5 - 2 0
2mE
(5 - 2 0 5
si 2
ve
q2 =
2m(E + V n )
41 2
(5-22)
Bir-Boyutlu Potansiyeller
79
t
Va
u(x)= A
u(x) = T
x =
x
'
< <. a.
k x_
e.
a<x
(5-23)
Bunlar,soldan gelen bir "k k/m ak s na,yans yan bir 4:c D11 2/m ak s na ve sa a geen bir i k IT1 2 lm ak s na kars l k gelirler. 1" CL
lusan yans malar nedeniyle,kuyu iinde her iki ynde giden dalgalar bulunur.Ak korunumuna gre,
+ k
41
(1 --IR(2)=
2 -IB
ilk
T1
(5-24)
zka.
eLkck.
-.ika
^qa
+Be
Lica,
iki' e
-Bee i c(
-B
o.
=Te
=
icra
;_ km.
(5-25)
Biraz da cebir,
( q 2 ....k 2) oin 2,10.
2.zice
i e.
2 2
2kq cos 2qa- (q +k )sin 2qa.
T=
2kq
e
2kq cos 2q5:
(5-26)
i (q 2+ k 2 )sin 2qa.
sonnlar n verir.Yine,E V o ise, q 2-k 2 <,< 2kq oldu undan hemeh hemen hibir yans ma yoktur;ve E
n 2 T2 t. 2
E = V +
8m a.2
n = 1,2,3, ...
(5-27)
80 Kuantum Fizi i
rezonans ko ulu,
ila
n
_ 2 7T
q
(5-28)
2mE
4,2
(5-29)
Kx
u(x) = C I L
u(x)=
x <
c2 e
<
( 5-30 )
- Q < x
< c
(5- 31)
q2
el e
(5-32)
-?(c
->to
e =
M{. C2 e
(5-33)
verir.Bunlar,
Kq
=
5-34)
Bir-Boyutlu Potansiyeller
81
Tek
c6zZrsier
,4
-,z'Orriter
L *
IT
ift zmler
tek zmler
(5-35)
y = cia
(5-36)
tan y
(5-37)
Y
verir.tan y ve \,12 y2/y 'yi,y'nin fonksiyonu olarak izersek( ek.5-4),kesi ne noktalar zde erleri belirler.Banlar kesikli bir kme olu turur. ;k bydkge,.0 y 2ly
e rileri daha teye gider; demek ki y.potanaiyel daha derin ve/veya daha gui oldu u
zaman Llk
Ualuu l durum bulunur. ekil ayr ca, 2\ ne kadar kk olursa olsun,her
zaman en az bir ba l durum bulunaca n da gsterir.Bu,bir-boyutlu ekici potansiyellerin belirtgenidir ve -boyutlu potansiyeller iin do ru de ikdirjig-boyutlu
potansiyeller daha ok,a a da tart aca m z kek-zm problemi gibi davran rlar.
82
Knantum Fiziki
w/2
31/2
21T
STi2_
3.1c
71c/2
ek.5-4. Kare kuyuda ift zmler iin,kesikli zde erlerin yerle i a.Artan
e riler ten y'yi,azalan e riler ik'n n farkl de erleri iin
2, y2 /y
egrilerini gsterirler.
Y L'j' (n
n = 0,1,2,...
(5-38)
ile verilir.Bu tam olarak,eonsuz kutudaki ift zmler iin zde er ko uludurpre
ngrlebildigi gibi bu,potansiyelin dibinde-uzanan durumlar iin,kuyunun gerekten sonsuz derin olmas n n ok nemli olmad n gsterir.
(b) Tek zmler:
Burada zde er ko ulu,,
eot y
(5-39)
1/2
n'ff
= 1,2,3,...
(5-4 o)
Bir-Boyutlu Potansiyeller
31,/2 2i
nlz
83
5114 3t 7111.2
ek.5-5. Kare kuyuda tek zmlerin kesikli zde erlerinin yerle imi.Artan e riler -cot y'yi; azalan e riler,
gsterirler.
21'n n
2
0,
o
.#.% 2
>
(5-4 1 )
84 ,Kuantum Fizi i
C. Potansiyel Engeli
imdi,
V(x) = 0
= Vo
(5 -42 )
2
412
Vo )
U(X) A.
u(x)= O
(5-43)
u(x) Ae
genel zm,
t.
Lkx.
x < o.
+Re
u(x) = e
(5 - 4 4 )
x <
;.kx.
= T e
>
(5 -45 )
(5-46
( 20/ +1 2 )(V,
1t
-2;.kc
2k 8,
2k!k. cosh 2 (c
(5-47)
sinh 2111a.
V(z)
e
E
-a.
ek.5-7. Potansiyel engeli.Enerji,bir klasik parac n engelden tam olarak yans yaca byklktedir.
Bir-Boyutlu Potansiyeller 85
bulunur,ve bu
(2k
1112=
)2
(5-4 8)
,. )2 sinh2
(k2
(2k1j. ) 2
verir.Enerji,engelin tepesinden a a da bile bulunsa geirim vard r.Bu bir dalga olayad r,ve kuantum mekanignde parac klar da bu olay gsteririer.Bir parac n bir
engeli,tnel olu ile gemesine s k s k rastlan r; bu yzden biz,baz uygulamalar
tart aca z.Ayr ca tta byk iken,geen ak n n gelen ak ya oran n n,
1T1 2
'
( 21 )2 e
_4
(5-49)
rka, [
2m ot
42
1/2
(v o E)
(5-50)
oldu undan 1T1 2 ok duyarl olarak,engelin geni li ine ve engelin geliri enerjisinden
ne kadar byk oldu una ba l bir fonksiyondur.
Genel olarak,fiziksel olaylardaki engeller keresel de ildir; bylece baz uygulamalar tart mak iin,nce biimi dzgn olmayan bir engel iin 111 2 geirim katsay s n n yakla k bir ifadesini elde etmeliyiz.egu potansiyel iin tam zmler ol
am/a na gre,geirim katsay s na hesaplaman n yolu,Wantzel-Kramers-Brillouin(WKB)
yakla m tekni ini kullanmakt r l .Tart mam z ok matematiksel olmayackkt r.
(5-49)'un iki garpandan olu tu unu ve bunlardan ikincisinin ok daha nemli
oldu unu gzliiyoruz.Eer
log111 2
",
2(kC )(Ket)
-2 il, (2 a ) + 2 log
(km.) 2+
(ta,_ ) 2
yazar ak, K. c en n akla yatk n de erleri iin,birok durumda ilk terimi ikinciden
bask n oldu unu gryoruz.Yumu ak bir e ri engeli,kare ,Jaiieli engelleri yanyana
koyarak olu turmay ye liyoruz.
2
p r
ars:etler
12
logT rva I
eariter
-2 L li
1
2
=<K>
3.
dugu,engel geni li i iki kat yap ld nda,1112 geirim katsay s n n karesinin elde
edilmesinden anla labilir.
86 Kuantum Fizi i
e k.5-8. Yumu ak bir engeli yanyana konulmu karevpotanaiyel engellerle olu turma
;yakIn kl t .
IT 1 2
2f cl-.V(2- ,
v c.) E .1
(5-52)
yazmak,gene uygun bir yakla md r; burada tmlev,kare kkn gerel oldu u blge zerindendir.
D. Tnel Olay
Atom ve ekirdek fizi inde parac n tnel yolu ile gemesi olay olduka
yayg nd r; ve biz bunu,iki rnek zerinde tart aca z.
(a) Bir metaldeki elektronlar d nfinz.Blm l'deki fotoelektrik olay tart mam zda belirtildi i gibi,elektronlar metal iinde bir potansiyel ile tutulurlar;
bu potansiyel, ek.5-9a'da gsterilen sonlu derinlikte bir kutu ile betimlenebilir.
Gerekte elektronlar,kutunun ok geni olmas yfiznden,ok yo un olan enerji dzeylerinde kmelenmi lerdir.Verilen herhangi bir enerji dzeyinde ikiden fazla elektron
yer alamaz;bu,elektronlar n bir zeli idir 3 .Bylece metalin en kk enerjisi durumu
iin,Fermi enerjisi denilen(bu zgr elektron say s na ba l d r)belli bir enerjiye
3 Elektronlar n bu zeli i Pauli d arlama ilkesi ile betimlenir.Bu ilke Blm 8'de tart lacakt r.
Bir-Boyutlu Potansiyeller
87
gs
(L)
(a)
ek.5-9. (a) Metuldeki,elektron enerji dzeyleri.E F Fermi enerjisi ve W i fonksiyonmdur.(b) Bir d elektrik alan n n de i tirdi i potansiyel.
kadar olan tm dzeyler dolmu tur.S cakl k 0 K'in zerinde oldu u zaman,birka elektron s sal olarak yksek dzeylere uyer l r,fakat oda s cakl nda bile bu say kilOktr.Fermi enerjisi ile 1<nyunun tepesi aras ndaki fark,elektronu d ar karmak
iin gereken enerjidir;,bu,fotOsIektrik olayla ilgili olarak tart lan i fonksiyonudur.Ya fotonlarla ya da s t karak,enerji aktar lmas yla elektronlar d ar kar labilirler.Ayr ca bir d elektrik alan uygulanmas ile de kar labilirler.Elektron
dzeyler "denizi"nin yznde ise,d alan elektronun grd W potansiyelini (W-e Er)
olarak de i tirdi inden ( ek.5-9),so uk yayma olu ur.Geirim katsay s ,
[ 2, (W_ e E,L )/0"2. ] 4 / 2
-,z_f a
2
'Tl = e
(5-53)
dir.Burada,
(A 4. Bx) 3/2
j*.
Bx) 1/2 =
3B/2
oldu undan,
11. 1 2
(4 V".2--
(W/e
(5-5 4
bulunur.Fowler-Kordheim forml denilen (5-54),yaymay yaln zca nitel olarak betim- - '
ler.Kolayca hesaba kat labilen bir etki,grnt yk nedeniyle elektronun,bir de ek
olarak metal yapra a do rn,geri gekilmesidir.incelenmesior olan br etki,metal
yzeyinde bulunan yzey kusurlar d r.Bunlar,elektrik alan n yerel olarak de i tirirler; ve E s teriminde grnd nden,bu durum byk bir fark do urabilir. yi
bir rastlant olarak,a terimi Fermi denizinin yzndeki engel kal nl trnden
yaz labilir;nkii bu kal nl k,
(5-55)
e
olarak verilir.
88
Kuantum F'zi i
Metal
14gutenan
serdim
eV
Er
ek.5-10. Bo lukla ayr lm iki metal aras ndaki tnel olay iin enerji diyagram .
Metaller aras tnel olay ,ancak sa yanda bo durumlar varsa olabilir.bbyle bo durumlar,sa yandaki Fermi dzeyini alaltan eV basama nda bir gerilim uyguland zaman yarat l r.
ki metal yaprak birbirine yak n konursa,gene ayn etki ortaya kar. ek.5-10 )da,bir potansiyel fark yokken ve varkenki durumlar gbaterilmi tir.Potanaiyel fark
yoksa tnel olay alnnmaz,,iin14-ongel
iki yan ndaki dzeylor doludur.Zay f bir
elektrik alan n n etkisi bile,engelin biimini biraz de i tirir( ek.5-10).-bu nemsiz
bir etkidir-ve engelin bir yan ndaki Fermi denizini a a indirir.Gerekten bu,engelin bir yan nda,br yandaki dolmu dzeylere kar l k olarak baz bo dzeyler verir; ve bylece e
21(2"Vdi 2 >a.
(5-56)
geirim katsay s ile,tnel olay olu abilir.Bbyle bir arpan,bir diren gibi davran r.Yaz k ki,bu deyim aral k geni li i ct'ya ok duyarl d r,ve i fOnksiyonu birka
elektron volt basama nda oldu undan geni lik birkaangatriimbasama nda olmal d r;
fakat metal yapraklar n yeterince dz ve ko ut yap lmas olanaka zd r.Bu yzden bu
forml,aralar nda bir oksit tabakas bulunan iki yaprak (Ni-NiO-Pb) aras ndaki ak mlarn yorumunda uygulan r;buradaki aral k 50 X kadar kk yap labilir,ve yorum nitel olarak do rudur.
Sa daki metal bir stniletkenlik durumunda ise,ilgin bir olay ortaya kar.
Byle bir durumun bir belirtgeni udur : Fermi dzeyinin zerindeki dzeyler iin,
Bir-Boyutlu Potanaiyeller 89
Tnel
'akm
e-,
eV
2 Li. E ti eri
arabS
ek.5-11. Metal ile iiatniletken aras ndaki tnel olay iin enerji diyagraml.
ek.5-10'da gsterilen metalden metele tnel olay n n tersine,buredaki enerji aralaga iin tnel olay na izin verilmemi tir.Bu durum,ak m-gerilim belirtgenini,gsterildi i biimde de i tirir.
6 ve
h,
Ep
enerjileri
10 -3 eV basama anda-
d r ve bu 10 eV basama ndaki BF Fermi enerjisi ile kar ila tar lmal dar.Bu dzeyler ortadan kalkmem lardar,fakat a a ya ve yukar ya alk m lard r:bu yzden,araligin hemen stnde ve alt nda dzey yo unluklar ok bflyiiktr.Elektrik alan . yeterince kkse,yani
<
hibir tnel olay olu maz.Ak m-gerilim ba nt s n n nitel zelikleri ve enerji diyagram ek.5-11'de gsterilmi tir.Bu zelikler deneyle iyi upu ur.
(b) Tnel olay ekirdek fizi inde de nemlidir.ekirdekler ok karma k
nesnelerdir,fakat belirli durumlarda onlar bir potansiyel kuyusunun dzeylerini
dolduran ba ms z paracaklar olarak grmek uygun olur.Bu grnm ak lda tUtularak,bir ekirde in bir ot-parac gx (Z .=2'li bir Helyum ekirde i) ve bir yavru
ekirde e bozunmas yle betimlenebilir: 1-parac l,yavru ekirdek ile ot-par-
ac k' aras ndaki Coulomb potansiyelanden do an engeli,tnel olaya ile geer. otparac bir ba l durumdayma gibi d dnlMez: Byle olsayd ,ekirdek bozunamazd .Daha do rusu ck:parac g pozitif enerjili olarak al nm ve bozunumu yaln zca
engelin varl yla yasaklanm t r 4 .
4Itici bir kuvvetin,iki neanenin ayr lmas na nas l nlendi ini kavramak
g geliyorsa,bu srecin tersi olan ok yakalanmas na d nnz.Engelin, ok-parae n d ar karmaya ynelik oldu u a kt r.
90 Kuantum Fiziki
V (r)
ek.5-12.
ck
(5-57)
TI 2 = e -G
yazarsak,o zaman
G = 2
22
) 1/2 r
dr (
)1/2
Z
Z1 2
(5-58)
/ 2mZ 1 Z 2 e
1/2
[ .172
)1/2 1
(5-60)
5 Gerekten,ekirdek yarlai n n ilk kestirimleri Ok-bozunamtma gre yap lm t r. imdi ise,ekirdek yarlaplar n bulmak iin yk da l m n n bykl
kullan l yor; bu byklk,elektronlar n ekirdeklerden sa lmas ile cillyor.
Bir-Boyutlu Potansiyeller
91
elde edilir,burada b . Z 1 Z2e 2/E'dir.gr son h z olmak zere, d-parac n n enerjisi iin E = me2/2 yaz l rsa,o zaman
211Z Z
1 2
- 2 ii 0( Z1 22( )-L-
(5-61)
eolur.
Bir d-paraeL n nekirdekten d ar. kmas iin geen zaman yle hesaplanabilir: Bir tek kar la mada engelden geme olas l e -G klir.hyleyse gei
n!
sama ndad r,burada R yine ekirde in yar ap ,u, ise c-parac n n ekirdek iindeki h z d r.Bylece yar mr,
2
G
e
(5-62)
= V
\I
2E
2E
mc
2
4 X 940
)
3 X 101i,
X 10 10 cm/an
dir.Ayr ca R
R
1.5 X 10
-15
A l/3 em
(5-63)
al rsak,A . 216 oldu unda ndeki arpan n de erini,2.6 X 10 -21 olarak buluruz.Ayr ca G'yi,
G
n.!
E
4
(5-63)
rnirci;;;T
d'lar iin,
Zl
(5-64)
.4;.sabit 1.73
10
- V E(MeV)
dz-izgi grafi i ngrlr.Burada, r saniye yerine y l olarak lld nde,ndeki
Igg
1:
z
C
1
VB
N 'si i kr ;
say tarlian uirek olan
Ida 144
14 174/ o
...reillte1. iin
z Z/3)
01.
i Zei Is
e5
e 9rc
14 100 41
yar i;M:0 n
s, s
il
th 231
i/fr
i.1.1236
Z4 = Z. Z 1
U 23V.
1.
11 1510 /
, U 232
ar
Dy 151
ra 226
/
F.., 253 .20 U 230
45
im 2504 42:/52,
/ Fm 256 11
742
/ lPo 216
4' At 217
fr 2164 Pa 115
o Z ..s
Z.
"d d
Sol 62
e
63
Gd
71
"f
Pt
76
Po
04
At
65
E. 116
Fr
67
9a II
Ac
00
Th
00
INI
U
/1
51
55
Fm 100
Am
71, 85
66
t)y
,a3tc tart
Al 214
2t3
tti
215
10
92
Bir-Boyutlu Potanaiyeller
.93
d nda,potansiyelin yerine bir Coulomb engelinin gelmesi geerli bir kavramd r.Yine,basit nitel d nceker verileri a klam t r.
ekirdekler araul bir tepkimenin(rne in yakalanma) olas l ,
-2(z, z.AFE- )
e
(5-65)
arpan ile azal r.Bu ulgu,d k emerjilerde ve/veya yksek Z'ler iin byle tepkimelerin seyrek oldu unu geterir.Bu nedenle, s lekirdek reaktrlerinin yap m nda
tm giri imler,hidrojeuin(ael nda a r hidrojen-Dteryum) yanmas na dayan r:
H
H
H
2
2
+ R
+
2
2
B3
--d>
--;P
He 3 + n
(3.27 MeV)
H'
(4.03 MeV)
(17.6 MeV)
11e
ve s f r, geni likle sim rlanm bir kare kuyuyu ineelersek,cebirsel i imiz ok kolayla r.dn durumda,bir delta-fonksiyonu kuyusu elde ederiz; bu potansiyel kuynsu
ile i lem yapmak kolayd r.Byle oldu unu gstermek iin nce tek bir ekici potansiyel 1c:quer:na gznne alal m:
(
2.R12 ) v( x)
0-66)
(x)
dir,bnrada
+k =
2m
IE
'dir.
5(2) u(x)
K.1 u(x)=.
d2ux)
dx
(5-67)
u=0
on 'da s f ra g:idecekse,
u(2)=
e
e
Kx
x>
x <,
(5 -6&)
94 Kuantum Fizi i
(41)
JC. =2
=.
174 Z% 0.,
Of
04
n(D)
(5-69)
_K
ya da,
K
91
(5- 7 0 )
2a
d r.ift kare kuy iin,(5-66) yerine
(2m/.h2
gelir Bu potansiyel,x
.
(5-71)
Bir-Boyutlu Potansiyeller
95
x>
u(x) = e
2=A cosh tkx
ct
x>
x<
=e
(5'.-72)
(5-73)
?te
- tc.cx
r(A sinh
(5-74)
(5-75)
olur.Bu ko ul izgel olarak ek.5-15'te gsterilmi tir.tanh y ve ( 21 /y)-1 e rilerih olduu zaman sa yan n s f r oldu u
< i1
yr ca
'biu
tanh y < 1 oldu undan kesi im noktas nda () < 2 olmel d r,bu ise
>
2c
(5-76)
demektir.Bunu (5-70) ile kar la t r rsak,ift kuyu iin enerjinin daha byk bir
negytif say oldu unu grrtiz;'bbylece ift potansiyel iin enerji daha a a dad r.
Bir potansiyel iftinin ye inli inin bir tek potansiyelinkinden byk olmas buradan
gelmez.Iki protona ba l bir elektron ile bir protona ba l bir elektronun kar la t -
ek.5-15. tanh y
96 Kuantum Fizi i
r lmas durumunda da byledir.ift potansiyel iin ba lankan n daha s k olmas n n
nedeni ek.5-16'da gsterilmi tir: H zla azalan bir stefl fonksiyonu,luik l ml bir
fonksiyon(burada cosh x) ile uzla t rmak daha kolayd r;ifik e imdeki sreksizlik
ekilde grld gibi az olur.Oysa ayn fonisiyonu,potadsiyelin br yan nda da
e it bir e imle azalan bir stel fonksiyonla uzla t rmak zordur'aGerek dfinyada,
aralar nda kk bir uzakl k bulunan iki protona ba l bir elektronun enerjisi,bir
proton ve ok uzaktaki bir hidrojen atomuna ba l elektrenun enerjisiaden daha a a dad r; stelik.de ilk durumda,protonlar aras ndaki itme daha etkiadir.Burada da
gene,dalga fonksiyonu kendisini,ba at etki olan geometrik durumla uzliatt rmaktail ".
2. Tek zmlerin biimi,
u(x) m. e
> OL
a>z>
A sinh
0.
< c
(5-77)
'da uygulamak
(5..78)
-(A cosh
e- 't
(5-79) .
Bir-Boyutlu Potaneiyeller
97
a"
5N/y . 7 1) -1
noktas ndaki e imi 1k4l ciden bykee,yaln zca bir kesi im noktas bulunacakt r; bunun
iin de,
:k > i
(5- 8 1)
olmal d r. y = 21/4/2 iin ( 22/y-1) -1 terimi 1 verdi inden,kesi me y < 91/4 /2 iin
olu mal d r; bu da,
(5-82)
2a
demektir.Bglece,e er bir ba l durum varsa tek zm,ift zmden daba zay f ba lanm t r.S f rdan gemesi gereken dalga fonksiyonu kuyular aras nda dik olmaya zortan r; ve bu yzden ancak,daha yava azalan bir stel fonksiyonli uzla abilin n
byklne ba l olarak uyar lm bir durum bulunabilir veya bulunmayabilir.
imdi de,enerjisi
olan u (x) taban durumu ile,enerjisi E t olan u t (x) uyarilm durumunun bir ststegelMesini 4 d nelim( ve t,ift ve tek demektir);
11., (x).= u (x)
Burada
ck'n n seimi,
J
-4o
dx
0( U t (X)
(5-83)
12
114, (x)1 'yi olabildi ince kk yapacak biimde-
98 Kuantum F'zi i
sonunda dalga fonksiyonu,
;
y(x,t). ti vr (x)e
+ '''' u t (x)e
-). E +/+,
= e,
[tl
-k(E i
(x) +
o e
E)+A
u t (x)4
(5-8 4 )
-e
4 E E )
= -1
(5-85)
gibi bir zaman sonra,t = O'da sa yanda nas l yerelle tiyse,elektron bu kez de sol
yanda ylece yerelle eeektir.byleyse,elektronun iki potansiyel aras nda gidip gelmesi olarak betimlenebilen bir eal ngan davran vard r; bu sal n min frekans ,
E
uJ = 2 UJ
4.
d r.Byk
= 2
- EL_
(5-86)
iin
"tnel olay ile geme zeman "na yakla k olarak e it oldugu,Kesim C ve D'de sunulan yntemle gsterilebilir;kendisini inand rmas iin,bu i i okura b raklyoruz.Bn,
amonyum molekl iin bir modeldir.135yle bir frekans byk incelikle lmenin yollar vard r,ve bylece ok dogru len bir "saat"imiz olor 6 .
F. Kronig-Penney Modeli
Genel olarak metallerin kristalimsi bir yap s vard r,yani iyonlar uzayaal
bir dnemsellik gsterecek biimde dizilmillerdir.Bu dnemselli in,zgr elektronlar n metal iindeki hareketi zerinde bir etkisi vard r,ve bu etki imdi tart ecag*m z basit modelde gsterilecektir.
Dnemsellik potansiyelde olaeakt r,bunun iin
V(1!
olmas gerekir.x
) = V(x)
de i tirmesi ile
(5-87)
4,,x2/2m)(d2/dx2,
) kinetik enerji
terimi de i medi inden btn liamiltonien CL yer degistirmeleri alt nda de i mezdir.S f r potansiyel darumunda,verilen bir E _q 2 k 2/2m enerjisine kar l k gelen zm,
f)(x) = e
(5-88 )
Bir-Boyutlu Potansiyeller
99
k a.
(x+ a.
'40 ( + 0. ) =- C
14.0(x)
(5 -89)
verir. Byleen ilk zm,bir evre arp m ile arp lm olur;ve bu yzden,
(5 90)
-
V(x)--
"
Ot rk=-=
n a )
(5-91)
a <
c <
Ni(x) = An sin k. (x
oldu unu,ve na < x <
An+1
(:a 1)
Bn eus
k (x
(5 - 92)
0.
[x (n +
sin
1)0,11
13n+1 cos
x -(n
1)
(5-93)
11+1
sin ka A- B
n+1
cos \<.m..= Bn
(5 - 94)
n+1
cos ko
Bn+lsin
km. -
An B
ek.
tl
(5-95)
n+1
Bn+i
elde edilir,burada
g=
A cos ka
n
(g cos ka
ain ica )
Bn
(5-96)
ka.
(Rn+
)- e
(5-97Y
'( 11.)
n+1
+--
Bn
(5-98)
linfintum Fii i
100
(e
<IS
-- na
kay (e -- g
sin
ka
-co. 3
kck
sin
k (g
cos
sin
ka )
e.
ile arp m,
cos = cos
kot++ g
sin
k o.
verir.
"WrialLalitaiz iin,
(5-UM)
Y(Rn)
biimindekiperiyodik a n r ko ullar n al rsak,o zaman (5-98)'6en
1 sonucu
kar,buradan da
o,'
1, * 2,...
(5_Illol)
ka
;k
"n ka"
k o.
(5-K02)
biiminde yeniden yaz labilmelidir.Bm ok ilgin bir sonutur,nk sol yan her zaman 1 ile aln rlanm t ruani E
ze-
= ha
'n n lonksiyonu
olarak
izgi cos qa 'n n s n rlar n gstertr,ve e rinin erit d nda kald x blgeleri yasak blgelerdir.Bylece yasak 'blgelerle ayr lm olan izinli enerji ku aklar'
vard r.Yaaak bir ku a n ba lamas ,
k o = nrt
I, 2,
3,...
(5 1.03)
-
ko uluna karplik gelir.Ve bm,dik geli. iin tam olarak Bragg yans mas ko miudur.
Elekt:-onlar n .doldurduitu enerji dzeylerinin daha fazla elektron alamayaca olgusu(bu,ilerde inceleneeektir) gznne al n rea,Kronig-Penney modelinin metal,yal tkan ve yar iletAen kuramlarlyla ilgisi oldu u grlr.11ylece bir metalde
k smen dolmup olan bir enerji ku a bulunabilir.Bir d elektrik alan uygodan rsa,
elektronlar lvmelenirler,ve kendileriu,e uygun gelen momentum durumlar varsa.,elektronlar d alan n etkisi ile bu momentum durumlar n doldururlar.Yalltkanlarda tam olarak dolmu ku aklar bulunur;ve yak nlarda hibir bo durum olmnd g ndan,bir elektrik
alan elektromlar ivmelemdiremez.Elektrik alan yeterince kuvvetli ise,elekitronlar
yasak bir enerji aralig m n stnden 'atlayabilirler" ve bo bir izinli. enerji
102
Kuantum Fizi i
Y)
ly(r)1 1
n =3
n=.2
rt=1
n=0
ek.5-19. En alt drt zdeger iin harmonik sal ngan ft zfonksiyonlart ve olas l k yogunluklart.zfonksiyonlar n iftlik ve teklik zeli ine dikkat edini .
Klasik Hamiltonien,
2
lI
t 2
(5-1 0 4)
1- 2
2m
k2
2m
d 2u ( x ) 4_
2
dx
tK /n
olur. imdi
kx2u(x)
Eu(x)
(5 - 1 0 5 )
al ngan n,
(5-106)
2E
(
5-107)
+ l")
yazal m.Ve,
Y
\/
(5-108)
Bir-Boyutlu Potansiyeller
103
ederizM
du
dy
+(E y2 ) u = o
(5-109)
(1 2 . 0 (y)
dy
(5 - o)
Y211 0 (y)=. 0
2 d
Y ody
dy-)
I,
biimimde,ya da e de er olarak,
2
( duo
dy
y2o 02
(5-112)
dy )
sayaraak,bu denk-
lem byk lde besitle ir-Bunun yap labilece ini varsayal m ve sonra bu varsay mn
do ru olup olmad na, bakal m t.Sa yan atarsak,
du
(e 4. y2o02)1/2
dy
buluruz,burada C bir tmlev sabitidir.Sonsuzda hem u o (y) bemc'de (kn o/dy s f r olacandan,C = 0 olmal d r-Bylece,
du
yuo
(5-113)
dy
(5-114)
" 2.
dy (.,2o 2,
o
ile kar la t r nca,2yu 2 = 2y e
0
riz.Burada,
(y2 e-
) " _43 2
. U4 Z
dy
'nin gerekten nemsiz oldu unu do rulayabili(5-115)
u(y):= h(y)
gibi,yeni bir h(y) fonksiyonu ton mlarsak,o zaman diferansiyel denklemin,
d 2h(y)
dy2
-. 2y
(5-116)
COP
/21
h(y) ==
(5-117)
r=0
1)(;h14.- 2) c m+2.
(5-118)
a o ve
seriler ayr ayr tretilebilir.Bunlar n kar mamas ,Hamiltonien'in yans malar alt ndaki de i mezli inin bir aonucudur.iateksel E iin,m'Jitbyk de erlerinde(rnetin
m > fl"),
(5-119)
Q,
(IN
yN+2
YN+4
N(N +2)
23
y N+6 +
N(N + 2)(N + 4)
d radmrada,basit olsun diye yaln z ift zmleri ald k.Buradakk seri,
a052" N
,2,N/2
(Y2)N/2-1
1)1
4-
(N/2 -I)!
---
%3
KN/2)!
(N/2
X y'
ey
1)!
biimindedir.Bu,
(5
E :.--- 2N 4.1
olursa geerli bir zm bulunabilir.
21c. = (-2) k
14. (N
120 )
2).... (N -72k + 4) (N 2k + 2)
Ct o
(5-121)
(2k)!
ve
....2) k (N + 1)(N 7- 1)....(N 2k 4-3)(11 --2k
0..24.+4 = 1k
(2k +1M
(5-122)
(5-123)
s f r-nokta enerjisi denir.Bu enerjinin varl btnyle kuantum mekaniksel bir etkidir ve belirsizlik ilkesine dayanarak yorumlanabilir.lielyumun a r alak s cakl klarda "donmamas1",fakat ola an baainlarda 10 3 Kelvin derecesi basama ana kadar s v
uj frekans b-
Problemler
1. x-eksenininsonln bir blgesinde yerene mi isteksel bir potansiyeli gznne
el n z.Potansiyel blgesinin solundaki ve sahildeki zmler a rayla,
Ae
zk x.
-4.kx
e +De.
+ B e
11
21
A +
12
A + S D
22
!
!
( 8 11
CBD
olarak ba larsak,
821
8 12) (
s
22
4
S +
4
S,
21S22= 0
11 12
S
(
ll
21
5 12 )
S
22
V()
0
= Vo
.= O
R<
a < x <
x < o.
s
ve S
elerini heseplay n z,ve
potansiyeli iin,sa lma matrisinin S _ . S
- 22
11 ' 12' 21
Problem l'de kan tlanan genel ko ullar n gerekten sa lamd n gsteriniz.
3. S 11
s 11 (-k)
S
22
= S
11
(k)
ve
uygun olabilir.(2) Baglanma enerjisi ok kfiktr,byle Ici hemen hemem s f rd r.S1f r olsa idi,(5-41) ko ulu Vo ' verirdi.Bu de er yak nler nda seriye a n z.
5. Sekrbdinger denklemini gerekten 4zmeden,zUmleri yle kur nnz.ki,
Vo
ca
t
v,
X=0
'X
4Nk/M olacakt ; E 1: V
al n z.
6. (5-35)*(leki bir ba l durumun ko ullar n n,(5-25)'in paydas n n k = j4.K. "da
s f r olmasa gere inden elde edilebileci*In -gsteriniz.Bunan neden bir rastlant olmad n tart abilir misiniz?
7.
V(z) s
S(x
--b)
ama oldu u amma ba l ~lar togul aa verdi ini kaalliklay n ..(au durum,-
1<'
gia
Valwiaca
8.
e lagacakt r.)
Parac k' olabildi ince balang cin :tak yan nda yrerekle tirecek olan,
9.
V(X).-7
olsun.
BALAJ
cip
x 3)
bykse l( 1 /mua ) 1/2 belirtgen boyatu ile karAlat r nca], taban du-
rumdaki bir parac g n en sakdaki blgeye "s zmas "n n ne l adar zaman ald n kestiriniz.Yaln z bu tedirgenme varken,hibir en d k enerji durumu bulunmad na dikkat ediniz; nk yeterince byk x iin,potansiyel istendi i kadar derin olur.
11.
A a da gsterilen,
V(x) 4,2 2mx
x>
potansiyelini. gznne al n z
\ -leav
E enerjili bir paraclk n bu potansiyeldeki yar mrn ke tiriniz(d staki potansiyel boyutlu bir dnyadaki aerkezkag bir engeli gaterirl.Sonular n z
boyntsnz oran cinsinden ifade ediniz,burada E .41i 2k 2/2m ' cli: s.
12.
3n
olan Kronig-Penney potansiyelini gznne al n z.
(a) x
91/4
2
s in
1 alivlz.
kGR
nlT
gsteriniz.
(e) ?k artarken izinli enerji ku aklar n n darald n gsteriniz.
(d) +2k 2 /2m enerjisini,o'nun fonksiyonu olarak iziniz.
13. Bir molekln (5-71) ile tan mlanan modelini gznne al n z.
b-
yk oldu u zaman,
A- z
2mizt 2
oldu unu gsteriniz.
Kaynaklar
Kronig-Penney modeli urada da ayr nt l olarak ineelenmi tir:
E.Merzbacher,Quantum Mechanica(2.nci bas m),John Wiley and Sons,New York,1970.
"Ku ak kuram "n n daha ayr nt l bir tart mas iin bkz.
C.Kittel,Introduction to Solid State Ph sies (4.ne bas m),John Wiley and Sona,
Inc.,New York,1971,Blm 9.
Engelden s zman n,WKB yakla m n kullanan daha tam bir tart mas iin kitab n
aonundaki listede verilen daha ileri ders kitaplar ndan birime bak n z.
ae
BLM 6
DALGA MEKAN GIN N
GENEL YAPISI
Blm 5'te fiziksel bak mdan ilgin olan,
'F'
2
4- V(x)
2m
-1-- (
2rn
dx
4. v(x)
(6-1)
denkleminin zmleri olan enerji zfonksiyonlar elde edilmi ti:Bir sistemin zaman
iindeki geli imini belirlemesi nedeniyle,H Hamiltonien i lemcisi zerinde hnemie durulmu tu. Bir sistemin ba lang durumu herhangi bir
betimlenebilir.Bn dalga fonksiyonu zerindeki tek k s tlama udur: Faresi tmlenebilir olmal d r; bu durum,
jrdx 17(x) 1/(x) .<
olarak anlat lahilir.Genelli i bozmadan,
(6-3)
emu
ce bu dalga fonksiyonu,
(6 - 4)
65)
dalga fonksiyonunun zaman geli imini hetimler,ve u z(x) enerji zfonksiyonlar verildi inde bu problem hemen zlebilir.zmn nas l oldugnnusbyleyen genel bir teorem
111
(6- 6)
C- l (x)
EE
(6-7)
Z CE
CE
uE ,(x)
E (x) dx
EE'
(6 -8)
= C E'
olarak belirlenir. imdi,her bir enerji zionksiyonn iin zaman ba l l k:1min,
(6-9)
uE (x,t)= n E (x)
biiminde oldu unu gznne alal m.Byle oldu u,(6-9).un (6-5)'te yerine konmas yla
kolayca grlebilir; ve buradan,
- E4c/4:,
y(x,t) mm
uE (x)
(6 - 18)
(6 - 11)
Jr uZ(x) n En (x) dx =
am
(6-12)
(6- 13)
113
kurulabilir ki,hu fonksiyonlar potansiyelden uzaklarda,momentum zfonkeiyonlar olurlar.lfurada,enerji ve momemtum aras nda bir ba nt vard r(potansiyelden uzakta,E=p 2/2m);
bylece zmler yle boyland r labilir ki,(6-13) t n sa yan yerine
boyutta
S(p-p'),veya
ICE 2 ,
Y(x)
ile betimlenen durumun bir enerji lmnfin,belli E zde erini vermesi olas l d r.dzel herhangi bir liim yaln zca bir zde er verebilir; fakat klasik fizi in tersine,blnun hangi zde er olaca n ngremeyiz: Yaln zca,bu lgmn belli bir E de eri vermesinin olas l n biliriz.Klasik kuramda oldu u gibi kuantum mekani inde de, bir anlam
olmas iin,herhangi bir liim : yinelenebilir olmalid r.Beylece,bir gzlemci bir sistemzerinde tek, bir liim yaparak,enerjinin rne in bir E / de erini bulnrsa,bu sistem iin
sonraki bir enerji blm gene E l vermelidir.Bu nedenle,ilk liimden sonra sistemir dnrumu yeni bir dalga fonksiyonuyla betimlenir,bu ise u E (x) zfonksiyonndur; ancak o zaman yinelenen bir lgiim,1 olas l ile E l verir.Ve bale n,"bir liim bir durumu gzlenebilirim bir zdurumuna izd rr" deyimi kullan l r.
A l m teoremi,bir A vektrnn N-boyutlu vektr uzay ndaki dikeyboylu birim'
vektrler trnden axl m n n bir genelle tirilmesi olarak grlebilir;
cs
A=
A.
-1-0.0, .4. N
(6 - 14)
birim vektrleri,
(6-15)
ba nt s n s lklarlar,ve bunlar n E (x)'lerin
benzerleridir.
-- A *A
et.k"
Ct k katsay lar ,
(6-16)
CE
4(x) 1/(x)
dx
(6-17)
niteli ine bir skaler arp m diyece iz.Dirac' n yapt na uygun,nlarak,skaler arp m
iin u uygun yaz m kullanaca z;
( x) Ni/ ( x) dx
<931\p>
(6-18)
Uygun dalga fonksiyonlar ile tm N-boyntl .vektrler toplulu u aras ndaki benzerlik gerekten ok derindir.Herhangi iki vektrn toplam ,
--.
A+B=C
(6-19)
(6-21)
olarak tan mlarsak,her iki durumda da izgisel bir vektr uzay m z olur.Tek fark,kuantum mekani indeki vektr uzay n n sonsuz boyutlu olmas d r.(6-21)'deki , srekli x
etiketi,
N
= Z CX. 6 1.=.1
(6-22)
deki i indisinin roln oynad iin,gerekten bu uzay srekli bir biimde sonsuzdur.Bu durum,hyle bir vektr uzay n n gerek bir matematiksel incelenmesinin ok da- 1Fa- karma k olmas demektir.nk (6-21) gibi tmlevlerin yak nsakl k , sorunu kar,ve
sonlu boyutlu bir uzay n tersine taml kan tlamak ok daha zordur.Matematiksel syleyi le,karesi tmlenebilenfonksiyonlar bir Hilbert uzay kurarlar,ve enerji zfonksiyonlar temel vektrlerinin bir tam kmesini olu tururlar.
Sonlu boyutlu veya daha genel vektr uzaylar nda bir i lemci,bir vektr ba ka bir vektre,veya buradaki durumda karesi tmlenebilir bir fonksiyonu karesi tmlenebilir bir ba ka fonksiyona dn tren bir ey olarak tan mlau r.Biz asl nda,
c< f 1 + P 7 2) = o"
'V 2
(6 -2 3 )
zeli ini ta yan izgisel islemcilerle ilgileniyoruz.Blm 4'te tart lan basit
rnek,R'nin
<
^ (x)H
(6-24)
x dx
ile tan mlanan beklenen de erinin gerel oldu unu gstermi ti.Fiziksel olarak llebilen bir nitelik igin,byle olmas beklenir,ve bu yle genelle tirilir:Gzlenebilir bir niteli i gsterimleyen bir i lemeinin,tm Ny-Weler iin beklenen emteri
gerel olmal d r.Bu zeli i ta yan i lemciler hermitien denir.
steksei bir izgisel
< A>
i lemcisi iin,
(6-25)
"NV
ve
< A>,e
l (x) dx
(6-26)
./
okunur),
17( x ) At
-4/(x) dx =1-
[A -Nr(x),.1
115
dx
ly(
(6-27)
bag nt slyla tan mlan r,ve hermitien e lenik i lemci ad n al r.brne in,
f dx 1
\
dw /
(Y * Y) fd,c.
dat.
cOx
ba nt s ,
dt dx)
dx
d
dx
2
2
Lx
O.<
dx
* Z t
ci e
I fiy(x)]
(11>
-N( x )
......jr ii(x)
olur;ve bn,tm
icin,
y<x)
Ht y(x) dx
(6-2s)
H y(x) dx
Ht = H
oldu unu syleriz.ialeacileri de kapsayan skaler arp m n Dirac yaz m ,
(x) A
(x)
<% IA I y>4*
.j.- [
olur.Bliylece l ,
dx <
-N4, (x) 3*
NI/ >
%(x)
( 6-30)
d.
A.'in (6- 27)'d eki tan m ,yeln z A'n n beklenen de erini kapsar. A isteksel
bir karmel say olmak zere lf(x)=.- u(x) -4- 1 Y(x) yazarak (6-27)enin,(6-31) 1 deki
.
birinci ve ikinci sai raras nda bir basamak gerektirdi i kolayca grlr.
(6-30
A = A
(6-32)
B = B t
ve brleri.
(6-33)
(6-34)
S ( 0., 01
C6-35)
g(
(6-36)
yani,
(6-37)
sonucu akar.Bylece,bermitien bir i lemeinin zdegerleri gerel olmal d r.Ayr caA
ile betimlenen giizlenebilirin bir tek liimnp sonucu zdegerlerden biri olmal d r,
bu yzden de hzde erlerin gerel olmas gerekir,
Z e g ug (x)
(6-3B)
( x)
=1.
y(x) dx = <
11,2 1 y>
(6-39)
, N./(x)
ile be-
hem
lar oldu unu bulmu tuk.Du ba ka i lemei,kutu iindeki parac k iin parite,ve zgr
parac k iin momentum i lemcisiy.i.11er iki durumda da,hu ek i lemcilerin H ile s rade i tirdi ini grm tk. imdi hangi genel ko ullar alt nda byle oldu unu ara t ral m.
A islemeisinin
(6-4o)
Au (x) = O. u (x)
u
(6-41)
Bu (x) = bu (x)
1.1
(6-42)
g(x)=2: C u (k (x)
,
fonksiyonlar iin,
C Q u (x)
(6-43)
[A,B] 0
(6-44)
ABu
(x)
aBu a (x)
(6- 45)
(6-46)
yani,
(6-47)
(1)
(x) =
( l
,
u a (x)
Au
( ,
(x)
1.2)
(6 - 48)
(x,
zgr parac k rne inde a kland gibi,bu durumda iki.katl bir katmerlilik vard r; ve biz yaln zca unu syleyebiliriz: Bu")
(
(2') (x), u a") (x) ve u f(x)ein
a (x) ve Bu 0.
izgisel birle tirikleri olmal d r:
CZ>
(f)
11)
Bu , (x) = b il n a.
MU (23 (X) =
bat
u ")
(x) -ir b
a
11 (2) (x)
a
(6-49)
") (x)
+y
( )
,
12)
By
kx) = b y a (i)
o,
(6-54))
al
B(u< )
(I)
u 2
u c
(2) )
-L
2b b 22
11
119
tl)
u,(x)
o., olarak gstermek daha uygun olacakt r.Bunlar B i lemcisinin farkl z-
de erlerine kar l k geldi inden birbirlerine dik olacaklard r.Uygulamada iki katl
katmerlilik iin,A'n n katmerli zfonksiyonlar birbirine dik olarak al n rsa(rne in,
e 2,k x
ve
zfonksiyonlar olacakt r.
A'n n zfonksiyonlar n bulduktan,ve sonra s rade i tiren bir B i lemeisinin
lizfonksiyonlarl olacak biimde izgisel birle tirimlerial yapt kto sonra bile,gene de
katmerlilik bulunabilir; yani ayn
olabilir.yleyse,A ve B'nin ikisiyle de s rade i tiren nc bir C i lemcisi bulunmal d r; ve fonksiyonlar A,B ve C'nin ortak zfonksiyonlar n vermek zere yeniden
birle tirilebilmelidir,burada A ve B'nin katmerli zfonksiyonlar n .C'ylin 5zde erleri
ay rdeder.Bu i lem hi katmerlilik kalmayana kadar srecektir.Fonksiyonlar
kar l kl olarak s rade i tiren A,B,C,
[1343 =[11,D] =
= A,m = o
-
03,m = 0
(6- 51)
v.b. dir.
Au e
b...n,
=
(x) =
(x)
(x)
x ) = mu.L.--
(x )
ne,
(6- 52)
x)
leri vard r.Bir sistem iin bir anda elde edebilece imiz,olabilen en fazla bilgi budur.
nk,A B
sak(bunlar s rade i tirdi inden,bunlar n fonksiyonu olan bir i lemei kesin olarak
tan mlanm t r),o zaman bu i lemcinin bir lm
bir de er vermeyeeektir.Genel olarak iki i lemoi s rade i tirmiyorsa bu iki gzlem,bilirin belirlenebilmesindeki kesinlik bir e it belirsizlik ba nt slyla verilir.
Bunu gstermek iin,nce belirsizli in bir tan m zerinde anla mally z.Do al
bir tan m olan,
(6-53)
be nt s na da lma da denir.Bunun stnl <A> = 0 bile olsa da lmomas f r olmamas ,fakat beklenen de er A'n n bir zdurumu iin al n rsa s f r olmas d r.Bu ba ntly ,
(6- 54)
120
huantual'Fizigi
A) 2 ( zs }3)2
<
( d x) 2 (
(6-55)
x,p],.... 41
LS p) 2 ;>
oldu undan
(6 - 56)
sonucu kar.Bunun kar lmas nda dalga zeliklerinin,x-uzay veya p-u ay fonksiyonlar nin,veya parac kdalga ikili inia kullan lmad na dikkat edinl .Sonucumn
imdi knantum kuram /3ln klasik s n r yla ilgili olan nemli soruna
Bunun iia,dnee i lemeilerinibeklenen de erlerinin zaman iindeki geli imini in
ya arsak,
y/(x,t) dx
+f
Y*(xet)
"at
A y(x,t) dx
1-ff(x,t) A
(x i t)
dx
?)t
<
A
t .>.t +/-(
-sr'''(x,t) A (
j, , R y(x,t))
.m
x.F.) AH
y(x,t) dx
121
nlur,ve bu
dt
,A
= <
(6-58)
demektir.Bunu kar rken H`nin hermit en bir i lemci oldu unu kulland k.A a ka zamana ba l de ilse,herhanj i bir durum iin
<A> =--<tli,A1>
dt
(6-59)
oldu unu brkyoruz.iglemei H ile slrade istiriyorsa,beklenen de eri her Zaman sabittir,bu durumda gzlenebilirin bir hareket sabiti oldu unu shyleyebiliriz.Hamiltonien,
s rade istiren gzlenebilirlerin tam kiimesinin bir ii esi ise,ibiirlerinin tii ii hareket
sabitidir.
S rayla A =x ae A = p giizlenebilirlerini ineeleyelim.nee,
1
(
([
V(x),xi>
oldu unu buluruz.x i lemeisi,x*in herhangi bir fonksiyonu ile s rade i tirdi inden,
[ v(x) r
x 3 =.
(6-6e)
(6-61)
(6-62)
Bk;ylece,
dt
'k
2m
<[p,V(x)]>
(6-63)
V(x) ply(x)=
i,
4
dx
[V(x)1/(x)j--i-- V(x)
dV
d! )
Y(x)
(6 64)
-
(6-65)
dli
d !x)
ve bylece,
d
at
s P>
dV(x)
(6-66)
dx /
bulnruz.
(6-62) ve (6 - 66) ay birle tirebilir,ve
2
d 2
dt
dV(x)
dx
(6-67)
t
elde ederiz.Bu,bir V(x) potansiyeli iindeki noktasal bir klasik parac n hareket
denklemine ok benzer:
dV(x41)
d2 x
dt
(6 - 6s)
dx11
Bizim,
(6-69)
x l.i =<x :
zde lemesini yapmam z: engelleyen tek ey,
<(1/4
dx
dx
(6 -70)
d <x> v(<x>)
dV(x)
(6-71)
dx
yazarsak,o zaman
2
P(x) = F( <t >
<x>)F'( <t>
(x
2!
<x> )
.123
o1 .(.6x) 2 = <(x
nemsiz saylLabilirse,
<F(X)> Z" F( <x>)
+ <x - <
X>>
( < x>
)
(6-72)
-'4F(<x>)
Problemler
1. Eer A ve B herMitien ilemcilerse,(1) AB i lemeisin4h;yalnizca A ve B s raBA ise,hermitien oldu. unu,ve (2) (A+13) 11 i4leMeisinin hermitier
de tiriyorsa,yani AB
oldu unu kan ltlay n z.
2. Herhangi bir iemai iin A+At ve i(A-A t ) 1 1n,
kan tlay n z
PQ
in
(ipucu:
B'
<u. 1-y>
<
R = 1
itateliini
Yi
olaca n osteriniz.
,n n
10. E er A hermitiense,
11. E er 11J.,1
<n o 1 ul:>= aab
biiminde dikeyboylu bir tam kme kur vorsa,11 birimsel olmak zere
vc,.> = U [u o. >
kmesinin de dikeyboylu oldu unu gsteriniz:(11unlar n anlam ,"temel" durumlar n n
bir kmesine etkiyen birimael bir igleMcinlit,"temel" durumlar n n bir ba ka kmesini
vermesidir.)
12. Sonsuz bir kutu iindeki,n kuantum say s ile belirtilen bir parac k
a ve 4p tan mlar n' kullanarak,
i n
A p 6 x,
oldu unu steriniz.
f dx
da [A 56 (.2* 1)(x)
95*(x) At -Ny(x)
14.
(i)
H --
(b)
Et =
P
2m
2
P
2m
.2
2
1 in <-0 4 x F toz x
&
2
2 2
m 4.) X
A
2
denklemleri elde etmek iin, p momentum ve x konumu aras ndaki de i me bag nt lar n kullan n z.ilk denklemler kmesini znz [(a) hamiltonierh iin] .
125
liaynaklar
Dalga mekaniginingenel yap s kuanbum mekanigi kitaplar n n tmnde tart lmilt r.
Daha ok girip mitelideki kitaplar aras nda,Urne in suniara bak n z:
D.Dohm,Quantum Theory, Wentiee Hall,Inc., 1951.
R.H.Dicke tnd J.P.Wittk,Introduction to Quantum Mechanics,AddisonWesley
Publishing Co.,Inc.,1960.
J.L.Powell and B.Crasew nn,Quantom Mechanies, AddisonWesley Publishing Co.,
Inc., 1961.
E.Merzbachar,Quantum Met3hanics, John Wiley and Sons,lnc.(1970),deha'ileri ders
kitaplar aras hdad r.
Blm
2 2
P1
-4--2 si .o.) x
2m
biimindedir,burada x ve p i lemcilerdir.p'nin (
(7-1)
/i)(d/dx)iie gsterilmesi zerin-
P/
(7- 2
1 ster diferensiyel denklemler ister i lemci biiminde olsun,tam olarak zlebilen problemlerin say s azd r.Bu rnek en basitidir,ve bylece bizim amac n z
iin en uygun olan d r.
127
P 7-Lo
i'0
x i
P
m )
vf m .?"
xi
P ""
r"""2mt
2
+
2m
mu..)
2
M2Ca>
2
),
ia
(l)
2m
xP)
( 7-3)
buluruz. imdi,
A=
r)
+
2mu
At2,,
P
2
(7- 4)
i 2rou3 V
ra
-P2mu.11
1-512) xi
=4,
(7-5)
t A
(7-6)
4iuu A
(7-7)
ve
[11,A1= [wAt4,A-.1 ]
wAt
'At .]
=^ wAt
2
(7 - 8)
[A,C] B
[A,Bi= f
At Bt=[B t , At.]
(AB BA)t = Bt At
(7-9)
r
(B.A. =LA ,t H!
[R,At i
(--4ku A) t
(7-10)
= Su E
(7-11)
zde er denklemini yazal m.Geen bliimlerde byle bir denklem yazmam z u anlama geliyordu: H'de d/dx gibi diferansiyel i lemciler bulunuyordu. ve DE x'in bir fonksiyonuydu. imdi x'in tm karesi tiimlenebilen fonksiyonlar ile tan mlanan uzay dfi nelim; i lemcilerimiz zel olarak bu uzaya ba l olamnlar.(7-11)'in iermeleri bu uzay
ve bu i leeciber iin uygundur,fakat imdiki yapt klar m za uygun de ildir; nk imdi i lemcilerin neye etki etti ine pek bakm yoruz.Art k i lemcilerin soyut,bir vektr
uzay nda tan mland klar n varsayacag z,ve bu soyut vektr uza n daha sonra x'in
fonksiyonlar n n uzay na ba layaca z.Bu soyutlamay zde er denklemlerinin betimlenmesinde kul,land mlz dile evirmek iin,zfonksiyonlar yerine zdurumlardan sz edeca iz,ve dalga Jonkalyanler veya.dolge peketleri dedi imiz eylere durum vektrleri
diyece iz.fflylece,gzlenebilirlerin a rade i tiren en byk kilisesinin u ab...m (x) zfonksiyonu yerine,bu a rmde i tiren enAyk kmenin Dab...m zvektr veya zdurumu
al nabilir; a,b , m indisleri A,B,...,M gzlenebilirlerinin zdegerlerini verir,ve
a kca grld gibi,bu betimleme en fazla bilgiyi kapaar.
imdi (7-7)'yi alal m,ve DE 'ye etki ettirelim:
yuk
uz
ABU
(7-12)
bulunt r.Bu dankleme gre,11 E ,Wnin E zde erli bir zdurumuysa,Au E de R'nin bir zdurumudur,fakat zde er E --*
(7-13)
1[3 _ 6
(7-14)
uE (x)
VJ)
dx = 1
111E
(7-15)
olarak yazacag z.Tm hzdurnmlar her zaman l'e boyland racagle,ve srekli Wfsktrumun
zdurumlar iin,
S(E<11 E
1 uz ,j
veya
S (p
(7-16)
P')
yazacag z.
imdi (7-7)'yi tE... durumuna uygularsak,tam olarak ayn yoldan,AgE_ L 'un veya
e de er olarak A2 uE 'nin B-2 enerjili bir durum verdi ini buluruz.Byllece,A i lemcisini herhangi bir uE 'ye ardarda uygulayarak,enerjileri gitgide azalan durumlar elde
edebiliriz.Buna uygun olarak,A'ya azaltma i lemeisi denir.A'n n ka kez uygulanabile
ceginin bir s n r vard r; nk (7-1)'in bir sonucu olarak,R'nin beklenen de eri her
zaman pozitif olmal d r.isteksel bir dalga fonksiyonu iin,
<YIP2 F44 ,>=- 1 -`g(x} P> 1/ (x) da
ftP. (x)r
= t2
=J
[P i y(a)] (PY) dx
[P Y(x)1 dx
I d Ni/ (x)/dx
2' dx >
(7-17)
(7-1 8)
. 4,>>. o
(7-19)
yazabiliriz; ve tm vektrlerin kendileriyle skaler arpl nlara,bu vektrlerin uzunluklar n n karesini verir,ve bu pozitif bir say dir.Bglece bizim azaltma i lemimiz
bir yerde son bulmal d r,ve burada bir taban durumu bllunur.Azaltman n sona erdigi
bu durumu n o ile gsterecegiz.Bu durum iin,
(7-20)
Hu
41 ""v.
(7%.-21)
dir.
AtHuo = 4iwAt u o
HAt
oldu undan,
-4- 4- LA.> ) At u
o
=
elde edilir.Enerji bir
(7-22)
tN1A>
E =tvw
'ya eklenen
At u
'(7-23)
r r.
E (n
(7-25)
At
vr
,
U =
(7-26)'
genel gilaterimi vard r,burada doru boyland rma sabitini kulland k3 . Bu gsterin yard nlyla,farkl enerjilere kar l k gelen zdurumlar n dikli ini kan tlayabiliriz.Bunun
iin,
`uo 1 Ani (At ) n I 11 .>
biimindeki bir deyimin bir de erlendirilmesi yap lmal d r; bunun iin A'lar n s ralar
At 'lar' dtill tirilerek,Agar saa geirilir; *onunda
lim.(At
i 2 <u I
u o za e n un denirae,
)ec
l
imdi (7-5)'i kullanarak,Au (At ) u = Au-1 [n+i(A t ) u-1 + (A t )11 A bant s n tretebiliriz.Bnnu <u o l....111, aras na koydu umuz saman,sak yandaki ikinci terim s f r
verir ve 1013 1 2 253 "'SN 1%1_1 1 2 indirgeme ba nt s n elde ederiz.
) 3 ..A(At A +M(A t ) 2 az
A(At ) 2
+AA t (At A
oldu unu grruz.Ano = 0 olduundan u o 'lar aras na al nm olan son terim s f r verir; ve ilk terim ayn yolla i lenebilir,ve sonunda
<uo I
buluruz ve <u 2
At u o >
< Au o I 13.> -
6'k2 At verir.Bylece,
0
(7-27)
In 3 > = 0 oldu unu kan tlam oluruz.% i lem genel durum iin de
yap l rsa,
<' un
j un>=0
(7-28)
m n
= Z
Cu
nO
olur; ve Cum I u n > =
(7 -2 9 )
nn oldu undan,
C = <
m
>
4-7-30)
elde ederiz.
Bu bliimn konusundan biraz ayr larak,art rma vi azaltma i lemcilerinin karmonik
sal ngan denklemini Ozmede nas l yararl oldu unu gsterece iz.z-uzay nda,(7-20) 'dinkl emi
( 7- 31)
verir.p ialemciainin z gsterimi olan p = W O(d/dx) kullan larak,
( mcu t +
) n o (z) = 0
(7- 3 2)
dz
bulunur.Bu basit bir diferansiyel denklemdfr, ve zm
uo (z)= C
(7-33)
c2
dx
OC>
A,
c *
(7-34)
ff
.rg-rf
t
(A ) n u o (k)
un (x)
i
/
{71T Sun
1
1/4
kv
.2mc. di -
zb
(7-35)
(n 4-- ) .41(4)
sel bir
denle de,mutlak karesi,o durum iin p momentumumn balinan n slas l al veriyordu.inen r-slarak,*n)1 2 nistemin yerini x'de bulman n olas l k yo unlu udur.Bunu da yle
yorumlayabiliriz: y(x),isteksel bir soyut durumun x np yer iglemcisinin zdurumlar na
a l m ndaki katsay d r.zde er denklemini soyut olarak,
z or>
(7-36)
biiminde yazar z.un 'deki n gibi,burada da x'i bir ingis olarak al yoruz ve bylece
zdurumu etiketlemig oluyoruz.11ermitien bir i lemci olan x np 'nin spektrumu srekli-
olanlar negatif pariteli durnalard r.161,yens malar alt nda A ve At ' n tek olmalar n n
sonucudur.
(7-37)
fi,(>
<
( - ' )
(7-38)
d r,buradan da
C(x)
(7-59)
sonucunu karabilirlz.Bu nicelik bir parac x'te bulman n olas l k genli idir
daha kesin bir degigle,x gzlenebilirinin lm, 1C(x)1 2 olas l ile z nde er*ni
verecektir.x-uzaya dalga fonksiyonunun hibir ayr cal kl rol olmad n gstermek
iin yapmam z gereken,yaz m de i tirerek,(7-37)'yi
y=
dz y(x)
16,
(7-40)
biiminde yeniden yazmakt r.Bu yaz m yaln sca,uygun oldu u iin kullan r zaemel ilkeler,soyut bir uzaydaki i lemcilerle,onlar a zyektrler lyle ve zde erleriyle
ilgilidir,ye geriye kalan bir gsterin sorunudur.Ku kusuz,gsterim konusu btn bwmlar n fizi i olan say lar elde etmek iin ok nnzlidir.Bu nedeni. biz kuram n biimsel yap s zerinde fazlaca durmay p,dalga fonksiyonlar n kullanaakilerleyece iz.
ilerde,elektronlar n ve br parac klar n i spini gibi klasik benzeri olmayan i lemcilerle al aca z ve ba ka gbaterimler kullanma zgrl n deneyece iz.
_Bn blmzsterimden ba ms z olan yntemimizle,bir sistemin zaman iindeki
geli imini tart arak bitirelim,Art k,zamana ba l
i
i\
d -Ny(t)
= H
y(t)
(7-41)
dt
Schrdinger denklemi,soyut bir uzaydaki bir i lemci denklemi olur. Y(t) bir ~trdr ve zamana ba l olan bir yn gsterir.Denklem kolayca zlebilir.zn,
j(t) =e
olnr,bnrada
H14, y(o)
(7-42)
e ji.4.4
i lemcisi,
4,
e:-1nh'
ft=
al
<A>t = <V(t)
IA
(t)>
-il-Ii/4,
..., (e,
y(0) I
.:Rv4,
<y(0)1 e
135
y(o)>
A e
....ziltA,
A e
S/(0),
= <-y(o)tA(t) - r(o)>
<A(t),).
(7-44)
t
..41-Itt.,
_LHV't,
(e
baat s n kulland k ra
. e
zwEA,
. e
(7-45)
144 A,
Ali(i) =
A C
(7-46)
A(t) a
--ILI
INVei
A e
141/-%
AA
dt
HA( t
41
)._ _1_ A ( t ) H
(11,7;(t)]
(7...47)
werir ve bu biim (6-59)in ok benzer.(6-59),beklenea de erler iin bir denklemdi,fakat biimi bklenen de erkn al nd durumdan ba ms zd ; bu yzden ielemei zeliklerini yans tmel yd . imdi Lse,(7-47) byle oldu unu a ka gstermektedir.
iermonik aal ngen
B =E
c> At A -1-
(7-48)
yazabiliriz.(7-46) 1 y kullanarak,
[A( t) ,At (t)i=
(7-49)
dt
dt
AW= - i w A(t)
(7-50)
A kt)=
A (0)
(7-51)
sin Ut. t
(7-52)
mu
oldu unu gstermek kolayd r; bu bant lar x(1) ve p(t) i leneilerini x(0) ve p(0)
i lemcileri trnden verir.
Problemler
I. (7-5) de i me ba nt zin ve u
narak,
An e= N[aS
n
1-1
Af ( At) u
o
dA
d At
P i
(ipucu:
<,'A na l n a >
A Af(At)
e
uo = I(A t -4-") no
olduguam ghateriniz.
(ipucu: Ba problemi zmek iim detel fonksiyonu ileriye aw n z,ve
:1(x +0.)
f (r) (z)
u!
f fr) (z)
f(x)
dx
oldu una kul:Tatil'in.)
5.
AA
f(At ) e.
t(A t
A4-1)
f(A
C(A
t
A + [Ad& J + Ti
A e
g(A r ) u o
= f(At +
r
r
LA,
t ii
da,kaa tlanabilir.
o.A+1>At
e A 6.41. ( 1 /2)0.
=._eee
A(o..A4-1,4t )
e.
olana.
21c,A
F( )
bA
)e
.(A4-1,,At)L
"` A
.c A e
P(2)
e
dF
d?
o.A
(QA 4-bA)e
210.
F(X)= c A e.
F ()
--,ur
= (bAt
oLbS,) P( 20
= e
F(
oldu unu
7. Problem 5'deki ialemi kullanarak,
t
,
At.
?..k
t(A
e
Joe
2.4%)
ok.A+bAt
kAn;:"^
uu ) At
eLkx.
(-,:k
:.Ak .,1 m
oldu unu gsteriaiz.x (1/ \r- 2,7:(:)( A + ) oldu una dikkat diniz.Bunu kullanarak,
< uo
le
no
Ifadesini heaaplay n s.
9. Yukarda elde edilen sonucu.,
2A(74
fdI
O * (X)
0
(X)
P (t)
mu(t)
2m
verildi ine gre,genel , iglenci hareket denklemi (7-47) e yi kullanarak,buradaki (t)
i lenacisinin zamana ba l l n nns.
11. Bir d elektrik alan iindeki bir boyutlu harmomik sal ngan n,
E=
2
P (t )
2m
---
[x :t i ),.( t 2 )33- 0
snfix.
t
iin
s ra-
(7-35)
Net: Binom serisi a l m nda x vs d/Win s ralar n ayn tutmaya dikkat ediniz.
Kaynaklar
MU blmde tart lan konnlar,kitab n sonunda verilen kaynak listesindeki kitaplar n
bense hemen tmnde i lanni tir.5 rencilerin bu kitaplardan bitki/MO.1m bakmalar tlenir,nk ayn temel konular n de i ik gr a lar ndan sunulu unu grmek her zaman
:yararl d r.
BLM 8
N-Parac k Sistemleri
Tek parac kla ilgili tart mamiz,bir N-Parac k sistemine de kolayca genelle tirilebilir.Bu N parac k bir y(x 1 ,x2 , dalga fonksiyonu ile
betimlenir; ve bu dalga fonksiyonu,
dN
idz i dc2
y(x). ,x 2 ,
xN ) I
(8-1)
,2
129'
ia !, yorumu, 1 -4/(x)1 'nin yoruolarak boyland r l r.
munun bir genellegtirilmesidir; ve bu, 1. paraci z i 'de,2. pdrac x2 `de,
N parac rw ide bulman n olas l k yo unlu unu verir.Byle bir dalga fonksiyonunun zaman iindeki geli imi,
(8-2)
v(x, ,,,,, xN ; t)
a. Z
Pi
2ffl i
(8-3)
4- v(x l ,xV
-62
2)
1
2m
"4-
21aN
1
-4-
oxN
9 (X1,4..l rld
(8-4)
[Pi,xj)
ij
(8-5)
141
V = V(x 1.--x 2 ,x i x 3 ,
yaz labilir.Byle olmam' da gerekir; nk,her nas lsa bir hbaslang " n bulunmas n gerektiren bir d ara yokse,bfitn sistemin yerde i tirmesi sistemin hibir
fiziksel zeli ini de i tirmemelidir.Ba ka bir deyimle,(8-0'daki potansiyelin biimi u de i mezli in bir sonucudnr: Fiziksel bak mdan anlaml olan tm nicelikler,
xi
x i 41- 43,
( 8- 7)
L >i
(8-8)
V(x. x.)
N
W(x i ) 4- :E: V(x.
i>i
x)
j
( 8-9)
V(x l x2' x l
xi
(8-1())
xa.)
dt
mx i
x )..-= 0
V(x x ..x
N-1
N
1
2'
(8-11)
'nin
dx.
(8-12
dt
xN )
(8-13)
be nt s n n,hem de
HuE (x 1 4-c ,x2+o,
)= EUN(x 14.
(8-14)
"(x , , N )
CL
cr x 2
"
o,
xN )
ct
u(i19.-.1xN)
N
C H
,L
u E (xx N )
(
0:=1
-14
az
Ct
(r =.1 2.i.
))
uE (x 1" . " xN )
Eu (x 1
E
xN )
(8-17)
(8-19)
(8-20)
ki parac k aras nda hibir ili ki olmad g ndan,birini a l:de ve brn x 2 ' le
balma olas l n n,iki ba ms z olas l n arp m olaca n bekleyebiliriz:
P ( xl , x 2)=
P(x l )
?x 2
1
2a
(8-21)
P(z 2 )
Bylece de,
'76. 2
4 2
2
(8-22)
x2
denkleminin zmnn,
(8-23)
olarak ayr labilmesini bekleriz.Bunu (A-22)Ide yerine koyar,ve u(x i ,x2) ile blersek,
-( 412/21911)(d 201(xi)/ax1 2 )
ol (ci )
O2
(=2
(8_24)
elde ederiz.Denklemdeki iki terim farkl de i kenlere ba l d r,ve bn nedenle ikisini de s rayla E l ve E2 sabitlerine e itleriz:
E E
) l
t., 2
d2 1 (
2m
dx
x1
2
E 0 (x )
1 1 l
1
d20 ( x 2)
2
2
275,
tx
2'2' 2'
(8-25)
"2
+
"(x ,z2)=
elde ederiz.Burada
k
dir.
2
i
2m E
1 1
i,
(8 26)
k2m
2m 2 E2
(8-27)
x2
*1'1+ m2x2
(8-28)
m 4-m
1
2
koordinatlar n kullanarak,zm yeniden yazal m; bunlar,parac klar aras ndaki
aral k ve ktle merkezi koordinat d r.
al c 4-* x
1 1
'2 2
2 )' 4. 13
k 1 z 1 + k22 avo((x i
11 1
t la2
yazareak,
fi = k
o( s
2
K
m2k m k
1
1 2
=k
m +
buluruz; bu yzden zmn biimi,
KX kX
" (x ' x2 ).'
(8 29)
olur.Burada K m:k i4k 2 , toplam momentuma kar l k alan dalg saYs ve k ba l mamentuma kar l k olan dalga say s d r.ilk arpan ktle merkezinin hareketini gsterimler,ve ikinci arpan "i" dalga fonksiyonudur.Enerji
4,2K2
E m
4-
2(mi
WIt2
2 -
m2 )
k . 1 -t-
1 )
(8-30)
olarak yaz labilir. lk terim i toplam mnmentumla ve all 4 2 ktlesi ile zgrce hareketeden iki parac k sisteminin enerjisi,ve ikinci terim i enerjidir.
1
= 1
t'
(8-31)
111 2
terimi
(8-20)Ideki Bamiltonien,yaln zea x,-- r,eye ba l olan bir potansiyel eklenerek de i tirildi inde,
kI t12"il
b i 2
(S -32)
21i2
elde ederiz.
X =-1 X2
X =
m x
1
m x
2 2
m f4-m
koordinatlar n kullanarak,
1.4
22
t4
X I+ mi
(8-33)
X
gl
t4-
a2
-
(8-34)
x
2(m i +le2 )
.)2
4,2
a X2
2fr
biimini al r.
8-35)
KX
e
u(s,X)
#(x)
(8- 36)
yazarsak,000 iin
( 8- 37)
da
denklemini buluruz; bu,bir bir-parac k 8chrdinger denk lemidir.Hu drmklemde ktle,indirgenmi ktledir,ve enerji
.h212
(8-38)
C -.E
2(m 4- 42 1
dir.Hlm 9'da bn ayr lmay biraz daha kar k bir yoldan elde edecek . imdi
zde parase problemine dijnAji Elektronlar n ayiededilmmez oldu unu gsteren g l kan tlar vardl e.Bbyle
olmasayd ,bir atomun,rne in helyumun spektrumu,deneyde
"hangi e it" elektronlan n bulundu una ba l olarak deneyden deneye de iirdi.13 yle bir de ::i im hibir
zaman gzlenmemi tir.Benzer olarak,ekirdek spektrumlar da her zamm ayn d r;hu
da proton ve ntronlar n ay rdedilemez oldu unu gsterir .Yksek enerji fiziki deolarak br par ac klar n dm,rne in pi.
ae bir zeliktir
kapsamal d r.Bunun ay rdedilemezli in sonular zerinde daha te bi e etkisi vard r,bunu daha sonra inceleyece iz.
Ay rdedilemez paracaklar iin,Hamiltonien parac klar n koordinatlar na
gre tam olarak bak ml olmel d r.iki-parac k sistemi
ba l l k yokse,Hamiltonien
2
Pl
2m
2
P2
4 -----271
ir(x l.' x2 )
(8-39)
(8-40)
H(1,2)= U(2,1)
4J(1,2
, 0
yerini tutacakt r.
Bir iki-parac k sistemi iin enerji zde er denklemi,
II(1,2) /1E (i1,2) = EuE (1,2)
(8-42)
( 8-43)
(8-44)
buluruz.Parite tart unam Zdaki biimsel y'akla iml izleyerek,P 12 defi iolea i lem i:an tal m; bu i lemei bir durumaetkeyince,1 ve 2 parac klar n n btn
cisini
V (2 ' 1)
(8-45)
= EuE (2 ,1)
= "12ur(1-2)
= P12Efiz(l. 2)
P u lhE (1,2)
(8 - 46)
Ve bu,al ld gibi"
{n , P12
(8.-47)
ml birle tirimlerdir;
1S},
(1,2)
42
(8-48)
[ v(1,2) + y(2,01
(A)(
1,2).
--L--[y(1,2)--l(2,1).1
(8-49)
P12 1 nin bir hareket sabiti olmas oignsu,bir ba lang an nda bak ml olan bir
durumun her zaman bak ml ve kar bak ml olan bir durumun da her zaman kar bak ml olaca n syler.
iki parac n de i toku u alt ndaki bak m veya kar bak m bu parac klar n bir belirtgenidir,bu nemli bir do a yaass d r;ve bu,ba lang durumunun haz rlanmas nda dzenlenebilen bir ey dekildir.Pauli nin bulgulad kl bu yasa unlar syler:
1. Spini yar m-tek-tamsay olan zde parac klardan(rne in,spin 1/2,
3/2,...) olu an sistemler kar bak ml dalga fonksiyonlar ile betimlenir.Byle
parac klara fermiyonlar denir,ve bunlar n Fermi-Dirac istatisti ine uyduklar sylenir.
2. Tam say spinli-parac klardan (rne in,spin 0,1,2,...) olu n sistemler
bak ml dalga fonksiyonlar ile betimlenir.Byle parac klara bozon denir,ve bunlar n Bose-Einstain iatatisti ine uyduklar sylenir.
Yasa,N-paraelk durumlar na genialetilebilir.N zde fermiyonun bir sistemi
iin,dalga fonksiyonu herhangi bir parac k iftinin de i toku u alt nda kar bak a ml d rArnekin,nygun biimde kar bak g al la t r lmi parac k dalga fonksiyonunun biimi,
[ar(r,2-;5f..-
Y(A) ( 1 . 2 15)-=
V6
( 8- 50 )
-6-y(3.1.2) A-Ni(1,3.2))
(8-51)
dir.
imdi ok ilgin olan zel bir durumu gznne alal m; N fermiyon birbirleriyle etkile mesinler,fakat genel bir potansiyelle etkile sinler.Bn durum iin,
N
H = Z H,
(0-52)
;..1
2
P
11.
A 2m
V(z z )
(8-53)
uE k (x k ) = Ek uE k
(8-54)
d r.
Hu E (1,2,...,N)
Eu E (1,2,...,N)
(8-55)
(8-56)
(x 2 ) ''' UR (xN )
N
=E
(8-57)
x 12. (x
El ( 1) E 2 2
"Es
2
X 2 ) uE (X 1 ) ]
(8-58)
(A)
(1,2,3)
nr
[t
El
(x ) u (X ) u (x )
1
E2 2 E 3 3
(x 2 ) uE2 (x 3 ) u
(x
E3 1 )
Bi
(x )
3
"
(x 2) "E I (x l-
_N3-(x 3)
uE (x 2 ) uE (x )
2
3
+u E (x3) uE (x l ) uE (x 2 ) uE (x l ) uE (x 3 ) uE (x 2 )]
3
2
l
3
(859)
Nt
u
u
(x i
E
(x )
1
,4 (X 1 )
uE ' (x 2 )
.1 a
u, (x,)
ri
uE (x 2 ) ... uE (2E )
2
U E (X 2 )
uE
(xN )
(8-60)
A ka Obrld gibi,iki parac n de i toku u,determinanttaki iki stunun de istokasw demektir; k .da i areti de istiriM. ki elektron'aynl enerji zdurumnndayaa,nme in E1
ayn olatea ndan,
ronlar ayn yerde bulanamaz.Bbyletee,kars bak m gereksiniminden,iki fermiyon aras nda etkin bir etkile me ortaya kar: Nitel olarak,ayn durumdaki iki parac k
birbirleminden uzakta durmaya al s rlar,nk aralar ndaki uzakl k s f ra gitti i
zaman ilkZili dalga fonksiyonu s f r olur.Bglece etkile tneyen parac klar hile,
aralar nda bir itici etkilesme varm gibi davran rlarAllektronlar iin,alaad.111-
.1
E n
2ML
(8-61)
L
olarak kar labilir.Atomlar n momentumlar n n lmleri belirsizlik ba nt s
ile s n rlanm tir:
Z p
n4i
(8-62)
ve bu yzden enerjileri,ancek
A lt
pAp
412 71n2
ML
(8-63)
(8-64)
V 2
,KB(.1)
magiuda ise dalga foakiyonlar birbirini rter ve kar l kl ili kisi bulunmayan
dalga fnnkaiyoular nin m ,yokaa kar bak 4xml dalga fonksiyonlar n n m kullan ldxg nemli elur.11emay,bu durum ftin kars bak ml dialga'foRk iyenunum kulloallacag n
Pauli d arlama ilkesinin ilgin bir soaucuPludurx N'alektronun herhangi
bir potunsiyeldeki taban durumu,}/ bozonun veya N ay rdedilebilir parac n taban
durumundan ok degi iktir.rnegiu,
V(x) oo
z G
= O
O < x < b
= on
b < z
(8-65)
(8-66)
rsn
tn2 n 2n2
(8-67)
2mb
olur,burada n = 1,2,3,..'dir.Etkile meyen N bozan iin,taban durumda btn paraelklar n = 1 durumundad r; ve bylece enerji,
(8-68)
E= N W 112
2mb
olarak verilir; buna gre,paraexk ba na d en enerji,
E
4,21r1.2
2mb
(8-69)
durumlar -
n n herbirine yaln zca iki elektron girebilir,buna gre N/2 durum dolar,Ddylece.
toplam enerji,
Nil
7,21,2
E= 2
2mb
ki 11 2
N3
24
2mb
(8-70)
ile verhlir.Son sonucu elde ederken,Neyi ok byk varsayd k; bu yzden son dze- yin bir elektronla mi - yoksa iki elektronla m dolduruldu u nem olmad ndan,
N/2
N/2
N
E n21
2
r n dn
-3-
tlsi
f'
152 Ituantum F 7i i
ba ntis n kulland k.Bylece,parac k ba na d en,
..y.2,1T 2
N
E(8-71)
N2
24mb 2
enerjisi N 2 ile byfir.Eade er olarak,verilen bir enerji iin kuyuyu dolduran bo/3
zon say s E ile orantil d r,buna kar n kuyuyu dolduran fermiyon say s E .1 ile
orantll dir.Fermiyon hal inde,doldurulacak olan en yksek dzey n = N/2 'dir; ve
bu dzeyin enerjisi,
Tt 2N2
EF
(8-72)
8mb2
EF =
(8-73)
8m
Problemler
1. Bir elektron-proton sisteminin indirgenmi ktlesi nedir? Bu,elektron-deuteton sisteminin indirgenmi ktlesinden ne kadar farkl d r? iki zde parae n indirgenmi ktlesi nedir?
de i toku i lemcisinin hermitien oldu unu kan tlay niz.
2. P12
3. Sonsuz potansiyel kuyusunda,etkile meyen iki elektron dii nnz.iki
elektron ayn spin durumunda ise,taban durum dalga fonksiyonu nedir?
4. Ayn spin durumunda olan,ve
= 0
ba ka yerde
potansiyeli ile etkile en iki elektron dii nnfiz.iki elektronun toplam momentumunun s f r oldu unu varsayarsak,iki-elektron durumunun en d k enerjisi
nedir?
V(x l' x 2 ) =
[ ( xl
xe ) ( x2 .4- xo ) ] 2
apinleri
6.
2= 2(1'111)
H(p2,x2)
, I
-r --2
tk)
%. ( x ) "2 ( z2 )
Kaynaklar
Blm 6'n n sonundaki s ralanm kaynaklardan herhangi birine ve ayr ca asa dakilere bak n z:
D. S. Saxon,Elementary Quantum Mechanics, Holden-Day,Inc.,
1968.
Blm 9
U Boyutlu Schrdinger
Denklemi
(9-2)
,(9-3)
p=
H .--
+2
P1
2m 1
... 2
P2
2m
(9-4)
--
( 9-5)
eklinde yaln zca parac klar aras ndaki t zakl a baV ysa,o zaman Ilamiltonien,
tm sistemin
71
, 72 -0. 2 4- -a" yerde istirmeleri alt nda de i itez'dir.Dl,Blm 8'de grd mz gibi,toplam momentumun korunumunu ve dekikenlerin ayr lmas na ierir.Aaa da bu ay rmayl,s rade istiren H veP.=;,. + 7;2
i lemcilerinin ortak hzfonksiyonlar n bularak yapac z.Momentum zde er denklemi,
P,3 f(7
7 ) r f( rl , r7'2 )
p
1 ' 2
(9-6)
155
"4"
( 57
f( r 1 , r )
2
r )
2
(9-7)
demektir.E er,
,
-o ,
2=
r 1
-41 k
,o
r2 ,
r2 )
(9- 8)
(9-9)
biimini al r; ve bu denklemdeki islemler bak m ndan
iP. RA(o<
/3)
, R ) = u( -; )
(9-10)
4,2
4,2
9' 1
2132
L -15.7q41(ot+p)
= O (9-11)
E topi u( r )e
2 2 V( 17 )
57
.
+ ot '"'
iR
(9-12)
4, 2
2
Sir
211
2m
+ v( r;1
u(
-e )
2i
) 2 i2
13
)=.Etop u(
/3 ,f:)a
u(
).]
( ot 4. )2 ,42
(- 1- )3)
) u(
i>
(ca+p
.(
0,2
21 ot
r )
(9-13)
(9-14)
P = 12
seimiyle apraz terimler dsrlrse,denklem
2
... 2
1.2
u( r )
olarak basitleeir.Burada,
V( 1;1 ) o(11. ) -- ( E
top
I>
2( . 1 + . 2 )
) u( 7 ) (9-15)
(9 16)
-
m
ile tan mlanan
(9-17)
[Px ,Rx j=
arbb. olmas n istersek,
`` - I p =
xl
Plx P2x'
(9-19)
buluruz.Bu ise,
ot
+ 13 = 1
(9 -20
olmas ,yani
t
m
(9-21)
1 + m2
olmas demektir.Asl nda ok basit olan buradaki de i kentere ay rmay byle karma k bir yoldan yrtmemizin nedeni,bu i lemin bir-parac k Schrdinger denkleminin ba ka ayr lmalar nda nas l bir yol izleyece imizi gsteren bir rnek olmas d r.Byte bir ay rma,potansiyel yaln z parac klar aras ndaki 1;1 uzakl na
ba llysa olabilir. I r dersek,
+2
H =
V(r)
(9-22)
(9 23)
-
oldu undan
t,
(x,2
( x 2 + y 2 4_ r 2)1/2_4_ r
x ,2)1/2
y'2
oldu u,ve
2
4.<-2)2 (cos
y'
ein
+ cos
+ (sin
(9 -24)
y'= y + Ox
buluruz,ve
Bus (x - 0y,y + Oz,z) = Eu E (x - Oy fy + On,z)
(9-25)
(9-26)
rf x
ay
) us kx,y i z) = E ( x
ay
x uE Ixx ,y , ) (9-27)
"
olarak yaz labildi inden,ve lE (; ) bir tam kme olugturdu undan,gu de i me ba nt s n n geerli olduunu buluruz:
L =
Z
t1
= x ry
"N
z rx
lar
?,x
(9...28)
olmak zere,
t RIL z J = 0
9-2 9) !
4.
L=rXp
(9-30)
a sal momentum i lemcisinin z-bile enidir.x- ve y-eksenleri etraf ndaki dnmeleri elsayd k,ek olarak
[11,1, x ] =O
[H,L
= 0
(9-31)
[zPy' xPz]
Y [ Pz' z ] Px
x [z ' Pzi PY
tf
"r" (Y1', - xPy )
i 11 L z
(9-32)
ve benzer olarak
[L ,L = i411,
Y z
[Lz ,Lx ] = i4NLy
(9-33)
'cfL a L z
141 L
, La
x Ly
=O
21._ri,
,L 214,,
L z xJ L
^ + f , zx11, x +
4- i4lLy L x
Y 2J
L
Lyy
IL z ,L )44L z ,L
yy
i't' t L
y
i L L
Z y
(9-34)
v.b. Bylece a rade i tiren gzlenebilirlerin tam kmesi olarak B,L z (btnyle
anlamaya dayanan bir seim) ve
islemcilerini seebiliriz.41ka grld gibi
t, 2
Eamiltonien x
-y ve z
--z alt nda ie i imez oldu undan,parite-x, y
yi de bu kmeye koyabilirdik; fakat ilerde grece imiz gibi,L 'nin bilinmesi peri-
teyi de belirler.
160 Xnantum Fi zi i
2
'nin zdeerlerini ve hzfonksiyonlar n belirleyeceve L
z
iz; burada yaln zca,bunlar n kullan lmas n n Schrdinger denkleminin znninil
Blm IO'da L
byk lde basitle tirdi ini belirtelim.B1Syle olmas ,a ai; da kar lan ba nt n n sonueudur.Diraz cebir,
x
) 2= {( rt x ; ) x
-1
x ; ))324.
124.
z
<2 (z -
-412 (x
ax
-
x -1-"
x
2
a y2
az ax
.2
a.2
-.2.
'2z
ay
'2
2yz
ay az
ax .2
2y 'a
2x ----
--.6 2
ax
?)2 2
. - 2
z 2 ) 4r Y 2 (
(-J-'' 2 2xy
+ --)
?x2 + a y 2
-2zx
) 32
)( y :z
:7
=.. ...2[x 2 (
+z 2
(9-35)
:z ]
0?". ) 2y 2jx
__L_4. y
?x
= ....k,2 ( x2
.2 + 2
x2
2
+ 2zx
+z -2L) ( x
.?)2
y2
?) 2
+ z ----
z2
t.
.- 2
;cxy
a 1. y ...............
a .. 1., z 'a
4. x -__.
?Z ?X
z -21-)
ay
?X
OY
-'2
-, -,
ox a
+ 2yz
a Yaz
(9-36)
az
az
.?
"
-F y ---- +z -) t9-37)
ay
verir.Byiece,
2
t2
.
22
t p
L + kr . p
= r
4- 141 r . p
(9-38)
P2
,2
Li);
2 4. ( it
ek.9-1. Konuda kullan lan kresel koordinatlar n tan m ,ve (x,y,z) kartezien
koordinatlar ile (r,O,
) kresel koordinatlar aras ndaki ba nt .
"t 2
,.2
,
(r d
ar
2
)
.W
(9-39)
f1 2 { 1 2 ((
21,A.
)
r
{r
1
r
24r
2r2
ug (i )
r
+V(r) uE (i ) = Eu B (1 )
(9-40)
biimini al r. Burada do al olarak yap lacak ey,kdresel koordinatlarda al makt r. 0 zaman, O ve 46 a lar n n bulundu u tek idemei 1; 2 olur.Bu yzden,zfonksiyonlar
u ji: (" ) = Y 7
(9 , o)
RE
(r)
(94,41)
162 Kuantum Fi
44.
( 9 ,<P)
(9,
; nk en ilgin potauoiyellel,V=V(r) biimindeki merkezeil potansiyel-lerin olan basku bir durum ise,potansiyelin
----bi
x)
y ) + v5 ( 2 )
d srum icin
2) +[v i (x )
v,(y) -t-
v3
(9-43)
Eu (x7.9
v z)
denklemi
lE (x,yz) =,(x)
x.,
yaz lara
kola
Ey
(y)
2m
vi (x)
k2
--2m
fonkslyonlar
ta k i (x) .
x)
dx
d2
'; ""
------,
42m
(9-44)
(2)
3
Uliir.Borada,as(, yandaki
d2
t,..1
dy'
b)
(y) =
2 '
cl 2
,-, V
(2)
dz -
(y)
l. 3 uu,E 3 (
2)
(9-45 )
denklemlerinin rizilMleridir; ve
E - Et
C x -ike ..3
bag nt s vard r.
zellikle ilgin olan bir rnek,sonsuz d'evarl potansiyel ukurunun
U-boyutlu genelle tiriimesidir.-boyotln kutu kenarlar L olan kp biimindeyse,
o zaman
x
0<x < L
(9-46
v.b.dir.11yleee bir boylandirma arp n d nda genel zm,
TJ
'
z)
n 2 il y
n,1Tx
u (x
Boyutlu
s 'n
sin
L
a,
sin
(9-47)
L
E
2mL
2
2
kil
1 + n2 + n 3 2)/
9-48)
'dir.lonlar
p 2
Hx =
+ V i (x)
2m
o
Wy
H
Y
+ V 2 (Y)
2m
2
Pz
H =
+ V (z)
3
2m
(9-49)
2mE
2
2
F
2
+ n 2 + n
= R
2
411,1
2 2 L
3
2
1
(9-51)
olarak verilir.% da,ok iyi bir yakla kl kt r.Bunlar n say s ,tm n i s lerin pozitif oldu u,kfirenin sekizde bir heem yla verilir.Byleee rg noktalarzn n say s ,
4 ir
3
R =
4 7T
3/2
2 inEr
L2)
(9-52)
4a 2 2
(9-53)
SER
(9-54)
F.F
3n
Q/3
(9 55
-
lf
Em n`
(957)
4;2 1; 2
ton
u
M4R
2m1,'
+t.? ,0 2
21.al,
"K"
. 4 II
din
"R
R5
(9-58)
N= 2.
41I, R3
5/ 3
iT42
top
(9-59)
20ml,
3N
(9-60)
top
=
20m
t
k
3r1
5/3
(9-61)
bulurmz.
Bir potansiyel iindeki bir ok-etektron sisteminin taban durumn,pek ok
donanmas olan biiyiik say daki dolmu '-`ttzeyden olusur.E,'nin tipik de erleri
s z-
gl s ya yaln zca iyonlar n katk lar vard r.Metale bir elektrik alan uygulan rsa,yaln z "Fermi denizi"uin yzne yak n olan elektronlar ivmelenebilir,nkii daha derinde yerle mi olan elektronlar uygun enerji durumlar bulamaziar. vmelendirilenlerin uzun bir ortalama zgr yollar vardir.tyonlarla arp mada,elektronlar n enerjisi EF 'nin alt na di iiyorsa,bbyle arp malar yasakt r;nk uygun
hibir bo durum yoktur,Bu konular, leat hal fizi i kitalar nda ok
ayr nt l :
olarak ineeleneeektir.
Problemler
1. 3 2
x2
2
4-y olmak zere,silindirsel bak ml bir V(
,g
) potansiyeli
dirsel koordinatlarda ay r n z.
3.
verildi ine gre,(1) elektron volt olarak Fermi enerjisini; (2) Fermi enerjisine
e it kinetik enerjiyle hareket eden bir elektronun h z n hesaplay n z.
4. Bir ekirdek N tane ntron ve Z tane protondan olu ur,ve N+ Z = A'd r.
r o = 1.1 fm (1 fm = 10 13 em) olmak zere;ekirde in yariap R= r o A 1/3 ba nt s yla veriliyorsa ve ntronla protonun ktleleri ok yak n olarak 1.6x10 -24 gr
ise, proton ve ntronlar n zgrce hareket etti ini varsayarak,proton "gaz" ve
ntron "gaz" n n Fermi enerjisi iin bir deyim yazin zal
=126
ve Z = 82 ise
5. 5
5,
Yozla m
enerjisi,
2n e
`'
F1
= pr e, c 'nin fonksiyonu
( /n)
termodiaamik formln ile tan mlanan bas nc hasaplay n tz.
Kaynaklar
A sal momentumun burada kullan lan serevedeki iyi bir tart mas
J.L.Pnwell and B.Crasemann,Quantnm Meellanies,Addiaon-Wesley,Ine.,19 1 i1.
Bn kitapta,her -giri kitab nda oldu u gib ,d:boyutln Snhr;,; diner,dvnklem nin
ayr lmas i lenmi tir.
Blm 10
A sel Momentum
- 2
islemcilerinin zde erlerini ve zfonksiyonlaBu bblinndeki i imiz,L 7 ve L
r n bulmakt r.A sal momentum 4 boyutunda oldu undan zde er denklemini,
L zY
.= n 'K
Y ,t ni
L Y tm = kt-i- 1)
biiminde yazabiliriz,burada in ve L (
L o
11`-Y i n)
( n-1)
bn garip yazil n n uygunluku ilerde kan tlanacaktir.islerain esitli yollar vard r.Geleneksel yol I islemcilerini kresel koordinutlarda yozmakt r.
=. r sin 0 cos teli
y
r sin R sin
(10-2)
z = r cos O
oldn undan,
dx = sin 9 cos Ob dr
dz
4,
c10 r cin
0,
d 4,
cos 4, d
( 10-3)
bulunur.Bunlar zlebili r , ve
dr = sin 9 cos 4, dx + cin O sin
1
dO --- (cos O cos ft dx
d0=
( sin
1
r sin 9
dx
dy
cos O dz
cos C/s dy )
(10-4)
167
168 Kuantum
verir.% demklemlerin yard mlyia,
---
ax
,:34
_,. -a
ar
sifl ,O
Cin
?9
eosin6_
9
------
en,3
S D_i_
-?)
I.'
_
r 3in Q
s in 9
L)
r sin O
(10-5)
+)
-a
(10-6)
ay
?y
L+ = L x
iL y
r nin
_t .4
oe
3.(X
. )
1
---7-- eoa 9e
r
r
in 9 e-
r c (? s
4_
ii
cos 0
'a
ao
4- i C
r sin9
sil' G
olur,bu da
L+
demektirj
4 (
( oo)
co.
ialemeisi,ahyle kmrmlabilir:
LL
+-
(LiL )(
x
yx
L
x
iL )
y
i [1, ,L
x y
(10-10)
oldop:m gzlenerek,
= Lz -4- L L+ i [ L ,L
ffla LL + 12
+
'4) L
(lo-11)
Aisal Momestum
169
bul~r.Son sairds (9 - 32) , knlland k.Wyteee W ve 9f'ye gre itiin=ri bassmaktan bir
diferansiye/ islemb elde etmi olsyeroz,ve*geriy r , (10-1 1 in gsterdiii diferanSiy41 ,-,denklenieri
Ozme*
TC
tl
J1
(10-12)
baz uygulamalar tarti mak iin kenudan biraz ayr lsen z (10-6)
( o - 13)
et9 (0) C
)
ien
fi
4, ,r
m (14.) biimindedir.Burada,
tf
m (95)
(10-14)
2 r
fo (414),J 2
(10-15)
4r. 0
v277
ilnnalim
e.
.= 1
olmas gerekir; bu yzden de, m bir tamsay d r.Bu asl nda do ru de ildir.nkii fizikoel gzlenebilirleru giren nicelikler,
buradaki
y(lb)
_f
0 V(0)
1,2 (0
tipindedir;ve
dalga fonksiyonlar ,
oo
( O) =
E
f',Nmrd*
i.rnOP
'Cin .
(10-18)
211
ck
-e
memesini (ortak bir evre arpan d nda) iatersek, u sonuca ula r z: m'nin izin verilen em genel ls erleri,c bir sabit olmak zere,m= 4tausay olar.Yaln zea,L z i lem-
cisini 41,
,L
) toplam kmesinin bir paras olarak grreek,e Sabiti iin bir eyyz
ler sbyleyebiliriz.Agag da,zdegerlerin s f ra gre bak uml olarak dag ld g n tert acaguz,hyle ki,c = 0 ya da c= 1/2 olacalitir,Bu blmde inceleyece imiz i lemciler
iin,kendimizi degerine k s tlayacal-; 1z; bu ko ul m'nin bir tamsay olmas demek-
tir.
21
olur,ve bylece Bamiltonien
L
(10-20)
21
ile verilir.liamiltonien'in zde erlerinin,
'Wm2
E
m
(10-21)
21
tInNO
C
'lerdir.11,L
ile s radegi z
tirdiginden,bir katmerlilik vard r,ve verilen Em iin iki zfonksiyon dnmenin iki
ynne kar l k gelir.Eer bir ember zerinde,aralar nda birbirine e it 2
ir /k
(0)
= E
(10-22)
E (95 )
ti.)%0
radyanl k(ya da bu a n n bir tam kat kadar) bir dnme alt nda de i mez,ve zmler de bunu yans tmal d r.m'yi bir tamsay olmaya zorlayan trdeki tart malar, imdi de
'Zi
412 (Nm) 2
(10-23)
21
olur.
imdi (10-1) denklemine dnelim; ve Blm
T., 2
hermitien i -
lemcilerinin hzfonksiyonlar dik olacakt r; zde erler farkllysa,nygun bir boyland rmayla,
< Y tm' I Y La> =
(10-24)
L/ S mm'
yazaca z
<y
(Lx 2+ Ly 2+ L z 2 ) y >
<L xY
> O
LxY
m > <L yY .
/4 m
LyY
m> 4. m 2 4% 2
(10-25)
,e(4_ 1)
(10-26)
sonucu kar.
(10-7)'de tan mlanan Lit
.11u i lemcilerin art rrr a ve lezaltmel islemeilerinin rolfin0 oynad klaV n gdrece iz.nce,
"=
(1 0 - 2 7)
L 4- L- +L --
L.
1-
Iz
2 + +1 1,
(10728)
2 4
Lz
(10-29)
411,
41L+
( 0~30)
Lz ]:= 1N1,_
(10-31)
ve
L ]se 0 oldn undan,ayr ca da
[1.: 2 4,41 = 0
J
iry! 2 , z ]
32 )
0 mms 14 'y
=4( e+ 1) 4'.;
(10-33)
.
-4 2
oldu4un l syler; bylece 1 4.1( t m:ler ile L
'nin ,e dzde er 'ile belirlenen Sztonk..
siyonlarld r.Ayr ca,
ta
= in f
+ L+Y
~ft(rn + 1) 1. 4.Y .e
oldu undan L+Y
( o-34)
Benzer biimde,
-- 1) Ly
( 10- 35)
m-de eri bir birim azalm t r.Byleee L+ 'ye s rayla art ran ve azaltma islemcile H
ad verilir.
L+Y .t =
yazabiliriz.
Lx
(Lx
(10-37)
(10-38)
(10-39)
ba nt s n n bir sonucu,
<Y
1.1L.,.. .,Y
olur;ve bylece
Lx I (1:2
Lx2
*L
x)Y
L a,
> 0
(10-40)
olmas n ,yani
olmas n gerektirir.
(10-41)
2
> O alabiliriz .
0 zaman,(10-41)
<m<
(10-42)
p =
m-
-W+ 4N2
ky'
=0
(10-45)
=m 2
(1 0-4 6)
verir.Bu yzden,
m
=-
m=
(10-47)
bulanur.Enkfik de erden birim ad n larla(L + en n ardarda uygulanmas yla) enbyiik de ere ula abildi imizden, u sonular buluruz( ek.10.1); (a)
1 Eker
. +
1,
Q G
1,
+29
P -1'i
eski
A sel Momentum
(12 2)4,
ek.10.1.
f)S
'nin tamsay
epini ineleyece imiz Blm 14'te tart aca z.Bu blmde kendimizi
olan de erlerine k s tlayace4 z.
c+(1,n)" I 2 S lt,.
L^Y
YI;re 1>
<iY em
em>
.e
=<
>
(i 7, 2 -kL z ) y t .>
m(m
1 )]
-k
c+(
( + 1) m(m
)j 1 /2
(10-48)
I m(0 , St)
inN95
(0) e
(10-49)
ko ulu,
cot i
) e
Lt
(e) e
LU+1)4)
cot 6
(o) = o
(10-50)
-)
N Kr ontuw Fizii
(10-51)
oldu u kolayca bulunur,arpan olarak gelecek uygun bir sabit daha sonra boyland rma
ko ulundan elde edilecektir.isteksel herhangi bir durum,azaltma i lemiyle
(sin 0)
( 4 ,95 ) =
(10-52)
--
cot
) (sin 0 )
cot 0 ,)
(sin (4)
.i-e0
f(0)-
cot
ih
d0
d
d0
c2--)
r( sin O) (sin 0) 1 ]
n
1
(sin A '
(10-53)
. ,,
L>
,1
(10-54)
d0
,,..
?,
-2
''
;M-2)0
(k sin 0) 1-1
d9
.i.(.? 2) 9
= c" (-1)2 e
(sin g) e -1
bulunur.0
s rayla
d9
_2
.PC C
e(sin
IP
sin Q
(sin 0) 2 !)
(10-55)
dO
ZU-1
Y il
1.
4) Z..4
'4-2
(si r! A) L-2
[O, - u 2 )_]
du
4.. s = C
e
(sin 0) 111
du
[(l. 2 )i
(10-57)
Apxsnl Momentum
175
a r
>
JrO
0 (10
53.n
dr
0./ t(31 2
( o-5 8)
yazalam z gerekir.poradaki tnmlevin usandiric d r.Bo yzden uygun biimde
boyland r:ilm l olan Y .e m (4,15) 'leri,geleneksel evreleri ile yazmakla yetinece iz:
1/2
Y P,( 0 , ^)
(- 1-) 11
rn
i
l
kir
(ece
e.
(10-59)
(i+ ra)f
Bunlar,
YQ
_m
= ( 1)
(10-60)
Y L eo
11 2 )
212 1r.!
m)1
(10-61)
da
m(
-)!
10-6 2 )
+.)!
bag nt s nelan elde edilirAzfonksiyonlardan birkaln siralamak,bizim amac m z iin
yeterli olacakt r:
Y
(-2*?S
'
cin 0
8T(
Y
1,0
:=
cos 0
4 r
35
2,2
2.i k
nin
Q-
32-n-
y
2,1
"
sin
87(
cos
V 2,0
5
16Tr
(3 cos
- 1)
(10-63)
d ( 1,
d )
dr
dr
d
1")R E.t,
dr
(r)
(10-64)
ve z = r cos H cinsinden
y = r 8in H sin
3. Pz (u)
(1 - u 2 ) P
(u)
u.h>
4 + 1)
Ge+
- u2 )
( !+.1)
(,.//
(1 - u 2
upt
= O
L. j a.
1(x.
.)
tan mlayal m.
(a)
(b)
3(+)..
( :1"-1 )
iilemcilerinden her birinin axual momentum de i me ba nt lar na uydu unu ve birbirleriyle aarade i tirdi ini ghsteriniz.Buldu unuz sonucu kullanarak,kar l kl olarak
s rade i tiren i lemeilerin mailhelOMM kmesini,ve bir zfonksiyonu etiketlemek iin
kullan labilecek kuantum say lar n belirleyiniz.
7. tateksel bir V(r) potansiyeli iinde ve bir / a sal momentum durumunda
olan bir elektronu gznne al n z.Rlektronu
n zca
Iri(
[Yol Gsterme:
-t- 1) tane m de eri iin zmlerin katmerli oldu una ve zel bir
s ralama yap lmam sa,tm m de erlerinin e it olas l kla oldu una dikkat ediniz.
22,, +1
I Y L,e( g /4 )
41'1
rant bmImadmys o. =
de eri . 2-'ele-
9. Kusursuz diizgn bir silindir iin u modeli gznne alanaz.Bu e it aral kla yerle mi M/N ktleli zde parac klardan olu an R yar apla bir halkadir.
Bylece halkan n ktlesi M ve eylemsizlik momenti MR 2 Pdir.A sal momentumun olabilen
de erlerini hesaplay n z.Bnerji zde erlerini hesaplay naz.S f r a sal momentumlu
taban durumu ile itk dnel durum aras ndaki enerji fark ne kadard r? N,rmo iken
bu fark n sonsuza yakla aca n geteriniz.Bun nala,2 .7f
fAi
bak mla olmayan"entilmi " bir silindirin kar l k gelen enerjisi aras ndaki fark gsteriniz.Bu rne e gre,kusurenz dzgn bir silindirin dndiiriilmesi olanaks zd r,
11- 8 Kunotura
b'ci y g e bir
delidir ,
-4' 2
10. L
'yi
tou mianan
I)
[Yol gsterme: 7.
tley;:e leyioi
a/
Den',(.(10-4 ,)j'4a
l.
Kaynaklar
(unlar,sayfa 501'de s ralanan ki .aplar n her birinde bulunan temel kry u)ardir.Wrome alt ndaki de mezl in sonular n daha iyi anlamak iin 11zellikleAu kitaplara
baktn z:
Blm 11
I INSAL ~KUM
dr
tU1-1)K2 1
))
'
[V(r)
nfm(r)
2tAr
dr
Ru tza(r)
2taR
R a (r) aa
kulland k4e itli potansiyeller iin bu denkl min laxiimleriat ara t racaglz.inceleyeregimit potensfyeller1, nemli bir relibal olan Coulomb potansiyeli di nda,sonsuzda lirlden daha h zl s f ra gitmek ko ulu ile k a tlana t r.Ayrica potansiyel'erin ba lang noktas ndaki itekilli inin 1fr2 Fclen dahe az oldu unu da varsayaca z,yle ki
Lim r
(11 2)
V(r)au 0
olann.Bazen,
(11-3)
un tn(r) = rR
fonksiyonu:in tan mlamak uygun olur.
.2
dr
2 '
_ 2
t (r)
dr f
2
u n tm(r)
(11-k)
dr
oldu undan,
, \
d2 unsalr)
dr
2t,
- V(r)
+ 2
lu
t(L 1) +,2
2 tur 2
I a (
(11-5)
w+I)IN 2
2 ,,u.r.
11-6)
olarak de i mi tir.
179
180
K lamtum ?Izitt
V(r)1,
V (r)
u a ta (0 )=
(11-7)
olan bir-boyutlu
nce
dr
,?( + 1)
,ve kolayl k
( -s)
nk (11-2) sakland g nda,yeterince kitik r'ler iin potarn iyein katk s yok.Deaklamdep
u(r) ni r
(11-9)
1)
E 4- 1) --. O
(11-1o)
+ 1 ya da
Ig nsal Denkle
181'
2t.,K
u
i' d 3 r
i 2~
no
j
o
r 2 dr f dllRais
2
r dr,Ra fm (r)1 2
o
olmas n gerektirir,bu da
m
fo dr ka tl (r)
demektir.Buaua
110AUCG
irt.( 0, o ) 1 2
(3.1-12)
1%
- (7"'
olur,ve asimptotik zm
u(r)
-oc
biimiadedir.lier 3 >O ise,naeak bir kutu iinde boyland r labilen Oismler elde
ederil(lidlm betekitart maya bak m s).
2 ,.
- k
(11 16)
"2
-ikr
'ula bir isgisel birle tirimi olecakt r,uygua birle olmak iisere,Osiim e ikr ve e
-
tir m, yle belirlenir; Asimptotik Osilmtin,be leagl nektasinds ~eni' olan gUsUme
baglan aUrekli olmal d r. imdi birka rmegi ineelayelim.
A. gtir Para k
braekte V(r)
vardir.(11-1) lexa-
anl dexiklemJ,
r) 4- k R( o
kr degigkeeissz tanimlareak,
1)
2
t
, t (S')
(-O
an
.t( s
(11-20)
t- 1
o(
0 ;
3 '
1(
)=...
C010
JaitL
L mi_
32
al(g, ) 5
eos3
S
1
sinsi
()
\ 33 3
1ftilyk
sis.3._
"'S'
(11-21)
non
Q )
-"
s'lar iin ilgin olan birleltirimler kresel liar kel feakeiyott lar d rY
41) (3 ) =Q(S)
+inat.i )
(11-22)
ra
42)
g ) = 1.4
(11 -23)
(3)1 *
111)
( S')
( 3
ia'
)
(
1y 2,1,
--L--
3,.
e".:
___2L. __,./___
g
V2
ii
(11-24)
3 t iin,
(11 -25)
1.3.5.. ..(2t + 1)
',Imsel Deaklea
183
ve
)
1)
(11-26)
.5?
olur.
(b)
s >>1. in
ii.,
siL
(11-27)
( 5)
ve
....
at( .E)
-J cop (
(11-28)
3o
141) (
L'-'---e'/2)
(11-29)
it (kr)
Rt(r)
(11-30)
R (r)44
z(kr_A -R/2) 1
(11-31)
2ikr
bnlunur.Bmsu bir "gelen" ve bir "gide*" kresel dalganin toplam olarak botimleriz.
Bu terimUmfteye Oyla vzr l r.Bir-boiutlu ak n ' geaelle tirilm.yi,
,
y*(;) ly(7 )
'Z
y(;)
(11-32)
dir.8yk r'ler iin yzln sca lg asel dogrultudrki sk n n ilgia olduanu drecetiz.
olan gineal eki,
116ylece,~ a ler il m xiaden
tmlenni,
1-33)
olur.
N1)
(;)
YL,(0,
(11-34)
r.
diduguadan
)12
o
-35)
184
Ruantum Fizigi
2 if
r
I
<
ikr
Xikr
e
-
- 1 l<
'hkiC1 2
Fx
karmel e
1
2
enigij
(11-36)
elde ederiz. i aretleri giden/gelen *kileri gsterir.liesab m zdan kan 1/r2 arpan ,ak korunumu iin de gerekten gereklidir; nk r yarlalpl kre yzeyinde* ge-
en ak ,
(11-37)
ba ms z)
jr 2 d5li r =(r'den
dir,(11-31) ziim"" iin gelen ak ,l/r 2 d ndu
_ ^k,k
i
2k
i -
(11-3s)
4k2
Rt(r)r.--'
e-L(kr-47V,t)
Sl(k) e
4(kr-iwh)}
(11 -39)
2ikr
01mal d r.Ak konumu ise,
18 (k)1 2
(11-40)
=1
olman n'', gereklirir; byle olmaseyd ,giden ak gelen ak dan farkl olu.rdn.Mutlek kir
reel bir olan bir fonksiyon'ber zaman,
si(k). e 2.ZSd(k)
(11-41)
biiminde yaz labilir. 51,(k) gerel fonksiyonuna evre kay as denir,ink asiaptot k blgedeki (11-39) psal fonksiyonu,
R ( ) 2:f
(k)
cin
kr
tiC
/2 4- 61(kill
(11-42)
kr
olarak yeniden yez labilir.hadei evre arpanu d mda bu fonkeiyoa,asimptutik
[cin (kr -
LR
/2)j/kr.q- olan
4,,
do rultusuadaki ek da,
21
( 7-1-
karmel u lenigi)
,
r3
i nsal Dmklem
185
man.bbyle bir ak i izaal akidaki bagat terim* gre 1/r gibi s f r* gidar.Ba zelik,
byk uzakl klarda yaln zca g naal .k y m*mli saymam zi dogrular.
B. liare,linyu,Bagl Durumlar
r
V( r)
(11-43)
> a
2(-:.2 1)
2dl
2 14
R +
dr
dr
da
d 211
k(
I)
4, 2
2 E
= o
R+
dr
+ E) R = O r < a
dr
(11-44)
`5,
+2
4.30
2.
-
t, 2
en
(11-46)
R(r) =
dir.r > e zm r
* zm,
sel Bessel fonksiyonu denkleminin tam ayn a d r,yaln zea burada k yerine o< gelmig-
tir.e
gibi davranan zba, imdi stal olarak azalan bir fonksiyon olur; bylece
r > a iin,
(11-47)
41) (i ok r)
R(r)
c<
L(
ko ulu bulunur.
(9)/dY
(11-48)
ck
'y e
186
Konutu!, Fiziki
s n Kr
rt
ok. 11-2. okici bir kar, kuyu iin,bagl kir durum oldu unda (-fm. O),
u(r)
a1l9t rma olsrak,okura b rak lm t r; birinci ye ikinci ba li durumlarla n(r) insel dalga fomkolyoaunun biimi. ok.11-2 ve 11-3'te grterilmigtir.
Ke )) .t oldu u ok derin bir potansiyel hali iim,Duak.(11-48)'e dnelim.%
halde danklemia sol yani bai itleeir; byle oldu unu
-4-
biimini
41114WRA1111
t cot
2k
(*at yan)
(11-49)
ton
Kr
ek. 11-3. ekici bir kare kuyu iin hakl iki durum oldu unda (-ev. o),
u(r) .24 rR(r) dalga l'onkeirovunun biimi.% 5ekilde,yeinx sca ikinci ba l . durumun
dalge fonksiyonu iuilmiltir.
I usal Dazklen
187
(11-50)
2
elde
Vu
olur,burada
2 p.Vo
(11-52)
2
dir; biiyleos Bank.(11-50),
[31
+ 1)/2
(11-5 3)
1 +
"to c..
2V O
verir.Bu yzden,tn
p,j
(n 54)
-
2 VG
dir.
Bu konuyla ilgili bir problem boyutlu sonsuz kutudur.Buradi
V(r) =0
sa 00
diri ve
2 p.
(11-56)
dersek,r = O'da dzenli olan dsm,
(11-57)
R(r)= A i(kr)
olur.zdegerler,r
8.18
9.36
3.14
4.49
5.76
6.99
628
7.73
9.10
10.42
9.42
F : Z = 3
G : Q =4
spektroskopik ymaxaxox kullsn rsek i ,dzeyierin ortaya kt s ra,
IS; IY; 1D; 2S; 1P; 2P;
olur.
Byle bir sonsuz kutu
kirdek modelini gznne alal m.Ntronler ve protonler 1/2 spinli pergse kler,yani
fermionlar oldul--- 1ar ndan,verilen bir durumda ikiden fazla ubtron ya da proton bulunamez.Protoulsr clii liniiyorzak,18 durumunda yaln zca iki pruton bulunabilece ini gzleriz.Bundan aonraki dzeyde
proton doldurur,10 dzeyi iin minin olabilen be de eri vard r( = 2 oldu undan),
bylece bu "kabu u" doldurmak iin on proton gerekir:Bylece,proton say lar
1-59)
1
Bn yaz m n tar bsel kkeni.spektrum izgilerini
S
eekin),prineipal
(be ,be l ca) Diffuae (yeygin),.... olarak nitelonselesine ve btxnleran sonradan beenmeeine dayan r.Dn yaz n n ok anlam yoktur,faket yerie mietir.Buradaki yazma
atom fisi indakinden degig ktir,Atom fisi inin gole eksel yez m nde
.e- de eri indimlere eklendi inden,s ralan
I8,2P,3D,GS,4F,3P,56,4D,611,3S
olarak yezil r.
Ir sal Denklem
yazazlz.r
189
blrlegtirimi oteck&ktir;
R,,(r)
W-60)
(Kr)
Ait
ziirii olmaildr.br ceki gibi,rade d.
,
Vo )
2 /1.4(E
(11 62)
-
2
dR t
r = e'da,
fonksiyonlar n n e itlenmesi
1
Rt
dr
d 4 ( j,
ke.
)%ag
s_K0.
k r Bdjt /ds
(11 - 63)
Cr4
3). ko,
(r )
t
B
kr
eB
( kr 4
2
eos (kr
( -64)
kr
i Sit
(11-65)
B
ba nt s n n aa landi grlr>
coz kr'ye e itlenmesine gerektir r.Bu halin sonular ek.11.4 ve 11.5'te ema olarak izilmi tir.Bu ekiller,ekici potaneiyelin dalga fonkeiyonunu ie ekme a ilimin-
rli(r) atirekli zm (
= O).
t
o Z.
j a (kr) Y
k tt (0,
(11-66)
bulunur.
(
2+ k 2)
( 1 1-6 7 )
biimindeki jizglir parac k denklemiuin iSbr Ozilmnde e eal ve sinaal kis mler eyrilmem qt r; bu ozfia
.f
icr
(k
Nies*: Bonklaw
diielr deigesid r.Bu yzden, d
.
a syi (13-66)da
-,!} (7) g a
191
c.(0, (p) krestal a lar , c voktorunl latokeel oloxnk sei/wi bir a ekaenine
gr. koerdis atla d r(kt. ek. 9.1). a ekaeoinia cla rnitusuou,k'no dagraltuau olarak tanimlaroae ( imdiye kadar iatekael bir degrultuydu),
Jcru,s
(11-69)
da yaln z al s. 0 olan tariteler grnabilir.Bbylece,P ,,e (ona Q)"lar Legendro okterinlileri olmak zere,
2t + ) 1/2
1
0 (
( c oe 0)
0 ,95)
414
2t+
kr c4ry
(kr) /:t(caz 0)
(11-71)
411
_4
a(coe, 0) P (cam 0) P
05
0) 5E
(11-72)
21+ 1
bagintla n kullanarak,
it(kr)* 2 t.41( (2 t-1-1) .11 1/2 /
4
(11-73)
bu urnz.Tmlev iin,bir izolgeye bak labilir; ya da tmlov,kr -> 0 limitinde iki yan kar la t rarak bezeplanabiliralar iki durum da,00nu olarak
Lkr (4%9
(2t + 1) i
S. (kr) P. (elko 0)
(11-74)
t=C,
axl m n verir; bu sxl m,arp ma kuram n n tart g lmaa nda ok yararl olacakt r.
Problemler
1. ekici bir kare kuyu iin,
bir durum iin hzdeger ko uluna bnluauz.Ancak bakla olan bir durun iin potansiyelin
derinli i ne kadard r?
2.
t=
192
Xuentum Fiti i
eri iair
(1pueu:
Problem l'de tart lan sif r ba laama anejisi durumu evresinde ail m yap mtron protoa etkile mo dain,eri-
iai 2.8 x 10-13 em vo derinli i 20 Mal( olan bir kere kuyu poteasiyali arac l il. ol-i
duguau versay n s.
sinir ikisi
-= 0 sa lmas nda
k,
= # 4- r et k2/2 4-0(k 4 )
gibi bir ac l olarak yaz labilece ini glisterinir.a vo r t iin knyuaua parametreleri trnden bir ifadei elde ediniz.
6. r > a'da s f r olan istekeel biimli bir potansiyeli gz nne al niz.Pataasiyel iindeki i asal foaksiyoaun
1
dR(r)
dr
= f
rz n
(R)
= 0 olduunu d ti-
rn.
eaerjili bir ba l durumu varsa,f0 (113,)'ai da oMi nedir?
(a)
Petaasiyf lia
(b)
(e) Z er f o (15)= f o (1113 ) k (B.1B )fc: fas,f; *yr* !cayman'''s nas l girer?
iare kayma.' yerine,(b) ve (c)'yi k cot
60
7. yk)la ,aeden k'a n bir tek fanksiy sau alaca i ksausunda genel bir uslamlama voriaiz.Kare kuyu iin de byle .1(14~ de rulayla s [rne in (11-65) 1 i
kullaaaraki .8, (k), (11-41)'do tan aland la gr*,
S (k)
t
a S (k)
t
olduguau gsterinin.
8. S., (k) faakaiyaauau,
V(r) = oo
r < a
V(r) = 0
r > a
I aaal Denklem
9.
193
'
exr?
10.
V(r)
V oi, L * 2
- )/a
....
2e
-(r-ra),c 3
Kaynaklar.
Kuantum meksai arevasindeki ikinci basamaktan diferansiyel deaklemleria genel zelikleri u kitapta tart lm st rs
j.L.Pawell sad B.Craaemaaft,Sluntum Machaaies,Addison-Weslay ,Inc.,1961.
Byle deaklemleria daba geni bir tart mas ise u kitapta bulunabilir:
Blm 12
llidrojen tonu
fildrojen atmeu en basit stondur,nk yaln zca bir elektronu ard r.BOylece
Schrdinger denkleni,ktle merkezi hareketi ayr ld ktan sonra bir bir-parac k denklemi olur.Burada yaln zca bir elektronu bulunan hidrojenimei atmalar inceleyece iz,
fakat ekirde in bir tek protonden daha karma k olmas na izin verece iz.Bylece potansiyel,
Ze
V(r)=
(12-1)
r
d2
(
dr
2
d
2ft
-O- --) R + ------ t. R +
r
dr
l
L.
Z.
/(t+ 1 412
,, r 2
(12-2)
I '
s ;i
r2
r
4,2
(12-3)
dR
dg
Ili;
-----7- 4
+- ----
(I/ + 1)
,2
Y
1
R 4- (--- --)R ma 0
(12-4)
verir; burada
1/2
Ze2
(
N 2 E1
1/2
(12-5)
Zo( <
2011
boyntauk parametresini tan nlad k.Denklemin ikinci biimi hesab koleylo t r r; nk ak= 1/137'dir,ve enerji durgun ktle birinlericinsinden
birlikte,birinci biim,c k h z n n gerekten denkleade grnnedi ini,yani bu denklemin tam olarak gresiz bir denklen oldu unu a ka gsterir.
195
Keantum Fiai i
(12-4) deuklemini,art k aliat g.miz b2:r yolla tll,,ye alzaliciAuee bnynk
(12-6)
d 5.
lememizdeki gibi,
R( 9 ) =
2-
(12-7)
y)
yazalira; bnnu (12-4)'te yerine "yarek,(;(y ) iin bir denklem elde adoriz.Burada
dG
dy
..e(e.4.1)
(12_8)
ds
.!?
iin,
3 1 Z Cin S>r'
G(
(12-9)
ta.0
biimli%
potansiyeller iin giiaterilmi ti(12-9),diferansiyel denialeade yerine konures,e itli ciL; katsay ler aras nda bir be int bulu ruz.indirgeme ba ntis en difersnsiyel
denklemden elde edilir: (12-8)'de,G(y ) = "t 11(g) yam l rsa,
me
11 (Y)
OL,,S n
n=o
a l mi
2
d H
d 5
/ 2 +2
dil
7% -- 1 -- P
H= O
-1)
nctogn _i
1) +
O (12-12)
5'
ya da
ao
n+1) [n
4- (2., +2)0.,,, 1 1 4- (A
v ,so
buluruz.Bu bagxnt n a Izer teriminin s f r olmas gerektiinden,
Ridrojen Atomu
C.,
197
(12-13)
2 ,/ 2)
n+1
(12-14)
olur,ve harmonik er:ling:n probleminde oldu u gibi,(12-9) serisi sonlu olmed ka,soneuzda iyi davranan bir R(y) zm bulamay z.Buna gre,verilen bir / iin,bir n = u r
de
erinde,
+1
nr
(12-15)
(12-16)
olarak tan telayal m.n zatean,n r > 4 oldu undan u sonular kar:
1.
n >
2.
n bir tamsay d r.
3.
-} I dir.
n be nt s ,
1
E im
ta. e
2
(Z)
2
(12-17)
olmas n ierir; B l,eski Bobr modelinin al lm bir aonnendur.Bu ifadede indirgenmi ktlenin bulundu una dikkat ediniz; ku kusuz,diferenaiyel denklem yakla m nda
byle olmas garip de ildir.Eaki Bobr kuram nda,klasik yerngelerin uygun bir ineelemesi,sonradan alsal momentumun kuentumlanma ko uluyla k n tlanffil t r; bu incelemede
de,enerji formlnde indirgenmi ktlenin kullan lmael gerekmi tir.m elektron ktlesi
ve M ekirde in ktlesi olmak zere,
mM
(12-18)
es + M
indirgenmi ktlesinin varl u anlama gelir:
E. B.
me 2/241
( Z e<
+ m/M
(12 -1 9 )
frekensler ,e itli bidrojenimei atomlarda atomdan atoma biraz de i ik olur.Ozellikle,bidrojen ve dteryum-edter"mde,M ekirdek. ktlesi proton ktbeainin iki kat na
198 kuant,n't Yi
ek. 12-1. Tam olarak l/r biiminde olmayan bir potansiyel iin,yrngeler birbiri
zerine kapanmaz ve burada gsterildi i gibi egirilir.Potansiyel la nsal olduka,
yrngeler dzlemsel kal r.
ok yak nd r--apakt romlar ree ndaki fark, 1932 'de Urey ve al ma arkadaalar n n
dteryumu bulmalar na yol am t '.
Enerji
n olan tm
.t
bulduk.Bibir a k nedeni olmad g ndan,byle bir katmerlilige nceleri nraslant sel" denmi tir.Fakait bu,"a kl k'tan ne nla ld na bagl d r.Z ten l/r potansiyelinin baz zel yanlar olduu klasik mekamikten bilinir: Yrngeler,e irilen yrngeler biiminde ( ek.12-1) olmak yebine,uzaydaki ynelimini koruyan elipalerden
olu ur.Potansiyeldeki utak bir de i iklik bir e irilmeye neden olur.flyle de i iklikler e itli kaynaklardan gelebilir,rnl in,Kepler probleminde ba ka gezegenlerden ileri gelen tedirgenmeler.Herkr'iin gezegensel yrngesi incelenirken,br gezegenlerin etkilerinin gz nne al nmaelyla,Merkr'n yrngesinin gne e en yak n noktas n n yzy l ba na 42" 'lik bir e irilmesinin hesaba kat bmad g bulunmustu.Ve bu,sonunda Einsteinin n genel grelik kuram ile a klanm t ; bu kursa,
l/r Nevton patenziyeline 1/r 2 potansiyelinin tem katk s n n eklenece ini ngrr.
guantum mekani inde de tedirgenmeler vard r; bu yzden
1
-t
katmerlili i
llidrojen Atomu
199
asl nda 1071endigi gibi degildir.Gene de,ilk yakla kl kta verilen bir n iin
.t
'nin
olur,ve bunlar n herbiri iin (2 .Q 4. 1) -katl
olabilen de erleri=
I (2i+ 1) = n 2
(12-20)
twO
dir.Daba kesin konnguresk,apini nedeniyle elektron iin olabilen iki durum oldu undan,do ru katmerlilik say s asl nda 2n2 'dir.
imdi diferansiyel denkleme dnelim:02-13) indirgeme ba nt s nda,
n
al n rsa
k 4.../4-1n
12.
a
=
(12-21)
k
(k + 1) (k + 21 + 2)
olur,ve
n
kat
ak
(k +..Q4 1)
-
n - (k 4..e)
(12-22)
k(k+ 2t+ 1)
-- 1)
1 .(21+ 2)
oldu unu bulyruz.Bu denklem yard m yla,H( g ) iin kuvvet serisi e l m n elde edebiliriz.B de er olarak da,a(ii )'nun denkleminin ba l Leguerre okterimlilerinin
denklemi oldu unu' gzlerizt
(2(
) x Ln
i)
_t_4
(12-23)
of.
Z.
3/2
Zr
Z -/2
2 okc,
ata j
z
(r)
3/2 ...
20,0
200
Knantum Fiziki
7r
Zr
Z
R,
\ 2 0,, )
V 3
( Z /
3/2
3 o..
Z
3/2
1 -
a.
2 V(-1
) -- -- (
27
Zr
Zr
2
27 a,
3o..
4 V( 2
3.) (
2(Zr)
2Zr
60..
30
-Zr/3 0.
3/2 ( Zr )2 - Zr 3c4.0
r
4.
(12 25)
-
li oldu unu,ve bylece I im:sel do rultuda n r tane d m(alf rlar ) oldu unu gnteri r
Kr)
( 12-2 6 )
r 2 {R, i (r-)] 2
olas l k yo unlu u da l m nda n --t tane mtmnek" olacakt r. Verilen bir n iin,
kendisinin I zz n
- zz r.,/,,,.. r
2n e
dP(r)
2n-1
(12-27)
olas l ,r'nin
27
/
)e-22r
a " =O
(12-28)
dr
denklemiyle belirlenen,
n a. o
r .--:
(12-29)
Z
de erinde tepe yereeektir,Bu r de eri,dairesel yrngeler iin Bohr atomu de eridir.
t 'nin daha kk de erleripolas l k de l m nda daha ok tmeek verir.Bunlar n,b*yk kuantum say lar s n r ndaki eliptik yrngelere kar l k geldi i gsterilebilir.
(c) Blektronuoba lang noktas ndan bir r uzakl ndabulunma olas l n gs...
'en P(r) ' inasi olas l k younluunun gisimlarilgalga fonksiyonlar nn yardmyla yap labilir.
ek.12-2 genel deseni gsterir.Dalga fonksiyonunun da a sal bir paral oldu unu
an msamally a,bn k sm n mutlak karesi
(cos
(cos o) ba l Legendre
Pin
(r-RW)j z
rR(r)
Ar
O2
L;r,mi
,er,
,t4
r
rRtt),,
(e- Rfr)T
R +. 1
.? o
ta)
rl
(r-12
o.
o. 6,r1
o
r
(rRI.r)) 1
r
o
IL)
ek. 12-2. n = 1,2,3,4 de erleri ye 4. 'nin olabilen de erleri iin u(r)= rR(r)
l nsal dalga fonksiyonlar ve u 2 (r) nsal olas l k yo unlu u fonksiyonu. Soldaki ordinat u(r)'y ye sa daki ordinat u 2 (r)'yi lmektedir.Dalga fonksiyonlar
srekli ve olas l k yo unluklari kesikli izgilerle verilmi tir.Apsis r'yi %birimleri cinsinden lmektedir.
201
0.2
r Ikt r'3( \ ;: 2;
0.1
30
-o-0.z
El
(r-R(r))"
-0.3
R
-0.4
(
c)
(r. R1r))1
r R.l..)
M .3
0,3
0.2 r
.
'
I
J
1
\1
1
0.10
%.
O
.iirZinebzn r
-0- 11
r42(r)
(r
R(r-))2
L^C.
(d)
ek. 12-2.'nin devam
jmi = t
oldu u zaman,
gibi azaldi i
klasik grnln elde ederiz.Tepenin noulu geni li i,asa daki d ncelerden an2
ve sonu olarak L x 2 + L 2 ==t olur.
oldu unda L z 2 = t'dir
Y
Bylece a sal momentum vektr hibir zaman tam olarak bir eksen boyunca ynelelas labilir.
bir bxdurumn olan bir durun, .a- ldkrultubundr yoneltilebillr.Bu durum iin,dalga
(r Rir)) 2
n 3
N,
ogs
0.03
i r;rn
r-
-09
R (r):
,;ci.' ncen r
.ftfrlr
^ 3,
t .1
(e)
0.
r-
(f>
ek. 12-2. Din devam
203
t4"Kinfien r
204
O OB
0.07
J-
rR
.1
04:7
0_04
N.
oo3.
- o.oz
\,
..
'...
i''''.
0,01
.
e . birimi
.1,-. .r.:zndtn r
30
r Rt,-)
(J
(e)
- -.4- .x
p2 t. 2 (e)
vz" ,( e>
-pii2co)
ek. 12-3. z-ekseni ile ekvator dzlemi aras ndaki 8 a eln n bir fonksiyonu olarak,bakl Lege:1(1re okterimlilerinin biimleri; burada ekvator dzlemi x-ekseni
ile gheterilmizt r.
(1230)
-
o
n eeligini besaplayabiliriz.Yarerl birka beklenen de er a a da verilmiztir:
0.0
<r)v.-
I)]
2Z
22
ckon
r-
L 5n +1 - 3
(it+
1)]
22'
n
Z
2
(12-31)
Problemler
1. (1) Bidrojendeki,(2) dteryumdaki(ekirdeksel ktle = 2 X proton ktlesi),
(3) pozitronyumdaki(bir elektronla,ktlesi bir elektron ktlesinin ayn olan bir pozitronun ba l durumu) 2P -o IS gei lerinin dalga boylar n kerolle t r n z.
2.ekirde i bir proton ve iki elektrenelsw0lu an trityumun taban durumunda bir
elektrm olmnSeBir ekirdek tepkimesi birdenbire ekirde i t iki proton ve bir ntrondan
olu an He 3 'e dntiotryor.Clektronun I1e 3 .1in taban durumunda kalmas olas l n beeaplay n z.lib ktronnn p momentumlu zgr bir elektro olmas olas l nedir?
217 ) - 3/2 'di
e
r
epinli
bir
elektrcn
iin,Sehrodinger
denkleminin
greli
benzeri (bu
3. S f
Not: dzgr bir elektronun momentum zionkeiyonu
(E V) 2
In 2 c 4
Ze
+le
'4e
denklemidir.
(a) Io nsal denklemi bulunuz.
(b) Ilidrojen atomu problemindeki insal denklem ile (e)'da elde edilen nsel denklem aras ndaki yak n ba lant y gznnde tutarak,ade er spektrumunu bulum
4, <1/r> n Cnin deyimini kullanarak,lateksel bir hidrojen atomu bzdurumu
iin(Z isteksel),
<T >, ,
2
P
2m
208 Kuantum.Fizi4i
5. Bir protonun Coulomb alan iindeki bir elektron,
r_
6 1 4 Y100 ) + 3 41j2 1 (.)
V210 (I)
o<
(?-)
) 3/2-c.(2-r/2
7. Bir elektron,bidrojen atomunun n = 2, -t =1, m = 0 durumundad r.Blektrenun momentum uzey ndaki dalga fonksiyonu nedir?
8. f(;,;)nin herhangi bir durmkl durumdaki beklenen de eri bir sabitt r.
Bir
2,
p 2m V(r)
Ramiltonien'i iin
dt
r.p>= <1.11,7.;
"t
R =
mnnr
2m
olan boyutlu harmonik eal ngan problemini tartxqin s.Ba l Lague re okterimlilerinin bu problemde de ortaya kt na dikkat ediniz,
Kaynaklar
Ridrojenimsi s tonlar n tam bir tarti mas u kitapta bulunabilirs
B.U.Condon and G.8.8hortley,The Theory of Atorxia Spectre,Cambridge
Unirersity Prean,Cambrid e,1959.
Ayr ca bu problem,her kuantum mekent i kitab nda tart l r.
ydLm 13
ELEXTROKLARIN ELEKTROMANYET K ALAN LE ETKiLE MESi
Blm 12'de bir elektronun bir nokta ykten ileri gelen durgun Coulomb alan
ile etkile mesini ineoledik.Bunn,bir d manyetik veyn elektrik alan ile etkile meye genelle tirmek isi ,nee klasik kuram gzden geOrmeliyiz.Gauss birimleri trnden yeellan Ma rwefl denklemler ,bo lukta
.s"7i. ( 1,t)=- o
V x B(7,t)
olur; burada
0 ve
--o
at
4 -n
(7,t)
4 it
e
.)
(13-4)
as
(7,t)
"?`. -;
at
(;..,
t) =- o
(13 - 5
C3 x 7 (
t)
,
z -z,t) =
e
at
209
21i>
Fizi i
E va B alanlari, ck
i'(r,t) = A(r,t)
251(;,t)
</>/ ( 7,t)
W-7)
nir,ve E ve W l n degismezli i isteksel f(i,t) fonksiyonunu en uygun biimde sememize izin verir.
;',imdi,(13-3) ve (13-4) kayna a-ba l ,
ve
_.9` x ( V x . .
4n
V zi> ( 7 , t)
;:(i...,t)
A) +---7;--
574>
'dt 2
t'
?-t
2., .
A(r,t)
-. (-.
+V V. A
)
e
- t2
4A 't
)i
(r,t)
(13-9)
alarak
yari
f:*(,, t)
(13-10)
olacak biimde semek uygundur.f(i,t) i nin bu seimine Coulomb ayar adx verilir.
Y;1 halde,
4 "Tr. 3 (i!)
V:0(
(13-11)
ylece
)nin denklemi
?12 -.1 .9:(;, t)
1
- C7 A(i,t) +2
e
4:
(13-12)
*Lr'2
biimini al r.
Vik da l m durgun olmad zaman,Lorentz ayar denen,
V.A(1",t)
-le
"(7:st)
t
(13-13)
ayar n .taok daha uygl ndur.Bn,vekthr potansiyelin denklem ni ayn birak rifakat
iimdi . skaler potansiyel de bir dalga denklemi aa lar.nemii bir teknik nokta,
X(VXA)=
57(7.
A)
grnen
ktlesi r. alan naktssel bir elektronun bir elektromanyetik filan ile etkile memini betimleyen denklem klasik Lorentz kueveti denklemidir:
2*
d r
x ;(;,t)]
dt'
(13-14)
(13-15)
p.-
dr;bu Bumiltonien'de,
p
de
e
-7- A(r,t)
(13-16)
2 14
).]
03-17)
- e <I>
( ___.. _ V-e
.
(;-',t)
(r)]
(13-18)
(i*-1>
. e -: \
et e Aj
'%.%
`r -t- e
21-,
,k2
2
= -- -V N.,....
2t,
-
i e k _. -.
A.57 ,i,
t"c
i e k ... ..
k 2 e7
... 2'"Nv - --- A . 17y -I2t,
i''c
iek ( <j:iht. +
2t,e.
2 Az
21,e
e 2 -.2
A y
2
2t,e
13-19
()
(13-20)
1
2
(y8
VXA=
Bx
Bx ,By , 13 x )
. B
yzden
----- B.; X C7 y
2
2 tA e
e
--- VriW
D.r
21.,c
2 rAc
2
e 2
2 ( x i3 )2.,t, =
8 ip. c
e 2 B2
i r21132_
.
ri..i0/ 1) 0
St c
Bi..c
2
2
(13-22)
Y1/
2)
(A "I'
o
raa_
Bu iki terimi* bflykliiklerini karo laot ral m. <Lx > 'yi 4 baaama nda,ve
x 2 + y 2> ,_ i. a 2
ap olmak zere <
'yi 0Behrya baaamag nda alarak,bu iki terimia
(0 2/81 c 2 ) aB
2
1
4
CV,
/G 2
4" C
c) 4. B
(e/2
C/
548
e/a 2
o
9 X 10
(13- 23)
gaues
4,
B
-,
.
1
2
/ /Ac
'
e/a.
BZ
274
B
d
e/a'
"...
~
(13-24)
5 X 109 gauss
111Byleco, ,izgisel terim atomaal enerji diizeylerini yaln zca pek az tedirgeyecektir.
Kareli terim iki ke fi alt nda ok nemli olabilir: Manyetik alsa ok ye inse; 10 12
gausbykl
ndeki bu alanlar n ntro y ld zlar ai yzeyinde buluaabileceklerine
]i l
2 p c
(13-25)
2 he
(13-26)
2
frekana n tan mlayal n; L ve L 'nin ortak zdurumlar olan enerji zdurumler ile
al yortm k,(13-25) ek terimi bir zdurum zerine etki etti inde bir say verir:
11 1 11, 1,M .
unta (7)
( 1 3 27 )
-
.
L t dir.Verolan
1m
+1) kms katmerli enerji dzeyleri bylece,(2 k. +1) hile e e yar l r;bunler e-
it aral kk d r,enerjileri
B =
(Ze<) 2
p c 2
+ 4\4.4k Lm
(13-28)
n2
ile verilir.Yar lman n bykl ,
eB't'
----2 1.,, ,c
eig
2 t....c
l
ao e
e/aQ
. 24,, (
t4c <
2 r, C
k
tc 2/\ -
B
C/A 4)
B
e/a2
X 13,6 ev
( 2,4 X 10
dur.
Seim kurallar na(ilerde tart lacakt r) gre yaln zca m-de erinin e f r ya
da bir birim de i ti i ge:i ler izinlidir.Bn yzden, ek.13.1'de grld gibi,li = 0
oldu u semanki gei i sterimleyen tek izgi s izgiye yar l r.Bupola an Zeeman
olay d r.Gerekten,atomdaki elektronun spiui s f r durumunda olmadika,elektron
R.Cohen,L.Lodengnai
d - Rodermau,Phys.Rev.Letters '35,467(1970).
14 RuenA3,2J Piz
Tr =
t Btni, c
ISE
E
Est
=
i.
.0
= 1
E 4! L
2re
'"
5 E
-14-1
C E- 0
-14=
2 ve
= 1
durumlar sras nda,olabilen 15 gei ten yaln zca 9 tanesi olu ur.Buniar,iier izLi m = m i-a s = -1 , O , l'e kar l k gelirler.
gi olarak
spininin manyetik olanla etkile mesi yukarda ngrlen deseni dekistirir.Daha genel alan ola and Zeemen olayi,spini rendi imiz zaman tartisilacakt r.
2
sabit manyetik alandaki bir elektronun zmn tart mak olduka ilgintir.Bu ko ullar alt ndayine z-do rultusnnu tanimlayscak biimde seilirse,Schrdinger
denkleni
2
i+
eB
e
L z 'y
+
8 tc.
21.4 e
2
( x2
y 2 )Ne
E'y
(13- 29)
x=
cos
Y =
s> sin cp
(13-30)
--,
C O S s --
acP,
cos g5
'b
1),S,
-a,
----
ay
n 95
bs
(13-31)
'tt'
-?.
as
-, ,2
o D
)2
..'2
57 2. S. .."..."
'L. + .....".-""."
"."..- + .......r.....
2 + ....".
.3"92
3
az
13-32)
NI(7)
Zkx.
C
(13-33)
du
ds
4,2
"
32
ea
42 c
4 .112 c 2
u .--- 0
(13-34)
5'
(13-35)
de inkeni tUrnnden,denklemi
2
d u
du
--x
dx
(13-36)
dx
csBi
(13 - 37)
2 t&
2
x n
a -x12
2
olarak belirlenir; (b) n(x)'in x = O yak aladaki davra-
n i ise,
2
d u
1
da
----5- 4.. --- ---x
dx".
dx
de
e u( )
n41
1s2
---7- u"..:.: 0
z
olarak belirlenir.Bylece,
'0( 2 ) = r
-x1/2
G(x)
(13-3s)
kiraz cebirit,
( 21mj + 1
dG
(13- 39)
+ (.7, 2 2 ;set ) G
dlx
lt
sonucuna ula
(13-44)
Y =x 2
de
zaman denklem,
d 2G
I imi + 1
4y 2Isel
KIG
dy
(13-42)
olms ger kir.Bu,zdo2rultuaundaki zgr hareketin kinetili enerjisinin kar lmas yla bulunan E 4 2 k 2/2x enerjinin:D,
s.2 k 2
el34i
(2n
LA. C
4 3)
-9-1m1 4- n )
(1 3 4 4)
n r1ml (Y)
olaca n ierir.
hzm,yaln zea klasik s n rda tart aeag z.Bunun iin,nce klasik kuram
+ (e/c)i.
(13-45)
4
1
huloruz ; ved e rIS oldu undan,
2
fArXr=rXp+-,-L
4--;X;) (13-46)
[ it.r3) r B
4
Bamilton mekani ine al k n olmayan okur,k1=p 2 /21.a. +V(r) iin,dx/dt=
11// aPx ,
dp.r/dt.- -2111/ Z/x,.b. d nklemlerinin Nevton denklemlerine e de er oldu una kendini
nand rabilir.11u denklemler,daha karma k olan
iin de geerlidir.
+ el(i)/c j 2/2/.
Hamiltonien'i
7()
(1 -47)
x ;),
"
( 3, 2 + y 2 )
2c
ee
(13-
9 " =
XC
(13-49)
vXB
evB
(1 3-50 )
eB
L
tAc
(13-51)
ve
2c
---- L
z
eli
/9
(13-52)
ver,
imdi yeniden,enerjinin (13-43)1~1~ dx clim.Akia yatk n B iin, 'k'nin
kklgii nedeniyle enerji yaln zca,(2n r41 +1m1 + m) ok bykse makroskopik byklkte olabil r.Burada iki bal vard r: (a) m < 0 ise,hu u 'nin ok byk olmas n ierir.
r
n , L Imirk y okterimlisinin derecesini belirier; bu,fonksiyon
laki sifirlar n say s
r
d r', ve bu ok bykse,klasik yrngenin yereile ti i kk eri imli y iin bu fonksie
yon byk olamaz.(b) m > 0 ise.katsayi (2n r + 1 + 2m) olur; ve hu,minin byk olmas
5 Denk.(12-23)
eB
(13-5 3)
1 e,bn denklemin elde edili ine ve 5.200 . deki tart maya bak n z.
'va
(13-54)
'm
>C
= 1 2 I m1
(13-55)
olur.liunun,
dP
2x 2tm1 +1 ) ;. ,( 2.
2iml -1
(2)ml
=O
dz
oldu u yerde.yani
(
13-56)
1/2
41
(13-57)
0)
eB
verir. u problem kars l g bulunma ilkesinin gzel bir rne idir.
Manyetik alanla etkilesme konusunda ilgin birok kuantum mekaniksel olay vard r,biz simdi bunlar inceleyece iz.(13-18) Schrdinger denklemi ayar de iemezligi ilkesini boznyor gibi grns ktedir,nk denklemde ortaya kan i (g,t)'nin
( 13- 58 )
A --> A + Q f( .i,t)
dnii altanda.Rarniltunien
2
'k v
-.
1,
(13-59)
2p
ye gre dnsiir.Dalza fonksiyonunun r 'ye ba l olabilen bir evre arpan ile de ismeminin hibir fiziksel sonucu olmad olgusunu kullanarak, ayar degiemezli ini kurtarma olana vard r.Boylece,(13-58) denklemine
(I?, t )
) -N+) (
(13 - 60)
t)
4-, -
e
,
---- +
c
e
+ -- A +
c
.
f
+A
biinix i al r
.)
~
Viy+
Vf
--Vi'
-4-4."A r
vA) y
(13-60
- ylece.
e
\ -
(13 6 2
seimi ile,yani
xy(7,t)
- (1-eAc)ff)
(15- 63)
(?,t)
(13-64 )
olmas n ierir; buna gre ,bir fonksiyonun gradienti olarak yaz labilir:
A ee Vf
(13-65)
--0- K \t!
(13-66)
21.4.
tl r-z
( ---- v
i
..,
+A
1.1)M
+ V \l/
=E ..'+' /
(13-67)
olarak yazar,ve
(
al r z.f(i"',t)
fNC );
(13-68)
/(;,t)
(13 - 69)
burada tnlevin yolu,saptanm isteksel bir noktadan rne in,ba lang tan ya da son-
-0
Buzdan r
vard r; fink 1 ve 2 ile belirtilen farkl iki yol boyunca al nan tnlevler aras ndaki fark,
Jt
jr cPA(;, , t)
A(7',t)
dg'
A(re,t)
" x
(13-70)
<D
0 ise,(13-68)'deki evre
cl5
ak s geen bir "delik"i 'saran alens z bir b6igede hareket, ediyorsa,bir evri-
ai tamemlad t nda ek bir e 4-t4711c evre arpan kezon r.Elektronun.dalta fonksiyonunun tek-deterli olmas gereksinimi,ve bu yzden evre arpan n n bir blmas t kuet lan ak n n knentumlo olaca n ierir:
-
<I>
11
0 , + 1,
(13-7 1 )
T >1. k
<
' ek.13-3,Bir liatniletken T > T k (kr:itik s cakl k) alcal g nda,ba ka herhangi bir
metal gibi davran r;ve iinden manyetik ak izgileri geebilir.S cakl k, T < Tk
k ak izgilerini iter.oluncaykdrsehlatmiknor,veyt
Bunlar n baz lar halkan n iinde tuzoklanm olur.Kuantumlanm olan ak ,bu tuzaklamba ak d r.
bir s cakl kta,d bir aanyetik alana konulmu tur; yle ki,metal art k stniletken
degildir.stniletkenler mauyetik alan izgilerini itti iaden,iIerinde ince bir yzey
tabakas d nda
4) -
2 ..TX 'ir-%
e
e
(13-72)
(2e)
de i ikli i
ga
geerli oldu unu ghaterir.Bu i bizim stibailetkenlik grn- imdiki anlay m zia tntarl d r; buna gre ustniletkenlerde
troa iftlerimin(2e ykl! ) "ilintili durumlar " ' al lan temel uicelikleri
olu tururlar.
Dalga fonksiyonunun evresinin ak ya ba l l in n ba ka bir ortaya ki ,ilke
olarak,bir giri im deneyinde grlebilir( ak.13-4).Burada,bir ift yar k deneyinde
yar klar aras na manyetik *k y ku atan bir sarma' konmu tur.likrandaki giri in deseni.
dalga fonkeiyonunun iki paras n n,
(13-73)
77ivantun ekan ginin byle makroakopik ortaya k lar n n essiz bir tart mas
iinzellikle - Feynman Lecturea on Phyaies,Cilt III'deki Blm 21'i tleyelim.
- zig
Cii
Yol I
Elskir c, rs.
Yn k
ek. 13-4, Ru at lm manyetik ak)n n elektron giri im desen nde olu turaca koymay dlen deneyin taslak izimi.
"\114
"s4,"2
l4)2. e
e
(-4
elde ederiz.BOylece ak ,
,1
kt/4
' 4' Ac 4.
ve
-spz
'
0.e/-4 cVz
) e,(ze/4,c)f dr. 1;
(1,-74)
neden
aras nda nkil..birryrn t- eg- iir
ilj
cine
i-
iin,
dx
dt
dp
dt
?,
px
a II
'
gosterin s:
denklari,
Demiltonien'inin,
- r1
e [E(7,t)
-f- X
e
dt2
et
di
d;(i.".',t), _____
dt
Z
dt
dy
----- -__-it ?y
a x
da
dt
a %,
----r.
oldu unu kullan a z;nkii hareket denklemlerine (ve Bamiltonien'e) giren alanlaran,
pargac t n bulundu u konumda de erlendirilmesi gerekir.]
4
3. 10 gaul sluk bir alandaki bidrojeuin 3D -a 2P gegi indeki Zeeman izgisinin dalgaboyunu besaplay n z.
4. S ras yla yar aplar a ve b olan-iki silindir aras ndaki bkkeys*kapat lNil bir elektro. daliinnz(b>a).(a) Schrdingnr denklemini sil ndirik koordinatlerde ay r n z (Denk. 13-32 ile karalla t rin z),ve denklemin Bessel fonksiyonlar
ile gztilebilecetini gsteriniz.Enerj zde erinin belirlenmesindeki ko ullar nelerdir? (b) Enerji zfonksiyonlar n n katmerlilitini tart a n z.Bu katmerlilik nereden
ileri gelir? Bessel fonksiyonlar iin,Problaa 8'clan sonraki nota hakim.
5. Bu problemde kapat lm bir manyetik ak n a,ak tpniin d nda bir blgedeki bir parac n ag sal momentosunwnasilfdraistirdigini-gbateren-hir..rna i.0sece iz.
olsun. 5
,o,z)
ac
(,,z)
bi mindedir.
(a)
= 0 ayar n n , seimi,
V 2A = O
A_
2
oldu unu gsterin z.
e
aionl mumeotomuno silindirik koordinatlarda besoplay n z,ve yukardaki
L
+
i
iin,
-2'n
[;
H e--
2t.a.
Ilam ltonien'i ile betimienen bir sistem iin,
+ 9. j = o
-t
ba int sin sa layan j ak s nin,
j -
[ y
2i1
2ie
ti
y*-N4)
'he
o
dt
olman n' ierdigiui steriniz,burada
dir.
7.
ki bir ytikli perael i gznne allu z,Proble* 7'de sz edilen ayardan hengiNini,bn problem iin ku)lanirsialz? zde4er problemini znti .
Not. n tammay olmak zere,
d2e
dz'
1 de
z
n2 N
2
-.4
1
nt;in leri,
re
c.0
(iz/2) 21
J n (z)
)!
t!(Ii
2 )
%otel ton,1(sig tlar ,vt diizeggiz iziialeri.
Na(z) 777
Y.2
ii
J ,(z) lex
le
1 -a
GCe
(iz/2)
0 -t!
( k
1.)!
4'
t 2
t +n
t
=. 0,5772 ...)
aw t
"
L!
(leg
2t
4-
rk..<
J n(z)
k
2
LI- 1 4- O (
coo
1/2
(z)
biimiz lotir.lualar a
.71
4
aaruaklar
11*r manyatik alandaki sfiektron hareMetinin a4itli ynlerinin 4u kitaptaki tnrt imasa
ok ilgintir
R,P.Feyoman,11.B.Leighton,and M.Sond,The reynman Lec
AddisonV sley,Inc.,1965.
Phveicg
Blm 14
I LZMCILER,MAYRISLIR,vs SP N
ilektronun pini gznne linmadan,atomlar n garlork bir tart mam' yap lamaz.
Anlaml ad na kar n,eloktronun bu rm li inin klasik benzeri yoktur,ve,hemen grlece i gibi,biraz soyut yntemlerle i lenmesi gerekir.lbry e ki,koordinat uzay n* yak ndan ba l bir betinlameden yola kan bu ileri inceleme iin baz hoz rl klar miz
var; daha rmapharmonik mal ngan (Blm 7) vs
i' 2Y
Le r
'12 t( .+ I) Y
ii,
t-x ar
(14-1)
biimindeki ag sal momentum zde ar problemlerinin ikisini els Menai yntemleri ile
tart m t k.ftarmonik sal ngan iin,
un
.hu)1/2
(A r )n
(14-2)
idi.0
+ku,>(n + -1- ) u
2
( 1 4-3)
(u + 1)-\ u n+1
(14-4)
vs
(14-5)
ku
olarak hemaplayabilmi
k.Ayr ca,
<na u n>us
fen
(14-6)
oldu unu grmermi tiky bu,iierhangi bir hermitiau Merminin (burada E) sdurnw1 r
iin geerli k linabilen bir deyiedir.04:-.3)`ion 145) 1 e kadarki:. denklemler:'
ile
mkale
arpa s n al reak,
fless >
<um
2 27
nD
(t -rrT)
757 = rn5
nunq
Iluvn Tinn T?tTwe aA'mxiwl lonlzo9 nunun.inp . n5InT5T unung.JTqu rr, ziareuuTn4op
ai utInq nq t TST .TasTewinqap2 sT4qww. nTuTa TToweiiT 5 *A d auk'a thru InIallu .r#11q
r "( 5)"(J)
(t -TrI)
= "( 5,1)
'z3140Id
<Nrij
O
an
(o -grI)
-O
O
O
O
-O
O
O
O
_2)
O
IN
U
O
O
"I' le .zazungstuninq
sTlmq
o I r >
uout4aaTT4k .s1
no Tn>
(4-1rI)
1+14'w
5:'
4(1 + .),A
<
< an y at >
<".v
ISM Oftlt[Vill
Cu - <iix
F1
eni,
r(
13 i >
.Z
<u
1F lun >
,.> <un 0 ui
<ui
n
olurpre bu,
< ui
/P in
I L n>
> <u .
(14-17)
a sindski P Ye
< i Pill
uj >
<n I r u n >
av
<ru D
>
n ip t
(14-18)
ba at s sdan gslir.bu bat nt ,P i lemcisi bir matrisle gsteria loadi iade,P I hermitfen l lenik i lemoiminin ise bermition e lenik matriale gsterimleneoe ini giiata-
rir;Onk
(Ft).*
(14-19)
azlC
olarak tannalsn r.
Bu tart mada hmrmonik *almam
m als ilgili hi bir ey shylemedi imiai dikkat
edinis,Onlarla
i in
lb egea olmayacak r* bude erlerini,yani kii sgen oldu u sameaki matria elerini bulmak kolay oimayaeakt r2 va L s 'yi birlikte k eg usle tir n durumlar olarak tan mlanm t r,
yi sabit b rak reak,yani yaln z m de erlerinin de i ti i durumlar al rsak,k sa
bir yas ala,(14-Wto ikinci ba nt s
1 ffi>
(14-2o)
1+ 1) ai(
1/2
m ',izt 1
(14-21)
230
Kuantue riaigi
Lt
4 (o
o
o
o
(O
O
C
0
0
O
kt
O
0
O
0
NnF
4t
L. .
(14-22)
0
(14-24)
aetrie gaterimlarina gtrr8atirler aniden iaga ve ebtur lar yukardan aaeglyN alank
1,0,-1 wireamna gre atiketlenmietir.Bu matrislePin datigme begintiltarin
zere e m
tL,L_J=
4-
O
(0
o
0
O )
0 (57:
0 0
0
112
0
I-2-
0
2
0
O
o
oJ
0
0
0
0
(I
0
0
42 ({}
o
0
2
0
O\
0
2/
,
2 ha-
0
O
0
(0
V7.2-
0
r'i
0000
1
o
0
0
0
o
0
-I
m. 2 $ L
14-25)
kin,
(14-26>
-A
gibi bir bat ntayi gznne alelim.Dunun,bir n i tam kmeeimin herhangi bir yesiyle
akeler arpimini elireak,
<ui
st5 >
(14 27
-
<u t iN-y>
verir.
<Ili, A
>
<
(14-28)
46>
[110>
<%10)--* <u 3 f0>
(14-29)
Cu l Nr>
<u21
< un
<u 31 Y>
>
19 3
(14-
Y
olur.Bylece
atriolar
<
"k in
(14-31)
c< n
<
IR
* *
n>
( '5( 1'
(. 2'
(14-32)
biiminde bir aatir olarnk yazilir;bu yzden beno in, <.41 NI)> akaler arp m
.( 5 11,
<01 ur,><%H4'
/e n
(1k-33)
olarak yazilabilir.
Bir zda sr d iklimi,(14-26)'ain zel bir balidir.lbn.
(14- 34)
A 4;6 . atli
demaktilk,ve rar4rixl biiminde
(14-35)
olarak yazilir.Bu,
A
A
22
12
13
23
a
6)
'n
O, 5
bulma-
niu iyi bir rolodur,fakat no yazik ki.00neuz metrialer iin ig byle hardi. de ildir.
ankeiyonIer ve dIK'eranciyellerle al torimieme aoeua inin belusimasii
232
b
ImnPt - r,ge,
4.
el`
_ J/2
(14-3s)
coe 4
- Lb/.2
----=== e
sin
1/2,1/2
(14-39)
:Af
iz
tekil1 k4r'.14hylece,
herfiral i.x; 'ye kar l k gelen yrtiageeel a eal momeratum iin kullasaca-
(14-40)
(14-41)
)
ve (14-21) ise,
S
S_ au
(14-42)
verirler.Bn
S =,
cr'
(14-43)
(14.- 44)
(14-45)
(14-46)
233
ve
o'.
Cr y
Cr'y
(14-47)
bag ntilar n da sa larlar.Buniar :Ipin 1/2 gboterialerine bzgii ba ant lard r,ve rne in
t s 1 matrisleri iin geerli de illerdir,
s
'nin bedurumlar ,.1aftnbr denen iki b le enl .bir sutun vektrle gsterilecek-
olarak,veya
(x4-49)
yasar z.
Ili:tel:sel bir spinr bu tam kmeye ag labilir:
( ol
-4- o<
1o: 1 2
(14-50)
1 0.1_1
ve
nitelikleri,
(14-51)
a. I
04 4
(3
0(
2
vermesi olas l klar e s raslyla 1c< 4. 1 ve
2
101_1
olur.
sit tp )
(S x CO* efr Sx
1- S sinO,
<14-52)
(f)
oi sin
<p)
(+01,0
biiminde yazabiliriz.au,
e
U
- ;14
(14-53)
verir.hyleyee,
(14-54)
1
-l'a karg lik gelen zvektrler s ras yla,
olur.
. 1S 2
(14-551
e
dir.
b'yi
, /2
0/2
<
veya eadagor olarak,
buluroz.Byleze,
>
iIeraciler,Matrielar ve Spin
'Z
<S .\
Yi
0(
255
'4- e
c4 +, OL -)
(i4-56)
buludo*.liermitien i lemciler 10.1a beklendi i gibi,bunlar n tmnn gerel oldu una dikkat ediniz.
Daha eonra,bir elektronun apiniala,~1mAkied*ema admmmmum-Mmusiltomeem'kmdo Y rngaael eg sal momentuala ittlenimli olarak ortaya kt n grece iz.hrna in bir
elektron bir kristal erganfin kdiesin yerle ti inde,o u zaman apin,clektronatiAs xd tek- zgrlk derecesi dlarak ineelehabilir.Spini nedeniyle lektronun bir
. man-
.(14-57)
2mc
( I 4-
2.0023192
(1 4- 58 )
21x
ve m elektron
Byle yerella lmi bir lektron igin,(11, bir B manyetik alan n varl uds,Hanfitosfen
tam olarak
( 14- 59 )
kese
ei- (t)
potanziyelonerjisime eqittir.l(t)
- (t)
L ag ds1 mousntumuyla bir daire zerinde hareket eden"klasik" bir elektron,manyetik momenti W o -ehi2mc olan bir ak n ilme i olu turur-9pin tmyle kuantum mekaniksel
bir de ikon oldu undan,(14-57) ancak bendetme yolu ile tart g labilir.Bunun do rulanma-;
s iin,greli Dirac denklemine gerek vard r; g = 2 olduu da,bn denklemden kar.g g. 2nin dzeltmeleri kuantum elektrodinami inden gelir.Spinin klasik olmayan grnglerini,
onun bulucularl olan S.Gouclamit ve G.Oblenbeck (1925) gstermigtir.
CS/
dt
B 1 1( t
(14-60)
4mc
a+ (t)
3,11
c'
Ny( t)
(i4-61)
(t)
1. 4>L
vizi 1 rsa,denklem
ag4 B
( I
r+ )
(1 4- 62 )
imee
O -1
(14-63)
k ,)
4 C
geB
0.1
(14-64)
'=
kmc
b e
olaeaktir.t = 0 an nda spin,Sx 'in +(1/2ft sdegerli bir zdurumu olsun;yani spin,
"z-ekseni dogrultusunu gstersin".Buna gre,
1 0!
bylece,
1/7
LvA.
(e
**
o/
- cosi 2
e
4
(14-65)
.+S MArt
< sy>
f.
(f O
kW k
'
Y.
7;~'''
a
a
t/
i e
(14 66)
iu 2 Li t
2
bulunur.Bylece tip n,B 'nin de dogrultusu olan z-akseni etraf nda
2 u
2cc
eB
mc
(14-67)
gt.
dt
4me
Naos wt
a(t)
(14-68)
itk
b(t) I
b(t)
-B o
CO8 Lui
olur; bu ise,
ogB0
O a
egB1
vu
gz
4mc
(14-69)
4me
olmak zere,
da(t)
yoo
a(t) +
dt
db(t)
(14-70)
dt
verir.
t
A(t)zz a(t) t .Uu.,
(14-71)
B(t) = b(t) e- o
oisun.Bnnlar,
dA(t)
dt
2L u.t.
-
ta, ton
ex t B(t)
;A z
B(t)
as(t)
...0 not* tu t A( t) e
dt
1
t
tur
(14-72)
A(t)
..z.(
+ e
4,4,4k.
=-
LA1 itt
COO
to. u.) ,t
e
2
yazd k.Biz uJ == 2 ta. de erleriyle ilgilenece imizden,ve ber ikisi de byk oldu undan,att m z terim ok hisli eal n r,ve bunun katk s n a ortalama olarak s f r olaca n bekleyebiliriz.libe ayr nt l bir inceleme de bu gzlemi destekler.B(t) e yi
leyebilirizt
B( t )
dA(t)
QJ
"(2'"4*-e
(14-73)
dt
olduunu kullauarak,A(t) iin ikinci baeamaktan bir difereasiyed (Naklen: elde ederiz:
2
d A(t)
dt
dA(
i( 2 uu. --
dtt)
(14-74)
A(t).. 0
Bu delikler iin,
(14-75)
A( t ) = A(0) e
Oziin deneyelim.Bu,(14-74) ite yerine konulds unds,
+ (2 tu.
w )).
O
4
(14 - 76)
2
olarak belirler.
Bn genel zlim,
A( t)
+ A_ e
(14-77)
bflmindodir;va buradan
B(t)
A+ a
(41,
bulumur4os olar
+e
in 3.
A4 e
-4-
(14-78)
239
Islemeiler,Matrisler,ve Spin
A+ + A- =1
;1/4~A_ =O
elde edilir;buradan da,
bulunur.Daha sonraki bir t an nda spinin eksi z -do rultusunda bulunma olas l
b(t)1 2'dir:
.._
1b(t)12
7 .,,,..2,_
..i._t
2.
W42.
=
..) .,.
. . ,t +
2
W<
,.>
(2 <--c. - ) 2 -,- L.r
2
(l1
1 -e
.,.
-j-(2 ,I
1 - cos
1
( 2 .... - u..> ) 2 4- ki.) 2
\f. ( 2 W.
., 2
) 24-
t1-142 "[.,
(14-81
Wi tx.>,tt>0 oldu undany bu nicelik kktr.B alan n n frekans 2 w 'a ayarlan rs;
olas l k
1- cos ,t
b(t)I 2 -t
(14-82)
2
biiminde,bire yaklasar."Yukar " durumun enerjisi "a a " durumunkinden farkl olduundan,d s alandan so urulan byle bir enerji fark rezenans frekans n belirler; ve
bylece
Problemler
1. Harmonik salin an n taban durum vektrn,
/
uo =
0
0
240 Knautun
ziki
nedir?
<nm
Iu s
>
mea
vektr iin (149),(14-10) ve (14-11) hermonik salingan illencileriyle a a daki nicelikleri besapluy n z.
(a) <11).
h ) < .2 > ,
ni hesoplay n z.
4.
, L
ve L 'nin
z
't"
1
yJ
L "'
/
2 Y
Basiltonien'l veriliyor. a) Slatenim aies1 non at lm"' 1 oldu u zaman, (b) Sistemin
eisal nomentunn 2 oldu u zanan,R'nin ozde erieriu" bulunuz.
Not. 41sal moneatua 2 oldu unda L , L ve L 'nin costris gOoterialeri,
y
z
/2
O 0
0 0
0 -1
O O
a e
4f"6
o
o
o
0
o
o
iler,Netri
Spin
241
iZ o
0
2 /
(L i )
nal,
r?
lk
( -3
durum vektryla gsterimlenen bir sistemi gznne al n z.Lz ' in bir lmnn 0 de erini vermesi olas l nedir?
8.
K.,
(t)
2mc
nz.
11.
z
mundad r.Ayn sade bir B m (0,0,B) manyetik alan iine konulmu ve bir T zaman iin
e irim yapmaya b rak lm t r. anda manyetik elen,bile ealori (0,8,9) olacak biimde
-e
ula
4,,0 .
--.;;-L
S x cos 8
Kaynaklar
Spin ile ilgili konular ataadarttir,ve tart malar in ai2 iia sormad k i ralanan
kitaplar t8mblide bulu abilir.
B;51iim 15
SpAnieri S; ve S illemelleri ile ketirlenen iki elektronneuann elde:tozlu varsayin z.Bu i leeei kmelarinin herbiri standart
8,3041
ni saklarlar:
S
S ly
v k
la
2:'
2y
] e k s
(15-1)
2z
r,b, Fakat bu i lemei kmeleri birbirleri ile iiradagiatirir, nkil ba ka baaka pmraciklara ba lam olan zgrlk dareeeleri
(15.-2)
I
-7
4- S
2et
[- S2
S Ix' S ly]
(S iz + S
S 2y1
Sz
(15- 4 )
ye S x 'nin dadeperl-
2( ifl
+ lle gsterireak,
<
"
2- (fl
81
a n
0.5-3)
x (t) (2.)
O) (1)
X_ ,
01
(2)
X+ X+ ,
X_ X
01
(2)
X_
(15-6)
(2)
(i)
sz
(I)
(2)
4- X = (s iz + 8 2z ) X+ X.
X
denkleminden,
12)
tl)
(z)
(Si z X(f)+ ) X +
X + ( 5 2z X+ )
0) ( 2 )
(4) (2)
S z X X = X + X,
CO
e-X-
(I)
=a O
(0 (2.)
- *k X_ X_
X_ X_
( 5-7)
olarak bulunur.m-de eri 0 olan iki durum vardir.Bu iki durumun bir isgieel birle tiriminin,bir S= 1 durumu verece i beklenebilir; ve bu durum,
= 1 ve m = -1 ile
birlikte bir l olusturur.Buna dik olan birle tirim ise,S= 0 tekli durumunu olu turacakt r.Bu beklentiyi dorulamak iin,
8_ = 81 _ +
82 _
(15-8)
azaltma i lemcisini kurelim,ve = 1 durumuna uygulayal m. Bu bize,ntheki bir katsay d l nda,S = 1 blsiinn
) x (i)
)( .)
(15- 9 )
o -t)j (
/ o)
t.
(15-1o)
oj o
S_ X * ?(
81 _
X 4. S
(2)
<(t)(2)
= t, 0)
X X- +
-- -k X + X
x (1) x (2).,L
(z)
(15-11)
V7
buluru .Bu izgisel birle tirim bcyland r lm t r,ve ndeki
kr;+
dengeleme
(i) ti)
8- X
= 0
olduunu gznlinde tutarsak,bir S
(15-12)
VI 2
eld* ederiz.
(15 11) : dik olarak kurulan ve do ru olarak boyland rilan 4br dur.
-
(2)
.01
.
+ X
( 1)
<2.
X
UU oldujuna
(1)
(15-15)
g 2
1
=8
2
2
-4- S
S
-
2
2
28laS2*
2
2
4 2S.S
- -
12
+S
SS
(15-16)
2*
olarak yazalim.Onne,
1
x+ = r-2=
,
k
(L)
41 2x+
ve benzer olarak
4,2 x+
(t5-18)
buluraz.Ban an sonra,
2S
(15-19)
1z 82zit = 2(21-)(--4-jf ) X* =
<s
%
(8 1+ S2- + S 1- 52+ )
(O
(t> s x en
x+
2- -
s1+9c<"
s 2- -x (z)
+
-
(2)
(f)
->c_
8 2+
X+
8 2+
(z)
4' S 1-82+ )
(J5 20)
-
lrer1r,13(iy1k3(
1
jr
= S
\ Ot
2 s(s
+1) xt
(l.5-21.)
duk.ije{riir
pinler
vetierin spine ba l oldu u fiziksel bir sistem varsa,tek tek spinlerin hzfonksi--, 2
2
yem /ar art k H ile rne in S. , S. ve S, , S
'nin ortak zfenksiyonlar de il-
21 z
2.
'nin ortak zfonksiyonlari olabilirler.
, S , S, ve S
z
V(r) = Vi(r)
(15-22)
2-- 5 1 52 V (-r)
nde enine ba l bir potansiyelimiz varse,S iz ve S 2z 'nin ikinci terimle s rade i.ltirmedipini kolayca greb liriz; bu ylizden,bu potansiyeli kapsayan H'nin
zda umiari,S iz ve S 2z 'nin zdurumlar n n basit bir arp m olamaz. Ancak
oldu unu gzniine al rsak,,
-512
7. - S 21
2
(15-25)
V(r)
i (r)
V 2 (r)
( 1
s( s
V i (r)
-3 ) V
(r)
(15-24)
O iin ola-
il durama d* vard r.
119 11 11 0 1M*Ymm bir S
Illerdeki uygulamalar iin ok daha nemli olan,apinle yii ngesel aisal mo-
S
bre
. .n1-as y a tan mlr.nan
( 15- 27 )
J 4-
2)
(15-28)
L + S_
i l nciler' i n in
tr,-,
terini
(15-29)
+ P Y ,t.,..+1
+1/2.
ni
+ 1) 0(m
i)] 1 /2 -k
, +1
1 /2
= [(t4- u + 1) (
-t, n +1
L-Y t, = [(t + 1)
+ m)] 1/2
S+ X + =
= 0
(15-30)
X +
ba nt la Ini kullanarak,
Ja
+ 2m(
Yt , X +
0("W
1/ 2
+ [ (t - e)(-t + e + i)
y
1/2 Y t, ,,
21 ) yt
+Na{
4- 1 )
2 (rn 4- 1)( --
nt ,
=
1) ti- rn
biiminde olacakt r; bunun iin 41e,
)( i
0( It (t + 1) +
p
(I +
(15-31)
(1+ 1)(0( YL m X 4.
) (15-32)
Obt
+ 1)]
+ )p
(15-33)
olmal d r.% Jos,
(t DIM+ 03 + 1 )
+ ,1 )
+1)-- n ]
4
t+
1/2 iin,biraz ceb rden oonra
dir.
(15- 36)
2 ./ + 1
elde ederiz(Aol nda biz yaln zca bunlar n oranin elde gideriz; burada verilenler
boylandir lm s biimierdir).Bylece
olur.
Y,
21 t-
+ 1 /2 r" -1-
(15-37)
= t -1/2 zmnn,
yo
..z.,ro-f
2, 4-
biiminde Imolai gerekti ini keetirebiliria; nk bn zm, >
(15-38)
t 4- 1/2 zmne
dik olacakt r.
Bu iki rnek,aisal momentumlar n toplanmas nda kapaanan genel zelikleri
2
-. 2
(1)
(1)
:duL2 ve L 2s 'nin Y
a klar; Ber L 1 ve L iz 'nin Y
rumlar n biliyoraak,(2 1 1 + 1) (2 .1 2 + 1) tane arp m dalga fonkoiyonu kurobiliriz;
Y
()
1,
(2)
(15-39)
Bunlar,
(15-4o)
L 2z
iglemcle nin ozdegerlyle a n iland r labilir.Bu zde er m 1 4m2 'dir,ve bir en byk
1,4 12 de erinden-t i -,2 derine kadar ukan r.Yukards tart lan basit durumlarda
oldu u gibl,m-de eri ayn olan l'onkolyonlar n farkl izgiael birict rimleri
(f)
t l = 4, 1 2
2 zel rne i
e-de eri
4,2
4,1j (3,2)
4, 0 (3,1) ( 2 , 2 )
4,-1
3,0) (2,1) (1,2)
2,0
1,1) {0 ,2)
4,-2
3,-1
3,-2
2,-1
1,0
0,1) -1,2)
2,-2
1,-1
0,0
-1,1) (-2,2)
(-1,0) (-2,1) (-3,2)
1,-2
0,-1
0,-2
-1,-1) (-2,0) (-3,1) (-4,2)
-1,-2
-2,-1
(-3,1 (-4,1)
-2,- 2
-3,,-11
-13
(-4,
-3,-2
-4
-4,-2
3
2
U
-1
-2
-3
-4
-5
-6
Burada,(2
say
mi ,m2 birlentirialeri
6
5
4
249
3
4
5
5
5
5
5
4
3
2
O/
l,t,
(O
Y .4 ,
Y,
(2)
-.2
= (L + L2 + 2L 1z L2z
[1 1 (
= .k2 ( ./
.( +1)
1. 2 )(
i +
LI .L2_
<2.>
Yt
,
L_L24. ) YLI,e4
11
/ 2 ( ./ 2 + I) + 2
( ()
/ 2 j Y.LIL
O>
<2)
1- ^2 + 1 ) Y t, Yti
i )
(15 41)
-
= 6'd r.
J_ = L _ + L2_
(15-42)
lylemcisinin ardarda uygulammas ,izalgedeki her sat rdan bir iegisal birleytirim
ay racakt r.Bunlar
s son derece akla yetk ndur,ve gorgikken do rulanabilir.Yine ardly k uygulamalar iz tlgedeki her sat rdan bayka bir iegilol birlestirim aear,ve bunlar
= 3 ve en sonunda
i= 2'ye ait olan kilmeleri elde sc sce imizi ghaterir.% okkatl l klarin toplam
45 ynpar
+ 11 + 9 +7 + 5 = 4 5
Bu kitab n alan d s nda kald gxndan,bu bilesenlere ayirmanin ayr nt lar n
iylemayecegiz.Yaln zco sonular veriyorus
.-, 2.
(2)
( e ) 7. ( O
arpiellarl
J 'nin
r
hzdurumlar trndan biierrfiestl ere nyrIlabilir;burada
j
i
de erlerini alabilir
t l + .(.2 , 1 3 + 4 2-
1,...
('-. 4 1) 4-
-
zde'*rrli
4- 2 1
<15-43)
Kwft
Fleigi
b) (15-37) ye (15-5?),
a mx
(o
(.2)
(15-44
,y- ,
1,
as;
2 2'
I de erleri.
km z t
(15-
4-
4-
,) + 1] + [2( l + .2 1)
[2(
1]
L2) +
It,
=
[2(
4, -
n)
11
. (2
2 +
1)(2 l 4-1)
(15-4
ald ederiz.
Son olarak su a klamay yapal m.zdes parac klar tartis rken,iki
troaln(voya-dsha ,, gemel Mlardk kki forriyoull ) bir sistowin,bu iki parac n deg stoku u alt nda lars l ak siml olan bir durnmda bulunman gerekti ini belirtmistik.
Bu degi tokus yaln zca uzaysal koordinatlar n degil,spfin ei iketlerillin de degisi-
kusunu kapsar.dzde iki spin 1/2 parac n n bir sietymi iin,dur nslar n
fl)
(z)
X 4. X +
0) 0.)
-4( X ") X (2) 1- X_ X )
(o
x_(2)
(15-40
F2a-
(1.)
(I)
_
i) 42)
X_
(15-47)1
teklisi karg bek s ml d r.Shylece bir illii durum iin uzay :izi' dalga fonksiyonu
kar bak s mll,ve
u(i)
= R n t ,.(r)
( 15-40
r
TC
-,
+ "N
(15-49 )
Yk r,
0,4')
-->
( il -0, <,IS 4 - Tr )
= ( - 0 .1 Yt,
05 - 50)
( 0 .4' )
oldu undan,l durumlar n / yrngeael a aal momentumu tak,ve tekli durumlar nki
ift olmal d r.bunun bir uygulamasin ,belynm atomunu tart l rken grece iz.
Bu edylediklerimizin ilgin bir uygulamas temel parac klar fixiginde rtaya
kar.Bnigularmas gereken ok karars z temel parac klardan en nemlisi Yukava'nin
ngrd TZ mesonu idi.ekirrlek kuvvetlerinde nemli bir rol oynayan bu parac k
/t
4.,
o
it ,
it
bylece surun udur: Bilinen parac klar n yani proton ve. ntronun i paritelericin
art oldu u vareay ld na gre,acaba bir pionun - Il mezonuna bu ad verilir-dalga
fonksiyonu yans malar alt nda tel aidir,ift midir/ A a daki deney ne arlmgtr.
Bir 11enin bir dteron taraf ndan yakalenmaa n gznne alin z.Yava bir
pion,siv dteryum iinde egitli igleyiierle enerji yitirir;bu yitirip (pa) akir-
dli i etraf ndaki en alak Bobr yrngesine indi inde sona erer,ve o zaman ekirdek
kuvvetlerinin etkisiyle yakalan r,
71
d -* n -1-
ekirdek tepkimesinde a sal momentum l'dir; pionun apini a f rd r,en alak Bohr durumunun yrngesel a i al komentumn f rd r,bu yzden tek katk dteronun 1 olan
a aal omentumundan gelir.Byliteri e bu iki nntron a sal momentumu 1 olan durumda bulunmal d r. ki nritroann toplam apini 0 iae,yrngesel aaas1 noan ntu 1 olmal d r.
ki ntrom duckmunun toplam apini 1 ise yriimileael aasal moansatum 0,1, ve 2 olabilir; nk bir birimlik iki alaal momentalenn toplam 0,1, ve 2 verebilir.ve bir bia aal momentumla toplanmasa 3,2, ve 1 variebi-
lir.Fakat iki zdal fermiyonun tekli durumunun yrngesel a aal momentusau ift almal d r;b4y1*** ku iki ml mminum kekli durumu d arlann slur, l ~man iee,ydr*mgosiel al lal ~atma tek olmal d r: bylece l dernm,yrorgnfiel *11~1 wermentum 1 isepolugabilir.Ve (15-59)'ye gre,byle bir durumun paritaai tektir;bu yzden
pionun paritesi tek olnalid r.SpektrumsaI yasimda,durnmiar
2S +1
(15-51)
3 P 3P
, - 1,3 P "- D -3 D
3
3
3
ntronn
n durumlar ise,
2
O'
3 2' D l' 'F 4' F 3* P 2' ... ' 'dir ki
k s tlana
n
u
durlmlarzna
i
ualomlamaal
ile,bn
tm
s
Ferni-Dirac istatisti
I
1
3
3F
t r:
So , D2 ,..., P 2,1,0 , 4,3,2 ," V. bunlar n iinden,yainiaca 3 4, dur aunrsrn
3
i,
""
252 Kmantum F zi i
P bl oaaler
15- 1 ve (1',-38)' ,L yrnugesel a sal mom ta le Sl i
tciplso-
mas na genellestiriniz.
(a) S 4 ve S'etin vdorumlar n butonu burada
O
t
O t ii
sl
-..--...-s ( o
s
ki'
olarak verilir.
ve 3_ 1
(b)
etkisi
ve
'nin
unuz.
(e)
2
= L 2 + S + 2L
z Sz
+ L + S_ + L_S +
iglemcisinin,
e< Yt,
mS
4' Yt, +i
, ve
1 2,41,
4.12
J.
2. Spini 2,1, ve 0 olan durumlar olu turacak biimde birle tirilebilen ild
tane spin 1 parac i iin,(15-46) . a n benzerini buluncm.Parac klar n spin rektrleri iin
5 4.1
(4) ,--
(L), (.)
_4
y
am
z
k Uilan n z.
-15;.1: V 2 (r)
( S .L) 2V 3 (r)
J= L
+ 1, L, ve L-I durum-
1i + d
2n
tepkimesinde gene bir L = 0 yrngesel durumunda yakaliind ggn varsay n z.Olabilen iki-ntron durumlar hangileridir? Tx 'nin pariteni eksi olsayd hangi durumlara izin verilirdi?
6.
cl
--o
211
tepkimesinde P yhrngesinden yakalans u.iki ntronun tekli bir durumda olmas gerekti ini gsteriniz.
H=A+
BS .S
1 2
4-
`(S iz
4- S
2z
$1:2
olarak verilmistir.iki parac k sisteminin bzde erlerini ve hzdurnmlar n u durumlar iin bulunuz: (a) Parac klarin ikisinin de spini 1/2'dir. (b) Parac klar n birinin spini 1/2,l riiniin apini 1(dir.(a)'daki iki, parac n Szdes oldu unu
varsayiniz.
8.
Spinleri
ve
01"2.
<3'2.
)
6''.1
e )8
8 12Xtekli =
olaca n beteriniz.141 bir durum iin,
(S 12 - 2)(5
12 4- 4) Xu9 ii
olaca n gsteriniz.
Kaynaklar
Burada tart lan konular,ber kuantum mekani i ders kitab nda su veya bu yoldan
ielenmietir.Ayx nt lar n bir o u a a daki kitapta bulunabilir:
M.B.Rose,Elemantary Theory of Augnlar Momentum, John Wiley and Sonn,inc.4957.
RK A
FOUR EB TitMLEV
ve DELTA FONKS YONLARI
fooksi7oat ou diiiinelim,yle ki
2L)
(A-1)
dir.Byle bir fonkeiyoa (L,L) aral inde bir Fourier serisiae eilabilir ve gerinin
biimi
00
00
cos ta' x
f(x)=
n
B ulu
C>
x) =
Lnit >c/
a
(A-3)
COa
ein
x
L
inteac
,l
L
1
.L.vt x.
2i
dir.Katsayiler,
L
j dx C
rnn
21
(o
d 1- x)
oir,
(A-2)
r ..{
ele
nnx
e..
M=
Ka ntnm F zigl
4n. ile ererek,(A, ' yeni
2--
f(z)
A Tl e
1-%
rr
11:
L
ye
r An
== Ak
L
yazarak deg'itIrelim.Ayrica da,
A (k)
(A- 9)
27x
1,.x.
A (k)
f(x) = L
(A-10)
6k
2.r
L
A(k)
I--
2TI
dzf(s) e
2L
ek
oa
Ir2;
kx.
dal (z)
(A-12)
ile verilir.A-11 Be A-12 denklemlerl Fourier tmlevi dnii iamlerini tan mlarlar.tkinci denklemi birincide yerine koyarsak,
f( ) =
/r
oo
oo
kkx
dk e
-Lk
dYf(7) e
(AI3)
_...
f(x) . ,f
...
PC:
drr(Y)
.kfx.-
2/Y
dk e
)1
(A-14)
_,,,c,
(A-15)
dk e
S(x
y) niceliii,ok de i ik trden
_$ffliillime.
blge-
daha ok.
bir "ge-
nelle tirilmi fonksiyon" veya bir "de l m"d r l .Yaln z ba na bir anlam yoktur,fakat
u ko ulla tan mlanabilir: bu fonksiyon her zaman,
r dxf(, ) s
a)
biiminde ortaya kmal d r;burada f(x) fonkaiyonn,delta fonksiyonunun argdman n n ald de erler aral nda yeterince yumu ak olmal d r.Sonunda yazd xm z btn bag nt lar n yaln zca tmlev i areti alt nda olu tu u d ncesi ils,delta fonksiyonunun varl n kabul edecek re kendisi ile i lem yapaca z.
Delta fonksiyonun u zelikleri gsterilebilir.
(i
(ax) = -- I-la(
S(z)
(A-16)
f(x)
dyf(y)
17)
y)
ve y = ag yazarsak,o zaman bu
r(
) = ini
r d7ir(fii )
S[a(
3-
verir.Ote yandan,
f(a
) = f
Analysis and
Generalized
293
(ii)
)=
r,(x --- e) 1-
+ a)
(A-V)
kar.13yleQe
s f r olmas oignanudan -
a ve x=--e
S (x +
8) +
(x
+ a!
[5(x
a)
.&(z
a):1
21a1
Daha genel olarak,
(A-19)
df/dx
tikelmo blgesindeki kkleridir.
Delta fonkaiyOnunnn (A-I5) gsterimine ek olarak,yararl olabilecek baka
giiaterimler de vurd r.Bnnlar n birkaslni tartisacaglz.
(*)
k
dk e
Lim
S(x)
(A-20)
S( )= Li
L-.Do
e
ix
sin Lx
= Lim
(A-2 1 )
L
'verir
(b)
x <:
1
=
m o
ile tanimlanan
(Ar22)
-a <
a
L5(x,a)
(AT23)
6(x,a) ile ba lang - yak n nda ymu ek olan bir f(x) fonksiyonuuun arp m -
a-o
A-1, 0
= /(0
(c) Ayn nedenle,alt nda kalan birim alan ile boylaud r lan herhangi bir tepe
fonkaiyona,tepenin geni li inin f ra g i tti i l mitte bir <telt& fonksiyonns yakla r. unlar n da,delta fonksiyonunun gsterimieri oldu unu kan tlamay okura b rak yol- n ;
e
8( ) = Lim
80
-1(
+ n
re
-
*C
Z.
1
N..
8 (x) = Lim
a-oe
(d) Pn (x) genel simgesi ile gsterdi imiz dikeyboylu okterimliler ile i gbrmemiz gerekebilir.Bunlar,
dxPm (x) Pn (x) w(x)
(A-26)
mn
(1.1(x)'e a rl k
(A-27)
f(x)
yazabiliriz.11er iki yan cu(x) P(a) ile arpar ve x zerinden
In =
fee
tHmlereek ,
(A-28)
buluruz.Bunu (A-7)'de yerine koyaraak,"genelle tirilmi fonksiyoular" ile i grmesini de biliyorank,toplam ile tiimlevi zgrce degi toku ederiz,ve
f(x)
dy
Pn (x)
dYf(Y)
oJ(Y)
f(Y) Pn (Y)
(A 29)
-
20
Kuantam
Delta fo -nksi
yci.
klak ir fonk.siyonla
(
dxf(x)
-dx
8(x)
f(z) 5 (x)
dx
dx
dx
df(x)
dx
dx
(A-30)
O
ye bnzerleri.Delta fonksiyonu son der.?ce yararli bir geretir,ve
matematik-
dr S (y a) O
x E a
= 1
x > a
O(x
(A-31)
a)
dx
a)
8( 3t
(A-3$)
EX 3
Neresi ti+mlenebilir feaksiyeelar ye -4.< 9 ,03 istekeei 1~1 say lau, olmak.. zere,
-
p v 2 (x)
I aresi tumlenebil
(B-1)
A Nr(x)
(B-2)
qh(x)
i lemini yapar,burada
..cy(x) = a
burada
o(
E .<Y,(.)+.
1B
--1,2
(.)
A Y(x)
ve
0(
J=c
A Yl (x ) + P A Y2 (x)
emeilerdir;usa yatk n tm
4
y(x)'ler iin,
Ni/ 2 (x)
(B- 4)
(B-5)
y i ve y 2 'ler iin,
(B-6)
fd
dx
[A y(x)]* 'y(x)
(B-7)
261
on+
(x)
k pYa ll M. Bu ,
d,( -1/4y 3:
-,V;)
-/ dx(
r
A- ,
dx
}aer rt.tien
dx
1,2
ku)lonsrak,
(ix y l A
dx y 2A y i
d,
dx
y2 A y l =
d.(A y2 ) \
r,
(B-12)
olur,
ganitlamak istedi imiz bundan sonraki sonu udur: Bir hermitien
zfonkaionlar diktir. u iki denklmmi gznne
kiLAzdee*leit
al n z:
ve
(B-13)
Bir hermitien islemcinin badekerleri gerel oldugundan,a 2 'nin gerel oldu una dikkat
ediniz. lk denklemin
s ;
ile ve ikinci
denklemin
Bylece,
dx
y 2A yi ( i) = a l
jd.(k y2 )*
yi (x)
a 2 f `y a (x) `f/i(x) dx
(B-14)
Jr dx
,y;A yi
1 172
bulurus.
(.)
yi (x) dx = O
(B-16)
1?earc le -9
A
jf d r ( A y2 )
y 2 ),
Ny i
A
il ir
(AD)
kenitlayrgbiliri*Bunufl iin,
*
~J
y 2 (AB)
'
-9'
(A B
(A'
sil )
t
*
y 2Pt (A
Y) )
`r
(B-20)
(ABC
= Zt ...Ct BtAt
(B-21)
dir.Bnyleee iki bermitien i lemoinin bir arpim ,yaln zca iki i lemdi s radei tiriyorsa bermitien olur:
(AB)
t t
B A . BA = AB +
(B-22)
A+
(B- 23)
1.(A - At )
(B-24)
tan m n yapal m.
U A - <A>
B - <B>
(}1-25)
Knantum Fiii
54
olun
Ye
(B-26)
)=
dx
04 9S
(11-27)
dx(U y) '*
+i
=
7J
'21/4 2
Xti )
(u-y)4' ( v
2, Vy)
(V1))
d (V
B) 2 4- i)i
)1
i\ [ (3,v
AB) 2 +
A) 2 + >,2 (
=(
(v -y)* (u
=(zA) 2 +
dx(I;N, 4- i
dx
<14 13 1>
(3728)
i < [A,B1> =
221/4 ( dB) 2
(B- 29)
(B-3o)
2(
A13) 2
A )2
2
4A
B 2
<[ A, B ) >2
2(
A a )2
>o
( A) 2 AB) 2
(B-31)
< 1 [A B) >
VN.,'
birbirleri
11(11
Ipx
SJ(z)zo O
(B-32)
dx
elmaa demehtir;bunuu
(R-33
hb~lk
hra tirC rl
A)
ciu)1 kom,yu
> )2
(t-34)
tk,B1
(B-35)
tB,AJ
t t
A B
[ Bt ,Ati
(B- 36)
kar.
AB,Ci = ABC - CAB
ABC - ACB t ACB - CAB
(B-37)
= A r13,C) t [A,CJ B
(v) Terim terim,
A -A = o +[A,B3+
e Be
2!
EA,B)] 4.--I--[A
3!
[A,B]]]
(B-38)
ed y rkem.yararlidir.
(vi)
E
[C, [A ,Bi]
=O
( B-39 )