Trm201u PDF

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2255

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1252
HAYVAN YETTRME
Yazarlar
Prof.Dr. Mehmet ERTURUL (nite 1,6)
Prof.Dr. Grsel DELLAL (nite 2,7)
Prof.Dr. Fatin CEDDEN (nite 2)
Prof.Dr. Numan AKMAN (nite 3,4,5)
Prof.Dr. S. Metin YENER (nite 4)
Prof.Dr. Mesut TRKOLU (nite 8)
Prof.Dr. Okan ELBOL (nite 8)
Prof.Dr. etin FIRATLI (nite 9,10)
Prof.Dr. H. Vasfi GENER (nite 9)
Editr
Prof.Dr. Mehmet ERTURUL
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmclar
Yrd.Do.Dr. Evrim Gen Kumtepe
r.Gr.Dr. Zekiye Rende
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Glcan Ergn
Grafikerler
Nihal Src
Ayegl Dibek
Kitap Koordinasyon Birimi
Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Hayvan Yetitirme
ISBN
978-975-06-0927-5
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 3.000 adet baslmtr.
ESKEHR, Austos 2011
indekiler
nsz............................................................................................................ xiv
Giri .......................................................................................... 2
TARIM VE TARIMIN ALT KOLU HAYVANCILIK ........................................ 3
HAYVANCILIIN YARARLARI ..................................................................... 4
Hayvansal rn retme ............................................................................... 4
Et .............................................................................................................. 5
St ........................................................................................................... 5
Yumurta ................................................................................................... 5
Bal ............................................................................................................ 6
Dier rnler .......................................................................................... 6
Doal Bitki rtsn Deerlendirme.......................................................... 6
Krsal Nfus ve Dk Gelir Katmannn; Gelir, Yaam ve
Beslenme Dzeyini Gelitirme .................................................................... 7
gcnn Etkin Kullanm ........................................................................... 7
Tarm Arazilerinin Verimliliini Koruma...................................................... 7
Ar klimsel Koullardan Bitkilere Gre Daha Az Etkilenme................... 7
TRKYEDE HAYVANCILIK VE HAYVANSAL RETM............................ 8
Trkiye Hayvanclnn Yapsal zellikleri ................................................ 8
Hayvanclk letmeleri............................................................................ 8
ayr ve Mera .......................................................................................... 8
Yem Bitkisi retimi................................................................................. 9
Karma Yem.............................................................................................. 9
Sermaye ................................................................................................... 10
Yetitirici .................................................................................................. 10
Politika .................................................................................................... 10
Hayvan Sal ....................................................................................... 11
Trkiye Hayvan Varl ve Hayvansal retimi ............................................ 11
Hayvan Varl ......................................................................................... 11
Hayvansal retim.................................................................................... 12
TRKYE HAYVANCILIININ SORUNLARI VE ZM
YAKLAIMLARI.............................................................................................. 15
zet................................................................................................................ 21
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 23
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 24
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 24
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 25
iftlik Hayvanlarnda reme ................................................ 26
FTLK HAYVANLARI RETMNDE REMENN NEM........................ 27
REME ORGANLARININ ANATOMS VE GENEL FONKSYONLARI....... 28
Dii reme Organlar Anatomisi ve Genel Fonksiyonlar .......................... 28
Yumurtalk (Ovaryum)............................................................................ 28
Yumurtalk Yolu (Ovidukt) .................................................................... 29
i ndeki l er
iii
1. N TE
2. N TE

Dl Yata (Uterus)................................................................................. 29
Dl Yolu (Vagina)................................................................................... 29
Dl Yolu Az (Vulva) ............................................................................ 29
Erkek reme Organlar Anatomisi ve Genel Fonksiyonlar ....................... 30
Testisler (Er bezleri)................................................................................ 30
Epididimis ................................................................................................ 30
Ductus (Vas) Deferens............................................................................ 31
Eklenti reme Bezleri ............................................................................. 31
retra ....................................................................................................... 31
Penis......................................................................................................... 31
REME HORMONLARI ................................................................................. 31
GENEL REME FONKSYONLARI (SRELER) ....................................... 34
Eeysel Olgunluk........................................................................................... 34
Memeli Dii Hayvanlarda reme Fizyolojisi ............................................... 34
Kzgnlk Dngs (strs Siklusu)....................................................... 34
Kzgnlk Dngs Tipleri ...................................................................... 34
Kzgnlk Dngs Evreleri..................................................................... 34
iftletirme ve Dllenme (Fertilizasyon) ............................................... 35
Gebelik .................................................................................................... 36
Doum..................................................................................................... 37
Memeli Erkek Hayvanlarda reme Fizyolojisi ............................................ 38
Spermatogenesis...................................................................................... 38
Sperma .................................................................................................... 38
Libido (Am istei) ve iftleme Davran .......................................... 38
REME VERMN ARTIRMADA KULLANILAN TEKNOLOJLER................ 39
Yapay Tohumlama........................................................................................ 39
remenin Hormonlarla Dzenlenmesi ........................................................ 39
Embriyo Aktarm .......................................................................................... 39
n-Vitro Dlleme ........................................................................................... 40
Klon retimi .................................................................................................. 40
zet ............................................................................................................... 41
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 42
Hayvan Islah ............................................................................ 44
GR .............................................................................................................. 45
RETM SSTEM VE SSTEMN UNSURLARI ............................................. 46
Fiziksel evre ................................................................................................ 46
Kaynaklar ve Ynetim Becerisi .................................................................... 47
Ekonomi......................................................................................................... 47
Hayvan........................................................................................................... 47
UYUM (ADAPTASYON), TR VE IRK......................................................... 48
EKONOMK VERM SEVYES ...................................................................... 49
FENOTP, GENOTP VE EVRE................................................................... 50
i ndeki l er
iv
3. N TE
Genotip ve evrenin Uyumu ....................................................................... 52
FENOTPK VARYASYON VE UNSURLARI ................................................. 53
Fenotipik Varyasyonun Unsurlar................................................................. 54
Fenotipik Varyasyonda Genotipik Varyasyonun Pay ................................ 54
(Kaltm Derecesi: h2) ................................................................................... 54
SELEKSYON (DAMIZLIK SEM) VE GENETK ...................................... 56
LERLEME....................................................................................................... 56
Seleksiyonun Uygulanmas ve Zorluklar .................................................... 57
Seleksiyonun Etkileri ................................................................................... 58
Genetik lerleme............................................................................................ 59
Seleksiyon stnlnn Artrlmas ..................................................... 61
Kaltm Derecesinin Ykseltilmesi.......................................................... 63
Generasyonlar Aras Srenin Ksaltlmas .............................................. 63
SELEKSYON YNTEMLER ......................................................................... 64
Kitle Seleksiyonu........................................................................................... 64
Akrabalara Gre Seleksiyon ......................................................................... 64
Ebeveynlere Gre Seleksiyon (Pedigriye Gre Seleksiyon)................. 65
Kardelere Gre Seleksiyon ................................................................... 65
Dllere Gre Seleksiyon......................................................................... 65
Familya Seleksiyonu................................................................................ 66
Kombine Seleksiyon ............................................................................... 66
Birden Fazla Verim Bakmndan Seleksiyon ............................................... 67
Teksel Seleksiyon.................................................................................... 67
Bamsz Ayklama Snrlar .................................................................... 67
ndeks Yntemi ....................................................................................... 68
Dolayl Seleksiyon......................................................................................... 68
FTLETRME SSTEMLER.......................................................................... 69
Saf Yetitirme................................................................................................. 69
Kan Tazeleme................................................................................................ 70
Melezleme...................................................................................................... 70
Islah Melezlemesi .................................................................................... 71
Kombinasyon Melezlemesi ..................................................................... 71
evirme Melezlemesi .............................................................................. 72
Kullanma Melezlemesi .................................................................................. 73
Akrabal Yetitirme........................................................................................ 74
Akrabalk Derecesi ve Akrabal Yetime Katsays...................................... 74
zet ............................................................................................................... 76
St Srcl............................................................................. 82
BR ST SIIRCILII LETMESN KURMAYA BALARKEN GZ
NNE ALINACAK NOKTALAR.................................................................. 83
letme Yerinin Seimi ve Bykl ......................................................... 83
i ndeki l er
v
4. N TE
evrenin Korunmas le lgili Olarak Dikkate Alnmas Gereken
Noktalar ......................................................................................................... 83
letme in Yaplabilirlik Raporu Hazrlanmasna Temel Olabilecek
Bilgiler............................................................................................................ 84
Yllara Gre Srnn Beklenen Durumu.............................................. 84
letmede retilmesi Beklenen rnler................................................. 84
Yem ve Yataklk Sap htiyac ................................................................. 84
Samal neklere Verilecek Kesif Yem Miktar ....................................... 85
Gen Hayvanlarn Kesif Yem Gereksinimi............................................ 85
Yataklk Malzeme.................................................................................... 85
letme Malzemesi, Bakm ve Onarm, Yakt, Enerji ve Su
Giderleri ve Genel Giderler.................................................................... 85
ilik Giderleri ........................................................................................ 85
LETMEDE SIIRLAR N GEREKL BNALARIN PLANLANMASI........... 85
Havalandrma ............................................................................................... 86
at Eimi ................................................................................................ 87
Barndrma Sistemleri .................................................................................... 87
Serbest Durakl Ahrlar.................................................................................. 87
DAMIZLIK NEK SALANMASI.................................................................... 91
Yerli Sr Irklar ............................................................................................ 92
Yerli Kara................................................................................................. 92
Kilis (Gney Anadolu Krmzs) ............................................................ 92
Dou Anadolu Krmzs ......................................................................... 92
Yerli Gney Sars ................................................................................... 92
Boz........................................................................................................... 92
Zavot ........................................................................................................ 92
Kltr Sr Irklar.......................................................................................... 93
Esmer ....................................................................................................... 93
Siyah Alaca (Holstein Friesian) .............................................................. 93
Jersey........................................................................................................ 93
Sar Alaca (Simmental)............................................................................ 93
St Verimi Yksek neklerde Vcut Yaps ................................................. 94
Meme Sistemi .......................................................................................... 94
Vcut Kapasitesi ...................................................................................... 94
Arka Bacaklar ve Ayaklar ....................................................................... 94
Damzlk nek veya Dve Nereden Alnr? ............................................ 94
ST SIIRLARINDA BAKIM VE YNETM................................................. 94
Doum........................................................................................................... 95
Buza Bytme............................................................................................ 96
Stten Kesimden Sonra Bakm ve Bytme................................................ 96
lk Kez Damzlkta Kullanma........................................................................ 97
neklerin Bakm ............................................................................................ 97
Sam........................................................................................................ 97
Kuruya karma ...................................................................................... 98
Trnak Bakm .......................................................................................... 99
Tmar........................................................................................................ 99
i ndeki l er
vi
Kayt Tutma ................................................................................................... 99
Salk Koruma ............................................................................................... 100
zet ............................................................................................................... 102
Sr Eti retimi ...................................................................... 106
SIIR ET TKETM VE RETM .............................................................. 107
Sr Eti Tketimi........................................................................................... 107
Sr Eti retimi ............................................................................................ 108
BES SSTEMLER........................................................................................... 109
Besicilik ekilleri ........................................................................................... 110
16-24 Aylk Erkeklerle Yaplan Besi ..................................................... 110
8-16 Aylk Erkeklerle Yaplan Besi ....................................................... 110
6-8 Aylk Erkeklerle Yaplan Besi ......................................................... 110
Dve Besisi ............................................................................................ 110
Mera Besisi ............................................................................................. 110
Buza Besisi .......................................................................................... 110
Sr Eti retim Kaynaklar ve Besi Materyalinin Temin Edilmesi ............ 111
Sr Eti retim Kaynaklar ..................................................................... 111
Eti Sr Irklar........................................................................................ 111
Besi Materyalinin Temin Edilmesi.......................................................... 112
BES BARINAKLARI....................................................................................... 112
Ahrlar ............................................................................................................ 112
Bal Durakl Ahrlar ............................................................................... 113
Ak Serbest Besi Ahrlar ....................................................................... 113
Blme itleri............................................................................................ 114
Suluklar .................................................................................................... 114
Kaplar...................................................................................................... 115
Aydnlatma............................................................................................... 115
Sundurmal Serbest Besi Ahrlar .................................................................. 115
Kapal Serbest Ahrlar ................................................................................... 116
Yardmc Unsurlar ......................................................................................... 116
Su Deposu ............................................................................................... 117
Yem deposu ............................................................................................ 117
Gbrelik................................................................................................... 117
BES PERFORMANSI VE BUNU ETKLEYEN FAKTRLER ........................ 118
Besi Performans ........................................................................................... 118
Beside Gnlk Canl Arlk Art ......................................................... 118
Yem Deerlendirme Says ..................................................................... 118
Randman................................................................................................. 119
Besi Performansn Etkileyen Faktrler........................................................ 119
Hayvan Materyali ................................................................................... 119
Ya ........................................................................................................... 121
i ndeki l er
vii
5. N TE
Cinsiyet .................................................................................................... 122
Vcut Yaps ............................................................................................ 122
Besi Ba Arl ..................................................................................... 122
Besi Sonu Arl.................................................................................... 123
Yem ve Yemleme.................................................................................... 123
Besi Ba Mevsimi ................................................................................... 123
Barnak Tipi ............................................................................................. 123
BESNN YRTLMES............................................................................... 124
Hayvan Alm Zaman .................................................................................... 124
Karantina........................................................................................................ 124
Nakliye Sonras Dinlendirme........................................................................ 125
Besi Ba Arlnn Tespiti.......................................................................... 125
Yemleme........................................................................................................ 125
Hayvanlarla Temas........................................................................................ 125
Gruplama ....................................................................................................... 125
Nakliye........................................................................................................... 125
BESDE KARLILIK ve KARLILII ETKLEYEN FAKTRLER ..................... 126
Gelir ............................................................................................................... 126
Giderler .......................................................................................................... 127
Kesim Kararnn Verilmesi ............................................................................ 127
zet................................................................................................................ 128
Kendimizi Snayalm .................................................................................... 130
Koyun Yetitirme..................................................................... 134
KOYUNCULUUN TARHES .................................................................... 135
KOYUN YETTRCLNN NEM......................................................... 136
DNYA KOYUN VARLII VE DAILIMI.................................................... 136
TRKYE KOYUNCULUK SEKTR........................................................... 138
Trkiye Koyunculuk Sektrnde retim..................................................... 138
Trkiye Koyunculuunun Yapsal zellikleri ............................................. 139
KOYUN IRKLARI ........................................................................................... 139
Evcil Koyunun Kkeni .................................................................................. 139
Yapa Koyunlar ......................................................................................... 140
Yapa-Et Koyunlar ...................................................................................... 140
Alman Yapa-Et Merinosu..................................................................... 140
Corriedale ............................................................................................... 140
Columbia.................................................................................................. 141
Et Koyunlar ................................................................................................... 141
Lincoln ..................................................................................................... 141
Leicester ................................................................................................... 141
Border Leicester ...................................................................................... 141
Southdown............................................................................................... 141
Hampshire Down.................................................................................... 141
Ile de France ........................................................................................... 141
St Koyunlar ................................................................................................. 142
i ndeki l er
viii
6. N TE
Dou Friz................................................................................................. 142
Langhe ..................................................................................................... 142
Romanov.................................................................................................. 142
Krk Koyunlar .............................................................................................. 142
Karagl..................................................................................................... 142
Trkiye Koyun Irk ve Tipleri ....................................................................... 143
Akkaraman............................................................................................... 143
Morkaraman............................................................................................. 143
Dal....................................................................................................... 143
vesi.......................................................................................................... 143
Kvrck..................................................................................................... 144
Karayaka .................................................................................................. 144
Sakz......................................................................................................... 144
Trk Merinosu......................................................................................... 144
Anadolu Merinosu................................................................................... 144
KOYUN YETTRCLNDE RETM SSTEMLER ................................. 145
Kk Aile letmelerinde Koyunculuk....................................................... 145
Yerleik Ky Srlerinde Koyunculuk ........................................................ 145
Yayla Koyunculuu....................................................................................... 146
Gebe Koyunculuk ..................................................................................... 146
KOYUN YETTRCLNDE BAKIM VE YNETM................................ 146
iftletirme..................................................................................................... 146
Ko ve Koyunlarn Ama Hazrlanmas ...................................................... 147
Gebelik ve Doum........................................................................................ 147
Kuzu Bytme............................................................................................... 148
KOYUN YETTRCLNDE DAMIZLIK SEM ..................................... 149
Dl Verimi Bakmndan Damzlk Seimi .................................................... 150
Byme ve Et Verimi Bakmndan Damzlk Seimi ................................. 150
St Verimi Bakmndan Damzlk Seimi ..................................................... 151
Yapa Verimi Bakmndan Damzlk Seimi .............................................. 151
zet ............................................................................................................... 152
Kei Yetitirme........................................................................ 156
KE YETTRCLNN NEM .............................................................. 157
DNYADA VE TRKYEDE KE YETTRCL ................................. 157
KE LE LGL BAZI TANIMLAR................................................................ 158
KE IRKLARI ................................................................................................ 158
St Keisi Irklar ............................................................................................ 158
Saanen Keisi .......................................................................................... 159
Toggenburg Keisi .................................................................................. 159
Alpin Keisi ............................................................................................. 159
Nubya Keisi ........................................................................................... 159
Malta Keisi ............................................................................................. 160
Et Keisi Irklar .............................................................................................. 160
i ndeki l er
ix
7. N TE
Boer Keisi .............................................................................................. 160
Lif Keisi Irklar ............................................................................................. 160
Trkiye Yerli Kei Irklar .............................................................................. 161
Kl Keisi.................................................................................................. 161
Ankara Keisi........................................................................................... 161
Kilis Keisi ............................................................................................... 162
KE YETTRCLNDE RETM SSTEMLER ...................................... 162
Aile letmelerinde retim............................................................................ 162
Ky Srlerinde retim................................................................................ 163
Yaylaclk Biiminde retim......................................................................... 163
Gebe Srlerinde retim.......................................................................... 163
KE YETTRCLNDE YETTRME LER ........................................ 163
iftletirme..................................................................................................... 163
Gebelik........................................................................................................... 165
Doum (Olaklama) ..................................................................................... 165
Olak Bytme ............................................................................................. 165
KELERDEN ST, ET ve LF RETM....................................................... 167
St retimi ..................................................................................................... 167
Et retimi....................................................................................................... 167
Lif retimi ...................................................................................................... 168
KE YETTRCLNDE DAMIZLIK SEM .......................................... 168
zet................................................................................................................ 170
Tavuk Yetitirme..................................................................... 174
TAVUKULUUN HAYVANCILIKTAK YER VE NEM.......................... 175
Trkiye Tavukuluu.................................................................................... 176
TAVUK IRKLARI ............................................................................................ 176
Saf Irklar .................................................................................................. 177
Eti Irklar ................................................................................................. 177
Yumurtac Irklar ...................................................................................... 177
Kombine Irklar ........................................................................................ 177
Hibritler.......................................................................................................... 177
TAVUUN BYOLOJK YAPISI .................................................................... 178
Tavuun D Yaps....................................................................................... 178
skelet Sistemi ................................................................................................ 178
Sindirim Sistemi ............................................................................................. 178
Boaltm Sistemi ............................................................................................ 179
reme Sistemi................................................................................................ 179
Horozlarda reme Sistemi .................................................................... 179
Tavuklarda reme Sistemi .................................................................... 180
TAVUKULUK RNLER............................................................................ 181
Yumurta ......................................................................................................... 181
Tavuk Eti........................................................................................................ 181
KULUKA ...................................................................................................... 181
i ndeki l er
x
8. N TE
Kulukalk Yumurtalarn Seimi ve Depolanmas....................................... 182
Kuluka Koullar .......................................................................................... 182
Scaklk ................................................................................................... 182
Nem ........................................................................................................ 182
Havalandrma ......................................................................................... 182
evirme.................................................................................................... 182
Kuluka Sonularnn Deerlendirilmesi...................................................... 183
Kuluka Randman ................................................................................. 183
Dlllk Oran ........................................................................................ 183
k Gc............................................................................................... 183
ETLK PL YETTRCL ...................................................................... 183
Yetitirme Sistemleri ...................................................................................... 183
Altlkl Yer Sistemi................................................................................... 183
Kafes Sistemi ........................................................................................... 184
Etlik Pili retiminde Entegrasyon ............................................................. 184
Yetitirme lemleri ....................................................................................... 185
Kmes Hazrl ve Civcivlerin Yerletirilmesi ...................................... 185
Yerleim Skl........................................................................................ 186
Aydnlatma............................................................................................... 186
Su ve Suluklar ......................................................................................... 187
Yemleme ve Yemlikler ........................................................................... 187
retimin Deerlendirilmesi..................................................................... 187
YUMURTA TAVUKULUU......................................................................... 187
Yumurta retim Hedefleri ............................................................................ 188
Yumurtac letme Tipleri ............................................................................. 188
Bytme letmeleri ................................................................................ 188
retim letmeleri.................................................................................... 188
Bytme-Yumurta retim letmeleri ................................................... 188
retim Sistemleri ........................................................................................... 188
Yetitirme Teknikleri ..................................................................................... 189
Civcivlerin Kmese Yerletirilmesi......................................................... 190
Yerleim Skl........................................................................................ 190
Aydnlatma ............................................................................................. 190
Yemleme ................................................................................................ 190
Scaklk..................................................................................................... 191
Gaga Kesimi ............................................................................................ 191
zet................................................................................................................ 192
Kendimizi Snayalm .................................................................................... 193
Ar Yetitirme.......................................................................... 196
GR .............................................................................................................. 197
ARICILIKTA LKLER VE GELMELER.......................................................... 198
Bal Arlarna Ait lk Bilgiler .......................................................................... 198
i ndeki l er
xi
9. N TE
Arclk Tekniklerinde Gelimeler................................................................. 199
Bal Arsnn Dnyaya Yaylmas ................................................................... 199
BAL ARISI TRLER VE IRKLARI ................................................................. 199
Bal Ars Trleri ............................................................................................. 199
Bal Arlarnda Irk Kavram............................................................................ 200
Bal Arlarnda Ayrc zellikler.................................................................... 200
Vcut Bykl .................................................................................... 201
Dil Uzunluu........................................................................................... 201
Kl zellikleri .......................................................................................... 201
Kanat zellikleri...................................................................................... 201
Bal Ars Irklarnn Dalm .......................................................................... 201
Ekonomik Irklar ............................................................................................ 202
talyan Ars (A. m. ligustica).................................................................. 202
Esmer Ar (A. m. mellifera) .................................................................... 202
Karniyol Ars (A. m. carnica)................................................................. 202
Kafkas Ars (A. m. caucasica)................................................................ 203
Yerli Irklar...................................................................................................... 203
BAL ARISI ALES (KOLON)........................................................................ 203
Koloni Yaam ............................................................................................... 203
Koloni Bireyleri ............................................................................................. 204
Ana Ar..................................................................................................... 204
i Arlar.................................................................................................. 204
Erkek Arlar.............................................................................................. 205
Koloni Bireylerinin Oluum Sreleri .......................................................... 205
BAL ARILARINDA REME VE OALMA................................................... 205
Bal Arlarnda reme .................................................................................... 205
Oul Verme ................................................................................................... 206
KOLON DZEN VE GREV DAILIMI.................................................... 206
ARICILIK ........................................................................................................ 207
Arclk Sistemleri........................................................................................... 207
Arclk Girdileri ............................................................................................. 208
ARICILIKTA MEVSMLK LER.................................................................... 208
Kolonilerin Sonbahar Bakm ve Klatma................................................... 209
Arlkta lkbahar ve Yaz leri....................................................................... 211
BAL ARISI RNLER ................................................................................... 213
Bal ................................................................................................................. 213
Baln ekerlenmesi (granlasyon)................................................................ 214
Baln Ekimesi (fermantasyon)..................................................................... 214
Balmumu........................................................................................................ 214
Polen, Arst, Propolis ve Ar Zehiri.......................................................... 215
BAL ARISI HASTALIK VE ZARARLILARI...................................................... 215
Yavru Hastalklar .......................................................................................... 216
Ergin Ar Hastalklar ..................................................................................... 217
Ar Paraziti-Varroa ......................................................................................... 217
zet................................................................................................................ 218
i ndeki l er
xii
Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................. 220
pekbcei Yetitirme............................................................ . 222
PEKBCE VE PEK - KISA TARHE..................................................... 223
PEKBCE ................................................................................................. 224
Yumurta ......................................................................................................... 224
Larva Devresi ................................................................................................ 225
Koza rm ................................................................................................. 225
RETM TOHUMU RETEN DAMIZLIKI KURULULARDA
YAPILAN LER ............................................................................................ 225
Tohum Kozalarnn Seimi ........................................................................... 226
Cinsiyet Ayrm .............................................................................................. 226
iftletirme ve Yumurtlatma ......................................................................... 226
Kelebeklerin ncelenmesi ............................................................................. 227
Yumurtalarn Ykanmas ve Klatma........................................................... 227
Yapay Kuluka .............................................................................................. 227
RETM LETMELERNDE YAPILAN LER ............................................... 228
Yetitirme Evi ve Donanm........................................................................... 228
Kuluka (nficar) ........................................................................................... 228
Larvalarn Beslemeye Alnmalar .................................................................. 229
Larva Dnemi evre Koullar ..................................................................... 229
Uyku Dnemi Bakm ................................................................................... 230
Kne Temizlii .............................................................................................. 230
ASKI ETLER, ASKILAMA VE KOZA ..................................................... 230
Ask eitleri .................................................................................................. 230
lkel asklar ............................................................................................. 231
Dner ereveli Asklar.......................................................................... 231
Plastik Ondulin Asklar .......................................................................... 231
Asklama Yntemleri ..................................................................................... 231
Koza ............................................................................................................... 231
Koza Boma .................................................................................................. 231
Kozann Yaps .............................................................................................. 232
PEK LFNN YAPISI VE LENMES........................................................... 232
zet ............................................................................................................... 233
Szlk ................................................................................... 237
Dizin ...................................................................................... 243
i ndeki l er
xiii
10. N TE
nsz
Tarmn nemli bir kolu ve ayrlmaz bir paras olan hayvanclk evcil hayvan-
lar; et, st, yapa, tiftik, angora, kl, kemir, deri, post, sakatat, kuyruk ya, yu-
murta, bal, ar st, polen, bal mumu, ar zehiri, ipek, barsak, ikembe, boynuz,
trnak, ty, gbre gibi rnlerini elde etmek; eki, yk tama, binek, spor, ss,
ev hayvan ve korunma amal olarak yararlanmak zere uygun koullarda ve
salkl olarak retmek, slah etmek, yetitirmek, bakm ve beslenmesini salamak
zere gerekletirilen ekonomik faaliyet olarak tanmlanmaktadr.
Bu tanmdan anlalaca gibi hayvanlar, rettikleri kullanm alanlar farkl ve
ok eitli rnlerle insanla ve ekonomiye nemli katklar salamaktadr. Hay-
vanclktan elde edilen gda rnleri, tadklar zellikler nedeniyle insan beslen-
mesinde vazgeilemez niteliktedir. Gda dndaki hayvanclk rnleri ve hayvan-
clktan salanan dier yararlar da dikkate alndnda bu sektrn insan yaamn-
daki nemi daha da iyi anlalr.
Hayvancln rnleri dndaki bir baka nemli nitelii, insan tarafndan de-
erlendirilemeyen eitli rnlerin eitli hayvan trleri araclyla insan tketimi-
ne uygun hale getirilebilmesidir. Bu balamda ncelikle gda sanayi artklar akla
gelmektedir. Bunun dnda, bitkisel retimde ekim nbetine alnmas verimlilii
nemli lde artran eitli bitkilerin hemen tamamnn ancak yem olarak hay-
vanlar tarafndan tketilebilmesi, bu bitkilerin retiminin topran niteliklerinin en
azndan korunmas daha da te gelitirilmesini salamas hayvancln yararlar
olarak kabul edilmelidir. Bitkisel retime uygun olmayan mera alanlarndaki do-
al bitki rtsnn ancak hayvanlar tarafndan deerlendirilebilmesi ve insanln
hizmetine sunulabilmesi hayvancln bir dier avantaj olarak ne kmaktadr.
Hayvancl gelimi lkelerde hayvancln tarmsal retim deeri ierisinde-
ki pay %70 ve daha zerindedir. Bu lkelerde yetitirici rgtlenmesinin ok
uzun bir gemie sahip ve gl olmas, hayvanlarn slah edilerek verimlerinin
artrlmas ve bunlarn yaygnlatrlmas, yksek verime uygun evresel koullarn
salanmas, hayvancln nemli bir destek alan olan veterinerlik hizmetlerinin
gelimi olmas gibi faktrler hayvancln tarmsal retim deeri ierisindeki pa-
ynn bu dzeylere ulamasn salamtr. Sz konusu lkelerdeki doal evresel
koullarn hayvanclk ve hayvancla destek sektrler iin uygunluu da sekt-
rn geliim ivmesini artrmtr. Burada sralanan ana etkenler bakmndan yeter-
siz kalan lkelerde hayvanclk zlenen gelimeyi ve dnm salayamamtr.
Bu lkelerin kimilerinde ise hayvanclk sektr byk lde da baml olarak
geliimini srdrme eilimindedir.
Trkiye hayvanclnda son dnemlerde, eitli faktrlerin etkisiyle, hzl say-
labilecek bir deiim sreci yaanmaktadr. Krsal nfusun halen lke nfusunun
te birini oluturduu, bu nfusun hayvancl byk lde ekstansif olarak
srdrd, ekstansif hayvancl zorunlu klan doal koullara sahip alanlarn
kmsenemeyecek dzeyde olduu gereklerini gz ard eden bir yaklama da-
yal olan bu deiim nemli sorunlar da beraberinde getirmektedir. Bu olumsuz-
nsz
xiv
luklarn banda krsaldan kentlere youn g ve kk iletmelerin tarmsal re-
timi ve zellikle daha zahmetli bir tarm kolu olan hayvancl, zelde de koyun
ve kei yetitiriciliini terk etmesi gelmektedir. Dolaysyla son dnemde iletme
ve yetitirici says nemli lde azalm, kendi hayvansal rnlerini retmekte
olan bu yetitiriciler de tketici grubuna dahil olmulardr.
Trkiye tavukuluk sektr endstriyel nitelikte ve girdilerinin ounluu ba-
kmndan da baml bir yapdadr. Srclk ise uygulanan politikalarn etkisiyle
st srcl arlkl bir deiim yaamakta, populasyondaki kltr rk ve melez-
lerinin oran artmakta, ihmal edilen ekstansif sistemler zor gnler geirmektedir.
Gerek bykba, gerek kkba sektrlerinde yaanan bu deiim sreci, zel-
likle krmz ette olmak zere ciddi hayvansal rn an beraberinde tamakta,
gerek girdiler gerek rnler bakmndan da bamllk artmaktadr.
Trkiye tarmnn yaamakta olduu bu deiimin getirdii olumsuzluklarn al-
masnda ilk adm; doru, etkili ve lke gereklerini gz ard etmeyen tarm politi-
kalar gelitirmektir. Bunun gerekletirilmesinin olmazsa olmaz koulu da tarm
tarmclarn ynetmesi ve ynlendirmesidir. kinci adm ise, bu politikalarn uygu-
lanmasnn her aamasnda grev alacak, her dzeyden olmak zere; eitimli, do-
nanml, yetkin ve idealist tarmclarn yetitirilmesi ve grevlendirilmesi oluturur.
Trkiyede, hemen her sektrde olmak zere, fiilen sahada grev alacak uygu-
layc eleman eksikliinden sklkla yaknlmakta, eitli sektrler bu a kapat-
maya ynelik eitim almalarna ynlenmektedir. Tarm sektrnde de bu ak
her zaman hissedilmitir. Hayvanclk sektrnde yaanan ve yukarda z olarak
deinilen deiim sz konusu eksikliin daha da youn ekilde hissedilmesine
neden olmaktadr.
Kitapta, Trkiye tarmnn nemli bir kolu olan hayvancln mevcut durumu,
sorunlar, geliim sreci ve olanaklar yannda; reme, hayvan slah, st sr ye-
titiricilii, sr eti retimi, koyun yetitiricilii, kei yetitiricilii, tavuk yetitirici-
lii, ar yetitiricilii ve ipekbcei yetitiricilii konular yeterli dzeyde, olduka
ayrntl ve ak retimin gerekleri dikkate alnarak ele alnmtr. Bylece, Tarm
nlisans renimini tamamlayan ve hayvan yetitirme konularn yeterli dzeyde
kavram olan rencilerin lke hayvancl ile ilgili yukarda belirtilen tm hu-
suslarda bilgi sahibi olmas, hayvancla katk salayabilmesi, hayvanclk ilet-
melerinde alabilmesi, kendi ilerini kurabilecek bilgi ve beceriyi kazanmalar,
ksaca hayvanclk sektrnde ihtiya duyulan uygulayc eleman eksikliinin gi-
derilmesine katk salanmas hedeflenmitir.
Hayvan yetitirme kitab; hedef kitlesi olan ak retim rencileri yannda,
konuya ilgi duyan her kesim iin yararl bilgiler iermektedir. Bu balamda kitabn
tarm ve tarmn alt kolu hayvanclk sektr iin yararl olaca umulmaktadr.
Editr
Prof. Dr. Mehmet ERTURUL
nsz
xv
Bu niteyi tamamladktan sonra;
tarm ve tarmn alt kolu hayvancl tanmlayabilecek;
hayvancln yararlarn aklayabilecek;
Trkiye hayvancl ve hayvansal retimini zetleyebilecek;
Trkiye hayvanclnn sorunlarn tartabilecek, zm nerilerini akla-
yabileceksiniz.
indekiler
Tarm
Hayvanclk
Hayvancln yararlar
Esensiyel aminoasit
Biyoloji deerlik
Hayvan varl
Hayvansal retim
Tevik
Destekleme
Hayvancln sorunlar
zm yaklamlar
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Hayvan Yetitirme
TARIM VE TARIMIN ALT KOLU
HAYVANCILIK
HAYVANCILIIN YARARLARI
TRKYEDE HAYVANCILIK VE
HAYVANSAL RETM
TRKYE HAYVANCILIININ
SORUNLARI VE ZM
YAKLAIMLARI
1
HAYVAN YETTRME
Giri
TARIM VE TARIMIN ALT KOLU HAYVANCILIK
Tarm, eitli kaynaklarda farkl ekillerde tanmlanmakla birlikte, bu tanmlarn t-
mnn anlam bakmndan farkllk tamad grlr. rnein, Trk Dil Kuru-
munun (TDK) Gncel Trke Szlnde tarmn tanm; Bitkisel ve hayvansal
rnlerin retilmesi, kalite ve verimlerinin ykseltilmesi, uygun koullarda korun-
mas, ilenip deerlendirilmesi ve pazarlanmas, ziraat eklinde yaplmtr. Vete-
riner Hekimlii Terimleri Szlndeki tarm tanm ise; nsanlarn hayvansal, bit-
kisel ve dier maddelere olan gereksinimlerini karlamak iin planlanm deiik
retim sistemlerini kapsayan geni bir terim olarak verilmektedir.
eitli tanmlara http://www.tdkterim.gov.tr/bts/ internet adresinden ulaabilirsiniz
Vikipedi, zgr Ansiklopedide ise; Tarm veya ziraat, bitkisel ve hayvansal
rnlerin retilmesi, bunlarn kalite ve verimlerinin ykseltilmesi, bu rnlerin uy-
gun koullarda muhafazas, ilenip deerlendirilmesi ve pazarlanmasn ele alan
bilim daldr tanm ve tarmn, iki temel retim dalndan olutuu, bunlarn bit-
kisel retim ve hayvansal retim olduu, bu iki temel tarmsal retim dal ve hatta
tanmlar arasndaki tek ayrmn, kullandklar materyalin birinde bitki, tekinde ise
hayvan materyali olduu eklinde bir aklama bulunmaktadr
Yukarda verilen tanmlamalardan anlalaca gibi tarm, bitkisel retim ve
hayvanclk olmak zere iki ana retim kolundan oluan bir btndr. Tarm ilet-
melerinin ounluunda bitkisel ve hayvansal retim birlikte yer almaktadr. Bu
tip iletmeler bitkisel retim artklarn, ekilemeyen arazilerini, ekim nbetine al-
dklar yem bitkilerini en iyi ekilde hayvanclkta deerlendirerek kazanlarn ar-
trabilmektedirler. Ksacas, bitkisel ve hayvansal retim birbirini tamamlayan ayrl-
maz bir btn niteliindedir.
Tarmn ana kollarndan birisi olan hayvanclk ise, Corafya Terimleri Szl-
nde; Evcil hayvanlar yetitirerek onlarn her eit rnlerinden, kimilerinin de
glerinden yararlanmay amalayan ve geni anlamda tarmsal yaamn bir kolu
saylan etkinlik olarak yer almaktadr. Benzer bir yaklamla Emsen (1994), hay-
vanclk iin; Hayvanclk ekonomik olarak hayvan ve hayvansal rn elde etmek
zere evcil hayvanlarn yetitirilmesi, retilmesi, slah, bakm ve beslenmesi konu-
lar ile urar ifadesini kullanmaktadr.
Giri
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T
SI RA S ZDE SI RA S ZDE
AMALARI MI Z AMALARI MI Z

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
NT E RNE T NT E RNE T
Bu iki tanmdan hareketle geni anlamda hayvanclk; evcil hayvanlar; et,
st, yapa, tiftik, angora, kl, kemir, deri, post, sakatat, kuyruk ya, yumurta,
bal, ar st, polen, bal mumu, ipek, barsak, ikembe, boynuz, trnak, ty, gbre
gibi rnlerini elde etmek; eki, yk tama, binek, spor, ss, ev hayvan ve korun-
ma amal olarak yararlanmak zere uygun koullarda ve salkl olarak ret-
mek, slah etmek, yetitirmek, bakm ve beslenmesini salamak zere gerekletiri-
len ekonomik faaliyet olarak tanmlanabilir.
Hayvanclk tarm tanm ierisinde yer almalmdr? Neden?
HAYVANCILIIN YARARLARI
Yukardaki tanmlardan anlalaca gibi hayvanclk; gerek dorudan gda, gerek
gda ve giyim sanayisine hammadde reterek, yan rnleriyle bitkisel retim ba-
ta olmak zere eitli retim dallarn destekleyerek, gelimemi blgelerle dalk
alanlarda; eki, ulam ve tama gc salayarak insanla, dnya ve lke ekono-
milerine nemli katklar vermektedir. Hayvancln belirtilen zellikleri zel hay-
vanclk blmlerinde daha ayrntl olarak aklanacak olmakla birlikte burada k-
saca deinilmesi yararl grlmtr.
Hayvansal rn retme
nsan gereksinmelerinin ilk srasnda yer alan gdaya yeterli dzeyde ulaabilmek,
gemiten bu yana insanln en temel sorunudur.
Dnya nfusunun hzla artmas ve yaam koullarndaki iyilemeye bal ola-
rak gda talebi artmakta, talep art, retimi artrarak karlanmaya allmaktadr.
Talep artnn en azndan nfus artna bal olarak artmaya devam edecei yad-
snamaz. Doal kaynaklarn zaman ierisinde bu art karlamada yetersiz kalaca-
kukusuzdur.
Artan dnya nfusunun talebini karlamak zere, getiimiz 50 ylda gda re-
timi iki kat artrlmtr. Gelecek 15 yllk dnem iinde ise retiminin bugnk d-
zeyinin iki katna karlmas gerekecei tahmin edilmektedir. Buradan; gda reti-
minin daha ilerideki dnemlerde benzer ekilde artrlamayaca, bir baka deyi-
le artn srdrlebilir olmad dikkate alndnda insanln gelecekte ok
nemli sorunlarla karlaacan ifade etmek yerinde olur.
Dnya nfusu ve toplam gda retimi dikkate alndnda, retimin nfusa ye-
terli olduu sonucu kmaktadr. Ancak, retilen gdann blgeler ve lkeler ara-
sndaki dalmnn dengesizlii, ncelikle yksek nfuslu Asya ve Afrika lkeleri
olmak zere, gelimekte olan lkelerin pek ounda, yeterli gdaya ulaabilme y-
nnden var olan ve giderek artan yetersizlik nemli tehdit oluturmaktadr. Bu ne-
denle artmakta olan dnya nfusunun gda talebini karlamada, zellikle yoksul
ve gelimekte olan lkeler olmak zere, retimi artrmaktan baka kar yol bulun-
mamaktadr.
lkeler, blgeler ve anakaralar arasndaki gda dalm dengesizliinin, benzer
ekilde lkeler iinde de var olmas, konuyu daha karmak ve zm g bir ha-
le getirmektedir. Soruna bu adan bakldnda, gda gvencesinin sadece gda
retimini artrmakla salanamayaca, lke baznda kalknma, blgeler ve gelir
katmanlar arasndaki farkll gidermenin zorunlu olduu anlalr.
Proteinler, karbonhidratlar, yalar, vitaminler, su ve mineral maddeler olmak
zere alt gruba ayrlan besin maddeleri; bitkisel ve hayvansal kkenlidir. Hay-
4
Hayvan Yet i t i r me
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
vansal kkenli gdalar ise; et, st, yumurta ve bal eklinde sralanabilir. Hayvan-
sal gda olmakla birlikte konumuz dnda kald iin bu sralamada bala yer
verilmemitir.
Et, st ve yumurta; ncelikle protein, mineral ve vitaminler olmak zere, insan ih-
tiyac besin maddelerini, uygun oranda ve yksek dzeyde iermektedir. Hayvan
hcresinin esas eleri protein olup enerji ya olarak depolanrken, bitki hcrelerinin
yap ta sellozdur ve enerji niasta eklinde depolanmaktadr. Hayvansal rnler
belirtilen zellikleri nedeniyle hem zengin protein, hem de iyi bir enerji kaynadr.
Proteinlerin yap talar aminoasitlerdir. Hayvansal proteinleri oluturan amino-
asitler; yksek dzeyde, dengeli ve insanlarn yararlanabilecekleri niteliktedir. Ay-
rca vcut dokularnn byme, gelime ve yenilenmesinde kullanlan ve insan v-
cudunda sentezlenemeyen esensiyel aminoasitler sadece hayvansal rnlerden
salanabilmekte, bitkisel proteinlerde bulunmamakta veya ok dk dzeylerde
yer almaktadr.
Hayvansal proteinlerin dier bir zellii de biyolojik deerliliklerinin yksek
yani kaliteli olmalardr. Proteinin kalitesi, ierdii aminoasitlerin yksek miktarda
ve dengeli olmasyla lmlenir. nk insan organizmasnn gdalardaki protein-
lerden yararlanma dzeyini, bu proteinleri oluturan aminoasitlerin en dk d-
zeyde olan belirlemekte, dier aminoasitler yksek dzeyde de bulunsa, bu sevi-
yenin zerindeki ksmlarndan yararlanlamamaktadr. Yumurta, st ve balkta bu-
lunan proteinlerin srasyla % 94, 82 ve 80i insanlarca deerlendirilebilirken, bu
oran fasulye, bezelye ve yulafta srasyla 38, 47 ve 66 dr.
Et
Etin beslenmedeki birincil nemi proteininin yksek biyolojik deerliliinden kay-
naklanmaktadr. Etin bir dier nemi de ya ieriinden kaynaklanmaktadr. Et ya-
; enerji kayna olduu gibi, esensiyel ya asitleri ve yada eriyen vitaminler bak-
mndan da zengin bir besindir. Et ya hcre yapsnda yer alan ve metabolik reak-
siyonlara katlan; linoleik, linolenik ve arahidonik asitlerce ve tiamin (Vit. B
1
), ribo-
flavin (Vit. B
2
), folik asit, niacin, piridoksin (Vit. B
6
) ve B
12
vitaminince zengindir.
St
nemli bir hayvansal rn de sttr. St; yeni doan ve tre gre deien sreler-
de olmak zere memeli yavrularnn beslenmesinde, onlarn hzl ve salkl by-
mesinde tartmasz bir stnle sahiptir. St; vcudun karmak besin talebinin
ok byk lde karlanmasn salayabilecek bir ierie sahiptir. St proteini
kazein, yksek biyolojik deerliklidir. Gnlk 1 litre st tketimi 5-6 yaa kadar
ocuklarn gnlk protein ihtiyacnn tamamn, 14 ile 20 ya arasnda ise ihtiyacn
en az yarsn karlamaktadr.
Kalsiyum ieriinin ykseklii, stn beslenmedeki bir dier nemli niteliini
oluturmaktadr. Gnlk 1 litre st tketimi, byme andaki ocuklar, erginler,
yallar ve hatta emziren annelerin kalsiyum ihtiyacn karlayabilmektedir
St; A vitamini, riboflavin, magnezyum, tiamin, B
6
ve B
12
vitaminleri bakmn-
dan da zengindir.
Yumurta
Normal byklkte bir yumurta kapsad besin maddeleri bakmndan 90 g et,
ve 160 g ste edeerdir. Doa tarafndan insanlara zel ambalaj ile sunulmas ve
5
1. ni t e - Gi r i
hibir ekilde hile kartrlamamas, yumurtaya dier gda maddeleri arasnda b-
yk bir zellik kazandrr (Emsen, 1994). Ayrca, proteininin yksek biyolojik de-
erlilii; kalsiyum, fosfor, potasyum, iyot, demir, magnezyum, bakr, klor, inko,
flor gibi elementler ve B
2
, B
6
, B
12
, A, D, E ve K vitaminleri bakmndan zengin ie-
rii, yumurtay nemli bir besin kayna haline getirmektedir.
Bal
Bal, arlar tarafndan ieklerden toplanan nektarn, petek gzlerine doldurulup
olgunlatrlmas ile oluan tatl bir besindir.
Baln bnyesinde % 17 su, %80 ekerler (% 31 glukoz, % 39 fruktoz, % 1 dier
ekerler), % 1 asitler-protein-kl ile % 2 dier maddeler (enzimler, vitaminler, al-
koller, pigmentler, aroma maddeleri vb.) bulunmaktadr.
Dier rnler
Hayvanclk; yukarda ksaca deinilen rnleri dnda; yapa, kl, kemir, deri,
ipek ve post retimiyle giyim-kuam, yatak-yorgan ve hal sanayisine; sakatat, kuy-
ruk ya, ar st, polen retimiyle gda sanayisine; bal mumu, boynuz, trnak, ty,
gbre gibi rnleri ile de dier sanayi ve retim dallarna hammadde retmektedir.
nceleri iklimsel koullara kar korunma, daha sonra korunma ve rtnme
amac gden giyim, sonraki dnemlerde ve gnmzde zellikle st ve orta gelir
kesimi iin k ve gzel grnme arac haline gelmi, bu deiim tekstil sanayisin-
de nemli gelimelere neden olmutur.
Gnmzde tekstil sanayisinde ok sayda hammadde kullanlmaktadr. Bunla-
rn ierisinde hayvansal kkenli lifler stn nitelikleri nedeniyle ayr bir yere ve
deere sahiptir. Sentetik lifler, ucuz fiyatlar nedeniyle tekstil ve triko sektrnde
youn bir ekilde kullanlmaya baladktan sonra, hayvansal liflerin kullanm alan
olduka daralmtr, buna bal olarak fiyatlar ve stratejik nemleri gerilemitir.
Bugnk teknolojik olanaklarla hayvansal lif kalitesinde yapay lif retilememesi
nedeniyle hayvansal lifler; tekstil, ev tekstili ve hal retiminde aranan ve yksek
fiyatl hammaddeler olarak deerini byk lde korumaktadr.
Farkl hayvan trlerinden elde edilen derilerden; giysi, ayakkab, anta, eldi-
ven, kemer, mein ve benzeri rnler yaplmaktadr. Karagl koyun rknn kuzu
postlarndan astragan krk imal edilmektedir. Tiftik ve kemir, ok nitelikli tekstil
hammaddeleridir. Barsak, sucuk sargs olarak kullanlmaktadr. Ar st ve polen
cinsel salk destekleyicileri olarak yksek fiyatla alc bulmaktadr.
At, eek ve katr engebeli arazilerde, yk, eki ve binek hayvan olarak kullanl-
maktadr. At, ayrca spor hayvan olarak (at yarlar, cirit vb) deer tamaktadr.
Hayvanlardan elde edilen boynuz, trnak ve ty eitli zanaat dallarnda kulla-
nlmaktadr. Gbre ise, besleyici ve toprak niteliklerini slah edici zellikleri nede-
niyle bitkisel retimde ve zellikle bahecilik ve seraclkta kullanlan ve aranan
deerli bir rndr.
Doal Bitki rtsn Deerlendirme
Hayvanclk ve zellikle gevi getirenlerin (ruminant) yetitiricilii; bitkisel retim
artklarn, eitli sanayi yan rnlerini, bitkisel retim yaplamayan alanlarda yeti-
en ve insanlar tarafndan baka trl deerlendirilemeyen doal bitki rtsn in-
san tketimine uygun hale getirebilmede tartmasz bir stnle sahiptir.
6
letme bnyesindeki bitkisel retimde kullanlamayan araziler hayvanlar arac-
lyla deerlendirilebilir.
Arazisi snrl kk iletmelerle, arazisi olmayan krsal nfusun ky orta mal
mera arazilerinden yararlanabilmeleri ancak hayvanclk araclyla mmkn ol-
maktadr.
Krsal Nfus ve Dk Gelir Katmannn; Gelir, Yaam ve
Beslenme Dzeyini Gelitirme
Krsal alanlardaki yerleimler ile kentlerin yaknnda ve kenar semtlerinde yaa-
yanlar alt gelir grubunda yer alrlar. Bu kiilerin en azndan kendi ihtiyalarn kar-
layacak veya geimlik olarak kk saylarla da olsa eitli trlerden hayvan ye-
titiricilii yapmalar beslenme, yaam ve gelir dzeylerini artrmalarna katk sa-
lamaktadr. Birka ba, koyun, kei ve tavuk yetitirerek, rettikleri; et, st, yumur-
ta ve yapa ile ailenin ihtiyac karland gibi, rnlerin ihtiya fazlasn satarak
salanan gelirle de dier ihtiyalar karlanabilmektedir. Belirtilen bu hususlar ift-
i aileleri kadar, kent yaknnda veya kentlerin kenar semtlerinde yaayan dk
gelir grubu aileleri iin de geerlidir.
gcnn Etkin Kullanm
Bitkisel retimde igc gereksinmesi, tarla hazrl, ekim, gbreleme, ilalama,
gerekiyorsa apalama, hasat ve harman gibi iler yln eitli zamanlarnda dnem-
sel olarak younlamakta, bunun dndaki dnemlerde igc kullanm dmek-
tedir. Hayvanclkta ise igc gereksinmesi sreklidir ve belli yan zerindeki
tm aile bireyleri iin yaplabilecek i eitliliine sahiptir. Bu nedenle hayvanclk
araclyla ifti ailesinin bo zamanlarnn daha etkin ekilde deerlendirilmesi
mmkn olmaktadr.
Tarm Arazilerinin Verimliliini Koruma
Tarm arazilerinin verimliliinin korunmas hatta artrlmas amacyla, ayn tarlada
her yl ayn bitkiyi yetitirmek yerine, ekim nbeti uygulayarak farkl yllarda fark-
l bitkiler yetitirmek gerekir. Sz konusu nbet sisteminde hayvan yemi olarak
kullanlacak bitkilerin ekimi de yaplmaktadr. Bu bitkilerin iletmedeki hayvanla-
ra yedirilmesi en karl yoldur. Bylece rnler daha yksek deere dntrlm
olduu gibi, tarlann verimlilii de artrlm olur.
Ar klimsel Koullardan Bitkilere Gre Daha Az Etkilenme
Hayvanclk iklimsel koullardaki ar deiikliklerden bitkilere gre daha az etki-
lenmektedir. Bu, hayvanlarn scaklk deiikliklerine uyum yetenekleri veya tole-
ranslarnn daha fazla olmas yannda, gerek fizyolojik, gerek davranmsal uyum
mekanizmalar araclyla salanmaktadr.
Hayvan yetitiriciliinin barnaklarda yaplyor olmas da hayvanlarn ar s-
caklk deiikliklerinden ve yalardan veya ya yetersizlii veya kuraklklardan
korunmasn salayacak nlemler alnmasn kolaylatrmaktadr Belirtilen bu ne-
denlerle hayvanclk, bitkisel retimdeki ar azalmalar veya hi rn alamama ris-
kine kar yetitiricisinin garantisi durumundadr.
Hayvancln, yetitirici ve tarm iletmesine salad yararlar zetleyiniz.
7
1. ni t e - Gi r i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T
2
TRKYEDE HAYVANCILIK VE HAYVANSAL RETM
Trkiye Hayvanclnn Yapsal zellikleri
Hayvanclk letmeleri
Trkiye tarm sektrnde iletme bykl; miras hukuku ve gelenekler nede-
niyle srekli olarak klmektedir. izelge 1.1de grlecei gibi, 1950-2001 ylla-
r arasnda Trkiyedeki tarm iletmesi says artarken, ortalama iletme bykl-
azalmtr.
Trkiyede sadece hayvanclk yaplan iletmelerin toplam tarm iletmeleri
ierisindeki pay 1970 ylnda %9.40 iken, 2001 ylnda %2,36ya, bitkisel ve hay-
vansal retimi birlikte yrten iletmelerin oran %83.30dan %67.42ye gerilemi,
yalnz bitkisel retim yapan iletmelerin oran ise %7.30dan %30.22ye ykselmi-
tir. Bu deiim, hayvanclktan nemli lde ka olduunun gstergesi niteliin-
dedir (Erturul ve ark. 2009).
ayr ve Mera
Trkiye hayvanclk sektr ayr ve meralar, uzun yllar boyunca, hayvanclk
iin; ucuz, olabildiince smrlebilir ve srdrlebilir yem kayna olarak algla-
m, bu hatal deerlendirme sonucu, ar otlatma ile smrlen meralarn nitelik-
leri bozulmu, bir blm tamamen elden km, tarmda mekanizasyon art ne-
deniyle mera alanlarnn bir blmnn bitkisel retime almas sonucunda da
nemli lde daralmtr.
Baz kaynaklarda yllar itibaryla mera varl ekil 1.1de gsterildii ekilde
bildirilmektedir. Bu grafikte yer alan deerler 1935 ylndan gnmze mera alan-
larnn yaklak te ikisinin kaybedildiini gstermektedir. Genel tarm saym so-
nularnda 2001 yl mera varl 131,7 milyon dekar olarak yer almaktadr. Yine
genel tarm saym sonularndan; mera alanlar, nadas alanlar, daimi ayrlar ve
tarma elverili olduu halde kullanlmayan, yani otlatmaya elverili olabilecek ara-
ziler toplam ise 237 milyon dekar olarak hesaplanmaktadr (izelge 1.2)
Yllar
letme
Says
letme Tiplerinin Pay ( %)
Ortalama
Arazi
Varl (da)
Bitkisel + Hayvansal
retim Yapan
Yalnz
Hayvansal
retim Yapan
Yalnz
Bitkisel
retim Yapan
1950 2 527 000 - - - 77.0
1963 3 100 900 - - - 55.3
1970 3 058 900 83.30 9.40 7.30 55.8
1980 3 650 900 86.03 2.52 11.45 62.3
1991 4 091 530 72.14 3.43 24.43 52.7
2001 3.075.516 67,42 2,36 30,22 61,0
2008 yl ifti Kayt Sistemine kaytl iletme says:2.379.794; Ortalama arazi bykl 67.22 da.
Bykba letme Says:1.528.918 (%64), kkba iletme says :570.579 (%24)
8
izelge 1.1
Yllar tibaryla;
Trkiyede Tarm
letmesi Says,
Ortalama Arazi
Varl (da) ve
letme Tiplerinin
Pay (%)
Kaynak: Erturul ve
ark. (2009)
Yem Bitkisi retimi
Yem bitkileri yetitiricilii, kaba yem retiminin gvencesidir. Trkiyede nitelikli
kaba yem retimi amacyla yetitirilen bitkilerin en nemlileri; yonca, korunga ve
msr (hasl) dr. Yonca ve msr (hasl) ekili alanlar yannda, bu alanlarda reti-
len taze ve kuru yonca otu ile msr hasl miktarlar izelge 1.3 de grlmektedir.
zellikle son yllarda bata silajlk msr olmak zere kaliteli kaba yem reti-
minde nemli artlar olmutur. Yem bitkileri ekimini destekleme programnn so-
nucu olan bu deiimin srdrlmesi gereklidir.
Karma Yem
Karma yem sektrnde yeterli sayda yem retim tesisi ve ihtiyacn zerinde kapa-
site mevcuttur.
Yem katk maddelerinin byk blm ve baz temel yem maddelerinin dahil-
de yeterli dzeyde retilememesi, ihtiyacn ithalatla karlanmasn zorunlu kl-
maktadr. Yem hammaddelerinin fiyatlar yksek, yem denetim mekanizmas ye-
tersizdir. Bu olumsuzluklar kaliteli ve uygun fiyatl yem retimini, dier taraftan da
rekabeti olumsuz etkilemektedir.
Yl
YONCA MISIR
Ekilen
Alan (da)
retilen
Yeil ot, (t)
retilen
Kuru ot, (t)
Ekilen
Alan (da)
retilen
Hasl (t)
retilen
Silaj (t)
1990 1 974 390 1 848 825 1 105 819 - 229 161 -
2000 2 508 000 1 807 000 1 540 000 - 700 000 -
2005 3 750 000 2 100 000 2 400 000 2 000 000 460 000 7 600 000
2008 5 557 215 1 843 961 3 907 403 2 888 829 322 414 11 183 290
Mera 131.673.745
Daimi ayr 28.986.256
Nadas 37.459.577
Tarma elverili olduu halde ekilmeyen 38.886.798
TOPLAM 237.006.376
9
1. ni t e - Gi r i
izelge 1.2
Trkiye Otlatlabilir
Alanlar (da)
ekil 1.1
505
455
405
355
305
255
205
155
105
55
5
1
9
3
5
1
9
4
0
1
9
4
5
1
9
5
0
1
9
5
5
1
9
6
0
1
9
6
5
1
9
7
0
1
9
7
5
1
9
8
0
1
9
9
1
1
9
9
6
2
0
0
1
-
2
0
0
8
4
4
3
4
4
2
4
3
2
3
7
8
3
1
0
2
8
6
2
8
0
2
6
1
2
1
7
2
1
7
2
1
1
1
2
8
1
4
6
Trkiye mera
varlnn yllar
itibaryla deiimi
(milyon da)
Kaynak: Erturul ve
ark.(2009)
izelge 1.3
Trkiyede Taze ve
Kuru Yonca Otu ile
Silajlk Msr retimi
(ton) ve ekili
alanlar (da)
Sermaye
Tarm iletmelerinin byk bir blm ticari nitelikte deildir. Ticari tarm iletme-
lerinde ise alt yap yetersizlii vardr. Ticari nitelikte iletmelerin oluumu ancak
sermaye eksiklerinin giderilmesi ile mmkn olabilecektir.
letmelerin sermaye ihtiyacnn karlanmasnda ilk seenek, retimlerinden
art deer salamalardr. Trkiyede tarm iletmelerinin byk bir blm bunu
salayabilecek durumda deildir. Bu durumda sermaye eksikliini gidermede, ka-
mu kaynaklarnn sektre ynlendirilmesinden baka seenek kalmamaktadr.
zetle; tarm iletmelerinin retim deseni ve biimi ile iletmenin yapsn de-
itirmeye yetecek lde sermaye birikimi salamas bugne kadar izlenen poli-
tikalarla mmkn olamadndan sektrn sermaye yetersizliine bal sorunlar
devam etmektedir. Bu eksiklik giderilmedike, hayvansal retimin boyutu, nitelii
ve retim maliyetlerini olumlu ynde etkileyecek deiimi salamak mmkn ol-
mayacaktr (Erturul ve ark. 2009).
Yetitirici
Trkiyede 1923ten itibaren saysal olarak devaml artan ve 1980 ylnda 25 mil-
yona ulaan tarmsal nfus azalma srecine girmi ve 1990 ylnda 23.1, 2000 yln-
da 22.8 milyona gerilemitir. Bunun nemli nedenlerinden biri, ekstansif tarmsal
retimde yer alan igcnn bir blmnn bu alandan ekilmesidir. nk kr-
sal kesimde, bata koyun ve kei yetitiricilii olmak zere, tarmsal faaliyette bu-
lunmak genler iin ekiciliini yitirmitir. nceleri bu ilerle uraanlar da, nce-
likle yallk olmak zere, eitli nedenlerle sektr terk etmitir.
Ksaca krsal kesimde yaamay srdren nfus, tarmsal faaliyette bulunmadan
ya da tarmsal faaliyetinin boyutunu klterek, yetersiz de olsa gelir salama a-
basna ynelmitir. i brakma ya da faaliyet apn kltme srecinde, bitkisel
retime nazaran daha srekli ve fazla igc gerektiren hayvansal retim ilk sra-
y almtr (Erturul ve Ark. 2010).
Politika
Hayvanclk politikalar hemen tamamen devlet tarafndan belirlenmektedir. Ta-
rmsal retimin her basamanda; yn belirleyici, tevik edici, destekleyici, denet-
leyici, vergi tahsil edici ve d piyasa ile ilikileri belirleyici olarak rol alan kamu
rgtlenmesi veya rgtleri, retici ve retimi nemli lde etkilemektedir.
Trkiye tarmnn nemli bir kolu olan hayvanclk, sklkla devlet mdahalesiy-
le karlamaktadr. Kamunun ynlendirme ve destekleme amal politikalarda en
fazla bavurduu aralar tevik ve sbvansiyondur. Mdahalelerde ounlukla, ya
gda sanayisinin hammadde ihtiyacn karlama ya da tketiciyi koruma amac ne
Yllar
ehir Nfusu Ky Nfusu
Toplam Nfus
Kii % Kii %
1940 4.346 24,4 13.474 75,6 17.820
1960 8.860 31,9 18.895 68,1 27.755
1980 19.645 43.9 25.092 56.1 44.737
2000 44.066 64.9 23.797 35.1 67.863
2008* 53 612 75.0 17 905 25.0 71.170
*Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemi Sonulardr.
10
izelge 1.4
Trkiye ehir ve Ky
Nfusundaki
Deiim (x 1000
kii)
Kaynak: Erturul ve
ark. (2009)
kmaktadr. Oysa retim yetersizlii olan lkelerde, devlet mdahalelerinin temel
amac; retimde sreklilik ve yeterlilii salamak, reticiyi korumak ve maliyetleri
drmek olmaldr.
Hayvanclkla ilgili politikalarn belirlenmesi ve ngrlen politikalarn benim-
senmesinde yetitiriciler tarafndan kurulan rgtler henz nemli bir ilev stle-
nememilerdir. Bu durum Trkiye asndan son derece nemlidir. nk, yaygn
olan kk lekli iletmeler, hem rn sat hem de girdi temininde yeterli pa-
zarlk gcne sahip deildir. Bu durum ncelikle reticileri, rnlerini dk fiya-
ta satmak, girdileri de yksek fiyatla almak zorunda brakmaktadr. Kk iletme-
ler ek olarak; teknolojilerini yenileyememekte, rnn eitlendirememekte,
rn kalitesini artramamakta ve rnlerini ileyememektedir. Ayrca, rgtlene-
memi reticiler, tarm politikalarna etkili olmadklar iin karlarn koruyama-
makta, hak ettiklerinin az ile yetinmek zorunda kalmaktadr.
Hayvan Sal
Hayvan sal, hayvansal retimin sreklilii ve karlln nemli lde etkile-
yen bileenlerden birisidir. Trkiyede, gnmze kadar hayvan sal alannda
nemli gelimeler salanm olmakla birlikte, mevcut durum yeterli grlmemek-
tedir. zellikle salgn hastalklar konusunda olduka fazla deneyim kazanlm, s-
r vebas, ap, ruam, tberkloz, iek ve benzeri salgn hastalklarla ciddi mca-
deleler gerekletirilmitir. Buna karlk sz edilen hastalklarn eradikasyonu
salanamamtr.
Hastalklarla mcadelede Trkiyeden geri durumda bulunan dou ve gney-
dou komularmzdan kaak hayvan giriinin engellenememesi nedeniyle Trki-
ye, srekli olarak salgn tehdidi altnda bulunmakta, ciddi salgnlarn balang
noktas genellikle bu blgeler olmaktadr.
Trkiye Hayvan Varl ve Hayvansal retimi
Hayvan Varl
Dnya sr varl son 30 yllk dnemde yava da olsa art eilimi gstermekte-
dir. Trkiyenin de iinde yer ald ok saydaki lkede ise sr varlnn azal-
makta olduu bilinmektedir. Trkiye sr varl 1980 ylnda 15.6 milyon ba
iken, bu say 2007 ylnda 10.9 milyon baa gerilemi, ayn dnemde dnya man-
da varl 121.5 milyondan, 177.2 milyon baa ykselirken, Trkiye manda varl
hzl bir ekilde azalarak 1 milyon batan 10 bin baa dmtr (izelge 1.5).
Yllar
Bykba Kkba
Sr Manda Koyun Kei
1980 15.567 1.040 46.026 18.775
1985 12.410 52 40.391 13.100
1990 12.173 41 43.647 11.942
1995 11.901 29 35.646 9.564
2000 11.054 16 30.256 7.774
2005 10.069 10 25.201 6.610
2007 10.871 10 25.462 6.286
11
1. ni t e - Gi r i
Eradikasyon: Yok etme,
sndrme (hastalk iin)
izelge 1.5
eitli Yllarda
Trkiye Bykba ve
Kkba Hayvan
Varl (x 1000 ba)
Trkiye sr yetitiriciliinde genotip ve buna bal olarak yetitiricilik sistem-
lerinde deiim yaanmaktadr. Esas olarak uygulanan destekleme ve teviklerin
etkisiyle yerli hayvanlar kltr rklaryla melezlenmekte, yerli rklarn sr varl-
ndaki oran hzla azalrken, kltr rk ve melezlerinin oran artmaktadr (izel-
ge 1.6).
Birbirine ok yakn iki sektr niteliinde olan koyunculuk ve kei yetitiricilii,
genellikle kkba sektr olarak birlikte ele alnmaktadr.
Hayvan varlklaryla ilgili istatistiklere http://faostat.fao.org/faostat ve http://www.tu-
ik.gov.tr internet adreslerinden ulaabilirsiniz.
Trkiye kkba hayvancl ekstansif yapdadr. Koyun varlnn byk b-
lmn yerli rklar oluturmakta, besleme arlkl olarak otlatmaya dayanmakta-
dr. letmeler kk, yetitirici rgtlenmesi yetersiz olduundan girdi temini,
rn deerlendirme ve pazarlama olanaklar snrldr. Buna bal olarak retici pa-
zar fiyatndan dk pay almakta, retim byk lde geimlik olarak yaplmak-
tadr. Trkiyede hayvancln gelitirilmesine ilikin hemen tm giriim ve nlem-
lerin srcla ynlendirilmesi, kkba sektrnn genellikle ihmal edilmesi
bunda etkili olmutur. Bu durumun doal sonucu olarak da kkba hayvan ye-
titiriciliinde gereken gelime ve ilerlemeyi salamak mmkn olmamtr.
Mera alanlarnn daralmas, kente gn krklenmesi ve krsaldaki gen nfu-
sun hayvancla ilgisinin azalmas belirtilen olumsuzluklara eklenince, kkba
hayvan varlnda hzl bir azalma sreci yaanmaya balamtr. izelge 1.5 ince-
lendiinde; 1980 ylnda srasyla 46.0 ve 18.8 milyon ba olan Trkiye koyun ve
kei mevcudunun 2007 ylna varldnda 25.5 ve 6.3 milyon baa gerilemi oldu-
u anlalr.
Tavukuluk gemi yllarda aile ihtiyacn karlamaya ynelik olarak yaplmak-
ta iken, sanayileme ve kentlemenin younlamas ile birlikte artan talebe paralel
olarak nemli gelimeler gstermitir. reme performansnn yksek olmas, tavuk
slahnda baarnn da yksek olmasn salamtr. Balangta yumurta verimi ve
byme hz yksek rklar gelitirilmi, daha sonra ise hibrit retimine geilerek
sz konusu verimler daha da artrlabilmitir. Artan verimle birlikte yetitiricilik tar-
z da deierek tavukuluk, hayvanclk sanayisine dnmtr. Bu sre lke-
mizde de benzer ekilde gereklemi, tavuk rnleri talebi byk iletmeler veya
entegrasyonlarca karlanr olmutur.
Hayvansal retim
eitli yllarda Trkiye hayvansal rnler retiminin yer ald izelge 1.7 incelen-
diinde, eitli rnlerin retim deerlerinin farkl eilimler gsterdii anlalr.
Sz konusu retim eilimleri, Trkiye hayvanclnn genel gidii hakknda fikir
vermesi asndan da nem tamaktadr.
Yllar Kltr Irk Kltr Irk Melezi Yerli Irk
1990 8,90 32,26 58,84
2000 16,78 44,03 39,19
2005 22,37 43,11 34,52
2008 32,73 41,02 26,25
12
izelge 1.6
Trkiye Sr
Varlnda Yllar
tibaryla
Genotiplerin Pay (%)
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Sr mevcudunun son dnemde, yllar itibaryla azalmasna karlk (izelge
1.5) 1991-2009 dneminde srlardan salanan et ve st miktar artmtr. Saysal
azalmaya karlk salanan bu retim art, kltr rk ve melezlerinin populasyon-
daki orannn ykselmesinin sonucu olarak gereklemitir. Ayn dnemde kk-
ba hayvancln, yani koyun ve kei sektrlerinin et ve st retimine katksnn,
bu trlerde yaanan hzl saysal azalmaya bal olarak ok nemli lde gerile-
dii grlmektedir.
zerinde durduumuz 1991-2009 dneminde toplam et retimimizin geriledii
bilinmektedir (izelge 1.7). Baka bir deyile, ayn dnemde sr eti retiminde
salanan art, koyun-kei eti retimindeki hzl azalmay karlayamamtr. St
retiminde ise durum farkldr. Dnem banda 10 milyon ton olan toplam st re-
timi, 2009 ylnda 12.5 milyon tona ykselmitir. Yani, inek st retimindeki art,
kkba st retimindeki azalmann zerinde gereklemitir. Krmz et ve st
retimindeki farkl durum uygulanan politikalarn et retimi bakmndan yanll-
nn gstergesi niteliindedir. Mslman olmayan lkelerde krmz et retiminin
byk blm domuzdan karlanmaktadr. Trkiyede byle bir seenek yoktur.
Srclkta uygulanan politika, krmz et kayna olan yerli sr mevcudunun azal-
masna neden olurken, koyun ve kei sektrnn ayn dnemde ihmal edilmi ol-
mas hzl bir saysal azalmayla sonulanmtr. Oysa krmz et ann kapatlma-
snda kkba sektr tek seenek olarak karmza kmaktadr.
Trkiye st retimi yllar itibaryla artarken, krmz et retimi neden azalmaktadr?
rn Tr
Yllar
1991 1995 2000 2005 2009
Et (t)*
Sr 309.564 292.447 354.636 321.681 325.286
Koyun 128.626 102.115 111.139 73.743 74.633
Kei 19.570 14.124 21.395 12.390 11.675
Tavuk 643.457 1.293.315
St (t)
Sr 8.732.041 10.026.202
Koyun 934.499 774.380 789.878 734.219
Kei 277.207 220.211 253.759
Yumurta
(1000 Ad.)
Tavuk 13.832.726
Yapa (t) Koyun 50.777 43.141 46.175 40.270
Tiftik (t)
Ankara
Keisi
1.379 797 421 302 174
Kl (t) Kl Keisi 3.955 3.397 2.697 2.654 2.002
http://www.tuik.gov.tr *Mezbaha kesimlerini iermektedir.
13
1. ni t e - Gi r i
izelge 1.7
eitli yllarda
Trkiye Hayvansal
rnler retimi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

3
Tavuk eti ve yumurta retimi ise ayn dnemde hzl bir ekilde gelierek sra-
syla be ve iki kat artmtr. ekil 1.2 incelendiinde 1980-2007 yllar arasnda Tr-
kiye et retim kompozisyonundaki deiim ak bir ekilde grlecektir. Bu d-
nemde krmz et retim kayna olan sr (manda dahil), koyun ve kei trlerinin
toplam et retimindeki paylar azalrken, tavuun pay hzl bir ekilde artmakta-
dr. Son dnemlerde krmz et piyasasnda yaanan hzl fiyat art ve hatta yete-
rince kurbanlk hayvan bulunamamas ve tketici fiyat dengesini salamak zere
byk lde kasaplk hayvan ve karkas ithalat yaplmasnn temel nedeni uygu-
lanmakta olan hayvanclk politikalarndaki hatalar ve eksiklikler nedeniyle Trki-
ye et retim kompozisyonunun belirtilen ekilde deimesi olmutur.
Kanatl etinin Trkiye toplam et retiminde giderek daha byk paya sahip olmasnn ne-
denleri nelerdir?
Trkiye et retimi kompozisyonunun yukarda akland ekilde deimesi
kendi iinde nemli sakncalar tamaktadr. Krmz ette da bamlln srekli
hale gelmesi, retim bileenleri ok byk lde da baml olan tavukuluk
sektrnn olaanst bir durumda bu retim bileenlerine ulaamama riski, ta-
vukuluun ithalat bamllnn retimin dnya fiyatlarnn stnde gerekleme-
sine neden olmas sonucu ihracatta dier lkelerle rekabet edememesi ve dvize
ihtiya duymas bu sakncalarn banda yer almaktadr.
Yine, 1991-2009 dneminde, yapa, tiftik ve kl retimleri de byk lde
azalmtr. Bu azalma kkba sektrndeki gerilemenin doal sonucudur.
Trkiyenin hemen her yerinde arclk yaplmaktadr. Trkiyede 200.000 tarm
iletmesinde arl kovan bulunmakta, 30.000 ailenin, ortalama 100 koloni ile arc-
lktan geimini salad tahmin edilmektedir (Erturul ve ark. 2009).
Trkiye koloni varl seksenli yllarn balarnda 2.1 milyon iken, dzenli bir
artla bu say 2008 ylnda 4.9 milyon kadar olmutur. Bu koloni varlyla Trki-
ye; Dnyada birinci srada yer alan inden sonra yer almakta ve dnya koloni
varlnn yaklak %8ine sahip bulunmaktadr (Erturul ve ark. 2009).
nceki yllarda koloni saysnn artmas yannda, ilkel kovan saysnn azalma-
sna bal olarak kovan bana bal veriminde nemli dzeyde art salanabilmi-
ken, son 10 yllk dnemde kovan bana bal veriminde art olmayp, eitli yllar-
da dalgalanmalar grlmekle birlikte kovan bana bal verimi 15 kg dolaynda ger-
14
1980 1985 1990 1995 2000 2007
Sr + Manda Tavuk + Hindi Koyun + Kei
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
ekil 1.2
1980 - 2007
yllarnda eitli
trlerin Trkiye et
retimindeki
paylar
Kaynak: Erturul
ve ark. 2009
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
eklemitir. Oysa 2003 yl verilerine gre, kovan bana bal verimi Dnya ortala-
mas 21.6 kg olup, bu deer inde 38.1, ABDde 31.8, Meksikada 31.0, Kanadada
60.0, Avustralyada 64.8 kgdr. Buradan, Trkiyenin kovan bana bal veriminin
Dnya ortalamasnn gerisinde ve arcl gelimi lkelerin ok altnda bulundu-
u anlalmaktadr (Erturul ve ark. 2009).
Son yllarda Trkiye hayvanclnda oluan deiim ne ekilde zetlenebilir?
TRKYE HAYVANCILIININ SORUNLARI VE ZM
YAKLAIMLARI
Bu blmde; maddeler halinde olmak zere, Trkiye hayvanclna ilikin sapta-
malar zerinde durulduktan sonra, Trkiyenin hayvansal rnler retimini artr-
mada; olanak, kst, tehdit ve frsatlar deerlendirmeye alnacak, son olarak da
neriler sralanacaktr.
Saptamalar
Dnya toplam gda retimi, nfusa yeterli dzeydedir.
lkeler aras ve ii gda dalm dengeli deildir.
Gda dalm dengesizlii, gelime yolundaki lkelerde daha byk sorundur.
Gda ve gdaya ulama yetersizlii olan lkelerde, gda retiminin artrlma-
s tek seenektir.
Trkiyede kii bana gnlk toplam protein ve enerji retimi Dnya ortala-
masnn stnde ve yeterli dzeyde olmakla birlikte, yldan yla azalmaktadr.
Trkiyenin kii bana gnlk hayvansal protein ve enerji retimi, Dnya
ortalamasnn altnda ve yetersizdir, ayrca yldan yla azalmaktadr.
Trkiyede tarm iletmesi says yllar itibariyle artm, iletmeler klmtr.
Trkiyede hayvansal retim yapan iletmelerin oran nemli lde azal-
maktadr.
Son 70 yllk srete ayr ve mera alanlar % 70 daralmtr.
Yem bitkileri retim alan ve miktar art gstermekle birlikte, retim yeter-
li olmaktan ok uzaktr.
Karma yem hammaddelerinin bir blm i piyasadan yeterince karlana-
mamakta, bazlar ise tmyle dardan salanmaktadr.
Karma yem sektrnde denetim yetersizlii, kalite ve rekabeti olumsuz et-
kilemektedir.
Tarm iletmeleri yapsal deiimle verimlilii artracak sermayeye sahip de-
ildir ve sermaye birikim olanandan yoksundur. Kamu kaynaklar ise et-
kin olarak kullanlmamaktadr.
Hayvanclkta yetitirici rgtlenmesi yetersizdir.
Hayvanclk sektrne kamu mdahaleleri, yetitiriciyi koruma ve retimi
srekli klma yerine, gda sanayinin hammadde ihtiyacn karlama veya t-
keticiyi korumaya yneliktir.
Hayvan sal konusunda nemli ilerlemeler salanmtr. Fakat gelinen
nokta yeterli deildir.
Son 25 yllk dnemde Trkiye;
Sr varl %12.5,
Manda varl %84,
Koyun varl %40,
Ankara Keisi varl %90
Kl keisi varl %51 kadar azalmtr.
15
1. ni t e - Gi r i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
Son 20 yllk dnemde Trkiyede;
Srclkta et retimi 1.05 kat, st retimi 1.35 kat artmtr
Koyunculukta et retimi %42, st retimi %35 azalmtr
Keicilikte et retimi %40, st retimi %43 azalmtr.
1991-2009 yllar arasnda Trkiye et retiminde
Srn pay %42den %19a,
Koyunun pay %17.4den %4.4e,
Keinin pay %2.6dan %0.7ye gerilemi,
Tavuun pay %38den %76ya ykselmitir.
Trkiye ar kolonisi varl son 25 ylda 2.1 kat, bal retimi 1.5 kat, kii ba-
na bal retimi 1.83 kat artmtr.
Trkiyede kovan bana yllk bal retimi 15 kg, kii bana retim 1-1,1 kg
dolayndadr (Erturul ve ark. 2009).
Olanaklar
Trkiye hem hayvancln gelitirilmesine uygun olan, hem uygun hale
getirebilecek hem de hayvanclktan baka retim alternatifi olmayan geni
alanlara sahiptir.
Kaba ve karma yem retimi asndan pek ok olanak mevcuttur.
Trkiyenin bitkisel retimi ierisindeki pay olabilecek veya olmas gereke-
nin ok gerisinde olan yem bitkileri retimini; ncelikle toprak koruma,
sonrasnda da hayvancl gelitirme amacyla bugnk dzeyinin ok ze-
rine karmak mmkndr.
Trkiye; mevcut genotip ve evre eitliliinden yararlanlarak, blgelere ve
retim sistemlerine uygun damzlklar gelitirme, daha da tesi bunlar d
pazarlara sunma olanana sahiptir.
Trkiye, hayvanclk sektrndeki bilgi an kolaylkla kapatabilecek alt
yapya sahiptir.
Trkiye; etnik, kltrel, tarihsel, dinsel ve corafi yaknlklarn da kullana-
rak hayvanclkta blgesinin ncs, hayvan ve hayvansal rn konusunda
her trl talebe yant verebilecek potansiyele sahiptir.
Byk iletmelerin kurulmas ve oalmas yannda, kk ve orta lekli
hayvanclk iletmelerinin olanaklarnn gelitirilmesi ve retime katklarnn
artrlabilmesi mmkndr.
Bte kstlarnn giderilmesi ve stratejinin deitirilmesi kouluyla; Trki-
yede hayvan sal alannda karlalan sorunlarn stesinden gelebilecek
eitimli insan gc mevcuttur.
Trkiye, organik hayvansal retime uygun alanlara sahiptir. Organik hay-
vanclk araclyla deiik nedenlerle geleneksel retim tarzn srdrmek
durumunda olan kk ve orta lekli iletmelerin gelirlerinin artrlmas
mmkndr (Erturul ve ark. 2009).
Kstlar
Tarmn dier dallarnda olduu gibi hayvanclk alannda da durum sapta-
maya ynelik bilgiler nemli lde eksiktir. Var olan bilgiler de yeterli ve
gvenilir deildir.
Kamunun hayvanclkla ilgili uygulamalar genellikle belirlenmi bir hedefe
ynelik olmamakta, geni ereveli ve uzun soluklu bir programn paras
niteliini tamamaktadr. Geici zmlemelere ynelik bu tip uygulamalar
doas gerei kalc sonular retememektedir.
16
Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanlnn merkez ve tara tekilat pek ok
anlamda yeterli personel ve tekilat yapsna sahip olmakla birlikte, uygula-
ma hatalar sonucunda dt hantal yaplanmay etkin hale getirebilecek
atlmlar gerekletirilememektedir.
Hayvan ve hayvansal rn piyasas dengesizliini korumaktadr. retici/t-
ketici fiyat paritesi her iki kesimin de aleyhine ileyen bir yapdadr. Pazar-
lama kanallarnn salksz ileyii, baz rnleri ileyen sanayi kollarnda
oligopol bir yap ve ok saydaki pazarlama ara kademesinin rne ekledi-
i katma deere grece, yksek kar salamasndan kaynaklanan bu duru-
mun ksa srede ortadan kalkmas beklenmemelidir.
Piyasa fiyatlarnn denge unsuru olabilecek nitelikteki eitli kamu kurulu-
lar (Yem Sanayi A.., Et ve Balk Kurumu, St Endstrisi Kurumu), bu ile-
vi stlenecek yaplar oluturulmadan yok edilmi, hayvan ve hayvansal
rn piyasas yetitirici ve tketici aleyhine ileyen bir nitelie brnmtr.
Meralarn besleme kapasitesinin yetersizlii, yem bitkileri retiminin snrl-
l ve youn yem ana bileenlerinin yetersiz retimi nedeniyle kaba ve yo-
un yem retiminin ya yetersiz ya da da baml olmas, yem/rn parite-
sinin hayvan yetitiricisi aleyhine olumasna neden olmaktadr.
Hayvancln ou alanlarnda yetitirici rgtlenmesi olumam, baz alan-
larda ise gelime srecinin balangcnda ve olduka clz bir yapdadr.
Hayvanclk iletmelerinin pek ounun kk lekli oluu, karlln son
derece dk olmas, pazar koullarnda yetitirici aleyhine olan dengesiz
yap, yetitiricinin rgtszl vb nedenler iletmelerin sermaye artrmn
engellemekte, iletme byklnn artrlmas ve retim sisteminin dei-
tirilmesine engel tekil etmektedir. Baz hayvansal rnler, zellikle st pi-
yasasnda tekelleme ve oligopol bir yap oluturma eilimi, orta ve byk
lekli srclk yatrm konusunda heves krc olmakta, mevcut iletmele-
rin de varln tehlikeye drmektedir.
lke genelinde hayvan varlnn genetik kapasitesini artrmada nemli bir
ara olabilecek yapay tohumlamann yaygnlamas nndeki engeller kal-
drlamamtr.
Uygun ve nitelikli damzlk hayvan retimini yeterli dzeye karabilecek
nlemler alnamad gibi, bunu nemli sayan anlaylar da terk edilmitir.
Trkiyenin krmz et ihtiyacnn sadece bykba hayvanclk sektr tara-
fndan karlanmas olas deildir. An kapatlmasnda yegne kaynak
olan kkba hayvan yetitiricilii ise son yllara kadar tamamen kaderine
terk edilmitir.
Trkiyeye kaak hayvan giriinin nlenememesi, hayvan saln koruma
nlemlerini baltalad gibi bata krmz et piyasas olmak zere sektrdeki
dengesizliin derinlemesine de neden olmaktadr.
Hayvan sal ve salkl hayvansal retimin asgari koullar salanamam,
bu yzden ortaya kan byk kayplar nlemek mmkn olamamtr.
Hayvan a ve ilalarnda da bamllk azaltlamam, aksine artmtr.
nemli baz salgn hastalklarn bask altnda tutulmas hedeflenmekte, bun-
larn eradikasyonu konusunda yeterli ve etkin aba gsterilmemektedir.
piyasada gda gvenlii konusunda tereddde ve byk ekonomik kaypla-
ra yol aan bu durum, d satm olanaklarn da snrlandrmakta veya orta-
dan kaldrmaktadr.
17
1. ni t e - Gi r i
Hayvanclk sektrne uygulanan tevik ve destekler konusunda, gemite
olduu gibi gnmzde de, isabetsiz kararlar devam etmektedir.
Hzl bir ekilde gelien ve dnya standartlarnda retim gerekletirilebilen
tavukuluk sektrnde damzlk ve nemli yem bileenleri ile a ve ila gi-
bi girdiler bakmndan da bamll krmaya ynelik olarak hemen hi a-
ba gsterilmemektedir.
Aratrma ve gelitirme faaliyetleri yetersizdir. Bu alandaki yapy gelitirme
ve ada dzeye ulatrma yerine; var olan elde tutmaya ynelik bir aba-
dan dahi sz etmek mmkn deildir. Daha da tesi, mevcut yapnn yk
olduunu varsayan bir anlayn egemen olduunu kantlayan uygulamalar
gerekletirilmektedir.
Bakanln organizasyonuna ynelik giriimleri, gelecei tasarlamadan ger-
ekletirme anlay egemenliini srdrmektedir.
Hayvan ve hayvansal rnler d alm konusunda var olan i ve d bask-
lar giderek younlamaktadr (Erturul ve ark. 2009).
Trkiyeye kaak hayvan giriinin nlenmesi hayvanclkta ne gibi avantajlar salar?
Tehditler
Kentlere gn younluunu korumas, en azndan kkba hayvan ye-
titiriciliindeki klmenin son yllardakine benzer ekilde srmesi sonu-
cunu douracaktr. lke kaynaklarnn bir blmnn daha deerlendirme
d kalmasna neden olacak bu durum, krmz et ann daha da byme-
si anlamna gelmektedir.
Et ann kapatlamamas durumunda Trkiyeye kaak hayvan girii arta-
cak veya lke nemli ve srekli et ithalats konumuna gelecektir.
Ekonomik gelime dndaki nedenlerle kentlere youn g, sosyal sorunla-
rn artmas ve alkantlarn olumasna neden olacaktr.
Bykba hayvanclk sektrnde alnmas gerekli nlemlerin daha da ge-
ciktirilmesi, Trkiyenin Bat ve Orta Avrupa lkelerinin damzlk, st, et ve
rnleri pazar haline gelmesine neden olabilir.
Hayvanclk sektrnn eitli alanlarndaki yapsal bozukluklarn gideril-
memesi halinde zellikle kk iletmelerin hayvancl terk etme sreci
en azndan devam edecek, daha da kts hzlanacaktr.
Sermaye yetersizlii ve dier olumsuzluklar nedeniyle byk iletmelerin
kurulamamas ve mevcutlarn byyememesi sektrdeki klmeyi hz-
landracaktr.
Tarma dayal sanayinin, en azndan hammaddelerini temin aamasnda te-
kelleme eiliminde olduu baz giriim ve uygulamalarndan sezinlenmek-
tedir. Bu konuda nlem alnmamas hayvanclk sektrnn sorunlarn da-
ha da artracaktr.
Hayvancla dayal ulusal sanayinin, ok uluslu sermayenin denetimine gir-
mesi ihtimali artmaktadr. nlem alnmazsa ksa srede byk hayvanclk
iletmeleri de ok uluslu sermayenin denetimine girecektir.
AB katlm srecindeki lkemizin hayvanclk ve buna dayal sanayi retimi-
nin her kaleminde birlie ye dier lkelerin pazar konumuna gelmesi ola-
sl rktcdr. Trkiyeye zg olarak ne karlan kalc kstlamalar
bu olasl artrmaktadr.
18
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
ABnin Trkiyeye verecei kotalar ile bunlarn iletmelere datlmasnda
yanl davranlmasnn sz konusu olabilecei ve bunun, sektrn gerek
temsilcilerinin sisteminin dna itilmesine veya kendi iletmesinde ii ol-
masna neden olabilecei olasl gzden karlmamaldr.
Kresel snmaya bal olarak Akdeniz klim Kuanda ortaya kabilecei
ileri srlen iklimsel deiiklikler; tarmn ve Trkiye nfusunun beslenme-
sinin nnde nemli bir tehdit unsuru olarak varln korumaktadr (Ertu-
rul ve ark. 2009).
Frsatlar
Trkiye, sahip olduu fiziksel ve biyoiklimsel eitlilie bal olarak bitki-
sel ve hayvansal rn yelpazesi olduka geni bir lkedir. Mevcut koullar,
bu eitliliin daha da artrlabilmesine olanak salayacak niteliktedir.
Trkiyede yerlemi bir hayvanclk gelenei mevcuttur. Koullarn elveri-
li hale getirilmesi durumunda hayvanclkta yatrm ve istihdamn hzla art-
rlmas mmkndr. Giriimci ve igc konularnda bir darlk ile karlal-
mas olas deildir.
Trkiye, blgesindeki corafi yerleimi, komusu lkelerin hayvanclk ya-
planmas ve hayvansal rn gereksinmeleri dikkate alndnda, bu alanda
nc lke konumuna gelme olanana sahiptir. Belirtilen lkelerle deiik
alanlardaki yaknlklar da bu hedefi destekleyici faktrlerdir. Bu lkelere
hayvansal rn ve zellikle de damzlk dsatmn gerekletirme ve hzla
pazarn gelitirebilme olana mevcuttur.
AB lkelerinin kuzu ve olak eti retimi, talebin gerisindedir. Trkiye bu
a kapatabilecek potansiyele sahiptir.
Trkiye koyun populasyonunun ok byk blmn yal kuyruklu rklar
oluturmaktadr. Yal kuyrukluluk, kuyruksuz karkastaki dk ya oranna
bal olarak kolesterol orannn dk olmasn salamaktadr. Dk koles-
teroll kuzu eti retimi ve tantm ile d satm olanaklar gelitirilebilir.
zellikle ngiltereye olmak zere olak eti d satm gerekletirmek mm-
kndr.
Koyun ve kei stnden yksek pazar fiyatl rnler retilebilmektedir. St
toplama, rne ileme alt yapsnn gelitirilmesi ile gelirlerin artrlmas ve
d satmn salanmas mmkndr.
Organik hayvancln kolaylkla gelitirilebilmesini salayacak koullara sa-
hip alanlar azmsanamayacak lektedir.
Tavukuluk sektr byk lekte retim ve ihracat yapabilecek kapasite-
dedir. Girdilerde da bamlln krlmas bu kapasitenin daha etkin kulla-
nmna olanak salayacaktr.
Hayvanlarn tannmas ve kayt tutma da dahil, veri toplama ve deerlendir-
meyle ilgili pek ok alanda sahip olunan imkanlar ilerin daha doru ve hz-
l yaplmas maliyetini azaltmaktadr (Erturul ve ark. 2009).
neriler
Trkiyenin tarmsal envanterini karmak ve bunu kolayca gncellenebilir
bir yapya kavuturmak gerekir. Bu amala;
Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl ile Trkiye statistik Kurumu bata
olmak zere ilgili kurumlar arasnda ibirlii salanmaldr.
Hayvan verimlerine ilikin bilgilerin lm deerlerine dayal olarak elde
edilmesi iin dorudan bilgi toplayan bir oluum gerekletirilmelidir. Bu
amala Trkiyeyi temsil eden belirli tespit alanlar oluturulmal ve bilgi bu
alanlardan salamaldr.
19
1. ni t e - Gi r i
Envanter ve tarmsal istatistiklere esas olacak verilerin sreklilii ve gve-
nilirlii iin mevcut sistem gzden geirilmeli, gnmz teknolojik olanak-
larndan daha etkin yararlanlmaldr.
Kurulacak bilgi toplama sistemi hayvan ve rn izlemeye olanak sala-
yacak nitelikte olmaldr.
Tarmsal retimin temel unsurlar bakmndan Trkiye birbirinden olduka
farkl retim sistemlerine sahiptir. Bu nedenle hemen her retim dal ya da
tr iin retim sistemlerine zg slah programlar gelitirilmelidir.
rn kalitesini gelitirme ve izleme iin laboratuar alt yaps glendirilme-
li, sivil toplum rgtleri de bu alanda grev stlenmelidir.
Kaba yem retimini gelitirme ve srekli klmann hayvansal retimle iliki-
si gz ard edilmeden, retimin yaygnlatrlmasn salayacak zendirici
nlemler gelitirilerek srdrlmelidir.
Karma yem bileenlerinden kt olanlarn nemli bir blm ayn zamanda
ya bitkisi niteliindedir. Trkiye bu tip bitkilerin yurt ii retimini artrmak
iin bu rnlere zel uygulamalar gelitirmelidir.
Hayvansal retim iin ticari girdi nitelii olan rnlerin (yem, ila, katk
maddesi vb) denetimi sistemli ve srekli hale getirilmelidir.
Kooperatifler ve yetitirici birlikleri benzeri sivil rgtlerin gelitirilmesi ve
zerk yapda alabilmeleri iin gerekli yasal alt yap hazrlanmal, kamu-
nun bu rgtler zerinde bask oluturmas engellenmelidir.
reticilerin fiyat oluumuna da katlmalarn salayacak Pazar mekanizmala-
r etkin hale getirilmelidir.
Trkiyenin a ve biyolojik madde retiminde da baml olmas engellen-
melidir.
Hayvan hastalklar ile mcadelede hastalklar bask altna almaya dayal
hayvan sal stratejisi ortadan kaldrmaya ynlendirilmelidir.
Hayvansal retim evre ilikisi ihmal edilmemeli, zellikle gbrenin kirleti-
ci etkisini ortadan kaldrmak ve gbreye deer kazandrmak iin iletme ve
yerleim birimlerine zg nlemler gelitirilmelidir.
Hayvansal retimin toplumun salkl beslenmesi iin nemi gz nnde
tutulmal ve Trkiye hemen btn rnlerde ihracat olmay ngren bir
strateji izlemelidir.
Bata kanatl yetitiricilii olmak zere, baz alanlarda zel sektr damzlk
retimine ekecek tevikler yaplmaldr.
St bata olmak zere birok rnn alcsnn oligopol bir yap oluturma-
sn engelleyecek yasal dzenlemeler yaplmaldr.
Trkiyede nfus artnn hzl saylabilecek dzeyde srmesine ramen,
hayvansal rnler retiminde arzulanan artn salanamamas, birok rn-
de kii bana tketimi azaltmtr. Yaklak 10 yl ierisinde en azndan st
retiminin 15 milyon, krmz et ve yumurta retiminin 1 milyon ton, kanat-
l eti retiminin de 1,5 milyon tona karlmas hedeflenmeli ve gerekleti-
rilmelidir (Erturul ve ark. 2009).
Trkiye hayvancln byk lde etkileyen kamu uygulamalarn sralaynz.
20
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T
7
21
1. ni t e - Gi r i
Tarm ve tarmn alt kolu hayvancl tanm-
lamak
Bitkisel ve hayvansal retim, eitli kaynaklarca ya-
plan tarm tanmlamalarnn tmnde birlikte yer
almaktadr. Tarm genel anlamda; bitkisel ve hay-
vansal rnleri retme, bunlarn kalite ve verimle-
rini artrma, bu rnleri uygun koullarda depola-
ma, ileyip deerlendirme ve pazarlama ilevlerini
gerekletiren bilim dal olarak tanmlanabilir.
Tarm; bitkisel retim ve hayvansal retim olmak
zere iki temel retim dalndan oluur. Bu iki te-
mel tarmsal retim dal ve tanmlar arasndaki
tek ayrm, kullandklar materyalin birinde bitki,
tekinde ise hayvan materyali olmasdr.
Hayvanclk ise; evcil hayvanlar; eitli verimle-
rinden yararlanmak zere, uygun koullarda ve
salkl olarak retmek, slah etmek, yetitirmek,
bakm ve beslenmesini salamak zere gerek-
letirilen tarmsal ve ekonomik faaliyet olarak ta-
nmlanabilir.
Hayvancln yararlarn aklamak
Hayvanclk, rettii ok eitli rnlerle insanla
yararl olmaktadr. Yksek besin deerli gda, gi-
yim-kuam, hal, yatak-yorgan ve daha pek ok
sanayi ve el sanatlar hammaddesi reten hayvan-
clk, eki, yk tama, binek, spor, ss, ev hayva-
n ve korunma amalarna da hizmet etmektedir.
Hayvanclk; insan tarafndan deerlendirileme-
yen bitkisel retim ve gda sanayisi artklarn, ka-
ba yemler ve bitkisel retim yaplamayan mera
alanlarndaki doal bitki rtsn deerlendire-
rek insan kullanmna uygun rnler haline getirir.
Az sayda ve eitli trlerden hayvan yetitiren
krsal nfus ve dk gelir katmannn, gelir, ya-
am ve beslenme dzeyini gelitirmede hayvan-
cln nemli katks vardr.
Hayvanclkta; i gc ihtiyac sreklidir ve eit-
li yalardaki ifti ailesi bireylerine uygun eitli-
likte i mevcuttur. Bu nedenle hayvanclk yap-
lan tarm iletmelerinde i gc etkin olarak de-
erlendirilir.
Hayvansal gbreler bitki besin maddelerini sa-
lama yannda, topran fiziksel zelliklerini iyi-
letirici zelliktedir. Ayrca hayvan yemi olarak
kullanlan yem bitkilerinin ekim nbetine aln-
mas tarm arazilerinin verimliliini koruyucu et-
kiye sahiptir.
Hayvanclk, iklimsel koullardan bitkisel reti-
me gre daha az etkilenir. Bu nedenle ar ik-
limsel koullar sz konusu olduunda ifti aile-
sinin garantisi durumundadr.
Trkiyenin hayvanclk ve hayvansal retimini
zetlemek
Trkiye hayvanclnda son 40-50 yllk dnem
ierisinde nemli bir deiim sreci yaanmakta-
dr. Tavukuluk sektrnde balayan ve gerek-
leen, daha sonralar srclk sektrnde gr-
len ve halen srmekte olan, koyun ve kei yeti-
tiriciliinde ise balama belirtileri grlmekte
olan deiim, bata genotip olmak zere verim
yn ve dzeyi ile yetitirme sistemlerinin b-
yk lde farkllamasna neden olmaktadr.
Aile ihtiyalarn karlamak zere 10-15 tavukla,
ilkel koullarda yaplan tavuk yetitiricilii, kent-
lemenin hzlanmasyla kk lekli tavuku-
luk iletmelerinde yaplmaya balamtr. Gn-
mzde ise hibrit yetitiren dev iletmeler ve en-
tegrasyonlar talebi karlamaya balam, tavuk-
uluk, sanayiye dnmtr.
Uygulanan tarm politikalarnn sonucunda, sr
populasyonunda yerli genotiplerin pay hzla
azalmakta, kltr rk ve melezlerinin pay art-
maktadr. Belirtilen deiim sr varlnda azal-
may beraberinde getirmi, yksek verimli hay-
vanlarla retim yapan ticari srclk iletmeleri-
nin says artm, sr varlndaki azalmaya ra-
men st retimi artrlabilmitir.
Belirtilen dnemde Koyun ve kei varl ile bu-
na bal olarak rnleri ok byk lde azal-
mtr. Sr varlndaki azalma da buna eklenin-
ce, artan nfusun krmz et ihtiyac karlanamaz
olmu, et an kapatmak ve ykselen fiyatlar
dengelemek iin et ithalat zorunlu olmutur.
Trkiye toplam et retiminde tavuun pay hzl
bir ekilde artarken, koyun, kei ve srn pay
nemli dzeyde azalmaktadr.
Hayvanclk ve hayvansal retim son dnemler-
deki gerilemesine karlk Trkiye ekonomisi,
halkn beslenmesi ve sosyal yaam bakmndan
nemini korumaya devam etmektedir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
22
Trkiye hayvanclnn sorunlar ve zm ne-
rilerini aklamak
Hayvanclmzn en temel sorunu envanterinin
olmamasdr. Bu eksiklik hayvancln eitli
alanlarnda isabetli zmlemeler retilmesini
gletirmektedir. Bu nedenle hayvanclkla ilgi-
li sreklilii olan, gncellenebilen ve doru veri-
lerin toplanmasn salayacak bir sistem oturtul-
maldr.
Trkiye, evresel koullar ve retim sistemleri
bakmndan geni bir eitlilie sahiptir. Bu e-
itlilie uygun farkl genotiplerin gelitirilmesi
gereklidir. Hayvancln en nemli girdilerinden
kaba yem retimi yetersizdir, kesif yem retimin-
deki denetim yetersizlii nedeniyle haksz reka-
bet ortaya kmaktadr. Kaba yem retimini artr-
maya ynelik uygulamalar gelitirilerek srd-
rlmeli, karma yem denetim mekanizmas g-
lendirilmelidir.
Hayvanclktaki nemli sorunlardan bir dieri,
rgtlenme yetersizlii nedeniyle reticilerin fi-
yat ve politika belirlemede etkisiz olmalar ve
pazar fiyatndan dk pay almalardr. Henz
gelime aamasndaki retici rgtlerinin gelii-
mini hzlandracak nlemler alnarak bu saknca-
lar giderilmelidir.
Hayvan hastalklaryla mcadele etkinletirilme-
li, salgn hastalklar basklama yerine eradikas-
yonuna arlk verilmelidir.
Hayvancln nndeki engellerden birisi de,
hayvanclk rnleri sanayisindeki tekelleme
eilimidir. Ayrca bu sektrde uluslararas serma-
ye giderek younlamakta, sektr byk lde
yabanc sermayenin eline gemektedir. Yeterli
tedbir alnmaz, destekleme salanmazsa hayvan-
clk sektrnde de benzer gelimeler olmas ka-
nlmaz gzkmektedir.
Hayvanclk ve hayvansal retim son dnemler-
deki gerilemesine karlk Trkiye ekonomisi,
halkn beslenmesi ve sosyal yaam bakmndan
nemini korumaya devam etmektedir.
4
A M A
23
1. ni t e - Gi r i
1. Aadakilerden hangisi hayvanclk tanmnda yer
almaz?
a. Hayvan slah
b. Hayvan ticareti
c. Hayvan besleme
d. Hayvan yetitirme
e. Hayvan sal koruma
2. Aadakilerden hangisi hayvansal gdalarn zellik-
lerinden biri deildir?
a. Protein oran yksektir.
b. Hayvansal proteinlerin yararlanlabilirlikleri yk-
sektir.
c. Proteinleri yksek biyolojik deerlidir.
d. Esensiyel aminoasitlerce zengindir.
e. Selloz oran yksektir.
3. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Et; esensiyel ya asitleri ve yada eriyen vita-
minler bakmndan zengindir.
b. Yumurta, proteini yksek biyolojik deerlidir.
c. Gnlk 1 litre st tketimi, ocuk, gen ve eri-
kinlerin kalsiyum ihtiyacn karlar.
d. Yumurta, vitamin ve minerallerce zengindir.
e. St proteini kazein, dk biyoloji deerliklidir.
4. Aadakilerden hangisi hayvancln yararlar ara-
snda yer almaz?
a. Nitelikli besin maddeleri retir
b. ifti ailesinde igc kullanmn etkinletirir
c. ifti ailesinin Pazar ilikilerini gelitirir
d. Tarm arazilerinin verimliliinin korunmasna
dolayl katks vardr
e. ifti ailesinin beslenme kalitesini artrr
5. Aadaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Trkiyede tarm iletmesi says artmaktadr.
b. Trkiyede sadece bitkisel retim yapan tarm
iletmesi says azalmaktadr.
c. Trkiyede kaba yem retimi giderek azalmak-
tadr.
d. Trkiyede sr mevcudu artmaktadr.
e. Trkiyede inek st retimi azalmaktadr.
6. Aadakilerden hangisi Trkiye kkba hayvan
varlnn azalma nedeni deildir?
a. Hayvancln genler iin ekiciliini byk l-
de yitirmesi
b. Kente g
c. Koyunculuk rnlerine talebin azalmas
d. Son yllarda koyunlarda grlen salgn hastalk-
lar nedeniyle youn hayvan lmleri
e. Yetitiricinin rgtlenememi olmas
7. Trkiyede hayvanclkla ilgili aadakilerden ifade-
lerden hangisi yanltr?
a. Hayvanclk politikalar tmyle devlet tarafn-
dan belirlenmektedir.
b. Tevik ve desteklemelerde reticinin korunmas
hedeflenmemektedir.
c. Hayvancla devlet mdahaleleri, srekli ve ye-
terli retim salamaya yneliktir.
d. retici, hayvanclk politikalarna etkili olama-
maktadr.
e. Yetitirici rgtleri clz ve bu nedenle de etkisizdir.
8. Trkiye hayvanclnda son 25 yllk srete says
azalmayan tr hangisidir?
a. Koyun
b. Tavuk
c. Sr
d. Manda
e. Ankara keisi
9. Aadakilerden hangisi Trkiye hayvanclnn so-
runlarndan biri deildir?
a. Karma yem retimi yetersizdir.
b. Yem hammaddeleri retimi yetersizdir.
c. Hayvansal rn piyasas dengesizdir.
d. Kaak hayvan girii nlenememektedir.
e. Kaba yem retimi yetersizdir.
10. Aadakilerden hangisi Trkiye hayvanclnn so-
runlarna zm olarak nerilemez?
a. Blgelerin koullarna ve retim sistemlerine uy-
gun genotipler gelitirilmelidir.
b. retici ve retici rgtlenmesi desteklenmelidir.
c. Hayvanclk rnleri sanayisinin hammadde te-
minindeki tekelleme eilimi nlenmelidir.
d. Hayvancln envanteri karlmaldr.
e. Salgn hayvan hastalklar bask altnda tutulmaldr.
Kendimizi Snayalm
24
1. b Yantnz yanl ise Tarm ve tarmn alt kolu hay-
vanclk konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. e Yantnz yanl ise Hayvancln Yararlar ko-
nusunu yeniden gzden geiriniz.
3. e Yantnz yanl ise Hayvancln Yararlar ko-
4. c Yantnz yanl ise Hayvancln Yararlar ko-
5. a Yantnz yanl ise Trkiyede Hayvanclk ve
Hayvansal retim konusunu yeniden gzden
geiriniz.
6. d Yantnz yanl ise Trkiyede Hayvanclk ve
geiriniz.
7. c Yantnz yanl ise Trkiyede Hayvanclk ve
geiriniz.
8. b Yantnz yanl ise Trkiye Hayvanclnn So-
runlar ve zm Yaklamlar konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
9. a Yantnz yanl ise Trkiye Hayvanclnn So-
den gzden geiriniz.
10. e Yantnz yanl ise Trkiye Hayvanclnn So-
den gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Hayvanclk tarmn ayrlmaz bir parasdr. Tarm ilet-
mesi bnyesinde hayvancln yer almas, iletmenin
bitkisel retim artklarn deerlendirmek, ekilemeyen
arazileri rne dntrmek, ortak meradan yararlan-
mak, igcn etkin deerlendirmek suretiyle nemli
katklar salar. Ksacas, tarm iletmelerinin ounlu-
unun bnyesinde hayvancla yer verilmesi iletme-
nin retim etkenliini artrarak karlln ykseltmekte-
dir. Bu nedenlerle tarm iletmelerinin ounluunda
hayvansal ve bitkisel retim birlikte yer almakta ve bir-
birini tamamlayan bir btn oluturmaktadr.
Sra Sizde 2
Hayvanclk ifti ailesinin i gcnn etkin kullanlma-
sn salar. retim dnemsel olarak yaplmad iin,
ihtiya halinde her an paraya dntrlebilir rn ve
hayvanlar mevcuttur. letmenin bitkisel rn artklar
ve ekilemeyen arazileri hayvanlar tarafndan deerlen-
dirilir. letme, ky orta mal meradan hayvanlar arac-
lyla karlksz olarak yararlanabilir. Hayvanclk, ift-
i ailesinin beslenme ve yaam dzeyinin artmasna kat-
kda bulunur. Hayvansal retim ok eitli rnleri ile
eitli sanayi ve el sanatlar alanna hammadde salar.
Ekim nbetine giren yem bitkileri en karl ekilde hay-
vanclkta deerlendirilir.
Sra Sizde 3
Srclk sektrnde, yksek st verimli kltr rklar
ve melezlerinin orannn artmas dier trlerin st re-
timine katklarndaki gerilemeye ramen, toplam st
retiminin artmasn salamtr. Koyun, kei ve sr
varlndaki azalma ve hayvanlarda et veriminin, doa-
s gerei, st retimi dzeyinde artrlamamas, toplam
krmz et retiminin gerilemesine neden olmutur.
Sra Sizde 4
Kanatl etinin dier etlere gre ucuz, retimini artrma-
nn kolay olmas ve retimin sanayiye dnmesi nede-
niyle maliyetlerin azaltlabilmesi gibi nedenlerle Trki-
ye et retim ve tketiminde pay artmaktadr.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar
25
1. ni t e - Gi r i
Sra Sizde 5
Trkiye hayvanclndaki deiim trler baznda ince-
lendiinde; Tavukuluk sektrnn geliim srecini ta-
mamlayp sanayiye dnt, srclk sektrnde
yerli rklarn yetitiriciliinin yerini kltr rklar ve me-
lezlerine brakmakta olduu, buna bal olarak, sr
varlnn azalmasna karlk toplam st retiminin art-
t ve retimin entansiflemeye ve ticarilemeye ynel-
dii, koyun ve kei yetitiriciliinin ekstansif yapsn
koruduu ve uzun yllar boyunca kamu tarafndan ih-
mal edilmi olmas sonucunda say ve retim olarak
ok geriledii grlr.
Sra Sizde 6
Trkiyeye kaak hayvan giriinin nlenmesi; ncelikle
dou ve gneydou snrlarmzdan lkemize hayvan
hastalklarnn giriinin nlenmesini salayacaktr. Ayr-
ca, kaak hayvan giriinin nlenmesi, hayvan ve hay-
van rnleri piyasasnda oluan dengesizlik ve dalga-
lanmalarn nne geecektir.
Sra Sizde 7
Kamu, hayvancln hemen her alanna mdahildir.
Hayvancln ynnn belirlenmesi, tevik ve destek-
lemelerin dzenlenmesi, hayvancla destek hizmetle-
rinin verilmesi tamamyla kamunun denetimindedir.
Akman, N., E. Tuncel, S. M. Yener, S. Kumlu, K. zk-
tk, N. Tzemen, M. Yanar, A. Ko. O. ahin ve .
Y. Kaya 2005. Trkiyede Sr Yetitiricilii. Tr-
kiye Ziraat Mhendislii VI. Teknik Kongresi, ZMO
Yayn. Ankara.
Aktan, L.C. 2002. Devlet Planlama Tekilatnn Gelir
Dalmnda Adaletsizlik Ve Yoksulluk Sorunu-
na Yaklam. Yoksullukla Mcadele Stratejile-
ri, Hak- Konfederasyonu Yayn. Ankara.
Anonim, 2004. Hayvan, Su rnleri Yetitiricilii Ve
Sal, II. Tarm uras, IV. Komisyon. Ankara.
Anonim, 2006. Dokuzuncu Kalknma Plan (2007-
2013), Hayvanclk zel htisas Komisyonu Rapo-
ru. Ankara.
Anonim, 2011. Wikipedi zgr Ansiklopedi. http://
tr.wikipedia.org/wiki/Tar%C4%B1m
Dlekolu, G.. 2003. Gda Gvencesi. Tarmsal Eko-
nomi Aratrma Enstits. TEAE Bak Say:4 Ns-
ha:4. Ankara.
Emsen, H. 1994. Hayvan Yetitirme lkeleri. Atatrk
niversitesi Yaynlar No:720. Atatrk niversitesi
Ofset Tesisi, Erzurum.
Erturul, M. (Editr) (1997). Hayvan Yetitirme (Ye-
titiricilik). Baran Ofset. Ankara.
Erturul, M., N. Akman, E. Pehlivan (2009) Tarm ve
Gda Sektrnde Hayvansal retim. Kresel Kriz,
Trkiye ve Gda Gvencesi. Dnya Gda Gn 15
Ekim 2009, Ankara.
FAO, 2011. UN. Food and Agriculture Organisation.
http://faostat.fao.org/faostat
Fratl, ., Karacaolu, M., Gener, H.V. ve Ko, A. 2005.
Trkiye Arclna likin Deerlendirmeler ve
neriler. Trkiye Ziraat Mhendislii VI. Teknik
Kongresi, ZMO Yayn. Ankara.
Kaymak, M., Eliin, A., In, . F., Takn, T., Karaca,
O., Tuncel, E., Erturul, M., zder, M., Gney, O.,
Grsoy, O., Torun, O., Altn, T., Emsen, H., Sey-
men, S., Geren, H., Odaba, A. ve R. Snmez 2005.
Trkiye Kkba Hayvan Yetitiricilii zeri-
ne Teknik ve Ekonomik Yaklamlar. Trkiye
Ziraat Mhendislii VI. Teknik Kongresi, ZMO Ya-
yn. Ankara.
TDK, 2011. Trk Dil Kurumu. http://www.tdkterim.
gov.tr/bts/
TK, 2011. Trkiye statistik Kurumu. www.tuik.
gov.tr.
Yararlanlan Kaynaklar
iftlik hayvanlarnda reme veriminin nemini aklayabilecek;
iftlik hayvanlarnda reme organlarnn anatomisi ve genel fonksiyonlarn
tanmlayabilecek;
reme srelerini kontrol eden hormonlar ve etki mekanizmalarn aklaya-
bilecek;
Erkek ve diilerde reme srelerinin fizyolojilerini aklayabilecek;
Hayvansal retimde uygulanan reme teknolojilerini aklayabileceksiniz.
indekiler
Dl verimi
Kzgnlk
Ovulasyon
Spermatogenesis
Yapay tohumlama
Gebelik
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Hayvan Yetitirme
FTLK HAYVANLARI
RETMNDE REMENN NEM
REME ORGANLARININ
ANATOMS VE GENEL
FONKSYONLARI
REME HORMONLARI
GENEL REME FONKSYONLARI
(SRELER)
REME VERMN ARTIRMADA
KULLANILAN TEKNOLOJLER
iftlik
Hayvanlarnda
reme
2
HAYVAN YETTRME
FTLK HAYVANLARI RETMNDE REMENN
NEM
Farkl iftlik hayvanlar retim faaliyetleri et, st, lif ve yumurta gibi yaam iin ge-
rekli olan maddelerin elde edilmesine ok nemli dzeyde katkda bulunmakta-
drlar. Bu katknn devam edebilmesi ise ancak hayvanlarn remeleri ile mmkn
olabilmektedir. nk yetitiricilii yaplan hayvan trlerinin rememeleri duru-
munda ekonomik neme sahip hayvansal rnlerin retimi gereklemedii gibi
var olan iftlik hayvan trnn gelecek kuaklardaki devamll da salanama-
maktadr. Bu nedenle reme, hayvan yetitiriciliinde ilk ve en nemli aamadr.
remenin iftlik hayvanlar retimindeki dier nemli bir rol ise retimi yaplan
verimlerin genetik olarak iyiletirilmesinde bavurulan yntemlerin baars zerin-
deki etkisidir. zerinde durulan tm genetik slah yntemlerinin baars, esas ola-
rak seleksiyon (damzlk seimi) uygulamasnn etkinliine bal olup etkinlik, sz
konusu hayvan srsnde (populasyonunda) elde edilen dl saysndaki arta
bal olarak art gstermektedir. nk en stn nitelikli damzlklar dk say-
daki dl gruplarnn aksine fazla saydaki dl gruplar iinden daha baarl olarak
seilmektedirler. Yine reme, hayvanlarn uyum (adaptasyon) yetenekleri ile de
dorudan ilikili olup, hayvan gruplarnn yeni bir evreye uyumlarn gsteren l-
tlerin banda gelmektedir. Yani, yeni bir evreye getirilen hayvanlar uyum sa-
layamazlar ise ilk aamada reme fonksiyonlarn durdurmaktadrlar.
Sr yetitiriciliinde retilen temel verimler st ve ettir. reme, st sr yeti-
tiriciliinde retimin ekonomikliini birok yolla belirlemektedir. Bu yollarn ba-
nda laktasyonu periyodik olarak yenilemesi dolaysyla da st retiminde devam-
ll salamas gelmektedir. Dier yollar ise; buza retimi yoluyla srnn yeni-
lenmesine ve damzlk satlarna imkan vermesi ve esas olarak erkek buza re-
timi yoluyla da et retimine katkda bulunmasdr. Et srclnda ise reme n-
celikli olarak mmkn olduu kadar ok yavru elde edilerek bunlarn besiye aln-
malar asndan nem tamaktadr. Koyun ve kei yetitiriciliinde de remenin
et, st, deri ve lif gibi verimler zerindeki etkisi son derece nemlidir. Koyun ve
keilerde et retiminin karlln esas olarak bir ylda bir dii hayvandan retilen
yavru says belirlemektedir. Yavru saysnn arttrlmasndaki temel yaklam ise y-
la isabet eden doum ve doum bana yavru saysn arttrmaktr. Bu durum ayn
zamanda toplam st ve lif retiminin artmasn da olumlu olarak etkilemektedir.
St srclnda olduu gibi, st retimine ynelik koyun ve kei yetitiriciliinde
iftlik Hayvanlarnda
reme
de srekli bir st retimi, ancak laktasyonun dzenli bir biimde yenilenmesi ya-
ni hayvanlarn remeleri ile mmkn olmaktadr. Kanatl hayvan yetitiriciliinde
ise yumurta ve et verimi, reme yani dl verimi ile btnlemi durumdadr.
iftlik hayvanlar retiminde remenin nemini aklaynz?
REME ORGANLARININ ANATOMS VE GENEL
FONKSYONLARI
Dii reme Organlar Anatomisi ve Genel Fonksiyonlar
Memeli hayvanlarda dii reme organlar ieriden darya doru srasyla iki adet
ovaryum (yumurtalk), iki adet ovidukt (yumurta yolu), uterus (dl yata), vagina
(dl yolu) ve vulvadan (dl yolu az) olumutur (ekil 2.1). Memelilerden farkl
olarak kanatllarn byk ounluunda sa ovaryum ve oviduktun embriyolojik
dnem esnasnda geliimlerini durdurmalar nedeniyle yalnzca sol ovaryum ve
ovidukt gelimekte ve fonksiyon yapmaktadr. Bu nedenle kanatllarda dii reme
organlar sol ovaryum, ovidukt ve kloak olma zere ana ksmdan oluan tek
bir kanal halindedir.
Yumurtalk (Ovaryum)
Memeli ve kanatl hayvanlarda ovaryumlarn iki temel fonksiyonu vardr. Bun-
lar; dii reme hcresi olan yumurtann (oosit) ve baz reme hormonlarnn
retilmesidir.
Memelilerde ovaryumlar, peritondan gelen bantlar ile bel blgesinde sa ve
sol bbreklerin gerilerinde asl olarak bulunurlar. Ovaryum iten da doru esas
olarak medulla ve korteks katndan olumaktadr. Medulla katnda ovaryumu bes-
leyen kan damarlar ve sinirler bulunmaktadr. Korteks katnda ise farkl geliim
aamasndaki follikller ve korpus luteumlar (sar cisimcik) yer alr. Follikllerden
dokusal olarak en basit olanna primer follikl ad verilmektedir. Bunlar, gelierek
srasyla sekonder, tersiyer ve graaf follikllere dnmektedirler. Follikllerin
gelimeleri ile birlikte ierisindeki oositler de gelierek olgunlamaktadrlar. Ovar-
28
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Vagina Serviks
Rektum
Ovidukt
Ovaryum
Uterus
boynuzu
Meme ba
Sidik kesesi
Pelvis kemii
Dudak
ekil 2.1
Memeli Dii
Hayvanda reme
Kanalnn
Anatomisi (Dellal,
2011)
Periton: Karn blgesinde i
organlarn tmn rten zar.
Graaf Follikl: Follikln
ovulasyon yapmadan nceki
formu.
yumlarda ovulasyon graaf follikl tarafndan gerekletirilmekte ve ovulasyondan
sonra yrtlm olan graaf follikl yerine korpus luteum olumaktadr. Kanatl hay-
vanlarda ovulasyondan sonra korpus luteum ekillenmemektedir.
Yumurtalk Yolu (Ovidukt)
Memelilerde ovidukt, sal sollu bir ift olup, her birisi ovaryum ve uterus boynu-
zu arasnda yer alr. Memelilerde ovidukt, infundibulum, ampulla ve isthmus ol-
mak zere blgeden oluurken, kanatllarda infundibulum, magnum, isthmus,
uterus ve vagina olmak zere be blgeden olumaktadr. Memelilerde oviduktun
grevleri; ovulasyondan sonra yumurtann yakalanarak dllenme blgesine gn-
derilmesi, dllenmenin gereklemesi, dllenmi yumurtann (zigot) uterusa iletil-
mesi ve sperm, yumurta ve zigotun transferleri srasnda beslenmelerinin salan-
masdr. Memelilerden farkl olarak kanatllarda dll veya dlsz yumurta ovi-
duktta yaklak 22-26 saat gibi ksa bir sre iinde kabuklu yumurtaya dntr-
lerek darya atlmaktadr. Yine dllenme memeli oviduktunun ampulla blgesin-
de gerekleirken, kanatllarda infundibulumda gereklemektedir.
Dl Yata (Uterus)
Memeli hayvanlarda uterus, blgeden olumaktadr. Bunlar; dl yata boynu-
zu (kornu uteri), dl yata gvdesi (korpus uteri) ve dl yata boynudur (serviks
uteri). Uterus, dllenmeden sonra embriyonun yerletii, beslendii ve korundu-
u organdr. Ayn zamanda uterus, kas kaslmalar ile kzgnlk aamasnda sper-
matozoitlerin dllenme blgesine tanmalarna ve doumda da ftusun vaginaya
iletilmesine yardmc olmaktadr. Serviks uterinin kanal kzgnlk dnemi dnda
ve gebelikte jel benzeri bir mukoz salg ile sk bir ekilde kapal olup, uterus bo-
luunu mikrobik ve makroskopik zararllara kar korumaktadr. Kanatllarda ute-
rusun yalnzca gvdesi bulunur. Burada yumurtann zeri kalsiyum ieren sert ya-
pl kabukla kaplanmakta, yumurta akna su ve tuzlar eklenmekte ve kabuk rengi
olumaktadr.
Dl Yolu (Vagina)
Memeli hayvanlarda vagina iftleme organ olup, serviks uteri ile vulva arasnda
kalan ksm oluturmaktadr. Memeli iftlik hayvanlarndan dii sr, koyun ve ke-
ide sperma vaginann son ksmna boaltlrken, dii at ve domuzda, serviks ute-
ri kanalnn erkek at ve domuz penisinin ekline uygun olmas nedeniyle, doru-
dan uterus iine verilmektedir. Vagina, ba dokusundan olumu kzlk zar (hymen
femininus) tarafndan ikiye blnmektedir. Kzlk zar, ilk iftlemeden sonra yr-
tlmakta fakat hi bir zaman kaybolmamaktadr. Kanatllarda vaginada kabuklu yu-
murtann st mukoz bir tabaka ile sarlr. Kire kabuun delikleri bu ekilde ka-
panm olduundan darda bozulmas nlenmi olmaktadr.
Dl Yolu Az (Vulva)
Memeli dii hayvanlarda vulva, reme organlarnn en dtaki az ksmn olutu-
rur ve tek para halindedir. Esas grevi dii genital kanaln d etkilere kar ko-
rumaktr. Ayrca, i yzeyinde bulunan bartholin isimli bezlerin cinsel uyarma
bal olarak salgladklar salglar iftlemeyi (koitus) kolaylatrmaktadr. Klitoris,
vulvada bulunmaktadr. Memelilerden farkl olarak dii kanatllarda vulva bulun-
mamakta bunun yerine kloak (dklk) yer almaktadr. Kloak yumurta ve dknn
kt deliktir.
29
2. ni t e - i f t l i k Hayvanl ar nda r eme
Mukoz salg: Mukoza
tabakasndan gelen salg.
Erkek reme Organlar Anatomisi ve Genel Fonksiyonlar
Memeli erkek reme organlar ieriden darya doru srasyla bir ift testis, ka-
nal sistemi (epididimis ve ductus deferens), eklenti reme bezleri (ampulla, vesi-
kula seminalis, prostat, cowper bezi), retra ve penisten olumaktadr (ekil 2.2).
Memelilerden farkl olarak kanatl erkeklerinde retra ve eklenti reme bezleri
bulunmamaktadr.
Testisler (Er bezleri)
Testislerin, erkek reme hcreleri (spermatozoit, sperm) ve erkek cinsiyet hor-
monlar (androgenler) retimi olmak zere iki esas fonksiyonu bulunmaktadr. Ka-
natllarda abdomen boluunda bulunan testisler memelilerde vcudun dnda
derinin devam olan skrotum ad verilen bir kese iinde bulunurlar. Skrotumun g-
revi; salkl bir spermatozoit retimi iin testislerin scaklnn vcut scakln-
dan daha dk scakla drlmesine katkda bulunmak ve testisleri d etkile-
re kar korumaktr. Testisin d grn genellikle yumurta eklindedir. Bir tes-
tisin arl boada yaklak 300-500 g, kota 250-300 g ve horozda 9-30 gdr. Tes-
tisin parankim dokusunun ok byk ksmn tubuli seminiferi kontorti ismi ve-
rilen ok ince ve kvrml kanallar oluturmakta ve spermatozoit retimi (sperma-
togenesis) bu kanallar ierisinde gereklemektedir. Bu kanallar iinde ayrca ser-
toli isminde hcreler bulunmaktadr. Bu hcrelerin grevi ise spermatogenesise
yardmc olmaktr. Tubuli seminiferi kontorti kanallarnda retilen spermatozoitler
nce ok daha dk saydaki kanallardan olumu olan rete testise aktarlmakta-
dr. Daha sonra ise bunlarn efferent kanallarna almasyla testis dna, epididi-
mise tanmaktadrlar. Testislerde androgenlerin (esas olarak testosteron hormo-
nu) retimi tubuli seminiferi kontorti kanallar arasn oluturan ba doku ierisin-
deki leyding hcrelerinde gereklemektedir.
Epididimis
Efferent kanallar, testisin kaudal ucunda birleip buradan testis dna karak tek
bir kanal halinde epididimisi olutururlar. Epididimisin grevi ejaklasyondan n-
ce spermatozoitlerin olgunlamasn ve depolanmasn salamaktr.
30
Vesikula seminalis
Rektum
Prostat
Cowper
retra
Epididimis
Skrotum
Testis
Penis
Ductus deferens
Sidik kesesi
Ampulla
ekil 2.2
Memeli Erkek
Hayvanda reme
Kanalnn
Anatomisi (Tuncel
ve Koyuncu, 1995)
Parankim: Bir organ ya da
salg bezinin ilev gren
dokusu.
Ductus (Vas) Deferens
Ductus deferens kastan bir kanal olup memeli erkeklerinde yaklak 2-3 mm ka-
lnlndadr. Epididimisin kuyruk ksmndan sonra balayarak kask arasndan ka-
rn boluuna girer ve retra (sidik) kanalna alr. Grevi olgunlaan spermato-
zoitleri retra kanalna aktarmak ve dk dzeylerde de olsa spermatozoit depo-
lamaktr. Kanatl erkeklerinde ductus deferens, epididimis ile kloak arasnda bulu-
nur ve spermay depo edici grev yapar.
Eklenti reme Bezleri
Memeli hayvanlarda eklenti reme bezleri iten da doru srasyla ampulla, bir
ift vesikula seminalis, prostat ve bir ift cowper bezidir. Spermann byk bir b-
lmn oluturan seminal svnn ok nemli bir ksm bu bezlerin salglar tarafn-
dan retilir. Testislerin ve epididimisin katks ancak % 2-5 dzeyindedir. Seminal
sv, spermatozoitlerin beslenmelerini ve tanmalarn salamakla birlikte dii re-
me kanalnn asit ortamna kar tampon grevi de yapmaktadr. Memeli hayvan
trlerinde eklenti reme bezlerinin hepsi bulunmamakta, bulunanlarn da ekil ve
byklkleri farkllk gstermektedir. Ancak, yerleri btn memeli hayvanlarda
ayndr. Kanatl erkeklerinde ise eklenti reme bezleri yoktur.
retra
Memeli erkeklerde ductus deferensin devam olarak gelimi olan retra kanal, si-
dik kesesi boynunun azndan balar ve penisin ucunda sonlanr. Eklenti reme
bezleri salglarn retraya boaltrlar. Grevi sidik ve spermann darya atlmas-
n salamaktr. Kanatllarda sidik kesesi ve retra kanal bulunmamaktadr.
Penis
Erkeklerin iftleme organ olan penis, amda spermay vagina ierisine koymak-
tadr. Memelilerde av torbas araclyla karnn ventral duvarna baldr ve hay-
van trlerine gre ekli ve bykl deiim gsterir. Penisin, ierek sertleme-
sine (ereksiyon) yapsnda bulunan sngerimsi doku (kavernosum) neden olmak-
tadr. Memelilerin aksine, kanatllarda penis grevi gren ve fallus olarak isimlen-
dirilen ok kk bir iftleme organ vardr. Bu organ kloakn ventral duvarnda
bir knt olarak yer almakta ve kan yerine lenf svs ile iip ereksiyon durumu-
na gemektedir.
Ovaryum ve testisin grevi nedir?
reme organlarnn anatomisi ve genel fonksiyonlarn ayrntl bir ekilde incelemek iin
yararl bir kaynak olarak reme Biyolojisi adl kitaba bakabilirsiniz. (M. Kaymak, Ege
niversitesi Ziraat Fakltesi Yay., zmir, 2006)
REME HORMONLARI
iftlik hayvanlarnda solunum, sindirim ve boaltm gibi fizyolojik srelerde oldu-
u gibi farkl reme srelerinin kontrolnde de esas olarak i salg bezlerinden
retilen hormonlar etkili olmaktadrlar.
reme hormonlar hayvanlarn eeysel olgunlua ulamalaryla birlikte fonksi-
yon yapmaya balarlar, dii ve erkek reme hcrelerinin retilmesi (gametogene-
sis), cinsel istek ve belirtilerinin ortaya kmas, dllenme, gebelik, doum ve lak-
31
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
tasyon gibi reme olaylarnn gereklemesini denetlerler. reme ile dorudan ili-
kili olan hormonlar esas (primer) reme hormonlar olarak gruplandrlmakta ve
epifiz, hipotalamus, hipofiz, ovaryum, uterus, testis, meme bezi ve gebe hayvan-
larda plasenta olmak zere balca sekiz merkezden retilmekte ve salglanmakta-
drlar. Bununla birlikte, reme srelerinin normal bir ekilde gerekleebilmesi
iin tiroit, pankreas ve adrenal gibi dier i salg bezlerinden retilen metabolik
hormonlara da mutlaka ihtiya duyulmaktadr.
Hormon sisteminin merkezi beyinde yer alan hipotalamus olup, reme sre-
lerinin gereklemesi hipotalamus, hipofiz ve gonadlar (diide ovaryumlar, erkek-
te testisler) tarafndan retilen hormonlarn karlkl ilikileri ile salanmaktadr.
Hipotalamus, bir sinir merkezi olup, birok sinir hcresi ve sinir liflerini ierir.
Hipofiz bezi ise, bir sap ile hipotalamusa asl durumdadr ve n (anterior), arka
(posterior) ve orta (intermedier) olmak zere lobdan olumutur. Hipofizin n
lobu bezsel arka lobu ise sinirsel yapdadr. Hipotalamus, kan damarlaryla hipofiz
n lobuna, sinir lifleriyle de hipofiz arka lobuna baldr. Bu nedenle hormon re-
timinde hipotalamus ve hipofiz bezi arasndaki iliki kan ve sinir yoluyla salan-
makta ve bu ilikiye Nro-Humoral iliki ad verilmektedir.
Hipotalamusta hormonlar, sinir hcreleri (neurosekretorik hcreler) tarafndan
retilmektedirler. Hipotalamusta reme ile dorudan ilikili olarak serbest braktrc
(salglatc) ve engelleyici hormonlar ile birlikte oksitosin hormonu retilmektedir.
Hipofiz bezinde ise esas olarak n lobdan FSH (follikl gelitirici hormon), LH (lute-
inletirici hormon) ve prolaktin hormonu sentezlenmektedir. Hipotalamustan salgla-
nan serbest braktrc hormonlar n hipofizden kendileri ile ilgili hormonun salnm-
n uyarrlarken, engelleyici hormonlar yine kendileri ile ilgili n hipofiz hormonunun
salnmn engellemektedirler. Oksitosin hormonu ise sinirler araclyla tanarak hi-
pofiz arka lobunda depolanmakta ve gerektiinde buradan kan sistemine verilmek-
tedir. Dolaysyla hipofiz arka lobunda gerekte hormon retimi olmamaktadr.
FSH ve LHn her ikisi de dii ve erkekte ovaryumlar ve testisler zerinde etki-
lidirler. Etkileri ynnden birbirleri ile yakn ilikileri nedeniyle de gonadotropin
(gonad uyarc) hormonlar olarak isimlendirilirler. Hipofizden FSH ve LHn salg-
lanmasn uyaran hipotalamus kaynakl serbest braktrc hormon ise gonadotro-
pin salglatc hormon (Gn-RH) olarak adlandrlmaktadr. FSH ve LH hormonlar-
nn her ikisi de hipofiz n lobundan birlikte salglanmakta fakat seviyeleri srekli
olarak deiim gstermektedir. Bu iki hormonun salglanma dzeyi FSH lehine ol-
duunda ovaryumlardaki follikller gelierek tersiyer ve graaf follikl aamasna
ulamakta, LH lehine olduunda ise graaf follikl atlatarak iindeki yumurta
hcresi serbest braklmakta, yani ovulasyon meydana gelmektedir. Erkeklerde
FSH, testislerde tubuli seminiferi kontorti kanallarn etkileyerek spermatogenesisi
uyarmakta, LH ise ara balayc dokulardaki leyding hcrelerini etkileyerek andro-
genlerin retilmesine neden olmaktadr.
Prolaktin hormonu, dii memelilerde esas olarak memede st sentezinde, st
sentezi iin metabolizmann dzenlenmesinde ve analk davrannn ortaya k-
masnda grev almaktadr.
Oksitosin hormonu, memeli diilerde reme zerindeki fonksiyonlarn genital
kanalda kas kaslmalarna neden olarak gerekletirmektedir. Kas kaslmalar, ift-
lemeden sonra spermatozoitlerin dllenme blgesine ulamalarna ve doumda
yavrunun uterustan vaginaya iletilmesine yardmc olmaktadr. Yine oksitosin hor-
monu meme alveol hcrelerinin etrafndaki dz kaslarn kaslmasn uyararak s-
tn memeden boaltlmasn (indirilmesini) salamaktadr.
32
Beyinde bulunan ve remeyi denetleyen dier bir merkez ise epifiz bezidir.
Epifiz bezi, beyinin nc ventriklsnn tavanna ksa bir sapla asl durumda-
dr. reme zerindeki kontroln rettii melatonin isimli hormon yoluyla gerek-
letirmektedir. Bu bez, iftlik hayvanlar trlerinin hemen hepsinde bulunmakla
birlikte reme zerindeki etkisini esas olarak koyun, kei ve at gibi mevsime ba-
l olarak kzgnlk gsteren, dolaysyla iftleen trlerde gstermektedir. Koyun ve
keilerde sonbahar mevsiminde gnn kl geen sresinin azalmasyla birlikte
epifiz bezinden retilen melatonin hormonu miktar da art gstermektedir. Yk-
selen melatonin dzeyleri ise, hipotalamustan Gn-RH salnmn uyararak dng-
sel reme srecinin balamasna neden olmaktadr.
Ovaryumda balca strogen, progesteron, inhibin hormonu ile birlikte dk
dzeylerde androgenler ve gebelik srasnda da relaksin hormonu retilmektedir.
strogen hormonun ovaryumdaki balca retim yeri tersiyer ve graaf follikl-
dr. strogenin memeli iftlik hayvanlarndaki temel grevi kzgnl oluturmak-
tr. Progesteron hormonu, ovulasyondan sonra graaf follikl yerine oluan korpus
luteumdan salglanr. Temel ilevi uterusu gebelie hazrlamak ve gebeliin deva-
mn salamaktr. nhibin hormonu, graaf follikl tarafndan retilmekte ve hipofiz
bezinden FSHn salnmn engellemektedir. Dier bir ovaryum hormonu olan re-
laksin, doum srasnda pelvis kanaln genileterek doumu kolaylatrmaktadr.
Androgenler, erkeklik hormonlar olmakla birlikte, graaf folliklde strogenlerin
biyosentezinde kullanlmak zere ok dk miktarlarda retilirler.
Testislerde androgenler ve inhibin hormonu retilmektedir. Daha ncede anla-
tld zere androgenler leyding hcreleri tarafndan salglanrlar. Libidonun (am
istei) ortaya kmasnda, spermatogenesisin gereklemesinde ve erkek ikincil cin-
siyet zelliklerinin meydana gelmesinde ve korunmasnda ok nemli rol oynarlar.
nhibin hormonu ise, testislerde tubuli seminiferi kontorti kanallar iinde bulunan
sertoli hcreleri tarafndan retilmekte ve FSH salnmn dzenlemektedirler.
Uterustan relaksin dnda salglanan dier nemli hormon grubu prostaglan-
dinlerdir (PG). reme ynnden nem tayan PG trevlerinden PGE, ovulasyon-
da ve dz kas kaslmalarn artrarak da erkek ve diide spermatozoit transportun-
da grev yapmaktadr. PGF2 ise, gebe kalmam hayvanda kzgnlk dngsnn
ve gebe hayvanda da gebeliin sonuna doru salglanarak ovaryumdaki korpus lu-
teumun fonksiyonunu kaybetmesine neden olmaktadr.
Plasentadan strogen, progesteron ve relaksin dnda gebe ksrak serumu hor-
monu (PMSG) ve kadn plasenta hormonu (hCG) isimli iki hormon daha salglan-
maktadr. Bu hormonlar, hipofiz kaynakl FSH ve LH gibi, gonadlar zerinde uya-
rc etki gsterdiklerinden hayvansal retimde yaygn olarak kullanlmaktadrlar.
PMSG, gebe ksrakta yaklak olarak gebeliin 40-150. gnlerinde uterustaki u-
kurlardan retilir ve yksek dzeyde FSH, dk dzeyde de LH benzeri etki gs-
terir. hCG ise, gebe kadnlarda yavru zarlarndan korion tarafndan retilir. Gebe-
liin 2-3. haftasndan sonra kanda grlmeye balar ve 50. gnde en yksek d-
zeye ular. hCG esas olarak LH zelliine sahiptir.
FSH ve LH hormonlarnn salnm yerleri ve fonksiyonlar nelerdir?
reme hormonlarn ayrntl bir ekilde incelemek iin yararl bir kaynak olarak reme
Biyolojisi adl kitaba bakabilirsiniz. (M. Kaymak, Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Yay.,
zmir, 2006)
33
Pelvis: skeletin, yanlarda iki
kala kemii ve stte
omurgann devamn
oluturan kemiklerden
meydana gelmi ksm.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
GENEL REME FONKSYONLARI (SRELER)
Eeysel Olgunluk
Eeysel olgunluk (ergenlik, pubertas) reme organlarnn gelimeleri sonucunda
gen erkeklerin spermatozoit ve gen diilerin yumurta hcresi retmeye balama-
lar ve iftleme istei gstermeleri durumudur. Eeysel olgunlua ulama zaman
iklim koullarna, yaa, tre, rka, cinsiyete ve bakm ve besleme dzeyi gibi fak-
trlere gre deimektedir. Bununla birlikte, hayvanlarn reme organlarnn ve
fizyolojilerinin normal kapasitelerine ulamalar iin belirli bir srenin daha ge-
mesine gerek vardr. Bu nedenle hayvanlar eeysel olgunlua kavuur kavumaz
hemen iftletirilmezler, yani damzlkta kullanlmazlar. Esas olarak gelime hzla-
r dikkate alnarak daha ileri bir dnemde iftletirilirler. Hayvanlarn ilk kez ift-
letirildikleri bu dnem ise damzlkta ilk kullanma ya olarak isimlendirilir. Da-
mzlkta ilk kullanma ya gerek hayvanlarn kendilerinin gerek yavrularnn geli-
melerinde ve yaam boyu verim kapasitelerinde nemli bir gerilemeye neden ol-
mayacak ekilde iftletirildikleri en erken yatr. Genel bir ilke olarak hayvanlar
ergin ya arlnn % 40-60n kazandklarnda eeysel olgunlua, %70-75ini ka-
zandklarnda da damzlkta ilk kullanma ana ulatklar kabul edilmektedir.
Memeli Dii Hayvanlarda reme Fizyolojisi
Kzgnlk Dngs (strs Siklusu)
Memeli iftlik hayvanlarnda erkeklerin yln her mevsiminde sperma retmeleri ve
am isteine sahip olmalarna karlk diiler, ancak kzgnlk olarak adlandrlan
ve dngsel olarak tekrarlanan dnemlerde cinsel istek gsterirler ve iftleirler.
Kzgnlk dngs, dii hayvann eeysel olgunlua ulamas ile balayan ve kz-
gnlk, iftleme, ovulasyon ve dllenme gibi davransal ve fizyolojik reme s-
relerini iine alan bir dnemdir. Kzgnlk (strs), kzgnlk dngs iinde yal-
nzca bir devreye zg iken, kzgnlk dngs bir kzgnln bandan onu izle-
yen ikinci kzgnla kadar geen sredir. Kzgnlk dngs uzunluu dii sr,
koyun ve keide ortalama olarak srasyla 21 gn, 17 gn ve 21 gndr.
Kzgnlk Dngs Tipleri
iftleme mevsimi uzunluuna gre kzgnlk dngs tipleri gruba ayrlmaktadr;
1) Monostrik hayvanlar: Bu tip kzgnlk esas olarak yabani hayvanlarda gr-
lr. Bu hayvanlar ylda bir defa kzgnlk gsterirler ve ok uzun sren bir cinsel
dinlenme (anstrus) dnemine girerler.
2) Mevsime bal polistrik hayvanlar: Bu gruba giren hayvanlar yln ancak be-
lirli mevsimlerinde bir birini izleyen fazla sayda kzgnlk dngsne sahiptirler.
Dier mevsimlerde anstrus dnemine girerler. Koyun, kei, ksrak, evcil kedi ve
kpek bu gruba girmektedirler.
3) Yl boyu polistrik hayvanlar: Bu gruba giren hayvanlar gebe kalmadklar
srece yln her mevsiminde belirli aralklarla kzgnlk gsterirler. nek, manda,
domuz ve evcil tavan yl boyu polistrik hayvanlardr.
Kzgnlk Dngs Evreleri
Kzgnlk dngs prostrus, strus, metastrus ve distrus olarak isimlendirilen
birbirini izleyen drt alt evreden olumaktadr. Bunlar;
34
a) Prostrus: Kzgnla hazrlk aamas olan bu dnemde kandaki progesteron
dzeyinin dmesine ba olarak hipofizin salglad FSH miktar yava yava
ykselerek ovaryumlarda follikl bymesini uyarmaktadr. Yaklak 2-3 gn s-
ren bu evrede follikl gelimesine bal olarak salglanan strogen hormonu mik-
tar da srekli bir art gstermektedir. Bu evrenin sonuna doru tersiyer follikl-
ler (dolaysyla oositler) son olgunlamalarn tamamlarlar ve ilerinden dominant
olan birisi graaf follikl aamasna geer.
b) strus: Bu dnemde; graaf follikln bykl ve salglad strogen hor-
monu en yksek dzeye ulamaktadr. Yksek dzeydeki strogenin etkisiyle
davransal ve fizyolojik kzgnlk belirtileri tam olarak ortaya kmakta ve dii hay-
van erkei kabul etmektedir. Daha sonra yine strogen dzeyindeki art, hipota-
lamustan Gn-RH salnmn uyarmakta, bu hormon da hipofizden LHnn ok hzl
bir ekilde salnmna neden olmaktadr. Bu LH salnm ise graaf follikln atla-
yarak iindeki olgunlam olan yumurtann serbest hale gelmesini salamaktadr.
Ovulasyon olarak isimlendirilen bu olay, dii koyun ve keide bu dnemin sonu-
na doru gerekleirken inekte kzgnln bitiminden sonra meydana gelmektedir.
Bu evre, srda 12-18 saat, koyunda 24-36 saat ve keide 32-36 saat srmektedir.
c) Metastrus: Ovulasyondan sonraki evredir. Bu dnemde LHn etkisiyle k-
lm olan graaf follikl yerine korpus luteum gelierek progesteron hormonu
retmeye balar.
d) Distrus: Bu evrede korpus luteum maksimum byklne ulamtr ve
tam kapasite ile progesteron salglamaktadr. Eer gebelik olumu ise korpus lu-
teum gebeliin sonuna kadar varln korur ve progesteron salglamaya devam
eder. Progesteron hormonu ise yeni bir kzgnlk dngsnn balamasn engel-
ler. Buna karlk, eer gebelik olumam ise uterustan salglanan PGF2 hormo-
nu korpus luteumun klmesine ve dolaysyla kan progesteron dzeyinin d-
mesine neden olmaktadr. Bu durumda progesteronun strogen hormonu zerin-
deki basks ortadan kalkacandan yeni bir kzgnlk dngsnn prostrus evre-
si balar.
iftletirme ve Dllenme (Fertilizasyon)
Dii hayvanlar yalnzca kzgnlk evresinde iftleme istei gsterirler ve iftletiril-
diklerinde gebe kalabilirler. Dier zamanlarda ise iftlemeyi kabul etmezler. Bu
nedenle iftlik hayvanlarnda dl verimine ulamann ilk koulu hayvanlarn kz-
gnlk durumlarnn iyi bir ekilde izlenmesi ve iftletirme veya yapay tohumlama-
nn bu sre iinde yaplmasdr. Kzgnlk evresinde olan diilerin reme organla-
rna kan hcum eder, vulva kzarr, ier ve zel kokusuyla erkekleri eken effaf
bir aknt gelir. Kzgn hayvanlarn iftletirilmeleri doal am veya yapay tohum-
lama ile gerekletirilmektedir. Her iki uygulamada da ama dllenmenin baarl
bir ekilde gereklemesidir. Dllenmenin meydana gelebilmesi iin dii genital
kanalnda genel olarak u olaylar gereklemektedir:
a) lk aamada, iftletirmede vaginaya veya uterusa braklan sperma iindeki
spermatozoitler, ksa bir sre iinde brakldklar yerden ovidukttaki dllen-
me blgesine ulamaktadrlar. Ulamda spermatozoitlerin kendi hareketle-
ri, negatif uterus basnc ve dii genital kanalnn kaslma ve salglar etkili
olmaktadr;
b) kinci aamada, ovulasyondan sonra dllenme blgesine gelmi olan yu-
murta hcresinin etraf spermatozoitler tarafndan sarlmaktadr;
35
Dominant Follikl: Gelien
bir follikln baskn hale
gelerek dier follikllerin
gelimesini engelleyen
follikl.
c) nc aamada, yumurtay sarm olan korona radiata ve zona pellusida
katlar spermatozoitlerin ba blgesi tarafndan salglanan hyaluronidaze ve
akrosin enzimi ile eritilmektedir;
d) Drdnc aamada ise, bir adet spermatozoitin yumurta iine girmesi ve bu
olay takiben spermatozoit ve yumurta ekirdeklerinin kaynamas sonu-
cunda dllenmi yumurta (zigot) olumaktadr.
Dllenmenin baars kzgnlk sresi, yumurtlama zaman, yumurta ve sper-
matozoitin fertil yaama sresi gibi birok faktre baldr. Bu faktrler iinde
zellikle dsal kzgnlk belirtilerinin gzlemlenmesinden sonraki yumurtlama
zamannn bilinmesi ok nemlidir. Bu nedenle iftletirme zaman, yumurta
ve spermatozoitlerin mr dikkate alnarak, spermatozoitlerin yumurtlamadan
birka saat ncesinde oviduktun u ksmna ulamasn salayacak ekilde
planlanmaldr.
Gebelik
Yumurta hcresinin dllenmesi ile balayan ve yavrunun doumuna kadar
geen dneme gebelik ad verilir. Her trn kendine zg ortalama gebelik
sresi vardr. Ortalama gebelik sresi srda 280 gn, koyun ve keide ise
150 gndr. Gebelik sresi ayn zamanda rka, yavrunun cinsiyetine, tekiz ve
ikizlik durumuna, ana yana, doumun gerekletii mevsime gre farkllk
gsterebilir.
Gebelik dnemi; zigot, embriyo ve ftus evresi olmak zere 3 ana evreden
olumaktadr.
Zigot evresi; dllenmeden sonra zigotun oviduktu geerek uterusa inip duvar-
na kenetlenmesine (implantasyon) kadar geen dnemdir. Zigot evresi inekte yak-
lak 10-11 gn, dii koyunda ise 10-12 gn srmektedir. Zigotun ovidukt iinde
bulunma sresi ise inekte yaklak 3-4 gn ve koyunda 3 gndr. Zigot, ovidukt
iindeki yolculuu srasnda mitoz blnme geirerek oalmakta ve morula, blas-
tula ve gastrula olmak zere farkl geliim aamas geirmektedir. Morula aa-
masnda, oalmaya devam eden hcreler tek tiptedirler. Bu aama, trofoblast
hcrelerinin olumaya balamasyla sona erer ve blastula aamas balar. Blastula
aamasnda dllenmi yumurta, ortasnda embriyonik disk hcreleri ve onlar da-
rdan saran trofoblast hcrelerinden oluur. Ortada ise blastosl ad verilen bir
boluk vardr. Blastula safhasna inekte 7, koyunda ise 6. gnde ulalmaktadr.
Trofoblast, bir sonraki embriyo aamasnda yavrunun uterus duvarna balanmas-
n salayan yapy, yani plasentay oluturmaktadr.
Embriyo dnemi zigotun uterus duvarna kenetlenmesiyle balayan ve vcutta-
ki temel doku ve organlarn, bu organlarn dahil olduu sistemlerin ekillendii,
ayrca plasentann olutuu evredir. Memeli iftlik hayvanlarnda bu evrede yavru
2-2,5 cm gibi ok kk boyuttadr. Uterusa inen zigot implantasyondan nce bir
sre kendi bnyesindeki ve uterusun i katmanndan salglanan svlarn salad
besin maddeleri ile beslenirken, implantasyondan sonra anne kan sistemiyle bes-
lenmeye balamaktadr. Embriyo evresi inekte yaklak 12-45 gn, dii koyunda
ise 11-34 gn srmektedir.
Plasenta, yavrunun trofoblast tabakasndan ve bir miktar da ana uterusunun
endometriumundan kken alr. Plasenta dtan ie doru sralandnda kori-
on, allantois ve amnion ad verilen zarlardan oluur. Amnion ve allantois zarlar
ilerinde bir sv tar. Amnion svs yavrunun etrafn evrelemek suretiyle onu
d etkilerden koruyan bir yastk vazifesini grr. Allantois svsnn bir blm-
36
Endometrium: Uterusun i
yzeyini oluturan doku.
n ise yavrunun idrar oluturur ve gebeliin ilerlemesine kout olarak miktar
artar. Yavrunun plasenta ve dolayl olarak da ana ile balantsn salayan yap-
ya ise gbek kordonu (funikulus umbilikalis) ad verilir. Plasentann besleme,
solunum, boaltm, szme ve hormon salglama gibi temel grevleri vardr.
Ftus evresi embriyo evresinin tamamlanmasndan douma kadar geen sre-
yi kapsar. Embriyo devresinde ortaya kan doku ve organ taslaklar fts evresin-
de gelimelerini tamamlarlar. Gebeliin banda greceli olarak daha byk olan
ba dengeli bir bykle ular. Ftsn bymesi gebeliin son aylarnda ok
daha yksek dzeydedir.
Gebeliin devamnda en nemli rol oynayan hormon progesterondur. Keiler-
de progesteron kayna olarak korpus luteumun gebelik boyunca varln srdr-
mesi gerekir. Ksrak ve koyunda ise korpus luteum kaynakl progesteron gebeliin
ilk yarsndan daha ksa bir dnem iin gerekli olmaktadr. Srlarda ise korpus lu-
teum kkenli progesterona gebeliin 200. gnne kadar gerek vardr. Srlarda
gebeliin 250. gnnde kan plazmasndaki progesteron younluu en st dzeye
kar. Bu dnemden sonra ise kademeli olarak azalr. Koyunda, progesteron sevi-
yesi gebeliin 60. gnne kadar kzgnlk dngsnn diestrus safhasndaki dze-
yindedir. Gebeliin 130-150. gnlerinde ise 2-5 kat art gsterir. Koyun, kei ve s-
rda douma yakn dnemde kandaki progesteron seviyesi azalr. strogenler ise
iftlik hayvanlarnda gebeliin sonuna yaklanca ykselir ve doumdan sonra ise
dme eilimi gsterirler.
Memeli iftlik hayvanlarnda gebeliin erken tans sr ynetimi, bakm, bes-
leme ve idare ile ilgili gerekli uygulamalarn yaplabilmesi asndan nemlidir. Ay-
rca, sr iinde gebe olmayanlarn mmkn olduunca erken belirlenmesinin i-
letme ekonomisine olumlu katks vardr. Gebeliin tehisinde gzlem, elle dokun-
ma, dinleme, ultrason ve laboratuvarda yaplan tetkikler kullanlmaktadr.
Doum
Doumun yaklamasyla hayvanda baz fizyolojik, yapsal ve davransal deiik-
likler gzlemlenir. Doumun yaklatnn belirtisi memeden gelen ste benzer s-
v, vulva dudaklarnn imesi, serviks tkacnn erimeye balayp aknt eklinde
darya kmasdr. Bu belirtiler sr, koyun ve keide belirgindir. Yine sar ks-
mndaki ba dokunun gevemesi neticesinde kuyruk kaidesi belirgin hale gelir.
Doumu yaklaan hayvanda hareketlilik azalr. Yavrulayacak dii huzursuzdur.
Sklkla yatp kalkma hareketi yapar. Tavan, kedi ve kpekte yavrularna yatak
yapma davran grlr. Sr ve ksrakta sar zayflar, alk ukuru ker, karn
blgesi sarkar. Doumdan birka gn nce vcut ssnda dme, kan basnc ve
solunum saysnda azalma grlr.
Doum; hazrlk, yavrunun dar kmas ve plasentann atlmas gibi 3 temel
evrede gerekleir. Birinci evrede serviks kanalndaki tkacn erimesi sonrasnda
bu kanalnn geveyerek almaya balamas, kan basnc ve solunum saysnda ise
artma grlr. Uterus kaslmalarnn skl gittike artma eilimi gsterir. nce al-
lantois kesesi yrtlr ve sv boalm gerekleir. Kaslmalar neticesinde yavru ke-
mik doum kanal ierisine girer. kinci evrede doum kanalna girmi olan yavru
dar kmaya balar. Kaslmalarla beraber yavrunun ayaklar vulvadan dar k-
maya balar. Bu esnada amnion kesesi yrtlr. Srda ve ksrakta yavru genel ola-
rak uzunlamasna ve nden gelir. Koyun ve keilerde uzunlamasna ve arkadan
geli eklinde doum da grlebilir. Doumla beraber yavrunun gbek kordonu
37
da kendiliinden kopar. Doumun nc evresi ise plasentann atlmasdr. Sr-
larda doumdan 3-6 saat sonra plasentann atlmas beklenir.
Memeli dii hayvanlarda reme fizyolojisini ayrntl bir ekilde incelemek iin yararl bir
kaynak olarak reme Biyolojisi ve (M. Kaymak, Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Yay.,
zmir, 2006) ve Evcil Hayvanlarda Reprodksiyon, Suni Tohumlama, Doum ve nfer-
tilite adl kitaplara bakabilirsiniz. (E. Alaam, Dizgievi Yay., Konya, 1994).
Memeli Erkek Hayvanlarda reme Fizyolojisi
Spermatogenesis
Spermatogenesis testislerde spermatozoitlerin oluum srecidir. Spermiositoge-
nesis ve spermiogenesis olmak zere birbirini izleyen iki sreten oluur. Sper-
miositogenesis srecinde tubuli seminiferi kontorti kanallar iinde bulunan sper-
matogoniumlardan (2N) spermatidlerin (N) oluumu gereklemektedir. Spermi-
ogenesisde ise spermatitler, birbirlerini izleyen yapsal deiikler sonucunda
spermatozoitlere dnmektedirler. Spermatogenesis FSH, LH ve testosteron
hormonunun birlikte etkileri ile gereklemektedir. FSH, tubuli seminiferi kon-
torti kanallarnn geliimini ve bu kanallar iinde bulunan sertoli hcrelerini uya-
rarak androgen balayc protein retimini salarken, LH testislerde leyding hc-
relerinde testosteron retimini uyarr. Testosteron ise, balayc proteinlere yap-
p seminiferi kanallarna gelerek spermatogenesisin gereklemesine ok nem-
li katkda bulunur.
Sperma
Bir ejakulasyon srasnda erkek reme organndan boaltlan salgnn tmne
sperma denir. Sperma, spermatozoitler ve seminal plazmadan (sperma svs)
olumaktadr. Normal bir spermatozoit ba, orta ve kuyruk olmak zere k-
smdan meydana gelir. Ban yaklak olarak 2/3lk st ksmn akrozom isimli
blge oluturur ve buradan hyaluronidaze ve akrosin enzimi retilir. Geri kalan
alt ksm ise post-akrozomozal blge olarak adlandrlr. ekirdek burada oldu-
u iin yumurtann dllenmesi bu blge tarafndan olmaktadr. Spermatozoitin
orta ksm mitokondrialar, sentriol halkalar ve fibrillerden oluur. Mitokondrialar-
da hareket iin gerekli olan enerjinin saland ATPnin retimi olmaktadr.
Kuyruk, darda bulunan 9 adet kaba ve ieride bulunan 9 ift ince fibrilden olu-
ur. D fibriller esas olarak spermatozoitin yapsn desteklerlerken, i fibriller
hareketi salamaktadrlar. Spermatozoitlerin uzunluklar hayvan trlerine gre
deiim gsterirler. Seminal sv testis, epididimis, ductus deferens ile birlikte
ampulla, vesikula seminalis, prostat ve cowper bezinin salglar ile olumaktadr.
Bununla birlikte esas katky son bez yapmaktadr. Tm merkezlerden olan
salg retimi esas olarak testosteron hormonunun etkisi altndadr. Seminal sv,
erkek ve dii genital kanalnda spermatozoitlerin yaama glerini ve hareketle-
rini salamaktadr.
Libido (Am istei) ve iftleme Davran
Libido, erkek hayvann am istei olup, cinsel ergenlie yaklaldka ortaya k-
maktadr. Ortaya kmas ve devam sresi testosteron hormonunun kontrol altn-
dadr. iftleme davran ise esas olarak renilebilen bir zellik olup, gelimesin-
38
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2N: Diploid kromozom says.
N: Haploid kromozom says.
de esas olarak grsel, koku ve dokunma yoluyla dier hayvanlar ile kurulan iliki-
ler ok nemli rol oynamaktadr.
Memeli iftlik hayvanlarnda kzgnlk dngs hangi aamalardan olumaktadr?
Memeli erkek hayvanlarda reme fizyolojisini ayrntl bir ekilde incelemek iin yararl
bir kaynak olarak reme Biyolojisi adl kitaba bakabilirsiniz. (M. Kaymak, Ege niver-
sitesi Ziraat Fakltesi Yay., zmir, 2006)
REME VERMN ARTIRMADA KULLANILAN
TEKNOLOJLER
Yapay Tohumlama
Hayvanclk pratiinde kullanlan en eski ve en yaygn teknolojidir. Gnmzde
ise en yaygn olarak st srlarnda, daha az dzeyde domuz, kei, at ve kanatl
yetitiriciliinde kullanlmaktadr. Damzlk deeri yksek erkek hayvanlardan da-
ha etkin bir ekilde yararlanmay salar ve bu sayede genetik ilerlemenin hzn ar-
trr. Ayrca doal amla geen hastalklarn kontrol altna alnmas, iletmede bo-
a besleme klfetinden kurtulma, farkl blgeler, lkeler arasnda gen alveriini
mmkn klma, srde istenen zelliklere sahip hayvanlarn oalmasn salama
ve bir istihdam alan yaratma gibi avantajlar da vardr. Spermann dondurularak
saklanmas yapay tohumlama uygulamasn byk lde kolaylatrrken ayn za-
manda yok olma riski altnda olan rklarn korunmasnda da nemli bir ara ola-
rak kullanlmaktadr.
remenin Hormonlarla Dzenlenmesi
iftlik hayvanlarda reme verimliliinin artrlmas, dl veriminin iyiletirilmesi
amacyla dardan hormon uygulamalar yaplabilmektedir. zellikle st ineklerin-
de doumdan ilk tohumlamaya kadar geen srenin ksaltlmas, kzgnln olutu-
rulmas ve istenen zamana getirilmesi, yapay tohumlama ile gebelik oluturmada
baarnn artrlmas nemli bir konu haline gelmitir. St ineklerinde st veriminin
artmasna bal olarak dl veriminde bir d grlmesi, bu durumun hormon uy-
gulamalar ile iyiletirilmesi bir seenek olarak ortaya kmaktadr. Bu amala bir
veya birden fazla hormon eitli ekillerde kullanlabilmektedir. Gonad uyarc sal-
verilme hormonu (GnRH), progesteron, strogen ve Prostaglandin F2 analoglar
en ok kullanlan hormonlar arasndadr. Koyun ve keilerde mevsime bal reme
zelliinin ortadan kaldrlmas, doumlarn istenen zamanda ve toplu olarak ger-
eklemesi ayrca ikizlik orann artrma amacyla progesteron analoglar, gebe ks-
rak serumu (PMSG) ve melatonin gibi hormonlar kullanlabilmektedir.
Embriyo Aktarm
Embriyo aktarm, dllenmi ve normal geliimine devam etmekte olan zigotun he-
nz uterus duvarna kenetlenmeye balamad erken dnemde alnarak tayc
diilere diilere nakledilmesi teknolojisidir. Bata st srcl olmak zere koyun,
kei, ksrak ve domuzda uygulanmaktadr. Embriyo aktarm en fazla genetik sla-
hn hzlandrlmas amacyla kullanlmaktadr. Damzlk deeri yksek dii hayvan-
lardan daha etkin bir ekilde yararlanmay mmkn klmaktadr. Embriyo vericisi
olarak seilen damzlk deeri yksek inek veya dvelere oklu ovulasyon uygu-
39
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
lamas yaplr ve normalin zerinde yumurta hcresinin braklmas salanr. Yu-
murta hcreleri hayvann tohumlanmas suretiyle dllenir ve gebeliin 7. gnnde
uterus ierisinden zel bir yntemle toplanrlar ve uygun olanlar tayc hayvan-
lara nakledilirler.
n-Vitro Dlleme
n-vitro dlleme teknolojisi klasik embriyo aktarm teknolojisi ile nemli farkllk-
lara sahip bir uygulamadr. Daha fazla teknik bilgi ve ekipman gerektiren bir uy-
gulamadr. Kesilmi hayvanlardan dl alabilme imkann salayabildii gibi canl
hayvanlardan da yavru alabilmeyi mmkn klar. Ovaryumlardan toplanan yumur-
ta hcrelerinin laboratuvar koullarnda olgunlatrlmalar, dllenmeleri ve geliti-
rilmeleri aamalarndan meydana gelen bir uygulamadr.
Klon retimi
Klon retimi ya da klonlama, memeli hayvan yetitiriciliinde genetik olarak z-
de yani birbirinin tamamen kopyas yavrularn retilmesi anlamna gelir. Genetik
klonlamann hayvan yetitiricilii asndan nemi ise ksa srede yksek verimli
hayvanlarn sayca arttrlmasn salamasdr. Bu ayn zamanda soyu tkenmi rk-
larn ve trlerin korunmasn da mmkn klar. Klon retiminde kullanlan birden
fazla teknik vardr.
reme veriminin artrlmasnda kullanlan teknolojiler nelerdir?
reme verimini artrmada kullanlan teknolojileri ayrntl bir ekilde incelemek iin ya-
rarl bir kaynak olarak Evcil Hayvanlarda Reprodksiyon, Suni Tohumlama, Doum ve
nfertilite adl kitaba bakabilirsiniz. (E. Alaam, Dizgievi Yay., Konya, 1994).
40
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
41
iftlik hayvanlarnda reme veriminin nemini
aklamak
iftlik hayvanlarnda reme veriminin iyiletiril-
mesi st, et, lif, deri ve yumurta gibi ekonomik
neme sahip verimlerin elde edilmesi ile birlikte
genetik slah uygulamalarnn etkinliini artrmak
iin nem tamaktadr.
iftlik hayvanlarnda reme organlarnn ana-
tomisi ve genel fonksiyonlar tanmlamak
iftlik hayvanlarnda dii ve erkek reme organ-
lar esas olarak reme hcrelerinin (yumurta ve
spermatozoit) retildikleri gonadlar (ovaryumlar
ve testisler), reme hcrelerinin aktarldklar ka-
nal sistemi ve iftleme organlarndan olumu-
tur. Gonadlardan ayn zamanda hormon retimi
de olmaktadr. Memelilerde ovaryum ve ovidukt
bir ift iken, kanatllarn byk ounluunda
sol ovaryum ve ovidukt bulunmakta ve fonksi-
yon gstermektedir. Bunun nedeni, embriyolojik
geliim esnasnda sa ovaryum ve oviduktun ge-
liimlerini durdurmalardr.
reme srelerini kontrol eden hormonlar ve etki
mekanizmalarn aklamak
iftlik hayvanlarnda reme ile dorudan ilikili
olan hormonlar esas olarak epifiz, hipotalamus,
hipofiz, ovaryum, uterus, testis, meme bezi ve
plasenta olmak zere balca sekiz merkezde ge-
netik kontrol altnda sentezlenmektedirler. Sen-
tezlenen hormonlar, etki gsterecekleri hedef
hcrelere kan, lenf ve sinirler yoluyla tanarak
dii ve erkek reme hcrelerinin retilmesi, cin-
sel istek ve belirtilerinin ortaya kmas, dllen-
me, gebelik, doum ve laktasyon gibi reme s-
relerinin gereklemesini salamaktadrlar. Hor-
monlarn hcre iine girebilmeleri iin mutlaka
kendilerine zgn reseptrlere balanmalar ge-
rekmektedir. Tm hormon fonksiyonlar ise mer-
kezi olarak beyin (epifiz, hipotalamus ve hipo-
fiz) tarafndan kontrol edilmektedir.
Erkek ve diilerde reme srelerinin fizyolojile-
rini aklamak
Memeli dii iftlik hayvanlarnda reme srele-
rini kzgnlk, ovulasyon, dllenme, gebelik ve
doum gibi dnemler olutururken, dii kanatl-
larda yine ovulasyon ve dllenme ile birlikte ovi-
dukt iinde yumurta sars zerinde alaza, yu-
murta ak, kabuk alt zarlar ve kabuk oluumu
gibi dnemler oluturmaktadr. Memeli ve kanat-
l erkeklerde ise reme sreleri genel olarak
spermatozoitlerin oluumu, olgunlamas ve de-
polanmas ve libidonun ortaya kmas ve deva-
m gibi dnemlerdir. Dii ve erkek reme sre-
lerinin fizyolojileri epifiz, hipotalamus, hipofiz,
gonadlar, uterus ve plasenta arasndaki karlkl
hormonal ve sinirsel etkileimler ile kontrol edil-
mektedir. Bununla birlikte epifiz bezinin dii ve
erkek reme srelerini kontrol etmedeki fonk-
siyonu esas olarak mevsime bal polistrik ift-
lik hayvanlarnda grlmektedir.
Hayvansal retimde uygulanan reme teknoloji-
lerini aklamak
iftlik hayvanlar retiminde reme veriminin ar-
trlmas iin yapay tohumlama, kzgnlklarn top-
lulatrlmas ve oklu (sper) ovulasyon, embri-
yo aktarm, in-vitro dllenme ve klon retimi gi-
bi reme teknolojileri uygulanmaktadr.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
5
A M A
42
1. Aadakilerden hangisi, iftlik hayvanlarnda re-
me veriminin nemini yanstmamaktadr?
a. Hayvanlarn reme gleri ile uyum yetenekleri
arasnda bir iliki yoktur.
b. reme verimi, et ve st gibi ekonomik verimle-
rin banda gelmektedir.
c. reme veriminin artrlmas hayvan slah uygu-
lamalarn olumlu etkilemektedir.
d. reme, bir trn devamlln dorudan etki-
lemektedir.
e. reme, et retim sistemlerinde ok yavru elde
edilmesini amalamaktadr.
2. Memeli iftlik hayvanlarnda dii reme organlarnn
sras ieriden darya doru aadakilerden hangisin-
de doru olarak verilmitir?
a. Ovidukt, ovaryum, uterus, vagina, vulva
b. Uterus, vagina, vulva, ovidukt, ovaryum
c. Ovaryum, uterus, vagina, vulva, ovidukt
d. Vagina, vulva, ovidukt, ovaryum, uterus
e. Ovaryum, ovidukt, uterus, vagina, vulva.
3. Aadakilerden hangisi erkek reme organlarnn
fonksiyonlar arasnda yer almaz?
a. Spermatozoit retimi
b. Androgen retimi
c. Ovulasyon
d. Seminal plazma retimi
e. iftleme
4. Hangi hormon ovaryumda retilmez?
a. strogen
b. Progesteron
c. nhibin
d. Oksitosin
e. Androgen
5. Kanatl iftlik hayvanlarna ait reme zelliklerinden
hangisi yanltr?
a. Diilerde yalnzca sol reme kanal fonksiyon
gstermektedir.
b. Erkeklerde eklenti reme bezleri bulunmamak-
tadr.
c. Ovaryumda ovulasyondan sonra korpus luteum
ekillenmemektedir.
d. Penisin ereksiyonu lenf svs ile olmaktadr.
e. Dllenme uterusta olmaktadr.
6. Memeli iftlik hayvanlarnda korpus luteum, kz-
gnlk dngsnn hangi aamasnda olumaya
balamaktadr?
a. strus
b. Metastrus
c. Distrus
d. Prostrus
e. Anstrus
7. Gebelik dnemine ait bilgilerden hangisi yanltr?
a. Zigot, embriyo ve ftus dnemlerini kapsamak-
tadr.
b. Plasenta, zigot dneminin banda olumaktadr.
c. Gebeliin devamndan progesteron hormonu
sorumludur.
d. Ftusun bymesi esas olarak gebeliin son ay-
larnda hzlanmaktadr.
e. Ortalama gebelik sresi dii at, sr ve koyunda
srasyla 340, 280 ve 150 gndr.
8. Aadakilerden hangisi memeli iftlik hayvanlarn-
da doum belirtilerinden biri deildir?
a. Memeden ste benzer aknt gelir.
b. Vulva ier.
c. Hayvan ok sakinleir.
d. Serviksten aknt gelir.
e. Baz trlerde yavrularna yatak yapma davran
grlr.
9. Spermatozoite ait bilgilerden hangisi dorudur?
a. retiminden progesteron hormonu sorumludur.
b. Testislerde epididimiste retilir.
c. 2N sayda kromozom ierir.
d. Akrozom blgesinden hyaluronidaze ve akrosin
enzimi salglanr.
e. Hareketinden ba blgesi sorumludur.
10. En eski ve en yaygn uygulanan reme teknolojisi
hangisidir?
a. Yapay tohumlama
b. Hormon uygulamalar
c. Embriyo aktarm
d. n-Vitro dllenme
e. Klon retimi
Kendimizi Snayalm
43
1. a Yantnz yanl ise iftlik Hayvanlarnda
remenin nemi konusunu yeniden gzden
geiriniz.
2. e Yantnz yanl ise reme Organlarnn
Anatomisi ve Genel Fonksiyonlar konusunu
yeniden gzden geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise reme Organlarnn
4. d Yantnz yanl ise reme Hormonlar
konusunu yeniden gzden geiriniz.
5. e Yantnz yanl ise reme Organlarnn
6. b Yantnz yanl ise Genel reme Fonksiyonlar
(Sreleri) konusunu yeniden gzden
geiriniz.
7. b Yantnz yanl ise Genel reme Fonksiyonlar
geiriniz.
8. c Yantnz yanl ise Genel reme Fonksiyonlar
geiriniz.
9. d Yantnz yanl ise Genel reme Fonksiyonlar
geiriniz.
10. a Yantnz yanl ise reme Verimini Artrmada
Kullanlan Teknolojiler konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
iftlik hayvanlar retiminde reme esas olarak eko-
nomik neme sahip verimlerin elde edilmesi, genetik
slah yntemlerinin etkinliinin artrlmas ve hayvan
trnn devamllnn salanmas asndan nem
tamaktadr.
Sra Sizde 2
Ovaryum ve testisin grevi reme hcrelerini (yumurta
ve spermatozoit) ve remede grevli baz hormonlar
retmektir.
Sra Sizde 3
FSH ve LH hormonunun her ikisi de hipofiz bezinin n
lobundan salglanmaktadr. FSH, diide ovaryumda fol-
likl geliimini ve erkekte spermatogenesisi uyarmakta-
dr. LH ise, diide ovulasyonu salarken, erkekte an-
drogenlerin retilmesini uyarmaktadr.
Sra Sizde 4
Memeli iftlik hayvanlarnda kzgnlk dngs pro-
trus, strus, metastrus ve distrus aamalarndan
olumaktadr.
Sra Sizde 5
iftlik hayvanlarnda reme veriminin arttrlmasnda
yapay tohumlama, hormon uygulamalar, embriyo
transferi, in-vitro dllenme ve klon retimi gibi tekno-
lojiler kullanlmaktadr.
Alaam, E. (Editr) (1994). Evcil Hayvanlarda
Reprodksiyon, Suni Tohumlama, Doum ve
nfertilite. Konya: Dizgievi.
Akn, Y. (1997). reme. Hayvan Yetitirme
(Yetitiricilik) (Ed. M. Erturul). Ankara: Baran
Ofset.
Dellal, G. (2011). reme Endokrinoloijisi. Yksek
Lisans Ders Notlar. Baslmam.
Kaymak, M. (2006). reme Biyolojisi. zmir: Ege
niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar: 503.
King, G. J. (1993). Reproduction in Domesticated
Animals. Elsevier Science Publishers. Amsterdam,
London, Newyork, Tokyo.
Senger, P. L. (1999). Pathways to pregnancy and
parturation. PullmanWashington 99163-5607,USA.
Tuncel, E., Koyuncu M. (1995). Zootekni, iftlik
Hayvanlarnda reme. (Ed. M. enel). Eskiehir:
Anadolu niversitesi Yay: 905.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Hayvan slahnn gereklilii ve hayvansal retim sistemi ile genotip uyumu-
nun nemini aklayabilecek;
Bir populasyondan tahmin edilen varyans ve bunun nedenleri ile slahn ge-
netik taban konusunu zetleyebilecek;
Hayvan slahnda oka sz edilen kaltm derecesi, akrabalk derecesi gibi
temel kavramlar tanmlayabilecek;
Seleksiyonun etkileri, seleksiyon yntemleri ve iftletirme sistemlerini
aklayabileceksiniz.
indekiler
Hayvan slah
Sistem
Uyum
Tr
Irk
Ekonomik verim seviyesi
Fenotip
Genotip
evre
Varyasyon
Seleksiyon
Kaltm derecesi
sabet derecesi
Genetik ilerleme
Generasyonlar aras sre
iftletirme sistemleri
Melezleme
Akrabalk
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Hayvan Yetitirme Hayvan Islah

GR
RETM SSTEM VE SSTEMN
UNSURLARI
UYUM (ADAPTASYON), TR VE
IRK
EKONOMK VERM SEVYES
FENOTP, GENOTP VE EVRE
FENOTPK VARYASYON VE
UNSURLARI
SELEKSYON (DAMIZLIK SEM) VE
GENETK LERLEME
SELEKSYON YNTEMLER
FTLETRME SSTEMLER
3
HAYVAN YETTRME
GR
Dnyada besin maddesi olarak kullanlan bitkisel ve hayvansal rnler, tarihin ilk
dnemlerinde avclk ve toplayclkla elde edilmitir. Zamanla nfusun artmas, ik-
lim deiiklikleri vb. faktrler avclk ve toplayclk yoluyla besin salamada bir ta-
km zorluklara yol amtr. Bu zorluklar ortadan kaldrma abalarna besin g-
venliini salama, yani besini srekli olarak yararlanabilecek biimde bulundur-
ma, gayretleri de eklenince, avc ve toplayc toplumlarn bir ksm tarm toplumu-
na dnmeye balamtr. Bu dnmn grece erken gerekletii ve baarl
olduu corafyalarda nfus daha hzl artm, insan gruplarnn daha st dzeyler-
de rgtlenmesi gerei ortaya kmtr.
Toplumlarda rgtllk dzeyi ykseldike, tarmsal faaliyette bulunmad
halde beslenmesi gereken tarm d nfus da yava yava artmaya balamtr. Za-
manla bilginin artmas, tarm d alanlardan da zenginlik yaratlabilmesi ve sana-
yinin katksnn oalmas, insanl tarm toplumundan sanayi toplumuna tam-
tr. inde bulunduumuz a ise bilgi ve iletiim a olarak tanmlanmaktadr. n-
sanln varlndan gnmze eitli isimlerle anlan dnemlerin hibirinde tarm
nemini kaybetmemi, sadece toplam nfusta tarmla uraanlarn ve toplam ge-
lirde tarmsal retim deerinin pay azalmtr. zetle tarm toplumunun ortaya -
kndan gnmze tarmsal retimin ekli, boyutu ve yapl eklinde nemli de-
iiklikler olmu, fakat tarm rnlerinin insanlk iin nemi hi azalmamtr ve
azalmas da beklenmemelidir.
Dnya nfusu 1950 ylnda 2,5 milyar iken 2000 ylnda da 6 milyara ulamtr.
Bu artn 2075 ylna kadar srecei, 2025 ylnda 7,8 milyar olacak nfusun, 2050
ylnda 8,9 milyara, 2075 ylnda da 9,2 milyara ulaaca ngrlmektedir. Daha
sonra ki dnemlerde nfusun azalaca, rnein 2300 ylnda yaklak 9 milyar ola-
ca tahmin edilmektedir. Ksaca hz azalsa da, nfus art uzunca bir sre daha
devam edecektir. Ayrca 2000li yllarn banda dnya nfusunun neredeyse %15i
alkla kar karyadr. Al ortadan kaldrmann insanlk grevi olduu kabul
edilir ve nfusun artmaya devam edecei hatrlanrsa, her geen gn daha ok be-
sin maddesi retmenin ve bunlar her insana ulatrmaya almann nemi daha
belirgin hale gelir.
Daha ok besin maddesi retmenin iki yolu vardr. Bunlardan biri retim biri-
mi saysn artrmak, dieri de retim birimi bana retim hacmini, rnein inek
bana st verimini, ykseltmektir. Bunlarn her ikisinde birden art salamak da
Hayvan Islah
mmkndr. rnein bir lkede srdan salanan st retimi artrlmak istendi-
inde ya inek says (retim birimi), ya inek bana verim (retim hacmi) ya da her
ikisi birden artrlmaldr.
Hayvan saysn artrmann her durumda mmkn olmad ve retim maliyeti
bata olmak zere bir takm olumsuzluklar tad bilinmektedir. Bu nedenle re-
tim art salanmak istendiinde ncelik, genellikle retim nitesi bana verimi
artrmaya verilir.
Herhangi bir srnn bireyleri, bir ya da birok verim bakmndan deerlendiril-
diklerinde, bazlarnn dierlerinden daha iyi ya da kt olduklar anlalabilir. Hatta
dikkatli bir gzlemci bile baz hayvanlarn dierlerinden daha yksek veya daha d-
k verimli olduunu fark edebilir. Byle bir tespitten sonra yaplacak i srde yk-
sek verimli hayvanlarn saysnn/orannn artrlmasdr. Aslnda bir srde yer alan
hayvanlarn neden hepsi yksek verimli deil? sorusu slah ihtiyacnn balangc sa-
ylmaldr. Balangc salayan sorunun acaba srde yksek verimli veya daha ya-
rarl hayvanlarn saysn nasl artrabilirim? sorusu olduunu sylemek de mm-
kndr. Ama bu soru slah imkann ortaya koymaktan ve slahn gerekliliinden zi-
yade, slah iin yntem arayn ifade eden soru olarak aklda tutulmaldr.
Hayvan slah, bir populasyonun ya da srnn bir veya birden fazla zellik
bakmndan genotipik deerini ykseltmeyi amalayan bir bilim daldr. Hayvan
slahnn salkl olarak yrtlebilmesi iin nce retimin gerekletii sistem ve
bu sistemin retime etkileri kavranmal, ardndan evre ile genotipik deer veya
genotipik dzey arasndaki iliki anlalmaldr. Bu aamalar bir populasyonda
veya srde grlen farkllk ve bunun kaynaklarnn belirlenmesi izler. Damzlk-
larn seimi ve seilenlerin amaca uygun iftletirilmeleri ile de hedefe varlmaya
allr. Aada, bu sralama da aklda tutularak, baz aklamalar yaplmtr.
Hayvan slahn tanmlaynz.
RETM SSTEM VE SSTEMN UNSURLARI
Karlkl etkileim ierisinde bulunan unsurlarn, tasarlananlar gerekletirmek
amacyla bir btn oluturacak ekilde organize edilmi, dzenlenmi haline sis-
tem denir. Bu ifade esas alnarak, bir retim alannda, yani bir iletme ya da bl-
gede, ngrlen hayvansal rnn retimine etkili olduu bilinen bamsz dei-
kenler btnnn oluturduu yap hayvansal retim sistemi olarak tanmlana-
bilir. Her hangi bir hayvansal rn sz konusu olduunda sistemin drt ana unsu-
ru vardr. Bunlar;
Fiziksel evre,
Sahip olunan kaynaklar ve ynetim becerisi,
Ekonomi ve
Hayvan
olarak sralanabilir. Aada bu sralamada yer alan unsurlar hakknda ksa akla-
malar yaplmtr.
Fiziksel evre
retime etkili olan ama insan denetiminin ok fazla olmad faktrler bu grupta
deerlendirilir. Bunlardan ilk akla gelenler; iletme arazisinin denizden ykseklii,
yllk ya miktar, toprak yaps, doal meralarn durumu, arazinin engebeli ya da
dz olmasdr. Daha nce de belirtildii gibi bu unsurlar istediimiz ekle getir-
mek ya mmkn olmaz ya da ok fazla harcama gerektirir.
46
Populasyon: Birbirleriyle az
ya da ok akrabalk ilikisi
bulunan bireylerin
oluturduu grup. Zaman
zaman bir tr, bir rk ya da
bir srnn btn bireylerini
ifade etmek iin
kullanlabilir.
Genotipik deer: Bireyin
herhangi bir zelliine etkili
genlerin etkileri toplam,
belirli bir genotipin ortalama
performans, bir bireyin
sahip olduu genlerin onun
bir zellii bakmndan
performansna etkisi.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Baz rnlerin retiminde veya baz retim sistemlerinde fiziksel evre olduk-
a nemlidir. rnein koyun ya da Ankara keisi yetitiricisi iin son derece nem-
li olan mera varl ve nitelii, yumurta tavuu yetitiricileri iin nem tamaz. Ay-
n ekilde st sr yetitiricisi iin sulanabilir arazi varl nemli iken, broyler (et-
lik pili) yetitiricileri sulanabilir arazi araynda olmazlar.
Kaynaklar ve Ynetim Becerisi
retimin bir iletme ierisinde gerekletii dnlrse, bu iletmenin sahip
olduu kaynaklar ile bunlarn ynetimi arasnda kanlmaz bir iliki olduu ko-
layca anlalabilir. Bir iletmenin arazi varl, sermaye varl, sahip olduu
hayvan barnaklar, yem retme olanaklar, i gc varl ve parasal gc o i-
letmenin ana kaynaklarn oluturur. letmecinin retimle ilgili karar ve uygu-
lamalar da ynetim becerisi olarak tanmlanabilir. Bir iletme sahibinin ynetim
becerisinin yksek olmas, bilgi ve teknoloji kullanmaya isteklilii, rgtlenme
ile ilgili almalara olumlu katks gibi hususlar genellikle o iletmenin retimi-
ni olumlu ynde etkiler.
Ekonomi
retim fikrinin temelinde retimi gerekletiren kii/kiiler ya da kurum/kurumla-
ra fayda veya kazan salama istei vardr. Bir baka ifade ile ticari anlamda re-
tim kar salamak iin yaplr. Elde edilecek toplam kar miktar retim hacmi ve bi-
rim rnden salanan kara baldr. Bir birim rnden salanan kar ise onun sat
fiyat ile her trl gideri ieren retim maliyeti arasndaki farktr. Tarm alannda
retim yapanlar ou kez ne maliyeti etkileyen unsurlara, ne de rn fiyatna et-
kili olabilirler. rnein bir st sr yetitiricisi ne diledii fiyatla st satma, ne de
diledii fiyatla karma yem alma imkanna sahiptir. Ksaca, ekonomiyi gz ard
eden bir retim sistemi sz konusu olamaz.
Hayvan
Hayvansal rnler retiminin temel unsuru elbette hayvandr. Bir iletme ya da
blge iin uygun olan hayvann tanmlanmas gerekir. retici asndan uygunlu-
un ls hayvann iletmeye salad yarar olmaldr. Bir iletme sahibi, ok
yksek verimli de olsa, masraf gelirinden fazla olan hayvanlarla almak istemez.
Ayn ekilde hayvan bana daha fazla rn sattnda daha ok kar edeceini an-
layan bir yetitirici de dk verimli hayvanlara katlanamaz.
Hayvansal retim sisteminin hayvan dnda kalan unsurlarnn ok deiik hal-
leri olabilmektedir. En azndan Trkiyede btn blgelerin koyun veya sra sa-
layabilecei fiziksel evre ayn deildir. Bunu dier faktrler iin sylemek de
mmkndr. Ksaca, bir lke ya da blgede, ayn rn retmek sz konusu ol-
duunda bile, birbirinden farkl ok sayda retim sistemi olabilir. Bu durumda ya-
placak i retim sistemlerini ayrntl bir ekilde tanmlamak ve bunlara uygun
hayvanlar gelitirmeye almaktr. Herhangi bir retim sistemine daha yararl ge-
notipler elde etmek veya mevcut genotipleri daha yararl hale getirmek amacyla
yrtlen faaliyetler Hayvan Islah olarak tanmlanabilir. retim ve karll etki-
leyen dier unsurlarn olumlu hallerini etkin klmaya ynelik abalar ise evre fak-
trlerinin dzenlenmesi olarak nitelenir.
47
3. ni t e - Hayvan I sl ah
UYUM (ADAPTASYON), TR VE IRK
Canllarn hayatta kalabilmeleri, yaadklar evrenin, yaamlarnn devamn sala-
yacak eleri iermesine baldr. Hayvanlarn yaadklar evreyi kendilerine da-
ha uygun hale getirme becerileri yok denecek kadar azdr. Bu nedenle, herhangi
bir hayvan tr veya rkn yaad evrenin bir rn olarak deerlendirmek yan-
l olmaz. Bugn insan eli altnda yetitirilenler dndaki tm trler doa koulla-
ryla ba baadr. Gnmz evcil hayvanlar da yeryzndeki varlklarnn nemli
bir blmnde tamamen doa koullarnda yaamlardr. Trlerin herhangi bir
evrede varlklarn srdrebilmeleri onlarn o evreye uyum saladklarn gste-
rir. Baz trler birbirinden olduka farkl evrelerde yaayabilmektedirler. Byle
trler, uyum yetenei yksek trler olarak bilinirler.
Canllar ve bunlara ilikin bilgiler srekli bir deiim iinde olduklarndan tr
tanmlamakta glkler vardr. Buna ramen hayvanlar aleminde tr; kaltsal ya-
pya bal olarak bir takm ortak zelliklere sahip olan, doal koullarda birbirle-
riyle iftleebilen ve iftletiklerinde de dl verme ve dlleme yeteneinde yavrular
veren canl grubu olarak tanmlanabilir. Yaayabildii her koulda sr kendi t-
rne, tavuk kendi trne, kei de yine kendi trne zg zellikler gsterir. Bu
zellikler sayesinde koyun, sr, tavuk, manda ve at gibi trler birbirlerinden ko-
layca ayrlabilirler.
Tr, zoolojik snflamann en alt grubunu oluturur. Oysa bir trn iinde bir-
birlerine daha ok benzeyen hayvan gruplar da yer alr. Baz ortak d etkiler ve
genler sayesinde birbirlerine daha ok benzeyen, dolaysyla benzerliin gzlen-
dii zellikler bakmndan ayn tr iindeki dier topluluklardan ayrlabilen grup-
larn her biri rk olarak adlandrlr. Ksaca rk; ayn tr iinde en az bir zellik ba-
kmndan birbirlerine benzeyen ve benzer olduklar bu ayrc zelliin ayn ekil-
de dllerinde de grld hayvan grubu olarak tanmlanr.
rnein sr tr ierisinde yzden fazla rk yer almaktadr. Akkaraman,
Dal ve vesi lkemizin sahip olduu koyun rklarndan sadece dr.
Irklar, balangta byk bir olaslkla dahil olduklar trn deiik yerlerde ve
ayr ayr evcilletirilmeleri sonucu meydana gelmilerdir. Evcilletirmeyi takiben in-
sanlar gereksinmelerini karlayacak niteliklerde hayvanlara sahip olmak istemi-
lerdir. Her insan grubunun istek ve gereksinmelerinin ayn olmamas yannda, ya-
anan blgelerde evre koullarndaki farklln da hayvan gruplar arasndaki far-
kn belirginlemesine, dolaysyla ayn tr ierisinde fazla sayda rkn olumasna
yol at dnlebilir. nsanlarn gereksinmelerinin artmas ve eitlenmesi ya-
nnda Hayvan Islah ilkelerinin belirlenip uygulamaya aktarlmasyla yeni rklar
elde etme abalar younlamtr. Pek ok evcil trde elde edilen yeni rklarn ka-
tlmyla rk says srekli olarak artmaktadr.
nsanlarn, hayvanlarn verimleri ve yaama biimlerine mdahalelerinin ok az
olduu ya da hi olmad dnemlerde doal koullarda canl kalabilenler, bir ba-
ka deyile doal seleksiyona kar koyabilecek zelliklere sahip olanlar dl vere-
bilmilerdir. Bir grup ierisinde bu nitelikli bireylere, yani dl vererek gelecek ge-
nerasyona gen aktarabilenlere uyum yetenei yksek canllar denir.
nsanlarn gereksinmelerindeki art ve deiime bal olarak, var olan koullar-
da dl vererek gelecek kuaklara katkda bulunanlarn verim seviyeleri zamanla
yetersiz kalmaya balamtr. Bu eksiklii gidermek iin hayvanlarn eitli verim-
leri o trn devam iin gereken dzeyin stne karlmaya allmtr. rnein
buzasn bytmek zere 400-600 kg civarnda st veren bir inekten ok daha
48
Gen: Hcre ekirdeinde
bulunan kromozomlar
oluturan DNA
molekllerinde morfolojik ve
fizyolojik zelliklere ilikin
bilgileri kodlayan bamsz
en kk kaltm birimi.
Seleksiyon: Gelecek
kuaklarn ebeveynlerinin
belirlenmesi veya gelecek
generasyona gen
aktaracaklarn belirlenmesi.
fazla, bunun 10-20 kat, st vermesi istenir olmutur. Bu abalar canlnn fizyolojik
dengesinde zorlanm meydana getirmitir. Zorlanm arttka doal olarak evreye
uyum yetenei azalmtr. Bundan kaynaklanacak olumsuzluklar ortadan kaldr-
mak amacyla verimleri artrlan hayvanlara, olumsuz evre koullarndan korun-
malar iin baz destekler salamak yani evreyi onlara uygun hale getirmek gerek-
mitir. Bir baka ifadeyle verim seviyesini ykseltebilmek ve ykseltilen seviyede
tutabilmek iin eitli evre unsurlarna yatrm yapmak zorunlu hale gelmitir.
eitli evre faktrleri denildiinde ilk akla gelenler besleme, barndrma, sa-
lk koruma ve benzerleridir. Bu konularda desteklenmeyen veya eksik destek ve-
rilen hayvanlarn verimlerinde gerilemeler meydana gelir. Bu tip olumsuzluklardan
etkilenme bakmndan ayn trn rklar arasnda nemli farkllklar vardr ve bu
tip farkllklar adaptasyon (uyum) yetenei bakmndan farkllklar olarak da nite-
lenebilir. Sonuta verimlerini, ok deiik koullarda bile, nemli azalmalar olmak-
szn srdrebilen rklar uyum yetenei yksek, srdremeyenler de uyum yetene-
i dk rklar olarak nitelenirler.
Irklarn uyum yetenekleri ile verim dzeyleri arasnda bir iliki kurulabilir. Ge-
nellikle, uyum yetenei yksek rklar verim seviyeleri dk ve orta olan rklardr.
Verimler ykseldike, fizyolojik zorlanm nedeniyle, olumsuzluklar daha etkili ol-
maya balar. Bu tip olumsuzluklarn en azndan et ve st verimi gibi zelliklerde
azalmaya neden olduu bilinir. Olumsuzluklarn iddeti artnca, dl verimi bak-
mndan dklkler veya hi dl vermeme hali ortaya kabilir. Bir rkn eitli ko-
ullarda dl vermesi ve dllerinin yaayabilmesi o rkn uyum yetenei iin uygun
bir l olarak kabul edilmelidir. nk dl verimi o rkn o koullarda devamll-
n mmkn klar. Aksinde, yani rk yaad evrede yeterince dl veremiyor ise,
rkn gelecei tehlikeye girer. Bu hal uyumsuzluun u noktasdr.
evreye uyma ve verim seviyeleri bakmndan ayn trn rklar arasnda fark
olduu gibi, ayn rkn bireyleri arasnda da farkllklar vardr. Bu, herhangi bir s-
r iindeki bireylerin evreye gsterdikleri reaksiyonlarn farkl olmasnn bir so-
nucudur. Bu farkllkta, hayvanlar ayn iletmede tutuluyor olsalar bile, hem onla-
r etkileyen evre koullarnn farkllnn hem de genotiplerinin farkl olmasnn
pay vardr. Herhangi bir hayvan grubunda, zerinde durulan zellikte grlen
farklln bir ls olarak fenotipik varyans kullanlabilir. Bu farkllklarn ekli
ve nedenleri ileride aklanacaktr.
Tr ve rk kavramlarn tanmlayarak Trkiyenin sahip olduu evcil hayvan trlerinden
nn ve her trde de rkn adn yaznz.
EKONOMK VERM SEVYES
Herhangi bir rnn retimi iin eitli harcamalar yapan ve yapacak olan iletme-
ler bu harcamalar karlayacak ve arzuladklar dzeyde kar salayacak verim se-
viyesine sahip hayvanlarla almak isterler. Hibir durumda zarar etmek istemez-
ler. Yeterli bilgi olduunda, herhangi bir iletme iin yapt ve yapabilecei mas-
raflar karlayacak bir verim seviyesi hesaplanabilir. Kar iermeyen bu deer eko-
nomik verim seviyesi olarak tanmlanr. ayet ngrlen karn verim olarak kar-
l hesaplanp bu deere eklenirse, yeni oluan deer beklenen veya hedeflenen
verim seviyesi olarak adlandrlabilir.
Ekonomik verim seviyesi, iletmeye ait bir zelliktir. Bir iletmede retim mali-
yeti ykselir veya rn fiyat azalrsa, ya da her ikisi bir arada gerekleirse eko-
nomik verim seviyesi artar. Bir baka ifadeyle iletme, masraflarn karlayabilmek
49
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
iin her retim biriminden daha fazla verim elde etmek zorunda kalr. Tersinde,
yani retim maliyeti azalr ve/veya rn fiyat ykselirse ekonomik verim seviyesi
der. nk iletmenin azalan masraflar, fiyat yksek daha az rnle karlana-
bilir. rnein pahal bir barnakta kesif yeme dayal besicilik yapan ve igcne de
fazla harcama yapmak durumunda olan bir iletmenin, masraflarn karlamak iin
hayvan bana gnde en az 1050 g canl arlk art salamas gerekebilir. Byle
bir iletme iin ekonomik verim seviyesi 1050 g gnlk canl arlk artdr. Buna
karlk olduka basit ve az masraf gerektiren barnaklarda, ucuz yemlere dayal
olarak veya merada besi yapan iletmeler iin bu deer, rn fiyat ykselmedii
halde daha dk, rnein 700 g/gn, olabilir.
Hayvansal retim sisteminin unsurlarnn uyumu asndan nemli olan bu ko-
nunun daha iyi kavranabilmesi iin st sr yetitiriciliinden de bir rnek vermek
yerinde olacaktr. rettii st yksek fiyatla satabilen iletme iin ekonomik ve-
rim seviyesi, kendisiyle ayn girdileri ayn fiyatla kullanan, fakat st daha dk
fiyatla satmak durumunda olan bir iletmeden dk olacaktr. rnein ilk iletme
ylda inek bana 5 ton st satarak btn masraflarn karlayabilirken, ikinci ilet-
me iin bu deer 6 ton olabilecektir. Eer bu iletmelerin her ikisi de inek bana
5 ton st satyorlarsa, birinci iletme masraflarn karlayabilirken ikinci iletme za-
rar edecek, belki de retimine son verecektir. Bu tip olumsuzluklarla karlamak
istemeyen iletmeler hi olmazsa ekonomik verim seviyelerini belirleyerek bu se-
viyenin stnde verim kapasitesine sahip hayvanlarla almaldrlar. letmesinin
ekonomik verim seviyesinin altnda verim kapasitesindeki hayvanlarla alanlar
daha batan zarar etmeyi kabul etmiler demektir. letmecinin amac, hi olmaz-
sa beklenen verim seviyesine uygun hayvanlarla almak olmaldr.
Ekonomik verim seviyesini tanmlaynz.
FENOTP, GENOTP VE EVRE
Herhangi bir hayvann herhangi bir zelliinin lm deeri ya da gzlem snf fe-
notip olarak ifade edilir. rnein bir inek ilk laktasyonda 6850 kg st vermi ise,
sz konusu hayvann ilk laktasyon st verimi bakmndan fenotipik deeri, fenoti-
pi, performans veya verim seviyesi 6850 kgdr denir. Ayn ekilde bir sr alaca
renkli ise, renk dalm (alacallk) bakmndan sz konusu srn fenotipi, feno-
tipik deeri alaca olarak ifade edilir. Yukardaki iki zellik, yani st verimi ve renk
dalm, bir arada ele alndnda srde st verimi ayn olan iki hayvan bile bu-
lunamayacakken, btn srlar tek renkli (dz) ya da alaca olarak tanmlanan iki
gruptan birine dahil etmek mmkndr. Bu ayrm ifade etmek iin zellikler iki
grup altnda incelenir. Bunlardan ilki kantitatif (nicel) zellikler, ikincisi de kalita-
tif (nitel) zellikler olarak adlandrlan grupta yer alr.
Hayvanlarn herhangi bir zellik bakmndan fenotipik deerine iki unsur et-
kilidir. Bunlardan biri genotip dieri de evredir. Genotip bir bireyin genetik yap-
s veya belirli bir lokustaki allel kompozisyonu olarak tanmlanabilir. Canllarn
kromozomlarna kodlanm genlerin toplamnn oluturduu yapy da genotip
olarak tanmlamak mmkndr.
Bir zellikten tek bana genotipin sorumlu olduu haller vardr. rnein sr-
larda boynuzun olup olmamas bir gen ifti tarafndan belirlenir. Bu genlerin etki-
si de evreye bal olarak deimez. PP veya Pp genotipindeki bir sr boynuz-
suz, pp genotipindeki bir sr da boynuzludur. Buna karlk baz zelliklere de
ok sayda gen ifti etkilidir ve bu genlerin etkileri evreye bal olarak deiebi-
50
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Lokus: Genlerin genetik
materyal yani kromozomlar
zerindeki yeri.
Allel: Bir lokusta yer alan
genlerden, kimyasal ve
fonksiyonel olarak farkl
olanlarn her biri.
lir. rnein st verimi, yapa verimi, yumurta verimi bu gruptan zelliklerdir. Bir
dii srn, bir koyun ya da keinin st verimi bakmndan genotipi hayatnn her
dneminde ayndr. Ama hayatlarnn bir blmnde st vermeyen bu hayvanla-
rn, st verdikleri dnemlerdeki verimleri ya, rasyon, yl, bakc vb. unsurlara ba-
l olarak deiebilir. En azndan yeteri kadar su imeyen bir inein ya da keinin
bir sonraki gn st veriminde bir azalma meydana gelir. Ama mmkn olduunca
ayn koullarda tutulsalar bile ineklerin st verimleri ayn olmaz.
Herhangi bir verimin u ya da bu dzeyde olumasna etkili genotip dndaki
btn etkenler evre faktrleri olarak nitelenirler. evre faktrlerinin bir bl-
mnn zerinde durulan zellii ne ynde ve ne miktarda etkiledikleri hesaplana-
bilir. rnein bir srden rastgele seilen iki grup inekten birinci grup yaz, dier
grup da k aylarnda dourmu olduklarnda bu gruplarn ortalama st verimleri
arasnda bir farkllk mevcut ise, bunun akla gelen ilk nedeni farkl mevsimlerde
dourmu olmalar, yani dourma mevsiminin farkl olmasdr. Byle durumlarda
her bir dourma mevsiminin st verimine etkisi hesaplanabilir. Bunun yannda ay-
n mevsimde douran ineklerin verimleri de birbirinden farkldr. Bu farkllkta sa-
dece ineklerin farkl genotiplerde olmalar deil, evrenin de etkisi vardr. Ne var
ki bu etkinin miktar hesaplanamaz. Yani hangi evre faktrnn hangi halinin bir
hayvann veriminde ne ynde ve ne miktarda bir deiiklie yol at bilinemez.
Vejetatif olarak retilen ve ayn saksda yetitirilen bireyler arasnda bile bir farkl-
lk olduu hatrlanrsa, bu durum daha kolay anlalabilir.
Herhangi bir srde herhangi bir zellik bakmndan hayvanlarn fenotipik de-
erlerinin olumasna, yukarda da sylendii gibi genotip ve evrenin etkisi var-
dr ve bu durum;
P = G + E eitlii ile ifade edilir. Burada;
P = Fenotipik deeri,
G = Genotipik deeri ve
E = evre faktrlerinin etkisini ya da evreden kaynaklanan sapmay ifade
eder.
Herhangi bir verim bakmndan fenotipik deeri ykseltmek bu iki unsurun et-
kileri toplamn artrmakla e anlamldr. Bunlardan genotipin iyiletirilmesi olduk-
a zor ve uzun sreli almalar gerektirir. Fakat evre faktrlerini iyiletirme a-
balarna gre daha az masrafl ve sonular da kalcdr. Buna karlk evre faktr-
lerinin iyiletirilmesi kolaydr ve sonular ok ksa srede grlebilir. Yalnz bu iki
unsurun etkileri bir lde birbirleriyle de ilikilidir. Yani, genotipi iyiletirme a-
balarnn baars, evre artlarnn o dzeyde verime uygun olmasna baldr. Bu-
nun tersi de dorudur. evreyi iyiletirmekle verim ancak genotipin izin verecei
dzeye kadar ykseltilebilir. rnein evre koullar ne kadar iyiletirilirse iyileti-
rilsin Akkaraman rkndan Merinos yapasna edeer kalite zelliklerine sahip
yapa veya Yerli Kara inekten Siyah Alaca inek kadar st alnamaz. Ama evre
artlar ktletiinde de Siyah Alacalarn verecei st miktar olduka azalr. te
bu nedenlerle hayvanclkta bir yandan genotip iyiletirilmeye allrken dier
yandan da iyileen genotipe uygun evrenin salanmas nerilir.
Ayn evre koullarnda yetitirilen bir srde, yksek verimli hayvanlarn var-
l sz konusu ise, evre faktrlerinde herhangi bir iyiletirme yaplamad du-
rumda bile genotipik seviyeyi ykselterek fenotipik ortalamann artrlaca d-
nlebilir. Ne var ki evreyi iyiletirme abalar gz ard edilerek ulalacak verim
dzeyinin pek yksek olmayaca da unutulmamaldr.
51
Hayvansal rnlere giderek artan talebi karlamada insanlk ok fazla seene-
e sahip deildir. Ayrca sahip olunan seeneklerin hayata geirilmelerinde kolay-
lk veya glk bakmndan bir takm farkllklar vardr. Artan gereksinmeleri kar-
lamada evreyi iyiletirme almalar byk yer tutmakla birlikte, iyiletirilen
evreye uygun genotipler elde etme ynndeki abalar srdrmek zorunludur.
Hem evre hem de genotipi iyiletirmek suretiyle ulalan verim seviyesinin de hi
bir zaman yeterli grlmeyecei, bu iki unsura srekli olarak baz mdahaleler ya-
plarak hayvan bana verim yannda, hayvansal retimin de artrlmaya allaca-
unutulmamaldr. te bu abalarn genotiple ilgili blm hayvan slah bilim
dalnn konusudur ve zmler bu disiplin iinde aranmaktadr.
Hayvanlarn fenotipik deerine etkili unsurlar yaznz.
Genotip ve evrenin Uyumu
Baz iletmeler edindikleri yksek genotipik deerli hayvanlarn ihtiyalarn kar-
layacak olanaklara sahip deillerdir. Bu nitelikteki iletmelerin kendi koullarnda
kar salayacak hayvanlar yerine, mevcut koullarda hayatta kalmalar bile kuku-
lu olan yksek genotipik deerli rklar talep etmeleri veya byle rklarla almak
zorunda braklmalar nemli bir sorundur. Bu durumun Trkiyedeki en yaygn
rnei, st fiyatnn olduka dk olduu blgelerin ahr ve besleme koullar ye-
tersiz veya kt iletmelerine yksek verimli st sr nermektir. Mevcut sistem
irdelenmeden, ksa ve orta vadedeki deiiklikler kestirilmeden yaplan bu neri-
ler genellikle iletmelerin zarar etmelerine yol aar. rnekleri az da olsa, bunun
aksi durumlar da sz konusudur. Yani mevcut ya da ksa srede ulaabilecekleri
koullar daha yksek verimli hayvanlarla daha karl retime olanak salayaca
halde, dk verimli genotiplerle alan iletmelere de rastlamak olasdr. Bunlar-
da da karlln beklenenden daha dk olmas sz konusu olabilmektedir.
Bir lkede veya blgede yetitirilmekte olan hayvanlarn verim kapasiteleri, i-
letmelerin karlayabilecei verim dzeylerinin stnde ise genetik kapasitenin is-
raf sz konusudur. Bu durumda, imkan var ise, iletmelerin sahip olduklar koul-
lar iyiletirilerek retim artrlabilir. Yetitirilen hayvanlarn verim kapasiteleri, var
olan veya ulalabilecek koullarla salanabilecek verim dzeyinin altnda ise ev-
re koullarnn yeterince deerlendirilememesine bal bir kayp ortaya kar. Ko-
yun bana ylda 2-3 kuzu alabilecek ekilde harcama yapan bir iletmenin yllk
kuzu verimi 1.1 olan bir rkla almas bu duruma uygun bir rnektir. Bu durum-
daki iletmeler eninde sonunda zarar eder. Bu niteliklere sahip iletmelerde zara-
rn nne gemek iin yksek verim kapasitesine sahip hayvanlarla almak ge-
rekir. Bu da iki ekilde salanabilir. Bunlardan birincisi mevcut hayvanlar satarak,
belirlenen verim dzeyine sahip hayvanlar satn almak, ikincisi mevcut srnn s-
lahdr. lk bakta basit ve kolay grnen ilk yol, yani mevcut hayvanlar satarak
yeni genotipler satn almak, aslnda olduka zor ve risklidir. nk;
zellikle fakir lkeler ve bu lkelerin iftileri yksek verim kapasiteli hay-
vanlar satn alacak parasal gte deildir.
ngrlen verim seviyesine sahip hayvan yeteri kadar bulmak pek kolay
deildir.
Yksek verim kapasitesine sahip yeteri kadar hayvan bulunabilse ve satn
alma olana olsa bile, bu hayvanlarn yetitikleri koullarda ulatklar ve-
rim dzeylerini, yeni evrelerinde koruyabilecekleri garanti edilemez.
Mevcut genotiplerle retim yapan iletme sahiplerinin yeni genotiplere uy-
gun bakm ve ynetim becerisi kazanmalar zaman alr.
52
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Belirlenen verim seviyesinde hayvanlar edinmenin ikinci yolu, yani mevcut s-
rnn slah, herhangi bir risk tamaz. Fakat etkisinin ortaya kmas iin zamana
ihtiya vardr ve baars byk lde uygulamay yrten iletme veya rgtn
bilgi ve becerilerine baldr.
FENOTPK VARYASYON VE UNSURLARI
Ayn trden, ayn rktan olan ve ayn srde yetitirilen hayvanlar bile pek ok
zellik bakmndan birbirlerinden olduka farkldrlar. Dikkatle incelendiinde
evremizde yaayan tm canl gruplarnda birbirinin tam benzeri iki bireye rastla-
mak neredeyse mmkn deildir. rnein ayn genetik yapya sahip olan tek yu-
murta ikizleri bile birbirlerine tam olarak benzemezler. Vejetatif oalan veya o-
altlan bir canl grubunu oluturan bireyler arasnda da farkllklar vardr.
Hayvan slahnn amac, daha nce deinildii gibi, zerinde durulan zellikler
bakmndan hayvanlarn genotipik deerini istenilen ynde deitirmektir. Bu de-
iiklii meydana getirirken kullanlan lt de fenotiptir. Bir canl grubunda (s-
rde) herhangi bir zellik bakmndan bir farkllk yoksa, sr iinde kalnarak o
zellik bakmndan ortalamay daha st seviyelere karmak mmkn olmaz. Bu
nedenle hayvan slah almalarnda ncelikle sz konusu srde veya populas-
yonda zerinde durulan zellie ait fenotipik varyasyonu saptamak gerekir. Ardn-
dan sra fenotipik varyasyonun zelliklerini ve unsurlarn incelemeye gelir. ze-
rinde durulan zellik bakmndan bir populasyondaki veya srdeki bireylerin fe-
notipik deerleri arasndaki farkll ifade etmekte kullanlan fenotipik varyasyo-
nun ls fenotipik varyanstr.
Herhangi bir srde, eitli zelliklere ait farkllklar benzer nitelikte olmayabi-
lir. rnein bir st sr srsnde st verimi bakmndan btn hayvanlar birbir-
lerinden farkl deerler gsterdikleri halde, bunlar renk bakmndan dz veya ala-
ca eklinde, boynuz bakmndan da boynuzlu ve boynuzsuz olmak zere iki gru-
ba ayrmak mmkndr. Ayn ekilde bir koyun srsnde yapa arl bak-
mndan birbirinin ayn fenotipe sahip iki hayvan bile bulunamayabilirken, dour-
duklar kuzu says bakmndan koyunlar tek douranlar, ikiz douranlar, z ve
daha fazla douranlar diye gruplanabilir. zerinde durulan zellikler, fenotipik de-
er bakmndan bu nitelikleri gz nne alnarak,
Kantitatif (nicel) zellikler
Kalitatif (nitel) zellikler olmak zere iki genel grup altnda toplanrlar.
Yukardaki rneklerden de anlalaca gibi bu iki zellik grubunu birbirinden
ayran en nemli unsur, ilkinde sz konusu zellik iin tespit edilen fenotiplerin
kesin snrlarla birbirlerinden ayrlamamas, yani varyasyonun srekli olmas,
ikincisinde ise fenotipik deer bakmndan birbirlerinden kesin olarak ayrlabilen
gruplarn bulunmasdr. Gerekten de bir Ankara keisi srsnde tiftik arl
2.8 kg olan bir hayvanla 2.9 kg olan bir hayvan arasnda var gibi grlen farkllk
bizim lme yntemimizden kaynaklanm olabilir. Eer lm daha hassas yapl-
sa, belki hayvanlardan birinin tiftik verimi 2.849 kg, dierininki de, 2.850 kg ola-
rak tartlacaktr. Ksaca bir srdeki bireyler o srde llen en yksek ve en d-
k deerler arasnda herhangi bir deere sahip olabilirler. Bir baka deyile bu tip
zellikler bakmndan hayvanlar birbirinden kesin snrlarla ayrlan gruplar olutur-
mazlar. Hayvanclkta ekonomik nemi olan zelliklerin ok byk bir blm bu
nitelikte, yani kantitatif zellikler grubundadr.
Daha nce deinildii gibi, bir sr srsndeki hayvanlar boynuzluluk bak-
mndan, boynuzlu ve boynuzsuz olarak iki gruba ayrlabilir. Kolayca anlalabile-
53
cei gibi bu iki hal arasnda baka bir hal sz konusu deildir. Yani bu zellik ba-
kmndan srde grlen fenotipler birbirlerinden kesin snrlarla ayrlan gruplar
oluturmaktadr. te bu nitelikteki zelliklere kalitatif zellikler denir.
Kantitatif ve kalitatif zelliklere ait varyasyonun eklini fenotipik deere etkili
olan iki temel unsurla, yani evre ve genotip bakmndan farkllklarla, aklamak
mmkndr. Kalitatif zellikler, etkileri evreye gre deimeyen veya ok az dei-
en az sayda gen tarafndan determine edilirler. Bundan dolay da kalitatif bir
zellik bakmndan srde veya populasyonda grlen farkl fenotip says geno-
tip saysyla snrldr. rnein srlarda bir gen ifti tarafndan determine edilen
boynuzluluk bakmndan farkl genetik yap sz konusudur: PP, Pp ve pp. Fa-
kat boynuzsuzluk geni dominant olduundan bir sr srsnde en fazla biri boy-
nuzlu (pp) dieri de boynuzsuz (PP veya Pp) olmak zere iki fenotip saptanabilir.
Kantitatif zelliklerde ok sayda genetik yap sz konusudur ve bunlar olu-
turan genlerin zaten kk olan etkileri evre faktrlerine bal olarak deiebilir.
Bu durumun bir sonucu olarak birbiriyle ayn fenotipik deere sahip olduunu d-
ndmz hayvanlar farkl genotiplerde olabilecekleri gibi, birbiriyle farkl fe-
notipik deer gsteren hayvanlarn da ayn genotipte olmalar sz konusu olabilir.
Birinci durumda farkl genotiplere sahip bireylerin benzer fenotipik deerler gs-
termelerinin, ikinci durumda da ayn genotipteki canllarn farkl fenotipik deer-
ler gstermesinin sebebi evredir. Ne var ki herhangi bir zellii etkileyen gen sa-
ys arttka genotip says, dolaysyla da populasyonda genotipik eitlilik arta-
caktr. Buna bir de evreden kaynaklanan farkllklarn eklenecei dnlnce,
hem kantitatif zelliklerde var olan eitliliin nitelii ve bykln hem de var-
yansn srekliliini anlamak daha da kolaylar.
Kalitatif ve kantitatif zellikler arasndaki farklar yaznz.
Fenotipik Varyasyonun Unsurlar
Bir iletmede tm olanaklar kullanlarak hayvanlar iin tamamen eit evre koul-
larnn yaratld varsayldnda da hayvanlar ve hayvan gruplar arasnda bir
farkllk sz konusu olacaktr. te bu koullarda bile ortaya kan farklln kay-
na hayvanlarn farkl genotiplere sahip olmalardr. O halde herhangi bir canl
populasyonunda herhangi bir zellikte grlen farkll (VP), iki temel unsurdan
(evre ve genotip) kaynaklanan farkllklarn toplam (VG + VE) olarak ele almak
gerekir. Bunlardan VE evre faktrlerinin farkllndan, VG bireylerin farkl geno-
tiplerde olmalarndan ileri gelen varyans ifade eder. Bir baka ifadeyle genetik
varyans hayvanlarn genotipik deerleri arasndaki farkllk iin bir ldr. evre
varyans ise hayvanlar etkileyen evre faktrlerinin yaratt sapmalarn farklln-
dan ileri gelen varyanstr.
Fenotipik Varyasyonda Genotipik Varyasyonun Pay
(Kaltm Derecesi: h
2
)
Bireyler dllerine, sahip olduklar genlerin rastgele yarsn aktarrlar. Eer damz-
la ayrlan bireylerin stnl, sahip olduklar genlerden kaynaklanan bir stn-
lk ise; bunlarn dllerinin, yksek verimli olmayanlarn dllerine gre daha yk-
sek verimli olmas beklenir. Aksine, seilenlerin stnlklerinin tek kayna evre
faktrlerinden olumlu ynde etkilenmeleri ise, yksek ve dk verimli gruplarn
dllerinin ortalamalar arasnda bir farkllk olmaz. O halde stn verimli oldukla-
r iin damzla ayrlan, yani ebeveyn olarak seilen bireylerin bu stnlklerinin
54
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
dllerine hangi oranda yansyabileceini hesaplamak iin, bir srde saptanan fe-
notipik farkllkta veya damzla ayrlanlarn stnlnde genotipik deer farkl-
lndan kaynaklanan ksmn payn bilmek gerekir. te bu amala kullanlan l
kaltm derecesidir. Kaltm derecesi bireyler arasnda grlen fenotipik farkllk-
ta, bunlarn genotipik deerleri arasndaki farklln pay olarak tanmlanr ve
h
2
sembol ile gsterilir.
Bundan nceki blmde belirtildii gibi fenotipik deerin olumasnda hem
genotipin hem de evrenin etkisi vardr. Bu nedenle fenotipik farklla da bu un-
surlarn katksnn olmas kanlmazdr. yleyse bir srde grlen fenotipik fark-
ll genotip ve evreden kaynaklanan farkllklarn toplam olarak dnmek ge-
rekir. Bu durum, daha nce verilen P=G + E eitliine paralel olarak yazlabilecek
VP = VG + VE
eitliinde ifadesini bulur. Burada;
Bir zellik bakmndan bir sr ya da populasyondaki bireylerin fe-
notipik deerleri arasndaki farkll ifade eder ve fenotipik varyans olarak adlan-
drlr.
Bireylerin farkl genetik yapda olmalarndan kaynaklanan farkll-
, yani bireylerin damzlk deerleri arasndaki farkll ifade eder ve genetik var-
yans olarak isimlendirilir.
Populasyonu veya sry oluturan bireylerin farkl koullarn et-
kisinde kalmalar ya da evre faktrlerinden ayn derecede etkilenmemeleri veya
evre koullarndan kaynaklanan sapmalarn her birey iin ayn olmamasndan ile-
ri gelen farkll ifade eder ve evre varyans olarak adlandrlr.
Yukardaki eitlikten de anlalaca gibi fenotipik varyans genetik ve evre
varyanslarnn toplamdr. Bu toplamda genetik varyansn payn hesaplamak
iin, genetik varyans fenotipik varyansa blmek gerekir. te bu blmle elde
edilen deer (VG/VP) kaltm derecesidir (h
2
). Fenotipik varyansta evre varyan-
snn pay da, h
2
= VG/VP eitliine paralel olarak, e
2
= VE/VP olarak yazlabilir.
Bu da toplam varyansta evrenin farkllndan ileri gelen varyansn pay, yani
evrenin etki paydr. Bu iki deerin, yani h
2
ve e
2
nin toplam 1dir. Gerekten
de VP = VG + VE eitliinin her iki yan VPye blndnde bu deerler kolay-
ca elde edilebilir.
Eer, h
2
=1 ise fenotip tamamyla genotip tarafndan belirleniyor, determine
ediliyor, yani bireyler arasndaki fenotipik farklln tek nedeni genotiplerinin
farkl olmasdr, denir. Aksine h
2
= 0 ise, e
2
=1dir ve bireyler arasnda grlen fe-
notipik farklln nedeni sadece evredir, farkllk evrenin bireylere farkl etki
yapm olmasndan ileri gelmitir, populasyonu oluturan tm bireyler ayn geno-
tiptedir denebilir.
Kantitatif zellikler sz konusu olduunda h
2
, dolaysyla da e
2
nin alaca de-
erler bu iki u nokta arasnda olacaktr. Bunlarn (h
2
ve e
2
) sfr veya bire eit ya
da yakn olduu haller olduka nadirdir.
Kaltm derecesinin bykl hem genetik varyansa hem de evre varyansna
bal olduu iin bunlar etkileyen her e dorudan kaltm derecesini de etkiler.
Bir srde uygulanan yetitirme sistemlerine bal olarak genetik varyans deie-
bilir. rnein dardan damzlk almayan veya akrabal yetitirme uygulayan bir
srde zamanla genetik varyans azalr. Dolaysyla kaltm derecesi klr. Bir s-
rye salanan evrenin ve bundan ileri gelen varyansn deimesi de sz konusu-
VE = =
E
2
VG = =
G
2
VP = =
P
2
55
dur. Eer evre faktrleri eitlenir ve bunlarn yaratt farkllk (VE) artarsa, bu-
nun katksyla fenotipik varyans (VP) da byyecei iin kaltm derecesi der.
Aksinde evre koullar zamanla btn bireyler iin bir rnek hale gelirse genetik
varyans deimese bile, evre varyans azalacandan kaltm derecesi byr. Bu
bilgilere dayanlarak kaltm derecesinin ayn srde zamanla deiecei kolaylk-
la sylenebilir.
Kaltm derecesi herhangi bir zellik iin sz konusudur. Dolaysyla deiik
zelliklerin farkl kaltm derecelerine sahip olduklar bilinmelidir. Aslnda her
zelliin farkl genlerin denetimi altnda olduu dnlr ise, ki byledir, her
zellik bakmndan genetik varyansn deerinin deiebilecei kolaylkla kabul
edilir. Ayrca evrenin etkisi, evrenin yaratt sapma da her zellikte ayn deil-
dir. Bunlarn bir srde eitli zellikler iin deiik kaltm derecesi tahminlerine
neden olaca aktr. rnein srlarda, st veriminin kaltm derecesi 0.20-0.30,
stte ya orannn kaltm derecesi de 0.50-0.60 civarnda tahmin edilmektedir.
Kaltm derecesinin bilinmesi o srnn slah iin seilecek seleksiyon ynte-
minin belirlenmesi asndan nemlidir. Herhangi bir zelliin kaltm derecesi d-
k ise, yksek verimli olduklar iin seilen bireylerin bu stnlklerinde genoti-
pin paynn dk olaca, dolaysyla bu stnln ok az bir blmnn dl-
lerinin ortalamasna yansyaca anlalr. Bu durumda seleksiyon iin daha uygun
ltler aranmaldr. Bir baka deyile seleksiyonun isabeti artrlmaya allmal-
dr. Seleksiyonda isabet derecesi; fenotipik deer bakmndan stn olanlarn ge-
notipik deer, yani damzlk deeri bakmndan da stn olma olasldr. Her
hangi bir zellik bakmndan, bireylerin fenotipik deerleri esas alnarak bir selek-
siyon yapldnda, isabet derecesi o zelliin kaltm derecesinin karekkne eit-
tir. Seleksiyonun baars artrlmak istendiinde bunun yollarndan birinin isabet
derecesini, dolaysyla kaltm derecesini artrmaktr.
Fenotipik varyans 600 000, kaltm derecesi 0.36 olan bir zellik iin isabet derecesi ve
varyans bileenlerini (VG ve VE) hesaplaynz.
SELEKSYON (DAMIZLIK SEM) VE GENETK
LERLEME
Bir iletmenin sahip olduu hayvanlarn verimleri arasnda, nceki blmde anla-
tlan faktrlerin neden olduu farkllklar vardr. rnein stten kesim arl ba-
kmndan ortalamas 17 kg olan bir koyun srsnde 13 kg, 15 kg, 18 kg ve hatta
25 kg canl arlkta hayvanlar bulunabilir.
Srsn oluturan bireyler arasndaki bu farkllktan yararlanarak srnn or-
talama verimini ykseltmek isteyen bir reticinin izleyecei yol, yksek verimlile-
ri damzla ayrp, gelecek generasyonlarn bunlarn dllerinden olumasn sala-
maktr. Bu uygulamann temelinde;
Yksek verimlilerin stnlklerinin hi olmazsa bir blmnn genotiple-
rinden kaynakland yani, sahip olduklar genler tarafndan saland,
Bunlar damzla ayrldklarnda sahip olduklar genlerden yksek verime
neden olanlarn da dllerine aktarlaca,
Ebeveynlerinden yksek verimi salayan genleri alan dllerin de yksek ve-
rimli olacaklar,
Srye yeni katlanlarn, yani yksek verimlilerin dllerinin de, yksek ve-
rimli olmasyla srnn ortalamasnn artaca, dnce ve varsaymlar yer
alr. te bu dnce ve varsaymlar ile herhangi bir verim veya iletmeye ya-
56
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
rarllk bakmndan stn olan bireylerin gelecek generasyonu (kua)
oluturacak ebeveynler olarak seilmelerine seleksiyon denir. Daha ksa bir
ifade ile seleksiyon, gelecek generasyonun ebeveynlerini belirleme iidir.
Seleksiyonun Uygulanmas ve Zorluklar
Gelecek kuan ebeveynlerini isabetle belirlemenin bir takm aamalar ve her
aamada karlalabilen zorluklar vardr. Bu aamalarn ilki hayvanlarn tannma-
sn salamaktr. Ardndan da hayvanlarn verimlerinin saptanmas gelir. Bu neden-
le hayvanclk pratiinde hem tanma hem de eitli verimleri saptamaya ynelik
bilgi toplama ve bu bilgileri seleksiyonda kullanlacak hale getirme abalar nem-
li bir yer tutar.
Verimleri saptanacak hayvanlar her zaman, kolaylkla ve hatasz tanyabilmek
iin ncelikle bunlar tre zg numaralama yntemleri ile numaralamak gerekir.
rnein srda bu amala metal veya plastik kulak numaralar, kulak iine uygu-
lanan ve bir eit dvme nitelii tayan tetovir ile souk dalama gibi yntemler-
den yararlanlmaktadr. Son yllarda tanma amacyla hayvanlara elektronik ip ta-
klmas yaygnlamaktadr.
eitli uygulamalar ile her zaman tannabilir hale gelen hayvanlara ait bilgilerin
toplanmas olduka nemli bir itir. Bir blm sr ynetiminde de kullanlan bu
bilgilerin elde edilmeleri iin harcanan zaman ve para, zerinde durulan verimle-
re bal olarak deiir. rnein bir koyunun bir laktasyon dneminde verdii st
miktarn saptamak iin salan stn her gn olmasa bile belirli aralklarla ll-
mesi ve bunlardan toplam verimin tahmin edilmesi gerekir. Buna karlk stte ya
veya protein oran saptanmak istenir ise laboratuvar almasna gereksinim doar.
Ayn ekilde Ankara keilerinin ilk krkm tiftik verimlerini saptamak olduka ko-
laydr. Her hayvandan krklarak alnan gmlek tartlr ve o hayvana ait kart veya
dosyaya kaydedilir. Buna karlk tiftiin incelik, uzunluk, dayankllk vb. kalite
zelliklerini saptamak iin daha pahal ve uzun srecek almalar gerekir.
Baz koullarda baz verimlere ait fenotipik deerleri yukarda rneklenen ob-
jektif yntemlerle saptamak zor veya pahaldr. Ama bu zellikler bakmndan da
seleksiyon yapmak gerekebilir. Bir baka deyile hi kayt tutulamam veya lm
yaplamam srde de seleksiyon uygulanabilir. Ne var ki bu uygulama verim ka-
ytlarna dayal seleksiyon kadar baarl deildir. nk hayvanlar subjektif ola-
rak deerlendirme sz konusudur ve bu ekilde belirlenen deerle, gerek deer
arasndaki iliki, zelliklere gre deimekle birlikte, dktr.
Daha ziyade elle ve gzle yaplan subjektif deerlendirmede, deerlendirmeyi
yapan kiilerin bu konudaki becerileri nem kazanr ve bu bakmdan kiiler ara-
snda farkllklar vardr. Bu iki sakncay (ilikinin dkl ve deerlendirenler
aras farkll) bir miktar da olsa azaltmak uygulamann baarsn artrr. Hayvan-
clkta uygulanan puantaj yntemi byle bir dnceye hizmet eder. Bu yntemin
esas zerinde durulan zellik veya zellikler bakmndan hayvann deerinin bir-
den fazla kii tarafndan rakamla ifade edilmesidir. Hakem veya eksper (uzman)
ad verilen bu kiiler, zerinde dikkate alnacak zellikler ve bunlarn kusursuz ha-
line verilecek puanlarn yer ald bir kart her hayvan iin doldururlar. Bylece
hayvanlarn eitli zelliklerine, kusursuzdan uzaklama derecesine bal olarak
puanlar verilmi olur. Her bir zellik iin ayr ayr verilmi olan puanlarn toplam
veya zelliklere verilen greceli nemi ifade eden deerlerle tartlm ortalamas o
hayvana bir hakemin takdir ettii deeri ifade eder.
57
Kiilerin kusursuzluk anlaylar ve bundan uzaklamay alglaylar ile deer-
lendirme anndaki performanslar doal olarak ayn hayvana farkl puanlar verme-
lerine yol aabilir. Bu nedenlerden ileri gelebilecek hatay en aza indirmek iin ha-
kemlerin belirledikleri puanlarn ortalamas damzlk seiminde o hayvann puan
olarak kabul edilir ve seleksiyonda lt olarak bu puan kullanlr. Btn bunlara
ramen objektif yollardan elde edilmi verilere dayal olarak yrtlen seleksiyo-
nun, yukarda belirtildii ekilde de yaplm olsa, subjektif deerlere dayal selek-
siyondan daha verimli olduu bilinmelidir. Buna karlk d grn veya vcut
yapsn iyiletirmeyi amalayan seleksiyon almalarnda puantaj olduka etkili
bir yoldur.
ster objektif ister subjektif yolla olsun baz zellikleri her iki cinsiyette birden
belirlemek mmkn deildir. rnein bir koun bir batnda dourduu kuzu sa-
ys, bir horozun yumurta verimi, bir boann st verimi yoktur. Fakat erkek hay-
vanlarn bu zellikler bakmndan da seilmeleri gerekir. Byle durumlarda o
zellii gstermeyen cinsiyetlerin seimi iin baka bilgi kaynaklar kullanlmak-
tadr. rnein bir horozun yumurta verimi bakmndan damzlk deeri dii dl-
leri veya kz kardelerinin verimlerinden tahmin edilmeye allr. Bu ekilde y-
rtlen seleksiyona dllere veya kardelere gre seleksiyon denir. Bunun yannda
diilerde grlen verimle ilikisi olan ve erkeklerde de llebilen baz zellikler
sz konusu olduunda, erkeklerin seimi bu verim zellii yerine, bununla iliki-
li bir baka zellie gre yaplabilir. Bu nitelikli bir uygulamalar da dolayl selek-
siyon olarak adlandrlr.
Seleksiyonun Etkileri
Seleksiyon, daha nce de belirtildii gibi, gelecek generasyonun ebeveynlerini be-
lirleme iidir. Amac srnn zerinde durulan zellik bakmndan genotipik orta-
lamasn ykseltmektir. Bunun gereklemesi, sz konusu zellii etkileyen gen-
lerden, byk etkili olanlarn nispi miktarlarnn (frekanslarnn) allellerine gre ar-
trlmasna baldr. O halde seleksiyonun temel etkisi byk etkili genlerin frekans-
larn artrarak ortalamay ykseltmektir denebilir. Seleksiyonun gen frekansn
nasl deitirdii, iki allel tayan bir lokus esas alnarak aada anlatlacaktr.
Bir populasyonda A lokusunda yer alan byk etkili gen A, alleli olan kk
etkili gen de a ise bunlarn frekanslarn srasyla p ve q olarak ifade edebiliriz. A
geninin frekans p; a geninin frekans da q ise nc bir allel sz konusu olma-
dnda p + q = 1 ifadesi geerlidir. Byle bir durumda populasyonda AA genotip-
li bireylerin frekansnn p
2
=(p.p), Aa genotiplilerin frekansnn 2pq=(p.q+q.p) ve
aa genotiplilerin nispi miktarnn da q
2
=(q.q) kadar olduu hesaplanabilir. Gerek-
ten de populasyon dengede ve her dii gametin her erkek gametle karlama an-
s eit ise populasyonda A lokusunda ka eit genotip olaca ve bunlarn frekan-
s iftletirme dzeninin verildii ekil 3.1den kolayca incelenebilir.
58
Yukardaki gibi bir populasyonda baz genotiplere dl verme ans tannrken
dierlerinin bu ansnn ortadan kaldrlmas seleksiyon anlamna gelir. rnein,
zerinde durduumuz verimi olumlu ynde etkileyen A genine sahip olan AA ve
Aa genotiplilerin tamamna dl verdirilirken aa genotiplilere hi dl verdirilmiyor-
sa A geni lehine bir seleksiyon sz konusudur. Byle bir durumda A geninin fre-
kansnda bir art olur. Art miktar da p=q
2
/(1+q) eitliinden hesaplanabilir. K-
saca, balangta A geninin p olan frekans ilk generasyonda sadece AA ve Aa ge-
notiplilere dl verdirilerek; p+p= p+q
2
/(1+q) = 1/(1+q) deerine ulam olur.
rnein; 360 ba AA, 480 ba Aa, 160 ba da aa genotipinde olan 1000 balk bir
srde aa genotiplilerin nispi miktar q
2
= 160/1000 = 0.16, a geninin frekans olan
q ise olarak hesaplanr.
Yukardaki populasyonda aa genotiplilere hi dl verdirilmediinde elde edile-
cek dl generasyonunda a geninin frekans azalacak A geninin frekans da artacak-
tr. A geninin frekansndaki art p=q
2
/(1+q) =0.16/(1+0.4)= 0.114 olarak gerek-
leir. A geninin seleksiyondan sonraki frekans da p
1
=0.6+0.114=0.714e ykselir.
Bu durumda a geninin yeni frekans da 0.286ya (0.4-0.114=0.286) inecektir. Ol-
duka basit ve ksa bir ekilde aklanmaya allan ileyi, zerinde durulan kan-
titatif zellii etkileyen ok sayda lokusun tad genlerin her biri iin gerekle-
ecek ve onlarn etkisiyle oluan ortalama da istenilen ynde deiecektir.
Genetik lerleme
Seleksiyonla bir generasyonda salanacak genetik ilerleme (G) miktar; G = i h
2
eitlii ile hesaplanabilir. Bu eitlikte;
G : Bir generasyonda salanacak genetik ilerleme,
i : Seleksiyon stnl,
h
2
: Kaltm derecesidir.
Yukardaki eitlikten de anlalabilecei gibi bir generasyonda salanacak ge-
netik ilerleme, seleksiyon stnl ve kaltm derecesi ne kadar bykse o kadar
fazla olacaktr.
Seleksiyon stnl damzla ayrlanlarn ortalamasnn populasyon ortala-
masndan fark olarak hesaplanr. Seleksiyonun uygulanaca srnn ortalama-
s P
0
, damzla ayrlanlarn ortalamas da P
s
olarak ifade edilirse seleksiyon s-
tnl i= (P
s
P
0
) olarak yazlabilir. Bu durumda seilenlerin dllerinin yani ge-
lecek generasyonun beklenen ortalamas da;
P
1
= P
0
+ G veya P
1
= P
0
+ i h
2
olacaktr (ekil 3.2).
q q = = =
2
016 0 4 , ,
59
ekil 3.1
Dii gamet genotipi ve
frekanslar
A
(p)
a
(q)
Erkek
gamet
genotipi ve
frekanslar
A
(p)
AA
(p*p=p
2
)
Aa
(p*q=pq)
a
(q)
aA
(q*p=qp)
aa
(q*q=q
2
)
Genetik Yaplar
ve
Frekanslar
AA
p
2
Aa
2pq
aa
q
2
ki alleli olan bir
lokus bakmndan
olas gamet
frekanslar ile
oluacak genetik
yaplar ve bunlarn
frekanslar
Bir populasyon sz konusu olduunda o populasyonun fenotipik ortalamas
genotipik deerine eit kabul edilir. Yani populasyon iin P=G dir. Aslnda bir po-
pulasyonda tesadfi evre faktrlerinin etkileri toplam sfr kabul edildiinde, bu
deerlendirme yadrganmaz. Seleksiyonla salanan genetik ilerleme G, seleksiyo-
na tabii olan srnn genotipik deeri G
0
olduunda, dl grubunun genotipik de-
eri G
1
= G
0
+ G olarak yazlabilir.
Yukarda anlatlanlarn ve seleksiyonun ileyiinin daha kolay anlalmasna
yardmc olmak iin aada bir ekil verilmi ve buna dayal olarak yaplan hesap-
lamalar gsterilmitir. ekil ve aklamalarda rnek olarak kullanlan Ankara kei-
si srsnn erkek ve dii olaklarn ortalama ilk krkm tiftik arlklar srasyla
1900 ve 1500 gram, bu srden damzla ayrlan erkeklerin ortalama ilk krkm tif-
tik arlklar 2500 g, diilerinki ise 1800 g kabul edilmitir. Kaltm derecesinin 0.30
olduu varsaylarak genetik ilerleme ve seilenlerin dllerinin ortalamasnn nasl
hesaplanaca aada gsterilmitir.
ekil 3.2de yer alan bilgiler aadaki gibi de deerlendirilebilir. Bu deerlerden
de anlalaca zere evre koullarnn etkisinin deimedii durumda gelecek ge-
nerasyonun beklenen ortalamas; P
1
= P
0
+ G = 1700 + 135 = 1835 gramdr.
60
Katlm Derecesi: 0.30
DAMIZLIK SELECEK GRUP
ERKEK DAMIZLIKLAR D DAMIZLIKLAR
P
0
=(1900+1500)/2=1700g (erkek+dii)
P
0e
=1900g P
0d
=1500g
P
sd
=1800g
i
d
=1800-1500=300g
P
se
=2500g
i
e
2500-1900=600g
DAMIZLIK SELENLRN DLLER
P
0
ZELLK: LK KIRKIM TFTK AIRLII
1700+135=1835g
x x
ekil 3.2
Genetik ilerlemenin
hesaplanmas
letme sahipleri bir generasyonda salanan ilerlemeden ok, bir ylda salanan
ilerlemeyle ilgilenirler. Bunu hesaplayabilmek iin bir generasyonda salanan ge-
netik ilerlemeyi generasyonlar aras sreye (y) blmek gerekir. Bu durumda yllk
genetik ilerleme:
G
y
= i.h
2
/y
eitliinden hesaplanr. Burada sz edilen generasyonlar aras sre; damzla
ayrlan hayvanlar doduklarnda ebeveynlerinin ortalama ya olarak tanmla-
nr. ok zel durumlarn dnda bu deer srnn ortalama yana olduka ya-
kndr. Bir generasyonda salanan genetik ilerlemeyi artrmak iin seleksiyon s-
tnl veya kaltm derecesi ya da her ikisi birden artrlmaldr. Kaltm derecesi
ve seleksiyon stnlnn deimedii durumda yllk genetik ilerlemeyi artr-
mak iin generasyonlar aras sreyi ksaltmaya almak, bir baka ifade ile, sr-
nn ortalama yan kltmek gerekir.
Seleksiyon stnlnn Artrlmas
Seleksiyonla salanacak genetik ilerlemeyi artrmak iin kaltm derecesi ve/veya
seleksiyon stnln artrmak gerekir. Seleksiyon stnlnn tanmndan ve
ekil 3.2den de anlalaca gibi, bir srde damzla ayrlan hayvanlarn says ne
kadar azaltlrsa, seilenler zerinde durulan verim bakmndan en yksek deer-
liler olacandan, seleksiyon stnl o kadar artacaktr. Ne var ki sr mevcu-
dunu, artrmak bir yana, en azndan korumak zorunda olan iletmeler her yl be-
lirli sayda hayvan damzla ayrmak zorundadrlar. nk yallk, hastalk vb.
nedenlerle damzlk hayvanlarn bir blm srden zorunlu olarak uzaklar ve-
ya uzaklatrlr. Hayvanlarn bu tip nedenlerle srden uzaklatrlmalar ayklama
olarak tanmlanr. O halde srye uygulanan bakm ve beslemeyi iyiletirerek
ayklanan hayvanlarn orann dk tutmakla, dl grubundan srye katlacak
hayvanlarn says azaltlabilir. Dolaysyla en yksek verimlileri seme imkan ar-
tar. Bir baka deyile seleksiyon stnl artar. Ne var ki her yl srye katlan-
larn oran dtke yal hayvanlar da srde tutmak zorunluluk haline gelir. Bu
da generasyonlar aras srenin uzamasna yol aar. Sonuta seleksiyon stnl-
nn artmasna bal olarak bir generasyonda salanan genetik ilerleme artarken,
bunun yla den pay azalabilir. Bu yzden bu iki unsur, yani ayklama hz veya
oran ile generasyonlar aras sre iin bir optimum noktann bulunmas gerekir.
Seleksiyon stnln artrmann bir yolu da, belirli sayda hayvan ok say-
da aday ierisinden semektir. Bu da dl verimini artrmak ve dllerde yaama g-
cn ykseltmekle salanabilir. Dl says fazla olursa, seilecek belirli sayda hay-
van daha kalabalk bir grup iinden seme imkan doar. rnein, 500 balk bir
Olaklarn ilk krkm tiftik arl, sr ortalamas (P
0
)
(1900+1500)/2 = 1700 g
Seilenlerin ortalamas: (P
s
)
(2500+1800)/2 = 2150 g
Seleksiyon stnl: ( i )
[(2500-1900) + (1800-1500)]/2
=2150- 1700 = 450 gramdr.
Kaltm derecesi, h
2
0.30
Genetik ilerleme, G = i x h
2
450 x 0.30=135 gram
Seilenlerin dllerinin beklenen ortalamas, (P
1
)
1700+135=1835 gram
61
koyun srsnde her yl srye katlacak dii hayvan says 125 ba ise; bunlar
300 hayvan (dl) iinden semek, 200 hayvan iinden seime gre daha byk se-
leksiyon stnl salar. Bu nedenle dl veriminin artrlmasna almak gerekir.
Ayrca dl verimini artrmann sadece seleksiyon stnln deil, srden sa-
lanan geliri de olumlu ynde etkileyecei gzden karlmamaldr.
Seleksiyon stnlnn erkek ve dii damzlklar iin ayn olmas beklenmez.
nk bir srden elde edilen erkek ve dii dl says hemen hemen birbirinin ay-
n olmasna karlk, bunlardan damzlk olarak ayrlacaklarn says farkldr. Bu
durum, trlere ve gebe brakma yntemlerine bal olarak, bir erkekle ok sayda
diinin iftletirilebilmesinin doal sonucudur. Bu nedenle bir srye uygulanan
seleksiyon stnl erkek ve diiler iin ayr ayr hesaplanr. Sonra, dle her iki
ebeveynin eit katk yapt gz nne alnarak, her iki cinsiyette salanan stn-
lklerin ortalamas seleksiyon stnl olarak hesaplanm olur. Diilere uygula-
nan seleksiyon stnl (i
a
), erkeklere uygulanan seleksiyon stnl de (i
b
)
ile ifade edilirse srde seleksiyon stnl; i = (i
a
+ i
b
)/2 eklinde yazlabilir.
Yukarda aklanan durum dikkate alndnda, srnn devam iin mm-
kn olduunca az erkek ve az dii kullanmann seleksiyon stnln artraca-
kolaylkla sylenebilir. rnein koyunlarda serbest am uygulandnda, ya-
ni kzgnlk mevsiminde erkeklerle diiler bir arada tutulduklarnda 25 koyun iin
bir ko hesaplanr. Ama kzgnlk gsteren koyunlar belirlenerek bunlar diiler-
den ayr tutulan kolarla denetim altnda iftletirildiklerinde (elden am) 50-60
koyuna bir ko yeterli olabilir. Bu da srden seilecek ko saysnn yar yarya
azalmas, dolaysyla erkekler tarafndan salanan seleksiyon stnlnn art-
mas demektir.
Erkekler tarafndan salanan seleksiyon stnln artrma amacna ynelik
uralarn en etkilisi yapay tohumlamadr. Yapay tohumlamann uygulamaya ko-
nulmasyla, trlere gre deimek zere, seilenlerin toplam dl grubundaki pay-
n ifade eden seleksiyon intensitesi 5-1000 kat artrlabilmitir. rnein serbest
amda 40-50 inek iin bir boa bulundurulurken, yapay tohumlama uygulandn-
da 40-50 bin ba inei tohumlamak iin bir boadan toplanan sperma yeterli ola-
bilmektedir. Bu da rnein 4 milyon inein bulunduu bir populasyondan elde
edilecek en fazla 2 milyon boa adaynn en yksek deerli yz binini ya da y-
zn semek demektir.
Hayvanclkta uygulama alan bulan embriyo transferi ve embriyo blme al-
malar bir takm yararlar yannda, diiler tarafndan salanan seleksiyon stnl-
n artrc bir etkiye sahiptirler. Normal koullarda bir inekten ylda bir yavru al-
nabilirken bu teknikler sayesinde yavru saysnn 10-15e karlmas mmkndr.
Bunun seleksiyon stnl asndan nemi ayn sayda buza elde etmek iin
normal koullarda gerekli olan inek saysnn 10-15te birinin yeterli olmasdr. K-
saca bu uygulamalar sayesinde daha yksek verimli az sayda inekten toplanacak
embriyolardan sr mevcudunu koruyabilecek sayda dl elde edilebilir. Bunlara
ek olarak klonlama ve cinsiyetin denetimi gibi teknolojileri kullanarak da seleksi-
yon stnl artrlabilir.
Seleksiyon stnln artrma ynnde etkileri olan bu abalara kar, eko-
nomik koullarn getirdii baz snrlamalar mevcuttur. Gnmzde yetitiriciler
hayvanlarnn rnein yalnzca st veya yapa verimlerini deil, bunlarn yannda
dl verimi, et verimi vb. birok verimlerinin de yksek olmasn istemektedirler.
Bir baka ifade ile birden fazla verim bakmndan stn olanlar tercih edilmekte-
dir. Bu tercih seleksiyon stnln olumsuz etkiler. nk bir verim bakmn-
62
Seleksiyon ntensitesi:
Damzla ayrlan bireylerin
damzla ayrlabilecek
hayvanlara oran.
dan stn deerli olan bir birey dier verim veya verimler bakmndan orta, hatta
dk deerli olabilir. Byle olunca da reticiler bir verim bakmndan en yksek
deerli olanlar yerine onlar iin nemli olan verimleri belirli seviyelerde tayanla-
r damzla ayrrlar. Yani baz verimler bakmndan yksek deerli hayvanlarn
bir blmnden, dier verimleri dk olduu iin, vazgemek durumunda kalr-
lar. Bu nedenle seleksiyon stnl artrlmak isteniyorsa seleksiyona konu ola-
cak zellik saysnn mmkn olduunca az olmasna zen gsterilmelidir. Selek-
siyon programnda, ekonomik nemi olmayan verimlere yer verilmemelidir.
Kaltm Derecesinin Ykseltilmesi
Bilindii gibi kaltm derecesi, evre ve genetik varyansn toplam olan fenotipik
varyansta genetik varyansn paydr ve bu durum VG/(VG + VE) eklinde ifade edi-
lir. Bu ifadeden anlalaca gibi, kaltm derecesini artrmak iin evre varyansn
(VE) azaltmak, genetik varyans (VG) artrmak gerekir. evre varyansn azaltma-
nn yolu hayvanlarn hepsini ayn evre koullarnda tutmak ya da farkll yara-
tan evre faktrlerinin etki miktarlarn hesaplayp bunlar kullanarak gerekli d-
zeltmeleri (standardizasyon) yapmaktr. lk seenek ounlukla yeterli olmaz ve
standardizasyon zorunlu hale gelir. Standardizasyon, gerekte ayn evre koulla-
rnda tutulmayan hayvanlarn, ayn koullarda bulundurulduklar varsayldnda
verebilecekleri verimleri tahmin etme ilemidir. Bu ilemin sonucunda, hayvanlar
arasndaki farklln sadece zerinde durulan evre faktrlerinden ileri gelen ks-
mnn giderildii dnlr. Doal olarak, etki miktarlar hesaplanabilecei halde
dikkate alnmayan faktrler ile tesadfi evre faktrlerinin farkllk yaratc etkileri
varln korur.
Genetik varyansn artrlmas, srde genetik eitliliin oaltlmasna baldr.
Fertlerin, genetik olarak birbirlerine benzeme dereceleri arttka genetik varyans
klr. Bunun aksinde, yani sry oluturan fertlerin genetik benzerlikleri azal-
dka genetik varyans artar. Bunu salayabilmek iin zaman zaman srye baka
kaynaklardan gen aktarmak (kan tazeleme, melezleme) veya sr iinde birbir-
lerinden farkl gruplar oluturarak bunlar iftletirmek (hatlar aras melezleme)
nerilir.
Generasyonlar Aras Srenin Ksaltlmas
Generasyonlar aras sre, yllk genetik ilerlemeyi etkiler. Dier unsurlar ayn kal-
dnda, generasyonlar aras srenin ksaltlmas yllk genetik ilerlemeyi artrr. Ge-
nerasyonlar aras srenin ksaltlmas, tanmndan da anlalaca gibi, gen ebe-
veynlerin dllerinin damzla ayrlmasyla salanabilir. Bir baka ifadeyle damzl-
a ayrlanlarn dl verme yalarn kltecek uygulamalar generasyonlar aras s-
reyi ksaltr. phesiz bunlarn en etkilisi ilkine dourma yan kltmektir. Ne
var ki, ilkine dourma yan ok aalara ekmenin hem biyolojik hem de eko-
nomik engelleri vardr. rnein yaklak iki yandan nce douracak ekilde ift-
letirilen srlarn dl tutmamalar, dl tuttuklar taktirde salkl yavrular doura-
mamalar, ayrca kendi salk ve verimlerini korumada yetersiz kalmalar sz ko-
nusudur. Bu nedenle ilkine dourma yann en alt snrn hayvann kendisinin,
verimlerinin ve yavrusunun zarar grmeyecei en dk ya olarak kabul etmek
gerekir.
lkine damzlkta kullanma yann erkene alnmas, her iki cinsiyeti de ayn e-
kilde etkilemez. Bu uygulamann olumsuz etkileri erkeklerde daha azdr. Ayrca
yapay tohumlama gibi aralarla bu olumsuzluklar nemli lde azaltmak da
63
Kan tazeleme: Srye ayn
rktan ama baka
srlerden damzlk getirilip
kullanlmas.
Melezleme: Farkl rk ve ya
hattan bireylerin
iftletirilmesi.
mmkndr. te bu yzden ilkine damzlkta kullanma yan klterek generas-
yonlar aras sreyi ksaltma abalar, daha ok erkekler zerinde younlatrlmak-
tadr. Fakat douramayacak kadar gen diilerden toplanan yumurta ve embriyo-
larn dourabilecek durumdaki bireylere aktarlmas ve bunlardan dl alnmas da
generasyonlar aras srenin ksaltlmasn olumlu etkiler.
Seleksiyona konu olan baz zelliklerin saptanmas iin hayvann ilk doumu-
nu yapmas gerekir. St verimi yannda, hayvanlarn dllerinde llmesi gereken
veya dlleriyle ilgili olan zellikler bu niteliktedirler. Kolayca anlalaca gibi bu
tip zellikleri dikkate alan seleksiyon almalar ile dllere gre seleksiyon gene-
rasyonlar aras sreyi uzatr. Bu tip zellikler sz konusu olduunda generasyon-
lar aras sreyi uzatmamak iin ya dolayl seleksiyona ya da ksmi verimleri kullan-
maya ynelmek gerekebilir.
Generasyonlar aras sreyi tanmlayarak, generasyonlar aras sreyi ksaltmann yollarn
yaznz.
SELEKSYON YNTEMLER
Seleksiyonun uygulanmasndaki bir takm zorluklar amak iin eitli nlemlerin
dnlmesi ve bilgi kaynaklarndan daha fazla yararlanma istei farkl seleksiyon
yntemlerinin gelitirilmesine yol amtr. Aada bu yntemlerin uygulanma ko-
ul ve ekilleri ksaca anlatlacaktr.
Kitle Seleksiyonu
Her iki cinsiyette de llebilen ve kaltm derecesi yksek olan zellikler sz ko-
nusu olduunda, erkek ve diilerin seiminde seleksiyon lt (kriteri) olarak bi-
reylerin kendi deerleri kullanlr. Bu amala hayvanlar kendi performanslarna
gre sralanrlar ve en yksek deerlilerden ihtiya duyulan kadar damzlk olarak
alkonur. Seleksiyona konu olan verime cinsiyetin etkisi var, yani hayvanlarn er-
kek veya dii olmalar onlarn fenotipik deerlerini etkiliyor ise, rnein arlk,
yapa verimi, cidago ykseklii bu nitelikte zelliklerdir, ya her cinsiyet kendi
iinde deerlendirilir ya da cinsiyete gre standardizasyon yapldktan sonra ihti-
ya duyulan miktarda erkek ve dii damzla ayrlr. Bireysel verimlere gre selek-
siyon olarak da adlandrlan bu ynteme, srden belirli bir kitle veya grup damz-
la ayrld iin, kitle seleksiyonu (mass selection) denilmesi daha yaygndr.
rnein; 320 ba dourabilir diiye (ana kadrosuna) sahip bir Ankara keisi s-
rsnden ilk krkm ana ulaabilen 280 dl elde edilmi ve yaklak 140 ba er-
kek 140 ba da dii olan bu hayvanlar ierisinden 60 ba dii ve 6 ba erkein da-
mzla ayrlmas yeterli bulunmu olabilir. Bu durumda hayvanlarn tamamnn ilk
krkm yapa verimleri saptandktan sonra diilerden en yksek verimli 60 ba ile
erkeklerden 6 bann damzlk olarak alkonulmas gerekir. Ne var ki damzlkta
kullanma ana kadar bunlarn bir blmnn lecei dnldnden 70 ba
dii ve 8 ba erkek, damzla ayrlr. Bu uygulama kitle seleksiyonu olarak adlan-
drlr.
Akrabalara Gre Seleksiyon
Kaltm derecesi dk ve her iki cinsiyette birden llemeyen veya olduka ile-
ri yalarda llebilen verimler sz konusu olduunda kitle seleksiyonu pek ve-
rimli olmaz. Bu noktada damzlklarn belirlenmesinde akrabalarna ait verimler-
den yararlanma yoluna gidilebilir. Verimlerinden yararlanlacak akrabalar; ebe-
64
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
7
veynler, z veya vey kardeler ya da yavrular olur. Ayrca damzlk seiminde, ya
tek bana akraba gruplarnn (familya) ortalamalar ya da familya ortalamas ile
birlikte bireyin zerinde durulan verim bakmndan kendi deerinin de kullanla-
bilir. Bu yntemler aada ksaca aklanacaktr.
Ebeveynlere Gre Seleksiyon (Pedigriye Gre Seleksiyon)
zellikle tek cinsiyette grlen verimler sz konusu olduunda, bu verimin grl-
medii cinsiyetteki damzlklarn seiminde, gemi generasyondaki akrabalarna
ait bilgilerden yararlanlabilir. Bunun yannda ge ortaya kan verimler bakmn-
dan seleksiyonda da ebeveyn verimleri seleksiyon lt olarak kullanlabilir. r-
nein bir boann veya henz kendi verimi saptanmam bir diinin seiminde an-
ne ve byk annelerinin verimleri kullanldnda, yaplan i ebeveynlere gre se-
leksiyondur.
Ebeveynlere gre seleksiyon uygulanabilmesi iin ebeveyn verimlerinin bilini-
yor olmas gerekir. Bu da ancak uzun sre verim kayd tutulmu srlerde mm-
kndr. Bir hayvann gemi generasyonlardaki ebeveynlerini verim deerleriyle
birlikte tantan belgelere, pedigri ad verilir. O halde seleksiyonda yararlanlan bil-
gilerin bu belgedeki bilgiler olmalar kanlmazdr. Bu yzden ebeveyn verimleri-
ni esas alarak gerekletirilen seleksiyona pedigriye gre seleksiyon da denir.
Pedigriye gre seleksiyonun genetik dayana, ebeveynlerinin sahip olduu
genlerin yarsn tayan bireylerin, ebeveynlerinin sahip olduklar stnle belir-
li derecede sahip olacaklar grdr. Ne var ki, bir ebeveynin dllerine aktard-
yar, rastgele bir yardr. Ebeveyn baz lokuslarda hetorozigot ise dllerinin bir
blmne byk etkili genler, bir blmne de kk etkili genler aktarabilir. Ay-
rca ebeveynlerin deerlendirilmesinde veya sralamasnda kullanlan ltn isa-
beti de tam deildir. Kald ki ana ve babann damzlk deerlerini tahminde isabet
tam (%100) olduunda bile, ana ve babann deerleri kullanlarak yaplacak selek-
siyonun isabeti ancak %71 olur. Buna bir de daha nce seilmi olan ebeveynler
arasndaki fenotipik farkllklarn azalm olma ihtimali eklenince pedigriye gre
seleksiyonun bir takm dezavantajlarnn anlalm olmas beklenir. Yukarda say-
lan dezavantajlarna ramen, en azndan damzlklarn n seiminde, pedigriye
bavurulabilir.
Kardelere Gre Seleksiyon
Karkas zelliklerinin saptanmas iin hayvanlarn kesilmeleri gerekir. Bu durumda
o hayvann damzlk olarak kullanlmas mmkn olmaz. Daha nceden de belir-
tildii gibi kimi zellikler yalnzca erkek veya yalnzca diilerde saptanabilir. Yu-
murta ve st verimi sadece diilerde saptanabilen zelliklere rnek olutururlar.
Byle haller sz konusu olduunda bireyin damzlk deeri z veya vey karde-
lerinin verim ortalamalar dikkate alnarak tahmin edilir. Bu tahminde temel daya-
nak, kardelerin sahip olduklar genlerin bir ksmnn, ortak atalara sahip olmalar
nedeniyle, ayn olma ihtimalinin yksekliidir.
Dllere Gre Seleksiyon
Bir bireyin damzlk deeri, en isabetli ekilde dllerinin ortalamasndan tahmin
edilebilir. Gerekten de bir bireyin dllerine, sahip olduu genlerin yarsn aktar-
d gz nne alnrsa, bu bireyin dllerinin ortalamasnn genel ortalamadan
farkl olmasn ebeveyne balamak gerekir. Her ne kadar bir birey dllerine geno-
tipinin rastgele bir yarsn aktarmakta ise de ortalamann hesapland dl says
65
arttka ebeveynin damzlk deerini tahmindeki baar da artar. nk, bu ortala-
mada hem yksek hem de dk etkili genleri tama ihtimali olan dller ayn
ansla temsil edilmilerdir. Bu hususlar gz nne alndnda, bir bireyin damz-
lk deerini dllerinin ortalamasnn sr ortalamasndan farknn iki kat olarak
ifade etmenin uygun olaca grlr.
Dl kontrol olarak da ifade edilen dllere gre seleksiyonun, generasyonlar
aras sreyi uzatc bir etkisi vardr. nk bireylerin damzlk olup olmayacaklar-
na ancak dllerinin verimi saptandnda karar verilir. Buna ramen zellikle de
kaltm derecesi dk ve yalnzca diilerde saptanabilen zellikler bakmndan se-
leksiyonda etkili ve ok kullanlan bir yntemdir. Bu yntemin etkinliini artrmak
iin her bir bireyi mmkn olduunca ok sayda dlyle deerlendirmek ve dl
gruplar arasnda farklla neden olacak evre faktrlerinin etkilerini ortadan kal-
drmak gerekir.
Familya Seleksiyonu
Birbirleriyle ayn akrabalk derecesine sahip bireylerin oluturduu gruba familya
denir. Byle bir grubun yeleri z karde iseler bunlar z karde, vey karde ise-
ler vey karde familyasn olutururlar.
zellikle dk kaltm dereceli verimler sz konusu olduunda, familya selek-
siyonu daha isabetli olmaktadr. nk, daha nce de belirtildii gibi bir grubun
ortalamas o grubun genotipik deeri iin daha uygun bir ldr. Bir baka de-
yile yksek fenotipik deerli bir grubun genotipik deerinin yksek olduunu
sylemedeki isabet, yksek verimli bir ferdin genotipik deerinin yksek olduu-
nu sylemedeki isabetten daha byktr.
Familya seleksiyonunda, en yksek ortalamaya sahip olan familyalarn btn
bireylerinin damzla ayrlmalar sz konusudur. rnein her birinde 20 vey kar-
de bulunan 15 familya var ve ihtiya duyulan damzlk says da 100 ise ortalama-
s en yksek 5 familyann 100 yesi damzlk olarak seilir.
zerinde durulan zelliin kaltm derecesi dtke, familyay oluturan birey-
lerin akrabalklar ve saylar arttka, familya seleksiyonu ile salanacak isabetin,
kitle seleksiyonu ile salanacak isabete oran byr.
Familya seleksiyonunda familya ortalamasnn altndaki bireylerin hatta seil-
meyen familyalardaki yksek deerli bireylerden daha dk verime sahip olanla-
rn bile damzla ayrlmalar sz konusudur. Bu sakncay gidermek iin, baz du-
rumlarda her familyann en yksek verimli belirli bir oran damzla ayrlr. Bu
yntem familya ii seleksiyon olarak adlandrlr. Bu yntemde de en dk orta-
lamaya sahip familyalardan da damzlk seiliyor olmas bir saknca oluturur.
Kombine Seleksiyon
Familya seleksiyonu ve familya ii seleksiyonun aksaklklarn gidermek iin geli-
tirilmi bir yntemdir. Bu seleksiyon ynteminde seleksiyon lt, hem familya
ortalamas hem de bireyin kendi fenotipik deeri dikkate alnarak elde edilir. K-
saca familya ortalamas ile ferdin deeri bir araya getirilir, kombine edilir.
Kombine seleksiyonda kullanlan lt aslnda bir indeks deeridir. ndeks
eitliinin bir familyadaki her hayvan iin ayn olan esi, familya ortalamalarna
verilecek arl belirten katsay (W)dr. Ayn populasyonda familya bykl-
ne bal olarak her familya iin farkl deerler almas beklenen bu katsay, bireyin
kendi fenotipik deerine bir arlk verildiinde familya ortalamasna ne kadar
66
arlk verileceini ifade eder. Bir familyadaki herhangi bir bireyin indeks deeri;
I
ij
= (P
ij
) + W ( ) eitlii ile hesaplanr. Bu eitlikte; I
ij
: bireyin in-
deks deerini, yani seleksiyon lt olarak kullanlacak deeri, P
ij
: bireyin feno-
tipik deerini, : bireyin yesi olduu familyann ortalamasn, : populasyonun
ortalamasn ifade eder. W de yukarda akland gibi tart faktrdr.
Bu eitlie gre btn hayvanlarn indeks deerleri hesaplandktan sonra en
yksek indeks deerine sahip olan fertlerden ihtiya duyulan kadar damzla
ayrlr.
Birden Fazla Verim Bakmndan Seleksiyon
Daha nce de belirtildii gibi, populasyonun/srnn birden fazla verim bakmn-
dan ortalamasn artrmay hedefleyen seleksiyonda her bir verimde salanan iler-
leme, yalnzca bir verim dikkate alndnda salanan ilerlemeden daha dktr.
Fakat bir hayvann srden salanan gelire katks bir tek veriminden salanan ge-
lirden ibaret de deildir. rnein bir st srnn ekonomik deeri sadece st ve-
rimi ile belirlenmez. Stteki ya ve protein oran, inein mr uzunluu, dllerin
byme hz ve bunlara benzeyen zellikler de hayvann ekonomik deerini belir-
lemede pay sahibidir. Bu nedenle gnmzde artk seleksiyonda yalnzca bir tek
verim dikkate alnmaz. Seleksiyon, birbirleriyle ilikili veya ilikisiz ama ekonomik
nemi olan birok zellik dikkate alnarak yrtlr. lkemizde ounlukla kom-
bine verimli hayvanlarn tercih edildii ve edilmesi gerektii dikkate alndnda
bu yolun gerei ve nemi daha iyi kavranr.
Birden fazla verimi dikkate alan seleksiyon uygulamalar ana balk altnda
incelenir.
Teksel Seleksiyon
Uygulamas kolay olan bu yntemin esas, her generasyonda sadece bir verimi
dikkate almak veya istenilen seviyeye ulalncaya dek yalnzca bu verim zerinde
durmaktr. Ancak istenilen seviyeye ulaldktan sonra ikinci verim ele alnr. kinci
verim iin hedeflenen dzey yakalandnda sra nc verime gelmitir. Eer sa-
dece verim zerinde durulacaksa, nc verimi takiben tekrar birinci veya
ikinci verime dnlr.
Grld gibi bu yntemin uygulannn tek verime uygulanan seleksiyon-
dan pek fark yoktur. Ne var ki, btn verimler bakmndan istenen dzeyde hay-
vanlara sahip bir srnn oluturulmas olduka uzun zaman alr veya mmkn
olmaz. Eer bir de seleksiyona konu olan zelikler arasnda negatif iliki varsa, ve-
rimlerden birinde art salanrken dierinde azalma gerekleir. Bu da seleksiyo-
nun verimliliini olumsuz etkiler ve sonuta yllarca uygulanan seleksiyona ra-
men baz zellikler bakmndan hi bir ilerleme salanamayabilir. Bu nedenle bir-
den fazla verimi iyiletirmeyi amalayan seleksiyon yntemlerinin en verimsizi
olan bu yntemin geni bir uygulama alan yoktur.
Bamsz Ayklama Snrlar
Teksel seleksiyonun dezavantajlarn ksmen de olsa ortadan kaldrmay hedefle-
yen bir yntemdir. Bu yntemde btn verimler birlikte dikkate alnrlar. Uygula-
ma ncesinde her verime zg alt snr deerleri belirlenir ve bu snrlarn tmn
aan hayvanlar damzla ayrlrlar. Yntemin uygulama zorluu, her verim iin
kritik olan alt snrn belirlenmesidir.
P P
i
P P
i P
67
zelliklerden biri hari dierleri bakmndan snrn ok stnde deerlere sahip
bir hayvann bu zellik bakmndan belirlenen snrn ok az altnda olmas halinde bi-
le damzla ayrlamamas yntemin bir dezavantajdr. Buna karlk snrlar belirlen-
dikten sonra, uygulamas kolaydr. En nemli avantaj herhangi bir verim bakmndan
snr geemeyen hayvanlarn hemen damzlk d braklabilmesidir. zellikle farkl
yalarda saptanan verimlerle alldnda bu avantaj daha da belirgin hale gelir. r-
nein koyunlarn 6. ay arl, ilk krkm yapa arl ve st verimi zerinde all-
yor ise, tm bireylerin st verimlerinin belli olmas beklenmez. Altnc ay arl iin
kararlatrlan veya belirlenen snr geemeyenler srden karlarak masraflarn azal-
tlmas yoluna gidilir. kinci zellik yaklak 14 aylk yata saptanan ilk krkm yapa
arldr. Bu zellik iin belirlenen snr aamayanlarn yaklak 3 yanda saptanabi-
len st verimlerini beklemek gerekmez. Bu avantaj ve teksel seleksiyona gre az da
olsa stnlne ramen, bu yntemin de uygulamas olduka snrldr.
ndeks Yntemi
ndeks yntemi, teksel seleksiyon ve bamsz ayklama snrlar yntemlerinin sa-
kncalarn ortadan kaldrmak amacyla gelitirilmitir. Yntemin esas, adndan da
anlalaca gibi, her hayvan iin btn verimleri dikkate alan bir indeks deeri he-
saplamaktr. ndeks deerinin hesaplanmasnda; hayvanlarn verimleri (A,B,...,K)
ile zerinde durulan zelliklerin kaltm dereceleri, zellikler aras genetik korelas-
yonlar ve her zelliin ekonomik nemleri dikkate alnarak hesaplanm tart fak-
trleri (W
A
, W
B
... W
K
) kullanlr. Bylece seleksiyonun, zerinde durulan verimler
yerine bunlarn bir arada oluturduklar;
I = W
A
+ W
B
+ ... + W
K
eklinde hesaplanan bir deere gre yaplmas mmkn olur. Bu uygulamann ba-
ars her birey iin hesaplanan indeks deeri ile sz konusu zelliklerin hepsini
kapsayan toplam genotipik deer arasndaki ilikinin yksekliine baldr.
Uygulama bakmndan bamsz ayklama snrlar ynteminden temel farkll
en son verim saptanncaya kadar btn hayvanlarn korunmasdr. Bu nedenle
masraflarn bir miktar artaca dnlrse de, verimlilii dikkate alndnda ben-
zer yntemlerin en iyisi olan indeks metodunun bu kusuru gz ard edilebilir.
Dolayl Seleksiyon
Baz zellikler arasnda genetik iliki vardr. Bir verim bakmndan stn olan birey-
ler dieri bakmndan stn veya dk verimli olabilirler. Srde iyiletirilmesi is-
tenilen verimin kaltm derecesi dk ve saptanmasnda zorluklar olduunda se-
leksiyon almalarnda bunun yerine bir baka zellik aranr. Kullanlacak zelliin
hem kaltm derecesi hem de ara olarak kullanlacak bu zellikle esas zellik ara-
snda genetik iliki yksek ise esas zellikte bir ilerleme salanabilir. rnein ta-
vuklarda cinsi olgunluk arl ile bir verim dneminde elde edilen yumurta says
arasnda negatif iaretli genetik iliki vardr. Bu durumda bir verim dnemindeki
yumurta says artrlmak istendiinde cinsi olgunluk arlna gre seleksiyon ya-
plabilir. Yani cinsi olgunluk arl dk olanlar seilerek yumurta says artrla-
bilir. Dolayl seleksiyon olarak adlandrlan bu uygulama ile hem generasyonlar ara-
s sreyi ksaltmak hem de verim kontrol masraflarn azaltmak mmkndr.
Dolayl seleksiyon nedir?
( ) K K ( ) B B
( ) A A
68
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
8
FTLETRME SSTEMLER
Bir damzlk iletme nceki blmde anlatlan yntemlerden uygun olan ile
damzlklarn setikten sonra sra, bunlarn iftletirilmelerinde izlenecek yo-
lun belirlenmesine gelir. Damzla ayrlan erkek ve diilerden hangilerinin bir-
birleriyle iftletirileceklerini belirlemek iin nce iletmenin beklentisinin ne
olduu, sonra bu beklentiyi karlayacak yntemin hangisi olduu kararlatrl-
maldr. Bu noktada unutulmamas gereken husus, aadaki yntemlerden
herhangi birinin seleksiyon olmakszn, tek bana, genetik ilerleme salamas-
nn sz konusu olmaddr.
Eer bir iletmede iftletirilen damzlklar ayn rktan iseler, bu yntem saf ye-
titirme olarak adlandrlr. leride aklanacak baz hallerde zellikle birbirleriyle
akraba olanlarn iftletirilmelerine gerek duyulur. Bu tr bir iftletirme sistemi,
akrabal yetitirme olarak adlandrlr. Eer iftletirilen erkek ve diiler farkl rklar
ya da hatlardan iseler melezleme sz konusudur.
iftletirilecek hayvanlar iin bir dzenleme yaplmyor ise, rastgele iftletirme;
eer dk verimliler yksek verimlilerle iftletiriliyor ise ztlarn iftletirilmesi,
dk verimliler dk verimlilerle, yksek verimliler de yksek verimlilerle ift-
letiriliyorsa benzerlerin iftletirilmesi sz konusudur.
Saf Yetitirme
Bir srde iftletirilen erkek ve diiler ayn rkn bireyleri iseler, uygulanan iftle-
tirme yntemi saf yetitirme olarak adlandrlr. rnein bir sr srsnde erkek
ve dii damzlklar Siyah-Alaca rkndan veya bir koyun srsndeki erkek ve dii-
ler vesi rkndan iseler bu srlerde saf yetitirme uygulanmaktadr denir.
Gnmzde nemli kabul edilen birok rkn korunmasnda saf yetitirme
byk rol oynamtr. Gerekten de, bata gelimi lkeler olmak zere birok
lkede, sahip olunan rklarn saflklarn korumak iin reticiler yetitirme der-
nekleri olarak bilinen rgtlenme modelini benimsemilerdir. Bu yaplanma-
dan temel beklentileri; sahip olunan rkn safln yitirmeden, verimlerini ge-
litirmek olan reticiler bir lde, damzlk sat olanaklarn da gvence alt-
na almlardr.
Saf yetitirmenin uyguland bir srye ayn rktan da olsa, baka srler-
den damzlk alnmyorsa sr kapatlmtr denir ve byle srler kapal yeti-
tirilen srler olarak bilinir. nk bu srlere dardan gen ak nlenmitir.
Bu yol seildiinde zamanla, srde akrabaln artmas kanlmazdr. Bir ba-
ka deyile; iftletirilen bireyler akraba olmaya balarlar. Akraba bireylerin ift-
letirilmesiyle elde edilen dllerde, ebeveynlerinin genetik benzerliini sala-
yan genlerin bir blm ayn lokusta bir araya gelerek sz konusu lokus ho-
mozigot hale geer. te bu durum; baz yararlar yannda nemli sakncalar da
beraberinde getirir.
Kapal yetitirilen bir srde bireylerin birbirleriyle genetik benzerlikleri ar-
tacandan genetik varyans azalr. Bunun sonucu olarak kaltm derecesi der
ve yeterli genetik ilerleme salanamaz. Bunun yannda, akrabal yetime katsa-
ys ile llen homozigotlamann derecesindeki arta bal olarak kimi verim-
lerde gerilemeler grlr. Bu noktada zm, srye ayn rkn baka srlerin-
den gen aktarmak veya srde genetik varyans artrc bir yetitirme sistemine
bavurmaktr.
69
Homozigot: Bir canlnn bir
lokusunda tad iki allelin
ayn olmas durumu (AA, aa,
BB, bb gibi)
Kan Tazeleme
Srye aktarlan genler ayn rkn deiik srlerinden ise, yani srye ayn rk-
tan ama baka srlerden damzlk getirilip kullanlm ise bu uygulama kan ta-
zeleme olarak adlandrlr. Kan tazeleme karar alndnda en nemli i, erkek
damzlklarn hangi srlerden alnacann belirlenmesidir. Bu belirlemede hata
yaplrsa uygulama bir yarar salamaz hatta zararl olabilir.
Kan tazeleme uygulamasnda erkek damzlklarn alnaca srlerin verim se-
viyelerinin, mevcut srden yksek veya en azndan ayn olmas yannda, zararl
genler tamamalar da istenir. Bu hususlar renmek iin yaplacak incelemeler-
de damzlklarn alnaca iletmenin sr ortalamas ve bu srde akrabal yeti-
tirmeden kanlp kanlmad zerinde durulur. Baka srlerden erkek damz-
lklar veya sperma salanarak gerekletirilen kan tazeleme uygulamasnn, sr-
de genetik farkll ve zerinde durulan verime ait ortalamay ykseltmesi bekle-
nir. Ortalama ykselmese bile srde farklln bymesi seleksiyona uygunluu
artracaktr. Bu da, istenilen seviyelere daha kolay ve daha ksa srede ulama im-
kan verir.
Kan tazelemeye bavuran iletme aslnda, sahip olduu rktan ikayeti olmayan
iletmedir. nk srnn yeterli bulunmayan veriminin baka rklara ihtiya du-
yulmadan ykseltilebilecei dnlmektedir. Fakat zellikle yerli rklarn yetiti-
rildii ve hzla deien retim koullarnn geerli olduu yrelerde bulunan ilet-
meler iin bu uygulama yetersiz kalabilir. te bu noktada, baka rklarla alma
veya baka rklardan yararlanma gerei ortaya kar. Yani yetitirilmekte olan rk o
iletme iin uygunluunu yitirir. Daha yksek verimli genotiplere ihtiya duyulur.
Bu durumda iletme ya yeni bir rk satn alarak retime devam eder, ya da aa-
da anlatlacak melezleme yntemlerinden uygun olanna bavurur.
Melezleme
Bilimsel anlamyla melezleme; farkl genotiplere sahip bireylerin iftletirilmesi
olarak tanmlanr. rnein tek gen ifti sz konusu olduunda BB ve Bb ya da BB
ve bb genotipli bireylerin iftletirilmeleri melezleme dir. Olaya bu adan yakla-
ldnda, btn iftletirmeleri melezleme olarak nitelemek gerekir. nk tek
yumurta ikizleri dnda, btn lokuslarda birbiriyle ayn genleri tayan iki bireye
rastlama olasl olduka dktr.
Hayvanclk uygulamalarnda melezleme ifadesi, daha farkl anlamda kullanlr.
Bir iftletirmenin melezleme olarak nitelendirilebilmesi iin; iftleen hayvanlarn
ya farkl rklara ya da farkl hatlara mensup olmalar gerekir. Bu durumda melezle-
me, farkl rk ya da hatlardan hayvanlarn iftletirilmesi olarak tanmlanr. Bu
da saf yetitirme ve kan tazeleme ile melezlemeyi birbirinden ayrmay mmkn
klar.
Melezleme almalarnn temel hedefi phesiz, iletmeye daha fazla yarar sa-
layan hayvanlar elde etmek olmaldr. Bu da ancak iftletirilecek gruplarn isabet-
li seimiyle salanabilir. Bu haliyle melezlemeyi, populasyonlar aras seleksiyon
olarak nitelemek de mmkndr.
Herhangi bir melezleme almasnda ana ve baba olarak kullanlan rk ya da
hatlarnn ilk dlleri F
1
olarak isimlendirilir. Eer iftleen bireyler F
1
ler ise elde
edilen dllere F
2
ad verilir. F
1
diiler ebeveyn rk veya hatlardan birinin erkekleri
ile rnein A rknn erkekleri ile, iftletirilirler ise AG
1
, AG
1
diiler yine A rkndan
erkeklerle iftletirilir ise AG
2
ler elde edilir.
70
Amalar ve uygulanlarndaki farkllklara gre deiik melezleme yntemle-
rinden sz edilebilir.
Islah Melezlemesi
Mevcut srnn verim dzeyi iletmenin gereksinmesini karlamaktan uzak oldu-
unda, daha nce belirtildii gibi, ayn rktan fakat daha yksek verimli srlerden
erkek damzlk salama, yani kan tazeleme yoluna gidilir. Baz durumlarda kan ta-
zeleme yetersiz kalr. rnein bir iletme ya da blgede sz konusu rkn en yk-
sek verimli rneklerinin verimleri bile yeterli bulunmayabilir. Bu durumda, verimi
artrmak iin yksek verimli bir rkn kullanlmas gereklilii ortaya kar. Damz-
lkta kullanlacak slah edici rk belirlendikten sonra bunun erkekleri, slah edile-
cek srnn diileri ile iftletirilir. letmelerin sahip olduklar koullar dikkate al-
narak, dllerde slah edici genotipin paynn ne olaca kararlatrlr. Bu pay ge-
nellikle % 75 ve daha kk olur.
Eer iletme iin F
1
ler yeterli grlmler ise, srde slah edilecek rka ait b-
tn diiler elden kncaya veya yeterli sayda F
1
elde edilinceye kadar, slah edici
rk x slah edilecek rk melezlemesi srdrlr. Bu arada damzlkta kullanma a-
na ulaan F
1
diilerinden uygun bulunanlar yine uygun bulunan F
1
erkeklerle
iftletirilir. Elde edilen F
2
ler arasnda oluacak farkllklardan yararlanarak ilet-
meye uygun bireyler damzla ayrlr ve gelecek generasyon bunlardan elde edi-
lir. Her generasyon yaplan seleksiyonla hedefe ulalmaya allr
Hedeflenenler F
1
olsalar bile, ilk aamada veya daha sonra bu dzeyin yetersiz
kalmas sz konusu olabilir. Byle bir durumda F
1
diiler slah edici rkn erkekle-
rine verilerek G
1
ler elde edilir. Sr G
1
dzeyinde kapatlarak seleksiyonla hede-
fe ulalmaya allr. Bir baka deyile G
1
ler arasndan erkek ve diiler seilerek
amaca uygun almalar srdrlr
Nadir de olsa, baz hallerde iletmenin koullar F
1
lerin bile ekonomik olarak
yetitirilmelerine uygun deildir veya yerli rkn nemli kabul edilen baz zellik-
leri F
1
lerde gzlenen seviyeden yksektir. Bu durumda F
1
diiler slah edilecek r-
kn erkekleriyle iftletirilerek slah edilecek rka G
1
ler elde edilir. Bu aamadan
sonra izlenecek yol slah edici rka G
1
ler elde edildikten sonra izlenenden farkl
deildir.
Bu yollardan hangisi izlenirse izlensin, seleksiyon ve akrabal yetitirme saye-
sinde zamanla dllerinde daha az alma grlen bir sr elde edilebilir. Bu nok-
taya ulaldnda yeni bir tip ya da rkn elde edilmi olduunu sylemek mm-
kn olur.
Trkiyenin st verimi en yksek yerli sr rknn Kilis Sr olduu bilinir. A.
. Ziraat Fakltesinde Kilis srlaryla yaplan almalarda ulalan st verim d-
zeyi dier yerli rklarn ok stnde olmasna ramen A.. Ziraat Fakltesi iin ye-
terli bulunmadndan Siyah-Alaca boalar kullanlarak nce F
1
ler elde edilmitir.
Elde edilen F
1
diilerin tekrar Siyah-Alaca boalara verilmeleriyle elde edilen G1le-
rin verimleri yeterli olmutur. Bu aamadan sonra sr G
1
ler ierisinden seilen
erkek ve diiler ile devam ettirilmitir. Buradan da anlalaca gibi slah melezle-
mesinde bir sreklilik yoktur. Hedeflenen genotip (tip veya rk) elde edildiinde
melezlemeden vazgeilir.
Kombinasyon Melezlemesi
Mevcut rklarn birou, belirli bir verim ynnde gelitirilmilerdir. Bunlarn her-
hangi birinde stn olan bir zellikle, bir baka rkn sahip olduu farkl bir zel-
71
lii bir genotipte bir araya getirmek, kombine etmek, istenebilir. Hatta ayr r-
kn sahip olduu zelliklere, belirli seviyelerde de olsa sahip olan yeni bir tip ve-
ya rk gelitirmek hedeflenebilir. Bu amala yaplan melezleme almasna kom-
binasyon melezlemesi denir. Kombinasyon melezlemesi; iki veya daha fazla rkn
istenen zelliklerinin tek bir tip veya rkta toplanmas, kombine edilmesi amacn
gerekletiren melezleme olarak tanmlanabilir.
Kombinasyon melezlemesinin ilk adm, ihtiya duyulan tip veya rkn zellikle-
rini belirlemektir. Prototip belirlenmesi olarak isimlendirilen bu aamadan sonra me-
lezlemede kullanlacak rklar ve bunlarn prototipte ne oranlarda temsil edilecekleri
kararlatrlr. Artk i tasarlanan prototipi verecek melezlemeyi gerekletirmeye kal-
mtr. Elde edilen melezler iinde almann banda belirlenen prototipe uzak hay-
vanlar da mevcuttur. Bu grupta her generasyon uygulanacak seleksiyonla prototipe
uygun olanlarn nisbi miktarlar artrlmaya allr. Sreklilik gstermesi gereken bu
almalar sonunda da yeni bir tip veya rk elde edilmi olur. Bu melezleme ynte-
miyle elde edilmi ok sayda rk mevcuttur. rnein Akkaraman rknn dayankl-
l ve yal kuyruklu koyunlara ama yetenei ile Alman Yapa-Et Merinosunun
byme hz ve yapa kalitesini belirli seviyelerde de olsa bir arada tayan Malya
koyun rk bu tanma uygun melezlemeyle elde edilmitir. Ayn ekilde Santa-Gertru-
dis (3/8 Brahman + 5/8 Sharton) ve Brangus (3/8 Brahman + 5/8 Angus) sr rkla-
r ile Columbia koyun rk da bu rnekler arasnda saylabilir.
Kombinasyon ve slah melezlemeleri bir arada deerlendirildiklerinde, aralarn-
da hedef ve hedefe ulamada izlenen yollar bakmndan nemli farkllklar olma-
d anlalr. Gerekten de slah melezlemesinde ama; bir yerli rka dayal olarak,
zellikle evreye uyum yeteneinde nemli bir gerileme olmakszn, tek verim ba-
kmndan yksek deerli yeni bir rk veya tip elde etmektir. Eer evreye uyum ve-
ya dayankllk da bir verim zellii saylrsa, ki byledir, hem slah melezlemesi
hem de kombinasyon melezlemesinde hareket noktas ayndr. Sonuta birden faz-
la verim bakmndan arzulanan seviyelerde yeni bir genotipin gelitirilmesi sz ko-
nusudur.
evirme Melezlemesi
Deien koullara bal olarak bir blgenin yerli rknn verimleri yeterli olmad-
nda melezlemeye bavurulduu daha nce ifade edilmitir. Eer bu almada
yksek verimli olarak dnlen rkn kullanmna belirli bir aamada son veril-
mez, aksine srde devaml olarak bu rkn erkekleri kullanlr ise evirme melez-
lemesi yaplyor demektir. nk her generasyonda yksek verimli rkn pay ar-
tar. rnein G
2
lerin sahip olduu genlerin % 87.5i yksek verimli rka aittir. G
3
,
G
4
, ....., G
n
kuaklarnda yerli rkn pay iyice azalr. Yerli rk kltr rkna evril-
mi olur.
evirme melezlemesinde dikkat edilmesi gereken en nemli husus, evirmede
kullanlan rkn, bir baka ifadeyle yerli populasyonun evrilecei rkn, o yre ko-
ullarna uyacandan emin olmaktr. evirmede kullanlan rkn, melezlemenin
uyguland blgenin koullarna uymada yetersizlii varsa, bundan kaynaklanan
sorunlar her generasyon byyerek devam eder. reticilerin melezleme program-
na ilgi ve gveninin azalmasna, hatta programdan vazgeilmesine yol aan bir so-
nula karlalmamas iin rk seimine ek olarak alnacak bir baka nlem; kltr
rk genotipin artna paralel olarak evrede gerekli iyiletirmeleri yapmaktr. Bu-
nun iin gereken parasal kaynan en azndan bir ksm melez hayvanlarla sala-
nan retim artndan karlanabilir.
72
evirme melezlemesinin en tipik rneklerinden biri lkemizde uygulanan Me-
rinoslatrma almasdr. Orta Anadoluda srekli Merinos kolar kullanlarak y-
rtlen almada umulan faydalar salanamamtr. nk evrede herhangi bir
iyiletirme yaplamam ve elde edilen ileri derece Merinos melezlerinin eitli ve-
rimleri umulann ok altnda gereklemitir. Hatta kuzu kayplar % 35 gibi ok
yksek dzeylere kmtr. Buna bir de Merinos veya ileri melezlerinin yapas-
na uygulanan desteklemenin kaldrlmas eklenince retici bu faaliyetten ou yer-
de hemen tamamyla vazgemitir. Bu durumun nne gemek iin, ncelikle
devlet iletmelerinde, evirme melezlemesinden vazgeilerek daha nce anlatlan
yntemlerle yeni rk ve tipler gelitirme yolu izlenmitir. Anadolu Merinosu,
Karacabey Merinosu bu almalarn rnleridir.
Kullanma Melezlemesi
Kullanma melezlemesi; adndan da anlalabilecei gibi, ticari deeri yksek kul-
lanma, dier bir deyile retim hayvanlar elde etmek amacyla uygulanan bir me-
lezleme yntemidir. Bu yntemin hareket noktas melezlerin baz zellikler bak-
mndan saflara gre daha yksek deerli olmalardr. Ksaca iletmeye yararllk
bakmndan melezler daha iyi durumda olabilmektedir. Damzlk retme amac ta-
mayan, yalnzca retim materyali elde etmeye ynelik olan bu melezleme ynte-
minin en yaygn kullanm tavukuluk alanndadr.
Melez genotipin, zerinde durulan zellik veya zellikler bakmndan yksek
verimli ebeveynden veya ebeveynlerin ortalamasndan stnl heterosis veya
melez azmanl olarak adlandrlr. Bu tanmdan yola karak;
Heterosis = F
1
(A+B)/2 veya Heterosis = F
1
Y
eitlikleri yazlabilir. Bu eitliklerde;
F
1
= Melezlerin,
A = Ana olarak kullanlan,
B = Baba olarak kullanlan saf rk veya hattn,
Y = Yksek verimli ebeveyn hattnn ortalama verimidir.
Kullanma melezlerinin stnlnde genlerin eklemeli etkileri yannda, ekle-
meli olmayan etkilerinin de pay byktr. Eer eklemeli olmayan gen etkilerinin
rol olmazsa melezlerin beklenen deeri ebeveynlerin ortalamas kadardr. Fakat
dominans ve epistatik etkilerin sz konusu olmas F
1
lerin daha yksek deer-
ler gstermelerine yol aar.
Melezlerin stnlnde byk lde eklemeli olmayan gen etkilerinin rol
oynamas nedeniyle bunlarn kendi aralarnda iftletirilmelerinden elde edilen
dllerde, yani F
2
lerde, bu dzeyde stnlk grlmez. nk F
1
lerde heterozi-
gotlua bal stnle neden olan genler, F
1
lerin iftletirilmeleriyle elde edilen
F
2
lerde farkl bireylere dalrlar. Yani F
2
generasyonunda heterozigotlarn nispi
miktar azalr. Bu yzden F
1
ler damzlk olarak kullanlp F
2
lerin elde edilmesi yo-
luna gidilmez. Kullanma melezine her gerek duyulduunda saf hat veya rklar ye-
niden iftletirilirler. Bu nedenle her zaman saflarn elde tutulmas zorunludur.
Melez azmanl elde etme ans, dk kaltm dereceli zelliklerde daha yk-
sektir. Ayn ekilde mevcut rk veya hatlarn birbirleriyle genetik benzerlikleri azal-
dka bunlarn iftletirilmelerinden melez azman dller elde etme olasl da ar-
tar. Bu durum her hat veya rkta lokuslarn farkl genler bakmndan homozigot ol-
malaryla aklanr. Eer iftletirilen hat veya rklarda lokuslar farkl alleller bak-
mndan homozigot iseler, bunlarn dllerinde sz konusu lokuslarda heterozigot
73
Dominant: Bir lokustaki
allellerden birinin dier
allelin etkisini rtmesi veya
snrlamas durumu.
Dominans etki: Heterozigot
genotipin iki homozigot
genotipin ortalamasndan
gsterdii sapma.
Epistatik etki: Bir lokustaki
genin etkisinin baka bir
lokus ya da lokuslardaki
genlere bal olarak
deimesi.
Heterozigot: Bir lokusun
genotipinde fakl allellerin
bulunmas (Aa, Bb, Cc gibi)
bir yap ortaya kar ve populasyonda heterozigot lokuslarn oran ykselir. rne-
in ebeveynlerinden birinde be lokusta byk etkili, dierinde ayn lokuslarda
kk etkili genler bakmndan homozigotluk sz konusu ise, bunlarn melezlerin-
de, bu lokuslarn hepsi heterozigot hale gelecektir. Heterozigotlarn birok zellik
bakmndan saflara stn olduu bilinmekte ve bu stnlk dominans olarak ni-
telenmektedir. Dominans; eksik, tam ya da stn dominans eklinde olabilir. Yani
heterozigot bireyler; homozigotlarn ortalamasndan fazla, fakat stn olandan d-
k (eksik dominans), stn olanla ayn deerde (tam dominans) veya stn olan-
dan yksek deerli (stn dominans) olabilmektedir. te melezlemede heterozi-
gotluun artna bal olarak daha ok lokusta dominans etkinin ortaya kmas
melezlerin stnlnn nemli nedenlerinden biri olarak kabul edilir.
Kullanma melezlerinin nemli avantajlar; zerinde durulan verimin artmas, melez-
lerin yaama glerinin ykseklii ve melez sry oluturan bireylerin birbirine benzer
deerler gstermeleri (bir rneklilik) dir. Buna karlk saf rk veya hatlarn srekli ola-
rak elde bulundurulmalar zorunluluu ile her melezlemede heterozis elde edilememe-
si, buna bal olarak da, dllerinde heterozis grlen saf hat veya rklarn elde edilmesi
veya saptanmasnn getirdii yksek maliyet, sistemin dezavantaj olarak grlmelidir.
Orta Anadolu koullarnda Akkaraman rknn birinci laktasyon st verimi 42 kg, vesi r-
knn st verimi de 118 kg olmutur. Bunlarn melezlerinin F
1
saf rklarla ayn dnemde
elde edilmi ilk laktasyon st verimi de 88 kg olarak tespit edilmitir. Bu zellik iin he-
terozis deerini hesaplaynz.
Akrabal Yetitirme
Uzun sre saf yetitirme uygulandnda srdeki hayvanlarn birbirleriyle akraba ol-
malar kanlmazdr. Saf yetitirme ile ilgili blmde bu husus ksaca aklanmtr.
Herhangi bir srde iftletirilen hayvanlarn zellikle akraba olmalar gzetil-
diinde, uygulanan sistem akrabal yetitirmedir. Bu sistemin daha iyi kavranabil-
mesi iin aada akrabalkla ilgili baz bilgiler verilmitir.
Hayvanclkta iki birey akraba dendiinde, gemi generasyonlarnda en az bir
ortak atann yer ald anlalr. Akrabaln derecesi de gemi generasyonlardaki
ortak ata says ile ortak atalarn yer ald generasyonla akrabal hesaplanan bi-
reylerin yer ald generasyonlarn birbirlerine yaknlna baldr. Akrabaln l-
lmesinde deiik yntemler kullanlmaktadr. Bunlardan en yaygn kullan-
lanlardan biri aada aklanacaktr.
Akrabalk Derecesi ve Akrabal Yetime Katsays
ki bireyde ortak atadan dolay zde genlerin toplam genlere oranna akrabalk
derecesi denir. Herhangi bir birey dllerine kendi genotipinin rastgele bir yarsn
aktarr. Bir atann iki ayr dlne aktard bu rastgele yarlarn ayn olma ihtimali
ayr ayr olu ihtimallerinin arpmna eittir. Bu ilke gz nne alndnda iki bi-
reyde ortak olan genlerin nisbi miktar olarak da tanmlanabilen akrabalk derece-
si (r
AB
G
) rnein baba bir vey kardeler iin 1/2 x 1/2 = 1/4 olarak hesaplanr.
Bu durum herhangi iki bireyin akrabalk derecesinin hesaplanmasnda gemi
generasyonlara ait bilgilerin varlnn zorunlu olduunu gsterir. Gemi jeneras-
yonlara ait bilgileri ieren ve pedigri olarak isimlendirilen belgelerden yararlanla-
rak hesaplanan akrabalk derecesi doal olarak pedigri kaytlarnn tutulmad d-
nemlerde olumu akrabal iermez.
74
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
9
ki z karde sz konusu olduunda, bunlarn akrabalna hem anne hem de
babalarnn katks vardr. Yani iki z kardein genetik benzerlikleri anne ve baba-
larnn ayr ayr saladklar benzerliklerin toplam olan 1/2dir (1/2 = 1/4 + 1/4).
Ana ve babaya ek olarak byk ebeveynlerden de ortak olanlar var ise akraba-
lk derecesi yine ayn mantktan hareket edilerek hesaplanr. Ortak ata birden faz-
la olduunda genetik benzerlie her bir atann katks ayr ayr hesaplanp toplan-
maldr.
Anne ve babas akraba olan bireylere akrabal yetimi veya akrabal yetitiril-
mi denir. Akrabal yetimiliin derecesini belirten akrabal yetime katsays ise
bireyde anas ile babasnn akraba olmas nedeniyle homozigotlaan lokuslarn
toplam lokuslara orann ifade eder. Bir bireyin akrabal yetime katsays o bire-
yin anas ile babasnn akrabalk derecesinin yars olarak hesaplanr. rnein
vey kardelerin iftlemesinden elde edilen bir bireyin akrabal yetime katsays;
F
i
= r
G
K
/2= (1/4)/2= 1/8 = % 12.5tir.
Akrabal yetitirme daha ncede belirtildii gibi akraba bireylerin iftletirilme-
siyle gerekletirilir. Byle bir iftletirmenin kanlmaz sonucu homozigotluun
ve bireylerin birbirine benzemelerinin artdr. Homozigotluktaki art bu hayvan-
larn dllerine farkl genler geirme ihtimalini azaltr. Dolaysyla gelecek generas-
yonlarda en azndan bu lokuslarn tad genler bakmndan alma olmaz, dlle-
rin birbirlerine benzeme ihtimali ykselir. zellikle yeni rklarn elde edilmesinin
son aamasnda uygulanan akrabal yetitirmenin gerekesi ite bu etkidir. Byle-
ce belirlenen tipin ayrc zellikte/zelliklerde farkllnn azaltlaca, yani tipin
sabitletirilecei dnlr.
Akrabal yetitirme baz verimlerde dmeye yol at gibi, genetik kusurlu
hayvanlarn meydana gelme ihtimalini de artrr. Gerekten de zellikle dl veri-
mi gibi dk kaltm dereceli karakterlerde verim seviyesi olduka der. Buna
ek olarak akrabal yetitirme ile istenen genler bakmndan homozigot lokuslarn
ortaya kmas kadar istenmeyen genler bakmndan da homozigotlama sz ko-
nusudur. Zararl etkili genler ounlukla ressesif etkilidir. Etkilerini ancak ho-
mozigot hale getiklerinde gsterirler. Bu yzden yakn akrabalarn iftletirilme-
siyle homozigotlarn artna bal olarak genetik kusurlu bireylerin ortaya kma
ihtimali de artar.
75
Ressesif: Bir lokustaki
allellerden birinin etkisinin
dier allel tarafndan
rtlmesi durumu
76
Hayvan slahnn gereklilii ve hayvansal re-
tim sistemi ile genotip uyumunun nemini
aklamak
Dnya nfusu ve besin maddeleri talebi her ge-
en gn artmakta, dorudan tarmsal faaliyette
bulunanlarn toplam nfus ierisindeki pay ise
azalmaktadr. Bir baka ifadeyle her geen gn
daha az insan daha ok kii iin tarmsal retim
yapmak durumunda kalmaktadr. Buna ek ola-
rak retim nitesi saysn artrmak, rnein eki-
lebilir alanlar oaltmak ya da hayvan saysn
hzla artrmak her zaman mmkn olmamakta
veya ihtiyac karlamaya yetmemekte ya da re-
tim maliyetlerini ykseltmektedir.
Toplam tarmsal retimi artrmann tek yolu re-
tim nitesi saysn artrmak deildir. retim ni-
tesi bana retim hacmini, yani verimi, ya da
hem verim hem de hayvan saysn artrmak da
retim art salar.
retim nitesi bana retim hacmini, rnein
hayvan bana verimi/verimleri ykseltmek iin
yaplabilecek iler iki grupta toplanr. Bunlardan
biri evre koullarna retime uygun hale getir-
mek, dieri de sz konusu verim ya da verimler
bakmndan genotipik deeri ykseltmektir. Bir
sr ya da populasyonu genotipik deerini yk-
seltmek amacyla yaplan faaliyetlere hayvan s-
lah denir. Yani hayvan bana verimi artrmak
bir zorunluluksa, hayvan slah uygulamalar da
bunu yapabilmenin iki yolundan biridir. Kald ki
verim art ngrlmese bile, her retim siste-
minde retim maliyetlerini drmek hedeflenir.
Hayvan slah bu hedefin gerekletirilmesine de
nemli katk salar.
Ayn rn retiliyor olsa da, hem hayvan bana
verim/verimler hem de evre koullar bakmn-
dan lke, hatta ayr lkede blgeler arasnda
nemli farkllklar vardr. Baz blgelerdeki ko-
ullar hayvanlarn, genotipik deerlerine denk
decek performans, verim seviyesini, gster-
melerini engelleyebilir veya snrlayabilir. Ayn
ekilde baz genotipler de evre koullar ne ka-
dar uygun hale getirilirse getirilsin, belirli bir se-
viyenin stnde performans gsteremezler. Yani
var olan genotipik seviyeden tam olarak yararla-
nabilmek iin ona uygun koullar veya mevcut
ya da deitirilebilecek koullara uygun genotip-
ler ile almak hedeflenmelidir. Aksinde ya ge-
notipik deerden ya da evreden tam olarak ya-
rarlanlmam olur. Her iki durumda da ekono-
mik anlamda bir kayp sz konusudur. zetle
genetik slah evre slahyla; evrenin iyiletiril-
mesi faaliyetleri, genetik slahla birlikte yrtl-
meli, sistem - hayvan uyumu hibir zaman gz
ard edilmemelidir.
Bir populasyondan tahmin edilen varyans ve bu-
nun nedenleri ile slahn genetik taban
konusunu zetlemek
Bir populasyonda genetik slah yapabilmek iin
birok koulun salanm olmas gerekir. Bun-
lardan biri de sz konusu verim ya da verimler
bakmndan hayvanlar arasnda bir farklln ol-
masdr.
Herhangi bir zelliin lm deeri ya da gz-
lem snf olarak ifade edilen fenotip ya da feno-
tipik deerin (P) olumasnda biri evre (E), di-
eri de genotip (G) olmak zere iki unsur etkili-
dir. Bu durum P=G+E eitliinde ifadesini bulur.
Bu eitlik esas alndnda, bir populasyon ya da
srdeki farklln ls olan fenotipik varyan-
sn da en az iki kayna olduu sylenebilir. Bun-
lardan biri o populasyondaki hayvanlarn geno-
tipik deerlerinin farkl olmas, dieri de her hay-
vanda evre etkisiyle meydana gelecek deiik-
liklerin yani evre kaynakl sapmalarn veya ev-
re etkisinin farklldr.
Genotipik deer bakmndan farklln nemli
kaynaklarndan biri genlerin eklemeli etkileridir.
Buna ek olarak dominans etki ve epistatik etki-
nin de genetik farklla katks vardr. Hayvan
slahnda zerinde durulan zellii olumlu etki-
leyen genlerin frekansn artrarak eklemeli ge-
notipik deeri ykseltmeye ynelik allmalar
arlk kazansa da, dier gen etkilerinden yarar-
lanacak yollar da aranr.
Varyans ve varyans unsurlar ile gen ve gen etki-
leri hakknda daha fazla bilgi salayabilmek iin
belirli seviyede genetik ve istatistik biliyor olmak
ya da renmek gerekir.
zet
1
A M A
2
A M A
77
Hayvan slahnda oka sz edilen kaltm dere-
cesi, akrabalk derecesi gibi temel kavramlar
tanmlamak
Bir bilim dalnda bilgi sahibi olmak ve bu bilgiyi
bakalar ile paylamak iin o alanla ilgili temel
kavramlarn neler olduunu ve bunlarla anlatl-
mak istenenleri bilmek gerekir. Hayvan slah bi-
lim dal da bu nitelikte pek ok kavram iermek-
tedir. Bu kavramlardan rnein kaltm derecesi
iin bile hatal birok tanm yaplabilmekte, ayn
durumu ifade eden kavramlar iin farkl isimler
kullanlabilmektedir. Hatta kaltm derecesinin iki
varyansn oran olduu veya en az iki grubun her-
hangi bir zellik bakmndan fenotipik deer or-
talamalar arasndaki farkta, bunlarn genotipik
deerleri aras farkllnn pay olduu unutula-
rak, bu parametrenin dorudan birey veya ortala-
ma ile ilikilendirildii de olmaktadr. Bu nitelik-
teki yanllar bu kavrama dayal ilerin de etkisiz
ve hatal olmasna neden yol aabilmektedir.
Hayvan slahnda kullanlan kavramlarla ilgili da-
ha ayrntl bilgi edinmek isteyenler, Ziraat Fa-
kltesi Zootekni Blmlerinde okutulan Hay-
van Islah dersiyle ilgili dokmanlardan yararla-
nabilirler.
Seleksiyonun etkileri, seleksiyon yntemleri ve ift-
letirme sistemlerini aklamak
Hayvan slahnn, yani bir sr veya populasyo-
nun genotipik deerini ykseltmek amacna y-
nelik faaliyetlerin esas seleksiyondur. Seleksi-
yon gelecek generasyonun ebeveynlerinin belir-
lenmesi ve bunlardan dl alnmas iidir. Bir ba-
ka ifadeyle seleksiyon yksek genotipik deerli
olduu tahmin edilen bireylerin gelecek kuak-
lara genetik katk vermelerine, yani gen aktar-
malarna imkan salamaktr. Bunun gerekleti-
rilebilmesi ve bu uygulamann ne tr deiiklik-
lere yol aacann anlalabilmesi iin seleksiyo-
nun ileyii ve etkilerinin bilinmesi gerekir.
Gelecek generasyonun ebeveynlerinin seimi ge-
notipik deer bakmndan stnle dayandrl-
mazsa genetik ilerleme beklenmemelidir. Hay-
vanlarn genotipik deerleri ise hemen her za-
man fenotipik deerden tahmin edilir. ayet yk-
sek fenotipik deerli olduklar iin seilenler, ge-
notipik deer bakmndan da yksek deerli ise-
ler isabetli bir seimden veya seleksiyonun isa-
bet derecesinin yksekliinden sz edilebilir. Da-
ha nce de ifade edildii gibi seleksiyonda isa-
bet dkse genetik ilerleme de dk olacaktr.
Bu nedenle farkl bilgi kaynaklar kullanlarak
isabetin artrlmasna allr.
Kullanlan bilgi kaynaklarna bal olarak da se-
leksiyon yntemleri tanmlanr. rnein deer-
lendirmede sadece bireylerin kendi verimlerinin
kullanld yntem bireysel seleksiyon veya kit-
le seleksiyonu, dllerinden salanan bilgilerin
kullanld yntem de dllere gre seleksiyon
olarak adlandrlr.
Hangi seleksiyon yntemi kullanlarak seilmi
olursa olsun damzlklarn iftletirilmesinin d-
zenlenmesi gerekebilir. rnein bir iletmede
yksek verimli erkekleri dk verimli diilerle
iftletirme (ztlar iftletirilmesi) ya da birbirle-
riyle akraba olanlar iftletirilme (akrabal yeti-
tirme) tercih edilebilir. Bu uygulamalara hangi
durumlarda bavurulaca, nasl yrtlecei ve
muhtemel etkilerinin ne olduu bilinmelidir.
Farkl rk ya da hatlarn iftletirilmesi olarak ta-
nmlanan melezleme hayvanclk pratiinde
nemli bir yere sahiptir. Melezlemenin ie yarar
sonular vermesi melezlemede kullanlacak rk
veya hatlarn seimindeki baar ile dorudan ili-
kilidir. Melezlenecek hat veya rklar hatal seil-
diklerinde umulan fayda salanamaz. Bu adan
deerlendirildiinde melezleme populasyonlar
aras seleksiyon olarak da tanmlanabilir. nk
yaplan i, tasarlanan elde etmek zere iftletiri-
lecek rk ya da hatlarn belirlenmesidir. Bu uygu-
lamann baarl olabilmesi iin de iftletirilecek
hat ve rklarn seimin isabetli olmas gerekir.
Elde edilecek son rnn nitelii ve esas alna-
rak farkl melezleme yntemlerinden sz edile-
bilir. rnein elde edilen melez genotip, tekrar
damzlkta kullanlmyor, bundan sadece rn
elde ediliyorsa yntem kullanma melezlemesi
olarak adlandrlr. Trkiye ve Dnya tavuk eti
ve yumurtasnn byk bir blm kullanma me-
lezlerinden salanr. Benzer uygulama msr, do-
mates v.b bitkisel rnler iin de geerlidir.
Hayvan slah amacyla seilecek ve uygulanacak
yntemlerde isabet salayabilmek iin, seleksi-
yon ve iftleme yntemlerini yeterince kavram
olmak gerekir. Aksi halde harcanan emek ve pa-
rann karl alnmaz. Hatta srnn genotipik
seviyesi daha geri gidebilir.
3
A M A
4
A M A
78
1. Hayvan slah, aadakilerden hangisidir?
a. Bir srnn fenotipik ortalamasnn artrlmasdr.
b. Bir lkede hayvansal retimin artrlmasdr.
c. reticilerden dk verimli hayvanlarn alnp,
yerine yksek deerlilerin verilmesidir.
d. Bir populasyonun genotipik deerinin ykseltil-
mesidir.
e. Akraba olan hayvanlarn birbirleriyle iftletiril-
mesidir.
2. Aadakilerden hangisi bir iletmenin ekonomik se-
viyesinin ykselmesini salar?
a. letmenin olduka yksek verimli hayvanlara
ve ucuz yem kaynaklarna kavumas
b. letmenin iilik bata olmak zere masraflarn
azaltc nlemler gelitirmesi
c. retim girdilerinin fiyatlarnn byk oranda art-
mas
d. rn fiyatlarnn ykselmesi
e. Satlan rn miktarnn azalmas
3. I.Kantitatif bir zellik bakmndan bir populasyonun
fenotipik ortalamas onun genotipik deerine eittir.
II. Kantitatif zellikler sz konusu olduunda bir po-
pulasyonun genotipik deeri evre deise bile de-
imez.
III. Bir populasyonun genetik yaps ancak evreye ba-
l olarak deiir.
IV. Kalitatif bir zellik bakmndan ortalamann artrl-
masnda evrenin de nemli rol vardr.
Yukardaki ifadelerden hangileri yanltr?
a. II ve III
b. II ve IV
c. I, II ve IV
d. I, III ve IV
e. II, III ve IV
4. I. Srlarn st verimine evre ve genotip olmak ze-
re iki temel faktr etkilidir
II. Kalitatif zellikler, etkileri evreye gre deien ok
sayda gen tarafndan determine edilirler.
III. Bir srnn canl arlk bakmndan farklln ifade
eden en uygun llerden biri fenotipik varyanstr.
Yukardaki ifadelerden hangileri dorudur?
a. Yalnz I
b. I ve II
c. I ve III
d. II ve IIII
e. I, II ve III
5. I. Bir populasyonun bireylerinin farkl fenotipik de-
erlerde olmasndan kaynaklanan farkllkta, bunlarn
genotipik deerleri arasndaki farklln payna kal-
tm derecesi denir.
II. Farkl zelliklerin kaltm dereceleri farkl olabilir.
III. Ayn zelliin kaltm derecesi her populasyon iin
ayndr.
IV. Kaltm derecesi bir populasyonun ortalama veri-
minin ne oranda genotipten kaynaklandn gs-
terir.
Kaltm derecesi (h
2
) ile ilgili yukardaki ifadelerden
hangisi/hangileri dorudur?
a. Yalnz I
b. I ve II
c. III ve IV
d. I, II ve III
e. II, III ve IV
6. D geninin frekansnn 0.4 olduu bir populasyonda
dd genotiplilere hi dl verdirilmeden elde edilen ye-
ni grupta DD ve Dd genotiplilerin frekans ne olur?
a. 0.16 ve 0.48
b. 0.25 ve 0.50
c. 0.33 ve 0.67
d. 0.39 ve 0.47
e. 0.45 ve 0.45
Kendimizi Snayalm
79
7. G=ih
2
eitliinde yer alan unsur srayla,
aadaki kavramlardan hangilerini ifade etmektedir?
a. Genetik ilerleme, seleksiyon stnl, kaltm
derecesi
b. Genotipik deer, kaltm derecesi, seleksiyon
stnl
c. Gen frekansndaki art, seleksiyon intensitesi,
kaltm derecesi
d. Genetik ilerleme, seleksiyon intensitesi, kaltm
derecesi
e. Genetik ilerleme, kaltm derecesi, seleksiyon
intensitesi
8. Genetik varyansn 200, evre varyansnn da 600 ol-
duu bir zellik bakmndan, ortalamas 19 kg olan bir
srden damzla ayrlan erkek ve diilerin ortalamas
21 kg ise, evre koullarnn deimedii varsayld-
nda seilenlerin dllerinin ortalamas ka kg olur?
a. 19.0
b. 19,5
c. 20.0
d. 21.0
e. 22.0
9. Aadakilerden hangisi seleksiyon stnln ar-
trmann yollarndan biri deildir?
a. Ayklananlarn orannn artrlmas
b. Yaama gcnn ykseltilmesi
c. Varyasyonun ykseltilmesi
d. Dl veriminin artrlmas
e. Yapay tohumlamaya bavurulmas
10. Tespiti zor olan ve uzun sre alan bir verim sz ko-
nusu ise, en uygun seleksiyon metodu aadakilerden
hangisidir?
a. Familya seleksiyonu
b. Kombine seleksiyon
c. Teksel seleksiyon
d. Kitle seleksiyonu
e. Dolayl seleksiyon
1. d Yantnz yanl ise Giri ile retim Sistemi
ve Sistemin Unsurlar konusunu yeniden gz-
den geiriniz
2. c Yantnz yanl ise Ekonomik Verim Dzeyi
3. e Yantnz yanl ise Fenotipik Varyasyon ve
eleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
4. c Yantnz yanl ise Fenotip, Genotip ve evre
5. b Yantnz yanl ise Fenotipik Varyasyonda Ge-
notipik Varyasyonun Pay (Kaltm Derecesi:
h
2
) konusunu yeniden gzden geiriniz.
6. d Yantnz yanl ise Seleksiyonun Etkileri ko-
7. a Yantnz yanl ise Genetik lerleme konusu-
nu yeniden gzden geiriniz.
8. b Yantnz yanl ise Fenotipik Varyasyonda Ge-
notipik Varyasyonun Pay (Kaltm Derecesi: h
2
)
ve Genetik lerleme konusunu yeniden gz-
den geiriniz.
9. a Yantnz yanl ise Seleksiyon stnlnn
Artrlmaskonusunu yeniden gzden geiriniz.
10. e Yantnz yanl ise Seleksiyon Yntemleri ko-
Sra Sizde 1
Hayvan slah, bir populasyonun ya da srnn bir ve-
ya birden fazla zellik bakmndan genotipik deerini
ykseltmek amacyla yrtlen faaliyetlerdir.
zerinde durduumuz zellik ya da zellikler bakmn-
dan srnn ortalama genotipik deerini istediimiz
ynde deitirmek iin yaplan faaliyete hayvan slah
denir.
Sra Sizde 2
Hayvanlar aleminde, kaltsal yapya bal olarak bir ta-
km ortak zelliklere sahip olan, doal koullarda bir-
birleriyle iftleebilen ve iftletiklerinde de dl verme
ve dlleme yeteneinde yavrular veren canl grubuna
tr denir.
Ayn tr iinde en az bir zellik bakmndan birbirleri-
ne benzeyen ve sahip olunan bu ayrc zelliin ayn
ekilde dllerinde de grld hayvan grubuna rk
denir.
80
Sra Sizde 3
Ekonomik verim seviyesi; evre faktrlerinin iyiletiril-
meleri iin yaplabilecek masraflar karlayabilecek ve-
rim seviyesi olarak tanmlanabilir.
Sra Sizde 4
Herhangi bir srde herhangi bir zellik bakmndan
hayvanlarn fenotipik deerlerinin olumasnda, geno-
tip ve evrenin etkisi vardr ve fonotipik deer P = G +
E eklinde yazlabilir. Burada P: Fenotipik deeri, G:
Genotipik deeri, E: = evre faktrlerinin etkisini ya da
evreden kaynaklanan sapmay ifade eder.
Sra Sizde 5
Sra Sizde 6
Fenotipik varyans = 600 000, Kaltm derecesi = 0,36
Kaltm derecesi = Genotipik varyans / Fenotipik var-
yans
0,36 = Genotipik varyans/600 000. Buradan;
Genotipik varyans = 600 000 0,36= 216 000,
Fenotipik varyans = Genotipik varyans + evre varyans
600 000 = 216 000 + evre varyans. Buradan;
evre varyans = 600 000 216 000 = 384 000
Sra Sizde 7
Generasyonlar aras sre: damzla ayrlan hayvanlar
doduklarnda ebeveynlerinin ortalama yadr.
Generasyonlar aras sreyi ksaltmak iin;
Damzla ayrlan ebeveynlerin dl verme yalar
kltlmeli, rnein ilk dourma ya hayvann
kendisinin, verimlerinin ve yavrusunun zarar gr-
meyecei en dk yaa ekilebilir.
Yapay tohumlama ynteminden yararlanlabilir,
Douramayacak kadar gen diilerden toplanan yu-
murta ve embriyolarn dourabilecek durumdaki bi-
reylere aktarlarak bunlardan dl alnmas (embriyo
transferi) gerekletirilebilir,
Dolayl seleksiyona bavurmak ya da ksmi verimle-
ri kullanmak gerekebilir.
Sra Sizde 8
Srde iyiletirilmesi istenilen verimin kaltm derecesi
dk ve saptanmasnda zorluklar olduunda seleksi-
yon almalarnda bunun yerine, bununla genetik ili-
kisi olan bir baka zellik aranr. Kullanlacak zelliin
hem kaltm derecesi hem de ara olarak kullanlan bu
zellikle esas zellik arasnda genetik korelasyon yk-
sek ise esas zellikte bir ilerleme salanabilir. Bu ekil-
de ara zellii kullanarak ama zellikte ilerleme sa-
lamay hedefleyen seleksiyon yntemine dolayl se-
leksiyon denir.
Sra Sizde 9
Heterosis (H) = F
1
(Ana+Baba)/2
Burada; Ana= 42 kg, Baba = 118 kg, F
1
= 88 kg.
H = 88 (42 + 108)/2 = 88 80 = 8 kg.
Kantitatif zellikler Kalitatif zellikler
Populasyonda fenotipik deer
bakmndan birbirinden kesin s-
nrlarla ayrlan gruplar olumaz.
Populasyonda fenotipik deer
bakmndan birbirinden kesin
snrlarla ayrlabilen gruplar
oluur.
ok sayda gen tarafndan de-
termine edilirler.
Az sayda gen ifti tarafndan de-
termine edilirler.
Bu zellii etkileyen genlerin
etkisi evre faktrlerine gre
deiir.
Bu zellii etkileyen genlerin et-
kisini evre faktrleri nemli l-
de deitiremez.
Populasyonda ok sayda gene-
tik yap sz konusudur.
Populasyonda az sayda genetik
yap sz konusudur.
Tr Irklar
Sr Siyah Alaca Yerli Kara Hereford
Koyun Akkaraman vesi Malya
Kei Ankara Keisi Saanen Kilis
sabet derecesi kaltmderecesi veya . . = = = 036 060 % . 60
81
Akman, N. (1997). Hayvan Islah. S:35 - 72. Editr:
M. Erturul Hayvan Yetitirme (Yetitiricilik 2.
Bask). Baran Ofset. Ankara.
Anonymous. (2011). World Population to 2300.
http://www.un.org/esa/population/publications/lo
ngrange2/WorldPop2300final.pdf
Bourdon, R.M. (1997). understanding Animal
Breeding. Prentice - Hall,Inc. USA.
Bowman,J.C.(1974). An Introduction to Animal
Breeding. Edward Arnold Limitde, 25 HillSetreet,
London.
Dzgne, O., Akman, N. (1985). Varyasyon Kaynak-
lar. A.. Ziraat Fakltesi 954/14.
Dzgne, O., Eliin, A., Akman, N. (1991). Hayvan Is-
lah. II. Bask. A..Ziraat Fak. 1212/349.
Elvidge, D.G. (1985). Sire and Breed Selection. Ani-
mal Industries Workshop. Lincoln Collage 1985.
Falconer, D.S. (1964). Introduction to Quantative
Genetics. Oliver and Boyd. Edinburg.
Karata, . (1970). Seleksiyonla Salanacak Teorik
lerlemenin Realize Edilme artlar. Atatrk
niv. Zir. Fak.Yaynlar. 82/29.
Kzlkaya, K.,Akman, N. (1998). Akrabaln Tahmin
Edilmesi. Lalahan Hayvanclk Aratrma Enstits
Dergisi. 38 (2) : 116 - 132. Ankara.
Pirchner, F., (1964). Population Genetics and Animal
Breeding. W.H. Freedman and Co.San Fransisco.
St srclnda iletme yeri seimini isabetli olarak gerekletirebilecek;
St srlarn barndrma sistemlerinden serbest durakl ahrlarn zelliklerini
zetleyebilecek;
Trkiyede yetitirilen yerli ve kltr sr rklarn tanmlayabilecek;
St ineklerinin seiminde vcut yapsnda dikkat edilecek hususlar tanmla-
yabilecek;
St srlarnda doum ve doumu takiben yaplmas gereken ileri dzenle-
yebilecek;
St srlarnda samn nasl yapldn zetleyebileceksiniz.
indekiler
Yem
Laktasyon
Ahr
Serbest Durakl Ahr
Sam
Damzlk Seimi
Sr Irklar
Az St (Kolostrum)
Buza Bytme
Servis Periyodu
Kuruya karma
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Hayvan Yetitirme St Srcl

BR ST SIIRCILII LETMESN
KURMAYA BALARKEN GZ
NNE ALINACAK NOKTALAR
LETMEDE SIIRLAR N GEREKL
BNALARIN PLANLANMASI
DAMIZLIK NEK SALANMASI
ST SIIRLARINDA BAKIM VE
YNETM
4
HAYVAN YETTRME
BR ST SIIRCILII LETMESN KURMAYA
BALARKEN GZ NNE ALINACAK NOKTALAR
letme Yerinin Seimi ve Bykl
letme sahibinin veya iletmeden birinci dereceden sorumlu olan kiilerin
iletmede oturmas, iletmenin baarl olmas asndan nemli olduundan
iletme yerinin seiminde bu nokta gz nne alnmaldr.
letmeye ulamda herhangi bir mevsimde sorun olmamaldr.
Arazi yeterince byk olmaldr.
letmenin kurulaca alanda sel baskn riski bulunmamal ve alan ok en-
gebeli olmamaldr.
Yerleim yerleri ve ortak dinlenme alanlarna uzak olmaldr.
Su ve elektrik bakmndan sorun yaanmayan bir blgede kurulmaldr.
Kaba yem bakmndan iletme d kaynaklara baml olmamak iin yeteri
kadar sulanabilir araziye sahip olmaldr.
Arazi zellikle kaba yem olarak deerlendirilen bitkilerin yetitirilmesine ve
motorlu ekipmanlarn altrlmasna uygun olmaldr.
Gerekli arazi miktar hesaplanrken u bilgilerden yararlanlabilir:
Srlara, kaba yemle salanmas gereken minimum kuru madde dzeyi 100 kg
canl arlk iin 1-1.5 kg olarak tavsiye edilir. St sr yetitiriciliinde kaba yem
olarak genellikle yonca ve msr silaj kullanlr. Bu iki yem kaynandan salanan
kuru madde miktarlar orannn 1:3 civarnda olmas uygun grlr.
Bu ltler dikkate alndnda 600 kg arlndaki Siyah Alaca bir inek iin ge-
rekli yllk silaj ve kuru yonca ihtiyac sras ile 6 ve 1 ton olarak hesaplanabilir. Bu
inee ek olarak, bundan elde edilebilecek yavrular da yani srnn tamam dikka-
te alndnda, yllk silaj ve kuru yonca gereksinimi sras ile 13-14 ton ve 2 tona
kadar kar. Bir dekardan alnabilecek msr silaj ve kuru yonca miktarlar ortalama
6 ton ve 1.5 ton olarak dnlrse, yavrularn da hesaba katarak 1 samal inek
iin olmas gereken sulanabilir arazi miktar en az 3-4 dekar olarak hesaplanabilir.
evrenin Korunmas le lgili Olarak Dikkate Alnmas
Gereken Noktalar
St srcl iletmeleri planlanrken, iletmede ortaya kan atklarn evreye za-
rar vermemesi iin gereken nlemler alnmaldr. En nemli atk, dk ve idrar
St Srcl
Kaba yem: Birim hacmi
iinde besin maddeleri
younluu az,
sindirilebilirlii dk ve
kuru maddesinde % 16nn
zerinde ham selloz ieren,
kuru ot, kuru yonca, ayr
otu, saman ve silaj gibi
hacimli yem maddeleridir.
Silaj: Biilmi, belirli
boyutlara getirilmi, bir sre
prstlm, yeterli dzeyde
kuru madde ieren yeil
yemlerin, silo ierisine
sktrlarak yerletirilip
hava almas engellenecek
biimde zeri kapatldktan
sonra doal laktik asit
bakterileri veya yapay olarak
asitlerle fermantasyona
uratlmasyla elde edilen
kaba yem.
olup srlarn bir gnde meydana getirdii miktar, canl arlklarnn %8i kadar-
dr. Buna gre 600 kg arlndaki bir inein gnlk dk retimi yaklak 50 kg,
yllk retimi de 18 ton kadardr. Srdeki btn srlar yani dana, dve, tosun vb.
dikkate alnrsa her bir inek iin bir yllk gbre miktarnn 30 ton civarnda olaca-
hesaplanabilir.
letme arazisinde azot birikimini dk dzeyde tutmak iin yem bitkileri re-
timinde topraa uygulanan azotlu gbre girdisini azaltmak ve sr dksn tarla-
ya atmadan nce gbre haline getirmek amacyla yeteri kadar samanla kartrmak
tavsiye edilmektedir (Phillips, 2001). iftlik gbresi hem azotu yava brakr hem
de yararl miktarlarda fosfor, kalsiyum, magnezyum, kkrt ve iz elementler ierir.
neklerini serbest ahrlarda barndran st srcl iletmelerinin ou iftlik
gbresi yerine daha sv bir gbre retmektedir. Bunun temel nedeni de gbreye
su katmann gbreyi uzaklatrmada baz avantajlar salamasdr.
Duraklarn bitiiindeki servis yolunda biriken dk ve idrar ya su ile uzakla-
trlr ya da traktrlerin arkasna monte edilen lastik syrc veya zincirle balanm
otomatik syrclarla temizlenir. Traktrle syrarak temizleme, sama yakn za-
manlarda olmak zere, normal olarak gnde iki defa yaplabilir. Gbre bina d-
na karldktan sonra, traktrle bir ukura syrlr, buradan da bir depoya pompa-
lanr. iftliklerin ounda, sr dksnn daha iyi bir ekilde depolanmasna ihti-
ya duyulur. Sv gbre depolarnn su geirmez duvarlar olmal ve yamur suyu-
nun girmesini nlemek iin zeri kapatlmaldr. Sv gbrenin kabuk balamasn
azaltmak ve haval ortamda (aerobik) fermentasyonu tevik etmek iin kartrlma-
s gerekebilir, ki bu kokuyu ve biyokimyasal oksijen ihtiyacn azaltr.
letme in Yaplabilirlik Raporu Hazrlanmasna
Temel Olabilecek Bilgiler
Bir st sr yetitirme iletmesi kurulurken kredi kurumlarnca kabul edilebilecek ni-
telikte bir yaplabilirlik raporu hazrlanmas ile ilgili baz bilgiler aada verilmitir.
Yllara Gre Srnn Beklenen Durumu
Yllara gre srnn beklenen yapsn bulmak iin u ltler kullanlabilir:
Buzalama oran : %90
Buza kayplar : %10
Gen hayvan kayplar : %5
neklerde lm oran : %2
letmede retilmesi Beklenen rnler
Srnn kurulmas iin genellikle 6-7 aylk gebe olan ve sonbaharda buzalama-
s beklenen dveler satn alnr. Trkiye Damzlk Sr Yetitiricileri Birliklerine
ye yetitiricilerin iletmelerindeki Siyah Alaca ineklerde 305 gnlk laktasyon d-
neminde elde edilen ortalama st verimi 6000 kg civarndadr.
Gen erkek hayvanlar 16 aylkken ortalama 550 kg gelecek ekilde besiye al-
narak deerlendirilebilir.
Daha nceki blmde de bildirildii gibi ineklerin bir gnde meydana getirdik-
leri kat ve sv dknn miktar canl arlnn % 8 i kadardr.
Yem ve Yataklk Sap htiyac
Bir buzann stten kesilinceye kadar imesi gereken toplam st miktar: 150 kg
84
Samal neklere Verilecek Kesif Yem Miktar
Samal inekler iin ngrlen gnlk kesif yem miktar, gnlk st verimi esas al-
narak izelge 4.1den hesaplanabilir.
Gen Hayvanlarn Kesif Yem Gereksinimi
Gen hayvanlarn kesif yem gereksinimi, iletmenin benimsedii besleme ekli-
ne gre deiir. Aadaki deerler olabilecek en kk deerler olarak kabul
edilebilir (izelge 4.2.).
Yataklk Malzeme
Ahrlarn durak dzenlemesine ve durakta kullanlacak yataklk tipine bal olarak
kullanlacak yataklk miktar deiebilir. Gnmzde bir ok iletme sabit yataklk-
lar kullanmay tercih etmektedir. Baz iletmeler kum kullanmaktadr. Yataklk ola-
rak sap kullanacak iletmelerin bir durak iin kullanaca miktar gnde 2-3 kg ci-
varnda olur.
letme Malzemesi, Bakm ve Onarm, Yakt, Enerji ve Su
Giderleri ve Genel Giderler
Bu giderler yem giderlerinin %15 i olarak kabul edilebilir.
ilik Giderleri
Bir inek iin gereken gnlk igc miktar, samn makine ile yaplmas artyla,
20-25 dakika alnabilir.
LETMEDE SIIRLAR N GEREKL BNALARIN
PLANLANMASI
Bu blm Oenema (1993) ve Oenema (1994)den yararlanarak hazrlanm olup
nce ahrlarn havalandrlmas konusu ele alnacak, daha sonra serbest durakl
ahrlar ve sam binas hakknda bilgi verilecektir. Burada yer almayan bilgiler Zi-
raat Fakltemizin Tarmsal Yaplar ve Sulama Blm ile Zootekni Blmnden
salanabilir.
St srclnda, ineklerin ahrlarda rahat etmeleri, daha az mastitise yakalan-
malar, iilerin daha verimli almalar, ahrlarn ve ek binalarn iyi bir ekilde
planlanmasna baldr.
Ya Grubu Dnem boyunca gerekli kesif yem (hayvan bana, kg)
1-12 ay dii hayvanlar 650 (Bytme Yemi)
12-24 ay dii hayvanlar 1350 (Bytme Yemi)
1-6 ay erkek hayvanlar 200 (Bytme Yemi)
6-12 ay erkek hayvanlar 500 (Besi Yemi)
12-16 ay erkek hayvanlar 500 (Besi Yemi)
Gnlk St Verimi Yem Miktar/ St Miktar Oran
11 kg a kadar 1:3.0
11-25 kg 1:2.0
25 kg dan fazla 1:1.5
85
4. ni t e - St S r c l
izelge 4.1
Samal ineklere
verilecek kesif yem
miktar
Kesif yem: Arpa, msr, yulaf
daneleri gibi kg bana
verdii enerji miktar ve
sindirilebilir besin maddeleri
yksek yem maddeleri.
izelge 4.2
Gen hayvanlarn
kesif yem gereksinimi
Mastitis: Meme yangs
Havalandrma
yi bir havalandrma, uygun ahr ikliminin dzenlenmesine temel oluturur. Hava-
landrma ncelikle, taze havann salanmas iin gereklidir. Buna ek olarak ahr
iinde oksijenin iyi bir ekilde sirklasyonu salanmal; hayvanlar tarafndan mey-
dana getirilen CO
2
ve amonyak gibi zararl gazlar ile fazla s ve nem ortamdan
uzaklatrlmadr. yi bir havalandrma, hastalklarn nlenmesine, st srlar iin
kuru ve taze hava ieren bir ortamn oluturulmasna katkda bulunur.
Uygun ahr iklimi salamak bakmndan st srlar iin ahr scaklnn -10C
ile 20C arasnda olmas tavsiye edilir. Optimum ahr scakl, st srlar iin 10
C civardr. Ahrda scakln artmasyla hayvanlarn vcutlarnda oluan fazla s-
y atmalar zorlar. Byle durumlarda vcut ssnn artmamas iin st inekleri da-
ha az yem tketirler, bu da st veriminin dmesine neden olur. zellikle scak
havalarda vcut ssnn normalin stne kmasnda yetersiz havalandrma nem-
li rol oynar. Dk scaklklarda ise srlarn st retim etkinlikleri dk olur,
nk yemle aldklar enerjinin byk blmn vcut scaklklarn muhafaza et-
mek iin kullanacaklardr. Bu nedenle yem tketimleri artacaktr. Yksek verim se-
viyelerinde vcuttaki fazla snn atlmas son derece nemlidir. nk verim yk-
seldike st ineklerinin rettii s miktar da ykselir.
Birok ahr sisteminde doal havalandrmadan yararlanlr. Doal havalandrma
scak havann souk havadan hafif olmas prensibine dayanr. Ahr iinin havas
dorudan doruya hayvanlarn rettii s ile snr. Scak hava ahrn st tarafna
ykselir, dolaysyla da hayvanlarn zerinde alak basn oluturur. Bu ekilde ye-
ni temiz hava, hava giri aklklar yoluyla ahr iine girer.
Ahrlarda hava cereyan en dk dzeye indirilmelidir. Hava cereyan, ahrn
belirli bir blmndeki dk hava scaklklarnda yksek bir hava hznn sonu-
cudur. Eer hava cereyan oluursa, hayvanlarda ani olarak nemli miktarlarda s
kayb oluur. Bu da hayvanlarn salklarn olumsuz ynde etkileyebilir. Salkl
bir ahr iklimi demek ahr ierisinde dk hava hzyla fazla miktarda havalandr-
ma salamak demektir. Havalandrma yksek dzeyde olduunda i ve d ortam
scaklklar arasndaki fark kktr.
yi bir doal havalandrma ahrn boyutlarna, hava giri ve k aklklarna ve
bunlarn arasndaki ykseklik farkna baldr. Byk boyutlardaki (uzunluk, ge-
nilik, ykseklik) ahrlarda hayvanlar iin uygun iklimsel ahr ortam salamak da-
ha kolaydr. Geni ve yeterince yksekte bulunan havalandrma aklklar hayvan-
larn etrafnda hava akm hznn yksek olmasn nler. Yan duvarlardaki hava-
landrma giri aklklarnn yerden en az 2 m ykseklikte bulunmas tavsiye edilir.
Uzun hava giri akl kapaklar ile ahr iine giren havann uygun ekilde yn-
lendirilmesi taze havann ahrdaki hava ile uygun bir ekilde karmas salanrsa
hava girii en iyi ekilde kontrol edilebilir. Bylece ahr iine giren souk hava
dorudan doruya yatan ya da ayakta duran hayvanlarn zerine gitmez.
Doal havalandrma koullarnda, mahya aklklar havalandrma akl ola-
rak kullanlr. Hava k akl, amonyak, CO
2
, fazla s ve nemin atlmasna izin
veren biim ve genilikte olmaldr. Hava k aklnn boyutlar aadaki fak-
trlere baldr.
Hayvan bana bir laktasyondaki st verimi
Hayvan says
ve d ortam arasndaki scaklk fark
86
Mahya: atlarda iki eik
yzeyin birletii blm.
rnein, bir laktasyonda 6000 kg st veren bir inek iin havalandrma kapasite-
si en az 460 m
3
/saat, 8000 kg lk bir st veren inek iin en az 524 m
3
/saat olmaldr.
Ahrda barndrlacak inek says ve ahr uzunluu ile blgeye gre deien
scaklk ve ahr genilii esas alnarak mahya boyunca braklacak hava k ak-
l hesaplanr. Hava k aklnn % 150si alnp, 2 ye blnerek, yan duvarlar-
da braklacak hava giri aklklarnn genilii bulunur. Gemi yllarda Ankara
yresindeki kapal ahrlarn planlanmasnda ahr ii scaklnn 10C civarnda ol-
mas iin inek bana hava k akl 1450 cm
2
olarak nerilmitir.
at Eimi
at eimin artmas, hava giri ve k aklklar arasndaki ykseklik farkn art-
rr. Dik eimli at, ahr iinde lk havann yukar doru ykselmesini kolaylatrr.
Bu yolla havalandrmaya olumlu etkide bulunur. atnn yatayla 22-25 lik a
oluturmas tavsiye edilir.
St sr ahrlarnn genel zelliklerini yaznz.
Barndrma Sistemleri
St srclnda uygulanan barndrma sistemi, iletmenin ekonomik ve baarl
retim yapmasn byk lde etkiler. Uygun barndrlma olanaklar ineklerin
salkl ve rahat olmasna katkda bulunarak daha iyi bir st retimi performans
salar. St srclnda tip barndrma sistemi bulunmaktadr.
Serbest durakl sistemler
Derin altlkl barndrma sistemi
Bal durakl sistemler
Bu blmde serbest durakl sistemler aklanmtr.
Serbest Durakl Ahrlar
Serbest durakl ahrlar; hayvanlarn balanmad ancak yatmak istediklerinde biri-
ne girip yatabildikleri duraklara sahip olan, st srclna en uygun yaplardr.
Duraklar gbrenin dorudan servis yoluna dmesini salayacak ekilde ve b-
yklkte yapldndan dolay ineklerin kirlenme ihtimali azalr, yataklk kullanl-
yorsa sadece duraklara yataklk serilir ve bu malzeme uzun sre kullanlabilir.
Sam genellikle ayr bir blmde gerekletirildii iin stn daha hijyenik ve ka-
liteli olma ihtimali yksektir. Gbre temizlii ve yemlemede makinelerden yarar-
lanmaya bal durakl ahrlardan salayan serbest durakl ahrlar igcnn etkn
kullanmn ve zamandan tasarruf asndan idealdir. Bu tip ahrlarda barndrlan
hayvanlarda bacak ve meme yaralanmalarna daha az rastlanr. Hastalk ve kzgn-
lk takibi daha kolaydr, bal durakl sisteme nazaran daha fazla sayda inek yeti-
tirilmesini mmkn klar.
Serbest Durak Boyutlar
Serbest duraklarn tasarm ineklerin sal ve verimi zerinde byk bir etkiye sa-
hiptir. St srlar iin mutlaka optimum koullar salayan bir dinlenme yeri ge-
rekir. Serbest duraklar; bacak ve meme yaralanma ansn minimum klan doru
boyutlarda olmaldr. Bunun yannda doru llendirme, meme enfeksiyonlarn-
dan korunma ve ineklerin rahatlna katkda bulunur. St inekleri gnn birok
saatini serbest duraklarda dinlenerek geirirler.
87
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
nekler serbest duraklarda hareketlerinde yksek derecede zgr olmalarndan
dolay kolaylkla ayaa kalkabilirler. nekler ayaa kalkarken tabii olarak ne do-
ru 60-70 cmlik bir hareket yaparlar. Serbest duran ak olan n taraf bu hareketin
kolayca yaplmasna izin verir. Eer n taraf kapal olur ve yeterli mesafe brakl-
mazsa inek ayaa kalkmada zorlanr. Bu nedenle serbest durak boyu biraz daha
uzun tutulmaldr.
nein bann her iki tarafnda geni aklklar olan serbest duraklar, inein
yan blmeleri ayaa kalkacak inein ban bu aklklar dorultusunda yanlara
doru hareket ettirmesine olanak salar. neklerin kolayca ayaa kalkmasna im-
kn veren bu durak yaps, duran uzun yaplmas zorunluluunu ortadan kald-
rarak yapm maliyetini drr.
nein byklne bal olarak deimek zere serbest duraklarn optimum
genilii 120 cmdir. ok geni serbest duraklar kk csseli ineklerin fazla hare-
ket etmesine ve durakta geriye dnmesine elverilidir. Fazla hareket veya durak
ierisinde geriye dnme yatakln gbre ile kirlenmesine neden olur. ok dar ser-
best duraklar ise rahat bir ortam salayamayacandan inekler tarafndan kullanl-
mayacaklardr. Buna ek olarak serbest duraklarn dar olmas ineklerin ayaa kalk-
masnda ve yatmasnda zorluk kararak meme ba zedelenmesine ve bacak yara-
lanmalarna yol aabilir. Bu sorun nedeniyle, inekler durak yerine servis yolu ze-
rinde yatmay tercih edebilirler. Bu alkanln kontrol edilmesi olduka gtr.
Kstl hareket serbestlii olan serbest durak blmeleri iin daha byk boyutlara
ihtiya vardr.
Serbest Durak Zemini
Serbest durakta betonun salam nitelikte ve ahr zemininden yksek olmas iste-
nir. Durak betonu mmknse s yaltml ve servis yolu zeminden yaklak 20 cm
daha yksek olmaldr. Eer bu tasarm uygulanrsa, dinlenen inekler dierleri ta-
rafndan rahatsz edilmez ve duraklar temiz kalr. drar drenajn kolaylatrmak
iin serbest duran idrar kanal ynnde %1-2 eimli olmas gerekir. Bu, serbest
duran kuru ve temiz kalmasn salar.
Altlk (Yataklk)
Yksek verimli ineklerin durakta rahat edebilmesi iin yataklk materyalinin uygun
nitelikte olmas gereklidir. Yatakln uygun bir malzemeden yaplmas, meme ba-
sal ve bacak-meme yaralanmalarn nlemek asndan gereklidir. Serbest
duraklarda yumuak ve kuru bir yataklk salamak iin, saman ve/veya hzar tala-
yahut kauuk lastik yzeyler kullanlabilir. Saman ve/veya hzar tala uygulan-
d durumda, yeterli rahatlk ve s yaltm salamak zere yataklk kalnl 3-4
cm olmaldr. Yatakln durak iinde tutulmas, duraktan darya tamamas iin,
duran en geri ksmnda betonun stne 5 cmlik galvanizli boru tesis edilmelidir.
Gnde iki kez yataklk kontrol ve gbrenin temizlenmesi durakta yeterli temizli-
i salar. Bu sistem inekler iin ideal bir yataklk salarken, daha fazla bakm ve
yataklk (gnde inek bana yaklak 1.5 kg) gerektirmektedir. St srclnda uy-
gun yataklkl serbest durak uygulamas; salad temizlik koullarna bal olarak,
samn kolay, memenin temiz ve salkl olmasn salad gibi, kaliteli st reti-
mini de olanakl klmaktadr. yi yataklkl serbest duraklar ayn zamanda ineklerin
kolayca yatp kalkmas iin de uygundur.
88
Yemlikler
St srnda yemlik ekli ve boyutu; sr byklne, mekanizasyon derecesine ve
hayvanlarn yalarna bal olarak deiebilir. Hayvan bana yemlik uzunluu inek-
ler iin 65 cm den az olmamaldr. Yem yolunun genilii yemlemenin yapl ekli-
ne bal olarak 3-5 m arasnda olmaldr. Hayvanlarn yemlik ve yem yoluna geiini
engellemeye yarayan yemlik n koruyucular, kendiliinden kilitlenen yaplar ya da
demir borularn diyagonal veya parelel tarzda yerletirilmeleriyle ina edilebilir.
Diyagonal tipteki yemlik n koruyucular gen hayvanlar iin uygun olup, hem
bunlar hem de parelel n koruyucular otomatik kilitlenen sistemlere gre daha
ucuzdur.
Yemliin taban hayvann bulunduu servis yolunun tabanndan yaklak 10
cm yukarda olmaldr. Bu durum ineklerin n bacaklarnda daha az bir fiziksel y-
ke neden olarak yem yemeyi kolaylatrr. Yemlik n duvarndan sonra yemlik me-
safesi en az 70 cm olarak dnlmelidir. Silaj tipi yemler yemlik yzeyinin bozul-
masna neden olabilir. Bu yzden yem konulan alann beton kalitesi yksek stan-
dartlarda olmaldr. Betonun asitlerden dolay bozulmasn azaltmak iin yemleme
alan,
Taban tulas
Sentetik materyaller
Polyester betondan yaplabilir.
izelge 4.1 de verilen ller ekil 4.1 de ayrca gsterilmitir.
Ayrma-Doum-Hasta Hayvan Blmeleri
Sr salnn uygun ekilde kontrol altna alnmasyla ineklerin hastalklar ve
gen yata ayklanmalar kabul edilebilir bir dzeye indirilebilir. Bu amala, hasta
inekler ve buzalayan inekler iin uygun blmeler gereklidir. Optimum bakm
iin tipte blmeye ihtiya vardr:
Revir (ayrma) blmesi
Doum blmesi
Tedavi (hasta hayvan) blmesi
Blmeler iin ahrdaki en uygun blge, sam odasnn k noktasna yakn
yerlerdir. Bu blgenin byk avantaj; ineklerin sr ile grsel ilikide olmas ve
Uzunluk Genilik
Serbest durak (ba duvara) 2.60-2.70 1.20
Serbest durak (balar birbirine) 2.40-2.50 1.20
Serbest duraklar arasnda servis yolu 2.50-3.00
Durak ile yemlik arasndaki servis yolu 3.50-4.00
89
izelge 4.3
St sr ahrlar iin
servis yolu ve serbest
durak boyutlar (m)
ekil 4.1
250-300 cm 500 cm 350-400 cm
Serbest durakl
ahrda; duraklar,
servis yollar ve
yemlik yerleimi
bu ekilde sosyal tecritten doan rahatszlklardan ve stresten korunmu olmalar-
dr. zellikle iyi bir doum ilemi iin inekler sr arkadalaryla grsel temas ie-
risinde olmaldr. Her ahra den yer says st ineklerinin saysna baldr.
a. Revir blmesi : %4
b. Doum blmesi : %3
c. Tedavi blmesi : %3
a. Revir (ayrma) blmesi; kzgnlk gsteren inekler, gebelik tehisi, suni to-
humlama, ineklerin vcut scaklklarn lmek ve ksa sreli tedavileri iin kulla-
nlr. zel ilgi gerektiren ineklerin samn hemen ardndan zel blmeye alnabil-
meleri iin revir sam odasnn kna yakn olmaldr. Hayvanlar tedaviden son-
ra srye katlrlar. Bylece igcnden tasarruf ve srnn rahatsz edilmemesi
salanm olur.
b. Doum blmesi ok iyi donatlmaldr. Doumu yaklaan inekler yeni ev-
reye altrlmak iin birka gn nceden bu blmeye alnmaldr. Blme; yem yo-
luna ve sam odasna yakn bir yere yerletirilebilir. Sam yerine yakn olmas do-
umdan sonra inein samn kolaylatrr. nekler plasenta atldktan sonra 24 sa-
at doum blmesinde tutulmaldr. Doumdan sonra blme iyice temizlenmelidir.
Doum blmesi boyutlar en az 4.0 x 3.0 m olmaldr; bylece douma yardm ge-
rektiinde inein arkasnda yeterli alan braklm olacaktr.
c. Tedavi (hasta hayvan) blmesi; srden uzun sre ayrlan hasta inekler iin
kullanlr. Bu blme sam odasna ve yem yoluna yakn olmaldr. Bylece inek-
lerin srden ayrlmas ve tekrar braklmas ksa bir zaman ierisinde yaplr. Bl-
me duvarlar ve zemini kolayca temizlemeye olanak vermeli ve hijyenik standart-
lara uygun olmaldr.
Sam Binas
Gnmzde i gc pahal, el ile sam ise yorucu ve zor olduundan sam ma-
kine ile yapmak iin gerekli dzenlemelere gidilmelidir.
neklerin serbest durakl ahrlarda barndrld hallerde ayr bir sam binas
ina edilir. Sam binalarnda inekler samcnn bulunduu yerden 75-85 cm yk-
seklikte olan sam duraklarnda makine ile salr.
Sam duraklar hayvan saysna bal olarak, genellikle ardk, balksrt, pare-
lel veya dnen sistemler eklinde dzenlenebilir. Ardk (birbiri ardna) durakl
sam binalar samal inek says 15-25 civarnda olan iletmeler iin uygundur. Sa-
m duraklar, samc yerine paralel olup, boylar 240-250 cm dir. Bu tip sam bi-
nalarnda her samc 3 sam baln idare edebilir ve saatte 25-30 inek saabi-
lir. Balk srt durakl sam binalar ise samal inek says 25-30 dan daha fazla
olan iletmeler iin uygundur. Bu tip sam binalarnda her samc iin 4-6 sam
bal hesaplanr ve bir ii saatte 30-40 inei saabilir. Sam duraklar samcnn
olduu yere yerine 30-36 lik bir a oluturacak ekilde yerletirilmelidir. Sam
duraklar iin ayrlan yerin genilii 160-175 cm olmaldr.
Bekletme Blmesi ve St Odas
Sam binasna girite ineklerin toplu olarak bekletilebilecei, inek bana 1.3-1.5
m
2
alan decek ekilde, zeri kapal veya ak bir blme yaplmaldr. Bu blme-
nin zemini kaygan olmamal, %3 meyilli olmal ve inekler buradan sam binasna
rampadan veya basamaktan gemeden girebilmelidir.
Sam yerinde elde edilen stn bozulmadan saklanabilmesi iin en uygun yol
soutma dzenine bal st toplama tanklardr. Salan stn scakl bir saat
90
iinde 8C ye, bundan sonra da depolama scakl olan 4C ye kadar soutulma-
ldr. St depolama tanknn kapasitesi stn her gn veya gn ar fabrikaya g-
trlmesine bal olarak en yksek gnlk retimin 2 katndan az olmamaldr.
Byk iletmelerde iiler iin ayrca tuvalet, dolap ve du salanmaldr.
Buza Barna
Buzalarn doumdan stten kesime kadar barndrlacaklar yer; ucuz olarak in-
a edilmeli, kullanl ve bakm ekonomik olmal, buza lmn en dk sevi-
yede tutabilmek iin temizlenmesi ve dezenfeksiyonu kolay olmaldr.
Stle besleme devresinde buzalar ayr blmelerde tutulmal ve yemlenmelidir.
Bunun nedeni hzla yaylma zelliinde olan beyaz ishal (septisemi) tehlikesidir. Bi-
tiik blmeleri ayran duvarlar 110-120 cm olmaldr. ayet altlk ve gbre buzaln
tabannda biriktirilecekse ykseklik 135 cmye karlmaldr. Blme aralarnn yerden
90 cm ykseklie kadar olan ksm tamamen kapal, st taraf parmaklk yaplabilir.
Pencereler vastasyla bol miktarda gne salanmas arzu edilir. Barnan
tavan ok yksek olmamaldr. Doumu izleyen ilk haftalarda scakln en az
10C olmasn salamak iin gerekirse pencereler kapatlmaldr.
Bireysel blmeler yaklak 1.50 m x 1.20 m boyutlarnda olmal ve tmyle du-
varlarla ayrlmsa, iyi hava dolam salamak iin kaplar demir parmaklkl ola-
rak yaplmaldr.
Buza blmelerin drenajnn uygun olmas byk nem tar. yi, lk bir ya-
taklk salanmas dnlmelidir. Beton zerine 2.5-5 cm aralkl tahta talardan
yaplm zgara koyarak ve bolca yataklk sererek buzalar iin azami rahatlk sa-
lanr. Buzalar, buzalk yaplmadan buza kulbelerinde de bytlebilir.
Buzalklar yaplrken dikkat edilmesi gereken hususlar nelerdir?
DAMIZLIK NEK SALANMASI
letmede ahrlarn inaat tamamlandktan sonra damzlk inek veya dve salanp
iletme faaliyete geirilebilir.
Satn alnacak hayvanlarn genetik kapasitelerinin yksek ve salkl olmalar
gerekir. Bu bakmdan st verimi yksek olan Siyah Alaca, Esmer, Sar Alaca (Sim-
mental) gibi kltr rklarndan birisi seilebilir.
Dnya st srclnda egemen rk olan Siyah Alaca Trkiyede de en yaygn
kltr rkdr. Kaba yem retim olanaklar iyi, st sat fiyat tatmin edici olan y-
relerde Siyah Alaca rk tercih edilebilir.
Meradan yararlanan ve st sat fiyat lke ortalamasnn altnda seyreden yre-
ler bata olmak zere Trkiyenin hemen her yerinde, grece daha dayankl, uzun
mrl ve etilik yetenei daha yksek olan Simmental ve Esmer rk srlar yeti-
tirilebilir.
Trkiyede; kltr rklarndan Jersey, yerli rklar ve kltr rklar ile yerli rklar
arasndaki melezlemelerden elde edilmi srlar da yetitirilmektedir.
Trkiye statistik Kurumu veri tabannda Trkiyenin 2009 yl sr varl 10
724 000 ba olarak bildirilmektedir. Bunlarn yaklak te birini (%34.7) kltr rk-
lar drtte birini (%24.2) yerli rklar, geri kalann da (%41.1) kltr rk melezleri
oluturmaktadr.
Aada Trkiyede yetitirilen yerli rklar ve kltr rklar ksaca tantlacak daha
sonra st veriminin iyi olmas beklenen bir inein d yap zellikleri aklanacaktr.
91
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Yerli Sr Irklar
Yerli Kara
Yerli Kara kk yapl, ksa boynuzlu bir rktr. Deri, meme, kl, trnak ve boy-
nuz rengi siyahtr. neklerde ortalama cidago ykseklii 105 cm, canl arlk
yaklak 300 kg, bir laktasyon dneminde alnan st verimi 600-1300 kg dr. Er-
kekler besiye alndnda gnlk canl arlk art 700-900 g civarndadr. Yayl-
ma alan Orta Anadolu blgesidir.
Kilis (Gney Anadolu Krmzs)
Kilis, rengi sardan krmzya ve kahverengiye kadar deien bir rktr. En ok rast-
lanan renk sarms krmzdr. Vcudun n ksm arkaya nazaran koyucadr ve ka-
rn alt ak renklidir. Boynuz genellikle ksadr, bazen gelimemi boynuz tipi her
iki cinsiyette de vardr. neklerde cidago ykseklii 125 cm, canl arlk 350-450
kg civarndadr. Ortalama st verimi 2000 kg civarnda olan bu rk ierisinde 5000
kg ve daha fazla st verenlere rastlamak mmkndr. Erkekler besiye alndnda
gnlk canl arlk art 700-1000 g kadardr. Yaylma alan Gney ve Gneydo-
u Anadolu blgeleridir.
Dou Anadolu Krmzs
Dou Anadolu Krmzs rknda renk, krmz ve tonlarndadr. Genellikle sar
dar, keskin, sivri ve dktr. Sar cidagodan yksektir. Erkek ve diiler boynuz-
ludur. Kk csseli olmakla birlikte gldr. Olumsuz evre artlarna dayank-
ldr. Sr ve analk igds gelimitir. neklerde cidago ykseklii 105-115 cm,
canl arlk 250-350 kg, laktasyon st verimi 900-1000 kg arasndadr. Yaylma ala-
n bata Erzurum, Kars ve Ardahan illeri olmak zere Dou ve Kuzeydou Anado-
lu Blgesidir.
Yerli Gney Sars
Yerli Gney Sarsnda renk, kirli sardan krmz tarni renge kadar deiir. Bata
gz etraf, yzn yan ksmlar, boyun ve omuzlar vcudun esas rengine gre bi-
raz koyucadr. Boynuz siyahms koyu renklidir. neklerde cidago ykseklii 107
cm, canl arlk 200 kg, bir laktasyon dnemindeki st verimi 650 kg dr. Mer-
sinden balayarak Hatay ve anlurfaya kadar olan illerde, balca Toros ve Ama-
nos dalar ile Akdeniz arasnda kalan blgelerde yaylmtr.
Boz
Boz, ak gmiden koyu kl rengine kadar deien renkte olan bir rktr. Hilal
eklinde boynuzlar vardr. ok defa boyun, yanlar ve bacaklar, vcudun baka k-
smlarndan daha koyu renktedir. Boalarda gz etrafnda koyu renkli bir halka
bulunur. neklerde cidago ykseklii 120 cm, canl arlk 375 kg, laktasyon st ve-
rimi 1000-1500 kg dr. Yaylma alan Trakya, Gney Marmara, Kuzey Ege ve Orta
Anadolunun batsdr.
Zavot
Zavot, genelde beyaz renkli olup ak sar renkli olanlarna da rastlanr. Diiler ve
erkekler boynuzludur. Vcut orta irilikte ve salam yapldr. Srt hatt dz, kemik-
ler salam, deri elastiktir. neklerde cidago ykseklii 102-130 cm, canl arlk
270-450 kg, laktasyon st verimi 2300-3300 kg arasndadr. Yaylma alan Kars, Ar-
dahan illeri ve evresidir.
92
Cidago ve Cidogo
Ykseklii: Cidago 2-6. srt
omurlarnn diken kntlar
ile krek kemii ucundaki
kkrdak ve bunlar
arasndaki kaslardan
meydana gelen blge cidago
olarak adlandrlr.
Cidagonun en yksek
yerinden yere kadar olan
mesafede cidago
yksekliidir.
Yerli rklarn zelliklerini ksaca belirtiniz.
Yerli sr rklarna ilikin fotoraflara ve daha ayrntl bilgiye http://www.tagem.gov.tr/ya-
yin/tagem_ehgk_katakog.pdf adresinden ulaabilirsiniz.
Kltr Sr Irklar
Kltr sr rklar; ngiltere bata olmak zere Bat ve Orta Avrupa lkelerinde, ge-
nellikle sanayi devriminden sonra elde edilmi ve slah almalar ile verimleri s-
rekli artrlm yksek verimli hayvanlardr. Bu blmde; Esmer, Siyah Alaca, Jer-
sey ve Sar Alaca (Simmental) rklar tantlacaktr.
Esmer
Anavatan sviredir. Trkiyeye getirilen ilk kltr rk srdr. Rengi koyu kl ve
kahverenginden ak kahve ve gmi kl rengine kadar deiir. Genellikle srt bo-
yunca ak renk bir izgi (ester izgisi) vardr. Boynuzlar beyaz olup ular siyahtr.
Otlama yetenei olduka iyidir. St ve et verimi bakmndan gelitirilmi bir rktr.
Canl arlk ineklerde 500-700 kgdr. Trkiye Damzlk Sr Yetitiricileri Mer-
kez Birliine (TDSYMB) ye iletmelerde st verimi 305 gnlk bir laktasyon d-
neminde ortalama 4750 kg kadardr.
Erkeklerin beside gnlk canl arlk art 1200 g civarndadr. Trkiyede Es-
mer svire, svire Esmeri, Montafon olarak da isimlendirilir.
Siyah Alaca (Holstein Friesian)
Dnyada en fazla yaylma alanna sahip kltr rk Siyah Alacadr. Anavatan Hol-
landann Frizya blgesidir. Renk siyah beyaz alacadr. Dnyada ortalama st ve-
rimi en yksek olan st rktr.
neklerde canl arlk 500-750 kg, 305 gnlk bir laktasyon dneminde st ve-
rimi, TDSYMBne ye iletmelerde 6000 kg civarnda, stteki ya oran %3-3,5 do-
layndadr. Beside gnlk canl arlk art 1000-1400 g arasnda deien Siyah
Alaca rknn erkeklerini 12-15 aylk yata kesim arlna ulatrmak mmkndr.
Jersey
Jersey rk, ngiltere ile Fransa arasnda bulunan Man kanalndaki Jersey adasnda
gelitirilmitir. Ada zengin otlaklarla kapldr. Rengi, ak kirli sardan koyu kahve-
ye kadar deien, kk csseli bir rktr.
neklerde canl arlk 300-450 kg dr. Bir laktasyon dnemindeki st verimi or-
talama 3500 kgn zerine kabilir. Stte ya oran %5-5,5 civarndadr ve stn
yksek karoten ieriinden dolay zel sar bir rengi vardr. Bu rkn vcudu k-
k olduu iin erkeklerinin besi yetenei ve et kalitesi son derece geridir. Eti sa-
rms renklidir.
Sar Alaca (Simmental)
Anavatan svire olan bu rk krmz-beyaz veya sar-beyaz renklidir. Ba genellik-
le beyaz, trnak ve boynuzlar sardr. ki verim ynl olan bu rkn ineklerinde can-
l arlk 650-850 kg bulur, 305 gnlk bir laktasyon dnemindeki st verimi
TDSYMBne ye iletmelerde 4800 kg civarndadr. Erkeklerin besi yetenei yk-
sektir. St rklarn diileri Sar Alaca boalarla tohumlandnda elde edilen me-
lez yavrular beside, saf st rklarn besisinden ok daha iyi sonu vermektedir.
93
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Kltr sr rklarna ilikin fotoraflara ve daha ayrntl bilgiye http://www.ansi.oksta-
te.edu/breeds/cattle/ adresinden ulaabilirsiniz.
St Verimi Yksek neklerde Vcut Yaps
Bir inein st veriminin yksek olduuna iaret eden zellikleri, zel rk karakter-
lerine baklmakszn, meme yaps, vcut kapasitesi, arka bacak ve ayak yaps de-
erlendirilerek tanmlanabilir.
nein genel durumu canl olmal ve iyi beslendiini gstermelidir.
Meme Sistemi
Meme byk ve geni olmal, inein altnda ne ve arkaya doru iyice uzanmal-
dr. Meme hacmi, memenin derin olmasyla deil, meme iindeki ya ve ba do-
kularnn az yer kaplamasyla salanmaldr. Derinlii fazla olan memeler, ksa za-
manda sarkar. Meme derisi yumuak, meme zerindeki tyler ince ve yumuak ol-
maldr. Yksek st verme kabiliyetini ayn zamanda memenin d yzeyinden g-
rlen lenf damarlarnn ve karnn iki tarafndaki karn alt toplardamarlarn belir-
ginlii de gsterir. Meme balar her blmenin ortasnda bulunmal, meme eyrek-
lerinin d kenarlarna doru olmamaldr. nk bu durum makine ile samn zor
olmasna yol aar. Meme balar orta byklkte olmal, kaba yapl olmamaldr.
Vcut Kapasitesi
Srlarn st ve et retimindeki nemi; ayr otu, yonca, msr, sorgum, hayvan
pancar gibi yem bitkilerini, eker pancar posas, melas, bira sanayii artklar gibi
yan rnleri ok iyi ekilde deerlendirmelerinden ileri gelir.
Srlarn zellikle yem bitkilerini ve dier kaba yemleri bol miktarda tketebil-
meleri, geni bir sindirim sistemine sahip olmalarna baldr. Yksek verimli inek-
ler genellikle derin ve geni bir vcut yaps gsterirler. Derinlik ve genilik nden
arkaya doru gidildike artar. Bylece geni bir sindirim sistemi iin gerekli vcut
kapasitesi salanm olur.
Arka Bacaklar ve Ayaklar
nek rahata yryebilmek iin, dzgn ve salam yapl arka bacaklara ve ayak-
lara sahip olmaldr. Dizleri ayrk (f bacakl) veya yaklak (X bacakl) ineklerde
eklem bozukluklar olur ve inein mr ksalr.
Damzlk nek veya Dve Nereden Alnr?
St Srcl iletmesinde retime gemek iin gerekli damzlk inek veya dveler
ortalama st verimi yksek, yavru atma (bruselloz) ve verem (tberkloz) gibi bu-
lac hastal olmayan, st verim kaytlar ve soykt kaytlar tutulan iletme-
lerden alnmaldr. Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl, Tarm letmeleri Genel
Mdrlne bal iletmeler, Ziraat ve Veteriner Fakltelerinin Aratrma ve Uy-
gulama iftlikleri, Trkiye Damzlk Sr Yetitiricileri Merkez Birliine kaytl ye-
lerin iletmeleri gvenle damzlk inek salanabilecek yerlerdir.
94
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ST SIIRLARINDA BAKIM VE YNETM
St srlarnda bakm ve ynetim bir dii hayvann; domasndan dourmasna
kadar geirdii dnemler izlenerek anlatlacaktr.
Doum
Bir inein douraca tarih, am kaytlar varsa kolaylkla tahmin edilebilir. Sr-
larda gebelik sresi ortalama 280 gn (9 ay 10gn) dr.
Doumu yaklaan inek sakinleir ve hareketleri yavalar, meme byr ve ger-
ginleir, vulva ier ve mukoz aknt artar, sar balarnn gevemesi nedeniyle
kuyruun etrafnda ukurluk oluur, karnn st ksm hafife ieri ker.
Kaytlardan ya da d grnnden yararlanarak yaklak 1 hafta sonra dou-
raca tahmin edilen hayvan doum blmesine alnmaldr. Temiz ve dezenfekte
edilmi doum blmesine bol yataklk serilmeli ve hayvan doum gerekleince-
ye kadar balanmamaldr. neklerin ou yardma ihtiya duymadan doururlar.
Normal doumun ilk aamasnda yavruyu evreleyen zarlarn bir blmnn olu-
turduu su kesesi vulvadan dar kar. Buzaya yardm zorunluluu olmadka
bu kese yrtlmamaldr. Buzann gelii normal ise nce ba ve n ayaklar gr-
lr. Bundan yaklak 1 saat sonra doum gerekleir. Eer ba ve n ayaklar g-
rldkten sonraki yarm saat ierisinde doum gereklememi ise yardm gerekir.
Doum gerekletikten sonra inek yavrusunu yalar. Bylece hem yavrunun ku-
rumasna hem de yavrunun kan dolamnn hzlanmasna yardmc olur. Eer inek
herhangi bir nedenle bu ii yapmyor ise kuru bir bez veya yataklk kullanlarak
buza iyice silinmeli ve kurutulmaya allmaldr.
Doum gerekleir gereklemez yaplmas gereken ilerden biri de yavrunun
az ve burnundaki mukoz kalntnn temizlenmesidir. Hatta, doumu takiben yav-
runun arka ayaklarndan tutularak ba aada kalacak ekilde kaldrlmas neri-
lir. Bylece az ve solunum yolunda birikmesi muhtemel svlar atlm olur. Bu
iin tamamlanmasn takiben, gbek kordonunun bakm yaplmaldr. Eer gbek
kordonu doum esnasnda dipten kopmu ise bu blgeye tendrdiyot benzeri
mikrop ldrcler (antiseptik) srlmeli ve bu uygulamaya gnde iki kez olmak
zere, gn devam edilmelidir. Gbek kordonu dipten kopmam ise, karna en
yakn ksmdan balayarak kordon aaya doru svazlanmal ve iindeki sv bo-
altlmaldr. Daha sonra gbek kordonu karna 4-5 cm uzaklktan kesilmelidir. Bu
blgeye yine 2-3 gn sre ile gnde iki defa antiseptik uygulanmaldr.
Normal bir buza doumdan yarm saat sonra ayaa kalkar ve bir saat ierisinde
anasn emmeye balar. Bu nedenle doumdan sonra, buza emmeden nce meme-
ler uygun bir dezenfektan ile temizlenmelidir. Baz buzalar emmede zorlanrlar.
Byle durumlarda buzaya yardmc olmak gerekir. Eer buza yardma ramen
anasn ememiyorsa, inek salarak st kovadan veya biberondan iirilmelidir.
Doumu takiben retilen st yap ve bileim olarak normal stten olduka fark-
ldr ve az st (kolostrum) olarak adlandrlr. Az st normal ste gre daha
fazla kuru madde, protein, mineral ve vitamin ierir. Ayrca buzann hastalklardan
korunmasna yardmc olacak baklk maddelerine sahiptir. Bu nedenle her buza-
nn mutlaka en ksa srede, az st imesi salanmaldr. Zaten daha sonraki
gnlerde az st hzla normal ste dnr. Ayrca buzann sindirim sistemi de
az stnden yararlanma zelliini hzla yitirir. Buzaya doumunu takiben iirilen
az stnn bir yarar da, doumdan nceki dnemde sindirim sisteminde biriken
ve mekonyum ad verilen barsak ieriinin atlmasna yardmc olmasdr.
95
Antiseptik: Mikrop ldrc
madde
Mekonyum: Yeni doan
hayvann ilk dklamasyla
atlan kaln barsak ierii.
zellikle yksek verimli ineklerin rettikleri az stnn tamam buzalar ta-
rafndan tketilemez. Bu durumda salan fazla az st normal ste kartrlarak
dier buzalara iirilebilir.
Az stnn (kolostrumun) nemini yaznz.
Buza Bytme
Eer buzay ksa sre de olsa doumu takiben anas ile bir arada tutma yolu be-
nimseniyor ise bunun iin 24-48 saat yeterlidir. Daha sonra anasndan ayrlan bu-
za elden beslenir. Bu, buzaya st kova veya biberon ile iirmek suretiyle ger-
ekletirilir.
Buzalar; doar domaz da analarndan ayrlabilir. Bu durumda zellikle ana-
sndan salan az stnn biberonla iirilmesi esastr. Buzalara verilen st mik-
tar ve n says uygulanan bytme sistemine gre farkllklar gstermektedir.
Genellikle gnlk tketimin, ilk on gn boyunca , daha sonra da iki nde ve-
rilmesi nerilir. n says ikinin altnda olmamal ve st vcut scaklnda (36-
38C) verilmelidir.
lkemizde bata yerli ineklere sahip iletmeler olmak zere yetitiricilerin bir
blm stten kesime kadar buzalarn analarn emmelerine izin verirler. oun-
lukla buzalarn grmeden sama izin vermeyen yerli ineklerle alan iletme-
ler iin bu uygulama bir zorunluluktur. Fakat kltr rk ve kltr rk melezi inek-
lere sahip iletmelerin elden bytmeyi benimsemeleri gerekir. Bylece hem bu-
zann gerektii kadar st imesi salanacak hem de i gcnden tasarruf edile-
bilecektir. nk anasn emen bir buzann emdii stn miktarn kontrol etmek
gtr. Bu nedenle buzann az veya ok emmesi sz konusudur. Ayrca buza-
y anasnn yanna gtrp getirmek de olduka zor ve yorucu bir uratr.
Doumdan stten kesime kadar geen sre iletmenin iilik ve dier maliyet
faktrlerine bal olarak belirlenir ve 5-12 hafta arasnda deiir. Yine bu sreler iin-
de iirilen st miktar da iletmenin koullarna gre farkllklar gsterir. rnein bu-
zalara 5 hafta sreyle st iirilen bir iletmede, bir buzann gnlk st tketimi
haftalara gre srasyla doum arlnn %8, %9, %10, %8 ve %5i kadar olmaldr.
Hangi st ime sresi benimsenirse benimsensin, stten kesim an saptama-
da nemle zerinde durulmas gereken bir husus da buzann gnlk kesif yem
tketimidir. lk hafta ierisinde buzalarn kesif yeme altrlmalarna balanlmal-
dr. Gnlk kesif yem tketimi 600-700 g a ulamadan stten kesme uygun deil-
dir. Buzalara birinci haftadan itibaren istediklerinde su iebilme ans verilmelidir.
Buzalar, tannmalarn salamak amacyla numaralanrlar. Numaralama ilemi,
kulaa plastik numara taklarak yaplr.
Buzalara uygulanan bir ilem de boynuzlarn kreltilmesidir. Bu amala fizik-
sel veya kimyasal yollarla boynuzlarn bymesini salayan doku yok edilir.
St ime devresinde buzalar besleme kolayl, bireysel izleme imkn ver-
mesi ve hastalklarn yaylmasn nleyici etkisi nedeniyle bireysel blmelerde (bu-
za blmeleri) barndrma tercih edilmelidir.
Stten Kesimden Sonra Bakm ve Bytme
Stten kesilen buzalar genellikle kk gruplar halinde barndrlrlar. Gruplarn
ya ve arlk olarak birbirine yakn hayvanlardan oluturulmasna da zen gste-
rilmelidir. Erkek ve dii buzalar 4-5 aylk yaa kadar ayn grupta tutulabilirler. Fa-
kat bu adan sonra gruplarn oluturulmasnda ya ve arlk yannda cinsiyet de
gz nne alnmaldr.
96
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Dii buzalarn hemen tamam damzlkta kullanlmak zere, erkeklerin ise
ok byk bir blm veya tamam et retimi amacyla bytlr. Bu nedenle er-
keklerle diilerin bakm ve beslenmelerinde farkl yollar izlenir.
Stten kesilen dii buzalar ilk kez damzlkta kullanlacaklar aa kadar ilet-
meye fazla yk getirmezler. Bu dnemdeki bakm ve besleme, hayvanlarn ilk
am yanda, rka zg ilk damzlkta kullanma arlna ulamasn salayacak
biimde dzenlenir. Bu zaman diliminde Esmer ve Siyah Alacada 700-750 g, Jer-
seyde ise 450-500 g gnlk canl arlk art yeterlidir. Bylece dveler yaklak
15-16 aylk yata ilk damzlkta kullanlmalar iin yeterli arla ulaabilirler. Hay-
vanlarn bu dnemi serbest ve ak ahrlarda geirmeleri onlarn salam yapl ol-
malarna yardmc olur.
lk Kez Damzlkta Kullanma
lk damzlkta kullanma ya bakmndan rklar ve ayn rkn srleri arasnda
farkllklar grlr. zellikle rklar arasndaki farkllklar onlarn ergin a arlk-
lar ve gelime hzlaryla ilgilidir. rnein Siyah Alaca ve Esmer rktan dveler 15-
16 aylk ya ve 300-350 kg canl arlkta damzlkta kullanlabilirlerken daha k-
k csseli olan Jersey rknn dveleri ayn yalarda 220-240 kg arla ularlar
ve damzlkta kullanlabilirler. Yerli rklarmz ge gelien rklardr. Bu nedenle ya-
genellikle 2nin zerinde, ilk dourma ya da 4e yakn olmaktadr. Dvelerin
uygun adan daha erken damzlkta kullanlmalar gelimelerinin ve gerilemesi
ileriki dnem verimlerinin dmesi gibi bir takm olumsuzluklara neden olur. Bun-
lara ek olarak gebelik oran der, yavru atma, l doum ve lm oran ykselir.
lkine damzlkta kullanma yann artmas da sakncaldr. Byle bir uygulama
ncelikle, verimsiz dnem masraflarnn artmasna neden olur. Ayrca yalanma
nedeniyle gebe kalma oran mr boyu verebilecei laktasyon ve buza says
azalr, dolaysyla mr boyu st verimi olmas gerekenin altna iner. Generasyo-
lar aras sre uzayaca iin, slah yaplyorsa, yllk genetik ilerleme azalr.
lkine damzlkta kullanma ana ulaan dve, kzgnlk gsterdii saptandk-
tan sonra, doal am veya yapay tohumlama ile gebe braklmaya allr. Gebe
kalan dve gebelik sresinin sonunda dourur ve artk inek olarak tanmlanr.
neklerin Bakm
neklerde doumun ounlukla normal olduu fakat sorun ktnda da yardm
gerektii daha nce belirtilmiti. Douran bir inein, doumu izleyen 8 saat ieri-
sinde yavru zarlarn atmas beklenir. Sonun atlmas olarak isimlendirilen bu ola-
yn gecikmesi sz konusu ise, 48 saati geirmeden, deneyimli bir veteriner hekim
tarafndan mdahale edilmesi salanmaldr. nekler, sonu yeme eilimindedirler.
Bunu nlemek iin ineklerin son atlncaya kadar kontrol altnda tutulmal ya da
balanmaldr.
neklerden ylda bir buza almak amatr. Bu nedenle bir inein dourduktan
sonra tekrar gebe kalmasna kadar geen sreyi tanmlamak iin kullanlan servis
periyodunun doumdan sonra en ge 70-90. gn kadar olmas istenir. Yani dou-
ran bir inein 70-90 gn sonra gebe kalmas iki doum aras srenin 350-370 gn
olmas demektir. Gebe kalan ineklerin gebeliklerinin 7. aynn sonunda veya do-
urmalarna 50-60 gn kala salmalarndan vazgeilmelidir. Kuruya karma ola-
rak adlandrlan bu ilemden douruncaya kadar geen sre kuruda kalma sresi
olarak adlandrlr.
97
lk damzlkta kullanma
ya: Yavru almak iin
dvenin ilk defa boa ile
iftletirildii veya suni
tohumlama yoluyla
tohumland ya.
Sam
Sam, laktasyondaki bir hayvann devaml olarak rettii stn belirli aralklarla
memeden alnmasdr. Bu eylemin tam ve doru olarak yaplmas, hayvan-samc
veya hayvan-samc-sam makinas arasndaki uyuma baldr.
ki trl sam vardr. Bunlardan biri elle sam dieri de makinayla samdr.
Elle samda avu iinde sam tercih edilmelidir. Bu sam eklinde meme ba
avu iine alnr ve nce iaret parma ile baparmak sklarak st meme ba haz-
nesinde hapsedilir, dier parmak yukardan itibaren srayla sklarak st bir ko-
vaya salr. Bu hareketin birbirini izleyen tekrarlaryla sam tamamlanr.
Sam; zellikle byk srlerde ve yksek st verimli ineklerle alan iletme-
lerde sam makinalaryla yaplr. Sam makinalar seyyar veya sabit olabilirler. Ayr-
ca bir defada saabildikleri inek says farkl olabilir. Ne var ki hangi tip sam maki-
nas olursa olsun alma prensibi meme bana aralkl vakum (atmosfer basncnn
yars kadar basn, 38 cm Hg) uygulayarak stn alnmas esasna dayandrlmtr.
Sam, st srclnda en nemli gelir kayna olan stn hasad edilmesi ii-
dir. ok kolay bozulabilen ve kirlenen bu besin maddesinin elde edilmesinde ol-
duka titiz ve dzenli olmak gerekir. Sam ister makine ister elle yaplsn, temiz
ve salkl st elde etmek esastr. Bu nedenle samdan nce memeler temizlen-
meli ve meme balarndaki ilk st ayr bir kaba salmaldr. Bu arada elle sala-
rak alnan bu ilk stten mastitis kontrolde yaplabilir.
Memelerin temizlenmesi iki aamada gerekletirilir. nce memeler zerindeki
kaba kirler alnr. Daha sonra memeler dezenfektanl suya batrlm ve sklm pa-
muklu havlularla ya da tek kullanmlk kat havluyla silinir. Her inee bir havlu
ayrmak en uygun yoldur.
Bu ilemler tamamlandktan sonra sama balanr. Samn tam olarak yapla-
bilmesi stn indirilmesine baldr. Stn indirilmesi, eitli d uyarlara bal
olarak oluan bir artl refleks sonucu alveoller ve klcal kanallarda tutulmakta
olan stn salabilir duruma gelmesidir. Bu gereklemeden yaplan sam hem
elde edilen stn az olmasna, hem de memenin zarar grmesine neden olur. S-
tn indirilmesini salayan uyarnn etkisi uzun sreli deildir. Bu nedenle uyar
salandktan sonra 5-7 dakika ierisinde samn tamamlanmasna allmaldr.
Stn indirilmesini salayan uyar, yem verilmesi, memenin ykanmas, sam ma-
kinasnn almas gibi herhangi bir olay olabilir. Samn sonlarna doru meme-
den st ak azalr. Bu ak hemen hemen durduunda da sama son verilir.
Sam bitirildikten sonra meme balar, antiseptik ieren suya batrlarak meme-
nin korunmasna yardmc olunur. Bir inein sam bitince dier inee geirilir ve
ayn ilemler tekrarlanr.
Samdan nce ahrn veya sam yerinin temizlenmesi gerekir. Ayrca sam
alannda koku yapan maddeler, rnein silaj bulundurulmamaldr. nk st ko-
ku tutan bir maddedir ve sam yerindeki kokular ste geer.
Genellikle gnde iki sam yaplr. Yalnz, st verimi ysek inekler gnde 3 de-
fa salabilir. Gnlk sam says ka olursa olsun samlar arasnda geen sre-
lerin birbirine eit olmasna aba harcanmaldr.
Kuruya karma
Doumuna yaklak iki ay kalan veya gnlk st verimi sam masrafn karla-
mayan ineklerin st retimlerinin durdurulmasna kuruya karma denir. St ve-
rimi iyice azalm olan inekler salmadklarnda st retimini kendiliinden dur-
durur. St verimi yksek inekleri, kuruya karmak iin ngrlen tarihten bir haf-
ta ncesinde kesif yemin azaltlmas nerilebilir. Kuruya karma ilemi doru ya-
plmaz ise inein mastitise yakalanma olasl ykselir.
98
Alveoller: Meme bezinde
salglanan stn
depoland yap talar
Klcal Kanallar: Alveollerdeki
st, meme haznesine
tayan st toplama
kanallarna ileten
kanalcklar
Nedeni ne olursa olsun btn meme yanglarna mastitis denir. St sr yeti-
tiricilerinin nemli bir problemi olan mastitis lkemizde de olduka yaygndr. Te-
davisi hem pahal hem de kesin olmayan bu hastalktan korunmann bir yolu da
kuruya karlan ineklere meme balarndan antibiyotik uygulamaktr. Bu amaca
uygun antibiyotikler, en son sam takiben meme ba deliinden enjekte edilir.
Trnak Bakm
Doal yaam ortam ayr ve meralar olan srlarn, st srcl iletmelerinde
hayatlarnn byk ksmn beton zeminler zerinde geirmelerinden dolay ayak
ve trnak sorunlar ortaya kabilir. Bu sorunlardan en nemlileri, yrme gl,
iskelet bozukluu ve trnaklarda meydana gelen atlaklarn hastalk etmenleri iin
uygun bir giri oluturmasdr. Bunlara meydan vermemek iin hayvanlarn trnak-
lar sk sk gzden geirilmeli ve hi olmazsa alt ayda bir trnak kesimi ve bakm
yaplmaldr. Trnak kesiminde, hayvann insanlara ve kendine zarar vermeyecek
ekilde zaptedilmesine ve kesimin trnan normal ekline ve yumuak dokusuna
zarar vermeyecek ekilde yaplmasna zen gsterilmelidir.
Tmar
neklerin sk sk tmar edilmesi, ayr bir nem tar. Gerek kirlenmeden gerek b-
cek sokmalarndan ileri gelen kantlar, tmarla giderilir. Rahata kavuan hayvan
iyi yem yer, st artar. Tmarda birka demir taran deiik ekillerde bir araya
getirilmesiyle elde edilen kaa, fra ve kldan rlm eldiveni andran gebre-
den yararlanlr. Byk iletmelerde, ineklerin istediklerinde yaralanabilecekleri
bir elektrik motorundan hareket alan fralarn kullanm yaygnlamtr.
Kayt Tutma
letmedeki ineklerin ve bunlardan elde edilen yavrularn ileride damzlk olarak
satlmalarnn mmkn olmas iin, Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanlnn Da-
mzlk St Srlarnda Soykt Talimatnda istenen kaytlara temel oluturmak
zere, iletmede aadaki bilgiler elde edilip kaydedilmelidir.
Hayvann doum tarihi ve kendisinin, anasnn ve babasnn kulak numaras,
Tohumlamaya ilikin bilgiler (tohumlama tarihi, tohumlamada kullanlan
boann numaras),
eitli dnemlerdeki canl arlklar (doum, stten kesim, 6. ay, 1 ya, ilki-
ne am arl vb.),
St (gerektiinde ya ve protein) verimi,
Kuruya karma tarihi,
Salk bilgileri (alama, hastalk, tedavi vb),
Yem ve yemlemeye ait bilgiler.
Yukarda sralanan bilgilerin yararl olmas, doru ve zamannda elde edilmi
olmalarna baldr. Bu da bilgi toplama yollarn bilmek, doru l ve tart aleti
kullanmak ve bilgi toplamay iletmenin nemli ileri arasnda grmekle mmkn-
dr. Bir inein bir laktasyonda verdii st miktar sam sistemi her samda elde
edilen st miktarlarn otomatik olarak len unsurlara sahip deilse, belirli ara-
lklarla yaplan lmlerden elde edilen deerleri kullanlarak hesaplanr. Bu
amala genellikle ayda veya 15 gnde bir btn ineklerin gnlk st verimleri l-
lr. Kontrol sam ad verilen bu uygulama ile elde edilen deerlerden de lak-
tasyon st verimi tahmin edilir.
99
Kontrol samlarndan laktasyon st verimini tahminde kullanlan yollardan bi-
ri Hollanda metodudur. Metod, laktasyon sresi ve gnlk ortama st veriminin
tahmin edilmesi esasna dayanr. Bu metodla laktasyon st verimi tahmin edilmek
istendiinde;
SV = LS GOSV
eitliklerinden yararlanlr. Bu eitliklerde;
SV = St verimi
LS = Laktasyon sresi (gn)
GOSV = Gnlk ortalama st verimi
n = Kontrol says
a = Kontrol samlar aras sre (gn)
A = Doumdan ilk kontrole kadar geen sre (gn)
k
i
= i. kontrolde salan st miktar (kg veya 1itre)
llerdeki damzlk st sr yetitirici birlii merkezlerinden kaytlarn tutulmas
ve deerlendirilmesi konularnda ek bilgi ve destek alnabilir.
Salk Koruma
Salk koruma almalar hayvanlarn hastalanmalarn engelleyecek nlemleri alma
abalarn ierir. Yoksa hasta bir hayvann iyiletirilmesi, salk koruma deil tedavi-
dir. Tedavide veteriner hekimliin ura alandr.
Salk koruma konusunda yeterince bilgi sahibi olmak srde hastalklarn g-
rlme skln azaltr. Bu da bata hastalklarn yol at verim dkl olmak
zere, tedavi masraflar ve lm orannn azalmasn salar. Baarl bir salk ko-
ruma program; iyi bir zooteknist, uzman bir veteriner hekim ve bilgili bir yetitiri-
cinin ibirlii ile hazrlanp yrtlebilir.
Hayvanlarn hastalanmalarn nlemenin yollarndan biri, bakm-besleme ve
barndrmann hayvan ihtiyalarn karlayacak ekilde dzenlenmesidir. kinci
yol da, phesiz, bulac hastalklara kar alama almalardr. -d parazitler
ve hastalk tayclarla mcadele de salk korumann nemli unsurlarndandr.
Bir iletmede temizlik kurallarna uyulmas, gen hayvanlarn barndrld
alanlar bata olmak zere, ahrlarn sk sk dezenfeksiyonu hastalk etmenlerinin
barnmasn ve oalmasn nler. D parazitlerle mcadele, bunlarn hayvana ver-
dii rahatszlklar ve bunlar tarafndan tanan hastalklarn ortaya kn engeller.
St srlarda ayak hastalklar nemli ekonomik kayplara yol amaktadr.
Hayvanlar ayak hastalklarndan korumada tek bana trnak bakm yeterli olmaz.
Zaman zaman ayaklar dezenfektanl sularda tutmak gerekir. letmelerde bu ama-
la ayak banyoluklar kullanlmaktadr. Bunlar hayvanlarn srekli izledikleri yol
zerine ina edilmi yaklak 20 cm derinlii, 90 cm genilii ve 3-5 m uzunluu
olan beton havuzlardr.
parazitler hayvanlarn akcier, karacier, mide ve barsaklarna yerleerek be-
sin maddelerinin kaybna, eitli tahribatlara, hatta lme neden olurlar. Bunlarla
mcadelede, bulak yerlerle hayvanlarn ilikisini kesme ve ila uygulamas esastr.
Hayvanclkta byk ekonomik kayplara yol aan, hatta bir srnn tamamen
ortadan kalkmasna yol aabilen salgn hastalklarla mcadelede alama esastr.
GOSV
k
n
i
i
k
=
=
1
LS = n
a
a
A
2
100
Alamann zamannda yaplmamas ve srye dardan hasta hayvan alnmas uy-
gulamay baarsz klar. Srclkta uygulanmasnda yarar olan alar; ap, ar-
bon, yankara ve S-19 (brusella) alardr. Yrede baka salgn hastalklar varsa
bunlarn alamalarnn da ihmal edilmemesi gerekir.
Bunlara ek olarak tberkloz gibi baz hastalklar bakmndan srnn test
edilmesi ve test sonularna bal nerilerin uygulanmas gerekir. Aksinde gelecek-
te ok daha byk problemler ortaya kar.
Besleme yetersizlikleri ve besleme bozukluklarna bal olarak ortaya kan
hastalklarn nne gemek iin beslemenin yeterli ve uygun olmas gerekir.
St srcl konusunu daha detayl renmeniz iin yararl bir kaynak olarak; Pratik S-
r Yetitiricilii (Akman, N. Ankara: Trk Ziraat Mhendisleri Birlii Vakf Yayn, 2003)
ve Bykba Hayvan Yetitirme (zhan, M., Tzemen, N. Yanar, M., Erzurum: Atatrk ni-
versitesi Ziraat Fakltesi Ofset Tesisi, 2007) adl kitaplar inceleyebilirsiniz.
101
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
102
St srclnda iletme yeri seimini isabetli
olarak gerekletirmek
letme sahibinin veya iletmeden birinci derece-
den sorumlu olan kiilerin iletmede oturmas,
iletmenin baarl olmas asndan nemli oldu-
undan iletme yerinin seiminde bu nokta gz
nne alnmaldr. letmeye ulam her mevsim-
de rahat olmaldr. Arazi; yeterince byk olma-
l, sel baskn riski ve ok engebeli olmamaldr.
letme yerleim yeri ve dinlenme yerlerine uzak
olmal, su ve elektrik bakmndan sorun yaama-
yacak, yeterli sulanabilir araziye sahip ve motor-
lu ekipmanlarn kullanmna uygun olmaldr.
St srlarn barndrma sistemlerinden serbest
durakl ahrlarn zelliklerini zetlemek
Serbest durakl barndrma sisteminde inekler ha-
reketlerinde daha zgrdrler, duraklara bal
deillerdir ve st sam blmne girmek iin
yollarn kolayca bulabilirler. Bu sistem i gc
ve zamandan tasarruf salar. Bunlara ek olarak
st sr yetitiricisinin daha fazla sayda inek
yetitirmesini de mmkn klar.
Trkiyede yetitirilen yerli ve kltr sr rklar-
n tanmlamak
Trkiyede st retimine katk salayan yerli ve
kltr sr rklarnn isimleri aadadr;
St ineklerinin vcut yapsnda dikkat edilecek
hususlar tanmlamak
St ineklerinin vcut yaps, zel rk karakterleri
gz ard edilerek; meme yaps, vcut kapasitesi,
arka bacak ve ayak yapsna bakarak deerlen-
dirme yaplmaldr.
St srlarnda doum ve doumu takiben
yaplmas gereken ileri dzenlemek
Srlarda gebelik sresi ortalama 280 (yaklak 9
ay 10 gn) gndr. Douma yaklak 1 hafta kal-
d tahmin edilen inek temiz, dezenfekte edil-
mi ve bol yataklk serilmi doum blmesine
alnr. Doum yaklatnda inek sakinleir, hare-
ketleri yavalar, meme byr ve gerginleir. Vul-
va ier ve mukoz aknt artar, sar balar ge-
niledii iin kuyruun etrafnda ukurluk olua-
rak karnn st ksm hafife ieri ker. Doum
gerekleir gereklemez buzann nefes alp
almad kontrol edilerek az ve burundaki mu-
koz kalntlar temizlenmelidir. nek buzasn
yalamyor ise buza temizlenmeli ve kurutulma-
ldr. Bundan sonra gbek kordonun bakm ya-
plmaldr. Tm bu ilemler tamamlandktan son-
ra en ksa srede buzann az st imesi sa-
lanmaldr.
St srlarnda samn nasl yapldn zetle-
mek
Sam ister makine ister elle yaplsn, temiz ve
salkl st elde etmek esastr. Bu nedenle sa-
mdan nce memeler temizlenmeli ve meme
balarndaki ilk damlalarn ayr alnmasna al-
lmaldr. Memelerin temizlenmesi iki aamada
gerekletirilir. nce meme zerindeki kaba kir-
ler alnr, daha sonra meme taban ve meme ba-
lar dezenfektanl suya batrlm ve sklm hav-
lularla silinir. Her inee bir havlu ayrmak en uy-
gun yoldur. Temizlik ilemleri bittikten sonra n
st alnarak sam bal taklmaldr. Sam ile-
mi bitirildikten sonra meme balar, antiseptik
ieren suya batrlarak memenin korunmasna
yardmc olunur. Bir inein sam bitince dier
inee geirilir ve ayn ilemler tekrarlanr.
Yerli Irklar Kltr Irklar
Yerli Kara Esmer
Kilis Siyah Alaca
Dou Anadolu Krmzs Jersey
Yerli Gney Sars Sar Alaca (Simental)
Boz
Zavot
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
5
A M A
6
A M A
103
1. Srlarn 1 gnde meydana getirdikleri dk ve id-
rar miktar nedir?
a. Canl arlnn %1i
b. Canl arlnn %3
c. Canl arlnn %5i
d. Canl arlnn %8i
e. Canl arlnn %10u
2. Gnlk ortalama st verimi 15 lt olan bir iletmede
inek bana gnde en fazla ne kadar kesif yem
verilmelidir?
a. 2.5 kg
b. 5 kg
c. 7.5 kg
d. 10.0 kg
e. 12.5 kg
3. Aadaki deiikliklerden hangisi srlarda scaklk
stresine balanamaz?
a. St veriminin azalmas
b. Su tketiminin artmas
c. Yem tketiminin artmas
d. Yem tketiminin azalmas
e. Solunum saysnn artmas
4. Serbest durak zemini ile ilgili aadaki ifadelerden
hangisi yanltr?
a. Beton salam nitelikte olmaldr.
b. Durak zemini yerden yksek olmaldr.
c. Durak zemin betonu yaltml olmaldr.
d. drar drenajn kolaylatrmak amacyla durak
zemininin eimi %5 olmaldr.
e. Serbest durak zemini kuru ve temiz olmaldr.
a. Stn bozulmadan saklanabilmesinin en uygun
yolu soutmadr.
b. Salan stn scakl bir saat ierisinde 8C ye
sonra da depolama scaklna indirilmelidir.
c. Samhanede bekletme blmesinin zemini kay-
gan olmamaldr.
d. St depolama tanknn kapasitesi, srden bir
samda elde edilen st alacak kadar olmaldr.
e. Sam duraklar hayvan saysna bal olarak ar-
dk veya balksrt eklinde dzenlenebilir.
6. Aadakilerden hangisi Trkiye yerli sr rklar
arasnda yer almaz?
a. Yerli kara
b. Boz
c. Gney Sars
d. Gney Anadolu Krmzs
e. Esmer
7. Dnyada ortalama st verimi en yksek st rk
aadakilerden hangisidir?
a. Siyah Alaca
b. Sar Alaca
c. Esmer
d. Kilis
e. Jersey
8. Aadakilerden hangisi yeni domu buzaya ya-
plan ilemler arasnda yer almaz?
a. Anann buzay yalamasna izin verme
b. Gbek bakm
c. Az stnn (kolosturum) iirilmesi
d. Boynuz kreltme
e. Az ve burun deliklerini temizleme
9. Kuru dnem ne anlama gelir?
a. nein kuru kaba yemlerle beslenmesi
b. nein doumuna yaklak 2 ay kala samn
durdurulmas
c. Hayvanlarn yeil ayrlardan kapal ahrlara ge-
tirilmesi
d. Yazn kurak geen dnemde st retimi
e. Ahr zeminine kuru yataklk serilmesi
10. St srcl iletmelerinde laktasyon sresi ve
servis periyodu iin en uygun sreler ne olmaldr?
a. 280 gn, 60 gn
b. 280 gn, 75 gn
c. 205 gn, 50 gn
d. 305 gn, 60 gn
e. 305 gn, 85 gn
Kendimizi Snayalm
104
1. d Yantnz yanl ise evrenin Korunmas le l-
gili Olarak Dikkate Alnmas Gereken Noktalar
konusunu yeniden gzden geiriniz
2. c Yantnz yanl ise letme in Yaplabilirlik
Raporu Hazrlanmasna Temel Olabilecek Bilgi-
ler konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise Havalandrma konusunu
4. d Yantnz yanl ise Serbest Durak Zemini ko-
5. d Yantnz yanl ise Bekletme Blmesi ve St
Odas konusunu yeniden gzden geiriniz.
6. e Yantnz yanl ise Yerli Sr Irklar konusu-
7. a Yantnz yanl ise Kltr Sr Irklar konusu-
8. d Yantnz yanl ise Doum konusunu yeniden
gzden geiriniz.
9. b Yantnz yanl ise Kuruya karma konusu-
10. d Yantnz yanl ise neklerin Bakm konusu-
Sra Sizde 1
St sr ahrlarnn genel zellikleri: Ahrlar hayvanlar
iin uygun evre salamaldr. Hayvanlarn yem ve su
ihtiyalarn karlamalarna imkan vermelidir. Samn
kolay ve temiz yaplmasn salamaldr. Gbre temizli-
i ve yemlemenin kolayca yaplabilmesine imkan sa-
lamaldr. eitli ya gruplarnda hayvanlar barndra-
cak birimlere sahip olmaldr. gc ihtiyacn en aza
indirmelidir. Maliyeti olabildiince dk olmaldr. -
letmenin zamanla bytlebilecei gz nne alnarak
ina edilmelidir. letmenin yarataca kirliliin evreye
verecei rahatszlk ve zarar en aza inidirecek bir alan
seilmeli ve bunun iin gerekli tedbirler alnmaldr.
Sra Sizde 2
Buzalklar; ucuz olarak ina edilmeli, kullanl ve ba-
km ekonomik olmal, buza lmn en dk sevi-
yede tutabilmek iin temizlenmesi ve dezenfeksiyonu
kolay olmaldr.
Sra Sizde 3
Yerli rklar Trkiyede yetitirildikleri blgelerin koul-
larna uymu, genellikle dk verimli, boynuzlu ve
kt koullara dayankl rklardr.
Sra Sizde 4
Az stnn nemi; az st, normal ste gre daha
fazla kuru madde, protein, mineral ve vitamin ierir.
Buzann hastalklardan korunmasna yardmc olacak
baklk maddelerine sahiptir. Bu nedenle her buza-
nn doumu izleyen en ksa srede az st imesi
salanmaldr. Az st, doumdan nceki dnemde
yavrunun sindirim sisteminde biriken ve mekonyum
ad verilen ilk dknn atlmasna yardmc olur.
105
Akman N., S. M. Yener (1997). Sr Yetitiricilii. S.
83-144. Editr: M. Erturul. Hayvan Yetitirme (Ye-
titiricilik) 2. Bask. Baran Ofset. Ankara.
Akman, N., E. Tuncel, N. Tzemen, S. Kumlu, M. zder
ve Z. Uuta. (2010). Trkiye Srclk letmele-
rinin Yaps ve Gelecein Srclk letmeleri.
Trkiye Ziraat Mhendislii VII. Teknik Kongresi.
11-15 Ocak 2010. Milli Ktphane Konferans Salo-
nu, Ankara. Bildiriler Kitab. 2: 651-665.
Anonim, (2000). Damzlk St Srlarnda Soykt
Talimat. T. C. Tarm ve Kyileri Bakanl, Tarm-
sal retim ve Gelitirme Genel Mdrl. Ankara.
Anonim, (2011a) T. C. Tarm ve Kyileri Bakanl, Ta-
rmsal Aratrmalar Genel Mdrl, Elektronik
A: www.tagem.gov.tr.
Anonim, (2011b). Damzlk Sr Yetitiricileri Dergisi.
Yl 13, Mart 2011.
Anonim, (1982). Trk Standartlar. Sr, Koyun, Kei,
At, Manda ve Deve ile ilgili Irklar- Terimler ve Tanm-
lar TS 3739/Nisan 1982, Kasm 1982, Birinci Bask
Oenema R. (1993). Housing of Dairy Cattle (1). Ve-
epro Holland Magazine For Cattle Improvement.
December 1993, Volume 18: 18-19.
Oenema R. (1994). Housing of Dairy Cattle (2). Ve-
epro Magazine, Magazine for Cattle Improvement,
April 1994 Volume 19.
Yener, S. M., N. Akman, F. Cedden. (2010). Bykba
Hayvan Yetitirme Ders Notlar. Ankara niver-
sitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blm(Baslmam)
Yener, S. M ve C. enocak (1985). St Srcl. Tr-
kiye Bankas A.. Genel Mdrlk Halkla likiler
Mdrlnn yayndr.
Phillips C. J. C. (2001). Principles of Cattle Producti-
on, CABI Publishing, CABI International, Walling-
ford Oxon OXIO 8DE UK.
Snmez, N. ve E. en. (1979). Trkiyede St Hayvan-
cln Gelitirme Projelerinde Kltrteknik
Sorunlar Asndan Bir Aratrma. Ankara ni-
versitesi Ziraat Fakltesi Yll, 29: 1025-1044.
Dnya ve Trkiye et retiminin unsurlar ve sr eti retimini aklayabilecek;
Sr eti retim kaynaklar ve besi sistemlerini zetleyebilecek;
Besi barnaklarnn genel zelliklerini deerlendirip uygun olan kararlatra-
bilecek;
Besi performansn etkileyen faktrleri deerlendirebilecek ve besiye uygun
materyal seebilecek;
Besi faaliyetini aklayabilecek;
Besinin karlln deerlendirip uygun kesim zamanna karar verebileceksiniz.
indekiler
Sr besisi
Besi ba arl
Besi sonu arl
Randman
Karkas
Gnlk canl arlk art
Yem deerlendirme says
Kasaplk g
Besi sistemleri
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Hayvan Yetitirme Sr Eti retimi

SIIR ET TKETM VE RETM
BES SSTEMLER
BES BARINAKLARI
BES PERFORMANSI ve BUNU
ETKLEYEN FAKTRLER
BESNN YRTLMES
BESDE KARLILIK VE KARLILII
ETKLEYEN FAKTRLER
5
HAYVAN YETTRME
SIIR ET TKETM VE RETM
Srdan salanan toplam gelirin hemen tamam et ve/veya stten elde edilir. Bu
iki verimin dnda kalanlardan deri ve gbre, et ve st retim srecinin doal so-
nucu olarak ortaya kar. gc kayna olarak kullanlan veya gsteri ya da ya-
rma amal yetitirilen srlar ise sr populasyonunun ok kk bir ksmn
olutururlar. Ama bu amala kullanlacak hayvanlarn retildii srlerden de et,
st ve dier rnler elde edilebilir. Bu blmde sr eti tketimi ve retimi ile il-
gili baz bilgiler verildikten sonra, zellikle sr besisi zerinde durulacaktr.
Sr Eti Tketimi
Hayvansal protein retiminin temel kaynaklar et, st, yumurta ve balktr. Dnya
nfusunun ortalama hayvansal protein tketiminde etin pay % 45, stn pay ise
% 26 kadardr. Bu deerler ayn srayla Trkiye iin % 33 ve % 47.5, ABde ise %
46.7 ve % 33.2 olarak hesaplanabilmektedir (Anonim, 2011a).
Dnya et retimine katk salayan trlerden ilk akla gelenler tavuk, domuz, s-
r, koyun, kei ve mandadr. Bunlara ek olarak hindi, deve, tavan, rdek v.b.
hayvanlardan da et retilmektedir. Etten salanan hayvansal proteinde sr etinin
pay lkelere ve blgelere gre farkllklar gsterir. rnein Japonyann hayvan-
sal protein retiminde sr etinin pay % 22.5 kadarken, ABDde bu deer % 34.4,
Trkiyede ise % 30.3tr. Etten salanan hayvansal proteinin yaklak % 40nn
domuzdan elde edildii ABde sr etinin pay Trkiyedekinden daha dk, %
22.9 kadardr (Anonim, 2011a).
Kii bana tketilen toplam hayvansal protein ve sr etinden salanan toplam
protein miktarlar bakmndan farkllklar, en azndan yukarda sz edilen lkeler
iin, sr etinin pay bakmndan hesaplananlardan daha byktr. rnein Ja-
ponyada kii bana gnlk hayvansal protein tketimi 52.1 g, ABde 62.1 g, Dn-
yada 29.8 g, Trkiyede ise 27.3 gram kadardr. Etten ve sr etinden salanan
protein miktarlar ise Japonya iin 15.0 ve 3.4 g, AB iin 29.0 ve 6.6 g, Dnya iin
13.5 ve 3.4 g, Trkiye iin ise 9.0 ve 2.7 g olarak bildirilmektedir. ABDde durum
olduka farkldr. Kii bana et kaynakl gnlk protein miktar 40.7 g olup bunun
14.0 gram sr etinden salanmaktadr (Anonim, 2011a).
Sr Eti retimi
Sr Eti retimi
Dnya, AB, ABD ve Trkiyenin yllar itibariyle toplam et retimi, sr eti retimi
ve toplam et retiminde srn pay, FAO (Anonim, 2011b) ve TK (Anonim,
2011c) veri tabanlarndaki bilgilere bal kalnarak, izelge 5.1de verilmitir. Yal-
nz, Trkiyenin istatistiklerde yer alan krmz et retim deerleri yllardr gerek
retim miktarn yanstmaktan uzaktr. nk bu deerler krmz et retiminin ta-
mamn deil, sadece resmi denetimli mezbahalarda gerekletirilen kesimler ile
kurban bayramndaki kesimlerden elde edilen etin bir ksmn iermektedir. Krmz
et retiminin geree daha yakn deerlerini elde etmek iin TK veri tabanndan
(Anonim, 2011b) alnan koyun, kei, manda ve sr saylar ile bu kaynaktaki bilgi-
lerden yararlanlarak hesaplanm karkas arlklar kullanlarak bir tahmin yaplm-
tr. Tahminde sr, koyun, kei ve manda iin kasaplk g deerlerinin srasyla %
28, % 43, % 35 ve % 21 olduu varsaylmtr. Yukarda anlatlan ekilde Tahmin edi-
len krmz et retimine yine TK veri tabanndan salanan kanatl eti retimi ekle-
nerek toplam et retimi hesaplanarak izelge 5.1de tahmin alt balnda verilmitir.
Gerek TK ve FAO verilerinde, gerekse bu blmn yazar tarafndan yaplan
tahminlerde sr eti retiminde nemli bir azalma olmad halde, toplam et re-
timinde srn paynn azald grlmektedir. Koyun ve kei eti retiminde de
azalma olduuna gre, bu deiim hemen tamamen bata tavuk olmak zere ka-
natl etindeki hzl arttan kaynaklanmaktadr.
Trkiyenin toplam krmz et retiminde sr eti nemli bir yer tutar (izelge
5.2). izelge 5.2 de yer alan retim deerleri izelge 5.1 in Tahmin alt baln-
da verilen deerler gibi hesaplanmtr. Kii bana retim deerlerinin hesaplan-
masnda kullanlan toplam deerleri de TK veri tabanndan (Anonim, 2011c)
salanmtr.
108
Sr Karkas: Kesilen srn
ba, drt ayak, deri ve i
organlar ayrldktan sonra
kalan ksm.
Kasaplk G: Bir
populasyonda toplam
hayvan varl deimeden
bir ylda kesilebilen
hayvanlarn oran.
1995 1990 1995 2000 2005 2008 2009
Dnya
Toplam et 154 510 179 860 205 391 233 404 259 132 277 848 281 559
Sr eti 49 308 53 052 53 769 56 266 59 132 61 670 61 838
Sr etinin pay 31.9 29.5 26.2 24.1 22.8 22.2 22.0
AB
Toplam et 37 536 40 033 41 652 43 129 42 789 43 289 43 569
Sr eti 10 118 10 229 9 145 8 398 8 059 8 066 7 924
Sr etinin pay 27.0 25.6 22.0 19.5 18.8 18.6 18.2
ABD
Toplam et 25 834 28 639 33 868 37 643 39 510 42 650 616
Sr eti 10 996 10 465 11 585 12 298 11 196 11 839 11 891
Sr etinin pay 42.6 36.5 34.2 32.7 28.3 27.8 28.6
Trkiye
Toplam et 1 003 1 161 1 181 1 397 1 594 1 797 1 936
Sr eti 318 361 292 355 322 371 352
Sr etinin pay 31.7 31.1 24.8 25.4 20.2 20.6 16.8
Trkiye
Tahmin
Toplam et 1 075 1 124 1 363 1 446 1 780 1 989 2 187
Sr eti 419 378 530 508 582 649 650
Sr etinin pay 39.0 33.6 38.9 35.2 32.3 32.6 29.7
izelge 5.1
Dnya, ABD, AB ve
Trkiyenin toplam
et ve sr eti retimi
(1000 ton) ile toplam
krmz et retiminde
sr etinin pay, %
Trkiye'nin 2010 yl toplam sr eti retiminin 650 bin ton civarnda olduu
tahmin edilmektedir. Kii bana yaklak 9 kg kadar retim anlamna gelen bu de-
er, son yllardaki toplam krmz et tketiminin yaklak % 75ini oluturmaktadr.
Tabloda en dikkat ekici husus, son 15-20 yllk dnem esas alndnda, Trki-
yede kii bana krmz et retiminin artmamas, aksine azalmasdr.
Trkiyede toplam ve krmz et retiminin gemiten gnmze seyri ve gelecei hakkn-
da neler dnyorsunuz, ksaca yaznz.
BES SSTEMLER
Sr besicilii yapan bir iletmenin amac kazan salamaktr. Besici kazan sala-
may hedeflerken sr besisi yoluyla tketici iin nitelikli bir besin maddesi, sana-
yici iin hammadde (et, deri vb.), kamu iin de gelir ve istihdam yaratm olur.
Sr besisinde yaplan i eitli yalardaki srlara canl arlk, dolaysyla et
kazandrmaktr. Bu nedenle sr besicilii; gen bir srdan mmkn olan en k-
sa srede, en fazla eti en ekonomik ekilde retmek iin yaplan faaliyetlerin ta-
mam olarak tanmlanabilir. Bu tanmn banda yer alan gen ifadesi olduka
nemlidir ve genellikle 1.5-2 yl ve daha kk yalar ifade eder. Yan alt snr-
n, buzann doduu ilk gne veya daha ncesine tamak mmknse de, besi
balang ya olarak alnmas gereken ya, srn besiye alnmak zere iletmeye
getirildii veya besi nitesine tand yatr. Yani besiye alnacak hayvanlar ba-
ka iletmelerden satn alanlar iin besi ba ya, hayvanlarn satn alnd ya iken,
kendi iletmesinde yetienleri besiye alan bir iletme iin de genellikle stten ke-
sim veya 6-8 aylk ya olmaktadr.
Hangi yata olursa olsun, Trkiyede sr besisi denildiinde ncelikle anlal-
mas gereken gen erkek srlarn besisidir. ayet gen diilerin besisinden sz
edilecekse bu dve besisi, ineklerin kesimden nce ksa sre zel olarak beslen-
meleri sz konusu ise bu inek besisi olarak adlandrlr. Fakat inekler dahil kesime
gnderilecek yal srlara canl arlk kazandrmak iin yaplan ie besi yerine se-
mirtme demek daha uygundur.
Besinin iki temel girdisi vardr. Bunlardan biri besiye alnacak hayvan, dieri de
yemdir. Bu iki unsuru uygun alanlarda, doru biimde bir araya getirerek karkas
reten kiilere besici denir. Besiciler besi faaliyetini gerekletirirken farkl yollar
izleyebilirler. Ama kk farkllklar darda tutulup temel unsurlar, yani hayvan
ve yem bakmndan farkllklar esas alnarak deiik besi sistemleri tanmlanabilir.
1985 1990 1995 2000 2005 2008 2009
Toplam krmz
et retimi, ton
794 234 712 910 862 236 782 785 820 002 865 991 863 243
Kii bana krmz
et retimi, kg/kii
15.8 12.9 14.4 12.2 12.0 12.2 12.0
Kii bana sr eti
retimi , kg/kii
8.3 6.9 8.9 7.9 8.5 9.1 9.0
Toplam krmz et
retiminde srn pay %
52.80 53.00 61.49 64.95 70.91 74.96 75.33
109
5. ni t e - S r Et i r et i mi
zelge 5.2
Trkiye nin krmz
et retimi ve bunda
srn pay ile kii
bana retim
deerleri
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Dve: 12 aylk yatan byk,
dourmam dii sr.
nek: lk doumunu yapm
dii sr.
rnein Trkiye iin;
Besiye alnan hayvanlarn yana,
Besi sresine,
Beside kullanlan yemlerin niteliine,
Besinin yapld barnak tipine,
Besideki hayvanlarn cinsiyetine gre,
farkl sistemlerden sz edilebilir.
Aslnda yukardakine benzer gruplamalar baka lkelerde de yaplabilmekte-
dir. rnein ABde sr eti retim sistemleri hayvann niteliine (st srnn er-
kekleri, kastre edilmi eti ya da st erkekler, eti dveler vb), kesim yana
(12 ay, 16 ay, 24 ay, 30 ay), yedirilen rasyonun temel unsurlarna (ot silaj + kon-
santre yem, msr silaj + konsantre yem veya konsantre yem) gre tanmlanm
ok sayda sistemden sz edilmektedir. Trkiyede de yaygn olarak uygulanan ve
bir sistem olarak tanmlanabilecek besicilik ekillerinin nemli zellikleri aada
ksaca anlatlacaktr.
Besicilik ekilleri
16-24 Aylk Erkeklerle Yaplan Besi
Genellikle yerli rklar veya melezlerinin 1.5-2.0 yana gelmi erkeklerini satn alan
besiciler bunlar 4-6 ay besleyerek satarlar. Besi sonunda ounlukla iki yan ge-
en bu hayvanlarn karkas arl 200-240 kg kadar olur.
Genellikle kltr rk melezlerinin 8-16 aylk yalar arasndaki erkekleri yaklak 6-
8 ay beslenerek kesime sevk edilirler. Bu sistemde beslenen hayvanlardan 250-300
kg karkas elde edilebilir.
ounlukla kltr rk srlarn (Siyah-Alaca, Esmer ve Simmental) 6-8 aylk er-
keklerinin 8-12 ay sren bir besiye alnmas eklinde yrtlen bu sistemde, besi
ba arl yaklak 150-200 kg olan bu hayvanlar besi sonunda 550-600 kg canl
arla ulaabilirler. Hayvan bana karkas miktar 320-360 kg arasnda olur.
Dve Besisi
Trkiyede zellikle kurban olarak satlmak zere dve besicilii yaplmaktadr.
Kurban bayramna 3-5 ay kala balatlan ve dvelerle yrtlen beside genellikle
yerli rklar ve melezlerinin diileri kullanlmaktadr.
Mera Besisi
Bahar aylarnda ya orta mal ya da kiralanan meralarda deiik yalarda srlar,
dorudan kesime gnderilmek veya son besiye (bitirme besisine) alnmak zere
otlatlrlar. Sresi otlama periyodu ile snrl olan bu tarz besicilikte yal hayvanlar
genellikle ksa sren (2-4 ay), genler ise daha uzun sreli (6-8 ay) bir entansif be-
siden sonra kesime sevk edilirler.
Buza Besisi
Trkiyede yaygnlk kazanmamtr. Siyah-Alaca gibi st rklarn erkek buza-
lar sadece st ve st ikame yemi ile 140-150 kg canl arla kadar beslenip kesi-
lirler. Elde edilen et buza eti olarak adlandrlr.
110
Kastre etmek (Kastrasyon,
eneme): Erkek srlarda
testislerin faaliyetini
durdurmak, testisleri yok
etmek.
Sr besiciliini tanmlayarak, besi sistemlerini tanmlamada kullanlan temel deiken-
lerini yaznz.
Sr Eti retim Kaynaklar ve Besi
Materyalinin Temin Edilmesi
Sr Eti retim Kaynaklar
Sr eti retimine katk salayan gruplar; gen erkek srlar, damzlk d gen di-
iler, srden karlan inekler ile damzlk niteliini kaybetmi erkek hayvanlardr.
Bunlar ierisinde et retiminin en belirgin ve nemli kayna gen erkeklerdir. Di-
er gruplar ya damzlkta kullanlmayacak ya da daha nce damzlkta kullanlm
hayvanlar oluturur.
Sadece sr eti retmek amacyla yetitiricilii yaplan rklar yannda kombine
verimli rklar, st rklar ve yerli rklar da et retiminde kullanlr. Trkiyede et-
i sr rklarnn yetitiricilii yaygn deildir. Son yllarda zellikle Angus rkn-
dan srler kurulmaktadr. Ama lkenin sr eti retiminde Siyah-Alaca bata ol-
mak zere, yetitiricilii yaplan kltr rklar ve yerli rklar ile bunlarn melezleri-
nin byk pay vardr. Ayrca 2010 ylnda balatlan sr eti ve canl sr ithalat
kapsamnda besiye alnmak zere eti rklardan gen hayvanlar getirilmi ve et
retiminde bunlara da yer verilmitir.
Trkiyede yetitiricilii yaplan birok sr rk kitabn drdnc blmnde
tantlmtr. Bu blmde Trkiyeye u ya da bu ekilde ithal edilmi eti sr rkla-
r bata olmak zere dnyann nemli eti rklar hakknda ksaca bilgi verilecektir.
Sr eti retimine katk salayan hayvan gruplarn yaznz.
Eti Sr Irklar
Angus: skoyann kuzey dou ksmnda elde edilmi bir rktr. Angusun ortaya
kt yer, yalarn yla dalmnn meralar asndan son derece uygun olduu
bir blgedir. Ayrca blgenin iklimi de srlar iin olduka uygundur.
lk damzlkta kullanma ya grece dk, analk yetenei yksek bir rk ola-
rak bilinir. Karkasta yan kas arasna dalm olarak ifade edilebilecek mermer-
leme (mozayikleme) bakmndan olduka deerli bir rktr. Angus rknn en bi-
linen zellikleri tamamen siyah renkli ve boynuzsuz olmasdr. Ama 1950 ylndan
bu yana yine boynuzsuz fakat krmz (kzl) renkli yeni bir rk, yani Krmz Angus
rknn yetitiricilii de yaplmaktadr.
Shorthorn: ngilterenin kuzeyinde elde edilmi bir rktr. Eti ve st olmak
zere iki tipi vardr. Krmz, beyaz, krl veya krmz beyaz lekeli renk gruplar
grlebilir.
Charolais: Fransann kuzeyinde gelitirilmi bir eti rktr. Boynuzlu olan bu
rkta renk beyaz veya krem rengi olup, deride olduka yaygn bir pigmentasyon
grlr. ri csseli eti rklardan biri olarak bilinen Charolaisnin diileri 575-900
kg, erkekleri 900-1100 kg canl arlkta olabilmektedir.
Limousin: Fransann batsndan kken alan bu rkta renk krmzdan altn sar-
sna kadar deiebilir. Buzalar hzl byyen bu rkn karkasnda ya oran g-
rece dktr.
Hereford: ngiltereden kken alm bir rktr. Yz tamamen beyaz renklidir.
Vcut krmz renkli olup boyun ve karn alt, kuyruk ucu ve srt ile bacaklarn ucu
beyazdr. Boynuzlu bir rktr. Bu rktan yeni bir rk olarak Boynuzsuz Hereford r-
k retilmitir.
111
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Eti sr rklar: Tek nemli
rn, byk blm et
retiminde kullanlacak
erkek ve dii buza olan,
buzasnn emdii dnda
st retimi beklenmeyen
sr rklar.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Besi Materyalinin Temin Edilmesi
Trkiyede besiye alnacak materyal iin temel kaynak st reten srlerdir. Baz
blgelerde Siyah-Alaca, Esmer veya Simmental rklarndan gen hayvanlar retilip
satlrken, baz blgelerde de kltr rklarnn yerli rklarla ya da kendi aralarnda
melezleri besi materyali olarak deerlendirilir. Saylar gittike azalsa da yerli rk-
lardan besi materyali salayanlar da vardr.
Trkiyede yetitirilen eti rklarn erkeklerinin besiciler tarafndan satn alnma-
lar konusunda henz yerlemi bir sistem yoktur. lk yllarda bu hayvanlarn ye-
titirildikleri iletmelerde besiye alnmalar beklenebilir. Eer eti rklarn yetitiri-
cilii yaygnlarsa, besiciler bu srlerden de besi materyali satn alabileceklerdir.
Fakat, eti sr yetitiricilii mera yerine ahrda yaplrsa, ki yeterli ve nitelikli me-
ra varl dk olan Trkiyede bu durum bir zorunluluk gibi grnmektedir, et
sr yetitiricilerinin ciddi sorunlar yaamas beklenmelidir.
Hangi rk ve yata olursa olsun besiye alnacak hayvanlar;
a. Dorudan yetitirildikleri iletmelerden,
b. Hayvan pazarlarndan (reticilerden veya araclardan),
c. Araclardan
satn alnabilir. thalatn balad 2010 ylndan gnmze ithalatlar kanalyla be-
si materyali temini de sz konusu olmaktadr.
BES BARINAKLARI
St srlarnn barndrlmasnda kullanlan barnaklarn bir ksm ufak deiiklik-
lerle sr besisinde de kullanlabilir. Yalnz, sr besisinde hem bir barnaktan
beklenenler hem de hayvanlarla ilgili iler, st sr yetitiriciliinden olduka
farkldr. En azndan bir besi iletmesinde hayvanlarla insanlarn temas st src-
lna gre olduka azdr. Buna ek olarak besi iletmelerinde farkl bakm ve bes-
lemeyi gerektiren grup says da snrldr. letmede besiye alnan hayvanlarn ba-
rndrld alanlar ise; varsa bir karantina ya da revir ile ahr olarak nitelenebilecek
yaplardr. Bunun dndakiler ise idare binas, yem depolar, hayvan yakalama ve
ykleme niteleri ile gbreliktir.
Ahrlar
lkemizde sr besicilii uzun yllar kapal bal durakl ahrlarda yaplmtr. Ge-
nellikle havalandrmas yetersiz, ats alak, penceresi yok denecek kadar az, olan
pencereleri de souk havalarda kapal tutulan bu tip ahrlardan son yllarda vazge-
ilmeye balanmtr. Bunlarn yerini ak, yar ak veya sundurmal ahrlar almak-
tadr. Besiyi kapal ahrlarda yrten iletmeler de artk havalandrma ve hayvan-
larn balanmas konusunda daha olumlu davranmaya balamlardr.
Bu blmde bal durakl ahrlara ksaca deinildikten sonra, hem ak ve sun-
durmal hem de kapal serbest ahrlar konusunda daha ayrntl bilgi verilecektir.
Ama nce bir besi iletmesi iin yer seiminde dikkat edilecek hususlar aada s-
ralanmtr:
Besi iletmeleri yerleim alanlarna uzakta ina edilmelidir. Bir iletmenin en
yakn yerleim yerine mesafesi 500 mden az olmamaldr.
letme, yerleim alanlarna koku yaymayacak bir alanda kurulmaldr.
Yer alt suyu ve yzey suyunu kirletmeyecek alanlar seilmelidir.
Ana yollara ok yakn olmamal, ama ulam kolay olmaldr.
Ar engebeli alanlardan kanlmaldr.
Taban suyu yksek alanlar maliyeti ykseltebilir.
112
Bal Durakl Ahrlar
Hayvanlarn bir duraa baland ve besi boyunca burada tutulduu barnaklar
Trkiyede en yaygn kullanm alan bulmu ahr tipidir. Yaygn kullanmnda be-
siye uygunluundan ziyade, besicilerin alkanlklar ve son yllara kadar T.C. Zira-
at Bankasnn sadece bu tip ahrlara kredi vermesinin de rol olmutur.
Bal durakl ahrlar genellikle iki sral yaplr ve hayvanlar ya birbirlerine ya
da duvarlara bakarlar. Hangi yerleim dzeni geerli olursa olsun durak uzunluu
150-160 cm civarnda yaplmaldr.
ayet yem yolu ortada olacaksa, yani hayvanlar birbirlerine bakacak ekilde
yerletirilecekse, yemlemede kullanlacak ekipmana gre, yem yolunun genilii,
yemlikler dahil, 2.5-5.0 m arasnda olmaldr. Bu tip ahrlarda nemli hususlardan
biri hayvann yataca yer tarafnda yemliin n kenar yksekliidir. Bu ykseklik
30-35 cmden daha fazla olmamaldr. Aksi halde hayvanlar yemlie dik deil, pa-
ralel yatmaya alrlar. Bu da kirlenme ve yaralanmalar artrr.
Bal durakl besi ahrlarnda duraa, servis yoluna doru %2.5 eim verilmeli-
dir. Servis yolunun genilii de, yem yolunda olduu gibi, gbre karmada kulla-
nlacak ekipmana ve hayvanlarn yerleimine bal olarak deiir. Fakat servis yo-
lu hibir durumda 1.5 mden daha dar olmamaldr.
Bal durakl ahrlarda her iki hayvan iin bir suluk yerletirilmelidir. Bu ama-
la otomatik suluklar kullanlabilir. Suyun ne bal olarak (gnde birka defa)
ve yemlikten verilmesi hibir zaman dnlmemelidir.
Bal durakl ahrlarda, her bir hayvana ayrlacak durak genilii hayvann cs-
sesine bal olarak 70-110 cm arasnda deiebilir. Ayrca csse farkllklar durak
boyunun da farkl olmasn gerektirir. Ne var ki ayn ahrdaki duraklarn hem ge-
nilik hem de uzunluk olarak farkl olmalarn salamak pek kolay olmaz.
Besi boyunca hayvanlarn bal tutulmas bata bacak ve ayaklarla ilgili salk
problemleri olmak zere birok soruna yol aar. Bu nedenlerle sr besisinde ba-
l durakl ahrlar en son tercih edilecek ahrlar olmaldr.
Ak Serbest Besi Ahrlar
Etraf itlerle evrili, yemlik/yemlikler, suluklar ve gerektiinde glgeliklerle dona-
tlm alanlar olarak tanmlanabilecek bu ahrlarn yatrm maliyeti olduka dk-
tr. Bu ahrlarn inasnda dikkat edilecek en nemli noktalar ahr yerinin seimi,
taban dzenlemesi ve kullanlacak malzemelerin belirlenmesidir.
Yer seimi
Ak ahrlar iin; meyilli, topra geirgen ve sele maruz kalmayacak alanlar tercih
edilmelidir. Eimin fazla olmas zellikle k aylarnda yrme zorluuna ve yara-
lanmalara neden olabilir. Dz ve geirgen olmayan alanlar ise ar amur birikme-
sine yol aar. Kurulduu arazi dz ve amur olma eiliminde olan ahrlarda her
blmenin ortasna, kum veya kumlu topraktan, yemlie dik ykseltiler oluturmak
yararl olabilir.
Ak ahrlarda hayvan bana alan, ahrn bulunduu blgenin yllk ya mik-
tarna ve ngrlen temizleme sklna gre deiir. Yllk ya miktar dk
blgelerde, rnein Ankarada hayvan bana 15-20 m
2
alan yeterli olacakken, yl-
lk ya miktar yksek olan blgelerde bu deer 40 m
2
ye kadar karlabilir.
113
Ak ahrlarda hayvan bana yemlik uzunluu, hayvann cssesi ve yemleme
ekline gre deiir. ayet yemliklerde her zaman yem bulunuyorsa, ki beside bu
salanmaldr, hayvan bana 30 cm yemlik uzunluu yeterli olur. ayet yemlikler-
de her zaman yem bulunmayacak, hayvanlar ancak belirli zaman dilimlerinde
yemlenecekse, besinin son dneminde hayvan bana 60 cm kadar yemlik uzun-
luu hesaplanmaldr. Geri ak serbest ahrlarda yemlik uzunluu genellikle so-
run olmaz. nk, hayvan bana 15 m
2
alan ngrldnde bile, blme derin-
lii de 25 m ise, hayvan bana yemlik uzunluu 60 cm olur. Ak ahrlarda beton-
dan yaplmas nerilen dikilme platformuna ilikin ayrntlar ekil 5.1de verilmitir.
Hayvanlarn yemlie gemelerini nlemek zere eitli yemlik n koruyucula-
r kullanlabilir. Yemlik n koruyucu olarak yemlik n duvarna paralel borular ko-
nulacaksa, hayvann yemlie uzanaca boluun, yani yemlik n duvar ile yem-
lik n koruyucu arasndaki mesafenin, ayarlanabilir olmas ileri kolaylatrr.
Ak ahrlarda blme bykl veya bir blmeye konulacak hayvan says iin
st deer 100 ba olmaldr. letme kapasitesi kldke blme byklnn
azaltlmas yerinde olur. rnein 200 balk bir iletme iin blme bykl 20
ba civarnda olabilir. Byk iletmelerde bile, nemli bir masrafa yol amyorsa,
blmelerin 30-40 ba hayvan alacak ekilde yaplmas uygundur.
Ak ahrlarda blmelerin uygun yerlerine, glgelikler ina etmek fayda salar.
Glgelik olarak ina edilecek blgede hayvan bana 1.5-2.0 m
2
alan hesaplanma-
ldr. Glgeliklerin ykseklii de 3 m kadar olmaldr.
Blme itleri
Ak ahrlarda blmeleri evreleyen itlerin ykseklii 130 cm kadar olmaldr. Ol-
duka salam yaplmas gereken itlerde yere paralel yerletirilen elemanlar aras
mesafe aada daha dar, yukarda daha geni olabilir. rnein ilk eleman yerden
35 cm yksekte ise, ikinci eleman bundan 45 cm, nc eleman da ikinciden 50
cm yksee konmaldr. itlerde zemine paralel ayrma malzemesi olarak demir
boru ya da elik halat kullanlabilir.
Suluklar
Srlar iin deiik malzemeler kullanlarak imal edilmi eitli tipte suluklar mev-
cuttur. Genellikle otomatik suluk olarak tanmlanan bu suluklardan her biri 15-20
hayvana yeter. ayet blgede donlu gn says fazla ise donmay nleyecek tarzda
yaplm suluklar kullanlabilir. Suluklar iki blme arasna veya her blmeye, hay-
van says esas alnarak yerletirilmelidir.
114
4
0
-
4
5

c
m
Toprak
220 cm
40-45 cm
35 cm
15 cm
Yemlik ve Yem Yolu
Dikilme Platformu
%5 meyil
Beton 30 cm Beton
ekil 5.1
Ak ahrlarda
dikilme platformu,
yemlik ve yem yolu
ayrntlar
Beton suluk ina edilecekse iten ie 60x60 cm boyutunda, yerden ykseklii
60 cm ve i derinlii 40-45 cm olan bir suluk 15-20 ba hayvana yeterli olur. Bu tip
suluklara eklenecek bir amandra ile suyun devamll salanabilir.
Serbest ahrlarda suluklar, yemlie yakn olmamak kouluyla uygun alanlara in-
a edilebilir. Suluklarn bulunduu blgede zemini salamlatrmak, rnein zemi-
ni betonla kaplamak gerekir.
Kaplar
Ak ahrlarda ykseklii it yksekliine eit, genilii de 1.25 mden az olmayan
kaplar yaplmaldr. Kaplara ek olarak, zellikle zemin temizlii esnasnda bu te-
mizlii gerekletirecek ekipmanlarn blmelere girmelerine imkan salayacak
tedbirler de alnm olmaldr.
Aydnlatma
ncelikle gvenlik salama ve denetim amacna ynelik olarak aydnlatma salan-
maldr. Lambalarn yemlie yakn yerletirilmesi daha uygun olur.
Sundurmal Serbest Besi Ahrlar
Bu ahrlarn ak ahrlardan fark, genellikle ahrn kuzey kenarnda yer alan sun-
durmann tarafnn duvarlarla kapatlmasdr. Sundurmadan sonra servis yolu
olarak da i gren bir gezinme alan yer alr. Gezinme alannn bittii yere de yem-
lik ve yem yolu ina edilir. Gerek duyulursa yemlik ve yem yolunun st de bir
sundurmayla kapatlabilir.
Sundurmal serbest ahrlarda hayvan bana alan zeminin yapsna bal olarak
deiir. ayet zemin yemlik kenar hari her yerde sktrlm toprak olarak ina
edilmi ise, hayvan bana alan ak ahrdaki kadar veya ondan biraz daha az ol-
maldr. Fakat zemin her blgede betonla kaplanacak ve sk temizlenecekse hay-
van bana 4-5 m
2
alan yeterli olur.
Zeminin tamamen betonla kapland bir sundurmal ahr iin enine kesit ve
baz ller ekil 5.2de verilmitir. ekilde grlen ve sundurma ile kapal olan k-
sm, hayvanlarn dinlenme alan olarak tasarlanmtr. Bu blgede hayvan bana
1.5-2.0 m
2
alan yeterli olur. Bundan sonra gelen blge, gbrenin toplanp boaltl-
mas iin dzenlenebilir. Gerekirse bu blgeye gbre syrc da yerletirilir. Yem-
lik kenarndaki ksmn, yani hayvanlar yem yerken durduklar yerin veya dikilme
platformunun uzunluunun 2.5 m kadar olmas ve gbre toplama blgesine do-
ru % 5-6 meyilli olarak ina edilmesi uygun olur. Benzer ekilde dinlenme alann-
da yine gbre toplama blgesine doru, % 6-8 meyil verilmelidir.
115
ekil 5.2
1 m
45
40
35
%5-6
4.5 m 3.0 m 2.2 m 0.3 m
%6-8
3 m
Sundurmal serbest
ahrlara ilikin
baz ayrntlar
Kapal Serbest Ahrlar
Sundurmal ahrlarn zeri tamamen kapatlr ve etraf duvarlarla evrilirse orta-
ya kan ahr kapal serbest ahr olarak adlandrlr. Bu tip ahrlarda hayvan ba-
na alan 3.5-4.0 m
2
ye kadar drlebilir. ayet yemleme traktrle yaplacaksa
yemlikle birlikte 4.5-5.0 m genilikteki yem yolunun sanda ve solunda kalacak 6-
7 metrelik ksm dinlenme alan ve servis yolu olarak dzenlenir. Bylece toplam
genilik 17-18 metreye ular. Hayvan bana 50-60 cm yemlik uzunluu hesaplan-
dnda, yaklak 200 balk bir ahrn uzunluu 50-60 m kadar olur. Kapal serbest
bir ahrn enine kesiti ve baz ller ekil 5.3te verilmitir.
Serbest kapal ahrlarda zemine zgara yerletirilerek gbrenin zgaralarn altn-
da oluturulacak bolukta toplanmas veya bu bolua yerletirilecek bir syrg ile
depolama alanna tanmas da salanabilir. Bu uygulama ile bir blmede hayvan
bana gerekli alan 2.5 m
2
ye kadar drlebilir. naat maliyeti grece yksek
olan bu tip ahrlar Trkiyede yaygn deildir.
Kapal ahrlarda pencere yapmak yerine, uzun duvarlarda atnn altndan itiba-
ren 50-80 cm boluk brakmak maliyeti drr. ayet mahyada da ahr genilii-
ne bal olarak 20-30 cm aklk braklrsa yeterli havalandrma salanm olur.
Yardmc Unsurlar
Bir besi iletmesinde gnlk olaan ilerin dnda yaplan iler; besiye alnacak
hayvanlarn iletmeye indirilmesi, besisini tamamlayan hayvanlarn uygun bir ara-
ca yklenerek kesime sevk edilmesidir. Bu ilerin insana ve hayvana zarar verme-
den rahatlkla yaplabilmesi iin her besi iletmesinde sabit veya seyyar bir indir-
me-ykleme rampas olmaldr. Ayrca iletmede rampa ile ahrlar ve ahr ile kan-
tar arasnda hayvanlarn rahatlkla hareket ettirilmesini salayacak ekilde yrme
yollar nakliye kanallar, nakliye koridorlar yaplmaldr. Bu yollarn, genilii
90 cmden fazla olmamal ve kanal kenarlarndaki itler blme itlerine gre daha
sk denmeli ve it ykseklii yine 130 cm olmaldr. Bu tip kanallardan sadece
hayvanlar blmeler ve rampaya gtrmek iin deil, alama vb. uygulamalar da-
ha hzl ve kolay yapmak iin yararlanlaca da gz nne alnmaldr.
116
0.3 m
0.8 m
0.6 m
2.6 m
3.5-4 m 2.5-3 m 3-5 m 2.5-3 m 3.5-4 m
ekil 5.3
Kapal serbest besi
ahrna ilikin baz
ayrntlar
Su Deposu
Besi iletmelerinde su arzalarndan etkilenmemek iin hi olmazsa ahrn iki gn-
lk ihtiyacn karlayacak kapasitede bir su deposu olmaldr. letmenin su ihtiya-
c hayvanlarn ulaacaklar en yksek ortalama canl arlk ve blgedeki en yk-
sek scaklk bir arada dnlerek hesaplanmaldr. Durum bu adan deerlendi-
rildiinde iletmenin hayvan bana gnlk 50-60 litre su salayacak bir kaynaa
ve yine hayvan bana 100-120 litre veya her 10 hayvan iin 1 m
3
su deposuna sa-
hip olmas gerektii hesaplanabilir.
Yem deposu
Bir besi iletmesinin yem deposu ihtiyac, beside kullanlacak yemlere ve yem sa-
tn alma sklna gre deiir. Buna ramen Trkiyede msr silaj ve kuru ot ya
da samann mevsiminde, yani ylda bir kere alnmas nerilir. Bu durumda iletme-
nin yllk yem maddelerini depolayaca yaplarn byklkleri, muhtemel rasyon-
lar dikkate alnarak kararlatrlr. rnein hayvan bana gnde ortalama 1.25 kg
sap ve 12,5 kg msr silaj yedirmeyi ngren 500 balk bir iletme, yln 320 gn
besi yapacan varsayarak yllk ihtiyacnn 200 ton sap ve 2000 ton msr silaj ol-
duunu hesaplayabilir. Msr silajnn 1 m
3
nn ortalama arl 800 kg kabul edi-
lerek silaj ukuru ihtiyac 2000000/800=2500 m
3
olarak bulunur. ukurlarn ortala-
ma ykseklii 2,5 m yapldnda silaj ukuru alannn yaklak 1000 m
2
olmas ge-
rekir. ukurlarn ortalama uzunluu 40 m olduunda 12.5 m geniliinde iki silaj
ukuruna ihtiya olaca hesaplanabilir. Dier yem maddeleri iin gereken alanla-
rn hesaplanmasnda da benzer yol izlenir. Bu hesaplamalara yardmc olacak ba-
z bilgiler yanda verilmitir.
Gbrelik
Besi iletmelerinin balangta en az dikkat ettikleri, ama daha sonra en fazla ra-
hatszlk duyduklar hususlarn banda gbre ynetimi gelir. Bir besi iletmesi se-
ecei barnak tipine uygun bir gbre ynetimi kararlatrmaldr. Bunun iin n-
celikle bir hayvann gnlk dk ve idrar miktarn, gbrenin hangi sklkta temiz-
leneceini ve iletmede ne kadar sre tutacan bilmesi gerekir. Besideki srla-
rn gnlk gbre retimi yaklak canl arlklarnn %8i kadardr. Bunun te iki-
si dk, te biri de idrar kabul edilebilir. drar ve dk karmnn 1 tonu yakla-
k 1 m
3
hacim kaplar. Bu bilgiler kullanlarak, silaj ukuru hesaplamadakine ben-
zer bir yaklamla, gbrelik hacmi de hesaplanabilir.
Gbrelik hacmi hesaplanrken hayvanlarn ortalama canl arlnn en yksek
olaca zaman dilimindeki ortalama arlk esas alnmaldr. rnein hayvanlarnn
kesim ncesi aylk dnemde ortalama canl arl 500 kg olan, 200 balk bir
iletme, gbreyi 3 ay depolamak isteyebilir. Bu iletmede sz konusu dnemde
hayvan bana ortalama gbre retimi gnde 500*0.08= 40 kg olacaktr. Toplam
200 ba hayvann 90 gnlk dnemdeki gbre retimi de 40*200*90=720 000 kg=
720 ton olur. Bu miktar gbreyi depolamak iin ortalama derinlii 2 m olan bir
gbrelik yaplacaksa, en az 360 m
2
alan gerekecektir.
Ak ya da sundurmal serbest ahrlarda gbre zeminde birikir. Gbrenin ze-
minde kalma sresi zeminin yapsna ve hayvan bana den alana gre deiir.
Bir blmedeki hayvan says ve ortalama canl arlk bilindiinde o alanda belirli
bir zaman diliminde, rnein 1 ylda gbre yksekliinin ne kadar olaca hesap-
lanabilir. rnein 200 kg canl arlkta besiye alnan ve 600 kg canl arlkta ke-
117
Kylm yonca kuru otunun 5
m
3
yaklak 1 tondur (5
m
3
/ton)
Msr silajnn 1 m
3
yaklak 650-800 kgdr

(1.2-1.5 m
3
/ton)
Arpa sap balyasnn 1 tonu
yaklak 10-12 m
3
hacim
kaplar
Arpa (Dane) :1.5 m
3
/ton
Msr (Dane): 1.2 m
3
/ton
kabul edilebilir.
silen bir hayvann besi dnemi ortalama canl arl yaklak 400 kg, gnlk gb-
re retimi de 32 kgdr. Bu hayvan yaklak 300 gn beside tutulduunda toplam
gbre retimi 300*32=9600 kg olarak hesaplanr. Bu miktar gbrenin %40 eitli
ekillerde ortamdan uzaklarsa geriye 5760 kg veya 5.76 ton gbre kalr. Hayvan
bana 15 m
2
alan ayran bir iletme iin bu, zeminde yaklak 40 cm gbre birik-
mesi demektir (5.76m
3
/15m
2
= 0.384 m). Bu duruma raz olmak yerine gbrenin
ylda bir defa deil daha sk karlmas ya da hayvan bana daha fazla alan ayrl-
mas gerekecektir.
Ahr zemininin tamamen betonla kapl olduu ve hayvan bana 4-5 m
2
alan
hesaplanan ahrlarda gbre gnde bir kere, mmknse iki kere karlmaldr.
Gbre syrclarla donatlm bir ahrda bu uygulama rahatlkla gerekletirilebilir.
Serbest ahrlarla bal durakl ahrlar arasndaki farkllklar yaznz.
BES PERFORMANSI VE BUNU ETKLEYEN FAKTRLER
Besi Performans
Besiye alnan hayvanlarn gnlk canl arlk art ve/veya yem deerlendirme
says besi performansnn iki nemli ltdr. Bata bu iki zellik olmak zere,
besinin sonucunu etkileyen, rnein karkas arlna veya karkas maliyetine etki-
li olan unsurlar da, fiyatlar hari, besi performansn etkiyen faktrler olarak deer-
lendirilebilir. Pek ou hayvanla dorudan ilgili olan rk, cinsiyet, ya, vcut yap-
s gibi faktrler besi performansnn temel belirleyicileridir. Ama bunlara ek olarak;
barnak tipi, rasyonun nitelii, yemleme biimi, besiye balama mevsimi ve ynetim
gibi faktrlerin de besi performansn u ya da bu ekilde etkiledii bilinmelidir.
Beside Gnlk Canl Arlk Art
Besiye alnan srlarn belirli aralklarla tartlmas hayvanlarn bymesinin izlen-
mesi ve besinin seyrinin bymeye gre dzenlenmesinin temel kouludur. By-
menin uygun ls de gnlk canl arlk artdr. Gnlk canl arlk art bir-
birini izleyen ve gnn ayn saatlerinde yaplm tartmlardan elde edilen arlklar
arasndaki farkn (bazen canl arlkta azalma olabilir) iki tartm arasndaki sreye
blnmesiyle elde edilir. ayet besideki gnlk canl arlk art ortalamas he-
saplanacaksa, besi sonu arl ile besi ba arl arasndaki fark (beside sala-
nan arlk art) besi sresine blnr. Birok zellikten etkilenen gnlk canl
arlk art yem deerlendirme says ile ilikilidir. Genellikle arlk art yksek
olan hayvanlarn yem deerlendirme saylar daha dk olur.
Yem Deerlendirme Says
Beside salanan arlk art ve bu art salamak iin tketilen yem miktar esas
alnarak hesaplanr. 1 kg canl arlk art salamak iin tketilen yem miktar,
yem deerlendirme saysn verir. Bir sr ya da sr iin bu deerin kk olma-
s, bir kg arlk artnn daha az yem tketerek saland eklinde deerlendiri-
lir. Yem deerlendirme saysnn hesaplanmasndaki zorluk, hayvan bana yem
tketiminin tespitindeki zorluktan kaynaklanr. zel amac olmayan bir besi ilet-
mesinin her hayvann tkettii yem miktarn ayr ayr tespit etmesi beklenmez. Fa-
kat en azndan hangi ahra veya hangi blmeye her gn ne kadar yem verildiini
118
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
kayt etmek gerekir. Bu deerler kullanlarak besideki toplam veya belirli bir za-
man dilimindeki yem tketimi hesaplanabilir. Bu deer o ahr ya da blmede sz
konusu dnemde salanan toplam arlk artna blndnde yem deerlendir-
me says elde edilmi olur. Yalnz iki ya da daha fazla grubu bu zellik bakmn-
dan karlatrmada, yedirilen rasyonlarn farkll nedeniyle, bir takm zorluklar
sz konusudur. Byle durumlarda 1 kg arlk art iin tketilen rasyonun mali-
yeti daha uygun bir l olabilir.
Randman
Besisini tamamlam bir hayvandan elde edilecek karkas arl, besi sonu arl-
ile randmann bir fonksiyonudur. Her 100 kg canl arlktan retilen karkas
miktarn ifade eden randman, karkas arl 100 ile arpldktan sonra elde edi-
len deerin besi sonu veya kesim ncesi canl arlna blnmesiyle hesaplanr.
ayet karkas arl olarak kesimden hemen sonraki tartm deeri kullanlm ise
scak karkas randman, karkasn souk hava deposunda 24 saat bekletildikten
sonraki arl esas alnm ise souk karkas randman hesaplanm olur.
ster souk isterse scak karkas randman hesaplansn, canl arlk iin ya do-
rudan tartm deeri ya da tartm deerinin %8 tokluk firesi dlm yani tartm
deerinin %92 si kullanlr. Bu ekilde hesaplanan deerlerden ilki firesiz, ikincisi
de fireli randman olarak adlandrlabilir.
Trkiyede zaman zaman bbrek ve leen boluu yalar karkastan ayrlmak-
ta, bedeli denecek karkasn arlna dahil edilmemektedir. Yasz kesim olarak
ifade edilen bu uygulama sonucu elde edilen karkas arl esas alnarak hesapla-
nacak randman deeri de yasz randman olarak adlandrlabilir.
Besi Performansn Etkileyen Faktrler
Beside karll etkileyen ve hayvanla dorudan ilikili olan unsurlarn bir ksm;
cinsiyet, besi ba ve besi sonu arl, ya, gnlk canl arlk art ve yem de-
erlendirme saysdr. Ayrca rasyonun nitelii ve fiyat da karll etkiler. Satlacak
karkas miktar ise besi sonu arl ve randman tarafndan belirlenir. Sr besici-
lii ile uraanlarn karll ne ynde etkileyeceini bilmelerinde yarar grlen ve
besi performansn etkileyen unsurlar olarak da ifade edilebilecek bu unsurlardan
bazlar aada aklanmtr.
Yukardaki aklamalardan anlalaca zere, besiye alnan bir hayvan iin
performansn iki temel unsuru gnlk canl arlk art ve yem deerlendirme sa-
ysdr. Aada ncelikle bu iki zellii etkiyen faktrler zerinde aada ksaca
durulacaktr.
Hayvan Materyali
Srlardan et retimi, daha nce de belirtildii gibi kaynaktan salanmaktadr.
Bunlar; damzlk d inek ve boalar, damzlkta kullanlmayacak gen diiler ile
gen erkeklerdir. Aada bu gruptan erkekler esas alnarak bir deerlendirme
yaplacaktr.
Irk (Genotip)
Besi materyalinin deeri byme hznn ykseklii ile bymesini mmkn oldu-
unca az yemle veya harcamayla yapmasna bal olarak artar. Trkiyede besiye
119
alnan genotipler arasnda hem byme hz hem de yem deerlendirme says ba-
kmndan nemli farkllklar vardr. Gnlk canl arlk art olarak ifade edilen
byme hz ile yem deerlendirme says bakmndan Akbulut ve ark. (2004), ta-
rafndan yaplan bir deerlendirmede elde edilen sonular izelge 5.3te verilmi-
tir. izelgede genotipler Trkiyede yaygn ve kabul grm bir anlaya uygun
olarak, yerli klar, kltr rklar ve kltr rk melezleri eklinde gruplandrlmtr.
izelgenin son iki satrnda ise eti rklarn st rklarla ve Dou Anadolu Krm-
zs rkyla melezlerine ilikin baz aratrmalarn sonularna deinilmitir. izelge
5.3te dikkat ekici husus her iki zellik bakmndan da hem genotip gruplar iin-
de (en kk ve en yksek deerler), hem de genotip gruplar arasnda nemli
fakllklar olmasdr.
Farkl rk ve genotiplerle yrtlm aratrmalarda elde edilen sonulara da-
yal olarak hazrlanan izelge 5.4te de besi ba ve besi sonu arlna ek olarak
gnlk canl arlk artna da yer verilmitir. izelgede grld zere rklar
aras farkllk sadece yem deerlendirme says ve gnlk canl arlk art ile s-
nrl deildir. Besi ba ve besi sonu arl bakmndan da farkllklar vardr. Hat-
ta ayn rk iinde bile kesim arlna bal olarak randman, karkastaki et, kemik
ve ya dokularn pay gibi nemli zellikler bakmndan da farkllklar sz konu-
sudur (izelge 5.5).
120
Genotipler
Yem Deerlendirme Says Gnlk Canl Arlk Art, g
n Ortalama
En
Kk
En
Byk
n Ortalama
En
Kk
En
Byk
Yerli Irklar 15 7.32 5.16 9.80 16 863.1 591 973
Saf Kltr Irklar 33 7.05 5.76 10.80 33 1062.2 822 1355
Jersey 7 9.61 7.72 12.69 8 747.4 556 906
Esmer Melezi 18 7.07 5.59 9.23 18 1073.1 714 1372
Siyah-Alaca Melezi 14 9.64 6.45 13.30 14 923.3 866 1196
Simmental Melezi 5 7.15 6.78 7.54 5 1058.1 830 1258
Eti x St
Melezleri
2 6.32 6.29 6.34 7 745.7 548 1066
Eti x DAK
Melezleri
6 6.65 5.80 7.10 6 1033.5 1053 1265
izelge 5.3
eitli genotip
gruplarnda yem
deerlendirme says
ve gnlk canl
alk art,
Kaynak: Akbulut ve
ark, 2004
Genotip
Aratrma
Says
Besi Ba
Arl (kg)
Besi Sonu
Arl (kg)
Gnlk Arlk.
Art (gr)
Esmer 6 144-228 327-400 1009-1526
Siyah Alaca 8 175-343 320-525 905-1577
Simmental 3 204-255 339-411 988-1355
Kltr Irk Melezi 8 86-260 240-457 714-1366
Yerli 10 62-241 186-387 673- 973
izelge 5.4
Farkl genotipten
srlarn gnlk
canl arlk art
Kaynak: Akman,
2003
n: Bilgilerin saland aratrma makalesi says,
izelge 5.5te anas Siyah-Alaca, babas ise ilk stunda belirtilen rklar olan me-
lez genotiplerde; karkasta et, ya ve kemik oranlarnn karkas arlna bal ola-
rak deiimi yer almaktadr. izelge incelendiinde en dikkat ekici husus karkas
arl arttka btn genotiplerde ya orannn artmas, kemik ve kas orannn
azalmasdr. Ayrca kas, kemik ve ya dokularnn pay bakmndan genotipler ara-
sndaki farkllklar da dikkate deerdir.
Ya
Byme hz genotiplere gre nemli farkllklar gsterir. Fakat btn genotiplerin
ortak zellii, bymenin srekli olmamas, belirli bir dnemde yavalamas, son-
ra da durmasdr. Besiye alnacak hayvanlarn yalaryla ilgili isabetli bir karar ve-
rebilmek iin aadaki hususlar dikkate alnmaldr.
Srlar sahip olacaklar en yksek arln olduka byk bir blmne iki
yana kadar ulam olurlar.
Erkek srlarn ynetimi 1.5 yandan sonra gleir. Besideki hayvanlarn
insanlara zarar verme olasl artar.
Gen yalarda bakm ve besleme hatalarna dayal olarak ortaya kan b-
yme geriliini gidermek olduka g, hatta imkanszdr.
Gen srlarda canl arlk artnn nemli bir ksm kas dokudaki arttan
ileri gelirken, yal srlarda artn kayna ya dokunun artmasdr. Vcut
ya oluumu iin gereken enerji, kas retimi oluumu iin gerekli olandan
ok daha fazladr.
Daha ar srlarn yaama pay ihtiyac da daha fazla olur.
Gen hayvanlarn karkas daha kalitelidir ve daha yksek fiyata satlabilir.
Yukarda yazlanlar bir arada deerlendirildiinde, ayet materyal temininde bir
sorun yaanmyorsa, kltr rk ve melezleri iin uygun besi ba yann 6-12 ay
olduu sylenebilir. Yerli rklar ve bunlarn melezleri iin de ayn yalar uygundur.
Ne var ki yetitirici bunlar biraz daha byttkten sonra satmay isteyebilir. Bu du-
rumda besici 16-18 aylk yataki hayvanlar satn alr ve besiyi onlarla yrtr. Ay-
n ekilde kurban bayramnda satmak zere tosun ya da dve satn alanlar da sa-
t dneminde srn iki yana ulam olmasn isteyebilirler. Sonu olarak ya
arttka, yem deerlendirme saysnn artnn da katksyla besi maliyeti artar, kar-
kas yalanr ve hayvanlarn ynetimi gleir.
121
Ana: Siyah- Alaca
Baba Irk
Dzeltilmi karkas arl
280 340 400
Kas Kemik Ya Kas Kemik Ya Kas Kemik Ya
Hereford 607 188 205 570 175 255 561 164 305
Siyah Alaca 620 199 181 592 183 225 564 168 268
Simmental 655 197 148 633 181 186 609 167 224
Limousin 657 188 155 636 169 195 615 150 235
Charolais 674 191 135 657 173 170 640 155 205
izelge 5.5
Siyah Alaca
ineklerin deiik
rktan boalarla
verdii dllerden
500, 600 ve 700 kg
besi sonu arlnda
elde edilen karkasn
1000 gramnda kas,
kemik ve ya miktar
(g).
Kaynak: Lawrance
ve Fowler, 2002
Cinsiyet
Trkiyede sr besisi ok byk lde erkek hayvanlarla yrtlr. Zaman za-
man dii hayvanlarn besiye alnmas da sz konusu olabilmektedir. Bunlara ek
olarak 2010 ylndan itibaren Trkiyeye dii ve kastre edilmi (enenmi) besi ma-
teryali ithalat da gerekletirilmitir.
Kastre edilmi srlarn gnlk canl arlk art daha az, yem deerlendirme
says daha kt, karkasta ya oran daha fazla, dolaysyla yasz karkas miktar
daha azdr.
Erkek srlarda kastrasyon; gnlk canl arlk artn % 10-20 drmekte ve
karkasta ya oran, ykseltmekte, yem deerlendirme saysn % 10 kadar artmak-
ta, karkas randmann bakmndan nemli bir fark yaratmamaktadr. Yukarda sa-
ylan etkilerin tamam besi performans ve karllk asndan olumsuzluk iermek-
tedir. Bunlara ramen kastrasyon yapanlar iin bu uygulamann avantajlar, hay-
vanlarn daha kolay ynetilmesi, yaralanmalarn daha az olmas, derinin daha ko-
lay yzlmesi, kas liflerinin erkeklere gre daha ince ve etin daha yumuak olma-
s olarak sralanmaktadr.
Besi performans asndan belirgin dezavantajlarna ramen sr eti retiminin
byk blmnn kastre edilmi hayvanlardan elde edildii retim sistemleri var-
dr. Hayvanlarn uzun sre merada tutulduu bu sistemlerin nemli zelliklerinden
biri kesim yann artmas, rnein 28-30 aya kabilmesidir. Ya artan bu hayvan-
larn daha kolay ynetilebilmeleri istei kastrasyonun nedenlerindendir. Bu sis-
temlerde kastrasyonun bir baka etkisi de, olumu standartlar ve tketici tercihle-
rine uygun olarak yal karkas retimini kolaylatrmasdr. zetle; besi sistemi ge-
rei kesim yann artt, yal karkasa kar bir olumsuzluun sz konusu olma-
d ve arlkl olarak eti rklarn yetitiriciliinin yapld sistemlerde sr eti
retiminde kastre edilmi hayvanlar nemli bir yer tutmaktadr.
Eti rk sr yetitiriciliinin olduu blge ve lkelerde son dnem (bitirme)
besisine 20-24 aylk yalarda balanabilmesi veya st srlerin erkeklerinin 24-
30 aylk yalarda kesilmesinin planlanmas sz konusu olduunda kastrasyon bir
gereklilik olarak grlebilir. Ama besinin, Trkiyede olduu gibi, entansif sistem-
le yrtld ve en ge 18-20 aylk yalarda sonlandrld besi sistemlerinde bu
uygulama, yani kastrasyon bir gereklilik deildir ve besi maliyetini olumsuz etki-
ler. Dolaysyla bir zorunluluk olmadka kastrasyona bavurulmamaldr. Bu ara-
da kastre edilmilerin besi performansnngen diilerden daha iyi olduu da unu-
tulmamaldr.
Vcut Yaps
Yalarna uygun iskelet geliimine sahip hayvanlarn performans, iskelet geliimi
geri kalm hayvanlardan daha yksektir. skelet geliimi iyi ama canl arl d-
k hayvanlar, uygun koullarda ok hzl canl arlk art salayarak bu eksik-
liklerini kapatrlar. Bu durum telafi bymesi ya da telafi edici byme olarak ad-
landrlr. Besiciler tarafndan bir avantaj olarak kabul edilen bu hzl byme d-
nemi hayvann durumuna bal olarak 1.0 - 1.5 ay kadar srer.
Besi Ba Arl
Srlarn gnlk kuru madde tketimi genelikle canl arln bir fonksiyonu ola-
rak ifade edilir. Arl dk srlar daha az kuru madde tketirler. Ayrca gen
olduklar iin dk canl arla sahip olan srlarn yem deerlendirme saylar
122
da kktr. Yani 1 birim canl arlk art salamak iin daha az yeme gereksi-
nim duyarlar. Dolaysyla, hayvann yana uygun olmak kouluyla, dk besi ba-
arl tercih edilmelidir.
Besi Sonu Arl
Besinin olmas gerekenden daha ksa ya da daha uzun srede bitirilmesi istenmez.
Besiye erken son vermek hem karll hem de retilen karkas miktarn azaltr. r-
nein 200 kg canl arlkta balatlan bir besi 450 ya da 600 kg canl arlkta son-
landrlabilir. Besiye alnan hayvan iin denen toplam tutar hemen her zaman
hayvann o gnk karkas arlna gre hesaplanacak tutarn olduka stndedir.
Bu fark beside salanan art 250 kg olduunda 250ye, 400 kg olduunda da 400e
yansyacaktr. Dolaysyla erken kesim sz konusu olduunda besiye alnan hay-
van bedelinden sat arlna den pay ykselmi olur. Bunun aksi ise, besiyi ol-
mas gereken arln tesine tamak, besiyi uzatmak anlamna gelir. Besinin be-
si sonu arln artracak ekilde uzatlmas, erken bitirilmesinden daha zararl
olabilir. nk besinin uzatlmas;
Canl arlk art maliyetinin ykselmesine,
Karkasn yalanmasna,
Sermayenin daha uzun sre bal kalmasna,
Hayvanlarn ynetiminin glemesine neden olur.
Bu nedenle kltr rk srlar iin uygun besi sonu arl 550-600 kg, melez-
ler ii 400-500 kg olarak kabul edilebilir.
Yem ve Yemleme
Beside hayvan satn alma bedeli dnda kalan harcamalarn % 80-90n yem gider-
leri oluturur. Bu nedenle yemin etkin kullanm ve uygun fiyattan satn alnmas
karllk asndan nemlidir. Ama rasyonun yetersiz olmas ve yemlemedeki aksak-
lklar besi performansn olumsuz etkiler. Bu nedenle bir gnde yedirilen rasyonun
hayvann besin maddeleri ihtiyacn karlayacak ekilde ve mmkn olduunca
ucuz yem maddeleri ile hazrlanmas gerekir.
Besideki srlarn gnlk kuru madde tketimi canl arlklarnn % 2.5i ka-
dardr. Yani 400 kg canl arlndaki bir sr yaklak 10 kg kuru madde tkete-
bilir. Hayvann ihtiyalarnn bu miktar kuru madde ieren yem hammaddeleriyle
karlanmas esas alnmaldr.
Beside kullanlan yemlerin fiyat dorudan sat fiyatlarna baklarak deil, 1 kg
canl arlk art iin tketilen miktarn fiyat esas alnarak karlatrlmaldr.
Yem fiyatlarndaki deimeye bal olarak ya da daha baka nedenlerle rasyon
deiiklii yaplabilir. Her ne nedenle yaplyor olursa olsun rasyon deiiklii bir-
den bire deil yava yava gerekletirilmelidir.
Besi Ba Mevsimi
Trkiyenin pek ok blgesinde besiye alnan hayvanlar uzun sre strese sokacak
iklim koullar sz konusu deildir. Bu nedenle ar scak ve yksek nem oran-
nn bir arada seyrettii blgeler ve zaman dilimi dnda, besi mevsiminin besi per-
formansn nemli lde etkilemesi beklenmez.
Barnak Tipi
Barnak tipinin besi performansna etkisi olmas beklenir. Yaplan birok alma-
da kapal ahrlarn besi performansn artrmad, aksine azaltt tespit edilmitir.
123
Bu durum ve barnak maliyeti bir arada ele alnrsa sundurmal serbest ahrlarn be-
siye en uygun yaplar olduu sylenebilir. Grbz ve ark. (1998) tarafndan Anka-
rada ak, sundurmal ve kapal ahrlarda Ekim-Nisan ve Mays-Ekim aylarnda
yrtlen beside yaklak 8 aylk Siyah-Alaca erkekler kullanlmtr. En dk
canl arlk art ak ahrda gereklemi (1138 g), kapal ve sundurmal ahrlar-
da salanan gnlk canl arlk art srasyla 1260 ve 1286 gram olmutur.
Bir kg canl arlk art iin tketilen kuru madde miktar ak ahrda yaz ve
k aylarnda srdrlen beside 7.52 ve 7.20 kg olurken sundurmal ahrda ayn de-
erler 6.32 ve 6.52 kg olarak hesaplanmtr. Kapal ahrdaki deer ise her iki mev-
sim iin de 6.53 kg olmutur. Sonu olarak, hangi mevsimde balatlyor olursa ol-
sun, inaat maliyeti de dikkate alnarak, sundurmal serbest ahrlar tercih edilmeli-
dir.
Besi performansn etkileyen faktrleri ksaca aklaynz.
BESNN YRTLMES
Bir besi iletmesinde besi faaliyeti hayvanlarn iletmeye getirilmesi ile balar. Fa-
kat iletmeye hayvan getirilmeden nce baz ilerin yaplm olmas gerekir.
Ahrlarn tm unsurlar gzden geirilmeli, gerekli onarmlar yaplmaldr.
Ahr etkili bir ekilde dezenfekte edilmelidir.
Yem hazrlanmal, su ve suluklar kontrol edilmelidir.
Hayvan Alm Zaman
Hayvan alm zamann belirleyen nemli unsurlardan biri besiye alnacak hayvan-
larn fiyatdr. Fiyatn olaan d yksek olduu dnemlerde, bir zorunluluk yok-
sa, besi hayvan satn alnmamaldr. Ayrca ak veya sundurmal ahrlarda besi ya-
pacaklar, kapal ahrlardan besi hayvan satn almay k aylarndan yaklak 1.0-1.5
ay nce tamamlamaya gayret etmelidirler. Bu uygulama hayvann mevsim deiik-
liine uyumunu kolaylatracaktr. Ama bu gerekletirilememi ise; kapal ahrdan
satn alnan hayvanlara hemen geni etkili antibiyotik uygulamak, nakliyeyi mev-
sime uygun aralarla yapmak ve karantina dnemine zen gstermek muhtemel
olumsuzluklar en aza indirecektir.
Karantina
letmelerin pek ounda hayvanlarn hepsi birden ve ayn srden satn alnp
besi balatlmad gibi, btn hayvanlarn besisine de ayn zamanda son verilmez.
Bu durumda olan iletmelerin yeni satn aldklar hayvanlar srye katmadan n-
ce bekletebilecekleri bir karantina alanna sahip olmalar yararl olur. Bylece ye-
ni hayvanlarn besidekilere hastalk tama riski nemli lde azaltlm olacaktr.
Yalnz karantinadaki bir gruba her gn yeni hayvanlar katldnda o karantina ta-
mamlanamaz. Bu nedenle, rnein her ay bir hafta hayvan satn alp 3 hafta karan-
tina da tutmak eklinde bir uygulama nerilebilir. Bu dnemde hayvanlarn besi-
ye balatlmalar iin gerekli olan tm ilemler tamamlanmaldr. Yani gerekli a-
lamalar ile i ve d parazit mcadelesi gerekletirilmeli, hayvanlar besi rasyonu-
na altrlmaldr. Gruplama iine de, mmknse, karantinada balanmal ve ka-
rantinada oluturulan gruplar besi ahrnda da korunmaldr.
124
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
Nakliye Sonras Dinlendirme
ster karantina ister besi ahrna indirilmi olsun, uzun sren bir yolculuu tamam-
lam hayvanlarn ksa bir sre (1-2 saat) dinlendirilmeleri uygun olur. Bu zaman
diliminde hayvanlar herhangi bir ekilde rahatsz edilmemelidir. zellikle satn
alnmadan nce nasl beslendii yeterince bilinmeyen hayvanlar ilk gnlerde kaba
yem arlkl beslenmelidir. Daha sonra da yava yava beside kullanlacak rasyo-
na geilmelidir. Gei sresi 15 gn kadar olmaldr.
Besi Ba Arlnn Tespiti
Karantinaya veya besi ahrna indirilen hayvanlar tartlarak besiye balama arl
tespit edilmeli ve tartm ii, mmknse, her ay tekrarlanmaldr. Bylece en azn-
dan hayvanlarn gnlk canl arlk art tespit edilerek, besinin seyri hakknda
bir deerlendirme yapmak mmkn olabilir. Yalnz uzun sren yolculuktan he-
men sonra yaplan tartm yanltc olacaktr. Bu nedenle ya bu hata batan kabul
edilmeli ya da tartm 2-3 gn sonra yaplmaldr.
Yemleme
Beside yemleme konusunda eitli stratejiler izlenebilir. rnein baz iletmeler
yemliklerde srekli olarak yem bulunmasna zen gsterirken, bazlar n yem-
lemesini, yani bir lde snrl yemlemeyi, tercih ederler. letme yemliklerde s-
rekli olarak yem bulunduracaksa rasyonun gnlk miktarn bir ya da iki defada ve-
rebilir. zellikle scakln ok yksek olduu dnemlerde gnlk rasyonu, byk
blm akam ve sabahn erken saatlerinde verilmek zere, 3-4e blmek gerekir.
Gnlk rasyonun tketilip tketilmedii her gn ayn saatlerde yaplan kon-
troller ile tespit edilmeli ve gzlenen sonu kayt edilip deerlendirilmelidir. rne-
in yemlikler uzun sre bo kalyorsa gnlk miktarn artrlmas, hesaplanan ka-
dar verildii halde yem artyorsa bunun nedenleri, zerinde durulmaldr.
Rasyon deiiklikleri birden bire deil yava yava gerekletirilmelidir.
Bir kg canl arlk iin tketilen yem miktar ve bunun parasal deeri izlenme-
li, nemli artlarda ksa srede nlem alnmaldr.
Hayvanlarla Temas
Beside bulunan hayvanlarla yakn temas salayan kiiler, rnein suluklar kontrol
etmek veya baka bir nedenle blmelere girenler, tedbirli davranmaldrlar. zel-
likle besinin ileri dnemlerindeki hayvanlarn insanlara zarar vermesi olaand
bir durum deildir.
Gruplama
Hayvanlarn balanmad iletmelerde, ayn blmede yer alacaklarn mmkn ol-
duuca benzer ya ve arlkta olmalarna zen gsterilmelidir. Ayn blmede bu-
lunan hayvanlarn ya ve arlklar arasnda ok byk farklarn olmas, gen ve
hafif olanlarn besi performansnn dmesine yol aabilir.
Nakliye
Besiyi tamamladna karar verilen hayvanlarn kesimhaneye nakli titizlikle yaplma-
ldr. Tamann uygun olmayan koullarda yaplmas ve uzun srmesi fireyi artrr.
Nakliye firesi hayvanlarn arl ve tama mesafesine bal olarak % 2-5 ara-
snda deiebilir. Bu 1 ton canl arlk iin 20-25 kg canl arlk kayb demektir.
125
Ama ksa sren ve olumlu koullarda gerekletirilen nakliye canl arlk kaybna
yol asa da, bu kaybn karkasa yansmas daha dk oranda olur.
Nakliyeden nce hayvanlarn yem ve suyunda kstlama yaplabilir. Eer nakli-
ye 12 saatten uzun srecekse yklemeden 4-6 saat kadar nce yem ve su, nakliye da-
ha ksa srecekse yklemeden 4-6 saat nce su, 12-18 saat nce de yem kesilebilir.
Yklemeden yaklak 24 saat nce yeil yem rasyondan karlmal ve hayvan-
lara kuru kaba yem yedirilmelidir.
Kamyonla nakliyede, hayvanlarn ok skk veya seyrek olmas sorun yaratr.
Canl arl 500-700 kg arasnda olan hayvanlar iin 1.35-1.70 m
2
, 350-500 kg arasn-
da olanlar iin 1.0-1.35 m
2
tama alan gerekir. Bu deer canl arl 200-350 kg olan-
lar iin 0.70-1.0 m
2
, 100-200 kg olanlar iin de 0.4 -0.7 m
2
olarak dikkate alnabilir.
Kesimhaneye nakledilme koullar kadar kesimhanede bekletilme ve kesime
sevk edilme koullar da nemlidir. Hayvanlarn kesim ncesi kt koullarda tu-
tulmas karkas kalitesini olumsuz etkiler.
Besinin yrtlmesinde dikkat edilecek konular yaznz.
BESDE KARLILIK ve KARLILII ETKLEYEN FAKTRLER
Sr besisi yapan kii ya da irketlerin temel beklentisi, daha nce de ifade edildi-
i gibi, kar etmektir. Besici iin hayvan bana karn ykseklii veya belirli bir ser-
maye ile bir dnemde salanan kazancn bykl, doal olarak bir hayvandan
elde edilen karkas miktarndan daha nemlidir. Kald ki, bir hayvann karkas ar-
l ne kadar fazla ise iletmeye salayaca kazancn da o kadar yksek olacan
sylemek de ou kez mmkn olmaz. nk karll ve karn bykln et-
kileyen unsur tek bana karkas arl deil, her eyden nce karkas maliyeti ile
karkas sat fiyat arasndaki farktr. Bu da hayvanlarn besi performansna ek ola-
rak; besiye alnacak hayvann fiyatna, kullanlan rasyonun maliyetine, karkas fiyat
ile yatrm maliyeti, iilik ve dier giderlere baldr. Ayrca besi sresindeki tele-
fat, yani lmlerin fazla olmas da beside karll olumsuz etkiler.
zellikle karkas fiyatnn belirlenmesinde besicinin etkisi yok denecek kadar
azdr. Bu durumda gelir-gider farkn bytmek iin yaplabilecek en nemli i ma-
liyeti drmek olur.
Sr besisinde maliyetin, biri hayvan dieri de yem olmak zere iki nemli un-
suru vardr. Bunlarn dnda kalan harcamalarn toplamdaki pay % 10-15 kadar-
dr. Hayvan ve yem fiyatlarnn belirlenmesinde de besicinin etkisi snrldr. Bu
durumda maliyetin drlmesi iin;
Besiye uygun hayvanlar satn alnmal, yani besi performans yksek hay-
vanlarla allmal,
Besleme, yeterli besin maddelerini ieren, ama fiyat mmkn olduunca
dk olan rasyonlara dayandrlmal,
Besi dk maliyetli ve hayvanlar iin uygun barnaklarda, dk ynetim
harcamalaryla srdrlmedir.
Gelir
Besicilerin hemen tek geliri besiyi tamamlam srlarn kesilmi ya da canl ola-
rak satndan elde edilen gelirdir. Gbreden gelir salamak imdilik pek mmkn
olmamaktadr. Bu durumda gelir ile gider arasndaki fark, dorudan doruya hay-
van satndan elde edilen gelirden toplam masraflar karlarak hesaplanabilir. Be-
siyi tamamlam hayvanlar da hemen her zaman karkas olarak satlrlar. Bu durum-
da toplam gelir karkas arl ile karkas fiyat arplarak elde edilir. Yani bir hay-
vandan salanan toplam gelir;
126
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
Gelir = Karkas Arl (KA) *Karkas Fiyat (KF), veya
Gelir = Besi sonu arl (BSA) * Randman (R) * KF
eitlikleriyle hesaplanabilir. ki eitlikte yer alan unsurlarn her birinin artmas,
dorudan gelirin de artaca anlamna gelir. Fakat besi sonu arl daha nce be-
lirtilen deerleri atnda randman, dolaysyla karkas arl, artar ama genellik-
le karkas fiyat der. Yani daha ar besi sonu arln hedeflemek sadece besi
maliyetini artrmaz, karkas fiyatnda dmeye de yol aabilir.
Giderler
Besideki giderler ierisinde hayvan alm ve yem harcamalarnn pay besiye ba-
lama arlna ve besi sonu arlna bal olarak deiir. Besi ba arl dk
olursa, belirli bir besi sonu arl iin daha fazla yem tketimi gerekir. Bunun ya-
nnda canl arlk ve ya kldke, hayvann 1kg canl arlna denen fiyat
artar. Bu husus da aklda tutularak, bir srn yaklak besi sonu maliyeti;
Besi sonu maliyeti= [Besi ba arl (BBA) *Fiyat (F) + Yem deerlendirme sa-
ys (YDS) * Yem fiyat (YF) * Beside salanacak art (A)] * (1+Dier giderler ora-
n (DGO)) eitliinden hesaplanabilir. Gelir ve besi maliyeti eitliklerinde yer alan
unsurlarn doru deerlerini kullanan bir besici aa yukar ne kazanp ne kaybe-
deceini hesaplayabilir.
Yukarda yazlan gelir ve maliyet eitlikleri bir arada deerlendirildiinde gelir-
gider farknn birok unsura bal olduu aka grlr. Yani herhangi bir deer-
lendirme yapmadan u genotiplerle almak karl, unlarla almak daha az kar-
l ya da zarara yol aar demek pek doru olmaz. rnein al fiyatna ve besleme
tarzna bal olarak dve ile besi yapmak, kltr rk ile besi yapmaktan daha faz-
la kazan salyor olabilir. Ayn ekilde bir kltr rk sr 550 kg canl arlkta
satmak, 700 kg canl arlkta satmaya gre daha fazla gelir-gider farkna yol aa-
bilir. Bilinmesi gereken temel nokta karkas fiyat ayn olduunda, hayvan alm be-
deli ve yem fiyat drlp gnlk canl arlk art ykseldike gelir gider far-
knn olumlu etkileneceidir.
Kesim Kararnn Verilmesi
Bir sr besisi iletmesinde normal koullarda kesim ya arttka kesim arlnn
da artmas beklenir. Fakat art hz, artta kas dokusunun pay ve 1 kg canl ar-
lk artnn maliyeti her ya dnemi ve canl arlk aralnda ayn deildir. rne-
in ya arttka, canl arlk art hz der, ayrca salanan arlk artnda yan
pay artar ve 1 kg canl arlk art salayabilmenin maliyeti ykselir. Bu nedenle
iletmeler besideki srlarn hi olmazsa ayda bir kez tartarak iletmeye katklar-
n tahmin etmeye almal ve ncelikle harcanandan daha az kazan salayan
hayvanlar kesime sevk edilmelidir. Bu karar oluturmann ilk adm, bir blmede
yer alan bir grup hayvana yedirilen yemi karlamak iin ne kadar arlk art sa-
lanmas gerektiini hesaplamaktr. Daha sonra, hakl bir sebep olmakszn gnlk
canl arlk art bu deerin altnda kalan srlar tespit edilmelidir. rnein 10
ba srn bulunduu blmenin iki tartm aras olan 30 gnde toplam yem tketi-
mi 4200 kg, yedirilen rasyonun toplam maliyeti 2457 TL olabilir. Bu iletme sz ko-
nusu dnemde veya sonraki gnlerde, 1 kg canl arl 9 TLye satabileceini n-
grm ise, sz konusu blme iin o dnem yem giderini karlayacak toplam can-
l arlk art 2457/9= 273 kg, hayvan bana gnlk canl arlk art da 273/30/10
= 0.91 kg olmaldr. Buna gre blmede yer alan hayvanlar ierisinde gnlk can-
l arlk art 910 gramdan daha dk olanlarn kesime sevkine ncelik verilir.
Besi maliyeti nasl azaltlabilir?
127
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
7
128
Dnya ve Trkiye et retiminin unsurlar ve s-
r eti retimini aklamak
Dnya ve Trkiye et retimine katk salayan
trler ve bunlarn toplam et retimindeki paylar
arasnda farkllklar vardr. Bu farkllklarn en
belirgini dnya et retiminin %40a yaknn olu-
turan domuz etinin Trkiyede tketilmiyor ol-
masdr. Bu durum Trkiye de et retiminin un-
surlarn, dolaysyla da et tketim desenini fark-
llatrmaktadr.
Trkiyede kii bana krmz et retimi azalmak-
tadr. Azalma hz koyun ve keide sra gre
daha yksektir. Krmz et retimindeki azalma
bir lde tavuk etindeki artla telafi edilmeye
allmaktadr. Yalnz ihtiyacn tamamna yak-
nnn tavukla karlanmas da beklenmemelidir.
Bu nedenle Trkiyede hem koyun ve kei hem
de sr eti retimi artrlmaldr. Aksi halde var
olan krmz et retim a artmaya devam ede-
cek ve Trkiye srekli krmz et ithal eden bir
lke haline gelecektir. Sr eti retimi artrlrken
ana kaynak st srler olduunda, st reti-
minde fazlalk oluma ihtimali yksektir. Bu faz-
laln piyasay bozucu etki yapmamas iin n-
lem alnmaldr.
Sr eti retim kaynaklar ve besi sistemlerini
zetlemek
Sr eti retiminde lkenin ihtiyalar ve pazarn
durumuna gre her kaynaktan yararlanlabilir.
Yalnz sr besicilii olarak tanmlanabilecek i,
gen erkek ya da kastre edilmi srlar besiye
alarak et retme iidir. Et retiminde kullanla-
cak, yani besiye alnacak srlarn gen olmalar
istenir. Trkiyede hemen her genotip veya rk
sr besisinde kullanlmaktadr. Bu bakmdan en
olumsuz kabul edilebilecek grup Jersey rknn
dii ve erkekleridir.
Beside ncelikli ama kazan salamaktr. Buna
hizmet edecek, yani besicinin kazan salamas-
na imkan verecek bir ok yol olabilir. Bu yollar-
dan her birini de bir besi sistemi olarak tanmla-
mak mmkndr. Bu bakmdan Trkiyede hay-
vanlarn besiye balama ya esas alnarak bir
gruplama yaplabilir. Ayn ekilde beside arlk-
l olarak kullanlan yem hammaddesine gre de
bir gruplama yapmak olasdr. Genel olarak dik-
kate alnmas gereken husus hem hayvan hem
de yeme ilikin btn kaynaklarn etkin biimde
kullanlmasdr.
Besi barnaklarnn genel zelliklerini deerlen-
dirip uygun olan kararlatrmak
Besi barnaklar ina edilirken veya dzenlenir-
ken baz hususlara dikkat etmek gerekir. Bunlar-
dan ilki insanlarn gvenlii olmaldr. Yani bir
hayvann herhangi bir insana zarar vermesine
imkan braklmamaldr. Bir barnakta aranacak
zelliklerden bir dieri de hayvanlar iin rahat
bir ortam salamasdr. Ayrca dk maliyetli ve
alanlar zorlamayacak bir barnak sistemi ter-
cih edilmelidir. Yzlerce hayvann gbresinin k-
rekle karld, yemin elden datld bir ilet-
menin ii bulabilme imkan her geen gn aza-
lacaktr.
letme arazisinin bykl yeterli olan ilet-
meler sundurmal serbest ahrlar tercih edebilir-
ler. Fakat ahr iin fazla yer ayrmak istenmez ve-
ya kk bir alanda ok sayda hayvan barndr-
mak gerekirse, zeminin beton ya da zgaral ya-
plmas uygun olur. Hangi tipte olursa olsun ahr-
larn; kolay temizlenebilir olmas, hayvanlara is-
tediklerinde su ime imkan vermesi, yemleme-
nin rahat ve kolay yaplmas, tartm, alama vb
iler iin gerekli donanma sahip olmas gerekir.
Btn ihtiyalar geree en yakn ekilde hesap-
lanmal ve bunlar iin gerekli yaplar mmkn
olan en dk maliyetle ina edilmelidir.
Besi performansn etkileyen faktrleri deerlen-
dirmek ve besiye uygun materyal semek
Besicilik, srn byme zellikleri ile sermaye-
nin mmkn olan en fazla kar salayacak ekil-
de ynetilmesini gerektirir. Bu nedenle bir yan-
dan besi performansn olumlu etkileyen faktr-
leri bilip, azndan hayvan satn alrken bunlar
gz nne almak, dier yandan da bu hayvanla-
r en uygun koullarda tutmak gerekir. Bu sre-
te hayvann besiye uygunluu ile fiyat arasnda-
ki iliki de dikkate alnmaldr. Besi performans-
nn yksek olmas beklenen bir hayvanla besi
performans dk olacak bir hayvann fiyatlar
ayn olmaz. Buna karlk besi performans hak-
knda bir tahmin yaplabilen hayvan iin, ng-
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
129
rlen kar da dikkate alarak, bir satn alma dee-
ri belirlenebilir. Ksaca, hem hayvann hem de
besinin hayvan dndaki unsurlarnn besi per-
formansna etkisini bilenler, fiyatlarda nemli
sapmalar olmadnda, besinin sonucunu gere-
e yakn tahmin edebilirler.
Besi faaliyetini aklamak
Besi neredeyse btn yl devam eden bir faali-
yettir. Bu faaliyet esnasnda hayvanlarn en az iki
kere nakli ve mmknse har ay tartlmas gere-
kecektir. Hem iletmenin yaps buna izin ver-
meli hem de besiyi ynetenler bunun bir gerek-
lilik olduuna inanmaldr.
Besi esnasnda hayvanlarn herhangi bir ekilde
hastalanmalarnn en basit sonucu canl arlk
kaybetmeleridir. Grlen hastalklar, en azndan
alamayla nlenebilir grupta ise, besinin yr-
tlmesinde bir sorun olduu dnlmelidir. Te-
mel ilke srnn objektif ltlerle izlenmesi ve
kabilecek sorunlara en ksa srede mdahale
etmektir.
Hayvan satn alma dnda en byk harcama
kalemi yemdir. Rasyonun hazrlanmas ve yedi-
rilmesinde dikkatli davranmak gerekir. Bylece
bir yandan sindirim sistemi sorunlar en aza indi-
rilirken dier yandan da hem rasyon maliyeti
hem de yem zayiat azaltlp, yemleme masrafla-
r drlebilir.
Besinin karlln deerlendirip uygun kesim za-
manna karar vermek
Besi faaliyetinde bulunanlarn temel amac kar
etmektir. Bunun iin karn, hi olmazsa gelir gi-
der farknn nasl hesaplanaca ve bunu etkile-
yen faktrleri bilmek gerekir. Zorunluluk olma-
dka bir besici gelir gider farkn, besiyi tamam-
layan hayvanlardan elde ettii gelir ile onlara
yapt masraflar arasndaki farktan deil, sattk-
larndan salad gelir ile yeni alaca hayvanla-
r ayn duruma getirmek iin yaplacak masraflar
toplam arasndaki farktan hesaplamaldr. n-
k besiye alnacak hayvan ve/veya yem fiyatlar-
nn beklenmedik biimde deimesi ve genellik-
le artmas besicilerin sermaye kaybetmelerine ne-
den olabilmektedir. Yani bir besicinin rnein
100 bahayvan satndan elde ettii toplam ge-
lirle bir sonraki dnem ancak 80-90 ba hayvan
besleyip satmak durumunda kald dnemler
olmutur. Bu nedenle beside karlln tahmini
ve iin buna gre dzenlenmesi nemlidir. Ksaca
bir besici hi olmazsa farkl genotipler ve uygu-
layabilecei besi sistemlerinde ne seviyede ka-
zan salayacan kestirebilmelidir.
Besinin gerekenden uzun ya da ksa olmas kar-
ll olumsuz etkiler. Baz hayvanlar bir mddet
sonra ya da dnem dnem kendisi iin harca-
nandan daha az kazandryor olabilir. Gelir-gider
farkn azaltacak ya da zarara yol aabilecek bu
durumun devam etmemesi iin farkl ya veya
arlk gruplar esas alnarak bir snr deer he-
saplanmal ve bu deerin altnda byme sala-
yanlar kesime sevk edilmelidir. Yalnz yakn ge-
lecekte farkl bir fiyat oluaca beklentisi varsa,
deerlendirme bir de bu beklenti esas alnarak
tekrarlanmaldr.
5
A M A
6
A M A
130
1. Trkiyede kii bana gnlk hayvansal protein t-
ketim miktar (g) ve bunda sr etinin pay (%) iin en
yakn deerler hangi seenektedir?
a. 15 g ve % 20
b. 17 g ve %25
c. 20 g ve %40
d. 27 g ve %10
e. 32 g ve %18
2. Trkiyede sr eti retimine dorudan ve en fazla
katk salayan grup aadakilerden hangisidir?
a. Gen erkekler
b. Dveler
c. Gen diiler
d. nekler
e. Boalar
3. Aadakilerden hangisinde eti rklar birlikte veril-
mitir?
a. Simmental, Esmer, Angus
b. Hereford, Angus, Siyah Alaca
c. Limousin, Jersey, Simmental
d. Krmz Angus, Boynuzsuz Hereford, Boz Irk
e. Charolais, Hereford, Limousin
a. Trkiyede buza besisi yaygn deildir.
b. Trkiyede besiye alnacak erkeklerin byk bir
blm kastre edilir.
c. Jersey rknn besi performans Simmental rkn-
dan daha dktr.
d. Beside gnlk canl arlk art yksek olan
rklarn yem deerlendirme saylar kk olur.
e. Trkiyede besiye alnan srlar ierisinde eti
rklarn pay yok denecek kadar azdr.
5. Besi performans bakmndan iyiden ktye doru
uygun sralama hangi seenektedir?
a. Gen erkek, gen kastre, gen dii
b. Yal dii, kaste erkek, yal erkek
c. Kastre erkek, gen erkek, gen dii
d. Gen erkek, gen dii, gen kastre
e. Boa, erkek buza, dii dana
6. Trkiyede yaygn yetitiricilii yaplan kltr rklar
iin beside gnlk canl arlk art ve yem deerlen-
dirme says bakmndan en uygun deerler hangi see-
nektedir?
a. 600 g ve 9 kg
b. 900 g ve 8 kg
c. 1100 g ve 7 kg
d. 1250 g ve 10 kg
e. 1300 g ve 11 kg
7. Aadakilerden hangisi kastrasyonun beklenen et-
kisi deildir?
a. Yalanan hayvanlarn idare edilmesini kolayla-
trmak
b. Beside gnlk canl arlk artn ykseltmek
c. Karkasta ya orann artrmak
d. Derinin yzlmesini kolaylatrmak
e. Yem deerlendirme saysn artrmak
8. Yemliklerinde srekli olarak yem bulundurulmayan,
yani n yemlemesi yaplan, toprak zeminli ak ser-
best ahrda hayvan bana alan ve yemlik uzunluu iin
en uygun deerler nedir?
a. 5 m
2
ve 20 cm
b. 10 m
2
ve 20 cm
c. 10 m
2
ve 40 cm
d. 15 m
2
ve 30 cm
e. 20 m
2
ve 60 cm
9. Canl arl 500 kg olan bir besi srnn normal
koullarda, gnlk gbre (dk+ idrar) retimi ve kuru
madde tketimi ka kg olur?
a. 20 kg ve 7,5 kg
b. 30 kg ve 10 kg
c. 35 kg ve 10 kg
d. 40 kg ve 12,5 kg
e. 45 kg ve 15 kg
10. Fiyat 0.6 TL/kg olan bir rasyondan 30 gnde 4400
kg tketen 10 hayvanlk bir grupta hayvan bana orta-
lama gnlk canl arlk art 1000 g olmutur. Canl
arlk sat fiyatnn 8 TL/kg olaca ngrlen bu ilet-
me iin, gnlk canl arlk art yem maliyeti ve bu
maliyeti esas alarak kesime sevk edilecek hayvanlar
iin snr deeri aadakilerden hangisidir?
a. 6.8 TL ve 800 g
b. 8.2 TL ve 1000 g
c. 8.8 TL ve 1100 g
d. 9.2 TL ve 1000 g
e. 9.2 TL ve 1100 g
Kendimizi Snayalm
131
1. d Yantnz yanl ise Sr Eti Tketimi ve reti-
mi konusunu yeniden gzden geiriniz
2. a Yantnz yanl ise Sr Eti retim Kaynaklar
ve Besi Materyalinin Temin Edilmesi konusu-
3. e Yantnz yanl ise Eti Irklar konusunu ye-
niden gzden geiriniz.
4. b Yantnz yanl ise Sr Eti retim Kaynaklar
ve Besi Materyalinin Temin Edilmesi, ile Besi
Performansn Etkileyen Faktrler konularn
5. a Yantnz yanl ise Besi Performansn Etkile-
yen Faktrler konusunu yeniden gzden ge-
iriniz.
6. c Yantnz yanl ise Besi Performansn Etkile-
iriniz.
7. b Yantnz yanl ise Besi Performansn Etkile-
iriniz.
8. e Yantnz yanl ise Besi Barnaklar konusu-
9. d Yantnz yanl ise Besi Performansn Etkile-
iriniz.
10. c Yantnz yanl ise Beside Karllk ve Karll
Etkileyen Faktrler konusunu yeniden gz-
den geiriniz.
Sra Sizde 1
Trkiye 2010 ylnda krmz et ithalat ile kasaplk ve
besilik sr ithalatna yeniden balamtr. Krmz et
retimine kaynaklk eden hayvan saysnda, zellikle
de koyun ve kei saysnda, azalma devam etmektedir.
Sr saysnda nemli bir deiiklik olmasa da, toplam
st retiminin artt dnlmektedir. Bu durum bir
lde st sr saysnn artrlmasn snrlamaktadr.
St retimini artrmadan sr saysn artrmann bir yo-
lu eti sr rklarnn yetitiriciliini yaygnlatrmaktr.
Fakat Trkiyenin retim koullar, lkeyi bu rnde re-
kabeti yapacak niteliklere sahip deildir. Yani eti s-
r srlerinden elde edilecek erkeklerin maliyeti, zel-
likle Amerika ktasnda yetitirilenlerden dk olma-
yacaktr. Bu koullarda Trkiye iin uygun strateji, ba-
ta koyun olmak zere koyun ve kei says artrlrken,
retilecek ste uygun pazarlar bulmak kouluyla, sr
saysn da artrmaktr. Koyun, kei ve srda hayvan
bana karkas arlnn optimum deerlere ulatrl-
masnn toplam retimi olumlu etkileyecei de unutul-
mamaldr.
Sra Sizde 2
Sr besicilii; gen bir srdan mmkn olan en ksa
srede, en fazla eti en ekonomik ekilde retmek iin
yaplan iler btndr. Trkiyede besiye alnan hay-
vanlarn yana, besi sresine, beside kullanlan yemle-
rin niteliine, besinin yapld barnak tipine ve besiye
alnan hayvanlarn cinsiyetine gre farkl besi sistemle-
rinden sz edilebilir.
Sra Sizde 3
Sr eti retimine katk salayan gruplar nem sras ve
katklarnn byklne gre; gen erkek srlar, da-
mzlk d gen diiler, damzlk dna karlan, yani
srden karlan inekler ile erkek hayvanlardr.
Sra Sizde 4
Serbest ahrlarla bal durakl ahrlar arasndaki farklar:
Bal durakl ahrlarda hayvanlar besi boyunca bir
duraa bal kalrken, serbest ahrlarda ahr iinde
serbeste dolaabilmektedirler.
Besi boyunca bal tutulan hayvanlarda, bata ba-
cak ve ayak problemleri olmak zere daha fazla
salk sorunu ortaya kabilmektedir.
Serbest ahrlarda mekanizasyondan yararlanma im-
kan daha fazla olabilmektedir.
132
Bal durakl ahrlarda her iki hayvan iin bir suluk
yerletirilirken; serbest ahrlarda 15-20 hayvana bir
suluk yeterlidir.
Serbest ahrlarn maliyeti bal durakl ahrlara g-
re daha dktr.
Serbest ahrlarda besi performans bal durakl
ahrlara gre daha yksektir.
Serbest ahrlarda alma koullar daha uygundur.
Sra Sizde 5
Besi performans gnlk canl arlk art ve yem de-
erlendirme says ile deerlendirilir. Bunlar olumlu
ynde etkileyen faktrler besi performansn da olumlu
etkiler. Bu nedenle besi materyalinin deerine, byme
hznn ykseklii ile bymenin mmkn olduunca
az yem ve harcama yaplarak gerekletirilmesi nemli
lde etkilidir.
Trkiyede besiye alnan rklar arasnda hem gelime
hz hem de yem deerlendirme says bakmndan
nemli farkllklar sz konusudur. Buna ek olarak b-
tn rklarda byme snrldr ve belirli bir yata dur-
maktadr. Yani ya besi performansn etkileyen faktr-
lerden biridir.
Trkiyede besi iletmelerinin byk bir ksm besi fa-
aliyetini erkek hayvanlarla yrtmektedir. Erkeklerin
besi performans hem kastre edilmi erkeklerden hem
de diilerden yksektir. Ancak Trkiye de; 2010 yln-
dan bu yana dii ve kastre edilmi ithal hayvanlar da
besi materyali olarak kullanlmaktadr.
Yalarna uygun iskelet yapsna sahip hayvanlarn per-
formans, iskelet geliimi geri kalm olanlara gre da-
ha yksektir. skelet geliimi iyi ancak canl arlklar
dk olan hayvanlar, uygun koular salandnda, bu
eksikliklerini hzla kapatrlar. Telafi bymesi olarak
adlandrlan bu durum besiciye avantaj salar.
Besi performans besi ba ve besi sonu arlklarn-
dan da etkilenir. Bu nedenle hem besiye balama ya-
hem de kesime gnderilme zaman dikkatle karar-
latrlmaldr.
Trkiyenin birok blgesinde besideki srlar strese
sokacak iklim koullar sz konusu deildir. Hayvan ve
yem fiyatlar da mevsimden etkilenmiyorsa, genellikle
etkilenir, besiye balama mevsimi nemli bir faktr sa-
ylmamaldr.
Besi performansna barnak tipinin etkili olduu birok
almada gsterilmi ve kapal ahrlarn besi perfor-
mansn genellikle olumsuz etkiledii belirtilmitir.
Sra Sizde 6
Besiye balamadan nce, besi yeri dezenfekte edilme-
li, yemlik, suluk, at vb. yerlerde gereken onarmlar
yaplmaldr. Beside kullanlacak yemler temin edilme-
lidir. Besiye alnacak hayvanlar tartlmal, i-d parazit
mcadelesi yaplmal, salgn hastalklara kar alama
gerekletirilmelidir. Serbest barndrma sistemi uygula-
nyorsa, canl arlk, ya vb. zellikler bakmndan bir-
birine benzer hayvanlar ayn grupta toplanmaldr. Be-
side kullanlacak rasyona yava yava geilmelidir. Yem-
leme mmkn olduunca ayn saatlerde yaplmaldr.
Btn hayvanlar belirli aralklarla tartlarak byme iz-
lenmelidir. Besi sonunda hayvanlarn pazara veya ke-
simhaneye nakilleri dikkatli bir ekilde, nakil konusun-
da belirtilen hususlar dikkate alnarak, yaplmaldr.
Sra Sizde 7
Besi maliyetinin azaltlabilmesi iin; besiye uygun hay-
vanlar satn alnmal yani besi performans yksek hay-
vanlarla allmal, besleme yeterli besin maddelerini
ieren, ama fiyat mmkn olduunca dk olan ras-
yonlara dayandrlmal, besi dk maliyetli barnaklar-
da, lm ve benzeri nedenlerle fazla hayvan kayb ol-
madan srdrlmedir.
133
Akbulut ., M. Yanar. N. Tzemen, B. Bayram. 2004.
Trkiyede Et retiminin Artrlmas in Kl-
tr Irk Srlardan Yararlanma mkanlar. 4.
Ulusal Zootekni Bilim Kongresi, 01-03 Eyll 2004,
Isparta.
Akman, N., 1985. Trkiye Srclnn Islah Ola-
naklar. Ziraat Fak. Yaynlar:947. Seminer. 24(44-
81).
Akman, N., S. M. Yener (1997). Sr Yetitiricilii. S.
83-144. Editr: M. Erturul. Hayvan Yetitirme (Ye-
titiricilik) 2. Bask. Baran Ofset. Ankara.
Akman, N. 2003. Pratik Sr Yetitiricilii. Trk Zira-
at Mhendisleri Birlii Vakf Yayn- Ankara.
Akman, N. 2003. Bir Populasyonda Krmz Et Ve St
retiminin Tahmini. Damzlk Sr Yetitiricileri
Dergisi. Say 21(14-19)
Akman, N. 2009. Trkiyenin Et retimi. Damzlk S-
r Yetitiricileri Dergisi. Say 46 (17-23)
Anonim, 2001. The Welfare of Cattle kept for Beef
Production. Scientific Committee on Animal He-
alth and Animal Welfare.
Anonim 2011a. htpp:// faostat.fao.org/site/610/defa-
ult.aspx#ancor
Anonim 2011b. htpp:// faostat.fao.org/site/569/defa-
ult.aspx#ancor
Anonim 2011c. htpp:// www.tuik.gov.tr/VeriBil-
gi.do?tb_id=46&ust_id=13
Anonim 2011d. htpp:// www.tuik.gov.tr/Veri-
Bilgi.do?tb_id=39&ust_id=11
Cokun, C. 2007. Trkiyede Srlardan Et retimi
Konusunda Son Yllarda Yaplan Aratrmalar.
A.. Fen Bilimleri Enstits, Dnem Projesi, Ankara.
Datanbek, C.2010. Sr Besisinde Kesim Kararnn
Belirlenmesi. A. Fen Bilimleri Enstits, Dnem
Projesi, ANKARA
Grbz, A., N. Akman., A. H. Baaran., D. ztrk. 1998.
Farkl Mevsim Ve Barnak Sistemlerinin Siyah
Alaca Erkek Danalarn Besi Gc ve Kesim zel-
liklerine Etkisi. Tarm Bilimleri Dergisi. Cilt 4. Sa-
y:3 (45-52).
Hardy, R., S. Medaowcroft., 1986. Indoor Beef Pro-
duction, The Camelot Press Ltd., Southampton.
England.
Hotaman, H., 1992. Ankara artlarnda Farkl Barn-
drma Sistemlerinin Srlarn Besi Performan-
sna Etkisi. Yksek Lisans Tezi, Zootekni Anabilim
Dal 1992. Ankara.
Ko, A., N. Akman. 2003. Farkl Arlkta Besiye Al-
nan thal Edilmi Siyah-Alaca Tosunlarn Besi
Gc ve Karkas zellikleri. Hayvansal retim
Cilt:44 Say:1
Kumlu, S. 2008. Damzlk ve Kasaplk Sr Yetitir-
me. Trkiye Damzlk Sr Yetitiricileri Merkez Bir-
lii Yaynlar, Yayn No:3. Ankara.
Lawrence, T. L. J. and Fowler, V. R. 2002. Growth of
Farm Animals. Second Edition. CABI Publishing.
Olgun, M. 2011. Tarmsal Yaplar. A.. Ziraat Fakl-
tesi, Yayn No: 1577, Ders Kitab: 529. Ankara.
Thomas, H. S. 2009. Storeys Guide to Raising Beef
Cattle. Health, Handling, Breeding, Storey Pub-
lishing.
nal, N., B. Teke, C. zbeyaz. 2008. Ankara Ticaret
Borsas Kesimhanesine yaplan kasaplk hay-
van nakillerinde baz koullarn hayvan refah
bakmndan incelenmesi. Ankara niv. Vet. Fak.
Derg., 55, 51-56 Ankara
Koyunculuun ksa tarihesini aklayabilecek;
Koyun yetitiriciliinin nemini zetleyebilecek;
Dnya ve Trkiye koyunculuunu tanmlayabilecek;
Mevcut koullara uygun melezleme modelleri oluturabilecek;
Koyunculuk iletmelerinde uygulama hatalarn saptayabilecek, bakm ve y-
netimi planlayabilecek;
Koyunculukta; et, st, yapa ve dl verimini artrma planlamas yapabileceksiniz.
indekiler
Koyunculuk tarihesi
Evcilletirme
Tr
Irk
Ruminant
Mera
Anz
Nadas
Islah
Melezleme
Ekstansif
Entansif
Et koyunu
St koyunu
Dlverimi
Karkas
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Hayvan Yetitirme
Koyun Yetitirme
KOYUNCULUUN TARHES
KOYUN YETTRCLNN
NEM
DNYA KOYUN VARLII VE
DAILIMI
TRKYE KOYUNCULUK
SEKTR
KOYUN IRKLARI
KOYUN YETTRCLNDE
RETM SSTEMLER
KOYUN YETTRCLNDE
BAKIM VE YNETM
KOYUN YETTRCLNDE
DAMIZLIK SEM
6
HAYVAN YETTRME
KOYUNCULUUN TARHES
Mevcut bilgilere gre, kpekten sonra evcilletirilmi ilk tr koyundur. Bu neden-
le koyun yetitiriciliinin insanlarn ilk hayvansal retim alan olduunu ileri sr-
mek yanl olmaz. Yaplan almalardan edinilen bilgiler, koyunlarn .. 9000 ile
7000 yllarnda Trkistanda evcilletirildiini gstermektedir. Bu tarihlere yakn
dnemlerde, koyunlarn, Orta Asya ve gney Avrupada da evcilletirildii bilin-
mektedir.
eitli aratrclarn ileri srd evcilletirme teorileri ierisinde en ok kabul
greni; evcilletirmenin yakn evredeki hayvan mevcudunun giderek azalmas;
avlanmann, beslenme ve dier ihtiyalar karlamann zorlamas nedeniyle hay-
vanlarn denetim altnda tutulmak istenmesinin sonucu olduudur. Evcilletirme
teorilerinin hemen tmnde; insanlara zarar verme olasl dk ve sr halinde
yaam srdren otul trlerin evcilletirmede ncelik ald ortak gr olarak ne
kmaktadr.
Evcilletirme srecinin balangcnda insanlar, yaban koyunlarn etraf evril-
mi alanlarda tutarak ihtiyalarn karlamlardr. Sonraki dnemde, erkekler s-
rden kartlp, sadece iftleme mevsiminde yakalanan yabani kolar srye ka-
tlarak reme salanmtr. Bu uygulama, doan yavrularn, babalarndan aldklar
zellikler nedeniyle yabanilemesine neden olduundan terk edilmi, koyunlar ya-
bani formlarndan tamamen izole edilip srde yeteri sayda ko tutularak evcille-
tirme srecinin hzlanmas salanmtr.
Koyunlarn yabani formlar ve evcilletirilmesi konular iin leri Koyun Yetitiricilii ad-
l kitaba bakabilirsiniz. (Kaymak, M. zmir li Damzlk Koyun-Kei Yet. Birlii Yaynla-
r No.1, Meta Basm Matbaaclk. zmir. 2006)
Evcilletirme blgelerinde farkl yaban koyunlarnn evcilletirilmesi, bu blge-
lerdeki evcil koyunlarn birbirinden farkl zelliklere sahip olmalarna neden ol-
mutur. Ayrca, koyunlarn eitli karakterler bakmndan seilerek yetitirildikleri
Bronz ann, ..3000 yllarna rastlayan diliminde Orta Dou lkelerinde, eit-
li koyun rklar ortaya kmaya balamtr.
eitli koyun rklar nasl ortaya kmtr?
Koyun Yetitirme
Tr: Deimez karakterleri
benzer olan,
iftletirildiklerinde dl
verimli dller elde edilen
hayvan topluluu
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Irk: Ortak kaltsal
zellikleriyle (morfolojik,
anatomik v.b) ayn trn di-
er gruplarndan ayrlan bi-
reyler grubu
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
KOYUN YETTRCLNN NEM
Tarm ve tarmn ayrlmaz bir paras olan hayvanclk; insanln, ncelikle gda
olmak zere eitli gereksinimlerini karlad gibi, birok sanayi alanna ham-
madde salayan bir sektrdr. Koyun yetitiricilii de doal olarak dnya ve lke
ekonomilerine, eitli sektrlere ve dolaysyla insanla nemli katk salamaktadr.
Koyunlar otobur, gevi getiren (ruminant) hayvanlardr. Ruminantlar ot ve ka-
ba yemleri drt blmeli mideleri sayesinde deerlendirebilmektedir. Koyun rkla-
rnn ounluu, bunun yannda, engebeli arazilerde uzun mesafeleri yryebil-
diklerinden, nfus younluu dk blgelerdeki zayf bitki rtl geni alanlar
deerlendirebilmekte, bu alanlarn retime katlmasn salamaktadr. Koyun yeti-
tiricilii, bu zellikleri sayesinde topraksz veya az topraa sahip, dk gelirli k-
k tarm iletmelerinin, ky ortak mal olan mera alanlarndan karlksz olarak
yararlanmalarna olanak salamakta, bylece krsal nfusun hem beslenme, hem de
rnlerden elde edilen gelirle yaam kalitelerinin artmasna katkda bulunmaktadr.
Koyun yetitiriciliinde besleme, merann karla rtl olduu dnemler dn-
da arlkl olarak otlatmaya dayaldr. Merann ok zayf olduu yer ve dnemler
ile k aylarnda yemleme uygulanmaktadr. Yemlemede, bitkisel retim ve sanayi
artklar ve kaba yemler gibi dk deer ve maliyetli yem maddeleri kullanlr.
Koyun rklarnn byk ounluu ve Trkiye yerli koyun rklarnn hemen ta-
mamnn sr igds ok gelimi olduundan, byk srler halinde ynetil-
meleri mmkndr. Bu zellikleri nedeniyle koyun yetitiriciliinde hayvan ba-
na bakc (oban) maliyeti dk olmaktadr. Koyun yetitiricilii ayrca; basit,
dk maliyetli barnaklarda yaplabilir, i gc kullanmnda sreklilik gerektir-
mesi nedeniyle iftilerin igcnn daha iyi deerlendirilmesini salar, iftinin
acil nakit ihtiyac olduunda kolayca satlabilir, ucuz hayvanlar olmasndan do-
lay sr kurmak ve bytmek kolay, olumsuz faktrler karsnda riski azdr, na-
das ve anz otlatmas srasnda braktklar gbre ile tarm arazilerinin fiziksel ve
kimyasal toprak zelliklerini iyiletirir.
Koyunculuk, mera alanlarnn deerlendirilmesinde neden nemlidir?
DNYA KOYUN VARLII VE DAILIMI
Gnmzde, dnyann eitli blgelerinde ve birbirinden olduka farkl evre ko-
ullarnda 200 den fazla koyun rk yetitirilmektedir. Ayrca, mevcut evre koul-
larnda en uygun performans gsterebilecek yeni koyun tiplerinin oluturulmas-
na ynelik ok sayda alma yrtlmektedir. Ksaca koyunlarn dnya zerin-
de geni bir yaylma alan bulduklarn sylemek yerinde olur. Koyunlarn ok de-
iik iklim ve evre koullarnda yetitirilebilmeleri ve bitkisel retim yaplamayan
platolar, ya yetersiz, vejetasyonu zayf geni meralar ve nadasa braklan tarm
arazilerinden ok iyi yararlanabilmeleri bunun en nemli nedenleri olarak sra-
lanabilir. Bu zellikleri nedeniyle 1 milyar 71 milyon balk dnya koyun varl-
nn % 60 ndan daha fazlasn oluturan byk blm yar kurak ve lman iklim
blgelerinde % 40 na yakn bir blm ise tropik ve subtropik blgelerde yetiti-
rilmektedir. Ksaca dnya koyun varlnn nemli bir blm 35 ile 55 kuzey, 30
ile 45 gney enlemleri arasnda yetitirilmektedir. eitli lke, lke grubu ve kta-
larn koyun varlklarnn yer ald izelge 6.1. incelendiinde dnya koyun varl-
nn dalm daha da iyi anlalacaktr. Gelimi lke ve blgelerde koyun says-
nn azalmasna karlk, dnya koyun varlnn, gelimekte olan veya az gelimi
136
Mera: Hayvanlar otlatmaya
elverili, doal veya yapay
bir bitki rts bulunan,
otlar seyrek ve ksa boylu,
biilmeye uygun olmayan
engebeli arazi
Kaba yem: Birim hacmi
iinde besin maddeleri
younluu az,
sindirilebilirlii dk ve
kuru maddesinde % 18in
zerinde ham selloz ieren,
niasta birimi genellikle 500
gramn altnda bulunan
kuru ot, kuru yonca, saman
ve silaj gibi hacimli yem
maddeleri
Nadas: retim yaplan
tarlann, bir sonraki retim
dnemi iin srlerek
dinlenmeye braklmas
Anz: Ekini biildikten sonra
srlmeden bo kalan, kkl
ekin saplar ve dklen
budaygil baak ve daneleri
bulunan tarla
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
lkelerin koyun saylarndaki hzl arta bal olarak, son 50 ylda 77 milyon ba
artm olduu grlr. rnein, 1960-2009 dneminde, Asya ve Afrika ktalarnda-
ki koyun varl iki kat artarken, Avrupa ve Amerikann koyun saysnn yaklak
olarak yar yarya azald anlalmaktadr. Ayn ekilde, az gelimi veya gelimek-
te olan lkelerin koyun varl byk oranda artarken, gelimi lkelerde azalma
eilimi dikkat ekmektedir. Bu durum byk lde hayvanclkta entansifleme
sreci ile ilgilidir. Gelimi ve olanaklar elverili lkeler hayvansal rn ihtiyala-
rn; tavuk, sr ve domuz gibi entansif retime yatkn trlerden karlamaya
arlk verirken, az gelimi, gelimekte olan, domuz eti tketilmeyen ve koullar
entansif yetitiricilie uygun olmayan veya bu yetitiricilik tarznn eitli nedenler-
le uygulanamad lkelerde, ekstansif retime yatknl nedeniyle koyun yetitiri-
cilii giderek daha fazla arlk kazanmakta, koyun varl artmaktadr.
eitli istatistiklere http://www.fao.org/corp/statistics/en/ adresinden ulaabilirsiniz
Dnya Koyun varlnn dalmn etkileyen faktrler nelerdir?
lke, Kta ve
lke Gruplar
Yllar ve Koyun Varl (.000 Ba)
1961 1970 1980 1990 2000 2009
Avustralya 152679 180080 135985 170297 118552 72740
in 61640 79710 102568 113508 131095 128557
Fransa 9063 10037 11911 11209 9578 7715
Almanya 3052 2537 3125 4135 2743 2370
Hindistan 40223 40656 44970 48700 59447 65717
ran 31832 29500 34500 44581 53900
spanya 22622 18729 14547 22739 23965 19718
ngiltere 29070 26190 21609 43828 42264 30783
Trkiye 34463 36351 46026 43647 30256 23975
A.B. lkeleri 118125 111659 110769 143450 122665 101081
Az Gel. lkeler 81245 100074 111102 117358 144681 176632
Afrika 135126 159251 184759 207487 245510 292122
Amerika (Kta) 158971 143718 124052 124778 91565 90161
Asya 232289 263918 318331 352298 414243 452630
Avrupa 266732 256022 266768 295222 146684 131222
Dnya 994269 1063273 1098674 1207941 1058831 1071274
137
6. ni t e - Koyun Yet i t i r me
Entansif retim: Yksek
verimli hayvanlara, nitelikli
bakm, besleme, salk ve
barnak koullar salamak
zere, yksek girdi ile
yaplan hayvanclk
izelge 6.1
eitli lke, lke
grubu ve ktalarn
farkl yllarda koyun
varl
Kaynak:
faostat.fao.org
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
TRKYE KOYUNCULUK SEKTR
Trkiyenin daimi ayr-mera ve nadas alanlarnn toplam 18.836.000 Ha dr. Be-
lirtilen alanlar; sr, koyun ve kei trlerinin otlatlmas ve bir blmnden biilen
otun yine bu trlere ynlendirilmesiyle deerlendirilmektedir. Bir baka deyile bu
alanlar ruminantlar araclyla retime katlabilmekte ve deere dntrlmekte-
dir. Kei trnn yukardan otlama eilimi nedeniyle yetitiricilikte orman ve or-
man yakn alanlarn tercih edilmesi, srda ise entansiflemenin tevik ve destek
grmesi nedeniyle meradan yararlanabilen yerli hayvan saysnn hzla azalma-
s; ayr-mera, nadas ve anz alanlarnn deerlendirilmesinde koyun, ksmen de
kei yetitiriciliinin dnda seenek kalmamaktadr.
Trkiye koyunculuu; byk oranda dk verimli yerli rklardan oluan po-
pulasyonu, arlkl olarak otlatmaya dayal besleme koullar ve snrl girdi ile
retimin hedeflendii ekstansif bir yapya sahiptir. Sektrn bu zelliklerine; ilet-
melerin kk ve clz bir yapya sahip olmas, girdi temini, rn pazarlama ve
deerlendirme olanaklarnn yetersizlii, buna bal olarak reticinin pazar fiya-
tndan dk pay almas, retimin byk lde geimlik olarak yaplmas gibi
nitelikler eklenebilir. izelge 6.2 incelendiinde, son yllarda koyun varlnn b-
yk lde azald grlr. Bu azalma; kamu uygulamalarnda sektrn gz ard
edilmesi yannda, kentlere youn g nedeniyle iletme saysnda ve gen nfus-
taki azalma, pazar koullarnn yetitirici aleyhine olumas, kkba rnlerine
talepte gerileme, mera alanlarnn daralmas, oban masrafnn ykseklii yannda
nitelikli oban bulmadaki glkler, girdi maliyetlerindeki artlar ve benzeri ne-
denlerden kaynaklanmaktadr. Saysal azalmaya karlk Trkiyenin gnmzde
sahip olduu koyun varl; ekstansif yapsndan ileri gelen retim d alanlar de-
erlendirmedeki stnl, rnlerinin lke insannn beslenmesinde nemi, eko-
nomiye ve istihdama katks, krsal nfusun beslenme ve yaam kalitesini artrma-
da ald ve alabilecei rol, krsal igcnn daha etkin kullanm ve tad po-
tansiyel g nedeniyle nemini korumaktadr.
Trkiye Koyunculuk Sektrnde retim
Koyunculuk; et, st, yapa ve deri gibi temel rnleriyle; besin ve sanayi ham-
maddesi retmektedir. Trkiye koyunculuk sektrnden salanan retim, koyun
varlndaki azalmann sonucu olarak yllar itibariyle gerilemektedir (izelge 6.3).
eitli alanlardaki istatistiklere http://www.tuik.gov.tr adresinden ulaabilirsiniz
Yl St (t) Et (t) Deri (Ad.) Yapa (t)
1991 1 127 443 128 626 8 664 756 60 492
1997 826 348 116 104 7 089 822 45 632
2003 769 959 63 006 3 859 092 46 457
2008 746 872 96 738 6 051 011 44166
Yllar Yerli Koyun Merinos Toplam
1991 39 590 493 841 847 40 432 340
1997 29 376 000 862 000 30 238 000
2003 24 689 169 742 370 25 431 539
2008 22 955 941 1 018 650 23 974 591
138
izelge 6.2
eitli yllarda
Trkiye koyun
varl
Kaynak:
tuik.gov.tr
izelge 6.3
eitli yllarda
koyunculuktan
salanan retim
Kaynak:
tuik.gov.tr
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Trkiye Koyunculuunun Yapsal zellikleri
Trkiyede hayvanclkla uraan tarm iletmeleri 1970 ylnda %92.7 lik bir orana
sahipken, bu oran, 2000 li yllarda %69.8 e gerilemi, yani pek ok iletme hay-
vansal retimden vazgemitir. Koyunculukta da benzer ekilde azalma olmutur.
Kkba hayvanclk iletmelerinin %72 si 50 batan daha az hayvana, toplam
kkba varlnn ise %24.3 ne sahipken, 150 ve daha fazla hayvan olan ilet-
melerin oran %7.1 dir ve bu iletmeler toplam kkba varlnn %39.7 sine sa-
hiptir. Baka bir deyile kkba sektr, dolaysyla koyunculuk kk iletme-
lerin egemenliindedir. Trkiye kkba hayvan varln arlkl olarak yerli rk-
lar oluturmaktadr. Uzun yllar srdrlen abalara ramen, koyunculukta nem-
li lde genotip deiimi ve verim art salanamamtr. Srlerek bitkisel reti-
me ama ve ar otlatmann sonucunda, 1935 ylndan 44.3 milyon hektar olan
mera varl, 13.2 milyon hektara gerilemi, koyunculuk iin ucuz yem kayna
olanaklar giderek daralmtr. Hayvansal retimin sreklilii ve karlln belirle-
yen temel bileenlerden biri de hayvan saldr. Gnmze kadar hayvan sal-
konusunda ciddi ilerlemeler kaydedilmi olmasna ramen, gelinen noktay ye-
terli bulmak mmkn deildir.
Trkiye Mera alanlarnn deerlendirilmesinde koyunculuun nemi neden artmaktadr?
KOYUN IRKLARI
Evcil Koyunun Kkeni
Evcil koyunlarn kkenini Muflon, Arkar ve Argali adlar ile bilinen ve halen ori-
jinal yetime blgelerinde yaamakta olan yabani koyunlar oluturmaktadr. Muf-
lonun (ovis musimon), Asya (ovis orientalis) ve Avrupa Muflonu (ovis musimon)
olmak zere iki varyetesi vardr. Ksa kuyruklu Mar ve skoya koyunlarnn Muf-
londan geldii kabul edilir. Arkar (ovis vignei), n ise birka alt trnden sz edi-
lebilir. Bunlar Afgan dairevi boynuzlu koyunu (ovis vignei Blyt), Maveray Hazar
Arkal (ovis vignei Arkal) ve Byk dairevi boynuzlu koyun (ovis vignei Cycloce-
ros) dur. Bugnk koyun rklarnn pek ou kkenini Arkaldan almtr. Merinos,
Kvrck, igaya ve pek ok yal kuyruklu rkn Arkaldan kken ald kabul edil-
mektedir. Argali grubu ierisindeki en nemli alt trler ise Ovis Ammon ve Ovis
Argali Pallastr. Hisar, Kazak ve Kalmuk gibi oyluu yal koyun rklar kkenini
Argaliden almlardr. Buradan da anlalaca gibi eitli yabani koyunlarn evcil-
letirilmesi ile farkl koyun rklar ortaya kmtr.
Koyunlarn yabani formlar, evcilletirilmesi ve snflandrlmas konular iin leri Koyun
Yetitiricilii adl kitaba bakabilirsiniz. (Kaymak, M. zmir li Damzlk Koyun-Kei Yet.
Birlii Yaynlar No.1, Meta Basm Matbaaclk. zmir. 2006).
Irklarn eitli zelliklerine gre gruplandrlarak incelenmeleri; tanmlanmalar
ve tannmalar asndan kolaylk salayaca gibi konunun kavranmasn da ko-
laylatrr. Koyun rklarnn snflandrlmasnda eitli ltler dikkate alnabilmek-
tedir. Bunlar arasnda en ok benimsenen ve yaygn olarak kullanlanlar; verim
yn, kuyruk yapl ve yapa rts esas alnarak yaplan snflandrmalardr.
Bunlar ierisinde en pratik olan ve koyun rklarnn incelenmesinde kolaylk sa-
layan verim ynlerine gre snflandrmadr.
139
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Yapa Koyunlar
Yapa rklarn yetitirilmesinde esas ama mmkn olduu kadar fazla miktarda
kaliteli yapa retmektir. Bu gruptaki koyunlar; ince, birrnek, elastik, dayankl,
kvrml, medullasz, kempsiz kllardan oluan, tekstil endstrisinin talep ettii, ka-
liteli yapa retirler.
Yapa-Et Koyunlar
Pamuklu dokuma ve yapay lif kullanmnn artmas ve koyunlardan et retiminin
nem kazanmas, yapann ksmen de olsa nemini yitirmesine neden olmu bu-
nun zerine yeterli kalitede ve yksek miktarda yapa yan sra et retimi de ye-
terli dzeyde olan yapa-et veya et-yapa rklar gelitirilmitir.
Alman Yapa-Et Merinosu
Yapa-et koyunlar ierisinde en kaliteli yapa veren, fakat yaylma alan olduk-
a snrl kalm bir rktr. Bitki rts zayf blgeler ile bakm ve besleme koulla-
r yetersiz iletmeler iin uygun deildir.
Yapa snf 56-60S olan Alman Yapa-Et Merinoslarnn, yapa verimleri
5kg; canl arlklar 65-70 kg dolayndadr. Bakm ve besleme koullarnn yeterli
olduu hallerde yln her mevsiminde kzgnlk gsterebilmektedir. kizlik oran
%40-50 arasnda deimektedir.
Alman Yapa-Et Merinoslar 1934-1935 yllarnda Trkiyeye de getirilmi, K-
vck ve Akkaramanlar ile melezlenerek Trk Merinosu, Anadolu Merinosu ve Mal-
ya rklar elde edilmitir.
Corriedale
Uzun yapal rklarn, ince yapallarla melezlenmesi ile elde edilen melez yapa
rklarndandr. Yeni Zelandada yetitirilen Merinoslarn, Lincoln veya Leicester ile
melezlenmesi ile elde edilmitir. Melez yapa, Merinos yapasna gre daha kaba
olmakla birlikte (50-56S) bir rnektir ve tekstil sanayiinde kullanlabilmektedir.
Corriedale koyunlarnn etilik zellikleri iyi; geni, derin ve yuvarlak bir vcut
yapsna sahiptir. Diiler 60-70, kolar 90-100 kg arlktadr. kizlik oran dier
140
lt Snflar rnek Irk/lar
Verim Yn
Yapa Merinoslar
Yapa-et ve et-yapa Alman Yapa Et Merinosu, Targhee,
Et South Down, Suffolk, Lincoln, Leicester
St vesi, Dou Friz, Langhe, Romanov,
Krk Karagl
Yerli Karaman, Dal, Kvrck
Kuyruk Yaps
Ksa kuyruklu Kuzey Avrupa Koyunlar, Marsh Koyunu
Yal kuyruklu Karaman, vesi, Dal
Yasz uzun kuyruklu Merinoslar, Kvrck, Karayaka
Oyluu yal koyunlar Tuj, Hisar, Kazak, Kalmuk
Yapa ve Kl rts
nce, bir rnek yapal Merinoslar
Orta ince yapal Dorset, Hampshire, Suffolk
Uzun yapal Lincoln, Leicester
Melez yapal Corriedale, Targhee
Kaba kark yapal Trkiye yerli koyunlar
Krk Karagl
Kl Kamerun, Senegal
izelge 6.4
Koyun rklarnn
snflandrlmas
S: 453 g ykanm ve
taranm yapadan elde
edilen iplikten yaplan, 512
m uzunluktaki iplikten
oluan yumaklarn says
kombine rklara gre daha yksektir. Bu rk; Avustralya, ABD ve Arjantin bata ol-
mak zere eitli Gney Amerika lkelerinde baarl ekilde yetitirilmektedir. Di-
er zellikleri yannda, sr igdsnn iyi olmas nedeniyle Trkiye koyunlar-
nn slahnda yararl olabilecei dnlmektedir.
Columbia
ABDnde Rambouillet koyunlarnn Lincoln ile melezlenmesiyle elde edilmitir.
Koyunlar 60-80, kolar 100-125 kg dolayndadr. Yapa verimi 5-6 kg Sortiman
ise 52-56S arasndadr. Koyunlarn dl ve st verimi yksektir. Kuzularnn besi ye-
tenekleri iyi olup 5 aylk yata 38-40 kg a ulaabilmektedirler. Columbia koyunla-
r da byk srler halinde ynetilmeye elverilidirler.
Et Koyunlar
Et koyunlar; yuvarlak, geni ve derin vcutludur. Boyun ksa ve kaln, ba kaba ve
etli, gs ve but iyi gelimi, srt geni, kaburgalar ise da kvrml bir yapdadr.
Lincoln
ngiliz koyun rklar ierisinde en iri csseli ve ar olandr. Koyunlar 90, kolar
110-120 kg arlktadr. Yapa lif ve lleleri uzun, vcut derin, geni ve yuvarlak-
tr. Ortalama yapa verimi 6-8 kg arasnda olup yapa lleleri 25-35 cm uzunluk-
tadr. Yz koyundan 150 kuzu alnabilmektedir.
Leicester
ri vcutlu, 5-6 kg 48-50S yapa veren, koyunlar 80-90, kolar 100-120 kg ar-
lkta olan bu rk, yerli koyunlarn slah amac ile pek ok lkede melezlemede
kullanlmtr.
Border Leicester
Leicestere gre biraz daha kk yapl fakat daha hareketlidir. Eti rklar ierisin-
de dl ve st verimi en yksek olandr. Douran 100 koyundan 200 dolaynda ku-
zu elde edilir. Koyunlar 70-75, kolar 100 kg arlkta olan Border Leicester ko-
yunlar 20-30 cm uzunlukta llelerden oluan 5-6 kg yapa verirler.
Southdown
Ksa fakat geni ve derin bir vcut yapsna sahiptir. Koyunlar 60-65 kg, kolar ise
80-90 kg arlktadr. Kuzularnn besi yetenei, karkas zellikleri ve et kalitesi dier
rklara gre stndr. Southdown rk bu zellikleri nedeniyle saf olarak veya kul-
lanma melezlemelerinde baba rk olarak turfanda kuzu retimi amacyla yetitiril-
mektedir. Bu rkta yapa ksa, seyrek ve ince olup verimi 3-5 kg arasnda deiir.
Hampshire Down
zellikle besi kuzusu elde etmek amac ile uygulanan melezleme almalarnda
baba rk olarak geni apta kullanlmakta olan bir rktr. Ba, kulaklar ve ayaklar
siyah renklidir. Yapa beyaz renkli ksa ve incedir. Kuzular entansif beside gn-
lk ortalama 400 g canl arlk art salarlar.
Ile de France
Fransa Merinoslarnn Leicester ile melezlenmesi sonucunda elde edilmi, stn et-
ilik niteliklerine sahip bir rktr. Koyunlar 75-80, kolar 100-130 kg arlktadr. Do-
uran 100 koyundan 140-150 kuzu elde edilebilmektedir. Trkiyeye de ithal edilen
Ile de Francelarla Akkaraman ve Anadolu Merinoslar melezlenmi olduka mit ve-
rici sonular elde edilmitir. Sz konusu almalar halen devam ettirilmektedir.
141
St Koyunlar
Kk ve dk gelirli tarm iletmelerinin gerek besin gerek nemli bir gelir kay-
na olmalar nedeni ile st koyunlar eitli lkelerde yetitiricilerin ilgisini ek-
mekte ve yetitirilmektedir. Bu ilginin dier bir nedeni de st koyunu rklarnn ge-
nellikle dl verimlerinin de yksek olmasdr.
St koyunlar, zayf grnmldr. Bu koyunlarda; ba zarif ve etsiz, boyun
uzun, vcut derinlii az, kaburgalar geriye doru eimli, kemikler ince fakat g-
l, meme bezsel yapda ve iyi gelimitir. St ve genellikle dl verimleri yksektir.
Dou Friz
Kuzey Almanyann Marsh ad verilen ky blgesinde gelitirilen nemli deniz ikli-
mine ok iyi uyum salam olan, bu nedenle step blgelerine yaylma olana bu-
lamayan bir rktr. St ve dl verimi yksek olan bu koyunlar genellikle 3-5, en ok
8-10 balk gruplar halinde aile iletmelerinde yetitirilirler.
Dou Frizin yapas beyaz, ortalama yapa verimi 4 kg, Sortiman 48-50S tir.
Vcut yaps iri fakat st koyunlarnn genel zelliklerine uygundur. Koyunlar 80-90,
kolar 100-120 kg arlktadr. Douran 100 koyundan ortalama 200-230 kuzu alnr.
Langhe
Kuzey talyann allk ve talk arazilerinde yetitirilen Langhe koyunu iri yapl,
beyaz, kaba ve uzun yapal bir rktr. Ortalama st verimi 200-300 kg arasnda
deimektedir. Kk aile iletmelerinde 3-5 balk gruplar halinde yetitirilirler.
Douran 100 koyundan 150-160 kuzu alnr.
Akdeniz iklim koullarna iyi uyum salam olan Langhe, Trakya, Marmara ve
Ege koyunculuunun gelitirilmesinde kullanlmas ngrlen bir rktr.
Romanov
Bamsz Devletler Topluluunun nemli koyun rklarndan birisidir. St verimi
100 gnlk laktasyonda 100-150 kg dolaynda olup dier st rklarna gre geri sa-
ylabilir. Romanov rknn en nemli zellikleri; yln her mevsiminde kzgnlk
gstermeleri ve kuzulayan 100 koyundan ortalama 200-250 kuzu alnabilmesidir.
yi ynetilen srlerde ylda iki veya iki ylda kuzulatma ile bu say 300-350 ku-
zuya kadar ulaabilmektedir.
Bu kitabn; iftlik Hayvanlarnda reme balkl 2. nitesinde ilgili blm inceleyiniz)
Kk csseli bir rk olan Romanovun koyunlar 45-50, kolar 55-75 kg ar-
lktadr. Kuzular ok erken ada cinsel olgunlua ulamakta, doduklar yl da-
mzlkta kullanlabilmektedirler. Yetersiz evre koullarnda st ve dl verim zel-
liklerini srdrebilen ve kaba yemleri iyi deerlendiren Romanov koyunlarndan
Trkiye yerli koyun rklarnn slahnda yararlanma olanaklar aratrlmaktadr.
Krk Koyunlar
Krk koyunculuunda gelirler; 1-7 gnlk yata kesilen kuzulardan elde edilen post,
kuzusu kesilen analardan elde edilen st ve kaba kark yapadan salanmaktadr.
Karagl
Trkistan, zbekistan, Afganistan, ran ve Pakistanda yetitirilen balca krk ko-
yunu Karagldr. Yeni doan Karagl kuzularnn postlar; tirbuon, boru, bakla,
nohut ve gl olarak adlandrlan kl bukleleriyle kapldr. Bukleler kuzularn yala-
r ilerledike bozulmaktadr. Yal Karagl koyunlarnn postlar buklesizdir ve ya-
pa son derece kaba ve karktr.
142
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Karagl kuzularndan elde edilen postlardan astragan ad verilen krkler retil-
mektedir. ounlukla siyah renkli olmakla birlikte kahverengi ve gri renkli post da
retilmektedir.
Trkiye Koyun Irk ve Tipleri
Trkiye yerli koyun rklar dier tm yerli rklar gibi yzyllardr yetitirildikleri
blgelerin koullarna son derecede iyi uyum salamlardr. Bu rklarn hemen ta-
mam kltr rk koyunlarn deerlendiremeyecei fakir meralardan yararlanabil-
mekte, yetersiz bakm ve besleme koullar ile yetinmektedirler. Yerli rklar ayrca
uzun mesafeleri yrme ve kaba yemleri iyi deerlendirme zelliine sahip olduk-
lar gibi hastalk ve parazitlere kar da ok dayankldrlar.
Akkaraman
Trkiye koyun varlnn % 40ndan daha byk bir blmn Akkaraman ko-
yunlar oluturmaktadr. Orta Anadolunun hemen tamamnda, Dou ve Gneydo-
u Anadoluda, Karadeniz Blgesinin i kesimlerinde, Ege ve Akdeniz Blgelerinin
Orta Anadolu ile snr blgelerinde yetitiricilii yaplmaktadr. Akkaraman koyun-
lar, dier yal kuyruklu yerli rklarmz gibi yetersiz bakm ve besleme, yetersiz
evre koullar ve hastalklara kar ok dayankldr. Akkaraman koyunlarnn v-
cutlar genellikle beyazdr. Burun, gz evresi ve ayaklarda siyah lekelere rastlanr.
Yapa kaba kark, hal yapas tipinde olup verimi 1.5-2.0 kg dolayndadr. Ko-
yunlar 40-45, kolar 50-60 kg arlktadr. Kuyruk ortalama 5-6 kg arlktadr. Ak-
karaman srlerinde ko katm blgelere gre deimek zere Austos ay so-
nundan itibaren balayp Ekim aynn sonlarna kadar srebilmektedir. Kuzular 2-
3 aylk yata stten kesilirler ve koyunlar salmaya balanr. St verimi kuzunun
emdii dnda ortalama 40 kg dolayndadr.
Morkaraman
Dou ve Kuzeydou Anadoluda yetitirilen Morkaraman, Trkiye koyun varl-
nn yaklak %25ini oluturmaktadr. Yal kuyruklu yerli rklarmzdandr. Kuy-
ruk yaps Akkaramana benzemekle birlikte daha byk ve ortalama 6-7 kg dr.
Yapa, mor rengi andran kzl kahve renkli, kaba kark, hal yapas niteliin-
dedir. Yapa verimi ise 1.5 kg dolayndadr. Morkaraman koyunlar 45-50 kg can-
l arlktadr. Laktasyon st verimi kuzunun emdii dnda 30-40 kg kadardr.
Morkaraman koyunlarnda % 4-8 orannda ikizlik grlmektedir.
Dal
Yal kuyruklu Trkiye yerli koyun rklarndandr. Youn olarak bat geit blge-
sinde yetitirilmekle birlikte Konyann bat kesimlerinden, anakkalenin dalk
blgelerine kadar geni bir alanda Dal yetitiriciliine rastlanmaktadr. Kuyruk
Akkaramannki kadar byk deildir. Tek paral olan kuyruun orta ksmnda
kuyruu iki loba ayran ve yapa ile rtl olmayan bir oyuk bulunur. Renk be-
yazdr. Az, gz ve ayaklarda siyah lekelere rastlanr. Yapa kaba kark hal ya-
pas niteliindedir. Kolar boynuzlu koyunlar boynuzsuzdur. Ortalama ergin
arlk 35-40 kg, st verimi 30-40 kg, yapa verimi 2.0 kg dolayndadr.
vesi
Suriye, Irak, Lbnan ve srailde yetitirilen, Trkiyenin Suriye snrndaki illerinde
de yaylm olan yal kuyruklu, st verimi yksek yerli koyun rkdr. vesi koyun-
larnda kuyruk Akkaramanlarnkinden daha ksa fakat genitir. S eklinde kvrlan
u ksm kuyruu iki loba ayrmaktadr ve bu blgede yapa yoktur. vesi koyun-
143
larnn vcutlar beyaz; ba, boyun ve ayaklar sar, kahverengi veya siyahtr. Hal
yapas tipinde olan vesi yapas yerli yapalar ierisinde en kaba olanlarndan-
dr. Yapa verimi 1.5-2.0 kg dolayndadr. vesi koyunlarnn balca verimi sttr.
Yetitirici srlerinde ortalama st verimi 70-80 kg kadarken, Ceylanpnar Tarm
letmesi srlerinde ortalama 150 kg a kadar ulamaktadr. Bu iletmede 250-300
kg st veren pek ok koyun bulunmakta, rekortmen hayvanlardan ise 400 kg do-
laynda st alnabilmektedir. vesinin byme hz da dier yerli rklardan stn-
dr. Ergin koyunlarn canl arlklar 40-45 kg arasndadr. Devlet iftliklerinde ye-
titirilen kuzular 2 aylk yata 18-2l kg, 6 aylk yata ise 37-43 kg canl arla ula-
abilmektedirler. Baz besi denemelerinde erkek kuzularn gnlk canl arlk ar-
tlarnn 400 g at saptanmtr.
Kvrck
Trakya, Marmara ve Kuzey Egede yetitirilen yasz ince- uzun kuyruklu bir rk-
dr. Vcutlar beyaz renkli olup yapas dier yerli rklara gre daha kalitelidir. Ya-
pa verimi 1.5-1.7 kg dolayndadr. Orta byklkte bir koyun rk olup ortalama
canl arlk 40-42 kg dolayndadr. Etinin son derece lezzetli olmas nedeniyle ku-
zularnn zellikle st kuzusu olarak yksek fiyatla sat mmkn olmaktadr. K-
vrck koyunlarnn ortalama st verimleri 75 kg dolayndadr.
Karayaka
Orta Karadenizin i kesimlerinde yetitirilen, 40-45 kg canl arlkta, yasz ince kuy-
ruklu yerli koyun rkdr. Vcut genellikle beyaz renklidir. Yerli koyun rklar ierisin-
de en kaba yapal olandr. Yapa verimi 2 kg n zerindedir. Yapa yetitirilme
blgesinde yn yatak yaplmak zere yksek fiyatla satlabilmektedir. Et lezzeti bak-
mndan Kvrcktan sonra ikinci srada yer alr. St verimi 40 kg dolayndadr.
Sakz
zmirin eme, Urla ve Seferihisar ilelerinde az sayda bulunmakla birlikte st ve
dl veriminin ykseklii nedeniyle nemli olan yerli koyun rkdr. 40-45 kg canl
arlkta olan Sakz koyunlarnda douran koyun bana ortalama kuzu verimi 1.7-
2.3, st verimi 120-180 kg, yapa verimi ise 1.5-2.0 kg arasnda deimektedir.
Trk Merinosu
Yerli Kvrck koyunlarnn Alman Yapa Et Merinosu ile melezlenmesinden elde
edilmitir ve % 90 dan daha fazla Alman Merinosu genotipi tamaktadr. Daha ok
yapa verim ve kalitesine nem verilerek yetitirilmitir. Bununla birlikte Kvrck-
lardan daha iri csseye ve byme hzna sahiptir. Trk Merinosu 50-55 kg canl
arlkta,50-70 kg st, 60-64S kalitesinde 3-3.5 kg yapa verimine sahip, ikizlik ora-
n % 30-50 arasnda deien, yasz ince uzun kuyruklu bir rktr. Gney Marmara
blgesinde daha ok evre koullar nispeten iyi olan yetitiriciler tarafndan tercih
edilmektedir. Bakm ve besleme koullar yetersiz reticilerce yetitirilmesi gtr.
Anadolu Merinosu
Akkaraman koyunlarnn Alman Yapa Et Merinoslar ile melezlemesinden elde
edilen, % 60-65 Merinos, % 35-40 Akkaraman genotipine sahip bir rktr. Irkn el-
de edilmesinde daha ok vcut yapl ve byme hz zerinde durulmutur. Bu
nedenle yapa verim ve kalitesi bakmndan varyasyon olduka fazladr. Anadolu
Merinosu 55-60 kg canl arlkta, 2.8-3.0 kg dolaynda 55-58S yapa verimine sa-
hip, yasz ince kuyruklu bir rktr. St verimi Akkaramanlara gre yksektir. Ku-
144
zular stten kesimden sonra besiye alndklarnda 4-5 aylk yata 40 kg canl ar-
la ulaabilmektedirler. Anadolu Merinosu Orta Anadolunun grece iyi meraya
sahip kesimlerinde, bakm ve besleme koullar iyi iletmeler iin uygun bir rktr.
Malya: Akkaraman koyunlarnn Alman Yapa Et Merinoslar ile melezlenme-
sinden elde edilen, % 30-35 Merinos, % 65-70 Akkaraman genotipine sahip, yal
kuyruklu olmakla birlikte kuyruu Akkaramana oranla daha kk olan bir
rktr. Kolar yal kuyruklu yerli koyunlarla doal yolla iftleebilmektedirler.
Malya koyunlarnn yapalar beyaz renkli, uzun ve orta incelikte (56S) olup ilk
krkm yapa arl 2.5 kg n zerindedir. Malya koyunlar Akkaramanlarn yeti-
tirildikleri koullara kolaylkla uyum salayabilmektedirler. Kuzular Akkaramanla-
ra gre stten kesim anda 3; 6 aylk yata 5 kg daha ar olmaktadr.
Tahirova: Dou Friz x Kvrck melezlemesi ile elde edilmi olup % 25 Kvrck,
% 75 Dou Friz genotipine sahiptir. St verimi 250-300 kg, yapa verimi 3-4 kg,
douran koyun bana kuzu says l.6-l.8 olan Tahirova koyunlar daha ok Gney
Marmara, Trakya ve Ege Blgesinde yaylma alan bulmutur. Koyunlar 55-60,
kolar 80-90 kg olan Tahirova koyunlarnn yapa rengi beyaz, kuyruklar ince ve
yapaszdr. Vcut yaplar st rklarn genel zelliklerine uygundur.
Koyun rklar ile ilgili fotoraflara www.ansi.okstate.edu/breeds/sheep/ adresinden ulaa-
bilirsiniz.
Yal kuyruklu Trkiye koyun rklar hangileridir?
KOYUN YETTRCLNDE RETM SSTEMLER
Hayvanclkta retim sistemini ekolojik ve sosyoekonomik faktrler belirler. Ko-
yun yetitiriciliinde de iletme tipi; iklim, toprak ve mera koullar, bitkisel ve di-
er hayvansal retim eit ve biimleri ile sosyal ve ekonomik faktrlerce belirle-
nir. Bu nedenle, yetitirme amalar farkl ve eitli sayda koyuna sahip koyuncu-
luk iletmeleri mevcuttur.
Koyun yetitiriciliinde retim sistemleri konusu iin leri Koyun Yetitiricilii adl kitaba
bakabilirsiniz. (Kaymak, M. zmir li Damzlk Koyun-Kei Yet. Birlii Yaynlar No.1,
Meta Basm Matbaaclk. zmir. 2006).
Kk Aile letmelerinde Koyunculuk
Marmara ve Ege Blgesinde; iletmenin ncelikle st, ksmen de et ve yapa ihti-
yacn karlamak zere 3-5 veya en fazla 10-15 ba st koyunundan oluan koyun-
culuk niteleri mevcuttur. Bu iletmelerde koyunlar; bitkisel retim artklarn, i-
letmenin kullanlamayan arazilerini ve iletme yaknndaki otlu alanlar deerlen-
dirmek suretiyle beslenmekte ve bu kaynaklar ailenin eitli ihtiyalarn karla-
yacak rnlere dntrmektedirler.
Yerleik Ky Srlerinde Koyunculuk
Trkiyenin koyun yetitiricilii yaplan tm blgelerinde rastlanan bir yetitiricilik
tarzdr. Bu sistemde koyun srleri k aylar dndaki srelerde ky yaknlarn-
daki ortak merada, bitkisel rn hasadnn ardndan anzda, zel mlkiyet araziler-
de veya sr sahipleri tarafndan kiralanan arazilerde otlatlrlar. Her gn sabah,
creti hayvan sahiplerince ortak olarak denen oban tarafndan kyden toplanan
sr, gn boyunca otlatldktan sonra akam kye dner. Koyunlar k aylarnda
allarda tutulur ve esas olarak saman ile beslenen koyunlara yetitiricinin olanak-
larna bal olarak deien miktarlarda tahl da verilmektedir.
145
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Ky srleri koyun mevcutlar 8-10 batan 100 baa kadar deien iletmelerin
koyunlarnn bir araya getirilmesi ile oluan 150-300 balk srlerdir. Koyun say-
s 150 ile 300 arasnda deien ve benzer biimde ynetilen ahs srleri de bu
gruba girmektedir.
Yayla Koyunculuu
Trkiyenin eitli blgelerinde geleneksel olarak srdrlen bir retim sistemidir.
zellikle Karadeniz, Akdeniz ve Dou Anadolu Blgelerinde yaygn olarak uygu-
lanmaktadr. Koyun srleri ilkbahar sonunda kurak ve scan ovalar etkilemeye
balad dnemde serin ve bol otlu yaylalara karlrlar. 3-5 ay sre ile oban de-
netiminde yaylada kalan koyunlar sonbaharda havann soumas ile birlikte ova-
daki ky veya iftliklerine dnerler. Yaylaya karlan koyun srleri ky srle-
rinden daha byktr. 300-500 koyundan oluan bu srler ahslara ait olabildii
gibi, az sayda koyunu olan yetitiricilerin ortak srleri de olabilmektedir.
Gebe Koyunculuk
Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerinde uygulanan bir koyunculuk biimidir.
Gebe olarak yetitirilen koyun srleri k aylarnda Gneydou Anadolu Bl-
gesinin alak ve lman ovalarnda otlatlrlar. Havalarn snmas ve Gneydou
Anadolu Blgesi meralarnn kurumaya balamas zerine Dou Anadolu Blgesi-
nin yksek, serin ve bol otlu meralarna gtrlen koyunlar k mevsimi ile birlik-
te yeniden Gney Dounun lk ovalarna dnerler. Gebe koyunculuun en
nemli zellii yetitiricilerin; mensubu olduklar airetin dier aileleri ile birlikte ve
100-200 bin ba koyundan oluan srlerle beraber gebe olarak yaamalardr.
Koyun yetitiriciliinde yetitirme sistemini belirleyen faktrler nelerdir?
KOYUN YETTRCLNDE BAKIM VE YNETM
iftletirme
Koyunlar genellikle belli mevsimlerde iftleme eilimi (kzgnlk) gsterirler. Ko-
yunlarn ounluunda iftleme eilimi gstermelerine kzgnlk, kzgnlklarn
grld dneme de iftletirme veya ko katm mevsimi ad verilir. Bu mevsim
gnn aydnlk sresi, bakm ve besleme, iklim ve mera koullarna bal olarak,
Marmara, Ege, Akdeniz ve Gneydou Anadolu blgelerinde Haziran-Austos, Or-
ta Anadoluda Austos-Eyll, Dou Anadoluda Eyll-Ekim aylarna rastlar ve yak-
lak 1.5 ay kadar srer.
Koyunculuk iletmelerinde ko katm zamann diilerin kzgnlk gstermeye
balamas, iklim, mera ve pazarlama koullar belirlemektedir. Turfanda kuzu re-
zellik Erkek Dii
Pubertas (ergenlik) a (ay) 5-6 6-10
Damzlk a (erken gelien rklar) 7-10 7-10
Damzlk a (ge gelien rklar) 16-18 16-18
ki kzgnlk aras sre (gn) 14-19
Davransal kzgnlk sresi (saat) 24-48
En uygun iftletirme zaman Kzgnlk balangcndan 12 saat sonra
Ortalama gebelik sresi (gn) 152
146
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
izelge 6.5
Koyunlarda reme
ile ilgili baz
zellikler
timi, peynir endstrisi iin st elde etme, sert ve lman iklim meralarnn otlatma-
ya hazr hale gelecei dnemler ve pazar istekleri gz nne alnarak ko katm
zaman belirlenir.
Trkiyede kolar genellikle serbest olarak srye katlrlar ve 5-6 hafta sre ile
sr ierisinde kalrlar. Bu yntemde deneyimsiz kolar iin 20-25, deneyimli kolar
iin ise 30-35 koyun hesaplanr. Yani fazla sayda ko gereklidir. Bu durumda sala-
nacak genotipik ilerleme snrl olur. nk bu kadar fazla sayda nitelikli ko bulu-
namaz. Ayrca, diilerin tohumlanmasndan baka grevi olmayan ok sayda ko
iin yl boyunca yaplacak masraflar yksek olur. Bu sistemin bir baka sakncas da
doan kuzularn hangi koun yavrusu olduunun bilinmemesidir. Sonu olarak han-
gi koun dllerinin daha stn olduu anlalamayacandan, stn nitelikli kolar
ve bunlarn dlleri ayrt edilemez ve bunlar damzlkta tutma imkan olmaz.
Damzlk iletmelerde elden am uygulanr. Koyunlar sabah meraya karl-
madan nce, penisleri am yapamayacak ekilde bez ile rtlm arama kolar
srye katlr. Arama kolarndan kamayan ve onlarn ama davranlarna izin
veren koyunlarn kzgn olduklar anlalr. Kzgnlklar belirlenerek ayrlan ko-
yunlar uygun grlen kolarla ayr blmelerde iftletirilirler. Bu yntemde ko
bana 60-90 koyun hesap edilir. Bylece hem en iyi kolar damzlkta kullanlabi-
lir, hem de doan kuzularn babalar belli olur.
Kolarn doal amda bir ejeklasyonda harcad sperma ile yapay tohumla-
ma uygulanarak 5-6 koyun tohumlanabilmektedir. Bylece am dneminde bir
ko ile 250-300 koyun tohumlanabilmektedir. Ksaca 500 balk bir koyun srs-
ne yedekleri ile birlikte 4 ko yeterli olur.
Ko ve Koyunlarn Ama Hazrlanmas
Ko katmndan l-l.5 ay ncesinden balamak zere koyun ve kolarn zel bir
yemlemeye tabi tutularak ama hazrlanmalar ksrlk orann azaltaca gibi ikiz
doum orannn da artmasn salar. Koyunlarn ko katmndan l-l.5 ay ncesin-
den balanarak am mevsiminin sonuna kadar enerji ve/veya proteince zengin
bir yemle beslenmelerine flushing ad verilir. Flushing ile kuzu veriminin % 15-30
arasnda deien oranlarda artrlmas mmkndr.
Trkiyede am mevsimi genellikle tahl hasadndan sonra anzn otlatld d-
neme rastlamaktadr. Hasat srasnda dklen ve toplanamayan baaklar toplayan
koyunlar nispeten iyi beslenmektedirler. Bu dnemde koyunlara ek olarak kuru
yonca, yulaf ve yal tohum kspelerinden birisinden oluan bir yemden koyun
bana gnde 300-500g verilmesi ikizlik orann nemli lde artrr.
Gebelik ve Doum
iftleen koyunlar gebe kalmadklarnda ortalama 17 gnlk aralklarla yeniden
kzgnlk gsterirler. Gebe kalan koyunlar ise yeniden kzgnlk gstermez ve 5 ay-
lk gebelik sresi sonunda dourur. Koyun srlerinde % 5-8 orannda ksrlk nor-
mal saylr. Ksrlk orannn yksek olmamas iin ko bana den koyun says
normalden fazla olmamal, gebeliin erken dnemlerinde koyunlarda ok etkisi
yapacak davranlardan kanlmal ve gebe koyunlarn bakm ve beslenmesine
zen gsterilmelidir. zellikle dltn hzla gelitii ve madde birikiminin son de-
rece artt gebeliin son 2 aynda koyunlarn ok iyi beslenmeleri gerekir. Bu d-
nemde koyunlara imeye neden olacak yemler verilmemeli, yava hareket etme-
leri, yamur ve rutubetli souktan korunmalar salanmaldr.
147
Koyunculukta kuzulama ncesi ve sonrasnda iletmenin yem kaynaklar genel-
likle olduka snrldr. Bu nedenle uygulanan yetersiz yemleme kuzularn zayf ve
dayanksz domalarna, analarn yeterli st retememelerine, yavrularn iyi besle-
nememelerine dolaysyla yksek kuzu lmne ve dk st verimine neden olur.
Yetitirici klk yem stokunu bu durumu dikkate alarak hazrlamal, gebeliin son
ayndan itibaren mera dnemine kadar koyun bana 200-250 g dane yem ve l kg
kadar kuru ot verilmelidir. Bylece elde edilecek salkl ve yaama gc yksek
kuzular ile yksek st verimi, yemleme iin yaplacak ek masraflar karlar.
Doumlar baladnda havalar elverili olup sr meraya karlyorsa uzaa
gtrlmemelidir. nk sr ierisinde doum yapaca tahmin edilerek meraya
gtrlmeyen koyunlar olabilecei, gibi merada douranlar da olabilecektir. Bu
koyunlarn kuzular ile birlikte ala getirilmeleri gerekir. Elverisiz havalarda sr
meraya karlmaz ve koyunlar alda doururlar. Doumunun yaklat tahmin
edilen veya al ierisinde douran koyunlar kuzular ile birlikte doum blmesi-
ne alnmal, yeni doan kuzularn az ve burunlar silinip vcutlar mmkn ol-
duunca kurulanmaldr. Doumdan sonraki ilk 3 saat ierisinde atlan yavru zar-
larnn koyun tarafndan yenmesine frsat verilmemelidir. Doumun bu ekilde ta-
mamlanmasndan sonra koyun ve kuzusu doum blmesinden o hafta douran
kuzulu koyunlar blmesine alnr. Doum blmesi ise temizlenerek yeni bir dou-
ma hazrlanr.
Koyunlarda doum genellikle yardmsz gerekleir. Kuzunun normal geli
ekli n ayaklar ve burun veya arka ayaklarn vulvadan k ile balar. Bunun d-
ndaki gelilerde douma yardm gerekebilir. Byle bir durumda eller temizce y-
kanp antiseptiklendikten sonra mdahale yaplmaldr. Yardm srasnda vulva,
vagina ve uterusa girilecekse el mutlaka vazelinlenmelidir.
Kuzu Bytme
Doumun ardndan silinip kurulanan kuzularn doum srasnda kopan gbek
kordonlarnn doumdan sonraki ilk yarm saat ierisinde tentrdiyotlanmas gere-
kir. Bylece muhtemel enfeksiyonlar nlenmi olur.
Doumu izleyen en ksa sre ierisinde kuzularn analarn emerek yeterince
kolostrum (az st) almalar salanmaldr. Kolostrum anann baklnn
yavruya iletilmesini salayan maddeleri iermesi nedeni ile ok nemli bir besin-
dir ve en ge doumu izleyen 72. saate kadar kuzuya iirilmelidir. Kolostrum ku-
zuda hafif ishal yaparak, uterusta bulunduu srada kuzunun sindirim sisteminde
birikmi olan artklarn atlmasn salar.
Doumdan sonra anasn kaybeden, anas tarafndan emzirilmeyen, anasnn
st yeterli olmayan veya anas len kuzularn ok stl koyunlar emmeleri o-
ban tarafndan salanmaldr.
Kuzulamalarn devam ettii sre ierisinde havalarn elverili olmas halinde
yeni douran koyunlar doumdan 1 hafta kadar sonra kuzulu koyunlardan oluan
srye katlrlar ve kuzular ile birlikte ala yakn yerlerde otlatlrlar. Sr fazla
byk deilse douranlar ayr bir sr yapmaya gerek yoktur. Eer al yaknn-
da mera yoksa ve hava scakl yeterince yksek deilse koyunlar meraya kar-
lr, kuzular alda tutulur. Koyunlar akam meradan dndklerinde dourmu
olanlarn kuzularn emzirmeleri salanr. Emitirme ad verilen bu ilem srasnda
deneyimli obanlar kuzularn analar ile ksa sre ierisinde bulumalarn salar-
lar. Emzirmeden sonra kuzular ayr bir blmeye konulabilecekleri gibi analar ile
birlikte de braklabilirler. Gece analarndan ayrlan kuzularn ertesi sabah koyun-
148
Uterus: Dl yata. Yavrunun
douma kadar iinde
bulunduu organ
lar meraya karlmadan nce yeniden emzirilmeleri gerekir. Analar ile birlikte ge-
celeyen kuzular ise sr meraya kmadan nce analarndan ayrlrlar.
Trkiyede kuzular genellikle 2.5 ay analarn emerler. Ko katm gibi doum-
lar da 5-6 hafta sre ile devam etmektedir. Bu nedenle kuzularn hepsini ayn an-
da stten kesmek doru deildir. nk ilk doan kuzular ile en son doanlar ara-
snda 1.5 aylk bir ya fark vardr. Bu nedenle kuzularn gelime durumlarna g-
re 2 veya 3 gruba ayrlarak 10 veya 15 gn aralkla stten kesilmeleri yerinde olur.
Kuzular 1-2 haftalk yatan itibaren ala yakn bir meraya veya hi deilse av-
luya kartlmaldr. Stten kesimden sonra kuzular daha uzak meralara gtrle-
bilirler. ki haftalk yatan itibaren kuzular yem yemeye altrmak gerekir. Koyun-
lar meraya ktktan sonra kuzulara kaliteli kuru ot veya daha da iyisi kuru yonca
verilir. Daha sonra avluya veya meraya kartlan kuzulara dnlerinde su iiril-
dikten sonra karma yem verilir. Karma yem 3 ksm yulaf veya arpa krmas veya
ezmesi ile 1 ksm ayiei veya keten tohumu kspesinden oluturulabilir. Yal
tohum kspesi bulunamyorsa 1 ksm dane yem krma veya ezmesi ile 1 ksm ke-
pek kartrlr ve buna bir miktar tuz ilave edilerek kuzulara verilir. Balangta
hayvan bana 30-40 g kesif yem verilir, bu miktar her hafta 30-40 g olmak zere
150-200 g a kadar artrlr ve bu yemlemeye 1 yana kadar devam edilir.
Kuzular 2 aylk yatan sonra meradan yeterince yararlanmaya balarlar ve me-
radan en iyi olaslkla kaba yem ihtiyalarn karlayabilirler. Bu nedenle iyi bir
byme salamak iin kuzulara mera dnnde karma yem de verilmelidir.
Damzlk olmayacak erkek kuzular stten kesildikten sonra satlrlar. Bu kuzula-
rn da yukarda belirtilen ekilde hareket ettirilip, yemlenmeleri stten kesim an-
da daha yksek canl arla ulamalarn salar. Yetitiriciler bu yataki kuzular
genellikle lo allarda, hi darya kartmadan kaynam buday ile beslemekte-
dirler. Bu tip bir besleme o yataki kuzularn dahi yalanmalarna neden olmakta-
dr. Halbuki kuzularn daha fazla et balayacak ekilde bytlmeleri ve daha yk-
sek fiyatla satlmas esastr. Stten kesim ana kadar uygun biimde bytlen da-
mzlk fazlas erkek kuzular bundan sonra 2 ay sre ile youn bir besiye alnarak
16-20 kg olan arlklar 30-35 kg a kadar karlabilmektedir. Bu nedenle erkek ku-
zularn stten kesim anda kesilmeyip besiye alnmalar tavsiye edilir. Fakat besi-
ye karar verilmeden nce pazarn talep ettii karkas arl da dikkate alnmaldr.
Dou Anadolu Blgesinde ise damzlk fazlas erkek kuzular yaklak 1.5 yaa
ulatklarnda toklu olarak satlmaktadrlar. Kuzularn doduklar yl satlmayp,
toklu olarak satlmasndan beklenen kazan yaplan masraflar karlamaz. Ayrca
kuzularn iki yl st ste meradan yararlandrlmas meralarmzdaki ar otlatma
sorununu daha da arlatrmaktadr.
Koyun yetitiriciliinde yetitiricilik ilerini ayrntl bir ekilde incelemek iin yararl bir
kaynak olarak Kkba Hayvan Yetitirme Uygulamalar adl kitab inceleyiniz (M. Ertu-
rul, Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Yay., Ankara, 1996)
Koyun yetitiriciliinde ksrlk orann azaltmak iin hangi nlemler alnmaldr?
KOYUN YETTRCLNDE DAMIZLIK SEM
Damzlk seiminin amac; gelecek kuaklarda, zerinde durulan karakter/ler ba-
kmndan verimlilii artrmaktr. Bunu salamak iin, sz konusu karakter bak-
mndan stn genotipik yapya sahip hayvanlara dl verme ans tannarak dier-
lerinin srden karlmasna damzlk seimi veya seleksiyon ad verilir.
149
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
7
Damzla ayrlacak stn nitelikli hayvanlarn belirlenebilmesi, bu hayvanlarn
zerinde durulan verimler bakmndan performanslarnn tespiti ile mmkndr.
Bunun iin ise hayvanlarn tannabilmesi gereklidir. Byk srlerde bu ancak ko-
yunlarn numaralanmas ile mmkn olur. Numaralama; kulaa entik aarak,
plastik veya metal numara takarak veya kulak ierisine dvme eklinde numara i-
lenerek (tetovir) yaplabilir. Bu yntemlerden en gvenilir olan tetovir ile numa-
ralamadr. Numaralanan hayvanlarn zerinde durulan verimlerle ilgili bilgileri zel
kartlara veya sr defterine ilenir. Damzlk seiminde sz konusu bilgilerden ya-
rarlanlarak stn genotipik yapya sahip olanlarn tahminine allr.
Bu blmde koyun yetitiriciliinde nemli olan et, st, yapa ve dl verimle-
rinin slahnda izlenecek yollar ve dikkat edilecek hususlara deinilecektir.
Koyun yetitiriciliinde damzlk seimi konusu iin leri Koyun Yetitiricilii adl kitaba
bakabilirsiniz. (Kaymak, M. zmir li Damzlk Koyun-Kei Yet. Birlii Yaynlar No.1,
Meta Basm Matbaaclk. zmir. 2006).
Dl Verimi Bakmndan Damzlk Seimi
Kuzu satlarndan elde edilen gelirler koyunculuk iletmelerinin toplam geliri ie-
risinde en byk blm oluturur. Bu nedenle srden bir yl ierisinde elde edi-
lip pazarlama ana kadar bytlebilen kuzu saysnn artrlmasnn yollar aran-
maldr. Kuzu saysnn artrlmasnda akla gelen ilk zm, dl verim zellikleri-
nin slah olmaktadr. Fakat dl verim zelliklerinin kaltm dereceleri genellikle
dktr. Ksaca bu zellikler bakmndan srdeki hayvanlar arasndaki fenoti-
pik farkllklar byk lde evre koullarnn etkisi altnda bulunduundan, sz
konusu zellikler bakmndan dierlerinden stn olular nedeni ile damzla
ayrlan hayvanlarn genotipik olarak da stn olmalar olasl azdr. Yani dl
verimine ilikin zellikler bakmndan yaplacak seleksiyonla salanacak ilerleme
ok yava olur. Buna ramen gerek erkek, gerek dii damzlklarn seiminde ikiz
ve z domu kuzulara ncelik verilmesi, bylece dl veriminde az da olsa iler-
leme salanmasna allmaldr.
Koyun srlerinde bir ylda elde edilen kuzu saysn, damzlk koyunlarn o-
uz kuzulama zellikleri yannda bir ylda iki veya iki ylda kez kuzulama ye-
tenekleri belirlemektedir. Bu nedenle, salanacak ilerleme az da olsa dl verimi
bakmndan damzlk seiminde eitli mevsimlerde kzgnlk gsterip dourabi-
len, yani iftleme mevsimleri uzun olan koyunlarn dllerine ncelik verilmesi
gerekir.
lk kzgnlklarn erken yata gsteren ve doduklar yl damzlkta kullanlabi-
lecek kondsyona ulaan kuzularn genellikle dl verimi de yksek olmakta, bu
nedenle damzlk seiminde bu kuzulara ncelik verilmesi tavsiye edilmektedir.
Dl verimi bakmndan kolarn seimi de ok byk neme sahiptir. Kolar,
kendi dl verimleri olmadndan dolayl seleksiyondan yararlanlarak seilirler.
Kolarn testislerinin eitli lleri (ap, evre, hacim, arlk vb.) ile dllerinin
dl verimi arasnda olduka yksek korrelasyonlar bulunduundan seimlerinde
bu zelliklerden yararlanlmaktadr.
Byme ve Et Verimi Bakmndan Damzlk Seimi
Kuzularn doum ve stten kesimde arlklar tartlarak, stten kesim ana ka-
dar canl arlk kazanlar, bundan yararlanarak da byme ve gelime gleri be-
lirlenir. Bu dnemdeki canl arlk kazanc ayrca anann st veriminin kabaca tah-
150
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
mininde de kullanlmaktadr. Stten kesim andan kasaplk aa kadar olan b-
yme hz ve bu dnemde l kg canl arlk kazanc iin yem tketimi de damzlk
seiminde kullanlacak nemli gstergelerdir. Kasaplk aa kadar performanslar
belirlenen kuzularn genel grnm deerlendirildikten sonra; gs kemii,
bel, sar ve kuyruk sokumu kavram noktalar yoklanarak karkas zelliklerinin
tahminine allr.
Hayvanlarn kesilip yzldkten, ba ve ayaklar ayrldktan sonra bbrekler
dndaki i organlar karlm olan gvdelerine karkas ad verilir. Byme ve et
verimi ynnde yaplacak damzlk seiminde kuzularn karkas zellikleri zerin-
de de nemle durulmaldr.
Gerek kaltm derecesi dk olan gerek hayvann kesiminden sonra belirlene-
bilecek zellikler bakmndan damzlk seiminde dl kontrolnden yararlanmak
zorunludur. Bu nedenle karkas zelliklerine ynelik damzlk seiminde daha ar;
but, srt ve bel gibi deerli paralarnn arlk ve oranlar yksek, ya oran dk,
et/kemik oran yksek karkaslar reten kuzularn babalarna ncelik verilmelidir.
St Verimi Bakmndan Damzlk Seimi
Trkiye koyun yetitiriciliinde st verimi; gerek doan kuzularn daha az tele-
fatla bytlmesi ve stten kesim anda daha yksek canl arla ulatrlma-
sndaki nemi, gerek yetitiricinin koyunculuktan salad gelirler ierisinde orta-
lama % 20 lik pay ile byk lde nemini korumaktadr. Bu nedenle hangi rk
zerinde allrsa allsn st verimi zerinde nemle durulmaldr.
St verimi bakmndan damzlk seiminde hayvanlarn d yap zelliklerinden
yararlanlabilirse de analarnn ve dier dii akrabalarnn verimlerinden yararlan-
mak suretiyle yaplan damzlk seiminde isabet ans daha yksektir. Bir hayvann
st verimi hakkndaki en kesin bilgi o hayvann kontrol samlar ile belirlenen
kendi verimidir. D grn ve dii akrabalarnn st verimlerinden yararlanla-
rak damzla seilen koyunlarn kendi st verimleri belirlendikten sonra damzlk-
ta kalp kalmamalarna karar verilir.
Yapa Verimi Bakmndan Damzlk Seimi
Yapann esas fonksiyonu k aylarnda koyunlar ve zellikle yeni doan kuzu-
lar, souk ve nemden korumaktr. nce yapal rklarn kuzular neredeyse plak
doar. Akkaraman, Morkaraman, Dal gibi yerli rklarn kuzular doduklarnda
primer follikllerden oluan bir kl rtsne sahiptir. Anadolunun i kesimleri ile
Dou Anadolunun sert klar ve yetersiz barndrma koullar dikkate alndnda
bu kl rts kuzular iin byk nem tar. Bu nedenle yapa verim ve kalitesi
bakmndan yaplacak seleksiyon, yapann bu zelliini yitirmesine neden olma-
maldr.
Kaliteli yapalar ince ve birrnek kllardan oluur. Bunlarn yan sra, kaliteli
yapada renkli, kaba, medullal ve kemp kllar bulunmaz. Elyaf ap veya kalnl-
ise, yapann kalitesini etkileyen en nemli zelliktir. Bunun yan sra uzunluk,
kvrm says ve randman gibi zellikler de yapann kalitesine etki eden nemli
zelliklerdendir. Yapa zelliklerinin kaltm derecelerinin genellikle yksek olma-
s nedeniyle slah almalarnda ksa srede yeterli ilerleme salanabilmektedir.
151
152
Koyunculuun tarihesini aklamak
Koyun, .. 9000 ile 7000 yllarnda Trkistanda
evcilletirilmitir. Buna yakn tarihlerde Orta As-
ya ve gney Avrupada da evcilletirme yaplm-
tr. Evcilletirmeye; insanlarn ihtiyalarn daha
kolay karlayabilme arzusu nedeniyle balanm
olduu kabul edilmektedir.
Koyun yetitiriciliinin nemi zetlemek
Koyun yetitiricilii; gda ve sanayi hammaddesi
reterek beslenme, eitli sektrler, dnya ve l-
ke ekonomilerine nemli katk salamaktadr.
Tarm ve tarmn ayrlmaz bir paras olan hay-
vanclk; insanln, ncelikle gda olmak zere
eitli gereksinimlerini karlad gibi, birok sa-
nayi alanna hammadde salayan bir sektrdr.
Koyun yetitiricilii de doal olarak dnya ve l-
ke ekonomilerine, eitli sektrlere ve dolaysy-
la insanla nemli katk salamaktadr. Ot ve
kaba yemleri drt blmeli mideleri sayesinde de-
erlendirebilmekte, engebeli arazilerde uzun me-
safeleri yryebildiklerinden, nfus younluu
dk blgelerdeki zayf bitki rtl geni alan-
lar deerlendirebilmekte, bu alanlarn retime
katlmasn salamaktadr.
Dnya ve Trkiye koyunculuunu tanmlamak
Koyunlar; ok deiik iklim ve evre koullarn-
da yetitirilebildikleri ve bitkisel retim yapla-
mayan platolar, ya yetersiz, vejetasyonu zayf
geni meralar ve nadasa braklan tarm arazile-
rinden ok iyi yararlanabildikleri iin yeryzn-
de geni bir yaylma alan bulmulardr. Bugn
dnyada 200 den fazla koyun rk yetitirilmekte,
ihtiyaca ve koullara uygun nitelikteki yeni tipler
gelitirilerek bunlara eklenmektedir. Gelimi l-
ke ve blgelerde koyun saysnn azalmasna kar-
lk, gelimekte olan veya az gelimi lkelerin
koyun saylar hzla artmaktadr. Son 50 ylda As-
ya ve Afrikada koyun varl iki katna ykselir-
ken, Avrupa ve Amerikada yar yarya azalmtr.
Bu durum byk lde hayvanclkta entansif-
leme sreci ile ilgilidir. Koullar entansifleme-
ye uygun hale getirilemeyen az gelimi veya ge-
ni mera alanlarna sahip lkelerde koyun varl-
artmaktadr.
Trkiye; olduka geni olan otlatlabilir alanlar-
n, sr, koyun ve kei trlerinin otlatlmas ve
bir blmnden biilen otun yine bu trlere yn-
lendirilmesiyle deerlendirilmektedir. Kei tr-
nn otlama davranmlarnn farkll, entansif s-
r yetitiriciliinin yaygnlamas sonucunda me-
radan yararlanabilen yerli sr saysnn giderek
azalmas, mera alanlarnn deerlendirilmesinde
koyun yetitiriciliini neredeyse tek seenek kl-
maktadr. Buna karlk eitli nedenlerle Trki-
ye koyun varl son yllarda nemli lde geri-
lemitir. Koyunculuk sektr, son yllardaki geri-
lemeye karlk, gerek geni kitlelerin geimini
salama veya katkda bulunma, gerek ekonomi-
ye salad katk nedeniyle nemini korumakta-
dr
Mevcut koullara uygun melezleme modelleri
oluturmak
Yerli koyun rklar, yetitirildikleri evrenin ye-
tersiz bakm, besleme, salk, barndrma koul-
larna uyum salam, dk de olsa verimlerini
srdrebilen, dayankl ve kanaatkr hayvanlar-
dr. Verim art salamak zere kltr rklaryla
yaplacak melezlemelerde, yerli rklarn bu s-
tnlkleri mmkn olduunca korunmaldr. Me-
lezlemede kullanlacak slah edici rklarn sei-
minde; zellikleri ve farkl evrelere uyum yete-
nekleri dikkate alnmaldr.
Koyunculuk iletmelerinde uygulama hatalarn
tespit, bakm ve ynetimi planlamak
Koyunculuk iletmelerinin verimli alabilmesi;
bakm, besleme ve ynetim karar ve uygulama-
larn isabetine baldr. Bu nedenle; koyun yeti-
tirme bilgi ve uygulamalar ok iyi kavranmal,
bunlar; yetitiriciliin yapld yerin koullarna
(klim, arazi, mera, pazar, talep) uygun ekilde
modifiye edilebilmelidir.
Koyunculukta; et, st, yapa ve dl verimini ar-
trma planlamas yapmak
Verimlerin slahnda ilk adm hayvanlarn tanna-
bilmesi amacyla numaralandrlmasdr. kinci
aama, zerinde durulan verimlerin tespiti ve ka-
yt altna alnmasdr. Tutulan kaytlardan yararla-
nlarak stn nitelikli hayvanlar belirlenir ve da-
mzla ayrlr. Tek cinsiyette grlen verimlerin
slahnda dolayl seleksiyon, akrabalara gre se-
leksiyon, dllere gre seleksiyon yntemleri uy-
gulanmaktadr.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
5
A M A
6
A M A
153
1. Evcilletirilen ilk hayvan tr aadakilerden hangi-
sidir?
a. At
b. Kpek
c. Koyun
d. Sr
e. Domuz
2. Aadakilerden hangisi koyun yetitiriciliinin avan-
tajlarndan biri deildir?
a. kaba yemleri deerlendirebilmesi
b. zayf meralar deerlendirebilmesi
c. basit ve ucuz barnaklarda yaplabilmesi
d. srekli i gc gerektirmemesi
e. sr kurma ve bytmenin kolay ve ucuz ol-
mas
3. Aadakilerden hangisi gelimemi lkelerin koyun
varlnn artma nedeni deildir?
a. Koyunculuun dier trlere gre yksek getiri
salamas
b. Koyunun ekstansif retime yatknl
c. Meralarn zayf olmas
d. Koullarn ekstansif retime uygunluu
e. Entansif retim koullarnn salanamamas
4. Trkiye koyunculuu iin aadaki ifadelerden han-
gisi dorudur?
a. Byk koyunculuk iletmeleri ounluktadr.
b. Koyunculuk iletmesi says artmaktadr.
c. Koyun eti talebi artmaktadr
d. reticinin pazar fiyatndan ald pay dktr
e. Son 50 ylda koyun says artmaktadr
5. Aadakilerden hangisi Trkiye koyunculuunun
sorunlarndan deildir?
a. oban masraflarnn yksek olmas
b. Nitelikli igc temininin zor olmas
c. Krsalda gen nfusun azalmas
d. letmelerin kk ve clz olmas
e. Girdi maliyetlerinin dk olmas
6. Et koyunlarnn vcut yaplaryla ilgili aadakiler-
den hangisi yanltr?
a. Ba zarif yapldr
b. Boyun kaldr
c. Vcut genitir
d. Kaburgalar da doru fazla eimlidir
e. Vcut derindir
7. Aadakilerden hangisi yasz, ince kuyruklu Tr-
kiye yerli koyun rkdr?
a. Akkaraman
b. Dal
c. Karayaka
d. vesi
e. Morkaraman
8. Aadakilerden hangisi koyun yetitiriciliinde re-
tim sistemini belirleyen faktrlerden deildir?
a. Sosyal yap
b. Bitkisel retim ve dier hayvanclk faaliyetleri
c. klim ve mera koullar
d. Koyun says
e. Ekonomik koullar
9. Eyll aynn beinci gn iftletirilen koyun hangi
tarihte dourur?
a. 20 Ocak
b. 5 ubat
c. 15 ubat
d. 1 Mart
e. 15 Mart
10. Yapay tohumlama uygulanan 1000 koyunluk bir
srde, yedekleri ile birlikte, ka ba ko bulundurul-
maldr?
a. 2
b. 4
c. 6
d. 8
e. 10
Kendimizi Snayalm
154
1. b Yantnz yanl ise Koyunculuun Tarihesi
2. d Yantnz yanl ise Koyun Yetitiriciliinin
nemi konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. a Yantnz yanl ise Dnya Koyun Varl ve
Dalm konusunu yeniden gzden geiriniz.
4. d Yantnz yanl ise Trkiye Koyunculuk Sekt-
r konusunu yeniden gzden geiriniz.
5. e Yantnz yanl ise Trkiye Koyunculuk Sekt-
r konusunu yeniden gzden geiriniz.
6. a Yantnz yanl ise Koyun Irklar konusunu
7. c Yantnz yanl ise Koyun Irklar konusunu
8. d Yantnz yanl ise Koyun Yetitiriciliinde
retim Sistemleri konusunu yeniden gzden
geiriniz.
9. b Yantnz yanl ise Koyun Yetitiriciliinde Ba-
km ve Ynetim konusunu yeniden gzden ge-
iriniz.
10. d Yantnz yanl ise Koyun Yetitiriciliinde Ba-
km ve Ynetim konusunu yeniden gzden ge-
iriniz.
Sra Sizde 1
Dnyann farkl blgelerinde, farkl yaban koyunlar
evcilletirilmitir. Bu yaban formlarnn farkl zelliklere
sahip olmas, evcilletirme blgelerinin evresel koul-
larndaki deikliklerin etkisiyle evcil koyunlarn farkl-
lamas ve bu blgelerdeki yetitiricilerin ihtiya ve ter-
cihlerindeki farkllklara uygun nitelikteki hayvanlar
seerek onlara dl verme ans vermeleri, koyun rkla-
rnn ortaya kmasna neden olmutur.
Sra Sizde 2
Koyunlar, kaba yemleri ve otlar iyi deerlendiren, en-
gebeli arazide uzun mesafeleri yryebilecek yapsal
zelliklere sahip hayvanlar olmalar nedeniyle mera
alanlarn ok iyi deerlendirebildiklerinden, bu alanla-
rn retime katlmasn salarlar
Sra Sizde 3
Koyunlar; ok deiik iklim ve evre koullarnda yeti-
tirilebilmeleri, bitkisel retim yaplamayan platolar, ya-
yetersiz, vejetasyonu zayf geni meralar ve nadasa
braklan tarm arazilerinden ok iyi yararlanabilmeleri,
ekstansif yetitiricilii zorunlu klan koullarn hkm
srd yerlerde yetitirilebilmeleri gibi zellikleri ne-
deniyle, bu tip zelliklerdeki lke ve blgelerde arlk-
l hayvanclk kolu olarak ne kmaktadr.
Sra Sizde 4
Sr trnn bol otlu meralardan yararlanabilmesi ve
yetitiriciliindeki hzl entansifleme sonucu meradan
yararlanabilen yerli srlardaki saysal azalma, kei t-
rnn sahip olduu zellikler nedeniyle, orman ii ve
kenar blgelerde yetitirilmesi meralarn deerlendiril-
mesinde koyunu tek seenek haline getirmitir.
Sra Sizde 5
Akkaraman, Morkaraman, Dal, vesi
Sra Sizde 6
Koyun yetitiriciliinde iletme tipi; iklim, toprak ve
mera koullar, bitkisel ve dier hayvansal retim eit
ve biimleri ile sosyal ve ekonomik faktrlerce belirle-
nir. Bu nedenle, yetitirme amalar farkl ve eitli sa-
yda koyuna sahip koyunculuk iletmeleri mevcuttur.
Sra Sizde 7
Srde yeterli sayda ko bulundurulmal, flushing uy-
gulanarak zayf hayvanlarn kondsyonu iyiletirilerek
gebe kalmalar salanmal, gebeliin erken dnemle-
rinde koyunlarn oka maruz braklp yavru atmalarn-
dan kanlmal, yine gebeliin son 2 aynda koyunlar
iyi beslenerek yaama gc yksek kuzular elde edil-
meli.
Sra Sizde 8
Dl verim zelliklerinin kaltm dereceleri genellikle
dktr. Bu zellikler bakmndan srdeki hayvanlar
arasndaki fenotipik farkllklar byk lde evre ko-
ullarnn etkisi altnda bulunduundan, sz konusu
zellikler bakmndan dierlerinden stn olduklar iin
damzla ayrlan hayvanlarn genotipik olarak da stn
olmalar olasl azdr.
155
Anonymous, (1991). Tarm statistikleri zeti.
T.C.Babakanlk Devlet statistik Enstits Yayn No:
1474. D..E.Matbaas. Ankara.
Battaglia, R.A., V.B. Mayrose. (1981). Handbook of Li-
vestock Management Techniques. Burgess Pub-
lishing Company, Minneapolis.
Coop, I.E. (1982). Sheep and Goat Production. Else-
vier Scientific Publishing Company, Amsterdam-Ox-
ford-New York.
Eliin, A. (1984). Koyunculukta Sr Ynetimi. Hay-
vanclkta leri Teknikler Semineri. Ankara niversi-
tesi Ziraat Fakltesi Ofset nitesi. Ankara.
Eliin, A., M. Erturul, (1990). Trkiye Koyunculuu-
nun Problemleri ve zm Yollar. T.O.K. Ba-
kanl Dergisi, Say : 49(33-35). Ankara.
Erturul, M. (1991). Kkba Hayvan Yetitirme Uy-
gulamalar. A..Z.F.Yaynlar 1211. Ankara.
Gatenby, R. M. (1986). Sheep Production in the Tro-
pics and Sub-Tropics. Longman, London and New
York.
Haresign, W. (1983). Sheep Production. Butterworths,
London-Boston- Durban-Singapore-Sydney-Toron-
to-Wellington.
Kaymak, M., R. Snmez. (1992). Koyun Yetitiricili-
i., Hayvanclk Serisi 3. Hasad Yaynclk. stanbul.
Krues, W.K. (1985). The Sheep Raisers Manual. Wil-
liamson Publisher, Charlotte, Vermont.
zcan, L. (1989). Kkba Hayvan Yetitirme II.
(Koyun ve Yapa retimi). ukurova niversite-
si Ziraat Fakltesi Ders Kitab No: 106. ukurova
n. Ziraat Fak. Ofset ve Teksir Atlyesi. Adana.
Snmez, R., M. Kaymak, (1987). Koyunlarda Dl Ve-
rimi. Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar No:
404. Ege n. Ziraat Fak. Ofset Basmevi. Bornova-
zmir.
Yaln, B.C. (1986). Sheep and Goats in Turkey.
F.A.O. Animal Production and Health Paper 60. Ro-
ma, Italy.
Kei yetitiriciliinin nemini aklayabilecek;
Dnyada ve Trkiyede yetitirilen nemli kei rklarn tanmlayabilecek;
Kei yetitiriciliinde retim sistemlerini karlatrabilecek;
Kei yetitiriciliinde yetitiricilik ilerini aklayabilecek;
Keilerden st, et ve lif retimini aklayabilecek;
Keilerde damzlk seiminin esaslarn tanmlayabileceksiniz.
indekiler
Kei rklar
Kei retim sistemleri
iftletirme
Gebelik
Olaklama
Laktasyon
Olak bytme
Kei st
Kei eti
Tiftik
Kemir
Damzlk seimi
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Hayvan Yetitirme Kei Yetitirme

KE YETTRCLNN NEM
DNYADA VE TRKYEDE KE
YETTRCL
KE LE LGL BAZI TANIMLAR
KE IRKLARI
KE YETTRCLNDE RETM
SSTEMLER
KE YETTRCLNDE
YETTRCLK LER
KELERDEN ST, ET VE LF
RETM
KE YETTRCLNDE
DAMIZLIK SEM
HAYVAN YETTRME
7

KE YETTRCLNN NEM
Kei, koyun ile birlikte ilk evcilletirilen hayvanlardan birisi olup Bat Asyadaki ar-
keolojik bulgulara gre evcilletirme tarihi M.. 6000-7000 yllarna kadar gitmekte-
dir. Evcilletirme ve seleksiyon sonucunda ise keilerden elde edilen dl, st, et ve
lif gibi verimler ekonomik olarak yararlanlabilecek dzeye gelmitir. Gnmzde
kei yetitiricilii gerek evre koullar yetersiz blgelerde yaayan dk gelirli ai-
lelerin esas gelir ve besin kaynan oluturma, gerekse ticari keicilik iletmelerinin
ekonomik faaliyette bulunmalarn salama bakmndan byk neme sahiptir. Di-
er iftlik hayvanlar ile karlatrldnda kei yetitiriciliinin ok nemli avantaj-
lar vardr. Nitekim keiler kt evre koullarnda kolaylkla yetitirilebilmektedirler.
Dier iftlik hayvanlarnn deerlendiremedikleri dalk blgeleri, kaba yemleri ve
ev ii artklar daha iyi deerlendirebilmektedirler. Orman ii ve kenarnda yerlemi
ve yeterli tarm arazisi bulunmayan ailelerin en nemli veya tek geim kaynadrlar.
Byk yerleim yerlerinin yaknnda bulunan dk gelirli yetitiricilerin st, et ve lif
ihtiyalarn karlarlar. Basit ve ucuz maliyetli barnaklarda yetitirilebilirler.
Dier iftlik hayvanlarna gre kei yetitiriciliinin avantajlar nelerdir?
DNYADA VE TRKYEDE KE YETTRCL
Dnya kei varl yaklak 870 milyon ba olup farkl iklim ve corafik koullara
sahip hemen tm lkelerde kei yetitiricilii yaplmaktadr. Bununla birlikte yu-
karda verilen avantajlar nedeniyle kei yetitiricilii esas olarak gelimemi veya
gelimekte olan lkelerde younluk kazanmtr (izelge 7.1). Dnyada yaklak
son 15 ylda Avrupa dndaki tm ktalarda kei varlnda art sz konusudur. En
nemli art ise Okyanusya ve Afrika ktasnda gereklemitir. Kei varlnn en
yksek olduu kta ise Asya olup, bunu Afrika izlemektedir.
Ktalar
1995 2009 1995-2009
Deiim (%) Ba % Ba %
Afrika 200 572 304 30 294 871 078 34 +47.0
Amerika 36 030 081 5 37 120 763 4 +3.0
Asya 414 146 404 61 516 660 762 59 +24.8
Avrupa 19 989 543 3 15 911 631 2 -20.4
Okyanusya 2 203 199 1 3 404 339 1 +54.5
DNYA 672 941 531 100 867 968 573 100 +29.0
Kei Yetitirme
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
izelge 7.1
Dnyada Ktalara
Gre Kei Varl
(FAO, 2009)
Trkiye kei says yaklak olarak 5 milyon batr ve bu poplasyondan elde
edilen retimin toplam hayvansal retimdeki pay nemli kabul edilebilecek d-
zeydedir (izelge 7.2). Kei saysnda son 15 ylda, ormanlk blgelerde kei yeti-
tiriciliine izin verilmemesi, aileden gen igc ve kiralk oban saysndaki hzl
azal ve hatal retim politikalar gibi birok faktre bal olarak ok hzl azal
yaanmtr. Trkiyede tm blgelerde kei yetitiriciliinin yaplmasna karn,
kei saysnn en yksek olduu drt blge srasyla Akdeniz, Gneydou Anado-
lu, Ortadou Anadolu ve Egedir.
Dnyada kei yetitiricilii younluklu olarak hangi lkelerde yaplmaktadr?
KE LE LGL BAZI TANIMLAR
Kei ile ilgili baz terimlerin bilinmesi ilerideki konularn daha iyi anlalmasna
yardmc olacaktr. Bunlar:
Olak: Doum ile 6 ay aras yataki erkek ve dii kei yavrulardr.
ebi: 7. aydan 1 yana kadar olan erkek ve dii keilerdir.
Seis: 1 yandan 2 yana kadar olan erkek keilerdir.
Gezdan: 1 yandan 2 yana kadar olan dii keilerdir.
Ana kei: 2 yandan byk ve yavrulam keilerdir.
Teke: 2 yandan byk ve amda kullanlan erkek keilerdir.
Erke: 2 yandan byk ve enenmi (testisleri kartlm) erkek keilerdir.
ebi ve ana kei terimlerini tanmlaynz?
KE IRKLARI
Gnmzde dnyada 200den fazla kei rk bulunmaktadr. Kei rklarnn ayrn-
tl olarak snflandrlmasnda boynuz ve kulak yaps gibi morfolojik zellikler
ile birlikte, yetitirildikleri corafik blgeler ve verim zellikleri de esas alnmakta-
dr. Bu blmde verim zellikleri esas alnarak nce dnyada her verim grubuna
giren en nemli kei rklarnn daha sonra ise Trkiye yerli kei rklarnn tantl-
mas amalanmtr.
St Keisi Irklar
Bu gruba giren kei rklar baz d yap ve fizyolojik zellikler bakmndan birbir-
lerine benzerlik gsterirler. Vcut ince, zarif ve kuru yapldr. Vcut grnm
kemsi olup, dokunulduunda kemikler hissedilebilir durumdadr. Deri genellik-
1995 2009
1995-2009
Deiim (%)
2009 Yl
Toplam retim
indeki Pay (%)
Kl Keisi (Ba) 8 397 000 4 981 299 - 40.6 -
Ankara Keisi (Ba) 714 000 146 986 - 79.4 -
Et retimi (Ton) 14 124 11 675 - 17.3 2.8
St retimi (Ton) 277 207 192 210 - 30.6 1.5
Kl retimi (Ton) 3 397 2 002 - 41.1 100
Tiftik retimi (Ton) 797 174 - 78.2 100
Deri retimi (Adet) 906 504 633 456 - 30.1 9.6
158
izelge 7.2
Trkiyede Kei
Varl, Kei
rnleri retimi ve
Toplam retim
indeki Paylar
(TK, 2009)
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Morfolojik zellikler: D
yap ve formla ilgili
zellikler.
le yumuak, ince ve gevektir. Meme iyi gelimitir ve bezel bir yap gsterir. Me-
meye kan salayan damarlar olduka iyi gelimi ve bu nedenle gzle kolaylkla
fark edilebilir durumdadr. St keisi rklarnda, laktasyon sresi uzun ve st ve-
rimi yksektir. Bu rklarn byk ounluunda dl verimi ve gelime hz dier
kei rklarna gre daha iyidir.
Saanen Keisi
Saanen, svire kei rklarndan birisidir. Uyum yeteneinin iyi olmas nedeniyle
dnyada geni bir dalm alanna sahip olmu ve saf veya slah edici rk olarak
kullanlmtr. Vcudu tamamen beyaz renklidir. nce ve zariftir. Dii Saanenlerde
genellikle boyun altnda 1 ift kpe vardr. Genellikle boynuzsuzdurlar fakat son
yllarda her iki cinsiyette de boynuzlulukta art vardr. Canl arlk ergin keiler-
de 50 kg, tekelerde 65-75 kgdr. Laktasyon sresi ortalama 280 gn, laktasyon st
verimi ise 700 kgn stndedir. Salan st miktar iyi bakm ve besleme koulla-
rnda 1 tonun zerine kabilmektedir. Yemden yararlanma yetenekleri yksektir.
Olaklar hzl gelime gsterirler ve dk yata eeysel olgunlua ularlar. Dl
verimleri yksek olup genellikle ikiz veya z yavru verirler.
Saanen keileri ilk kez 1959 ylnda Trkiyeye de getirilmi ve nce Ege, daha
sonra Ankara niversitesinde eitli melezlemelerde kullanlmlardr. Bu melezle-
melerden Akkei ve Trk Saaneni gibi kimi st tipler gelitirilmitir. Trkiyede
son yllarda st keisi yetitiriciliindeki arta bal olarak saf ve melez Saanen sa-
ysnda art grlmektedir.
Toggenburg Keisi
Toggenburg keisi svire kkenlidir ve bunlarn da uyum yeteneklerinin yksek
olmas nedeniyle eitli lkelere gtrlerek yerli keilerin genetik slahnda yarar-
lanlmtr. Vcut rengi ak kahverengiden griye kadar deiim gsterir. Az ev-
resi beyaz olup, bu beyazlk ban n tepesinden burna kadar inen bir ift beyaz
aktma ile birlemektedir. Genellikle boynuzsuz olmalarna karn her iki cinsiyet-
te boynuzlu hayvanlara da rastlanlmaktadr. Kulaklar ksa ve dik ve boyun altn-
da 1 ift kpe bulunmaktadr. Vcut arl ergin keilerde 45-50 kg, tekelerde ise
65-75 kgdr. Laktasyon sresi ve st verimi srasyla ortalama 270-280 gn ve 650-
800 kgdr. Gelime hz ve dl verimi yksek olan bir rktr.
Alpin Keisi
Alpin keisinin, svire ve Fransada yaygn olarak yetitirilmesine karn bu iki l-
keden hangisinin gen kayna olduu tartmaldr. Vcut rengi genellikle ak
kahverengiden siyaha kadar deimektedir. nce ve kemikli bir yapya sahip olan
Alpin keileri dalk blgelerde kolaylkla yetitirilebilmektedir. Alp kkenli olma-
larna karn alak blgelere de iyi uyum salamlardr. Canl arlk ergin keiler-
de 45 kg, tekelerde 65 kgdr. Laktasyon sreleri ortalama 270 gn, st verimleri ise
550 kgn zerindedir. Alpin keilerinin dl verimlerinin dier st rklar gibi yk-
sek olmasna karn gelime hzlar Saanen ve Toggenburga oranla daha dktr.
Nubya Keisi
Akdeniz blgesinin nemli bir kei rkdr. Kuzey Afrika lkelerinin hemen tama-
mnda yetitirilir. Scaa ok iyi uyum salam olan Nubya keileri souk blge-
lerde ancak alda yetitirilebilirler. Gneydou Anadolu Blgemizde yetitirilen
Kilis keilerinin kkeni Nubya keileridir. Nubya keilerinde vcut rengi esas ola-
159
7. ni t e - Kei Yet i t i r me
Laktasyon: Memeli
hayvanlarda doumla
birlikte meme bezlerinden
st salglanmaya
balanmas ve bu st
salglamasnn belirli bir
sre devam etmesi.
rak kahve, siyah ve sar alacadr. Canl arlk ergin dii keilerde 35 kg, tekelerde
ise 50-55 kgdr. Kulaklar, dikkat ekici bir ekilde ok geni ve uzun-sarkk gr-
nmdedir. Laktasyon sresi ve st verimi srasyla 270-300 gn ve 850-900 kgdr.
St ya oran % 5 dolaynda olup yetitirme koullarna bal olarak ya oran %7-
8 e kadar artabilmektedir. Bu nedenle Nubya keisi, Keilerin Jerseyi olarak isim-
lendirilmektedir. Nubya keilerinin ok nemli dier bir zellii de dl verim zel-
liklerinin ok iyi olmasdr. Bu rkta gerek kzgnlklar genellikle yl boyu grld-
nden ylda iki kez olaklama gerekse olaklama bana ouz doum oran ol-
duka yksektir.
Malta Keisi
Malta keisi de Akdeniz kei rklarndandr ve bu adada Nubya ve Mursiye keile-
rinin melezlenmesinden elde edilmitir. Akdeniz iklim koullarna ok iyi uyum
gstermi olduundan bu blgedeki lkelerin hemen tamamnda saf veya melez
olarak yetitiricilii yaplmaktadr. Trkiyede de ky blgelerde snrl sayda ol-
mak zere saf ve melezleri vardr. Malta keilerinde vcut kl rengi bakmndan
nemli varyasyon vardr. Bununla birlikte kahverengi ve krmz en fazla grlen
renklerdir. Yrme yetenekleri iyi olmadklar iin genellikle 3-5 balk gruplar
eklinde al, avlu ve bahelerde yetitirilmektedirler. Canl arlk keilerde 35-45,
tekelerde ise 45-50 kgdr. Dl verimleri ok yksek olup, ouz doumlarn ora-
n ok fazladr. Malta keilerinde laktasyon sresi yaklak 180 gn, st verimleri
ise 500-600 kg arasndadr.
Et Keisi Irklar
Az gelimi ve gelimekte olan lkelerde esas olarak st veya lif retimi amacyla
yetitirilmeyen kei rklarnn tamam et keisi rklar iinde deerlendirilirler. Bun-
larn byk ounluu Asya ve Afrika lkelerinde yetitirilmektedirler. Bu rklar-
dan et ve deri ile birlikte farkl retim sistemlerinde lif ve st veriminden de yarar-
lanlabilmektedir. Dnyada nemli et keisi rklar olarak Jamunapari, Beetal, Bar-
bari, Black-Bengal, Kambing Katjang, Ma Tou ve Boer isimli keileri sayabiliriz.
Bunlar ierisinde en fazla tannm olan Boer keisi olduu iin bu blmde yal-
nzca bu kei rk anlatlmtr.
Boer Keisi
Boer keisi, Gney Afrikada et verimi ynnde seleksiyon yolu ile elde edilmi-
tir. Vcut beyaz renkli olup ba ve boyunlar krmz/kzl renklidir. Olaklar besi-
de olduka iyi geliim gsterirler ve 1 kg canl arlk art salamak iin tketilen
yem miktar olduka dktr. Karkas ve et kalitesi yksek olup derileri deerli-
dir. Yln tm mevsimlerinde kzgnlk gstermeleri nedeniyle ylda iki veya iki yl-
da olaklama gerekleebilmektedir. Boer keileri, tropik ve yar tropik iklim
ve mera koullarna ok iyi uyum gstermektedirler. Bu nedenle bata Amerika ol-
mak zere birok lkeye gtrlmlerdir. Trkiyeye ise bu rkn spermas ilk kez
2008 ylnda ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi tarafndan getirilmi, Kl ve Bal-
cal keileri ile melezleme almalar devam etmektedir.
Lif Keisi Irklar
Bu grupta esas olarak Kemir keisi rklar ve Ankara keisi bulunmaktadr. Anka-
ra keisinin esas verimi tiftik (mohair) lifidir ve bu lif dnyada yalnzca bu kei r-
k tarafndan retilmektedir. Kemir keisi rklarnn ise en nemli verimi kemir li-
160
Olaklama: Keilerin doum
yapmas.
Karkas: Kesilen hayvanlarn
ba, ayak, deri ve i
organlar dnda kalan et,
kemik ve yadan oluan
vcut ktlesi.
fidir (kei ince alt lifi). Dnyada Liaoning ve Don keisi gibi nemli rklarnda iin-
de yer ald yirmiden fazla Kemir keisi rk bulunmakta ve bunlarn byk o-
unluu in, Moolistan ve randa yetitirilmektedir.
Trkiye Yerli Kei Irklar
Trkiyede yetitiricilii yaplan yerli kei rklar esas olarak Kl, Ankara ve Kilis ke-
isidir. Bunlarn dnda Honaml ve Norduz gibi lokal kei tipleri ve zellikle Ba-
t Anadolu sahil kesimleri ile bu blgeye yakn ehirlerde dk sayda Malta ve
Saanen melezleri de yetitirilmektedir.
Kl Keisi
Trkiye toplam kei varln esas olarak Kl keisi oluturmaktadr. Farkl iklim,
evre ve yetitirme koullarna iyi uyum salam olduundan tm blgelerde bu-
lunmakla birlikte younluklu olarak srasyla Akdeniz, Gneydou Anadolu, Orta-
dou Anadolu ve Ege blgelerinde yetitirilmektedir. Kl keilerinde renk genellik-
le siyahtr ve bu nedenle halk arasnda Karakei olarak da bilinir. Bununla birlik-
te beyaz, gri, kahverengi ve bu renklerin farkl kombinasyonlar da bulunmaktadr.
Vcut arl ergin keilerde 45-65 kg, tekelerde 60-90 kgdr. Kl keilerinde ikiz-
lik oran olduka dktr. St verimleri de ok yksek olmamakla birlikte yeti-
tirildikleri blgelerde, zellikle de kk tarm iletmelerinde nemli bir gelir kay-
nadr. Laktasyon sresi 180-200 gn, st verimi ise 70-100 kgdr. Kl keilerinin
et verimleri de nemlidir ve et, yetitirildikleri blgelerde sevilerek tketilir. Kar-
kas randman kesim yana gre deimekle birlikte koyuna gre daha dktr.
Kl keilerinden 300-1000 g arasnda st kaba kl, 40-50 g arasnda ise kemir elde
edilmektedir.
Ankara Keisi
Bu kei rkmzn 1838 ylna kadar yalnzca Anadoluda yetitirilmesine karn bu
tarihten sonra lke dna kartlmtr. Gnmzde de ncelikli olarak Gney Af-
rika ve Amerika (Teksas) olmak zere dnyann birok lkesinde yetitiricilii ya-
plmaktadr. Ankara keilerinin vcut yaplar ufak ve ban yandan grn dz-
dr. Canl arlk, ergin keilerde 30-40 kg, tekelerde ise 40-55 kgdr. Her iki cin-
siyette genellikle boynuzludur. Kulaklar geni, uzun ve sarkktr. Ankara keilerin-
de kas ve kemik geliimi iyi olmamasna karn yrme yetenei ok iyidir. Bes-
lenmeleri esas olarak merada otlatmaya dayal olduundan bu zellikleri byk
avantaj salamaktadr. Vcut rengi esas olarak beyazdr. Ancak Siirt ve Mardin y-
relerinde dk saylarda da olsa siyah, kahverengi ve gri renkli Ankara keileri de
yetitirilmektedir. Ankara keisinin esas verimi tiftiktir (Mohair). Tiftik verimi gene-
tik yap, ya, cinsiyet ve besleme gibi faktrlere bal olarak diilerde 1.5-3 kg, er-
keklerde 3-6 kg arasnda deimektedir. Hayvan bana ortalama verimin ise 1.6-
1.8 kg olduu kabul edilebilir. Ankara keilerinin st verimleri dk ve ancak o-
laklara yetecek kadardr. Bu nedenle genellikle salmamaktadr. Bununla birlikte
saldklarnda bir laktasyon dneminde olan emdii dnda, 25-50 kg kadar
st verebilmektedirler. Dl verimleri dk olup, olaklama oran yaklak % 80,
ikizlik oran ise % 1 dzeyindedir. Ankara keilerinin et verimlerinin de dk ol-
duunun kabul edilmesine karn, etleri gevrek ve lezzetlidir.
161
Kilis Keisi
Bu rk, esas olarak Hatay, Gaziantep, Kilis ve Urfa illeri dolaylarnda yetitirilmek-
tedir. Kilis keisi, Damascus (am) keileri ile Kl keilerinin melezlenmesi sonu-
cunda elde edilmitir. Genellikle 2-10 balk gruplar halinde ba ve bahe evre-
sinde aile iletmeleri tarafndan yetitirilirler. Bu rkn st verimi Trkiye yerli kei
rklar ierisinde en yksektir. Kilis keilerinde vcut ok uzundur. Vcut lif rt-
snn genellikle siyah renkli olmas ile birlikte gri-kahverengi ve alacal olanlara
da rastlanmaktadr. Kilis keilerinin, Kl keilerine grn olarak olduka benzer-
lik gstermelerine karn kulaklar, Kl keilerine gre ok daha uzundur. Canl
arlk ergin keiler ve tekelerde srasyla 35-50 kg ve 60-90 kgdr. Kemik ve kas
geliimi iyi olup bu zelliklerini Kl keilerinden almlardr. Gelimi meme yap-
s ve st tipteki grnmleri ise genotiplerindeki Halep keilerine ait genlerden
kaynaklanmaktadr. Laktasyon sreleri yaklak 210-260 gn ve st verimleri 200-
350 kgdr. yi bakm ve besleme koullarnda st verimleri 400-500 kga kadar -
kabilmektedir. Stteki ya oran yaklak % 4.7dir. Dl verimleri dier yerli kei-
lerimize gre daha yksektir. Douran 100 keiden 120-160 olak alnabilmekte-
dir. Etlerinin lezzeti ve kalitesi ok iyi saylmaz. Kilis keilerinin st kaba kl verim-
leri 500-600 g, kemir verimleri ise yaklak 50 gdr.
Trkiyede yetitirilen yerli kei rklar hangileridir?
Kei rklar ile ilgili fotoraflara www.ansi.okstate.edu/breeds/goats/ adresinden ulaa-
bilirsiniz.
KE YETTRCLNDE RETM SSTEMLER
Dnyada dier hayvansal retim alanlarnda olduu gibi kei yetitiriciliinde de
esas olarak ekstansif ve entansif olmak zere iki genel yap grlmektedir. Ekstan-
sif yapda retim yapan iletmeler esas olarak az gelimi ve gelimekte olan lke-
lerde bulunmakta ve retim esas olarak verim dzeyi dk yerli rklara ve kaba
yemlere dayal olarak srdrlmektedir. Entansif yapdaki iletmeler ise daha ok
bata peynir olmak zere kei st rnleri endstrisinin gelimi olduu svire,
Fransa ve spanya gibi Avrupa lkelerinde bulunmaktadr. Bu iletmelerde de re-
tim verim dzeyi yksek rklara ve kesif yeme dayal olarak yaplmaktadr. Bunun-
la birlikte, dnyada, entansif ticari keicilik iletmeleri dnda, blgenin iklim,
corafik ve toporafik durumu, iletmelerin sosyo-ekonomik yaplar ve tarmsal
retim desenleri, yetitirilen kei rknn zellikleri ve yem kaynaklarnn tipi, yeri
ve iletmelere olan mesafesi gibi birok faktre bal olarak genellikle aile iletme-
leri, ky srleri, yaylaclk ve gebe srleri olmak zere drt farkl retim sis-
temi grlmekte ve genellikle de ekstansif yetitiricilik yaplmaktadr.
Aile letmelerinde retim
Bu retim sistemi fakir lkelerde krsal alanlarda ve ehirlerin yoksul kenar semtle-
rinde ve gelimi lkelerde de dalk-ormanlk blgelerde ve tarmsal retimin yo-
un olarak yapld ehirlerde grlmektedir. Bu sistemde ama ncelikli olarak ai-
lenin st, et ve lif ihtiyacnn karlanmasdr. Kei varl bir ka ba olup, bunlarn
beslenmeleri mutfak ve pazar artklar, ba-baheler ve ev civarndaki mera, anz ve
dier kaba yem kaynaklarna dayanmaktadr. Bununla birlikte fakir ve gelimi l-
kelerde kesif (karma) yem ile besleme yapan aile iletmeleri de bulunabilmektedir.
162
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Ky Srlerinde retim
Bu retim sistemi daha ok da eteklerinde ve ovalarda bulunan tarm iletmele-
rinde grlmektedir. Yem temini iin esas olarak ky civarndaki meralardan ya-
rarlanlmaktadr. Elde edilen kei rnleri ncelikli olarak ailenin ihtiyacn kar-
lamakta ve ihtiya fazlas rnler pazarlanmaktadr. letme bana yetitirilen ke-
i says yaklak 8-30 ba olup, bu hayvanlar iletmeci tarafndan ky civarndaki
meralarda bamsz veya dier iletmeler ile bir araya gelinerek 200-300 balk or-
tak ky srs/srleri eklinde otlatlmaktadrlar.
Yaylaclk Biiminde retim
Bu sistemde, keilerin beslenmesinde alak meralara gre ok daha uzak ve yk-
sek blgelerde bulunan serin ve bol otlu yaylalardan yararlanlmaktadr. Keiler,
bahar sonuna doru yaylalara gtrlmekte ve yaz sonunda tekrar kye getiril-
mektedir. Bu sistemde aileler bamsz veya ortak srler eklinde yaylaya kabi-
lirler. Srler yaklak 300-500 ba keiden olumaktadr.
Gebe Srlerinde retim
Gebe srlerde retim biiminde topraa bamllk olmadndan ailenin ve
kei srsnn hi bir zaman sabit yerleri yoktur. Keilerin beslenmesi ve ailele-
rin yaamlarn srdrebilmeleri iin iklim ve mera koullarnn uygun olduu bl-
gelere srekli olarak g edilir. Sr byklkleri dier sisteme gre ok daha
fazladr.
Trkiyede kei yetitiricilii genel olarak ekstansif yapdadr. Bununla birlikte,
son yllarda birok blgede daha ok saf Saanen ve Saanen melezlerine dayal en-
tansif ve yar entansif st keiciliinde de bir geliim yaanmaktadr. Aile iletme-
leri eklindeki retim sistemi, tm blgelerde grlrken, ky srleri ve yaylac-
lk sistemi genellikle kei yetitiriciliinin youn olarak yapld blgelerde grl-
mektedir. Gebe srlerde retim sisteminin ise, ok uzun yllardr esas olarak
Dou ve Gneydou Anadolu ve dk dzeyde de Akdeniz blgesinde grlme-
sine karn, gnmzde bu sistem bu blgelerde birok faktrn etkisiyle ortadan
kalkmak zeredir.
Yaylaclk biimindeki kei retim sisteminin esas nedir?
KE YETTRCLNDE YETTRME LER
Kei yetitiriciliinde verimli ve karl bir retim iin kzgnlk, iftletirme, gebelik,
doum, laktasyon ve olak bytme gibi dnemlerin biyolojik ve teknik zellikle-
rinin iyi bir ekilde bilinmesi ve bunlara gre ynetilmesi gerekmektedir.
iftletirme
Keiler de koyunlar gibi genellikle mevsime bal poliostrik hayvanlardr (izelge
7.3). Sonbahar mevsiminde gnn kl srelerinin ve hava scaklnn azalmasy-
la kzgnlk yani iftleme arzusu gsterirler. iftletirme mevsimi veya teke katm
zaman olarak da isimlendirilen bu dnem lkemizde bat blgelerde genellikle
Temmuz-Austos aylarn, douya gidildike ise Eyll-Ekim aylarn kapsamaktadr.
Keilerde iftletirmeler doal ve yapay (suni) olmak zere iki ekilde yapl-
maktadr. Doal amlar ise serbest, snf usul ve elden olmak zere yolla ger-
ekletirilmektedir. Serbest iftletirmede tekeler keiler ile tesadfi olarak iftle-
163
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
mekte ve teke bana yaklak 30-35 ba dii hesaplanmaktadr. ok sayda teke ge-
rektirmesi ve doacak olaklarn babalarnn belirlenememesi bu sistemin en nem-
li olumsuzluklardr. Trkiyede tekeler genellikle serbest olarak srye katlmakta-
drlar. Tekenin sr ierisinde kalma sresi kei retim sistemi tipi, teke ve dii ke-
i says, mera, ek yem ve barnak durumu ve sr ierisinde yl boyu kzgnlk gs-
teren kei says gibi faktrlere bal olarak 1.5-2 ay ile yl boyu (srekli) arasnda
deimektedir. zellikle tekelerin sr iinde yl boyu kalmas bir ylda iki kez o-
laklayan kei ve dolaysyla olak saysnn artmasna neden olmaktadr.
Snf usul am, serbest amn biraz daha gelitirilmi eklidir. Bu sistemde
ama sry baz zellikler bakmndan iyiletirmektir. zerinde durulan olumsuz
zellii tayan dii keiler snflar halinde gruplandrlr ve bu zellii dzeltme
bakmndan uygun durumda olan damzlk tekeler (bir veya daha fazla sayda) bu
snflarn iine katlr. Eer gruplardaki dii kei says bir teke tarafndan alabile-
cek kadar az ise doan olaklarn babalarnn bilinmesi mmkn olabilmektedir.
Bu sistemde teke bana genel olarak 40-60 ba dii kei hesaplanmaktadr.
Elden teke katm ynteminde ama damzlk deeri iyi olan keilerden en iyi
ekilde yararlanmaktr. Hangi dii keinin hangi teke ile iftletirilecei nceden
hazrlanan iftletirme programnda belirlendiinden, doacak olan babas bi-
linmektedir. Yine teke bana den kei says arttndan seleksiyon entansitesi
artmakta, teke saysnn artmasndan kaynaklanan masraflar azalmaktadr. Bu sis-
temde teke bana yaklak 60-90 ba dii hesaplanmaktadr.
Yapay tohumlama uygulamas, doal iftletirme sistemlerine gre en az say-
da teke kullanlarak fazla sayda diinin dllenmesine imkan vermektedir. nk
tekenin tek bir doal amda harcad toplam sperma ile yapay tohumlamada 5-6
ba dii kei dllenebilmektedir. Bylece damzlk deeri yksek tekelerden en
st dzeyde yararlanlmakla birlikte fazla teke bulundurmaktan kaynaklanan gi-
derler en aza inmektedir. Bu yntemde bir am dnemi iin teke bana 250-300
ba kei hesaplanmaldr.
Dier memeli iftlik hayvanlarnda olduu gibi keilerde de baarl bir gebelik
oran elde etmek iin bu zellik zerinde etkiye sahip erkek ve dii reme zellik-
leri (izelge 7.3) ve iletme ii ve d faktrler en iyi bir ekilde bilinmeli ve yne-
tilmelidirler. Elden am ve yapay tohumlamada zellikle sr iinde kzgnlk gs-
teren diilerin etkin bir ekilde belirlenmeleri ve en uygun zamanda iftletirilmele-
164
zellikler Dii Erkek
Pubertas (Ergenlik a-ay) 3-5 3-5
Damzlk ya (erken gelien rklar-ay) 10-12 6-9
Damzlk ya (ge gelien rklar-ay) 18 18
Kzgnlk dngs tipi Mevsime bal polistrik -
ki kzgnlk aras sre (kzgnlk dngs
uzunluu, gn)
17-21 -
Kzgnlk sresi (saat) 32-48 -
Ovulasyon zaman (saat) Kzgnln balangcndan 30-36 saat sonra -
En uygun iftletirme zaman (saat) Kzgnln balangcndan 24-36 saat sonra -
Gebelik sresi (gn) 144-154 -
izelge 7.3
Keilerde baz reme
zellikleri
ri gerekmektedir. Keilerde ovulasyon zaman, yumurta ve spermatozoitlerin fertil
mrleri dikkate alndnda en yksek dzeyde gebelik salamak iin iftletirme-
lerin kzgnlk sresinin ikinci yarsnda yaplmas en iyi uygulamadr. Ancak, hor-
monal uygulamalar ile kzgnlklar toplulatrlm srler dnda, pratikte kzgnl-
n balang zamann sr dzeyinde saptamak olas deildir. Bu nedenle bu du-
rumda elden amda ve yapay tohumlamada arama tekeleri ile kzgn olduklar be-
lirlenen keilerin iftletirilmeleri veya tohumlanmalar en uygun yoldur.
Gebelik
Keilerde gebelik sresi 144-154 gn arasnda deiir ve ortalama 5 ay olarak ka-
bul edilir. Gebeliin ilk 2 aynda hzl bir hcre oalmas olurken, ftus byme-
si esas olarak son 4. ve 5. aylarda gereklemektedir. Uygulamada gebeliin ilk be-
lirtisi olarak kzgnln amdan sonra tekrarlanmamas dikkate alnmaktadr. Bu
amala keiler arasna iftletirmeden 18-22 gn sonra tekrar arama tekesi brakl-
makta ve gebelik keilerin tekeyi kabul ve ret etmelerine gre belirlenmektedir.
nk gebe kalan keiler kzgnlk gstermeyeceklerinden arama tekesini ret et-
mektedirler. Ayrca, gebe kei sakinleir ve yem yeme istei giderek azalr. Keiler
gebe kalmam ise am mevsimi ierisinde yaklak 21 gnde bir kzgnlk gste-
rirler. kinci kzgnlklarnda da gebe kalmayan keilerde bu durumun nedenleri
aratrlmaldr. Kei srlerinde yaklak % 5 dzeyinde ksrlk normal kabul edi-
lebilir. iftletirme dneminde keilerin ve tekelerin uygun kondsyonda olmala-
rn salayacak bir besleme yaplmas, srde yeterli sayda teke bulundurulmas,
gebeliin erken dneminde keilerin ar strese sokulmamas ve ftus bymesi-
nin zellikle gebeliin son iki aynda olmas nedeniyle bu dnemdeki bakm ve
beslemeye zen gsterilmesi ksrlk orannn drlmesinde etkili olan yaygn
pratik uygulamalardr.
Doum (Olaklama)
Keilerde olaklama; hazrlk aamas (2-6 saat), yavrunun darya kartlmas (0.5-
2 saat) ve plasentann atlmas (0.5-8 saat) olmak zere aamada gereklemek-
tedir. Sanclanan keiler genellikle gsleri zerine yatarlar. kiz doumlar tekiz
doumlara gre daha hzl olmakta ve iki doum aras sre yaklak 30 dakika ol-
maktadr. Olaklarn % 70i n ve % 30u arka geli eklinde doarlar. Gbek kor-
donu olaklama srasnda veya hemen sonrasnda kendiliinden koparken, plasen-
ta olaklamadan yaklak 1-2 saat sonra dmektedir. Keinin yememesi iin pla-
sentann imha edilmesi gerekmektedir. Doumdan sonra uterusun dokusal olarak
normal halini almas (involsyon) genellikle 1 ay iinde gereklemektedir. Do-
umlar genellikle yardmsz gerekleir. Fakat olan anormal gelii durumunda
yardm gerekebilir. Bu durumda eller antiseptiklendikten sonra mdahale edilmeli-
dir. Gebeliin son dnemi k mevsiminin sonlarna rastlamaktadr. Doum dne-
minde iyi hava koullarnda gebe keiler otlatlmaya gtrlyorlarsa yakn mera-
lar tercih edilmeli veya doum merada gereklemi ise anne ola ile birlikte en
ksa srede ala getirilmelidir. Doumu ok yaklam keiler ise alda braklma-
ldrlar. Doan olaklar kurulanmal ve anas ile ayr bir blmeye alnmaldr.
Olak Bytme
Kei yetitiriciliinde doan olaklarn ergin yaa kadar iyi bir ekilde bytlme-
leri bu dnemdeki lm orann en aza indirerek iletmenin verimlilii zerinde
ok olumlu etki gstermektedir.
165
lk aamada doan olaklar kurulanp az ve burunlar temizlendikten sonra
gbek balar tendrdiyotlanarak mikrobiyal bulam engellenmelidir. Olaklarn
doumu izleyen ilk 24 saat iinde analarn emerek yeterli dzeyde kolostrumu
(az st) almalar salanmaldr. Kolostrum, olakta hafif bir ishale neden olarak
sindirim sisteminin temizlenmesini, ierdii zengin besin maddeleri sayesinde ok
iyi beslenmesini ve anadan gelen globulinler yolu ile de baklk sisteminin g-
lenmesini salamaktadr. Bu uygulamadan sonra ise olaklarn st emzirilerek b-
ytlme dnemine geilir.
Olaklarn emzirme dneminde doal ve yapay emzirme olmak zere iki yn-
tem bulunmaktadr. Doal emzirme uygulamasnda olaklarn analarn emmeleri-
ne izin verilmekte ve bu nedenle de yaklak olarak olaklarn stten kesim dne-
mine kadar stn ticari olarak deerlendirilmesi mmkn olmamaktadr. Yapay
emzirme ise esas olarak kei st retimi yapan iletmelerde uygulanmaktadr. Bu
yntemde keiler salmakta ve olaklara ihtiyalarn karlayacak st belirli bir
program dahilinde biberon gibi yapay dzenekler ile verilmektedir. Bu ekilde o-
laklarn ihtiyalarndan daha fazla st tketmeleri nlenmekte ve geriye kalan st
ticari olarak deerlendirilmektedir. Yapay emzirmede olaklarda herhangi bir sin-
dirim bozukluunun orta kmamas iin stn ya anadan salr salmaz ya da
normal vcut scakl olan 38-39 Cye kadar stlarak verilmesi gerekmektedir. Ya-
pay emzirme genellikle 2-2.5 ay srmeli ve 4-5 haftadan daha ksa olmamaldr.
nk 1 aylk yatan daha kk olan olaklarn sindirim sistemi st dndaki be-
sin maddelerinden tam olarak yararlanmaya uygun deildir. Emzirme dneminin
balangcnda iirilen st miktar 0.4-0.5 kg iken kademeli olarak artrlarak 4. hafta
sonunda 1.5-2.5 kga kadar karlabilir. Olaklara 2. haftadan itibaren iyi kaliteli ku-
ru ot ve ok dk dzeyde balamak art ile de kesif yem verilmelidir. Bu uygu-
lama olaklarda iyi bir rumen geliimi salamak asndan zorunludur. Yine olak-
lar 2. haftadan sonra yeil yem yemek ve hava almak iin dar karlabilir. Olak-
larda normal byme iin zorunlu olan besin maddelerinden birisi de mineraller-
dir. Bu nedenle stte yetersiz olarak bulunan demir ve bakrn eksikliini gidermek
iin 15. gnden sonra olaklarn nne mineral yalama bloklar konulmaldr. St
emme dneminde olaklara mutlaka srekli olarak temiz ime suyu salanmaldr.
Stten kesim ana kadar st ve dier besin maddeleri ile salkl olarak b-
ytlen olaklarn damzlk ana kadar beslenmeleri iin zel bir uygulamaya
gerek yoktur. Koullarn elverili olmas halinde yaama pay ihtiyalarnn mera-
dan salanmas mmkndr. Ancak eer emzirme dnemi ksa srm ise olak-
larn meradan yararlanabilecek aa kadar elden yemlenmelerine devam edilmeli-
dir. Bu durumda olaklara meraya kartlana kadar gnlk 0.4-0.5 kg dolaynda
kaliteli kesif yem verilmelidir.
Olak bytme dneminde doumdan sonraki ilk aylarda beslemenin yannda
uygulandklarnda sr idaresi ve verimlilii zerinde ok olumlu etkileri olan ba-
z bakm ileri de bulunmaktadr. Bunlar ise; numaralama, eneme (kastrasyon), tr-
nak bakm ve boynuz ve koku bezi kreltme gibi uygulamalardr.
Keilerde olaklamann aamalar nelerdir?
Kei yetitiriciliinde yetitiricilik ilerini ayrntl bir ekilde incelemek iin yararl bir
kaynak olarak Kkba Hayvan Yetitirme Uygulamalar adl kitaba bakabilirsiniz. (M.
Erturul, Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Yay., Ankara, 1996)
166
Kolostrum: Memeli
hayvanlarda doumun ilk
gnlerinde meme
bezlerinden retilen koyu
renkli, zengin besin maddesi
ierikli ve antikor ieren st.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
KELERDEN ST, ET VE LF RETM
St retimi
Dii keilerde meme dokusu iki lobdan oluur ve her lob bir meme ba ve kana-
lna sahiptir. Laktasyon; olaklamadan sonra stn retildii dnem olup, prolak-
tin, byme hormonu ve oksitosin gibi birok hormon ve sinirsel uyarmn etkisi
ile gereklemektedir. Keilerde rka bal olarak deimekle birlikte gnlk st
verimi laktasyonun 8-12 haftasnda en yksek seviyeye ulamaktadr. Daha sonra
ise yavalayarak laktasyonun sonlarna doru hzl bir d gsterir. Laktasyon
st verimi ve sresi rk, bakm-besleme, laktasyon sras, olaklama zaman, sam
skl ve ekli gibi genetik ve evresel faktrlerin etkileri tarafndan kontrol edil-
mektedir. Bu nedenle farkl kei yetitiricilii sistemlerinde, iletmelerin mevcut
imkanlarna gre, bu faktrlerin iyiletirilmesi zerinde durulmas st retiminin
artrlmasna ok nemli katk salayacaktr. Bununla birlikte st retimi zerinde
kalc etkiye sahip tek faktr genetik yap olup, yksek ve srekli bir st retimi
iin farkl blge ve iletme koullarna uygun olarak daha ok st keisi rklar ve-
ya bunlarn melezleri ile retim yaplmasnda yarar vardr. Ayn zamanda baarl
bir st keicilii iin kaliteli sulu kaba yem ve kesif st yemi kullanmn da nemi
ok byktr.
Keilerden st retimi ve sam uygulamasn ayrntl bir ekilde incelemek iin yararl
bir kaynak olarak Kkba Hayvan Yetitirme Uygulamalar adl kitaba bakabilirsiniz.
(M. Erturul, Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Yay., Ankara, 1996)
Et retimi
Dnyada ve Trkiyede toplam krmz et retiminin nemli kaynaklarndan birisi
de kei etidir. Gelimekte olan lkelerde kei eti retimi genel olarak 8-12 hafta-
lk olaklardan, 1-2 yal gen keilerden ve 2-6 yal keilerden olmak zere
kaynaktan salanmaktadr. Gelimi lkelerde ise kei eti retim sistemleri daha
farkl olup esas olarak olak eti retimini amalayan entansif sistemlerdir. Trki-
yede kei eti, kei yetitiriciliinin youn olarak yapld blgelerde sevilerek t-
ketilmektedir. Bununla birlikte, olak etinden yararlanmay amalayan sistemler
yeterince gelimemitir. Nitekim Trkiyede kei karkas arlnn ortalamas 19-
20 kg civarnda olup, bu durum esas olarak kei kesimlerinin arlkl olarak yal
diiler ile gelimelerini tamamlam erkek hayvanlardan yaplyor olmasndan kay-
naklanmaktadr. Keilerden et retimini de genetik ve evresel faktrler etkile-
mektedir. Bu faktrlerin iyiletirilmesine ynelik yaplacak uygulamalar, keiler-
den et retiminin artrlmasna nemli dzeyde katkda bulunacaktr. zellikle Kl
keilerinde son yllarda yaplan aratrmalarda erkek olaklarn byme dnemin-
de ve besideki gelime hzlarnn (esas olarak gnlk canl arlk artnn) yeter-
li dzeylerde olduu belirlenmitir. Bu nedenle bu yerli kei rkmzda erkek o-
laklarda yksek gnlk canl art ve karkas kalitesi bakmndan yaplacak selek-
siyon ile et veriminin nemli dzeyde artrlmas mmkn olabilecektir.
Keilerden et retiminin detaylarn anlamak iin yararl bir kaynak olarak Kei Yetitiri-
ciliinin Bilimsel ve Teknik Esaslar adl kitaba bakabilirsiniz. (O. Gney, ukurova
niversitesi Ziraat Fakltesi Yay., Adana, 2010)
167
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Lif retimi
Keilerden tiftik, kei alt lifi (kemir), kei st kaba kl ve kagora olmak zere
drt farkl lif retilmekte ve st kaba kl dndakiler zel hayvansal lifler grubun-
da yer almaktadrlar. Tiftik lifi, yalnzca Ankara keisinde derideki primer ve se-
konder folkllerin her ikisi tarafndan da retilmekte ve dngsel dkm grl-
memektedir. Ankara keisi dndaki dier tm kei rklarnda derideki sekonder
folkller tarafndan ince alt lifler retilirken, primer folklller tarafndan st ka-
ba lifler (kllar) retilmektedir. nce alt lifler bahar mevsiminin balarnda dng-
sel olarak dklrlerken st kaba kllar genel olarak dklmemektedir. Kemir
(pamina), tiftik lifi dnda, kei ince alt liflerine verilen genel bir isimdir. Bunun-
la birlikte ekonomik anlamda kemir retimi esas olarak yksek miktarlarda (500-
1000 g) kemir reten Kemir keisi rklar tarafndan gerekletirilmektedir. Dr-
dnc kei lifi ise ilk kez 1981 ylnda Avustralyada yar yabani kei ile Ankara ke-
isinin melezlenmesi sonucunda elde edilen Kagora lifidir. Bu melez keilerde
primer folkller st kaba lifleri, sekonder folkller ise ince alt lifleri retmekte-
dirler. Dnyada tekstil sanayinin istedii kalitedeki tiftik retimi esas olarak Gney
Afrika ve Amerika tarafndan gerekletirilirken, kemir retimi srasyla in, Mo-
olistan ve ran tarafndan gerekletirilmektedir. Trkiyede de ok uzun yllardr
birok faktre bal olarak tiftik retimi azalm ve eski nemini yitirmitir. Yine
Kl keilerden dk dzeylerde de olsa kemir lifi retilmekte fakat bu kaynak et-
kili bir ekilde deerlendirilememektedir. Son yllarda dnyada ve zellikle de Av-
rupa Birliinde kei liflerinin retiminin gelitirilmesi ynnde genetik ve evre-
sel iyiletirme almalar arlk kazanmtr. Bu almalara Trkiyede nem ve-
rilmesi yerli kei rklarmzdan daha iyi yararlanmaya katkda bulunacaktr.
Keide en yksek st retimi laktasyonun hangi dneminde olmaktadr?
Kitap: Keilerden lif retiminin detaylarn anlamak iin yararl bir kaynak olarak Kei Ye-
titiricilii adl kitaba bakabilirsiniz. (Ed. M. Kaymak, zmir li Damzlk Koyun-Kei
Yetitiricileri Birlii Yay., zmir, 2006)
KE YETTRCLNDE DAMIZLIK SEM
Hayvan slah blmnde iftlik hayvanlarnn genetik slahnda izlenen temel yol-
lar verilmitir. Bu nedenle bu blmde kei yetitiriciliinin esas olan damzlk se-
imi zerinde ksaca durulacaktr.
Damzlk seimi (seleksiyon); stn fenotipli (dolaysyla stn genotipli) erkek
ve dii hayvanlarn seilmeleri ilemi olup bu yolla verim zellikleri gelecek ku-
aklarda iyiletirilmektedir. Keilerde esas olarak dl, st, et, lif ve deri verimi ze-
rinde durulmaktadr.
Dl verimi, et verimini dorudan etkilemekle birlikte dier verimlerin de teme-
lini oluturmaktadr. Bu nedenle zellikle st ve et retimine ynelik sistemlerde
dl verimi bakmndan damzlk seimi de nem tamaktadr. Dl veriminin kal-
tm derecesinin dk olmas nedeniyle bu zellik bakmndan yaplacak seleksi-
yondaki baar ve salanan genetik ilerleme dk olmaktadr. Buna karn, da-
mzlk seiminde yaplacak olan baz basit uygulamalar ile dl veriminin belirli d-
zeylerde arttrlmas mmkn olabilmektedir. Damzlk seiminde; am mevsimi
uzun olan dii keilerden doan, erken yata cinsel olgunlua ulaan, doduklar
168
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
7
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
yln am mevsiminde tekeye verilebilen ve erkek veya dii olsun ikiz domu
olan olaklarn damzla ayrlmalar bu uygulamalardan bazlardr.
St verimi dii cinsiyete zgdr ve ancak doumdan sonra ortaya kmakta-
dr. Damzla ayrlacak dii ve erkek olaklarn st verimleri belirlenemediinden
bunlarn seiminde analar ve z ve vey kz kardelerinin st verimlerinden ya-
rarlanlmaktadr. Yani akrabalarnn st verimleri yksek olan hayvanlar damzlk
olarak ayrlrlar. Bu yntemle damzlk seiminde baar ans ok yksek olma-
makla birlikte, d yapya gre damzlk seimine gre daha yksektir. Bu ekilde
damzla ayrlan dii olaklar kendi st verimleri belli olduunda yeniden deer-
lendirilirler ve dk verimli olanlar srden atlrlar. St verimi bakmndan er-
keklerin deerlendirilmesi dii dllerinin st verimlerine gre de yaplmaktadr.
Dl kontrol olarak bilinen bu yntem erkeklerin seiminde; en gvenilir yoldur.
Bu yntemde; yksek st verimli dii dl grubuna sahip damzlk aday erkekler
st verimi bakmndan daha stn olarak kabul edilir ve sr esas olarak bunlar-
dan elde edilen dller ile devam ettirilir.
Et verimi bakmndan damzlk seiminde st emme ve besi dneminde geli-
me hz yksek olan hayvanlara ncelik verilmelidir. Hzl gelien olaklar kesim
ana daha abuk ularlar ve bunlar yava gelienlere gre daha fazla fakat birim
arlk art iin daha az yem tketirler. Yine karkaslarnda ya birikimi az ve da-
lm dengeli, kas lifleri arasndaki ya birikimi homojen ve srt, but ve bel blge-
leri iyi gelimi olan olaklarn babalar et retimi bakmndan deerli damzlklar-
dr. Bu tekelerden mmkn olduunca fazla yararlanlmaldr.
Yukarda belirtilen uygulamalar ile damzlk seiminin esasn srde tutulan
kayt sistemi oluturmaktadr. Bunun iin srde tm zellikler iin mutlaka d-
zenli olarak kayt tutulmas gerekmektedir.
Keilerde st verimi bakmndan erkeklerin seleksiyonunda uygulanan yntemler nelerdir?
169
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
8
170
Kei yetitiriciliinin nemini aklamak
Kei yetitiricilii zellikle evre koullar yeter-
siz blgelerde yaayan, snrl gelire sahip yetiti-
rici ailelerin esas gelir ve besin kaynan olutu-
rur ve ticari kei iletmeleri yoluyla endstriye
katkda bulunur.
Dnyada ve Trkiyede yetitirilen nemli kei
rklarn tanmlamak
Dnyada yetitirilen nemli st keisi rklar sra-
syla Saanen, Toggenburg, Alpin, Nubya ve Mal-
ta iken, et keisi rk Boerdir. Keilerden lif re-
timi esas olarak Ankara keisi ve Kemir keisi
rklarna dayanmaktadr. Trkiye yerli kei rkla-
r ise srasyla Kl, Ankara ve Kilistir.
Kei yetitiriciliinde retim sistemlerini kar-
latrmak
Dnyada ekstansif yapda retim yapan kei i-
letmeleri esas olarak az gelimi ve gelimekte
olan lkelerde bulunurken, entansif yapdaki i-
letmeler daha ok kei st rnleri endstrisi-
nin gelimi olduu svire, Fransa ve spanya
gibi Avrupa lkelerinde bulunmaktadrlar. Daha
ok ekstansif yapda olmak zere dnyada ge-
nellikle aile iletmeleri, ky srleri, yaylaclk
ve gebe srleri olmak zere drt farkl re-
tim sistemi grlmektedir.
Kei yetitiriciliinde yetitiricilik ilerini ak-
lamak
Kei yetitiriciliinde yetitiricilik ileri; kzgnlk,
iftletirme, gebelik, doum, laktasyon ve olak
bytme gibi dnemlerde yaplan genetik ve ev-
resel uygulamalar iermektedir.
Keilerden st, et ve lif retimini aklamak
Ticari st keisi yetitiricilii yapan iletmeler
esas olarak gelimi lkelerde bulunmaktadr.
Kei eti retimi gelimekte olan lkelerde daha
ok gen keiler ve yal keilerden salanrken,
gelimi lkelerde olaklardan salanmaktadr.
Keilerden retilen ticari neme sahip lifler ise
esas olarak tiftik ve kemirdir.
Keilerde damzlk seiminin esaslarn ta-
nmlamak
Keilerden retilen dl, st, et ve lif veriminin
miktar ve kalitesinin iyiletirilmesi genetik ve
evresel slah uygulamalar ile mmkndr. Ge-
netik slah uygulamalarnn baars ise isabetli
bir seleksiyona yani damzlk seimine baldr.
zerinde durulan her verim bakmndan erkek
ve dii damzlklarn seiminde izlenecek yollar
ise farkldr.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
5
A M A
6
A M A
171
1. Kei ilk defa ne zaman evcilletirilmitir?
a. M. 6000-7000
b. M. 3000-4000
c. M. 1000-2000
d. M.S 1000-3000
e. M.S 3000-4000
2. Dnyada kei varlnn en yksek olduu kta
hangisidir?
a. Amerika
b. Avrupa
c. Asya
d. Afrika
e. Okyanusya
3. Aadaki kei rklarndan hangisi etidir?
a. Saanen
b. Ankara
c. Alpin
d. Nubya
e. Boer
4. Ankara keisinin en nemli verimi nedir?
a. Et
b. St
c. Lif
d. Deri
e. Dl
5. Bir yandan iki yana kadar olan dii keilere ne
ad verilir?
a. Olak
b. ebi
c. Seis
d. Gezdan
e. Erke
6. Keilerde iki kzgnlk aras sre ka gndr?
a. 10-15
b. 15-17
c. 17-21
d. 17-25
e. 22-25
7. Doumdan sonra olaklara yaplacak ilk uygulama
hangisidir?
a. Kolostrum almasn salamak
b. Az ve burun temizlenerek rahat nefes almas-
n salamak
c. Boynuz kreltmek
d. Gbek kordonunu kesmek
e. Yem yedirmek
8. Yapay emzirme yntemi ile ilgili aadaki bilgiler-
den hangisi yanltr?
a. Esas olarak kei st retimi yapan iletmelerde
uygulanr.
b. Genellikle 2-2.5 ay srmelidir.
c- Verilen stn scakl 38-39 C olmaldr.
d. Olaklara 4. haftadan itibaren yem vermeye ba-
lanmaldr.
e. Verilen st kademeli olarak artrlmaldr.
9. Aadaki bilgilerden hangisi dorudur?
a. En tannm eti kei rklarndan birisi Saanendir.
b. Keilerde st verimi, laktasyonun 20. haftasnda
en yksek seviyeye ulamaktadr.
c. Gelimi lkelerde kei eti gen ve yal hay-
vanlardan elde edilmektedir.
d. Trkiyede kei karkas arlnn ortalamas 30
kg civarndadr.
e. Dii keilerde meme dokusu iki lobdan oluur.
10. Et verimi bakmndan damzlk seiminde hangi
zellik zerinde durulmaz?
a. Byme hz
b. Kz kardelerinin st verimi
c. Karkasta az ya birikimi
d. But geliimi
e. Babann et verimi
Kendimizi Snayalm
1. a Yantnz yanl ise Kei Yetitiriciliinin ne-
mi konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. c Yantnz yanl ise Dnyada ve Trkiyede
Kei Yetitiricilii konusunu yeniden gzden
geiriniz.
3. e Yantnz yanl ise Kei Irklar konusunu ye-
4. c Yantnz yanl ise Kei Irklar konusunu ye-
5. d Yantnz yanl ise Kei ile lgili Baz Tanm-
lar konusunu yeniden gzden geiriniz.
6. c Yantnz yanl ise Kei Yetitiriciliinde Yeti-
tirme leri konusunu yeniden gzden geiriniz.
7. b Yantnz yanl ise Kei Yetitiriciliinde Yeti-
8. d Yantnz yanl ise Kei Yetitiriciliinde Yeti-
9. e Yantnz yanl ise Keilerden St, Et ve Lif
retimi konusunu yeniden gzden geiriniz.
10. b Yantnz yanl ise Kei Yetitiriciliinde Damz-
lk Seimi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Gnmzde kei yetitiricilii gerek evre koullar ye-
tersiz blgelerde yaayan dk gelirli ailelerin esas ge-
lir ve besin kaynan oluturma, gerekse ticari keicilik
iletmelerinin ekonomik faaliyette bulunmalarn sala-
ma bakmndan byk neme sahiptir.
Sra Sizde 2
Dnyada kei yetitiricilii esas olarak gelimemi veya
gelimekte olan lkelerde younluk kazanmtr. Dn-
yada yaklak son 15 ylda Avrupa dndaki tm kta-
larda kei varlnda art sz konusudur.
Sra Sizde 3
epi, 7. aydan 1 yana kadar olan erkek ve dii kei-
lere verilen isimdir. Ana kei ise 2 yandan byk ve
yavrulam keilere verilen isimdir.
Sra Sizde 4
Trkiyede yetitiricilii yaplan yerli kei rklar Kl,
Ankara ve Kilis keileridir. Bunlarn dnda Honaml ve
Norduz gibi lokal kei tipleri ve dk sayda Malta ve
Saanen ile melezleri de yetitirilmektedir.
Sra Sizde 5
Bu sistemin esas keilerin beslenmesinde alak mera-
lara gre ok daha uzak ve yksek blgelerde bulunan
serin ve bol otlu yaylalardan yararlanmakdr.
Sra Sizde 6
Keilerde olaklama; hazrlk aamas (2-6 saat), yavru-
nun darya kartlmas (0.5-2 saat) ve plasentann atl-
mas (0.5-8 saat) olmak zere aamada gerekle-
mektedir.
Sra Sizde 7
Keilerde en yksek st retimi rka bal olarak dei-
mekle birlikte laktasyonun 8-12. haftasnda en yksek
seviyeye ulamaktadr. Daha sonra ise yavalayarak lak-
tasyonun sonlarna doru hzl bir d gsterir.
Sra Sizde 8
Damzla ayrlacak erkek olaklarn seiminde, anala-
rnn ve z ve vey kz kardelerinin st verimlerinden
yararlanlmaktadr. Erkeklerin seleksiyonu dii dlleri-
nin st verimlerine gre de yaplmaktadr. Dl kontro-
l olarak bilinen bu yntem erkeklerin seiminde en
gvenilir yoldur. Bu yntemde; yksek st verimli dii
dl grubuna sahip damzlk aday erkekler st verimi
bakmndan daha stn olarak kabul edilir ve sr esas
olarak bunlardan elde edilen dller ile devam ettirilir.
172
173
Erturul, M. (1991). Kkba Hayvan Yetitirme Uy-
gulamalar. Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi
Yaynlar: 1211. Ankara.
FAO. (2009). http://faostat.fao.org/site/573/defa-
ult.aspx#ancor Eriim Tarihi: 30.03.2011.
Gney, O. (2010). Kei Yetitiriciliinin Bilimsel ve
Teknik Esaslar. ukurova niversitesi Ziraat Fa-
kltesi Yaynlar: 284. Adana.
Kaymak, M. (Editr) (2006). Kei Yetitiricilii. z-
mir li Damzlk Koyun-Kei Yetitiricileri Birlii Ya-
ynlar: 2. zmir.
engonca, M. (1989). Kkba Hayvan Yetitirme.
(Kei Yetitirme). Uluda niversitesi Glendir-
me Vakf Yaynlar:27. Bursa.
TUK, (2009). http://www.tuik.gov.tr/hayvancilik
app/hayvancilik.zul Eriim Tarihi: 30.03.2011.
Tuncel, E. (2000). Kkba Hayvan Yetitirme. Ulu-
da niversitesi Ziraat Fakltesi Ders Notlar:23.
Bursa.
Tavukuluun hayvanclk faaliyetleri iindeki nemini tanmlayabilecek;
Tavuun biyolojik zelliklerini listeleyebilecek;
Kuluka sonularn nedenleriyle ilikilendirebilecek;
Yumurta tavuu ve etlik pili yetitiriciliini aklayabileceksiniz.
indekiler
Horoz
Tavuk
Saf hat
Hibrit
Canl Arlk
Yaama Gc
reme Gc
Yem Deerlendirme Says
Talk
Yumurtalk
Yumurta
Kuluka
Embriyo
Civciv
Etlik pili
Yarka
Yumurta tavuu
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Hayvan Yetitirme Tavuk Yetitirme

TAVUKULUUN
HAYVANCILIKTAK YER VE
NEM
TAVUK IRKLARI
TAVUUN BYOLOJK YAPISI
TAVUKULUK RNLER
KULUKA
ETLK PL YETTRCL
YUMURTA TAVUKULUU
8
HAYVAN YETTRME
TAVUKULUUN HAYVANCILIKTAK YER VE NEM
Tavukuluk ilk zamanlarda ailelerin yumurta ve tavuk eti ihtiyacn karlamak iin
yaplm, genellikle tavuk says da 5-10 civarnda tutulmutur. Bu yetitiricilik, ta-
vuklarn evin civarnda ak havada serbest dolatklar, kendi gdalarn kendileri-
nin temin ettikleri ya da rastgele artklarla beslendikleri bir sistemdi. On dokuzun-
cu yzyla girerken nfus art, kentleme, yerleim alanlarnn genilemesi ve av
hayvanlarnn saysndaki azalmalar tavuk eti ve yumurtaya talebi artrmtr. Bu-
nun yannda slah, yemleme, yetitirme teknikleri ve hastalk denetiminde sala-
nan gelimeler sonucu verim ve performans nemli dzeyde artmtr. Etlik pili-
lerde 5 haftada 2 kg kesim arlna ulaan, 1.6-1.8 yem deerlendirme says
elde edilebilen yaama gc yksek hibritler gelitirilmitir. Ticari yumurtac hib-
ritlerde yllk yumurta verimi 300 gemi, cinsel olgunluk ya azaltlm, yaa-
ma gc ykseltilmi, yem deerlendirme says (kg yem/kg yumurta) 2.1e kadar
drlebilmitir.
Tavukulukta ortalama iletme byklkleri artmtr. Artan verim ve otomas-
yon ile modern tekniklerin kullanlmas sonucu igc ihtiyac byk lde d-
rlmtr.
Salk-koruma alannda bilgi art ve yeni uygulamalar ile hastalklarn nlen-
mesi ve tedavisinde nemli ilerlemeler kaydedilmi dolaysyla iletmelerde verim-
lilik ve karllk artmtr.
Kesim ve ileme nitelerinde modernizasyona gidilmesi ve pazarlama hizmet-
lerinin iyiletirilmesi sonucu tketicilerin isteklerine uygun, temiz, taze, salkl ve
ilenmi eitli rnlerin sunulmas mmkn olmutur.
Tavukuluk sektrnn hayvanclk ierisinde daha fazla gelimesinde yukar-
daki etkenler yannda nemli baz avantajlar da etkili olmutur. Bunlar aadaki
ekilde zetlenebilir.
a. Tavuun reme yetenei yksektir.
b. Gerek avlanma, gerek yetitirme ile elde edilen tavuk eti ve yumurta her
toplumda aranan, sevilen bir gda maddesi olmutur. Ayrca, hi bir din ve-
ya gelenek tavuk eti ve yumurta tketimini kstlayc olmamtr.
c. Dier hayvansal gdalar gibi tavuk eti ve yumurtann da insann bedensel ve
zihinsel geliimindeki nemi anlaldka bu rnlere olan talep artmtr.
d. Tavukuluk iin az bir alan yeterli olmaktadr. Kafes sisteminde ok katl ka-
fesler, birim alanda ok sayda hayvann bakmn mmkn klmtr.
Tavuk Yetitirme
Yem deerlendirme says:
1 kg arlk art veya
yumurta retimi iin
tketilen yem miktardr.
Cinsel olgunluk ya:
Diilerin yumurtlamaya,
erkeklerin sperma retmeye
balad ya.
e. Tavuklarn dier iftlik hayvanlarna gre deneme ve laboratuar hayvan
olarak daha yaygn kullanlmalar zellikle fizyoloji, besleme, genetik, has-
talklar ve dier alanlarda hzl bilgi edinilmesine imkan vermitir.
f. Generasyonlar aras srenin dier iftlik hayvanlarna gre daha ksa ol-
mas, tavukulukta genetik ve slah alanndaki almalarn ksa srede so-
nu vermesine, dolaysyla verimliliin hzla artmasna yol amtr.
Bu avantajlar yannda yatrm maliyetinin yksek olmas ve dier iftlik hay-
vanlarna gre hastalklara kar daha duyarl olmas tavuun ve tavukuluun en
nemli dezavantajlarndan saylabilir.
Trkiye Tavukuluu
lkemizde tavukuluun gelitirilmesine ynelik ilk almalar 1930lu yllarda An-
karada Merkez Tavukuluk Enstitsnn kurulmasyla balamtr. Bu enstit tek-
nik bilgi ve eleman yetersizlii nedeniyle yaklak 20 yllk dnemde nemli bir
ilerleme salayamamtr.
1952 ylnda Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanlna bal Merkez Tavukuluk
Komitesi kurulmu ve almalarn daha etkin yrtlebilmesi iin Ziraat leri Ge-
nel Mdrlne bal Kk Evcil Hayvanclk ubesi oluturulmutur.
lkemizde etlik pili slahna ynelik almalar 1980li yllarda Erbeyli Aratr-
ma Enstitsne kaydrlm ancak daha sonra bu alandaki slah faaliyetlerine son
verilmitir. Yerli yumurtac hibrit ebeveyni gelitirme almalar ise Ankara Ta-
vukuluk Aratrma Enstitsnde devam etmektedir. Buna karn Trkiyede da-
mzlk materyal konusunda da baml bir retim sz konusudur. Benzer ekilde,
yksek teknoloji kullanlarak retilen eitli rnler (a, antibiyotik, biyolojik ve
kimyasal etkin maddeler, yem katk maddeleri, vb.), kmes, kulukahane, yem
fabrikas ve kesimhane ekipmanlar da nemli lde yurt dndan satn alnmak-
tadr. Yurt dna bamllk bununla kalmamakta, bata msr ve soya olmak ze-
re eitli yem hammaddeleri de ounlukla ithalatla karlanmaktadr. Sz konusu
bamllk retim maliyetlerini nemli lde artrmakta, bu durum uluslar aras re-
kabet ansnn kaybedilmesine yol amaktadr.
Son yllarda retim maliyetlerinin azaltlmas, rn kalitesinin ykseltilmesi ve
pazarlamadaki etkinliin artrlmas ynndeki sorunlarn zm zerinde all-
maktadr.
Dnya nfusunun nemli bir blm, hayvansal protein a ile kar karya-
dr. Dier hayvanclk kollarna gre gerek biyolojik verimliliinin yksek olmas
ve gerek dier avantajlar nedeniyle kanatl hayvan yetitiricilii, sz konusu a-
n giderilmesinde, nemli bir seenek oluturmaktadr. Trkiye tavukuluunun
temel hedefi, halkn nitelikli ve dengeli beslenmesinin en ucuz ve en salkl bir
ekilde salanmasna katkda bulunmaktr.
Tavuklarn verimlerinin dier iftlik hayvanlarna gre daha ksa srede artrlmas nasl
salanmtr?
TAVUK IRKLARI
nsanlarn tavuklara olan ilgisi, yiyecek temini ve horoz dv ile olumu ve bu
ilginin etkisiyle tavuklar, tarihin ok eski devirlerinde evcilletirilmilerdir. Kesin
olmamakla birlikte tavuun M.. 2000 yllarnda evcilletirilmi olabilecei bildiril-
mektedir.
176
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Generasyonlar aras sre:
Srde damzlk olarak
kullanlan hayvanlarn
doduklar zaman
ebeveynlerinin ortalama
yana eittir.
Gerek et, gerek yumurta verimi ynnde kullanlmakta olan tavuklar 2 byk
grup altnda toplanabilir. Bunlar:
Saf rklar ve Hibritlerdir.
Saf Irklar
Saf rklar da kendi iinde 3 gruba ayrlmaktadr.
Eti Irklar
Bu rklardan en nemlisi Cornish rkdr. Bu rk ngiliz rklarnn en tannm ve en
yaygn olandr. Ksa bacakldrlar. Gs ve butlar ile kaslarn geliimi gayet iyi
durumdadr. Yumurta verimleri dk olup ylda 100-120 adettir. Canl arlk; ho-
rozlarda 4.8 kg, tavuklarda 3.6 kg kadardr. Dier nemli eti rklar ise Sussex, Or-
pington, Dorking ve Australorptur.
Yumurtac Irklar
Yumurtac rklarn en nemlisi Akdeniz kkenli Leghornlardr. Btn dnyada yu-
murtac ynyle tannan bu rkn, ortalama canl arlklar tavuklarda 2 kg, horoz-
larda 2.5-3 kgdr. Farkl evre koullarna uyum yetenei yksek bir rktr. Ylda
250-270 adet yumurta verirler. Dier nemli yumurtac rklar ise, Akdeniz kken-
li olan Minorca ve Anconadr.
Kombine Irklar
Bu saf rklar Amerika kkenli olup, yumurta-et kombine verim ynldrler. Orta-
lama canl arlklar horozlarda 3.9 kg, tavuklarda 2.9 kg civarndadr. En nemli-
leri New Hampshire, Plymouth Rock ve Rhode Island Red rklardr.
Bunlarn yannda dnyada standartlar belirlenmi 300 den fazla saf tavuk rk
mevcuttur ve bu rklar gnmz tavukuluk endstrisinin temelini oluturmular-
dr. Ancak hibritlerin oluturulmas ile saf rklar ekonomik nemlerini kaybetmi
ve zamanla yerlerini hibritlere brakmlardr. Gnmzde saf rklar, hibrit ebe-
veynlerinin elde edilmesinde kullanlmaktadr.
Hibritler
Hibrit retimi, hayvan slahnda ticari yetitiricilie materyal salamaya ynelik
olarak uygulanan kullanma melezlemesiyle gerekletirilir. Bu melezlemede kulla-
nlan rk veya hatlarn dllerinde ebeveynlerine gre daha stn performans g-
rlebilir. Heterosis veya melez azmanl elde edilen bu dller de hibrit olarak ad-
landrlr. Bylece genetik yap bakmndan birbirinden farkl olan ebeveyn hatla-
rn iftletirilmeleri ile elde edilen ve ebeveynlerine gre daha yksek verimli, bir
rnek ve yaama gc yksek olan dllere hibrit denmektedir. Ancak heterosis
gsteren dller veya hibritler kendi aralarnda iftletirildiklerinde genetik alma
nedeniyle bu stn zellikleri dllerinde kaybolur. Bu hibritler ticari mrleri bo-
yunca yetitirilir fakat bunlardan dl alnmaz. Dolaysyla hibrit dllerin ebeveyn
hatlarndan devaml elde edilmeleri gerekir. Gnmzde ticari iletmelerde artk
tamamen hibrit dller retimde kullanlmaktadr.
Her hattn veya rkn iftletirilmesinden hibrit elde edilebilir mi?
177
8. ni t e - Tavuk Yet i t i r me
Hat: Ayn rka mensup farkl
verim ynnde akrabal
artrlm genetik grup.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
TAVUUN BYOLOJK YAPISI
Tavuklar scak kanl, yksek metabolizma hzna sahiptirler. Kalp at hz olduka
yksektir ve bazen dakikadaki at says 300 geebilir. Tavuklarda ter bezleri bu-
lunmadndan vcut scakl solunum ile dengelenir. Vcut scakl deikenlik
gstererek 40.6-41.7Cler arasnda seyreder.
Tavuun D Yaps
Tavuun vcudu tyler ve deri ile, bacaklar ise derinin deiiklie uramas ile
oluan pulcuklarla kapldr.
Balta, gl, bezelye gibi eitli ibik tipleri vardr. Kulakk rengi krmz olan ta-
vuklar kahverengi veya tonlar, beyaz olan tavuklar ise beyaz kabuklu yumurta
verirler.
Kuyrukta bulunan ya bezi (preen), derinin tek salg bezidir. Tavuk, gagas ile
bu bezden salglanan yal bir maddeyi tylerine srerek yayar. Bu madde ile ya-
lanan tyler vcudun slanmasn nledii gibi scaklnn korunmasnda da rol
oynar. Tyler ergin hayvanlarda ksmen dklr, yerine yenileri kar ve verim y-
l sonunda da tavuklar tam bir ty dkmne girerler.
skelet Sistemi
Memeli iskeletinde bulunan kemikler tavuk iskeletinde de vardr. Ancak baz ke-
mikler uzam veya kaynamtr.
Hem kuvvetli hem de hafif olan kanatl iskeletinde grlen en nemli farkllk-
lar unlardr:
a. Daha az kemik oran.
b. ok sayda kaynam kemiklerin bulunmas.
c. Kemiklerin mineral kapsamnn daha yksek olmas,
d. erisi, ilik yerine hava ile dolu kemiklerin (pneumatic) bulunmas.
Sindirim Sistemi
Kanatl hayvanlarn sindirim sistemi memeli hayvanlarn sindirim sisteminden aa-
daki temel noktalarda farkllk gstermektedir.
a. Yem almn memelilerde dudaklar ve dil, tavuklarda gaga salar.
178
Atk tyleri
Ana kutruk tyleri
Srt
Boyun
Kulakk
bik
Gaga
Sakal
Omuz
Kanat
st
Kanat ty
tyleri
Parmaklar
Mahmuz Ayak But tyleri
Karn alt tyleri
Alt atk tyleri
Boyun Atk
tyleri
Parmaklar
Srt tyleri
Kuyruk tyleri
Karn alt tyleri
Ayak
ekil 8.1
Horoz ve tavua ait
d organlar.
Kaynak: Trkolu,
M. Sarca, M.,
2009. Tavukuluk
Bilimi (Yetitirme,
Besleme, Hastalk),
Bey Ofset, Ankara.
b. Birbirini takip eden birbirinden tamamen farkl iki ayr mide vardr. Bezel
mide denilen ilk mide kimyasal sindirimi salar. Talk ya da mekanik mide
ad verilen ikinci mide ise, yemin fiziksel olarak paralanmasn salar.
c. Sindirim kanalnn darya ald son nokta olan kloak, hem rektum hem
de rogenital sistemin k noktasdr.
zetle, kanatl hayvanlarn sindirim sistemi gaga ve az boluu ile balar ve
rogenital yolla birleerek kloakla son bulur. Bu sisteme dahil organlar; gaga, az,
yemek borusu, kursak, bezel mide, talk, ince barsak, kr barsak, kaln barsak ve
kloaktr. Ayrca karacier ve pankreas da sindirime yardmc organlar olarak siste-
me dahil edilebilirler.
Boaltm Sistemi
Boaltm sistemi, bir ift bbrek ve her bbrekten kan, idrar kloaka tayan re-
terlerden ibarettir. Bbrekler ksmen byk, uzam, karn boluunun stnde,
karacierin alt ksmnda ve srta yapktr. Kanatllarda sidik torbas bulunmaz. Bu
nedenle idrar, memelilerdeki gibi sv olarak dar atlmaz. Kloaka gelen idrar, ka-
ln barsaktan atlan dk ile karr. Kanatllardaki dknn beyaz rengi suda -
znmeyen ve idrardan kelen rik asit nedeniyledir.
reme Sistemi
Horozlarda reme Sistemi
Semen retimi ve olgunlamas kanatllarda memelilerden daha hzldr. reme
sistemini testisler, spermay nakleden ductus deferens denen bir ift kanal, reter-
ler ve iftleme organ (fallus) oluturur. Testisler vcut boluunun srt tarafnda,
bbreklerin ve karacierin st ksmnda, akcierlerin alt ksmnda yer alm yan
yana iki adettir. Dier iftlik hayvanlarndan farkl olarak testis torba ierisinde
deildir.
179
ekil 8.2
Gaga
Duodenal
kvrm
nce barsak
Kaln
barsak
Kloak
Kr barsak
Talk
Bezel mide
Kursak
zefagus
Tavuun sindirim
sistemi.
Kaynak:
Trkolu ve Sarca,
2009.
Tavuklarda reme Sistemi
Her bir yumurta bir ovum (yumurta sars) tar ve tavuun vcudunda iken dlle-
nerek embriyo gelimesi balayabilir. Baz durumlarda yumurtalar ift sar ierebi-
lir. Tavuk sperma ile tohumlansn veya tohumlanmasn srekli olarak yumurtlar ve
tohumlanmann gereklemesi veya olmamas yumurtlanan yumurta saysn etki-
lemez. Dlsz yumurtalar, dll yumurtalarla ayn kimyasal kompozisyona sahip-
tir. Yumurta tavuklar bir gnde birden fazla yumurta yumurtlayamaz.
Tavuun yumurta kanal karn boluunun sol tarafndadr. Yumurtala bal
bir ovum olgunlatnda yumurtalkta salglanan progesteron hormonu, LH hor-
monu salglanmasna neden olan hypothalamusu uyarr. LH hormonu da yumurta-
lktan olgun follikln stigma yerinden kopmas veya yrtlmasna neden olur. Yu-
murta sarsnn stigmann atlamasyla yumurta kanalna dmesine ovulasyon
ad verilmektedir.
Yumurta kanal birbirinden ayr 5 ana blgeye ayrlr.
nfundibulum: Ovumun yakaland huni eklindeki ksmdr. Ovum burada
10-20 dakika kaldktan sonra art arda seri kontraksiyonlarla (kaslmalarla)
yumurta kanalnda ilerlemeye zorlanr. nfundibulum dllenmenin gerek-
letii ksmdr.
Magnum: Yumurta ak proteinlerinin tamamna yaknnn oluturulduu
magnum yaklak 33 cm ile yumurta kanalnn en uzun parasdr. Yumur-
tann magnumdan gemesi yaklak saat alr.
stmus: ve d kabuk zarlarnn oluturulduu ksmdr. Bu ksmda ok az
miktarda yumurta ak da retilmektedir.
Uterus: Yumurta kabuu uterusta oluur, bu nedenle bu ksma kabuk bezi
de denir. Yumurta uterusta 18-20 saat kadar bir sre kalr.
Vajina: Yumurta vajinada birka dakika kalabilir ve kabukta gzenekleri rten
ktikl olarak bilinen bir materyalle kaplanr. Kaslardaki kaslmayla uterustan
gelen yumurta hzl bir ekilde kloaka geirilerek ovipozisyon gerekleir.
180
Ovum: Genellikle yuvarlak
biimli, dii eey organnda
mayoz blnmeler sonucu
oluan, haploid kromozom
sayl, erkek hcresiyle
birleerek zigotu meydana
getiren, byk ve hareketsiz
dii reme hcresi.
Ovipozisyon: Yumurtalama
ilemine verilen ad.
Follikl iinde
ovum ve sar
Follikl sap
Stigma
nfundibulum
Magnum
stmus
Uterus
Vajina
Kloak
ekil 8.3
Tavuk reme
Organlar
Kaynak: Trkolu,
ve Sarca, 2009.
Tavuklar neden bir gnde iki yumurta veremezler?
TAVUKULUK RNLER
Yumurta
Yumurta biyolojik deeri tam protein ve dier besin maddeleri ierii nedeniy-
le, bitkisel proteinlerin kaliteleri iin lt olarak kullanlmaktadr. Besin deerinin
en belirgin gstergesi, d ortamda uygun scaklk ve nem salanarak yumurtadan
21 gnlk srede canl bir civciv elde edilebilmesidir.
Yumurtann blmleri hakknda yararl bir kaynak olarak Tavukuluk Bilimi (Yetitirme,
Besleme, Hastalklar) adl kitaba bakabilirsiniz. (M.Trkolu ve M.Sarca, Ankara: Bey Of-
set, 2009)
Tavuk Eti
Tavuk eti dier etlere gre daha ekonomik retilebilen bir gda maddesidir. Tavuk
etinin ya kapsamnn dk olmas nedeniyle kalori deeri de dktr, doymu
ve doymam ya asitlerini dengeli bir ekilde bulundurur. Kolay sindirilebilir, yu-
muak, kolay inenebilen, lezzetli bir gdadr.
Yumurtann biyolojik deerinin yksek olmasn nasl aklayabiliriz?
KULUKA
Kanatl hayvanlarda memelilerden farkl olarak embriyo gelimesinin byk o-
unluu yumurtlamadan sonra d ortamda gereklemektedir. Kuluka olarak
isimlendirilen bu ilem; doal (gurk olan bir kanatl hayvan altnda) veya yapay
yntemlerle salanabilir. Yapay kuluka ise, kuluka makinalar kullanlarak civciv
retilmesi ilemidir.
Embriyo geliiminin ilk art olan dllenme, doal bir ilem olmakla birlikte,
horozlardan semen alnarak tavuklarn yapay tohumlanmas ile de mmkndr.
Bir iftleme veya tohumlamadan 23-26 saat sonra dll yumurta alnabilir. Ancak
srde maksimum dllle ulalabilmesi veya btn tavuklardan dll yumurta
alnabilmesi, srye horoz katmndan yaklak 3 gn sonra gereklemektedir.
181
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Biyolojik deeri tam
protein: Vcut proteinlerinin
sentezlenmesi srasnda
gereksinim duyulan
esansiyel amino asitleri
uygun miktarda ve dengeli
olarak ieren ve vcut
tarafndan kolayca
yararlanlabilen protein.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
% Su (%) Protein (%) Ya (%) Kl (%)
Btn yumurta 100 65.6 11.8 11.0 11.7
Yumurta ak 57 88.0 11.0 0.2 0.8
Yumurta sars 32 32 17.5 32.5 2.0
Kabuk 11
Kalsiyum
karbonat (%)
Magnezyum
karbonat (%)
Kalsiyum
Fosfat(%)
Organik
Madde (%)
94.0 1.0 1.0 4.0
izelge 8.1
Yumurtann bileimi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Gurk: Tavuklarn nesillerini
devam ettirebilmeleri
amacyla, yumurtalar
zerine oturarak, dll
yumurtadaki civciv
geliimine uygun; scaklk,
nem, evirme ve
havalandrma ilemlerini
gerekletirme igds.
Kulukalk Yumurtalarn Seimi ve Depolanmas
Kulukalk yumurtalar; ierisine % 10 orannda horoz katlm ebeveyn srlerden
elde edilir. Kulukalk yumurtalar mmkn olduu kadar sk (gnde 4-5 defa) top-
lanmal ve folluklardaki altlklar sklkla takviye edilerek veya deitirilerek temiz
yumurta elde edilmesine abalanmaldr. Kulukalk yumurtalar ne ok byk ne
de ok kk olmal (50-70 g aras), kabuk atlak veya krk olmamaldr.
retilen yumurtalardan kulukalk zellikte olanlar seildikten sonra kuluka
makinesine yerletirilinceye kadar bir sre depolanrlar. Bu sre ierisinde embriyo-
nun canlln koruyabilmesi bakmndan saklama koullarna zen gsterilmelidir.
Kulukalk yumurtalar % 75-80 nispi nemli odalarda 15-18 C scaklkta depolan-
maldr.
Kulukalk yumurtalarn depolanma sresinin uzamas durumunda embriyo
lmlerinin artt dolaysyla k gcnn ve kuluka randmannn dt bi-
linmektedir.
Kuluka Koullar
Kuluka sresince etkili olan faktrler scaklk, nem, havalandrma ve evirme ola-
rak sralanabilir.
Scaklk
Geliim devresinde (18 gn) en uygun scaklk 37.5-37.8C iken son gnlk -
k dneminde ise 36.9-37.2C civarnda olmaktadr.
Nem
Kuluka srasnda yumurta iindeki suyun hzl bir ekilde buharlamamas ve em-
briyo geliiminin normal devam edebilmesi iin nemin denetim altnda tutulmas
gerekir. Nispi nem geliim dneminde %55-60, kta ise % 70dir.
Havalandrma
Makine ierisinde yeterli oksijenin salanmas ve fazla karbondioksitin atlmas ya-
nnda makinenin her blgesinde eit evre koullarnn salanmas amacyla hava-
landrma uygulanmaldr.
evirme
Kuluka srasnda embriyonun yumurta kabuuna yapmamas, yumurta aknn
tamamn tketebilmesi ve k iin gerekli pozisyonu almas iin yumurtalarn
evrilmesi gerekir. Modern makinelerde bu ilem kulukann ilk 18 gnlk dne-
minde otomatik olarak 45 ayla saatte bir defa yaplr.
Bu faktrler ierisinde en nemli olan scaklktr.
182
Kanatl Tr Kuluka Sresi (gn) Kanatl Tr Kuluka Sresi (gn)
Japon Bldrcn 18 Be Tavuu 27-28
Tavuk 21 Hindi, rdek 28
Keklik 23-24 Kaz 28-34
Sln 26-28 Deve Kuu 42
izelge 8.2
Yetitiricilii yaplan
baz kanatl
trlerinde kuluka
sreleri.
Kuluka Sonularnn Deerlendirilmesi
Kuluka Randman
Kulukaya konulan yumurtalardan elde edilen canl civciv orandr.
Dlllk Oran
Kuluka makinasna konulan yumurtalardan dll olanlarnn orandr.
k Gc
Dll yumurtalardan elde edilen canl civciv orandr.
Kuluka sresince zerinde durulmas gereken faktrler nelerdir?
ETLK PL YETTRCL
Etlik pililer, yaklak 35-45 gnlk yata pazarlanan ve bu yata erkek-dii kark
olarak ortalama 2000-3000 gram canl arla ulaan pililerdir. Kesim ya konu-
sunda genetik materyal, kullanlan yemler, tketici talepleri veya yetitirme sistem-
leri etkili olmaktadr.
Yetitirme Sistemleri
Bugn etlik pili retimi, yer durumuna gre altlkl yer sisteminde ya da kafesler-
de gerekletirilmektedir.
Altlkl Yer Sistemi
Bu sistemde kmes taban, altlk veya yataklk denilen tala veya benzeri materyal-
ler ile, uygun kalnlkta tamamen kaplanr. Civcivler, yemlik ve suluk gibi ekip-
manlar yataklk zerine yerletirilir. Hayvanlar retim dneminin sonuna kadar
burada tutulurlar. Besi sonunda pililer kesime gnderilir ve tm altlk kmesten
uzaklatrlr. Kmes temizlenerek yeniden hazrlanr. lkemizde de yaygn ola-
rak bu sistem kullanlmaktadr.
Son yllarda hayvan haklar, hayvan refah ve doal rnler elde etmek zere
Avrupa Birlii lkelerinden kaynaklanan taleplerle yer sisteminde baz deiiklik-
ler ortaya konulmutur. Bir yandan birim alanda yetitirilen pili says kstlanr-
ken, dier yandan da alternatif retim sistemleri gelitirilmeye balanmtr. Yer sis-
teminde serbest yetitirme (free-range) olarak ifade edilen bu sistemde;
a. Hayvanlarn gn boyunca serbeste kmes dna kabilmeleri,
b. klan ortamn bitkilerle kapl olmas,
c. Kmes dnda kmes taban alannn en az iki kat kadar bir alan oluturul-
mas ve bu alann hayvanlara zarar verecek predatrlere kar korunmasn
salayacak ekilde etrafnn evrilmesi, kmes ierisinde ise hayvanlara ye-
terli alan salanacak ekilde bir dzenleme yaplmas gerekmektedir.
Kuluka Randman
kan Civciv Says
ToplamY

=
u
umurtaSays
Dlllk Oran
Dll Yumu

=
100
rrtaSays
ToplamYumurtaSays
k Gc

100
kan Civciv Says

Dll Yumurta Says

= 1100
183
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
Serbest gezinme alan daha da artrlarak, kullanlan yem, salk koruma uygu-
lamalar ve besi sresinin uzatlarak bymenin daha geni bir dnemde gerek-
letirilmesini salayan organik etlik pili retimi de alternatif bir retim sistemi ola-
rak gelimektedir.
Kafes Sistemi
Kafeste etlik pili retimi; gste su toplanmalar, karkas kusurlar, yaa gre sis-
temde deiiklik yaplma zorunluluu, kmesin stlma ve havalandrmasndaki
glkler nedeniyle yumurta tavukuluuna nazaran daha az tercih edilmektedir.
Ancak lkemizde de son yllarda bu olumsuzluklar ortadan kaldracak ekilde ye-
ni kafes sistemleri gelitilmeye allmaktadr.
Etlik Pili retiminde Entegrasyon
Etlik pili retimi entegre sistemlerde yaplmaktadr.
Entegrasyon sistemi, byk bir irketin, gerektiinde slah da dahil olmak ze-
re, retim, kuluka, kesim ve yem retimini de kendi bnyesi ierisinde salaya-
cak ekilde organize olmas biiminde tasarlanmaldr. Byle bir sistem ekil 8.4te
grlmektedir.
Bu durumda entegre irket, varsa kendi slah iletmesinden, yoksa dardan sa-
tn alaca retim materyali ile retim salar. Kulukalk yumurtalar ve onlardan
da civcivleri retir. Bu civcivleri kendisi ile yetitiricilik szlemesi imzalayan yeti-
tiricilere verir. Yetitiricilere kendi rettii yemin yannda veteriner hizmetlerini de
vermektedir. Yetitirme dnemi sonunda retilen hayvanlar kendi kesimhanesin-
de keser ve pazarlar. Szleme koullarna gre yetitiricinin gelir ve gideri hesap-
lanr ve kar kendisine denir. Yetitiricilere nceden belirlenen ve szlemede be-
lirtilen koullara uygun olarak kesimhaneye teslim edilen her 1000 hayvan veya kg
canl arlk iin belirli bir kar garanti edilebilir. Belirli bir retim dzeyinin zerin-
de iyi sonular elde eden yetitiricilere ayrca prim de denmektedir.
Entegrasyonun balca avantajlar aadaki ekilde zetlenebilir;
a. Yetitirme tekniklerinin uygulanmasnda entegre irkete ait teknik eleman-
lar etkin olduu iin reticiler arasnda hata yapma farkllklar ortadan
kalkar.
b. retimi srdrmek ve gelir elde etmek daha az risklidir. retici sadece hay-
vanlarn bakmn stlenir.
c. retim kapasitesi ok ykseldii iin fiyat deiikliklerinden etkilenme da-
ha azdr.
d. retici asndan daha az sermayeye ihtiya duyulur.
e. Kesim kalitesi daha yksektir.
f. rn pazarlamada daha az sorun yaanr.
g. Tarmsal retimde tavukuluktan elde edilen gelirlerin artrlmasna frsat ya-
ratmaktadr.
184
Bununla birlikte entegrasyonu kuranlar tm faaliyet alannda kendi kararlarn
verdikleri iin, szleme ile retime katlanlarn gelimelerine, kendi kararlarn
vermelerine yeterince frsat vermeyebilirler.
Yetitirme lemleri
Kmes Hazrl ve Civcivlerin Yerletirilmesi
Kmes hazrl iin iki retim arasnda braklmas gereken sre, kmes bykl-
ne, igc miktarna, kullanlan ekipmanlarn zelliine ve pazar durumuna g-
re ayarlanr. Dolaysyla yeni retime geilirken iki retim dnemi arasnda yeterli
temizlik ve dezenfeksiyon uygulanmal ve kmesin salk koruma nlemlerinin et-
kinliine gre bir-iki hafta bo kalmas salanmaldr. Bu ilem hastalk etkeni o-
u organizmalarn yeni srye bulamasn nleyecektir.
Kmes tabanna, yaz dneminde 5-8, kn 8-10 cm derinlikte ve ortalama 5
kg/m
2
kadar tozsuz rende tala veya dier altlk (yataklk) materyalleri serilmeli-
dir. Altln btn kmeste ayn seviyede serilmesi salanmaldr. Civciv yemlikle-
ri yoksa, yemlik yerine civciv kutular veya temiz yumurta viyolleri geici olarak
kullanlabilir. Civcivler geldiinde suluklardaki su kmes scaklnda olmaldr.
Civcivler kmese gelmeden mevsime bal olarak 24-48 saat nce kmes stlma-
ya balanmaldr. Bylece civcivler kmese geldiinde altlk snm ve kmes s-
cakl da istenilen seviyede olacaktr. Kmes ii scaklk ilkgn civciv seviyesinde
32-34C olmaldr. Civcivlerin stclar etrafndaki yaylmalar, davranlar ve kar-
dklar grlt scakln uygun olup olmadnn gstergesidir (ekil 8.5).
Civcivler, kulukadan ktktan sonra 6-12 saat ierisinde kmese yerletirilme-
lidir. Bu srenin gecikmesi dehidrasyonla sonulanacaktr. Her kmese sadece bir
ana srden elde edilen civcivlerin konulmasna dikkat edilmelidir. Civcivler k-
mese yerletirildikten sonra btn hayvanlarn yem ve su kaynan bulup bulma-
d kontrol edilmelidir.
185
ekil 8.4
ANA YETTRME
NTES
KULUKA NTES
YEM NTES
ENTEGRE RKET YETTRCLER
ANA YUMURTLAMA
NTES
BROLER LETMELER
KESMHANE
SOUKHAVA DEPOSU
VE
PAZARLAMA NTES
Etlik pili
retiminde entegre
sistem.
Kaynak: Trkolu,
1997.
Civcivler bydke hava scakl ve iklime bal olarak kmes ii scakl
yaklak 21Cye ulancaya kadar her hafta 3C kadar azaltlr. Yemlik ve suluklar
kontrol edilmeli, suluklarda tama ve tkanma olup olmadna baklmal ve yk-
seklikleri ayarlanmaldr. Kmes ii scaklk ve nem deerleri, a ve ilalamalar ile
tarihleri, yem tketimi, gnlk lmler ve srnn performansna etki eden dier
hususlar kayt altna alnmaldr.
Yerleim Skl
Genellikle yerleim skl ile kmeste metrekare taban alannda bytlen hayvan
says ifade edilir. Bu miktar ne kadar artarsa hayvan bana sabit masraflar ve i-
letme giderlerinin nemli bir ksm azald iin retimin daha ekonomik olaca
dnlr. Ancak besi sresi, yem tketimi, yaama gc ve byme hznn op-
timum seviyede olabilmesi, yerleim skl ile yakndan ilikilidir.
Doal havalandrmal, pencereli kmeslerde etlik pililerin optimum byme-
leri iin yerleim skl, 9-14 adet/m
2
veya 15-22 kg canl arlk/m
2
dir. evre
kontroll kmeslerde uygulanabilecek yerleim skl ise 15-22 adet/m
2
veya 35-
40 kg canl arlk/m2 olarak hesaplanabilir.
Aydnlatma
Pencereli veya ak tip kmeslerde etlik pili yetitiriciliinde srekli aydnlatma
uygulanmaktadr. Bu amala gndz doal gn ndan sonra yapay aydnlatma
yaplr. Bu sistemin en nemli sakncas gndz ortamda ok yksek aydnlatma
iddeti gereklemesi, gece ise bunun dmesidir. Aydnlatma sresi olarak uygu-
lama; ilk gnlerde 24 saat aydnlatma (genellikle 3-7 gn), daha sonra 23 saatlik ay-
dnlk dnemden sonra 1 saat de karanlk dnem eklindedir. Bu karanlk dnem,
ani elektrik kesilmelerinde civcivleri karanla altrmak iindir. Bylece, elektrik
kesintisi annda hayvanlarn, ylmalar, sakatlanmalar ve lmeleri nlenmektedir.
186
Normal
Scaklk
Dk
Scaklk
Hava
Ceyeran
Yksek
Scaklk
Istc
Yemlik
Suluk
Civciv
ekil 8.5
Civcivlerin
bytme
blmelerinde scaa
kar davranlar.
Kaynak: Trkolu
ve Sarca, 2009.
Etlik pililerde ilk hafta, civcivlerin yemlik ve suluklar kolay bulmalar, yerleri-
ni renmeleri, yem yeme ve su ime davranlarnn uyarlmas ve ilk gnlerde
aktivitelerinin salanmas amacyla yeterli dzeyde k temin edilmeli, daha sonra
azaltlmaldr. Bu amala, ilk 1 hafta 20 lux, ikinci hafta bandan kesim yana ka-
dar 5-10 lux k iddeti tavsiye edilir.
Su ve Suluklar
Hayvanlarn nnde srekli temiz iilebilir suyun temin edilmesi gerekmektedir.
Bu amala 100 hayvan iin asma tip (anak) suluklardan 7 tane, damlalkl (nipel)
tip suluklardan ise 10 adet kullanlmas gerekmektedir.
Yemleme ve Yemlikler
Etlik pili yetitiriciliinde balatma (starter), bytme (grower), bitirme (finisher)
ve kesim ncesi (withdrawal) yemleri farkl yalarda verilmektedir. Hayvan bana
yemlik mesafesi; 1-14. gnlerde 2.5-3.0 cm, 15-42. gnlerde 4.5-6.0 cm hesaplan-
maldr. Yetitirme dnemi sonunda hayvanlarn kesime sevkinden 4-5 saat nce
yemlikler kaldrlarak yemlemeye son verilir. nk, bu son 4-5 saatlik yem tke-
timinin hayvann gelimesine etkisi olmayacaktr. Aksine sindirim kanalndaki
yem, kesim srasnda zayi olur ve kesim srasnda kirlilie neden olarak, kaliteli ke-
sim yaplmasn zorlatrr.
retimin Deerlendirilmesi
Etlik pili retimi kar marj giderek azalan, retim faktrlerindeki hatalarn en d-
k seviyeye ekildii zaman karllk salayabilen bir yapya sahiptir. retimin sr-
drlebilirlii; yaama gc, canl arlk, yemden yararlanma ve dier verim pa-
rametrelerinde salanabilecek iyiletirmelerle mmkndr. Yine bir ylda gerek-
letirilecek besi miktar da karll etkileyen nemli faktrlerdendir. Bir iletmede
uygulanan yetitiriciliinin baarsnn baka iletmelerle veya ayn iletmenin fark-
l dnemlerinde salanan baarnn birbirleriyle karlatrlmas en iyi ekilde ve-
rim indeksinin hesaplanmas ile yaplabilir. Verim indeksi (V) u formle gre he-
saplanabilir.
Bu deerin 300den yksek olmas iyi bir retim yapldnn gstergesidir.
Yaygn olarak etlik pililer ortalama 42 gnlk yata kesilmekte 2.3-2.5 kg can-
l arlk, 1.7-1.8 yem deerlendirme says ve % 95 yaama gc hedeflenmekte-
dir. Bu deerler kullanlarak gerekleen verim indeksi;
Etlik pili yetitiriciliinde dikkat edilmesi gereken hususlar nelerdir?
YUMURTA TAVUKULUU
Yumurta tavukuluu, bytme dnemindeki birok yetitirme uygulamas asn-
dan etlik pili yetitiriciliine benzemekle birlikte, canl arln kontrol altna
alnmas ve retim sresinin uzun olmas nedeniyle baz farkllklar gstermekte-
V

.
. =

=
2500 95
42 175 10
3231
V
Ortalama Canl Arlk g Yaama Gc

( ) (
=
%%)
( ) Besi Sresi gn YemDeerlendirmeSays 10
187
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
dir. lk 6 haftalk dnem civciv dnemi, 7 ile 18. hafta arasndaki dnem pili (ge-
lime) dnemi ve 19. haftadan sonraki dnem ise tavuk (yumurtlama) dnemi ola-
rak kabul edilmektedir. Be aylk bytme dnemi sresince uygulanan ilemler
yumurtlama dnemini etkiledii iin bu dnemde yaplacak hatalar retimin ve-
rimliliine dorudan etkili olmaktadr.
Yumurta retim Hedefleri
Ticari yumurta retiminde zaman ierisinde deiiklikler olabilmesine ramen,
retimde ulalmak istenilen hedefleri aadaki ekilde zetlemek mmkndr;
a. Tavuk bana ylda 320-340 yumurta elde edilebilmesi,
b. 1 kg yumurta iin 1.6-1.8 kg arasnda yem tketimi gerekletirecek ekilde,
iyi bir yemden yararlanma kabiliyetine sahip olma,
c. 16-18 haftalk bytme dneminde %3-5 lm ve ayklama ile, yumurtlama
dnemi olan ilave 12 aylk srede %5-6 veya daha dk lm orannn ger-
eklemesi,
d. Elde edilen yumurtalarda %75 ve daha yksek oranda iri yumurta salana-
bilmesi. Alnan yumurtalarn %95 veya daha yksek oranda satlabilir zel-
likte olmas,
e. Yumurtalarn elde edilmesinden pazarlama aamasna kadarki srede krk
yumurta orannn % 2nin zerine kmamas.
Yumurtac letme Tipleri
Bytme letmeleri
Bu iletmeler kulukahanelerden aldklar gnlk civcivlere yaklak 14-16 hafta
bakarak, yetitirdikleri yarkalar yumurta retim iletmelerine satarlar. Bytme
dneminde yaplmas gereken canl arlk kontrol ve tm salk koruma nlem-
leri (a ve ilalar) dorulukla yerine getirildii taktirde yumurta retim iletmele-
rinde ciddi yetitiricilik sorunlar yaanmaz.
retim letmeleri
Bu iletmeler, bytme iletmelerinden aldklar yaklak 14-16 haftalk yarkalarla
12-14 aylk verim dnemi boyunca yumurta retimi yapan iletmelerdir.
Bytme-Yumurta retim letmeleri
Bu tip iletmeler, civcivleri gnlk yata alarak, civciv bytme ve yumurta verim
dnemini kapsayacak ekilde yetitirme ve retim yaparlar. Bu iletmelerde genel-
likle bytme kmesleri ayr, yumurtlama kmesleri ayr olduu iin, ayn iletmede
farkl yalarda tavuk bulunmas salk koruma alannda glk yaratabilmektedir.
retim Sistemleri
Bugn yumurta tavukuluunda retim, yer durumuna gre nemli lde kafes
sisteminde gerekletirilmektedir. Yer sistemine gei, serbest yetitirme (free-ran-
ge) ve alternatif kafes sistemlerinin kullanlmas konusunda almalar, hayvan
haklar ve hayvan refah ile ilgilenenlerce basklar srmesine ramen, zellikle ge-
limi lkelerde kafes sistemi hala retimde etkinliini srdrmektedir.
Yumurta retiminde entegrasyon uygulamalar daha ziyade pazarlama aama-
snda olmutur. reticiler elde ettikleri yumurtalarn standardizasyonu, depolan-
mas, ambalajlanmas ve pazarlara datmnn tek elden yaplmas iin birlikler
oluturmulardr.
188
Yarka: 12-16 haftalk yata
yumurtalamam dii tavuk.
Kafeste yumurta tavukuluunun balca avantajlar aadaki ekilde sralanabilir;
a. Birim alanda daha fazla tavuk barndrlmaktadr. Yer tavukuluunda m2
taban alanna 4-8 tavuk konulurken, kafes sisteminde kafeslerin zellikleri-
ne gre 12-30 arasnda tavuk konulabilmektedir.
Kafes sistemleri ve zellikleri hakknda yararl bir kaynak olarak Bilimsel Teknik Pratik
Tavukuluk (Cilt 2) adl kitaba bakabilirsiniz. (C.Erensayn, Ankara: Nobel Yay., 2000)
b. Kafes tavukuluunda hayvanlarn daha az gurk olmas, tavuklarn yem t-
ketiminde rekabetin azalmas nedeniyle daha rahat olmalar, korkan hay-
vanlarn da rahatlkla yem tketebilmesi, lm orannn daha dk olmas
ve yumurta yeme alkanlnn olumamas gibi nedenlerle %2-6 orannda
daha fazla yumurta elde edilebilmektedir.
c. Tavuklarn kafesler ierisinde hareketleri kstland, dolaysyla yaama pa-
y yem tketimleri azald iin toplam yem tketimleri de azalmaktadr.
d. Kafeste yem, su, yumurta toplama, gbre uzaklatrma gibi ilemler otomas-
yona alnd iin iilikten nemli dzeyde tasarruf edilmektedir.
e. Hayvanlar tek tek kontrol imkan olduu iin yumurtlamayan, sakatlanm,
yaral veya hasta hayvanlarn ayklanmas daha kolaydr.
f. Elde edilen yumurtalar altlk ile temas etmedii iin daha temizdir.
g. Bytme dneminde olduu gibi yumurtlama dneminde de altla ihtiya
duyulmamas nemli bir avantajdr.
h. Tecrbesiz iletmeciler iin yetitirme teknikleri ve idare yer sistemine gre
daha kolaydr.
Bu avantajlarna ramen kafes sisteminin deiik dezavantajlar da vardr. Bunlar;
a. Kafes siteminin kurulum maliyeti yer sisteminden yksektir
b. Kafeste barndrlan tavuklarda, kafes yorgunluu ad verilen bir rahatszlk
grlmektedir.
c. Kafeste barndrlan tavuklarda hareketsizlik nedeniyle daha fazla yalanma
grlr. zellikle karacierin yalanmas lmlere neden olabilir.
Yetitirme Teknikleri
yi hazrlanm kmeslerde, uygun bakm ve idare teknikleri ile baklm pililer
salkl olarak yumurtlama kmeslerine alndnda baarl bir retim dnemi el-
de edilebilecek demektir. Yumurtac bir srnn verim zellikleri izelge 8.3te
verilmitir.
189
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
zellik
Yumurtac Hibrit
Beyaz Kahverengi
Bytme Dnemi Zayiat, (%) 23 23
Cinsi Olgunluk Arl, (gr) 1535 1750
Bytme Dnemi Yem Tketimi, (kg/hayvan) 5.9 6.9
lk Yumurtlama Ya, (gn) 140145 145150
Yumurtlama Dnemi Yem Tketimi, (gr/hayvan/gn) 100105 113117
Ortalama Yumurta Arl, (gr) 60.3 63.1
72 Haftalk Yumurta Verimi, (adet) 305 297
Yumurtlama Dnemi Zayiat, (%) 57 46
72. Hafta Arlk, (gr) 18201850 20402080
izelge 8.3
Farkl genetik
yapdaki yumurtac
srlerin baz verim
zellikleri.
Yetitiriciler, ya civciv satn alp kendileri byterek veya 16 haftalk yataki
yarkalar bytme iletmelerinden satn alarak yetitiricilik yapmaktadrlar.
Civcivlerin Kmese Yerletirilmesi
Kmesin hazrlanmas ve civcivlerin kmese yerletirilmeleri etlik pili yetitiricili-
inden farkl deildir. Kmesin stlmas, altlk veya kafeste yetitirme ortamlarnn
hazrlanmas ile ilgili kurallar yumurtac civcivler iin de geerlidir. Kafes sistemin-
de civciv bytme yaplyorsa, tel taban zerine genellikle 2 hafta sre ile kt ve-
ya ilave plastik zgara yerletirilmesi gerekebilir.
Yerleim Skl
Istclar altnda civciv bana 45-65 cm
2
lik alan yeterli olmaktadr. 0-6 haftalk ya
dneminde btn civciv genotipleri iin yerleim alan ihtiyac yaklak ayndr.
Kafes sisteminde 50-60 adet/m
2
kafes taban ve altlkl yer sisteminde 15-22 adet/m
2
yerleim skl hesaplanr. Hayvanlar bydke yerleim alan ihtiyalar artar.
Uygun saydan fazla miktarda hayvan konulmas halinde lm oran artar ve geli-
me hz der.
Kafes sisteminde beyaz yumurtaclar iin tavuk bana ortalama 400-450 cm
2
ve
kahverengi yumurtaclar iin 450-550 cm
2
taban alan hesaplanr. Verilen m
2
ba-
na tavuk adetleri evre kontroll kmeslerde yaklak % 25-35 artrlabilir.
Yumurta retiminde kafes sisteminin yaygnlna ramen, altlkl yer sistemi de
kullanlmaktadr. Izgara sistemlerinde de kmesin yaklak 1/3 ya da 2/3 zgara
ile kapldr. Bu nedenle yumurta tavukuluunda da altlk kullanm halen nem-
lidir. Kafes yetitiriciliinde her tavuk iin 10 cm yemlik uzunluu ile en az iki
damlalkl sulua ulama imkn salanmaldr.
Aydnlatma
Civcivlerin yem yemeyi ve su imeyi renebilmeleri iin yer sisteminde ilk 2-3,
kafes sisteminde ilk 4-7 gn sre ile 24 saat srekli aydnlatma yaplr. Gnde 15-
20 dakika karanlk uygulanmas da hayvanlarn karanla almalar bakmndan
tavsiye edilmektedir. Bytme dneminde aydnlatma sresi giderek azaltlarak 8
saate drlr. Yumurtlama dnemi balangcnda ise 14-16 saate kartlr. Yu-
murtlama dnemi sonuna kadar aydnlatma sresi ksaltlmamaldr. ok katl ka-
fes sisteminde n pozisyonu ve kafeslerin ykseklii nedeniyle bir rnek aydn-
latma salanmas zordur. zetle, bytme dneminde sabit ya da artmayan, re-
tim dnemine geite kta art salanmas yannda retim sonuna kadar n
azalmamas konusunda dikkat edilmelidir. Genel olarak bytme dneminde 8 sa-
at aydnlk 16 saat karanlk faz, retim dneminde ise 14-16 saat aydnlk 8-10 sa-
at karanlk faz uygulanmaktadr.
Yemleme
Tavuklarn besleme programlarnn hazrlanmasnda, genetik potansiyellerinden
azami yararlanma esas alnmaldr. Yumurta retimi ile civciv ve pili dneminde
uygulanan bakm besleme arasnda yakn iliki nedeniyle, yumurtac pililerin b-
ytlmesinde en nemli etken canl arln kontrol altnda tutulmasdr. nk
canl arlk kontrol altna alnmadnda hayvanlarn zellikle reme organlarnda
yalanma olumakta dolaysyla reme gcnde d yaanmaktadr.
Yumurta retiminin devamll iin pili bytme dneminde ar yalanma-
snn nlenmesi, erken cinsi olgunlua ulamaktan kanlmas ve deiik yalarda
190
bir rnekliin salanmas gereklidir. Yumurta verim dneminde ise bir rnekliin
devam ettirilmesi, yalanmann kontrol altna alnmas ve yumurta verim dzeyi-
nin ve dier performans zelliklerinin optimum dzeyde devam ettirilmesi gerek-
lidir.
Scaklk
Yumurta tavuklar iin yumurta verimi bakmndan en uygun kmes ii scakl 15
ile 18C arasdr. Yem tketimi bakmndan ise, en uygun scaklk 18-24C arasdr.
Dolaysyla yumurta ve yem tketimi bakmndan en uygun scaklk 15-20Cler
aras olmaktadr.
Kmes ierisinde fazla nem ve amonyak birikimini nleyecek tarzda bir hava-
landrma yaplarak uygun kmes ii scaklk deerlerinin salanmas karl bir ye-
titiricilik yapabilmek bakmndan nemlidir. Yumurta tavuklar iin 5Cnin altnda-
ki ve 25Cnin zerindeki kmes ii scaklklarnn arzu edilmedii unutulmamaldr.
Gaga Kesimi
Yumurtac civcivlerde 6. ile 9. gnler arasnda gaga kesimi yaplmas, kanibalizm
vakalarnn nne gemek bakmndan en uygun yoldur. Eer gaga kesimi bu d-
nemde yaplmam ise, kesimin 10-12. haftalar iinde yaplmas gereklidir ancak
ge kesim tavsiye edilmez. Gaga kesiminde st gaga alt gagadan daha ok kesilir.
Gagann 1/2 veya 2/3 burun deliklerinin nnden kesilir ve iyi bir ekilde da-
lanr. Dalama 3 saniye iinde bitirilmelidir.
Yumurta tavukuluunda kafes sisteminin yaygn kullanlmasnn nedenleri nelerdir?
191
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
7
Kanibalizm: Kendi trn
yeme.
192
Tavukuluun hayvanclk faaliyetleri iindeki
nemini tanmlamak
Tavuklar kk csseli, bakm kolay, reme g-
c ve yemi deerlendirmesi bakmndan yksek
performans gsteren slah almalarnn hzl so-
nu vermesine olanak salayan ve rnlerinin
sanayiye uygun zellikte olmas nedeniyle dier
hayvanclk faaliyetleri ierisinde nemli bir yere
sahiptir.
Tavuun biyolojik zelliklerini listelemek
Tavuklar scakkanl, metabolizma hzlar yk-
sek kular snfnda yer almaktadr. Sindirim sis-
temleri dier iftlik hayvanlar ile karlatrld-
nda yemleri paralamak amacyla dileri ol-
mamasna ramen gl kaslar olan talk bu
grevi stlenmitir. Sidik kesesi bulunmayan ka-
natllarda reme, boaltm ve sindirim sistemi
tek bir noktada son bulmaktadr. Sol yumurtal-
aktif olan tavuklar 23-26 saatte bir yumurta
verebilirler.
Kuluka sonularn nedenleriyle ilikilendirmek
Kuluka srecinde en nemlisi scaklk olmakla
birlikte nem, havalandrma ve evirme faktrleri
zerinde durulmaktadr. Kuluka ileminin de-
erlendirilmesinde kuluka randman, k g-
c ve dlllk oran hesaplanmaktadr. Ovipo-
zisyon sonras yumurtalar uygun scaklk ve nem
koullarnda depo edilebilselerde bu srenin
uzun olmas embriyo lmlerine neden olmakta
dolaysyla k gc ve kuluka randmannda
dlk yaanmaktadr. k gc, kuluka ran-
dmannn dlllk oranna blm ile hesapla-
nabilir.
Yumurta tavuu ve etlik pili yetitiriciliini
aklamak
Yumurta tavuklarnda bytme ve retim dne-
minde dikkat edilmesi gereken hususlarn ban-
da aydnlatma program ve canl arlk kontrol
gelmektedir. lk 6 haftalk dnem civciv dnemi,
7 ile 18. hafta arasndaki dnem pili (gelime)
dnemi ve 19. haftadan sonraki dnem ise tavuk
(yumurtlama) dnemi olarak kabul edilmektedir.
Be aylk bytme dnemi sresince uygulanan
ilemler yumurtlama dnemini etkiledii iin bu
dnemde yaplacak hatalar retimin verimliliini
dorudan etkilemektedir. Yumurta tavuu b-
ytme dneminde yerde de yetitirilebilirken,
retim dnemi kafeste uygulanmaktadr. Gn-
mzde etlik pili yetitiricilii entegrasyon siste-
minde altlkl kmeslerde yrtlmektedir. Sz-
lemeli reticilerin civciv, yem ve veteriner hiz-
metleri entegre firma tarafndan karlanmaktadr.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
193
1. Aadakilerden hangisi tavukuluun, dier hay-
vanclk faaliyetlerine gre avantajlarndan biri deil-
dir?
a. Tavuklar kk csseli hayvanlardr.
b. reme gc yksektir.
c. Yem deerlendirmesi daha iyidir.
d. Tavukulukta otomasyon olduka gelimitir.
e. Etlik pililerde kesim ya 21 gndr.
2. Aadakilerden hangisi yumurtac bir rktr?,
a. Sussex
b. Orpington
c. Leghorn
d. Rhode Island Red
e. Dorking
3. Yumurta kabuk rengi, aadakilerden hangisiyle
yakndan ilgilidir?
a. Tavuun ty rengi
b. Deri rengi
c. Kulakk rengi
d. Bacak rengi
e. bik ekli
4. Yumurtalarda dllenme, yumurta kanalnn hangi
blgesinde gereklemektedir?
a. nfundibulum
b. Magnum
c. stmus
d. Uterus
e. Vajina
5. Yumurta ak, yumurta kanalnn hangi ksmnda
olumaktadr?
a. nfundibulum
b. Magnum
c. stmus
d. Uterus
e. Vajina
6. Kuluka sresince zerinde durulmas gereken en
nemli faktr aadakilerden hangisidir?
a. Scaklk
b. Nem
c. Havalandrma
d. evirme
e. Ik
7. Bir kuluka makinesine 250 tanesi dll 500 yumur-
ta yklenmi ve olan bu yumurtalardan 125 tanesinden
civciv kmtr. Kuluka Randman deeri katr?
a. %100
b. %75
c. %50
d. %25
e. %0
8. Aadaki ifadelerden hangisi entegrasyon sistemi-
nin avantajlarndan biri deildir?
a. rn pazarlamada daha az sorun yaanr.
b. Kesim kalitesi yksek olur.
c. reticinin entegre firmaya kar her zaman pa-
zarlk ans vardr.
d. Yem ve civciv gibi temel maliyet giderleri daha
dk olur.
e. reticiler arasnda hata yapma farkllklar orta-
dan kalkar.
9. Bir srnn 40. gn sonunda canl arl 2 kg, ya-
ama gc %94 ve yem deerlendirme says 2 olduu
bir durumda verim indeks deeri katr?
a. 190
b. 205
c. 220
d. 235
e. 250
10. Yumurta tavukuluunda gn uzunluuyla ilgili
olarak aadakilerden hangisi dorudur?
a. Bytme dneminde artan, retim dneminde
azalan
b. Bytme ve retim dneminde azalan
c. Bytme ve retim dneminde artan
d. Bytme dnemi artmayan, retim dnemi azal-
mayan
e. Bytme dnemi azalmayan, retim dnemi art-
mayan
Kendimizi Snayalm
194
1. e Yantnz yanl ise, Tavukuluun Hayvanc-
lktaki Yeri ve nemi konusunu yeniden gz-
den geiriniz.
2. c Yantnz yanl ise, Tavuk Irklar konusunu
3. c Yantnz yanl ise, Tavuun Biyolojik Yaps
4. a Yantnz yanl ise, Tavuun Biyolojik Yaps
5. b Yantnz yanl ise, Tavuun Biyolojik Yaps
6. a Yantnz yanl ise, Kuluka konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
7. d Yantnz yanl ise, Kuluka konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
8. c Yantnz yanl ise, Etlik Pili Yetitiricilii ko-
9. d Yantnz yanl ise, Etlik Pili Yetitiricilii ko-
10. d Yantnz yanl ise, Yumurta Tavukuluu ko-
Sra Sizde 1
Tavuklarn slah, yemleme, yetitirme teknikleri ve has-
talk kontrolnde salanan gelimeler sonucu verimleri
nemli seviyede artmtr.
Sra Sizde 2
Kullanlan ebeveynlerin genetik yaplar birbirinden
farkl olmas halinde ebeveynlerinden daha yksek ve-
rimli, bir rneklii fazla ve yaama gc yksek olan
hibrit dller elde edilebilir.
Sra Sizde 3
Yumurtann oluum srecinde kabuk oluumu 18-20
saat srmektedir. Dier ksmlarn olumas amacyla
geen sreler de toplandnda her yumurtann oluum
sresi 23-26 saat olarak ortaya kmaktadr. Bu neden-
le tavuklar bir gnde birden fazla sayda yumurta vere-
mez denilebilir.
Sra Sizde 4
Besin deerinin en belirgin gstergesi, d ortamda uy-
gun scaklk ve nem salanarak yumurtadan 21 gnlk
srede canl bir civciv elde edilebilmesidir. Dier bir
deyile vcut iin gerekli btn besin maddelerini ier-
mektedir.
Sra Sizde 5
Kuluka makinalarnda scaklk, nem, havalandrma ve
evirme faktrleri zerinde durulmaktadr. Bu faktr-
lerden en nemlisi scaklktr.
Sra Sizde 6
Kmeslerde retim sonunda yeterli temizlik ve dezen-
feksiyon ilemlerinin yaplmas, civcivin kmese gel-
mesinden en ge bir gn ncesinde kmesin uygun s-
cakla getirilmesi, hayvan saysna gre yeterli yemlik
ve suluk temini ile ilk gn btn hayvanlarn yeme ve
suya ulamas konusunda dikkatli olunmaldr. Kesim-
den 4-5 saat ncesinde yemlikler kaldrlmaldr nk
sindirim kanalndaki yem hem zayi olmakta hemde ke-
sim srasnda kirlilie neden olarak kaliteli kesim yapl-
masn zorlatrmaktadr.
Sra Sizde 7
Birim alanda daha fazla hayvan barnmakta, daha az
gurkluk yaanmaktadr. Verim dnda enerji gereksin-
meleri azalmakta, bu nedenle daha az yem tketmekte-
dir. Yem ve su temininin yan sra yumurta ve gbre
toplama daha kolay salanmaktadr. Sonu olarak daha
temiz rn elde edilmesi ve idaresinin daha kolay ol-
mas saylabilir.
195
Erensayn, C., (2000). Bilimsel Teknik Pratik Tavuk-
uluk (Cilt 2), Ankara: Nobel Yay.
North, M.O., Bell, D. (1990). Commercial Chicken
Production Manual, U.S.A.:The Avi Publishing
Company.
Trkolu, M., (1997). Tavuk Yetitirme. Hayvan
Yetitirme (Editr M. Erturul), Ankara:Baran
Ofset.
Trkolu, M., Sarca, M. (2009). Tavukuluk Bilimi
(Yetitirme, Hastalk ve Besleme), Ankara:Bey
Ofset.
Arcln ksa tarihesini aklayabilecek;
Bal ars trlerinin genel zelliklerini aklayabilecek;
Bal arlarnda rk kavramn tanmlayabilecek ve dnyada yaygn yetitirilen
bal ars rklarnn genel zelliklerini aklayabilecek;
Bal ars kolonisini eitli ynleriyle irdeleyebilecek;
Arclk iletmelerinde yrtlen mevsimlik ileri aklayabilecek;
Arclk rnlerinin zelliklerini aklayabilecek;
Bal ars hastalk ve zararllarn tanmlayabileceksiniz.
indekiler
Bal ars
Koloni
Corafik rk
Ana ar
Oul veme
Koloni ynetimi
Ana nektar akm
Bal
Bal hasad
Balmumu
Polen
Varroa
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Hayvan Yetitirme Ar Yetitirme

GR
ARICILIKTA LKLER VE GELMELER
BAL ARISI TRLER VE IRKLARI
BAL ARISI ALES (KOLON)
BAL ARILARINDA REME VE
OALMA
KOLON DZEN VE GREV
DAILIMI
ARICILIK
ARICILIKTA MEVSMLK LER
BAL ARISI RNLER
BAL ARISI HASTALIK VE
ZARARLILARI
9
HAYVAN YETTRME
GR
Trkiye, hem bitkisel hem de hayvansal gen kaynaklarna sahip sayl zengin l-
kelerden biridir. Corafik konumuna bal olarak ortaya kan farkl ekolojik ko-
ullar ve iklim eitlilii, Trkiye florasnn zenginlemesine ve eitlenmesine yol
amtr. Tmyle floraya dayal bir hayvanclk dal olan arclk da Anadolu insa-
nnn nemli uralarndan biri olarak gnmze kadar gelmitir.
Birlemi Milletler Gda ve Tarm gt (FAO)nn 2008 yl verilerine gre
Trkiyede 4.9 milyon arl kovanda 81 bin ton bal retilmitir. Bu kovan varl ve
bal retimi ile Trkiye dnyada ikinci sray almaktadr. Trkiyenin kovan bana
bal verimi 17 kg, dnyann toplam kovan varl iindeki pay % 7.5, bal retimin-
deki pay ise % 5.4tr.
http://faostat.fao.org/
Trkiyede tarm alanlarnn, zellikle son yllarda, artan nfusun konut ihtiya-
cn karlamada ve sanayi yerleiminde kullanlmas sonucu azalmasna ek olarak
miras yoluyla paralanmas ve tarm iletmelerinin klmesi tarm nfusunun
yoksullamasna ve birok sosyo-ekonomik soruna yol amaktadr. Bu olgu kk
iletmelerin gelirlerini ve yaam standartlarn ykseltici nlemlerin alnmasn zo-
runlu klmaktadr. in, Afrika ve Orta Amerika lkeleri bata olmak zere benzer
sorunlar yaayan lkelerde kk sermayeli, dk maliyetli ve az igc ve ara-
zi kullanan arclk nemli bir retim dal olarak ele alnmakta, uluslararas rgt-
ler ve irketlerce byle lkelerde trl arclk projeleri desteklenmektedir. lke-
mizde de kimi yerel ynetimlerin, kamu kurulularnn ve finans kaynaklarnn ar-
cla destek verdikleri grlmektedir. Dsatm olanaklarnn da zellikle Orta Do-
u ve AB lkelerinin bal talebinin srekli art gstermesi nedeni ile artmas, son
yllarda Trkiyede hem kk arclk iletmelerinin kapasitelerini artrmalarna
hem de yeni arclk iletmelerinin kurulmasna yol amaktadr.
Dnya bal ticareti incelendiinde, 2008 ylnda, eitli lkeler arasnda 451 bin
ton baln el deitirdii grlr. Trkiyenin son yllarda dikkate deer bal dsat-
m yapmad grlmektedir. Tm dnyada olduu gibi Trkiyede de bal tketi-
minin artarak srd, yerel fiyatlarn dier tarm rnlerinin fiyatlarndan yksek
olduu izlenmektedir. Baldan baka arst, polen, balmumu, ar zehiri gibi ar
rnlerine istemin son yllarda gelime gsterdii sylenebilir.
Ar Yetitirme
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Bal arlarnn lke ekonomisine asl katklar tozlamada etkin rol oynamalar
sonucu bitkisel retimde meydana gelen nicel ve nitel arttr. Doal dengenin
her geen gn bozulmas ve zirai mcadele sonucu doal tozlatrclarn yok ol-
mas meyve, sebze, yem ve endstri bitkileri retimini olumsuz etkilemektedir.
Bu an giderilmesinde tozlatrc olarak bal ars kolonilerinin nemi ok b-
yktr. leri lkelerde bu amala gelimi olan ar kiralama sistemi ile hem arc-
lar hem de bitki reticileri kazanl kmaktadrlar. A.B.D.de yaplan bir deer-
lendirmeye gre bal arlarnn bu yolla ekonomiye katks kendi rnlerinin on
kat deerindedir.
ARICILIKTA LKLER VE GELMELER
Fosil bulgular bal arsnn dnyada 80 milyon yldr bulunduunu gstermektedir.
Gnmzde bal ars ve arclk kutup daireleri dnda dnyann her blgesinde
bulunmaktadr. Onyedinci yzyla kadar sadece Eski Dnya topraklarnda bulunan
bal ars Yeni Dnyaya Avrupadan glerle tanmtr.
lk insanlarn bal arsndan yararlanmalar, kaya ya da ktk kovuklarnda ya-
ayan bal ars kolonilerinden bal armak biiminde olmutur. nsanlarn bu yolla
bal elde ettikleri spanyada bulunan Mesolitik aa (.. 7000) ait bir maara res-
minde grlmektedir. Bir retim dal olarak arcln ortaya k ise Neolitik
ada (.. 5000) olmutur. Gerek anlamda arclk, insann aa gvdelerindeki
kovuklarda ya da benzer yerlerde bulduu bal ars kolonilerini korumay ren-
dii zaman balamtr. Daha sonralar, kolonilerin doal yaamlarn srdrebil-
meleri ve barndrlmalar iin kovanlar kullanlmaya balanmtr. Ar kltrnn
ilk merkezleri olan Mezopotamya ve Antik Msrda ktk ve testi kovanlarla arc-
lk yaplmtr. Anadoluda arcln eski bir ura olduu ise bugn Anadolu Me-
deniyetleri Mzesinde bulunan Hititlere (.. 1300) ait yazl tabletlerden anlal-
maktadr. Bunlardan birinde o zaman yrrlkteki arclk yasasnn iki maddesi-
nin deiik halleri yer almaktadr. Dier balca kaynaklar Gordion kazlar ve M-
srdaki Firavun mezarlardr.
Arclk tarihi dnemde incelenmektedir. Yukarda verilen bilgilerin ait oldu-
u birinci dnem 1600 ylna kadar srer. Neolitik adan 1600 ylna kadar olan
bu dnemde arclk uygulamalarnda nemli bir deiiklik olmamtr. Arc erken
yaz mevsiminde oul yakalam ve kovana koymu, sonbahar mevsiminde koloni-
lerinin ounu ldrerek baln ve balmumunu alm, geriye kalan kolonilerini k-
latmaya almtr. Bu dnemde ar kolonisinin karanlk dnyasna girilememitir.
Binaltyz ylndan balayarak 1851 ylna kadar sren ikinci dnemdeki gelime-
leri 3 grupta toplamak gerekir.
Bal Arlarna Ait lk Bilgiler
Bal ars yaamna ilk kez girildiinde koloni bir krallk olarak dnlm, ancak
arlar arasndaki iri arnn dii olduu ve yumurtlad 1586 tarihli bir yaynla bildi-
rilmitir. Daha sonra kaba yapl koloni bireylerinin erkek olduklar 1609 ylnda,
koloni kitlesini oluturan ii arlarn ise dii olduklar 1637 ylnda ortaya atlmtr.
Bal arlarnn, yumurtlayan koloni bireyini yumurta ya da larvadan kendile-
rinin yetitirdikleri 1500l yllarda renildii halde bu arnn iftlemesine ili-
kin ilk bilgiler ancak 1771 ylnda elde edilebilmitir. Balmumu salglama meka-
nizmas doru olarak 1744 ylnda aklanm, polenin bitki erkek tohumu ol-
duu ve arlarn her uularnda bir tek kaynaktan polen derledikleri ilk kez
1750 ylnda saptanmtr.
198
Arclk Tekniklerinde Gelimeler
Bu dnemde baln arlar ldrlmeden elde edilmesi yolunda birok yntem de-
nenmitir. En ok zerinde durulan ise kolonileri tek kovanda birletirip dier ar
kovanlarn boaltmak olmutur. Bu dnemde tek petekli pencereli gzlem ko-
vanlar yaplm, tal kovanlar kullanma sokulmutur. Bu giriimler ereveli
kovan dncesini dourmu ancak yaplanlar baarl olmamtr.
Bal Arsnn Dnyaya Yaylmas
Eski Dnyada ereveli kovan araylar srerken bal arsnn Avrupa, Afrika ve
Asya ktalarndan Amerika, Avustralya ve Yeni Zelandaya ulat grlmektedir.
Bal arsnn Amerikaya ilk gtrl 1622, Avustralyaya 1822 ve Yeni Zelandaya
1842 yllarnda olmutur.
nc dnem ise 1851 ylndan gnmze kadar uzanmaktadr. 1851 yl tm
dnyada arcln dnm noktas saylmaktadr. A.B.D.li gzlemci L. L. Langstroth
bugn de ayn adla bilinen ereveli kovan gelitirerek arclk tekniklerinin geli-
mesine ve bal ars biyolojisinin eksik kalm yanlarnn renilmesine yol am-
tr. Langstroth bunu yaparken bal arlarnn doal yuvalarndaki tm yzeyler ara-
sndaki mesafelerin sabit olarak yaklak 1.0 cm olduunu belirlemi, buna ar
uzay adn vermitir. Ar uzay kavramna gre yapt hareketli ereveli kovan-
larda Langstroth bilinen tm teknikleri uygulama ve kolay bal elde etme olanan
bulmutur. A.B.D.de hemen yaygnlaan bu kovan daha sonra Avrupaya ve tm
dnyaya yaylmtr. zleyen yllarda temel petek ad verilen balmumu levhalarn
kullanma sokulmas ile daha dzenli arclk yaplmaya balanmtr.
Gnmzn byk kapasiteli modern arclk iletmelerinin olumasnda ko-
van tipi nemli rol oynamtr. Sepet, kp gibi ilkel kovanlarda bakm teknikle-
ri uygulanamazken ereveli kovanlarda yksek verimli ve kazanl arclk
mmkn olmaktadr.
ereveli kovann gelitirilmesi ve kullanlmas arclkta nasl bir ufuk amtr?
BAL ARISI TRLER VE IRKLARI
Bal Ars Trleri
Dnyada Apis cinsine (genus) ait 4 bal ars tr (species) tanmlanmtr. Bunlar
A. florea, A. dorsata, A. cerana ve A. melliferadr. Bunlardan ilk Gneydou
Asyada, sonuncusu da dier ktalarda ve blgelerde yaamaktadr. Gneydou
Asya arlarndan A. florea kk aa ve al dallarna, A. dorsata ise yksek aa
dallarna rdkleri tek petek zerinde yaarlar. A. floreann petei 1-2 el byk-
lnde, A. dorsatannki ise 1-1.5 m apnda olmaktadr. Bunlar srekli yer dei-
tirmekte ve kovana alnamamaktadr.
A. cerana (Dou bal ars), A. mellifera (Bat bal ars)ya ok benzemekte, k-
k koloniler halinde kovuklarda ok petekli yuvalarnda yaamaktadrlar. A. ce-
ranann koloni bireyleri arasndaki iletiim sistemi A. melliferaya benzemektedir.
nceleri A. cerana ile A. melliferann iftletirilebilecekleri dnlm ise de bu-
nun mmkn olmad grlmtr. Gnmz arcln tehdit eden varroann
doal konukusu olan Dou bal arsnda, yine Bat bal arsnn hastal olan no-
semaya hi rastlanmamtr.
199
9. ni t e - Ar Yet i t i r me
Ar uzay: Kapal ortamda
petekler zerinde yaayan
bal arlar petekleri
birbirlerine paralel ve sabit
uzaklkta olacak ekilde
rerler. Bylece hem tm
karlkl petek yzeyleri hem
de petekler ile kovan i
yzeyi arasnda sabit uzaklk
bulunur. Yaklak 1 cm (3/8
in) olan bu uzaklk ar uzay
olarak tanmlanr.
Temel petek: bal arlarnn
zerine dzgn petek
rmelerini salamak iin
kullanlan her iki yzeyi
altgen petek gzleri baskl
ince balmumu levhadr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Varroa: Yavru ve ergin bal
arlarnn hemolenfini
emerek zarar veren paraziter
bir d akardr.
Nosema: Nosema apis
adnda bir protozoann
neden olduu bir ergin ar
hastaldr.
Bugn tm dnyaya yaylm olan ve arclk denilince akla gelen A. mellifera,
Orta Dou kkenlidir ve A. ceranadan 1-2 milyon yl nce ayrld dnlmek-
tedir. Bu trn en nemli zellii ynetilebilir olmasdr. O nedenle teknik arclk
terimi her yerde bu tr artrr.
Bal Arlarnda Irk Kavram
Taksonomik ad Apis mellifera olan bal ars aslnda bir bcek olmakla birlikte tm
dnyada yetitiricilii yaplan evcil bir trdr. Bal arlar doal koullar altnda az
ya da ok yaamlarn srdrebilme ansna sahip canllardr. Dnyamzda gemi-
i insandan eski olan bal ars bugnk yap ve ilevine insan katks olmakszn
ulamtr. Bal ars rklar arcnn ekonomik tercihleri sonucu deil, orijinal evre-
lerine uyum salayarak, doal seleksiyon ile ortaya kmlardr. Oysa sr, koyun,
kei, tavuk gibi evcil hayvan trlerinde rklar uzun sreli slah programlarnn
rnleridirler. Bal arsn, insan eli ile uygulanan slah almalar sonucu ortaya
km dier evcil hayvanlardan ayran zellik budur. Bu nedenle dier iftlik hay-
vanlarnda kullanld anlamda rk kavramn arlar iin kullanmak doru deildir.
klim, flora, dmanlar gibi doal seleksiyon unsurlarnn etkisi ile farkl ar tiple-
rinin ortaya k daha ok yabanl hayvan ve bitkilerin oluumuna benzemekte-
dir. Bu nedenledir ki bal arlar iin corafik rk kavram kullanlmaktadr. Doal
seleksiyonla ortaya km corafik bal ars rklarnn yan sra geleneksel slah
yntemleri kullanlarak, rnein ngilterede Buckfast, A.B.D.de Starline ve Midni-
te gibi, rklar da elde edilmitir.
Corafik bal ars rklar doal yaam alanlarnda birrneklik gsterirler ve di-
er corafik rklardan bata morfolojik zellikleri ile ayrt edilirler. Genellikle do-
al corafik engeller (sradalar, gller vb.) corafik rklar birbirlerinden ayrr.
Bununla birlikte doal engellerin olmad farkl corafik rklarn kesime yerlerin-
de (snr) kark bal ars populasyonlar ile karlamak olasdr. Dier yandan bal
arsnn bir retim materyali olarak doal corafik snrlarnn dna, dnyann e-
itli yerlerine tanmas farkl corafik rklarn i ie gemesine neden olabilmekte-
dir. Bu nedenle baz corafik rklarn ithal edildii dnyann baz yerlerinde birok
bal ars rk karm halindedir.
Corafik rklar birbirlerinden ayr genotipik birimler olarak farkl evrelere
uyum salamlardr. Ayn corafik rk iinde farkl ekolojik koullara uyum sala-
m tiplere ise ekotip denilmektedir. Bu nedenledir ki bal ars slah programlarn-
da bu genetik zenginlikten yararlanma amalanmal ve yollar bulunmaldr. eit-
li lkelerde, ortamlarna uyum salam bu gen havuzlarnn korunmas amacyla
politikalar gelitirilmi ve uygulanmaktadr.
Bal Arlarnda Ayrc zellikler
nemli bal ars rklarn (alttr) ve bunlarn zelliklerini grmeden nce, bal
ars rklarnn tanmlanmasnda kullanlan temel yapsal (morfolojik) zellikler
bilinmelidir.
Bal ars rklar, morfolojik zelliklerinin biyometrik yntemlerle belirlenmesi
sonucunda birbirlerinden ayrt edilebilmektedir. nceleri renk tek ayrc zellik
olarak kullanlm, ancak bal arlarnda esmer ve sar dnda renk bulunmad
iin rengin ayrmda tek bana yeterli olmamas zerine, lme dayal baka
zelliklerin incelenmesi gerekli grlmtr.
200
Vcut Bykl
Bal ars rklar arasnda plak gzle de farkedilebilen byklk, gs, karn seg-
mentleri, arka bacak ve n kanat boyutlar ile daha nesnel olarak ortaya konul-
maktadr. Ancak bir genelleme yaplacaksa, kuzeyden gneye doru gidildike bal
arlarnn vcutlar klrken, vcut uzantlar (kanatlar ve bacaklar) vcutlarna
oranla daha byk olmaktadr.
Dil Uzunluu
En ksa dilli bal ars olarak bilinen Msr ars ile en uzun dilli Kafkas ars arasn-
da dil uzunluu bakmndan 1.7 mm fark llmtr. Dilin uzun olmas iekler-
den nektar toplamada stnlk salamaktadr. Bu bakmdan Kafkas rk derin tp-
l iek yapsna sahip baklagillerden yararlanma stnlne sahiptir.
Kl zellikleri
Bal arlarnda zerinde durulan kl zellikleri; abdomen segmentlerinin zerini ka-
dife gibi kaplayan vcut kl rts, abdomenin beinci segmenti zerindeki klla-
rn uzunluu ve kl rengidir. Kimi rklarda (Kafkas ve Karniyol ars) vcut kl r-
ts geni, kimi rklarda (Esmer ar) ise dar ve danktr. Esmer arda beinci seg-
ment kl uzunluu dierlerine gre daha fazladr. Esmer arnn vcut kllar siyah,
talyan arsnn sar, Karniyol arsnn kahverengimsi-gri ve Kafkas arsnn kuruni-
gri renklidir. Ana arnn dllenmemi yumurtalarndan oluan ve ana genotipinin
katksz bir rneine sahip olan erkek arlarn kl rts o rka zg rengin g-
venilir gstergesidir.
Kanat zellikleri
Zarkanatllarda aka grlebilen n kanat damarlar bal arlarnda nemli bir rk
zellii olarak farkllk gsterir. n kanat uzunluk ve genilikleri ve kanat damar
alar en nemli ayrc kanat zellikleridir.
Bal arlar iin rk tanm dier iftlik hayvanlar iin yaplan tanmdan niin farkldr,
inceleyiniz.
Bal Ars Irklarnn Dalm
Yaplan tanmlama almalar sonunda dnya zerinde 26 corafik bal ars rk ya
da alttr saptanmtr. Bunlar;
Yakn Dou,
Tropikal Afrika,
Bat Akdeniz ve Kuzeybat Avrupa ve
Orta Akdeniz ve Gneydou Avrupa
soylarna dalmlardr.
Bu drt grubun da birbirleri ile ilikileri olduu morfometrik ve molekler al-
malardan anlalmaktadr. rnein; Esmer ar ile Kuzey Afrikann Tell ars, Kafkas
ars ile Anadolu ars ya da talyan ars ile Suriye ve Kbrs arlar yakn ilikilidirler.
Afrika bal arlarndan A. m. scutellata, gncellii ile zellikle sz edilmeye de-
er. Bu rkn zor Afrika koullarnda yksek performans kimi ar slahlarnn dik-
katini ekmi ve kullanlmak zere Brezilyaya gtrlmtr. Burada saf ve me-
lezleri arclara aktarlm ve retime sokulmulardr. Ancak bu bal arsnn hrn
yaps ve yksek oul verme eilimi nedeni ile doada hzla oalmas ve denet-
201
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
lenemez duruma dnmesi ok ciddi sorunlara yol amtr. Gnmzde katil
ar olarak anlan ve hakknda kitaplar yazlan, filmler evrilen bu bal arsnn yok
edilmesi almalarna milyonlarca dolar harcanmaktadr.
Avrupa bal arlar ise tm rklar arasnda ekonomik deere sahip olanlardr ve
zellikle ticari arcln temel ta durumundadrlar.
Ekonomik Irklar
talyan (A. m. ligustica), Esmer (A. m. mellifera), Karniyol (A. m. carnica) ve Kaf-
kas (A. m. caucasica) genel ve taksonomik adlar ile tannan bu rklardan ilk
Avrupa, sonuncusu ise Yakn Dou soyuna girmektedir.
talyan Ars (A. m. ligustica)
Anayurdu talyadr. Grn olarak; sar kitin, sar vcut kl ve ince uzun abdo-
meni ile tannr. Dil uzunluu 6.3-6.6 mm olarak belirlenmitir.
Davran olarak petek zerinde sakinlii ile tannan bu rk, hzl ve yl boyu
reme zellii ile Akdeniz ekolojisinde byk koloniler oluturur. Yetersiz flora
koullarnda ve uzun k yaayan yrelerde alk tehlikesi ile kar karya kalr.
Obur olmalar bu arlarn kstl koullarda komu kovanlar yamalamalarna ne-
den olmaktadr. Oul verme eiliminin dk olmas iyi, arma (baka kovanla-
ra gitme) eiliminin yksek olmas kt zellikleri olarak saylabilir.
Esmer Ar (A. m. mellifera)
Anayurdu, Alplerin kuzey ve batsnda kalan Avrupa topraklardr. Avrupa arcl-
nn ilk yllarnda en nemli rk olarak kabul edilirken bugn nemini yitirmitir.
Funda ars olarak selekte edilmi baz soylar bugn skandinavya ve ngilterede
kullanlmaktadr.
Ksa dili (5.7-6.4 mm), iri ve geni abdomeni, ok esmer kitin rengi ve uzun kl
rts ile tannr.
Ak havada sinirli ve hareketli oluu ve bazen hrnlaarak insanlara saldr-
mas bu rka ilgiyi azaltmtr. Yaz sonunda gl koloniler oluturmas ve gl
klamas, oul eiliminin dk olmas iyi, yavru hastalklarna ve mum gvesi-
ne duyarl olmas ve gl plantasyonlarndan yeterince yararlanamamas (ksa
dil) kt zellikleri olarak deerlendirilir. Klk rezervlerini iyi kullanarak alk
tehlikesi yaamamas bu rkn souk ve uzun k mevsimlerinde canl kalmasn
salamaktadr.
Karniyol Ars (A. m. carnica)
Avusturya Alplerinin gneyi ve Balkanlarn kuzeyi Karniyol arsnn anayurdudur.
Son yllarda en ok ilgi gren bu rkn yksek olan oul verme eiliminin slahna
arlk verilmektedir.
Sakin davran, ince uzun abdomeni, uzun dili (6.4-6.8 mm), ksa ve youn kl
rts ve gri-kahve kitin bu rkn balca zellikleridir.
Karniyol ars, kimilerine gre en sakin bal arsdr. ok dik bir reme erisi
gsterirler ve kk koloniler halinde az bir rezervle klama yeteneine sahiptir-
ler. Bu rk kolonileri hzl redikleri gibi sonbaharda hzla klmektedirler. Ya-
maclk eilimi yoktur ve anayurdunda yavru hastal hi grlmemitir. Polen ge-
lii ile koloninin hzla reyerek bymesi bu rkn erken nektar kaynaklarndan da
bal retmesini salamaktadr. Kombinasyon yeteneinin ykseklii nedeniyle Kar-
niyol melezi kolonilerde de hzl reme ve alma zellii grlmektedir.
202
Kafkas Ars (A. m. caucasica)
Kafkasyaya zg bir rk olan Kafkas ars grn olarak Karniyol arsna ben-
zemektedir. i arlarn kl rengi gri olduundan Karniyoldan ayrt edilebilmek-
tedir. En uzun dile (7.2 mm) sahip bal ars olarak tannrlar. Da ve ova formla-
rnn srasyla kurun renginde ve sar olmalar bu rkn grnts ile tannmala-
rn gletirmektedir.
Sakinlii ile tannan Kafkas arsnn mevsim banda yava, yaz ortasnda hzl
remesi ve ekolojisindeki ksa yaz mevsiminden verimli yararlanmas en belirgin
zellikleridir. Bu rkn oul verme eilimi dktr. Ancak propolisi ok kullan-
mas ve koyu renkli petek retmesi kt zellikleri olarak saylmaktadr. arma
ve yamaclk eilimi Karniyol arsndan yksek, talyan arsndan dktr.
Yerli Irklar
Bunlar arasnda ar slahlarnn en ok nem verdikleri Anadolu ve ran arlardr.
Arcln ilk merkezlerinden biri olan Anadolu, ekolojik eitliliinin doal sonu-
cu olarak zengin bir ar gen kaynadr. Ancak, zellikle son yllarda Kafkasyann
doal uzants olan Kuzeydou blgesi arlarnn orijinal Kafkas rkna benzedikle-
ri, Anadoluda ise yabanc arlarn girmedii dalk blgelerde deiiklie ura-
mam orijinal formalarnn bulunduu ortaya konulmutur. Ancak; youn gezgin-
ci arclk bu zgn populasyonlar iin nemli bir tehdittir.
Anadolu ars (Apis mellifera anatoliaca)nn anavatan Kuzeydou ve Gney-
dou Anadolu dnda tm Anadoludur. Ekonomik klara gre biraz hrn mizaca
sahip olan Anadolu arsnn bu davran zellikle souk havalarda daha belirgin-
dir. lkbaharda geliimi yava seyreder. Klama yetenei stndr. Kafkas ars ka-
dar olmasa da propolisi ok kullanr. Yamaclk ve arma eilimi yoktur. Besin
stokunu olduka tutumlu kullanr. Doada besin kaynaklarnn azalmas ile yavru
yetitirmeyi durdurur. Yn belirleme yetenei ok gelimitir. Ana arlarnda yaam
sresinin uzun olmas da dikkate deer dier bir zelliidir.
BAL ARISI ALES (KOLON)
Dier sosyal hayvanlarda olduu gibi bal arlarnda da, koloniyi oluturan bireyler
tek balarna deil, koloninin kendisi ilevsel bir birimdir. Baz amalarla bir kolo-
niyi oluturan ana ar, ii ve erkek arlar ayr ayr ele alnrlar ise de, koloni yaa-
mn mmkn klan ve arcl uygulanabilir yapan bunlarn aralarndaki ilikilerdir.
Koloni Yaam
Bir bal ars kolonisinin yaam sreklidir, ancak koloni bireylerinin yaamlar snr-
ldr. Bunlardan ii arlar 5-6 hafta, erkek arlar yalnz reme mevsiminde olmak
zere birka hafta, ana ar ise birka yl yaayabilmektedirler. Dier bir deyile, ko-
loni canl bir birim olarak kalrken onu oluturanlar srekli olarak deimektedir.
Kolonide ergin bireylerden baka yumurta, larva ve pupa evrelerini geiren
yavrular da bulunmaktadr. Bir koloninin dzenli ve verimli almas kovan ieri-
sinde her yatan hem ergin hem de yavru bireylerin srekli olarak bulunmasna
baldr.
Koloniyi oluturan bireylerden ana ar ile ii arlarn grevleri ok kesin olarak
tanmland gibi ii ar ya gruplarnn grevleri de belirlenmitir. Fizyolojik yaa
bal olarak grlen grevlerin, yeterli dzeyde olmasa da, koloni gereksinimine
gre her ya grubu tarafndan yaplabilmesi koloninin srekliliini salamaktadr.
203
Propolis: Bal arlarnn
bitkilerden, zellikle iek ve
yaprak tomurcuklarndan
topladklar ve kovanda
biriktirerek eitli amalar
iin kullandklar reinemsi
bir maddedir.
Her canl gibi bal arlar da besin tketmek ve remek gibi yaamsal ilevleri
yerine getirirler. Besin olarak bal arlar bal ve polen depolarlar. Bunlardan bal, i-
eklerin nektar bezlerinden salglanan ekerli svnn (iek z) ii arlar tarafn-
dan toplanp petek gzlerinde olgunlatrlm halidir. Bal arlar iin enerji kayna-
anlamna gelen bal yuva scaklnn sabit tutulmasnda, remede ve yaamsal
etkinliklerde kullanlr. Polen (iek tozu) ise proteinler, vitaminler, lipidler ve mi-
neral maddelerce zengindir ve ncelikle reme iin gereklidir.
Koloni Bireyleri
Ana Ar
Bir koloniyi oluturan arlar arasnda ana ar ince uzun abdomeni ile ii arlardan
daha byk, erkek arlardan daha uzun olarak kolayca tannr. Normal koullar al-
tnda bir kolonide tek olan ana ar tam bir diidir ve tm koloni bireylerinin ana-
sdr. Ana ar, ergin yaamnn ilk gnlerinde ak havada uarken art arda ortala-
ma 8-10 adet erkek ar ile iftleip kovana dndkten 3-5 gn sonra yumurtlama-
ya balar ve koloni oul vermedike bir daha kovan dna kmaz. Ana ar yaa-
m boyunca yetecek kadar spermi reme sisteminin bir paras olan sperm torba-
snda canl tutar. reme dneminde gnde 1500-2000 yumurta yumurtlayarak ko-
loninin srekliliini, gcn ve dzenini salar. i arlarn aksine kendi bana
beslenemeyen ana ar, ii arlar tarafndan srekli arst ile beslenirken ene
bezlerinden salglad maddeler (feromon) ile ii arlar ve iftlemede erkek
arlar kendine eker ve rakip ana ar yetitirilmesini nler.
Ana ar ii arlar rettii gibi, ii arlar da gerektiinde koloninin ana arsn
yetitirebilmektedirler. Bu gereksinim u 3 doal koul altnda ortaya kar: koloni
oul vermeye hazrlanrken, mevcut ana arnn reme ve egemenlii yetersiz oldu-
u zaman, ana ar bir sakatlk, hastalk veya baka herhangi bir nedenle kayboldu-
u zaman. Bu durumlardan biri ortaya kt zaman ii arlar dii larvalardan bir-
kan arst ile besleyerek ana arya dnmelerini salarlar.
i Arlar
i arlar koloninin kk yapl bireyleridir. Mevsime bal olarak saylar 10 bin
ile 60 bin arasnda deimektedir. Koloninin kitlesini oluturan bu arlar tm kovan
ii ve d grevleri yaparak koloninin srekliliini ve etkinliini salamaktadrlar.
Yllk dng ierisinde ii arlarn yaam sreleri deimektedir. lkbahar ve
yaz mevsimlerinde kan ii arlar 5-6 hafta yaarlarken, yaz sonunda ve sonba-
harda kanlar uzun k mevsimini geirerek ilkbahar balarnda lrler. Koloni
gcn belirleyen ii ar saysnn azald erken ilkbaharda kolonilerde klme
grlr. ou kez hastalk sanlan bu durum bu mevsimde remenin lmler ka-
dar hzl olmamasndan kaynaklanmaktadr.
i arlar yaamlarnn ilk haftasn kovan iindeki grevleri yaparak, son 2-
3 haftalarn da tarlac olarak koloni gereksinimleri olan nektar, polen, su, propo-
lis gibi maddeleri kovana tayarak geirirler. Kesin bir snrlama olmamakla birlik-
te dengede bir kolonide ii ar ya gruplar farkl grevleri stlenirler. Daha ayrn-
tl biimde ilgili balkta verilecek bu grevlerden, nektar toplama ve bal yapma
ya da yal yavrularn ve gen yavrularn bakm farkl yataki ii arlar tarafndan
yaplmaktadr.
204
Feromon: bceklerin d
salg bezlerinden (eksokrin
bezler) retilen ve vcut
dna salnan, ayn bcek
trnn bireyleri arasnda
mesaj grevi stlenerek
davran ve geliimlerini
etkileyen kimyasal bileik ya
da bileikler karmdr.
Arst: ana ar larvasn
beslemek iin gen ii
arlarn hipofarinks ve
mandibula bezlerinden
salgladklar ince granll,
st beyaz rengi olan jle
benzeri gda
Erkek Arlar
Saylar reme mevsiminde birka bin olan ve k mevsimi boyunca hi bulunma-
yan erkek arlar iri vcutlar, byk gzleri, koyu ve youn kl rts ile kolay ta-
nnrlar. Sokma ve kovan dnda beslenme yetenekleri olmayan ve kolonide bili-
nen hibir grevi bulunmayan erkek arlar sadece evredeki yeni km ana ar-
larla iftleme grevi yaparlar. Yaklak 2 ay sren yaamlarnn 12-14. gnlerinde
cinsel olgunlua ularlar. Ana ar ile iftleen erkek arlar lr.
Normal alma mevsiminde kovann her yerinde bulunabilen erkek arlar ii
arlar tarafndan mevsim sonuna doru kenar erevelere doru srlr, daha son-
ra da kovan dna atlrlar. Ayn durum, ana nektar akm srasnda herhangi bir ne-
denle nektar girdisinin azald zamanlarda da meydana gelmektedir ki bu da erkek
ar saysnn koloninin fizyolojik durumu ile balantl olduunu gstermektedir.
Ana arnn bir retim kolonisi iin nemi nedir?
Koloni Bireylerinin Oluum Sreleri
Bal arlar dier bcekler gibi metamorfoz geirerek ergin hale ularlar. Yumurta,
larva, pupa ve ergin evrelerden oluan metamorfoz sreci koloni bireyleri iin de-
iik srelerde tamamlanr. Bu sreler izelge 1de zetlenmitir.
BAL ARILARINDA REME VE OALMA
Bal Arlarnda reme
Belirtildii gibi bir bal ars kolonisinde iki cinsiyet fenotip ile temsil edilmekte-
dir. Dii cinsiyetli ana ve ii arlar erkek cinsiyetli erkek arlardan farkl biimde
meydana gelirler. Ana ar farkl byklkteki altgen petek gzlerine dllenmi ve
dllenmemi olmak zere iki tip yumurta yumurtlar. Bunlardan byk gzlerdeki
dllenmemi yumurtalardan erkek arlar, kk gzlerdeki dllenmi yumurtalar-
dan ii arlar kar. Ana ar ise oluumunu zel olarak hazrlanan ana ar yks
ierisinde tamamlar.
Dii cinsiyetin temsilcileri ana ve ii arlardan yalnz ana ar gelimi bir reme
sistemine ve tm diilik zelliklerine sahiptir. i arlarda ise reme organlar ge-
limemitir. Bunlarn oluumlarnda bilinen tek etmen farkl beslenmeleridir. y-
le ki, dllenmi yumurtalardan kan larvalardan ana ar olacaklar srekli olarak
bol miktarda arst ile beslenirlerken, dierleri ilk gnden sonra bal ve polen
karm bir besinle beslenmektedirler. Dii larvalar arasnda ana ar olma bakmn-
dan genetik hibir farkn olmad, tmnn ayn potansiyele sahip olduklar kon-
trollu ana ar yetitirme ile kantlanabilmektedir.
Bakalam Evreleri
Koloni Bireyleri
Ana Ar i Ar Erkek Ar
Yumurta 3 3 3
Larva 5 5 7
Pupa 8 13 14
Ergin k 16. 21. 24.
205
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
izelge 9.1
Koloni bireylerinin
bakalam evreleri
ve sreleri (gn).
Dllenmemi yumurtadan gelien erkek ar haploid (N: 16) kromozom setine
sahip birey olarak genotipinin tmn anasndan almaktadr. Bu yolla remeye
partenogenetik reme ya da partenogenez denir. Anasnn genotipinin rasgele ya-
rsn temsil eden bir erkek ar birbirinin ayn (zde) olan 8-10 milyon civrnda
sperm retir. Bir ana ar ile iftlemeyi baarabildiinde ise yetitirildii koloninin
ana arsna ait genotipi populasyona aktarma grevini tamamlam olur.
Erkek arlar ana arlar ile iftlemek zere, arlklara uzak, belli scaklk, nem,
rzgar ve optik zelliklere sahip bir ak alanda yerden 10-40 m yksekte uarlar.
Erkek ar toplanma alan olarak tanmlanan bu alanda yaklak 5-6 km yar ap
olan bir blgedeki tm genotipler temsil edilir. Bu zenginlikte, doal olarak, bir
ana arnn kendi kolonisinden ya da akrabasndan bir erkek ar ile iftleme ans
ok dktr. Akraba bireylerin iftlemesi ancak yllarca kapal yetitiricilik yapl-
d zaman sz konusu olabilmektedir. Gerekte de arlarda akrabal yetitirmeden
kaynaklanan bozulma ender rastlanan bir durumdur.
Dii bireylerin oluumu dier canllardan farkl deildir. Genotiplerinin yarsn
analarndan dier yarsn da babalarndan alrlar. Bunlardan yalnz ana arnn re-
me yeteneine sahip olduu belirtilmiti. Ancak koloninin uzun sre ana arsz kal-
mas durumunda ve kovanda ana ar yetitirmeye uygun yavru bulunmadnda i-
i arlarn yumurtalklarnn gelimesini engelleyen feromonlarn ortamda bulun-
mamas sonucu baz ii arlar diilik igds ile yumurtlamaya balamaktadr.
Byle kolonilere yalanc ana arl koloni denilmektedir. iftlememi ii arlarn
yumurtalar dllenmemi olacandan zaman ierisinde koloni tmyle erkek ar-
dan oluur ve yok olur.
Oul Verme
Kolonilerin doal yolla blnerek oalmas oul verme olarak tanmlanr. Bir kolo-
ninin oul vermesinin nedenleri; hzl reme sonucu koloninin kalabalklamas, ko-
loninin bulunduu kovanda skmas, yksek scaklk ve havaszlk, nektar kaynak-
larnn zenginlii, ana arnn yal olmas ve genetik yap olarak saylabilir. Oul ver-
me; nektar kaynaklarnn en bol olduu bir zamanda koloni gcnn azalmasna,
koloni dengesinin bozulmasna ve reme dahil olmak zere kovan ii ve d grev-
lerin yaplmamasna yol at iin teknik arclkta istenmeyen ve nlenmesi gereken
bir olgudur. Oul oluumunun nlenmesi iin, ballk ya da ereve ekleyerek kolo-
ninin sabilecei kadar kovann geniletilmesi, kovanlarn ar scaklarda serinletil-
mesi iin glgelikler kullanlmas ya da kovanlarn beyaza boyanmas, yal koloni
ana arsnn gen bir ana ar ile deitirilmesi ve genotipin slah edilmesi gerekir.
Kolonilerin oul vermesi niin nlenmelidir?
KOLON DZEN VE GREV DAILIMI
nceleri bal ars aratrclar ii arlarn belirli ileri yapmak zere grevlendiril-
diklerini ve aralarnda iblm yaptklarn dnmlerdir. Byle bir durumda
kolonide bir patronun olduunu kabul etmek gerekir. Nitekim; Aristo ve onu izle-
yenler koloniyi bir krallk olarak tanmlamlardr. Oysa, gnmzde kolonide d-
zenin tm bireylerin katklar ile kurulduu ve hepsinin koloninin gereksinimleri-
ne gre altklar bilinmektedir. Ancak, bir genelleme yapmak gerekli ise ii ar-
larn yaa bal gelime durumlar hangi iin yaplacan belirlemektedir. rnek
olarak, bir ii arnn balmumu bezleri gelimedike balmumu salglayamayaca
ya da zehir bezi gelimedike savunma grevi yapamayaca sylenebilir.
206
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Koloni yaamnn dzgn ve verimli srmesi iin ii arlar tarafndan yaplma-
s gereken balca iler unlardr: Ergin ktan balayarak ya ilerledike srayla;
petek gzlerini temizleme ve yavrulu petek gzlerini srlama, yavru ve ana arnn
bakm ve beslenmesi, tarlac arlardan nektar alma ve olgunlatrma, petek gzle-
rine poleni paketleme, petek rme ve kovan ii temizlik ilerini yaparlar. Kovan ii
grevlerini havalandrma, koruma ve tarlaclk (nektar, polen, propolis, su topla-
ma) ileri izler.
i arlarn fizyolojik yalarna gre stlendikleri iler yle snflandrlabilir:
Petek gzlerinin temizlenmesi: ergin ktan 3 gnlk yaa kadar olan ii
arlar
Yal larvalarn (4-5 gnlk) bakm ve beslenmesi: 3-6 gn yal ii arlar
Gen larvalarn bakm ve beslenmesi: 6-13 gn yal ii arlar
Besin (nektar, polen) ileme ve balmumu salglama: 13-18 gn yal ii ar-
lar
Kovan havalandrma ve koruma: 18-21 gn yal ii arlar
Tarlaclk (nektar, polen, propolis ve su toplama ve tama): 3 haftalktan da-
ha yal ii arlar
ARICILIK
Bata bal olmak zere balmumu, polen, arst, ar zehiri, propolis gibi rnleri
reten bal arlar hem bu rnleri ile hem de yaama dzeni ile insann nemli il-
gi alanlarndan biri olagelmitir. Balangtan gnmz dzeyine gelinirken bal
arsna ve retim tekniklerine ilikin ok byk gelimeler baarlmtr. Bugn, ar-
tk koloni verimliliinin koloni gc, alkanlk gibi ar zelliklerine (genetik) ve
nektar ve polen kaynaklarnn varlna bal bir fonksiyon olduu tm biyolojik
temelleri ile bilinmektedir. Doaya braklan bir koloninin de bulunduu koulla-
ra uygun verim verebildii ve yaamn srdrebildii bilinmektedir. lkel kovan-
larla yaplan arclkta insann katks o koloniyi bir kovanda sahiplenmekten te-
ye gitmemektedir. Koloni verimliliini ortaya karan unsurlar uygun yerde ve za-
manda ve yeterli dzeyde bir araya getirmek amacyla yaplan uygulamalar ise tek-
nik arclk olarak tanmlanabilir. Saylan bu unsurlardan koloni gc ana arnn
yumurtlama gcne, alkanlk ii arya, nektar ve polen varl da doaya ba-
ldr. Dier bir deyile, ilk iki unsur ana arnn ve onun iftletii erkek arlarn ge-
netik yapsna ve yetitirme koullarna, sonuncusu ise iklim koullarna baldr.
Arclk Sistemleri
Arclkta iki sistem uygulanmaktadr: sabit arclk ve gezginci arclk. Sabit arc-
lk, kovanlarn yeri deitirilmeden yl boyu ayn evrede kald ve genellikle
mevsim sonunda olmak zere ylda bir kez rnn hasat edildii arclk biimidir.
Kolonilerin, iklim koullarna ve ykseltiye bal olarak ortaya kan nektar ve po-
len kaynaklarna tanmas gezginci arclk olarak tanmlanr. Hangi sistemin sei-
leceine karar vermede ncelikle ekonomi nemli rol oynamaktadr. Arclk bir i-
letmede dier retim dallar ile birlikte bir gelir kayna olarak yaplyor ise bunun
sabit, iletme gelirinin ana kayna olarak ve gelir artrmak amacyla koloniler ta-
nyor ise gezginci olarak deerlendirilmesi gerekir. Gezginci arclkta, doal ola-
rak, yl iinde birden fazla bal hasad yaplabilmektedir.
Trkiye ar varlnn byk ounluu gezginci iletmelerde bulunmaktadr.
Bunlarn gezi yollarnn ylda 3-4 bin kilometreye kadar kt bilinmektedir. Bu-
rada ama, erken ilkbahar ile ge sonbahar arasnda mmkn olduunca fazla
207
Srlama: ii arlarn pupa
dnemine geecek larvalarn
bulunduu petek gzlerini
balmumu ve propolis
karm ile olgunlatrlm
baln bulunduu petek
gzlerini ise balmumu ile
kapatmas ilemidir.
rn almaktr. Bunun iin gezginci arclarn byk blmnn klatma ve naren-
ciye bal iin Akdeniz ky eridinde, mays ve haziran aylarnda Anadoluda,
temmuz ve austos aylarnda Dou ve Gneydou Anadoluda ve eyll aynda da
am bal iin Gneybatda Fethiye, Bodrum, Marmaris yrelerinde toplandklar
sylenebilir.
Arclk Girdileri
Arclk tm dnyada balang yatrm ve iletme giderleri dk, yatrmn geri
dn abuk bir retim dal olarak kabul edilir. Gerekten de; araziye baml ol-
mamas, igc ihtiyacnn mevsimlik olmas, bakm ve besleme giderlerinin d-
kl ve rnlerinin deer fiyatla satlmas arcla stnlk salamaktadr. B-
yk oranlarda isizliin ciddi bir sorun olduu, zellikle okumu genlerin isiz ol-
duu Trkiyede arclk zerinde durulmas gereken bir retim daldr.
Ana girdilerden biri olan kovan, keresteden ve yksek younluklu strafordan
hem kamu hem de zel kesimce retilmektedir. Kimi kurulular bo kovan satar-
ken, dierleri kovanl ya da kovansz koloni satmaktadrlar.
Yerel koullara uyarlanm deiik yaplarda kovanlar retilmektedir. Ancak,
bunlar temel l olarak balarda aklanan Langstrothun ilkelerini kullanmaktadr-
lar. Dnyada iki standart ereveli kovan tipi tannmaktadr: Langstroth ve Dadant-
Blatt. Hangi tipte olursa olsun bir kovan tabandan yukar doru; dip tahtas, kulu-
lalk ve ballk gvdeleri ve ilerinde ereveler, i kapak ve d kapaktan oluur.
Standart Langstroth tipi kovanlarda kulukalk ve ballk blmeleri ayn boyut-
lardadr ve her blmede 10ar ereve bulunmaktadr. Boyutlarnn kk oluu ile
gezginci arcla uygundur. Floras yeterince zengin olmayan blgelerde bile a-
buk doldurulmas stn zelliidir.
Dadant-Blatt tipi kovan ise ksa sreli ancak zengin nektar blgeleri iin geli-
tirilmi byk hacimli kovanlardr. Kulukalk ve ballk blmelerinde 12er ere-
ve bulunur ve ballk blmesi, Langstrothtan daha derin olan kulukalk blmesi-
nin yars kadardr.
Arcln dier nemli gerelerinden biri arc kr, dieri de eldiven ve
maskedir. Krk, iinde yaklan tala, tezek, kuma, vb. maddelerden kan duma-
n kovanlara vermekte kullanlr. Duman arlar zerinde sakinletirici etkisiyle ar-
cya alma kolayl salar.
Gerek kaltsal olarak gerek d etkilerle arlar farkl dzeylerde saldrgan ve so-
kucu olurlar. Ar zehiri, farkl bnyelerde deiik alerjik tepkimelere yol amakta-
dr. Kimilerinde sokulan yerin imesi biiminde olurken, kimilerinde de tm v-
cudun imesi, mide bulants, ba dnmesi gibi durumlara neden olur. Korunmak
ve rahat olmak amacyla maske ve eldivensiz allmamaldr.
El demiri, mahmuz, ereve teli, bal szme makinesi ve bal dinlendirme kapla-
r, sr ama ba, temel petek, balmumu toplama ve eritme kab, besleme iin e-
ker, hastalk ve zararllara kar ilalar arcln dier gere ve girdileridir.
Arcln gezginci yaplmasnn yarar nedir?
ARICILIKTA MEVSMLK LER
Arclkta, arcnn bakm ve besleme uygulamalarn koloninin dzeni, geliimi ve
davranlar ile mevsime bal olarak deien evresine gre yapmas ile baar ge-
lir. Yldan yla byk deiim gsteren iklim ve bitki rts, arlarn tepkilerinin de
deimesine neden olmakta ve arclk tekniklerinin farkl zamanlarda, miktarda ve
208
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
younlukta uygulanmalarn gerektirmektedir. Ancak, verimli ve karl bir arclk
iin iyi mera, gen ve nitelikli ana ar, kalabalk ii ar kadrosu ve kovanda stok
besinlerin yeterli miktarlarda bulunmasnn gerekli olduu unutulmamaldr.
Bu blmde verilecek genel uygulamalar yresel koullara uyarlanmaldr. Be-
lirtilen uygulama zamanlarnn Anadolu iin olduu bilinmelidir.
Kolonilerin Sonbahar Bakm ve Klatma
Arclk uygulamalarnn bal hasadn izleyen gnlerde balatlmas gerekir. Bu d-
nem lke ortalamas olarak eyll aynn ilk haftasdr. Arcla yeni balayacaklar
iin uygun mevsim ise ilkbahardr. Arlarn youn redikleri ve altklar mevsim-
ler polen ve nektar bitkilerinin bulunduu ilkbahar ve yaz olduu halde, hem k
kayplarnn nlenerek ilkbaharda kolonilerin canl kalmas hem de retim perfor-
manslarnn yksek olmas kolonilerin sonbahar bakmlarna baldr.
K lmleri ve bununla ilgili pek ok sorunun giderilmesi iin ka girerken;
kolonilerin gen ana arlara sahip olmalar,
kolonilerin salam kovanlarda bulunmalar ve ar k koullarna kar ko-
runmalar,
koloni byklne yeterli klk stok besinlerin varl ve
kovanlarda hastalk etmenlerinin bulunmamas ya da bunlar uyaracak ko-
ullarn engellenmesi zorunludur.
Nerede olursa olsun bu temel gereksinimler ayn olacana gre, klatmaya ilikin
sorunlar daha ok yukarda saylan koullarn yetersizliinden kaynaklanmaktadr.
Ar ailesi k bir kre eklinde kmelenerek geirir. K salkm olarak adland-
rlan bu kmenin yaps, davran biimi ve evre scakl ile ilikileri bilinir ise
bakm ve ynetim uygulamalar baarl sonu verir.
Koloninin salkm oluturmasnn amac, yaamas iin gerekli ortam scakln ve
nemini salamaktr. Byle bakldnda scak dnemlerde arlarn kuluka alan zerin-
de ylmalar da bir salkm oluturma davrandr. Ancak evre scakl dtke sal-
km daha belirginleir. Arlarn salkm oluturmalar iin optimum yakn evre scakl-
14 C olarak saptanmtr. Kre eklindeki salkmn yzeyinde ii arlar birbirlerine
daha sk kenetlenerek yaklak 2-2.5 cm kalnlnda bir kabuk tabakas olutururlar.
Bu scakln altna inildike salkm skarak klr, merkezde retilen metabolik s-
nn kaybolmamas iin de salkm kabuu kalnlar. Bylece ana arnn ve var ise yav-
rularn bulunduu salkm merkezinde scaklk 32-35 Cde sabit tutulabilir. Bu ortamn
korunabilmesi ise salkmn stok besinlerle sk bir ba kurabilmesi ile mmkndr.
Salkmn klebilecei son snra ulaldnda dk scakln srmesi ya da
daha da dmesi durumunda s kayb retilenden daha fazla olur ki, bu da salk-
mn hareketini kstlayarak besin kaynaklarndan kopmasna ve sonuta arlarn a-
lktan lmelerine yol aar. Bu, ka girerken arl kovanlarn ar derecede sarma-
lanmas ya da kapal mekanlara tanmas gerektii anlamna gelmez; aksine, ko-
lonilerin bol stok besinle gl olarak, salam bir kovanda darda klatlmas k
kayplarn azaltmaktadr.
Arl kovanlar ka hazrlanrken ncelikle kovan iinde nem birikiminin nlen-
mesi gerekmektedir. Bu amala, ok souk blgelerde kovanlar yaltkan malzeme
ile sarlsa bile, kovan ii nemi emmek zere yanm kire, saman, tala gibi mad-
delerle doldurulmu yastklar, gazete kad gibi malzemeler kullanlmal ve nemi
dorudan dar atmak zere i ve d kapakta koloni byklne gre yeterli ha-
valandrma delikleri braklmaldr. Ayrca, hakim rzgara kapal, gne gren ve
hava akm olan yerler klak olarak seilmelidir.
209
Kolonilerin ka gen ana arl sokulmas da koloninin yaama gcn artr-
maktadr. Ypranm ana ar klatmada u riskleri tar:
Koloni, etkisi ve verimi azalm yal ana arsn doal yolla sonbaharda dei-
tirebilir. Mevsim bu ana arnn iftlemesi iin ok getir. iftleemeyecei ve
dllenmemi yumurta yumurtlayaca iin koloni erkek arya dnecektir.
Ana ar klama srasnda lebilir. Bu mevsimde ne koloni ana ar yetitire-
bilir, ne de arc dardan vermek zere ana ar bulabilir. Bu mevsimde ana
arszlk kolonide yalanc ana durumuna yol aar.
Yal ana ar k geirse de ilkbaharda remesi yava olacaktr. Koloni by-
le ana arlar deitirme eilimi gsterir.
Bu durumlarla karlamamak iin ana arnn kontrollu olarak yetitirilmesi ve
deitirilmesi gerekmektedir.
Kolonilerin ana arlarnn deitirilmesi iin en uygun zaman bal hasadndan
ncedir. Bu uygulama ile hem yeni ana arnn koloni tarafndan kabul edilmeme-
si durumunda ilemi yineleme ans salanr hem de gen ana arnn yksek re-
me hz ile koloni k ncesinde genletirilir ve glenir. Gen arlardan oluan
koloninin klama yetenei daha yksektir.
Ana arlarn kolonilerde tutulma srelerini zellikle arclk sistemi belirler. Gez-
gincilikle uzatlan retim mevsiminde youn yumurtlamaya zorlanan ana arnn yp-
ranmas sabit arcla gre daha hzldr. Genel bir uygulama olarak ana arlarn
gezginci arclkta her yl, sabit arclkta ise iki ylda bir deitirilmesi nerilebilir.
ou zaman arclarn arlarna kar cimri davrand grlr. Klk yiyecekle-
rin yeterli miktarda ve uygun dzende olmamas, kolonilerin k kayplarn artr-
maktadr. unun iyi bilinmesi gerekir: arlar mekten deil alktan lrler. Ara-
trmalar, 8-10 ereve arl salkl bir koloninin remenin durduu ge sonbahar-
dan ilk nektar kaynaklarnn grld zamana kadarki srede 20-25 kg bal tket-
tiini gstermektedir. Souk blgelerde klayan koloniler iin klk yiyecek ola-
rak her arl ereve bana 2 kg srlanm bal ile toplam 1-2 ereve polen brakl-
mas k lmlerini ok nemli dzeyde azaltmaktadr. Daha scak blgelerde, r-
nein Akdeniz eridinde, bu miktarlar greceli olarak daha azdr.
ok miktarda brakld halde ball ve polenli ereveler k salkmnn ulama-
sna uygun deil ise o zaman da koloni lm kanlmazdr. K salkm bir yay
boyunca hareket ederek besin kaynaklarn kullanr. Bu hareketin engellenmeme-
si iin koloniler k iin hazrlanrlarken braklacak bal erevelerinin doluluk
miktarna gre en dolu erevenin en da, en az dolu erevenin de kovan orta-
sna gelecek ekilde yerletirilmeleri en uygun dzenlemedir. Grld gibi, bal-
l erevelerin kimileri tmyle dolu kimileri de ksmen dolu olmaldr. Tmyle
dolu ball ereveler zerinde koloninin klamas mmkn olmamaktadr. K sal-
kmn oluturan arlar arasnda s al veriinin yaplabilmesi iin peteklerde ko-
van ortasna doru artan miktarlarda bo alann bulunmas gerekir.
Kolonilere braklan klk besinlerin nitelii de nem tamaktadr. Su ierii
yksek olan olgunlamam baln ya da son dnem nektarnn k yiyecei olarak
braklmamas, kolonilere braklacak baln srlanm olmas, kovan ii nem dze-
yini artrmamas bakmndan nemlidir.
Sonbaharda yaplmas gereken bir i de kolonilerin beslenmesidir. Sonbahar
beslemesi, arlarn k mevsimine kadarki srede beslenme gereksinimlerini kar-
layarak kovanlarda braklan baln ka saklanmas ve ila uygulamalar iin yap-
lr. Beslemenin bal hasadndan hemen sonra hava scakl yksekken yaplmas
gerekir. Bylece 2 ksm eker ile 1 ksm su kartrlarak hazrlanan urubun faz-
210
la suyunun buharlatrlarak kovandan atlmas mmkn olmaktadr. Hastalk ve
zararllara kar kullanlacak kimyasallarn arlara urup ierisinde verilmesi de ko-
lay ve etkili bir yoldur.
zet olarak; kolonilerin k salkl geirerek bir sonraki yla canl ve retken
kabilmeleri amacyla sonbahar bakm byk nem tamaktadr. Ana arlar
genletirilmi kolonilere bal hasadn izleyen gnlerde ve hava scakken ek bes-
leme yaplmas yeterli miktarda ve nitelikli klk besin braklmas ve bunlarn sal-
kmn ulaaca biimde dzenlenmesi, kovanlarn su almamasnn salanmas,
kovan ii nem dzeyinin dk tutulmas amacyla nem emici maddelerin kullanl-
mas ve havalandrmann salanmas ile kovanlarn yerden 30-40 cm yksekte, ha-
kim rzgara kapal, gne gren ve hava akm olan mekanlarda akta klatlma-
lar arclkta k kayplarn en aza indirecek nlemlerdir.
K mevsimi arlarn kovanda kaldklar, ancak hava scaklnn ykseldii, ya-
sz ve rzgarsz gnlerde kovan nnde uu yapt zamandr. Bu ksa uula-
rn amac, kapal kaldklar srede kaln barsaklarnda biriktirdikleri sindirim artk-
larn dar atmaktr. Arc ise bu dnemde havalarn uygun olduu gnlerde ko-
vanlarda nemlilik durumunu ve stok miktarlarn denetleyerek gerekli dzenleme-
leri yapmaldr.
Arlkta lkbahar ve Yaz leri
Kolonilerde remenin balamasyla birlikte, ge k dneminden itibaren, polen
bata olmak zere stok besinlerde hzl bir azalma grlr. Arlarda reme hz,
protein ve vitamin deposu olan polenin tketilmesi ile deimektedir. Nektar ya da
bal ise arlarn yaamalar iin gerekli enerjiyi salamaktadr. Koloni bana bal ve-
rimi ncelikle koloni gcne bal olduuna gre arcnn ana nektar akm nce-
sinde kolonilerini glendirmesi zorunludur.
Koloniler kendi balarna brakldklarnda da geliirler, ancak bu, evredeki
nektar ve polen kullanlarak yaplr. Bal kaynaklarnn kolonilerin reme ve yaa-
ma pay olarak kullanlmas ise doaldr ki, rn miktarn drr. Bu nedenle ar-
larn ilkbahar bakmlar arclkta byk nem tamaktadr.
K knda kolonilerin ilk kontrollar iin en uygun zaman yasz ve gne-
li bir erken ilkbahar gndr. Arlktaki her koloni tek tek hzl bir ekilde gzden
geirilerek,
kovanlarda nemlenme ve kflenme var m?
koloninin ana ars var m ve dier kolonilere kyasla durumu nasl?
stoklar gelecek kontrole kadar yeterli mi?
kolonilerde herhangi bir hastalk ya da anormallik var m?
gibi sorularn yantlar aranr ve kayt tutulur. Bu ilk kontrol sonularna gre,
zayf ve/veya ana arsz kolonilerin ana arl olanlarla birletirilmesi, nemli ve kf-
l rt ve peteklerin kovandan karlmas ve hastalk ve zararllara kar gerekli
nlemlerin alnmas zaman geirilmeden yaplmaldr.
Arlkta bu mevsimin gzard edilmemesi gereken bir ii de kolonilerin beslen-
mesidir. lkbahar beslemesi kat ve sv olmak zere iki biimde ve aamada yapl-
maldr. Birincisi, kolonilerin hem k k eksilmi olan stok besinlerini destekle-
mek hem de arlkl olarak balam bulunan reme etkinliini hzlandrmak iin
gerekli besin maddelerini salamak, ikincisi ise uu etkinliinin art ile gereksi-
nim duyulan enerjiyi karlamak amacyla yaplr.
Koloni bana 200-500 g olarak hazrlanacak kat yemin yaplmasnda 6 lek
pudra ekeri, 3 lek szme bal, var ise 1 lek de polen, yoksa yerine yasz st
211
tozu gibi polen yerine geebilecek maddeler kullanlr. Bu karmn kat verilme-
sinin nedeni, souk olan bu mevsimde buharlamann ok yava olmas ve kovan-
larda nem dzeyinin artmasnn nlenmesidir. Kat yemlemenin ereveler zerin-
den ve salkma en yakn yerden yaplmas da nemlidir. Yemleme zaman ise do-
al kaynaklardan polen geliinden 3-4 hafta ncedir.
Hava scaklnn artmas ile arlarn kovan d ve ii etkinlikleri de hzlanr.
Bu canll destekleyecek beslenmenin yetersizlii durumunda yamaclk, a-
lk, ergin ar lmleri gibi verim drc birok sorun ortaya kabilir. Tevik
beslemesi de denilen bu dnemdeki urupla besleme arlarn her trl alma-
larn artrmaktadr. Koloni bana 3-5 litre verilmesi gereken urup 1:1 eker-su
karm olarak hazrlanr. urupla beslemeye ise ana nektar akmndan 4-5 hafta
nce balanmal ve nektar kaynaklarnn art ile petek gzlerinde bal biriktirme
balayncaya kadar srmelidir.
Amac koloniyi bytmek ve glendirmek olan ilkbahar beslemesine kout
olarak yaplmas hafife alnmamas gereken dier bir i, kolonilerin oul vermele-
rini nlemektir. Daha nce akland gibi oul arclkta kazan deil, nemli bir
kayp kayna olarak grlmelidir. Hzla byyecek olan zellikle yal ana arl
kolonilerin hemen ana ar ykskleri hazrlayarak oul verme hazrlklarna bala-
yacaklar bilinmelidir. Birincil uyarcs skklk olan oulun nlenmesinde en et-
kili yol koloniye gereksindiinden daha fazla kovan hacmi salamak ve havalan-
drma deliklerini artrmaktr. Arlar, ilkbaharda remeyi, yaz mevsiminde de ret-
meyi yelemektedirler. Her iki dnemde de koloninin fazla yere ihtiyac vardr. Bu
yerin karlanmas ya eksik ereveler temel petek taklm erevelerle, ya da bl-
geye gre yarm ya da tam ballk ekleyerek yaplabilir. lkbaharda koloniler orta-
lama haftada bir kontrol edilmeli, gelimeleri ve almalar yakndan izlenmelidir.
Oul, k zaman olarak da verim drc etkiye sahiptir. Youn bakm ve
besleme ile nektar kaynaklarna bal olmakszn erken mevsime ekilebilen ou-
lun asl k zaman blgenin nektar kaynaklarnn en bol olduu ana nektar ak-
m balangcndadr. Ana nektar akm dnemi blgenin nektar kayna bitkilerinin
ounun ayn zamanda iek atklar ve arlarn ncelikle retim yaptklar za-
mandr. Bu srada dengesiz biimde ikiye hatta daha fazlaya blnebilen ar aile-
lerinin ksa sreli olan ieklerden rn toplayabilmeleri olanakszdr. Oul, ana
koloninin ana ars ile gen ii arlarnn, henz yetitirilmi ana ar ile yal ii
arlarnn birer aile oluturmalardr. Her ya grubu ii arnn arlkl olarak yap-
tklar iler olduuna gre, bu birimlerde dengeli ve etkin alma dzeninin olma-
yaca ve verimin decei aktr. Kald ki, oullarn kaybolmalar ve kazanlama-
malar da sk karlalan bir durumdur.
Arclk asndan yaz mevsiminin balangc saylabilecek ana nektar akm d-
nemi iklim koullarna gre deimektedir. Geni bir alana ve iklim eitliliine sa-
hip Trkiyede rnein nisan-mays Akdeniz, hazirann ilk yars Anadolu ve
temmuz-austos Dou Anadolu iin ana nektar akmnn gerekletii dnemler-
dir. Yaz mevsimi arclarn arlarndan ok retimle ilgilenmesi gereken mevsimdir.
Bu nedenle ana gelir kayna olarak yaplan arclkta, gezginci arclk yapma zo-
runluluu vardr. Bu mevsimde zellikle kulukaln ska kartrlmas ana ary
ldrme riskini artrmakta ve alma srasnda arlarn rahatsz edilmeleri rn
kaybna neden olmaktadr.
Hasat, yaz sonuna doru bulunulan blgenin nektar kaynaklarnn tkendii
zamanda yaplmaldr. Hasat edilecek ball erevelerin tmyle ya da en az
3/4nn srlanm olmasna, dier bir deyile baln olgunlam olmasna zen
212
gsterilmelidir. Srlanmam peteklerdeki baln su kapsam yksek olacandan
saklama srasnda rnn bozulmas sz konusudur. Hasat sonrasnda retim ko-
lonilerinde yaplmas gereken iler yukarda aklanmtr.
Koloni bakm ve beslemesinin rn miktar ve kalitesi zerine etkilerini inceleyiniz.
BAL ARISI RNLER
nsan ilk kez bir aa ya da kaya kovuunda bulup yedii bal deerli bulmu ol-
mal ki ar saldrlarna ve sokmalarna aldr etmeden verdii savamn kazana-
rak bugnk arclk dzeyine ulamtr. Bal arsnn evcilletirilmesi srecinde
balmumu arst, polen, propolis, ar zehiri gibi dier yararl rnleri de tannm
ve kontrollu retim teknikleri gelitirilmitir.
Bal
Birok tanm ve standard gelitirilmi olmakla birlikte genel tanm ile bal; bal
arlarnn bitki ieklerindeki nektar bezlerinden salglanan nektar toplama, ile-
me ve petek gzlerinde depolama ilemlerinden geirerek rettikleri tatl ve k-
vaml bir besindir. Baln bu tanmndan bitki ieklerinden derlenen bir madde
olduu grlyor. Dnyada en ok Trkiyede retilen am bal ise salg bal s-
nfndandr. Salg bal bitki zsuyu ile beslenen kimi bceklerin tatl olan sindi-
rim artklarnn arlar tarafndan toplanp peteklerde depolanarak ilenmi hali-
dir. Kuadas ile Fethiye arasndaki ky eridi ormanlarnda kzlamlarda yaa-
yan am pamuklu biti olarak adlandrlan bir parazitin salgs olan am bal Tr-
kiyenin bir dsatm rndr.
Analizlere gre olgunlam iek balnn yaps aadaki gibidir:
Su % 17
ekerler % 80
Glukoz (dekstroz) % 31
Fruktoz (levuloz) % 39
Dier ekerler % 10
Toplam asitler, protein ve mineral madde % 1
Dier maddeler (enzimler, vitaminler,
alkoller, pigmentler, aroma maddeleri, vd.) % 2
Bal kendine zg yapan % 3lk blm oluturan maddelerdir. Bu blm or-
talama deerlerle 15 organik asit, 12 mineral madde, 17 serbest amino asit ve 7
proteinden olumaktadr.
Bal higroskopik bir maddedir. Bulunduu ortamda dengeye ulancaya kadar
su alp verme zelliine sahiptir. Yzde 17.4 su ieren bir bal % 58 bal nemde
dengededir. Bunun stnde nemli ortamlardan bnyesine su ekerken, altndaki
deerlerde su kaybeder. Su tutma zellii nedeniyle gnmzde frnclk rnle-
rinde tatlandrc ve bayatlamay geciktirici olarak kullanlmaktadr.
Kvamllk baln dier nemli zelliidir. Baln su ve kat madde oranlarna g-
re deien bu zellii stma ile deimektedir. Szme bal retiminde, ambalajla-
mada, dinlendirmede ortamn ya da baln kontrollu stlmas baln akcln art-
rarak alma kolayl salamaktadr.
Canllarda yaamsal tepkimelerin ve ilevlerin grlmesini salayan enzimler,
balda da bulunmaktadr. En nemlilerinden invertaz, sukroz (sakkaroz) ekerini
paralayarak baln invert ekerleri olan glukoz ve fruktoza dnmn salar. Ni-
213
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
astay maltoz ve dekstrine dntren enzim diyastaz ise kolay llebilmesi ve
stlma ile abuk paralanmas zellikleri ile baln stlp stlmadnn saptanma-
snda bir lt olarak kullanlr.
Baln antibiyotik zellii ok eski zamanlardan bu yana bilinmektedir. eker yo-
un ve asitli bir yapya sahip olan balda birok sporlu bakterinin yaamas ve oal-
mas mmkn olmamaktadr. Yaralarn, yanklarn, enfeksiyonlarn korunma ve te-
davilerinde bal etkili olmaktadr. Baln bu ekilde kullanl folklorik olmakla birlik-
te gnmzde modern tpta da kullanldn bildiren raporlar bulunmaktadr.
Baln ekerlenmesi (granlasyon)
Doymu bir eriyik olan bal zaman ierisinde glukozun eriyikten ayrlarak aa
kmas sonucu granl hal almaktadr. Baln granlleme eilimi kimyasal kompo-
zisyonu ve saklama koullar ile deimektedir.
Bal ekerlerinden glukozun baldaki su ieriine oran (G/S) 1.7 ve altnda ol-
duunda balda granlasyon grlmemekte, 2.1 ve stndeki deere sahip ballar-
da ise glukozun ayrmas ok hzl olmaktadr. Granlasyon, bir eker kristali, toz
parac, polen tanesinin ekirdek oluturmas ile balamakta 10-15 C saklama s-
caklnda hzlanmaktadr. ok dk scaklklar baln kvamn artrarak ekerlen-
meyi geciktirmektedir.
ekerlenme baln niteliini bozmamakta, herhangi bir zellik kaybna yol a-
mamaktadr. Tketici yanl olarak ekerlenmi baln bozuk olduunu dnmek-
tedir. Oysa baln sadece grnm deimektedir. ekerlenmi bal, 63 Cde 7 da-
kika, ya da 69 Cde 1 dakika stlp abuk soutulur ise hem raf mr uzar, hem
de doal deerini korur.
Baln Ekimesi (fermantasyon)
Gerek anlamda bozulma olan ekime, balda bulunan ekere dayankl mayalarn glu-
koz ve fruktozu paralayarak nce alkol ve karbondiotsit, sonra da alkoln oksijen ile
birlemesi sonucu asetik asit ve suyun ortama kmasdr. Karbondiotsit retimi balda
kpkl bir grntye, asit de eki bir tada yol amaktadr. ekerlenmi balda eriyik
blmde su miktar fazla olacandan byle ballarn ekime olaslklar fazladr.
Baln su ierii ile maya says baln ekimesini belirleyen etmenlerdir. Maya sa-
ys ne olursa olsun % 17den daha az su ieren ballarda ekime olmaz. Yzde
19dan daha fazla sulu ballarda ise ekime kesinlikle olur. ekerlenmeyi zen ya
da engelleyen stma muameleleri baln ekimesini de nlemektedir.
Bal, olgunlam olarak 10 Cnin altnda ve karanlkta hibir deiiklie ura-
madan, koku, renk, tat, besin deeri gibi zelliklerini koruyarak ok uzun sreler
kalabilir. Gnmzde eski yerleim yerlerinde yaplan kazlarda (Msrda firavun
mezarlar, Trkiyede Gordion) kpler ierisinde kan ballar bunu kantlamaktadr.
Balmumu
Balmumu ii arlar tarafndan salglanan gerek mumdur. Dk scaklklarda k-
rlgan, daha scak ortamlarda (32 0C) yumuak ve yorulabilir zelliktedir. Balmu-
munun temel bileikleri; doymu ve doymam monoesterler, diesterler, doymu
ve doymam hidrokarbonlar, serbest asitler ve hidroksipoliesterlerdir. Suda erime-
yen, kloroform, eter, benzen, benzol gibi zclerde tmyle znen balmumu-
nun erime scakl 62-65 C, younluu (15 Cde) 0.95-0.97 g/cm3tr. Bu zel-
likleri ile balmumu kozmetik sanayi bata olmak zere mum, ila, mobilya, deri ve
gda sanayilerinin nemli girdilerinden biridir. En byk kullancs ise temel pe-
tek yapm ile arclk sektrdr.
214
Polen, Arst, Propolis ve Ar Zehiri
iekli bitkilerin erkek organlar (anter) tarafndan retilen polen, bitkilerin erkek
reme hcreleridir. Arlar tarafndan toplanan polen; protein, ya, mineraller ve vi-
taminler bakmndan zengin bir madde olarak arlarda byme ve remenin yap
tadr. Polenin kimyasal kompozisyonu ve besleyici deeri bitki kaynana gre
deiir. Polenin yapsnda nemli besin maddelerinden protein % 24, karbonhid-
rat % 27 ve lipid % 5 dzeyinde bulunur. Bol olduu mevsimlerde kovan giriinde
tuzaklarla toplanarak insan kullanmna da sunulan polen salk destekleyici zel-
lii nedeniyle talep edilen bir rndr.
Arst arlarn yavru ve ana arlar beslemek zere bal ve polen tketerek sal-
gladklar kvaml, besleyici deeri yksek bir rndr. Ana ar retim zincirinin
bir noktada krlmas ile planl retimi yaplabilir. retimi ve saklamas zor ve pa-
hal olan arstnn dnyada en byk tketicisi Japonya, reticisi ise indir.
Propolis, arlarn bitki tomurcuklarndan toplad reinemsi bir maddedir. Ar-
lar propolisi kovan giriini daraltmak (ka girerken), kovan atlaklarn onarmak,
kovanda atlamayan organik maddeleri kaplamak gibi amalarla kullanmaktadr-
lar. Antiseptik etkisi de olan bu rn mobilya cilasnda, kozmetiklerde, az koru-
ma rnlerinde, deri yanglarna kar hazrlanan eriyiklerde kullanlmaktadr.
Ar zehiri, ii arlarn geliimi ile birlikte salglanarak en yksek miktarna (0.3
mg) ortalama 15 gnlk arlarda ular. Arlarn savunma arac olan ar zehiri yz-
yllardr Avrupada ve Uzak Douda eklem rahatszlklarna zellikle romatoid ar-
tride kar kullanlmaktadr. Bir ila hammaddesi olarak son yllarda arlara elek-
trook uygulanarak ok az miktarda retimi yaplmaktadr.
Baln ekerlenmesi ile ekimesi arasndaki ilikiyi irdeleyiniz.
Baln ekerlenmesi yapsal deiiklie uramas, ekimesi ise bozulmas olay-
dr. Bal kimyasal kompozisyonuna ve ortam koullarna bal olarak er ya da ge
ekerlenir. Baln ekimesinde ise su ierii nemli bir unsurdur. Su ierii yksek
olan ballarda ekere dayankl mayalarn oalmas ve faaliyeti abuk gerekleir.
Baln kristalize olmas mayalanmay kolaylatrabilir. Baln kristalize olmas srasn-
da baln ieriindeki su, glukoz kristallerinden ayrtnda mayalanma iin uygun
bir ortam ortaya kar.
BAL ARISI HASTALIK VE ZARARLILARI
Son yllarda bal ars ve rnlerinin uluslararas ticarete konu olmas yresel ola-
rak bilinen birok hastalk ve zararlnn tm dnyann gndemine girmesine ne-
den olmutur. lke ierisinde de gezginci arclk bunlarn yaylmasn salam
ve younlatrmtr. Ayrca, evre kirlilii, tarmsal savam gibi etmenler de ar-
clk zerinde nemli bir bask oluturmaktadr. la uygulamalar sonucu yok
olan tozlatrc bceklerin yerine bal ars kontroll olarak sokulabildii iin
imdilerde zellikle gelimi lkelerde bal arsn koruma amal yasalar ve y-
netmelikler yrrle sokulmu, ar hastalklar konusunda alan rgtler ve
projeler gelitirilmitir.
Bal ars kolonilerini olumsuz etkileyen hastalklar iki grupta incelemek gere-
kir. Bunlardan yavru (larva ve pupa) evrelerinde etkili olan Amerikan ve Avrupa
yavru rklkleri bakteri; kire ve ta hastalklar mantar; tulumsu rklk ise vi-
rs hastalklardr. Ergin arlar ise protozoann neden olduu Nosema, bir akar bu-
215
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
7
lakl olan akarioz ve viral olan ar felci hastalklarndan byk zarar grrler.
Bir d parazit olan varroa ise bir dnem tm dnya arcln tehdit etmitir. Ay-
lar, fareler, kstebek, kirpi gibi hayvanlar ile yabani arlar arclk iletmelerinde yer
yer nemli kayplar verdirmektedirler.
Burada en nemlileri olarak dnlen ar hastalklar hakknda ksa aklama-
lar yaplmas uygun grlmtr.
Yavru Hastalklar
Yavru hastalklar arasnda en yaygn ve tehlikeli olan Amerikan yavru rkl-
dr. Hastalk bakteri sporlarnn yavrulara bakc arlar tarafndan beslenirken bu-
latrlmas ve zayflayan kolonilerin yamalanmas ile ok ksa srede epidemiye
(salgn) dnmektedir. Arclk malzemeleri, kovan paralar bal ve balmumu da
dier nemli bulama yollardr. Sporlarn yllarca canl kalmas ise asl sorundur.
Bu zellik nedeni ile hasta kolonilerin ldrlp tm kovan ieriinin yaklmas
ve derine gmlmesi nerilmektedir.
Sporu alan larva 3-4 gn ierisinde lmekte, ileri aamada kuruyarak pul gibi
petek gzne yapmaktadr. Bu nedenle dier hastalklarda l materyal arlar ta-
rafndan temizlenebildii halde Amerikan yavru rklnn kalnts spor kay-
na olarak kovanda kalmaktadr.
rk materyalin kokusu ve bir ple kartrlarak ekildiinde uzamas en g-
venilir pratik tan yoludur. Yavrular gzler kapatldktan sonra lm ise yavru ala-
nnn delik-deik grnts ve yavrulu petek gzlerinin srlarnn ie kk oluu
da dier belirtilerdir.
Sulfa grubu antibiyotiklerin balangta kullanlmas ile hastalk bask altna al-
nabilmektedir. Islah almalar ise dayankl hat elde etmede gvenilir bir sonu
vermemitir.
Avrupa yavru rkl Amerikan tipi kadar zararl olmayan ve ilal tedaviye
cevap veren bir yavru hastaldr. Bulama burada da arlarla, ekipman ve rn-
lerle olmaktadr. Bu hastalk daha ok larva evresinde lmlere yol amakta, pu-
pa evresinde lm ender grlmektedir.
Avrupa yavru rkl kalntlarnn arlar tarafnda temizlenebilmesi nede-
niyle bu hastalk ou kez farkedilmeden geirilmektedir. Islah almalar ile te-
mizleme gc yksek hatlarn gelitirilmesi ve arlara dayanklk kazandrlmas
mmkn olmaktadr.
Kire hastal yavru arlar daha ok pupa evresinde ldrmektedir. Nemli ve
serin ortamlar hastala neden olan mantarn gelimesi iin uygundur. O nedenle-
dir ki hastalk daha ok ilkbaharda grlr ve scakln ykselmesi ve koloninin
bymesi ile kaybolmaktadr. Hastaln iddeti ise koloniler arasnda farkllk gs-
terir. Ayn arlktaki kimi koloniler glerini nemli lde yitirirken, kimileri ok
hafif geirmektedir. Hastaln hi grlmedii kolonilerin de bulunmas, bu has-
tala dayankl genotiplerin elde edilebileceini gstermektedir. Nitekim hastalk-
sz kolonilerden yetitirilen ana arlarla oluturulan kolonilerde 2-3 generasyon
sonra hastalk hi grlmemektedir. Etkili ilac olmayan kire hastalna kar en
yararl nlem kovan ii nem dzeyini drecek dzenlemeler ile scakl sala-
yacak kadar gl koloniler elde tutmaktr.
216
Ergin Ar Hastalklar
Avrupa ile birlikte Trkiye arcln da etkisi altnda tutan hastalk Nosemadr.
Hastaln balca belirtileri kanatlarn dmesi, karnn uzamas ve sokma igd-
snn kaybolmasdr. lkbaharda ve yazn ya nedeniyle birka gnlk kovana
kapanma sonrasnda ok youn seyreden Nosema tek bana koloni lmne ne-
den olmamaktadr. Ancak ikincil enfeksiyonlar iin uygun bir ortam olumakta ve
lmlerin asl nedeni olmaktadr. Hem saylan belirtiler hem de kovan nlerinde
srnerek hareket eden arlar dizanteri, ar felci, zehirlenme, alk gibi nedenlerle
de grlebilir. En doru tan bu arlarda mikroskopik testle yaplmaktadr. lkba-
har ve sonbahar uruplamalar ile birlikte etkili tek ila olan fumagilin arlarda No-
sema hastaln kontrol altnda tutmaktadr.
K k arlarda ok nemli g kaybna hatta koloni kayplarna neden olan
hastalk adi ishal ya da dizanteri olarak bilinen hastalktr. Nosema ile ayn belir-
tileri gsterir. Fakat en gvenilir gstergesi kovan ii ve evresinin ar dklar ile
kirlenmi grntsdr. Su ierii yksek besinlerle klayan ve ekimi ve kflen-
mi stok besinleri tketen arlarda ortaya kan dizanteri bir sindirim sistemi bo-
zukluudur ve ilal tedavisi yoktur. lmler grld zaman tedavi iin ge ka-
lnmtr. Bundan korunmann en etkili yolu kolonilere klk besin olarak olgun-
lam ve srlanm bal brakmaktr.
Ar Paraziti-Varroa
Doal konukusu Dou bal ars (A. cerana) iken Bat bal arsna geerek Rusya
zerinden Balkanlara ve Avrupaya yaylmtr. Trkiyede ilk grl 1977 yln-
dadr. Varroa ok ksa bir srede on binlerce koloninin lmne neden olmu, ki-
mi blgelerde ar varln tmyle yok etmitir. Bugn dnyada bulak olmayan
koloni yoktur.
Sinsi bir parazit olan varroa ergin ar segmentleri arasna yerleerek ar hemo-
lenfi ile beslenmektedir. Bulakln balangcnda kolonideki parazit saysnn
azl nedeniyle verdii zarar azdr. Ar remesine paralel olarak ayn gzlerde
birka kat fazla oalarak ar ile birlikte ortaya kar. Ayn gzde birlikte yaad
yavru ardan beslendii iin ya arnn ergin evreye gemeden lmne, ya da v-
cut paralarnn, zellikle kanat ve bacaklarnn eksik olumasna neden olur. Pe-
tek gz dnda ise salam arnn kann emerek onun zayf dmesine, alama-
masna ve yaam sresinin ksalmasna yol aar.
Varroa ile bilinen tek savam yntemi ila kullanmaktr. Bugn kontakt ve sis-
temik etkili birok ila retilmekte ve kullanlmaktadr. Bu ilalarn bal yolu ile in-
san salna etkilerinden endie edilmektedir. Ancak, ilalarn etkili olabilmesi
iin kovanda hi ya da ok az yavru bulunduu zamanda, dier bir deyile ge
sonbaharda ya da erken ilkbaharda yavrunun ve baln bulunmad zamanda kul-
lanlmas gerekir. Bu dnemler mevsim olarak bal hasad sonras ve yeni rn n-
cesidir. Tm ila uygulamalarnda etkinlik zaman ve tketici sal nemle gz
nnde tutulmaldr.
Varroa zararls ile mcadelede zamanlama niin nemlidir?
217
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
8
218
Arcln ksa tarihesini aklamak
Trkiye, corafik konumuna bal olarak farkl
ekolojik koullara ve iklim eitliliine sahiptir.
Bu koullar Trkiyenin hem florasnn zengin ve
eitli olmasn hem de dnyann nemli bitkisel
ve hayvansal gen kaynaklarndan biri olmasn
salamaktadr. Tmyle floraya dayal bir hay-
vanclk dal olan arcln da Anadolu insannn
tarih boyunca nemli uralarndan biri olarak
ne kmasna neden olmutur. Birlemi Millet-
ler Gda ve Tarm gt (FAO)nn 2008 yl ve-
rilerine gre Trkiyede 4.9 milyon arl kovanda
81 bin ton bal retilmitir. Bu kovan varl ve
bal retimi ile Trkiye dnya arclnda ikinci
byk lkedir. Trkiyenin kovan bana bal ve-
rimi 17 kg, dnya kovan varl iindeki pay %
7.5, bal retimindeki pay ise % 5.4tr.
Fosil bulgular bal arsnn dnyada 80 milyon yldr
bulunduunu gstermektedir. Gnmzde bal ar-
s ve arclk kutup daireleri dnda dnyann her
blgesinde bulunmaktadr. Eski Dnya zenginlii
olan bal arsnn Yeni Dnyaya gtrl 17. yz-
ylda olmutur. Bal ars ve yetitiricilii ile ilgili ilk
bilgiler bu dnemde yaplan bilimsel almalarn
sonucudur. Bu dnemde bir bal ars ailesinde yu-
murtlayan iri arnn dii, kaba grnml arlarn
erkek ve kalabalk ar grubunun da dii olduu be-
lirlenmitir. Sonraki yllarda iftleme davran, bal-
mumu salglama mekanizmas, polen toplama dav-
ran gibi konular aklanmtr. Doal yuva zel-
likleri saptanarak gelitirilmi olan ereveli kovan
ise hem zaman ierisinde bal ars yaamna ilikin
bilinmeyenlerin ortaya karlmasna hem de yeti-
tirme teknikerinin gelitirilmesine yol amtr.
Bal ars trlerinin genel zelliklerini aklamak
Dnyada Apis cinsine (genus) ait 4 bal reten ar
tr (species) tanmlanmtr. Bunlar A. florea, A.
dorsata, A. cerana ve A. melliferadr. Bunlardan
ilk Gneydou Asyada, sonuncusu ise tm
dnyaya yaylm olan ve arclk denilince akla
gelen Orta Dou kkenli A. melliferadir.
Bal arlarnda rk kavramn tanmlamak ve
dnyada yaygn yetitirilen bal ars rklarnn
genel zelliklerini aklamak
A. mellifera en nemli zellii ynetilebilir olma-
sdr. Gnmz teknik arclnda yaygn kulla-
nlan talyan, Kafkas, Esmer ve Karniyol, A. mel-
lifera tr altnda farkllam corafik rklardr.
Bal ars kolonisini eitli ynleriyle irdeleyebilecek
Dier sosyal hayvanlarda olduu gibi bal arlarn-
da da, koloniyi oluturan bireyler tek balarna de-
il, koloninin kendisi ilevsel bir birimdir. Bir ar
kolonisinin yaam srekliyken koloni bireylerin-
den ii arlar 5-6 hafta, erkek arlar yalnz reme
mevsiminde olmak zere birka hafta, ana ar ise
birka yl yaayabilmektedirler. Dier bir deyile,
koloni canl bir birim olarak kalrken onu olutu-
ranlar srekli olarak deimektedir.
Bal arlar dier bcekler gibi yumurta, larva, pupa
ve ergin evrelerden oluan metamorfoz geirirler.
Ana ar farkl byklkteki altgen petek gzleri-
ne dllenmi (diploid, 2N=32) ve dllenmemi
(haploid, N=16) olmak zere iki tip yumurta yu-
murtlar. Bunlardan byk gzlerdeki dllenme-
mi yumurtalardan erkek arlar, kk gzlerde-
ki dllenmi yumurtalardan ii arlar kar. Ana
ar ise oluumunu zel olarak hazrlanan ana ar
yks ierisinde tamamlar.
Arclk iletmelerinde yrtlen mevsimlik ileri
aklamak
Bir koloninin oalmas oul vermesi ile olur ki;
hzl reme sonucu koloninin kalabalklamas, ko-
loninin bulunduu kovanda skmas, yksek s-
caklk ve havaszlk, nektar kaynaklarnn zenginli-
i, ana arnn yal olmas ve genetik yap bu olgu-
yu tetikleyen etmenlerdir. Teknik arclkta retim
kolonilerinin oul vermesi nlenmeli, oaltma ko-
lonilerin kontroll blnmesi ile yaplmaldr.
Arclk rnlerinin zelliklerini aklamak
Bal ars; bal, balmumu, polen, arst, propolis,
ar zehri gibi insan sal iin yararl rnlerini,
mevsimlere gre deien gerksinimleri ile bakm
ve beslemelerinin karlanmas durumunda ka-
zan salayacak miktarlarda retmektedir.
Bal ars hastalk ve zararllarn tanmlamak
Her canl iin olduu gibi bal arsnn da sal-
n tehdit eden eitli hastalk ve zararllar var-
dr. Bunlarla mcadele kanlmazdr. Ancak
kimyasal mcadelenin rn niteliini bozmaya-
cak zamanda ve younlukta yaplmasna zen
gsterilmelidir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
5
A M A
6
A M A
7
A M A
219
1. Aadakilerden hangileri kapal ortamda ok sayda
paralel petek yapan Apis trleridir?
a. A. cerana ve A. dorsata
b. A. cerana ve A. mellifera
c. A. dorsata ve A. florea
d. A. cerana ve A. laboriosa
e. A. dorsata ve A. mellifera
2. Aadakilerden hangisi ekonomik bal ars rk de-
ildir?
a. Karniyol ars
b. Esmer ar
c. Kbrs ars
d. talyan ars
e. Kafkas ars
a. Bal ars corafik rklar, uzun sren planl slah
programlarnn rnleridir.
b. Ayn corafik rk iinde farkl ekolojilere uyum
salam ekotipler mevcuttur.
c. Corafik rklar birbirlerinden bata morfolojik
zellikleri ile ayrt edilirler.
d. Farkl corafik rklarn kesime yerlerinde kar-
k populasyonlara rastlamak olasdr.
e. Baz corafik rklarn ithal edildii dnyann ba-
z yerlerinde birok bal ars rk kark haldedir.
4. Srasyla ana ar, ii ar ve erkek arnn yumurta aa-
masndan ergin ka kadar geirdikleri sreler aa-
dakilerden hangisinde doru olarak verilmitir?
a. 16, 21, 21
b. 16, 21, 24
c. 16, 24, 21
d. 21, 16, 24
e. 24, 16, 21
5. Aadaki morfolojik zelliklerden hangisi bal veri-
mi ile ilgilidir?
a. Kitin rengi
b. Kanat damarlar
c. n kanat uzunluu
d. Kl uzunluu
e. Dil uzunluu
6. Bir bal ars kolonisinin verimli olabilmesi iin, aa-
dakilerden hangisi yaplmamaldr?
a. Koloni ana ars dzenli olarak deitirilmelidir.
b. Koloninin erkek arlar yetitirmesi tevik edil-
melidir.
c. Kovanda srekli stok besin bulunmas salan-
maldr.
d. Koloninin oul vermesi nlenmelidir.
e. Hastalk ve parazitlere kar mcadele edilmelidir.
7. Aadakilerden hangisi koloninin oul vermesinde
etkili deildir?
a. Yalanc ana arnn varl
b. Kuluka alannn darl
c. Havalandrmann yetersizlii
d. Kovan ii skklk
e. Ana arnn ya
a. Bir koloninin gc ana arnn yumurtlama hz-
na baldr.
b. Yal ana arl kolonilerde oul verme eilimi
daha yksektir.
c. Koloni gcn artrmak amacyla ilkbahar mev-
siminde kolonilere urup verilmelidir.
d. Ana ar yalandka koloni veriminin dmesi
beklenir.
e. Koloninin oul vermesi koloni gcn artrr.
9. Aadaki durumlarn hangisinde yalanc ana ar
ortaya kar?
a. Kolonide erkek ar mevcudu artmsa
b. Kolonide henz iftlememi ana ar varsa
c. Koloni ana arsn kaybetmesine karn ana ar
yetitirememise
d. Koloni ana ars dllenmemi yumurta yumurt-
luyorsa
e. Koloni ana ars ok yalanmsa
a. Balmumu 13-18 gnlk yataki ii arlar tarafndan
salglanr.
b. Arst 6-13 gnlk yataki ii arlarn salgsdr.
c. Kolonide yavru olmad srece arst retilmez.
d. Propolis 18-25 gnlk ii arlar tarafndan salgla-
nr.
e. Polen bitkilerin erkek reme hcresidir.
Kendimizi Snayalm
220
1. b Yantnz yanl ise Bal Ars Trleri konusunu
2. c Yantnz yanl ise Ekonomik rklar konusu-
nu yeniden okuyuz.
3. a Yantnz yanl ise Bal Arlarnda Irk Kavram
4. b Yantnz yanl ise Koloni Bireylerinde Oluum
Sreleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
5. e Yantnz yanl ise Bal Arlarnda Ayrc zel-
likler konusunu yeniden gzden geiriniz.
6. b Yantnz yanl ise Arclkta Mevsimlik ler
konusunu irdeleyiniz.
7. a Yantnz yanl ise Arclkta Mevsimlik ler
8. e Yantnz yanl ise Arclkta Mevsimlik ler
9. c Yantnz yanl ise Bal Arlarnda reme ko-
nusunu yeniden okuyunuz.
10. d Yantnz yanl ise Koloni Dzeni ve Grev
Dalm ve bal ars rnleri konularn yeni-
den gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Modern arclk ereveli kovann gelitirilmesi ile ba-
lamtr. ereveli kovann gelitirilmesi bal ars kolo-
nilerini denetim altna almay salamakla kalmam, ye-
ni bulularn ortaya kmasna nclk etmitir. ere-
veli kovann gelitirilmesini modern arcln vazgeil-
mezleri olan temel petein ve bal szme makinesinin
bulunuu izlemitir. Yzyllar ncesinin yava seyreden
gelime hz ile karlatrldnda, ereveli kovann
gelitirilmesi sonrasnda adeta bilgi patlamas yaanm-
tr. Bylece hem arcln daha kolay ve verimli yapl-
masnn n alm, hem de bal arsnn karanlk dn-
yasna girilmeye balanmtr.
Sra Sizde 2
Dier iftlik hayvanlarnda rklarn ortaya kmasnda
doal seleksiyonun yan sra insanlarn ekonomik ter-
cihlerine gre yaptklar yetitiricilik uygulamalar etkili
olmutur. Dier bir deyile iftlik hayvan rklar uzun
sren, planl slah programlarnn (yapay seleksiyon)
rnleridirler. Oysa bal ars rklar tmyle yaadklar
corafyann ekolojik koullar altnda (doal seleksi-
yon) ortaya kmlardr. Bu nedenle dier iftlik hay-
vanlar iin kullanlan rk terimi yerine bal arlarnda
corafik rk terimi geerlidir. Genellikle bal ars co-
rafik rklar zgn corafyalarnn adlar ile anlrlar
(Anadolu ars, Karniyol ars gibi).
Sra Sizde 3
Ana ar, bir bal ars kolonisinin merkezi otoritesidir.
Baskn bir dii olan ana ar bir bal ars kolonisindeki
tm bireylerin anasdr. En nemli ilevi reme mevsi-
minde gnde 1500 civarnda yumurta yumurtlayarak
koloninin srekliliini ve gl olmasn salamaktr.
Salglad ana ar maddesi (feromon) ile varln his-
settirir, ksr kzlar olan ii arlarn yumurtalklarn
basklar, ana ar yetitirmelerini nler, koloninin btn-
ln ve uyumunu salar. Bir retim kolonisinin ve-
rimli olabilmesi ana arnn niteliine baldr. Dk ni-
telikli bir ana ar kolonideki ilevini yerine getiremez.
Bu durumda koloni geliemez ve gelimesi yetersiz olan
kolonilerden gerei gibi yararlanlamaz.
Sra Sizde 4
Bir bal ars kolonisinin oul vermesi doal yolla bln-
mesidir. Bal ars kolonileri ilkbahar mevsiminde re-
me, ana nektar akm dneminde ise gl kadrolar ile
retme faaliyetlerini srdrrler. Koloni populasyonu-
nun artna parallel olarak kolonide kovan ii grevi
yapan (evci) arlarn oran azalrken talaclarn oran ar-
tar. Bylece koloni ana nektar akmn gerei gibi de-
erlendirebilecek tarlac ar gcne ular. Koloniler ge-
nellikle ana nektar akm dneminin banda ya da or-
tasnda oul verir. lkbahar mevsiminde remenin yo-
unlamas ile kalabalklaarak ana nektar akmna ha-
zrlanm bir koloni ana nektar akm banda ya da or-
tasnda oul verdii zaman ii ar kadrosunun % 50-
60n kaybeder. Koloni oul verdiinde hem g kay-
bna urad iin hem de tarlaclk faaliyetini srdre-
cek arlarn oran dt iin ana nektar akm kay-
naklarndan yeterince yararlanamaz. Oul veren koloni
ile oulun ayr birer birim olarak retimleri toplam hi-
bir zaman oul vermesi nlenmi bir koloninin retimi-
ne ulaamaz. Bu nedenle kolonilerin oul vermeleri
nlenmelidir.
221
Sra Sizde 5
Arclk yaplan yre nektar kaynaklarnca zengin ve
yrenin ana nektar akm kolonilerden bir sezon iinde
yeterli dzeyde bal elde etmeye uygun ise ekonomik
bir faaliyet olarak sabit arclk yapmak tercih edilebilir.
Ancak arclk ticari bir faaliyet olarak dnlyor ve
yre kaynaklar bu ticari faaliyetten gelir elde etmeye
yeter dzeyde deilse bal ars kolonilerinin baka y-
relerin nektar kaynaklarndan da yararlandrlmalar ge-
rekir. Bal ars kolonilerinin yreden yreye tanmas
ile koloni bana daha fazla rn elde etmek ve iletme
gelirini artrmak mmkn olur.
Sra Sizde 6
Bal ars kolonileri ister doada insan denetiminden
uzak isterse insan elinde olsun yaama igds ile be-
sin kaynaklarnn bol olduu elverili mevsimlerde yu-
valarna besin stoklamakta, k mevsiminde ise stok be-
sini tketerek yaamlarn srdrmektedir. Ancak insan
denetiminden uzak - yabanl yaam srdren bal ars
kolonileri yaamsal aktivitelerini doal koulllarn izin
verdii lde gerekletirebilirler. Teknik arclk; bal
arlarnn kimi gereksinimlerini yerinde ve zamannda
karlayarak ve gelimelerine engel olabilecek kimi
olumsuzluklar ortadan kaldrarak gereksinimlerinden
daha fazlasn kovanlarnda stoklayabilmelerini sala-
mak amacyla yaplan faaliyetler btndr. Kolonile-
rin besin kaynaklarnn henz bol olmad dnemde
beslenmesi, kolonilerin gelimesini ve bylece ana nek-
tar akmndan daha iyi yararlanmasn salamak ama-
cyla yaplr. Elde edilecek rnn kalitesi ise besleme
uygulamasnn zamanlamas ile ilikilidir. Bal ars kolo-
nilerinin eker urubu ile beslenmesinin ana nektar ak-
mndan nce tamamlanmas, ana nektar akm dne-
minde urupla beslemenin yaplmamas elde edilecek
rnn kalitesinin korunmas asndan gereklidir.
Sra Sizde 7
Baln ekerlenmesi yapsal deiiklie uramas, eki-
mesi ise bozulmas durumudur. Bal, kimyasal kompo-
zisyonuna ve ortam koullarna bal olarak er ya da
ge ekerlenir. Baln ekimesinde ise ieriindeki su
dzeyi nemli bir faktrdr. Su ierii yksek olan bal-
larda ekere dayankl mayalarn oalmas ve faaliyeti
abuk gerekleir. Baln ekerlenmesi mayalanmay ko-
laylatrabilir. ekerlenme srasnda baln ieriindeki
su, glukoz kristallerinden ayrtnda mayalanma iin
uygun bir ortam ortaya kar.
Sra Sizde 8
Varroa zararls remesini kolonide yetitirilen yavrular
zerinde srdrr. Mcadele yaplmadnda kolonide
reme aktivitesinin artna paralel olarak oalr ve ko-
loniye zarar verecek dzeye ular. Varroa mcadele-
sinde genellikle kimyasal ilalar kullanlr. Bu ilalarn
varroa zerinde etkili olabilmesi iin kolonilerde yavru-
nun olmad ya da ok az olduu erken ilkbahar ya da
ge sonbahar dnemlerinde mcadele yaplmaldr. M-
cadelenin bu dnemlerde yaplmas kimyasal ila kaln-
tlarnn rne bulama tehlikesini de ortadan kaldrr.
Crane, E., 1976. A Comprehensive Survey-Honey.
IBRA, Chalfont St. Peter, Buckinghamshire, England.
Doarolu, M., 2008. Modern Arclk Teknikleri.
Anadolu Ofset San. ve Tic. Ltd. ti., stanbul.
Gen, F. ve Dodololu, A., 2002. Arcln Temel
Esaslar. Atatrk niveritesi Ziraat Fakltesi Ders
Yaynlar No:166, Erzurum.
Graham, J.M., 1992. The Hive and the Honey Bee. A
Dadant Publication, Hamilton, Illinois.
Johansson, T.S.K. ve Johansson, M.P., 1978. Some Im-
portant Operations in Bee Management. IBRA,
London.
Root, A.I., 1983. The ABC and XYZ of Bee Culture.
The A.I. Root Company, Medina, Ohio, U.S.A.
Ruttner, F., 1988. Biogeography and Taxonomy of
Honeybees. Springer-Verlag. Berlin, Heidelberg.
Dnyada ipek reten ipekbcei trlerini ve en ok yetitirilen tr tanmla-
yabilecek;
Damzlk iletmelerin nemini ve retim tohumlarnn hazrlanmas ilem-
lerini aklayabilecek;
retim iletmelerinde yrtlen bakm ve besleme uygulamalarn akla-
yabilecek;
pekbcei rn koza ve ipei, zelliklerini ve yaplarn ifade edebilecek;
Koza ve ipek deerlendirme ilemlerini tanmlayabileceksiniz.
indekiler
pekbcei
Voltinizm
Hastalksz hibrit tohum
Kuluka
Besleme yntemleri
Ask ve asklama
Kozann yaps
pek zenginlii
pek lifinin yaps
Ham ve pimi ipek
Denye
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Hayvan Yetitirme
pekbcei Yetitirme
PEKBCE VE PEK-KISA
TARHE
PEKBCE
RETM TOHUMU RETEN
DAMIZLIKI KURULULARDA
YAPILAN LER
RETM LETMELERNDE YAPILAN
LER
ASKI ETLER, ASKILAMA, KOZA
RM
PEN YAPISI VE LENMES
10
HAYVAN YETTRME

PEKBCE VE PEK - KISA TARHE
Kaynaklara gre ipekbcei ilk kez ..2600 ylnda inde saray bahesinde im-
paratorie tarafndan bulunmutur. lk yllarn sarayda gizlilik ierisinde geiren
ipek ve ipekbcekilii daha sonra halka tantlm, kozadan ipek elde edilii ve
ipekli dokuma teknikleri gelitirilerek koza ve ipek retimine geilmitir.
bin yla yakn bir sre inde byk bir sr olarak kalan ipek, Batya ilk kez
..200 yllarnda ticari bir mal olarak gnderilmitir. Batl kaynaklara gre, inden
ipekilii renen ilk iki lke Kore ve Japonyadr. Kkl Japon kltrnn nde
gelen unsurlarndan biri olan ipekilik ve ipekbcei yetitiriciliinin Batya Tibet,
ran ve Hindistan zerinden ulamas Bizans mparatorluu srasnda 552 ylnda
stanbula getiriliiyle olmutur. Venedik ve Fransada nemli bir retim dal olarak
ykselen ipekbcekilii, patlak veren karataban (pebrin) hastal nedeniyle -
k yaamtr. Louis Pasteurn 1870 ylnda hastal nleme ve denetleme yolla-
rn bulmas, ekonomik yaplar deien Avrupa lkelerinde deil ama Osmanlla-
rn Bursay bakent yapmalar ile Bursa ve zmitte byk bir gelime gstermi,
oradan Edirneye kadar yaylmtr. pekiliin asl gelimesi 1840 ylndan sonra
ipekli kumalarmzn Avrupada ok tutulmas ve ipekilikten nemli dzeyde
vergi geliri salayan imparatorluk ynetiminin bu i kolunu desteklemesi, eitim,
aratrma ve yaymna byk nem vermesi ile olmutur. Bursada bulunan pek-
bcekilii Aratrma Enstitsnn, 1888 ylnda Avrupada yetimi bir uzmana
kurdurulan Harirdarltalimi adl; hastalksz tohum retim tekniklerini ve tek-
nik ipekbcei yetitiriciliini reten bir okulun devam olduu dnlr ise, o
dnemde bu konuya verilen nem daha iyi anlalr. Dnya savalar ile gerileyen
ipekbcekiliimiz, in, Japonya ve Kore ile kurulan ibirlii sonucu yksek ve-
rimli polihibrit tohumculua gei ile yeniden canlanm, ancak ipek halclm-
zn ve ipekli dokumaclmzn gereksinimini karlayacak dzeye gelememitir.
Trkiye ipekbcekilii ve ipekilii 1990l yllara kadar ok parlak bir dnem
geirmitir. Bir izlenim edinmek zere u bilgiler yararl olacaktr: lkemizde yak-
lak deerlerle her yl 42 bin ailenin 82 bin kutu ipekbcei besleyerek 2.000 ton
koza ve 350 ton ipek iplii retimi gerekletirilmitir. pek hal ve ipekli tekstil
sektrnn 650 ton ipek iplii gereksinimi sk koullara bal olarak dalm ile
karlanmtr. pek hal arlkl olarak ipekli rn dsatmmz 80-100 milyon do-
lar deerini bulmutur. O yllarda ite ve dta yaanan krizler ve deiimler nede-
niyle balayan gerileme gnmze kadar gelmi, 2010 yl verilerine gre; besle-
pekbcei Yetitirme
Karataban: Pebrin olarak da
bilinen ldrc protozoer
bir ipekbcei hastaldr.
Polihibrit: En az 3 karakter
bakmndan birbirinden
farkl ebeveynlerin verdii
dldr.
Kutu: pekbcei
yetitiriciliinde kullanlan
20.000 canl yumurtadan
oluan retim birimidir.
nen 6.000 kutu ipekbcei ile yaklak 130 ton ya koza retimi gereklemitir.
Bata hal olmak zere ipekli rnlerimize d talep olmasna karn Trkiye ipek
retimini yeterli dzeylere karmak yerine ipek iplii gereksinimini in ve dier
kaynaklardan salamaktadr. Bu konuda FAO (www.faostat.fao.org) ve TK
(www.tuik.gov.tr) yaynlar ayrntl bilgi kaynaklar olarak deerlendirilebilir.
pekbcei yetitiricilii tek bana bir geim kayna olma potansiyelinde g-
rlmemektedir. Ancak; dut bitkisinin Trkiye florasnda ok yaygn bulunmas, tek
yem kayna dut yapra olan ipekbcekiliini, kk tarm iletmelerinde nce-
likle ailede yal ve ocuk igcnn kullanlmas ile bir ek gelir kayna olarak
nemli klmaktadr. Kltrel varlklarmzdan ipek halclmzn ve hal desenleri-
mizin srdrlebilmesi de yerli retimimizle mmkn grlmektedir. Bu amala
ipekbcekiliinin ve ipekiliin serbest piyasa yerine devlet desteinde srdrl-
mesi bir zorunluluktur.
PEKBCE
Dnyada ticari olarak 4 eit ipek retilir. Bunlar; Dut ipei, Eri ipei, Tasar ipei
ve Muga ipeidir. Eri, Tasar ve Muga ipei reten bcekler zel ekolojilerde farkl
bitkilerle beslenerek yresel olarak tketilen ipek yapsnda lif retirler. Dut ipei
dnya ipek retiminin % 95ini oluturur. Bu nedenle ipek denilince dut yapra
ile beslenen, bilimsel ad ile Bombyx mori bceinin rettii ipek anlalmaldr.
Dut ipekbcekleri; corafik dalmlarna gre Japon, in ve Hindistan orijinli;
bir yl ierisinde verdikleri generasyon saylarna (voltinizm) gre nivoltin, bivol-
tin ve multivoltin; deri deitirme saylarna gre 3, 4 ve 5 uykulu ve genel olarak
saf ve hibrit olarak snflandrlrlar.
pekbceklerinin bir yl ierisinde verdikleri generasyon says voltinizm zelli-
i olarak tanmlanr. Buna gre; univoltin rklar ilkbaharda yumurtadan ktktan
sonra larva ve krizalit evrelerini tamamlayarak kozadan kelebek olarak kp ift-
leerek yumurtlarlar. Bu yumurtalar diyapoza girerek sonraki ilkbahara kadar dur-
gun kalrlar. Bivoltinlerde ise birinci generasyon yumurtalar diyapoza girmeden
10-12 gn sren kuluka dneminden sonra ikinci generasyona geerler. Bu gene-
rasyonun yumurtalar diyopoza girerek gelecek ilkbahara kadar durgun kalrlar.
Multivoltin rklarda ise diyapoz zellii yoktur ve generasyonlar ardarda gelerek
ylda 7-8 generasyon verirler.
pekbcekleri; yumurta, larva ve pupa evrelerini geirdikten sonra ergin kele-
bek halinde kozadan karlar. Irk zelliklerine ve iklim koullarna bal olarak bu
devreler toplam 6-8 hafta srer. Tropik blge ipekbcekleri olan multivoltinlerde
bu devreler; yumurta 9-12 gn, larva 20-24 gn, krizalit 10-12 gn ve kelebek 3-6
gndr. ni ve bivoltin rklarda ise yumurta devresi 11-14 gn, larva devresi 24-28
gn, krizalit devresi 12-15 gn ve ergin devresi 6-10 gn srmektedir.
Yumurta
Tohum da denilen ipekbcei yumurtalar, daha nce de belirtildii gibi klayan
(nivoltin) ve klamayan (multivoltin) olmak zere iki snfa ayrlr. Multivoltin
zellik tropik blge ipekbcei rklarna zgdr. Klama (diyapoz) zellii ise
lman blgelerde grlr.
Yumurta bykln tanmlarken kimi ller vermek yerine arlkla canlan-
drma daha doru olacaktr. Yirmi bin adet yumurta ieren bir birimin ait oldukla-
r soya bal olarak 10-12 gram arlnda olmas, yumurtalarn ne kadar kk ol-
duklarn anlatmaktadr.
224
Diyapoz: Embriyoda hcre
blnmesinin bir aamada
durduu, gelimenin
olmad yumurta evresidir.
lk yumurtlandklarnda saman sars kabuk renginde olan yumurtalar, dlllk
durumuna gre 48 saat ierisinde rk zellii olan kabuk rengini, ounlukla da
koyu gri ya da koyu yeil rengi alrlar. Beyaz kabuk rengi dlszln ve embri-
yo geliiminin olmadnn gstergesidir.
Larva Devresi
pekbceinde larva devresi yumurtadan kla balar ve mevsime bal olarak 24-
28 gn sonra koza rmne kadar srer. Bu devre ya ve uyku dnemleri olarak
seyreder ve 5 ya ve 4 uykulu olan ipekbcei rklar ticari yetitiricilie daha uygun-
dur. Larva devresi ipekbceinin beslendii ve gelitii tek dnemdir. Ya dnemi
olarak adlandrlan beslenme dnemleri optimum beslenme ve evre koullarnda
nivoltin rklarda 1. ya 3, 2. ya 2, 3. ya 3, 4. ya 5 ve 5. ya 9-10 gn srmektedir.
Deri deitirme sreci olan uyku dnemi ise bcein beslenmeyi kestii, hareketsiz
kald ve eski derisini atp yenisini oluturduu zaman dilimidir. Her ya sonunda
girilen bu dnemlerin sreleri 15-30 saat arasnda deimektedir. Ya ve uyku d-
nemlerini geiren ipekbcei bu devrenin sonunda gelimesini tamamlamakta, ba-
lang arlnn 10 bin katna ulamaktadr. Beinci yan sonunda ipekbcei artk
olgunlam, ipek bezleri gelimi ve ipek salglama aamasna gelmitir.
Koza rm
pekbcei larvas koza rm olgunluuna ulanca beslenmeyi durdurarak besle-
me alanndan kenarlara doru hareket eder ve koza rebilecei bir yer arar. Uygun
bir yer bulunca da ipek salglayarak tutunduu yerde kozasn rmeye balar. Bu
arada sindirim kanaln tmyle boaltr ve larvann rengi effaf sarya dnm-
tr. Koza rm 48-72 saat ierisinde tamamlanr. Larva bundan sonra deiim gs-
tererek krizalit (pupa) evreye geer. Krizalit devresi 10-14 gn srer ve deiim ta-
mamlannca salglad alkali bir madde ile kozay delerek kelebek olarak kar.
Kelebek evresi 3-10 gndr. Bu srede kelebekler ne beslenirler ne de uabi-
lirler. kar kmaz iftleen kelebeklerden diiler yumurtlarlar. Yumurta says
ipekbceinin voltinizm zelliine baldr. Multivoltin kelebekler ortalama 400
adet, uni ve bivoltinler ise 500-600 adet yumurta yumurtlarlar.
Yukardaki blmlerde ipekbceinin doal yaam sreci ana hatlar ile anla-
tlmtr. Sonraki blmlerde ise temel rn olan koza retiminde uyulmas gerek-
li olan yetitirme ilkeleri aklanacaktr.
in ve dier blge lkelerinin Trkiye ve benzeri lkelere gre koza ve ipek retiminde
stn olmalarn salayan avantajlarn irdeleyiniz.
RETM TOHUMU RETEN DAMIZLIKI
KURULULARDA YAPILAN LER
leri ipekbcei yetitiricisi lkelerde olduu gibi Trkiyede de koza retiminde
hibrit tohum kullanlmas esastr. Hibritlerin saflara stnlkleri yle sralanabilir:
a. Larva dnemi daha ksadr.
b. Yaprak-koza oran dktr.
c. Yaama gc yksektir.
d. Koza arl ve ipek verimi yksektir.
e. pek lifi daha dayankldr.
f. Kozalar ekil ve byklk bakmndan daha birrnektir.
Trkiyede koza retiminde kullanlacak hibrit tohumlarn retilmesi yetkisi,
yasalarla, yalnz pekbcekilii Aratrma Enstitsne ve Koza Tarm Sat Ko-
225
10. ni t e - pekbcei Yet i t i r me
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
operatifleri Birliine (Kozabirlik) verilmitir. Ancak Enstitnn 2004 ylnda kapa-
tlmas ve retim ve denetim grevlerinin de devredilmesi ile Kozabirlik bugn
Trkiyede hastalksz, verim dzeyleri bilinen retim tohumu retme yetkisi olan
tek kurulutur. Koza reticilerinin kendi gereksinimleri ya da sat amal ipekb-
cei tohumu retmeleri hibritlerin genetik alma sonucu verimsiz olacaklar, re-
tim dzeylerinin yetersiz kalaca, hastalklara dirensiz olacaklar, hastalklarn ya-
ylmas iin ortam oluturaca gibi bilimsel gerekler gz nne alnarak yasalar-
la yasaklanmtr. Geni bilgi ve grsel kaynaklar iin Kozabirlik, www.kozabir-
lik.com, balants yararl olacaktr.
Aada sra ile anlatlacak ilemler, hastalksz ve verimli retim tohumu hazr-
lamak amacyla yetkili klnm olan damzlk kurulularca yaplr.
Tohum Kozalarnn Seimi
Koza reticilerinin yetitirecekleri hibrit tohumlarn elde ediliinde kullanlacak
olan ebeveynlerin salkl ve yksek verimli olmalarn salamak iin damzlk ko-
zalarda; hastalk, ekil, byklk ve ipek verimi bakmndan kimi testler uygulanr.
Bunlardan hastalksz, temiz, rk zelliini tayan, arl ve ipek miktar fazla
olan kozalar seilirler. Hibrit tohumu retiminde en iyi sonular, in ve Japon rk-
larndan ebeveynlerin iftletirilmeleri ile elde edilmektedir. Ana ve baba hatlar
olarak seilen farkl rklardan ya da hatlardan damzlk kozalarn, kelebeklerin -
k ve iftletirilecekleri zamana kadar ayr blmelerde, 23-25 C scaklk ve % 75-
80 nemli ortamlarda saklanmalar da bu iletmelerde yaplr.
Damzlk ipekbcei yetitiren seilmi reticilerin; bol nitelikli dut yapra
salama olanaklarna, bilgili ve titiz igcne ve nitelikli yetitirme yeri ve donan-
mna sahip olmalar aranmaktadr.
Cinsiyet Ayrm
Hibrit elde edilebilmesi iin hat ii iftlemelerin nlenmesi gerekir. Bu amala da-
mzlk iletmelerde yaplan dier bir i de hatlarda erkek ve diilerin ayrlmasdr.
Cinsiyet ayrm, larva, pupa ve kelebek evrelerinde yaplabilmektedir. Larva ev-
resinde cinsiyet ayrm 5. yan sonlarna doru 8. ve 9. karn halkalarndaki iaret-
lere gre yaplr. Diilerde her halkada bulunan birer ift shiwata bezi ve erkek-
lerde ayn iki segment arasnda st beyaz renginde nokta halinde bulunan Herold
bezi cinsiyet belirlemede kullanlr.
Krizalit evrede son iki karn halkasnn balant biimi belirleyicidir. Erkeklerde
bu balant dz bir hat iken diilerde M harfine benzemektedir.
Kelebekler ise yaplarndan ve hareketlerinden kolayca tannrlar. Dii kelebek-
ler yayvan karnl, iri ve hareketsizdirler. Erkek kelebekler ise kvrk ince karnl, k-
k yapl ve ok hareketlidirler. Kelebekler kar kmaz iftletiklerinden bu evre-
de cinsiyet ayrm damzlk kelebek kaybna neden olacandan nerilmemektedir.
iftletirme ve Yumurtlatma
Hibrit tohum retimi iin nceden saptanm istenen zellikleri tayan hatlarn er-
kek ve diileri, erkek kelebek says biraz daha fazla olarak bir tabla zerinde ka-
rtrlrlar. Hemen eleen kelebeklerin 3 saat sre ile birlikte tutulmalar yeterli
dlll salamaktadr.
iftleme sonunda ayrlan dii kelebekler nceden kolalanm ktlar zerine
yumurtlatlrlar. Yumurta yzeyinde bulunan bir madde yumurtann kda yap-
masn salar. Dii kelebein tm yumurtalarn boaltmas iin iftleme ile birlik-
te 24 saatlik bir sre yeterlidir.
226
Kelebeklerin ncelenmesi
Yumurtlamasn tamamlayan dii kelebekler 60 C scaklkta kurutularak hastalk
testlerine alnrlar. Bu amala kese, tava ve Japon Baraj Testlerinden biri kullanlr.
Kese Testi; yumurtlatlan damzlk kelebeklerin tek tek incelenmesinde, Tava
Testi; yumurtlatlan 10-20 adet kelebein oluturduu gruplarn incelenmesinde
kullanlr. Bu testlerde hastalk bulunan kelebee ya da gruba ait yumurtalarn t-
m imha edilir. retim tohumlarnn kitlesel retilmesinde kullanlan ok sayda
kelebein toplu incelenmesi olan Japon Baraj Testinde ise ana gruplar rnek b-
yklne gre nceden saptanm tolerans snrlar ile kyaslanr. ngrlen d-
zeyin zerinde bir bulaklk durumunda tm rnek yok edilerek bulak yumur-
talarn retime sokulmas nlenmelidir.
Yumurtalarn Ykanmas ve Klatma
Yaz boyunca yumurtlandklar kolal ktlar zerinde saklanan yumurtalar, kla-
a alnmadan nce bu ktlardan ayrlmas, atlak ve dlsz olanlarn ayklanma-
s iin ykanrlar. Ykama hava ve su scaklnn ayn olduu zamanda, Trkiyede
Kasm aynn ilk haftasnda yaplr.
Kolann yumuamas ve yumurtalarn ayrlmas amacyla ktlar nce slatlr.
Yumurtalar bir elekte toplandktan sonra zgl arl 1.06-1.10 olan tuzlu suya
alnrlar. Burada salamlar stte, rkler ise altta toplanarak ayrlrlar. Salam yu-
murtalar yzey dezenfeksiyonu amacyla % 2lik formalinden geirilir ve glgede
kurumaya braklrlar. Kuru yumurtalar daha sonra 0,5 kglk torbalar halinde 5 de-
rece scaklktaki klaa alnrlar.
pekbcei yumurtasnda yumurtlandktan sonraki 48 saat ierisinde embriyo
gelimesi olur. Bundan sonra diyapoz hormonunun etkisi ile gelime durur ve yu-
murta diyapoza girer. Klak scakl olan 5 C bu hormonun etkisini krarak em-
briyo gelimesini tekrar balatmaktadr. Bu dk scaklk ayn zamanda embriyo-
nun gelime hzn da yavalatmaktadr.
K sonunda bu yumurtalar tartlarak her kutuya 20.000 adet canl yumurta d-
ecek ekilde kutulanr ve blgelerin dut yapra geliimine gre datm yaplr.
Yapay Kuluka
Yapay kuluka, ylda bir generasyon veren monovoltin ipekbceklerinde diyapo-
zu nleyerek daha ok generasyon alma yoludur. Bylece yl ierisinde birden ok
yetitiricilik yaplarak mevcut dut yapraklarndan daha ok koza retmek mmkn
olmaktadr. lkemizde de ikinci besleme uygulamas yaplmaktadr. Ancak bu uy-
gulama fiyat ve dsatm politikalar ile desteklenmediinden istenilen dzeye ula-
amamtr.
Yapay kuluka teknii, kimi dzenekleri ve asit kullanmn gerektirdii iin to-
humcu kurulularca yaplmas gereken bir uygulamadr. Ayrca, asit uygulamasnn
zaman da diyapozun engellenmesi asndan nemlidir. Asit uygulanacak yumurta-
larn 25 Cde tutulmalar ve uygulamann yumurtlandktan sonraki ilk 20-24 saat ie-
risinde yaplmas gerekir. Asit uygulamasnn ertelenmesi yumurtalarn 5 Cde sou-
tulmalar ile mmkndr. Larva knn geciktirilmesi iin de ayn ilem geerlidir.
Asit uygulamas iki ekilde yaplmaktadr:
Scak Asit Uygulamas: Bu uygulamada kullanlan hidroklorik asit (HCl), saf ve
zgl arlnn 1.064 ve scaklnn 46 C olmas gerekir. Yumurtalarn bu asit
ierisinde 4-6 dakika tutulmalar, sonra da 20 C su ile ykanmalar yeterli olmak-
tadr. Yapay kuluka uygulamalarnda scak asit muamelesi tercih edilmektedir.
227
Souk Asit Uygulamas: HCl asidin 25 C scaklkta ve 1.1 zgl arlkta olma-
s gerekir. Muamele sresi ise 1 saattir.
Tohum retiminde kullanlan damzlk rk ya da hatlarda cinsiyet ayrm yaplmas niin
nemlidir?
RETM LETMELERNDE YAPILAN LER
Bu blmde damzlk kurulutan alnan yumurtadan balayarak koza elde ediliine
kadarki srenin geirildii retim iletmelerinde, verimli bir yetitiriciliin koullar
anlatlacaktr.
Yetitirme Evi ve Donanm
pekbcei; gelimesinin salkl ve koza veriminin yksek ve nitelikli olabilmesi iin
zellikle scaklk ve nem bakmndan belli koullar ister. Bu koullar salayacak ve
koruyacak zel yaplara sahip olmak retim kapasitesine baldr. Trkiyede ortala-
ma iletme kapasitesi 1,5 kutu kadardr. Bu yap ierisinde Trkiyede ipekbcekili-
i aile evinin ya da ahrn bir blmesinde yaplmaktadr. pekbcei yalarna gre bir
kutu iin yetitirme alanlar izelge 10.1de verilmitir.
pekbcei yetitiriciliinde kullanlan donanm da son derece ucuz ve basittir. Bir
yetitirme dngsnde kullanlan gereler unlardr: Istma ve nemlendirme dzenek-
leri, termometre ve higrometre, kuluka donanm, kerevetler, besleme tablalar, yap-
rak kyma baklar, ty ve ubuklar, yaprak sand, temizlik alar ve asklar. Bun-
lardan stma ve nemlendirme ile temizlik alar ve asklar zellikle nemlidir.
Yetitirme kapasitesi dier unsurlar dnda dutluk miktarna baldr. Dzenli
gbrelenen ve sulanan, iyi bakml 1 dekar 4 yal dutluk 3-4 kutu ipekbcei yeti-
tirmeye yeterlidir.
Kuluka (nficar)
pekbcei yumurtalarnn uygun koullarda kuluka edilmesi, birrnek bir embriyo
gelimesi sonunda ipekbcei larvalarnn ayn zamanda ya da ksa bir zaman aral-
nda kmalarn salar. Bylece salanan sr birrneklii, bakm ve besleme ko-
laylklarn da birlikte getirir. pekbcekiliinde bireysel bakm ve besleme olana
bulunmadna ve 20 binlik bir sr temel olduuna gre bireylerin ayn yata olma-
larnn salanmas bir zorunluluktur. Ayrca, kuluka dneminin salkl geirilmesi ve
izleyen dnemde bakm ve beslemenin dzenli yaplmas, koza miktar ve niteliini
de artrmaktadr.
Yumurta ierisindeki embriyonun gelimesi ve canl kmas belli koullarda sak-
lanmasna baldr. Kuluka dnemi olarak adlandrlan bu dnem, ipekbcei yu-
murtalar iin 24-25 C scaklk, % 80-85 nem, cereyansz bir havalandrma ve parlak
olmayan bir aydnlatma en uygun koullar olarak belirlenmitir. Klayan yumurtalar
iin bu koullarda 12-14 gn sren kuluka sresi, klamayanlar iin birka gn da-
ha ksadr.
Klama zellii olmayan yumurtalar % 80-85 nem ve 25 C scaklk dzeylerinde
verimli bir kuluka dnemi geirmektedirler. Mono ve bivoltin yumurtalar ise diya-
poz dnemlerini klakta dk scaklklarda geirdiklerinden bunlarn dorudan
yksek kuluka scaklna alnmalar k gcn nemli oranda azaltmaktadr. Bu
nedenle klayan yumurtalara bir stma program uygulama gerei vardr. Buna gre;
yumurtalar souktan karldktan sonraki 3 gn 15 C de ve izleyen 2 gn 18 C de
n stma yapldktan sonra optimum 24-25 C olan kuluka scaklna alnmaldrlar.
Bu sre ierisinde ortam neminin ise % 75-85 arasnda olmas gerekir.
228
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Kuluka amacyla kullanlacak etv, dolap ya da yetitirme evinin tm hastalk
etmenlerinden temizlenmi olmaldr. Bunun iin birok yol vardr; bunlardan 800
ml/10 m
2
hesabyla % 2lik formaldehit zeltisi pskrtlmesi yeterli olmaktadr.
pekbcekiliinde en byk kayplar kuluka srasnda olmaktadr. Optimum
koullarda bile % 10 kayp normal grlrken Trkiyede bu dnem kayplarnn %
30lar dzeyinde olduu bilinmektedir. Kuluka srasnda stmada soba kullanlma-
s, nemlendirmenin geliigzel yaplmas, hatta yumurtalarn koltuk altnda, mangal
ya da soba yaknnda, gbre ierisinde ve benzer biimde kuluka edilmeleri hem
k gcn hem de kta birrneklii olumsuz etkilemektedir. Bu sorunun z-
mne ynelik balatlan, Kozabirlik tarafndan reticilere yumurta yerine 1-2 yal
larva salanmas uygulamas reticinin korunmas asndan nemlidir.
Larvalarn Beslemeye Alnmalar
Kuluka dnemi sonunda ipekbceklerinin k genellikle sabahn erken saatle-
rinde balar. Uygun kuluka koullar, kta birrneklii salamakla birlikte larva
knn tamamlanmas beklenmelidir. Bu nedenle kn sonlanmas iin 5-6 sa-
at beklenmeli, gelime fark yaratmamak iin de beslemeye balanmamal, k
sonlanana kadar km bcekler buzdolab scaklnda bekletilmelidir.
pekbcei larvasnn geirdii 4 uyku ve 5 ya dneminin ilk 3 gen yalar son
2si ise olgun yalar olarak tanmlanr. pekbceinin ya ve uyku sreleri izelge
10.1de gsterilmitir. Gen yal bcekler dut yapran yzeyden, olgun bcekler
ise kenarlardan yemeye balarlar. Gen yal larvalarn yaprak tketimlerini artrmak
ve dzenli klmak amacyla yapraklarn kk (0,5 cm
2
) paralar halinde kylarak
verilmesi gerekir. Olgun ya ipekbceklerine ise yapraklar btn olarak verilir.
Yaprak miktarnn bcekleri a brakmayacak kadar olmas da nemlidir. Azl-
bcek geliimini ve birrneklii bozarken, okluu altl (kne) ve temizleme
iiliini artrr. Yalara gre bir kutu ipekbceinin tkettii yaprak miktarlar i-
zelge 10.1de verilmektedir. Besleme eit aralklarla gnde en az 4 kez yaplmal,
akam verilen yaprak miktar gece beslenmesini de karlamak zere normal -
nn iki kat kadar olmaldr.
Larva Dnemi evre Koullar
Larva dnemi boyunca scaklk, nem, hava, k ve yaprak nitelii koza ve ipek ve-
rimini dorudan etkilemektedir. lk yalar iin ortam scakl 25-26 C ve nem d-
zeyi % 80-85 arasnda tutulmaldr. Son yalarda ise her ikisi de drlerek sra-
syla 22-25 C ve % 65-80 dzeylerinde salanmaldr.
Havalandrma, bceklere taze hava salamak amacyla yaplmaldr. Yetersiz
havalandrma ya da hi havalandrma yaplmamas, ieride CO
2
gaznn birikmesi-
ne, itah kaybna yol amakta, gelimeyi yavalatmaktadr.
pekbcei yetitirme evinde lo ve glgesiz bir aydnlatma idealdir. Parlak k,
bceklerin glge yerlerde ylmalarna neden olmaktadr. Gnde 16 saatlik bir ay-
dnlatma yeterli olmaktadr.
Dut yaprann yenilebilirlii, ierdii su ve selloz miktarlar ile deimektedir.
pekbcekleri ilk yalarda yksek oranda su ve protein ile dk niasta ve sel-
loz deerlerine sahip olan filiz yapraklar ile beslenmelidirler. Son ya ipekbcek-
lerinin beslenmesinde ise kartlamam ancak daha dk oranlarda su ve protein
ieren yapraklar kullanlr.
Gen ya ipekbceklerinin gereksindii yksek nemin salanmas ve kylarak
verilen yapran abuk kurumamas amacyla besleme tablalarnn parafinli kt
229
ile rtlmeleri yarar salamaktadr. Son yalarda tketim ok hzl olduundan b-
tn olarak verilen yapraklar yenilebilirliini uzun sre korumaktadr.
Beslemede kullanlan dut yaprann her n iin taze toplanmas uygulama
asndan pratik olmayabilir. Gnlk tketimin tm iin toplanan yapran ise su
kaybetmesi nlenmeli, depolanan yapran yenilebilirlii ve besleme deeri ko-
runmaldr.
Uyku Dnemi Bakm
Uyku, bcein o ya iin gelimesini tamamlad ve sonraki yaa geerken hare-
ketsiz ve beslenmesiz kald dnemdir. Bcek, izelge 10.1de grlen srelerde
eski derisini atarak yenisini salglamaktadr. evre koullar burada da etkilidir ve
srnn birrnek uykuya girmesi ve yeni yaa balamas yetitiricilik asndan
nemlidir. Bu dnemde bceklerin rahatsz edilmemeleri, ortam neminin drl-
mesi ve zellikle mantar hastalklar ile mcadele amacyla besleme alanlarnda
bcekler zerine snm kire tozu serpilmesi gerekli bir uygulamadr.
Kne Temizlii
Kne; l bcekler, kurumu artk yapraklar, deri artklar ve dkdan oluan ipek-
bcei altldr. Organik zellikte olmas nedeni ile fermente olmakta ve mikroor-
ganizmalar iin uygun bir ortam oluturmaktadr. Her ya ierisinde bir ya da daha
ok kez temizlenmesi gerekir. Bu amala her ya iin farkl byklkte gzlerden
oluan temizleme alar kullanlr. Bceklerin, stlerine rtlen an zerine toplan-
malar iin besleme yaplr ve bylece bcekler altlktan ayrlr. Bu ilemde zenli
olunmad zaman nemli miktarda bcek kayb meydana gelebilmektedir.
Salk koruma amacyla ipekbcei yetitiriciliinde her aamada alnmas gerekli nlem-
leri irdeleyiniz.
ASKI ETLER, ASKILAMA VE KOZA
Ask eitleri
Ask, gelimesini tamamlam ipekbceklerinin sonraki deiim evresine gemek
zere hazrladklar kozalarn rmek zere tutunduklar malzemedir. Trkiyede 3
eit ask kullanlmaktadr.
Larva
Dnemi
Sre
Yetitirme Alan (m
2
) Yaprak
Tketimi
(kg)/kutu
Ya Ba Ya Sonu
1. ya 3 gn 0.2 0.8 12 1. uyku 20 saat
2. ya 2 gn 1.0 2.0 56 2. uyku 20 saat
3. ya 3 gn 2.0 5.0 2025 3. uyku 1 gn
4. ya 5 gn 5.0 11.0 8090 4. uyku 1 gn
5. ya 910 gn 12.0 22.0 450475
Yalar ve Uykular
Toplam
2627 gn 550600*
Toplam 3.5
gn
* Net olarak bcein tketim miktardr. Trkiyede ar besleme ve kayplar nedeni ile yaprak tketimi
700-750 kg bulmaktadr.
230
izelge 10.1
Yalara gre
ipekbceklerinin ya
ve uyku sreleri, ya
ba ve ya sonu yer
istekleri ve yaprak
tketimleri, kg/ kutu.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
lkel Asklar
Bunlar iki tel arasna yerletirilen hububat saplarnn bklmesiyle hazrlanan ok
ayakl asklardr. Pren, katrtrna, hardal, su servisi gibi ince ve ok dall bitkiler
de bu amala kullanlmaktadr. lkel asklar ok ucuz olmakla birlikte retilen ko-
zalarn ekil ve byklk bakmndan birrnek olmamalar, koza pamuu orannn
yksek oluu ve lekeli koza miktarnn fazla olmas nemli sakncalardr.
Dner ereveli Asklar
Bu tip asklar eit byklkteki gzlerden oluur. Daha ok slah amal alma-
lar ile kk lekli retimler iin uygun olan bu asklardan yksek nitelikli, ipek
verimi ve ekilebilirlii yksek kozalar elde edilmektedir.
Plastik Ondulin Asklar
Bu ask tipi pratiklii, dayankll, nitelikli koza verimi, hatal koza orannn d-
kl gibi stnlkler salamaktadr. Ancak; retim yetersizlii nedeniyle koza
rnnn snflandrlmas ve fiyatlandrmasnn nitelik zelliklerine gre yaplma-
masnn yansra yksek maliyetli olmas lkemizde bu ask tipinin yaygn kullan-
mn snrlamaktadr.
Asklama Yntemleri
pekbceklerinin asklara yerletirilmeleri iki ekilde yaplr. Olgun bceklerin tek
tek el ile toplanarak asklara yerletirildikleri ya da olgunlaan bceklerin zerleri-
ne serilen asklara doal davranla tutunduklar serbest asklama teknikleri kulla-
nlmaktadr. zellikle birinci durumda olgun bceklerin tannmalar gerekir. Geli-
mesini tamamlam olgun bcekler krem renkleri, effaf derileri, beslenmeyi kes-
meleri, sindirim sistemlerini boaltmalar, saa sola ipek bulatrmalar ve srden
uzaklamalar ile kolayca seilebilirler.
Koza
Bcek askya tutunduktan sonra koza rmeye balar. Koza rm dneminde or-
tam scaklnn 22 C ve nemin % 60-70 dzeylerinde olmas ve bceklerin rahat-
sz edilmemeleri koza niteliini olumlu etkilemektedir. Koza rm, 48-72 saatte
tamamlanr ve bundan sonra bcek pupa (krizalit) evresine geer. Koza hasad,
ilkbahar beslemesinde balangtan itibaren 10. gnde yaplmaldr. Erken hasat
lekeli ve ezik koza orann artrmakta, ge hasat ise arlk kayb ile birlikte koza-
larn kimi koza zararllar tarafndan delinmesi riskini artrmaktadr.
Asklardan el ile hasat edilen kozalar hemen sata sunulabildii gibi, iindeki
pupa ldrlp kurutulduktan sonra da satlabilir. Bunlardan birincisi ya koza,
ikincisi ise kuru koza olarak adlandrlr.
Koza Boma
Kozadan kopuksuz ipek lifi elde edebilmek amacyla koza ierisindeki pupann
uygun tekniklerle ldrlmesi ilemi koza boma olarak tanmlanr. Pupa koza
ierisinde kelebee dntkten sonra salglad alkali bir madde ile kozay dele-
rek dar kar. Byle delinmi kozadan kopuksuz ipek elde etme olana olma-
dndan bunlarn ticari deeri bulunmamaktadr.
Koza boma genellikle ipek ekimi yapan iletmelerce yaplmaktadr. Koza
bomada buhar, kuru scak, souk hava, radyo dalgalar kullanld gibi frn ve
gnete de boma yaplabilmektedir.
231
Kozann Yaps
Koza; koza pamuu, koza gmlei ve tava dibi katmanlarndan oluur. pek lifi
koza pamuu ile balayp koza ierisinde krizalitin ayrld noktaya kadar srek-
lidir. Koza pamuu, bcein askya tutunmak amacyla salglad kark ve eki-
lemeyen katmandr ve kozann % 2si kadardr. Tava dibi ise kozann ipek ekile-
meyen, bcei saran en i katmandr ve bunun da tm kozadaki pay yzde 2-3
kadardr. Koza gmlei, asl ipek ekilen koza katmandr. Koza kabuk oran ola-
rak da adlandrlan bu zelliin, doru yetitiricilik uygulamalar sonrasnda bekle-
nen dzeyi % 20-23tr. Koza gmlek orannn hesaplanmasnda aadaki eitlik-
ten yararlanlr.
KGO=100 x koza gmlek arl(g) / kozann toplam arl(g)
Kozann ipek veriminin ls ise ipek zenginlii olarak tanmlanr. pekbce-
inin ipek salgsn boaltt ve ipek lifinin kopuksuz ekilebildii koza gmlei-
nin tm koza ierisindeki paydr. Ticari olarak deer bulan ipek rn koza gm-
leinden ekilerek elde edilir. Nitelikli bir koza gmleinin ekilebilirliinin % 80-
85 dzeyinde olmas istenir.
Ask tipinin kozann ipek verimi zerine etkisini deerlendiriniz.
PEK LFNN YAPISI VE LENMES
Koza gmleinden ekilen ipek lifinin uzunluu 1.000-1.400 m arasnda deiebi-
lir. pek lifi, bcein sindirim kanalnn iki yannda yer alan ipek bezlerinden sal-
glanr. Ana maddesi fibroin olan ipek lifi yine bezlerinden salglanan kaplayc
madde serisin ile birletirilerek ipek kanalndan tek lif halinde kozaya rlr. pek
lifi % 74-76 fibroin ve % 22-24 serisinden oluur. pek lifinin yapsnda kk oran-
larda pigment, mum gibi maddeler de bulunmaktadr.
Kozann yumuatlmas ile ekilebilirlik kazanan ipek lifi ekim sonrasnda ya
serisinli, sert dokulu olarak ham ipek, ya da piirme ilemi ile serisinin uzaklatrl-
mas sonucu elde edilen parlak, yumuak dokulu pimi ipek eklinde kullanlmak-
tadr. Piirme ile oluan yzde 25 dzeyindeki kayp piirme kayb olarak tanm-
lanmaktadr Pimi ipein bklme ve boya tutma zellii zellikle halya bilinen
stnln salar.
pein piirilmesinde zeytinyandan yaplm saf sabun, kiresiz su ve sod-
yum karbonatl karm kullanlr ve ipek ileleri bu karmda 30ar dakikalk s-
relerle kaynatlarak serisin maddesi uzaklatrlr. pek ipliinin incelii denye ola-
rak ifade edilir, bu da standart olarak 9.000 m ipliin gram olarak arl ile l-
lr. pekbcei yetitiricilii ve onun rn olan koza ve ipek genel olarak ele
alnmtr. Burada verilen bilgiler ile yetinilmez ise okuyucunun hem koza hem de
ipek konusunda blm sonunda verilen kaynaklara bavurmas nerilir.
Dut yapra ipekbceinin tek besin kaynadr; ancak dut tarmna bu nite-
de yer verilmesi uygun grlmemitir. Fidanclk, toprak zellikleri, gbreleme, su-
lama gibi dut tarm ile ilgili tarmsal uygulamalar ayr bir nite konusu olabilir. Ko-
za retimini desteklemek zere yeterli dut yaprann kolay ulalabilir olmas ve
yaprak dutu reticiliinin ncelikle ele alnmas ipekbcei yetitiriciliinin ilk ve
temel kouludur.
pek lifinin yapsn ve piirmenin ipein nitelii zerine etkisini deerlendiriniz.
232
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
233
Dnyada ipek reten ipek bcei trlerini ve en
ok yetitirilen tr tanmlamak
Dnya ipek retiminin yzde 95ini sadece dut
yapra ile beslenen Bombyx mori tr ipekb-
cei retmektedir. Binlerce yl nce inde bulu-
nan bu trn slah ve uyum almalar sonucun-
da bugn birok lkede ipek retimi amacyla
yetitiricilii yaplmaktadr.
Tropik iklime sahip Gneydou Asya dnda ye-
titiricilii yaplan ipekbcei rklar ylda tek ge-
nerasyon veren nivoltindirler. Doal olarak bu
lkelerin retim potansiyelleri ine ve dier bl-
ge lkelerine kyasla dktr. Ne var ki, dut
yaprann yeterli olduu hallerde yapay kulu-
ka ile nivoltinlerin generasyon saysn, dolay-
syla koza ve ipek retimini artrma olana bu-
lunmaktadr.
Damzlk iletmelerin nemini ve retim to-
humlarnn hazrlanmas ilerini aklamak
Gnmzde ipekbcei yetitiricilii verimli,
hastalklara direnli, ksa srede rn veren, dl
verimi yksek saf ve amal yetitirilmi hatlarn
melezlenmeleri ile elde edilen hibrit tohumlarla
yaplmaktadr. Hem hibrit olmalarnn sonucu
hem de hastalk yaymada byk risk tamalar
nedeniyle tohum retimi dzenlemelerle kimi
kurulularca yaplabilmektedir. Trkiyede koza
reticilerinin tohum gereksinimleri Kozabirlik ta-
rafndan karlanmaktadr.
retim iletmelerinde yrtlen bakm ve bes-
leme uygulamalarn aklamak
Hibrit retim tohumlar ya da larvalar yetitirici-
ler tarafndan uygun koullarda bakm besleme-
ye alnrlar ve larva dnemi boyunca scaklk,
nem, aydnlatma ve havalandrma programlar
uygulayarak koza retirler. Kozadan elde edile-
bilecek ipek miktar bcein genetik zellikleri
kadar besin kalitesi, beslenme miktar ve yetitir-
me ortamnn uygunluuna baldr. pek verimi
yine kozann rgs ile deikenlik gsterebil-
mektedir. ekilebilirlik zelliinin yksek olma-
s bcein zellikle beslenme ve uyku dnemle-
rinde ar deikenlikler yaamam olmasna
baldr.
Koza ve ipek deerlendirme ilemlerini tanmla-
mak
Koza, ipekbceinin ipek bezlerinde salglanan
fibroin ve serisin karm olan ipek lifi ile rlr.
Bu ipein alnabilmesi nce kozann delinmesi-
nin nlenmesi sonra da serisinin yumuatlarak
lifin srekli ekilmesi ile mmkndr. Kozann
ipek ekilemeyen katmanlarnn da baka kulla-
nm alan vardr. Kozadan alnan ipein kullanm
amalarna gre ya ham braklmas ya da piiri-
lerek serisinsiz ipek ipliine dntrlmesi b-
km, boyama ve kullanm ile endstriyel bir et-
kinliktir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
234
1. Aadakilerden hangisi dut ipei reten bcektir?
a. Tasar
b. Eri
c. Muga
d. Bombyx mori
e. Apis florea
2. Karataban, aadakilerden hangisinin neden oldu-
u bir hastalktr?
a. Protozoa
b. Bakteri
c. Virs
d. Mantar
e. Alg
3. En az karakter bakmndan farkl olan ebeveyn-
lerin rettii bireye ne ad verilir?
a. Melez
b. Hibrit
c. Polihibrit
d. Saf
e. Mori
4. Aadakilerden hangisi ipekbceinin bir yl ieri-
sinde rettii generasyon saysn belirten zelliidir?
a. Serisin
b. Tava dibi
c. Koza
d. Uyku says
e. Voltinizm
5. Aadakilerden hangisi hibrit ipekbceklerinin s-
tnlklerinden biri deildir?
a. Larva dnemi daha ksadr.
b. Yaprak-koza oran yksektir.
c. Yaama gc yksektir.
d. Koza arl ve ipek verimi yksektir.
e. Kozalar ekil ve byklk bakmndan daha bir
rnektir.
6. Bir kutu ipekbcei yetitirmek iin kullanlan alan
bykl ka metrekaredir?
a. 3
b. 8
c. 12
d. 22
e. 30
7. Aadakilerden hangisi yapay kuluka tekniinin
birincil amacdr?
a Kutu bana koza verimini artrmak
b. Koza retimini artrmak
c. Hastalklar denetim altna almak
d. Kozada ipek miktarn artrmak
e. Analardan daha fazla yumurta almak
8. Koza katmanlarnn dtan ie doru sralan aa-
dakilerden hangisinde doru ekilde verilmitir?
a. Koza gmlei, tava dibi, koza pamuu
b. Koza pamuu, koza gmlei, tava dibi
c. Koza gmlei, koza pamuu, tava dibi
d. Tava dibi, koza pamuu, koza gmlei
e. Tava dibi, koza gmlei, koza pamuu
9. Koza gmleinin, doru yetitiricilik uygulamalar
sonrasnda, beklenen oransal miktar ka olmaldr?
a. 11-12
b. 12-15
c. 20-23
d. 24-25
e. 26-28
10. Hangileri ham ipek lifinin yapsnda bulunan temel
maddelerdir?
a. Keratin ve serisin
b. Fibroin ve keratin
c. Serisin ve seluloz
d. Fibroin ve seluloz
e. Serisin ve fibroin
Kendimizi Snayalm
235
1. d Yantnz yanl ise pekbcei konusunu ye-
2. a Yantnz yanl ise ipekbcei ve ipek - ksa
tarihe konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise pekbcei ve pek - ksa
tarihe konusunu yeniden gzden geiriniz.
4. e Yantnz yanl ise pekbcei konusunu ye-
5. b Yantnz yanl ise retim Tohumu reten Da-
mzlk Kurulularda Yaplan ler konusunu
6. d Yantnz yanl ise izelge 10.1 i yeniden
gzden geiriniz.
7. b Yantnz yanl ise Yapay Kuluka konusunu
8. b Yantnz yanl ise Kozann Yaps konusunu
9. c Yantnz yanl ise Kozann Yaps konusunu
10. e Yantnz yanl ise pein Yaps ve lenmesi
konusunu gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Tropik iklim kuanda yer alan in ve dier blge l-
kelerinde scaklk ve ya ylboyu taze dut yapra re-
timine olanak salar. Bu ekolojide gelimi olan ipek-
bcei rklar multivoltindir ve diyapoz zellii gster-
mezler. Bylece yl boyu koza ve ipek retimi olana-
na sahip bu lkelerin halklarnn zellikleri, kltrleri
ve rejimlerinin ynlendirmesi, ipekbcekiliini nem-
li bir kalknma arac olarak ne karmaktadr.
Sra Sizde 2
Irk ya da hat ierisinde bireylerin birbirleri ile iftleme-
lerinden elde edilen tohumla yaplacak retimde gene-
tik alma nedeniyle verim, birrneklik, diren ve ipek
verimi dktr. Bu nedenle hibrit yetitiricilii ipekb-
cekiliinde zorunludur. Hibrit elde edebilmek iin
nemli zellikleri tayan rk ya da hatlardan melezle-
me programna gre seilecek erkek ve dii damzlk
kelebeklerin cinsiyetlerinin nceden belirlenmesi ve
ayr yetitirilmeleri kanlmazdr.
Sra Sizde 3
pekbcei hastalklar reme hzna bal olarak ko-
layca ortaya kma ve yaylma zellii gstermektedir-
ler. En etkili yaylma arac retim tohumlardr. Bu ne-
denle hastalksz tohum retimi teknii dnsz uygu-
lanmaldr. Kuluka ve yetitirme yeri ve donanm da
etkisi kantlanm formalin eriyii ile dezenfekte edil-
melidir. Bakm ve besleme yapan kiilerin de ilemler
srasnda hastalk etmeni tama olaslna kar nlem
almalar gerekmektedir.
Sra Sizde 4
Ask tipleri hem kozann nitelik zellikleri zerinde
hem de koza gmleinden elde edilecek ipek miktar-
n etkilemektedir. Lekeli, ezik, zayf, koza oran dk
ve bcein tutunmak iin fazla ipek harcamayaca as-
k tipinin seilmesi ipek verimini artrmaktadr.
Sra Sizde 5
pek lifi yzde 74-76 fibroin ve yzde 22-24 serisin ve
az miktarda mum ve pigment ierir. Piirme ilemi ile
saf fibroinden oluan ipek lifi elde edilir ki bu da par-
lak beyaz, yumuak, bklme ve boya tutma zellikle-
rine sahiptir.
Akbay, R. 1986. Ar ve pekbcei Yetitirme. A. .
Zir. Fak. Yayn. 956/276. Ankara.
Anonim. Kozabirlik, eitli Grsel ve Yazl Kaynaklar,
www.kozabirlik.com/
Anonim. Trkiye pekilik ve pekbcekilii Milli
Komitesi Raporlar (eitli yllar). www.tobb.
org.tr/
Krishnaswami, S., M.N. Narasimhanna. 1973. Manual
on Sericulture-Silkworm Rearing. FAO Agric.
Service Bull. 15. Rome
Krshnaswam, S., N.R.Madhava Rao. 1972. Manual on
Sericulture-Silk Reeling. FAO Agric. Ser. Bul.15.
Rome.
237
Szl k
A
Al: Koyun ve keilerin barndrld, drt taraf ve st ka-
pal, kaps, penceresi ve havalandrmas bulunan geli-
tirilmi yaplar
Az st (kolostrum): Memelilerde doumun ardndan me-
meden salglanan baklk ve besin maddelerince zen-
gin, kvaml st, az st
Ahr: Sr barna
Akrabal yetime katsays: Bireyin bir lokusundaki iki alle-
lin ortak atadan dolay zde olma ihtimali. Akrabal ye-
timi bir bireyin, akrabal yetimi olmasndan dolay
homozigot forma ulaan lokuslarnn toplam lokuslar
ierisindeki pay. Bir bireyin annesi ile babasnn akra-
balk derecesinin yars
Akrabal yetitirme: Akraba olan bireylerin iftletirilmesi
Akrabalk derecesi: ki bireyde ortak atadan dolay zde
olan genlerin toplam genlere oran
Allel: Bir genin alternatif formu
Aminoasit: Proteinlerin yap talar
Ana ar: Bir bal ars kolonisindeki tm bireylerin anas olan
koloninin en nemli dii bireyi
Ana makinesi: Kmes iinde civciv ve palazlarna scak or-
tam salamak amacyla kullanlan makine
Ar kovan: Bal ars kolonisini barndrmak amacyla kullan-
lan ve genellikle ahaptan yaplan arclk malzemesi,
bal ars kolonisi barna
Ar uzay: bal arlarnn birbirlerine paralel olarak yaptklar
peteklerin tm karlkl yzeyleri ve kovan i yzeyi
arasnda braktklar sabit uzaklk
Arc: Bal, balmumu, polen gibi rnler elde etmek, bitkiler-
de tozlamay salamak ya da dier yetitiricilere ana
ar, ar kolonisi satmak amacyla bal ars kolonilerini y-
neten kii, ar yetitiricisi
Arclk: Bal, balmumu, polen gibi rnler retmek, bitkiler-
de tozlamay salamak ya da dier yetitiricilere ana
ar, ar kolonisi satmak amacyla bal ars kolonilerinin
ynetilmesi faaliyetlerinin btn
Arlk: Bal ars kolonilerinin (kovanlarnn) yerletirildikleri
yer, arazi
Arst: i arlarn gen larvalar beslemek amacyla hipofa-
rinks ve mandibula bezlerinden rettikleri salg, besin
Ask: gelimesini tamamlam olan ipekbceinin kozasn
rmesi iin kullanlan gere
Asklama: olgun bceklerin koza rmek zere asklara yer-
letirilmesi
Ayklama: Damzla ayrlm hayvanlarn eitli nedenlerle
srden karlmas, damzlk d braklmas
B
Bal durakl ahr: neklerin duraklarda bal olarak tutuldu-
u ahr
Bal ars kolonisi: Bir ana ar, on binlerce ii ar ve birka
bin erkek ardan oluan ar ailesi
Bal ars: Bal, balmumu, polen, arst gibi rnler reten,
Apinae altfamilyasnn Apis cinsi iinde yer alan sosyal
ar tr, Apis mellifera.
Balmumu: Bal arlarnn petek yapmak iin karnlarnda bu-
lunan bezlerden salgladklar doal mum.
Birinci geriye melez (G1): F1 generasyonu diilerini, F1 ge-
notipinin ebeveynlerinden herhangi birinin erkekleriyle
iftletirerek elde edilen melez grup
Biyokimyasal oksijen ihtiyac (BO): Sr gbresi, silaj gi-
bi organik maddelerin fermantasyonu iin gereken oksi-
jen miktar
Biyolojik deer: Gerek protein ve sindirilebilir ham protein
gereksiniminin hesaplanmasnda kullanlan, insan veya
hayvanlar tarafndan tketilen proteinin, vcut protein-
lerinin sentezlenmesi srasnda gereksinim duyulan ami-
no asitlerin uygun miktar ve oranlarn salama derece-
sini belirten ve deeri % 100 olan proteine gre karla-
trlarak ifade edilen protein deerlendirme sistemi, BV
Boa: Damzlk olarak kullanlan erkek sr
Broyler: Et retimi iin yetitirilen ve 6-7 haftalk yaa kadar
beslenip bytlerek yemeklik olarak satlan erkek ve
dii tavuk, kasaplk pili
Buza: Doumdan altnc ay sonuna kadar erkek ve dii yav-
ru srlar
Buzalama aral: nein birbirini izleyen iki doumu, iki
buzalamas arasnda geen sre
Bykba hayvan birimi (BBHB): Srlarda yetikin bir
inein arl 1 BBHB olarak kabul edilir
C-
Civciv: 1.Yumurtac tavuk rklarnda yumurtadan ktan 7-
10 gnlk yaa kadarki dii ve erkek tavuk. 2. Eti tavuk
rklarnda yumurtadan ktan 3 haftalk yaa kadarki
dii ve erkek tavuk
av torbas (av kn veya preputium): Boa, ko ve te-
kede penisi dardan saran ve klf devi gren deri ta-
bakas
evirme melezlemesi: Birbirini izleyen melez fenerasyonla-
rn diilerini hep ayn rktan erkeklerle iftletirerek, me-
lez populasyonu sz konusu erkein rkna evirmek
iin uygulanan iftletirme sistemi
Szlk

238
evre etkisi: Hayvanlarn performanslarnn u ya da bu de-
erde olmasna neden olan genotip dndaki btn fak-
trlerin etkisi
D
Damzlk deeri: Bireyin sahip olduu genlerin eklemeli et-
kileri toplam. Bireyin eklemeli genotipik deeri. Bir hay-
vann bir grup dlnn ortalamasnn, populasyon orta-
lamasndan farknn iki kat
Damzlk: Kendilerinden yavru almak iin seilerek yetitiri-
len erkek ve dii hayvanlar
Dana: Ya 6 aydan byk 12 aydan kk erkek ve dii sr
Dar anlaml kaltm derecesi: Hayvanlarn fenotipik deer-
leri arasndaki farkllkta, yani fenotipik varyansta, da-
mzlk deerleri arasndaki farklln, yani eklemeli ge-
netik varyansn, pay (
A
2
/
P
2
)
Dengeli rasyon: Hayvann besin maddesi ihtiyalarn eksik-
siz olarak karlayabilecek yem karm
Denye: ipek lifinin incelik ls, 9 bin metre lifin gram ola-
rak arl
Dolayl seleksiyon: Bir zellik bakmndan genetik ilerleme
salamak iin, o zellikle genetik ilikisi olan bir baka
zellie gre yaplan seleksiyon
Dominans: Bir lokustaki genler arasndaki interaksiyon. He-
terozigot genotipin deerinin, iki homozigot genotipin
deerleri ortalamasndan farkl olmas
Dl kontrol: Bireylerin damzlk deerlerini tahmin etmek
iin dllerinin performansndan yararlanmak
Durak: Ahrlarda ineklerin bal veya serbest olarak dinlen-
melerine ayrlm yer
Dve: Ya 12 aydan byk, fakat henz dourmam dii sr
E
Ejaklasyon: zellikle spermann penisten fkrr biimde
dar atlmas, aniden dar atma, fkrma, meni boal-
mas, ejakulasyo, spermatism.
Eklemeli genetik deer: Damzlk deeri
Eklemeli genetik varyans: Herhangi bir zellik iin popu-
lasyonda yer alan bireylerin damzlk deerleri bakmn-
dan farkllnn ls (
A
2
)
Epistasi: Allel olmayan genler aras interaksiyon. Bir lokusta-
ki genin etkisinin bir baka lokusta yer alan gene gre
deimesi
Erkek ar: Ana arnn dllenmemi yumurtalarndan gelien,
ana ar ile iftleme dnda bilinen baka bir ilevi olma-
yan koloninin erkek bireyi
Esansiyel aminoasit: Vcut dokularnn byme, gelime ve
yenilenmesinde kullanlan ve insan vcudunda sentezle-
nemeyen aminoasitler
E kromozom: Canlnn ebeveynlerinden ald kromozom
iftlerinden her biri
Evcilletirme: rnlerinden ve hizmetlerinden yararlanmak
iin yabani hayvanlarn insanlara altrlmas ve insan
kontrolnde yetitirilmesi.
F
F1: Birbiriyle ilikili olmayan iki populasyondan erkek ve di-
ilerin iftletirilmesiyle elde edilen ilk generasyon. Fark-
l rk ya da hatlarn iftletirilmesiyle elde edilen ilk ge-
nerasyon
F2: F1 generasyonunun kendi iinde yetitirilmesiyle elde edi-
len generasyon
Familya: Bir populasyonda birbiriyle ayn akrabalk derecesi-
ne sahip bireylerin oluturduu grup
Fenotip: Bir bireyin herhangi bir zelliinin gzlem snf ya
da lm deeri
Feromon: bceklerin d salg bezlerinden (eksokrin bezler)
retilen ve vcut dna salnan, ayn bcek trnn bi-
reyleri arasnda mesaj grevi stlenerek davran ve ge-
liimlerini etkileyen kimyasal bileik ya da bileikler ka-
rm
Fibroin: ipek lifinin ana maddesi olan protein
Folluk: Tavuklarn yumurtlamalar iin yaplm yer ya da d-
zenek
Fotoperiyot: Gn uzunluu
G
Gebelik sresi: Gebeliin balangcndan yavrunun dou-
muna kadar geen sre
Gen frekans: Allellerden herhangi birinin sz konusu allelin
igal ettii gen blgelerinin (lokuslarn) yzde ne kada-
rnda yer aldn ifade eden deer
Generasyonlar aras sre: Bir generasyonun dieriyle yer
deitirmesi iin geen sre. Kapal bir populasyonda,
damzl ayrlan bireyler doduklarnda ebeveynlerinin
yalarnn ortalamas
Genetik varyans: Herhangi bir zellik iin populasyonda yer
alan bireylerin genotipik deerleri bakmndan farkll-
nn ls (
G
2
)
Genetik ynelim: Bir populasyonun ortalama damzlk de-
erinde bir zaman diliminde meydana gelen deiim
Genotip X evre interaksiyonu: Herhangi bir zellik iin iki
ya da daha fazla genotip arasndaki farkln evreden
evreye deimesi. zerinde durulan bir verim bakmn-
dan rklar ya da hayvanlarn sralamasnn her evrede
ayn olmamas. Farkl genotiplerin greceli damzlk de-
erlerinin bir evrede baka dierinde baka olmas
239
Szl k
Genotip: Bir bireyin sahip olduu genlerin oluturduu yap.
Bir ya da bir ok lokus iin, o lokuslarda yer alan genle-
rin oluturduu kombinasyon
Gbek kordonu: Yavruya besin maddesi ve oksijen tayan
kan damarlar ile yavrudan gelen kirli kan tayan da-
marlardan meydana gelmi ve plasenta ile yavru arasn-
da balanty oluturan kordon. Dier damarlardan farkl
olarak toplardamar temiz kan, atardamar kirli kan tar.
Gurk olma: civciv karmak iin tavuun yumurtalarn zeri-
ne oturmas davran
H
Hat yetitirme: Deerli olan bir ata (ebeveyn) veya ata gru-
buyla genetik ilikisi yksek fakat akrabal yetitirme
katsays dk bireyler elde etmek iin, ayn hat iinde-
ki bireylerin iftletirmesi
Hat: Bir populasyon ierisinde, birbirleriyle eitli ekillerde
akraba bir grup hayvan
Hayvanclk: Evcil hayvanlar; et, st, yapa, tiftik, angora,
kl, kemir, deri, post, sakatat, kuyruk ya, yumurta,
bal, ar st, polen, bal mumu, ipek, barsak, ikembe,
boynuz, trnak, ty, gbre gibi rnlerini elde etmek;
eki, yk tama, binek, spor, ss, ev hayvan ve korun-
ma amal olarak yararlanmak zere uygun koullarda
ve salkl olarak retmek, slah etmek, yetitirmek, ba-
km ve beslenmesini salamak zere gerekletirilen
ekonomik faaliyet
Heterozigot: E kromozom iftinin belirli bir lokusunda fark-
l allellerin bulunmas. Belirli bir lokus sz konusu oldu-
unda, bireyin sahip olduu allellerin farkl formlarda
olmas
Heterozis: Melez genotiplerin performansnn, saf ebeveynle-
rinin performanslar ortalamasndan stnl. Melez
genotiplerin ebeveynlerinden daha deerli olmalar
Homozigot: E kromozom iftinin belirli bir lokusunda ayn
allelin bulunmas. Belirli bir lokus sz konusu olduun-
da, bireyin sahip olduu allellerin ayn formda olmas
Horoz: Cinsel olgunlua ulam 18-20 haftalk yataki erkek
tavuk
I-
Irk: Ayn tr kapsamna giren ve ortaya kmalar belirli ev-
re artlarna bal, baz fizyolojik ve morfolojik kaltsal
karakterler bakmndan birbirine benzeyen ve bu zel-
likleri kuaklar boyunca srdren, belli yaama koulla-
rna uyma sonucu meydana gelen hayvanlar grubu
ki doum aras sre: nein birbirini izleyen iki doumu, iki
buzalamas, arasnda geen sre; buzalama aral
nek: Dourmu sr
pek zenginlii: koza gmleinden ekilebilen ipek miktar
pek: pekbceinin larva dneminin sonunda pupa dne-
mine geerken kendi etrafna koza rmek iin salglad-
yumuak ve parlak lif
pekbcei: Bombycidae familyasnn Bombyx cinsi iinde
yer alan, ipek kozas retimi iin yetitirilen evcil iftlik
hayvan tr, Bombyx mori
sabet derecesi: Gerek deer ile onun tahmini arasndaki
ilikinin derecesi
i ar: Ana arnn dllenmi yumurtasndan gelien, koloni-
de kovan ii ve d tm faaliyetleri gerekletiren, re-
me organlar tam gelimemi olan, koloninin dii bireyi
K
Kaltm derecesi: Hayvanlarn fenotipik deerleri arasndaki
farkllkta, yani fenotipik varyansta, genotipik deerleri
aras farklln, yani genetik varyansn, pay (
G
2
/
P
2
)
Kanatl hayvanlar: Bata eti ve yumurtas iin yetitirilen ta-
vuk, hindi, rdek, kaz, bldrcn gibi evcil iftlik hayvan
trleri
Kanibalizm: Kendi trn yeme davran
Karkas randman: Elde edilen karkas arlnn canl ar-
la oran (Karkas arlx100/Canl arlk)
Kastrasyon: Erkek srlarda testislerin faaliyetlerinin durdu-
rulmas veya testislerin karlmas, ortadan kaldrlmas
Kemp kl: Ik geirmeyen ve boya tutmayan lif
Kemir: Kl keilerinin alt ince kllar
Ko: Damzlk erkek koyun
Kolostrum: Memelilerde doumun ardndan memeden salg-
lanan baklk ve besin maddelerince zengin, kvaml
st, az st
Koyun: Gevi getirenlerin Ovinae alt familyas iinde yer alan,
eti, st, yapas ve derisi iin yetitirilen, iki yandan
byk veya dourmu evcil hayvan
Koza boma: kopuksuz lif ekebilmek iin koza ierisindeki
pupann gelimesini sonlandrma ilemi
Koza gmlei: kozann ipek ekilebilen katman
Koza pamuu: ipekbceinin koza rmek iin askya tutun-
mak amacyla salglad kark lif, kozann d katman
Koza: pekbceinin larva dneminin sonunda pupa dne-
mine geerken salglad ipek ile etrafna rd doal
koruyucu rt, ipekbcei rn
Kromozom: zerinde genlerin yer ald uzun DNA molekl
Kuluka makinesi: Dllenmi yumurtalardan civciv kmas-
n salamak iin kullanlan, embriyonik geliim iin ge-
rekli koullarn saland makine
Kuluka: Embriyonik geliim iin gerekli koullarn saland-
kuluka makinesinde belirli sre tutulan dllenmi
yumurtalardan civciv kmasn salama
240
Kulukahane: Kanatl hayvan yetitiriciliinde kuluka maki-
nelerinin bulunduu ve kuluka ilemlerinin gerekleti-
rildii bina
Kuru dnem: Laktasyonun tamamlanmasndan yani samn
sonlandrlmasndan yeni laktasyonun balamasna ka-
dar geen sre
Kuruya karma: Laktasyonun durdurulmas. neklerde do-
uma yaklak iki ay kala samn durdurulmas
Kuzu: Henz anasndan ayrlmam veya yaklak 6 ayla ka-
dar olan koyun yavrusu
Kmes hayvanlar: bkz. Kanatl hayvanlar
Kmes: Tavuk, hindi, kaz, rdek, bldrcn gibi kanatl iftlik
hayvanlarnn barndrld bina
Kne: Besin artklar, deri, dk ve l ipekbceklerinin olu-
turduu atk madde
Kspe: Yal tohum veya meyvelerin ya alndktan sonra
geriye kalan proteince zengin yan rn
L
Laktasyon sresi: Doumdan kuruya kncya, karlncaya
kadar geen sre
Laktasyon: Hayvann st rettii dnem
M
Mastitis: Memenin sertlemesine, hayvann ac duymasna,
st miktar ve kalitesinin azalmasna yol aan meme yan-
gs veya meme enfeksiyonu
Medullal kl: Merkezinde eitli ekil ve byklkte bo-
luk/lar bulunan yapa kl
Melez: Ana ve babas farkl rk ya da hatlardan olan hayvan
Melezleme: Bir rk veya rk kombinasyonu ya da bir hat ve-
ya hat kombinasyonundan diilerin baka bir rk veya
rk kompozisyonu ya da hat veya hat kombinasyonun-
dan erkeklerle iftletirilmesi
Mermerleme: Karkasta yan kaslar arasna dalmas. Mo-
zayikleme
N
Nosema: Nosema apis adnda bir protozoann neden olduu
bir ergin ar hastal.
O-
Olaklama: Keinin doum yapmas
Oul verme: Bir bal ars kolonisinde ii arlarn yaklak ya-
rsnn yeni bir koloni oluturmak iin ana ar ile birlikte
kovandan ayrlmas
Oul: Bir bal ars kolonisinde ana ar ile birlikte kovandan
ayrlan ii ar kitlesi
Ortak ata: Akrabalk sz konusu olduunda birden fazla hay-
vann ebeveyni
Ovipozisyon: Yumurtlama ilemine verilen ad
kz: 12 aylktan yukar yalardaki ksrlatrlm erkek sr
P
Pedigri: Bireyin gemi generasyonlardaki ebeveynlerini ve-
rim zellikleri ile birlikte tantan belge
Pelvis: iftlik hayvanlarnda kala ksmn oluturan kemik
at, dier adyla leen kemii
Petek: Bal ars ii arlarnn karnlarnda bulunan salg bez-
lerinden salgladklar balmumunu ileyerek yaptklar,
yan yana ve srt srta altgen hcrelerden oluan yap
Pili: henz yumurtlamaya balamam 6.-18. Haftalk yalar
arasndaki tavuk
Plasenta: Memeli iftlik hayvanlarnda hem ana hem yavru
dokusundan meydana gelen ve ana ile yavru arasnda
madde alveriini salayan organ
Populasyon ortalamas: Herhangi bir zellik iin, bir popu-
lasyonu oluturan btn bireylerin fenotipik deerleri-
nin ortalamas
Propolis: bal arlarnn bitkilerden, zellikle iek ve yaprak
tomurcuklarndan topladklar ve kovanda biriktirerek
eitli amalar iin kullandklar reinemsi bir madde
R
Rastgele iftletirme: iftletirilecek hayvanlarn rastgele
belirlendii iftletirme sistemi
S-
Saf yetitirme: Ayn rkn erkek ve diilerinin iftletirilmesi
eklinde yrtlen iftletirme sistemi
Seleksiyon intensitesi: Damzla ayrlanlarn, tm damzlk
adaylarna oran
Seleksiyon stnl: Damzlk olarak seilenlerin ortala-
masnn o populasyonun ortalamasndan fark
Seleksiyon: Gelecek kua oluturacak ebeveynlerin seilme-
si. Gelecek generasyonun ebeveynlerinin belirlenmesi
Seleksiyonun isabet derecesi (r
gp
): Gerek damzlk deer
ile tahmin edilen damzlk deerinin ilikisinin derecesi.
Kaltm derecesinin karekk. zerinde durulan zelli-
in fenotipik deeri esas alnarak yksek deerli olarak
nitelenenlerin gerek damzlk deer bakmndan da yk-
sek deerli olma ihtimali
Seminal plazma: Spermatozoa haricindeki sperm svs
Serbest durakl ahr: neklerin duraklarda balanmadan tu-
tulduu ahr
Serisin: ipek lifini oluturan ve sertlik kazandran madde
241
Szl k
Servis periyodu: Doumdan, bunu izleyen gebelie kadar
geen sre
Srlama: ii arlarn pupa dnemine geecek larvalarn bu-
lunduu petek gzlerini balmumu ve propolis karm
ile olgunlatrlm baln bulunduu petek gzlerini ise
balmumu ile kapatmas ilemidir
Syrg: Ahrdan gbrenin karlmasn salayan otomatik d-
zenek
Silaj: msr, ayr otu v.b. Yeil yemlerin havasz ortamda sak-
lanmasyla elde edilen kaba yem. Biilmi, belirli boyut-
lara getirilmi, bir sre prstlm ve yeterli dzeyde
kuru madde ieren yeil yemlerin, silo ierisine sktr-
larak yerletirilip, hava almas engellenecek biimde ze-
ri kapatldktan sonra doal laktik asit bakterileri veya
yapay olarak asitlerle fermantasyona uratlmasyla elde
edilen kaba yem
Sr yenileme: Ayklanan hayvanlarn yerine gen hayvan-
larn srye katlmas
St kuzu: Doumdan ikinci ayn sonuna kadar olan ve ana
st emen erkek veya dii kuzu
Stten kesme: Buza, kuzu, olak vb hayvanlarn bir daha
emmemek zere analarndan ayrlmas veya gen hay-
vanlarn gnlk rasyonlarndan st veya st ikame yemi-
nin karlmas
iek: Her iki cinsiyette, 12 ya aralnda gen koyun
T
Tam dominans: Dominant gen bakmndan homozigot ge-
notip ile heterozigot genotipin ayn deerli olmas
Tarm: Bitkisel ve hayvansal rnlerin retilmesi, kalite ve
verimlerinin ykseltilmesi, uygun koullarda korunmas,
ilenip deerlendirilmesi ve pazarlanmas, ziraat
Tava dibi: Kozann en i katman, pupa klf
Tavuk: 1. Phasianidae familyasnn Gallus cinsi iinde yer
alan, bata eti ve yumurtas iin yetitirilen evcil iftlik
hayvan tr, Gallus domesticus. 2. Cinsel olgunlua ula-
arak yumurtlamaya balam 18-20 haftalk yan ze-
rindeki dii hayvan
Telafi bymesi: Hayatn herhangi bir dnemindeki yetersiz
veya snrl besleme nedeniyle dk kalan canl arl-
n, besleme yeterli olduunda hzl bir ekilde, olmas
gereken seviyeye ykselmesi
Temel petek: bal arlarnn zerine dzgn petek rmelerini
salamak iin kullanlan her iki yzeyi altgen petek gz-
leri baskl ince balmumu levha
Tiftik: Ankara Keisinden elde edilen doal elyaf
Tohum: ipekbcei yumurtas
Toklu: Alt aylktan bir yana kadar erkek veya dii gen
koyun
Tosun: Ya 12 aydan byk, fakat damzlk olarak kullanl-
mayan erkek sr
Tr: morfolojik kaltsal karakterler bakmndan birbirine ben-
zeyen ve bu zellikleri kuaklar boyunca srdren, bel-
li yaama koullarna uyma sonucu meydana gelen hay-
vanlar grubu
U
Uyku: ipekbceinin geliirken deri deitirdii, beslenmedi-
i larva evresi
V
Varroa: Yavru ve ergin bal arlarnn hemolenfini emerek za-
rar veren paraziter bir d akar
Varyans: Bir zellikte var olan farklln, varyasyonun, ista-
tistik ls. Gzlem deerlerinin ortalamadan sapmala-
rnn karelerinin ortalamas
Voltinizm: pekbceklerinin bir yl ierisinde verdikleri ge-
nerasyon says zellii
Y
Yapa: Koyunlardan elde edilen doal elyaf
Yarka: Henz yumurtlamaya balamam 12.-18. Haftalk ya-
lar arasndaki tavuk
Ya: pekbcei larvalarnn beslenme evresi
Yataklk sap: srlarn tutulduklar yerlerin zeminine serilen
tahl saplar
Yem deerlendirme says: Bir kg canl arlk art sala-
mak iin tketilen yem miktar
Yumurtac tavuk: Yalnzca yumurta retimi iin yetitirilen
dii tavuk
243
Di zi n
A
Ahr 52, 82, 84-91, 97, 98, 100, 102, 112-119, 123-125, 128,
228
Akrabalara gre seleksiyon 64, 152
Akrabal yetime katsays 69, 74, 75
Akrabalk derecesi 44, 66, 74, 75, 77
Allel 50, 58, 73, 75
Altlk 87, 88, 91, 182, 183, 185, 189, 190, 192, 230
Aminoasit 5
Ana ar 201, 203-207, 209-212, 215, 216, 218
Angus 72, 111
Anz 136, 138, 145, 147, 162
Apis 199, 200, 218
Ar uzay 199
Ar zehiri 197, 207, 208, 213, 215
Arclk 14, 196-200, 203, 206-216, 218
Arlk 206, 211, 216
Arst 197, 204, 205, 207, 213, 215, 218
Arka bacaklar ve ayaklar 94
Ask 228, 230- 232
Am 31, 34, 35, 38, 39, 62, 95, 97, 99, 147, 158, 163-165, 168,
169
Aydnlatma 115, 186, 190, 192, 228, 229, 233
B
Bamsz ayklama snrlar 67, 68
Bal durakl ahr 87, 112, 113, 118
Bal 4-6, 14-16, 196-218
Bal ars 196, 198-203, 205-207, 213, 215, 217, 218
Bal hasad 207, 209-211, 217
Ballk 206, 208, 212
Balmumu 197-199, 207, 208, 213, 214, 216, 218
Barnak tipi 110, 117, 118, 123, 131
Bekletme blmesi 90, 103
Besi ba arl 106, 110, 118, 122, 123, 125, 127
Besi performans 106, 118, 119, 122-126, 128
Besi sonu arl 106, 118-120, 123, 127
Besleme 12, 17, 23, 34, 37, 39, 49, 52, 61, 85, 91, 96, 97, 100,
101, 112, 121, 126, 127, 132, 136, 138, 140, 143, 144, 146,
149, 152, 159, 161, 162, 165-167, 176, 181, 190, 195, 208,
210-213, 215, 218, 222, 225, 227-231, 233
Boz 8, 18, 130
Buza barna 91
Buza bytme 82, 96
Buzalama oran 84
C-
Charolais 111, 121, 130
Cinsiyet 30, 33, 34, 36, 58, 62-65, 92, 96, 110, 118, 119, 122,
131, 152, 159, 161, 169, 205, 226, 228, 235
Cinsiyet ayrm 226
Corafik rk 196, 200, 218
at eimi 87
ayr ve mera 8, 15, 99
ereve 16, 199, 205, 206, 208, 210, 212, 218, 231
evre varyans 54-56, 63, 79
evrenin Korunmas 83, 104
iftleme 29, 31, 32, 34, 35, 38, 41, 75, 77, 135, 150, 163, 179,
181, 198, 204, 206, 210, 218, 226, 235
iftletirme 35, 36, 44, 58, 63, 69, 70, 75, 77, 146, 156, 163-
165, 170, 226
D
Damzlk 16-20, 27, 34, 39, 46, 55, 56, 58, 61-66, 68-71, 73,
77, 82, 84, 91, 93, 94, 96, 97, 99, 100, 105, 111, 119, 131,
135, 139, 142, 145, 147, 149, 150, 151, 156, 164, 166,
168-170, 176, 222, 226-228, 233
Damzlk deer 39, 55, 56, 58, 65, 66, 164
Damzlk seimi 27, 58, 65, 149-151, 156, 168-170
Damzlk ya 164
Denye 222, 232
Diyapoz 224, 227, 228, 235
Diyastaz 214
Dou anadolu krmzs 92, 102, 120
Doum 27, 31, 33, 37, 38, 40, 41, 82, 90, 95-97, 99, 102, 147,
148, 150, 158, 160, 165
Doum blmesi 89, 90, 95, 102, 148
Dolayl seleksiyon 58, 64, 68, 150, 152
Dominans 73, 74, 76
Dl kontrol 66, 151, 169
Dllere gre seleksiyon 64-66, 77, 152
Dve besisi 109, 110
E
Ebeveyn 54, 56, 65, 70, 73, 177, 182
Eklemeli etki 73, 76
Eklenti reme bezleri 30, 31
Ekotip 200
Ekstansif 10, 12, 134, 137, 138
El demiri 208
Embriyo 29, 36, 37, 39-41, 62, 64, 174, 180-182, 192, 225,
227, 228
Entansif 110, 122, 134, 137, 141, 152, 162, 163, 167, 170
Dizin

244
Entansifleme 137, 138, 152
Enzim 6, 36, 38, 213, 214
Epifiz 32, 33, 41
Epistatik etki 73, 76
Erkek ar 201, 203-207, 210, 218
Esensiyel aminoasit 2, 5
Esmer 91, 93, 97, 110, 112, 200-202, 218
Et 5, 13, 14, 16-18, 20, 21, 27, 28, 49, 62, 93, 94, 96, 106-112,
119, 128, 140, 141, 144, 145, 149-151, 156, 157, 160-162,
167-170
Et koyunlar 140, 141
Eti rklar 111, 112, 120, 122, 141, 177
Evcilletirme 48, 134, 135, 152, 157
F
Fallus 31, 179
Familya 65-67
Familya seleksiyonu 66
Fenotip 44, 49-51, 53-57, 60, 63-67, 76, 150, 168, 205
Feromon 204, 206
Frsatlar 15, 19
Fibroin 232, 233
Flora 197, 200, 202, 208, 218, 224
Flushing 147
Fts 37
Fruktoz 6, 213, 214
G
Gaga kesimi 191
Gebelik 26, 29, 31, 33, 35-37, 39, 41, 90, 95, 97, 102, 147, 156,
163-165, 170
Gen 39, 48, 50, 54, 58, 63, 69, 70, 73, 76, 159, 197, 200, 203,
218
Gen frekans 58
Generasyonlar aras sre 44, 61, 63, 64, 66, 68, 176
Genetik ilerleme 39, 44, 59-61, 63, 69, 77, 97, 168
Genetik varyans 54-56, 63, 69, 79
Genotip 12, 16, 21, 44, 50-52, 54, 55, 58, 71, 76, 120, 128, 139
Genotipik deer 46, 51, 53-56, 60, 66, 68, 76
Glukoz 6, 213-215, 221
Gruplama 110, 124, 125, 128
Gbre 4, 6, 7, 20, 21, 84, 87, 88, 91, 107, 112, 113, 115-118,
126, 128, 136, 189, 228, 229, 232
Gbrelik 112, 117
Gney anadolu krmzs 92
Gnlk canl arlk art 50, 92, 93, 97, 118-120, 122, 124,
125, 127, 167
H
Hasat 7, 147, 207, 212, 213, 231
Hastalk 11, 17, 20, 22, 39, 61, 86, 87, 89, 95, 96, 99-101, 124,
129, 143, 175, 176, 181, 185, 196, 202, 204, 208, 209, 211,
215-218, 223, 226, 227, 229, 230, 233
Havalandrma 86, 87, 112, 116, 181, 182, 184, 186, 191, 192,
207, 212, 228, 229, 233
Hayvan varl 11, 12, 17, 108, 139
Hayvancln sorunlar 2
Hayvancln yararlar 2, 21
Hayvanclk 3, 4, 6-8, 10-12, 14-19, 21, 39, 57, 62, 70, 77, 100,
136, 137, 139, 152, 174-176, 192, 197, 218
Hayvanclk iletmeleri 16-18, 139
Hayvansal protein 5, 15, 107, 176
Hereford 80, 111
Herold bezi 226
Heterozigot 73, 74
Heterozis 74
Hibrit 12, 21, 174-177, 189, 222-226, 233
Hipofiz 32, 33, 35, 41
Hipotalamus 32, 33, 35, 41
Homozigot 69, 73-75
I-
Irk 46, 48, 49, 63, 70-74, 77, 91, 92, 94, 102, 111, 112, 120,
122, 128, 142, 151, 159, 177, 196, 200-203, 218, 225, 226,
228
kizlik oran 39, 144, 147, 161
lk kez damzlkta kullanlacaklar 97
ndeks 66-68, 187
nfundibulum 29
nvertaz 213
shiwata bezi 226
Islah 3, 4, 12, 20, 21, 27, 39, 41, 44, 46, 52, 53, 71, 72, 76, 93,
97, 141, 142, 159, 168, 170, 175-177, 184, 192, 200-203,
206, 231, 233
sthmus 29
i ar 198, 203-207, 209, 212, 214, 215, 218
J
Japon Baraj Testi 227
Jersey 91, 93, 97, 102, 120, 128, 160
K
Kafes 175, 183, 184, 188-192
Kaltm derecesi 44, 54-56, 59-61, 63, 64, 66, 68, 69, 77, 151,
168
Kalitatif zellikler 54
245
Di zi n
Kan tazeleme 63, 70, 71
Kanatl 14, 20, 28-31, 41, 108, 176, 178-182, 192, 201
Kantitatif zellikler 53-55
Karantina 112, 124, 125
Karataban 223
Karkas 14, 19, 65, 106, 108-111, 118, 119, 121-123, 126, 127,
134, 141, 149-151, 160, 161, 167, 169, 184
Karllk 122, 175, 187
Kasaplk g 106, 108
Kastrasyon 110, 122, 166
Kayt tutma 19, 99
Kese Testi 227
Kesim Karar 127
Kemir 4, 6, 156, 160-162, 168, 170
Ksrlk 147, 149, 165
Kstlar 16
Klama 202, 203, 210, 224, 228
Klatma 198, 208-210, 227
Kzgnlk 26, 29, 33-37, 39, 41, 62, 87, 90, 97, 140, 142, 146,
147, 150, 160, 163-165
Kilis 71, 92, 102, 159, 161, 162, 170
Kitle Seleksiyonu 64, 66, 77
Kolal kt 227
Koloni 196, 198, 199, 203-213, 217, 218
Kovan 14-16, 197, 199, 204-212, 215-218
Koza Boma 231
Krk 12, 208
Krizalit 224-226, 231, 232
Kuluka 174, 181-183, 192, 209, 222, 224, 227-229, 233
Kulukalk 182, 208
Kuru koza 231
Kuru madde 83, 95, 104, 122-124
Kuruya karma 82, 97-99
Kutu 223, 224, 228, 229
Kmes 183, 185, 186, 191
Krk Koyunlar 142
L
Laktasyon 27, 28, 31, 41, 50, 57, 74, 142, 143, 156, 159-163,
167, 170
Larva 204, 205, 207, 215, 216, 218, 224-230, 233
Lif 6, 156, 157, 160, 162, 168, 170, 224, 232
Limousin 111, 121
Lokus 50, 58, 59, 65, 69, 70, 73-75
Lux 187
M
Magnum 29, 180
Maske 208
Melezleme 44, 63, 69, 70-74, 77, 91, 134, 141, 144, 152, 159,
160, 177
Mera besisi 110
Metamorfoz 205, 218
Mevsim 33, 34, 36, 39, 41, 51, 62, 83, 102, 117, 118, 123, 124,
132, 135, 140, 142, 146, 147, 150, 160, 163, 165, 168, 169,
185, 196, 198, 202-205, 207-212, 215, 217, 218, 225
N
Nadas 8, 9, 134, 136, 138, 152
Nakliye 116, 124-126
Nektar 6, 196, 201, 202, 204, 205-213, 218
Nem 86, 123, 181, 182, 186, 191, 192, 209-212, 216, 228, 229
Nipel 187
Nosema 199, 215, 217
O-
Olaklama 160, 161, 165-167
Oul 198, 202-204, 206, 212, 218
Oul verme 201-204, 206, 212, 218
Olanaklar 6, 12, 16, 17, 19, 20, 47, 52, 54, 69, 87, 91, 137-139,
142, 145, 197, 226
Ortalama 215
Ovulasyon 26, 28, 29, 32-35, 39, 41, 164, 165, 180
Ovum 180
neriler 2, 15, 19, 22, 52, 101
P
Pedigri 65, 74
Pedigriye gre seleksiyon 65
Petek 6, 199, 202-205, 207, 208, 210-214, 216, 217
Piirme 232
Pili 47, 174-176, 183-190, 192
Polen 4, 6, 197, 198, 202, 204, 205, 207, 209-215, 218
Polihibrit 223
Politika 10, 11, 13, 14, 21, 158, 200, 227
Populasyon 13, 19, 21, 27, 44, 46, 53-55, 58-60, 62, 66, 67, 70,
72, 74, 76, 107, 108, 138, 200, 203, 206
Propolis 203, 204, 207, 213, 215, 218
Protein 4-6, 15, 38, 57, 67, 95, 99, 107, 147, 176, 180, 181,
204, 211, 213, 215, 229
Pubertas 34, 146, 164
Pupa 203, 205, 207, 216, 218, 224, 226, 231
Randman 119, 127, 151
R
Revir (ayrma) blmesi 89, 90
Revir 89, 90, 112
246
S-
Saf yetitirme 69, 70, 74
Sam 85, 87, 89, 90, 97, 98, 102, 167
Sam binas 85, 90
Salk koruma 49, 100, 184, 185, 188, 230
Salg 29, 30-32, 38, 178, 204, 213
Salglama 37, 198, 218, 225
Saptamalar 15
Sar alaca 91, 93, 102
Seleksiyon 27, 44, 56-59, 61-71, 77, 149, 152, 157, 160, 164,
167, 200
Seleksiyon intensitesi 62
Seleksiyon stnl 59, 61-63
Serbest ahr 116
Serbest durakl ahr 82, 85, 87, 90, 102
Serisin 232, 233
Sermaye 10, 15, 17, 18, 22, 47, 126, 129
Shorthorn 111
Scak asit uygulamas 227
Scaklk 7, 86, 87, 103, 117, 181, 182, 185, 186, 191, 192, 206,
209, 218, 226-228
Silaj 9, 83, 89, 98, 117, 136
Simental 102
Siyah alaca 51, 83, 84, 91, 93, 97, 120, 121
Souk asit uygulamas 228
Sperma 29, 34, 35, 38, 62, 70, 147, 164, 180
Spermatogenesis 26, 30, 32, 33, 38
Standardizasyon 63, 64, 188
Stigma 180
Stok besin 209, 211, 217
Su ihtiyac 117
Sukroz 213
Suluk 113-115, 124, 125, 132, 183, 185-87, 194
St 4-7, 13, 16-21, 27, 28, 32, 37, 39, 41, 45-58, 62, 64-68, 71,
74, 82-100, 102, 107, 109-112, 128, 138, 141-152, 156-
163, 166-170, 211, 226
St koyunlar 142
St Odas 90
St verimi 39, 49, 50, 51, 53, 64-67, 71, 74, 84-86, 91-94, 97-
100, 141- 144, 147, 150, 151, 159-162, 167, 169
Stten kesim 56, 91, 96, 99, 109, 144, 149-151, 166
arma 202, 203
urup 211, 212, 217, 219
T
Tarm 2- 4, 7-11, 14-19, 21, 45, 47, 94, 99, 133, 136, 139, 142,
143, 152, 157, 161, 163, 176, 197, 218, 224, 225, 232
Tarlaclk 207, 220
Tava testi 227
Tedavi blmesi 90
Tehditler 18
Teke katm 164
Teksel seleksiyon 67, 68
Telafi bymesi 122, 132
Temel petek 199, 208, 212, 214
Tmar 99
Trnak 4, 6, 92, 99, 100, 166
Trnak bakm 100, 166
Tiftik 4, 6, 13, 14, 156, 160, 161, 168, 170
Tip 3, 8, 12, 16, 20, 21, 34, 36, 53, 71, 72, 87, 90, 98, 112, 113,
115, 116, 149, 186, 187, 205, 218
Tr 20, 44, 48, 69, 135
Ty 6, 178, 193, 228
U-
Uterus 28, 29, 32, 33, 35-37, 39-41, 148, 165, 180, 193
Uyum 7, 27, 48, 49, 50, 52, 72, 76, 97, 124, 142-144, 152, 159-
161, 177, 200, 233
reme 12, 26-35, 38-40, 135, 164, 174, 175, 179, 180, 190,
192, 196, 202-206, 210, 211, 215, 218
rn 7, 11, 12, 16, 17, 19, 20, 46, 47, 49, 50, 76, 137, 138, 145,
176, 184, 208, 211-213, 215, 217, 218, 223, 225, 233
V
Vajina 180
Varroa 199, 216, 217
Varyans 69, 76
Verim 3, 7, 12, 14, 15, 19, 21, 26-28, 34, 35, 39-41, 44-46, 48,-
53, 56-58, 61-76, 84-87, 91-94, 97-100, 107, 134, 139-144,
147, 149-152, 157-162, 167-170, 175, 177, 178, 187-189,
191, 197, 207, 210-212, 218, 225, 226, 228, 229, 231-233
Voltinizm 222, 224, 225
Vcut kapasitesi 94, 102
Y
Yamaclk 202, 203, 212
Yapa 4, 6, 7, 14, 51, 53, 62, 64, 68, 72, 134, 138-145, 150-152
Yapa rklar 140
Yapay kuluka 181, 227, 228, 233
Yapay tohumlama 17, 26, 35, 39, 41, 62, 63, 97, 147, 164,
165
Yaplabilirlik raporu 84
Ya 5, 7, 21, 34, 36, 51, 61, 63, 64, 68, 85, 89, 93, 96, 97, 99,
109-112, 118, 119, 121-123, 125, 127, 128, 141-143, 148-
150, 158, 161, 165-168, 183, 184, 187, 188, 190, 203, 204,
206, 212, 224-226, 228-230
Ya koza 224, 231
247
Di zi n
Yaama gc 61, 147, 174, 175, 177, 186, 187, 210, 225
Yataklk malzeme 85
Yavru 5, 27, 32-34, 36, 37, 40, 48, 62, 63, 65, 83, 93-95, 97, 99,
135, 147, 148, 158, 159, 202-204, 207, 215, 216
Yem bitkisi 9
Yem deerlendirme says 106, 118-122, 127, 175, 187
Yemlik 89, 113, 114, 116, 125, 183, 185-187, 190
Yerli gney sar 92, 102
Yerli kara 51, 92, 102
Yetitirici 7, 10, 12, 15, 17, 20, 47, 84, 93, 94, 96, 98, 100, 102,
121, 138, 143, 147, 170
Yumurta 4-7, 12, 14, 20, 27-30, 32, 34-36, 38, 40, 41, 47, 51,
53, 58, 65, 68, 70, 77, 107, 165, 174, 175, 177, 178, 180-
183, 187-192, 198, 201, 203-206, 210, 218, 224-229
Z
Zararl 29, 70, 75, 86, 123, 196, 208, 211, 215-218, 231
Zavot 92, 102
Zigot 29, 36, 39, 180

Trm201u PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Trm201u PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2255

Hayvan Yetitirme Hayvan Islah

Hayvan Yetitirme St Srcl

Hayvan Yetitirme Sr Eti retimi

yaklak 650-800 kgdr

Hayvan Yetitirme Kei Yetitirme

Hayvan Yetitirme Tavuk Yetitirme

kan Civciv Says

Hayvan Yetitirme Ar Yetitirme

You might also like