200 lira

TOK
=
o
..
.~
..
~ t
~ .
..
0:
. ~ ~ .-
~ - I :
.J
>= :
;.J . ~
z '
- 1
Z "
;.l !
W-
, >=
X I.
:;l
'"
= '
"\ \' ,'\
-- S
Prof. Dr. Vccihe Hatiboglu
Trkenin Ekleri
,

METEKSAN, Ankara 1981

'\ 1
I
1
i
I
Prof. Dr. Veeihe HATJBOGLU
TRKENiN EKLERi
2. bask.
<S! !..lA' .
~ ~ ~ . : i
TRK Dil KURUMU YAYINlARI
r-ruc DiL KURUMU YAYI NLARI : 407
NSZ
Her dJlde eklert n nemlt bir yer! var drr- ve he r dj lde, k kler gibi ekler
de es kidi r, ezdrr, sayrhdrr. Ek ve k k bakrmmdan byle srnr rlr bir kaynag a.
dayanan dill er, durmadan i1 er leyen uygarlr ga basa gitmek zorun-
dad rr , Dillerdeki srkrntrlar, bu bu Ist ekle re abasmdan
dogar ve top lumlarl etkiler.
Szck kkler-i ve eklert, gelenege baglIdir, kolay kolay
hrxla yr ye mez; uygarlrk ise kosar- adrrnlar-la lIerier ve datma ye nldir, ye n!
gereksinmelerl e doludur.
Her Sl:ck k k, btlfnen bi r ekle ye ni bi r bltmde kuamlmca, ye n! bt r
dogar, arklamr-, yaYllrr, giderek de ar-tar , Krsaca s zckler
ar tmee. de artar, oga!lr . , Bildirilmeden bilinemez.
Toplumda yeni bir dnem baslaymca dild e de de yenllesme
zorunlugu beltrtr,
Eskl ek ve kkle ri , uygar lrga, yen ! isteklere gre isletmek, "yen! bilrn-
lere Insan vntece k buluslartndan, basanlar mda n,
amalarmdan bi r idir .
Di Ue r in szc k haz inesini aenglnlestlren, eskl kk
ve eskl eklerden, ye nl yeni szck yaratma gcd r. Di l zerinde
aydmlar, zellikle sanattlar, dur-madan dilin suur-lartnt zo rlar-, srck bulma
slkrntrsl eker-ler, Ana dill kaygrsl olmayanlar, aradrklart s zckle rt, k kleri yle,
ekl eriyle, yabancr dill erden al abilirler. Ancak, yazan, konusan, dlnleyen,
hemen herkes t edirgindir . au durumd a t ek bir seenek kalrr-: Yen! bir ek
veya yeni bir kk yarat llamadlgrna gre es ki eklerden, eski kk le rde n yen i
blrlejtmler, ye ni bllmler t r etmek ve ret mek.
Eski k kle rde n esk! ekler-le yepyeni, r nler elde etmek yolu ,
tUrl dillerde yzYlliar boyunca dcn enmts, g n mze kadar su r-
birok dilin ayakta kalmasim, yasamastr u bili nen a ma
kolay ol mad lgl ifn ok defa be ni mse nmeyen bir yntemdir.
Bu ynt emi uygu lamak, ek ler l bu ok sus i}i basar mak , dille r!n.
reden ben vaagellmez, aynlmaz bir zelligidir . BugUn szckleri
k kle r f ve ekl eri dille r, o k eski dnemlerde, en al: yzYII
6
ence. bu suc Je baJl3mlJln . r r et me yolb.rlnl am11l ar. sesstzce byk engel-
Ier- i Jlm11lard lr.
OUde t retmeyi uzun mrl, sagllkh ktlan , 0 dili kullananl an n bilina.l.
t lna kadr yer lelmil clan dil duygusudur. Dil du ygusuna aykln t retme
rneklert, c k defa, bilime de butne e de eers dl er ve yal ayamaz.
Dilin yap15l nl, il leyil biiminl bel irt me k iln, ekler in. ozellikleri nin bilin-
mesi, grevler lnin degerl end ir ilmes i, i, lenmesi ger ek ir .
Ash nda her ek , arrl bi r inceleme, brr t ekyazr. blr kiU.p konusudur. He r
ekrn , s rcukt e hatt a anlatl mda kullanllll lna g6re. ykl endi!l bir grev. bir
zellik vardrr.
Tr kede bir ek in, koken baklmlndiln u iIni, dur umunu arasnrmak,
jncel eme k, atklama k in. n ri hsel kaynaklarzn '11llnda. es kl yen! btn Tr k
lehele r tne uzanmak gerekmekt ed ir. Bununla birl ikt e Tr kiye Tr keslnln,
rar fh bakunmdan gelii imi, Anadolu'ya eden boyluln dil zenginllgi, bu-
gnk Ttir kede kullamlan ekl er le i1gili pek o k sor unu aydmlat acak gtedr.
Elinlzdekf, "Ttir keni n Ekler i" adh klt ap, dmn, ekler yard lmlyle nanl
geU, t igini. r r er me yn t emiyle sagladl gl anlanm gcn i, leyen bir araft lr-
rnadrr,
Ar ai ti rmaOln yayml anmasm da yard lmlOl nOl g rd gm deger li grencl.
jer trn, Nese At abay. Sevgi zel, Radbe Suman'a t el ekkr bor bilij-im.
17 HaYls 1974
Prof. Dr. Ved he HATIBOe. l U
7

Trkenin ekleri, kk1eri gibi, genellikle, tek hece-
Iidir. Ekler, belIi bir srraya gre, ancak kkten sonr a
getirilebiIir. Bu bakrmdan, Trkede her ek, sonektir.'
Bazi dillerde birka szckle, hatta uzunca bir tmce
ile anla nlan kavramlar, Trkede bir tek kke getirilen ve
arka arkaya srralanan eklerle saglarur. Bu bakundan , Trke
iin, eklerle isleyen, bitisken (agglutina nf) bir dildir , denir.
Gereginde bir kke getirilebilen eklerin saYISI on bire, hatta
on yediye ulasabil ir.!
Trkedeki eklerin nemli bir krsrm, szcklerin ek-
lesmesiyle meydana gelmi stir, denebilir.
Bu tr oIaylar , gnmzde de, gzlerimizin nnde.
olusmaktadir ,
' tur ur' gibi ekimli eylern c lan, bagrmstz bir szck,
kolayca eklesmis, bastndaki nsz , iindeki nller, ses
uyumlanna gre degismisr. Szckteki kalm, dar, yuvarlak
olan nller, gereginde, kalmhgnu ve yuvarlaklrgrm kay-
betmis. eklendigi szcgn durumuna gre incelmis ve
dzlesmistir. Kisaca , iki heceli bagtmsrz bir szck, tek
heceye inmls, basmdaki nsz ve iindeki nl bag la ndrgt
szcgc uyarak ve bylece iki heceli bagimsiz
bir szckten tek heceli bir ek dogmustur : ' tur ur >du-
rur >-dur ; -drr, -dr, -dir; -tur, -tir, -t r' -tir, eklerl,
' olgun- dur, alan-dtr, zgn-dr, gelen-dir ; ark-ur, seik-
tir, grms-t r' gibi rneklerde grld g
I Soneklerin st ste ile ' Iek' meydana gelirse de, Trkede,
baar dille rde oldugu gibi, gr cvi belli bir ' ick ' yoktur.
t Yaygm olarak kullamlmasa da, olarak kuru!abilen ban
szc lderde ek saYISJnID on yediye l ka bildi y gr!f : ' gr-ev lt--n-di r-e-mc_
dik-Icr-i-m-j-z-dcn mi-sin j-z?' olduA:u gibi .
8
PROF. DR. VEciHE HTiBOGJ.U T RKENi N EKLERi 9
-
zere , nsz ve nl benze smclcrine gre olusmustur.
"iken, ile, ise, idi, imis' szckleri de ayru yolla eklesmistir :
' yapar iken' szckleri, ' yaparken' , ' kitap ile' 'kalem ile'
szcklerl de ' fle' nin eklesmesiyle bir tek szck olarak
' kitapla' ve 'k alemle' biimlerine d nsmstr.
Ekeylemin 'idi, Jse, imis' ekimleri de 'i-' kkn kay-
bederek, ' kahr idi' szckleri, 'kalrr-dt' , ' kalrr isc' SZCik4
leri, 'kahr-sa', 'kahr imis' szckleri de 'kahr-rms' biimine
dnserek, iki szckten birinin eklesmesiyle tek bir biime
evrilmistir.
Kuskusuz, eklesen szckler, grevlcrini srdrms-
Ier, tastdiklan kavramlart birle stikleri szcklere katmts-
lar , aktarrmslardir.
Trkede, eklesen szcklerin, biim, kavram ve kul-
laruhs bakimmdan zellikleri oldugu da dikkate almmali-
dtr . Bunlar, daha ok, ekeylemin ekimleri ' idi, ise, imis'
gibi 'i-' sesiyle baslayan yardtmci szckler ya da 'durur'
gibi yardtmcr eylemdir. Btn bunlar, kullamlis birligi
kurduklan szcklerden soma gcldikleri iin de kol ayca
sonek durumuna gemisler, ama yerlerini ve grevlerini
korumuslar, herhangi bir ek gibi, baska yerlerde ya da grev
dallanmasryle baska grevlerde kullamlmamrslardtr. Bu
bakrmdan kklcrden gelen eklerin grevleri , siralan hatta
biimleri bellidir, asrllan az ok grnr ; nk asillanna
gre ok degis rnemislerdi r,
Trkede nek kulla rulmaz . Yal ruz peki st irme ola-
ymda kokten nce pekis tirme hccesinin bir nek gibi ge-
tirildi gi grlr : apaeik (ap-l- atk}, upuzun (up -l-uzun),
masmavi (mas-l-mavi], bembeya z (bem-l-beyaz) gibi.
Ama bu heceler bir nek gibi aym biimde degildir .
kilemedc de bazi seslerin, szck basmda kullanrldrgt
griilr: 'kargaclk b-urgaelk, sandalye m-andalye, defter
m-efter' gibi.
Aynea, Tr kenin nek yerindc kullandtgt n seslcr'
de nemli yapi zelligi gstcrir: ' t-Ian, i-lan, y-t-lan ;
' tldrz, Y-IldIZ'; 'su-Ia-mak' anlammda ' I-s-Ia-mak' ; 's u-
la-t-mak' anlanunda 'i-s-la-t-mak' ve Eski Trkedeki
' tg-it, y-ig-n, s-ig-tt' rneklerinde grldg gibi. Ktsaca,
Trkede nek yoksa da szck basmda treyen nsesler
vardu- vc bu nsesler, szcgn kkn gibi,
btnn de et kiJemektedir.
Bah dillerinde nek olarak tanman pek ok ekin,
aslmda bash basma bir szck oldugu bilinir : 'con' neki
ya da szcg gibi. Buna grc bazi s zcklerin baska bir
szckle birleserek nek grevini yklendikleri ileri S-
rlebilir. Ktsaca , iki szckten meydana gelmis birl esik
bic szckte, birinci szck nek durumuna gemis olabi-
lir. Gerekte, bi rlestirme, birlesik szc k kurma, bir t-
retme , szck retmeyoludur. Trkede de 'z , i, dis'
gibi tck heceJi ban szcklerle kurulan birlesikler, nek
gibi etkiliolmaktadtr. Bu bakrmdan Trkede nck boslugu
genellikle, tek heceli szcklerle doldurulur.
Trkede, dili isletmenin, kullanmanm byk yk
eklerin zerindedir. Ekler, grev oklugu, grev aglrltgl
nedeniylc birlesirler , iki ayn grevdcki ek, bazen pekistir-
meli olarak aym grevi, bazan de ycni bir grevi yklenir-
Ier, kahplasrrlar : <a-eek, -a-SI, -in-ca, -t-ct' ckleri gibi .
Bazen de ck zayrflar, gre vini yitirir, k kle kahplas r.
Bu durumda aym ek yinelenir ve grev per inlenir : 'bir-i-
si, kim-i-si, hep-i-si > hepsi' szcklerinde .grlen ' Ri-si'
iyelik ekleri gibi . 'bi ri ' ya da 'kimi' szcklerinde ' -i' iye-
lik eki, kklc kahplasttgr iin, nl ile bit en bir kk veya
bit: gvdeyc gctir. ilen ' -si' iyelik ekini alabilir ve bylece
szck1er, ' biri-si, kimi-si' biimlcrine olurlar.
1 'sandlk mand Ik, deftcr mefter' ikilemelerin nndeki ' m-' scsi
de grev ve biim bakJmmdan ne k saYllamaz, bunlar ' nses' dir.
JO PROF. DR. YECi RE HAff BOt LU TRKF;Ni N EKLERi II
Bu tr olaylar, eklerin kahpl asmasrm saglar, Osman-
hcada zellikle XVI. yzytlda kullamlau 'ya palar, edeler'
gibi anlanmlar, XVI I. yzyrla dogru ' yapacaklar, edeeek-
Ier' biimlerine dnsms, ekler, grcv ve biim baktmm-
dan pekistirilmis, kaliplasma ile birlikte kavram genisle-
tilmis. kahplasrms, eke yeni grev yilklenmistir. Eski
' yapalar, edeler' szcklerinin kavram ve grev bakrmm-
dan yerini ' yapacaklar, edecekler' szckleri ahrken, yeni
<acak j-ecek' eki de, cski <;a /-e' ekinin grevini, peki stiril-
mis, gillendirilmis olarak yklenmistir.
Aym etkenle rle gn mzde de ekJerin ka hplasngr
grJmektedir : ' la-' ve ' <n-": ' la-' ve ' -$-'; ' la-' ve '-t-'
ekleri, ' vl an-", ' -13$-' , ' -lat' bii mleri nde kaliplasma yolun-
dadrr. Nitekim 'yozlamak, yerlemek. kullamak, kirlemek'
biimlerinde kurulabilen eylemler yaygin olara k kullarul-
madrgi halde, "yozlasma k, yerlesmek, ku llanmak, kirlet-
mek' gibi eylernler yaygmdrr.
Bunlar gibi 'olgunlasmak, durgunla smak, dortukl as-
mak' eylemler i de ekini n ka hplasmasiyle ortaya
eikmtslar ve son yzyilda yaygmlasmaya baslanuslardrr,
' -la-' ve vma' eklerinde n olusan ' clama' , vma' ve
<ca' ek1erinden olusa n 'crnaca' ekleri de son yzyrllarda
kalipl as ma yoluna girmislerdir.
Ek, ekle kahpla strgt gibi ek, kkle de ka hplasir : Ana-
dolu agrzfarmdaki -vugmak' eylemi, ' amasm yugmak'
gibi rneklerde gr ld g zere, ' ettir gen' kavr am verir
ama ayru kkten geldigi anl astlan 'yunmak' eylemi,
'derede yunmak' rneginde grldg gibi, ' d ns l'
kavram verir. Demekki 'yunmak' eyleminde kkle kahp-
lasnus, 'dnsllk' kavranu saglayan ' cn-' eki bulunmak-
tadtr. Buna gre, 'yunmak' kknn ol usmasr, su biimde
atklarur : ' yug-u-n-mak >yun-mak.' 'yanmak, yakmak'
eylemlerindeki kavram \Ie kk yakmhgl da aym
ispatlamr. nk ' yakmak' eylemi, yakma k' gibi
rneklerde g r ldug zere, ettirgen kavram veren bir
eylemdi r, 'yanmak' eylcmi ise dnsl l k kavrarru veri r.
Buna gre kkte, kahplasrrus ' -n-' dnsll k eki va rd rr
ve 'yanmak' eylemi de su biimde a kl amr : ' yag-i-n-mak '>
yanmak' gibi. 'yakmak' ise 'ya g' kkndeki ' -g-' sesinin
srcksiz biime dnmesiyle ses asmmalarma kars i daya-
mkhhk kazanrmsur, ' beyaz anlarmndaki ' ag, ak' gibi.
Trkede, ' v-. S-, v-: 1- , i- ' gibi ntreme sesler de
kkler in basma geerek, onlarm ol usmalannda etkili g-
rlmekle birlikte, bu t r sesler, ek sayilamadrklan iin,
konu dtsmda birakrlmtslardi r.
Trkedeki eklerin byk ogunlugu, grev baktmin-
dan, kavram aynntilanm karstlamak ve s zck kur mak
zere, kklere gctiri len yaprm ekleridir.
Ekler genel belirtileri, zellikl eri bakmundan e ayn hr :
I. Ad veya eylem kk ya da gvdesine getirilerek 'kisi'
kavrarrn veren ekIere ' ekim eki' denir. 'Evim, geldim,
gel iyorum' gibi ad ya da eyIem ekimleri nde kullamf an
'cm' eki gibi. Bunl ar da iki trde toplamr : Adlara gelen
kisi bildi riel eklere ' iyelik ekleri' denir. Eylem ekim-
lerinde kullantlan kisi bildirlei ekier iin de 'kisi ekleri'
terimi kullamhr. Bunlar, genellikle szcklerin sonuncu
ekleri olar ak yer ah rlar.
H . Ad soylu szcklerin bas ka bir szckle ilgi kur-
mak zere ald tklan eklere de ' ad durumu ekler r' denir:
't ast, tasa, rasta, tastan, tasm' rneklerindeki ' +1, + a.
-l-ta, + tan, + 10' eklcri gibi.
11 1. Szck kk ya da gvdesine getirilerek szc gn
yeni bir kavram kaza nmasnu saglayan ve sayrlan ok olan
eklere ' yaptm ekleri' denir: ' tashk, tas h, tasi' r neklerin-
deki "{ hk, +!J, +" ekleri gibi.
Elinizdeki, kitapta, bug nk yazr di linde kullamlau
Trke szcklerin ekleri slmfJandl-
grevleri
12 PROF. DR. vsctun HATiBOGLU
Ancak, bazt eklerin durumunu incelerken yer yer
Anadolu agrzlarma ve cski ka ynaklara da basvurulmustur.
'Dtsart ' gibi bazt szcklerdc geen ' art' eki vc ben -
zerieri kkbilimi ba kmundan konu dismda tutulrnustur'
* *
Ekler, kitapta, 'abc' srrasma vc kisisel grslerden ok
gener t utuma gre di zilmistir.
Eklerin madde bashklarmda, du rumlarma gre, ada
gelenIere ' +', eyleme gelenlere ' -' isareti konulmustur, an-
cak madde ilerinde '+' isaretinin kullarulmast gereksiz
grlmstr. Hem "t-" , hem '.' isaret i konulrnast gere-
ken yerlerde ' . ' isareti ycglenmistir.
Marlde baslar mda '+' isaret i ile gsterilen ekler,
madde iinde, yk hafifletmck geregiyle ' -' isaretiyle
gsterilmistir. Bazr durumlarda da baglanti nlsnn
aynca gsterilmesi gercksiz grlrnstr .
Dil devrimiyle kullatulmaya baslanen yeni t retilmis
bazr szcklere ''''' isareti konulrnustur .
I Tarihsel dnemlerdc , dillerin birbi rlerindcn sozck aldrktarr gib i
ck a'drklan da bilinmcktedir. Her dildc ckl ugu gibi, Trkede de yaban-
Cl szcklcr ve yaban ct ekler kuflarulmrsnr. Bu tr ekler konumuz drsrn-
da brrakrlrr usnr.
Arapa 'rnill, medenl , Insani' szckleri gibi, Trke ' allin' , 'g-
ms' szck lerine '-i' eki geti rilerek ' altun-, grns-I' szcklcrl yaranl-
nus trr.
Arapa ' teskilat, varldat, faaliyet, zaten , sanatk r' gibi szckler
rnc k tut ular ak Trke kklerden yabanct eklcrle 'gclis-at, var-iyet, ay-
n-yeten, vcri m-kr' gibi szcklcr de kurulmustur. Trke szck kkle-
rinc Parsar un ekleri de getirilmistir : 'emck-tar, srme-dan-hk, igne-den-
lik, su-dan-lik' gibi . ' otlakiye vcrgls i' biimind eki rrnckler dilimizde hl
kulla mlmakt adt r, G rlyor ki szcklcr gibi ekler de diller ar asmda
ahmp vcrllmckte, anlam vc grevi her dllde az ok aym kalmaktadrr
(Bu konu iin, bkz. Trk Dili. Ocak 1974, SaYI: 268, s. 333).
TRKENN EKLERi
A
+'(+0)1, 1
ad k k ya da gvdesine getirilerek ad soylu
sozcuk kundur :
gze (gz-e) rktrgi yer, kaynak, pmar, esme ;
yama, orme; here.
gre kuvvet, erke ; kuvvetli, din, srk,
gur ; vahsi, azgm, hasan, ekingcn, korkak ;
ahsmarms ' gre hayvan, gre kedi vb.';
yasma kadar olan at, krsrak ;
'" verimli oImayan toprak, mera.
komuta (komut-a) kumanda, askerlik isleriui ve dav-
ramslanm ynetme.
ge (g-e) anne, byka nne; ok akilh, yaslt kimse.
save (sav-a) mjde, haber.
tre (tr-c) grenek, ahlk, det, rf
"tre {tr-e] kanun, yasa, hukuk.
"tze (tz-e) hak tamma, adalet, adl iye.
uca (ue-a) kuyruk sokumu, p : u.
yalaza (yalaz-a) yalaz, alev.
+a(+o) II. I'
,......, .eki, ad soylu szckler e getirilerek ast! szck-
teki anlama ' d n .. I
, .. yone me' kavramlan saglamr
ve ek durumu eki' admt ahr: k
(kayak-a) gidcr misiniz": Okula (okul) ayaga
d . . , -a
a gitmek gerekir ; Basa (bas-a) gelen ekilir ;
-
J I
PHOF. un. vactne iUTiBOGLU
T RKE l'i :>l EKLJ.:R
15
'-'0ru
Ankara' ya (Ankara-y-a) geleeek misiniz?; Eve (ev-e)
giderken kars rlasuk: Anneme (annem-e) d sk-
nm; Size (siz-e)doyum olmaz ; Edirnc' ye(Edirne-y-e)
gitme k istiyoruz vb.
+ a (+ e) IJ. 2.
......... eki, 'i in, ile' ilgelerinin grevin i de kar srlar :
Bu hediyeyi ktztma aldrm (krznn -a, krzim iin);
Bu iyiligi ancak sana yapanm (sari-a. senin iin};
Ona zlyorum (o-n-a, onun iin): aramaya
gitti (arama-y-a, aramak iin) ; antayt yedi Iiraya
aldrm (Iira-y-a , lira ilc) : Elbiseyi yze brrak nlar
(yz-e. yz liraya, yz lira ile) vb.
+ a (+ e) IJ. 3.
,....., eki, kisi adt llarmda, bi im ba kmundan kk
et kileyen zellik gsterir : 'bene' yerine ' bana',
' serr e' yerine ' sana' rneklerinde grldg zere
aslmda, ' ben, sen' biiminde olan adillan n nlle ri
ck dolaysryle ince stradan, kalm straya gemi stirt.
'0' ve ' kendi' adt llan, tcki ad durumlarmda oldugu
'gibi, ynelme durumu ekinden ncc de ad
ahr : ona (o-n-a), kendine (kendi- n-e}, kendisine
{kendi-s-i-n-e) gibi .
I. vc 2. Kisi ogu l ad rllarda, ynelmedurumu eki,
kk et kilemez: bize (blz-e), size (siz-e} gibi.
Gstcrmc adrllan nda da ynelme durumu eki ,
adrl ' -lt-' sinden soma kullamhr : buna (bu-n-a},
suna ona (o-n-a}gibi . Gstermc adtllanndan
kurul an belirtelerde ise ynelme du rumu eki, nl
, v netme duru rnu eki, ashnda ' . ga / ge' ekl oldugu iin, 'ben, sen'
acmanoa getiriuce genizsi bir ses olan " "f(' sest ol usur, bu ses de genetlikte
ince slrah szc liklerin nl leri ni geni$lclir \ie kahnla$un r ; ' [i riiir > tanrl ;
mun-:;z > boylluz' 's zcukleri gibi 'benge, sen-ge' szcl.leri de ' bana, sa na'
olur.
i1e biten teki szc klerde oldugu gibi "_y_'
ma nsz yle kullan tlrr : buraya (bura-y-a),
(sura-y-a), oraya {ora-y-a) gibi.
+ a (+ e) 11. 4.
'"': ,eki, soru ad rllarmda , teki szcklerde oldugu
gibi kullamhrsa da grev bakr mmdan zeJlik gs-
tenr : Kaa aldmt z (ka-a) ?; Kaa vereceksiniz Z:
Ulus' a kaa gidersiniz? ; Kime sylyorsunuz
Neye krzdrmz ne iin) ?; Neye glyorsu:
nuz (ne-y-e; ne rm, neden) ? Neye aldandmlz
iin, ne He)?; Soru sifan 'hang!', ancak,
sonra ynelme durumu ekini alabi-
11::hangi sme gibi. Bu durumda 'ha _
gisine' szcg adtl olur.
n
+ a (+ e)Il. 5.
,....., eki, bazt szcklerde genellikle iyel ik ekiyle
kahplasrr : kakmak, boyuna sylenmck, a-
resme bakma k, madma glmek, kolayma gelmek
suyuna gitmek, yoluna bakmak:
ustune gitmek. dikine dikine
stesi nden gelmek vb.
+ a ( + 0) 11. 6.
,....., eki almrs szcklerle ikileme kurulur : arktan
arga, alan alana, arka arkaya, bas basa, basa bas
base, basfan ayaga, boydan boya, dise dis
el ele, gz gze, kaan kaana, kana kan, kim
kime, kosan kosana, slcagl stcagma, soluk soluga
yan yana vb.
'
+ (+e) H, 7.
,....., eki szckler, deyim ve ataszlerinde k ul-
agza almamak, ayaga kak k
d l d" k d'
ma
I e Ize gelmek, ele verrnek. gze bat mak,
16
T RKENiN EKLE Ri
l
gze gelmek. gzc girmck, lafa tutmak. naza ckmck,
oyuna gelmek. ne d sr nek , pahahya mal c lmak.
suya dsmek, ta sa tut mak. tathya baglamak, cc
bcsc bak mama k, stc tkmak, yeriere girmck vb.
Eylcml ikle kull ant la n bu t r rnekler di smda, ynel-
me dur umu cki ylc kalrplasttus bazt deyimle r de
sunlardrr : Agztruza lyrk (agz-r-n-rz-a) : Bus stnc
(st --n-e}; Bos yere (ycr-e); mr nc bereket (mr-
-n-e vcya mr- -n-z-e}; G zne dizinc (gz--n-c
di z-i-n-e] dursun; Sizlcrc mr (siz-lcr-c): Yok ycre
(ycr -e) vb.
Ynclme d urumu ekinin, bazt deyi ml erd e ckimli
eylcmden soma da kullaru ldtg t gr lr : Gc mis 01-
suna gitmek (ol -sen-a) , Kim vurduya gitmek (vur-
du-y-a}. Olupbittiyc gelmek (ol-u-p+ bit H i-y-e) vb.
...."nclme durumu cki alnus szcklerlc kurulan
ba zr atasz leri de sunla rdt r : Aglayanm ma li gle nc
kalmaz ; Agaca da yanrna kurur. insa na dayanma
lr ; Oag daga kavusmaz insart insarm ka vus ur ;
Gzcle bakmak scvapnr ; Hastaya bakmaktan, has-
ta ol ma k yegdir ; Hazrra daglar dayanmaz; Syle-
ycne baknt a. syletcnc bak vb.
+ 3- (+ co) 111. I.
-.. eb. gcnellikle ad soylu szcklcrden eylern
gvdcsi kurar":
adamak (ad-a-] bagislurnak , nezrctme k.
helern ek (bel-e-) bula mak. ocugu k unda klarnak,
belini sarmak.
benzemek (beniz- e-} iki scy arasmda bi rbirini andt-
racak kad ar ortak nitclik lcr ta stmak .
1 Ad soylu szcuk1cre gclirilen \e eylem gvJesi kman ' +na / +nc'
el. i ashnda ' '':'''nz; ' 0111$' U\ ' +na / + n-e' biimindc all"anabil ir :
'kay-n.a- rmtk. ( lg.-n-a-mak > l;ig.-n.e -mck, cs-n-e-mek. ki$-n-e.nlek' gil;li.
(bos-a-) esin! brrakma k, bos brrakmak
difemek {dil-e-} istemek. .
disemek (dis-e-) di l a mak, dil rkarmak.
gozemck (gz-e-} kumastaki deligi, gz rerek kapa-
mak.
(harc-a-] sarf ct mek, c1den rkarmak.
(kan-a-) kan akmak, kan kayb etmek,
oynamak (oy-u-n-a-) hareket durumunda olmak, kt-
nui damak, oyalanmak.
otamak (ot-a-) ila, ot vererek hastahgr iyi etmeye
hsmak, tedavi etmek. a-
tozamak (toz-a-) toz rkarmak
tunemek [til n-e-) kus, tavuk gibi hayvanl ar iin
.. uyumak, gcceyi geir mek.
turemek (t r-e-) meydana rkmak J
t r kazanma k. ' oga mak, yeni
yasamak (yas-a-) varhgnu, yasuu sr drmek.
yrkamak (yrk-a-} su kullaumak.
- 3 (-e) IV. I.
":' cylem k k veya gvdesine gelerek ad sovlu
sozcuk kurar :
ala (al -a] bir an, krsa bir zama n, acele: benzcyen
ynzr yaztyor ; alakasrk or ba iiyor;
Ktzrruz bir ala babastna benziyo r vb .
-d' (di ) .
rze lz-e. kosuk bir pararun saurlarrndan
her biri.
*doga (dog-a!. kendili ginde n yaratr lrms varlrk-
la nu tm. iyapr .
gece (ge-c) tn, gncs ba tuktan
-e soma gn agarm-
caya kada r geen zaman.
gec (ge-e, ki-e) yaka, yn .
gele tavla oyununda atl lan zar, ge1mesi
Istenen.
18
P ROF. DR. ' "ECl IE u.lTiBOGL1J T RKJ=:l';iN E Kf.ER i 19
kese (kes-e) ktsa yol, kesti rme yol.
(kos-a} aym zamanda ola n, esit zamanlt, esin-
zaman.
oya (oy-a) igne veya trgla yaprla n dantel gibi elisi.
te (t-e) geilen , geen, karsr yn, ileri, uzaka.
sapa (sap-a) saprlarak gidilen yer , kol ay gidilmeyen,
yol stnde olmayan. Orasi bana sapa geliyor
gibi.
sre (sr-e) belirIi zaman, mddet.
yar a (yar -a) vcutta yanlarak a rla n yer, rba n, bere .
-a (-e) IV. 2.
'"'-' eki, eylem kk veya gvdesine gelerek uJa ku-
rar : Uce on kala tkn k (kal-a) ; Bu ortak lasa
aldtlar (ortak-la-s-a) vb.
Bu ekl e tretilen ul alar gene llikle ikilcme bii-
mi nde kullamhr ; aglaya aglaya (agla-y-a), baka
baka (bak-a), bata ika (bat-a rk-a), yapmaya
yapmaya (yap-ma-y-a}; bile bile (bil-e), dne dne
(dn-e), gide gide (git-e), gre gre (gr-e), gle
gle (gl-e), seve seve (sev-e) , syleye syleye
(s yle-y-e), yemeye yemeye (ye-rne-y-e) vb.
-a (-e) IV. 3.
""'-' ek iyle, kurulmus ula lar , de yim ve ataszleri nde
de kullamhr : ala ala bit irmek, bata rka yrmek,
aglaya aglaya gitmek ; bile almak , gz
ait rnek, gle gle gitmek ; Od n gle gle gider,
aglaya aglayn geli r ; ocuk d se ka lka byr ;
zm zme baka baka karanr ; Damlaya dam-
laya gl olur vb.
-a (-e) IV. 4.
__ ekivle, -yeterlik, siirerlik, yakmhk' kavra mla rr
veren bi rlcsik eylemler kurulur vc bu eylernler
' yeterlik eylemi, srerlik eylemi, yakmhk eylemi'
adla rmt ahr r: alabilmek (al -a -l-bi l-], durebilmek
(dur-a + bil-), ka labilmek (kal-a -l-bil-), syleyebimek
(syle-y-e-]- bil-};bakakalmak (bak-a +kal-),donakal-
mak (do n-a -l- kal-}; yapadurmak (yap-a -l-dur-], gide-
durmak (git-e-l-dur}; bayilayarmak (bayrl-a -j-yaz-),
d seyazmak (ds-e-l-yaz-), leya zmak (l-e-l-yaz-)
vb.
Yeterlik eyleminin olumsuzu, ula ekinden sonra
gelen 'erna I-me' olumsuzluk eki yle kuru lur : ala-
mamak {al-a-ma-), kalamamak (kal-a-ma-), sy-
leyemernek (s yle-y-e-me-) vb.
a (-e) IV. 5.
....., ek iyle kahplasrrus baz r szckler ad veya ilge
olarak ku llam lu-: tesi (r-e-si), buradan te (t-e),
bilden yana (yan-a), size gre (gr-e), sizi n ile (i1-e),
rasta {tas-l-il-e), evle (ev-l-il-e} vb.
-a (e) V. I.
""'-' ek iyle, 'isreme, niyet, arzu', kav ramlan veren
eylem eki mi kundu r ve bu ekim ' Istek kipi' adult
ahr : ulayim (a l-a-y-tm), alas m (al-a-sin), ala (al-a),
alahm (al-a- hm), alasimz (al-a- sin-tv), alalar (a l-a-
lar) ; geleyim (gcl-e-y-i rn], gelesin (gel-e-sin) , gele
(gel-e), gelolim (gel-e-Iim), gelesini z (gel-e-sin- iz),
gekIer (gel-e-ler) vb.
+ a+ (+e+) VI. I.
,...,., eki, bazr szcklerin peki stir ilmesinde ya da
cklerin grev bakrmmdan glendi rilmesinde kul.
lamhr ve 'pekisti rme nl s' aduu ahr: sepasaglam
I Yeterlik cylcmmln kurulusunda 'ene. ikttd ar, yetcrfik' ka ... ramlan
veren 'u mek' eylemi elldli olmust ur.
20
P ROF. DR. YEci H E HA Tinoi;LU
-a- (-e-) VII . 1. . .
cki balanti nls adryle, gcnis zaman ekinin-
kkUne baglanmasmda ve anlarda kullarultr :
bak ar (bak-a-r), kopar (kop-a-r), satar (sar-a-r), yapar
(yap- a-r], yat ar (yat-a -r}; (bit -e-r}, gezer
e-r). gider (git-e-r), ier (ic-e-r), seV:f (scv-e-r):
attstr (at-r-s-t-r}, glst ler (gl --s-t-ler) vb.
I Avrn rneltin 'azrcrk" hiimi yaygmdsr (hkz. + 1. . 2. s: 38),.
. ki < . ' ..... 'vcak ' biirninde olusmus birlcsik bl,r ck tir.
"acak' e I - ,\- \.", "' ''
.t ' k"' ' -a 1,,' parasr geleeek zaman (fu t urum) ka .... ra mmln
Asunua c III , . . .. , k' k' er ken
TI - k hilgilcrimize gore -aca C 1 en
'<acak' cki eklmli cylemdcn ok
orta (part icipium) bimin de idll. , 'ge olrnalrchr. DUDun da ash Orhon,
Fki na loc parasrmn 35l.-
g<1
" .. Ha an; El-
Uygur vc j takanh Trkcsindcki -gu dur: de
l drak, s. 109) 'j urga ak = duracak ycr vc ay
kur must ur . bkz. -a (-c), Y. J , s . 19),
21
TJl.KE NiN EKLERi
cak) kan, okunacak (oku-n-a-cak) ki tap, duracak
(dur-a-cak) yer, yapacak (vap-a-cak) is, yasamlacak
(yasa-n-i-l-a-cak) yer, sylenecek (s vlc-n-e-cek)
sz, verilecek (vcr-i-I-e-eek) para vb.
-acek (-eeek) H. 1.
,...., eki, eylemin, iindc bulunulan zamandan soma
meydana gelecegini, snurh bir biimde bildiren ce-
kimli eyJem kurar ve bu eylem, 'gelecek zaman kipi '
adtm ahr.
I . Kisi tekil ve ogul : alacagun (al-a-cak-i-m), ala-
cagtz (al-a-cak-i-z); okuyacagrm (oku-y-a-cak-i-m),
okuyacagiz (oku-y-a-cak-i-z) , gelecegim (gel-e-
eek-i-nt), gelecegiz (gel-c-cek-i-z}; sevinecegirn (sev-
i-n-c-cek-i-m), sevi necegiz vb.
2. Kisi tekil ve ogul : alacaksm (al -a-cak-sm},
alacaksuuz (al-a-cak-sm-r-zj : okuyacaksm (oku-y-
a-cak-sin), okuyacaksnnz (oku-y-a-cak-sm-r-z): ge-
Jeccksin (gel-e-eek-sin), geleceksi niz (gel-e-eek-
sin-i-z}; sevineceksin (sev-i-n-e-cek-sin}, sevinc-
ceksiniz (sev-i-n-c-cek-sin-r-z) vb.
3. Kil! tekil ve ogul: alacak (al-a-cak), ala caklar
(al-a-cak-Iar) ; okuyacak (oku -y-a-cak] , okuya -
caklar (oku-y-a-cak-lar); geleeek (gel-e-eek), ge-
lecekler (gel-e -eek-Iet); sevinecek (sev-i-n-e-cek) ,
scvinecekler (sev-i-n-e-cek-ler} vb.
G rlyor ki, ekimli eylem ola rak kullarulan
'-acak /-ecek' eki , Jeesinlik bclirtcn geleeek zaman
eylcmleri iin kullantlmaktadrr. Aneak vacak /-ecek'
ekinin geleeek zaman kavranuyle bi rlikte bazen de
'dil ck, gereklik, emir, . kuvvctl i ihtimal, yetcrlik '
ka vramlart vcrdlgl de grl r.
-acak (cecek} H. 2.
,...., eki, geleeek zaman kavranuyl e birlik te 'dilek,
(sap-l-a -l-sagla m), yapayal ntz (yap +a+yaJmz), epc-
evre (ep -i-e-j- evrc), gepcgen (gep-l- e-l-gen},
.. .. di (gu" p +e+gndz); dataeik (dar +a+
gupegun UZ
elk), azacrk (az -l- u-j-c rk) ".
-acak
-a (-e) VIII. 1.
""-' cki. 2. Ki si cki mli eylcmlerin sonuna gelerek
nlem kavrarru veren szcklc r kurar : alsana (al-
sa- rt-a), baksan a (hak-sa-n-u), yapmasana (yap-
)
otursana (otur-san-a}; kal saruza (kal-
ma- sa-n-a , . .
sa- n-i -z-a), versene (ver-sc-n-e), (git-se-n-c),
(g l-mcsc-n-c), gelscni ze (gel-sen-l"Z-e) vb.
(-ecek) I. 1.
'"'-' cki, eylem kk ya da ' ge1ccek za-
zaman' kavrarm veren orta kurar : akaeak (ak-a-
22
PRm . DR. VE ci u E HATinoGLU
TH.KENiN EKLEHi 23
gereklik' kavramlart da verir : Simdi Bogaz' da
olacaksm (olsan, olmahsm), bir bahkr lokantasm-
da lfer rzgarasi yiyeceksin (yesen, yemelisin);
Basanya ulasmak iin ok ahsacaksm (ahsmah-
sm}; Yakilacak (yakrlmasi gereken) kitaplardan
birisi de odur ; Orasi, gidilecek yer de gil (gidilrne-
mesi gereken yer); [nsanm kafast din olacak (olsa ,
ol mah) da bu kitabt rahata okuyacak (okuya-
bilecek) : Bizde 0 kitaptan bir nsha olacak (kuv-
vetli ihtimalle, ol mast gerekir): Geleeek yrl liseyi
bitirmis olacaksm (byk bir ihti malle); Ka r bu
luzla devam ederse yoll ar kapanacak (byk bir
ihtimalle) ; Yarm bu isi bitireceksin (bitir, bitirmeli-
sin); Hemen simdi eve gideceksin (git, gitmelisin) vb.
-acak (-eeek) I. 3.
r-' eki alrms szcklerle, ' hemen hemen', 'zere'
kavrarm veren ikileme kurulur : dogdu dogacak
(dogrnak zer e), koptu kopaeak (kopmak zere),
oldu olacak (olmak zere)', dst dsecek (dsmek
zere), geti geecek (gemek zere), geldi geleeek
(gelmek zere), gitti gidecek (gitmek zere) vb.
Aynca, 'Alacagun verecegim kalma dt' gibi an latrm-
lar da ayru ekle kurulmus iki leme sayihr.
-acak (-eeek) Il. 4.
,-...; ekiyle kurulmus szckler , deyim ve atasz-
lerinde de kullarultr : Akacak kan damarda durmaz;
Gelecegi varsa grecegi de var ; Grp grecegin
rahmet bu; Olmayacak duaya amin demek ;
olacagma vanr ; yi olacak ha stanm doktor ayagma
gelir ; Olacakla lecege are bulunmaz; plecek
I 'oldu olacak' ikilemesi, ' beklenen oldu , ve nihayet' ka vramlan
da verir.
el rsmlmaz ; Ti lkinin d np do las tp geleccgi yer
k rk d kk rudir vb.
-acak (-eeek) IlI. l.
r-' ekiyle kurulmus szckler, ad olarak da kul-
Iaru ltr : Geleeek, gklerdedir; Bu kt s yakacak SI-
ktnttsr ekilmeyecek ; ekecek, ok defa al min-
yapihr ; Ara banm silecegi ahsmrycr ;
Giyecegin kalmadi rm ?; Yiyecegimiz var, iece -
gimi z yok vb.
Bu ekle t retilmis adlar yaprm ekleri ve ad du-
rumu ekleri aldi klan gibi , iyelik ekleri de alabilir-
Ier: ' Alacakh' gibi konusuyor ; -ekecegi ' getir ;
'Yakacagi' yazdan hazirlamak gerkir ; ' Alacaginuz'
kalrrtadi ; ' Vereceginizi' vakti yle verin vb.
-agan (-egen)
-cekl, ' kolayhk, ahskanlik, elverislilik' kavramlan
veren blrlesik bir ekt ir. Ekin 'vgan I-gen' parasi
or ta ekidir. <a- I-e-' parast ise, 'l srek' kipi kuran
ekle aynrdtr .
Bu ek, eylem kk veya gvdesine gelerek gene1-
likle stfa t kurar :
ar taganfar t-a-gan) ok arta n, vcrimli, bereketli .
duragan (dur-a-gen) duran, yerli, sabit.
eregen (cv-e-gen) acele eden, yry s luzh oIan;
had, evecen, kaygan
geegen (ge-e-gen) geici, muvakkat.
gelegen (gel-e-gen) gelen, akan.
gidegen (git-e-gen) giden, akan.
kanagau (kan-a-gan) kolayhkla kandmlabilen, kanan.
kayagan (kay-a-gan) kaypak , zeri nde kolayhkla ka-
yilabilcn, kaygan.
ksegeu (ks-e-gen) abuk ksen.
olagau (ol-a-gen) sik sik olan, ok gr len, c lagelen.
(pis-e-gen) kolay pisen, abuk pisen.

21 PROF . DR. vectrrs lIAT inOGL U

TRKENiN EKLEn i
25
I
+ agl (+ egi)
---' eki, gcnellikle ad k k ya da gvdesinden ad 50Y-
lu szck kuran bi rlesik ck g rn mndedir . Ekin
-af-e- parasi, gvde rneydana get irmckte , bazen
de -1H sosinden dnsmckt c, <-gl' parasi ise,
gcnclliklc, ayg rt adlan kurmaktadir" :
(as-a-gt] asrlan, al ak , crigin yer; nitcligi dsk.
bayag l (bay-a-gj) daha nce ol an veya her zaman
g rlc n; ad, ni teligi d sk .
durnag t (dum-a-gt) soguk alma, ne zlc, ingin.
karagt (kar-a -gt} karma, knnsu rma iin kullamlau
ucu sivr i aygrt .
(kas-t-gt) hayvanlan tmta r etmek rm kulla-
rula rt aygit , genellikle str t kasrma aygr ti.
kJragl (ktr-a-gt) donmus damla , ig .
kazagr (kaz-t-gi] kazunaya yaraya n aygit.
ksegi (kz-e-gi} ates veya kz eekmek ya da kans-
tirmak iin kullamlau aygrte.
sakagl (sak-ak-gt) attn encsinin altiudaki bir ha s-
tahk ; boyundurugun alt ktsmt.
yapagl (yap-a-gr) yn, koyun yns (bkz. -gr, s.65).
, 'kan-mak, kali-mak' gibi rnc klcrdeki dar, dz nlii '1-' sesi, ' . g.'
sesi nin etkisiyle '-a' sesinc dnsms bulunmaktadrr.
Dlvan'mda 'kze.kor, atcs koru, kz' szcgnden
trctllmis, ' kz-e-mek = ates toplamak' anlarrundaki eylernden
-.gO ekiyle 'kz-e-g = ksk ; ates ekmek veya aktarmak iin kull a-
rulart avgu' nnlarrunda bir s zck kurulmus bulunmaktadrr,
Ancak 'asak dag dibi', 'haya ee az ncc ; bayak e-nceki, deruin,
al nce', 'yapak = yn, yapagi', -sakak e-ccne' gibi SOI1 sesleri ' ck' olan,rnek-
lerin bulunusu. bu ckte iki nt arusmda kalan 'k' sesinin da
' _g_' scsine oJmasl ihlimalinin de dikkate almmaslnJ gerektlrmek
lcd ir.
bkz. Div, 'yap=yapagl', 'yapgut =yn veya benzcri dol
minder', 'yabaku=yn vc yapagt yoluntusu',
-ala- (-ele-)
cki , eylem k kne gelen kalrplasrrus, birlesik
bir ek tir. Bu ek, kkanlamda 'yineleme, devamhhk
ve tckrar ' kavramlart saglar; r
itclcmok (it-e -lc-mck ) inuck isinin tekrar cdilmcsi ,
esefcmek (cs-e-Ie-mek) esmek isinin tekrar cdi lmesi.
geveletnek (gev- e-Ie-mek) gcvmck isinin tekrar edilmesi .
gezeIcmek (gez-e-le-mek) gezmek isini n tckrar cdilmesi.
gtidelcmek (gt-e-Ie-mek) gt mck isinin tekrar edilmesi.
Itelemeka (it-e-Ie-mek) it mck isinin tckrar cdi lrnesi.
kakalamak (kak-a-Ia-mak) kakm ak isinin tekrat edil -
mesi .
kovalamak (kog-a-Ia-mak) ko vmak isi nin tekra r ed il-
mcsi .
ovalemak (cg-a-Ja-mak) ovmak isini n tekrar edilmcsi.
saalamak (sa -a-Ia-mak) samak isinin tek rar edilmesi.
scrp eIcmek (serp -e-Ie-mek) scrpmck isinin tekr ar edil-
mesi .
siJke lemek (silk-e-le-mek) silkmek isinin tekrar edil-
mesi.
sasalemak (sas-a-la-mak) sasmak isinin tekrar edilmesi.
+ alak ( +elek)
,...,." cki , genellikle ad kkiine gelen ve ad soylu
szck kuran bi rlesi k bil' cktir:
bgelek (b g-c-Iek) bir ccsit sinek.
civelek (civ-e-Iek) canh, neseli, sokulga n.
1 stelemck (st-c-le -) szcg, cylern kk veya govdelerfne gelen
'cata- j-ete-' ckinin ctkisiylc, grevde vc kavramda yinelcmc bel irtmcktedir.
Bilindigi zere stc-le-mck" szcgnoeki 'e' bir ynelme
durumu ekidir, 'st-e-lik', 'stesi ndcn gclmek' szcklcrinde de bu
grlr (bkz. +a/+c, 11. 5, s, 15).
'hlrpalamak=lmp-al a' gibi szcklcr de kkteki kavramm yinc.
Icnmesini gslcnnc baklmmdan aym
26
r-sor. Dil. vsctn e HATi BO GJ,l;
T HKE l'o' iN E KL EI 27
kabalak (kab-a-lak}' basa giyilen sey, baslik.
kozal ak (koz-a-lak) am kozas t.
yatalak (yat-a -lak) k trm, yatagmdan kalkamayan.
-alga (-elge)
.-.." eki, eylem kk veya gvdes ine gelerek ad kur an
birlesik bir ektir :
bitelge (bit-el-ge) verimli, bitk iii toprak.
izelge (iz-el-ge) izgilerle hlmlere ayr tlrms,
dnelgc (d n-el-ge) ift srlrken hayvanlann do-
num basmda dndkleri yer.
ekelge (ek-el-ge) ekilecek yer:. .. .. . ..
*genelge (gen-el-ge) bir konu uzennde butun ilgililere
gnde rilen yazl.
gezelge (gez-el-ge) gezilecek yer. ....
gelge (g-el-ge) glen yer , goul ecek yer.
kona lga (kon-al -ga) konulacak yer, rnenzil.
tuta lga (tut-al-ga) sara (tutarga).
-ah (-eli) J. I.
.-.." eki '" -a-' vc '" oh' biiminde olusmus birlesik ektir;
eylem' kk ya da ' zaman
naslangi stnmm" bildircn belirte ku rar : Ha ben alalt
(al-a-h) on gn oldu; Siz buradan ayr tlah (aynl-a-h)
ka ay olmu s "; Ona soguk davranah
aralar arlnus ; Trkiye'ye geleli (gel-e-h) bir yt l
oldugu halde ok iyi Trke
mrz gideli (git-e-h] iki ay oldugu halde Yl1 gibi
uzun geldi vb.
-ah (-eli) J. 2.
r-J ekiylekur ulmus szckler, ok defa, ' beri' ilgeciyle
I ' kalpak' szcfigfi, 'kabalak' ses (n\tat hse)
ugraml 5 hiim i et arak grnrnektcdir -
I
bi rlikte kullaruhr : Bu cvi alalt (al-a-h ) bcri rahat
yz grmcdik ; Bu kcnt c geleliden - (gcl- ...-Ii-den)
beri, yorgunluktan kurtulamadrk ; Ogl u, gideliden
(git-e-li-den) ben mekt up gndermemis vb.
-ah (-eli) I. 3.
'""'-' eki yle kurulmus szckler, hclirli gemis ekimiy le
kktes ikilcmc kur ar : old um olah, tarus trk tamsah,
bild im bi leJi, geldim geleli , geldi n geleli , geldi geleli vb.
-ahm (-elim)
.-.." eki, emi r kipinin 1. Ki s! ogul ekimini saglar.
Ashnda ek, istek kipi eki, ile birlcsik bir
ektir : alahm (al-a-hm), kalahm (kal- a-hm), yapahm
(yap-a-hm), bulahm (bul-a -hm}; bilelim (bil-e-lim),
gelefi rn (gel -e-Iirn), gidelim (git -e-Iim), yryelim
(yr-y-e-lim) vb.
-amak (-cmek)
,-..., eki, eylem kknden ad kuran birl esik bir ektir.
Ekin birinci parasr , eylem kk veya gvdesine ge-
Ien '-a I-e' ekidir (bkz. ' -a- I-e' , IV. I.ve IV.5, s. I7, 19)
lk inci parasi ise genell iklc eylemlik, bazen de ad
yapan ' -mak j-mek' ckidir:
basamak (bas-a-mak) yukartya rkmak veya usagtya
inmek iin basrlan Li st stc stra lanrms rrusck-
[er-in her bin.
giidemek (gt-e-mek] okurken saur Jan izlemekte kul-
larulan gere; eskiden mahalle mektepierinde
kullamlan bir t r degnck.
kaamak (ka -a-mak) sezdirilmeden yapilan, gzler-
den kamlan is; kolay hazrrlan au nusrr unundan
yaptlnus bir yemek.
t utamak (t ut-a-mak) t utulan kuip, sap ; vasrta ; delil,
ipucu.
...
PROF. DR. \ TdUF. IIATieo{;Lr
TRKf:Nh" EKL F.Ri
29
-arruk (-emik)
__ eki. ad veya eylem kkiinden ad kuran bi rlesik
bi r ektir. ' camak j -cmek' eki gibi, <-a I-e' ekiyle t -
retilmis cylem gvdcsi zcrinc, ' <rmk I-mik' ckinin
gctirilmcsiyle kurul mustur :
bozarruk (boz-a-rruk) boz rcnkt c olan, bozca. nz boz;
gri, bulut lu hava : gclip gcici yagr nur.r
krznrmk (kt z-a-nu k) dcri dc kimuzi dkntiilerc yol
nan vc ates ! ykselten bir tr ocuk hasta lrgi.
tadanuk (tat -a-nuk] tadi mlrk. k k ocuklann agiz-
lanna verilen lokum parast vc buna benzer .
seylcr ; kusfan yakalamak iin tuzagtn nne
d klcn vcm taneleri: szcgn 'dada rmk'
bii mi de vardit (bkz. + mik).
-an {een) I. I.
"-' ekiyle. eyler n kk yu da gvdc sinden geni s zaman
kavranu veren vc ok defa sjfat, bazen de ad olarak
kullamlau szck ku rulur. Ou ek, ' orta eki' aduu
ah r' ve bu ekle kurulan rnekler ok kullarultr:
aa n (ac-a u) amakta ohm. ama isini yapan.
and tra n {an-dtr-an) benzeycn, rnmasil.
hllinen (bil-in-en) bilinmcktc c lan, bcll i clan. malurn.
blrl escn (bi r-le-s-eu} brrlikte olan , bir araya gelen, bir
noktada kesisen.
bl en (bl-en) blmekt e olan, blrns olan, ayiran .
doyuran (doy-ur-an) doyurmakta olan, de ymus duru-
ma getircn ; hilc.
dzen (dz-en] islerin uygun vc kura lh yrmesi,
tip, inti zam; hil c
I l lrnl1Z1. kara lk ilck gibi mey\"c1cri olan bit ki' anlammda ki
karamuk (lara.muk) si}zcl::u e yuka udaki rne klcre benzctilerek kurul
mu, grnmcktcdi r.
, Ek ashnda, ' -gan /-gen' biimindedir (hh. -gan /-gen).
ger en (gc-en) gcmekt e olan, olan
gelen {gel-en] gelmekte ol . . . .
k a n, gclme 151111 yapan
a ldrra n knIdlfmakl .
yapan. a c lan, kaldrrma i5 ni
kuran (kur-an) kurmakta c lan . " "
tamlanan (tam-la-IHln) la j kdurma 1511U yapan.
m ama a aniarm b j ' ,
ulklanan ad. ( e trti len,
tamiayan tamlamada
tamlananm anJamu1J a'lkla a esas c lan adm.
ra radan (, y n ad, adrl veya stfar
ya ra- twa n) her seyi yaratan T <
yaratan ( , anrt.
, yura-I-an) yararm '" .
< a rsrm yapan
-an I-en' orta cki olu .:
kullat uln-: yaratmay (' . msuz gm"deJerle de
k all yar<i+ma y all ) k Id
yan (aldlr-ma-y-an) I . - ,'3 rrma,
< , ge meyen (gel -me ' )
meyen (ge-me-y-en) vb. -y-en), sec-
-an (-cn) J. 2.
........ eki alnus szckIcrle iki
meyen . gelen gccn gele,', I edme bilen bil-
'd ' gr en gehp g ,
gt en. giden gidenc (gi . e 3 cn. gelip
(ka.an +a) ko;an k gUen +e). kaan kaann
rana (kIr-a'n+a)' (kos-an -j-a) , kirall kt-
, (, en olene (I-en t )
vurana (vur-an-l-n] vb. -r e . vuran
-l-an (+en) !J. J.
"-' eki, ad k k veya ," d ."
'klunc' vcgov ,esl ne gek rek gCllellikle
eren ad kurar :
bayan (ba y-an) bay gibi , kadlll lar j .
unvam n kUllanl!a n saygi
beien (bel cn) 'k ' d
k -bel. I I ag araslIldaki geit, ala k rer,
iten (it en) ku"k
k - sepct.
Il an (kl zan) erkck ocuk, delikanll.
< .
,;
, ' 1

30
PltllF. OH . YECill E IIAt huH";LU
TRKE Ni r; EKLEn i
31
kken (kok-en] bir seyin kk; kkn ii , szcilg n
esaSI, as h, en kii k par ast .
ogtan (ogul-a n) ocuk, erkek ocuk ; k k ogul .
zen (z-cn) zn Z, zn ii, ortast . ii: zenrne,
itina.
-a nak (-enek)
--..' eki . ad ya da eylem k k veya gvdesine gelerek
ad kuran, ' ca-', ve <nak' par alarmdan olusmus
bi rlesik bi r ek tir :
boga nak [bog-a-nak] saganak, bor a, bogacak gibi
insam nefe ssiz bt ra kan fir tma .
degnck (deg-e-nek)' et rafa veya yere degmek iin
kul lamlau agatan yap lnus inee uzun gere ,
geenek (ge-e-nek} geilen dar )'01 veya yer.
gelenek (gel-e-nek) cskiden beri sregelen detler,
usuHer.
gre nek (gr-e-nck) at alardan veya uileden gelen ah-
tut um ve yordam.
gzenek (gz-e-nek) insanm, hayvan veya bitkiler in
yzeylcrinde b ulunan ve so lunuma ya rdim eden
k k deli klcr ; ancthkta kullamlau maske.
"olanak (ol-a-nuk) olabilme dur umu, imkn.
*denek (ode-nek) bir 15kar51l1g1deumesi gereken pa ra .
saganak (sag-a-n ak ) bi rdcnbire bast Iran vc krsa sren
yagmur.
"seenek (sec-e-nek} ok ynl durumlarda seile n tu -
t UI11, yol.
Aym kurulusta gornen "lkrnc " ' , ' dcnek' szckleri, ' grenc,
dilcuci' szc"krindc oldugu gi hi scs dsrnesi veya ortn hecc yutu mu ik
aLl.:lana bil ir.
*t utanak (t ut-a-nak} gerekJ i ko nusmalarm old u u gibi
yazil d lgl evrak. -
" yetenek (yet- e-nek] etkiyi alabilmc ve ya rarlaurna,
gc kabil iyet.
takanak (tak-a-mak) takmtr, iliski.
-arak (-erek) I. I.
,.."." eki, eylern kk veya gvde sine getirile rek bdir-
te grevinde kullamlan vc ula ad uu alan eyfemsi
ek, ".Ra- rak / -e-rek' bi iminde olusmus
birlesik bir cktirr: Pcncereyi aarak (ac-a- ra k)
.KapIYI kapayarak (kap -a- y-a-
rak) de vini yapmayarak (ya p-ma -y-a -
rak) uz":,ek; Gler ek (gl-e-rek) gelmck ; Sevine-
rek (sev-i-n-e-rek] a nlatmak; Dsnerek (d sn-e-
-rek) ko nu smak vb.
-arak (-erek) I. 2.
,.."." ba zr szcklerde kahplasugj, '-il -Ij'
ya da -tan j-ten' eklerinden birini aldlgi g r lr :
t uta ra kh eserekli (cs-e-rek-lip, gle-
rekte n gibi . 'gitmek' eyler uin. len
kurulan gidcrck" szcg de ' gitti ke, git gide' kav-
raml an da vermektedi t.
-asr (-esi) I. I.
,-..,., eki bir lesik bi r ek tir. Ekin '-a J-e' par asi, geleeek
I Ekin '.a /c-' pa ra st ula ckidir ( bkz. -a /-e) , 'IC (-rak /.rd).
kul !-a rak I-er ek ckinden soma cma dururuc . k!
gorulur: ocug un eliril tutarakren (tut -a-rak -fan) giul, scvinc.ck-
fen (sevin-e-rek-te n) gel di vb. Bjr t rkde de sylc dcnilmek redlr :
"Tc k lek basarak tan {bas- a-ra k-fan)
Had e szerekten [s z-c-rek-ten )
l nci dlz erekren (diz -e-rek-ren) vb,
zaman kavrarm vcrmektedi r
'
(bkz.va j-e [stek Kipi,
V. J. s. 19). h . Uygur Trk-
Ekin ' -SI /-si" par cast isc, Or on \ e . .
cslnde 'stek. gcrek' , gihi kavramlar veren
grcv ve biirn bakmundan aym kur ulustadt r".
- + (jrbon, Ijygur \ C 'rrkcc-
I Ckllllll, -3 j-c. pa reet 1 k tedi unk "<gu ' -gil eki cslo
eki udcn ge me ... Cl. k
Ierinde kultamlan r-gu -d I . den ad kur dugu gibi , gclece :.
TLi rkcdc eylcrn kok gov c 1_ . eki de ' ,gu ' -gi ekinden dnserek
kavr arru da ' cnncktcd lr. A}r1ca -ga ge
avrn grevdc kullaTIl lml$!Ir. _ 11 I eek zemen kavrartu veren
. Ki, geerek, 9rh?"
gu l-gu' cki. zama nla -gu > g .. . I E 10 Tu rk. budun ldreyin,
Ya7l'llan' nda (bkz. v.. Thormen ; Osman\l cada
urugsi rat aym tir crrtusj vc Ogul ca,d, . ibi kip lcrdeki geleeek zaman. istek
1 ap a-cak gel-e-eek gr I ,
' yap-a. ge -c. y , .' ,' . kini mcvdana get lrrnistir. . ' .
kaHamlanOi veren a I-e ,e _ ki '1- Oguz ' -aSl {-C'SI' ek l'.'L1,
Kasgat h. byk bir e kt a kav ram ve grev bir-
dogu 1ches indeki. ' -gu /
g'
B, Atalay Te re.
ligini belirlmckt('l!lr t bkz. Ka sgar I .
c\I: 11, s. 68). d . ki ' bu vav kuracak va kit
'bu ya kurgu ogur et mes crur - .
dcmck ur . <,' den ir ki 'bu, du rulacak ycr
l smi mckn iiu: ' t-u t ur gu ycr kuras ogu r tcgl', ' bu
dcg ildir ' dcmcknr. Og\u lar \'akfl <lcgil' ' bu duracak )'er de!!; tl
vcr tcgiW ' bu, yay n;e<;' derl cr "bu lkacak zamall
demcklir. br 1 urk ler ' hu lag ag ti ' ht! tas :Ig:m (lgur tegill' derler ,
dcgildir' an lannnadlr. ?r\1 .
' hll. :Igaeak ' Trk bundun ana
rllUll Y:ll lll:lfI nda '"1 . ' k d iycrek fesat ki$llcr boy1cee
hu gurur = Tlr k .. ora a 0 ece
N
Orhun Tcremesi. e,ill: J, s, 24!
(bk z. Turk H; '<J' lt. eilt: I, s, 24)
\ c ' ij tutslk otu k,en {.bk7: gi hi, bilnl gorey b.\-
'-sik l-slg' eki, _:lSl /, eSI eklfllll Itr Anlam baktlnl1lda n da , Istck, gerek,
" m\aTl ndal1 h.emel1 hemen ft) ?H. d'
.. , ,. " l\an \'ermeKle Lr. , I
gibi \:'oeTl7Cr ..a\ra n < " 'I kknc 0 maSI,
. I . daki "sik' ckmm e) cm d 11
Orhon art n u is alla m;v.. nk Osm3nltca a. llt. g
ekitl \'1' g:rcymm cylcm kk lcrinc gelen ' . slg f-Slg ekm;
ibi. Nlad ak ; nlilnun 0 masl I, O<;manltcadaki >
LfKa mcti nlcrd.: gibi, Kitab-al l dr ak Ll Llsan
:-- tu l-e-SI . gl;' -SI ,-- glY h ' duvgu' szcg. de vardlr.
Al-Atr :l\.. t c ? lUy-a-s
l
, IS" u'reada da ' -sIS/-siS' ekinin . .
Bu lur C'fnek1erden ba'i
ka
Uyg , ,cldi f;i gr!ilr: 's:r.!emes lg SOl .
d
,
. d t> " b' (bI. A ,,'on
" ok \'C\'a gO\ c erlllc Ol'; . '. 1' " laenaeak Iilre 81 I ..z. .
.. . k" . , Ika ns ig WrtI . a ll.
syknmqcc(' _ ha Grammatik 194 1, Lcipzlg).
Ga bain. A\t I'Jr kl"'c e ,
' "SI (-<si) I. 2.
'""-" ck i. esk i Osmanhcad a geleeek zaman crtacr 01a-
rak yaygm biimde kullamlmaktaydr Daha 5011-
ra tan, gene tlikte hayirdua ve beddualarda kulla ruhr
olmustu r : Sag OJaSI ocuklar ; Caru rkmayasr
nda m: Adr ba tmaya sr ocuk ; Adr batas t dsman :
Occgi yanast kadm: Kr olasi seytan ; Cam rkasr
hayva n ; yok olasi faki rlik; Eli kmlasr hirsrz vb.
Bu t r ha ytrdua veya beddualar, <ca I-cc' esitlik
eki ylc de kurulabiJir : K r oi asr-ca kedi; Ad r batast-
ca adam; Geberesi-cc kpek "b.
-asr (-<si) I. 3.
'""-" ck iyle kurulan ortalar, bazen orta heccdeki
'-a- f-c-' scsini kaybederek , bazen de ko ruyarak ad
grcvindc ku llan rlmaktadu-: Gresim (gor-e-si-m}
geldi, Aglayasrm (agla-y-a-sr-rn) geldi, Glesim
(gl-c-si-m} geldi, Gidcsim (git-e-si-m) gelmcdi vb.
Ad grcvi ndc ku llamlau bazr szcklerde orta
heccdcki ' -a- f-e-' ckinin kulla11l1madl gl g r!r :
' yatsl (ya l-u-sI) zamanr ', 'tts (tt-e-si) kabi' , ' giysi
(giy<-si) magazasl' vb. (bkz. 1. I. a hyazl: 2, s. 32).
-aSl (-<si) J. 4.
'""-" ckiy Je ikil eme ve szck lcr
de var dir : ' oid um 0 1a51' gibi, Vercsiye (ver-e-si -y-e)
szc g de ' -esi' ekiyle ve ynelme durumu
ekiyle oldugulldan ikinci bir ad duru-
mu eki alabiIir: 'Vc resiyeye (ver-e-si-y-e-y-e)
Ylmz' gi bi.
Ayn ca ' -aslf-esi' ekiylc ve
belirt clcr de kullamlmaktadlr: ' ktyas tya (kl y-a-
sl-y-a) 'lesiye (l-c-si-y-e)
' ld rcsiyc (ldr-c-si-y-e) dvmek ' vb.
32
P ROf'. DR. ' "ECl I E IIA Ti u Ol;LU
T RKE :'i'i :'i' EKLERi
33
31 PROF. DR. YE CIHE ecrteot,u
T RKENi!'.; I::KLERi 35
-av (-ev)
r-.J ekinin sonundaki ' v sesi baska bir sesten dns -
ms grnmektedir. ze lIikl e 'kasagi' gibi szck-
lerin ' ka sav' olusu di kkati ekrnckt edir.
Anadolu aglzlannda ' oklagr, bahklagt, yalagu' bi-
irnindeki szcklerin 'oklava, bahklava , yalavu'
olusu, iki nl arasmdaki ' -g-' sesinin ' vg- >-g- >
-y. ' sesine d nsn arklar.
Bu ekIe kurulmus szcklerin bashcalan sunlardi r :
*grev (gr-ev) grlrnesi gereken is, vazife.
"Islev (is-le-v) i ~ gr me yetisi.
*dev (de-v) yaptlmas t, odenmest gerek li olan, veci-
bet vazifc.
s mal' [sma -v) smama, yoklama, imtihan.
sorav (sor-av) soru, sual.
*sylev (sy-le-v) nut uk, bic dsnceyi anlatmak iin
sylenen uzu nca sz.
"tiirev tt r-ev) tremi s, mustak.
+a)' H e))
,....." eki, genellikle ad kkne gelerek. k kteki kavra-
ma bagh ad soylu szck kurar:
aday (ad-ay) adt ileri srlen, yetis tirilmek istenen
kimse ; narnzet , ni sanh.
"dikey (dik-ey) dik a r meydana getiren dogru izgi .
"dllzey (dz-ey) bir yzeyin veya bi r noktamn yksek-
ligindeki yatay, dz smrr.
gney (gn-ey) gnesf yan, gne s gren yer , cenup.
gzey (gz-ey) serin, glgel i yer .
kolay (kol-ay) glk cki lmeden yapilan , ya pilabilen.
I Ad kknden kurulan szckler rnek t ut ulara k 'o l-mak' eylemin-
den ' ol ay > ol-ay, hadise, vaka', szcg trerilmistir.
kuzey (kuz-cy} gnessiz yer , g nes grmeyen yer,
sirnal.'
onay (olg_ay) uygun, yerinde, mnasip, muvafrk.
*yzey (yz-ey) bir cismi uza ydan ayrran dis ve yay-
gm olan krsrru, sauh.
- B-
-ba
,....." cki, eylem gvdesine gelerek ad kurar' :
dolamba (dola-n- ba-cdol -a-n-rna ) dolana dolaria
giden yolun ktvnnnsi.
saklamba (sakla-n-ba-c sakla-n-rna) sakl anma oyu-
nu. (Bkz. - ma ' -me).
- c-
+cak (+cek) I. I.
,....." eki, srfatlara getirilerek ' kl tme, azhk' kav-
ramlan vere n s zckler kurulur ":
bliyticek (byiik -cek) az byk, byke.
rltcak (ihk-cak) az ihk, ihka.
kcek (k k-cek) ok kk, kck.
yahnca k (yalm-cak) rplak, yahn.
I Szc k gendlikle nl uyumuna bagu olar ak 'kuz-ay blirmnde
bilinirse de 'g ncy s zcgnn ve '. y' sesinin etkisiyle 'kuzey olmustur.
Z ' -ba ' ckinin basiudak i 'b-' scsl , asn da ' m', biimindedir. Donsl
eau cki ' -n-' scsinden soma gelen ' -ma (-mc' ekl, benzesmezlik kuralma
gre, 'musamma' szc gnn 'musamba' olusu gib, '-ba' clrnustur,
> 'd emincek, simdicek ', biimlerinde Auadolu aglzlanndaki belirte-
lerde kullarulan ' ccek' cki, ' uncak' ba lacmda oldugu gibi, kavrarm pekij tir-
mede kullamhr.
po
I 'kuzucak, yavrucak, yurnurcak" gibi szcklerdeki ' -( ak. ' eki , ' -k.' sesl
erkisiyle 'cok' ekinden ; -11.' sesi, gcnellikle, yanmdaki dar
nlleti geni$let ir (bk l. -cik, I. I) .
' brmck' biimindeki szck ise 'ham ipli kten dokuumus ince
bez' anlarumda kul1aml makladH.
+eak (+eek) J. 2.
,....., eki, ad kk ya da gvdesine getir ilerek, 'kltme,
azhk, sevgi, sefkat ' kavramlarr veren szckler
kurulur ":
kuzucak(kuzu-cak) kk, sevirnli, kuzu . (bkz.-l-crk I. 1) .
vavrucak (yavru-cak] kk, sevimli, yavru.
;'umurca k (yumur-cak} kk, sevirnli, yaramaz, huy-
suz ocuk .
--cak (+eek) J. 3.
,....., eki , esitlik eki grevinde kul lamlrnaktadtr :
evcek (cv-eek) btn cv halki birliktc (bkz. -ca,
I. !) .
+cak (+eek) 11. I.
.-- eki, addan ad kurar :
ayakak (ayak-ak) rnerdi ven.
boyuneak (boy-un-eak) gerda nhk .
demireek (dernir-cck) dcmi rden pa rmaklik.
gzcek {gz-cek) pencerc .
saglrcak (sag-hk-eak) esenlik. saghk [bkz. -cik, I. 3,
altyazi : 2)..
+eak ( +eek) II. 2.
r-' eki , 'cm' ya da ' en' ekleriyle tretilrnis gvdelere
getirilerek ad kurulur:
brmcck (b r-rn-cek} koza biiminde yumaklanmts
iplik.'
koruncak {kor- u-n-cak} korumak iin kull amlan kap,
mahfaza .
oyuncak (oy-u-n-cak) ocuklarm oynadiklan kk
seylcr.
rmcek (r--m-cek}ag rerek a"'101 yakalayan bcek.
salmcak (sal-r-n-cak) sallanmaya yarayan eglence ya
da spor araci.
tapmcak (tap-i-n-cak) taprmlan yer, mabet.
yapmcak (yap-r-n-cak) sogukta atIara rtlen kebe;
bir t r zm.
+eak (+eek) III. t.
....., eki, ad kk ya da gvdelerine getiriIerek yer adt
kurulur : Ar tcak, Bulancak, Dogucak, Gyncek.
Ilicak, Kuluncak, Kuyucak, Ulucak vb.
-l-cik (+euk, +cik, -l-ck; + 1k, -l-nk, +ik, + k) J. I.
....., cki, anlama 'k ltmc , azhk, sevgi, sefka t, acrma'
kavramlan katmak zere ad soylu szc klere get iril ir :
agaIk (aga -tk} k k aga.
adecrk (ada-crk) kk ada .
adameik (ada m-elk) zavalh adam.
ayacrk (ayak-ik) kk, sevimli ayak.
bebeeik {bebek-ik) kk bebek.
borucuk (boru-cuk) kk boru.
kadmcrk (kadm-crk) zavalh kadm.
kapae Ik (kapak-ik) kk kapak.
kaprk (kap-rk) kk kap.
kedicik (kedi-cik) kk, zavallr kedi.
kimsecik (kimse-cik} hi kimse.
kpeeik (kpck-ik) kk, zavalh kpek.
kulacrk (kulak-rk) kk kulak.
kusuk (kus-uk) kk, zavalh kus .
kuzueuk (kuzu-cuk) kck, sevim!i, kuzu (bkz.+cakI. 2).
yanacrk (yanak- ik) kk sevimli yanak,
yavrucuk (yavru-cuk) k k, sevimli yavru (bkz.
-i-cak I. 2) .
, 1
-
37
T RKENi N" F:KLERi
PROF. DR. YEChtE H.UiBOGLU
36
cugum
Glden'c igim (Glden-cik-im) , Nese' cigim (Nl:';C-
cik-im) , Sevgi'cigim (Sev-gi-cik-im) vb.
AYnI durum, 2. ve 3. Ki si teki l ya da ogul
biimler iin de uygulamr : Annecigin (anne-cik-in,
auneciginiz), babacigm (baba-elk-lil); annecigi (an-
ne-eik-i), babacigi (haba-cik-r) gibi.
+ elk (+cik) I. 5.
......, ekiyle kavrarm kul tlms bazi szcklerde an-
larrun pekistirilmesi arnacryle, <eik' eki kullamlma-
dan nce, bir nlnn tredigi grlr": azteik (az-i-
elk), azacrk (az-a- elk), biricik (bit-i-eik)', daracik
(dar-a-eik), gencecik (gen-e-cik) (bkz. +a+, s. [9)
+clk ( +ek) 1. 6.
Eylern kk ya da gvdesi '-ti' nlsyle ad soylu
szck biimine girer ve 'ccrk' ekini ahr : dur neuk
(dur-u-enk)", glck (gl--ck)l pck (p--ck)
gibi .
-l-crk (+cuk, +cik, +ek) I. 7.
,....., eki alnus bazt szcklerle ikileme kurulur : ha-
nm hammcfk, incecik incecik, kadt n kadmcik, kar-
gacik burgack, krsactk kisacik, kck kck,
minieik minicik, ufacrk tefecik vb.
+elk (+euk, +cik, +ck; +lk, + uk, +ik, +k) Il . 1.
,....., eki, ad kk ya da gvdesi ne getirilerek ad kuru-
1ur:
3B
PROF. DR. YECh I E If ATinoGLU
TRKENiN EKLlU
39
I Anadolu agzlartnd aki 'kpecik, kk klip' szc de ireme
nleyle kurulmustur.
1 ' biricik' szcgndek.i -i' eki, iyelik eki olarak aklanabt lirse de
treme nl olmas t ihtimali daha bdirgindir.
I Anadolu agulannda, oculdann tay dur ueuna 'durucuk' (dur- u-cuk)
demr.
1/l
P ilOF. nn. n : ci IlE T1ATi n o t;T,U
alac rk (ala-ctk} k k adrr , kulbe.
arpacik (a rpa -ctk} gzn kc nar tnda rkan kk tban
t fck, tabanca gibi silahlarda na mlunun ucundaki
k iik tktntt.
bardactk (bardak-ctk) bir tr yas incir .
arnurcuk (amur-cuk) bir t r gl ve ba tak hk ba lig1:
elrnacrk (clma-crk) yzn yana kla gz arasmdaki
tkmst.
*dilcik (dil-eik) bugdaygillcrde, yaprak diplerinde bu-
lunan saydam ya praktk. .
ignecik (igue -cik] dcniz tckneJcrinde dilmen
kabarcik (kabar-cik} ii su ya da hava dol u kuuk
kabart r.
"kapaktk (kapak- tk) yregin stteki
"ka rmcrk (karm-ctk) yrekte buJunan alttaki bosluk .
*kesecik (kese-eik) kula ktak i kk kcsc.
kt vtrc rk (kt vtr-crk] ufa k. bklms, ktvrtlmts biimde
olan.
krzatmkrk (ktzamtk-tk) ktzarmga benzeyen bir tr
hast ahk.
kur lcrk (kt zrl-cik) ktzrlcrkgillerdcn bir meyve.
kprck (kpr -ck) omu zla ggs kcmigi arasmda
uzan an kent ik.
"kulakik (kulak-tk] yregin list ..besluk.
pamukuk (pamuk-uk) agrzda olan .beyaz yara.
SlgJTClk (stgir-ck) seregillerden siyah rcnkli, uzun
gagal t bir kus.
*szck (sz-ck) kelime, anlanu o lan ses ya da ses
birfijii .
tatareik (tatar-cik) kk bil' sivrlsinek tr.
tomur cuk (tomur- cuk) bitkilende iek, meyve, yap-
rak vermek zcrc meydana gelen kabartI.
tosuncuk iri ocuk.
Yll anclk (y(lanclk) bir tr mi kroplu hastaltk.
Til lt KRNix EKI .Rlli
-l-csk (+cik) 11. 2.
,-.,...' di. ba zt yer adlannda da kuf larular: Avanctk.
Ay1Clk. Gcr mencik , G lck , Harman eik. vaclk.
Yab crk vb.
- -
+ (+a, -l-e : +I. + u; -l-I, + ii) J. 1.
.-...- eki . ad kk vcya gvdcsine gelerek ad kurar:
aga (rg-a) gvdesi ka lm, uzun bitki.
alna (ahn-a} n yz, kurs t ; al m.
ana (ana-) an n gibi, anno gi bi davratuslarda bullman
kiz ocu gu ; yav ru vcya rn vcreb ilccek duru-
ma gelmis olan ha yvan ya da aga ; iri , yaslt.
"ara (ara-) aralan n baglanus uu saglayan, vastta.
arga (arga- ) do kuma tcrghlarrnda eninc at tlan,
arkadnki ipli k, atkr.
ata (ata-) ata gibi , ba ba gibi b y kl k gstercn
oeuk ; atala rdan gelen .
baba (baba-) k mes hayvanlan iindc Y3$h, iri ,
erkek olanr.
bakra (bakir-a) bakirdan yapi lan kcva biimindeki
kap.
dagh (dag-h-e) eti begeni lcn bir koyun cinsi.
dve (d v-e] agatan havan cli.
*dzc (dz-c) bir yzeyin yatayhgm t anlamaya
yarayan ayg rt .
gne (gn-c) gncs alan yer , yan.
kaka (kak-a) kur utulmus gl, bahk veya et.
krra (kir-a) SU5UZ, verimsiz toprak. ki r.
kpe (kp-c) kk klip.
or ta (orta ) ada ; tmle alabilen ad veva slfat ola.
rak ku lJamla n eylems i ; ortak zcilik
42
PROF. DR. VEci HE HATinoGLlJ TRKE"i N EKLERi 13

devinge n
meydana
veren ay-
toka (tok-a) amasir tc kmagi.
t opa (top-a) top gibi bir tr oyuncak.
yele (yel-e) daglan n, tepelerin her zarnan rzgr
t utan yksek yerleri.
_ (ca , -e; wJ, -l, -u, -) I. 1.
,--.. eki, eylem kk veya gvdesine gelerek ad ku-
rar:
aka {ak-a) stvrlan akrtrnaya yarayan bom; yol.
*ayra (aytr-a) aytrma isine yarayan, parantez.
*bagla (bag-la-) es grevli szckleri veya tmceleri
birbirine baglayan szck.
"bosalta (boj-a-J-t-a) bir bosluk iindeki havayi bo-
saltmaya yarayan tulumba, bosluk tulurnbast.
*byte (b y-t-e) byt c, yaklastmci mercek,
pertavsiz.
eki (ek -i) bir yam vurmaya, teki yam ivi ek-
meye yarayan aygttt .
dikele (dik-el-cc) fide dikerken kullamlau ucu sivr i
ubuk.
"dcga (dog-a) kendiliginderr dogart
dsnce, saniha.
*dne (dn-e) da lgalt akimla ahsan elektrik motoru
veya dinamoda deviuimli krsma verilen ad .
*dura (dur-a) hcykel, stun gibi seylerin altma otur-
tulan para, ayak, taban.
gme {gm-e] petek gzenegi .
gm (gm-) defi ne, hazine, gm.
gle (gl-e) her zaman glmseyen.
*imle (Imle-c) bir olayr kendi kendine izerek veya
gsteren aygrt.
*ine (in-e) yer katmanlart krvr tmlartnm ingin krsrm.
, sacgn 'cexe' biimi de vardtr. Farsada da ayar szce ' k'
biiminde rasnamr.
kaldrra bir dest cge daya ndmlarak sagla-
nan gulc esya run kaldmlruasma yarayan ara,
aygit.
"kavra (kavra-a) aglr taslan tutup kaldirmaya yara -
yan aygtt.
kayna (kayna-a) zaman za man etkinlige geen su
kal'nagl.
k mdrra (kmdrr-a} oluk vc YIV amaya, oymaya
yarayan aygtt .
ba sh ba suia bir anlam tasimayan,
bitlikte kullaruldigr sozcgc ' olumluluk veya
olumsuzluk, srerlik, kesinljk, kuvvetli ihtimal'
veren szck veya ek. 'GzeI degil :
,rneklerinde kull amlau 'degil '
sozeugu ve -tur eki birer kosaur.
*kurut a (kurut-a) suyu veya nemi gideriltuek isteni-
len seylerin, iine kondu gu kutu gibi aygit.
sarka (sark-a) saat ve benzen aygrtlarda sarkan ve
sallanan cisim, rakkas.
*saya (say-a) havagazr, elekt rik , su gibi seylerin kul-
Iamhstndaki ly gsteren aygit.
-su ala iinde belli bir siraya gre kgitlar
*.. bl mleri bulunan kap.
sure (surwe). durumdan duruma geci s, degisme, olus-
ma, vetire.
nka (trk-a) tikamaya yarayan gere .
*top la (topla-a) elektrik dinamolarmda
krsnun zcrindeki iletkcn devrelerde
gelen akmu toplayrp tek bir devreye
gtt.
tuta (tut-a) tutak; laboratuvar masasi .
(tmle-) gcnellikle eylemin anlarrum cesit f
ynlerden tamamlayan ve herhangi bir ad duru-
munda bulunan ya da ilge alan ad veya tamlama.
_ __-----.!..- rtt
>
"!l OF. DH. v ectn n HATino(;J.l'
*ula (ul a- a) bclirtc olarak kullarulan eylenisi.
umu (um-u) mit, umut.
*fle (flc-c) bir al cvi fleyip bir scy zerine ynelt-
mek iin kullaml au inec maden boru.
" iirete (rct-e] herhangi bir cncrjiyi elektrik akmuna
cvircn ayg lt.
" va nstta (yansu-a] aksettircn, yansrtun ayna .
"vkselte (yksclt-c) alak vcya yksck Irekansh
ak nnlann yararh ctkilerini arttrmaya yarayan
aygtt.
+a ( + e : +ca, -l-ce} L L
,....., eki. ad soylu szcklere, zcllikle sifatlara, adtl-
b ra cckim eki gibi gctirilcrek, ' csitli k, benzcrlik,
grcli k, ni spct' kavrarnlan sa glarur :
adamca (adam-ca) adam gibi.
adete (adet-c) acid, sayt baktmmdan.
ene (ev-ce) cv bakmundan, btn cv (hkz. evcek,
-i-cak. 1. 3).
ah lk a (ahlk-a) ahl k bakumndan.
ailccc (ailc-ce) btn ailc, ailc haktmindan.
akrlca (akil -ca) aktl bakJmmdan.
habaca (baba-ca) baba gibi.
bilglee (bilgi -cc) bilgi hakrmmdan.
blmce (blm-ce) blm bakrrmndan, blme gre,
bt n blm.
ocuka (ocuk-a) ocuk gibi.
hkmet c (hkmct-e) hkmet tarafmdan.
" kururnca (ku rum-ca} kuruma gre. kurum ynnden.
soyca (soy-ca) SOl' baklm mdan, b tim SOl'.
vas aca (va sa-ca) yasa ba klffillldan, yasaya grc.
vas a (Y; $-a) ba ki mmdan -
+ a (+e; -l-ca, --ce) I. 2.
......, eki, ulus admdan soma kullanJl ar ak 0 ulusun
TrucENN EKLERi
dilini gstcren ad kurar: Trkc (Trk-e), Alntau-
ca Arapa (Arap-a), Bulgarca (Bul-
gaf-ca), ince Fra.nslzea (Fransiz-ca),
(Fars-a), Ingilizcc (Ingiliz-ec), talvanca
Japonca (Japonca), Ktpaka -CKIP-
ak-a), (Maear-ca), Ru sa (Rus-ca), Srrp-
a (Sirp-a), Turkmence (Trkmen-cc). Yakuta
(Yakut-a) vb.
-l-a (+e;+ca, +ce) I. 3.
'"'-' eb , 'zaman' ve 'yer' bel irten adlardan sonra
ekim eki gibi kullamlarak kavranu veri r':
aylarca cvvelcc (evvcl-ce), gnlcrce (gn-
mddcte (mddct-e}, nce ( n-cc), srcce
(sure-ce), yrllarca (ytl -Iar-ca} vb.
-j-a (+e;+ea, +ee) I. 4.
e.ki: adt llara gctirilcrck ' benzerl ik. grclik. nis ret ,
csitfik kavramlan saglantr :
bcnce (ben-cc) bana gre.
blzce (biz-ce) bize gre.
bunca (bu-n-ca) bu kadar, cpeyi.
falanca (falan-ca] falan gibi.
filanca (filan-ca) filan gibi .
kendirnee (kendim-ce) kcndime gre.
(kendi-n-ce) sen kendine gre, 0 kendine
gore.
ncee (ne-cc) hangi dilden olduguuu sormava
" yara yan
som adrh. -
ntce (ni-ce, nie) ne kadar, pek ok.
onca (o-n-ca) ona gre.
onlarca (o-n-lar-ca) onlara gre.
seuce (sen -ce) sana gre .
sizce (si z-cc) sizc grc.
sunca (su-ri-ca) su kadar, suna g rc.
l'ItOF. HR. VECiJlE I1.niB06LU
+a (+e; -l-ca, -j-ce) I. 5.
,-.. ek l, sifatlara getirilcrek 'benzerlik, grelik, nis-
pet, esitlik' kavrarnlart saglarur:
atka (ark-a] ak gibi, az aik olarak.
aka (ak-a) uk gjbi, uz ak .
alaea (ale -ca) ala gibi , az ala.
alaka (alak-a) alakltkla, alak gibi, az alak.
bczca (boz-ca) boz gibi.
byke (byk-c) az byk, byk gibi .
rlgmca (ilgm-ca) rlgtn gibi.
oka (ok -a) ok gibi , epeyce, hayli .
darca (dar -ca) az dar , dar gibi.
dellee (deli-ce) deli gibi, az deli .
derfnee (der in-ce) az derin, dcrin gibi.
dike (dik-c) dik gibi , az di k.
dirlee (diri-ce) dir i gibi, az diri.
dilzee (dz-ce} d z gibi, az d z.
eksice (eksi-ce) eksi gibi, az eksi .
enlice (enli-ce) enli gibi , az enli.
epeyce (ep +eyice) epeyi, olduka, bir hay li, oka.
genise (gcnis-ce) az genis, gcnis gibi.
gizliee (gizli-ce) gizli ola rak.
gke (gk -e} gk rengine benzer, gzel,gk ynnden.
gzelce (gzel-ce) az gzel , gzel gibi, iyice.
hcsa (hos -cal hos gibi, az hos. (bkz. + a,T. 6).
iriee (iri-ce) az iri, iri gibi.
iyice (iyi-ce) iyi gibi, az iyi, iyi ol arak, ok iyi ola rak.
kalmca (kalm-ca) ka lm gibi, az kalm.
karaca (kata-ca) kara gibi .'
krsaca (ktsa-ca) olduka ktsa, kisa gibi, kisa olarak.
k rzrlca (k tztl-ca) ktzrla alan, ktzrl gibi, krpkizil.
kocaruanca (kocaman-ca) kocamau gibi .
, -karaca' SlCg hay van adr olarak da kullamhr (bkz. +ca, Hl . 2).

ko layea (kolay-ca) olduka ko lay, ok kolay olarak.
sadece (sade-ce) sade gibi, sade olarak.
sartea (sart-ca) sart gibi, az sart.
topluca (toplu-ca) toplu gibi, az toplu.
ufaka (ufak-a) ufak gibi , az ufak.
uzak a (uza k-a) uzak gibi, olduka uzak .
uzunca (uzun- ca) uzun g jbi, olduka uzun.
yakmca (yakm-ca) yakr n gibi, olduka yakm.
yaramazca (yaramaz-ca) yaramaz gibi, az yaramaz,
olduka yaramaz.
yavasa (yavas-a) az yava s, yavas gibi .
yenice (yeni-ce) yeni gibi, yeni olarak, olduka yeni.
-l-a (+e; -l-ca, +ce) I. 6.
r-...J eki, adlara, sifat ya da adrl lara gelerek belirte,
bazen de bagl a kurar :
arka (atk-a) ark olar ak.
al aka (al a k-a) alak gihi, alakhk la.
ayrrca (ayn-ca) ayn olarak.
azca (az-ca) az olarak.
baska ca (bas ka-ca) aynca, baska olarak, ayn ol rak.
basbeu (bas h-ca) basta olarak.
binlerce (bin-Ier-cc) binlerl e.
bylece ( byle-ce) byle olara k.
abuka (abuk-a) a buk olarak.
oka (ok-a ) ok olarak.
derfnee (dcrin-ce) dcrin olarak.
dogr uca (dogru-ca) dogr u olarak.
dosta (dost-a) dost olarak.
epeyce (epeyi-ce) epey, oka, ok olarak.
crkence (erken-cc) erken olarak.
evvelce (evvc l-ce) eskiden ncedcn.
gizllee (giz-li-ce) gizJi olarak.
hesapa (hesap-a) hesaph olarak.
r
TRKENiN EKLERi 49
L
18
hosa (hos-a) hos olarak. Hosea kalm vb.
ivicc (iyi-ce} iyi olarak.
krsaca (ktsa -ca ) ktsa olarak .
kolaven (kolay-ca} ko la)' olarak.
olanca (ol-nu-ca) olatuyle. butn gcilylc, btn ylc.
ncc (on-cc} ndc ol ata k. cvvelcc.
yl cce (oylc-ce] yle ol arak, 0 biimi ylc.
sadecc (sade-cc) yal ruz, anca k.
sakltca (sak-h-ca) olaruk.
,;, ylece (Syle-ce) sylc. su biimivlc.
topl uca (toplu-ca) topl u olara k.
usutea rusul-ca) yava sa.
yahuzca (vahuz-ca) yalruz olara k.
va vasa (vavas-ca } 01ar ak.
viiz.i ercc (vilzlcr-cc] yzlcrlc.
+a (+c: +ca, -l- ce) L 7.
-ccki . '<eik' ki.lll mc ckindcn ncc kullarularak 51-
fat vcva belirte kura r : buncacrk (bu-n-ca-eik)
scv. abucacik (abuk-a-clk, abucak), gzelcecik
(gzd- ce-eik). homeneeeik (hemen-ce-eik), kolay-
cact l, (kolay-ca-clk). oncact k (o-n-ca-eik) , suncacrk
bu. n-ca.- Clk). usutea eik (usul-ca-ctk), yavas acik
(yavas-cn-ctk} vb . (bkz. -j-crk 1. 2).
+ a (+o: + ca, + eo) 1. 8.
__ cki . ivclik ckindcn soma kullamlarak 'g relik.
SIW, knd;r' kuvramhm sajilar : aglr hgllnca (agjr-
llk-I-m-ca). dglrhglllca (:I)!,lr-llk-l-n-ca) ; nkhmca (a-
kil-t-m-ca), akhnca ardtmca (art -i-in-
ca), ardmca (art-Hl-ca); hoyurnca (boy-u-m-ca),
hovunca (bov-u-n-Cil ); dinimcc dinin cc
(d;,- i-n-cc) : . gnlmcc (gl1l"ll--m-ce), gnl ncc
(gJnl--ll -CC) : tik;ldlll1ca (itikat-l-m-ca) , itikad mca
(it ikat-t-n-ca}; kanunca (karu-m-ca), kaninca (ka-
ru-n-ca) : kendi rnee (kcndi-m-ce), kendince (kcndi-
n-ee}; mrmce (mr--rn-cc) : mrncc (mr--n-
ce); yeterince (vet-er-i-n-ee), yolunca (yol-u-n-ca) vb.
+ a (+e; + ca, +ee) 1. 9.
'"'"' cki, kendinden soma gelen ' -sl' iyclik ekiyle bir-
leserek srfat veya belirte kurar:
arkast (atk-a-sr) atk ola rak , aik olanr .
bashcasr (bas-l r-ca-st] basta geleni, basta olam.
binlercesi (binlcr-ce-si) binlerle olam.
okasr (ok-a-sr) ok olarak, ok olam.
dostasr (dost-ca-st) dost olarak.
epeycesl (ep -l-eyi-ce-si) ok olarak, okast.
erkekesi (erkek-e-si) erkek gibi, erkek olarak.
hakasr (hak-a-si) daha dogrusu, haklt olarak.
iyiccsi {iyi-cc-si) iyi olaru, iyi ola rak .
krsacasr (ktsa- ca-sr) kisa olarak, ktsa olam.
kolay olaru, kolay olarak, kolayt.
meest (ni-ce- si) byleleri, pek ogu.
neesi (on-cc-si] nce olaru.
yzlereesi (yz-Ier-ce-si} yzler le olam, pek ogu.
+a (+e; + oa, +cc) 1. 10.
r-oJ eki, ortalardan ya da ad soylu szckle rden
sonra, iyelik ve ynelme durumu eklerinden nce
gelerek belirte kurar: arkadasasrna (arkadas-a-
sr-n-a), kahramancastna (kahraman-ca-sr-n-a) , kt-
rarcasma (kir-ar-ca-st-n-a}, kovarcasma (kov-ar-
ca-sr-n-a). ldrrcesine (l-d r-r- cc-si-n-e) , l-
ms csinc (l-ms-c-si-n-e}, uarcasma (u-ar-
ca-si-n-a), yigitesine (yigit-e- si-n-e) vb.
+ a (+e; +ca, +oe) 1. Il.
'"'"' eki, 'cast' ekiyle kahplasrms olarak geneliikle
I Ekin aslmda lslav dillerinin etkisiyle o l u ~ t u ~ u entes maktac rr.
I ok az da olsa bu ekle kurulmus somut ad da varoir. 'avuun st ne
birden anlma zelligi gsteren Imf anlarrundaki 'atmaca', 'masa gz'
anla mmda ki 'ekmece ' s rcklcri gibi.
beddualarda bazen de hayrrdualard a kullamhr: Kr
olasrca (ol-a-si-ca} kedi; Adr bat asrca (bat-a-st-ca}
adam; Geberesice (geber-e-s i-ce) kpek; Yerin dibi-
ne giresice (gir-e -si-ce} hain ; Sag olasica (ol-a-si-ca)
ocuk lar; Adt batmayasica (batma-y-a-si-ca) kadm;
Ocagl snrneyesice (sn-me-y-e-si-ce) adam vb.
-i-a (+e; +ca, + ce) I. 12.
,....., eki, alnus szc klerin ba zilar ryle ikileme ku-
ruI ur : adh admca, aka pa ka, alaca bula ca, aylar -
ca ve aylar ca, -boylu boyunca, gnlercc ve gnlerce,
nicc nice , yerli yer ince, yrllar ca ve yillarca, yolJu
yolunca, vzlerce ve binlerce vb.
-l-a ( +e) I. 13.
'""-' eki , er kek unvaru bildiren bazr szcklerden ka-
dm unvam yaprlmasmt saglar-: tanna (ta nn),
kralie (kr al), imparatorie {imparat or] vb.
+a (+e; -j-ca, +ce) 11. I.
,....,.,. eki. ' erna I-me' eylemlik ekiyle kahpl asarak, ge-
nellikle sOYJ\t ad kura r> : aramaca (ara-rna-ca), bil-
mece . (bil-me-ce), bogrnaca (beg-ma-ca). dan lmaca
(dar-i-I-ma-ca) , d zmece (dz-me-ce), grmece
(gr-me-ce), kandi rrnaca (kan-dir-ma-ca), kesmece
(kes-me-ce), kos maca (kos -ma-ca) , kovalamaca
(kov-ala-ma-ca), saymaca (say-ma-ca), semece
(sec-me-cel , silmece (sil-me-cc), sasnunaca (sastrt-
ma-ca), yakr snrmaca (yakis-tir-rna-ca) , yarnl tmaca
(yaru lt-ma-ca}, yutturmaca (yu t-t ur -ma-ca), yzles-
mecc (yiiz-les-me-ce) vb.
51 T UKE:-i h l':KLERi
AYllI ekin yer degistirerek kahplas ttgr da grlr:
srnceme (srn-ce-me -csr-n-me-ce), geinceme
(ge-in-ce-me -cge-in-me-ce) gibi (bkz. SDD).
+a (+e; --ca, +ce) 11. 2.
......, eki, "-dik' or ta ekinden soma getirilerek zaman
ulac r kurulur : aldika (al -drk-a, aldigr mii ddete,
zaman), a hnad rka (alma-di k-a , al madrgr zaman) ;
ba ktika (bak -ttk-a ], bakruadrka (bak- ma-dik -ca) :
kaldka (kal-dtk-a), olduka (ol-duk-a), vur duka
(vur-duk -a), zayrf'ladika (zayrf'la-drk-a}: geldike
(gel-di k-e), gitrike (git-tik-e). gldke (gl-dk -
e), yedike (ye-dik-e), ytlrd ke (yr-dk-e) vb.
zellikle, 'pe k ok, fazla ' kavramlarr veren bi r tr
ikileme, ay ru kurulustan yararlamlarak kuliamhr:
azd tka azar, (ok azar) bakuka bakt, (ok bakn},
ki saldrka krsaldt, (ok kisaldr) , ktzdrka ktzdr (cok
ktzdr ), uzakdtka uzadr (ok uzadi), gldke gld,
sylendike sylcnir, yedike yer vb.
+ a (+e; +ca, +ce) 11. 3.
,....,.,. eki, eylem kk ya da gvdesine gelen ' -m-'
ekinden soma get irilerek zaman ulacr kurul ur ":
ahnca (a i-In-ca), almaymca (al-ma-y-in-ca), bakinca
(bak-in-ca) , bakmaymca (ba k-rua-y-m-ca) , kalmea
(kal -m-ca) , olunca (ol-un-ca}, vur unca (vur-un-ea),
zayflayi nca (zayif-Ia-y-m-ca}; geJince (gel-in-ce), gi
dince (git-in-cc), glnce (gl-n-ce), sevince (scv-ln-
ce), yiyince (ye-y-in-ce), yrynce (y r-y-n-ce) vb.
+a (+e; -l-ca; +ce) 111. I.
'"'-' eki, ad soylu szcklere getirilcrek yer adl an ku-
I -mca ek], Dogu Trkesinde zaman ulacr kuran '-gma' ekinden
gelmist ir.
PROF. D R. VE C H E II(ATHOtLl:
50
srraca (slm-ca) boyunda srra srra sislikter yapan has-
tahk.
sinirce (sinir-ce) bir t tir sinir has tahgt .
*tmce (tm-ce) bir yargt bildi rmek zere kullamlan
szck ya da szck dizisi, emle.
+l (+u, +i, + ; +CI, +cu, +ci, +c) J. 1.
'" ekiyle, genellikle, szcklerin kk ya da gvde-
Jeri nin bclirtt igi bir grevi sr ekli olarak yapan
veya bu grev i 'meslek' edi nenleri gsteren ad
soylu szc k kurulur. Bu ckle kurulmus szck-
tcrin baz an da 'a hskanhk, itiyat , zellik' belirtir.
- t eki, ad soylu kk ya da gvdelere baglamt. Bu
bakimdan eylern kk ya da gvdeIeri de - 1 (-i, -u,
-] ekiylc ad soyIu biime girer ve -t eki, -l-CI
(ei-ei, -u-cu, -ii-e) biimlerini ahr (bkz. -rca) .
' -l ' ekini n baglandigi kk ya da gvdedeki kav-
ra rmn ' meslek' haline geldigini belirten szeklcrin
bashca lari sunlardrr :
akmcr (akm-ci) akm yapan .
arabeer (araba- cn araba yapan, satan veya sren kimse.
arrcr (art-Cl) bal almak zere art yetistiren.
asi (as-i) mcslegi yemek pisirmek olan kimse.
BYCl (av-ci) avlanmayi edinen ki mse,
bakrrci (bak ir-ci) baktr esya yapan, satan kimse.
bahkr (bahk-t) baltk satan kimse.
lnakr (bi ak-i) brak satan kimse.
boyeer (boya-ci) boya ma isi yapan kimse.
carnet (cam-cl) cam satan veya takan kimse.
alglcl (algi-ci) algr alan.
aycl (ay-cr) ay yaprp satan.
(di s-ei) dis hastahklar rru tedavi eden tabi p.
dokurnact (dokuma-ci) dokuma isini yapan.
dgmcci (dgrne-ci) dil gme yapan veya sata n.
po
--
P ROF . DR. YECill1': HA TlnOGLu
rulur : amhca, at alca, ekmece, ukurca , Da-
ncar, Dermee. J1 1ca, imece, Kanh ca. kap hen. kay-
narea, Sapanca, Stlce, Yaruncat, Ycnice vb.
+a (+e; +ca, + ce) 111. 2
,...... ekiyle bazt hayvan veya bitki adlannm da kurul -
dugu griil r :
bozumea kursun renginde bic t T boz kenenkele.
delice bugdaya benzer, yaban zehirli bic bitki: kus adt .
ka rac a k k boynuzlu bic t r geyik .
kekarea kendi ni korumak iin koku ikaran, et ob ur-
lardan bic krk hayvant .
st liice dgn icgi.
dag keisi .
-l- a (+e; +ca, +ce) 11I. 3.
.-.. ekiyle, genell ikle cylcm kk ya da gvdesinden,
bazen de addan ad kur ulur .
akarca (ak-ar-ca) akmult hasta ltk.
*dileke {dilc-k-e) ist ida, di lek ularak sunulan yazt.
dnence (d n-en-ce ) ger i dnme noktast.
dllstince (d s-n-cc) d snme, d sn s.
eglencc (eglen-ce} cglcnme, cglcnis : ncscli ve hos
vakit geirilen toplantt.
- gereke (gerck-e) gercginin ncdeni .
*gnce (gn-ce) gnlk arular, htira yazilan.
"' gvencc (gven-ce) gvenme, it imat, gilven veren
duygu.
Imrence (imren-ce) hcrkc se imrenilen.
"sakmca {sakm-ca} sakturnayt gerekt iron scy, mahzur.
I Ban adlardaki ' cca' ekinin biimi, k kcn baknnmdan ayrt bir sz-
ckte!'. olabilir: KomtanI J ---,. Ksrence: ortanza > c rtanca (bir
EKLER 53
5.\ PROF. DR. YE Cl IE ItATIWGLU T UKENiN EKLE I 55
ekmeki (ekmek-i) ckmek yapan veya sat an kimse .
eskici (eski-ci) eski ahp satan.
gzc (gz-c) kendisine gzetlemek i ~ i verilen kim-
se, gz doktoru.
ignec (igne-ci) igne yapmayt meslek edinen kimse.
i ~ i (is-ei ) i5 yapan kimse.
izci (iz-ci) iz sren, ktrlarda, daglarda bir t r spor
yapan . kimse,
kaptel (kapt-cl) ev, apartman, resm daire, otel gibi
yerlerde yasayanlarm islerini gren kimse.
komen (koru-cu) kir beki si, kirlan, ormaul an koruma
isinde ahsan kimse.
kmiircii (kmr-c) kmr satan veya ktra n kimse.
odacr (cda-ct) resm dairelerde orta hizmet i gren
kimse.
oduncu (odun-cu) odun kesen ya da satan kimse.
esaver (sav- et) kisi ya da t oplum yaranna dava aan
ve savunan kimse.
srvacr (siva-ci) siva yapan.
st (st-) s t satan.
tasr (ras-ei) tas krran, tas ocagmdan tas ikaran.
tafher (tatli-ci) tath yapip satan kimse.
topu (tep-u) top kull anan asker snuft.
yagcl (yag-ci) yag sata n veya yaglayan kimse.
+l (+u, +i, -j-: + CI, + cu, -l-ci, + c) I. 2.
.
"'"-' ekinin baglandrgr kk ya da gvdedeki kavra-
rrun ' sre kli' ol arak meydana geldiglui gsteren ve
stfat veya ad ui teliginde kullamlan bashca szckler
de sunlardrr:
aract (ara-cl) uzlasttrmak iin araya giren .
*Atatrk (Atatrk-) At atrk ilkelerine bagh elan.
barrsr (bans-i) banst seven ve sagl ayan.
*bireyci (birey-ci) bireye nem veren dsnce, ferti.
bozguncu (bozgun-cu) bozgun ha vast yaratan.
erkarcr (ikar-cr) yalruz kendi ikaruu d snen.
*devrimci (devrim-ci) devrimc bagh elan, devn m ya-
pan.
*dogacl (doga-cr) her seyi dogaya baglayan dsnce
ve bu dsnceye bagh olan.
*emeki (emek-i) emek veren, emegi geen.
evcl (ev-ei) hafta ta tilini evde geiren grenci .
frrsat r (frrsat-r) frrsat kollayan, frrsatlardan yarar-
Ianan, frrsat dsk n.
*gereki (gerek-i) geregi gren ve ona gre hareket
eden.
*gerici (gen-ei) geride kala n dsnceyi savunan, yeni-
liklere karsi olan.
gsterlsi (gsteris-i) gsteris i seven.
"halkt (halk- t) halka ynelen.
Inat t (inat-i) bir sey zerinde direnen.
kind (kin-ei) kin gden.
rnaeeract (macera-cf) maceraya dskn cl an.
rmzrkr (ruzrk-i) ba hanelerle oyunu, isi bo zan.
t eski l tr (tesk ilt- i) rgt kuran.
toptener (tcp-tan-ci) toptan saus yapan kimse.
Trk (Trk-) Trkl g savuna n bir akima bagh.
szc (sz-c] bir kisi ya da toplul uk adma s z aIan
kimse.
uykucu (uyku- cu) uyku yu seven, ok uyuyan.
*lkc (lk -c) bir lk ye bag!! oJan.
yalanci (yalan-ci) yala n sylemeyi huy edi nmis kimse.
yaltakr (ya ltak-i) yaltaklanma huyu olan.
yarduucr (yardrm-ct) yardun eden.
+ ll (+,u1, + il, +1; +cll, -j-cul, +cil, -l-c l) I. I.
"'"-' ekiyle, ad soylu szc klerden ' ahskanhk, ds-
knlk' kavramlan veren ad ya da sifat kurul ur :
p
56
PROF. DR. vectne TRKE;\h" EKLERi 57
adamcrl (adam-ctl) insan a sokulan, adamdan rk me-
yen.
anacrl (ana-ctl} anasma dii skn olan.
bbacrl (baba-cd) baba sma dskn ol an.
ba hktl {ba hk- tl)' bahkla beslenen. bahk yi ycn bir
t r kus.
*benci l (ben-eil) yalntz kendini dii sllnen.
ebceki l (bcek-cil) bcek yiyen, bceklc bestenen.
elcil (el-cil} cle, baskastna a1l501l 5 olan hayvan .
eetll (et -il} etje besIcnen.
evcil (ev-cil} evc ve insana ahsnus olan,
"g lctll (gl-cl) gllerde veyn gl ktyrlartnda yeti sen.
yasayan.
*gl gecil (geIgc-cil) gl gedc yet isen ya da g lgeyi seven.
lnsancrl (insan-ctl} insaria yakm olan ya da sokulan.
*kumeul (kum-cul) kumlu topra gt sevcn ya da kumlu
toprakta yetisen.
"kura krl (kurak- rl) kurak ycrden hoslanen.
"nemen (ncm-cil) nemdcn vc ncmli ycrd cn hos lunnn .
"otul (ot-ul) ot la beslenen.
*zgeciI (zge-cil) baskalarmui iyi ligi iin cahsan.
*sesil (ses-il) sesc dayanan, scsle ilgili olan.
tavsancrl (ta vsan-cil) tavsanlan kapt p ka ldirmak su-
rctiyl c avlanan bir t r b y k
"tuzcul (tuz-cul) tuzIu yerJcr i SCVCIl.
yrl ancrl (yrlan-ctl) yilanla beslenen kus.
+ .l ( +ul, +il, -j-l ; -j- cil, -t-cul, +cil, + c1) 11. 1.
,.....". ekiylc, ad soylu szckleri n kkaulanuna 'az-
hk. benzerlik , gibilik' kavramlan kattlarak ad ya
da srfat kurulur :
ak ll (ak-tl) ak gibi, aka, beyazmst.
, Ayrn "bahkm' biimi de var dar (bkz, -m) .
Gebzc civa nnda, biimi nde bir )'cr adl da vardI r.
"il rtlkti l (cr k-l) r nteye yz tutmus maddclcri n
zcrindc reyen mikrop.
2kl (gk- l) mavimsi. maviye a la r, mavi gibi ,
gkc,
kr rrl (kr r-tl) gibi , krrca.
lmciil (!-m-cl) lece k gibi cl an. lmek zere
olan.
*nciil (n-cf} nde olan, ne geen.
-l-rn ( + CIO, -l-cun ; -l-cln, -l-ciin)
,.....". ekiyle addan ad kurulur":
ayakm (a yak-tn) dokuma tezuhmda a yakhk.
bahkm ( bahk -m} bil' dcniz kus u.
btldtrcm (bildrr-cm) bir kus t r.
amurcun (amur-cun} gl ve bat akhklarda yasayan
bil' rdek.
grercln (g k-cr-ci n). gk ren kl i bir kus t r.
kas rkm (ka stk-m} gagast kastga benzeyen bi l" kus.
rcn ( r-cn) iple rlms mer divcn.
yaltn (yal -tn) dz, tplak ve sarp.
D
-l-du- (+dc-; + Ia-, + Ie-) I. 1.
,.....". ekiyJc, ad soylu szcklcrden cylem gvdesi
kurulur :
aldaruak (al -da -) aldatmak.
bagdamak (bag -da-) birbirine geirerek bnglamak.
rsrldamak (tsrl-da-) l;;Ji partldamak.
Infldemek (in il-de-) inl emek.
, ' -m' ckine bcnzcr <crm' biiminde oir ck de ' olum -eolgun kmil
I I I' 'k I . .
u urn ', .1\'1, ctm yamna ktn clan bir madeleden srrayan kk et cs
par aSI , Iklrcl m, kararslZhk' gihi sozckle rdc gemcktcdir.
PROF . nn. Y F:C!lU;: nvrt uoc r.o
TnKE O\ iN t: K I. J; lt i 59
ndemek (n-de-} nlemek, agirmak, seslenmek.
yastama k {yas-ta-) yaslanmak, yast rk dayamak.
+da- ( + de- ; +Ia-. -l-te-) I. 2.
-.. ckiylc, ses yan stta n szcklerde n eylem gv-
desi kurulur : civrlda mak (crvtl-da -), crzrrda-
mak (ctzrr-da-), agildarnak {agil-da-}, mgtr-
damak (mgir-da-), inr da mak (rt rr-da-), fikrr-
damak (fiki r-da -), frsrlda mak (frsil-da-), fljtrda mak
(frsrr-da-), fokurdamak (fokur-da-), gtcrda mak
{gtctr-da-], guruldamak (gurul-da-), gmbrdemek
(giimbr-de-), hifiIdamak {hml-da-), hrsrrdamak
(htstr-da-), horuldamak (ho rul-da-), ktkrrdamak
{krktr-da -), kmulda ma k (krmrl-da -), krptrdamak
(ktpi r-da -}, pan idamak {partl-da-), sangtrda rnak
(sa ngir-da -). saprrdarnak (saptr-da-}, siktrdamak
(sikir-da-), takt rdamak (taktr-da-), trktrdamak (u-
krr-da-), tmgtrdamak (tmgrr-da -}, uguldamak (ugul-
da-), vtzrldamak (vizrl-da-), zan gtrd amak (zangtr-da -),
zrrtldamak (zml-da-) vb.
-l-dam (+dem, -t-tem)
r-.) ekiyle, ad kk nden gcnellikle soyut ad kurulur :
erdem (er-dcm) iyilik, acuna, dogrulu k. alak gnl-
llk, yigitlik, fazilet : efendilik.
*gndem (gn-dcm) toplanul arda zeriude tar trshp
konusulacak kortularm t m.
yord am (yor-dam] eviklik , ya tkml rk, a hskanhk, yc-
tenek, usu\.
*yntem (yn-tern) bi r arnaca ulasmak iiu tutulan 1'01,
met ot , usul.
+dai (+dej; -s-tas, +lej)
,...., ekiyle, ad soylu szeklcrin kkanlanunda 'o rtak-
!Ik, belirt en ad l"r kurulur. Ekin ok defa,
'a rkadas, strdas' gibi rneklerde grldg zerc,
nl uyuml anna baglandtgt , bazen de, ' ka rdes,
meslektas' rnekleri nde oldug u gibi aykm ds-
t g bilinir :
ada'} (ad-das} adr ayru o hm.
ar kedas (arke -das) tutumlan vc anlayrslan uz ok yakm
olan ya da bir iste birl ikte ahsanlarda n her biri.
ayaktas (ayak-tas) arkadas, yardirnci, hempa.
*agdaj (ag-das} ayru agda olan, yasayan.
"deck tas (denk-tas} denk. esit c lan.
"duygudas {duygu-das) aym duygulan tastyen.
vernektas (emek-ras) i5 ve emek arkadasr.
(gnl-desj da vran tslan, duygulan iI m olan.
(is-tes) iste orta k cl an ; istes au.
kand as (kan-das) aym kam tastyan .
kardes (kar -das} aym alla ya da babadan cl an.
karmdas (kar- in-das} kardes.
(kk-tes) aym kkten t rern is.
meslekt as (rneslek-tas} aym meslekte olan.
(ez-des) nit elik bak mundan aym ohm.
" paydns (pay-das) bir ist c pa yt c lanl ar.
(ses-tes) anlamlan ayn, sylenislcri ayru ohm.
srrdas (sir-das ) srr ortagt.
soydas (soy-das) aym soydan c lan.
"toplumdas (toplum-das) ayru topl uma bagil c lan.
(tr-dcs) t rde ayru olan.
"Illktidcs ( l k-des) ayru lkeye bagiJ olan .
yoldas (yol-das] yolda, meslekt e, d sncede ar kedas.
yndes (yen-des) yn aym olan.
yurttas (yurt -tas} ayru yurtta srckli yasayan .
vzamandas (zaman-das) aym zarnanh.
-dt (cdu, -di, -d: -tr, -tU, -ti , -t } I. 1.
......, eki a1ml5 ek imli eylemler, belirtil cn kuvramlll ,
TRKE:--i l'i EKI.F:Ri 61
r -nor. OR. vccim: 1I_-\TI10l";(.l'
icind e bul unul an znma uda u ncc olup bi ttigini ke-
siuli kle bildirir vc ' bclirf gcmis" adnu a hr : al dtm
tal-di-m). aldm (al-dr-i-n}. aldt (al-di], aldtk [al -di-k),
alduuz (a l-dr -n-i -z}, aldtl ar (al-dl-l ar) : old ular (01-
du-l ar ): vcrdim (vcr-di -m). verdin {vcr-di-u). verdi
(vcr-di).....crdik . (vcr-di-k). vcrdi uiz (ver-di-n-i-z),
vcrdilcr (vcr-di-Jer}; gld ler (gl-dtl-ler} vb.
AVIll ek, kkn sonunda ki nsze g rc s reksiz-
lcsir : .an (a-n}, kcstu (kos-tu), icti (i -ti), grst
(gr s-t] vb.
-dr (-du, -di, -d : -tr , -t u, -tl , -t) l. 2.
-..... ckini n. bcli rli geer nis zama u kavrarm veren ba zi
szcklerdc ka hpla srrus olarak kullamldrgi grlr:
*:lImdl (al lil-di) para vcya bir seytn tcslim oldugunu
a stcren bel ae, ma kbuz.
bastr (bas-t l) ktyma ilc piscn scbzc.
blndi (bin-di) destok.
dvd il (dv-d] toktnuk. kcser ve ba lta gibi alctleri n
tokmak gibi k ullarulan kt yzl eri.
smdr (sm-dl) rnakas.
tiiredi (tre-di) birden birc sivrilcn vc ktuanan kimse .
" uydu (uy- du) bir gezcgeni n ckiminc baglanan k k
gezegen.
dl (crl u, -di , -dii : -t t , -tu, -ti, -tli) J. 3.
-..... ekiyle kurulmus ekiml i eyleml cr ikileruc olara k
da kullamhr : agladt agladl, agladt da aglad r, gld
gl d. giild de gldO. gitt i gitti, l-
d ld. utu utu , sct seti. gcz.di gezdi vb.
-dl (-du, -di, -dH; -t l, -t u, -ti. -t ii) I. 4.
Bc1irli zaman kavra ml veren ck. bali zc1
ad lannda olarak kull amhr : Dnd,
Durdu gibi.
-dr (du, -di , -dtl : -tl, -tu, -ti , -t ti} I. 5.
,....,." ckini, alrms szckler birlesik szcklcrdc de
kullanrhr : ayakbastt (ayak -l-bas-tt), gccckondu
(gccc-l-kon-du), kapt rkatt (kap- ti {-ka-t r), oldu-
bitti (o'.-du+bit-ti). mir asyedi (mi ras-l-ye-di), mum-
snd (mum-l-sn-d), papazkau (papaz -l-ka -n).
serdeugecu (scrden-l-ge-ti], utuu t u (u-tu-l-u-t u),
zrprku (zip-l- tk-tr) vb.
-dr (cdu, -di, -d: -n, -tu, -t i, -t ) II. 1.
,....,." ekiyl c, ya hn zamanh bir ckim stne ckevle-
min belirli gemis zamam getirilerek ' hik ye' kavrarru
saglanrr vc bu ekime ' hikyc bitle sik zammu' den ir :
nlrmsu (al-mts-l-i-di >al -l-mts-u}, a lacaktr (al-a-enk
-] i-di > al-a-cak-n}, umustu (u -mus-l-i-di >
u-mus-tu}, gcmi sti (ge-mis -l-i-di > ge-mis-ti).
lmst ( l-ms -j-i-d > l-ms-t }; aldiydr (nldt
+ i-di > al -d r-y-di}; oJduydu (ol-du-f-i-di >
ol-du-y-du), geldiydi (gel-di -l-i-di > gel-di-y-di] ,
grd yd (gr-d -l-i-d i > gr-d -y-d} vb. .
-dik (-duk, -dik, -dllk; -nk, -tuk, -tik, -t k) I. 1.
,....,." cki, eylern kk ya da gvdesindcn geernis zaman
ortact kura r: tamd ik (tam-dik) ki mse, tantmadrk
(tam-ma-di k) insan, bildik (bil-dik) kimse, biimc-
di k (bi l-me- di k) iusan vb. (bkz. -a 11 , 2, s . 5J) .
-dtk (cduk, -dik, -dk ; -uk, -tuk, -tik, -tiik) J. 2.
,....,." ckiyle tretilmis geernis zaman ortacr, eerielfik-
iyclik ckleriyle birlest irilerek, sifat. veya ;d grc-
vlllde kuIIa nIian szck kurulur: Yazdlglm (yazRdlk-l
-m) mektup, okudugun (oku-duk-u-n) kitap, yatt lgl
(yat-tlk-l) yer, t utt ugu (tut-tuk-u) bahk; sevdigim
(scv-dik-i-m) kitap, zldgm (zl-dk--m)
kOllll. gitt igin (git-t ik-i-n) ycr, dktg
(
.,
.-
P ROF . U H. VE dliE ncr tnocr.u
T ii ll KENN E KI,F.Ri
63
gz yast: yazdrgtma (ya z-d rk-im-a), yazdrgrmdan
(yaz- drk-im-dan) , yazdrgr rmn (yaz-dik-rrn-m): bil-
dikleri (bi l-di k-Ier-i), g rdklerinden (g r-dk- ler-
i-n-den), getigi mizdc (ge-ti k-i-m-i-z-de) vb.
-dtk (-duk , -dik, -dllk ; -nk, -tuk, -tik, -tk) 11. 1.
......, ekiyle kurulmus gecmls zama n or taci, cikma
durumu ekiyle birleserek gemis zaman ulucr kurar t :
aldr ktan , almadrkt an (al-drk-tan, al-ma -dik-tau), bul -
duktau (bul-duk-tan}; verdikten, vertued ikten (ver -
di k-ten, ver-me-dik -ten), ld kten (l-dk-ten) : a-
uktun (a-uk-ta n), t utt uktan (tut-ruk-ta rt): getik-
ten (ge-tik-ten) : ltkten (l-t k-ten) vb.
-l-dmk ( + duruk; +dirik. +drk)
'""-' ekl. ad soylu szc kten ad kurar":
akmdmk (aktn-dtr ik} reine, agatan akan sey.
boyunduruk (boyun-dur uk) hayvanlann boyunlar ma
gcirilen nga; zorbahk.
burunduru k' (b uru n-duruk) hayvaular nalla mrken du-
dak lan na taktlau kiska ; yula r.
gmldrk (gml-d r k) boyunduruga geirilen sopa .
cgulduruk (ogul-duruk) slleyi srdrcn tcrunl ar .
sakandmk [sakan-dmk} bashklarda ene bagr.
+ dl z (+du:l; -l-diz, -l-dz)
,--, eki. ad soylu szcklcrden genellikl e ' tsik,
parlakhk" kavranu verebilen sdzck ku rar' :
, Ru ula , kcsin etarak zaman simrun 'sonra'
ilgeciyle birliktc kullamltr : ald rktan sonr a, verdikt en sonra gibi.
' + di n k / +duruk' d i grcv- bak ma ndan daha ok bagrmsrz bir
szcge benzemektcdir, 'boyunduruk, disindi rik, sabunduruk' ve benzen
szcklcr birlcsik szck olabihr, Buna gore ' duruk' szcug G, 'durdutan,
tutan' anla mlan nda kullamlnusr.
Ayru anlaru da ' bur unsahk ' SlCg de vardr r.
Ekin ash ' -dIr ' bllminde olabilir.
gndz (gn-dz) gnn sabahtan aksama kada r olan
aydmhk ktsrm.
ya ldtz (ya l-drz) esyaya alnn ve gms gr ns
vermede kullarulan madd e.
yrld sz (yrl-dr z) gkyznde gr nen rsrkh cisi nt .
- E -
-ecea (-aean)
'"'-' eki, '"-e' ve ' ccen' okierinde n o lusmus gr nen ve
ad kuran birlesik bil' ektir:
babaeau (cbab a-acan) baba gibi yak mhk gosteren.
direcen (dir -e-cen) duvarl ar yrktlmamasi iin di rek,
destek.
evecen (cv-e-een) ivecen, aceleci.
sevecen (sev-e-cen) ac ryarak ya da koruyarak seven.
sineeen (sin-e-een) sinen, rken , sinsi, insandan kaan.
- G-
r -ga (-ge)
ek i, cylcm kk ya da gvdcsinc gelerek ad kurar :
da lga (da l-ga), "duyarga (duy-ar -ga}, oyulga
(oy-u-I-ga), yonga (yon-ga) ; bilge (bil-ge), "blge
(bl-ge), "degistirge (degistir- ge), "dizge (diz-ge),
"gsrerge (gs ter -ge), *smiirgc (smr-gc), sp r-
ge (spr-ge), *ynerge {yner -ge), "yr nge . (yr-
-n- ge)vb.
/ -ga (-ge; -ka, -ke)
..-..w eki , eylem kk ya da gvdesine getiri lerek ad
kurulur:
burga (bur-gn) suyun d np buruldugu, ana for
yaptt gi yer.
I' RIJF. JUL ,"F.dllF. 11 \Ti IlOi;l. t
l
TRKENfN EKt .ERt 65
- evlrge (evi r-ge) bir devr cdeki elektrik akirmrn
tcrs vnc evirmck iin kullaml au gerc.
dayanga (dayan-ga) da yan acak scy.
*degisti rgc (dcgistir-ge ) bir cismi n ya da kuvvet in
biimini aygtt.
"d lizcnge (dzen-ge) bir makinenin gr evini isteni-
Jen ayarda t ut maya yarayan aygrt .
- Hge (il-gc ) bit- szck ten sonra gelerek. 0 szckle
tckilcr arasmda iIgi koran szck.
krska (kts-ka) bir scyi tutup srktsttrmaya yarayan
aygrt.
oturga (otur-ga) oturulacak scy. iskernle.
pat tanga (patlan-ga } kuuus ya da aga da hndan ya-
prlau vc tabanca gibi scs rkarau, patlaya n
oy uncak, bir tr eglencc
vsolunga (solun-gac) bahklarda solunuma yarayan
organ.
siizgc (sz-gcc] szmcyc yarayan kap.
tutaga (tu ta-gac) krzgm kaplan tutmaya yarayan gercc.
ut anga (utan-ga) ut an an . serbes t da vranamayan ,
st ktlgan.
senge (scn-ge) ok scnen.
vzge (yz-gc) bahklann yzmesini saglayan organ,
yizmcsini iyi bilcn.
-gan (-geil; -kan, -ken)
,-...., cki. eylem k k ya da gvdesine get irilerck, gencl -
likle stfat aibi kullanrlan vc ' ah skanhk, itiyat, zelllk'
kavrarnlan veren ad soylu szc k kurulur : al m-
gan (ahn- gan), atilgan (aul-gan). kaygan (kay-gan),
slkl lgan (Sl ktl-gan). sokulga n (sokul-gan); ah }-
kan saldlrgan
(sahllr.gan). somurtkan (somurt-kan), unutkan
(uJlul- b n). ya pl5ka n (Y;I))I$-bn) : *edil g:en (edil -
gen), "ettirge n (etti r-gcn), ek ingen (ekin-gen),
vngcn (vn-gen), *sr ngen (sr n-gen), "de-
gijken (degis-ken), 'etke n (et-ken), didisken (dit-
is-ken), d vsken (dvs-ken), *i1et ken (Het-ken}
vb.
-g! (-gu, -gi, -g; -kr, -ku, ki, -k )
,-...., cki , cylem kk ya da gvdesine getirilerek ad
kurar : "algt (al-gt), algr (a l-gr), "dalgr (dal-gi),
krlgj (ki l-gt), "salgt (sa l-gi), sargr (sar- gi}, saygr
(say-gt), "vargr (var-gi), "yanrlgi (yan-r-l-gr), "yargi
(yar-gt), yaygr {yay-gr), ya zgr (yaz-gr}; "bulgu (bul-
gul, burgu (bUT-gU), do lgu (do l-gu), duygu (duy-gu),
'olgu (o l-gu), VUTgU (VUT-gu) ; akr {a-kr), atkt (al -
kt), askr (as -kt), baskr (bas-kt), atkt {at-kt}, 'kal-
kt (kal-kt) ; "cos ku (cos-ku), "tutku (tut-ku) ; bilgi
{bil-gi}, izgi {iz-gi), delgi (del-gi), "dergi (der-gi), diz-
gi (diz-gi}, ezgi (ez-gi), ilgi (il-gi), sergi (ser -gi), sevgi
(sev-gi}, sezgi (sez-gi), silgi {sil-gi), "ye rgi (yer-gi) :
brg (b r-g), bzg (bz-g), zg (z-g), 'dn-
g (d n-g), grg (gr-g), rg (r- g), vg (v-
g), srg (sr-g) ; "bitki (bit-ki }, "eliski (elis-ki),
el ki (et -ki) , iki (i-k i), 'ilijki (ilis-ki), "il etki (ilet -ki},
keski (kcs-ki), "tepki (tep-ki), "yetk i (yet- ki) vb'.
-gt (-gi)
,-...., eki, eylem kk ya da gvdesinden ad kurar":
atlangr (atlan-gi) dereyi gecrken zerine basilan,
atlanan byke
' zg' szcg, ad kkne '-gu' ekinin gctirilmesiyle
1 ' _gt' ek i, ' . ga' ekinin biim "'e grcv bakirnmdan ash olarak grn-
mektcd ir (bkz. -ga). ' -g-' scsi, ' -k-' sesi gibi, genellikle yamndaki dar nlleri
gcnis nl )'c e\ irir (bh. s. 36, altyaz.: I) .
-gm (-gun; -gin, -gn; -km, -kun; -ktn, -kn)
.'""-' eki, eylem kk ya da gvdesine getirilerek ge-
nellikle stfat gibi kullamlau ud soyl u szc k kuru-
Iur : dal gin (da l-gm), dargin (dar-gin) , kir gm (k tr-gm),
kizgm (kiz-grn) , sa lgin (sal-gm), yangm (yan-gin) ,
yaygut (yay-gm): bozgun (boz-gun), durgun (dur-
gun) , olgun (ol- gun), solgun (sol-gun), uygun (uy-
gun), vutgun (vur-gun), yorgun (yor-gun); askm
(as-k m), baskin (bas-km), btkkm (bik-km), saskin
(sas-kin), yatkm (yat-km), cosk un (cos-kun), susk un
(sus-kun), tutkun (tut-kun) ; "be lirgi n (belir-gin),
bilgin (bil -gin), gergin (gcr-gin), gezgin (gez-gin),
girgin (gir-gin); dzgn (dz-gn), Ign (I-gn)
srgn (sr-gn), szgn (sz-gn), zgn (z-gn);
bitkin (bit -kin ), "ctki n (ct-kin), gckin (ge-kin},
"iliskin {ilis-k in). piski n {pis-k in), sekin (se- kin),
- 1 -
I ' au-&' szcg eski mennlcrde 'av' anlanunda geer , DUlia gre
' a lglt' sz.ci:i ndck i ek ' -g Lt ' deg:il, daha ok, '- It' olabilir.
67 TRKE!'i"iN EKLER'i
yetiskin {yetis-kin}; dilsk n (d skn) , gk n (g-
k n), kskn (ks-kn} vb.
-gtt (-gl, -klt}
-- eki, ad veya eylem kkn den ad kura r :
angtt [ag-gtt}' rde ge benzeyen bir tr av kusu,
ayg ll (ay-grt) al et.
kirkit (kir-kit) hall dokunurken dgmleri srklas ur-
tirmak iin kullarulan tarak.
rgt ( r-gt) kurulus, teskilt.
+. (+u; +i, -l-Ii) I. 2.
......, iyel ik ekiyle kurulu bazi an lat rmlar, beli rtili, beli r-
tisiz tamlama lar birlesik szck olarak ku lla n.hr : ge-
lisigzel (geli s-i -l-gzel), gerisingeri (geri-si-n -j-geri),
+ 1 (+u; +i, + ) I. 1.
........ ek i, adlara veya ad grevinde kullantlan szck-
lere ' sahiplik, aidiyet, mlkiyet' kavramlan ile bit lik-
te 3. Ki si kavrarru katar ve 'iyelik eki' adiru ahr. e-
ki m ek i olan bu ek, nl ile biten szcklerle kul la-
mhrken araya ' -s-' iinsz girer. yelik eki, genellikle
belirti li veya bel irt isiz ta mlamalarda ta mlanan ek i
olarak kullamlir : duvann ta st (ra s-i), evin i}i (i 5-i),
kadmm boyu (boy-u), babanm s z (s z- ) : duvar
ta,I(Ia,-I), ev isi (Is-i), ka dm boy u (boy-u), baba
sz (sz-) : duvarm boyast (boya- s-r), evi n bahesi
(bah e-s-i), gln kokusu (koku-s-u) : masa rts
(rt-s-), evler in baheleri (bahe-Ier- i) vb.
P ROF. DR . YECIIfE 1I.Hino GLt"
bas iangt (baslan-gr) bic seyin, bir isiu strada ilk ge-
len kismt , baslama noktast.
bllgi (bil-gi) bilgili ya da bilgili old ugunu ileri sren
kimse.
algr (al-gt) teil i algtlart cal maya yarayan gere,
rmz rap.
dalgr (dal-gi} suyun uluna dalmayr seven, suya dal -
mayt mes lek edincn kimse.
patlangr [pa tlan -gr] karrus ya da aga dalmdan yapt-
lan ve tabanca gibi ses ikaran oyuncak, bic tr
egjenee f i ~ e g i . patlanga. (bkz. s. 65, alt yazr : 2)
siJgi (sil-gi) tasttla rda n cama d ?C1l yagmuru.
to zu silmcye yarayan otomatik aygu.
sorgu (sor-gu, sa r-gr) eskiden padisah veya vezir-
lerin ka vuk lartna takk lan degerf taslarla ss -
l ty ya da psk! ; bazr kuslann tepesindeki
uzun ty.
66
]:;Il
p
68 PROF. D R. " EClI E IU TiBO(';LU
TRKENiN EKLERI 69
ba srbozuk (bas-r-l-boz uk), besibirli k (bes-i -l-birlik},
besibirycrde (bes-i +bir-l-yc rde) : Isyeri (is-t-yer-i);
isbirli gi (ij-j -birlik-i), demiryolu (demi r -l-ycl-u), buz-
dol abt (buz-l-dolap-r), satrrbasi {sattr-i-bas-t}, ates-
bcegi (ates -l-bcek-i}, yeryz [yer -l-yz-}, adam-
ot u (adam-l-ot-u}, kuzu kulagi [kuz u-l- kul a k-i} vb.
+1 (+u; +i, +) I. 3,
.-..J ekiyle, tamlaya ru 3. Kisi kavranu veren iyel ikli
tamlama kurulur; bu tr tamlama lar genellikJe
' vdrk" ekiyle kurulan gemis zaman ortacrylc kuIl a-
mlrr ; kaldr gt (kal-di k- t) otel, sevdigi (sev-d ik-i) ki tap,
oturdugu (ot ur-duk-u) cv, grd g (gr-dk-)
film, bulduklan (bul-dak-lar-i) para, kull andiklan
(kullan -drk-Iar-t) ara ba, satuklan (sar-uk-lar-i) tar-
la vb.
+\ ( + u; + i, +ii) I. 4.
,....., iyelik ckiyle zinirleme sifat tarnlamast kurulur :
ayagt (aya k-t) ugurlu ki z, sar (sa -i) uzun kadin.
bast (bas-t) dertte aile ; eli (el- i} a rk adam, enesi
(enc-s-i) dsk Isi, ii (i-i) dar kadm; burnu
(bur un-u) havada kil, kolu (ko l-u) sargrlr grenci,
yolu (yol-u) topra k ma halle ; dini (din-i) bt n
ada m ; sz (s z-n) dogru isi, yz (yz-) yurnusak
anne vb.
+1 ( + u; +i. +) J. 5.
......., cki . bazi kk ya da gvdelerle kaliplasarak sifat gi-
bi kullarulan szck kurar: crtesi (ertc-s -i} )'11, evveli
(evvcl -i) gn, evvel si (cvel-i-s-i) gn, ylesi (yle-s-i)
bir adam. kirni (kim-i) insart . cogu (ok-u) zaman vb,
+ 1 ( + u; -l-i, +) J. 6.
......., iyelik eki, bazr ad soyl u szcklerle kaliplasrr
ve deyim gibi kullamlau anlanmlar kurar : Farkmda
(farki-n-da) olmadan kapt kapandi; Daha dogrusu
(dog-ru-s-u) susmak gerek; Dahasr (da ha-s-i} var;
Gerisi (geri-s-i) bos: Sonuna (sou-u-n-a) kadar ar-
pisacagtz ; Hakktyle (hakk -r-y-le} kazandt ; Lytguu
{lyrk-t-n-t) buldu; lyi si mi (iyi-s-i} vazgeclim;
En iyisi (iyi- s-i) sen yalnrz git; Ziyade siyle (ziyade-s-i -
y-Ie) memnun oldu ; Fazlasiyle (fazla-s-i-y-le) dedi;
Dclayrstyle (dol ayr-s-r-y-le) zldk; Gcregi (gerek-i)
yok ; Vaktiyle (vakt-i-y-Ic) okurnus tum; Bid (bu -i)
geJdi, seni a nyor ; Dansr (da n-s-i) Orasi
{ora-s-r) yle ; Sylemesi (syle-me-s-i] kolay; Sy-
lemesi (s y-le-mc-s-i) benden tesini (re-s-i-n-i)
sen bilirsin ; Bu konuda tamamryle (ta mam-t-y-le)
hakhsm; Pesl (pes-i) ma gitt i ; Hakasi (hak-a-s-r)
bu g ; Atkasr (ark-a-s-r) isin asluu bi lmi-
yorum; Kt sacasr (kisa-ca-s-r) bu isten vazgein vb.I.
+J (+u; +i, +) J. 7.
......., iyclik ekiyle karsilasttrmah anlanrnlar kurulur :
Parasr (pa ra-s-I) benden, gitmesi (git-me- s-i) senden ;
Bimesi (bic-me- s-i) senden, dikmesi {dik-me-s-i)
benden; Almas t (al -ma-s-t} bizden, yapmas t (yap-
ma -s-I) sizden; Sylemesi {syle-me-s-i) kol ay, yap-
mast (yup-ma-s-i) g vb.
+. (+u; +i, -i-Ii} J. 8.
......., iyelik eki , bazr szeklerdc ka tmerli olarak ka-
hplasrms bii mde kullamhr : bi risi (bir-i-s-i], kimisi
(kim-i-s-i), hepsi (bep-i-s-i), evvelsi {evvel-i-s-i} vb.
I '-SI' iyelik eki , ban szcG.k lerin biim bakurundan pekistirilmesi
grevinde kullamhr : 'kendi bilir' yerine 'kendisi (keudi-s- bilir' gbi,
A)'Dl ' -SI' eki, nl ile biten rou szcfiklerin de hece kaybma yol
aar: 'yukarr ,SI > yukar,sl, > ierisi > ier-si' gibi.
+ . (+U; +i, + ) I. 9.
eki, -l- Iar I+ler' ogul ekiyle kaliplasarak za-
man belirteci kurar ; aksamlan {aksarn-lar-r}, gece-
leri (gece-ler-i), gndzleri {gilndz-ler-i}, kislan
(krs-lar-r), glelcri (gle-ler-i), nceleri (nce-ler-i),
sabahlan (sabah-lar-i), sonralan (soma-lar -I), yaz-
Jan (yaz-lar-r) gibi. (bh. + Iar, I. 9.)
+ . (+u; H , + ) I. 10.
eki, '+Iar 1+ler' ogul ekiyle kaliplasarak be-
lirsiz adtl ku rar : baskalart [ba ska-Iar- r), bazilarr
(baar-lar-i), oklari (ok-lar-i), kimi leri (kirni-ler-i),
byleleri (b yle-ler-i), yleleri (yle-Ier-i), syleleri
(syle-ler-i) gibi.
+. (+u; +i, +) 1. 11.
"'" iyelik eki, soru adtllarmda kullamhr : Nesi
(ne-s-i) var ?; Kar (ka -r] kal acak, kat {ka-r)
gidecek? ; Kamcisms (ka-r-n-cr-s-r-n-r) soruyor-
sunuz ?; Orasr (e ra-s-i} neresi (nere-s-i) ?; Hangisi
(ha ngi-s-i} dogru ? gibi.
+ . (+ u; +1, +) I. 12.
r"oJ iyelik eki, ba zi szcklerde ynelme durumu
ekiyle kahplasu-: Boyuna (boy-u-n-a) syleniyo rdu ;
nadma (inat -t-n-a) glyordu; Bylesine (byle-s-
i-n-e) zlmemisti ; Diki ne (dik-i-n-e) gitme; are-
sine (are-s-i-n-e) hak; ylcsine {yle-s-i-n-e) yor-
gunum ki; Tek basma (ba s-t-n-a] oturuyor ; ocuk
alabildigine (al-a-bil-dik-i-n-e} kosuyordu; Ijl olu-
runa (olur-u-n-a) btrakma vb.
+. (+u; H , +) I. 13.
""'"-' iyelik eki, bazi szcklerde belirtme durumu
ekiyle kahplasrr : sylemesini (syle-me-
s-i-n-i. sylemeyi) severim; Yalruz basma git mesini
(git-me-s-i-n-i, gitmeyi) beceremez; Yalm z gezme-
sim (gez-me-s-i-n-i , gezinmeyi) sevrnezdi; Diki s
dikmesini (dik-me-s-i-n-i. dikmeyi) bilir ; Para is-
teme sini (iste-me-s-i-n-i, isterneyi) bil iyur ; a -
hsmasuu (ahs-ma-s-r-n-t , ahsrnayi) bilmi yor ; Gi-
yinmes ini (giyin-me-s-i-n-i, giyinrneyi) sever ; Ko-
nus masuu (konus-ma-s-i-n-r, konusrnayi) bilmez
vb.
+ . (+u; +i, + ) I. 14.
""'"-' iyelik eki, a nlarm pekistirmek arnacryle bazr
adl arda ' -ki' ilgi ekiy le kahplasnus olarak l'UI-
lamltr : Benimkisi {ben-int-ki-s-i) yasama degil ,
perisanhk ; Seninkisi (sen-in-ki-s-i) oc ukl uk; Bi-
zimkisi (biz-im-ki-s-i) bosuna gayrot j On!annkisi
(o-n-lar-in-ki-s-i) samahk vb.
+. (+u; +i, +) J. 15.
,....., iyelik ekiyle esitli ikilcmc kurulur : lafr lafrna
(laf-I laf-i-n-a) uymamak, b h kmna (ku-r ku-t-n-a)
yetistirmek, saau saa t ma (saa t-i saat-i-n-a) uyma-
mak; pisi pisine (pis-i pis-i-n-e} gitmek. kelirnesi keli-
mesine (kelime-s-i kelime-s- i-n-e) ezberlemek, den-
gi dengine (deug- i deng-i-n-e) ras tla rnak ; bosu
bosuna (bos-u bos-u-n-a) kosmak, ucu ueuna
(u-u u-u- n-a) yetismek, boyu boyuna (boy-u boy-
-u-n-a) uymak ; sz szne (sz- sz--n-e) uy-
ma mak, gn gn ne (gn- gn--n-e) yet istirme k,
sagl solu (sag-r sol-u) belli olmamak, agzl dili (agrz-r
dil -i) kurumak , kolu kanadr (kol-u kanat-r) kml-
mak vb.
Eylem kk ya da gvdesinden kurulan ban ikileme-
lerde birinci szckteki iyelik ekinin ynel me duru-
I
j
'.
1
1. i .,.
11 r
70 PROl' . DR. ' "EciuE
I
T RKE;-;b E KLEa i 71
J
p
72
P ROF . DR. vectux "H..-.TisOi;I.U EKLER i 73
muyle ka hplas t rgr grtr : Gitmesine {git-me-s-i-n-e)
gidecekt im ama iimdekileri de sylemem gerekIiydi;
Kurnasi kcsmesine (kcs-me-s-i-n-e) keseri m ama
uzun kollu el bise ikrnaz; Bu isi yaprnas ma (yap-
ma- s-J-n-a ) yapanm Iakat iimdcn gelmiyor vb.
+ . ( +5-' , +5-U; -j-s-t, +5-) I. 16.
-." iyclik eki, srra sayt ad lan nda ' -SM' sesiyle bi rlikte
kullarulrr : bi rincisi (bir-i- nc-i-s-i), ikincisi (iki-nc-
i-s-i ). cncs (c--nc-- s-) , drdncs {drt-
-IlC--s- ) , bcsincisi (bes-i-ne-i-s-i), al nncr si {altr-
ne-t-s-i), yedincisi (yedi -nc-i-s-i), sckizincisi (sekiz-
i-ne-i-s-i). dokuzuncu (do kuz-u-nc-u-s-u), onuncusu
(on-u-ne-u-s-u) vb.
+. ( + u; +i, + ) I, 17.
......., iyelik eki , sayr adlartndan kurulan kalmah
tarnlama iie birli kte, belirti li ta mlama kurulmasmi
saglar : Evi n te ikis i {iki-s-i} onun; Par arun beste
biri (bir-i) senin ; Karpuzun te birini {bit-i-n-i}
ayrr ; onda biri bitti vb.
+. (+u; +i, -l-Ii] I. 18,
,...,., iyelik eki yle 'yas' kav ramt veren tamlamalar ku-
r uldugu gibi, tek ba stna bir sayi adr da kullamlabilir,
bu durumda, b tn szc kler, kalrna durumu ekiyle
kaltplasrrustrr : On besinde (bes -i-n-de) bir kiz ; Ka
yas tndaydi ? (yas-r-n-da-y-dt}; On yedi sinde (yedi -
s-i-n-de) vardi ; otuzunda (oruz-u-n-da) bir kadm;
ktrkmda (krrk- r-n-da) bir erkek; ellisi nde (e\li-s-
i-n-de) bi r arkadas vb.
+. ( +u; -l-I, +) Il. l.
,...,., ekiyle, ad soylu szckler belirtme durumuna
girer vc ek, ' bel irtme durumu eki' ad tru ahr. Bu eki
alrms tmleler, ekimli eylcmin ya da eylemsinin
anlanu ru yakmdan tamarnladtgt iin 'belirtili nesne'
olur. Be1irtmc durumu eki, nI Ile bit en szcklere
'- v-' koruma nszyle bagl antr : Gzelim agact
kestiler ; Kimi (ki m-i) anyorsunuz ; Evi
(ev-i) satrrus ; Mc ktubu (mekt ub-u) henz alma -
mts ; Neyi (ne-y-i] knybett iniz ?; Pur ayt {par a-y- i)
altru s vb.
+. (+u; + i, +) H, 2.
,...,., eki. 3 . Kisi iyel ik eki almts ad soylu szc kler -
de. adrllarda, araya gire n adrl ' -11-' sinde n sonra
kul larularak belirtme durumu rneydana gct irir :
Ellerini (eller-i-n-i) da ima temiz tutar ; Gecesini
(gece-s-i-n-i) gndznc kattp ahstr ; Gzn
(gz--n-) budaktan esirgcmez ; Evini (ev-i-n-i),
ailesini (atle-s-i-n-i) dsnr ; Onu (o-n-u) unutma :
Bunu (bu-n-u} g rdnz mii ?'; Sunu (su-n-u) verir
misiniz ? vb.
+. ( + u; +1, +) II, 3,
.-.....J cki alnns belir tme durumundaki szckler, de-
yimlerde ve ataszlerinde kulIamhr: isi (is-i) ol u-
ru na btra kmak , agznu (agzm-i} aramak, bast m (bas-
H l - I) dinlemek, di zini (dizi-n-i) dvmek, kendini
(kendi-n- i) kaybetmek, lafr (laf-i) uzatmak, kozunu
(koz-u-n-u) paylasmak. gZll (gz--n-) d ikmek ,
pa rayr (para -y-t) sokaga atmak ; Agact (aga-i) kur t,
insaru (insan-t) dert yer; Evin iSi as -i)
bit rncz ; Suyu (SUMY-U) getiren de bir test iyi (tes ti-y-i)
krran da ; (Izm (zrn- ) ye de baguu sorma vb.
+. ( + u: + i, +) 11. 4,
,...,., ekini ahms bcl irtme durumundak i szcklerle iki-
Ieme kurulur: olugu ocugu btrakmak. e1ini etegini
ekmek, evi barkr dsnmek, gnn gn ctmek, hu-
I'ROF. Dit. vcc tne II AT l n o t L l '
rnxextx EKLEI 75
1,1 ,
I I I ~
VU/lU suvunu bilmemek, isini gcn brrakmak, te-
kini ber ikini eki stirmek, prhyr prrtryi toplamak, su-
nu bun u dert edinmemek, ta si taragr toplamak vb.
- 1 (-u; -i, -) 111. I.
ro.J eki yle eylem k k ya da gvdesinden ad kurulur:
-ar (a-i}, "am (aIH), "basan (bas-ar-i), "ban (bat-I),
"begeni (begen-i), "bildiri (bil-dir-i), *agn (agrr-r),
"arpi (arp-i), ati (cat-i) , eki (eek-i), 'eviri
(evir-i), dizi {diz-i), dogutdog-u) . dol u (dol-u), duru
(dur-u), gezi (gez-i), grnii (gm-), kosu (kos-u) ,
lii (lc-), l (l-), rt ( rt-), soru (sor-u),
' suuu [sun-u}, yapr (yap-i), yan (yaz- i} vb.
-l- (-u-; oio, --) IV. I.
ro.J eki, k klere get irilerek, kkanlamda glendirme,
yine1eme, devamhhk ve tekrar kavrarnlan saglarur :
brmek (br--mek) ' brmek' isinin tek rar edilmesi
itimek (it-i-rnek) ' itmek' isinin tekrar . edilmesi
kazunak (kaa-i-mak) ' kazrnak' isinin tekrar edilmesi
srmek (sr--mek) 'srmck' isinin tekrar edilmesi
tozumak (roz- u-mak] 'tozmak' isinin tekrar edilmesi
rmek (r--mek) ' rmek' isinin tekr ar edilmesi vb.'
-1+ (-u+; -i+ , -ii-i-) V. I.
,......, eki, ula kurar, zellikle tezIik eyleminde kul -
lamltr : alrvermek (al-r-l-ver-), yaptvermek (yap-r -
-l-ver-], tutuverrnek (rut-u -i-ver), buluvermek (bul -
u -l-ver-}; venvermek (ver-i -i-ver), gidivermek (git-
i -l-ver- ), dsvermek (d s--l-ver-), grvermek
(gr--j- ver-) vb.
_1+ (-u+ ; -i-l-, -+) V. 2.
,......, cki, sirndiki zaman ekimindc, vyor' ekinden n-
" dokumak' gibi ey1cmler aym kurulusla ilgiJi clabill r.
ce kullamlau eylemin ula biimine girme-ini sag-
lar ": a hyor (al -i -l-yor], yapiyor [yap-r-i-yor], tut u-
yor [tut-u -l-yor) , buluyor (bul-u-l-yor}; veriyor
(ver-i -j-yor), gidiyo r (git-i -l-yor}, dsyor (dus- -l-
yor), gr yo r {g r- -l-yor) vb. (bkz. -tyor] .
-1- (-u-; - j., --) VI. 1.
,......, eki, genis zaman eki veya au eklerinin k k ya
da gvdeye baglanmasmda kullaruhr ve bu nedenle
baglann nls adnu ahr : kahr (ka l-i-r), samr
(san-i-r). bulur (bul -u-t], durur (dur-u-t ), olur
(ol-u-t ); bili r (bil-i-r}, gelir (gel-i-r) , verir (ver-i-r),
grr (gr--r), lr (l--r): ahrur (ai -r-n-t-r}, anlr r
(aH- I-I-r), bakrstr (bak-t-s-i-r}; olusur (ol-u-s-u-t) ,
gidilir (git-i -l-i-r}, zl r {z--l--r} vb.
+1 + (+u+;+i+, ++) VII. I.
ro.J eki, ban szcklerin anlam baktrumda n pekis-
t irilmesinde kullamhr : azteik (az-i-eik), biricik
(bit- i-eik) glbi.'
-ICI (-ucu; -icl, -c)
ro.J eki , eylcm kk ya da gvdesinden ad soylu
szck treten -1 (-i; -u, -) ekiyle kaliplas arak 'mes-
lek' ya da ' zellik' belirten adlar kurar; '
akrcr (ak-i-er) ak rp giden.
ahcr (al-r-ei) alma isini yapan ; ekici ; alan kimse veya
aygit.
aydmlatrcr (aydml at-r-cr) aydmhk veren.
bogucu (bog-u-cu) bcgulacak kadar srkmu 'v eren.
I ' -yor' d i, ayrt bir szck kkniin kahnusidrr.
Aym nl, iyelik eki olarak da aikla nabilir : 'bir-l-cik' grbi.
J _I -cr eki, Anad olu a ~ J : d a n m n bazrlar mda geleeek zaman {fut urum}
kavrarru vertr. Anl akya ve dclaylannda 'AJ gelici' t mcesi ' Ali geleed.'
demekt ir.
....
16
r-nor , DR. YECillE HATi BO(; LU T R KENi N EKJ.ERi 17
bulaster (bulas-t-ct) sn.
ekici (ek-i -ci) eken, cazip.
dilenci (dile-n-i-ci) dilenen. .
"dinlevic! (dinle-y-i-ci) di nlome isini yapan , dinl cyen.
(dolandtr-t-ct} do landtran, sahtckr .
(cgit-i-ci) cgititulc ugrasan ki msc vcya yaprt.
esirgcylci (csi rge-y-i-ci) esirgcyen, koruyan.
ezic l (ez-i-ei) ezc n, agrr basan.
"gezici (gcz-i-ci ) geze rek is gren.
gldr c (gldr--c) gldren.
incitici (incit-i-ci) inciten, gnl ktran.
kmcr (krr-i-cr}' ktran.
kO$uCU (kos-u-cu) kosan, yansr .
kurtarrci (kurtar-r-ci} kurtaran.
OkUYll CU (oku-y-u-cu) okuyan, agtran .
(grcn-i-ci) grenmek iin okula talebe.
grctici (grct-i-ci) grctme nitel igine sahip olan.
nleyici nn alan, nleyen.
"seici (se-i-ci) seme isini yapan.
sogutucu (sogut-u-cu) sogutma uiteliginde olan.
smiircil (smr--c) smren.
sur cu (sr --cl araba ve benzeri sren .
*tut ucu (tut-u-en) bir seyi, bi r dsnccyr t utan .
"tli ketici (tket- i-ci) tketcn, m stchlik.
"retici (ret-i-ci ) tireten. mstahsil, elde eden.
ze (z- il-c] znt veren.
yaprc t (yap-r -ct) yapan. yararh clan.
vrkrct (yrk-t-cr} yikan, yrkma isini yapan, zararh olan.
-rlr (-ulu; -m. l)
____ cki, (-li, -lu, -l) ekiylc kalrplasarak, eylcm kk
)la da gvdelerinden , orta grnmnde stfat
I Bu tr zellik lcr sit ar Ilitcliginde kullaruldrgt iin nlcrinde ad g-
rc\ inuc t-ir slciik bululll11:\7$.1, ka\TamJ da \'crir.
kurar : duvara asih (as-i-h) rcsim, basth (bas-t-h)
kitap, mavi kgtda yazth (yaz- r-lt) mektup ; yol
kenanna dizili (diz-i-Ii) grenciler, tasa oyulu (oy-
u-lu) yazr lar, kayalara gml (gm--I) mczar-
lar vb.
-unsa- (-umsa- ; -Imse-, -fimse-)
,....., eki, ad ya da eylem kknden, eylem gvdesi
kuran birlcsik bir ektir : anrmsamak (an-rm-sa-),
aznnsamak (az-im-sa-), kaunsamak (ka-tm-sa-),
yokumsamak (yok-um-sa-), benimsemek (ben-im-
se-)-, ekimsemek (ck-im-se-), gcmsemek (gc-m-
se-), glmsemek (gl-m-se-), ktmscmck (kt-
m-se-), kilmsemek (kk- mse-) vb.
+m ( + uo; +io, + n; +010, -l-nun; +nin, +nn)
,....., eki, ad grevindeki szcgn tas tdtgr kavrarmn,
baska bir kavrama baglanmasnu saglar ve ok defa
tamlama kur dugundan ' tamlayan dururnu cki' adt-
TIl ahr" : duvann (duvar-m) tast, yolun (yol-un)
sonu, evin (cv-in) isi, zmn (zm-n) p;
kapuun (kapt-run) kolu, kut unun (kutu-nun) boyu,
baheniu (bahe-nin) duvart , r t nn (r t-nn)
rengi vb.
-mca (-unea; -lnce, -nce}
,....., eki, eylem kk ya da gvdesindcn ' zama n' kav-
ranu veren ula kurar: alinea (al-m-ca), almaymca
l Ayru ekin 'vlmsi' biimi de kullamhr : ' bcnimscmck' yerine (bc-
nim-imsi-) gibi (bh. -msn.
, Tamlama kurulmadtgr ha lde, tarnluyan durumunda olan ve yklem
olarak kullamlau szckler de vardn: ' Ru kalcm Aii'nindir; 0 defter kimin?;
At binenin, krh kusanamn' gl bi.
Tamlayan durumu eki, HsJmda, iyel ik cki gibidir ve unHi ile biten
szcklere tamlayan durumu ek i gctirilincc araya adJl '-n, 'si girer.
: ll 1' 1101-'. DR. ,rd llE nvri uo r.u
T II KE",' b exr.xut ,9
,
;::lJ" ;;
(al -ma-y-in-ca}, olunca (ol -un-ca). olmaymca (01-
ma-y-in-ca) : gcli nce (gel-in-cc), gelmeyince (gel-
me-y-in-oe}, grncc (gr-n-ce), gr meyince (gr-
me-y-in- cc, vb. (bkz, + a, 11 . 2).
-l-rrga ( + irge)
-- eki, ad soylu szckten eylem g vdesi kurar :
esirgernek (es-ir-ge-), ya di rgaruak {yad-r-ga-) gibi.
-ryor (-uyor ; -iyor, -ilycr }
- eki, eylem kk ya da gvde sinden simdiki za-
man kipi kuran birlesi k bic ckt ir": a hyor (al-i-yor
<al-l+yor-l-r). sattyor (sat-r-yor): okuyor (oku-
u-yor), ot uruyor {o tur-u-yo r}, uyuyor {uyu-u-yor} ;
geliyor (gel-i-yor], gidiyor (git-i -yor), seviyor
(sev-i-yor}; g r yor (gr--yor), zlyor (zl--
YOT), yr yor (yr--yor) vb. (bkz.-, +. V. 2).
- K -
-k (-ak, -ek} I. I.
e-- eki , genellikle eylem k k veya gvdesinden ad
soylu sdzck kurar" :
adak (ada -k) adarnla n sey.
akak (ak -ak) deva mlt aka n su, su yat agr.
atak (at-ak) a t thmda bulunan, cret k r,
bannak (bann-ak) bnnmlacak yer, cv, yurt .
hatak (ba t-ak} nemli, amurlu to prak : batmts sey-
I -ryor cki, aslmda, bir ula ekiylc 'ver' kkun bir tesmesin den mey-
dana gelen bir ektir.
t. Trkiye T rkesinde ad \'C)'3 eylcrn k k ya da g vdelerine geti rilen
\-C-ak f-ek biiruindc gr lcn ckin bir r r de dog u Turk esmde ki -gak I
eki ndcn gdmektcdir : 'y an-gak > ya na k. > >
kergek > gerek, yapur-gak > yap ra,,' gibi (bhz . + kek maddesi).
btak (bi-ak) kesmeye, bimeyc yarayan aygu.
budak (buda-k) dal , daim gvdeyle birlejtigi yer, tuh-
tadaki yuva rlak , sen ktsun.
bunak (buna-k) bunanus.
at ak {at-ak] iki dag yamacmm veya iki yo lun hu -
yer.
ekek ( ek-ek) kayrklarm kryrya ekildigi yer.
dayak (daya-k) destek, di rek ; d vmek.
dilek (dile-k) istek, arzu.
dolak (do la-k) toz luk yeri ne bacaklara do lanan kumas.
dnek (dn-ek) sznden d nen. sznde d urrnavan.
durak (dur-ak} tasrtla r m durduklan yer ; -d uema," a-
hsmada ara.
el ek (ele-k) eleme isini yapma k iin ku llamlan aygrt.
"erek (er-ek) van lmak istenen sonu, gaye.
istek (iste-k) yerine getirilmesi isteni len, dilek.
kaak (ka-a k) her hangi bic seyde n, yerden kaan.
ka pak (kapa-k) bic scyi kapatmak iin kullarulan gcrec.
kayak (kay-ak} kayma kayma takmu.
ktvrak (krvn-uk) canh, becerikli , atik; hareketli.
konak ( kon-uk) yolculukta dinleurnek ii n d urula n,
kcnulan yer ; b yiik cv.
korkak (ke rk-uk) her seyden korkan.
kurak (ku ru-ak) yagmur suz, kur u yer.
par lak (parla-k) parlayan, temiz vc tsikh.
pisek (pis-ek) kc lay pijen.
sapak (sap-uk) saprlan yer , aynlan yol agzr.
sars ak (sars-ak) herhangi bir nedenle sarsrlrrus, hasta.
srek (sr-ck) sriip giden zaman , s rcn : hayvan
sr s .
"tapmak (tapm-ak) tapn ul art yer.
tarak {ta ra -k) raramaya ya raya n aygu.
teketlek (tekerle-k) tekerlenen, teker biiminde o l<l n.
titrek (titre-k) titreyen.
HU
I'RI I L Uil. YF.(.:i llf: IIATi ll ( lt; I ,U
TRKEt\' iN EKT. ER i 81
topar lak (toparla-k) topatlantrus. top gibi, yuva rla k.
iirkek ( rk-ek} ekingen. rkcn.
ugra k (ugra-k) ugramlan yer.
yedek (yct -ek) yetrnesi iin sak lanan. ihtiyat.
*) Igmak (Ylg-m-ak) bir seyin Ylglidlgl, bi riktigi yer .
yuvarlak (yuvarla-k] yuvarlannns, da ire biimin de
olan; toparlak.
-k (-Ik. -uk: -ik. -iik} I. 2.
_ ekiylc, eylcm kk ya da gvdesindcn genellik le,
srfut g revinde kullamlau s zckler kurulur :
a tk (a-ik] arlnus olan.
a hs rk (ahs-ik) ahsrru s olan.
(bagdas-tk} aralannda bagdasrna bulunan.
bir lesik (bir lcs-ik) birlcsmi s c lan.
bitik (bit-ik) bitmis. biten ; yorgunluktan ya da ha s-
tahk tan grnen.
bozuk {boz- uk) bozulrnus c lan .
arprk (a rp-rk ) arptlrms. cgrihnis clan.
eki k (eek-ik) ekilerck gcril mis gibi grnen, ekilen.
douuk (don-uk) par laklig t olmayan ; donmus olan.
dkiik (d k-k) d k lr ns ola n.
ezik (ez-ik) czilmis olan.
giik (g -k) g ms c lan. kilnt.
kes ik (kcs-ik) kcsilmis olan.
r tk (r t-k) rtlmil s c lan.
silik (sil-ik ] silinmis ohm, gster issiz.
so luk (sol -uk) solrnus ohm.
skk (sk-k] sklms olan.
uyusuk (uyus-uk] uyusmus o lan.
varnk (yau-tk] yanrrus clan .
ycnik (yen- ik) yenilmi s c lan.
yit ik tyit-ik) olan.
yer lc'jik olal1 .
yoltlk (YOI-llk) yol unmu$ olan.
-k I. 3.
-..J cki, ' cda' ck iyle kurulmus cyIem gvdesindcn ad
kura r":
bmg jldak (bmg tlda-k) bebeklerin bastudaki kemiklerin
yum usak yeri.
Itkrrdak (f rktrda-k] yeriude duramayan, harcketli.
fin idak (Fmlda-k} rzg rla dnen bir oyuncak vcya
gcrcc.
fingirdek tfi ngir de -k) f ingirdcyen. fiktrdak.
" rstidak 1$lIdayan; istk veren gcrc .
kaktrdak Ikakt rda-k) eritilrnis kuyruk yagmm crimeyen
ktsnu ; ktktrdak.
kikrrdak (ktktrda -k) kimi organlardaki sertee. esnek.
bcyaz doku.
krpt rda k (ktpt rda-k) ktpt rdanan, harekerf olan.
"ptr tldak (pmlda- k) atp kapamak yoluylc isa rctlcr
vcrmc yc ya ra yau aygtt.
-k J. 4.
,....,. ek i, scs yanst tan szckler kurar ve bunlann
ogu ikilemc biimi nde kullanr hr : ciyak ciyak
bagtrmak, rumeik mutcrk mmctklama k. nuzrklu-
mak (nuz rk-Ia-) ,VIClk vtcrk amur, vrk vrk vrkla-
mak, viyak viyak bagmnak, zmk di yc d ur mak. zonk
zonk zonklamak vb.
-k (pak, -ek ; -r k, -uk; -lk, -tlk) I. S.
,....,. ek! almrs szckler ikileme kurar: abuk sabuk.
atk satk, ark scik, arpik urpuk, izik izik, degi-
sik didik didik, donuk do uuk, dkk satk,
kesik kcslk, kink rktk, kmk dkk, sarsak sarsak.
tilrek titrek, r kck rkck, yrhstk yrhsik, yoluk yoluk.
yumuk yumuk vb.
1 'ya\l amak' olan 'ynst lk. k ckiyle
PROF. Uil. vectue IUT i ll Ot U
TiJ lU.:.E rd;-.; EKI.ERi 83
-i-k ( +ak; + ck) 11. I.
"-' eki , gencl likle ad kk nden ad ku rar :
basak (bas -uk] bugda ygi llerin tanclcri ni tastyan kk
bas. (bkz. s. 78, a hyazr : 2)
benek (bcn-ek) ben gibi oIan rcnkli krsrm.
orak {or-a k) tu zlu toprak.
ipek {ip-ek} ipekbcegindcn elde edi len iplik .
"edak (od-ak) yansiyan tsmlartn tcpl andiklan nokta .
ortak (orta-k} mstcrck, isurak eden.
sakak (sak-ak) ene, ene alu.
sol ak (so l-al) sag eli yerinc so l elini kul lanan.
t opak (top-ak) top gibi yuva rla k ol anr .
yolak (yol-ak) patika, k k yol.
+k- (+Ik-, +uk-; +ik-, +k-) lIl. I.
--.,. eki, ad kknden, kknnl.nm pcki sti ren d nsl
eylem gvdes i kurar : ac rkrnak (a- r-k-) ,biri kmek
(bi r-i-k-), gecikmek (ge-i-k-) , gzkmek (gz--k-}
vb.
-k (eik, -uk ; -ik, -k) IV. 1.
--.,. eki, 'beli rli gemis, dil ek' kipler inin ve ' hikye,
kosul' birl csik zamanla nnm I. Ki si eki mlerinde
'ogul' kavranu saglar : aldrk (a l-di-k), geldik (gel-
di-k): alsak (al-sa-k}; gclsek (gel-so-k): aldrydrk
(al-di -y-dt-k), geldi ydik (gel-di-y-di- k}; aldiysa k (al-
dr-y-sa- k] . geldiys ek (gel-di -y-sc-k} vb.>
-l-kek
eki, ad a geJir ve art lamt pek istirir. Bu ek yazi
d ilinde yaltuz ' erkek' szcgude gemektedir .
, 'kabuk (kab-uk), lop uk (top-uk}' gibi s zc kfer de 'ok' sesiyle ad dan
aJ lardlr.
, Aym ekimlerin, ' uld lktl (al.dl-k-II), gddikl i (gel di-k-ti) ; aldlksa
(al-dl -k-sa), gddikse (gel-di- k-S)' biimleri de kull.lm hr.
-l-ken
-- cki , ekeylemin ' iken' c rtacmdan o lusmu bir
ekt ir vc basku cylcmlcrin ortal anyle birlcserck ula
kurar : ahstrken {ah s-i-r -l-i-ken > ahs-r-r-kcn};
okurkcn (oku-r -l-i-ken > okur-kcn); ds.i iken
(ds n--r -l-i-ke n >d sn--r -ken}; gelmi sken (gel-
mi s-t-i-ken > gelmi s-ken}; konusmuskcn (konus-
mus -i-i-ken > konus-mus-ken}; gidccekken {gir-e-
eek-i-i-ken > git-e-cek-ken) vb.
-l-kr r- ( + kur-, -l-kir-, -l-kil r-}
-.... eki, scs yansttan kklerdcn eylcm gvdesi kurar :
aksu-mak (as-ktr-}', frskrrmak (f rs-kir-), hayktrmak
(hay-ktr- I, htki rmak (hi -ktr-}, hrmkrrmak (turn-
ktr -), tiksir mak (us-krr -); k s rmek (s-kr-), ps-
krmek {ps-k iir-) . t krmck (t-kr-), smk rmck
(sm-k r-) vb.
+ ki ( + k) I. I.
-.... eki , ad soy lu szcklcre genrilrek ' iyeli k, uid i-
yet ' kavra nu saglamr ve ' ilgi eki' admi ahr- : uksarn-
ki (ak sum-ki), sa bahk i (sabah-ki), geceki (gece-ki) ,
ncek i (nce-ki), ya n nki (yann-ki), derninki (de -
min-ki}, evve lki (evvel-ki), slmdik t (simdi-ki), son-
raki (sonra- ki), asagrki (asagt-ki], yukank i (yuka-
n-ki), karsrkr (ka rst-ki) , dnk (dn-k), bugnk
(bugiin-k ) tcki (tc-ki), heriki (beri-ki ] vb.
I Grl yor kl, ' , kIr' ekinJe ' r' seslnin bulunmast, 'askmnak skr-
mek, uskrrmak' gihi s zcklcrdc scs yol anus, 'ak strmak,
ksrmek, uksumak' gibi biimler otusmustur .
2 Bagla olan 'k i' ayn s zc k oldugundan ayn Y:iZlhr. Ya lmz ball
d ur umlarda ulan bu szck, ek gibi yal llma kladJr.
Halbuki (hal +bu 1ki) , san ld (san -t ki), oysaki (oysa +ki ), demekki (demek
+ ki). mademld (madem +kil gibi.
_ _ _ -----.:....- J
8 1
J' ROL DR. \Tci HE ILH i Jl o t=L U
85
+ ki I. 2.
__ eki . tam layan dur umuna ginnis kisi ve isar et
adillanylc kullaruh r : benimki (ben-i -n-k j). seni nki
(sen-i-u-ki), onunki {o-n-u-n-ki). biz imki (biz-i-n-ki],
sizinki (siz-i-n-ki), onlarmki {o-n -lar-r-n-ki}, ken-
di ninki (ken di -n-i-n-k i); b ununki (bu-n- u-l1-ki). su-
nunki sunlartnki vb.
+ ki I. 3.
_ ' c ki. adlann ta rulayan durumundan so nra ku l-
13111hr : evinki (ev-i-n-ki). baheninki (bahe-n-i-n-
kil . odatunki (Oda- IH-n-ki). Alninki (AIi -n-i-n-ki)
vc bazen de Gnl'nk (Gni.il--n-k) gibi.
+ki I. 4.
-.., eki. adlarm vc adillarm kalma durunlu nda n sen-
ra kul laruhr : evdek i (ev-de-ki). bahcdeki (bahe-
de-ki ). odadak i (oda-d a- ki). Ali'dck i (Ali-de-ki):
bendeki (bcn -de-ki). sendek i (seu-de-ki) , oudak i
(on- da-ki) ; bizdeki (biz-dc-ki ). sizde ki (siz-dc -ki),
o nla rda ki (o-n-la r-da-ki ] vb.
+ki I. 5.
__. eki . kendinden so nra iyclik cki al nrak a rtlam
baklm;ndan 2:lcnir : bcnimki si (ben-i-n-ki-s-i) . se-
ninkisi onunki si (o-n-u-n -ki-s-i). bi -
zimkis i (bi z-i-n-ki- si). sizinkis! (si z-i-n-ki-si}, onla rm-
ki si (o-n-lar-1-l1-ki-sil gi bi.
+ki I. 6.
__ cki al mts ban szcklcr srfat gibi kullamhr ;
Gcccki yagmur, sa bahki rzg r, d nk ola.y, geen
vtl ki grenciler; evdeki ki ta p. sokaktakt ada m,
ba hede ki ocuk vb .
- 1.-
+1 (+.1; + 01) J. 1.
__ eki, ad , bazen de cyl em kk veya gvdelerine,
genis n lyle baglaua rak ad soylu szc k ku rulur :
at al (cat-a l} birbirine caul rms kol lan . dallan olan .
epel (cp-el) pl . kirIi.
igel {ig-el) olmamis. ham.
bkel (ck-el) srvimn dibine kcn tortu.
"'dogal (dog-a -l} dogadan gelen, dogaya ait.
"geneI (gen-cl ) geni s, yaygm ol an.
ggcl (gk-e l] gk renginde, ma vir nsi, yes ile alan.
gzol (gz-cl) grns uygun, g ze hos g rucu.
*Hkc l (ilk-el} ilk yapida olan, ilk durumda ka lnus
01:111, iptida.
kural (kur-al} kaidc, usul.
*zel (z-el) ze ait c lan, varbgi tek olan, hususi.
sakal (sak -al) eenede ve ya naklarda ikan killar.
topal (top-al) a ksayarak yrycn.
*nc cl ( u-ce-l) nce clan, evvclki.
+1 (+11, +ul ; -l-Il, -j-l) I. 2.
,......, eki, ad. bazen de eyJcm kk veya gvdelerine da r
nlyl c baglaua ra k ad soylu szck kurulur :
ardi l (a rt -I-I) art arda gelen, mteaki p, ha lcf
agll (ak -I-I) a ym c vres inde ki a k olan b lm, ha k.
.1111 (an-t-I) hnftza , bcllek.
akrl (ak-r-l) sular m yuvarladtgt kk tas.
apul (a IHI-I) ar pma eylcmi, yagrna.
"ek til (ek -l) yer ekimi dogrultusunu gos termek zc-
re ucuna aglrhk baglan an ip.
IjiJl (lg+l) ak tntis r beli rsiz su.
gnl (gifg--l) g gs tc, yrekte bulundugu samlan
istek kaynagr, mancvl va rhk.
kt ztl {ktz -r-l) kmruzr. klpklfJnIZI .
86 i-nor. DR . vect na
T t RKE :'i h EK1.EUi 87
,
"kosul (kos-u-l) bic isin olabilmesi iin gereken sart.
kumul (kum-u-I) kumsa l, kumluk ycr.
*kurul (kur-u-I) bic iin roplanen damsma ynctim
heycti, meclis.
dl (gd--l} armagan, mk fat.
yesil (yas-r-l) gcncll ikle ya s. taze yuprak rcngi, sari ve
mavi kansimmdan olusan renk.
+ 1 ( + ' 1, +ul; +iI, + l) I. 3.
,....,. eki, ses yansrtan k klere getirilerek yanstma
szckler i kuruIur. Bu szc klcr, gcncllikle, ikileme
biimi nde kullamhr : CIVJl crvil (civ-i-l), agtl ag) )
(ag-i-l), fml fml {frr-r-l], grl gr l (g r --I},
hart! hart l (har-t-I), horul horul (hor-ui), IglI Jgli
(Ig-I-I), I;;Ji (1;;-1-1), nu nl nunl (1111r+I), nusrl
rmsil (mrs-r-l), panl panI (par-I-I), pml pml (pi e-
l-I), sml sml (;;If-I-I) , tiri l t iril (tir-i-I), zml zml
(zrr-r-I) vb.
(ctl-, -ul-; -ll-, -l-) 11. 1.
-.,., eki , ey!em kk ya da gvdclcri nden gerek z-
ney i saklayan editgen att kura r : nrlmak (a-l-1-)
am lma k (a n-i-l-), asil ma k (as -l-I-), bak rlma k
(baki-l-), bas rlmak {bas-i-I), biktlmak (bik-r-l-), bi-
ilmek (bi-i-I-), agmlmuk (ag-i-n- l-), almak
(at+I-), izilmek (i z-i-l], dagu ilma k (dagtt-t-l-},
dizilrnck (di z-i-l-), dokunulmak (do kun-u-l-), duyu l-
mak (duy-u-l-), drlmek (dr--l-), edilmek (et -i-l-),
gei lmek (ge-i-l-), get irilmek (get ir-i-l-), gezilmek
(gez-i-l-). gidilmek (git-i-l-), girilmek (gir-i-l-), gn-
deril mek (gnder -i-I-), gs terilrnek (gster-i-l-),
itil mek (it-i-l-), rsmlmak (rsrr-r-l-), karlmak (ka-
1-1-), kan lmak (kar-i-l-}, kantma k (kuz-i-l-], kcsilmek
(kes-i-l-), kirpilma k (ktrp-t-l-), krsrlmak (kts-r-l-),
kt sktrnl mak tkl}l... lrt-t-I-), ktyrlmnk (kt y-r-l-]. ogre-
tilmek (ret -i-I), g tl mek (g t--l-), b, dmck
( l- -l-), r lmc k ( r --l-) , v l mck (v- -l- )all-
mak (sa-r -l-). sag tlma k (sag-t-l-), saulmak (s.u-r-l-).
savrulmak (sav ur-u-l-), sayrlmak (saY-I-I-), seilmek
(sc-i-l -), sevi lmek (sev-i-l -), sklrnek (sk --l-).
sunulmuk {su n-u-l-] , ukilmak (tIk-I-I-), unutulma k ( u-
nut -u-l-). uyartlrnak (uyar-i-l-), verilmek (vcr-il-).
vurulmu k (vur-u-l-), yaki lmak (yakl-l.), ya pilmak
(yap-t-l-). yaraulmak (yarat-i-l-), yanlmak (yar-t-l-},
yazr lmak (yaz-I-I-), yenilmek (yen-i-l-], yrrt.lmak
(yrrt -i-l-), yutulmak (yut-u-l-), yzlmek (yf --I )
vb.
.). (,1, -ul-; iI, I) IJ. 2.
"'-' eki , cylcm kk nden ok defa dn sl olarak
kullaml a u eau kura r: ay tlmak (aY-I-I-), bogulmak
(bog- u- I-), bzlrnck (b z- -l-}, irkil mck (iil.:-i-I-),
kaptl mak (kap- i-I-), ka silmak (ka s-i-l-), koyulmak
(koy-u-l -), serpilmek (serp-i -l-). stynhnak (stytr-r-l-),
zlmck (z --l-), yorulma k (yor-u- l-) vb.
+\. (+ al; + el ) IJ. 3.
"'-' ek iyle, ad k k ya da gvdeleri nden gencllik le
d nsl eaular kurul ur : al al mak (a lak- u-l-)! a-
zalma k (nz-a-l-}, bosalma k (bos-a-l-), buu.ilma k
(bun-a-l-), ogalmak (ok-a-l-), daralmak (da r-
a- l-), din celmek (din-e-l-), di rilmek (dir i-l-),
dogrulmak (dogru- l-), durulmak (dur u-l-), d-
zei mek (dz-e-l-). cgrilmek (egri-l-), eksi lmek (ek-
sik- i-I-), gencelmek (gen -e-l-), kartal mak (kart-a-l-),
krsalmak (klsa-a-l-) , koealmak (koca -l-}, krclmek
I 'alak, eksik. k.,:k' gibi sl cukkrin sonundaki ' -k' sesi, ' -I' g\ "de
eliyl c bir1<'1i rken kaybolmakt adlL
...
88
I'HOF. DR. vr.cinr 'l\liBO{;U"
89
(k r-e- l-). k lme k {kk--l-). yogalmak (yog-
-a-lol. ynclmck (yn-c-l-I, ycclmck (yce-l-) vb.
_1_ (-t l-. -nt-: -il -, -UI-) n. 4.
_ cki, bazen hem cdilgen he m de dnsl o la rak
kullamlabilcn ikili an kurar: atlruak (a+ l-).
anlmak (at-I -I-). bozulmak (bcz-u-l-}, bklmek
(bk--l-). aktlmak (3k-I -I). cekrnek (ek-i -l-).
dikilmck (dik-i-l-). dktmek (dk--l-), cgmek
(cg-i-l-). ezilmck (ez-i-l -). gcrilmek (ger -i-l-). g-
mlmck (gm--l-). kattlmnk (ka t-t-l-), kmlma k
tkr r-r-l-) . kovulmak (kov-u-l-]. kur ulmak (ku r-u -l -},
sathua k (sa-t-l-). sarsumak (5ar 5-1-1-),_ serilmek
(scr-i -l-). vrkrlrnak (qk-,-I- ). sokulmak (sok-u-l-).
s zl mck (sz- -l-). takthunk (tak+l-). ta rulmnk
(tar t-r-l-I. yavtlmak (yaY-I-I-), )'Jgllma k {yig-i-l-},
yiktlma k (vrk-r -l-). yumulmak (yuru-u-l-}, yutulmak
(yut-u-l -] vb.
-1- (-11-. -ul -: -tl-, -iil-) 11. 5_
...... eki . bazr szckl erde kahplasarak, kk gibi
kullamlau gvdcler kurar .' baytlmak, dag tlmak.
kuttulmak. yaur lmak vb.
-1-(-. 1-. -ul-:-il-.-iil-) IJ. 6.
__ cdilgculik cki. bil' veyn bil' ka ea u ckiyle kur ul-
mus gvdclcrde so nunc u a li cki o larak kullamhr :
ahsurtlmak (a hs-ur-r-l-). ;tiwlalalldm lma k (aga-
lan- d tr-r-l-). agl rhl)tmlmak (ajhr-las -ur-t-l-), A\"-
rupahla snnlmak (Avrupah-las-ttr-il-), baknnlrnak
(ha k_t 1I' -I-H. ha uhlns turhu ak (ba t i h-las-nr-i-l-),
birlcsurilmc]. (bir- lcs-tir-i-l-I, hnlastt rtlmak
, Bu liir g\'dc1crin. bakl milldan incclcnmcsiyle ' 1-' ekinin
gr e\' j bclirti 1cbilir. 'baygm' yardlml)'1c 'ba)'-- k6kti
\ C' dn}l gi.'Hk si dik kale allJllna hdlf.
ttr-tl-). canla nd m lmn k Ican-lan-dir-t -l-). abuklaj-
rmlma k (abuk-las-ur-r-l-]. ckisti rilmck (ekis- tir-
i-l-). da rlnstm lma k (da r-las -ur-r-l-) . dc gcrlendiril-
mek. (dcjier-len-dir-i- l-). devlctl csfirtlmck (dcvlct-
lcs-ur-i-l-). cjilcndi rilmek (cglen-dir-i-l-) . ekti rtil-
mek (ck-tir-t-i-l-) . c vcillcstirilntck (evcil -les-t ir-i -l-).
gcrek riImek (gcrcek-lcs-tir -i-l-) . hava landr n1-
ma k (hava-lan-dt r-r-l -). ha zu-ianthu a k (hazt r-la n-
-[-1- J. hazn-latunhnak (haz tr-lat-ur-r-l-), rsrklan-
lundmlmuk us tk-lan-dn-il- ). iyilcsfirilmek (iyi-Ics-
tir-i-l -). ka ra rlas unlmak (ka ra r-Ias -ur-r-l-}. kuv-
veilendi ri Ime k (k uvvct-len-dir-i- l-), millilesti rilmek
(mill i-les-tir-i-l -). neticc1endiriimek (net icc-lcn- di r-
i-I-). onurla ndmhuak {o nur-lan-drr-r-l -). zlcstiril-
mek ( z-lcs-ti r-il-), pnylasunhnnk (pny- las-ttr-r- l-},
sadolest irilmck (sa dc- lcs-tir-i-l-], T iukclcstin lmck
(T rke-lcs-tir -j-I-). uzak1<1 sun Ima k (UZ ;\ k-las-t 11'-1- \-).
vazifclcndiril mek (vaz ife-Icn-dir-i- l-), zcnginlcs tiril -
mek (zeugin-lcs-tir-i-l-) vb.
+ 13- ( + 10-) I. I.
...... cki. ad soyl u kk ya da gvdelerc gelerek. ey-
lcm gvdesi ku ra r : "akla mak (ak-la-). aralamnk
(ara-Ia-). alk tslama k (alk ts-la-) , a rka lantak (a rka-
la-). as tlnma k (asr-la- ). atcs lemck (at cs-le-). avlamak
(a v /la-). uvu la mak (a vu-Ia-). aytplamn k {ayrp-la-).
azarlamak (azar-Ia-). bagl amak (baji-la-). bel gele-
mek (belge-lc-). basl arnuk (bas-la-). bogazlama k
(bogaz-Ia-). btnlcmck (btn-le-}, bylcrnek (b -
yii-Ie-), cilt lcmck (cilt -lc]. abulamak (aba-la-), a-
palama k (a pa -la-), *ekim1cmck (ekim-le-),
lemek (clmc-Ie-), ivilcmck (ivi-Jc-). *zmk mek
(zm-lc). daglama k (dag-Ia-). dcmirlemek (dC'-
mir-lc-). demlemek (dcm-Ie-), *denctlcmek (de-
(JO I'lIOF. DIL Yf.:CiU E IL\tiHOGU;
-r HKE ;'.;( N EKLE Ri 91
net-le-) , "dengelemek (denge- le-), dislemek (di s-le-),
dizginlemek (dizgin- Ic-), dogrulnmak (dogru-la-),
dgmcl cmck (dgrne-Ie-), dzenleruek (d zcn-lc-),
ek lemek cllcmck (el-le-), "etkilernek (etki-
le-), "fisleruek (f'is-le-), fit temek (fit-Je -), gerilemek
(gcri-Ic-), g gslemek (g gs-le-}, hafiflemck (haf if-
le-), haurlarnak (hanr-Ia-), hazrrlarna k (hazir-la-),
horlamak (ho r-Ia-), ierlcmck (icri-Ie-), ilerlemek
(ileri-Ie-). katlamak (kat -Ia-], kuca klamak (kucak-
Ia-), kulalamak (kula-Ia-}, kur ulamak (kuru-la-),
kut lamak (kut -Ia-), lanetlcrnekf lanct-Ic-} , Ickelemck
makaslamak (ma kas-I a-), noktala mak
(nokta-la -}, "o naylamak (onay-Ia-), ortalnmak
(orta-la-), otlamak (ot-la-), gtlcmck (gt-Je-).
nlemek (n-Ic-), " zerlemek ( zet -Ie-), "zrnle-
mek (zm- lc-), pos talamak (pc sta-la-), rahat la-
ma k (rahat-la-), selmlamak (selm-la-), sergilemek
(sergi-le-}, scrin lcmck (scrin-le-], *soJlamak (sol -la-) ,
sularnak (su- la-), sulamak (su-la-) , sismanlamak
(sisman-la-), tarnamlamak (tamam- Ia-), *t3m01-
lamak (tarum-ln-), tasarlamak (t asan-l a-), tnslamak
(t us-Ia-}. ta vlamak (tav-I a-), tekerlemek (teker-Ie-),
terlemek (t er-le-), ropallamak (topal-la-) , tuzlamak
(tuz-Ia-), uc uzlamak (ucuz -la-), ufulama k (ufak-
lu-), ugurtarnak (ugur- Ia-}, "uygul aru nk (uyg u-la -),
tlcmck ( t-le-), vid alnmak (vida- Ia-), "vimlernek
(vim -lc-). yagla mak (yag- Ia-), yal nnlamuk (yalan-
la-), yaralamak (yara-la-) , yavaslama k {yavas-la-),
"yaymlamak (yaytn-la- ), yazlamak (ya z-Ia- ), "yegle-
me k (yeg-lc-), yenilemek (ycni-Ie-], "yinelcmck (yi-
yorumlamak yklcmek (yk-Ie-),
yliz1cmck (yliz-1e-), zarfJamak (zar f.l a-), zaYlflamak
(1.aYlf-la-), zorlamak (zor-Ia-) vb.
+Ia- (+Ie-) I. 2.
---. cki, ses yausnan kk ya da gvde lere gcriril crck
eylcm gvdcs i k urulur : afallamak (afa l-la-), agala-
mak (agu-l a-)", cu-larn ak (elr-Ia -), crzlamak (crz- Ia ),
eaglemak (ag- Ia-), at lamak (at-Ia-), inlamak
(tn-la-) , dchlemek (deh -Ic-), fu-lamak (Iir-Ia-), Fis-
lamak (frsl a-) , fosla mak (fos -1a-), grdaklamak tg!
dak-Ia) , gurlamnk (gur-la-), gmlcmek (gm-le-},
grlcmek (gr-Ie-), ha vlaruak (hav-Ia-}, lutlamak
(lur-la-), hohl amak (hoh-la-), ho rlamak (hor-la-),
kekcicmek (kckc-lc-), ktlemck (k t-lc-], rnele mck
(me-Ie-), ofl amak (of-Ia-), patlamak (pat-ia-), poh-
pohlamak (pohpoh-la-), pul1amak (puf-Ia-), sa kla-
mak (sak -Ia-], flemek (f-lc-), vmlamak (vin-la) ,
vizlamak (viz-la-), viyaklamak (viyak-Ia-), zn'Iamak
(ztr -la-), zonklamak (zonk-Ia-) vb.
+Ia- ( + Ie-) I. 3.
"-' eki, bazt kk veya gvdcl erlc kahplasat ak eylem
gvdcl eri kura r : agirlamak, aglamak, an lamuk,
at lamak , ayiklamak, beklemd, bcll cmck, bcs lcnu. k,
boca lamak, isclcmck, didik lcmek, damlatuak, eruck-
lemck, "es inlcmck , gjzlernck , hnslaruak, islemek, ka p-
lamak, kcklamak, kollamak, numlemck, ova lamuk,
oya lamak, zlemek , paralarnuk, parlumak, sagla-
mak, sak lamak, sallumak, saplamak, sayrklamuk,
soguklarna k, srklemek, tartaklamak , tasl amak,
tcpclcmck , toparlumak , uyuk lamak, yaslumak, )'"k-
Iamak, yollamak vb.
+ la- (+1e-) 1. 4.
......., eki , ok defa, atLeki ' -n-' ile
/ + len-' bi imini ahf ve kahpla5I1115 g" ue-
ocllklafl n lkardlklan ' agll ! agu!'
I ' H OF . rut. vcctm: n.crtnocr.r :
93
Ier kura r. "-l-hlll- ' cki. eau ekler i arnsmda srrulamst
bakmundan birinci strayt nlu-i: ac tlaumak. agdalan-
mak. a krllanmak , akstleurnek. a lkalanmak, arlan-
mak. arsr zlanmak. avlanmak , ayaklanmak. baslau-
mak. borlanma k. bbrl enmck. budaklnnmak. bu-
lutlanmak, buzlanmak , canlunmak. cesarctlenmck ,
cilveleruuek. atallanma k, iccklcnmek. il lenmek,
u llanma k. dallaumak. dcrt lcnmck , dik leurnek . duy-
gulanma k. cglenmck, endis clcnmck. escflenmek, cv-
leurnek. fayda lanmak. fili zlenmek , gamlaumak, gay-
rctlenruck. gururlaumak , gclcnmck. gvelcnmck,
havalanrnak. hcveslcnmek. hcyecanlanmak, hiddet-
lcmnek. horozlanmak. hosl auma k. huysuzlanmak,
iskillcnrn ck. istahlanmak , knbuklanmak , kabullen-
mek. kahn-lnnntak. kasavetlcumck. kasarlanmak,
ka ygrlan mak , keder lcnmck. kcyiflc nmck . krym ctlcn-
mek. kibirlenmck. kirlcmnek. krlcnmek. kurtlau-
mak, k uru r nlanmak, kuskul anmak . kuvvctlenmek.
kf'Ienmek. kiillcnmck, lezzctlenrnck. mcraklanmak,
uuznuzlanruak , mik roplanmak , nazlanmak, nemlen-
mek. nesclcnrnek. onurlanrnak , fkelenmek. r m-
eekf enmek. rahatstzlanmak. rutubetlenmek. saak-
laumak. sebcplcumek , seslenmck . sinirlenmek, sis-
lenmek. scnlcnmck, tctslan ma k. t itizlenrnck, to rnur-
cuklanmak , tozlanmak, "urnut lanmak. us lanmak,
rnit lcnmck , yarurlaumak. yaslanmak. yesillenmek.
zcv klenmck, zi kkunl anrnak vb.
+la- ( +le-) I. 5.
..... cki . bazen . dns l au grcvindc kullamlau
' <s-" ckiyl c bitlcserck biirnini aJlr
Y(' g:ydek r kurar. ' + Ia$' eki, att-
. lan -' eki yle. ku ru\an bali g\ l!d er, rem hem de cdilgen
',.,a-.mm wrir: ' .-\\ a gidcn a\'lamr' tmc e"inde ldug u gibi.
eklcri arasmda birinci strayi altr: acilasmak,
agitlasmak, "nrutlasmak, anlasrna k, aptallasmak.
"unl asmak, bas kalas r nak, baygtnlasmak , "bencillcs-
mek, bolla smak, bnlesmek, ciddllesmek. abuklas-
atallasmak, cctinlesmek. evikle smck. ir-
kinlesmek. oraklasmak. ukurla sma k, datl asma k.
denk lesmek. clerinlesmck, dik lesmek. di nlesmek
d
' ,
cnuklasmak. dilzlcsmck, csmertesmek. farkh-
lasmak. fenatasmak, "fosi llesmek, gcnlcsmek, ger-
eeklesmek. guzcllcsruek, haf'if'lcsmek,
iu rutlasmnk. iri lesmck, iyilesmek, kalmlasmak. ka-
hplasmak, kanunlasmak, .kartlasmak. kaulasmak,
keclcsmck, kesinlesmek, kt rlusmak , krt lasrnak. kt-
kirelcsrnck, koyulas mak , kklesmck,
kmtlesmek, ktlesruek, k t lcsmck, makinclcs-
mek. uasrrlas mak. olgunlasmak, zlcsmek , plhtl1a ;-
ma k, sadclesmck, saglamlasmak, sakinlesruek, scrt -
lesmek. scyreklesmek. siklasmak. soy suzlasmak, ta$-
lasmak. tcnhalasmak , tunlasmak, T rkelesmek,
uysa llasmak, uzak lasmak, yakmlasma k. vcrlesmek.
"yogunla smak, yo ksullasmak, yozlasrnak, zenginl es-
mek. zorlasmak vb. .
+ Ia- (+Ie-) I. 6.
....., cki, cttirgen au eki ' -t -' ile birieserek ad sovlu
szcklerden etti rgcn eylem kurar. Bu ck de au ek-
ler i aras mda biri nci strayr ahr: astlatmak (ast -la -t- ).
a tlat rnnk (at- la-t-). aydmlatmak (a yd ut-la -t}, baslat-
mak (ba s-la-tj-, bayat latmak (baynt-la-t-), bekletmek
(b ck-le-t- }, besletmek (bes- i-Ie-t-), viltletmek (cilt-lc-
-r-), atla tmak (at-Ia-t-). nlauuak (tt -Ia-t-), dalat-
-ma k (dag-Ia-t-), brlatmak (f lr-la -t-), fosla tmak (fos-
(gcnis -Ie-t-), hafiflctmek
-le-t-), hatlrlatmak (hat lr -Ia-t-). i1erl ct mek (ileri-lc-
l'RO F . D Il. vxctuu ncrtnoi. n
-t-), imzalatmak (imza-Ia-t -), incelc tmek (incc-le-t-},
isletmck (is-le-t -}, islatmak (ts-la -t-). kaplatmak
(kapla-t-), ki rletmek (kir-le-t-), koklat mak
-t-), rastlatmak (ra st-l a-t-}, tcmizletrnck (lt mlz-1e+)
vb.
+ 1" ( +Ie)
-... cki ' i k ' ilaecinin. uses kaybctmesiyle ol usm us ,
"birJikt'e, vc' kavramlafl veren bil' ckt ir.
" Ilc" Szciigiinn Ek Olarak Kullamusu
A. tie bagleer nsu z ik biten szck lerc .o.b rak
gctui ldigi zaman bas tnelaki ' i' ultlsn Y ltmr vc
aibi nl UYll l1111 na baglarur: kmiirle, ates le,
odlln/;;' {aJla... gi bi . B. nl ile biten
ile ilgeci gctiri lince szcgn sonuudaki unlu,
ile' ni n basmdaki nlyle a ttsir ile' nin bas taki
nls dser, arnya bil' -r- komma nsz girer
ve ek kalmlik inceli k bakimlartndan, sonuna ek-
leudi i szcgn nl uyumuna baglann-: bohe -
vle, ka/JI -yla, boba-yla, iizimtii-yle,
ierinde olduu ei bi. C. sonunda nc iyeli k
cki sozcklcre "ile" geti rildi gi zaman ,
szck ckleserck, "<yle" biimini ahr ve eklendigi
szc kler ince nl ya da ka hn nl ik base de ,
ek dcismcz : bahesi-yle, kapsss-yle, bnbast -yie,
ordnsu-yie, arkadast-vle gibi.
-l-Iak (+Iek)
_ ' cki, ashu da '-l ag I-leg' bi ir nindedi r. Ekin son-
scs i ok defa kaybolmakt a '-l a I-Ic' biirnine dn-
mekte baze n de sreksizlest ir ilcrck korumnakt a-
diL ByJccc iki rnek ayn ayn grev
yall yana ' t uzlak, tuzla ; takjak, tttkla glbJ.
L A. Ad \...k \'cya gvdclcrinc gelen '- la 1 1e' ekiylc 'ok' ekinill
mes inden -lak (. k k) eki 'o t-Ia-I;, gibi.. .
B. -1;Jg (-kg) ekinill SOllundaki oo g' scsinin meydana
gdir: 'klltn-lag > kumlak, ierik'k' gibi.
Bu ek, genellikle, grcv baktnundan yer g stcren
adlarda kul lamltr:
avlak (av-lak) aVJ ok olan yer.
evlek (ev-lck) tarla tun saban iziyle bolncn par u.arr.
gmlek {go rt-lek] vcudun st ktsrru iin giysi.
gzlek (gz- Iek) gz yagmuru, gz gcirme yet-i.
kislak (kis- lak) gcirilen ycr; ktsla.
kurulak (kum-la k} kumsal ; kumla.
kuslak (kus-la k) kus fan bol olan av yen.
ot lak (ot -la k) hayva n otlaulan yer.
sulak (su -lak) suyu bo l ycr.
t uzlak (tuz-lak) tuzlu ar az i ; tuzrkartlau yer: t uzla.
yay lak (yay- lak} hayvanlarm yay rldrgt yer; yaz ge-
i rilen yer : yay la.
+lam (+Iem, + Ium)
f""'o.) cki, ad soylu s zcklcre bazen de cylemc gelerek
ad kuran, biimindc olusmus bir lesik bir
ekti r: saglam (sag-Ia-m], *toplam (t op- la-m), " kap-
lam (kap -la-m) ; "g zlem (gz-Ic-ru) , "ilem (i-le-m};
*to plum (top-Iu-m > to p-lum), oylum (oy-lu-m) vb. '
-l-Iama (+Icmc)
f""'o.) eki, ad soylu sz cklere gelen ' + la I + le' ekiylc
eylemlik eki ' <maI-me 'den oIU5Jl1U$ bir ckti r ve
eylc mlik kurar : baslama (bas-Ia- ma , bas lanuuua ),
raslama (tas-la- ma, tas lamama), top lama (top-la-
ma, top la mama) ; yenileme (yeni-Ie-me, yenilemcme)
zipla ma (zip-l a-ma-ma) vb. (bkz.-ma, I. 3).
-i-Ian
,-..., eki, 'vahsi, Ylf tJC1, byk eins' bazr hayvan ad-
larmda kullarula n bir ektir. Eki n as h ' ej derha, 10r-
kunhayvan' kavramJan veren ince ' lun-g'
I '+lam' eki nin ' -H um' biimilll;: bali kklcrdcki yuvar!ak
nHi lerin etkisiylc alklanabilir.
or,
1' !t Il F. un. vvctue 1l\"rino(;Ll- T RKE N N E KLE ni: 97
+ 131'
+ Iar (+Ier) I.
__ cki . zcl adlarla kullarularak cojiul kavranuyle
1 r'rcr. Dr. v eetbc I'ur kccdc " ;171 Il n)'va.n. Adlan, 1961l
Ankara (\ 1. 'Lrk 1) i1 KUI'U\t:1Yllld,1 ok unan hilimscl hlld,lrI!.' , '
.. ' LL' ylall H' \'hcybll ' "l\: kkr de 'urslan" vc ben zen szcklcr in ei -
\.: Je
....
+ lar
-l-Iar
-l-Iar
d r: ar slan ta-clan. arv-lIau). hurslan (bars / burs I
pars. burs r.Ian}, kaplau (kap ". srr tla n (strt
- lan ). vrlan (v-i -la u. I-Jan. i-km) gibi-.
(+Icr) I. I.
__ ck i. nd sovl u s7xklerde ccgu! ka vranu saglar ;
adamla r (adam-lar). elmular (clmn-Iar), saat.\ar
(saat-Iar].okulla r (okul-larl : dier tel-ler] .
t ncri-lerl. cnclcr {nc-Icrl . gzeller (gzel-
Ier ) vb.
( +1, 1' ) I. 2.
__ cki . uilt " vc yer uildi rcn nellardan soma kullam-
larak . ' topluluk . ge ncllemc ' kavrn 1111 vcrir : Tr klcr .
Almanl ar. Fr,\nslZ\ar. ingilizlcr. Ankarail.l ar ,
nahlar. Ak seh irfilcr. Kad ikyller. kentliler, ky-
llcr \ h.
( + 1,1') I. .1.
__ ckivlc . "J so ylu szck lcrdc scslenntc durumu
sa!ila n;r: Ordul ar! Mual limler ' . Genl cr'. Bayanlur.
Efendiler I vb.
( + Ier) l. 4.
__' eki. bildiren ze! a dlarda n vc ak rnbahk ad-
la nudan sonra kul1an l1ara k ' to pluluk ve aile" ka vra -
111 1 snlur: To lgnlur. Gld cn'lcr. Al lcr ; ablamlar.
davunlu r. a mc a mla r, halnmla r, tey zern lcr . grnt -
cC\;llcr. agahcyi mlcr vb .
birliktc 's aygi' ve ' benzer lik' kavrarm saglanrr: Na-
mik Kcmal'ler , Fuzuli'!er, Bakl' Ier, Nedim' Jer vb.
+Iar ( + Ier) I. 6.
,....., ek i, gsterme ve soru adrlla nnda ogul kavrarru
saglar : bunlar (bu-n-lar), sunlar (su-u- lar), onlar
(o-n-lar), kimier (kim-Ier) , neler (ne-Ier} gibi.
--Iar (+Ier) I. 7.
,....., eki, ogul kisi ad rllannda ikinci bi l' ogul kav -
ramryle birl ikte 'bcnzertik' kavrarru da verir :
bizler ' bizim gibi olanlar' , sizlcr ' sizin gibi -ulanla r'
vb .
-l-Iar (+Ier) J. 8.
,....., eki , gsterme adtllanyle kurulan szcklere ve
soru ad tlla nna gelerek ' obartma' ile birlikte,
"genelleme' kavra mt verir : byle1er , s ytelcr. y-
Ieler ; buralar, surala r, oralar ; kimler, ncler, falan-
lar , filanlar vb.
+lar (+Ier) I. 9.
,....., eki , iyelik ekiyle kal iplasarak 'zaman' kavranu
veya ' genelleme' kavrarm saglar : aksamlan, sabah-
larr : by leleri, syleleri, yleleri , bural an; kiml eri.
kirniler i, neleri, birok lan, ba zrlarr , biriler i, teki-
leri, hungilcri vb. 'zaman' kavr arru iin (bk z. + I. I. 9,).
+ lar (+Ier) I. 10.
....., cki. saYl adi llanndan soma kullandarak 'asama,
topluluk' kavranu saglar : birlcr, on lar, yzler, bin-
Ier hanesi; drt1er konferanst, besler to plantist,
ktrklar vb.
+Iar ( + Ier) I. Il.
,....., cki altrus bazr szcklerle ikileme ku rulur: ay-
98
PROt'. DR . \"Eci HE K .... r t e o t .r
l'HKE!'>i N EKU:ui 99
"
lar ve ayl ar, ytllar ve yillar ; eller ellcrde, gzler
gzlerde ; gzeller gzeli, gnler gn, ytllar Y111;
aslanlar aslam; dag lar taslar vb.
-l-Iar (+1) L 12.
....... eki , bazr deyimlerde kahplasnus olarak kulla-
ruhr : srhhatlar ol sun , Tann sabrrlar versin, iyi gn-
Ier, iyi geceler , derin saygilar, sonsuz sevgiler, stn
basanlar; c k ok tesekkrlcr vb.
+ lar ( + Ier) I . 13.
,-...; ekiyle, bazr deyimlerde, tekil olarak kull arulmasr
gereken szc kler ' obartma' kavrarru vermek zere,
ogul biime gircr : Dnya lar kad ar i ~ var ; Havalar
birdenbirc sogudu: Steakl ar bast trd ; Soguklar
firsat vermiyor vb.
+ Iar (+Ier) I. 14.
'"""-I eki, iyelik ekiyle kullamlara k bazen tekil, bazen
ogul kavranu verir: Krzlann anneler i (kizlarm
an nesi anlanunda veya ktzlarm her bir inin ayn
annesi anlammda); ocuk lann babalan (ocuk-
lann babasi veya ocuklarm her birinin babasr)
grencilerin suuflart (birok grencinin bir veya
bir den ok suufr) vb.
+ lar (+Ier) I. 15.
,..... eki ni alnus bazr s zckler 'b ic' szcg ile de-
yimleserek ' obartrna ' kavranu verir : Bir kuntaslar
aldrm, gr me1isiniz; Bir bahclcr var , sahane ; Bir
durumlara ds tler, acrrsuuz ; Bir vak itler ok
iyiydiler; Bir zarnanlar ne kadar sendik vb.
-l-Iar (+Ier) I. 16.
""'-' eki, bilint alanmda, 't opluluk, aile ve benzeri'
ka vranu veren terimler iin kullaur hr : agan lar agan-
lar), ismhla r smh-lar), kanatsrzlar (kanatsrz-lar), ke-
mirgenler (kemirgen-lcr), srngenler (sr ngen-l er}
baklagiller (baklagil-ler) vb.
+Iar (-Ier) 11. I.
""-' eki, yahn zamanh eylemlerde 3. Kisi ogul
kav ranu veri r: aldt lar {al-di-lar), almtslar (al-uus -lar),
ahrl ar (al-i-r-lar), ahyorlar {al-ryor-lar), alacaklar
(al-a-cak-lar), almahlar (al-mah-Iar), al salar (al -
sol-lar), a lalar (al -a-lar), alsml ar (al-sm-lar}; geldiIer
(gel-di-Jer), gelmtster (gel-mi s-Iet ), gelirler (gel-i-r-ler),
geliyorlar. (gel-iyor-Iar), geleeekier (gel-e-cekler),
gelmelil er (gel-meli-Ier), geIseIer (gel-se-ler}, gelelet
(gel-e-lef) , gel sinter [gel-sin-Ier} vb.
+Iar (-Ier) 11. 2.
""-' eki, birlesik zamanh ekimlerde, genell iklc bir -
lesik zaman ekinden nce, ba zen de sonra kulla-
mhr : ald ilardt, ald rydilar (al-di -lar -di, al -dr-y-
dl-la r) ; alrruslardr, a lnus ul ar (al-nu s-lar-dt, al-mis-
tl-lar), ah rlardr , ah rdtla r (al-i-r-lar-dr. a l-r-r-dr-lar ) ;
ahyorlardt, ahyordular (al- tyor- lar-dt ; a l-iyor-du-
lar) ; alacaklardt , alacakt tlar (al-a-cak-lar-dr, al-
u-cak-n-lar) : alsalardt, alsaydilar (al-sa-lar-di, al-
sa-y-dt-lar); alnus larrms, alnusmislar (al-m } - l a r ~
nus, al-nus-nus-lar}; ahrlarnus, almruslar (al-r-r-
Iarmrs, al-i-r-mts-lar}; ah yorla rrrus, ahyormus-
lar (a l-iyor-lar-nus , al-iyor-mus -lar}; alaca kl.rrrrus,
aluca ktruslar (al-a -cak- lar-nus, al-a-ca k-nus-lar] ; al-
selamus. alsayrmslar (al-sa- Iar-rrus, ul-sa-y-rms- lar) ;
aldtlarsa, aldtysalar (al-dl-lar-sa, al-dr-y-sa-lar}; al-
rrus larsa. a inuss alar (al-nus-Iar-sa, a l-nus -sa-lar) ;
ahrlarsa, a hrsalar (al-i-r-lar-sa, al-i -r-sa- lar}: ah-
yorla rsa, ahyorsalar (al-iyor -lar-sa , al- ryor-sa-lar) ;
alacaklar sa, alacaksalar (al-a-cak-Iar-sa, al-a-enk-
sa-lar); geldi lerdi, geldiydiler ; gelmisl erdi, gelmis-
p
100 T RKE :'i :"l EKI,E R.i 101
ulc r ; gelirlerdi, ge1irdilcr ; ge1 iyorl ardl . gcliyo r-
du lar ; gclcC'cklerdi , gclccckti ler ; gclsclerdi, gel-
scydiler ; gelmismi sler ; gelirl errni s, ge-
lirrnis lcr ; geleeeklor-
Iermis. gclmisselcr ; ge-
lirlcrsc, gcli rsclc r ; gc1i yorl ars<1. gcliyo rsa lar; ge-
lccekler sc, gelecekseler vbt .
+Iar (+Ier) 11. 3.
-.... cki . 3. Ki}i ogul ka vra rm vererek ad t mccsi ku-
nu : ocukl ar okuldalar (okul-da -Iar). Genligi YC
4
olan gret menler ve ki tapl ar (grct-men-ler
ve kitap-lar), Bilimi. bilgini tamtan nras urtna vc
incelemeler (i nceleme-lcr-) vb.
+lar (+Ier) 11. 4.
....., eki, ashnda tckil olan varhk la ra, ' saygl vc incelik'
e.stermck iin, yklem og ul biimc girer : Beyefen-
di cvdeler mi ? (evde- ler mi), Genel mdr geleeekier
mi? (ge1ecck-ler-mi), Saym Ba}bakan, sant onda
uihs t or eninde huluna caklar (bulunaca k-lar] vb.
+Ie)'in
,-.. cki. nl uyuml an na baglanmadan ad soylu
si cklerdcn zaman belirteci kurar :
snbahleyin (sabah-leyi n), gecelcyin
(gccc-Icyin) gibi . Za man belirt eet di smda, bencile-
yin (bencj leyin) gibi szek ler de aym kurulus-
tad rr.
+ 11 ( + Iu; +Ii, +Ili) I. I.
__ eki. ad so ylu szcklerc gelerek, kk ya da gv-
' iste k, dilek ve gercklik kiplerinde, 3. eki, genelliklc
birle$ik zaman ekimindcn sonra kullamhr: alaydrlar (al-ay-d l-Iar), alsay -
dlla r (al _sa_y_ot_lar), almahydllar (al_mah_y_dt _lar) ; gcleydilcr (ge1_c_y_di_ler),
@. e1scydiler (gel_se_y_di_ler). gdmeliydi ler (gel-meli-ydi-ler) vb.
dedeki kavrama 'sa hip' olundugunu bi ldiren stfat
kurar : akrlh (akrl-h) insan, anlamh (anlam-h)
davr ams. (basan-h} gret men; namuslu (na-
mu s-lu) I}I. kokulu (koku-lu) sabun. ko rkulu
(ko rku-lu) .rliya ; (ev-li) ada m, kibirli (kibir-li)
klZ,. {benek-li) kedi , sisli (sis-li) ha va, yesilli
(yt.,,,-!.,) kurnas. grgl (grg-l} kadin, gl
(gu-Iu) ocuk, lml (lrn-I) dnya vb.
+ 11 (+Iu; +Ii, +I) I. 2.
.-....J cki, yer adlarma gelerek, 0 yer adtyle iJgiIi SIfat
ve ad kurar : {Ankara-lr), Avrupalt (Av-
Amcr ikah (Amerika-lr); Arapgirli {Arap-
gir-li), Bolulu (Bolu-Iu), Ordulu {Ordu-lu}, Trab-
Edrcmitli {Edremit-li), izmirli
(Izmir-li}: Grtinl (Grn-l), rgpl (Org"p-r')
Kadik yl ( Ka drky-I) vb. - u u ,
+ 11 (+Iu, +Ii; + I) I. 3.
eki , kkl e ilgili ' mensubiyet' kavramt
saglar : Fenerbaheli (Fe -
G,alatasarayh (Galatasaray-h), ni-
versiteli (n ivcrsi te-li), k yl (ky-lii); bauh (batr-lr),
!a.,ra h (ta,.:a-It). bura h (bura-h) ; dog ulu (dcgu-lu),
guneyh (gncy-Ii), kuzeyli (kuzey-li) vb.
+ 11 (+1"; + Ii, +lii) I. 4.
.-....J ek i, adlarma gelerek kk ya da gvdedeki
sayiy i kurar : al ttlt (al t t-h), 0111u
(on -lu),. birf l (-l), alttsa rh (altr sar-
hl , ycdiscrf (ycdisc r-li] vb.
+ 11 (+Iu; +Ii. + Iii) I. 5.
eki, yaygll1 biimde kullalllimayan k k ya da
govdelerle aelkh, (aelk-h) ,
glzh (gl z-li), vb.

102
rROF . OR. vsct u s HATi no GLl!
l'nKUN EKLEI 103
i',
<, t
'1',1
l'

,I

+ h (+1" ; + 11, +l) I. ,6.
,......., ekiyle, kahplasmis yaygm biimde kullaml an ba zr
szckler de sunlardrr : ahmh (alun-h), yash (yas-h),
kah (ka-h), pahah (paha-h), tutarh (t utar-lr) ; uslu
(us-lu), t oplu (top-lu) ; ili (i-li), sevgili (sevgi-li),
yerli (yer-li), nercl i ? (nereli); szl (szl) vb.
-i- u (+Iu; + li, + l) I. 7,
,....., eki altrus szckler ikileme kurar : alacah bu-
lacah, alh gll, alh pullu, al h yesill i, al tl t stl,
anah bab alr, anh sanh, bel li ba sh, beyazh karah,
boyalt boyalr , b ykl kkl, cicili bicili, dayah
dseli, dcrli toplu, ekli pkl, evli ba rkh, geceli gn-
dzlii, gerckli gereksiz, girin til i tkt ntrh , gizli gizli,
gl kuvvetli, ha mmh beyl i, luzh hIZIt, ili dish,
inccli kalmh, inisli yokuslu, kadmh erkekli, ka nlr
bia kh, ka nh canlt, karh ktsh, k yl kentli, malh
mlk l, pullu pullu, renkl i 'rcnkl i, sah sakalh, sizli '
bizli, ssl psl, sanh screfli, tat h tath, tclli du-
vakh, ugurl u kadcmli, uslu uslu, uykulu uykulu,
vakitl i vaki tsiz, yerli yersi z vb.
+ h1. ( + Iuk ; +lik, + l1.) I. 1.
,......., eki, somut adlara gelerek yer adt bildiren sz-
cklcr kurar : tash k (tas-hk), samanhk (saman-lrk),
kitaphk (kitap-hk}; odunluk (odun-Iuk) , dutluk
(dut-luk), kuzul uk . (kuzu-luk), kumluk (kum-Iuk);
incirlik (incir-lik), zeytin lik (zeytin-lik}, yemlik (yem-
lik); plk (p-lk) , sprnt lk (sprnl -Ik),
kmrl k (kmr-I k) vb.
+hk (+Iuk; + lik, +lk) I. 2.
,......., eki, ad k k ya da gvdesine gelerek soyut ad
ku rar : insanhk (insan-hk), mslmanhk (msl-
man-l ik), kadmhk (kadm-ltk), hatumhk (hanrm-lik};
oc ukluk (ocuk-luk), "o lurnsuzluk (olumsuz-luk) ,
kull uk (kulluk) ; annclik (anne-lik), kardeslik (ka r-
agabe yli k (agabey-Iik}, gr mcelik (gr m-
ce-lik} gvenlik (gven-lik), erkeklik (erkck-lik) ,
Trklk (Trk-lk), vb. '
-i-Irk ( + lu1.; + lik, -l-Ik} I. 3.
,......., eki, stfat k k ya da gvdesine gelerek, kkteki
anl ama bagh soyut ad kur ar : acrhk (act-lik}, aynbk
(ayn-hk), uzakhk (uzak-ltk), yal ruzhk (yalruz-hk) , a-
hk (a- hk), uysallik (uysal -hk) , "uygarhk (uygar -hk),
oburluk (obur-Iuk), olgunluk (olgun-Iuk) , ucuzluk
(ucuzluk), yorgunluk (yorgun-luk): yoksull uk (yok-
sul-luk) iyilik (iyi-lik), zelli k (zel-lik), gzellik
(gzel:lik), irkinlik (irkin- lik), pislik (pis-lik),
(tcmiz-lik}; ktlk (kti.ilk), grgsz-
Ik (grgsz-Ik), byklk (byk-lk) kklk
(kk-Ik) vb. '
+hk (+lu1.; + lik, +lk) I. 4,
'"'-' cki, kk ya da gvdedeki anlama baglr ' stmr -
lama, ayrrma, tahsis' kavranu veren szck kurar :
aksamhk (aksam-hk), ktshk (kis-l ik), bayramhk
(bayr am-lik), do lmahk (dolma-hk) ; mantoluk (man-
t o-Iuk), ropluk (rob-luk), do yumluk (doyum-Iuk);
g.om.leklrk (grnlek-lik) , hediyelik (hcdiye-lik), mev-
simlik (mevsim-lik); mrlk (mr-Ik) , grm-
Iiik (grm-liik), liimlk (lm-Ik) vb.
+ ltk ( + luk; + lik, +liik) r. 5.
"-' eki , sayr adl ar ma gelerek 0 saymrn toplu olarak
bulundugunu gst eren szck kurar: krrkh k (ktrk-
ltk),al t,hk (alu-hk}; onluk (on-luk), bcslik fbes-Iik),
binlik (bm-Itk), ikilik (lh-lik), lk (-Ik), yzlk
(yz-lk), drtlk (drt-Ik) vb.
101 .
PROF. DR. v }:CiH E n ATiBO(;Ll)
TRKENiN f:KU:Ri 105
b
+hk ( + Iuk ; +llk, +lk) I. 6.
......, eki, kk, )'3 da gvdcdeki anla0l3 bagh olarak
l bildiren szckler kurar : adunhk (adrrn-hk),
milyarl1k (miJyar-hk), altlllcllIk (altmCI-hk), haftahk
(hafta-hk). ayhk (ay-hk}; kiloluk (kilO-luk), tonluk
(ton-luk). mumluk (mum-luk); metrelik
litrc1 ik (Ji tre-lik), gndcli k (giinde-hk), gunluk (gun-
!k), santimctrelik (santimctrc-lik) vb.
+llk ( + luk ; + lik, + lk) J. 7
........ ckl, ad kk ya da gvdcsine gclcrek alet adr ku-
rari : agtzhk (agrz-hk) . kul akhk {kulak-hk}, bashk
(ba s-lik}; tuzluk (tuz-luk), buzluk (buz-Iuk}, koUuk
(kol-luk); dizlik (diz-lik), biberlik
velik (meyve-lik) ; gzlk (gz-Ik), sozluk (soz-Iuk),
nlk (n-lk) vb.
+ hk (+luk ; +lik, +lk) I. 8.
......, eki, renk bildircn ada gelerek, 0 rengin yaygm
olarak bulundugunu bildiren szck kurar : karanhk
(karan-hk), heyazhk (beyaz-hk}, sanltk. (sari-Ijk) ;
morluk (mor -luk) ; yesillik (yesil-lik}, rnavilik (mavt-
lik), pembelik (pembe-lik) vb.
+hk (+Iuk; + lik, +liik) I. 9
......, eki, ad kk ya da gvdesine ge1erek, 'meslek'
kavrarru veren szck kurar : avukat ltk (avukat-Ilk),
eczacl hk (eczaci-hk), ar tctltk (ancl-hk) ; doktorluk
(dok to
r
-
Iuk),
odunculuk (oduncu-Iuk), . kllavuzluk
(kllavuz-luk); g retmcnlik ..
(diji-lik), demircilik (dcrnirci-likl : opuluk
, ' + h'k' ('ki Farsa 'cdan' ekinden sonra da kullar ulrr : 'avadan hk.
3)'danhk. buhurdanhk , i!tnedenlik. sudanhk gibi.
l da '-l ik' cki nin kullaOlldltJ. gnlr : eglencel ik
(eglcn-ee-hk) , grenccljk (gren-ce -lik) gibi.
106 I'IH)}" DR. vect irz lIATiBOGLC
107
hk yokluk, ahk tokluk, azhk okl uk, baglik bahc-
lik, birlik beraberlik, dirlik dzcnlik, gllk glistan-
IJk, gnlk gneslik, l ml k diriml ik vb.
-?v1 -
+m (+1In, +um; -j-lm, -l-iim} I. I.
,-......' iyelik eki, adlara veya ad g revinde kullamlau
szcklere 'sahiplik, mlkiyet' ile birlikte, i. Kisi
kavranu ka tan bir ekirn ekidir : babar n (baba-m),
ablam (abla-m), annem (anne-m), bahem (bahe-m),
kedim (kedi-m}; saim (sa-i-m) , ayagim (ayak-i-mj. .
kclum (kol -u-rn), elim (el-i-m), gzm (gz--m) vb.
+m ( +un, + uo1 ; -l-im, +m) J. 2.
,-., iyclik ekiyle, sifat gibi kullarulnn ' hitap, seslen-
me' szckler i kurulur: canrm yavrum (can-t-m
yavru -ru), gzm nurum efendim (gz--m nur-u-m
efendi-m), can tm cigerim evld un (can-i-m ciger-i-m
evld-r-m], glm ktzrm (gl--m kiz-t-m), arsla-
rum oglu tn (nrslan--m ogl-u-m) , gzm kardesim
(g z--m kardes-i-ru}; gzelim (gzel-i-m) Istan-
hul , gvencimiz (gven-i -m-iz) gcnler vb. '
+m (+llli , -l-um ; -j-tm, -l-Iim) I. 3.
r'--' eki, baz r ad soy lu szckl erle ka hp lasarak, de-
yim gibi ku llarulan anla tt mla r kurar : Tek ba stma
(bas-t-m-a) kaldtm; Yarum (yan--m) stra yr ; Pesim
(pcs -i-m) stra geldi ; Bastm (bas-i-nt) st ne, Bas
i. K i ~ i iyelik eki, baz r anlaumlarda, ka hplasnns biimde kullam-
ln-: cancagmm (can-crk-r-z-r-m > can-cag-i-z-t-m), cicim (cici-m), soma-
crgrma (sonra-crk-r-m-a}, efcndicigizlme (efendl-clk-i-z-l-rn-e), yok camm
(can-t-r n), hnyir cfcndim (efendi-m} vb.
Aynca ' + m' iyclik ckiylc bazt c nvanlann, kadmlar iin kull amfan
biim!eri de kurulur: ,' Han, hannn ; Beg, begm' gi bi.
ucuruda ( u-u-m-da) duruyor ; Ca.n un (can-i-m)
sag ol sun; Gzmde (gz--m-de) yok ; yle gibime
(gibi-m-e) gcliyor; Callima (can-t-m-a) mi nn et vb.
+m (+101, +um; -j-Im, -l-m) 1. 4.
r'--' ekiyle ikileme kurulur : unam babam (ana-m
ba ba-m), sann basrm (sa-r-m bas-i-nt), cvim bar-
kim (ev-i-ru bak-i-m), kolum kauadtm (kol -u-rn
kanat -I-m), malnn mlkm (ma l-I-m mlk-- m) ,
yzm gzm (yz-u-m gz-m), eIim ayagim
(el-i-in ayak-t-m), al glm ver glm (gii l--m) vb.
+ m (+ml , +um; -l-Im, -l-iim} 1. 5.
r'--' ekiyle, ta mlayam, 1. Kis! tekil ya da ogul kavra-
nu veren iyelikl i tamlama kurul ur, bu t r tamlamalar
gene llikle vdrk' gernis zaman ortacryle kul lamhr :
kaldigun (ka l-dik-r -m) ote l, scvdigimiz (sev-di k-i-m-
iz) yazarlar, oturdugumuz (otur-duk-u-rn-uz) ev,
buld ugumuz (bul-duk-u-m-uz) para, grdgmz
gr-dk--m-z) adam vb.
+ m ( + Ull , -l-um: -l-im, -l-m) I. 6.
r'--' ekiylc sayr adlarmda n 'yas' konusunda I. Kisi
kavra rru veren szck ler kurulur : Ktr ktmda (ku-k-
r-m-da ) salanm agarmaya baslndr ; On bes imdc
(bes-i-m-de) ya var ya yoktum; Otuzumda (otuz-
u-m-da) dokt or ol dum; On d rd mde (d rt- -m-de)
or ta okulu biti rmistim vb.
-m {u r n, -urn; -im, -iim) 11. 1.
r-.> cki, yahn ya da birlcsik eylem ekimleri ude 1.
Kis i teki l kavrarru saglar : aldtm (al -di-m) , bulmu-
sum (bul-mus-u-rn), geliyorum (gel- i-yo r-u- ru), gi-
decegim (git -e-cck -i-m), grrm (gr--r--m), ka-
maltynn (ka-mah-Y-l-m) , vcreyim (ver-e-y--m),
TRKE:"i'\ EKLElli 109
-m f- rm, -um : -irn, -m) 111. 1.
,-... cki, cylem kk veyn gvdcsi ndcn ad kurar :
"aulam (anla-m), *d7.1c111 (dzle-m}, "cklcm (ekle-),
"cylem (cylc-m}, "gzlcm (gzle-m), kavrarn (kav-
ra-m}, *kuram (kura-rn). "zlem (zle-m), "tamm (ta-
ru-m), "titrcm (titrc-m}, *toplmn(topla-m), tutam(tu
ta-m). "yasam (yasa-m), ycm (yc-m), *yklem (yk-
Jem) : *aklln (ak+m), allin (a l-l-m), *anlat lm (an-
Jat-t-m). baklln (bak-l-m), *baSl1n (ba5-l-m), *arpJm
(arp+m). rlaglhm (dagJi-l-m), dagltlm (daglt+m),
kaldmm (kaklJr-l-m), *kalttnn (kalJt-Hn),
Ion
I'ltOF. nn . vr.clne II ATi n o (; L t -
bilsom (bil-so-m): nldtydtm (al- dr t-l- di-m > al -
dr-y-di-m) . bulmusturn > bul-
mus-tu-rn). geliyo rdum (gel-yor +i -di-m > gel-i-
yo r-du-m). gidcccktim (git-c-cck +i -d i-m >
git- ccck-ti -rn). y rrdilrn (vr-r- q-i-di-m > yr-
r-d -m}, bilmeliydim > bil- meli-
y-di- m), vercydi m (ver-e+i-di-m > ver-e-y-di-m),
duysaydtm (duy-sa+i-di.m > duy-sa-y-dt -m}; altrus-
nusrm > al -rrns-mis-t -m}, bil iyor-
musurn (bil-i-yor + i.mh; i.m > bil- iyor-mus-u-rn),
ka lacakrrusun > kal-acak-mt s-
H11), gidcrmisim > git-c-r -mis-
i-m), ya pmalryrms nn (yap-mah -j-i-mis-i-m > yap-
mah-y-rms-i-m). bulayrmsun (bul-a+ i-mi$-i-m >
bu l-a-y-mrs-i -m). gitseymisim (git-se-l- i-mis-i-m >
git -se-y-mis-i-m): aldrysam (al-dr-y-sa-rn), gele-
cckscm (gcl-e-cck-sc-m) vb.
Bu tr ekimlcrin oltiinsuzu, yahn ya da bi rlesik
zarnan ekinden ncc ku llarulan ' -ma I -me' olum-
suzluk ckivlc kurulur : ahuadun (nl-ma- dt-tn], gel-
mivordum' > gcJmiyordum), bil-
m;mcliydim (hi lmc.mcli-y-di-m) vb.
(kans-r-r n) , uk hm (uk-d-i-m), ulasun (ula s-r-m),
yaptm (yap-t-m) , "yaunm (yanr-t-m), yayhm (yay-
-rl-m) , dOgU111 (dog-u-rn}, doyum (doy-u-m) , du-
rum (dur-u-rn), *kurum (kur- u-m) " olusum (01-
us-u-m), *oturum (otur- u-m), oylu m (oy-ul-u-m].
uurum (uur-u-m] , uyum (uy-u-rn), yorum (yor -
u-m) ; biim (bic-i-in), bilirn (bil-i-m), " birlesim
(bi rlcs-i-m) , bitim (bit-i-m), biti rim (bitir-i-mj.sektm
(ek-i-m), "izim (iz-i-m], degisim (dcgis-i-m), "dev-
rim (devir-i-m), *deyim (de-y-i-nt), dilim (di l-i-m},
"cgitim (egit -i-m), ckitu (ek-i-m), gei m (gc-i-m) ,
gelisim (gelis-i-m), *ger ilim (gcril-i-m) , "girisim (gi t-i s-
i-m). giyirn (giy-i-m), icirn (i-i-m), kesim (kcs-i-ru},
"grenim ( gren-i-m), scim (se-i-m), "sindiriru (si n-
dir-i-nt], "titresim (titres-i-m) , *retim (ret -i-rn),
*ynctim (ynet-i-m) : b lrn (bl--m), bklm
(bkl--m) , *zm (z--m), dkii m (d k--m) ,
d nm (d u--m), "dnsm (d ns--m) , "g r-
nm (gr n--m), l m (l-- m) vb.
-m (crm, -um; -Im, -Iim) 111. 2.
,......, ek i alrms szcklerle ikilemc kurulur : adrm adrm,
be gu m begum, bl m bl m, dilim dilim, ukhm
nkhm, tutam tutam, yanm yan m, yudum yu-
dum; giyim kusam, lm dirim, lm ka hm vb.
-m (-101, -um ; -Im, -m) Hl, 3.
,......, ekiy le, iki lemc gibi ]ClllC de kurulur: baytm ba-
yrm ba yrlrnak, czim ezim ezilmek, ini m inim inlemek,
ktytm kiyrm ktyrlmak, SIZl m srznn stzlamak, oy um
oyum oyulma k, srm s rm sr nmek, szm
szm szlmek, zm iizm z lmek vb.
m+ IV. I.
,......, eki , nek gibi, Trkenin bclli bir zeJligi ohm
110 I' ! tt) f' . 1>R. \ t ;Ci Il E 1I _-\Ti u OGLl; T HKJo::-; I N FKLt:ld 111
,' ','
.. 1
: . '1 1'
I
1'1i'
r
~ i
1
1
, ~ ,
' m' Ii ikile ruc kunuada kullaruhr . Bu tr ikilemedc,
nlyle baslayau szcgn ba sma ' !TI' sesi getiril ir,
ns zle baslaya n szcklerde ba sta ki nsz kaldm-
IIr, ycr ine ' m' sesi konulur: adam madam (Ol-ada m),
ara ba maraha (m-ara ba) od un modun (m-odu n),
zm mzm (m-zm); ekrnek mekmek (m-ek-
mek). ba rda k ma rdak (m-arda k). at al rnatal [m-at al) ,
ocuk mocuk (m-ocuk}, defter mefrer (m-cfter}, pa-
ra mara (m-ara). ka lem malem (m-alem), sandalye
mandal yc (m-andalye), sa ka ma ka ( m-aka), yemek
mernek (m-emek) vb.
-ma (crue) I. 1.
....., ekiyle, eylcm kk ya da gvdclerinden, rml ec
ala n ve ad gibi kulla tulan eylemsi kurulur ve ' cy-
lemlik' aduu a hr : alma (a l-ma), ba kma (bak-ma ),
baslatma (bas-la-t-ma) , sorusturma (sor-u-s-tur-ma) ,
~ a ~ I r t m a (sas-i-r-t-ma}; d ikme (dik-me), ekme (ek-
me), gitme (git-me), grsme (gor -u-s-me), iirtrne
{i-i-r-t-r ne], isletmc {is-le-t-me) vb.
Bu tr cylcmsilerin ol urnsuzlan, eylemlik cki
' erna I-me' den nce gelen olumsuzluk cki ' vma I-me'
ilc sagfanrr : nl mama (a l-rna-ma). ba kma ma (ba k-
r na-ma) , baslat mama [bas-la-t-ma-ma] , so r ustur-
mama (sor-u-s- tu r-ma-ma] , sas trt mama (sas-r-r-t -
ma-ma) ; di kmeme (dik-me-me), ek meme (ek-me-me) ,
git rncme (git -me-me) , grsmcme (gr--s-me- me),
isleuner nc (is-le-t -me-me} vb.
-ma (-me) I. 2.
,....., eki. bazr szck lerde kahplasrms olarak ku lla-
ruhr :
ak rtma (a k-r-t-ma] bazt ha yva nla nn ahnla n ndaki leke
veya sUs; bir tOr yemek.
as ma (as -ma) asrh biimde ol an veya bit ki ,
as ama (asa-ma) derece, deger bakirrundu n ykselcn
basa ma kla rm her biri .
ayaklanma (ayaklan-ma) yas alara vcya buyr uklara
ku rsi gclmc.
bagla ma (bagla-ma ) bir t r algt .
basma (bas-ma) iekli, desen li pamuklu kuntas vb.
benzesme [benzes-me} bir sesin baska bir scsi ken-
disine benzetme et kisi.
bes Ieme (besJe-me) bii yt lllmek zerc ahna n k k
ocuk, evl thk .
bdlme (bl-me) kk b! ml erc ay rtinus yerler in
her bi ri.
blnleme (b tnle-mc) ilk smavda geemeyenlcr
iin bilgin in ta ma mlunmasr bak mu nda n ya ptla n
smav.
tka rtma (tkart-ma) dusma n kryrla nna asker indirmc ;
rna tema tikt e cksi ltme islemi ; ocukl ar iin re-
simli oyun .
darusma (dams-ma) damsma k iin basvurrna veya
basvur ulan yer.
daralma (daral- ma) genis nl ler in ya nl a r mda ki n-
szler in etkisiyle darlasmast.
dayamsma (da ya ms-ma ) bir bt n mcydana ge-
tir en kt srmlarm, d uygu ve d sncc birligin e
dayanarak birbirleri ne baglanmala n.
dokuma (dok u-ma) dok unmus kuntas ve benzeri esya.
dol ma (dol-ma) doldur ula ra k ha zu-la na n bir yemck
t r.
kavurma (kav ur -ma) bir t r ka vrul mu s et ve benzcri
yiyecek.
tamlama (t a mla-ma) bir ad m a nlamuu n ta m belir-
tilmesi iin, bir baska addan, adrldan ya da
sifa tta n ya rd un g rmcsi.
. l!nls. yairuz simdiki zaman ekiminde
-? (Ir ekinin basiudaki nlnn degisimine baglaOlr:
a mryor (al-ma-ryor), yaprruyor (yap-ma-iycr}: 01'
(ol -ma-I?,or). dolmuyor (dol-ma- ryor}:
(gel-me-iyor), sevmiyor {sev-me-iyor}: g!
(
l1b' kuyor (gl-me-yo r}, lmyor (l-rne-yor ) vb-
z. -ryor) . .
-rua f-me)
,....., eki , da eylern kk veya g vde lerinden ad
soylu sozcuk kurari
[bula-ma) un'la bulanrms bir yemek.
deme (de-mee) yet kili bir kisinin yapng t ai kla-
ma, beyanat,
dllma (dil- ma) bir di jden baska blr dil e evirme
yapa n kimse, tcrcman.
(dn-c-mc) dn len yer.
egrnc (eg-mee) . yaym vc buna bcnzer cgri
seylcrin biiml, kavi s.
"ermnc (cm-mee) kendisi ne baglanan bir kabm iin-
k dcki gaz i crnrne ye yaraya n aygit.
amrtma (kan rrt-ma) bir seyi karnrtmak iin kulla-
mlan aygtt, kaldira.
*kurutma (kurut-ma) kurutrnaya yarayan aygtt.
I ' -ma' ekinln zellikle ban vc k dl
yc ruz: bu lama (bula -ma) t ut ma, ' (Iml
e
a ) arrnda kullamldrgau g6r-
ti -ma ugma (U!1:-rna) gibr.
Ti'RKE:" i :'i EK LERi
....
I' ,
vukfama (yokla-ma) bir toplulujiu rneydana get iren
kisilerin ya da a ratulan bilginin var olup 01-
madijiim an larnak iin yaptl an arasurrna veya
smav.
-ma (cmc) I. 3.
-.. cki. ' Ia ' -Ic" ckiylc birlcsip ka hp1a$arak ' biciru,
ha rekct' kavrarm veren s zck kurar : atla ma (at-
la-ma). krt lama (kit-la-ma), bahklama (bahk-la-ma),
kaplama (kap-la-ma). kol tuk lama (kolt uk-la- ma),
kurbagaJama {kurbaga-la-ma), kulalama {kula-
la-ma) . sulama (su-la -ma), tcpcleme (tepe-Ie-me) ;
yagmur lama (yagmur -Ia-ma). ivilcrne (civi-le-me),
kt lerne tkl -lc-mc). sekerlcmc te-
kcrl eme (tekcr-le-mc ). ya nlama (yan-Ia-ma) , yem-
Ieme (yem- le-me) vb. (bk z. -j-lama}.
-rna (-me) I. 4_
-.... eki alnns szc klcrlc ikilemc kurulur: arama
tarama, burma bu rma. dcnnc atrna, ctmc bulma,
ct me eyleme . okuma yazma , samu sarna vb.
-ma (-me) 11. 1.
'"'-' eb be1irli vc beli rsiz gemis, geleeek za man,
istck . dilek. ger eklik ve emir ckiml crinde, eylem
kk ya da gvdclcriylc, zarnan bildircri eklcr ara-
smda kullandarak olumsuzluk kavr urtu saglar: al -
rnadun (al-ma-di-m). yor ultuanus tm
1-111), uyumayacagl111 (uyu-ma -y-a -cak-t-m) . gelme-
yesini z (gcl-me-y-c-sin-i-z]- kalmasan (ka l-m
a
-
san
),
bihneme1isin (bi l-mc- mcli -sin), ime! (i-mc l) vb.
-ma (-me) 11. 2
'"'-' di. yal nrz 'genis zaman' ckirninin 1. Kisi tekil ve
cogut biimlcri ndc ol mak zcre cylcm k k ya da gv-
delerinden som a kullal1lhr: yap mam {yap -ma- rn). ya p-
-ma
113
t irma m (yap-t rr-ma-rn), ahsmam (ab-s-ma-m): gel-
me m (gel-me-m), grmem (gor-me-m) .. I
(syle-y-e-me-m) ; . '. soyeyemcm
_, ' yapmayrz (yap-ma-y-r-z), yap trr-
ma ) IZ a hsmayrz (al -i-s-ma-y-r-z),
r1me) {gel-me-y-i-z), grmeyiz (gr-me-y-i-z}, sy-
eyc mcyiz (sylc-y-e-mc-y-i-z} vb.
(-me) 11. 3.
114
PltOF. DJL vsctnc JIATlnotLu T RKE Ni N E KLERi
115
., 'r
' : p
11 '
I,'
'! ' .
J,
e
"s rkma {sik-rna) her esit sikrsuncr aygrt, kompre-
sr.
*sogutma (sogut-ma) scgut ucu nygn.
tutama {tut-a-ma} bi c seyin tutulup ekilecek yeri.
yrrtma (yirt-ma) paIto ve benzeri giysileri n etek ya
da kol kt srmla rmda bulunan ve yrrttlrrus gibi
grnen arkhk.
-madan (-meden)
.-..., eki, eylem kk ya da gvdesine gelerek. olum-
suzluk kav ra rruyle bitlikt e tkma ka vrarm da veren
birlesik bic ula ekidir : Almadan (al-madan) git-
me; Olmadan (ol-madan) olmaz ; Yapmadan (yap-
madan) brrakma ; Bilmeden (bil-meden) konus uyor ;
Gelmeden (gel-mede n) ha zirla; Beni grmeden
(gr-meden) gitmesin vb.
-mak (-mek) I. 1.
......, ekiyle 'eylern kk ya da gvdesinden, t mle
alan ve ad gibi kullamlan eyleml ik ku rulur: akmak
(ak-mak), almak (al-mak), bakmak (bak-mak),
baslatmak (bas-la-t-mak}, sorust urmak (sor-u- s-
tur-mak) , sasirtmak (sas-i-r-t-mak); di kmek (dik-
mek), ekmek (ek-mek), git mek (git-mek), grs-
mek (gr --s-rnek), iirtmek (ic-i-r-t -mek) , isletmek
(is-le-t-mek) vbr,
Bu tr cylemli klerde de o lumsuzluk eki 'cma I-me',
eylem kk ya da gvdesinden soma gclir : a kmama k
(ak-rna-mak), sorusturmamak (sor-u- s-tur-ma-mak),
isletmemek {is-le-t-me-mek) gibi.
1 ' -mak /-mek' ekmden sonra '- 11k /-lik' eki getirilerek eylemlik au-
terrarun grl r : alrnakhk, sevmeklik gibi.
Aym eylemlik eki, 'h / li' ekiyle de kullaruhr r aglamakh gibi (bkz,
-mah I. 2.).
-mak (cmek) I. 2.
":: ekiyle kur ulmus eylemlik, ekimli eylem gi bi
tmle aln-: denize akma k, pa rayt al mak, eve bak-
mak, ise baslatrnak, ekmek, okula gitn , 1. vb.
-mak (-mek) I. 3.
....... eki yle ku r ulmus eylemlikler ad gibi kull a mh r :
akmakta, bakmaktan, gitmege, grsmegi vb.
Bu t r eyl emli k, ta mlayan dururnuna girmez.
-mak (-mek) I. 4.
.-...; ekl , ban szcklerde kalrpla srms olara k kul -
lamhr :
akmak (ak-rnak) bazr .maddeleri birbi rine a krna
yoluyle at es elde etmeye yar ayan gere.
ekmek (ek-mek) un, tuz , su ve maya He yogu rulduk-
tan sonra, elde edilen belli biimdek i hamu run
fmnda pisirilmesiyle olusan yiyecek.
il mek (il-mek) . baglamak, rmek, dokumak iin ip
ve benzen seyle rden yap Jlan k k ha iku, ihn ik.
kaymak (ka y-mak) st n yz nde toplana n yagh
.tabaka ve bu tabakarun biriktirilmesiyle meydana
gelen yiyecek.
parmak (bar-mak) el ve ayagm, genellikle bes ta ne cla n
u krsmmdaki blm.
tokmak (tok-mak) eskiden kapilan al maya yara-
yan gere: havaneli.
yemek (ye-mck) yenilmek tlzere geneJlikle pisirilerek
ha ztr lanrms yiyecek; gn.
-mak (-mek) I. 5
....... eki altrus szcklerIe ikileme kurul ur : aCII-
mak sar lmak, aglamak stzlamak, aksrrmak uk-
su mak, aramak taramak, bagu-mak agrrma k, bik-
mak usanmak , bitmek tkenmek, ahsmak abala-
k dermek devsirruck. dur-
mak, giyinmck kusart-
mak di nlenmek, evrrmc . k solmak . sar-
k k bozarmak. sararme
mak. k sslenmck pslcnmek. uf'lamak
mak sarma ama'
k
kik valvarmak yaka rrna} .
pulamak. ulanma SI I ma . _
yauniak yakthn a k vb.
-mah (cmeli} 1. 1. . d releeekte
1
kk va da gvdesin en. g
- eki cv cm 0 s < ' uercklik"
.... " k i 'ct' kavramla r t veren g
I' (al.mah-y+m). almahsm
ki p' kurar : a fit - I malt}: almalt)lZ (al-malt-y-
(nl-mah-sm). ahuah (a'I' . z) almaltlar (al-ma lt-
I (al-ma I-S1Il+ .'
I-Z) . alma ISlllIZ, I" . ' m) gclmclisi n (gel -
1 )' i!:e1mdivim (gel -me 1-)+ '.. r .',
ar,:- . . ( I li }: uelmcliyiz (gel-me L- )' I
mc li-sin) . ge ' . cc lmeliler (gel-rn cli-
z), gelmelisiniz {gclme l-Slfi-\-Z _
Ier) vb.
-r nah (-meli) I. 2. d geleeek
. d vimlerdc dogruuan ogruya,
""-' ekl'
k
. eJgrevlnde kullamhr : aglamah oldu
znman rpirun - ) ibi
ld lamakh oldu g l I. .
(aglayacak 0 u,. a
g
d,
ver ucli oldu ' dcyirulerindc
AvJU ek 'Gelmeli ol u. el r
kullamhr.
ol Ank ara segmcnleri gibi.
Genellikle klz ocuklannm oynadlkl an ' seksek' oyunu da a)'m
kkun ikiJenmcsiyle kurulmu$tur.
' sokman' gibi adam kavraml vcrncyen bazl s7ciikler de \-'arJ lr.
'amur' szcgunn de aym ekle ilgisi oldugu sylenebi lir.
kocaman (koen-ma n) iri , canh veya ok byk csya.
ksemen (kse-men) bir srnn nnde giderck kr-
Iavuzluk eden ko ya da teke.
*okutrnan (okut-rnan) yksek okullarda gretim yc-
ligini zcrine al an kimse.
*gretJnc n (grct-mcn) grct mey! cdi nen kimsc.
wsayruan (say-man] hesap islerinde ahsan kimse.
"semen (sec-men) seme hakkina sahip cl an kimse.
segmen (sck-men) trenlcrdc yerli giysiletle, yerli oyun-
Iart oynayan erkek.r
(sis-man) kilosu genel llerin zerinde olan.
Trkmcn (Turk-men) Oguz T rkle rinin bir ko l un-
dan olan kimse.
*uzrnan (uz-man) bir konuda yetkinligi olan kimse.
*ynetmen (ynet -men} ynetme isi gren kimse.a
-mar (cmer: -mur)
......., eki, ad ya da eylem kk lerine gelerek ad kurar:
katmer (kat-mer) ka t ka t arlrrus iek, hamur ve
bcnzeri. Bu rncktc ek, n l uyumuna aykmdtr.
kismar (kis-mar) cimri , eli stkt, pinti.
kusmar (k us-mar] kU5 tuzagi .
yagmur (yagmur) havadaki buhartn su damlalart
bielmi nde yagmas r'.
-maz {cmez) J. 1.
'"" eki, eylem kk ya da gvdesinden SIfat grev-nde
kullantla n orta kurar: bitrnez (bi t-mez) dert , din-
mcz (din-mez) agrt, grnmcz (grn-mez) ka za,
bilinmcz (bilin-mez) i5, rkmaz (ik-ma z) sokak,
117
TnKEJ\iN EKLEk
(.men). I ll',klc kisi kavrunu veren ad soylu
_ ekivle, gene , 'I
.. ..k kurulut :
sozcu . a eli smi s insa n veya hayvan
azmau (az-man) i vc d s ncesi a lmmak zerc
*dal1l$man I g.. " k' sc
d
. b vurulan gorc\1I lm, . .. .
ken . . a$ _. . . 'I ugra$a n gorevl!.
>\- . ' ( g'lt-men) egl tmc 1$1) e - 1
egltmcn .e .. d.' ,'. e,\ cvine bagh aan.
" n) ('vlm .
f'Himen (evcl-me . , I b'l<.:.k.l biTvere g eden,
gmen (gmen) bl r )Cf( en < ,
muhacir.
-man
llB
PROF. DR. YECi HE HTiBOtLU TRKENiN EKL ER i 119
_ _ _ J
ogul biimler iin geerlidir. 3. Kisi tekil veya
ogul biimlerde, soru eki daima sondadir: geldi mi
gibi .
nu (DlU; mi, m) 10 2.
........ eki, ad soylu szcklerden soma kull anJlar ak 'som'
kavrarm saglantr : Kapi nu almdi ? ; Kitabu mi baka-
caksimz j : Su mu kesiIdi?; Oyun mu oynuyors unuz?;
Benim iin mi zliiyorsunuz?; Byle mi olacakuv:
Gzn m agn yor ?; Sz m verdiniz? vb.
mi (mu; mi, m) H, 10
'"'-' eki, 'belirli gemis dilek, istek ve emir' kiplerinde
kisi ekler inden sonra, ' soru' kavrarm vennek zere
kullanthr : ald rm nu (al-di-m rru), aldm mi (al-dr-n
rm) , aldi rm (al-dl nu) : aldrk nu (al-dik mi), aldi-
ruz nu (al -di-n-i-z mi), aldtlar mi (al-dl-lar mi) :
sordum mu (sor-du-m mul; verdi m mi (ver-di-m
mi) ; gld m m (gl-dm m); al sam nu (al-sa-rn
mr), al san nu (al-sa-n mi), al sa rru (al-sa mi), alsak
mi (al -sa-k mi), alsamz nu (al-sa-n-i-z mi), al salar
mi (al-sa-lar mi); sorsam mi (sor- sa-m mi); versem
mi (ver-se-m mi); glsem mi (gl-se-rn- mi); ala-'
yim mi (al -a-y-t-m mi), alahm mi (al -a-hm mr) :
sorayim mi (sor-a-y-i-m rru), sora hm mi (sor-a-hm
mi); vereyim mi (ver-e-y-i-rn mi), verelim mi (ver-
c-Iim mi); g leyi rn mi (gl-e-y-i-m mi) , glelim mi
(gl-e-lim mi) ; alsm mi (al-sm mi), alsmlar mi
(al -sm-lar mi); sorsun rou (sor-sun mul, sorsunlar
mi (sor-sun-Iar mi); versin mi (ver-sin mi) , versinler
mi (ver-sin- ler mi) ; glsn mgl-sn m}, glsn-
Ier mi (gl-sn-ler mi) vb.
mi (mu; mi, m) II, 2.
........ eki, ' belirsiz gemis , genis zaman, geleeek zaman
ve gereklik' kiplerinde kisi eklerinden nce, ' soru'
, Ayru kurulus ta oIan ' olur oImaz' gibi ikilemeler hem sifat gr evinde
hem de zaman ulacr grevinde kullar uhr; Otur olmaz islere zlme ; Bu ~
olur olmaz (olunca) ban a haber verln gibi. ' bilir bilmez' gibi bau ikilemler
de dururn ulacr oIarak kull aruhr ; Bilir bilmez her ise kans meun vb.
doymaz (doy-maz) adam, kamtlmaz (kanul-maz)
bel , t ~ e n m e z (t ken-mez) sevgi vb.
-maz [emez} I. 2.
'"'-' ekyle iki leme kurulur : at rlmaz saulmaz, bitmez
tkenmez, utanmaz arlanmaz, yenmez iilmez,
yenmez yutulmaz vb.
-maz (cmez) I. 3.
,......, ekiyle, rre tilrnis olumsuz genis zaman ortaci,
gencllikle aym kkten kurulan olumlu genis zarnan
or taciyle bitfikte ' baslangi' gsteren zaman ulacr
grevinde kullaruhr : bas lar bas lamaz , tkar rkmaz,
dogar dogmaz, duyar duymaz, ka lkar kal kmaz, der
dernez, gider gitmez, yer yemez vb.r
-maz (-mez) 11. 1.
r- ekiyle, genis zamarun olumsuz 3. Ki si tekil
ekirni saglarur : yapmaz (yap-maz), olmaz (01-
maz), uyumaz (uyu-maz); sevrnez (sev-mez), imez
(ic-mez), di nmez (din-mez) vb.
nu (mu; mi, m) I. 1.
!""o.J eki, ad ya da eylem soylu szck lerden sonra
kullamhr ve bu ekle soru kavramr saglandigi iin
'som eki' adrm alrr. Soru eki, kk ya da gvdedeki
nlleri n etkisiyle nl uyumuna baglandigt halde
szckten ayn yazi hr.
Soru eki, bazi eylem ekimlerinde kisi eklerinden
nce, bazrlannda ise soma kullamhr . Fakat bu,
nce ya da soma kullamlis. l. veya 2. Kisi teki l,

,
t .
120
PROF . UR. vsct ne H \TiBOGLt
f T nK F:"ii :'l F KL F.Ri 121
kav rarru vermek zcrc kul knuhr, Bu durur nda.
so ru ckiyle kis i eki bitisik yaz thr : alrrus nu ynn (a l-
mts rru-y-i-rn), altrus rmstn {al-mis rm-sm), alrms mi
(al-mts mi); alrrus nuyrz (al -mis nu- y-i-z), alnus nu-
S!nIZ (a l-mis mt-sm-r-z}, alrr nslar mi
mi ) ; sermus rnu yum (ser -mus mu-y-u-m} ; ver mts
rniyim (ver-mis mi-y-i-rn}: glms myrn (gUI-
m-y- -rn): ahr rmytm (a l-i-r Im-Y-I-m), ahr
nu sru (al-t-r nu- stn) , ahr nu (al-t-r mi); altr mtyi z
(al-i-r rru-y-r-z}, ahr mrstntz [al -t-r mi-sm-i-z), alnlar
mi (al+r-Iar mi); sorar rntytm (sor-a-r IDI-y+m);
verir miyim (ver-i-r mi- y-i-rn) : gler mi yim (gl-
e-r r ni-y-i-rn}; a laeak nu yim (a l-a-enk mr-y-i-m) ,
alacak rmsm (al-a-cak nu-sin). a lacak mi (al-a-
cak mi) ; alacak nuytz (al -a-cak rm-y-i-z), alacak
rmsrruz (al-a-eak rm-sm-t-z), alacaklar mi {al-a-enk-
lar mi) ; soraeak mtytm (sor-a-ca k rru-y--m}, verecek
miyim (ver- c-cck mi-y-i-m}; glecek miyim (gl-c-
eek mi-y-i-m}; almah rmytrn (al-ma-lt rru-y-t-m},
alma h rrusm (al-mail nu- sm). almalt lUI (al -ma lt
mi) ; almalt rmyrz (al -ma h nll- y-I-Z), almalt rmsuuz
(al-mail nu-sm-r -z). almal tlar mi (al-malt-l.ar
sormah rruyim [se r- ma lt nu- y-i-m} ; vermeh IDIYlm
{vcr-meii miy-i-m): glrucli miyim (gl- meli mi-y-i-
m) vb.
mr (mu) 11. 3.
--' cki vahu z simdi ki zaman ekirninde, soru kav-
ra mt ver trick zere. <-Iyor' ckinden soma geldigi
iin . <mu' biimindc kullamhr . Ya lmz bu
3. ogul bi imi. <-la r' ekiylc kuruldugu IIl1,
soru eki. ekinden soma ge1ir vc daima < ml
biiminde kulla111 hr :
ahyor muyum (al-tyo r mu-y-u-m) , ahyor musun
(al-ry or mu-sun). ahyo r mu (al-ryor mul ; ahvor mu-
yuz (al-ryor mu-y-u-z), ahyor mUSUIl lIl (al-tyor
mu-sun-u-z), a hyorlar 011 (al-ryor -Iar ITII): soruyor
muyum (sor-uyor mu-y-u-m}, sor uyorlar mr (sor-
uyor-Iar m i) ; veriyor muyum (vcr-iyor 111U-Y- U-111 ) ,
vcriyorlar mi (ver -iyor-lur 1111); glilyor muyum (gl-
yor mu-y-u-m), gtllyorlar 1111 (gl -yor-Iar [111) vb.
-rmk (emuk ; -mik, -mk}
--' eki, eylem kk ya da gvdcs indcn ad soylu
szck kurar :
ignemik (igue-mi k] agrzda ignenen yemck pa rcast.
i1mik (i l-mik) ilrnek, iplik ve benzen seylerin kck
halkast.
eksirnik (eksi-mik] yagl al mmts stten yaptlan peyn ir,
kartnuk (kar -muk) karan , kanstiran byk kanca .
kesmik (kes-mik) kesilmis, paralannus toprak parcast.
kesck.
ktsnuk (kis-nuk ) ktsan , pi nti, cimri.
krynuk (ki y-mrk) odun veya tahtadan kt ytlrms, styn l-
rrus kk para.
kusmuk (kus-mu k) ku sulan sey, ku suntu .
soymuk (soy-muk) am agncmm kabugunun kaldt rtl-
masry la at lan yara veya iinden ahnan madde, akma .
tirnuk (t ir-nuk) topragt tarayan gcre.
-nns (vmus; -mis, -ms) I. I.
-: eki , eylem kk ya dn gvdelerinde n sifat gore-
vinde kullamlau gee rnis zaman o rtact ku rar : susamiS
ocuk, yanml5 odun ,
Ylllanml?(YI I. la-n-mIS)sarap. oku-
(okumu$) ada m. kok mu$ yiye-
eek, solmu$ (sol-mus) iek ; (bit-me-mi$)
scn roni, gemis (ge-miS) zaman, (pis-mis)
PROF. DR. YEC i HE JU Ti BOtl.U T RK iC Nb EKLER i 123
yemek ; grms (g r-ms} ada m, klms (k-
ct-m s) elbise, grrnemis (gr-me-rnis) insan vb.
-rrus (-01u$; -mis -ms J. 2.
.....:. ekiyle, bel irsi z geerni s zama n kurulur:
I. Ki si tekil ve cogul : almrsrm (al-mrs--m}, alnus rz
(al-nus-r-z) : kc smusum (kos-rnus-u-m), kosmusuz
(kos-rnus-u-z) : gelruisim {gel-mis-i-m}, gelmisiz (gel-
mis-i-z) ; grrnsm (gr-ms--m), grmsz (gr-
ms--z) vb.
2 . Kisi tek il ve ogul : alrmssm (al-rrus-sm) , airnis-
snu z (al -mrs- sm-r-z); kosrnussun (kos-mus-sun),
kosmussunuz (kos-mus-sun-u-z): gelmissin {gel-mis-
sin), gelmissiniz (geimis-sin-i-z}; grmssn (gr-
m s-sn}, g rmssn z (g rms-sn--z} vb .
3 . Kisi tekil ve ogul : alnus (ai-mi j), alnuslar (al-
mij-lar); kosmus (kos-mus), kosmuslar (kns-mus-
lar) ; gelmij (gel -mi s), gel misler (gel-mi s-Ier}; grms
(gr-ms), grmsler (gr-ms-ler) vb.
Bu ti lr ekimlerin olumsuzu belirsiz gemi s zaman
eknden nce gele n olumsuzluk ek i ' erna I-me' ile
kuru lur : almanus (a l-ma -mis), gelmernis (gel-me-
mis) gibi.
mJ5 f-mus : -rnls, -ms) I. 3.
,......, eki alrms szlkler ikil eme krar : bagmms ba- '
grmus, bil mi s bilmis. gitmis gitmis. kur umus kuru-
mus, durmus oturmus, g rrns gei rmis , saramus
solrnus, srms sr strms, taktrus taktstrrrms vb.
-nus (. mw);-mi$,-m$) 11. 1.
,......, eki, bazi eylem soylu szcklerle kaltplasarak
ad kurar:
dol mus (dol-mus) yo lcuyla do lunca yola rkan oto -
mobil, kayrk veya motr.
ermis {er-mi s} evliya.
gemls (ge- mis) yasamlan zamandan nceki s re, maz i.
-rms (-mu,) 11. 2
Belir siz gee rnis zaman ka vrarm vere n ' -ml}/-muf
eki , bazr kisi zel adlannda ka hplasnns o larak kul -
lamhr: Satrlnus, Durmus. Toktanus.
-mis (-muj ; -mls, -ms) JU. 1.
......, ekiyle, yahn za ma nh bir ekimle ek eylemin
belirsiz geerni s zama m birlestirilerek 'rivayct' kav-
rarm saglarur ve bu ekime ' rivayet birlesik zamant '
denir: alrmsrms {al-nus-i-i -mis > al-rrus-rrue), ahr-
rms (al-i-r -i-i-mis > al-r -r-rms], olurmus {ol-u-r
-l-i-mis > ol-u-r -rnu s), geleeekmij (gel-e-cek+i-
mi s > gel-e-eek-mis), g r rms {gr-il-r -l-i-mis >
gr-- r- rns} vb .
+msar (+mser)
""-J ek i, "-lmsa- j imse-' ekiyle, geni s zama n ortact
"-r' ekinin birlesmesinden olusmus birlesik bir ektir
ve genellikle, sifat grevinde kullamlan szck
kurar: ka rarnsar (ka ra -rn-sa-r), ekimser (e k-i-rn-
se-r) , iyimser (iyi-m-se-r), ktmser (kt-m-se-r) vb .
-l-msr (+msu; + msi, -l-msll) I. 1.
,......, eki, rcnk bi ldiren ada gelerek 'ben zerlik, gi bilik'
kavrarm vere n ve stfat kuran birlesik bir ekti r : sa-
rt mst (san- m-s t], siya htm-st (siyah-r-m-sr), krrnuz tmsr
(kir nuzi-m-si), kizt hrns t (krzil-t-m-si), beyazim-st (be-
yaz-i-m-si), morum-su (mor-u-m-su) , yes ilimsi (ye-
sil-i-m-si), pembemsi (pembe-m-sf), mavimsi (ma vi-
m-si) vb'. (bkz-sr. I. 1.)
- ~ - - - - - - - - - j
] 2 1 PR.OF. nn. UO:Ci HE HATi HO(;Lt!
T R KE Ni:\' EK LE Ri 12.)
'-JllSl' eki . renk adt olmayan bazt s zcklere de ge-
lcrck 'bcnzcr lik, azhk' ka vraun verir: .
m-st). tntluns t (tat h-m-s r) , eksimsi (ek si-m-si}. tu rn-
ccmsi (tmce-m-vi) gih i. (hkz. -unsa-).
-l-msr (+msu ; + m<;, +msii) I. 2.
'"""- eb . SOJllUt adla ra get ir-i lcrek stfat veya tcrirn
kurar : bakhumt (bakla-m-s t}, yagrmsi (yag-i-rn-st};
harnurumsu (hamur-u-msu), boru m-s u (boru-m-su),
bi t kimsi (bit ki-m- si) vb.
-l-rntrrak (+lmtl rak, -l-umt rrak ; -l-Imtrrak, +mtuak)
'"""-. cki, gcnel likle ' renk' bil di ren ada gelerek
zerli k, gibilik' kavrarru veren .Hu ck , un lu
uyumlanna baglanma yan bir lesik bir ckt ir : bcyazrm-
ttrak (bcya z-t-m- t t-rak}, kt rrruznn ttra k (ktrrruzi-m--
rak), mavimtrrak (mavi-r n-tr-rak}, (mor-
u-rn -tt-rak], sarnntrtak (sart-m-n-rak], vesilimttrak
(yc- sil-i-m-ti- rak} vb.
<mtrrak' cki , rcnk adi ol mayan bazt szcklcrc de
gelerek ' benzerli k, azhk' vcri r :
(act-m-n-rak], eksirntrrak (eksi-m-tt -rak) gibi.
-N-
+11 ( + In, -l-un ; -l-In, -l-Iin} 1. 1.
'"""-. ek i. adla ra veya ad g rcvindc kulla ntlan s.zc .k-
Jen: ' sahi plik, miilkiyct , ai diyct' kavramla n .1,Ie bir-
likte 2. Kisi tck il kav ra nu katar ve "iyelik eh adnu
nlu- : ba ban (baba -u) , ablan (a bla-n), busm {bas-i-n},
sam (sn-t-n}, ayagm (aya k-I-n), yanagm
11) ; ko lun (kol -u-n) , omzun (o muz- u-n); cIm (el-
i-n), di/i n (diz-i-n}; gzn (gz- -n), s zn (s z--n]
yz n (yz --n) vb.
Bu t r kurulusla r '+z' ekiyle ogul biimc girer :
ba bat uz (baba-n-r-z}, ba$II1IZ (bas-t-u- t-z), sa nuz
(sac-t-n-r-z), ko lunuz (kol-u- n-u-z), omzunuz (0-
1ll1lZ-U-I HI-Z) ; nnncniz (a nne -n-i-z}, cltni z (cl-i-n-i-z).
sznz (sz--n--z), yznz (yz--n--z) vb.
+ n (+111, +un ; ,+i n, -l-n) J. 2.
r--.; eki. ban ad soylu szc kle rle kahpl asarak, de-
yim gibi kullarulan aularunlar kur a r: Ba$1l1 (bas-i-n.
basnuz) sag oJsun; Cannn (can-t-u, canmrz) sag 01-
sun ; Danst basrun (bas-t-n-a , basr nt za}: Yolun
(ycl-u-n, yolunuz) ark olsun ; Elin ko lun (cl-i- n
kol-u-n, e1iniz kolunuz) dcrt grmesin ; Elinc (cl-i-n-e,
clini zc} saghk; G zn (gz- -u, gzn z) aydm;
mrn (mr --n, nunz ) uz un OlSUB; mrnc
(mr--n-e, mr iinze) ber eket vb.
+11 (+ 1Il , + un ; +Il, -j-Iiu] I. 3.
,...... ekiyle, 2. Kisi kavranu veren csitli ikilemc
kuruJur : a na n ba ban, sam ba sm. kolun knnadut.
boyun posun , cvin ba rkur, clin a yag m. rnalui rnlil-
kn, yzn gzn, gzn vb.
+n (+m, -i-un: +in, +n) J. 4,
r-..; ekiyle, ta rnlayaru 2. Kisi tcki l kavranu veren
iyelikJi tamlama ku r uiur, bu t r ta mlamalar gertcl-
likIe '<dik" ek iyle kurulun genus zamau ortacrylc
kullamltr: kaldrgtn (kal-drk-r-n} otel, aldigtn (al-dik-
i-n) para, oturdugun (ot ur-duk- u-n) yer, bu ldugun
(b ul- duk-u-n) is, t ut tugun (tut-t uk- u-n) )'0 1; scvdi -
gin (scv- dik -i-n) ycmek , itigiu (ic-tik-i-u} su, bildi -
gi n (biJ-dik.i -n) konu ; grdgOn (gr-dlik-- n) kent .
(glil-dk--n) zamnn vb.
1~ f i
PROF . nn. vsctue HATino t Lu T RK E :--h EKLER 1 ~ 7
-t- n ( + m, +un; -l-in, +n) I. 5.
.-.... ekiyle, sayr adlanndan 'yas ' ko nusunda 2.
Kis i iyelik kav rarrn veren szcilkler ku rulur : Krr-
kmda (krrk-i-n-da) mdr oldun; Otuzunda (otuz-
u-n-da) dokt or olaca ksm; On drdne (d rt--n-e)
yeni girdin vb.
-n (- 10, -un ; -in,-n) 11. 1.
-..... cki , belirli gemis ve di lek kipleri ekirnler inde, .
2 . Ki si kavra uu saglar : a ldm {al-dt-n, alduuz},
kaun (ka-tt-n, kncumz): oldun (ol-du-n, oldunuz),
kost un (kos-tu-n, kost unuz}; geldi n (gel-di-n, gel-
dini z), gitt in (git-ti-n. gitti niz); gldn (gl-d-n,
gldnz), ltn (l-t-n, !t nz); alsan (al-sa-n,
al saruz}, gelsen (gel-se-n, gelseniz), glsen (gl-se-n,
glseni z} vb.
-11 (-111, -un; -ln, -lin} 11 . 2
.-.... eki, emir kipi eki mi ndc 2 . Ki si cogul kavrarm
ver ir. Aym ek, 2. Ki si tekil iin de sayg r ogulu
saglar : alm (al-i-n) , ahruz (al-r-n-r-z) ; olun (ol-u-n),
olunuz (ol-u-n-u-z}; kc sun (kos-u-n), kosunuz (kos-
u-n-u-z}; kam (ka-i-n), kanuz (ka-t-n-t-z) :
geJin (gel-i-n), gelini z (gel-i-n-i-z} ; gidin (git-i-n),
gidiniz (git-i-n-i-z}; gliin (gl--n) , glnz
(gl--n--z); ln (l--n), lnz (l --n--z)
vb. (bkz. -z, li l. 1.) .
-n (-m, un : -in, -iin} 11. 3.
.- eki , 'h ikye ve kosul birl esik zaman' ekimlerinde
2. Ki si kavranu sag lar : a ldiydm (al -dr -l- i-di-n >
a l-dr-y-dr-n}; al nusun (al-mrs-l-i-di-n > al -mts-
n- n}; ahyordun (al-I-yor +i-di-n > al--yor-du-n),
alacaktm (al-a-cak -l- i-di-n >al-a-cak-u-n); oJurdun
(ol-u-r + i-di -n j> oJ-u-r-du-n); gitmel iydin (git-meli
+ i-di-n> git- meti-y-di- n): glseydin (gl-se -l-i di-n
> gl- sc-y-di -n}; gidiyorsan (git-i-yo r + i-se-n >
git-i-yor-sa-n): geleeeksen {gel-e-eek + i-se-n >gel-
e-cek-se-n) ; bilirsen (bil-i-r -l-i-se-n >bil-i-r-se-n); al-
drydrruz (a l-dl+i-di-n-l-a >al-dt -y-dr-n-rz}; bilirseni z
(bil- i-r -l-l-se-n-i-z > bil-i-r-se-n-i-z} vb.
+n+ Hl, I.
.-.... eki, 3. Kisi adi llarda ve zlk adihnda, ad duru-
mu ekJerinden nce kullaruhr ve 'ad" -n' si adnu
alrrr: onu (o-n-u), ona (o-n-a), onda (o-n-da). on.
dan (o-n-dan), onun (o-n-un): onlan (o-n-lar-i),
onlara (o-n-lar- a), onlarda (o-n-lar-da) , onla rdan
(o-n-lar-dan), onlann {o-n-lar -in}; kendini {kendi-
n-i), kendin e {kendi-n-e), kendinde (kendi-n-de),
kendinden (kendi-n-den), kendinin (kendi -n-in},
kendile ri (kendi-Ier-i} vb.
+n+ 111. 2.
......, eki, isar et adrllarmda , ad durumu eklennden
nce kullamlu-: bunu (bu-n-u), buna (bu-n-a), bun-
da (bu-n -da) , bundan (bu-n-dan}, bunun (bu- n-un),
bunlan (bu-n-lar-i}; sunu (su-n-u), suna (su-n-a),
sunda (su-n-da), j undan (j u-u-dan), sun un (su-n-un) ,
sunlan (su-ri-lar-i): onu (o-n-u), ona (o-u-a), c nda
(o-n-da), ondan (o-n-dan), onun (o-n-un), ou lan
(o-n-lar-i) vb.
+n+ 111, 3,
......, eki, 3. Kisi iyelik ekleriylc ad du rumu ckleri
arasmda kullaruhr : basint (bas-r-n-r}, bastria {bas-
, Eski Trk e ve Osmanbc a' da 3. Ki si kavrarru veren 'ar, aaa.
ada, adan, a u' adrllarmda da aym ek kullamlrms ur,
...
J'HO[
H H. vvcl m: H \ Tj BOCL IJ
T RKENi N EKJ.ERi
129
I-n-a), basmoa (bas-r-n-da). basmd an
, I lar (bas lar-i-n -i}; 0 unu
bastrun a rnu < y- , . . i da)
kol una (kol-u-n-a), kol unda (ko '; _'
ko Jundan (kol-u-n- dan ), kolunun 0
latuu (kcl-lar -t-n-t ) ; evini cvme
cvin dc (cv-i-n- de). cvind.cn
i-n-in), cvlcrini (cv-Ier-i-n-i};
z znc (gz-tl-u-e) , g?z.un z-
"( .. .. den) a zn n (go7-u-n-un), gzlcrini (g .
goz -ll-n- .' b - .
let-i-n-i ) vb .
+ n ( +m, + 11 11; -l-in, -j-iin) IV. 1. . .
' ki , d sovlu s zc klcrdcn zamun bel irteci ku-
,--.., C I . a . ) ans rzm (au-
rar: kt sm (kts-r-n). yazm
)
z ziln (guz--u). gndzn (gundz--n)
SI Z- H l , E -
gibi. '
+n (+m, +UI1 : -l-In, +n) IV. 2. . . .
!"-' cki. ad soyl u szcklerde n
I
bir blg ikileme biirnindcdir :
kurar. Bun ar m 11 _( _ .. .. .. ..
' ,' ( _ - 1) ilkin (ilk-i- n). g cn (g--u}, st un
rtu u UI , . . . . C-i-n) ucun
( st- -n}; ardm a rdm (art- I-a) , llll lIll I I ,
ucun (u-u-n}' vb. (bkz. + SIZ. 1. 3)
-11 (-1l1, -un ; -in, -iin) V. 1.
'K' ,I 11 k klerinden ad kurar : a km (ak-i-u).
,--.., C r. e(i ,el I) S'I\,111 (say-t-n), saun (sar -i-u) ,
"bas tn MS- l-l . . v, (yrg-t-u};
(
" 'I) '\"IZ111 (yaz-t- u). yrgtn ,
yaY111 yay -i- . . ' . ( . -u-n) :
ovun (oy-u-n) . "sor un tsor -lHl): .. .. '
<l izin (diz -i-n]. ck in (ek-i-n) . gel lil
(bk--n), btiin t b.l:1t-? -n), dgn (dug-u-n) , sokun
t tiin (t ut-lHl) vb.
, '1' l' imlcre rast lanmakta dir.
\ !-l[\7\ ' arllk1l1 :11 'k' 'k lYll1 kl ym git mek',
, Ana dolu ag,ll:!a r"uld a 'dlzm UlllJl ,
, I, k ' k' bi'-'illlindc elnlatllnlar del vanhr.
' Ilgrlln ug r.un M m,l ,
- rl - (cm-, -un-; -in-, -iin-) VI. 1.
,--.., cki, eylem kk ya da gvdesine gcIerek, kavranun
zncye dndgn belirten dnsl atr kurar :
acurmak (act-n-], asinmak (as-t-n-), bakmmak (bak-
1- 11-), belenmek (bele-n-), bezenmek (beze-n-) ,
bosanmak (bosa-n-), brnmek (br-n-), arpmmak
(arp-t-n-), ekinmck (ck-i-n-), rrpmmak (irp- t-n-),
dayanrnak (daya-n-), didinmck (di t-i-n-), dilenrnek
(dile-n-), dolanmak (dola-n-), dknrnek (dk--n-),
dvnmek (dv--n-), edinmek (et-i-n-}, *esinmek
(cs-i-n-), geinmek (ge--n-), giyinmek (giy-i-n-),
gr nmek (gr- -n-), kammak (ka-i-n-), ku-
runmak (kuru -n-), ovunmak (ov- u-n -), vnmek
( v--n-), sannmak (sar- r-n-), sevinmek (sev-i-n-),
sezinmek (sez-i-n-), silkinmek (silk-i-n-), soyunmak
(soy-u-n-), srnmck (sr--n-), takrnmak (tak-r-n-],
tapmmak (tap -r-n-), tepinmek (tep-i-n-), tt kmmak
(tik-i-n-), tutunmak (tut-u-n-), uzanmak (uza-n-),
yaktnmak (yak-r-n-), yetinmck (yet-i-n-) vb.
-n- (c n-, -un-; -iin-) VI. 2.
-c-eki, eylem kk ya da gvdelerine gelerek edilgen a-
ti da kurar : almmak ( al-i-n-), ignenmek (igne-n- ),
denmek (de-n-), denenmek (dene-n-), dogrunmak
(dogra -n-), elenmek (cle -n-), kavranmak (kavra-n-],
kilmmak (kJI+n-), oksanmak (oksa-n-), ol unmak
(ol-u-n-), onanmak (ona-n-), oynanmak (cy na-n-),
denmek (de-n-), srnanmak (sma -n-), yrnmek
(yr -n-) vb.
(-ID-, -un-; -in-, -n-) VI. 3.
,--.., eki, bazen hem edilgen hem de oIarak
kul1amlabilen ikili at! kurar : almmak (al -l-n-) ,
aranmak (ara-11-), boyanmak (boya-n-), b}nmek
(bl--n-), bulunrnak (bul-u-n-), delinmek (del-i-n-),
130
PR O. '. DR. VEciHE II AT i BOGI. lI
T RKEN"i EKLERi 131
d ~ e n m e k {dse-n-}, ka panmak (kapa-n-), kazmmak
(kaz-t-n-), savu nmak (sav-u-n-) . silinmek {sil-i-n-),
tasmmak (rasr-n-). taranmak {tara-n-), ttkanmak
(nka-n-). yamanmak (ya rna-n-). yrkanmak (ytka-n-)
(bkz. -1-, n. 41, vb.
- n- VI. 4.
__ eki, bazen eylem kk ya da gvdel eriyle kahp-
lasarak dnsl eau kurar: annrnak , avunmak, ba -
nnmak, begenmek , direnmek, dokunmak, donan-
mak, d snmek, gnenmek, gcenmek. gvenmek,
tstnmak, igrenmek , ko ru nmak, kusanrnak, gren -
mek, t an mmak. tiksi nmek, t kenmck, usanruak,
uta nmak, uyanmak, senrnek. yenmek. yelten mek,
yrpranmak vb.
+ncl (+ncu ; +nci. +nc)
"'-' eki , srra kavramr vermek zere, genellikle, sayt
adlarma baglanan birlesi k bir ektir : birinci (bi r-i-nci ),
iki nci (iki-nci), nc ( --nc), d rd nc (d rt -
-nc), besinci (bes- i-nci}, altinet (al n- n-el), yed inei
(yedi-nci), sekizinci (seki z-i-nci}, dokuzuneu (do -
ku z-u-ncu), onuncu {on-u-ncu) , yirminci (yirmi-n-
ei),otuzuneu (otuz-u-ncu) , krrkmct (k trk--nct], el-
linci (elli-nci), altmt smet (alt nus-i-ncr), yetrni-
sinci (yetmis-i-nci), sekseni nci (seksen-inci), do k-
sartmet (doksan-t-nct), yznc (yz--nc). 50-
nuncu (son-u-ncu) vb.
.'r
"
. h
',I!
: :
: ~
,
~ 11
-n
Ge neIlikIe, dnsl eau zerine - ek i geti rilerek ad
soylu szck kurul ur :
a ldan (alda-n) kolay aldat rlan.
avun (avu-nc) avunma, acmm hafif'lcmcsi veya unu-
tulmast. teselli .
" basm (bas-r-n) herhangi bir kuvvetin bi r sey ze-
rine yapugl zorlama, baskt, tazy ik.
*bilin (bil-i-n) suur.
*bulun (bu l-u-n) kisinin kendi niyetlerini ve eylemle-
rin i ahlk bakinundan iyi veya kt bulrnasi,
vicdan.
*daya n (daya-n) dayanma gc, mukavernct.
"dl ren (dire-n) bir gcn et kisine ka r}! koyan g,
erin {er-i-n] di rlik, dzenlik.
ezin (ez-i-n) ac i ve stki nn, azap.
gnen (gne-n) gne nme, mutluluk, refah .
gln (g l- -n) aIaYI zerine eken.
gven (gve-n) itimat.
gren (igre-n) igrcnilecek balde olan.
ilen (i1e-n) i1enme eylemi veya bu amala sylenen
sz,
imre n (imre- n) grlen bir seyi ed inme isteg i, gipta.
kak m (kak-i-n ) bir seyi ikide bir de bir inin basma
kakma .
kahn (kal-i-n) arIa ka lan.
kasm (ka s-i-n) kaslardaki agnh kasrlma.
kazan (kaza -n), kazaml an sey.
krvan (krva-n) ktvanma, sevin , hoslanma .
korku n (kor k-u-n ) korku1u, korkulacak sey.
dn (d--nc) denmek zere ahnan sey.
vn ( v--n) vnmeyc yol aan veya hak kazandi-
ran sey.
zen ( z-e-n) heves, amat rlk.
"sap m (sap-i-n ) sapma, dog ru bilinen yoldan aynlma.
sevtn (sev-i-n) sevinme, arzu edilen veya hosa giden
bir seyi n olmas tyle duyulan heyeca n.
usan {usa-n) usanrna, btkma.
utan {uta-n ) uranma , uta rulaca k da vra ars.
seu (se-n) senme, bir t r tembellik.
..
132 Pll,OF. DR. YEciUE IIATinoGLu
p -
TRKENi N EKLERi
133
"P (-lp, -UP ; -i p, -p) I. I.
!'-..J cki. eylcm k k ya da gvdesine getirilerek ken-
dinden sonra gelen, ckimli eylemle veya eylem-
siyle , 'bi im ve za man' bakurundun ' bagla nt r' sag-
layan ula meydana getirir: Kit abt abucak ahp geldi
(al-i -p, ald r ve geldi); Haberi veri p gitmis (ver-i-p,
vcrmis ve gitmis}; Bir saata kadar gidip gelir (git- i-p,
gider ve gelir); Her gn gidip gcliyor (git-i-p, gidiyo r
vc geliyor); Arkadastm bulup konusacak (bul- u-p,
bulacak ve konusacak} ; Annesini grp gelse
(gr- -p, grse vc gelse) ; [sini bitirip gitme li (bi-
t ir-i-p, bitirmel i ve gitmeli}; devini yap ip ik
(yap-t -p, yap vc rk] vb.
-p (-lp, -up; -ip, -iip) I. 2,
,....... ekini almrs szcklcr lc ikileme kur ul ur: aip
atp kapamak, ahp ahp gtrmek, dnp dnp
bakmak, gelip gcJip gitmek, glp glp gemek,
kosup kosup yorulmak, lp lp dirilmek, d np
dolasip gelmek, satip savip gitmek vb.
-p (crp, -up ; -ip, -p) I. 3.
,....." eki alnus szckler deyim vc ataszlerinde kul -
latu hr: dump durur ken, grp grecegi, arayip bu -
Iamadt gtrruz sey, at rp tu tmak, as rp kesrnek ; Tilki-
nin dnilp do lasip geleeegt yer krk dkk ru-
drr ; Gidip de gelmemek, gelip de grmemek var ;
Verip verip alamamaktansa hi vcrmernek yegdir vb.
- R-
-r (-ar, -er ; -rr, -ur ; -ir, -r) I. 1.
,....." eki cylem soylu szckl ere gclerek, eylemin her
zaman yaptldrgnu veya yaprlma kta oldugunu ya
da yaprlacaginr belir ten eylem kura r vc bu t r
ekimli eylem, ' genis zaman kipi' aduu ahr: yapa-
firn (yap-ar-rm), yaparsm (yap-ar-sin), yapar (yap-
ar), yapanz (yap-ar-iz), yaparsrmz (yap-ar-s m
-IZ), (yap-ar-lar); severim (sev-cr-im),
sever (sev-er), sever iz (sev-
se:rersllllz (sev-er-sin-iz), severler (sev-er-
1er) ;lcr (ic-er), diner (din-er), bincr (bin-er), ser-
(serp-er), syler (sy-Ie-r), der (de-r), gider
(git-er); ahnm (al-tr-im], ahrsm (al-rr-stn), ahr
(al-rr}, almz (al-rr-iz], ah rsrntz (al-rr-sm-rz), ah rlar
(al -u-lar); gelir (gel-ir), bilir (bil-ir), verir (ver-lr),
(vur -ur), (oku-r), uyur (uyu-r) vb.
ekiminin, oIumsuzu l. tekil ye o-
gul biimlerde '-ma I-me' ekiyle kur ulur : yapmam
(yap-ma-m), scvmcm (sev-me-m) ; yapmayrz (yap-
sevmeyiz (sev-me-y-i-z) gibi. .
Genis zaman ekiminin 2. vc 3. Kisi tekif ve ogul
oIumsuzluk kavranu ' -maz I-mez' e-
kiyle saglamc : yapmazsm (yap-maz-sm), yapmaz-
stmz .cy.ap-rnaz-sm-l-z) ; sevmezsin (sev-mez-sin), sev-
mezsimz (sev-mez-sin-i-z}; yapmaz (yap-maz), yap-
ma zlar (yap-ma z-la r}; sevrnez (scv-mez), sevmczler
(sev-mez-ler) vb. (bkz. -ma, Ir. 2. ve -maz, Ir. 1).
-r (-ar, -er; -rr, -ur, -Ir, -r) I. 2.
,....." eki, gencllikle eylem kk veya gvdcsine getiri-
lerek gems zaman kavramr belir ten ve ok defa
v srfat ya da ad gre vinde kullarulan szck kura rt:
agtr (ag-ir} tar ttda ok cken, dokunakh, ctin, g;
bir yana agan. .
aka r (ak-ar) akr Cl, mayi , 51Vl,
1 'k mr, demir, bakrr, aktr , baglr' gibi son scsi '- r' olan szekle r
de hu baklmdan aynca dikkate degcr.
PIIOF. OR. veerus lI Ti BOt LU
TRKf.;:-; i", 135

benzer {beniz-er} niteligi baskasiyla es olan, yakm olan.
alar (al-ar) zil veya tngtrak gi bi alan.
apar (ap-ar) abuk giden , postact . ulak ; yzndc
benekleri olan, abras.
rkar (rk-ar) kazan, yarar, kisisel kazan.
dner (don-er} dnen; bir tr et krzartrnasi .
(dsn-r] ok diis nen ; bilgin.
geer (ge-er) srm ohm, yrrliikte bulunan.
gelir (gel-ir) belli yerden gelen pa ra, varidat.
gider (git -er) bi r i in harcanan para.
ger (g-er) Sik Sik gen, gebe.
keser (kes-er) bir ta raft kesmeye, di ger tarafr ivi
akmaya yarayan aygu.
okur (ok u-r) okuyan kisi, okuyucu.
yat u (yat-rr} evliya, eski dnemde dogast gc 01-
dugu samlan byk ad am mezan.
yarar (yar-ar] yarayan , faydah olan, eike r. menfaat.
yazar (yaz-ar) gazete veya dergilere yaz r yaza n, yapt t
yaza n kimse.
yeter (yet-er) yeten, geregi karstlayan, kfi.
-r- (-ar-, -er- ; -rr-, -ur- ; -ir-, -r-) 11. 1.
.-....: eki kkteki kavramr bir nesneye ak tarma grevini
stne alan ' ettir gen' an kurar. Bu tr gvdeler
eylem kk leri zer ine kuruldugu gibi ad kkleri
zer ine de kurulabili r (bk z. + r, 11 . 1. alt not : 3).
'-ar - f-er-' et tirgen an eki, eylem kk ze rine gel-
mesi baktmmdan ' -ur - f-ir -' eau ekiyle nym kuru-
lusta vc ayni grevded ir. yle kl ayru eylem, ettir-
gen an olarak , her iki eklc de kurulab ilir : ' g-
-er-mek, g-r-mek' gibi. Hu bakrmdan , ' -ar-f-er-'
etti rgen an ckini almrs ad veya eylcm kk leri bir-
likte srralannusnr : artirmak (art-ir -), astrmak
(aj-If-), bajamla k (baj-ar-), batlfmak (bat-If-),
biti rmck (bit-ir-), rkarmak {tk-ar-), degi rmek (deg-
ir-), dogur mak (dog-ur -}, doyunnak (doy-ur-t. d-
srmek (dils-r-), egirmek (cg-ir-), evermek (l;\'er-).
geirrnek {ge-ir-), gidermek (git-er-), germek (g-
er-), g rmek (g-r -). iirmek (i-i r-), koparmak
(kop-ar-u. onarmak {org-ar -}, otarmak (ot-ar -),
nermek (n-er-), pisirmek {pis-ir-], savurmak (sav-
ur-), suvamtak (suv-ar-), sasr rmak (sas-rr-p, sisirtnek
(sis-ir-), tasrrmak (tas-ir-), uurmak {u-ur-] vb.
+ r- (+ar-, + er-) 11I. 1.
,...., eki, genellikle renk bild iren ad' soyIu szckler-
den, d n sl eylem gvdelert kurar' :
agarmak (ak-ar-) ak olmak, beyazlasmak ; onahgm
aydmlanmast.
bozarmak (boz- ar-) boz renge grrnek, solmak . esas
reng ini kaybetmek.
deHrmek (deli-r-) deli oImak , akhm yiti rmek.
gvermek (gk-er-) yesermek, yesile, ma viye d nmek,
bitki lerde fili z vermck, yesillenmek.
ka rarmak (kara-r-) rengi karaya dnmek, gzlerin
kararmasi , bast dnmck.
krzarmak (kiz-a r-) krzrl veya ona yakm bir renk al-
mak; utarup yz kiztl rengi almak ; kizgin yag
iinde ve ateste pismek.
I kurtar mak {kurt -ar-) SlC g , ettirgen an olarak, aym kurulus-
tadrr.
I eylemi, ettirgen eaudan da ha ok , a n I> ibi kul-
lanumaktadrr.
'bas, ev, OD-g. ot, o. su... gibi ad larla ku rulan 'basarmak , evermek.
onarma k, otarmak, nermek, suvarma k" eylemleri, renk bildirenlcrle ayra
kurul u$ta oldu klart hal de dell; il. etti rgendir (bu. or. I. 3, s. 134).
136 P ROF . DR. va ctne n AT i Ho t L U
TV RKEN N EKLERi 13j
pusa rmak {pus-ar-) puslu olmak.
sararmak (san-ar-} rcn gi sanya dnmek.
yasarmak (yas-ar-} nemlenmek.
yesermek (ya s-ar-, ycs- er- } yesil renk almak.
+ r- (+U-, -j-ur-; +ir-, +r-) ]11. 2.
........' eki, gcnellikle scs yansttan cylcmlcr kurar ;
arurmak (an-IT-). b grmek (bg-r-). gilrmek
(g-r-), frmek (f-r-) gibi.
Ses vansttan ikilemclerdek i szckler de ' +r' ekiyle
cazrr cazir, CIZlr ClZJr, attr anr,
nrr tt tr , fusrr fasu-, frkir Ftkir, fokur fokur, grcir
grctr, hasrr hasrr, hrsrr lusir, ktr kilt r, patt r
paur, ptt rr ptttr , saktr sakIr, siktr srkrr, takir taktr,
nktr trktr, vizrr vm r vb.
Ses yansitan bazt eylcmlerdc kullamlau '+r' eki,
ok dcfa, ' cda I-de' ekiyle bitli kte kullamhr (bkz.
+ da . I. 2) .
+r (+ar, +er) IV. I.
,....,.. cki , genellikle sayr adlarma gelerek ' lestirme,
paylastrrma' kavram t veren szc kler kura r t. ' -ar I-er'
eki, nl ile bi ten sayi ad larmdan sonra kullam-
hrsa araya nsz girer : altisa r (aln-s-ar), altnn -
sar (al tnus-ar}, heser (bes-er), biner (bin-er), bi rer
(bit-er}, doksanar (doksau-ar), dokuzar (dokuz-ar),
d rd er (drt-er ), clli scr (clli-s-er): ikiser (iki-s -er),
kaar (ka-ar}, kir kar (krrk- ar), onar (on-ar), otuzar
(ot uz-ar], sckizcr (sekiz-er), seksener (seksen-er),
er (c-er), ycdiscr (yedi-s-er), yetmise r (yetmis-er),
yirmi scr (yirmi-s-cr}, yzer (yz-cr} gibi.
1 SaVI adlar tnda n baska 'ka. her' gibi adrlla rda n J a
kavrarm veren szc kler kuruldugu grlr : azar (az-ar), kaa r
(ka-ar), teker (lek-er) gibi. ' her-cr' biimindc bir szck de Anadol u
larmda kullan!lmakladlr .
+ r ( + ar . +er) I V. 2.
Genelf ikle, sayr ad lartndany-l-r" nsz yle treti -
len ve ' lcstirmc, paylasttrma' kavrarru veren sz-
ckler ikilemc de kura r : altisar al nsar . aza r azar.
birer birer, dorder d rder, iki ser iki scr . onar onnr,
tckcr tckcr, e r er vb.
+ ra ( + re)
,....,.. ekl. 'yn' kavranu veren eski bir ad dur umu
ekidir. kahplasnus olara k kullamlmaktadrr : esrc
(as-ra), ire (i-re), tasra (tas-ra), sonra (sen-ra) gibi.
+rak ( +rek) I. I.
......., cki, ad soyl u szckJere gctirilerck 'bcnzerli k,
gibilik, azhk' kavrarm saglar :
acIrak (act-rak) act gibi, az act.
ala rak (alak -rak) . al ak gibi, az .alak.
azrak (az-rak) az gibi, czi, bir par a.
bozrak (boz-rak) boz gibi, boza alan .
disrak (dis-ruk) drsa dnk, arkta clan.
krek {kk-rek) kke, az kk.
ufarak (ufak-rak} ufaka, az ufak.
-l-rak (+rek) I. 2.
......., eki, eylcm kk veya gvdesi nc '-a j -e' ula ckiy-
Ie bugfana rak yoniden ula kurar (bkz. -arak I-crek) .
-s -
-sa (-se) I. I.
,....,.. eki, eylem kk veya g vdesinden ' dilek' kipi
kurar: alsam (al-sa-nt), alsan (al-sa-ri), alsa (al-sa) ;
I Sonsesi ' k' olan szcklcrc, yinc sonsesi ' k' olan eklcr gclirilincc
ncck i 'k' d, cr (bkz. +clk, I. 3).
.....
p
130
l'ROF. UU. vcct u U \ Tffi Oi , l.l'
T RKE:'i h EKLERi \ 39
a lsak (al-sa-k). a l S3lUZ (al- sa-n-r -z). alsalar (al-
sa-lar) : ver sern (ver-so-m}, ver sen (vcr-se-n), ver se
(ver-se}; versek (vcr- sc-k) . vcrscniz {ver-se-n-i-a),
verseter {vcr-sc-let } v'b.
-sa (cse} I. 2.
__ cki . yahn zarnanh bir ckimle ekc ylemin di-
lek kipi bi rlestiri lince kosul kavrarm saglar ve
bu ekirne 'kosul birle sik zamam' deni r : aldtysa
(al-di -l-i-se > al -dr-y-sa). ahmssa (al -mts -t-i-se >
al-mts-sa): al trsa (al -i-r -l-i-se > a l-i-r-sa) . ahyorsa
(al -tyor -l-i-se> a l-ryor -sa}; a lacaksa (al -a-enk+i-se
> al- a-ca k-sa). almahysa (al-ma h-l-i-se > al-mali-
y-sa}; geldiyse (gel-di +i-se> gcl-di -y-se}; gelmis-
se (gel-mis -t-i-se > gel-mi s-se), gclirsc (gel-i-r + i-
se > gel-i-r-se}; gel iyor sa (gel -iyor-l-i-se > gel-
ivor- sa}; gelecekse (gel-e-eek +i-se > gel-e-eek-se};
gelmcliyse (gcl-mcli-i- i-se > gel-meli-y-sc) vb.
+ sa. (+se-) IJ. I-
""'-' ekiyle ad kk ya da gvdes indc n ' Istck' kavranu
ver en eylem g vdesi kurul ur : oksamak (ok-sa-).
duraksamak (durak-sa-) , "traksamuk (rrak-sa-). u-
mursamak (urnu r-sa -). susamak (su sa-); byk-
sernek (b yuk-se-), garipscruek (garip-se-), *gerek
sernek (gerek -se-). hafifsemek (haif-se-), *nemse-
mek (ncrn-sc-), rnhimscmek (mhim-se-) vb.
+sak (+sek; +SJk)
""'-' ck i. gencllikle ad soylu szcklerden ' bcnzerlik ,
gibilik' kavra rru vere n szckler kurar! ;
aglrsak (agir-sak] ig,
, Ekin ash ' - Sl g' olrnahdrr. 'agl a-m-sik' szcgc deki ' cm' sesi iin
bkz. .; cki, alty azt: I.
I ,:,e ' t utsak' szcklcrl gibi ' rraksa k, yakmsak' szckler!
de eylem kklcrine " sa' ve ' vk" eklcr inin getir'ilmeviylc kur ulmustur ; ' sav,
sa-k, tut -sa- k, irak-sa- k, yakm-sa-k' gibi.
. .'yoksul' \'C ' yoksun' szci.i kleri de aym kuru lusun etkisiyle meydana
gelmist ir.
140
TRKENiN EKI. ERi
H l
" anaksi (anak-sr), kadnsr (kadm-st), "karrussi
(kanus-st): "bi llursu (billur-su). *bulutsu
ocuksu (ocuks u), "hamurs u (hamur-su}; "beyinsi
(beyin-si), *dikcnsi (diken-si), erkcksi (crkck-si),
*ipsi (ip-si ): byks (byk-s), *kks (kk- s}
vb . (bkz. --msi).
+51 (+su; +si, +S) I. 2.
,....... eki, ad sovlu szckt en eylem gvdesi kurar:
"ansrmak (an-st-), yadsimak (yad-sr-), yansimak
(yan-sr-}; gereksinmek (gere k-si-n-), yksnrnek
(yk-s-n-) gibi.
-i-sm (+ sun; + sin, +SI1) I. 1.
'"'" eki , ' belirli gemis, dilek ve emir' kiplerinin dl-
smda kalan ekimlerde, 2. Ki si kavrarm saglar :
ahr stn (aI-l-r-sm), alacaksm (al-a-cak-sm), alnus sm
(al -nu s-sm) , almama hsm (al -ma -ma lt-sin}; bulur-
sun (bul-u-r-sun), ol ursun (ol-u-r- sun), olmuyor-
sun (oJ-ma-uyor-sun); bilirsin (bil -i-r-sin), gel-
melisin (gel-meli -sin), sevmeye ceksin
eek-sin); zlr sn (z--I--r -sn), yr rsn (y-
r -r-s n) vb. .
2. Ki si ' ogul' kavrarru ' -z' ck iyle kurul ur:
(al-t-r-sm-t-z}; bulursu nuz gider-
sini z (gid-er-sin-i-z); srsnz (us-r-sn-- z) vb.
Bu t r c gul biimi, saygt ve incelik ka vranu vermek
zere 2. Kisi teki l iin de kullaruhr : 'ahrsm' yerine
'ahrsiruz" gibi, ' alrntss m' yerine 'a lnussnnz' gibi .
-sm (-sun; -stn, -siin) H . 1.
'""-' eki, emi r kipinde 3. Kis i kavranu saglar: a15111
(al- sm), kasut (ka-sm), yapmastn (yap-ma-sm}:
bulsun (bu l-sun), ko psun (kop-sun) , olmas in
ma -sin}; bilsin (bi l-sin), gitsin (git-sin), gel mesin
(gel-me-sin), glsn (gl-sn}, grsn (gr-sn),
yr mesin (yr -rne-sin) vb.
3 . Kisi ogul kavrarm, '-l ar I-Ier' ekiyle saglann- :
als mla r (a l-sin-lar), bulsunlar (bul-sun-Iar), bilsin-
Ier (bil-sin-Ier), glsn ler (g i-sn-ler}; almasmlar
(al -ma-sm-la r), bulmasmlar ( bul-ma-sm- lar }, bilme-
sinier (bi l-me-sin-Ier}, gl rnesinl er (gl-mc-sin-Ier],
yr rnesinler (yr-mc-sin-lerjvb.
-sm (-sun; -sln, -sn) 11. 2.
'""-' ekiyle, kurulmus szckler .ikileme olarak da
kullaruhr : Dayansm dayan sm iki yrl dayan sin,
Gi tsin gitsin bir ay gitsin, Ol sun ols un ay 01-
sun, Srsn srsn alti ay srsn vb.
-sm (-sun; -sin, -sn} 11. 3.
'""-' ekiyle ekimlenmis szc kler, deyimlerde, huyir -
dua ve bcddualarda kullaruhr : Allah kor usun ,
Allah razr olsun, Allah binbir bereket versin, Al lah
selmet versin, All ah kavustursun, Allah sabrr
versin. Saghk olsun, det yerini bulsun, Dostlar
ahsveristc grsn, Kulaklan rnlasrn, Yast benze-
mesin, Ge mi s olsun, Sthhatl er ol sun, Yolunuz
ark olsun, Adm ba tsm, Basuuz sag ol sun vb.
+SIZ ( + SIIZ; + siz, +sz) I. 1.
'""-' eki, ad soylu szcklere gelerck, ' yok sunl uk,
mahrumiyet' kavranu ver en stfat kura r: ak rlsrz (akil-
SIZ), "anlams iz (anla m-s rz), "bagrmstz (bagim-siz):
korkusuz (ko rku-suz], "olumsuz (olum-suz), susuz
(su- suz}: bilgisiz (bi lgi-siz), krdemsi z (kidcm-siz),
verimsiz (verim-siz): grgsz (grg-s z) , gsz
(g -s z), " lmsz (lm-s z) vb.
"'"
I'HOF. Dit. YFciHE lIATinoGL\l 143
+SI7; (+SllZ ; -l-siz, + siiz) I. 2.
--.. ' cki. kim i szcklcrdc kahplasnus olara k kul -
. . " I z aynasr z kauksrz
l.nultr : "manSlZ. a lSll .IS! SI , " '
patavatstz, suratsrz. tabansrz. ta rafsJz:
sonsuz. sovsuz, bcyinsiz, cssiz. kal psiz, kimsesiz,
meteJiksil. midcsiz , $phesiz. tck lifs iz, tc lsiz. zevk-
siz: ksz, "nsilz vb.
+51Z ( +SUZj --siz, -i-siiz) I. 3.
-..,- cki, ' -mak I-mak' eylcml ik ekiylc. ' - 0 '
durumu cki ara smda , kaltplasmts ola rak ula gibi
kullarnhr: almaksizm (al-mak-siz-r-n), yapmaksrzm
(yap-mak-srz-r-n), gitmeksizin (git-mek-siz-i-n),
vcrmcksizi n (vcrmek-siz-i-n) vb. (bkz. - q- n. IV. 1)
+51Z (+suz; -l-siz, + sz) J. 4.
r"-' eki a lmts szc kler ikilemc olarak da kull am-
hl' : bo rsuz h::US IZ, dcrtsiz tasastz, saps iz ,
kayttstz sartsiz. senetsiz sepctsiz, seSS1Z
t at srz tuzsuz usuz bucakstz, yersiz yurtsuz,
gcsz, scssiz, isteksiz, hals iz ha lsiz vb.
j -s (-1$. -is. -$) 1. l.
-... eki. cylern kk ya da gvdcsinclcn .
kurar. Bu t r s zcklcr, her trl a ckini ahr ve
olumsuzlan yaprlabilir : (ail-ts,
akrs (ak-ts, ak-ma-y-ts}, aldms (aldtr-rs, aldir -ma -y-

at l\ (at-I,). bulu, (bul-u,). k, (k-,). daglIl,
I gibi szck]er dc 'of ekiyle
\"c eyJcml ik1erdir.
(dagtl-is), davrams (da vran-rs), dir enis (diren-is},
d urus (dur-us), duyus (d uy-us), d ss (ds-s) .
dsns (d sn- s), geis (ge-is), gelis (gel-is},
gidis (git- is}, giris (gir-is), grs (gr-s}, grns
(gr n- s), gste ris (gste r-is), g! $ (gl-s), mams
(inan-is}, kanis (kan-is), kavrayis (kavra-y-ts], ko-
nus (kon-us), kovus (kovus), kuilarus (kullan-is),
kur tul us (k urt ul-us), kurulus (kur ul-us), olus (ol-us),
saldms (saldtr-rs), saus (set-is), sezis (sex-is), vurus
(vur-us), yamlts (yaml-rs), yapis (yap-is), yaradtlt s
(yaratrl-rs), yasayrs (yasa-y-ts), yazts (yaz-is), yr-
ys (yr-y-s] vb.
/ -$ -us: -ls, -$) I. 2.
....., ekiyle kurulan szckleri n bir blm hem ev-
lemlik, hem de ad olarak kullarultr : ar hs
aus (at -ts}, bilis (bil-i s), ekilis (ck ifis), tkis (eik-is},
dikis (dik-is), dogus (dog-us), dns (d n-s), giris
(gir -is), inis (in-i s), saus (sar -is), sunus (sun-us). tarus
(raru-s). uus (u-us), yagts (yag-is), yans (yar-is) vb.
.J i5, -s) J. 3
....., ekiyle eylem kk ya da gvd esinde n kurulan
ban szckler de kahplas nus olarak ad grevinde
kullanthr: bagts, alkis, bagdas. ba rts, da r us, degis,
deyis, dolas, gevis, kurtul us, vans. yanhs, yarrs vb. i
-s (-J$, -us; -is, I. 4.
....., eki alrrus bazr eylemlikler de eylemlik zclligini
kay bedip ka ltplasar ak ikil eme kurar: barts gr s,
bur us burus, km$, tokil$, kakt$,
kan$, tlkt$, tJkl5
yapl$ vb.
l Ad ya da ey1cm kknden baZI szckler de ekiylc
tlplf gibi.
PROF. Dit. ' -EChIE H AT BOGLU
'l'RKENiN E KJ. ERi
145
....
I
I
"
/ II. 1.
Bali ad soylu szcklerin genelli kle kesik biimle-
rinin SOlluna gctirilen eki, ' kk, sevimli, sev-
gili, oksarnahk' kavramlar t verir : (Ali), Patos
(Fatma], Mernis. Mem05 (Mehmct), Re bis (Rabia),
Velis (Yeli), rnavis (mavi), tornbi s (tombul) vb. '
(-lh -us- ; -i;;-, 111. 1.
.,,-, eki, eylem kk ya da gvdelerinc gelerek, ey-
Jcmdeki kavra nun birden ok zne Iarafmd an mey-
dana geti rildigin i bclirten a' ku rar : ausmak
(at-r-s-), bag risma k (bagtr-is-), ba ktsmak (bak-rs-),
benzesmek (benzc-s-), "btrak rsma k (birak-is-), bo-
gusmak (bog-us-), bozusmak (boz-us-}, blsmek
(b l-s-). bulus mak (bul-us-), agrtsmak (cagrr-is-),
arpisma k (arp-is-), ansmak (at-ts-), eki smek
(ek- is-), elismek (el-is-), dalasmak (da la-s), d -
vsmek (dv-s-), gr smek (gr-s-), glsmek
(gl-s-), irismek (it-is-), ka ismak (ka-rs-}, ka -
kismak (kak-15-), kaptsmak (kap-rs-), kaynasmak
(kayna-s-}, kesismek (kes-is-), k05115mak (k05-U5-),
kssmek (ks-s-), oynasmak (oyna- s-), odesmek
psrnek (p-s-), t smek (t -s-), sevis-
mek (sev- is-) , slgl$nl.k (SJg-I$-) , svsmek (SV-$-) .
taktsmak tarnsmak (tam-s-), tepismek (tep-
is-), tokusmak (tok-us-), uu smak (u-us-), s smek
(s -s-), vurusmak (vur-us-), yazrsmak (yaz-rs-) vb.
-is-, -i5-) HL 2.
.,,-, cki, cylcm kk ya da gvdelerinc gelerek. eylem-
deki kavramm zneye dndgn belir ten ' d nsl'
atr kurar: d nsmek (dn-s-), crismek (er -is-).
, 'minnos . on os' gibi szckler de ekiyle kur ulmust ur.
ilismek (il-is-) , kalktsmak (kalk-is-), kokusmak
(kok-us-), olusmak (01-U5-), sivtsmak (SIVI-5-), tit-
restne k (titre-s-), ulasrnak (ula-s-) gibi.
-s- -U-; -i-, -5-) 111. 3.
'"'-' ekiyl e, bazr eylem kknden istesten ok d nsl
kavramr veren eau kurul ur : rktsmak (rk-rs-), kizrs-
mak (kJz-15-), siktsmak (stk-rs-), yausrnak (yat-is-) gibi.
-s- (-l!h -us-; -ts-, -s-) 111. 4.
'"'-' eki, eylem kk vcya gvdesine gelerek kahp-
Iasrrus istes atr kura r : ahsmak, ba rtsmak. bit is-
mek, burusmak, ahsmak, degismek, dolasmak ,
gelismek , girismek, ka masmak, kon usma k, karts-
ma k, kav usmak, kmsmak. pekismek, tu tus mak .
ugr asmak, lesmek, yaktsmak, yanasrnak, yaprsmak,
yaras mak, yan smak, yetis mek vb.
+j+; IV. 1.
'"'-' eki, nl ile bit en sayi adlanndan sonra ".i-r'
ckiyle bitlikte get irilerek ' lestirme, paylastrrma' ka v-
rarruveren s zck kurul ur : al nsar (alti-s-a-r), elliser
(clli-s-e-r), iki ser (iki-s-e-r) vb. (bkz. + r, lIL 2,)
.-.,.. eki , renk hildi ren bazr sifatlarla birJikte kahp-
lasnns olara k kullamhr :
ak sm (ak-srn) dogustan derisindc boya maddesi 01-
madt gi iin her taraft ak ola n ki mse, apar ; ak
gibi, aksar.
karasm (kara-sm) kam gibi, esmer.
sarrsrn (sart -sin) san gibi, sarr.
p
146
PHOF. OR. VEciHE Il AT i n o G f, U
T RKE NI N E K l. E Ri 147
T-
-t (-It, -ut ; -it, -t) J. 1.
,....., di, ad vcya cylem kk ya da gvdesinden ad
kurar:
ag It (ag-rt} ag lama, lcn bir kimsenin iyi hall crini ve
lmndcn duyulan acrlan sayrp dkmek -
zere sylencn sz ya da ezgi.
*amt (an-it) bir olayr ya da kisiyi yasatrnak iin yaprla n
yazrt, heykcl, yapt , kabir, abide.
binit (bin-it) binilecek tast t.
" boyut (bo y-ut) cisimlerin llmesinde ele alman uzun-
luk, geulslik ve dcrinlikten her biri .
igil (ig-it) ekir dek.
*dikit (dik-it) rnagar alarm tabanmda olusan ve tavan-
dan damlayan kireli sularm meydana getir-
dikleri dikmeIerden her biri.
eslt (es-it) es oJan.
geit (ge-it) geecek ycr, dag lar arasmdaki geile-
eek 1'01;bir top lulugun bir yerden geerek yapti gi
gsteri .
*giyit (giy-it) giyilen sey, giyim esyas r.
iit (i-it) iilccek sey.
"karnt (kan-rf) kam son ucu eldc edilen gerek, delil.
karstt (ka rsr-t) zit, karsi olan.
kavut (kav-ut) kavrulmus bugday ve ahlat kurusu.
"kesit (kes-it) bir cismin dz kcsilmis olan parast,
makta.
*konut (kon-ut) yasamlan, oturulan yer, mesken.
kurut (kuru-t) kurut ulmus yogurt.
gt (g-t) dogru ve trygun yolu gstermek iin sy-
lenen sz, nasihat.
"sarktt (sark-it) magaralann tavarunda olusan ve genel-
likle koni biimindc olan kalker yumru.
*SO)'1It (soy-ut ) soyut lama ile elde edilen, mcerrct .
suvat (suv-at) hayvana su veri lecek yer.
"tastt (tas-tt) ta stma araci.
umut (urn-ut) umul an sey.
"yaktt (yak-n) ISI saglamak im yak ilan sey.
yaun (yan-rt) bi r sorunun kaqtllgt, ecvap
"yaprt (yap -tt] meydana gctirilen, yaptlan eser.
yasrt (yas-it} yaslan birbiri ne esit olan.
" yazrt (yaz-tt} ta s, tahta gibi bir sey zerine yazilan yazt,
kitabe.
+t ( + at, +el) H.I.
1'-.1 eki, ad kknn verdigi kavrarru genclliklc
klten ad kurar r:
glet (g l-et} kk gl, su birikintisi.
*zet ( z-et) bir seyin en nemli krsnu ya da bir seyin
aynntrsiz, kisace anlattlan Z, kk zr.
-1-; IlI. 1.
1'-.1 eki, nl ile biten gvdelere getirilerek gvdeni n
t a ~ l d l g l kavrarru bir nesneye aktarabilen ett irgen att
kurar: aci tmak (acr-t-), aglatmak (agla-t-), arat-
mak (ara-t-), bagl almak (bagla-t-), beklelmek (bek-
Ie-t -), benzetmek (benzc- t-), biletmek (bile-t-), bo-
yatmak (boya-t-), rt mek (r- t-), dayatma k
(daya-t-), dinletmek (dinle-t-), gevsetmek (gevse -t -),
tsrtmak (rsr-t-), ka natma k (kana-t-), kapatmak (kapa-
tol. kaynalma k (kayna-t-), kurutmak (kuru-t-),
okutmak (oku-t-), oynatma k (cyna-t-), detmek
1 'gzetlcmek' eyJemindeki ' gzct' gvdesinin, 'gz' kkndcn t rc-
tilmis bir ad gvdesi durumunda olusu ve ad glbi' -la I -Je' ekiyle eylcm gv-
desi kutusu dikkate deger.
Bir ' +1' ekinin de eski szck lerin ok azuida ogul kavranu
verdlgl grlr: erat (er-a-t) , bcgit (beg-i-t), bayat (bay-a-t) szcklerinin
'erlcr, beyier , baylar , zenginler' anlamlanm verisleri gibi.
(de-t-), stratmak (stra -t-), sogutmak (sogu-t-),
sylctmek (syle-t-), tarntmak (taru-t-), tasttmak
(tast-t-), tozutmak (tozu-t -], ugratmak (ugra-t-),
uyut ma k (uyu-t-) , s tmek (s-t-), yasa tmak (ya-
sa-t -), yrtmek (yr -t -) vb.
-t- ; III. 2.
....., eki, ' cda-' ekiyle kahplasnus gvdelere gelerek.
kkn ta51dlg1 kavranu bir nesncye aktarabilen
' ettirgen' an kurar: al datmak (al-da-t-), fokurdat-
mak (fokur-da -t-), fosurdat mak (fosur-da-t-), gl-
oirdatmak (glclr-da -t-), knmldatmak. (kurul-da-t-],
kipirdatmak (kipir-da-t-) , pan ldat mak (partl-da-t-),
sakrrdatmak (saktr-da- t-), sapirdatmak (saptr-da-t-),
srktrdatmak (sik tr-da- t-), taku-datma k (takr r-da-t -),
t iki rda tmak (ukr r-da- t-) vb. (bkz . + da-l. 2)
-t-; 111. 3.
,,",-, eki, 'V ile biten g vde lere gcle rek , gvdenin
ta stdrgt kavranu bir nesneye ak tarabilen 'euirgen'
a kurar : alealtmak (alal-t-), azaltmak (aza l-t-],
besaltmak ogaltmak (oga l-t-), daralt-
mak (da ral- t-), ditiltmek (di ril-t-), durultmak (du-
rul- t-), dze ltme k (d zel-t -), egr iltmek, (egril-t -),
eksilt mek (eksil-t -), inceltmek (incel-t-), kaltmak
(kattl-t-), kisalt ma k (kisal- t-), koealtmak (kocal-t-),
kltmek (kl -t-), sagalt mak (sagal-t-), siv-
riltmek (sivril-t-), ufaltmak (ufal-t-), yogaltmak
(yogal-t-), y neltmek (ynel-t- ), ycelt mek (ycel-t-),
ykselt mek (yksel-t-) vb. (bkz. -I- 1-, n. 3)
-t- ; Hl. 4.
,-.. eki, ' -r-' ilc biten gvdelere gclerek, gvdeni n
tasidrgi kavrartu bir nesneye ak tarabilen ' ett ir-
gen' an kurar : agartrnak (ak-ar-t-), ast rt ma k (asir-
-t-; ill. 7.
t'-' eki , ' -I, -r- ' nsz leri di siudaki nsz lerle biten
gvdelerle de kullarulu-: akitmak (ak- i-t-), azttmak
(a z-i-t-), do natmak (don-a-t-), gzetmek (gz-c-t-),
sarkrt mak (sark-t-t-), r kt mek (rk- -t-}, ynet -
mek (yn-e-t-) vb.
-t-; 111. 8.
t'-' eki, ' -ti r';" ettirgen an ekin den nce gelerek.
katmerli ett irgen a tt kurar: arat ttrmak (ara-t-
,
t-), ayrrtmak (ayir-t-), bagirtmak (bagrr-t-), belortmek
(beler-t -), belirtmek (belir-t-), bgrtmek (bgr-t-),
agi rtmak (agtr-t-), eikartmak (ikar-t-), delirtmek
(de lir -t-) , d srt mek (d sr-t-}, geirtmek (ge'. -t-),
getirtmek (getir-t-), gr tmek (gr-t-), ka bart -
mak (kaba r-t -), karartmak (karar-t-), ktza r tmak
(krzar-t-) , morartma k (morar-t-), *onartmak(onar-t -),
pi sirtmek (pisir-t -), sar artrnak (sar ar-t-), sasirt mak
(sasir-t-), sisirtmek (sisir-t-), uurlmak (uur -t-) ,
yasa rtma k (yasar-t-) , yesertmek (yeser-t-) vb.
-t-; 111. 5.
t'-' eki ' -r ' ile biten ve ses yansrtan gvdeler den son-
ra gelerek 'e ttirgen' a kurar : aksi rt mak (askrr-t-},
.f l5klrtmak (frskrr-t-) , hapstrtmak (ha psrr-t-}, lu-
ktrtmak (htkr r-t-), ksr tmek (s kr-t-), pfkrt-
mek (pfkr-t-), pskrtmek (pskr-t-), ttks ir tmak
(trksrr-t-) vb. (bkz. + kir) .
-t-; III. 6.
t'-' eki, ban gvdelerde kahplasmtsttr : avut mak,
ayart mak, dagitmak, darmtmak, diretmek, iletmek,
. isit mek, kusatmak, obartmak, t ket mek, un utmak,
gtmek, yrpr at mak vb.
UR PROF. DR. VEc hIE II AT i B OGL U
TRKENiN E KLERi 149
r
150
l'ROF . D H. YF. ciHF. HA TIJ30GLU
TRKENN EKLEn
151
-t-;
ur -), bagtrturrnak (bagtr-t-t tr-), boyattrrmak (bo-
ya-t-r-), agtrturmak (agrr-t-ttr-), d?nattrrmak
(don-a-t-ttr-), entti rmek (eri-t-ttr-), gevscttirrnek (gev-
sc-t-tir-), kapattrrmak (kapa-t-trr-}, kurutturmak (ku-
ru-t-tur-), oturttunnak (otur-t-tur-), oynatttrmak
(oyna-t-ur-). tasttttrmak (tasi-t-trr-),
(yon-t-tur-}, yurnusaturmak (yumusa-t-ti r-) , yurut-
trmek (yr-t-tr-] vb.
-1-; III. 9.
,....., eki, <nr-' ct tirgen atr ekinden sonra gelerek.
'katmerl i ettirgen' att kurar : attrtmak (a-ttr-t-),
aldrr tmak (al-dtr-t-) , attirmak (at-ur-t-), baknrt-
mak (bak -ttr-t-), bindirtmek (bin-dir-t-), bogdurt-
mak (bog-dur-t-), buldurtmak (bul-dur-t-) , a!'j-
nrtmak (ahs-ur-t-}, dedirtmek degis-
tirtmek (degis-tir-t-), diktirtmek (dik-tir-t-), dol-
durtmak (dol-dur-t-), dvdrtmek du-
sndrt mek (dsn-dr-t-),
gerdirtmek (ger-dir-t-), gl drtmck (gl-dr-t-), kal -
drrtmak (kal -dir-t-), kazdrrtmak (kaz-drr-t-), ktz-
dtrtrnak (ktz-dtr-t-), ldrtmek
mak (sal-dtr- t-), scvdirtmck (sev . dir-t-j .s ktrtmek
(sk.tr-t-), verdirtmek (ver-dir-t-), ?aptrrtmak
ur-t-), yazdrrtmak (yaz-dtr-t-), yedirtmek (ye-dir-t-),
yzdrtmek (yz-dr-t-) vb.
lil. 10.
'-' eki, eski etti rgen eki vzir-' den soma gelerek iki-
ti ettirgen eau kurar:
emzirtmek (em- zir-t-) gibi.
+ 10 (+Ic; -t-da, +dc) 1. 1. .
,....., eki yle, ad soylu s zckler kalma gircr
ve ck, ' kalma durumu' eki admt ahr. Bu eki altrus
szckler genelIiklc ekimli eyleme ya da eylernsiye,
'yer , kaynak, zaman, l' kavramlan veren . t m-
Ic olur: Sanaterlar ayakta (ayak-ta) alkislandi:
Ekmcktc (ekmek-tc) birlik, demede (deme-de)
birl ik saglanmah ; Yolda (ycl-da) kalan aralara
yardun edilir ; Kitap, cvdc (ev-de) degil, okulda (0-
ku l-dal kalrms; Arabalarm kaldirtmlarda (kaldi-
n mlar-da) park etmesinden, yayalar yrmede
(yrmc-de) gl k ekiyor ; Bazr ailelerin pek ok
konusu yemekte (yemek-te) grs lr: Ynetimi
bilmekte (bilmek-te) daima yarar vardtr vb.
+ Ia (+tc; -i-da, +de) 1. 2.
......., eki , zaman bildiren sayi adlanndan sonra kul -
Iamlarak tarih belirtilir: 1071'de, Malazgirt Savasiy-
Ie Anadolu'nun kapisr Oguzlara alidr ; 1453' te,
Istanbul fethcdildi ; 1917' de dogmus: 17'sinde Iiseyi
bitirmis ; Saat 9'da baslanz 5'te bitiririz vb .
-l-ta (+te; + da, + de) I. 3.
......., eki, zaman bildiren szc.klerden soma kul lam-
Iarak 'zaman ls ' kavrarr u saglanr : Gnde
(gn-de) yz lira kazaruyor ; Haftada (hafta-da)
yedi yz lira kazanrrus oluyor ; Bazr isiler saa tta
(saat-ta) on lira ahycr ; Yilda (ytl-da) iki ikramiyc
verdiler ; En dsk cret ayda (ay-da) bin iki yz
lira olacak vb. .
+ Ia (+Ie; +da, + de) I, 4.
......., ckiyle, sifat tamlama st gibi kalmah t amlama ku-
rulur : Kundakta (kundak-ta) bebek, antada (an-
ta- dal keklik ; onda (on-da) bir vcrgi, beste (bes-te)
iki hisse, yzde (yz-de) yz zam, yzdc (yz-de)
krrk bes ortaklrk vb.
152 PROF. OU, VEciIIE HATiHOGLU
TRKENi:'i EKLERi 153
+Ia (+Ie; +da, +de) I. 5.
"-' ckini alrrus szckler, ka lmah tamlama olarak
' l' kavrarm verir : ev hoyunda (boy-u-n-da)
aga, ceviz byklgnde (byk-luk- -n-de) dolu,
parmak kalmhginda (ka lm-hk-r-n-da) pasta vb.
+ta (+Ie; +da, +de) I. 6.
"-' eki, iyelik eb almrs baz: ortalara geti rilerek
zaman kavranu veren szckJer kurulur: Bu ko-
nuyu geldigimde (gel-dik-i-m-de) grsrz ; Eve
girdigimizde (gir-dik-i-m-i-z-de) kimse yoktu; 0 -
kula dndgnde (dn-dk--n-de) gretmeni yle
karstlasnus vb.'
+Ia (+Ie; +da, +de) I. 7.
""-' eki, ' -mak I-mek' eylemJik ekinden soma kul-
larulmca 's imdiki zaman, srerlik, genis zaman'
kavrarm verir vc bu bakrrndan ok defa '+tur'
ekiyle birlikte kullamlir : Pah ahhk herkese znt
olmakta (ol-mak-ta); Sikmularm ogu, tedbirsi z-
likten ilcri gelmekte (gel-mek-te) ; Vasifh isi
her yerde aranmaktadrr (ara-n-mak-ta-du-) ; Eski
szckler canlandmlmaktadir (can-Ia-n-drr -r-I-mak-
ta-dr r) : Trke zerindeki arastrrmalar gunden
gne artmaktadrr (art -mak-ra-dit) vb.
Aym durum ' -ma I-me, - l ~ l -i5' eylemlik ekleriyle
kurulan szciiklcrde de grlr : Polis, sululan
aramada (ara-ma -da , ar amadadr r}; Simdi is, kam u-
oyunu anlamada (anla-ma-da, anlamadadir}; Bugn-
k sorun, gerek du rumu bilmede (bil-me-de, bilme-
dedi r) ; Eskisehir'e vansta (var- t-s-talzatcn gecikme
, Anadolu aglzlannda '-ta' ekinin, dururn ortaciyle birlikte 'zaman'
kavrarm verdigi grlr : Ben gelende (gd-en-de) sen yoktun vb.
vardr: Bu gelivi rr-de (gel-i-s-i-m-de ) kimsevi gre-
- <=-- -":::.-. - - ' ~ .- '.
~ - = - - -- -=-- ::::.- -...-
L"":_"": ;:,. - _ _ . _ :. .:.. __ :...:. : _-'- __::..-'- _ _ -'--'-
bacada, ktvtda ksc dc. ikidc bilde, sagda solda ,
sandikta sepette, surda burda (surada burada) vb.
+Ia (+Ie; +da, +de) I. 9.
""-' eki alrrus szcklerle kurulmus deyim vc ata-
szlerinin baztlan da sunlardir; gzde olmak ; gz
disarda olmak; basmda kavak yelleri esme k ; elde
avuta kalmamak; ayda ytlda grsmek ; bas trun
stnde ycr i olmak ; ner ede birlik, orada dirhk ;
Kar kuytuda pa ra pintide bulunur; Kavgada kl1J
dn verilmez ; Elde bulunan beyde bulunmaz;
Bir agata gl de biter diken de; Akrl yasta degil,
bastadrr ; Tesbihtc hata olmaz; KIZ besikte eyiz
sandkta vb.
+Ia (+te; +da, +de) 11. I.
Ka lma durumu eki ban szcklerde kahplasrrus-
r :
eldeci (el-de-ei) blr mali elinde tutan kimse.
geende (geen-dc) geen yakm zamanda; geenlerde .
gzde (gz-de) gze girmis kimse, gzde olan.
gndelik (gn-de-Iik] gndc alman cret: her gnk.
Ilerlde (iler i-de) geleeek te.
*ondahk (cn-da-hk) onda bir a/man hissc, rnatematikte
temelolarak on sayts uu alan ; sar.
szde (sz-de) sze gre, sanki, gerektc olmayan.
yerinde (yer-i-n-de) yeri ve zarnanr uygun ohm.
"yiizdelik (yz-de-lik) yzde bir alrnan hissc.
TtRKE,dl'" EKT_ERi
155
, ' <arak' ula ckin den sonr a, 'ctan' rkma durumu cklnin,
kul1allllJ lgl gr!mektcdir: aglayar akt an (agl a-y-ara k-tan), glcrekte n
(gfrl-r-rek-tcn} vb. (bkz. -arak I, 2, altyazr : 2).
den) fenalas ; Aniden (ani-den) dst: oktan
(ok-tan) onu gremedim; Havalar yoniden (yeni-
den) scgudu : Dnden (dun-den) haberim olsaydr,
gelirdim; needen (nce-den) haber veriniz.; Bu-
gnden (gun-den] bas tamak zere crctiniz denc-
eek vb.
-l-tan ( +ten; -i-dan, + den) J. 4.
,...,., ekiyl c, addan stfat gibi kullamlau szck kurul ur.
Bu tr szckler, genellikle, 'kaynak' kavrarruyle
birlikte 'madde' kavrarm da verirler: iten (ic-ten)
sevgiler , gnlden (gnl-den) baglthklar, de-
rinden (derin-den) saygrlar, candan (can-dan) dost,
uzaktan (uzak-tan) akraba, stradan (sire-dan) a-
dam, sudan (su-dan) bir sebcp, toptan (top-tart)
satrs ; tuntan (tuntan) heykel, altmdan (altm-dan)
kolye, tlden (t lden) gclinli k, ynden (yn- den)
orap, ipckten (ipek-ten) halr, naylondan (nay-
Ion-dan) rt , tasten (tas- tau) konak, dcmirden
(demir-den) kpr vb.
+ tan (+ten; -l-dan, -l-den} 1. 5.
,...,., cki, ' karstlastrrma' kavrarm vcrmek zere ad
50y1u szcklere getirilir 'ie bunlar nlerindeki
szc klerlc birlikte ka rsrlasti rmah stfat kurar: ka r-
dan (kar-dan) beyaz ktz ; pamnktan (pa muk-tan)
yumusak eller ; sizden (siz-dcn) kisa bir kadm ;
ondan (o- n-dan) alrskan bir grcnci vb.
-l-tan (+ten ; -l-dan, + den) J. 6.
,...,., eki yle, ad tamlamast gibi eikmalt tamlama kunilur :
gretmenl erden (grctmenler-den, grctcmenlerin)
baztlarr, grenc ilerden (grenciler-den, grcncilerin)
birkar, ocuklardan (ocukl ar-dan, ocuklarm) iki-
si, aga lardan (aga-l ar-da n, agalarm) biri vb.
( +tcn; -l-dan, -l-den)
,-..., ekiyle, ad soylu szc kler, rkma
. k ' tkma du rumu' cki adtm ahr. Bu eki
l!lrCr ve e
altrus olan szck ter, gencllikle, ekimli eylem veya
eylemsiye. bazen de adlar a 'kaynak, yer, sebep,
zaman, yap'tu ruaddesi, karstlasurma' kavramlan
veren dolayh t iimle olur.t
+ tall
-l-tan (+ten ; +dan, -l-den) J. I.
_ ' ekiyle kurulan dclayh tmleler, 'kaynak, yer'
gsterir : Evden (cv-den) ikmayi dsnyoruz ;
Yoldan (yol-dan) gcerkcn saga sol a bakmak ge-
rckir ; Ua k alaktan (alak-tan) uuyordu;
(trcn-den) indikten (indik-ten) sonra, rahat bir nefes
al rmr : He r kit aptan (kitap-tan) az ok yararlam-
nz : Salatadan (salata- dan) ahr mtsuuz ?; Havadan
sudan (su-dan) konusma her lkede
acerlidi r ; Nercden (nere-den) ge1iyorsunuz?; Bu
kumasi katan (ka -tan) alduuz ? vb.
-l-tan (+ten; -l-dan, -l-den) 1. 2. . .
,-..., ckivlc kurulan dclaylr t iimlelcr 'sebep' gstcnr :
Slcakt;n (sicak-tan} bunaldrk ; Yorgunlukt an
aunluk-tan) ahs anuyoruz; Sevincindcn (SCVII1-
ztphyor ; Korkusundan (korkusun-dan)
gclmiyor; zilnt den (znt-den) hasta landi vb.
( +ten; -l-dan, -l-den) I. 3.
'""-' ckivle, ' zaman' kavrar ru vere n belirte kurulur :
(erken-den) gitt i ; Sabahtan
rktt ; Aksamdan (aksam- dan) geldi ; Bitden (bir-
+tan
156
PHOF. BIL YE Ci Il E HATiBOG Ll
TUKl-:N!'; E KL E Ri Ei7
.,
r
,
-l-t an (+ten; + dan, -l-den) r. 7.
"--' ekini afmrs szcklcrde n kurul an yklemler,
gencllikIe, ' kaynak, scbep' bclirti r: Biz Oguz Trk-
leri nden iz (Trkle r-i-n-dcn-i-z}; Siz ha ngi mem-
lekettens iniz? (mcmleket-ten-s in-i-z); oc ugu n huy-
SUZIUgli ok defa ha stah gmdandrr (hastahk-i-n-
dan-d u-) vb.
+ tan (+ten; -i-dan, +den) 1. 8.
,......, eki, '-mak / -mek' eyIemlik ekiyle birlest ikten
sonra ekeylemin di lek ek imiyIe kul lamhnca 'karstt'
kavram verir : alma ktansa (al -mak-ta n-l- i-se}, yap-
rnak tan sa (yap-mak-tan-l- i-se}, gitmektens e (git-
me-tcn -l-i-se), yrmektense (yr-mek-tcn-se) gibi.
+ tan ( +ten; + dan, + dell) I. 9.
""'-' eki altrus bazi szcklerle ikile me ku rulur : atk-
t an atga, aydan aya, bastart basa, erden pten,
daldan dala, dereden tepcden, disinden nrnagtndan,
eIden ayaktan, gnlden gnle, gunden gne,
havedan sudan, kaptdan bacadan , kenardan
kena rdan, konudan komsudan, sundan bundan,
sagdan sold an vb.
+ tan (+ten; + dan, + den) I. 10.
""'-' cki airrus szckJ er deyint ve at aszler inde kul -
lamhr : elden d sme , elden rkarmak, tepedcn
inme , so nradan grme; gzden (gz-den) uzak
c lan, gn ldcn (gnl-den) de uzak ol ur ; A
gezmek ten (gezrnek-ten) tok lmek yegdi r ; De-
vcye bindi kten (bindik-ten) sonra a h arkasma
gizlen mek ol maz ; Hekimdcn (heki m-den) sonna,
ekenden (eken-den) sor; Kpekle da lasmaktan,
(dalasmak-ta n) ahy t do lasmak yegdir ; Srden
(sr-den) ayn lan kuzuyu kur t kap ar vb.
-l-tan (+ten; -l-dan, -l-den) 11. J.
rkma dur umu eki, ban szck lcrlc kaltpl asmrst tr :
birazdan (bir -l-az-dan) biraz sonra.
eaudan (eau-dan) samimi, ietent .
hiten (hi-ten) hi yznden.
it enllk (ic-ten-lik) iten, sa mimiyetle .
neden (ne-den) sebep.
sudan (su-dan) degersiz, nemsiz.
topta n (top-tau) b tnyle, btn , her
yz den (yz-den) ok dcfa ' bu' sifauylc birl ikt e
Iaruhr \I C 'sebcp' gster ir, ' bu yzden' gibi .
+tay
""'-' eki , genel likle ad kk veya gvdesine gctiri le-
rek ad kur ulur :
damstay (darus-tay) ynet im davalanna bakan. ka-
nunlan eIes t iren y ksck kuru l.
kamutay Trki ye Byk Millet Meclisinin
genel ku rul u.
kurultay (kurul-ta y) kurumlann bell i za ma nla rda
yapgt byk topl ant r.
saytstay (sayrs-tay) devIetin harcadrgi paralart dcnct-
leyen yk sck kurui.
yargrtay (yar gi-ta y) vargilama lan denetl cyen yk -
sok kur ul.
-tr (-tu ; -ti, -t) I. l.
,......, eki, ses yansuan szck lerdc, '- I' sesiyle biten
gvdelerde n soma gelerek ad kurur :. ag llt l,
dmln, frstln, hmltr, san ltr, vrziln ; iniu i ; ho tultu,
ugultu; giir!t vb.
Razi zel adia r rkma dur um u ekiyle kurulmust ur : ' G lijden, Aydu n,
Candan' gibi.
LiB
'. .
j'JUl F. Dil . vuct ns 1I .\ TllH H; LU TIlK,, ;-<iN E KL E ll i
1J9
-n r-tu; -ti, -t} 1. 2. . .
,-....' cki rcnk bi ldircn szcklerdc, ' -l-' sesiyle bitcn
avdelerdcn sonra gelerek ad kurar : karalu, kizrl-
ti , pan lt r, pir tlt t vb.
-t I (-tu , -ti, -W) I. 3. . .
,-...., di renk bild ircn s zcklcrdc ' -r-' sesiyle biten
avdel crden soma gelerek ad kurar : agarti (agar-tt),
(ggcr-ti}, kararh (karar-tr), krzart t (ktzar -tt},
tnotarn (mcrar-). sarart t (sarar -tr) vb.
-tl (ctu; -ti, -t} I. 4, . .
"'"-' cki . ses vansttan szckJcrde ' r- sesiyle biten
gvdelcrdcn - sonra gelerek ad kurar : cayrrt t (cayrr-
t i), ct zrr tt (crzrr -t t}, attrtt (a r-tt ), m rtt (ttrr-),
Itstrti (f'isrrt-u), gtcuu (gicrr-u], htstrtt (hisir-] ,
kip trti (ki pr -n), patrr (pat rr-u), saktru (sakrr-u),
sangir (sangtr-tr), tak trtr (takt r-t i}, nkiru (tiktr-tr},
t mgtrt t (tmgrr-t r}; fokurtu (fokur-t u),....
(homur-tu} ; gmbrt (gmb r-t), kuturtu (k-
t r-til) vb.
-t l (-tu; -t i, -t) II. 1.
,-...., cki, gencllikle d nsl at t zcnnc gelerek ad
kurar: bunalti (bunal -tt], dogrult u (dogrul-t u), ya-
rul (yaml-u) vb.
-t r (- tu ; -ti, -tli) IJ. 2. ..
.-...' cki, ' -n-' scsiylc hi tcn cylem kk ya
sind en ad kura r. Bu t r szc kle r, do-
eau kavran u tasu : almu (alm-ti), bagl an u
(baglan-tt], alkan tt (a lkan-t i), arpmtr (arpm-) ,
kaluur (kalm-ti), kastnt r (kastn-tr), sallanti (sallan-u),
slgmt l (slgm-t l) , slkmtL (slk m-tL). t oplantt (to plan-tt) ,
ya$antl avuntu buluntu (bu-
lun -tu), kuruntu (kurun-tu), uyuntu (uyun-tu),
uzantt (uzan-tr}; eglenti (eglen-ti), eklcnti (cklcn-ti ),
esinti (esin-ti), gezinti (gezin-t i), "dent i tdcn-ti),
silinti (silin-ti), sylenti (sylen- ti), tiksinti (tiksin- ti) ;
blnt (bln-t), d knt (dkn-t), "gr n t
(grn-t) vb.
-n (-tu; -t i, -t) 11. 3.
,...,., eki, sesiyle biten gvdelerden sonra ka hp-
lasmis olarak kullamlu-: akmu (akm-}, "askmu
(askm-t t), ayrmtt (ayrm-n], "bagmu (bagm-), ei-
kinti (ikm-), kismtr (ktstn-tr), ytkm-ti (yrkrn-),
boguntu (bogun-tu}, bozuntu (bozun-tu), oyuntu
(oyun-tu}; binkinti (bir ikin-ri), isenti (eisen- ti},
girinti (girin-ti); k nt (kn-t ], sprnt
(sprn-t), znt (zn-t) vb.
-ti (-tu; -ti, -t) II. 4.
,...,., eki, ' -r-' scsiyle biten bazr gvdel erle de kullam-
hr : kabartr, beJirti , pskrt, rperti gibi .
-n (-tu; -tl, -t) Il. S.
,-...., ekiylc kurulmus bazr szckler ikileme ola rak
da kullamhr: grlt panrn, girinti rkmt, pattrtt
g rlt, panrt t ktrt, znt srkmu. saktrt t
sukurtu, takirt r tukurtu vb.
-t rr- (-t ur- ; -tir-, -ttir-: -drr-, -dur-; -dir-, -dr-j I. 1.
,-...., eki, eyJem kk ya da gvdelerine gelerek. eylem-
dek i ka vranu bir nesneyc aktarrna grevini zerine
alan 'c ttirgen' at r kur er : a rmak (a-t rr-), agdt r-
mak (ag-d tr-), andtrmak (an-drr-), aldrrmak (al-
dtr-), asurmak (as-tu-), azdmnak (az-dIr-), baktrr-
mak (bak- trr-), bastumak (bas-tIr) , bczdirmek (bcz-
dir-), blkt lfmak (blk-tlr-), bildirmek (bil-dir-), bin-
dinnek (bin-dir-), bi riktir mck boz-
160 P ROF . n n. YEc:i TlE ulTi no{; I.ll
T iJIl.KEl" i", EKLERi
161
'.
durmak (boz-du r-), buldurmak (bul-du r-), caydtr-
mak (cay-dtr-), costutmak (cos-t ur-). aldirmak
(al-dtr-), arpnrmak (arp-ur-}, atttrmak (at -u r-),
cktirruek (ek-tir-), izdirmek {iz-dir-}, czdrmek
{z-dr-], dadandrrmak {dada n-drr-), daldirmak
{dal -dtr-), degdirrnek (deg-di r-}, deldirmek (de l-dir-},
d iktirmek (di k-ti r-), di nd irmek (d in-dir-), dizdir-
mek (diz-dir-), dol durmak (do l-dur-), dond ur mak
(don-dur -), dkt rmek (d k-tr-), d vd rmek {dv-
dr-). du rdurmak (dur-dur-). ektir mek (ek-t ir-},
etti rmek (ct-t ir-), ezdirmek (ez-di r-), gezdirmek
Igez-di r-). giydir mek (giy-dir-),' grd r mek (g r-
dr-), gld rmek (gl-dii r-}, indirmek (in-dir-),
ka nd irmak {kan-dt r-) , ka pt irmak (kap-nr-), ka y-
dir mak (kay-drr-}, kazdrrmak (kaz-drr-), kestir mek
( kcs-ti r-), krldrrmak (krl -d rr-) , kird irmak (krr-d rr-),
ki stu-mak (kts-u r-], krydt rmak (kty-d tr-), krzdrr-
mak (ktz-d ir-) , k ut dur mak (kur-d ur-). kst r mek
( ks-t r-), l d rmek {l-d r-), pt rmek ( p-tr-),
sagd trmak (sag- drr -), saldtrmak (sal-drr-j.. sapn r-
mak (sa p-nr-), sardi rmak (sa r-d rr-), sa rti rmak
(sat-n r-), say drrmak (say-d rr-). sec tirmek (se-t ir-),
sevdi rmek (sev-dir-), sczdirmek (sez-dir-], sigdrr -
mak (sig-drr-), sizdirmak (stz-dr r-), sindir mek
(sin-dir-), sold urmak (sol-d ur-) , s kt rrnek {sk-
tr-), s ndrmek (sn-d r-) , sundur mak (sun-
dur-), s rd rmek (sr-d r -), szd rme k (s z-d r-),
tnpurmn k ( ta p-u r-), ta rturmak (turt -nr-), tatur-
ma k (tat-ur-), t uttunnak (tu t-tur -). ttt r mek
(t t-t r-), uydurmak (uy-dur-), vardi rmak (var-dir-),
verdi rmek (ver-dir-), yagdr rmak (yag-drr- ), yak -
ti rmak (yak-n r-), yandrrmak (yan-dir-) , ya pnr-
mak (yap-t1r-), yazdlrrnak (yaz-ul r-), yedr-
mek (ye-dir-), Ylkt lrmak (Ylk- Iir-), yildl r mak (yil
drr -), yutt urma k {yut-tur-}, yzdrmek (yz-d r-)
vb.
-t tr- {edrr-, -dur- , -dir-, -diir-} I. 2.
....... ,ek i, '- n-' d ns! atr ekinden sonra gelerek,
et urgen ea u kurar : actndrr mak (acr-n-dt r-), as m-
dirma k (as -m- drr-), bu lundurmak (bul -un-dur-),
dayandtrmak (daya-n- dr r-], dol andrrmak (dola-n-
drr-). cdindi rmek (edin-dir-), geindi rmek (gc-in-
di r-}, gjyindirmek (giyin-dir-), sevindirmek (sev-
in-d ir-), sr nd rmek (s r n-d r-} vb.
-!Jr- (-tur-; -tl r-, -tiir-} I. 3.
,....." eki, "s-' eau ekinden soma gelerek, et tirgen
a n kur ar : arasn rma k (ara-s-nr-), attsttrma k fat-rs-
ur-), blst rmek {bl --s-t r -), bul astrrma k (bu-
la-}-tlr-), buiustunnak (b ul-us-t ur-}, ahst rrmak (a l-
is-u r-), arp isnrmak (arp -rs-t rr-), ansn rmak ( ar-
rs-u r-), eki stirmek (ek-is-tir-}, iktsn rmak (ik-
is-trr-), irprstrrrnak (irp-rs-t rr}, dolastrrmak (do-
la-s-nr-), d vstrmek (d v- s-t r-), drtst rmek
(d r t-s-t r-) , clestirrnek (ele-s-tir-), grst rmek
(gr-s -t r-), iristirmek (i t-is-t ir-] , kaktstirmak (ka k.
rs-u r-). ka prsn r mak (ka p-is-ur-), kanstirmak (kat-
1$-t [[-) , kovusturmak (kov-us-tur-), sa vusturmak
(sav-us- tur-), ser pistirmck (scrp-i s-t lr-), srkisnrma k
(srk-i s-ur-), sokusturrnak (sok-us-t ur -), sor ust urma k
(sc r-us-tur-), tokusru rmak (tok-us-tur-) , t ut ustu r-
mak (tut-us-tur-), ulasti rmak (ula-s-u r-) vb . ( bkz.
-s-, 111. I).
-t u - (ctur-, -tlr-, -tr-) I. 4.
,....." eki , kah plasnus ola rak kularulan d -
a u ckinden soma gelerek, euirgen catl
162
PROF. DR. VE Cht E llATinoGLlJ
TRKF.J'ii:-< Jo:KLERi 163
kurar ; (dns-tr-),
ij-tiro), gelistirmek (gel-i-j-tir-), ilisti rmek (1I-1-j-llf-),

(ol-u-s-tur-) .
(tak-i-s-ur-), nkr surmak (nk-i-s-nr-) , u-
(yak-t-s-t tr-},
yar asurmak (yara-s-ur-), vb.
-ur- (-tur- ; - tlr-, -tilr-} I. 5.
'"'-' ekinin nne ve sonuna getirilmek zere, et-
tirgen eki daha kutlamt arak nyru grevdcki drt ek,
katrnerli ettirgen at t kurar. Bu az
lamlt r : astrt trrtmak (as-rr-t- nr-t-),
ir-t -t ir-t-), lkarttl rtma k (rk-ur-t-nr-t-),
mek (ds- r-t -t r-t-). geirt tirlmek (ge.-lf-I-Hr-t -),
iirt tirtmek {pis-ir-t-ti r-t-],
(sas-tr-t-ttr-t-) vb.
+tur (+ttr, +tir, +tr; +dur, -l-dtr +dir, +dr) I. 1.
,......,; eki, genellik:le ad bazen de eylem soylu szck-
Iere getiri lcrek ckeylemdc, genis zaman
saglarur ve ek 's rerli kosa' aduu ah.r
l
: Istanbul un
yedi tepcsindeki yollarm. cogu yokustur ;
Akdcniz kryrlar tnda genelliklc hava aikur
Halkin nemli grda sr ekmektir [ekmek-tir};
kalkmdrracak clan bashen etken, yurtscverce d-
snst r yaz
basutda yorgundur (yor gun-dur}; lnsaru,
etkilerle baglayan vicda ndtr .. lyi . ve
dogru ol an her sev, az ok gzcldlr (guzel-dlr);
insanlan yrpratan znt dr (znt -dr) vb.
, ' + tur' eki, 'turur' biimindeki zaman ' tur mak>
durmak' eyleminin ka\Lntls\ iin, ek durumuna soma da
' geni$ zaman' ka vramtnl korumu$tur: tur u-r > tur.
+ t ur (+ttr; +tir, +tf ; -l-dur, +dir; + dir, +dr) I. 2.
,....." cki , 'genis zaman' kavranuyle birlikte ihtimal ,
olanak' kavranu da vcrir: Simdi Srvas daglarr kar-
larJa rtldr : grencilcr bu saatt a yemektedir ;
Annem, simdi pencerenin n nde kahvesini lei-
yordur ; Arkedaslar yoldadrr vb.
-i-tur (+tlf; + tir, +tiir ; -l-dur, -l-drr ; -l-dlr, +diir) J.3.
,....." eki , kalma durumu ve eylcml ik ekiyle, birli kte
' genis zaman'da n baska, 's imdiki zaman' kavramr
da verir : Fiyatlann bi rden bire artm, halkr srkrn-
nya sokmaktadtr (sok uyo r) ; Yaslandtka dsn-
eelcr artmaktadrr (arnyor], Haik, yalan vait te
bulunanlan (sevmiyor) vb.
-l-t ur (+tlr; -l-tlr, +tr ; -l-dur, -l-drr, -l-dir, -l-dr} 11. J.
,....." eki, ' belirsiz gemis' ekiminde, 'belirsizlik'
kavranuyle birlikte, ters d smesine ragmen ' kesin-
Iilik, kararhhk' kavra rm da verir : 0 zaman tedbir
almt stzdrr (al rrus-i-z-dir, aldrgum zr samyoruz) ; 0
zaman bu durumlan ncedcn ds ncrek tedbir
altrusrzdrr (al-nns- i-z-drr, kesin olarak ncedcn
tcdbir a hms bulunuyoruz) vb.
Aym, + tur, ekiyle durum btn 'belirsiz gemis' e-
kimi iin de geerlidir: vermi simdir {ver-mis-i-m-dir},
vermissindit (ver-mis-sin-dir), vermistir (ver-mis-rir),
vermisizdir [vcr-mis-i-z-dir), vermissinizdir {ver-mi s-
sin-i-z-di r), vermistirlor (ver-mis-tir-ler, ver mislet-
dir) vb.
-l-tur (+tlf; + tir, +tr; -i-dur, -l-du-, +dir, -t-dilr) 11. 2.
,...... eki, geleeek zaman veya gercklik ekiml erinin 3.
Ki si biimleri ne de geti rilir \ie zaman' kavra-
mlyfe birlikte ' kcsinlik' kavranu saglamr : alacak tlr
(al-a-cak-tlr), yapl1acakttr (yap-I-I-a-cak-tlr) ; gide-
161 l'UOF . D R. ' "EC iUE ucrt uo r.r
TUKEl'ii' E KU:Hi 165
eekti r (git-e-cek-tir), vereccktir (vcr-e-cek-tir} ; a lrna-
yaprlmahdr r (yap-i -l-mah-dir), gil-
ruelidi r {git-meli-dir] , vermelidir (ver-mel i-dir] gibi.
-y-
.-.- eki, adtl n'si kullarulan dururnl ar drsmda. nl
i!e biten bic szcge, nl ylc baslayan bic ek getiri -
lince, araya girer ve 'koruma nsz' adim ahr: ba-
baya {baba-y-a], kaprya (kap r-y-a), oda yr (oda-y-i}:
anneye [anne-y-e), pencereyc (penccrc-y-e), geceyi
(gece-y-i), bahcyi (bah e-y-i), cvdcyim {evde-y-i-m},
evdeyiz {evde-y-i-z}; sokaktayim (soskata-y-i-m), SQ-
kaktaytz (sokak-ta-y-r-z), almahytrn (al-mah-y-t-m),
almahyrz (al-ma h-y--z), geleyim (gel-e-y-i-m] gibi.
l Bu ekle kurulmus ycr adlan da vardu-: Beycegiz, Kycegiz vb.
gvez {gk-ez} gk rengine a lan ma vimsi, mom
alan krrnuzt.
igez (ig-ez) hastahkh, agnh, iglez.
tar az (tar-az) taramaktan meydana gelen pilr zler.
t ikrz (uk-rz) ok doldurulup trkrlarak srkrstmlnus.
topuz (top-uz) ucu top gibi olan; toplanrrus, yuvarlak
biime girmi ? sa.
yalaz (yal-az) alev.
+z ( + iz, + z) I. 3.
"-' eki ad soylu szcklere geti rilecek iki l ya da co-
gul kavrarru saglamr-:
ikiz (iki-z} bir dcgumda d nyaya gelen iki ocuk veya
benzeri iki sey.
z ( -z) bir dogumda dnyaya gelen ocuk veya
benzeri sey.
drdz (drt-z) bir dogumda dn yaya gelen drt
ocuk vcya benzeri drt sey-
heslz (bes -iz) bir do gumda dnyaya gelen bes ocuk
veya benzeri bes seyler.
+ z (+IZ, + uz; + iz, + z) 11. 1.
"-' ekiyle, 1. vc 2. Kisi iyelik eki ulrms ad soylu
szc kler ogul biime girerler : basnmz (ba s-r-rrt-
I-Z), basuuz (bas-r-n-t-z), yurdumuz (yurt -u-m-u-z),
yurdunuz (yurt-u-n-u -z}; evimiz (ev-i-m- i-z), evi-
niz (cv-i-n-i-z}; gzmz (gz--m- -z). gzniiz
(gz--n--z}: haheierimiz (bahe-l-r-i-m-i-z}, bah-
cieriniz [bah-e-l-er-i-n-i-z-) vb.
-z (-IZ, -uz; -lz, -z) lil, 1.
"-' eki, btn eylem ekimlerinde 2. Kis ! 'ogul'
. ' ' gz, diz, boynuz' szckleri, '-z' ckiyle ku rulmus Ikiz kavrarm
veren szckler olabilir.
166
PROF. DR. YECIiE U'ATinoGLll
DiziN
L
kavranu sag lar : uldrmz (uldr-n-i-z), alnussnuz (al -
n11)-S111+Z), ahrsnuz (al-i-r-sm-i-z), alryorsunuz (al-
r-yor-sun-u-z), alacaks tmz (al-a-cak-sm-t-z) , alsamz
(a l-sa-n-r -z], alasnuz (al-a-sm-i-z), almahsuuz (al -
mah -sm-i-z}, ahmz (al -r-n-r-z}; kostunuz (kos-tu-
n-u-z}; geldiniz (gel-di-n-i-z); zdiinz (z-d-n-z),
gldnz {gl -d-n--z} vb .
-z (-IZ, -uz; -Iz, -z) Jll. 2.
,-...: cki, 'bc1irli gcmis, dilck, istek, emir ' kipleri
dtsmdaki ckimlerin 1. Kisi biimleri nde ' ogul'
kavrarm sag lar : alnustz fal -nns-r-z), ahnz (al -i-r-t-z),
ahyoruz (al-t-yor-u-z), alacagtz (al-a-cak-i-z), al-
ma hyrz (al-mah-y-t-z), kosmusuz (kos-mus-u-z};
gelmisiz (gcl-mis-i-z}; zms z (z-ms--z) vb .
-z (- lZ, -uz ; -lz, -z) lIl. 3.
"""-' cki . 'hikyc, kosul, rivayet' birlcsik za man-
larmda 2. Kisi ogul kavrarm ver ir : aldtmzdt (a l-
di-n-t-z -l-i-di], geldinizdi (gcl-di-Il-i-z+i-di) biim-
!cri gibi, aldtyduuz (al.dl+j di-n-l-z), gel diydiniz
(gel-di - l-i-di-n-i-z) biimleri de kullaruhr . Kosul bir-
Iesik zamamnda ise, aynr ek, ya lntz 2 . Kis i ogul'
kavrarru iin kullatuhr : alrrussamz (al -mts-sa-n-t-z),
kosmussamz (kos-mus-sa-n-i-z), gelmisseniz (gel-
mis -se-n-f-a) gibi.
Rivayct birlesik zamatnnda isc, aynt ek, 2. ve 1. Kisi
' ogul ' kavrarm iin de kullaruhr : alnusrrusstmz
(al-m1Sml$-SUl-I-Z), gelmisruissiniz (gel-mis-mis-sin-
i-z}; almtsmtstz (al-nus-nus-i-z), gclmismisiz (gel-
mis-mis-i-z) gibi .
-zir
-.... cki, eyJem kknc getirilerek ettirgen at r kurar :
emzirmek gibi.
yS.l
+ a + , VI. 1.
-l-a, I. 1; n. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7
+a-, lIL 1
-a, IV. 1,2,3,4,5; v. 1; VII I. 1.
-a-, VII . 1.
-acak, I. 1; U. 1,2, 3, 4; 111.
-acan, bkz. -ccen,
+a, bkz. -i-c
-a , bkz. -
-agan
+agl
+ak, bkz. -l-k
-ak, bkz. -k
-t-et, bkz. + 1
-l-al-, bkz, + 1
-ala-
q-alak
-alga
-alr , I. 1, 2, 3
-ah m
-amak
-armk
-l-an, II. 1
-an, I . 1, 2
-auak
+ar, bkz. + r
+ar-, bkz. -l-r-
-ar, bkz. -r
-ar-, bkz. -r-
-arak, I. 1, 2
-a51, I. 1, 2, 3, 4
+at, bkz, + 1
-av
+"
+ az, bkz. + z
-ba
+ ca, bkz. +a
+cak, I. 1, 2, 3; II , I, 2; nr.
+cc, bkz. + a
+cek, bkz. -j-cak
+Cl, bkz . + l
{eik, J. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7; II. 1,2
-t-cil, bk z. -j-rl
-j-cm, bkz. +m
-l-ci, bkz. +l
-j-clk, bkz. -l-crk
-j-cil, bkz. + J1
-l-cin, bkz. +m
-l-cu , bkz. -l- i
+cuk, bkz. -l-cik
-l-cul, bkz. +ll
-l-cun, bkz. -l-m
+c, bkz . + 1
-l-ck , bkz. -l-crk
-l-cl, bkz. +l!
-l-cn, bk z. -l-tn
+ , J. 1
-, L 1
+a I. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10,
11,12,13; U. 1, 2, 3; ur, 1, 2, 3
+ e, bkz. + a
+l; I. 1, 2
-l-tk, bkz. -l-cik
-l-tl ; I. I ; 11. 1.
+ m
bkz. -l- i
168 P ROF. DR. veetau HATn OGT.U
f L RK.E :'>i :'> E Kl.I::' Ri 169
+ik, bkz. -l-crk
+il, bkz . + il
+ u, bkz. +l
-I uk, bkz. -1 crk
+ ul, bkz. -lrl
+, bkz. + l
-l-k, bkz, -l-crk
-l-l, bkz. -l-rl
+da, bkz. -+- la
-l-da-, I. I , 2
-l-dam
-l-dan, bkz, -l-tan

f-de, bkz. + t a
+ dc-, bkz. +da-
+dem, bkz. +dam
+ den, bkz . -l-tan
-t- bkz. +das
-di; I, 1, 2, 3, 4, 5; If. 1
-drk ; I. I, 2, II. 1
+dlr, bkz. + tur
-dir, bkz . -tur
-dtr- bkz. -ur-
-i-dmk
-l-drz
-di, bkz. -dl
-dik, bkz. -drk
+dir, bkz. +tur
-dir- , bkz, -nr-
-f-dirik, bkz. -l-dmk
-j-diz, bkz . -l-drz
-du, bkz. -dr
-duk, bkz. -drk
+dur, bkz. + tur
-d ur- , bkz. -nr-
+ duruk, bkz. -l-dmk
-j-duz, bkz . -l-drz
-d. bkz. -dr
-dk, bkz. -dik
-l-dr , bkz. + t ur
-d r-, bkz. -!lr-
-l-dr k, bkz . -cdmk
+dz, bkz. + dlz
+ e+ , bkz. +a +
+ e, bkz. + a
+e-, bkz. -i- a-
-e, bkz . -u
-e-, bkz . -a-
-ecek, bkz. -aca k
-cccn
-l-e, bh. +
-e, bkz. -
-egen, bkz. -agan
+ egi, bkz. +agl
-l-ek, bh. -j-k
-ek, bkz . -k
+ el, bkz. +\
+ e1-, bkz. + 1-
-ele-, bkz. -ala-
-l-elek, bkz. + alak
-elge, bkz. -alga
-cli , bkz. -ah
-eli m, bkz. -ahm
-emck, bkz. -amak
-ernik, bkz. -armk
T en, bkz. +an
-en, bkz . -an
-enek, bkz. -anak
T er, bkz. + r
+er-, bkz. + r-
-er, bkz. -r
-er-, bkz. of-
-erek, bkz. -ara k
-csi, bkz. -asr
+ et, bk z. +t
-ev, bkz. -av
-l-ev, bkz, + ay
+ez, bkz. + z
-ga
-ga
-gan
-ge, bkz. -ga
-ge, bkz. -ga
-gen, bkz . -gan
-gr
-gr
-gtu
-grt
-gi , bh. -gl
-gi, bkz. -gr
-gin, bkz. -gtn
-gu, bkz. -gr
-gun, bkz. -g1O
-g, bkz. -gt
-gn, bkz . -gm
-gt, bkz . -gn
+ 1; I. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10,
11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18;
Il. I , 2, 3, 4
+1+ ; VI I. 1
ot; 111, 1
-1-; I V. 1; VI.
-1 +, V, 1,2
-rcr
-l-r, blz. +
-I, bkz. -
+ Ik-, bkz. + k-
-rk, bkz . -k
+11, bkz. + 1
-d-, bkz. -1-
-th
-l-un , bkz. +m
-un , bkz. -m
-rrnsa -
-I- un nrak , bkz. 1 mtrak
+m
-j. m , bkz, +11
om, bkz, -n
m , bkz. -11-
-mca
-lp, bk z. -p
+ Ir-, bkz. + r-
-rr, bkz. -r
-lr-, bkz . -r-
-rtrga
bkz .
-lh hkz..s-
-ryor
-it, bkz. -I
+ IZ, bkz. +z
-11: , bkz. -z .
-l-I, bkz. +1
+i +, bkz. +1 +
-i, bkz. -I
oio, bkz. - 1-
-i !-. bkz . -] +
-ici, bkz . -scr
-j. Ic, bk z. +
-I, bkz . -
-I-ik-, bkz. +1... -
-ik, bkz. -k
T i l , bkz. +1
-il-, bkz . -1-
-ili, bkz . -th
+ im, bkz. + m
-im, bkz. -m
-imsc- , bkz. -1T11Sa-
Limurak, bkz. -l- murak
+ in, bl z. -l-m
T in, bkz. + n
-in, bkz . -n
-in- , bkz, -n-
-ince, bkz, -mca
- ip, bkz .p
-t.Ir -, bkz. + r-
-ir , bkz. -r
-ir-, bkz . -[-
-jirgc, bkz . -f-Irga
-is, bkz . -s
bkz .
-u, bkz . -t
-jyor, bkz . -lyor
...
1iO
PRUF. 1J 1l.. YECill F
T RKE Ni:'l r.xr. an t lil
1 iz, bkz. +z
-iz , bk z. - t:
+ k, J I. I
+ k-. 11 1, 1
-k: 1. 1, 2, 3, 4. 5; IV.
-ka, bkz . -ga
-ka n, bkz. -gan
-kc, bkz. -gac
.j-kck
-i.ken
-kc n, bkz. -gan
-kl, bkz. -gr
- km, bkz. -gm
-i.krr -
-tki: I. I, 2, 3, 4, 5,6
-ki, bkz . gr
-kin , bk z. -gm
. j kir-, hk z. +krr-
-kit, bkz. -git
-ku, bkz, -gt
-kun, bkz. -gm
-j-k ur- , bkz . --' -k lr -
-k, bkz. -gt
-kn , bkz. -gtn
-r k r-. bkz . -t-ktr-
+ 1, 1. 1, 2, 3
--!- I-, 11. 3
-1-, 11. r. 2, 4, 5, fi
+Ia
-t.Ja-, 1. I, 1, J , 4, 5, 6
-j-Iak
t tam
+ Iama
-r.I an
-l Iar ; I. 1, 2, 3, 4, 5, fi, 7, 8, 9, 10,
11.1 2. 13,1 4,15,16,; IJ. 3,4
-: le, bkz, I-la
-lc -, bk r , -I 1a-
1lek. hkz: -I Jak
I Iem. bkz. i- lam
: !Cme, bkr. l lama
+Ier, bkz. -j.Iar
-j-lc yin
1- 11 ; I. 1,2,3,4.5,6, 7
-f hk; I. I, 2, 3, 4, 5, 6, 7,13,9, 10,
11, 12, 13, 14
+ Ii, bk z. + 11
+ Iik, bkz. -l-hk
-t-Iu, bkz. +1I
+luk, bk z. +-hk
+lurn , bkz. +lam
+ I, bh. + 11
+lk, bh . + hk
j m ; I. I. 2, 3, 4, 5, 6
-m ; T1. I ; lIl . 1,2,3
mj- : TV. I
-ma ; 1. J, 2, 3, 4; Ir. 1,2,
-ma
-madan
-mak; 1. I, 2, 3, 4, 5
-mah; L 1, 2
-man
-mar
-maz: 1. 1,2,3; H. I
-mc, bkz, -ma
-me, bkz. -ma
- mcden, bkz. -rnadan
-mek, bkz . -mak
-mcli, bkz . -rnah
-mcn, ' bkz. -man
-mcr, bkz. -ma r
-mez, bkz. -maz
rm; L I, 2; JI. I, 2, 3
-nuk
-rrus: L 1,2, J; 11. 1, 2; lIL
mi, bkz, rm
. mik , bkz. -rmk
-mis, bkz . -rms
.j-msar
-t.mser, bkz. +msar
- j msr: L I , 2
--1- rnsi, bkz. -!-mSl
-I msu, bkz. +mSI
-l-ms , bkz. +mSI
-l-mtirak
mu, bkz. mi
-muk, bkz . -rmk
-mur, bkz. -mar
-mus, bk x. -rrus
m, bk z. rm
-muk, bkz. -uuk
-ms, bkz. -nus
+n; I. 1, 2,3,4,5; IV. 1,2
-j- n-t-: lIJ. I. 2, 3
-n; 11. 1, 2, 3; V. 1
-n-; vr. I, 2, 3, 4
-I- nCI
-l-nci bkz. -l-ncr
+ ncu bkz. -l-nci
- l-nc bkz. -l- ncr
-nc
{run, bkz. -l-m
+nin, bk z. + m
-l-nun , bkz. - m
-l- nn, bkz. ' I-lr,
-p, 1. 1, 2, 3
+ r, I V. 1, 2
+r -, HT. 1, 2
-r, L l,2
-r-, H. 1
+ ra
+ rak, 1, 1, 2
-l-re, bkz. -l-ra
-l-r ek, bkz . -i-rnk
+ sa-; Ir. 1
-sa : T. 1, 2
+ sak
+sa1
+se-, bkz. -l-sa-
-sc, bkz. -sa
-j-sek, bkz . -l-sak
+ scl, bkz . +sal
+ Sl; 1. I, 2
-- s i, bkz. +1
-l-sik, bkz. -j-sa k
+ Sln, L 1
-sm: TI. 1, 2, 3
+ S1Z; I, 1, 2, 3, 4
+ si, bkz. + 1
+ si, bkz. +SI
-j-sin, bkz. -l-stn
-sin, bh . -sm
+ siz, bkz. + SIZ
+$ U, bkz , + 1
+ su, bkz. -l-sr
-j-sun , bkz. +SIJl
-sun, bkz . -sm
-l-suz, bkz. + SIZ
-l-s, bkz. +1
-l-s, bkz. +Sl
-j-sn, bkz, +Slll
-sn , bkz. -Slll
-t.s a, bkz . -l-srz
-t s, Ir. 1
+ H - , IV. I
I. I, 2, 3, 4
-s-, m, 1, 2, 3, 4

+ t , 1I, 1
-I, J. I
-t-, lIl, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10
+ Ia, L 1,2,3,4,5,6,7,8,9, ; I r. 1
-i-ta-, bkz. -l-da-
+tan, J. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10;
IT. I
bkz. -cdas
+ tay
+te, bkz. + t a
-l-tc-, bkz. {da-
-l-tem , bkz. + dam
+tCll, bkz. -t-t an
-l tes, bkz. .+das
tl , I. 1, 2, 3, 4; II . 1, 2, 3,4, 5