Toplum veya grup içindeki bireylerin birbirleriyle ilişkileri sosyal etkileşimi oluşturur. Bireylerin günümüz toplumlarındaki sosyal etkileşimlerinin çoğu kişisel etkileşimlerden çok sosyal statülere ve sosyal rollere dayalı etkileşimlerdir.
A. Sosyal statü
En genel anlamda sosyal statü, bireyin toplumsal yapı içinde işgal ettiği konumdur. Aynı zamanda statü grupları ya da katmanlarının hukuksal, siyasal ve kültürel ölçütlerle değerlendirilip düzenlendiği bir toplumsal tabakalaşma biçimidir. Öğretmen, öğrenci, din adamı, mühendis, baba, çocuk, arkadaş olmak bireyin toplumdaki farklı sosyal statüleridir. Her birey belirli bir zamanda ve hayatı boyunca aynı anda çok çeşitli statüler işgal etmektedir. Bireyin birden fazla statüye sahip olmasına statü dizisi denilmektedir. Bir kadın aynı zamanda anne, evlat, doktor ve eş olabilir. Bununla birlikte bireyin toplumsal yaşamda öne çıkan baskın statüsü anahtar statüyü ifade eder.
- a. Verilmiş (Doğuştan Gelen) Statüler : Kişilere doğumla beraber verilen ve değişmeyen statülerdir. Bir cinsiyete, millete ya da ırka sahip olmak genellikle verilmiş ya da doğuştan gelen statüyü örnekler.
- b. Kazanılmış Statüler : Bireylerin çabasını gerektiren statülerdir. Öğrenci, öğretmen, doktor, futbolcu statüleri bireyin iradesini, çalışmasını gerektirir.
B. Sosyal rol
Bireylerin sosyal statülerine bağlı olarak yapmaları gereken davranışlara sosyal rol denir. Sosyal rol, bireyin statüsünün ölçülmesinde kullanılan ölçütlerden biridir. Servet, soy, cinsiyet, yaş ve diğer statü ölçütlerinin yanı sıra kişinin toplumdaki işlevsel yararlılığı da statüsünün belirlenmesinde dikkate alınır. İşlevsel yararlılık kişinin sosyal rolünü gerçekleştirirken ne yaptığına işaret eder. Dinamik bir kültürde kişilerin rollerinin çeşitliliği de sosyal statü değerlendirmesinde bir ölçüt olarak kullanılabilir. Bir birey aynı anda doktor, eş, baba olabilir ve bu statülere ilişkin farklı rolleri vardır. Bireylerin farklı sosyal statü ve sosyal rollere sahip olmaları anahtar rol, rol pekişmesi ve rol çatışması gibi durumları ortaya çıkarır.
- a. Anahtar Rol : Bazen belirli bir toplumsal rol, diğerlerine göre daha fazla öne çıkar ve diğer roller üzerinde de belirleyici olur Bu türden role anahtar ya da baskın rol denmektedir. Örneğin sizin toplumsal yaşamda öne çıkan statünüzün “öğrencilik”, ebeveynlerinizin ise “meslekleri” olması anahtar statü ile açıklanabilir. Bireylerin anahtar statülerine göre sergilemeleri beklenen davranışlar da anahtar rollerini gösterir.
- b. Rol Pekişmesi : Bir rolün bireyin diğer rolünü yerine getirmesini kolaylaştırmasıdır. Böylece kişi, sahip olduğu statüyü ve onun gerektirdiği rolleri yerine getirmede kolaylık yaşar. Öğretmen olan bir ebeveynin çocuklarını eğitirken öğretmenlik bilgilerini kullanması ebeveynlik rolünü destekler ve olumlu etkiler.
- c. Rol Çatışması : Farklı sosyal statülere sahip olmak ve bu statülere ilişkin farklı rol ilişkilerini yürütmek roller arasında çatışma olasılığını arttırabilir. İki veya daha fazla statüdeki rollerin birbirini zorlaştırmasına rol çatışması denir. Örneğin çalıştığı yerde çocuğunun yöneticisi olan bir kişi ebeveynlik ve yöneticilik rolleri arasında çatışma yaşayabilir. Ebeveynlik rolü koruyucu bir tutum sergilemesini gerektirirken yöneticilik rolü tarafsız bir tutum sergilemesini gerektirir. Bu iki beklenti arasındaki zıtlık rol çatışmasıyla ifade edilir.
C. Sosyal saygınlık (prestij)
Sosyal saygınlık (prestij), bireyin sahip olduğu statülerle ilgilidir. Birey, statüsünün kendisine yüklediği rolü ne kadar başarılı uygularsa toplum nezdinde o kadar beğeni kazanır. Bireyin zekâ, ahlak, yetenek ve yaratıcılık yönü sosyal saygınlık kazanmasında etkilidir. Sosyal saygınlığın iki anlamı vardır. İlk olarak kişisel saygınlık anlamında kullanılır. Bu tür bir saygınlık o kişinin emeğiyle ve özellikleriyle oluşur, onu diğer bireylerden farklı kılar. Bir avukatın insan ilişkilerindeki ve mesleğindeki becerileri sayesinde elde ettiği saygınlık bu durumu örnekler. İkinci olarak sosyal saygınlık, statülere verilen değerin toplumlara ve dönemlere göre farklılaşması sonucu ortaya çıkar. Örneğin eskiden özel sektördeki iş olanakları toplum tarafından prestijli görülmezken günümüzde özellikle bilişim, medya ve finans sektörü gibi özel sektördeki kimi meslekler daha prestijli hâle gelmiştir.
Kaynak: 12. Sınıf Sosyoloji ders kitabı
