Gün ışığından doğan muhteşemlik: Vitray

Fethiye AKIN

Başlangıcı çok ama çok eskilere dayanan ve bugün hala insan elinin hayata kattığı güzellikler arasında ilk sıralarda yer bulan bulunan vitray, seçkin el sanatları arasındaki yerini korumakta. Antik Çağ'a dayanan bir geçmişe sahip vitray sanatı, camın buluşunun gerçekleştiği döneme kadar uzanmakta. İnsanoğlunun yaşadığı yere estetik katma kaygısıyla barınaklardaki camların süslenme gayesi bu sanatın doğuşunu sağlamıştır. İnce bir mühendislik hesaplaması gerektiren bu sanatın Doğu Akdeniz'de çok önceleri dahi bilinmekteydi. O yıllardan günümüze kadar pek çok farklı medeniyet ve ulus ile tanışan bu sanatın, bu denli değerli oluşu da bundan dolayıdır.

VİTRAYIN İNANIŞLARLA BULUŞMASI

Bu görkemli sanat insanoğlu tarafından büyük kıymet görmüştür. Bunun en belirgin göstergesi olarak da dini yapıların vitray ile süslenmesidir. Orta Çağ döneminde de sırlama cam ile vitray tekniğine rastlanılmaktadır. Roma ve Hristiyanlık dönemlerinde kullanılan vitray, 12. Yüzyılda Roma stilinden Gotik tarza geçmiştir. 1200 ve 1236 yılları arasında Chartres Katedrali'nde yapılan, 7 bin metrekarelik bir alanı kaplayan vitray süslemesi Orta Çağ mimarisinin ve Hristiyan inanışının en büyük ve en önemli örneklerindendir.

VİTRAYIN SARAY ZİYARETİ

Vitray'ın Avrupa ülkelerindeki dini merkezler, saraylar ve önemli yapılarda kullanılarak bu sanata verilen büyük değer ve önem Selçuklu devrinde olduğu gibi, Osmanlı İmparatorluğu için de aynen geçerlidir. Osmanlı'da cam işçiliği İstanbul'un fethini müteakip gelişim kaydetmeye başlamıştır. 16. Yüzyılda Bostancı semtinde kurulan Bostancı Ocağı ile bu dönemde; saraya, camilere, çeşitli dini yapılara ve mimarinin dışında çıkılarak günlük eşyalara dahi vitray sanatı aktarılmıştır. O dönemde 'Camgeram' ismiyle anılan vitray ustaları Topkapı Sarayı'nda istihdam edilmiştir. Saraya giren vitray sanatı o yıllarda İtalya'da daha ileri seviyedeydi. Bunun üzerine bazı camgeranlar İtalya'ya giderek vitray tekniklerini daha ileriye taşımışlardır. Bu ustalardan biri de Mehmet Dede adında bir Mevlevî dervişidir. Derviş, İstanbul'a döndükten sonra Beykoz'da bir cam atölyesi açar ve bugün hala büyük bir üne sahip 'Beykoz İşi' uygulamalar bu atölyede ilk olarak yapılmıştır.

VİTRAYIN YENİDEN DOĞUŞU

Uzun yıllar parlak bir dönem geçiren vitray, geçen zaman içerisinde kültürel ve sosyal nedenlerden dolayı eski önemini yitirmeye başlamıştır. Bu gerileme 19. Yüzyılda Antonio da Pisa'nın kitabı örnek alınarak eski vitray çalışmalarının restorasyonlarına başlanması ile son bulmuş ve sanat ateşi yeniden harlanmıştır. Vitrayın yeniden doğuşu ilk olarak Fransa'da başlamasına rağmen, yüzyılın sonuna doğru Almanya bu sanatın merkezi konumuna gelmiştir. Bu dönemde yeniden parıldamaya devam eden vitray sanatı bu yüzyılda geleneksel ve dini motiflerin yanı sıra; modern tarzdaki çiçek motifleri, insan ve hayvan figürleri, geometrik desenler ve manzaralara konu olmuştur. Aynı yüzyıl içerisinde New Yorklu ünlü tasarımcı Lois Comfort Tiffany tarafından bulunan; kurşun çubuklar yerine bakır folyonun kullanıldığı teknik ve yine Tiffany'nin geliştirdiği opal, renkli opal ve sedefli camlar da vitraya değer katan gelişmelerdendir.

VİTRAY TEKNİKLERİ

Cam işleme sanatlarından olan vitray, cam ile yapılan diğer örneklerin aksine soğuk cama uygulanır. Bugün daha çok kullanılan teknikler arasında; mozaik, kurşunlu, Tifanny ve boyalı vitraydır.

MOZAİK VİTRAY

Bu teknik ile daha sergilenebilir eserler meydana getirilebilir. Küçük parçalardan bir bütüne varılan bu teknikte kullanılan malzemeye göre detay çalışmalar da uygulanabilmektedir. Mozaik vitrayda opak ve sedef camlar ile çalışılmaktadır.

KURŞUNLU VİTRAY

Uygulanacak cam malzemeler yan yana getirilerek birleştirilir ve 'H' şeklindeki çubuk kullanılır. Bu çubuğun boşlukları arasına yerleştirilen camların lehimlendiği bu teknik, yalnızca geometrik çalışmalara müsaade etmektedir.

TİFFANY VİTRAY

Önceden tasarlanan çalışma kağıda aktarılarak cam üzerine yerleştirilir ve sonrasında cam, tasarıma göre kesilir. Cam parçalarının kenarları bakır folyo ile kaplanarak lehimle birleştirilir. Detaylı çalışmalara pek elverişli olmayan bu yöntem daha çok mimari çalışmalarda tercih edilir.

BOYALI VİTRAY

Detaylı çalışmalar için tercih edilen bir tekniktir. En belirgin örneklerini Hristiyan inanışına ait yapılarda görmek mümkündür. Boyalar zaman içerisinde ilk günkü özelliğini kaybedeceği için 15 ile 20 yıl kadar arayla çalışma tazelenir. Yapılan çalışma arzuya göre özel fırınlarda sırlama işlemine de tabi tutulmaktadır.