A N TİK Y U N A N As is . N i y a r i FE LS E FE S İ Ü KTh M 1 — F E L S E F E . H I KI L FE LS E FİM İ V E Ö N E M LE Rİ Esas k o n u m u z «^Antik Y u n a n Fels efes in ne geçmeden önce «Fels efe, H u k u k Felsefesi ve ön em ler i» adı altında b i r bölüm ya p ­ k l a ya r a r görü yoru z, çünkü hukukçu için felsefe ve h u k u k felse­ fes in in değeri b ilin mezs e. A n tik Yu na n Fels efecin in onemı hiç a n ­ laşılmayacaktır, X X . yü zyıl s or u n la r a ve b il im e p r a g m a tik eğilimlerle yanaşan b i r t u t u m içindedir, on u n için p r a ti k fa yd a h er a la nda yeg tu tu l a ­ caktır. İnsana maddî açıdan b i r şeyler ver en dolaylı veya doğru dan f p a r a , şan, şöhret ve r a h a t yaşam sağlayan h er b i l i m dalı etüd ed il­ m eye lâyık, diğerleri ise boş la f. k u r u kalab alık ve h a tta zararlıdır, ör n eğin , doğa b i l i m l e r i insanın doğayla savasında o n u yen ip , ga­ n i m e tl e r elde etmes i açısından faydalı, h u k u k , sîy;ıset vs . g ib i b i l i m ve d is ip l in l er ise r a h a t yaşamın g a r a n ti altına alınması b akımından g er ek l id ir . Felsefe ve b en zer b i l i m d a l l a n p r a t i k fa yd a larından ü zerlerinde du ru lmasının, varolmalarının sağlamadık­ n ed en ve a ma ­ cı yo k tu r . Şü phesiz doğa b i l i m l e r i ve insa na doğru dan p r a tik ya r a r sağla­ y a n s os ya l b i l i m l e r b i r e r b i l i m dalıdır, in s a n için ger ek lid ir , on la r d a d a gerçeğin aranması temel ilk ed ir , a ma b u demek değildir k i ger­ çeği a r a ya n diğer b i l i m l e r i n i h m a l i , on la r a ye r ver ilmemes i, ler in in mıyoru z, yadsınması evet insa n g er ek m ek ted ir ma ddi rahat — 353 — Bu faydacı ve h u zu r u tu tu m u ünce önem­ kıns­ a ra ya ca k Huk. Fak. Mec. ­ F.: z3 N İYAZ I ÖKTEM 3S4 lir, nak yaşamjnı sü rdü rmek ihtiyaçlarını ta tm in için g er ek l i yo l u n a yiyecek, gid ecek, a n ca k giyecek, b arı­ on d a n s on r a «a ca b a » s u a l in i k e n d i k en d in e s or a r a k mu tlu lu ğa yönelecektir. M a d ­ d i g er ek s in m eler i h a l l e d ip d a h a n u , mu tlu lu ğu n y a l m z fizik s el gördü klerimizi il e r iye g i tm e n i n ger eks iz oldu ğu ­ ta tm i n d e n ib a r et oldu ğu nu , b i l i m i n maddî açıdan a n l a m a ya çalışmaktan ve ihtiya çla rı karşılamaktan başka b i r şey olmadıkını s öyleyenler de va rdır. O ys a h a yva n l a r da icabında etraflarını tanıyıp, b il iyo r l a r , on l a r d a ya ­ ş a mla rım sü rdü rü yor, k e n d il e r in e faydalı olanı b u l u p , ihtiya çla rını t a t m i n yo l u n a g id iyo r l a r , a m a b iz b u n u n l a ye ti n m i yo r , başka şey­ l e r arıyoru z, h er ş eyin « n ed en in i» , «n için 'ın i» b u l m a k için gereğin­ de b ü yü k çabalar gösteriyoru z. İnsanları, h a yva n l a r d a n Önemli u n s u r da b u d u r sanırız, « a k ıl » olmasaydı d iyemez, d u y u orga nla rımızla a lgıla dığımız o l u r , felsefe yapamazdık. Ka ld ı k i fels efen in dır, fels efen in ayıran en «n ed en », « n için » görü ntü lerle t a t m i n p r a t i k ya ra rı d a va r ­ b i r k o l u ola n ahlâk b e l l i da vra nış b içimleri i l e r i sü­ r er ek, p r a t i k yaşama h ita b e tm e k te d ir . S o r u n u b il im s e l b i r gözlemle in celemeye çalışırsak, b i l i m i n kö­ k en in d en , doğu ş n ed en in d en d evin er ek y o l a l m a k ta fa yd a insanın m a d d i ve ma nevî i k i yanı va rdır, m a d d i ya nıyla sü rdü rme» dü nya n i m e tl e r i n d e n fa yd a la n m a , ihtiyaçlarını karşılama çabası içindedir. görü rü z, yaşayışını yaşamak için g er ek li M â n evi yanı akıl s a yes inde or ta ya çıkar, akıl gerçeği a r a m a k is ter , n i t e k i m in s a n l a r d a k i k a d a r y e t k i n b i r akıla s a h ip olmadıklarından, h a yva n l a r miştir. D em ek m a n e n az geliş ­ k i insanoğlu m a d d i ve mâ nevi va rlığıyla b i r bütün h a l in d ed ir , h e r i k i va rlığın yaşaması için gıda g er ek m ek ted ir , mad­ d i yanın gıdalarının n eler oldu ğu b i l i n i yo r . M â n evi yanı nasıl d oya ­ caktır» o n u n gıdası n ed ir ? G erçek..., in s a n n e y i n doğru , n e y i n ya n ­ lış oldu ğu nu b il m e d e n a sla m u t l u ola ma z. D u yu la rımızın a lgıla dığı ş eyler gerçektir şeklinde b i r ceva p ne d erece t a t m i n ed icid ir , u n u t ­ ma ya lım k i ateşli b i r hasta için sıcak b i r oda b u z g ib i o l a b il ir , k e­ za b ize göre kırmızı oln n ob je. renkkörü için ye^ il veya m a vi ola ­ b i l i r ve n ih a yet m i k r o s k o b u n keşfiyle dü z d iye b ildiğimiz b ıçak ağ­ cının g i r i n t i l i çıkıntılı oldu ğu nu artık öğrenmiş b u l u n u y o r u z , işte gerçeği b u l m a a r zu s u ve yaşam g er ek s in m eler i b izi b i l m e e yl e m in e sü rü klemektedir ( 1 ) . G elişigü zel b i l g i geçersiz ve yanıltıcıdır, a nca k ıi*temli b i l g i ve davranışlarla (1) gerçeğe ve ya ra rlı ola na ARAL: s 111. ulaşmak mü mkü ndü r, za ten AN TİK YU N AN FELSEFESİ 355 b u da b i l i m d e m e k ti r ( 2 ) . B i l i m «a ynı k o n u ya , ya da k o n u alanına yönelmiş ve geneJ ola r a k geçerli b i l g i l e r i n b i r s is tem id ir ( 3 ) » . B i l i m e geçiş b il g i aracılığıyla olmaktadır, b u geçiş nasıl m e y­ dana geliyor ? B i l g i üçe a yrılır: A d i b i l g i , b il im s el b il g i ve fılozofik Şimdi bu nları tek er tek er b ilgi (4), in celeyelim . A d i B i l g i : «B ilims el b i r d i s i p l i n altında elde edilmiş olmayıp» yalnızca a lela de insanların d u y u m ver il er in e ve düşüncelerine d a ­ ya n a n b il g i tü rü dü r» ( 5 ) . G elişigü zel, p r a t i k yaşamın ger eks in me­ ler in e göre elde ed ilen b u b il g i değişkendir ( 6 ) , sü b jektiftir, d i r , k a p m a ve dağınık olduğundan k od ifie değildir. ola n b u b il g il e r icabında gü ven ilir değildir (7), iza fi­ Rea litede va r gerçeği d e yansıtab ilirler, a m a g en ellik le a d i b il g i yanlışı i s b i t edilmediği sürece dognı sayılır. B il im s e l B i l g i ; G elişigü zel elde r d iJ m' ­ yen , b i r yöntem, b i r sis­ teme d a ya n a r a k toplanıp k od ifie ed ilen , h er za ma n için geçeıli olu p , gerçeği d ile g etir en gen el b i l g i l e r d i r ( 8 ) , Ortaklaşa özellikleri ola n k o n u l a r d a n o b j e k tif sonuçlar çıkarır, h er lürlü za ma n koşu llarında doğru du r, geçerlidir ve ye r ( 0 ) , a nca k çeşitli b il im s e l etk en ­ ler le değişik şekilde tezahü r ed eb ilir . B il im s e l b i l g i k e n d i içinde id ea l B i l i m l e r ve Reel B i l i m l e r d i ­ ye i k i ye a yrılır (10), a yırımda ki kıstas adlarından da anlaşılacağı ü zere, id ea l b i l i m l e r i n id ea l, s oyu t; reel b i l i m l e r i n ise reel, s omu t k o n u l a r l a u graşmasıdır (11), İdeal b i l i m l e r gerçeğe, b i l g i n i n kaynağına akılla ulaşmaya ça­ lışır, d en eyin y e r i y o k t u r s is temin d e, a n ca k u yg u la m a sırasında d e­ ney o l a b il ir , za ma n içine yerleş tirilemezler, yeter­ n ed en kanunları ve tü mdengelim yöntemi hâkimdir (12). Ö rneğin, m a tem a tik , m a n ­ tık, es tetik ve etik . id ea l b i l i m l e r d i r . (2) (3) (4) ib) (6) (7) (8) (Ö) (10) (11) (12) lb id . s. 111 îbld. • 99 ve YÖ RÜ K, s t ARAL: s 99­103 ve YÖRÜ K: s 3­8, ARAL: S. 100. lb id . s. 100. tb id . s. 100 ve YÖ RÜ K: s 4. ARAL: s. 101. Tbid. s 102 ve YÖ RÜ K: *. 6. ARAL: S. 104­111 tb id . s. 105. lb id . 5. 105­lOfl. Reel b i l i m l e r d e ise b ilgin in ola n d en eyd ir , a n ca k akıl Lür b i l i m l e r i n s is temin d e d en genel kaynağı d tiyt) organlarına sü zgecinden geçen b i r d en eyd ir b ağlı bu. Bu a n a i l k e koza lite. n ed en s ellik tir . D en ey­ ka id eler e gittiğinden yönteminin tü meva rım olacağı aşi­ kârdır (13) B e l l i za m a n koşu llarına g ir eb il en r eel b i l i m l e r i k i ye a yrılır; D oga B i l i m l e r i ­ Tin s e l B i l i m l e r ( 1 4 ) . D oga b i l i m l e r i , adın­ d a n da anlaşılacağı g i b i , doğayla u ğraşır, b elli n ed en ler d en b elli sonuçlar çıkararak e vr e n i fizik s el açıdan ta nınu ya çalışır, ör n eğin , fizik , k i m y a , b i y o l o j i vs, vs, ( 1 5 ) . Tin s el b i l i m l e r ise id ea l b i l i m l e r ­ le reel b i l i m l e r arasında köprü k u r a n konu ları içine almaktadır ( 1 6 ) . a n ca k reel yanı a ğır b astısından b u g r u p ta mütalaa l e r Tin s el b i l i m l e r e p s ik ol oj i, Sınıflandırma e d il m e k te d ir ­ t a r i h , vs . g i b i örnekleri ve r e b il ir iz. açısından tartışmalara y o l açan ünsel b i l i m l e r e kü l­ tü r b i l i m l e r i de d en m ek ted ir . F il ozofik B i l g i : S on yü zyılla ra d ek l u m b ü giier G en el çatısı içinde b i r a r a ya gelmek te i d i ( 17) . B u n u n b öyle olması n or ­ m a l d i r , çünkü felsefe tü m b i l g i l e r i sanlaıın geçmiş im, Fels ete içine a la n , ola y, nesne ve şimdiki anını, geleceğini, derinliğine ve geniş­ liğine h er tü rlü açıdan tüm ola r a k değerlendirip, in celeyen limd ir ( 1 8 ) . Z a ten D es ca rtes ünlü filozofla r a b aktığımızda g ib i şahsiyetlerin aynı za ma n d a çi oldu klarını görü rü z. dalları ya va ş ü> Pita gor , matematikçi veya Z a m a n l a . Rönesansta ya va ş fels efed en k o p m a ya Th a les , b ir b i­ b i r l i k te , diğer fizik ­ b ilim başlamıştır, m a te m a ti k b u k op u zu An tikitemd en b e r i gerçekleştirmiştir ( 19) . Doğa b i l i m l e r i ve fels efe o k a d a r y o r d u ki» ünlü filozof m e k te D es ca rtes 'a i d i , ağacın kökü m eta fizik b irihiılerine b ağlı a d d e d il i­ göre fels ef* b i r ağaca ( f i zi k ötes i), b en zetil­ gövdesi doga b i ­ l i m l e r i , dalları ise u ygu la yın m e k a n ik , tıp, ahlâk vs . İdi ( 20) . Fel­ s efen in diğer b i l i m l e r d e n ayrılması s a lt değildir, felsefe ile diğer b i l i m l e r arasında deva mlı b i r ilişki m e v c u t t u r fels efe doga l e r i n i n oluşumunda b ü yü k U3> fl4 ) (16) (16) (17) (18) M9) (20) b ilim rolü ola n ve on la r a yöntem ver en b i r îb id. s. 100. îbid. 8 . 107­111. tb ld. a. 107. îbid. s. 108. C U V tLLlE R: 11, p. &05 ve YÖ RÜ K: s, 9. del VE C C HIO : 11 ve YÖ RÜ K: s. 7. YÖ RÜ K: s. fl ve CU VİLLİER: 1. p. XX CU VİLLİER; I . p, XIX ANTIK b ilimd ir YU NAN (21 ), kaldı kı felsefe 357 FELSEFESI d i n a m i k olu p , geleceğe atılgan b i r t u t u m içindeyken, bazı b il im l e r , örneğin m a tem a tik , bünyesi icabı s ta ti k ti r ( 22) . D iğer b i l i m l e r d e n ayrılan g er ek iyor şüphesiz. F ilozofi fels efen in içeriğinin saptanması d a (fels efe), yu n a n ca olu p , b i l g i s evme anlamına g elm ek ted ir (23). b ir kökene Fels efen in s a h ip tanım mı i l k kez A r i s t o yapmıştır, ona göre felsefe va rlığın varlık ola r a k i n ­ celen mes i, i l k n ed en in araştırılması ve son amacın, dolayısıyla T a n ­ rı'nın kavranması soru nlarını içine a lır ( 24) . mıza k a d a r geçerli B u tanımlama çağı­ k a b u l edilmiş ve düşünürler s or u n la r a adı ge­ çen a yırıma göre eğilmişlerdir. A n ca k çağdaş düşünce. A r i s to ' yu d a göz önü nde b u l u n d u r a r a k fels efenin tanımını söyle ya pıyor; Fel­ sefe, Önce va rlığı varlık ola r a k in celer ( o n to l o j i, v a r h k teor is i) ; d a ­ h a s onra on u b il g i açısından tanımaya çalışır, n eyin b i l i n i p b ıline­ miyecegi, b i l g i n i n kaynağının ne oldu ğu soru nlarım araştırır tem ol oj i, gn ozeoloj i, ve olayları (ep is ­ b i l g i teor is i) ; ve n ih a ye t a k s iyoloji ile v a r h k değerlendirmeye gid er , değerin ne olduğunu, n el er in değerli, n e l e r in değersiz k a b u l edileceğini s a pta ma ya çalışmak a k­ sivolojinın (d eğer teor is i) görevid ir ( 25) . B i l i m dallarının ayrılmasıyla fels efen in lu n d a ya ygın b i r kanı m e vc u ttu r . eleştirilere m a r u z k a la n felsefe Öneminin azaldığı yo­ Faydacılık açısından da çeşitli acab a gerçekten de faydasız, ge­ reks iz, b oş lâf. ya lnız ve yalnız ka fa s p oru m u d u r ? S on yü zyılla ra k a d a r diğer b i l i m l e r i n nitelendirildiğini gördü k, fels efen in kolları ola r a k b öyle olu n ca b ırakalım tin s el faydayı, doğa b i l i m l e r i n i b ile doğuran fels efen in m a d d i faydasının yadsın­ ması acab a ne derece geçerli ola ca ktır çeği a r a ma 7 Ka ldı k i insanın b il m e, ger­ ihtiyacının te k t a t m i n y o l u o l a r a k ele alınan mâ nevi faydası da asla i n k a r ed ilemez ( 26) . G erçeğin p r a ti k fa yd a da vardır, asıl değerleri, olması a d a leti felsefe s a yes inde diğerlerine karşı doğru , ahlaklı, olması gereken tb ld p. X X I İbld p X X I I CUV İLLİ ER: I . P X I I ve G ÖKB ERK: S. 17. CU VİLLİER: I I , p. 506 ve G ÖKB ERK: s 101 ARAL: S. 130 ve ÖZBİLGEN s 49­50 ARAL: 3. 129 ve YÖ RÜ K: s. lö. ARAL: s 131 ahlâk ve aydınlatarak şekilde r a k , m u t l u e vr e n in kurulmasına h izm e t ed er (27) <21) (22) (23) (24) (25) (26) (27) b ilin m es in d e gereken i, tanıyan ins a n, iç dü nyacını fels efen in , d a vr a n a ­ B öylesine köklü ve tü mel b il g il e r s is tem im ca k b i l i m e saygısı ol m a ya n , (28) anca veya h u t ola yla rı yalnız d u y u or g a n la ­ rının aldığı görü ntü len ile y e te r l i s a ya n a z gelişmiş kafaların mah­ kû m edeceğini a n l a m a k hiçte zor değildir sanırız, a ca b a on la r m a h ­ k u m i y e t gerekçelerinde felsefe ya ptıkla rının Felsefe b i r b i l i m d i r , gen eld ir, farkında çok gen eld ir , değiller m i? m a k s i m u m gen el­ d ir . Rea lite içinde vardır, a n ca k o r e a l ite n in üstündedir, tü m va r ­ lıklar üstünde köklü , d e r i n b il g il e r l e gerçeğe götü rü r insanı. A kıl, d en ey, tü mdengelim, tü meva rım, koza lite, son erek, b i l i m d e k i tüm yöntem ve s is temler fels efede m e vc u ttu r . İdeleri, değer e vr e n in i de içine a la n felsefe, insanlığın son amacı, mu tlu lu ğu n ta k en d is id ir . H u k u k Fels efes i'ne gelin ce, önce o n u n da tanımını ya p a r a k , de­ ğerini or ta ya k o ym a ya çalışalım. V E C C H İO ' ya göre «H u ku k U ntü filozoi Fels efes i, h u k u k u i ti b a r i y l e ta r i f ed en , ta r ih s el gelişmesinin fels efes in in tü mlü gü ile h u k u k u değerlen­ D e l V ecch io s a lt fels efe açısından da h u k u k y e r i n i saptamış ve Kantcı fels efe a yırımında n ed er ek fels efeyi teo r ik ve p r a t i k d iye s efes ini mantıksal G . d el köken ve a n a b a tla rım araştıran ve sa f akıldan çıkarılan a d a let f i k r i d i r e n İlimd ir » ( 29) . ­ hukukçu h a r ek et i k i ye ayırıp (30), h u k u k fel ­ p r a t i k k old a e l i k l e (a h lâ k) b i r l i k te ele almıştır ( 31) . teor ik b ölü mde on tol oj i, gn ozeoloji. mantık, maktadır. F il ozofu n h u k u k fels efes ini p s ik oloji ve es tetik gen el a n l a m d a k i ahlâkla b i r ­ l i k te değerlendirmesi, ahlâk ve a d a l etin sından il er i g el m ek ted ir . b u lu n­ kardeş i k i k a v r a m olm a ­ D em ek k i d e l Vecchİo'ya göre h u k u k fel ­ sefesi h u k u k u n mantıksal tanımını, t a r i h b oyu n ca gelişimini ve etik değerlendirmesini tim len d ir ilip , ya p ıyor ( 3 2 ) . Ka nımızca fonksiyonlarının h u k u k fels efes in in saptasımasında, gen el içeriğindeki a yırımla rda n ya r a r l a n m a k fels efen in da ha doğru olacaktır, ya n i «H u ku k felsefesi, gen el fels efeye p a r a lel b i r yol t u t m a k , gen el sefe va rlığı h a n g i açılardan in celiyor s a , b e­ a da h u ku ku fel­ o açıdan i n ­ celem ek zoru n d a d ır» ( 33) . O h a ld e H u k u k Fels efes i önce h u k u k u yecek tir ; (28) i2ö) (30) (31) (32) (33) on tol oj ik açıdan h u k u k u n ne oldu ğu nu , n e yi n h u k u k , n eyin İbld 129­130. del VECCHİO: s. 14 CU VtLLİER: L p. X I I I . del VECCHİO: s. | İ ÖZB ÎLG EN: s. 49 ve del VECCHİO: s. 4­12. ÖZB İLG EN: s 49 in cele­ ahlâk ve örf AN TIK oldu ğu nu araştırarak YU NAN 359 FELSEFESI (34), h u k u k u n esasını s a pta ma ya çalışacak­ tır. «H u ku k, b ir eys el, ya d u k o l l e k tif b i r ir a d e ürünü müdür, sosyal ve sosyal dışı ( Jeogr a fik , (35). H u k u k felsefesi leyecek tir , h u k u k k l i m a to l o j i k ) koşulların ürünü mü dü r?* da ha s on ra , h u k u k u gn ozeolojik açıdan ince­ hakkında n eyi b il ip , n eyi b ilem eyiz, hu ku ku n özü ne i n m * k mümkün müdür, yoks a a m p r i k ver iler d en il er i g itm e k imkânsız mıdır? H u k u k hakkında b i l g i yi akılla mı, d u y u l a r l a yoks a s ezgiyle mı öğreneb iliriz (36)? V e son olaıak h u k u k mı, felsefe­ si değerlendirme, aksiyolojı s or u n u ü zerine eğilmek du ru mu ndadır H u k u k s a l değerler s a lt mıdır, za ma n ve ye r değişir mı, d u y u l a r evr en in d e koşu llarıyla b ir likle m i . yoks a akılsa! evr en d e m i ye r alırlar? G en el Felsefe ile H u k u k Felsefesi arasında k u r m a ya çalıştığı­ mız bağdan s on ra h u k u k fels efes in in önemi da ha da i y i anlaşılıyor sanırız. H u k u k u n ne olduğunu, hu ku ku n gerçekten nasıl b ilineceğini, meyd a n a olması gereken olu p olma dığım, son gelen a ma ­ ca yönelme d u r u m u n u b il m e d s n p ozitif h u k u k u n in celemes in i ya p ­ ma k , h u k u k u n b i l i m olmadığı görüşünü h a k h çıkarmaktan başka, insanı ne oldu ğu nu b ilmediği b i r takım k a id eler in despot u ygu la yı­ cısı veya zavallı kölesi d u r u m u n a düşürür ( 37) . Hu ku ku n fonksiyonları açısından d a s oru n a eğilirsek, görü rü z k i h u k u k n o r m u b i r ya n d a n etik değer, diğer ta r a fta n sosyal ol g u y­ la b es len m ek ted ir (38), B i r başka b en zer deyişle «H u ku k yönelmiş b i r top lu m s a l yaşama A d a l e t kavramı söz k on u s u oldu ğu za ma n m a k ta n başka dü zenidir» (39). a da lete görü lü r k i a da let, h u k u k u n b i r yanı o l ­ Ka n fcı ayırıma göre Fels efen in de p r a tik kısmının e ti k yönü nden çıkmaktadır ( 40) . Hu ku kçu ola ra k b ü nyemizde h er a n ye r a la n a da let, fels efi b i r r ea lite olduğuna göre, felsefe ya p ma ­ mız. H u k u k Fels efes ine eğilmemiz kes in ola r a k zo r u n l u d u r . B u k o n u l a r incelenmediği ta k tir d e k a n u n k o yu c u n u n h er eyle­ m i meşrudur, ör n eğin , tr a f i k (34) (35) (36) (37) (36) (39) Î40) ÖZBtLGEN: s ÖZB ILG EN: s fb id. 50. ARAL: 133. Ü ZB İLG EN; S ARAL: S, 9­10 CU VÎLLİER: t ku rallarına 49 50 16. ve ÇAÖIL: s 23. P 13. u ymayanları id a m e tti r ­ mek, ölü lerin b a ca da n çıkarılmasını şart koşmak, b or cu n u öd emeye­ n i hiçb ir şekilde s o r u m l u tu tm a m a k vs . g i b i k a n u n l a r n ed en ka aykırı ols u n , neden k a b u l ed ilm es in çınılsın? O ys a d u r u m hiçte gerçekleştirecektir. P ozitif ve neden hu ku ­ u yu lm a k ta n ka ­ b öyle değildir, k a n u n k o y u c u a d a leti hu ku ku yetkinleştirmek, ku su rlarından, noksanlarından arıtmak, değer açısından y e n i l i k g e tir m e k için k a ­ n u n k o y u c u H u k u k Fels efes in i k a yn a k ola r a k ele alıp. çalışmaları­ nı b u n a göre yü rü tmek zoru nda dır D iğer ya n d a n «H u ku ku k o ya n üstün gü ç karşısında İnsan, körü körü ne tüm b ed en ve r u h u ile tes ­ l i m olm a k İs temez» ( 4 1 ) , o h u k u k a , maku l» k a b u le değer, olması ge­ r ek en oldu ğu , sağlam temeller e dayandığı sürece hü rmet göstere­ c e k tir . D em ek k i h u k u k u n e tik ve ma ntıki H u k u k Fels efes in in lerce ona na ca k, görevidir, a n ca k b u ta k ti r d e d i r k i h u k u k b i r e y ­ a d a letli b i r dü zenin yu c u n u n y o l u n u aydınlatacaktır II — Y İ İN AN F E I ^ E F E S I A n tik Yu na n doğru lu ğu nu n sağlanması, F el s efes in gerçekleşmesinde k a n u n k o ­ ( 42) . : in cel em ek tek i gerekçemiz, ça ğla r b o­ yu n ca h er türlü d i n ve düşünce s is temin d e e tk is in i gösteren b u dü ­ şünce akımını tanımadan çekten de il er iye g i tm e n i n çok gü ç olmasıdır, ge: E s ki Y u n a n b i r kü ltü r dehası ola r a k or ta ya sonra , zamanımıza d ek hü kü mranlığını sü rdü rmü ştü r b i l i m l e r , fels efi b i l i m l e r , s os yoloji doğu mu nu çıktıktan ( 43) . Tin s el Yu nanistaııa b orçlu ­ d u r ( 44) . Yu n a r ! Felsefesi Plotinııs, S eneka , M a n us A u r e l i u s . Çiçe~ ron 'la Roma ya geçmiş, s tois izm'le H r i s t i ya n l i g i n gelişmesinde b ü ­ yü k etk id e b u lu nmu ş. Ortaçağda S t, Th o m a s d 'Acmrn , S t. Au gu s tİn ile K i l i s e n i n tem el direği olmu ştu r ( 4 5 ) , d a h a sonra b i r cep h ed en m a te r i a l i zm i , diğer cep h ed en M od ern Fels e­ f e n i n a n a kaynağı h a lin e gelmiş tir ( 4 6 ) . Y u n a n fels efes in in in s a n a dönü k t u t u m u (41) f42> ı43) (44) (45) (46) id ea lizm i etk il eyer ek Rönesans sonrasının dü şü nü rleri tarafından b i r kez ARAL; S 134 lltL.l s. 134­135 G Ö KB E RK: s. 15. ÖZB İLG EN: s. 146 ve B O U THO U L: W E RN E R: p. 268. İDİd­ p. 269 ve B tRAN D : s, 3. p. 10­18 AN TİK YU NAN FELSEFESİ d a h a ele alınarak, k o n u derinliğine eleştirildikten s onra , bugünkü in s a n değeri yaratılmıştır (47), B ilh a s s a D esca rtes ve B a con 'd a baş­ latılan b u t u t u m l a spekü latif fels efeden p r a ti k ya r a r l a r elde e d il ­ mes ine g id iler ek , in s a n doğanın m a l i k i , efen d is i d u r u m u n a g e t i r i l ­ miştir ( 4 8 ) , B a con tü meva rım, D esca rtes akılcı, matematikçi yön­ temle evr en e hü kmetmeye çalışmışlardır (49). D a h a Önce gördü ğü mü z g ib i, felsefe sözcüğünü Y u n a n is ta n ya ­ ratmış, fels efen in te r m i n o l o j i s i b ü yü k ölçü de Yu nanlı fıtozoflarca ku ru lmu ştu r, b ilh a s s a A r is to , fels efeye içerik vermiş «s on er ek ( en ­ teilek i) », «ilk neden», «va r lık ola r a k va rlık­ mu ştu r ; oku l­ değişik fels efi açıdan bakış E s ki Y u n a n d a olu ş­ id ea l izm ­ m a ter ia l izm , r a s yon a l izm ­ a m p r izm , n o m in a l izm ­ o b j e k tif id ea li zm­konseptü a l izm d og m a tizm . ve söz­ (50). D iğer ya n d a n filozofik cü kleri fels efeye kazandırmıştır l a r a ve r ea liteye g ib i k a v r a m s ep tis izm­ (51) g ib i görü şler b u r a d a or ta ya çıkmıştır. Tü m b u k a vr a m , görü ş ve dü şü nceler fels eieyle b ir l ik te , h u k u k fels efes in i de etkilemiş, ayrıca h u k u k fels efes ini ve h u k u k u doğru ­ d a n etk is i altına a la n b i r çok f i k i r akımı gene A n t i k Y u n a n düşün­ ces inde or ta ya çıkmıştır, l y o n y a O k u l u n d a sosyal düzen ( n om os ) ­ doğa l dü zen ( fizis ) a yırımım görü yoru z, s ofis tler b u lmu ş (52), P la ton , ola n ve olması gereken rinliğine in celeyer ek olması gereken hocası S ok r a t' la b i r l i k t e doğacı hu ku ku düzen karşıtlığını d e­ «İdeal h u k u k u ^ salık ver er ek, D oğa l H u k u k Teor is in in i l k h a b er cis i o l ­ muş. A r i s to konseptüalist t u t u m u y l a s os ya l düzen ve olması k en dü zen karşıtlığını köklü b i r şekilde u zlaştırmıştır (53). V e n i ­ h a yet S tois izn V le çağlar b oyu insanlık t a r i h i n i yönelen, h u k u k d el er in i e tk i l e yi p " to p l u m s a l s özleş meyi» doğuran ger t¬ D oğal k a i­ Hu ku k Teor is i b ü tü nü yle k e n d in i göstermiştir ( 54) . D emek k i «ta rihi süreç içinde oluşan ve gelişen fels efe» ve h u ­ k u k s is tem ler i, çok kere Kl a s ik Y u n a n Fels efes inde d i r . B u K l a s i k Fels efen in (47) (48) (491 (50) (51) (52) (53) (54) ü stadlan. tem ellen m ek t Ortaçağ'da olduğu g ib i. Y e m W E RN E H ' 273 tb ld. 273. İbid s. 273 CU VİLLİER: I I , p. 508 ÖZB ÎLG EN: S. 178­177 Ibîd. 150­162 Ib ld. 176­177. del VECCHİO: * 51 ve ARSAL: 118. Z a ma nla r çu lar Fels efes i içinde ve gü nü mü zde de, filozofla r için i l h a m kaynağı o l m a k ta d e va m ve h u k u k ­ etmekted irler» ( 5 5 ) , ya ­ samamıza e tk is i h er s a h a da görü len B atı Felsefesi, m a n evi ka yna ğı­ nı A n t i k Y u n a n dü nyasında b u l u r ( 56) . A n tik Yu na n Fels efes in i İncelerken Ko zm o l o j ik p ol oj ik D e v i r ve B ü yü k S is tem ler D e vir , A n tr o­ D e v r i d iye üçlü b i r a yırıma g it­ tik , oldukça k l a s ik ola n b u a yırımda kıstas h er üç d e v r i n filozof ve oku llarında ola n ortaklaşa k a r a k te r d i r , gerçekten de i l k i k i d evir d e s is tems iz ola r a k önce doğa, s on ra in s a n , s on d evir d e ise h e m in s a n h em de doga s is tem a tik b i r şekilde incelenmiştir, b u son aşamada, aynı za ma n d a b ü yü k fil ozcfik s is temler d e or ta ya D iğer ya n d a n , fels efe ve h u k u k çıkmıştır. b i r i b i r i n d e n k op m a z i k i b i l i m dalı oldu ğu g ib i, s iya s et ve s os yoloji b i l i m veya d i s i p l i n l e r i İse a y­ rıca sıkı b i r şekilde on la r a b a ğlıdır. B u nedenle dü şü nü r ve oku lları in celer k en , onların s os yolojik ve s iya s a l görü şlerine, az d a olsa ye r ve r m e yi z o r u n l u saydık. A — KO Z M O L O J İK B u d evir d e, D E V İR : is m in d en de anlaşılacağı üzere dü şü nü rler s or u n u ü zerine henü z eğilmemiş lerdir, on la r önce doğa yı g etir en i l k öğeleri t a m m a çabası içindeydiler ( 57) . in s a n m eyd a n a E vr en in m e y­ d a n a gelişi, a s tr o n o m i, coğrafya ile i l g i l i s u a ller s or u p , gezegen ler in , b u a ra da özellikle D ü nya ve G ü neşin m a h iye t ve yapıları ü zerinde dü çü nreler iler i sü rerlerdi ( 58) . Ö nce sırf düşünsel fa a liyetle or ta ya çıkan Ko zm o l o j ik lozofları, b u n u p r a t i k evr en e limler in d oku mu n a fiîozof­ mntematikci s ok m a k la , m a te m a tik , fizik g ib i b i ­ yo l açmışlardır, oldu ğu nu D e vi r F i ­ n i t e k i m Th a les ve b i l i yo r u z. Fels efen in P ita g o r ' u n p r a ti k ya r a r sağlamadığını il er i sü renlere P ita g or ve Th a les örneği ye te r l i ceva p o l u r sanırız. E vr e n i ya r a ta n i l k a n a ma d d e (55) r56i (57) <58) ( a r k h e) n ed ir ' B İRANI! s. 3 îbid, s. 7. VVERNER: p. 22­23, ARS AL: s. 14 ve ÖZBİLOEtf: S. 147 B tRAN D : s. 13 ve ŞENEL: a 85 A N TtK YU N AN FELSEFESİ Tha les fe göre s u d u r b u . yaşayan, canlı, va r olm a gücüne sa­ h ip , r u h u ola n b îr su (59) Ana xıma ndros için r ea liteler in gerçek ilkes i s on s u zl u k tu r ( A p e­ ır on ) , ma d d eler arasında b i r zıtlık vardır, yaş­kuru, soguk­sıcak vs. g i b i zıtlıklar arasında sonsu z, b itm eyen b i r savaş hüküm sürer, ev­ r en b u savaştan doğmu ştu r ( 60) . A n ex im en es için il k ana ma d d e ha va dır (61). Th a les . A n e x im a n d r o s tyo n ya ve A n ex im en es Ekolünün M i l l e t B ölü mü nü b i r b ölü m va rdır k i , b u l yon ya Ü nlü filozofa meyd a n a Kozm ol oj ik D evr in getiriyorlardı, ikin ci Ekolünün m ih en k tası H e r a k l i t ' t i r . göre, i l k a n a ma d d e evren s el, sonsuz, yaratıcı b i r ateş­ tir . Z ıtlıkla r kavgası ateşle sona erer. evr en in sonu glob a l b i r ateş ola ca k, ye n i h a ya tla r a doğu m hazırlayacaktır, ateş aynı za ma n d a evr en s el akıldır, ya n i Ta nrıdır (TjOgo?) (62), *<B:r n en i re i k i kez g i ­ r ilmez» d i yo r H e r a k l i t, evr en devamlı d e vi n i m h a lin d ed ir , s ta ti k l i k görü nü mdedir, asıl ola n sürekli d e vi n i m d i r (6'tî. H e r a k l i t ' i n h u k u k açısından önemli yanı, ola n düzen ( n omos ) ve olması gereken do­ ğal düzen ( fizis ) a yırımı yapıp n omos u n fizis e uyması gerektiğini savu nmasıyla D oğal H u k u k veya D oğacı H u k u K Te o r is in in i l k h a ­ b er cis i olmasıdır (64). l yo n ya Ekolü ile b i r l i k te . A n t i k Y u n a n Fels efes inin önemli k i ­ şilerinden b i r i P ita g or ' d u r , adı geçen düşünül m a tem a tik ka nu nla ­ ra , ve akıla çüre evr en i yöneten b i r r u h ta n sözeder ( 65) . h er şeyin aslı b u r u h tu r , in s a n da r u h u n a s tr on om i g ib i doğa ma n d a b ir parçasıdır ( 66) . M a te m a tik , b i l i m l e r i n i n k u r u c u s u ola n P ita g or . aynı za­ h er şeyi r u h idesine bağlamakla, felseic sahasında j i k ve a k s iyolojik açıdan id ea lizm in , evr en in salı akılla ka vr a n a ca ­ ğını mü mkü n görmekte ise gn ozeolojik açıdan r a s yon a lizm in cu s u du ru mu ndadır ( 67) . şüphesiz H er a k l it' d e de r u h a tayız, a n ca k r u h idesi Pita gor 'd a d a h a s is tem a tik tir . B tRAN D : s. 13: W ERNER: p. 23 ve ŞENEL: E 8 5 . BİR AND : s. 14 ve W ERNER: p. 23 W ERNER: p. 23; SJENEL: S. 86 vv B tRAN D : S, 16. ten W ERNER: p. 2&: ŞENEL: s. W ve BTRAND: s. 19. (62) ŞENEL: s. 00 ve B tRAN D : s. 19. (63 > ÖZBİLOEN: s 152 f64> WFRTtfFH: p 29. (65) ŞENEL: s. 92. (67) W ERNER: P­ 30. (591 160) on tolo­ kum­ r a s tla ma k­ Yu ka rıda adı geçen on ' u n m eyd a n a filozofla r d a n getirdiği E lea s on ra , Pa r men id es ve Z e­ Ekolünü görü rü z, b u (.'kul evr en d e h er şeyin d u r g u n oldu ğu nu İleri sü rerek, d i n a m i k H e r a k l i t ' i n k a r ­ şısına çıkmaktadır ( 68) . K o zm o l o j i k ve L eu k ip p es ' le D oga Fels efes i E mp ed okles , b i r l i k t e sona An a xa gor a s , D emokr it ermiştir. B u g r u p dü şü nü rlerde ana f i k i r , i l k öğelerin a to m l a r d a n m eyd a n a gelmiş olmasıdır ( 6 9 ) . D e v i ­ n i m l e r i ile evren s el akılı doğu ran a to m l a r a in m e k esas b i l g i y i ger­ çekleştirmektir­ G örü lü yor k i , b i l i m s e l ol a r a k a nca k çağımızda göz­ lem i yapılab ilen atomları A n t i k Y u n a n Fels efes i da ha o çağda keş­ fetmişti. B — A N TRO P O L O J İK D E V İR : B u d evir l e b i r l i k t e s or u n artık süje, in s a n ü zerine eğilme şek­ l i n i almıştır. Ü nce doğanın in celen ip , s on r a sıranın in s a n a n o r m a l d i r , insanoğlu gelmes i içinde b u lu ndu ğu , şaşarak b aktığı e vr e n i ta ­ nıyıp, i l k n ed en ler i a n la m a ya çalıştıktan s on r a k en d i b il in c in e va ­ racaktır, k en d i, dış evr en e kıyasla da ha b i l i n e n d i r , i — S ofis tler in s a n s or u n u ü zerine eğilen i l k filozofla r s ofis tler d ir . S ofis t, önceleri b i l i m ve s a n a tta u«ta ola n k ims eler e ve r il e n sıfattı. P l a to n b u sözcü ğe, «sa hte b ılmi yü ksek fiya tl a s a ta r a k hocalık ya pıp, k e n ­ d i çıkarlarından başka b i r şey dü şü nmeyen insan» şeklinde b i r a n ­ la m vermiş tir ( 7 0 ) , S ofis tler e göre s a lt gerçeklik şahlıkla b ilemez, y o k t u r , olsa b ile İnsan h er şeyi b öylece h er şeyden şüphe eden ta r ih in d e şü phecilik ( s ep tis izm) s ofis tler , fels efe a kımının k u r u c u s u olmu şlardır (71)­ S ep tik t u t u m önce sakıncalı g ib i görü nmektedir, s ofis tler olma s a b ile şü pheciliği, acab ayı or ta ya a tm a k l a , insanın doğru ola ­ r a k k a b u l ettiği ş eylerde açık kapı l e r d ir . (ÖÖJ (09) (10) (71> b ilims el b ırakması gerektiğini görmü ş ­ D o g m a ti k dü şü nceyi ta r i h te İlk kez on l a r sarsmıştır, İ&ld. 33 VP BİR AN D . ö. 21. W ERNER: p. 40; ŞENEL: s. 94 ve BİR AN D : a. 27­29 B tRAN D : s. 30 ve ŞENEL: S. 105. B İRAND 9. 31. keza AN TİK YU NAN FELSEFESİ gözlem, kıyas, k r i t i k g ib i b il im s el 365 yöntemleri de on la r keşfetmiş­ l e r d ir ( 72) . « H e r şeyin ölçüsü ( a m p i r i k ) insandır» d iyo r ünlü s ofis t Pr o­ togor a s ( 7 3 ) . D u y u organlarıyla algılanan şeyler sü b jektif ve deği­ şiktir, doğru ola n şey şu a n d a algılanan, d u yu l a n , özlemlen, is ten i­ l en şeydir. B öyle olu n ca , insanın başkalarına k en d i görü ş ve is tek ­ l e r in i k a b u l e ttir m e ye çalışmasında, aslında b el l i kişi için, b el l i za ­ m a n ve ye r koşu llarında doğru g i b i görü nen şeyleri sallmış g i b i ele a l m a d u r u m u vardır. H e r a m p h k şahısa göre ayrı a yrı saltlık ola ­ ma z, o h a ld e s a lt şeylerden b a h s ed emeyiz ( 74) . F a k a t h erkes değiş meyen b i r şey m e v c u ttu r k i . o d a ya r a r l : ve g er ek li için ola n ­ dır <75). Şüpheci ve rölativist t u t u m s iya s a l ve sosyal dü şü ncelerini de etkilemiştir, a n ca k ahlâkta ya r a r ve g e r e k l il ik gördü klerinden b a ­ zı s ofis tler, örneğin Pr otogor a s , b u açıdan d og m a tik mıza çıkmaktadır, ünlü düşünüre göre. insanı tavırla karşı­ h a yva n d a n üstün kılan değer ahlâktır, h er in s a n , in s a n olma er d em in d en let ve ahlâkın b i r parçasıdır ( 76) . dolayı a da ­ D evl et ve sosyal dü zen egemen sınıfların baskı aracıdır, k u v v e t l i n i n zayıfı sömürmesi şeklinde te­ zahü r eder. O ys a , in s a n doğasına u yg u n , o n u n k a r a k ter in e d en b i r sosyal ve s iya s a l düzen k u r m a k ger ek mek ted ir . fis tl e r arasında f i k i r a yrılığı or ta ya çıkıyor, k im in e h ita b e­ B u r a d a so­ göre doğada eşitlik vardır, h u k u k b u eşiiligi b ozmu ştu r; diğerlerine göre doğa­ d a eşitlik y o k tu r , h u k u k ve d evlet eşitliğin kurulması için çaba gösterecektir (77), S ofis tler in doğal h u k u k yanlısı ol u p olmadıkları yo l açmıştır, doğal h u k u k d egild e «doğa cı ( n a tu r a l is t) tartışmalara hu ku k» o l ­ du ğu şeklindeki görüşe yöneliş çağdaş b i r çok düşünürce yeğ t u ­ tu lmaktadır ( 78) . D u r u m u n tartışması dışında k a la r a k şunu söyle­ m e k is ter iz k i , doğal veya doğacı h u k u k s or u n u b i r ya n a ta r ih te i l k kez «toplu msal sözleşme» f i k r i n i (72) (73) (74) <75) (76) (77) (78) s ofis tler il er i süren düşünürler­ ÖZB İLG EN: s, 151 ve B O U THO U L: p. İ t W ERNER: 46; Y Ö R Ü K : s. 67 ve del VECCHÎO: S 36. B ÎRAND : fi, 31 ve W ERNER; p. 48. B IRAN D : s. 32. W ERNER: p. 4B. Ib id . p, 49 ve ÖZBÎLG EN: s 149­150. ÖZB İLG EN: s 150­151; B O U THO U L: p. 10 vv GÖKBERK: s. 58 d ir . M u k a veled e ta r a fl a r is ter yönetenlerle, insanın a m p r i k doğası ols u n , is ters e gene yönetenlerle insanın üstünde ve dışında ola n a da let id es i ols u n , b i z i m için önemli ola n , «toplu msal s özleş me» f i k ­ r i n i n or ta ya çıkmasıdır ( 7 9 ) , A r is to ' d a n Önce insanın to p l u m s a l b i r h a yva n n i l k dü şü nü r Pr otogor u s dışında lozofla r a H ip p ia s , G or gia s , oldu ğu nu tes b it (30), s ofis t ol a r a k tanınan f i ­ Pru d icos g ib i şahsiyetleri d e ila ve e t­ m ek mü mkü ndü r. 2 — S okra t : Ç a ğımızı e tk il e ye n b u lu ru z t b i r çok fels efi akımın m o d e r n düşünce ne d e n l i P l a to n kökeninde S ok r a i ı ve A r i s to ' n u n etk is in d e ise, b u i k i düşünür, b ilh a s s a P l a to n d a o d en l i S o k r a t' m etk is in d e­ d ir . F i k i r l e r i n i P l a to n ve X e n o p h o n ' u n ayrıca Aristófa nes'in yapıtlarından çıka rıyoru z, ünlü ti y a tr o o y u n u ­ B u lu tla r » da d a S okra t adını olu m s u z şekilde görü yoru z ( 81) . G en el Fels efes ine geçmeden, ahlâk ve er d em açısından yaşan­ tısına b i r gözatmakta fa yd a u marız, U nlü filozof D elf Ta pına gında ­ k i «'kendini ta n ı» ögü tü nü kab u llenmiştir ( 8 2 ) , ­ h er k es h er şeyi b i l ­ diğin* i l e r i sürer, oysa hiç b i r şey b il m e m e k l e d ir l e r , b e n hiç b i r şey şilmedigimi b il m e k l e , diğerlerinden d a h a fa zla b ilg i> e s a h ib im» d i ­ y o r S ok r a t ( 8 3 ) . K i m s e n i n hiç b i r şey b ilmediğini oldu ğu nu a ra ma k, b u d u r u m u şer filozof: rişir, a ma h erkes e a n l a tm a k , esas b i l g i n i n ne açıklamak için yo l l a r a dü­ Atina lıla rı u y a r m a k için koşar, çab alar, tartışmalara g i ­ i y i n i y e tl i çalışmaları on a , n ih a ye t dü şmanları d os td a n çok düşman 'gençleri kötü yol a ina nma ma k» su çlarıyla m a h k em eye kazandırır s evketmek, tanrılara v e r i r l e r (84), gü zel b i r s a vu n ­ ma ya p a r B eş yü zler M e c l i s i n i n karşısında, fa k a t az oy fa rkıyla id a ­ ma ma hkû m e d il ir . D ostları k u r t a r m a y a çalışırlar, o «en a d a lets iz dü zenin, dü zensizlikten dü zenin daha i y i old u ğu n u » s öyleyerek, koru nması amacıyla b aldıran o tu ze h i r i n i içerek yaşamını sona er ­ (79) (80) (81) (82) (83) (84) B ÎRAND " 35 ve ŞENEL: s. 113. W E RN E R: p 48 Ib id. s. 52. fb ld . s, 58; G ÖKB ERK: s 61 ve ŞENEL W E RN E R: p, 52. ŞENEL: s. 148 s. 153. AN TİK YU N AN n U t t H U d irir ( 58) . G örü lü yor k i , S ok r a t 367 a da let, h u k u k , ahlâk ve er d em açısından insanların p ek a zma r u m b o l a n b i r yaşam sürecinden geç­ miştir. A n c a k a d a let çok kez dü zene yeg tu tu lmalıdır. G en el Fels efes ini is im l e n d ir m e k te çünkü b ü yü k s is temler i tereddü t gösterilmektedir, k u r m a k d a n ziya d e doğurtan olmu ştu r o. za ten a n n es iyle aynı mesleği seçtiğini s öyleyip d u r u r d u , «a nnem ve b en eb eyiz, o çocuk doğu rtu r, b en b il g i doğu rtu lu n*­ d er d i (8li) B u n u n l a b i r l i k l e , yaşamda en önemli amaç ve er d em in b il g i ve b i i ­ g elik ( h i k m e t) olduğunu söylediğinden ­ B i l g e l i k Felsefesi» şeklin­ de adlandıracağımız b i r akımın k u r u c u s u olduğunu söylemek y a n ­ lış olma ya ca ktır ( 87) . S ok r a t, b ençliginde Ko zm o l o j ik D e v r i n fil o­ zofla rını e l üd etmiş ve onların etkis in d e kalmıştır. O n l o l o j ik açıdan düşünür, va rlıkla rın ma ddî olduğunu, fa k a t r u h aracılığıyla b i r ­ a r a ya g e l d ik l e r in i, uyuşum sağladıklarını il er i s u rer, b u r u h evr en ­ sel olu p , in s a n d a da b u l u n u r ( 83) . r u h nasıl insanı yönetiyorsa ev­ ren s el akıl, evren s el r u h da evr en i yönetir. İnsan r u h u yl a evren s el t u h arasında sezgi aracığıyla ilişki k u r m a k mü mkü ndü r ( 89) . Sokrat'ın esas önemini gn czeolojik sahada ren s el r u h u n tanınmasıdır, in s a n r u h u evren s el görü rü z. B i l i m r u h la ilişki ev­ h a l in ­ de oldu ğu ndan «'kendini tanımak»», r u h u n d e r in l ik l e r in e in m ek , ev­ ren s el r u h l a özdeşleşmek, b i l i m ya p m a k d e m e k ti r (90). ölü ms ü z r u h , da ha Önce vücuttan b ağımsız yaşarken gerçeği tanımıştı, şimdi on u hatırlamaya çalışmaktadır, a r a m a k , b u l m a k , b i l i m ya p m a k m a ya çalışmaktan başka b i r şey değildir ( 91) . hatırla­ Salt doğru vardır, in s a n b u tü mel, salt doğru ları ögreneb ıb r, b i l g i s a h ib i o l u r , b i l i m ya p a r (92). B i l g i rölatif şekillerde tezahü r etse b ile, in s a n r u h u n u n evren s el giler e r u h a yaklaşmasıyla, sağlam, h erkes için geçerli ola n ulaşmak mümkündür, b öylece S ok r a t d oxa ep is leme ( b il g i) karşısına y i koymakladır ( 93) . B i l g i n i n , b i l i m i n amacı (83} (66) (87) (88> (80) (90) (91) 192) (93) (sanı) b il­ evr en i tanımaktır, tü m b il im s e l çalış* G ÖKB ERG : S. 60, ÖZBİLGEN: s 163 ve ŞENEL: s 149 W ERNER; s. 62. İbld. p, 51. Ib id . p. 67. Tbtd p 50. tb td. p. 62. îbtd p 62­66. G ÖKB ERK; * 59. G O KB E RG : s. 60. m a l a r e vr e n i n özünü a r a r , tin s e l va rlığa s a h ip ola n b u öz Ta n rı'­ dır ( 94) . B i l g i n i n özü ne g itm e y o l l a n la dığımız dış d en eyi, mek ger ek iyor . n eler d ir ? k a v r a m l a r h a l in d e Y a n i tik e l d e n D u y u orga nla rıyla a lgı­ b el ir l eyip , sınırla rım çiz­ ( cü z) tü mele (kü lli) geçmek b ilim­ sel çalışmanın i l k a dımıdır «b ir ş eyin özünü, ya da ka vr a mım», ya ­ n i değiş mez özelliklerini «b ilen kims e», ya rgıs ı için sağlam, değiş ­ m eyen b i r tem el bu lmu ş, b öylece sallantılı s a m la r d a n k u r t u l u p , gü ­ v e n i l i r b il g iye u laşmış olu r», S o k r a t b u dü şü nceleriyle b i r ölçü de tü meva rım yönteminin S ok r a t, fels efen in k u r u c u s u du ru mu ndadır (95), a k s iyo l o j i b ölü mü nü de büyük çapta e tk il e ­ miştir, i n s a m n s on amacı m u t l u l u k t u r ( eu d a im on ia ) ( 96) . A n t r o p o ­ l o j ik in s a n a A n tik Yu na n Fels efes in in a n a teması zaten faydalı ola n , o n u m u t l u ed en u nsu rların araştırılmasıdır. S o k r a t için m u t ­ l u l u k ins a na ya ra rlı ola n şeylerin akılla b i r l i k t e ele alınmasıdır ( 9 7 ) , za ten b i l i m i n , b i r b akıma k o n u s u da b u d u r , insanın, r u h u n d e r i n l i k ­ ler in e in m es i, aklını ku llanmasıyla cak b i l i m y o l u y l a eld e e d il ir , mü mkü ndü r, asıl d eğerler a n ­ ö n c e yü reklilik, itid a l l e karşılaşır akıl. D eğerli ş eylerdir b u n l a r , a n ca k d a h a d a İlerleyecek, a d a let ahlâkı görecektir ( 98) . B i l i m ya p m a k l u k b i l i m ya p m a k l a işte b u d u r , er d em ve ve mu tlu ­ gerçekleşir, d e m e k k i m u t l u l u k , e r d e m ve b i ­ l i m , özdeş aynı ka vra mla rdır ( 99) . B il im s e l çalışmalardaki aşamalar, görü ldü ğü g ib i sırasıyla d a l, yü reklilik ve ahlâk­ adalettir. R u h u n b edene egemenliği iiidâ lin en g eller i aşarak dış dü nya ya karşı iti­ i ti d a l , koyması yü rekliliktir, gerçek yü rekli davranışta aklın rolü b ü yü ktü r (100). B i l g i n i n son aşamaya g el ip evr en s el dü zeni anlaması ise a da let ve ahlâktır, a da ­ let b i l g i n i n doru gu ndadır, in s a n aklının, in s a n r u h u n u n ve r u h l a özdeşleşmesi a d a l e ttir ilâhi akıl (101). D eğerler sınıflandırılmasında, d em ek k i a da let ve ahlâk en üst sırada olu p . Ta nrıyla aynı dü zeydedir, za ten Ta nrı içeriği ahlâk ve (94) (95) (90) (97) (9S> m) (100) (101) W E RN E R: p. 66. G Ö KB ERK: s. 62. Thirt. 63 ve 3 EN E L: S. 1G3. W E RN E R: p. 70. Ib id . p. 71. tb ld , p. 71 ve G Ö KB ERK: s 63. W E RN E R: p. 72. Ib id . p. 74. AN TİK YU NAN FELSEFESİ 36» a d a let oları evren s el b i r r u h tu r . A d a l e ti tanıyan m u t l u , er d em l i k i ­ şi yü rekli, i ti d a l l i , d os tlu k d u yg u s u n u b il en , ahlâklı, olması gereken id ea l insandır. İnsanların yaptığı k a n u n l a r değişir, a m a ilâhı evren s el değişmez, gerçek a d a leti değişmeyen a da lete u y g u n tanıyan m u t l u a da let in s a n la r, kanu nların b u şekilde yapılması için çaba göstermeli­ d ir ler . Sokrat'ın görü şlerini fılozofik açıdan değerlendirmeye çalışır­ sak, varlıkların aslını tü mel r u h a b ağlamakla on tol ou k açıdan l is t ( o b j e k tif id ea l izm ) , gn ozeolojik rea ­ varlıkların tanınab ileceğini öne sü rmekle açıdan d o ym a tik , b u tanımanın akıl yo l u yl a gerçekleşe­ ceğini söylemekle ise. gene gn ozeolojik açıdan r a s yon a lis t b i r t u ­ t u m içindedir, U nlü düşünür asıl değerleri ideler evr en in d e gördü ­ ğü için, a k s iyo l o j ik açıdan da id ea lis ttir . A n c a k iler id e göreceğimiz ü zere, b u sınıflandırmayı s is tema tik ola r a k P l a to n a ver m ek ye r in d e ol u r , baştan d a b elirttiğimiz g ib i. S okr a t fılozofik rin k u r u c u s u olma mış tır daha s is temle­ görevi b u s is temler in doğumuna zemin hazırlamaktı. Sokramın s iya s a l f i k i r l e r i n e gelince, l e r i n dogmasında en b ü yü k etk en fels efi bilindiği g ib i s iya s a l fikir ­ ve hukukî düşüncedir. B u h u s u s ünlü düşünür için de söz k on u s u d u r , genel fels efes iyle s iya ­ s a l düşüncesi b i r i b i r i n i ta m a m l a r . S ok r a t ilâhi a d a leti öngörü p, de­ ğerlerin doru ğu na a d a leti k oym a k l a . D oğal H u k u k görüşünü d ile g etir m ek ted ir , Sokrat'ın i l k hedefi, h u k u k vc s iya s etle maktı (102). Top lu m s a l ar­ lak ve a d a leti yaşamda b ir e y ve to p l u m u m u t l u edecek ola n şey, er d em l i ve ahlâklı davranışlarda bulunmaktır. E r d e m y i , kötü den a yırma yeteneği olduğuna ku r­ iyi­ göre b il g i yo l u yl a öğreni­ l ir , insanın k e n d i n i tanıması, asıl değerleri tanıdıktan spnra k en d i­ s iyle u y u m h a lin d e olmasıdır. B u da hiç b îr şeyde aşırıya kaçma­ m a k l a , itid a l , yü reklilik, ahlâk ve a d a letle gerçekleşir. Kişinin k en ­ d is iyle u y u m h a lin d e olması, aynı za ma nda top l u m l a u \ u m h a l in ­ de olması d e m e k tir , çünkü o to p l u m içinde yaşamaktadır, l o p l u m ­ la örtü lü b i r anlaşma yapmıştır (103), Anlaşmaya uyması, to p l u m ­ la u y u m u sağlar, to p l u m anlaşmayı b ozarsa, (102) (103) b ir ey, kanunları çig­ ŞENEL: s. 152. İbld. s, 153­165 Huk. Fak Mec. — F.: Î4 n eyer ek d eğ il ik n a yo l u yl a k e n d i n i s a vıın mılı, anlaşmaya sağlamalıdır. B u düşüncesini, s omu t yaşamında u yma yı da, hayatını fed a etm ek pahasına da olsa gerçekleş tirdiğine d a h a önce değinmiştik. T o p l u m u er d em yeten ek s a h ib i, akıllı, ye te n e k l i k im s eler ve b i l g i kalıtımsal b i r u n s u r tiştirmekle b i l g i ve yeten ek yön etmelidir; değildir, herkes k e n d i n i ye­ s a h ib i o l a b il ir , yönetime katılab ilir. G örü ldü ğü g ib i, yü reklilik, itid a l , i y i l i k , doğru , a da let ve ahlâk Sokrat'ın h e r tü rlü düşünüşüne hâkim a n a deÇerleı olmu ştu r, ya ­ şayışında d a içindeki «D aimonİon>» ( vicd a n , va h iy) u n sesine u ya ­ r a k , iihlâk hocalığının iler is in d e, b u ka vıa mla r m olmu ştu r u ygu layıcısı da (104), 3 — S okra tİk O k u l l a r : S okra t'ın ölü mü nden s onra öğrencileri, meye çalışmışlardır. A n c a k , h erkes d a n aralarında tartışma çıkmıştır ögrensini d eva m k e n d i açısından e tti r ­ yoru mla dığın­ (105). S o k r a ti k O k u l l a r 4 ta n e d ir ; % M eg a r a O k u l u : K u r u c u s u E u k ieid es ' d ir l er iyl e s o fis tl e r in k in i u zlaştırmaya 0 E l is ­ E r e l r ia O k u l u : E l is l i P h a id on 9 S okra t'ın görüş> çalısmışdır. P l a to n ' u n b i r d b l o g u n a adını verdiği k u r u c u s u d u r (106), S in ik l e r : K u r u c u s u Atma lı A n l is th e n e s ' tir . fıçı içinde ya ya ya n D iyojen B u oku lu b ir ünlü kılmıştır. S in ik l er e göre, yaşamın tek anlamı er d em d ir , er d em ahlâk ve b i l g i d i r , a n ca k k u r a m s a l d e­ ğil, u ygu la yıcı b i r ahlâk g er ek ir . M u t l u l u k b u d u r , şeref geçici, lüzumsuz ş eylerdir % K yr e n e o k u l H e d o n izm i la d o l u d u r , d ir (107). O k u l u : K u ze y A f r i k a ' d a A r is top p os ' u n ku rdu ğu (h a zcılık) geliştirmiştir. İyi b il g id ir , yaşam n a zla r ­ r a h a t ve neşeli yaşam (1U 8). (104) (105) (106) (107) (108) zen g in l ik , şan, G Ö KB ERK: s. 64. tbkd. s. 04­65. G Ö KB ERK; s. 65, lbı.[ s 60 ve ŞENEL: s 161, ŞENEL: s. 160, er d em ve b i l g i n i n ta k en d is i AN TIK YU NAN C — B Ü Y Ü K S İS TE M L E R A n tik Yu na n Fels efes in in FfcLSF.Kt^I 371 D KYRİ b i r s is teme kavuşması a nca k Pla ­ t o n l a b i r l i k t e gerçekleşmiştir. Pla ton , A r is to, S tois izm ve Epikü rizm gerek k e n d i çağlarında gereks e k en d in d en dü nya düşünce ve s iya s et alanlarına sonra gelen çağlarda geniş etk iler d e bulunmuştur. Adı geçen filozof ve o k u l l a r , fels efeyi b il im s el b i r bakışla on tol oj i, gn ozeoloji, a k s iyol oj i ve b u n la r a b ağlı ola ra k siyaset, h u ­ k u k ve d evlet konularında b el l i s is temler 1 — a) P la ton Yaşamı in celeyip , kurmuşlardır. : ve Yapıtları . Hocası Sokrat'ın etkis in d e fels efeyi geliştiren Pla ton , b u a ra d a A n tr o p o l o j i k ve Ko zm o l o j ik d e vr i n filozoflarını inceleme fırsatını da bulmuştur, i l k Çağ b i l i m adamlarının b i r çoğu g ib i o da m a n ­ tık, g eometr i, a s tr on om i ve mü zikle u ğraşmıştır (1). P la ton M Ö. 427 yılında A tin a ' d a , Atinalı a s il b i r a il en in çocu~ ola r a k doğmu ştu r. Çocu klu ğu ve gençliğinde eks iks iz b i r öğre­ n i m ve eğitimden geçmiş, H e r a k l i tc i filozof K r a ty l e ve tanınmış b i r çok s ofis t'ten d er s ler a la r a k fels efeye ola n merakı genç yaşlar­ da b a ş la mış tır N ih a yet 20 yaşındayken S okr a t'a b ağlanmış ve on u n ölü mü ne k a d a r S yıl deva mlı yanında b u l u n a r a k d er s ler in i izlemiş­ ti r , d a h a s on ra öteki sokratcılar g ib i, P l a to n d a M ega r n 'ya gitmiş, ora d a n da b i r dünya scyahatına çıkmıştır. İtalya, G i r i t, S icilya , M ı­ sır ve Kü çü k A s ya g ib i ye r l e r i gezmiş. te m a tik ve a s tr o n o m iyi Öğrenmiş, Mısırlı r a h ip l er d en m a ­ tta l ya d a pitngcrcu ların etk is iyle r u h u n ölmezliği teor is in i (r emin es cen ce) b enimsemiştir P la ton S icilya dönüşünde, A tin a d a , A ked emos d en ilen ünlü o k u l u A k a d e m i ' y i b ölgede k u r a r a k 20 yıl b u ranın yönetim ve öğreti­ m iyl e u ğraşmıştır. A k a d e m id e fels efeyle b i r l i k t e m a tem a tik , a s tro­ n o m i , fizik , tıp ve p o l itik a g ib i b i l i m dallarında öğretim yapılmak­ (1) RlV AU D : Histoire p. 162 ta ydı. Ü nlü dü şü nü r M . O . 347 yılında h a ya ta gözlerini kapamış­ tır ( 2 ) . P l a ton ' u n mektu pla rıyla b i r l i k t e 50 ye yakın ya pıtı va rdır, b u nları 4 d evr eye ayırarak sınıflandırmak mü mkü ndü r; i l k i k i d ev­ res in d e S okra t'ın etk is i b ü yü ktü r, b ilha s s a G ençlik D evr es in d e, ki b u d evir e S o k r a ti k D e v i r d e d e n m e k te d ir , S ok r a t ve P l a to n ' u a ynı şahsiyet ola r a k ele a l m a k hiç de yanlış olmayacaktır. P l n to n ' u n yapıtları d ia log la r s ek lin d ed ir , bü tü n S o k r a t s a h n eye çıkarak başsözcülüğü ya p a r d ia log la r d a ( 3 ) . b u nları d evir l er e göre aşağıdaki a yırımla snralıyab iliriz: 0 G ençlik D ıa logla rı K r i t o n , Protogora s , 0 ( S o k r a ti k D e v i r ) : I^akhes, P oh teia G eçit D ja iogla rı: G orgia s , Sokrat'ın Savu nması. 1, Kh a r m id e s , E u t h y p h r o n . Meııon, E u th yd em os , Kü çü k H ip p ia s . Kr a tyl o s , B ü yü k H ip p ia s , M en exen os . 0 O lgu nlu k D ia logla rı: P h a id on , Politeıa 1 I­ X, P h a id r os , S ym p os ion . # Ya şlılık D ia logla rı: Th ea itelos , l itik os , Ph ileb os , Tima ios , N o m o i b) Genel Felsefesi Pa r men id es . S ofis tler , Po­ (4). : P l a to n ' u n G en el Fels efes i i k i l i b i r dü nyayla karşımıza tadır: A kıl, id eler D ü nyası ( L e m on d e rü nü mler D ü nyası ( L e m on d e s en s ib le) ; çıkmak­ in tel l ig ib l e) ­ D u y u l a r , G ö­ felseıenin h er üç alanında d a b u i k i l i a yırım va rdır. aa) Ontoloji N es n eler in ; görü nü mleri dışında b i r de asılları, N es n eler za ma n la k a yb o l u p , göçerler, a m a id eler id el er i va h e r 2a ma n için m e vc u ttu r , örneğin h e r h a n g i b i r ü çkeni y o k ed eb il ir iz, a m a üçken (2) Yaşamı için ayrıntılı b ilgi: RÎVAU D : Histotrc... p. 162­165; R l ­ VAU D : Les G ra nd... p. 85­88. G Ö KB ERK: S. 72­73, W E B E R: s, 49. W ER­ NER: p. 85, ARS AL: s. 30­32. B lRAN D : s. 47­40. ŞENEL: s. 165­17 B REHİER: I , S. 96­07., OK AN D AN ; s 10W. (3) OÖKB ERG : s, 75 ve W E B E R: s, 50. (4) Yapıtlarının b u şekilde sıralanması: G ÖKB ERK: s. 74., ŞENEL S. 182 . B lRAN D : a 50.. W E RN E R: p. 86 ve RtV AU D : Hlstolre... p. 167 173. AN TİK YU N AN FELSEFESİ 373 id es in i asla, keza gü zel değişir a ma gü zellik idesi h er za ma n için vardır, çünkü m a d d e n in özü ide d i r , asıl r ea lite b u d u r ( 5 ) . N es n ele­ r i n aslını id elere b ağlayıp, asıl r ea l iten in bTj id eler olduğunu sü rmek, b ilindiği g ib i felsefede o b j e k l i f id ea lizm veya il er i m eta fizik r ea l izm d iye adlandırılmaktadır ( 6 ) . N es n eler değişir, öz, İde deyiş mez; n es n elerin çok olmasına karşılık öz te k ti r , deyişme, çoklu k D u y u l a r Dünyasına a i t Özellikler­ d ir , id e l e r D ü nyasında te k l ik ve devamlılık va rdır; öz saf. id e k a ­ rışıktır. N es n eler öze b en zerler, da ha doğrusu on a b enzemeye çalı­ şırlar, a m a asla t a m b îr b en zer lik eld e ed em ezler G erçeği ma d d ed e a r a m a k hatadır, gerçek özdedir, b u gerçek b edensiz, görü nmez, d o­ k u n u l m a z b i r gerçektir. F ilozofu n ör n eği» b u ik i Politea D ialogu ndakı «M a ğa ra ayrı dünya anlayışını s om u l b i r b içimde açıklar. D u ­ y u l a r D ü nyasının insanları b i r mağaraya tu tsık edilmiş g ib id ir l er , arkaları mağaranın kapısına dönüktür, zin cir e b ağlıdırlar başlarını g er iye çeviremezler, a nca k dış dü nyanın, İdeler D ünyasının ra du varına v u r a n çarpık gölgelerini görü rler. (réa lité) ve doğru ( vér ité) ola n b u d u r . O ys a mağa­ O n l a r için gerçek mağaranın dışında asıl n es n eler in dü nyası, ya h u t ta id el er D ünyası vardır ( 7 ) . İde aynı za ma n d a va rlığın n ed en id ir , «n ed en i» araştırmak «ilk n eden i» b u l m a ya çalışmak fels efen in k on u s u olduğuna göre. ide'nın araştırılması da b i l i m ve fels efen in k on u s u d u r . E vr en i ya r a ta n b u id ed ir , nes neler b u id eye bağlı oldu kları sürece vardırlar, d u y u or ­ ganlarıyla algılanan dü nya asıl r ea lite olma dığı gib i asıl nedens el­ lik ( i l l i ye t b ağı, sebcp­sonuç ilişkisi) de değildir, asıl r ea lite nasıl ide ise. asıl n ed en s ellikte id ed ir . N es n eler gelişmeyi arzu lıyarak, id eye b en zemeye çalışırlar, b u b enzeme h a lk a la r h a lin d e, aşamalar b içiminde gerçekleşir. G elişme z i n c i r i n i n doru ğu nda «Yetk in lik » İdesi va rdır, y e t k i n l i k n es n en in son amacı ola n « İ y i » d i r : « i y i » a d il olandır, « İ y i » aynı za ma n d a doğru nu n, b i l i m i n çeğin, tüm n es n eler in i l k n ed en id ir ( İyi s a lt n ed en işte b u « i y i » d i r , b i l i m i n görevi özü . va rlığın, ger­ B ien ) (8), D u yu la r S a lt değer, D ünyasından a yrıla ra k, aşamalarla «ıyi>­ ye yönelmektir ( 9 ) . İde ve * Jyi» za ma n (5) W E RN E R; p. 94 ve B İRAND : s 55­56. (6) ÖZB ÎLG EN: 167. (7) OÖKB ERO: s 74.. ŞENEL: s 182 . B İRAND ; s 50, W ERNER: p RIV AU D : Htstolre.. V 167­173 (6) W ERNER: S 50. (9) W ERNER: p. »5.97 ve W EB ER s Sû KlYA Z l C KTE M ve mekâna sığdırılamazlar, en yü ksek i y i , en s a lt değer ise Ta n r T­ dır ( D e m i u r g e ) ( 10) . Ta n rı, ya ra tırken, id e için k e n d i k e n d i n i tekrarlamaktadır. N es ­ id e n in b içim v e r i c i k u d r e ti y l e nesne ola b ilen şeydir. Ta nrı b öy­ lece, b içim ver er ek D u y u l a r D ü nyasını ya ra tır, bundan maksadı <­ lyi» id es in in mü mkü n oldu ğu k a d a r t a m b i r şekilde tanıtılmasıdır. Y a r a tm a d a fizik ve m a t e m a t i k k a n u n l a r hâkimdir, a n ca k b u k a n u n ­ l a r «iyi*­ telos ' u n u n e m r i n d e d i r . G ezegen ler i ve D ü n ya yı ya r a ta n Ta nrı, i n d i r i r , b i t k i l e r i b es len mek, o l m a k için ya ra tmıştır. aşağı b i r şeklidir. kozmos ) , D ü nyaya e r k e k insanı ha yva nla rı ise düşmüş r u h l a r a mekâ n D a h a s on ra kadım yaratır, kadın erkeğin M a k r o k o zm o s u n minya tü rü ola n in s a n (mikr o­ b ed en le çevrilmiş r u h içerisinde b u l u n a n zekâdır. İnsan b ed en i, r u h u n ahlâkça iyileşmesi için ku ru lmu ş ve dü zenlenmiş b i r iyileş tirme ve eğitme e vid ir , in s a n d a b ed en Ölür. a ma zekâ ve akıl ölmez ( 1 1 ) . bb) Gnozeoloji : P l a l o n ' u n B i l g i Teor is i ta m a m i y l e pıtagorcu bur görüşü d ile ge­ t i r m e k t e d i r ( 12) . B i l g i ed in m e, gerçekleş iyor; d e m e k r u h a ra cığıyla , akılcı b i r yöntemle k i P l a to n r a s yon a l is ttir . in s a n r u h u İd eler D ü nyasına a i tti r , D u y u l a r D ü nyasında b ed en tarafından tu ts a k edilmiş lir, O b u dü nyaya g elm ed en önce özgü r­ dü, İdeler D ü nyasında tüm gerçeklikleri tanımış, n es n eler in ol m a ­ sı g er ek en in i öğrenmiş , s a lt değerleri görmü ştü r, D u y u l a r D ü nya sı­ n a «işlenen b i r suç s on u n d a y a h u t d a E vr en ' e hâkim ola n b i r k a n u n yü zü nden inmiştir, İnsan s on lu ola n b u b ed en kalıb ından a n ca k ölü m yo l u yl a ku rtu lu r» ( 1 3 ) . B i l i m ya p m a k , fels efe ya p m a k A k ıl D ü nyasının ide ve değerle­ r i n i tanımakla mü mkü ndü r, in s a n r u h u d a h a önce Akıl D ü nyasın­ d a yaşadığından, şimdi yapacağı şey o D ü nya yı anımsamaya çalış­ ma ktır ( r em in es cen ce) . b u d i a l e k ti k akıl aracığıyla, tü m aldatıcı ih tir a s ve a r zu l a r d a n sıyrılmak s u r e tiyl e , a n a loji yön temin in ya r ­ d ımıyla gerçekleşeb ilir. B i l i m ya p a r a k in s a n İyi. doğru ve a d il ola ­ (101 (11) • (13) UTERNER: P. 11» W E B E R: s 60­63 B İRAND s. 58 İbld: s. 58 AN TIK YU NAN FELSKFEöT n a ulaşır, s a lt « i y i » y i k a vr a r . A r tık D u y u l a r D ünyasına b i r da ha dönmeksizin, b ed en in tu tsaklığından k u r t u l u r , özgü rlü ğü ne k a v u ­ şarak. A k ıl D ü nyasına döner ( 14) . İnsan r u h u n u n , in s a n aklının ereği, yu r d u n a , id el er D ü nyasına yen id en kavu şmaktır, b u d a ins a nda b i r eros (s evgi) kavramının doğu mu na y o l açmıştır. İdeler D ünyası gü zeldir, in s a n r u h u b u es­ te tik değeri tanır ve sever, b edene hapsedildiğinde, b u asıl değer­ l er i taşıyan id e l e r D ünyasına ola n s evgis iyle yanıp tutuşur. E ros doğru yönetilirse fels efi b i r coşunun doğu mu na yo l açar, b u aynı za ma n d a ölü msü zlü k çabasıdır (15). G örü lü yor k i , P la ton a göre D u y u l a r Dünyasında algılanan gö­ rü nü mler doksalardır ola n yasında (gn ozeoloji) (s a n ı), asıl b il g i akıldan çıkan. İdeler D ün­ ep is teme' d ir (16) P la ton b öylece ep is temolojid e r a s yon a lizm i s a vu n a r a k a m p r i zm i yanıltıcı görmekte­ d ir . cc) Alcsiı/oloji ve Ahlak : D eğerler çeşitlidir, hierarşik b i r b içimde sıralanmışlardır. F il o­ zofla r b u hiyerarşinin ü stlerinde ye r a la n ahlâk ( etik ) değerinin üs­ tü nde, diğerlerine kıyasla da ha fa zla Yu ka rıda gördü ğü mü z g ib i durmuşlardır. P la ton b il m e yi eros b ağlamaktadır, insanın salt özgü rlü ğe kavu rması, id eler kıvılcımına D ünyasına ulaşması b i r değerdir, b u değer « i y i * değendir, « i yi * ye iten ise sev­ gi, eros değeridir. d i r (17) D oga'nın amacı in s a n , insanın amacı ise id e­ P la ton değerler hiyerarşisini aşağıdaki şekilde sıralar : Ta nrı T iyi j ( S a lt deger H salt er d em , salt a h la k, s a lt a da let, gü zel) Yetk in l ik ( Ta mlık ) t D u y u l a r D ünyasının N es n eler i ( 18) . <14) BREHİER: 1.. p 116­11?, B lRAN D 102 ve RİVAU D : Les G rands, p, 101­103 (15) G ÖK B E RK: s. 80 (16) ŞENEL: s 172­173 (17) W EB ER: I M . (181 W ERNER: p 96­97. s 57­&Û, W ERNER: p 100¬ B u aşamalar in s a n r u h u n u n eros tarafından i ti l i p , id e yi a ra ma ­ sıyla gerçekleşir, a n ca k tek b i r yaşam sü reciyle in s a n r u h u n u n s a lt değere ulaşması oldukça gü çtü r. B u n ed en le s a lt i y l ' y * ulaşma ge­ n ellik le, insanın b i r kaç kez { Q ( r fizm ) ( b u rada D u y u l a r D ü nyasına gelmes iyle ol u r Pila gor ' u n or fizm in i görmekteyiz ( 19) . İdeler h a r ek et etm eye D ünyasına a it ola n r u h , b edene g i r d i k te n s onra başlar, er os 'u n İd eler D ü nyasına dönmeyi a r zu ­ etk is iyl e yen id en l a r ( 2 0 ) ; r u h b ed en e girdiğinde D u y u l a r D ü nyasının malı olmu ştu r, a ma b u o n u n asıl kimliğine parçalanmaya s eb eb olu r. a ykırıdır, b ed en r u h u ya nıltır ve b i r R u h a n ca k düşündüğü sü rece b ed en in etk is in d en uzaklaşır, id eye yön elir; b u r a d a b i r saflaşma, b i r er d em ­ leşmeden söz açılır, er d em çek değerlere A l e m in e ve b il g e l ik b u saflaşmayla açılan i l k b i l i m kapısı b u d u r ( 21) . başlar, ger­ B öylece İdeler g i r i l i r , i y i , gü zel, ahlâk, a d a let g i b i değerler hiyerarşisinin d o r u g u n d a k i değerler tanınır. E n yü ksek b i l i m , en d e r i n d i n , T a n ­ rı b u d u r . Protogoras'ın « H e r şeyin ölçüsü ( a m p i r i k ) i n s a n d u v sözü ­ ne P l a to n « H e r şeyin ölçüsü Tanrıdır»* d iye ceva p ver m ek ted ir . P la ­ to n ' u n Ta nrısı s a lt değer ola n , s a lt i y i . s a lt y e t k i n l i k t i r , k e n d i ter ­ m in o l o j is iyl e D emiu rge'dü r b u ( 2 2 ) . B u n a ulaşan r u h b i r d a h a ge­ r i dönmemek ü zere İdeler D ü nyasında kalır, sonsuzluğa d ek yü ­ rür. « i y i » ye yönelen, ahlâk değerini, Ta nrı D eğerini b u l m a ya şan in s a n r u h u n d a üç b ölü m va rdır: akıl, ces a ret ve a r zu . çalı­ Ru hu n düşünen b ölü mü akıldır, a tılımla rı ya p a n , cesa ret ve ihtiyaçlara yö­ nelen a r zu aklın e m r in d e d ir . C es a ret, aklın başarısına ya rdım eder, a r zu , ta m a ks ine aklı ya nlış yönlere s evked er , b u r a d a aklın a r zu y u g em l em ek tir . atlı b i r a ra b a ya k a n b i r attır: Ph a id r os görevi D ia log u n d a , P l a to n in s a n r u h u n u i k i b enzetmiştir, a tl a r d a n b i r i . s a h ib in i d in l eyen cesaret, diğeri h u ys u z, saf­ ita a ts iz, d eli d o l u b i r attır: h is l er ve a r zu la r . Sü rü cü , akıl, işte b u i k i karşıt k a r a k te r d e k i atı yönetir, cesa ret on a ya rdımcıdır, a m a a r zu on u yanlışlıklara götü ­ r e b il ir . B u üç b ölü me a i t üç d e er d em vardır, a n ca k b u n l a r aklı d i n ­ l e d ik l e r i sürece er d em olacaklardır. A klın e r d e m i b il g el ik , er d em i yü rekli davranış, a r zu n u n er d em i ise ihtiya ttır, ces a r etin dördü ncü (19) G O KB KHK; (20) B lRAN D : s 58. W E RN E R: p. 105. G ÖKB ERK: s 7 6 ­ 7 8 . ÖZB tLOEN: S 1 6 7 ­ 1 6 8 . W E RN E R: p. 118. <21) (22) s. 8 4 . AN TİK YU N AN FEl£EFEÖl b i r er d em da ha 377 va rdır k i b u d a a d a lettir , a da let diğer üç e r d e m in u yu şu m h a l in d e olması s on u cu or ta ya çıkar ( 23) . İnsan r u h u a k i m ya rdımıyla , o n u n mağaradan, b ed en d en hü kü mranlıgıyla karanlık k u r tu l a c a k ve ışıklı İdeler D ü nyasındaki ye­ r i n i b u lacaktır. As ıl değerler, asıl h a zla r, gü zellik, i y i . tüm m u t l u ­ lu kla r o n u n olacaktır. P la ton ahlâk fels efes in de ta m a m i y l e S ok r a t ın etkısindedir, h e r za ma n için e r d e m l i olma yı, asıl e r d e m i n b il g e l ik oldu ğu nu s a vu n ­ mu ştu r. A n c a k o hocası S o k r a t' ta n i l e r i gid er ek, le b irleştirip İdealist A h l a k Fels efes in i c) Hukuk, Siyaset ve Devlet b ilgeliği id ea lizm ­ sistemleştirmıştir. i E s k i dü şü nü rlerde p o l i ti k a ve ahlâk b i r b i r i n d e n a yrılma zdı, b i ­ r e y ve vatandaş aynı kişilerdi, amaç, b i r e y i n d evlet içindeki m u t l u ­ lu ğu , d e vl e tin ise, ahlâklı, e r d e m l i b i r dü zen meyd a n a g etir m es iy­ d i. N i t e k i m , P l a to n için p o l itik a ahlâklı olma sanatından başka b i r şey değildi ( 2 4 ) . P l a to n ' u n h u k u k , s iya s et ve d evlet görüşü genel fels efes ine p a ­ r a l e l b i r t u t u m izlem ek ted ir , b u r a d a d a (ontolojık) ola n b i r dü zen, o l a n b i r h u k u k ve id eler D ü nyasına a i t olması ger eken j i k ) b i r dü zen ve h u k u k ikiliği m e vc u ttu r . t o p l u m için D evlet, (d eon tolo­ Pla ton 'a göre b i r eğitim k u r u m u d u r . B u eğitimin yü ksek ereği, i n ­ sanı D u y u l a r D ü nyasından, d u y u l a r üstü dü nyaya b u dü nyadaki h a ya tta tanrısal h a ya ta fels efeye, b i l i m e , s a na t, ed eb iya t yü kseltmek hazırlamaktır ( 25) . ve B u da ve mûsiki öğrenimine değer ve­ r en b i r d evl et dü zeninin ku ru lmasıyla mü mkü ndü r. A ma ç b i r e y i n y e t k i n olu p , id eler D ü nyasına yaklaşmasıdır, b u n ed en le s iya s et saklıkla ahlâka tâb i olmalıdır. Olması ger eken a d il h u k u k , İdeler D ü nyasaldadır, a n ca k D u y u l a r D ü nyasında d a b u h u ­ k u k u gerçekleştirmek in s a n mu tlu lu ğu ve yetkinliği için d e vl e tin görevi b u n u n sağlanmasıdır. g e r e k b d ir G örü lü yor k i , P la ton D oj H u k u k Te o r is in i s a vu n u yor , p o zitif h u k u k dışında, olması s a lt akıldan çıkan id ea l h u k u k D oğa l H u k u k ' t u r . A n c a k r ecegimiz (23) 424) (25) ü zere. D oğal H u k u k u b ilinçli ola r a k gereken , iler id e sistemleştirenler W E RN E R: p. 106 ve JAN E T: p. 103­104. JAN E T; p. «S., O KAN D AN ; S 206 ve del VZCCHİO; 5. 41 GÖK B E RK: S. 86 S tois yen dü şü nü rlerdir. Z a ten P l a to n ' u n g er ek hocası S ok r a t, reks e öğrencisi A r i s t o g i b i s iten in s a lt zen s izlik endişesinden d evin er ek , çekleştiğini, b u n u n ge­ egemenliğini s a vu n u p , dü ­ a s k a r i a d a l e tin dü zen içinde ger­ dü zensizlikden i y i oldu ğu nu il er i sü rmesi D o ­ ğa l H u k u k anlayışından uzaklaşması anlamına alınmalıdır ( 26) . P o l itik a , aslında ahlâkdan başka b i r şey değildir, b ir e ye ahlâk nasıl bazı değerleri gerçekleştirmesini emr ed iyor s a , d evlete d e p o­ l i ti k a ve dola yıs ıyla ahlâk a ynı ş eyleri em r ed er . P o l i ti k a insanları e r d e m s a h ib i ve a d i l kılan b i r b i l i m d e n başka b i r şey değildir ( 27) . Politika nın asıl görevi ahlâklı vatandaşlar yetiştirmek, onların öğre­ n i m ve eğilimler iyle u ğraşarak yetkinleş tirmek!ir. B u d a er d em , akıl ve ahlâk gü zelliğiyle mü mkü ndü r, d em ek k i s iteye hâkim ola * Lak k a n u n l a r aslında ahlâk i l k e l e r i d i r , ahlâk, politikanın id ea lid ir , ahlâk a d a let ve özgü rlü ğü g e ti r i r . E n yü ksek ahlâk ve e r d e m l e ttir , s os ya l mez dü zen için a d a let g i b i önemli b i r ada­ u n s u r dü şü nü le­ ( 2 8 ) . P o l i ti k a ü lkeyi zenginleştirmek için yapılan çab alar, ge­ lişi gü zel k a n u n l a r k o y m a veya lâf ve va a tl er l e h a l k a k e n d i n i s ev­ d ir m e sanatı değil, insanları m u t l u , e r d e m l i ve a d il kılma b ilimi­ d ir (29). E r d em , ahlâk ve gü zellik zor la h a l k a k a b u l ettir il em ez, on la r a b u s evg iyi ver ecek eğitim ve öğrenimi u yg u l a m a k g er ek ir , b u d a küçük yaşta b aşlanılan fels efe, s a n a t, ed eb iya t mü zik ve gereğinde b ed en eğitimiyle mü mkü ndü r. S on d e vir l e r in e k a d a r P la ton ahlâkı t o p l u m hayatı için ye te r l i k a n u n ola r a k k a b u l etmiş tir, a n ca k s on ya pıtı « N i m o i » D İalogu nda kanu nların üstünlük ve egemenliğini lâk ve e r d e m i n a n ca k d evl etin (Ka n u n la r ) s a vu n a r a k , a h ­ sıkı d e n e ti m i altında gerçekleşece­ ğini söylemiştir, b u d a yönetenlerin, b i r e y ü zerindeki sıkı otor ites i­ n i n savu nu lması anlamına g el m ek ted ir . O ys a gördü ğü mü z g ib i, P olitea adlı D ialoğu nda, ahlâk ve e r d e m i n k a ­ nu nların rolü olmaksızın vatandaşların olacağını il er i sürmüştü (26) (27) (26) (29) (30) aynı P l a ton , yu karıda ( 30) . ÖZB İLG EN: 5 165­109 O KAN D AN : 3. 206 B REHÎER: I , t . 149 JAN E T: p. 129 O KA N D AN : 207­20» yetiş tirılmes iyle Aslında, ahlâk mü mkü n b u r a d a da önemini k a yb etm em ek l e, a n ca k d evlet d en etim in d e d a h a ya ygın ve ya ra rlı olacağı s a vla nma kta dır P la ton ahlâk, a d a let ve e r d e m in gerçekleşmesi için ilginç b i r d evl et dü zeni öngörmektedir. B u r a d a , ünlü filozof in s a n r u h ve b e­ d en iyl e b i r kıyas ya p a r a k d evlette de r u h ve b ed en d eki akıl­ cesaret­ a r zu b ölü mlerine u y a n üç sınıfın varlığından söz ed iyor . A klın ye­ rini yönetici filozofla r , ces a r etin y e r i n i yü rekli savaşçılar, a r zu , is ­ tek ve h i s l e r i n y e r i n i ise zenaatkârlar ve çiftçiler atmıştır ( 31) . D e vl e ti n üçlü sınıflardan ku ru lması b elli ger eks in meler s on u ­ cu d u r . İnsan tek babına yaşayan b i r varlık değildir, to p l u m içinde yaşar, yetkin liğe, m u t l u l u k ve h u zu r a t o p l u m içinde kavuşur. D o­ ğ a n ın amacı in s a n , insanın amacı ise m u t l u l u k r efa h ve id ea l ola ­ na erişmektir. B u n l a r a n ca k to p l u m içinde s iya s a l ve top lu m s a l d a ­ yanışmayla gerçekleşir. D em ek kı d e vl e tin kökenini, b i r e y i n yaşa­ mını sü rdü rmesi, yiyecek, barınacak g er ek s in m el er in in dola yısıyla m a d d i ve m a n evi g id er ilm es i, mu tlu lu ğa ulaşma a r zu s u n d a a ra ma k g er ek ir . B u nların dışında, insanları b i r i b i r i n e yaklaştıran diğer b i r zo r u n l u l u k da ha va rdır, o da h er tu ılü saldırılara karşı k en d in i ko­ ru masıdır, b i r l i k t e n k u vve t doğacağına göre huı­un da to p l u m için­ de gerçekleşmesi olağandır. Tü m b u g er ek s in m eler in karşılanması, savunmanın sağlanması a n ca k b el l i yön etim ve d en etim le sözkonusu ol a b il ir . İşte ları karşılayan çiftçi ve zeneatkârları d en etleyen , savaşçıları yöneten, on la r a e m i r ve r i p genel ihtiyaç­ t o p l u m u s a vu n a n düzen, r efa h ve ada¬ l eti sağlayan b i r akıla ihtiyaç va rdır. İnsanı nasıl b i r akıl yöneti­ yors a , to p l u m ve s iteyi d e yöneten b i r akıl g er ek m ek ted ir (32), R u h ta k i üç b ölü m, görü lü yor k i d evletle de a yn en m e vc u l tu r . r u h ta oldu ğu g ib i h e r üç sınıfın da k en d in e özgü er d em i va rdır: yöneticilerin er d em i akıl ve fels efe, a s k er ler in e r d e m i yü rekli da v­ ranış, zeneatkâr ve çiftçilerin e r d e m i ise itid a l d ir , üç sınıfı b i r a r a ­ da tu ta n , u yu şu m sağlayan e r d e m a d a l e ttir (33). Fonksiyonları yer in e g etir en dır, yöneticilerin d a ya n a k sınıfların b elli özelliklen olma b ­ kaynağı akıl olduğundan, en akıllı i s i ) OK A N ] > A N" F». 217. • V H i LıGEN t 171 . M V E C C H I ARSAL: s 84 B tRAN D : s 62 (32) O KAN D AN : s. 215­216 ve JAN E T: p. IS il­ lM , (33) O KAN D AN : S 218 O kim­ fi 40 41 s eler arasından seçilmeleri g er ek ir , en akıllı k im s eler de fil ozofl a r oldu ğu na göre, yöneticiler filozoflardır, za ten felsefe ahlâk, gü zellik, i y i l i k ve doğru lu k b i l i m i d i r . E ğitim ve öğren imle gerçek değerlere, id e l e r D ü nyasına yaklaşan filozofla rın, olması ger eken i tanımaları s on u cu d e vl e ti b u n a göre yönetmeleri mantık ku rallarına d a h a u y ­ g u n dü şmektedir. A n c a k ger ek yöneticiler, gereks e savaşçılar kişi­ s el çıkarlarını d evl et çıkarlarından a yırdetmelidirler, b u n u n için b a ­ zı te d b i r l e r alınır, b u n l a r mü lkiyet ve a ile yasağıdır. M ü lkiyet kişi­ sel çıkarların doğu mu na y o l açar, kişiye ih tir a s ve a r zu ver er ek ica ­ bında d e vl e ti i k i n c i p la n a i t t i r i r . A yr ıca zen g in l ik ve f a k i r l i k to p ­ l u m l a r d a dü zen ve u y u m u b oza r, b u n ed en le mü lkiyet mü şterek olmalıdır. A i l e d e t o p l u m l a r için sakıncalıdır, evlen m ek , b e l l i k ims eler e ta h s is etmek , d evlete ve r il m e s i ger eken g i ve s e m p a tin in azalıp, sarsılmasına, a ile ken d in i önem, sev­ s evgis in in genel çıka r karşısında önelip, ü stelmesine yolaçar. B öylece yönetici, diğer va ­ tandaşların du ygu larına karşı ta m a m en l a k a yt kalır ve egois t d u y ­ gu ların e tk is i altında d e vl e tin gen el çıka rını s a vr n kla r . B u d a s ite­ de b a n ş ve sükûnun b ozu lmasına s eb ep o l u r . dolayısıyla kadın ve çocu klar d e vl e ti n d e n e tim i a l tm d a s iten in genel ve mü şterek ma lı olma lıdır ( 3 4 ) . Ö nce, a ile ve mü lkiyet sınırlanmasını yönoticı ve savaşçılar için düşünen P l a ton , son ya pıtı K a n u n l a r d a d a h a gerçekçi b i r dü zey geler ek, b u sınırlamaları ya lnız fil ozofl a r için Öngörmüştür. A i l e b ilh a s s a mü lkiyeti k a b u l etmemes i ve n ed en iyle P la ton , b azı k im s eler ­ ce komü nist ola r a k nitelendirilmiştir, oysa o n u n tüm çabası s ited e­ k i b ağ ve dü zenin sağlanmasıdır, komü nist d o k tr i n lelin d e b i r mü lkiyet kısıtlanmasından ols a olsa çağının sözelmek faşist d iye a dla ndıra b ileceğimiz S p a r ta şey değildir. s ite l e r in in gelişmişinin An ca k seçkin b i r sınıfın to n ' u n d e vl e ti filozofla r a yanlış p la ton eu olacaktır, dü zen, aslınd anlatılmasından başka b i r a ğırlık tanıyan b i r yön etim şekli, d e vl e ti yönetmesi anlamına a r is tok r a tik tir gerekçesi p a r a ­ geleceğinden, P l a ­ ( 35) . İdeal D evl et d i y e adlandırdığı b u hü kü met şekli b u dü nyada m evcu t değildir, o n u n ye r in e T i m o k ­ r a s i. O liga rş i. D e m o k r a s i ve T i r a n i g ib i hü kü met şekilleri va r ­ dır ( 3 6 ) . Savaşçılar, t o p l u m u n a l t sınırlarındaki karışıklıkları ba­ (34) O KAN D AN : s. 219­222., ŞENEL; ft, 197, ARSAL: s. 85 . VE C C HtO : S, 43.« JAN E T' p 134, ve ÖZB İLOEN: S 174 (35) O KAN D AN : S. 325 (36) İbld. s 227­228 del ha ne ed erek s ite yönetimini ele geçirdikleri d u r u m l a r d a s i or ta ya çıkar, aynı d u r u m d a n zen g in ler Timok r a ­ faydalanırsa oligarşi, fa ­ k i r l e r leh in e o l a yl a r gelişirse d emok r a s i d oğ a r Ka rış ıklığın a n a n e­ d e n i mü lkiyet ve a ile ku ru mlarının doğu p, to p l u m yaşamını etk il e­ leşidir. B u r e j i m l e r içinde en kötüsü d em ok r a s id ir , da d emok r a s id e özgü rlü k ve eşitlik vardır, i l k za ma n la r ­ a nca k za ma n la b u nla r yozla ştırılır, d em ok r a s i dejenereleşir. anarşi ve dü zensizlik h e r a la n ­ d a k o l gezer, b azı in s a n la r or ta ya çıkar, d em a g ojiyle, halkı s a vu n ­ l u g u n u İleri sürer, onları kandırır. İktidara g eld ik ler in d e, de yönetimi s a yes in­ aldıkları özgü rlü ğü yıkıp, baskı ve tedhiş yaratırlar, a rtık to p l u m d a k i r e j i m t i r a n i d i r . G örü lü yor kı. P la ton ahlâk ve er­ d e m i n eg emen oldu ğu A r is tok r a s id en , Ti m o k r a s i , O ligarşi, _ D em ok ­ a s i ve T i r a n i y e k a d a r , k e n d i anlayışına göre iyid e n kötü ye tü m id a ­ re ve d evlet şekillerinin lanımını yapmıştır. P la ton , d a h a s on ra K a n u n l a r adlı yapıtında s en tetik b i r hükü­ m et şeklini salık ver er ek , d a h a gerçekçi esaslarla, tüm b u yönetim­ l e r i n i y i yanlarını ele alıp ye n i b i r dü zeni savunmuştur. 2 — a) A r is to : Ya şa mı ve Ya pıtla rı . O r ta Çağ'a hü kmeden H n s t i y a n Fels efes in in b ü yü kleri S t. Th o­ ma s d ' A q u i n , S t. A u g u s ti n g ib i k im s el er i ya r a l a n , Fârab i ve Rüşt tarafından Rönesansa tanıtılan, M o d e r n Çag Fels efes ini Hristiyan­ Mü slü man, tbnı bü­ yü k ölçü de e tk il e ye n A r is to , A m p r ik ­ Ra s yo­ n a lis t, Id ea lis t­ Rea lis t h er tü rlü d i n ve f i k i r akımında k e n d i n i gös­ termiştir. Fels efen in tanımını i l k kez o yapmış, mantığı kurmuş, ıdalete o içerik kazandırmıştır, m a d d eyle r u h u n b ağıntısını o ger­ çekleştirmiş, fels efeyi yer e o indirmiş tir ( 3 7 ) . A r i s to M . ö . 384 yılında, Ma kedonya nın S ta gir a k en tin d e dol to r b i r babanın oğlu ola r a k doğdu . 17 yaşına ka da r, babasının kişi­ sel d e n e tim i altında p o zitif b i l i m e , d en eys el araştırmalara karşı b ü yü k i l g i göstererek b i l i m ze vk in i a lmış tır Babasının Ölümü üze­ i n e A ti n a ' y a gelmiş , P l a to n ' u n ku rdu ğu A k a d e m iye g ir er ek 40 ya ­ şına ka d a r , 23 yıl Öğrenim görmü ştü r. Çalışkanlığı vc b il g is i saye­ s in d e, kısa za ma n d a P l a to n ' u n d i k k a t i n i çekmiş, fa k a t za ma n za ­ m a n b ağımsız ve değişik görü şleri s a vu n a r a k hocasıyla çatışmıştır. (37) W ERNER: p. 136­137 ve ARSAL; 03, 05 Ü stadının ölü mü nden s on ra , A r i s t o Atin a 'yı terketmiş, A n a ­ d o l u ya g elip Assos'a (Ç a n a kka le) yerleşmiştir. M.Ö. 345 yılında A s ­ sos P er s l er in elin e geçince, u yu p , M a k ed on ya ' ya M a k ed on ya Kr a lı geçerek, b u r a d a F i l i p ' i n Filip 'in çagınsına 13 yaşındaki oğlu is ­ k e n d e r ' in öğren im ve eğitimiyle u ğraşmıştır. C rna fels efe, ahlâk, ed eb iya t, p o l i t i k a ve doga b i l i m l e r i öğretmiştir, is k e n d e r ' in iler id e kazanacağı « B ü yü k » sıfatında A r i s to ' n u n e tk is i kü çü msenemez. M .ü . 335 yılında İskender'in ta h ta çıkmasından sonra , A r i s t o A t i n a ' ­ ya g id er ek or a d a L yk eion d iye adlandırılan yer d e ( g ezin en ler ) o k u l u n u k u r d u , Peripa tetİkos o k u l a b u lu ndu ğu yer d en dola yı Lis e de d en m ek ted ir , a n ca k öğretiyi d e va m e ttir e n l e r P er ip a l etis yen ola ­ r a k adlandırılır. O k u l d a fizik , m a te m a tik , ed eb iya t, es tetik, mantık, p o l itik a , ahlâk, r e to r i k ( h ita b e t) ve fels efe g i b i b i l i m ve s a n a t d a l ­ larında öğr en im ya pılırdı. M.Ö . 323 yılında, İskender'in ölü mü ü zerine, bütün ü na s ya Y u n a n is l a n d a is k en d er taraftarlarına k ed on ya İmparatorlu ğu na ve karşı b i r akım b elirmiş, M a ­ karşı y e r s e r a ya k l a n m a l a r olmu ş tu r A r i s t o b u n d a n endişelenerek aynı yıl Ka ls is 'e geçmiş ve b i r yıl s on ­ ra h a ya ta gözlerini kapamıştır ( M . Ö . 322) ( 3 3 ) . A r i s to ' n u n yapıtlarında Pla ton'u nkilerİn a ks ine b e l l i, s p es ifik k o n u l a r incelenmiştir. M a ntık ü zerine ya zıla r «O rga nom* (alet.) adı altında toplanmıştır. B u k ita p ta « Ka teg or il er » ( va r ola n ü zerine d e­ yiş lerin a n a formları. « P er i H ermen eia s » «An a litika I » (ta sım ü zer in e), «­ Analitika (önermeler ü zer in e). I I » ( ta n ıla ma , tanım, sı­ nıflama, ve b i l g i n i n i l k e l e r i ü zerin e). <*Topika» ( D i a l e k ti k tasımlar ü zerine) g ib i k o n u l u r vardır. Ayrıca A r i s t o aşağıdaki kita pla rı d a ya zmış tır «*Pori S op h is tik on E legkh on » ( S ofis tl er in yalış çıka rımla ­ rı ü s tü ne), «M eta p h ys ika » ( M e ta f i z i k ) , «P h yn ik a » ( F i z i k ) , « P er i l a Z oa H is toria » ( Z o o l o j in in ta r i h i gelişimi ü zerin e), ««Peri p s ykh e» ( R u h ü zerin e), «E lh ika N ikomokh eia » { N ik o m a k o s ' ta k i a h lâ k), « E t­ h i k a E u d emeia » (Ö demos a h lâ kı), «E thıka M egLila * (B ü yü k a h lâ k). «P olitik a », *­ Politeiı Ath en a ion » (Atin a lıla rın ( H i t a b e t ) , « P oetik a » ( S n n a t) D e vl e ti) , «Rh etor ik a » (39). (38) Aris to"nu n yaşamı için ayrıntılı b ilgi: O K AND AN : s. 247­249.. ŞENEL: B. 228­229.. B REHİER: I , p. 168­169. RİVAU D . Histoire... p. 236¬ 238.. RİVAU D : T*s G ra nds.. , p. 116­117.. W ERNER: p 124 ve OÜ KB ERK s. 92. 93. (39) Yapıtları için ayrıntılı b ilgi: O Ü KB E RK: s. 93­94., RİVAU D : Histoire..., p. 239­24L. RtV AU D : Les G rands. .. p, 117­118., W E RN E R: p 125 ve BREHİER: I , p. 169­171. AN TİK YU N AN FELSEFESİ B u nların dışında, A r i s to Ha yva nla rın k a d a r çeşitli ya pıtla r meyd a n a b) Genel Felsefesi yaşamından, mekaniğe getirmiştir. : A r i s t o ' n u n «gen el F e l s e fe s in d e İde­ madde dü alizminin id e a l izm ­ n o m in a l izm 3B3 göreceğimi? en büyük özellik u zlaştırılmasıdır, b i r başka deyişle o b j e k ti f ka rş ıtlığının y e n i felsefe akımının adı senteze kavu ştu ru lmasıdır konseptü alizm d i r (40), adı geçen akım tü melle (kü lli) veya Bu enlellektü ali/m­ tik e l ( cu z'i) arasında sıkı b i r ilişki ku rmu ş tu r aa) O n to l o j i ; A r i s t o da hocası P la ton g ib i gerçek va rlığın tü­ m el b i r id e oldu ğu nu k a b u l ler le nes neler etmiştir. A n ca k , on a göre hocası ide­ ve fen omen ler , b i r b a g ku ramamıştır, İdeler yâni ti k e l ve tü mel arasında gerçek D ü nyası D u y u l a r D ünyasından ayrı b i r dü nya ola r a k kalmıştır ( 41) . O ys a id e b i r s oyu tla ma değil, b i r yaşam il k es id ir , r u h ve b eden ünite m eyd a n a r eel ve id ea l ilk eler i b irleştirip b i r g e ti r m e k te d i r ( 42) . Felsefe ( m e ta fizik ) , va rlığı varlık ola r a k in celeyen va rlığın a n a i l k e l e r i n i ve a n a n i te l i k l e r i n i in celer ( 43) . b ilimd ir , o Başka b i r deyişle va rlığın özünün tanımlanmasındaki « v a r » sözcüğünün a n la ­ mını araştırır. B u araştırmada va rlığın va rlık ola r a k in celen mes i, İlk n ed en in araştırılması ve son ereğin, dolayısıyla Ta n n 'n ın tanın­ ması soru nları vardır. P la ton ve S ok r a t için varlık ve İlk n ed en tümel b i r id ed ir ' h er şey b u id ed en çıkar. A r i s t o ise tü meli, ti k e l i tanımak için b i r araç k a b u l ed er ( 44) . D em ek k i felsefe Önce b u dü nyayla on d a n s onra aşamalarla m a n evi dü nyaya ve Ta nrı'ya G erçek va rlık, fen om en ler ide h a lin d e b il in e n va rlığı ğildir, fen omen ler gid ecektir . içinde gelişen özdü r. N es n eler in fen omen ler k a vr a m , dışında ayrı b i r gerçek d e­ içinde k e n d i n i gerçekleştiren özdü r, öz, h ep o l ­ muş ola n va rb ktır, öz, k en d i şekillenmelerinin a n ca k b u şekillenmeleri de «g er çek * b i r şeydir, (40) (41) (42) (43) (44) ilg ilen ecek tir , ÖZB İLG FN: s. 176­177. G ÖKB ERK: S. m. W ERNER: p 130. tb ld : p. 130 ve BREHİER: I . p 186 G ÖK B E RK S, 07 ­ L b i r i c i k dayanağıdır, bütün fen omen ler özün gerçekleşmesidir. F en om en l er D ü nyasında h er şey f o r m k a ­ zanmış, oluşan, gelişen b i r m a d d e d ir ( 45) . N es n elere hâkim ola n 10 k a teg or i va rdır: öz ( cevh er ) , n i te l i k ( k e m i ye t) , n icel ik , b ağıntı ( n is b et) , yer , za m a n , d u r u m , iye l ik ( m a ­ l i k o l m a ) , ed im , e d i l i m . B u k a teg or il er d en d i va rdır: va rlığın ma ddî dışında va rlıkla rın 4 « n e­ n ed en i, va rlığa va rlığa h a r ek et sağlayan n ed en , b içim ve r e n va rlığın yöneldiği n ed en , ( er eks el) n e­ d en (46), Tü m b u etk en ler le ma d d e h a l in d e ola n varlık, s on er ek tarafından çekilir» gü ç kazanır, f o r m olma yı a r zu la r . V a rlığın şum, gelişim n ed en i f o r m d u r ; ma d d e, olu ­ gü ç h a l in d e k i va rlığın ta ­ m a m l a n m a a r zu s u , f o r m o l m a isteğidir. D e m e k k i , m a d d e n in , h a r e­ ket e ttir ic i, m o to r gü cü yle d e vin ip , son ereğe yönelmesi asıl r e a l i­ ted ir ( 47) . B u b i r geliş im ve olu şu mdu r, fen omen ler , nes neler yasındaki h er şey f o r m kazanmış ola n b i r m a d d e d i r G örü lü yor k i , ma d d ed e b i r telos, b i r a ma ç vardır, b u f o r m o l m a amacıdır, dü n­ m a d d e­ n in son ereği, A r i s t o te r m i n o l o j i s i yl e en tellek i' s i b u d u r . a n la ms a l h a le g e tir e n özdü r; öz F o r m n ed ir ? F o r m m a d d el er i g er ek l i olandır, geçerli olandır. rastlantının karşıtı, deyişmeyeriv h er za m a n E v r e n b u özle k u r u l u d u r , b u öz ma d d es i, i l k m a d d e s i d i r için n es n eler in a n a G örü ldü ğü g ib i, b u r a d a A r i s t o hocası P l a ­ to n ' u anımsatıyor, P l a to n ' u n « i d e » s i « F o r m » şeklini almış g ib i gö­ rü nü yor; f o r m te k d ir , s on s u zd u r , t a m ve deva mlıdır, özdü r, oys a ma dde çoktu r, b ölü nü r, doğar, y o k ol u r , e k s i k ti r , geçicidir ve n i h a ­ yet d u y u organlarına h ita b ed er . B ü tü n b u n l a r a ra ğmen, tü meller açısından F o r m ' l a id e aynı ş eyler değildir, A r is to' d a P l a to n ' u n a k ­ s in e gen el b i r öz değil, h er va rlığın k en d in e özgü özü va rdır, keza öz P l a to n ' d a k i g ib i aşkın (tra ns a nda n­ mü teâ l) m a n a n ­ m e k n i) d i r ; f o r m m a d d ed en gelen va rlık s oyu t f o r m ve s o m u t değil, yerleş ik ( i m ­ a yrı değildir, çünkü m a d d ed en m eyd a n a mü teşekkildir ve gö­ rünen ma d d es i s o m u ttu r (47 a ) . P e k i y i , tü m b u f o r m o l m a P la ton ' a çabası neden? A r is to b u r a d a d a yaklaşarak «ilk h a r ek et ettir ici» ya d a «salt for m » u « i y i id es i» ne b a ğla ma kta d ır S a lt f o r m y e tk i n , eks iks iz, h e r za ma n (45) îb id: s. 101. (46) B İRAN D : s 79.. ARS AL: s. 34.. RİVAU D : Les G rands , p W ERNER: p. 137. ve G ÖKB ERK: 5. 102. (47) W ERNER: p. 137­138. (47 a) îb ld: p. 140­143. h için 123 . AN TİK YU N AN FELSEFESİ va r o l a n Ta nrı'dır, Ta n r ı r u h ' t u r , n ou s (a kıl) dır, özü de, ma d d es i de k en d is i ola n dü şü ncedir ( 48) . S on er ek Ta nrı'ya ulaşma, s a lt i yi ­ ye va rma dır, tü m va rlıkla rın en tellek is i b u d u r . Va rlık B ilnü çerçevesi içinde, A r i s t o D oğa B i l i m l e r i m d e in ce­ lemiştir. N es n el er in tü mü ne fizis d e n i r (d oga veya e vr e n ) ; doğa, b irliği ola n canlı b i r b ağlantıdır. B u b ağlantı içinde ma d d e, sayısız kılıkla ra g ir er ek , gittikçe d a h a yü ksek fo r m l a r a doğru il e r l e yip , Ta n r ı'ya yaklaşır. B u gelimed e s on er ek Ta n r ıd ır . Ta nrı, yu karıda d a b elirttiğimiz g i b i en yü ksek değer o l u p tin s el b i r d u r u l u k t u r . Ta n r ı aynı za ma n d a eks iks iz b i r düşünce, b i r akıl ( n ou s ) , en b ü yü k haz, e n yü ce gü zellik ve e n gerçek va rlıktır (49). D oğadaki fen om en l er b i r i n c i doğru ltu da i k i doğru ltu da yü celiğe doğru dü zensiz değişmelerden b aşlıyarak, yü kselir; gökyü zü nü n dü zenli h a r e k e tl e r in e ; öb ü r doğru ltu da d a , r u h u n en değerli geliş­ mes i ola n a kıl b il g is in e k a d a r b i r yü kseliş vardır. B u gelişme d izi­ s i yıldızla rda b irleşir, çünkü o n l a r h a r e k e tl e r i en dü zenli ola n , en yü ksek zekâlı, en a kıllı ru hla rdır ( 50) . A r i s to ' n u n d efn imd en , ölü mlü lü kten, kısacası m a d d ed en gelen Tanrısı, artık ölü msü z, s on ­ su z, za ma n ve ye r kaydı o l m a ya n , a m a va rlıkla rla iç içe ola n , tüm e vr e n i ka p s a ya n i m m a n a n b i r Ta nrıdır. E n dü zenli h a r e k e ti gerçekleştiren yıldızla r, d a ir e s eklin d e b i r h a t çizerler, oys a top r a k , s u , h a va ve ateşten meyd a n a gelen dün­ ya d a k i h a r ek et doğru çizgi şeklindedir. D oğru h a r ek et İki tü rlü dü r: to p r a k ta m er k eze doğru ola n h a r ek et, ateşte ise m er k ezd en u za k­ laşan h a r ek et. B u h a r e k e tl e r in değişik tezahü rü raslantı vc çarpış­ m a ya y o l açar, oys a gökyü zü ndeki d a ires el h a r ek etler d e raslantı ve çatışma y o k t u r ( 5 1 ) . A r i s to o n to l o j i s i n i n f i z i k izahlarında «Kozmolojik şü ncelerini su p görmekteyiz, n i t e k i m Ana xa gora s'ın e vr e n i de top r a k , h a va ve ateşten m e yd a n a bb) G n ozeoloji M a d d eyle D evr in » dü ­ gelmekte i d i . : doğru dan ilişkisi ola n . o n u n aracığıyla Ta nrı ve b i l i ­ me ulaşan in s a n aklı, evr en d ek i tü m ola y ve nes neleri Tanır ve öğ­ (48) (49) (50) (51) G Ö KB ERK: S. 104. Ib id : S. 104­105 ve W ERNER: p. 172. G ÖKB ERK: s. 105. tb ld : s. 106. Hu k. Fak. Mec. — F.: 25 N l Y A Z l ÖKTEM 3B6 r en ir . D u y u l a r ve h is l er insanı h a r ek ele yöneltir, a r zu ve düşünce m u h a k em e şeklinde tezahü r eder. Ta s ım ve tü meva rım aklın yo l u n d a k i h a r e k e tl e r id ir , s ezgi ( i n t u i t i o n ) aracığıyla b azı b ilim du ru m­ la r d a n es n eler ve ol a yl a r l a ilişki ku rma mız mü mkü ndü r. İnsan a k ­ lı dü z b i r ta h ta değildir, b azı i l k e l e r va rdır, b u n l a r e vr e n i tanıma­ y a ya rıya n, özü n b il in m es in e ya rdımcı ola n k a teg o r il er d ir . B u k a ­ te g o r il e r in n eler oldu ğu nu o n to l o j i b ölü mü nde görmü ştü k, b u n l a ­ rın s a yes in d ed ir k i , b i l g i eld e etm e olanağına s a h ip olmaktayız, a n ­ ca k d en eys iz k a teg o r i hiç b i r İşe ya r a ma d en ey k a te g o r il e r i ta ­ m a m l a r , formla rı açığa v u r u r ( 52) . D em ek k i b i l g i va rdır, on u n l a ilişki k u r m a k mü mkü ndü r, za­ ten A r i s t o ' n u n V a rlık Teo r is in d ek i k es in f o r m açıklamalarından d a b i l g i n i n elde edileb ileceği görüşünü çıkarmak mü mkü ndü r. B öy­ lece A r i s t o b i l g i n i n eld e edilemeyeceğini i l e r i süren s ep tik veya g i n i n za ma n ve ye r koşu llarına göre değerlendirileceğini röla tivist görü şlerin karşısına çıkıp. B i l g i Teor is in d e b il­ s a vu n a n d og m a tizm i» savu nmaktadır ( 53) . A r i s to fels efen in doğa yı ve insanı in celer k en , önce b i l i m i n ne oldu ğu nu incelediğini, a n ca k anlamanın, yapısının ve b i ­ lim s el düşüncenin f o r m ve kanu nlarının n i t e l i k l e r i n i n n eler ğunun araştırılmasının gerektiğini s öylemektedir. ilişkisi ola n metod b u nları old u ­ B u d a mantıkla s o r u n u n u n çözü mlenmes iyle mü mkü n o l m a k ta ­ dır. B i l i m s e l B i l g i y i amacına u laştıran yo l mantıktır, o b i l i m s e l araş­ tırma tekniğini öğretecek ayrı b i r b i l i m dalıdır, dola yısıyla mantık tüm b i l i m l e r için b i r hazırlama b i l i m i ola ca ktır ( 54) . D a h a önce d e b elirttiğimiz g ib i A r is to , « O r g a n on » adlı kitabında miş ve s is tem a tik b i r b i l i m ola r a k or ta ya mantığı in cele­ koymu ştu r, A r i s t o ' n u n ku rdu ğu for m el mantık, yü zyılla r b oyu n ca , düşünce ve b i l i m dü n­ yasına hâ kim ola r a k, zamanımıza k a d a r gelmiş tir ( 55) . A r i s t o ma ntığının kökleri, P l a to n ' u n id e D o k t r i n i n d e d i r ( 5 6 ) , A r i s to ' d a da gerçek va rlık f o r m ola n tü meldin tü melin b il g is i ise ka vra mdır. A n c a k r ea lites iyle b u k a vr a m ti k e l i n İşte ma ntığın s o r u n u tikeli» tü mel (52) (53) (54) (55) (56) İlişki h a l in d ed ir . arasında gerçek b i r b ağın k u ­ B İRAN D : * 112. RtV A U D : Les G r a n d s ... p. 125. G Ö KB ERK: s. 95. B İRAN D : B. 71 ve B REHİER: I , p. 171. B REHİER: I . p, 173. AN TİK YU N AN FELSEFESİ ru lmâsıdır. B u b a g tik el d en 387 d e vin m e yl e gerçekleşeb ilir, çünkü t i ­ k elle doğru dan ilişki ku rma mız ola n a k d a h il in d ed ir , a n ca k ilişkimiz­ d en b il im s e l b i l g i y i çıka rma mız için, ve r i l e r i i y i algılayıp, b e l l i şe­ k il d e s ınıfla ndırma mız ma lıd ır; ma k, g er ek ecek tir . M a ntığın i l k h a r ek eti b u o l ­ değerlendirmek, b en zer ver il er d en b u şekilde n es n en in ger eks izler in i a yır­ n i te l i k l e r i ve cin s i b elli ol u r , b i r k a v­ r a m g r u b u içine s o k u l u r ( 57) . N es n e' n in k a v r a m kazanması hüküm yo l u yl a olu r , hü kü m b i r düşünce olu şu ğu du r. H e r hü kü mde süje ( özn e) , yü k lem) ve ( b a g) k op u la d en il en p r ed ik a t üç u n s u r vardır ( 58) . (sıfat, Ö rneğin «ka r b eya zd ır » d er k en , «kar>* süje, « b eya z» p r ed ik a t ve « d ır » k o p u ­ ladır ( 5 9 ) . H ü kü m doğru veya yanlıştır, nesnede olduğu g i b i va r ­ lığı veya yoklu ğu nda n söz ed ilm ez ( 6 0 ) , doğru hüküm, süje ile p r e­ d i k a ttn . k o p u l a yolu yla b i r i b i r i n e b ağlandığı b i r cü mle f o r m u a l ­ tında, b u cü mleyi m eyd a n a g etir en ğe u ya ca k şekilde a yrılma la rıdır. ka vra mla rın, o b j e k tif gerçekli­ b i r i b i r l e r i n e b ağlanmaları, ya h u t b i r i b i r l e r i n d e n Buna karşılık yanlış hü kü m, kavramları gerçekliğe u ym a ya ca k b i r şekilde, b i r i b i r l e r i n e b ağlamak ya h u t d a b i r i b i r l e r i n ­ d en a yırma k d e m e k tir . H ü kü mler tü mel, sü b jektif ve tik e l o l a b il ir ­ l er ( 61) . A r i s to ma ntığının asıl önemli yanı a iil o j izm , tasım, mantıksal kıyastır. Ta s ım, önergemelerden m eyd a n a gelmiştir, b e l l i b i l i n e n hü ­ kü m m a h i ye ti n d e k i önermelerden, b i l i n m e ye n b i r önerme, b i r sonuç çıkarmadır. Ö rneğin; b ir in ci önerme (b ü yü k ön erme) s a n la r Ölü mlü dü r^; i k i n c i önerme ( s omu t ( b u n a s u b s u m tion d e n i r ) : ola y) «b ü tü n i n ­ «b en de İns a nım» üçünuü Önerme veya varılan sonuç ( o l ­ ması ger ek en ) b en d e ölü mlü yü m» (62), A r i s to tasımla k a teg or iler öğretisine varmıştır, y a n i düşüncenin 10 f o r m u n u b u lmu ştu r, b ilindiği g ib i dü şü ncenin b u 10 f o r m u s a ma n d a va rlığın da formla rıdır. Ta s ımla r da hü kü mler g ib i tü mel, tik e l ve sü b jektiftir. a lela d e tasımla b il im s e l tasımı a yırdeder (57) (58) (59) (60) (61) (62) aynı A r i s to B il im s e l tasım ve kanıt­ B İRAND : S. 72. B İRAN D : S. 72­73 ve ARAL: a. 1E9­160 ARAL: tt> 160. İbld: s, 159. B İRAN D : E . 71­73 ARAL: s. 162^163 . B İRAND : s 73 ve BREHİER: 1. p. 179 lar» en s on u n d a , h er tü rlü şü phenin seçik, a ks i is p a t ol u n a m a ya n ilk eler e dışında ola n, ta m a m i yl e açık dayanır. B il m e işleminde sez­ g i n i n ( i n t u i t i o n ) rolü b ü yü ktü r, s ezgiyle a k s iyom l a r , doğru dan doğ­ r u y a k e n d i l e r i k es in ola n Önermeler b u l u n u r , b u nların en önemli­ l e r i ^ çeliş mezlik», «a yn iyet­ Ö zdeş i» ve <­üçüncü h a lin ola ma / lığı» ön ermeleridir ( 6 3 ) . Anla ş ılıyor k i tü mele, kes in d en d e vin m e k l e tü meva rım mü mkü n (indu ctıon) k a vr a m l a r a o l m a k ta , b ilindiği d en m ek ted ir . g i tm e k a n ca k tik el­ g i b i mantıkta buna Tü meva r ım r a m a va rılır, o n u n tanımı ya pıla ra k for m a yön temiyle k a v­ u laşılır, k es in b i r şekil­ de f o r m tanınarak b i l g i elde e d il ir , cc) ve ahlâk ' Aksiyoloji D eğerler Te o r i s i n i n dır. E ski Yu n a n son amacı en defteri ı olanın araştırılması­ Fels efes in d e en değerli ola n «E u d a imon ia », ya n i m u t l u l u k t u r ( 6 4 ) , mu tlu lu ğa s a lt i y i a ra cığıyla u laşılın A n c a k m u t ­ lu mu n, s a lt i y i n i n k en d is i n ed ir? B u h u s u s ta 3 görü ş va rdır, b u n ­ l a r d a n i l k i mu tlu lu ğu h a zd a b u l u r , ik in c is i er d em i b u nların dışında, A r i s t o ' n u n da katıldığı esas alır. B ü tü n görüş ise yaşamın s on a ma cım gözlem, araştırma ve dola yıs ıyla b il im d e b u lma kta dır ( 65) . A r i s to ' ya göre gerçek m u t l u l u k dış koşullara b ağlıdır, a m a a h ­ lâkın asıl k on u s u , insanın k en d i içinde b u lu nandır, y a n i insanın k en d i etkenliği ile elde ettiği m u t l u l u k t u r . İnsanın özü d e akıl o l ­ du ğu na göre, İnsan a n ca k akıl a ra cığıyla , aklın etkenliği ile m u t l u ol a b il ir , iia te n d eme götü rü r ( 66) . iş lemleriyle, aklın a k i m b ilinçli e yl e m i, A n c a k e r d e m ya lnızca b il m e insanı er ­ değildir, önemli ola n on a s a h ip olu p , u ygu la ma ktır ( 6 7 ) . M a d d e o l a n b ed en i, f o r m a ra cığıyla b i l g i s a h ib i olu r , ola n k a te g o r il e r in kazandırarak şekillendiren «en tellek i» s in e ulaşır. r u h , akıl Akıla hâkim ve aksiyomların n eler oldu ğu nu ««G nozeoloji» b ö­ lü mü nde görmü ştü k. O ys a in s a n dışındaki r u h l a r d a b u n l a r yo k tu r , ya ş a mın en a l t d ereces in d e b i t k i ru hları va rdır, b itk is e l r u h l a r ya l ­ nız b es len ir , b ü yü r ve n es lin i sü rdü rü r. R u h u n b u n d a n s on ra (63) (64) (65) (66) (67) B ÎRAN D : S . 74 vc G Ö KB ERK: s. M G Ö KB ERK: s. 106 ve B tRA N D : s. 36. B İRAND : s. 86 G Ö KB E RK: s. 108. B RE H tE R: I , p. 239 gelen A KTIK YU N AN FELSEFESİ 389 s ek li h a yva n r u h u d u r , o b i r öncekine n a za r a n h a r ek et ed er ve nes­ n el er i algılar» b u n u n n ed en i hayvanın yü rek s a h ib i olmasıdır. tn s a n r u h u , ru hların en değerli en üst dereces indedir, on u d i ' g e r l e r in d e n ayıran en Önemli özelliği akıldır, tn s a n r u h u , akıl s a ye­ s in d e b ed en d en b a ğıms ız ve s ons u zdu r, h a yva n r u h u n a h a k i m ola n içgü dü , in s a n d a y e r i n i İra deye b ırakmıştır; in s a n r u h u b ilinçli b il­ g iye s a h ib olm a gü cü il e tü m öteki ru hların üstünde yü kselir» k a v­ r a m l a r k u r a r , asıl b i l g i ye ulaşır, asıl değeri tanır; ka vra mlı b i l g i , du yu ların verd iği m a l zem eyi, aklın a k ti f b i r şekilde işlemesi s on u cu eld e e d il m e k te d ir . E n a k ti f akıl, aynı za ma n d a ölü msü zlü ğe ulaşan en a k t i f r u h t u r . İnsanda b ir d e pa s if akıl vardır, b u h a yva n s a l r u h l a i l g i l i olanıdır, pa s if aklın ku rdu ğu k a v r a m l a r bilinçsiz ve açık seçik olma ya nla rdır, p a s if r u h asıl değerlere ulaşamaz çünkü o geçici, a k­ t i f r u h ise ölü msü zdü r ( 68) . E n a k ti f akıl, e n yü ce r u h , herşeyi ya r a ta n , h er şeyi b il en T a n ­ r ıd ır A r i s to , d eğerler hıerarşisinin er d em in e d o r u g u n d a k i Ta n r ıya » dayalı aşamalardan geçerek u laşmaktadır İnsan b il m e yeryü ­ zü ndeki ya ra lıkla r arasında Ta n r ıya en çok b en ziyen i. O 'n a en çok yaklaşandır. H a yva n d a da , in s a n d a olduğu g ib i yü rek vardır, a n ca k insanı d a h a üstün kılan n ite l ik , d i l aracığıyla d i r , işte a k la da ya lı d i l s a yes inde k il er e g ir er , değerler ya ra tır açıklanan aklın düşüncesi­ in s a n a ile, d evlet g ib i s os ya l iliş­ H a k , a da let ve ahlâka dayalı gelenek ve göreneklere s a h ip b i r to p l u l u k dü zenini, ya lnız a k la s a h ib ola n . d i l a ra cığıyla aklın ü rü nlerini or ta ya sereb ileı, yaratıktan y a n i i n ­ s a n la r gerçekleş tireb ilir ( 69) . D em ek k i , değeri ya r a ta n insandır, a n ca k b u değer b e l l i ve r il e r l e , akıl, mantık ve d il l e olu şu r. A k ıllı insanın b i r i evl em , öteki dü şü nme ola n i k i davranışı var¬ dır. E yl em d e Önemli ola n ahlâk ( eth os ) , şünme olgu nlu gu ndadır m e yd a n a ( d ia n o ia ) ; g el ir : e t h i k er d emler , düşünmede ise önem dü­ b u ayırımdan d ia n oeth ik i k i tü rlü (enteliektü el) er d em er d em ­ l er ( 7 0 ) . H e r i k i davranışında d a in s a n , m a h i y e ti is ter i y i ols u n is ­ te r kötü , mantığa u y g u n h a r ek et eder. l68> BİR AN D : s 84­86 OÖKB ERK: 8. 107­108 ve V.'ERNER (69) (70i B tRAN D : s. 83 JANITT; p. 180.. B RE HlE R p 62¬ 84 1. p 246 ve OÖKBERK: s 108 N IYAZ ı 390 Ö KTEM A ma ç h a r e k e tin yetkinleşmesidir, b u nasıl olacaktır le uğraşan a h l a k , en kü çü k ol a yl a r a 11 E yl e m l e r ­ k a d a r in er, başka b i r deyişle ahlâk, akıl ve m u h a k e m e n i n s o m u t b i r şekilde h er tü rlü in s a n d a v­ ranışına g i r i p , o n u yön elmes idir: « n e za m a n , ne d u r u m d a , k i m i n ve n e yi n karşısında h a n g i şekilde da vra nıla ca ktır» ( 71) . B u d u r u m , in s a n d a doğu ştan va r ol a n içgü dü ler s a yes inde doğal b i r şekilde olmamaktadır, İnsan, b i r takım tutku» k o r k u ve coşku­ l a r l a doğar, b u h a l l e r ne kötü lü k, ne d e er d em d ir , ne övü lü r, n e de a yıpla nır. E r d e m ol a b il m es i için, b ilinçli b i r şekilde, b en zer h e r d u ­ r u md a , a kla u yg u n ola r a k o r ta ya çıkması g er ek m ek ted ir , ör n eğin insanın gerçekten doğru olması için, doğru b i r davranışı tü m a r zu ve isteği ile h er za m a n gerçekleştirmesi g er ek ir ( 72) . D oğru , e r d e m l i, ahlâklı ola n n ed ir ? B u doğayla in s a n arasında o l a n b i r u y u m d u r , başka b i r değişle, tü m aşırılıklardan kaçınarak, aşırılıklar arasındaki, a k la u y g u n doğru noktayı b u lma ktır (73). B u en kü çü kten en b ü yü ğe, e n gü zelden en çirkine, sıcaktan soğu­ ğa, ces a retten k o r k u y a k a d a r h e r yer d e t a m ortanın b u lu nmasıdır. D em ek k i . e r d e m insanlık anlayışımıza, mantık ve aklımıza, s os ya l d u r u m u m u z a en u y g u n ola n o r ta ye r d i r . S os ya l davranışlar açısın­ d a n örnek ve r m e k gerekirs e, cesa ret d elice atılganlıkla korkaklığın, cömertlik mü sriflikle cimriliğin, a d a let haksızlığa k a tl a n m a ile h a k ­ sızlık ya pma nın, d en geli oluş, d eli g i b i kızıp köpü rme ile v u r d u m du yma zlığın ortasında ola n , or ta ye r d e k i doğru , e r d e m l i da vra nış­ la rdır ( 74) . A r i s to e r d e m l e r i b i e r d e m l e r in , yolojin in teker tek er incelemiş, a da let, d os tlu k , ha z g i ­ insanı m u t l u tem el konu larına kılan öğelerin tanımını ya p a r a k , değinmiş tir. A d a l et er d emin i a k s i­ bundan s o n r a k i " H u k u k , S iya s et ve D evlet» b ölü mü nde inceleyeceğiz. A r i s ­ to' ya göre d os tlu k , er d em için en g e r e k l i yü ksek d o s tl u k özgü r in s a n la r sına d a ya n a n koşu llardan b i r i d i r , en arasında ola n , karşılıklı s evgi esa­ d o s tl u k tu r . H a z i y i olanın yapılması, kötü den kaçı­ mlma s ıyla elde e d il ir . D o s tl u k , a d a let ve h a zzm amacı, er d em i, yi iyi­ g e ti r m e k ti r . A r is to , P l a to n ' u n a ks in e, a da let, e r d e m ve ahlâk g ib i k a vr a m ­ ları s ite ve p o l i ti k a dışında ele almıştır, a n ca k tüm b u i y i k a v r a m ­ a n (72) (73) f74> E th lk a Nlfcomakhela'dan naklen BREHİER: I . p­ 242 S KM i s. 243. B İRAN D : s 87 . BREHİER: 1. p. 243 ve JAN E T: p. 178­179 G Ö KB ERK: s 109 ve BREHİER; I . p. 243 A N TtK ların gerçekleşmesini, YU N AN FELSEFESİ değerlerin tanınıp 301 b il in m e s in i a r i s to k r a ti k b i r eğitim ve öğrenime b ağlamakla, p o l itik a ahlâk b ağının Önemini kü çü msememiştir. G erçekten d e, ünlü filozof, d a n b ilinemiyeceğini i l e r i s a yes inde, ahlakın h a l k tarafın­ sürmüş, a n ca k b e l l i eğitim ve öğren im yatkın k im s e l e r in e r d e m , ahlâk ve i y i y i k a vr a ya b ilecek ­ l e r i n i s öylemiş tir ( 7 5 ) . A r i s t o e r d e m i n kazanılmasında eğitim ve öğrenim g ib i d en ey­ sel n ed en ler le b i r l i k te , doğu ştan va r ola n akıl ve mantık g ib i n e­ d en l er i d e b i r l i k t e ele almıştır. D en ey ve akıl uzlaşması, aslında h er a la n d a söz k o n u s u ola n , nesne r u h uzlaşmasının, b i r f o r m altında en tellek i' s in e u laşmasıdır. G örü lü yor k i A r is to entellektü alizmi a k­ s iyol oj id e de geçer lid ir c) Hukuk, Siyaset ve Devlet A r i s t o ' n u n d evlet, siyaset, fels efes ine u y g u n ola r a k , : h u k u k ve s os yoloji görü şleri, genel entellektü ahst b i r görü nü mle or ta ya k a r ; r ea lited ek i d evlet, s os ya l dü zen ve h u k u k l a , özleri arasındaki köprü , m a d d eyle leşmelerine b en zem ek ted ir , olması çı­ ger eken r u h u n f o r m , b içim şeklinde b ir ­ b u n l a r da son ereğe u yg u n ola r a k, tin ­ s el özleriyle kıyaslanıp, b içimsel şekilde karşımıza çıkmaktadır ( 7 6 ) . B i r başka deyiş le, örf, adet, s os yoloji mos (s os ya l d ü zen ) vardır, ve ahlâkın ya ra ttığı b i r no¬ k a n u n k o yu c u b u n a d a ya n a r a k n o r m ­ la r, k u r a l l a r k oya r , b u işlemde d evlet son ereğe u y g u n d a vr a n a ca k ­ tır, ya n i fizis k r iter id ir . (olması ger eken doğa dü zeni) n omos 'u n meşru lu k B u n u n l a b i r l i k t e A r i s to s os ya l dü zomn za ten, doğa dü ­ zen in e u y g u n oldu ğu nu i l e r i sü rmektedir, çünkü h e r şeyde olduğu g i b i s os ya l ola y, f o r m a g ir e r k e n son ereği, özü içine almıştır, önem­ l i ola n yöneticilerin b u u ygu nlu ğu b ozma ya ca k k a n u n l a r ya p ma la ­ rıdır, ya pma dıkla rı ta k d ir d e za ten k a n u n varlığından BO Z etm em iz zor mos olacaktır. G örü ldü ğü g i b i P la ton dü alizmi A r is to ' d a b i r te k l i k ve Sok ra fın a r zetm ek ted ir , a ks ine fizis ­ n o­ b öyle olu n ca da h u k u k u n id ea l h u k u k a değil, s os ya l dü zene uyması s or u n u or ta ya çıkıyor, ya n i A r i s to , aslında S os yolojik H u ku k O ku lu nu n s ilcis i ola r a k r ea lis t görü şleri d ile g e tir m e k te d ir ( 77) . (75) (76) (771 BREHİEH: 1, V- 2 4 0 . ÖZB ÎLG EN; & - 177, Tbld: s 1B0. 162 i l k te m ­ N IYAZı S os ya l ÖKTEM D ü zen'de u yu lması ger ek en ana k u r a l a d a lettir , oysa a da let s oyu t b i r k a vr a m , b i r id ed ir , d u r u m b u şekilde olu n ca «n o­ m os ' u n za ten fizis 'e u yg u n oldu ğu nu * söylemek hatalı olacaktır, çünkü fizis 'te ola n a d a let h er za ma n için n omos ta o l m a ya b il ir . K a ­ n u n k o yu c u a d a lets iz b i r n omos s os ya l d u r u m u n u , fizis e u y g u n k a ­ b u l ed ip on a göre k a n u n çıkarırsa acab a ne d en l i haklıdır? D ü zen'in sağlanması, d eğ er in gerçekleşmesi ve aşırılıkların g i ­ d er il m es i açısından g er ek li ola n a d a let n ed ir ? A r is to a da lete içerik kazandıran i l k fil ozoftu r , o n u n ya ptığı a d a let tanımı, çağımıza d ek lîeçerü sayılmıştır, a n ca k X I X ­ ve X X . yü zyılla r b u tanıma y e n i b i r ka vra mı. «S os ya l A d a let' i» getir miş tir Ü nlü düşünüre göre a d a let eşitlik esasına göre i k i y e a yrılır: denkleştirici a d a let (komü ta tif) dağıtıcı a d a let ( d is tr ib ü tif) : denkleştirici a d a Ln Özel h u k u k l er in d e söz k on u s u d u r , ve iliş ki­ h er k es in verdiği k a d a r alması ilk es in e d a ­ ya n ır ; da ğıtıcı a d a let ise h er k es in özel d u r u m u n a göre yeteneği d e göz önü nde b u l u n d u r u l a r a k , eld ek i o l a n a k l a r d a n ora n s a l b i r şekil­ de faydalanmasıdır (78). şü phesiz b u i k i n c i d u r u m d a d evlete dü ­ ^en görev asıldır, çünkü ol a n a k l a r to p l u m ve d evl etin elin d ed ir , ye­ teneğin, to p l u m a katkının caktır, za ten «­sosyal saptanmasını da en i y i şekilde o ya p a ­ bazı görü şler d evl etin a d a l etl e» «d a ğıtıcı öneminden d evin er ek , a da let'i» aynı şey çağdaş k a b u l e tm e k te d i r ­ ler (79). D a ğıtıcı a d a lette s a lt eşitlik y o k t u r , d evlet ve t o p l u m , ola ­ nakları a r i tm e ti k eşitlik d evlet b i r e y ilişkilerinde ise eşitlik esastır. esasına göre dağıtmamaktadır, d emek k i eşitsizlik, b i r e y l e r arasındaki A n c a k yeten ek , çalışma, özel d u r u m , to p l u m a katkı g ib i kıstaslara d a ya n a n eşitliğin a r i t m e t i k olma s a te damı u y g u n oldu ğu kanısındayız, ilişkilerde b ile a d a le­ za ten A r is to' d a b u a d a let tü ­ rünün aşırı d u r u m u n u da ha çok b enimsemiş, k a n u n u n s o m u t ola y­ la r a inemiveceğini, d a r b i r a d a let anlayışını d ile getireceğini hes a b e­ d er ek s om u t ol a yl a r d a h a k k a n i y e ti n ( n a s a fet) u ygu lanmasını ^alık vermiş tir, h a k k a n i y e t a d a letin en y e t k i n şeklidir (80). G örü lü yor k i sosyal ola yla r a d a letle b i r l i k t e h u k u k u y a r a tm a k ­ ta , za ten s os ya l olg u . s ite ve d evl etl er i m eyd a n a g etir en a n a u n s u r ­ lardır. T a r i h te sosyal ola yın, s os yolojin in in s a n yaşamına e tk i s i n i (78) ARS AL: s. 102­103,. ARAL: s. 31­32.. del VECCHtO: s, 46.. O KAN ­ D AN : s. 28Ö ve JAN E T: p. 183­ Î79) ÖZB İLG EN: S 184­185. i80) JAN E T: p. 184.. del VE C C HlO : s 47 ve O RAN D AN , s. 283 ANTIK YU NAN F E . L S KF E S 1 göreb ilen i l k düşünür gene A r i s t o ' d u r : «İns a n top lu m s a l b i r h a y­ vandır ( Z o o n F olitîk on ) » D oga o n u top lu b i r şekilde yaşaması İçin ya ra tmış tır (81). S os ya l ilişkiler «s os ya b ilite b içimi» şeklinde tezahü r eder, A r i s ­ to b u n a « fiiia » d i yo r ; fil ia b azı dü şü nü rler tarafından d os tlu k söz­ cü ğü karşılığı k a b u l e d il ip , iliş kilerin te m e l in d e k i t i r (82)­ T o p l u m d a h a k k a n i ye t ve a d a letle iyilik kışlası şeklinde b i r l i k t e s os ya l değerlendirilmiş­ h er s os ya b ilite b içimi b i r fİhadır, a n ca k b i r de f i l i a en teliek is i va rdır, a m p r i k filıalar b u olması gereken , ği oluşturan f i l i a ' ya son er e­ yönelecektir (83), H e r a k tif fil ia b i r h u k u k a tekabü l eder, a k t i f f il ia ir a d e n in a ğır bastığı filialardır (H4). i k i n c i s os ya b ilite b içimi a ile, köy vs­ g i b i sosyal gru pla r ara­ sında ola n ilişkidir, A r i s t o b u n a «ku a n on ye» d iyo r . İşte b u s os ya b ilite b içimleri h u k u k ve d evl eti doğurur, aslında d evlet d e b i r k u o n o n ye d ir , a n ca k o h u k u k u n n o r m h a lin e gelmes in ­ de, yü rü rlü k kazanmasında m a r j i n a l görevi almıştır (8fî). Tü m b u s os ya l değerlere ilâ ve ola r a k e th i k değerlerle yü klü ola n in s a n , a k ­ lın tezahü rü d i l a ra cığıyla b i r a r a ya gelip , s iteler i k u r a r gelmes i yiyecek , içecek, b arınmak ve k o r u n m a k ihtiyaçlarının g i ­ d er il m es i açısından g er ek l id ir . M u t l u , e r d e m l i, h u z u r l u d o l u b i r yaşam a n ca k b u şekilde gerçekleş eb ilir te n in B ıraraya görevi h e m yasamı ve r efa h G örü lü yor k i s i ­ Kolaylaştırmak, h e m de ahlâklı ve er ­ d e m l i b i r dü zeni sağlamaktır. A r i s to ' n u n d evlet düşüncesi 158 Y u ­ n a n S ites i ü zerinde ya pmış oldu ğu in celemeler r ea lis t tem eller e dayanmıştır. U k sosyal ku ru lu şlarının en es k is id ir ve d e vl e tin s onu nda şekillenip, b i r l i k a iled ir , a ile in s a n nü vesini teı­kıl eder. i h t i ­ yaçların g id er il m es i açısından d a p r a l i k ya r a r sağlar. A i l e erkf­ k. kadın, çocu klar ve köleler g ib i m u h t e l i f u n s u r l a r d a n m eyd a n a gel­ miştir. A i l e n i n r eis i o a ileye m en s u p en yaşlı e r k e k tir , çünkü ya n­ lılık tecrü b e kazandırır, er k ek ise doğası, yaradılışı gereği em ir ver¬ me yeteneğindedir. A il e d e köleler de olacaktır, kölelik b i r za r u r et­ ti r , aşağı şekilde yaratılanlar b i r e m i r altında a lela de işleri ca k tır (81) (82) (83) (84) (85) O KAN D AN : s. 254., GÖK B E RK: F 109 ve ŞENEL; s 230 JAN E T: p. 185 ve O KAN D AN : s. 285. OZB İLG EN: s. 188, ÖZB ILG EN: s. 188 ÖZB İLG EN: s. 1W ya pa ­ 3M N IYAZı ÖKTEM A i l e l e r b irleşerek köyleri m eyd a n a g e tir ir l e r , k o y a il en in d a h a gelişmiş, şeklidir, köyler b irleşip s itel er i k u r a r l a r , s ite aslında a ile­ n i n en geliş miş şeklidir, başka b i r deyişle en tellek is in e u la s a n a ile­ d i r ( P olİtea ) . S ite yi yönetenlerin amacı a ilede oldu ğu g i b i o t o p l u ­ lu ğu n gen el çıkarıdır, y e t k i l e r i b u kıstasa gör? sınırlandırılmıştır, amaçları m u t l u vatandaşlar ülkesi ya ra tma ktır ( 86) . B u d a p o l i t i k a b i l i m i y l e gerçekleşeb ilir, p o l i ti k a insanları er d em s a h ib i ve m u t l u kılan p r a ti k b i l i m l e r i n en y e t k i n i d i r ; başka b i r deyişle p o l i ti k a , b i ­ r e yl e r i n d evl et tarafından yetiş tirilip, fo r m e ed iler ek eğitilmeleri b i l i m i d i r . P o l i ti k a b i l i m l e r i n e n yü celerinden b ir id ir , çünkü s on ereği gen el y a r a r ol u p , t o p l u m u n mu tlu lu ğu du r. A n c a k la ya ca k d evlet bunu sağ­ memu rla rı veya yöneticilerin de esaslı şekilde ye­ tişmiş, e r d e m l i , ahlâklı ve b i l g i l i kişiler olması g e r e k ir ( 87) . A r i s t o p o l i ti k a ile ahlâkı h er ne k a d a r b irib ırinden ayırsa b ile, em n d e s o­ n u n d a s ite h u z u r u n u , ahlâk, e r d e m ve b il im e d a ya m a k l a aslında b u a yırımı t a m anlamıyla gerçekleş tirememiş tir, za ten gerçekleşmesi­ ne de ol a n a k y o k tu r . E r d e m l i ve b i l g i l i i n s a n l a n n yetiştirilmesi d ev­ let tarafından d en etil en b îr eğitim ve öğrenimle mü mkü n ol a b i­ lir . S ite yi m eyd a n a g e tir e n u n s u r l a r şu nlardır: h a lk , to p r a k , kişi­ sel mü lkiyet ve a ile. S ite yi teşkil eden f e r t l e r i n sayısı çok malıdır, dü zenin sağlanması ve vatandaşların olma ­ b irib irlerin i tanıya­ maması b akımından çok sayı sakıncalıdır. A n c a k sayı çok d a a z o l ­ mayacaktır, b u dayanışma ve s a vu n m a için g e r e k l id ir . S ite yi mey d a n a g e tir e n onu n b i r e yl e r i k i ye a yrılır: d evlete h izm e t ed er ek yaşamasını sağlayanlar ve b izza t d e vl e ti teşkil ed en ler. i l k i zeneatkârlar ve çiftçiler sınıfını m eyd a n a vatandaşlık hakkına s a h ip değildirler, larından ya r a r l a n a m a zl a r , d e vl e ti teşkil ed en ler a s k er i, ya s a ma , ise to p r a k yü rü tme ve ya rgı g e tir e n l e r d ir , b u n l a r mü lkiyet ve özgü rlü k h a k ­ s a h ib i ola ma zla r vatandaşlardır, B u nla rda n ( 88) . B izza t b u n l a r d e vl e ti n s iya s a l, organlarında gör ev alırlar, h e r tü rlü h a k ve özgü rlü kleri va rdır, çünkü r efa h , b o l l u k ve mü lkiyet y e t k i ve iktidarı d es tek leyen u nsu rlardır, a n ca k vatandaşlar ara­ sında d e r i n ze n g in l ik farkı olma ma lıdır, uçurum, ha s et ve kıskanç­ lığa y o l açar. H e m fa zla zen g in l ik , h e m de fa zla f a k i r l i k sakıncalı­ dır, en i yi s i i k i uç arasında ortanın b u lu nması, y a n i or ta h a l l il e r d e n (80i (67) (68) OKANDAN ]O KAN D AN : tb id : s. 267. S 200­259 ve s 262­264 B IRAN D " s. 86. AN TIK m eyd a n a gelen r u m d a d evlet YU NAN vatandaşlar FELSEFESI topluluğunun ku ru lmasıdır. istikrarlı ol u r , karışıklıkların d ogma Bu du­ ortamı b er ta r a f ed ilir ( 8 9 » . E r d e m ve ahlâkın dışında vatandaş, k a n u n l a r a kayıtsız şartsız u ya n , u yg u l a m a d a s or u n çıkarmayan k im s e olmalıdır, ya n i va ta n ­ daşlık sıfatında h e m yönetime katılma, h e m d r k a n u n l a r a ka yıls ız şartsız ita a t etm e fo n k s iyo n u hocası P la ton g i b i va rdır ( 90) . G örü lü yor kı A r i s to d a h u k u k u n dü zen fo n k s iyo n u n u en in d e s on u n d a a d a let fo n k s iyo n u n a te r c ih etmiştir. S ite yi m eyd a n a g etir en ihtiyaçlarını karşılayacak ikin ci u n s u r topra kın, to p r a k s ite n in şekilde geniş olmalıdır, a n ca k b u geniş­ l i k gereğinden fa zla da olma ya ca ktır Ti c a r e t ve ulaşımın gelişmesi için s ite d en iz kenarında olu p . etrafı s u r l a r l a çevrilecektir. S u r l a r s ite halkını saldırılardan k o r u r ( 91) . S iteyi m eyd a n a g etir en üçüncü u n s u r kiçirel mü lkiyettir. M ü l­ k i y e t b i r e y i n t e k desteği, yaratıcı çalışmanın tek ıtinsidir, b ir ey emeğin in mahsulü ola r a k kazandığı ve ken d is in e a i l b u l u n a n şey­ ler i ta s a r r u f edeb ileceğine k a n i b u lu ndu ğu ta k d ir d e da ha i y i çalı­ şır. Kişisel mü lkiyet site için de fa yda lıdır, çünkü b i r e y i n sağladığı ü retim, aynı za ma n d a k o l l e k t i v i t e n i n de em r in e Ayr ıca mü lkiyet ha z ve ik tid a r için de gereken su nu lmaktadır. u nsu rdu r. An ca k yu k a r d a da b elirttiğimiz g ib i. A r i s t o mü lkiyelin aşırısı ola n b i r e y i n a ş ın zenginliğine karşı çıkmaktadır ( 92) . S ite'yı m eyd a n a g etir en en önemli u n s u r a ile k u r u m u d u r ; o d e vl e tin İlk nü vesi, i l k çekirdeğidir, A r i s to kadın ve çocu kların ge­ n el ve mü şterek olmasına karşı çıkıyor, b u d evl etin b irliğine aykı­ rı oldu ğu g ib i, ahlâksızlığa da yo l açar. İnsanları b ir a r a d a tu ta n , d a ­ yanışma sağlayan a ile g er ek li b i r k u r u m d u r : a na . b a b a . hısım, ak¬ r a b a g ib i unsurları or ta d a n kaldıran ailesız to p l u m h em ins a n d o­ ğasına, h em de ahlâk ve p r a ti k fa yd a ya H er site coğrafi, s os ya l, e k o n o m ik a ykırıdır (93) vs . g ib i du ru mları naza a la r a k , k en d in e u y g u n ola n hü kü met şeklim seçecektir. Ü nlü düsü­ (89) (90î (91) (92) (93) lb ld : s. 270 OK AND AN : s 27& l b l d : s, 277, l b l d : s. 27* lb ld : s 279­280 N lYAZ İ ÖKTEM 396 nü re göre i k i tü rlü hü kü met s ek li va rdır; i y i yönetim, kötü yöne­ l i m , i y i yön etim s ek li o l a r a k A r i s t o monarşi, a r is tok r a s i ve c u m ­ h u r i y e t i s a yma kta dır; b u n l a r d a n monarşide y e t k i ve k u v v e t d a , a r is tok r a s id e s oylu la r d a , c u m h u r i y e t t e ise halktadır. kra l­ E rd em, ahlâk ve a d a l etin hâkim oldu ğu adı geçen dü zenlerde b ir eye, on u n h a k ve özgü rlü klerine, mü lkiyet ve a ile ku ru mlarına saygı gösteril­ m e k te d ir . T o p l u m l a r d a r e j i m l e r yozlaşır, monarşi ti r a n i , a r is to k r a ­ s i oligarşi, c u m h u r i y e t d em ok r a s i h a l in e dönü şerek b ozu l u r . B u ye n i r e j im l e r d e er d em , ahlâk ve a d a let ye r in e tiranın baskısı, ser­ vet h â kimiyeti, h a l k d ema gogla rıma zer, Sİte'de u yu lması ger eken ya la nla rı h e r a la n d a a n a u n s u r a d a l ettir , za ten to p l u m l a r ­ d a k i kaynaşma ve yozlaşmanın asıl n ed en i a d a letin sıdır. A r i s t o h e r n ek a d a r k o l ge­ u yg u l a n m a m a ­ a d a lete öncelik tanışa b ile, y u k a r d a d a b elirttiğimiz g i b i dü zeni b i r çok defa a d a lete te r c i h etmiş tir. A r i s t o a da let, dü zen ve k a n u n egemenliğinin yerleşmesi ya s a ma , yü rü tme ve ya rgı orga nla rının a y n t a yrı şekilde için ku ru lu p, gör ev yapması gerektiğin i savu nmu ştu r. B u çağımızda d a ü zerinde en çok d u r u l a n b i r a na ya s a l e tl e r in anayasalarına Ü nlü dü şü nü rü n s oru n u olu p , h emen h a k i m ola n « Ku vve tl e r gü ncelliğini h e r za ma n İlk Ç a g'da göreb ilmes i gerçekten h emen tü m d ev­ A yr ılığ ı İlkes i» d i r . için k o r u ya n b u s o r u n u ilginçtir. O n a göre k u vvetl er in a y n olması d e n e tim , eşitlik ve özgü rlü k açısından g er ek l id ir , b u üç kısımdan b i r i k a m u y l a İlgili h u s u s la r hakkında k a r a r ve r i r , si yü ksek memu rlu kla rdır, üçüncüsü ise a d a leti dağıtan ikin ci­ m e k a n iz­ madır. B u n l a r d a n k a r a r ve r m e hakkına s a h ip o l a n ya s a ma k u vveti savaş, b arış, anlaşmalar hakkında k a r a r alır, kanu nları ya p a r , ölü m, sü rgü n, mü sadere cezaları o n a yl a r veya reddeder. ve r i r , d e vl e ti n hesaplarını d en etleyer ek Yü ks ek m e m u r l a r yasamanın k a r a r ve k a ­ nu nlarını u yg u l a r , ya rgı, d evl et b ir e y veya b i r e yl e r arasındaki iliş­ k il e r d e n doğan anlaşmazlıkları h a l l ed er A r i s t o b öylece gen el fels efes in d en , (94). s iya s et görü şü ne k a d a r h e r a la n d a b i r u zlaştırıcı fil o zo ftu r . M a d d e yl e r u h u , i y i y l e kötü yü , çir­ k in l e gü zeli b i r er ek te, b i r k a v r a m d a id ea l arasında olması ger eken ( k on s ep t) id ea l köprü yü b irleş tirip ku rmu ştu r. reel'le B öylece konseptü alizmin h e m k u r u c u s u , h e m de en e tk i l i tem s il cis i ola r a k zamanımıza k a d a r gelmiştir. B u olması ger eken for m «en telleks i» sine u laştığından, A r i s to ' n u n ku rdu ğu akıma entellektü a lizm d e d e­ n ir . I94J told : 311­312 ANTIK 3 — a) St oisiz m Genel MÖ. YU NAN FELSEFESI : Olarak I V . yü zyılın sonlarına doğru Yu n a n is ta n d a ye n i b i r f i k i r akımına ra stlıyoru z: s tois izm. Kıb rıs lı Z en on ' u n ku rdu ğu , Kl ea n th es ve Ta r s u s l u As s os 'lu Kjrısıppos'un d e va m ettirdiği b u akım, M . S . I I . yü zyıla k a d a r f i k r i hü kü mranlığım sürdürmüş, H el en is tik D e­ vir d e d e e t k i n b i r fels efe ola r a k Roma A l em in ' e de ya yılmış, ü nlü filozof S en eka ve ünlü d evlet adamı M a r cu s A u r e h u s tarafından d a b enimsenmiştir ( 9 5 ) . Ta r i h te 3 S toa vardır, îlk, O r ta ve S on S toa . B u n l a r d a n i l k i A n t i k Y u n a n Fels efes in i ilgilendirdiğinden, b iz b u ­ ra da ya lnız îlk S tois izn V i inceleyeceğiz. O r ta ve S on S tois izm H e­ l en is tik D e v r i n ü rü nü dü r. S tois izm h u k u k alanında y e n i l i k g etir en b i r fels efi s is tem d ir ; b u dü şü nce D oğa l H u k u k Te o r i s i n i n s is tem a tik k u r u c u s u d u r . S toi­ s izm ta r i h te i l k kez in s a n l a r arasında eşitlik esasını s a vu n u p , kö­ leliğe karşı çıkmış ( 9 6 ) , ve tek D oğa l H u k u k ' l a yönetilen in s a n la r a tek E vr en s el D e vl e t altında b irleşmelerini salık ver er ek ta r i h te ge­ ne i l k kez ^B irleşmiş D evletler » f i k r i n i or ta ya atmıştır ( 97) . Fels efede ise, s tois izm akıl­ deney dü alizmini b irleştirmiş, a n ­ ca k A r i s t o ' n u n a ks in e d en eye a ğırlık ver er ek laştırmıştır. S tois izm önce ma d d es el insanı doğa'ya ya k ­ r ea liteler e dayanmaktadır, a n ­ ca k evr en e m i s t i k ve d in s el b i r k a v r a m ve r ip , <<hayır» d o k t r i n i ola ­ r a k iyiliği Önerip, m a d d e ­ r u h ik il is in d e n b i r i n i diğerine t e r c i h et­ memiştir, S tois iznVde A r i s to , S o k r a ti k o k u l l a r (özellikle s i n i k l e r ) , H e r a k ­ l i t ve bazı s ofis tler in e tk i l e r i n i görmekteyiz ( 98) . S tois yen riyeli f i k i r l e r i S en eka . E p ik d elos , M a r cu s A u r e l i u s , İskende­ P h i l o n . Ç içeron P l u ta r k u s , D o k to r G a ilen g ib i S toa ti l m i zl e ­ r i veya karşıtlarının yapıtlarından çıkarmaktayız, çünkü S toa bü­ yü klerinin ya zıla rı çok m a h d u t sayıda elimize geçmiştir ( 9 9 ) . (95) JAN E T: p 239., ARSAL s 111 . O KAN B AN : s 336­337 ve del VEHCHİO: 50, (96) W ERNER: p. 234.. ARSAL; 8 112, O KAN D AN . S. 337.. B lRAN D s. 104. (07) G Ö KB ERK: s 133. W ERNER: p 534, O KAN D AN : S. 338 ve ŞENEL: S. 2fl8. (98) RtV AU D : Histolre . p. 302 ve BHEHİER: I L P. 292. (99) RİVAU D : HlstDlre.., p, 361.. W E RN E R: p. 218., B RE H lE R: 291­292, ARSAL: s. 110. II.p S toa , süslü d i r e k l i g a ler i anlamına g elmek ted ir , Z e n o n ' u n Ati­ n a 'da , P o l i k n V d e açtığı ok u l a , süturüarından dola yı b u a d verilmiş ­ ti r . O k u l u k u r a n Z en on Kıb rıs lıdır, önce tica r etle uğraşan ünlü dü ­ şünür, Atİn a ya gelmiş, b u r a d a S i n i k l e r i n öğretimini izlemiş, d a h a s on r a S toa o k u l u n u açmıştır. 26 k i ta p ya za n Z e n o n ' u n en önemli ya ­ pıtı « P ol itik a » dır, filozof tir i n t i h a r ed er ek hayatını sona erd irmiş ­ (100). Z e n o n ' u n öğretisini, öğrencisi o k u l d a sü rdü rmü ştü r. As s os 'lu Kl ea n th es (Ç a n a kka le) ( M . ö . 331­232) aynı ünlü düşünür çok fa ­ k i r oldu ğu ndan, gü ndü zleri Z e n o n ' u n d e r s l e r in i izler , geceler i çıvanlık ya p a r a k geçimini sağlardı. sona erdirmiş tir. 40 k a d a r ya pıt O d a i n ti h a r ed erek, m e yd a n a g etir en bah­ ha ya tım Kl e a n th e s ' in " H e r a k l i t ' i n Yor u mu », «Z en on 'u n Fels efi D oktr in i» adlı kitapları e n ön emlileridir (101). S l o s izm ' in en önemli tem s ilcis i Ta r s u s ' l u Kr is s ip p os ' d u r 280­ 205). İnsanüstü çalışkanlığı s a yes inde da na (M.Ö . 700 d e n fa zla ya pıt m ey­ getirmiş tir. h) Genel Z en on 'a Felsefesi : göre «Fels efe u l v i ve insanî olanı araştıran b ilimd ir ». Tü m doğa yı, n es n eler i, insanı tanımaya çalışan fels efen in s on ereği evr en s el akıl (logos ) d u r , b öylece akıl dişiliği fir r a s yo n a l ite) a ta r a k in s a n d a s a lt mantığın egemenliğini sağlar (102), Felsefe içine m a n ­ tık, f i z i k ve ahlâkı alır. a n ca k s on ahlâkın gerçekleşmesi er ek ahlâktır, mantık ve f i z i k için çalışırlar, fa k a t mantık, fizik ve a h l a k k es in sınırlarla b ir e b ir l e r in d e n a yrılma zla r aa) (103). O n to l o j i : E vr e n m a d d i d i r , m a d d i ola n gerçektir, çünkü m a d d i ola n lık etk en ve ed il g en d ir . E v r e n i ya r a ta n i l k a n a ma d d e (a rkh e) va r ­ ateş t i * b u ateş yaratıcıdır, b içim ve r ir , yaşamı doğu ru r ve i l e r l e ti r . (100) QENEL: s. 265­. G Û KB E RK' s. 126. W EB ER: S. 92. ARS AL: s 39.. RtV A U D : Histoire.., p . 362 v e B RU N : p. 10­14. O O KB E RK; S . 133. (101) B RU N : p. 1 4 ­1 5 v e RtV AU D : Histoire.., p. 363 (102) B RE H lE R: I I , p. 298. 1103) t b l d : p 300 ve O O KB E RK: s 126. AN TİK YU N AN FELSEFESİ Ta n r ı akıl, Ta nrı logos 'tu r. Tu r u va rlıkla rın 39ü n ed en i ola n ateş, za ma n la onları te k r a r içine alır, tü mel b i r ateş h a lin d e ye n i e vr e n ­ l e r i n yaratıcısı ol u r . E vr en s el, tü mel k a d er işte b u d u r (104). B u sa­ tırla r b ize K o zm o l o j i k D e v r i anımsatmaktadır, gerçekten de S to­ isizmın V a rlık Teor is i H e r a k t i t ' i n etk is in d ed ir . E v r e n Ta n rıyla el ele tutuşan, r u h u ola n y e t k i n b i r mantık, b i r akıldır, tü m i y i l i k ve gü zellik b u radadır» fenalık ayrıntı ve is tis n a ­ dır, n es n eler in Özünde y e t k i n l i k va rdır, yıldızla r ve dü nya, m a ­ t e m a t i k k a n u n l a r a tâbi ola r a k planlı b i r şekilde d e vin ir l e r G örü lü yor k i S tois yen on tolojid e m a te r i a h zm hâkimdir, a n ca k anlayışı y o k tu r , r u h ve akıla s a h ip b u m a te r ia l izm d e s a lt ma d d e evr en s el parçaları ola n m a d d eler logos 'u n (105). m e vc u ttu r . B u görü şle S tois izm p a n teis t T a n n anlayışını d a d il e g etir m ek ted ir . bb) G nozeoîoji ; S tois yen ler e göre r u h t a doğu ştan b i l g i y o k tu r , tüm b il g il e r dış­ ta n geler ek dü z b i r ta h ta ola n mu m r u h ta izl e n im l e r b ırakır, b u tıpkı üstüne mühürün yapmış oldu ğu ize b en zer (106). D u y u or ­ ganları önce dış n es n eyi görü p algılar, b u nes ne hakkında i l k ya r gıd ır ; eger n es n eyi, yanlış algılamışsa hatalı, doğru ve r i l e n algıla­ mışsa hatasızdır, ya n i r u h t a k i izl e n im nes neye u ygu n s a ya nılgı yok ­ t u r (107). D oğru algılama için b i r k r i t e r g er ek m ek ted ir , b u k r iter ^anlaşılab ilir ol m a , u y g u n olma » h a l i d i r (108), y a n i d u y u m l a r l a a l ­ gılananın, n es n eye u y g u n olması d u r u m u d u r (109). Z e n o n ' u n k a ta ­ leps is dediği adı geçen d u r u m ob jes in i k a vr a ya n , on u eld en geld i­ ğince tıpkı tıpkısına yansıtan b i r ta s a vvu r d u r ( p h a n ta s ia k a ta l e p ti­ k e ) . B u çeşit ta s a vvu r u n nesnesi, r u h t a öylesine b i r iz b ırakır k i , b u izin o O b jed en geldiğini in a n a r a k k a b u l ed er iz. İşte doğru nu n ölçü ­ sünü ve h er b i l i m i n çıkış noktasını Z en on b u k a vr a m d a b u l u r (110). A n c a k b u ta k d ir d e o b j e k ti f b i r değerden söz ed il eb il ir . (104) RtV AU D : Hlatotre... p. 367­368 ve BREHİER: I I , P­ 310. (106) W E RN E R: p, 226.. W EB ER: s. 95 ve B İRAND : s. 100 (106) W E B E R: s. 93 ve G ÖKB ERK: s. 127., BREHİER: I L p. 300 (107) BREHİER: I I . p. 301.. W ERNER: p. 220 V P B RU N : p. 37. (108) B RU N : p. 42.. RÎVAU D : Hlstolre.., p. 366„ RÎVAU D : Les gra n ds . p. 105 ve W E RN E R: p. 220. (109) BREHİER: Ii p. 301 ve RÎVAU D : Histolre.« p. 387. (110) G Ö KB E RK: a. 127. N İYAZ İ ÖKTEM 40Ü D ış görü nü mler üçe a yrılır : ina nılır ve e m i n görü nü m, b u du ru mda va r ola n b i r ola y­ d a n sözedilir, örn eğin : konu şu yoru m. i İna nılma ya ca k görü nü m, b u du ru mda va r o l m a ya n b ir ola yd a n sözedilir, örn eğin : gü neş doğma dığı ha lde gü ndü z oldu ğu ­ n u s öylemek. N e inanılır, n e de ina nılma z görü nü m, o m e g i n : k veya çift oldu ğu nu s öylemek yıldızl ın n (111). R u h ük ilişki ile «a n la ş ıla b ilir» görü nü mü algılar, b u tıpkı açık el in n es n eyle teması g i b i d i r ; d a h a s on ra o n u k a b u l etm e h a l i n d e n sözedilir, b u ise e l i n n es n eyi tutmasına b en zer ; n ih a ye t e l n es n eyi sıkıca ka vra yıp , o n u b ıra kma ya ca ktır, b u d a r u h u n b i l g i s a h ib i o l ­ ması d e m e k t i r (112). Tü m b u iş lemlerde A r i s t o ma ntığının r i n i görmek mü mkü ndü r, n i t e k i m s tois izmd e g ib i mantıksal yön temler va rdır e tk i l e ­ de «h ü k ü m», «ta s ım » (113), B öylece o nes ne hakkında «gen el k a vr a m » or ta ya çıkar, b u b i ­ lim s el çalışmanın te m e l i d i r ( 114) . G en el ka vra mın doğu şu akıl sa­ yes in d e gerçekleşir, y a n i t e k başına m a d d e akıl ol m a d a n hiç b i r işe va ra ma ma kta dır. « İ y i » , «a d a let», » a h lâ k » g i b i s oyu t ka vra mla rın olu şu mu nu d a s tois yen ler yu ka rıda ki b u yön temle açıklarlar, on la ra göre, adı ge­ çen k a v r a m l a r aklın ve ma ntığını m eyd a n a g e l m e k te d ir zıtlıkla rı değerlendirmes iyle (115), H iç b i r şey d u y u organlarınca a lgıla n­ madığı ta k d ir d e s oyu tla n a m a z, genelleş tirilemez G örü lü yor k i s tois izm in b i l g i (116). teor is i ve mantığında, d u y u or­ ganlarının rolü b i r i n c i plândadır, a n ca k b i l g i ve b i l i m e ulaşma, b u ver iler in akıl sü zgecinden lece s tois yen ler ra k daha (111) (112) p. 43. (113) (114) (İİB ) (116) mü mkü n olmaktadır. B öy­ sansüalist ve r a s yon a lis t i k i zıt ka vra mı u zlaştıra­ r ea lis t te m e l l e r i n gerçekleşmesini sağlamaktadırlar. rıca s tois izm , e vr e n d e k i rastlantıya geçmes iyle A y­ h er ola yı seb ep­ sonu ç ilişkisine b a ğla ya ra k ye r vermemiş tir, raslantı asıl d eğil istisnadır. RtV A U D : H is totre,. p. 387. RİVAU D : Hlstolre.,, p. 387­388., BREHİER: I I . p. 302 ve B RU N : B RU N : p. 33­34. tb l d : p. 44 ve W ERNER: p. 220 B REHİER: I I , p. 303. ARS AL: s. 40. AN TİK YU N AN FELSEFESİ D ış n es n eler in algılanması leşeb ilir, h a yva n l a r y e ti n i r l e r a n ca k akıl s a h ib i b i r r u h l a akıl s a h ib i olmadıklarından (117). tn s a n r u h u 4Ü1 dış gerçek­ görü nü mlerle ka lb e b i r s olu k ol a r a k yerleşmiştir, o aslında evr en e hü kmeden, e vr e n in r u h u ola n ateş­logos'un b i r p a r ­ çasıdır; b ed en in ölü mü nden s on r a b i r süre ya s a r ve asıl ateşe dö­ n er, ya n i ölü msü z değildir, tanrısal r u h a dönü şü nceye k a d a r ya ­ şar (118). R u h 8 b ölü mden m eyd a n a yu gelmiştir, b u n l a r d a n beşi d u ­ orga nla rıdır, altıncısı d i l ve tanıklık gücüdür, b i r de b u nların h ep s in in üstünde «H egomon ikon » akılcı b i r bütün ola r a k diğer b ö­ lü mleri yönetir, za ten tüm in s a n davranışları b u «H egemonikoncu n hegemonyası altındadır (119). B i l g i b u şekilde elde e d i l i r . cc) Ak&iyoloji, Ahlâk ve Hukuk S tois yen H u k u k Fels efes in in ; ahlâkla çok yakın ilişkisi oldu ğu ­ n u b il m e k te yiz, n i t e k i m D oğal H u k u k Te o r is in in ahlâki esaslar tirdiği malû mdu r, b u n ed en le karak, h u k u k u genel ge­ plânımızın u y u m u dışına çı­ "Aks ıyoloji ve A h l â k » l a b ir l ik te in celem eyi daha faydalı gördü k. S tois yen fels efen in ahlâk, aksıyoloji ve h u k u k fels efes ine u y g u n b e l l i davranış görüşü b içimlen öne sürer, on la r a fels efe ve doga b i l i m l e r i a h lâ ka yönelir, ahlâk insanı m u t l u lek araçtır, b u b öyle olu n ca tü m b i l i m l e r i n , yönelmesi, D emek o n u n maddî ve ma nevî genel göre kılan İnsanın mu tlu lu ğu na h u z u r u n u sağlaması k i İnsanın amacı ahlâk son ereği ise m u tlu lu k tu r ger ek ir . (120), S on e r e k ' te k i m u t l u l u k in s a n doğasına u y g u n ola n b i r yaşama h a ­ l id ir , h er tü rlü i h ti r a s l a r d a n insanların b i r i b i r l e r i n i sevdiği» u za k, a k la göre h a r ek eti g er ek tir en , d os tl u k , e r d e m oldu ğu b i r doğa l yaşama h a l i d i r (121). ile İnsan arasında u y u m u esaslarının hâkim S tois yen l er iu id ea li, doga sağlamlaştırmak, aklın e m r i n e u ya r a k , doğaya göre yaşamı gerçekleştirip, er d em i sağlamaktır (122). İn­ s a n da doğanın b i r parçasıdır, k e n d i n i tanıyıp, d cga d a n , dış evr en ­ d en d u y u organlarıyla a lgıla dığı ve r il e r d e n fa yd a la n a r a k aklın, r u ­ h u n d er in likler in e (117) (118) (119) (120) (1211 (122) İnen İnsan b azı eğilimlerle doğar, i l k eğilimle B RE HlE R: Ot p. 31». G ÖKB ERK: s. 129. B İRAN D : S. 101., G Ö KB KRK: s. 128. ŞENEL: S . 266 ve RlV A U D : les G rands... p. 176. ŞENEL: S . 266 . W EB ER: S 95 ve O KAN D AN : S . 335 B İRAND : S 102 ve ARS AL: s. 40. Huk. Fak. Mec, — F.: 28 k e n d i b il in c in e va rır, k e n d i de doğanın b i r parçası oldu ğu na göre b u doğaya karşı atılan i l k adımdır. B u r a d a sağlık, lahatlık g i b i k a v­ r a m l a r l a karşılaşır, a n ca k b u n l a r « i y i » sıfatını lâyık değildirler, asıl « i y i » y i tanımak k a za n m a ya henü z göreli iyil e r d e n o n u a yır­ m a k l a mü mkü ndü r, s a lt i y i y e ulaşmak akıl yo l u yl a gerçekleşecek­ t i r . A s ıl i y i şerefli, n a m u s l u davranışlarda b u l u n m a k ve b u t i p d a v­ ranışlar karşısında m u t l u mu tlu lu k tu r olma ktır işte asıl i y i , e r d e m in sağladığı (123), İnsanın gerçek « i y i » y i , doğaya u y g u n « i y i » y i tanıması için t u t k u ve a la la d e n a zl a r d a n sıyrılması g er ek ir . Tu tku inşam rayından çıkartır, k o r k u ve şiddet r u h u n dış v e r i l e r i nes ne­ ye u y g u n şekilde a lgıla ma ma sında n i l e r i gelir , b u d u r u m d a cağımız sonuç ve ya rgıla r hatalı gu n olacaktır, oysa doğa yı aslına u y ­ a lgıla yıp, v e r i l e r i t a m a lgıla dığımız za ma n tu tk u s u z ya rgıla r ya pma mız mü mkü ndü r, işte b u ya rgıla rda ahlâk, a d a let ve m e v c u t t u r (124). D em ek dır, b u aynı za ma n d a va r a ­ hu ku k k i ahlakın p r a t i k tezahü rü nde h u k u k b i l g e l i k ve y e t k i n l i k t i r (125). kötü lü k yoktu r» e r d e m l i d i r , asıl doğa ya B ilg e u y g u n d u r , aklını va r ­ kişide ku llanır, n es n eleri doğru değerlendirir, k o r k u , ked er, aşırılık b u l u n m a z (126). İnsan e yl e m l e r i b u en yü ksek değere, er d em e u yg u n olma lıdır, b öyle olu n ca , e yl e m l e r i m i zi , doğru ­ ya nlış , in s a n olma öde\ ine u y ­ g u n ­ in s a n o l m a ödevine a ykırı d iye mü mkü ndü r. i k i y e a yırma mız B u nların i y i ve öd eve u y g u n olanlarında h a r e k e ti m i zi n n ed en in i akıla, diğerlerinde ise t u t k u ve âlalade ha zza b ağlarız. G örü lü yor k i S toa ahlâkı, k e n d i k en d in e yeten b ilg e ^deali il e endividü alist b i r öğretidir. A m a öb ü r yarıdan d a doğanın k a n u n u n a b ağlama kavramı» b u endividü a lizmle d en ge k u r a n b i r karşı a p ı l ı k gib id ir . Çünkü aynı k a n u n a b ağlı o l m a ya lnızlıkta n yü zü nden e r d e m l i ku rtu lmu ş, b i r b e r a b e r l i k içinde toplanmış, kişiler bu lu şmu ş o l u r l a r . B u n d a n dolayı Z en on , insanın t o p l u m h a l in d e yaşama ih ti­ ya cını doğal ve a k la u y g u n b îr içgü dü d iye a n l a r ve k a b u l eder (127). B i r e y c i l i k ( e n d i vi d u a l i zm ) z o r u n l u ola r a k İrade ö zg ü r h g nü k a b u l eder, a m a doğa k a n u n u n a b ağlı o l a n in s a n d a ir a d e özgü rlü ­ ğü nden söz etm ek ne derece doğru olacaktır? S tois yen ler e göre i n ­ i l 23) B REHİER: I I , p. 320.321.. B RU N : p. 93. (124) RİVAU D : Les G rands... p. 176 ve B RU N : p. 95. (125) G O KB E RK: S . 12&. (126) İbLd: a. 130. (127) îiü'i s. 132,. RİVAU D : Les Oranda... p. 178­179. v« p. 97. 101. B RU N : AN TİK YU N AN FELSEFESİ sanın ir a d e özgü rlü ğü d emek, etrafında o l u p b iten şeyler karşısın­ d a , m e k a n i k y a h u t d a b ilinçsiz b irtakım eyl em l er d e b u lu nmıyarak, k e n d i doğasına u y g u n davranması d e m e k ti r (128). S tois izm in h u k u k görü şü , ahlâk görü şü yle özdeşleşmiştir, on a gö­ re, ahlâkî değerlerin gerçekleşmesi aynı za ma n d a y a n i a d a letin gerçekleşmesi kanu nlarının egemenliği d em ek tir . h u k u k i değerlerin, B u da akıllı, e r d e m l i, doğa altındaki İnsanın b u n a u yg u n dır. Y a n i evr en s el doğa kanu nlarının da vra nış h u k u k ve a d a l e ttir s o r u n u ise b i l g i teor is in d e (129). davranışı­ gerektirdiği er d em li, ahlâklı B u kanu nların nasıl tanındığı gördü ğü mü z g ib i d u y u organlarının a l ­ gıla rının akıl tarafından değerlendirilmes iyle h a l l e d il m e k te d ir E vr e n d e b i r D oğal H u k u k vardır, başka b îr deyişle evr en e ve in s a n a hâ kim ola n , doğu ştan, kendiliğinden gelen bazı ahlâki d e l e r ­ ler va rdır, b u n l a r d a n b i r i d e a d a l ettir , e vr e n b u a da lete u y g u n ola ­ r a k te k b i r Ta n rı tarafından yönetilir, insanın görevi b u kanu nları m e t i n h a lin e g e ti r m e k ve bunları u ygu la ma ktır. İnsan doğanın b i r parçası oldu ğu ndan b u k a n u n l a r aynı za ma n d a lın, doğru nu n hâ kim oldu ğu D oğal on u n içindedir. A k ­ H u k u k , doğal a d a leti yansıtır, a d a l etin olma dığı yer d e h a k ve h u k u k t a n söz ed ilemez (130). D oğa l H u k u k ' u n k a n u n k oyu cu s u , doğayla özdeş ola n Ta n rı Ka nu nla rı, kanu nların k e n d is i ola n b u k a n u n H Ta n r fd ır , en es kis i, en y e tk i n i d i r , b izza t a k la aklın s a h ip va rlıkla rın tamamını b irleş tirir, onları b i r a r a ya to p l a r (131). c) Siyaset S to is izm in ve Devlet : s iya s et ve d evlet fikir ler in i b es leyen a n a k a yn a k D oğa l H u k u k anlayışıdır, gerçekten de stoısyen filozofla r ca leştirmen, b i r önceki H u k u k on la r a b a h is le göre d evlet ahlâkla b i r l i k l e s is tem­ gü ldü ğü mü z D oğal yönetiminde a n a i l k e olmalıdır, çünkü ahlâk, a d a let dolayısıyla, doğal h u k u k normları i y i ­ k u t u , a d a letli ­ a da lets iz, doğru ­ yanlış g ib i a yırımla rın tek kıstasıdır (132). B u k a n u n l a r s o s ya l s iya s a l ve doğa geçerlidir, çünkü in s a n d a da m evcu t (128) b i l i m l e r i g ib i h er a la n da ola n evr en s el akıl te k tir , h er ­ B İRAND : S. 103.. RİVAU D : HlstOİre... J> . O ru ndu ., p 117 (129) W FRN E R: p. 232 ve del VECCHİO: s. 50. (130) JAN E T p 239. (181) JAN E T: p 239 ve O K AN D AN : a 337. (132) JAN E T: p. 239 ve O RAN D AN : s 337. 380 ve RİVAU D : kes i ka p s a r. H er k es i kapsayınca in s a n d a D oğaya b ağlanacak, o n u n ilâhi, evr en s el kanu nlarını k a b u l ed ecektir . B u k a n u n l a r sınıf, zü m­ re, ırk farkı gözetmeksizin h er kes için geçerlidir, b öyle olu n ca s iya ­ s a l s ınırla n o r ta d a n kaldırarak tü m in s a n l a r a yön elecektir T e k k a ­ n u n l a yönetilen insanların evr en s el tek b i r d evl etin , b i r « Kozm op o­ lis » i n , b i r «D ü n ya D evletin in » vatandaşı olması g er ek ecek tir D iğer ya n d a n , h is ler d en , t u t k u l a r d a n , (133). a r zu l a r d a n arınan, ger­ çek doğasına, er d eme, ahlâka, dola yıs ıyla mu tlu lu ğa erişen in s a n , iç özgü rlü ğe de kavu şu r, i y i b i r öğr en im ve eğitimle b u nları gerçek­ leştirmek ola n a k d a h il in d e d ir . İç özgü rlü ğe, b ağımsız k a r a r a l a b i l ­ me yeteneğine s a h ip insanları dış b askılarla D oğa l H u k u k ve A d a l e te a ykırıdır. D e m e k sınırlamak yanlıştır, k i es a ret ve baskı in s a n doğasına çelişik du ru mla rdır, asıl ola n özgü rlü k ve kardeşliktir. S oy, s ervet, statü, ırk, u lu s a l a yrıca lıkla r gözetmeksizin in s a n l a r arasın­ d a s a lt b i r eşitlik hü kü m sü rmelidir. Kölelik akıl dışıdır, özgü r ve eşit ola n in s a n l a r te k b i r Ta n r ı altında, te k k a n u n a tâbi ola r a k , ev­ rens el Kozm op olitin k i l e tm e l i d i r l e r vatandaşlığından yararlanıp, t e k b i r a ile teş­ (134). G örü lü yor k i , s tois yen ler , k e n d in d e n önce gelen filozofla rın a k ­ s in e, b i r e y i n özgü rlü ğü nü b enims emiş lerdir, köleliğe karşı çıkmış­ la r , b i r e y i s iteye sıkı s u r ette b a ğla ya n görü şleri eleş tirmiş lerdir. Ah lâ k, a d a let, e r d e m ve eşitlik i l k e l e r i n i d evl et yön etimin e yı a r zu l a m a k , yü ksek ahlâki ve hü manist değerlerin s okma ­ gerçekleşmesi uğrunda yapılan, ta k d i r e şayan düşünsel çalışmalardır. 4 — E p ik iir izm : A n t i k Y u n a n Fels efes in de, S ofis tler , P l a to n ve A r i s t o il e b i r l i k ­ te D oğa Fels efes i, y e r i n i însan Fels efes in e b ırakmıştır. B i r ölçü de S tois izm ve b u b ölü mde inceleyeceğimiz E pikü rİzmle b i r l i k t e D oğa Fels efes i te k r a r önem kazanmıştır. S tois izm H u k u k ' u savu nmu ş, E pikü rizm ise doğaya u y g u n D e m o k r i t ' i n doğru ltu su nda g i ­ d er ek a to m s o r u n u n a eğilmiş , in s a n ­ a tom , d oga ­ a tom celemiştir konu larını i n ­ (135). Epikü riznVin e n önemli tem s ilcis i ve k u r u c u s u Sisam"lı E p i ­ kü r'dü r. H e r m a r k h o s , D em etr ios (133) (134) (135) D oğa l ve P olya in os g ib i ünlü epikü ryen­ JAN E T: p. 240­241, del VECCHÎO: s. B l ve ŞENEL: s. 2(17. del VBCCHÎO: s. 51.. ŞENEL: s. 266 ve OK AN D AN : s. 337 W E RN E B : p. 1Ö5 AN TİK YU N AN FELSEFESİ 405 l e r i d e s a ym a k mü mkü ndü r, a ma adından da anlaşılacağı üzere b u akımı t a m a nla mıyla sistemleştiren filozof b u r a d a o n u n f i k i r l e r i n i in celemeyi a) EpikûYün Yaşamı ve E pikü r olduğundan, b iz ye te r l i saydık. Ya pıtta n : çında N a u s ip h a n es ' in yönettiği D e m o k r ito s O k u l u n a i k i yıl sü reyle d e va m e tti , d a h a s on r a A ti n a ' y a geler ek n r a d a çeşitli fels efi o k u l l a r ­ da öğrenim gördü . 35 yaşında, A tin a ' d a '«B a hçe» adını verdiği l u n u k u r a r a k fels efes ini ya ym a ya başladı. B ahçe ne A k a d e m i , ne Lis e, ne d e P o r t i k O k u l a b en zer d i, o d a h a ziya d e dostların dertleştiği b i r ev, h u z u r ve mu tlu lu ğu b u ldu ğu b i r Ahlâk y u m u i d i . D ış evr en d en oku ­ g elip S a n a tor­ uzaklaşan, mu tlu lu ğu a r a ya n in s a n la r , b u ­ r a ya g elip b i r akıl küründen geçip, kuşku, acı, ızdırap ve h u zu r s u z­ l u k ta n k u r tu l a r a k , mu tlu lu ğa yönelirlerdi (1361). B a hçenin kapısı, kadın ­ er k ek , köle ­ özgü r vs. g ib i a yırımla r yapılmaksızın açıktı herkes e (137). Yaşamı b oyu n ca E p i k u r 300'e yakın yapıt meyd a n a getirmiş, a n ca k b u n l a r d a n 5 ta n es i gü nü mü ze k a d a r gelmiştir. Ya zd ığı felse­ fe kitaplarından en önemlileri **Doga Üstüne­», < *a non» ve *­Şülen» dir (138), b) Genel Epikü r'ü n Felsefesi G en el : Fels efes inde a n a özellik l u k ve m u t l u l u k t u r . Fels efeyi n ik , b u b ölü mde doğru yu sansüahzm, a to m c u ­ o üçe a yırmış tır: mantık veya k a n o­ yanlıştan a yırdetmeye ya r a ya n rın in celen mes i ya pılır; fizik , füm n es n eler i in celeyen kıstasla­ b u b il im da­ lı b oşlu ğu , b ed en ve r u h u n m a h i y e ti n i ve atomları araştırır: ahlâk, b u b ölü mde, in s a n doğasına u y g u n yaşam ku ralları araştırılıp, u y ­ gu laması ya pılır. b i l i m d a lla n d ır (136) (137) 324. (138) (139) K a n o n i k ve fizik aslında ahlâka hazırlık ya p a n (139), RtV AU D : Histoire... p. 332­333. OÖKB ERK: s UBU BREHİER: I I , P 331­325 ve RjVAU D : Histoire... p. 333. H lV A U D : Histoire... p 334­335 ve W E RN E R: p, 1OT OK AN D AN : N İYAZ İ ÖKTEM 106 QQ) Ontoloji : Va rlık B i l i m i alanında E pikü r'ü n fizik ve .ılom anlayışını in ce­ leyeceğiz, çünkü o D e m o k r i t İn izin d en g id er ek b oşlu klardan m eyd a n a n es n eler in a t o m ve g e l d ig m i İleri sü rer. F i zi k ' i n a n a a k s i yo m u «h iç b i r şeyden, hiç b i r şeyin g elm eye­ ceği ve hiç b i r şeyin hiç b i r şeye d ön meyeceğid ir», başka b i r deyiş ­ le a n ca k va r ol a n d a n , va r o l a n başka b i r n es n en in doğa ca ğı va r o l a n ş eyin te k r a r a n ca k va r o l a n a döneceğidir (KU )< e vr e n n es n eler ve boşluktan m eyd a n a gelmiştir» veya D em ek k i n es n eler i d u yu orga nla rıyla a lgıla ma kta yız, bokluğun va rlığının kanıtı ise d e v i n i m ­ d i r , boşluk olmasaydı n es n eler h a r ek et ed em ezler d i. B u n u n dışında gerçeklik y o k t u r , tü m r ea lite d u y u orga nla rıyla ta nıdığımız nes ne­ l er e vr e n id ir , b u e vr e n i n dışında başka b i r evr en i a r a m a k anlamsız­ dır (141). N es n eler i a to m l a r m e yd a n a m iz i l k m a d d el er d ir , g e tir ir , b u n l a r gözle göremiyeceği­ b a s it veya b ileşik o l a b il ir l e r , n es n eler b ozu ­ lu n ca o n l a r da parçalanır, te k r a r b irleşip ye n i b i r b ed en , ye n i b i r nesne ya ra tır, y a n i yo k o l m a d iye b i r d u r u m ola ma z. A t o m l a r h a r ek et h a l in d e d ir , b u h a r e k e tin yo k tu r , h ep s in in hızı a ynıdır, b u hızla, karşılaştırmak likler i g e r e k ir dışında (142). yerçekimi s on u dü şü nce e y l e m i n i n hızım A tomla r ın şekil ve a ğırlık özel­ e tk is i altında olm a dır, b u n ed en le a n a h a r ek et b aşlangıcı ve özellikleri yu ka rıda n aşağıya doğru du r. va r ­ An ca k b u r a d a E p ik ü r d e b i r çelişme or ta ya çıkıyor, o da evr en d e yu ka rı ­ aşağı g i b i yönleri k a b u l etm eyn e ve r m e s id ir fil o zo fu n , h a r ekete b e l l i b i r yön (143). Atomla r ın karşılaşıp şok ya ra tma la rı n es n eler in doğu mu na y o l açacaktır. D u r g u n a to m y o k t u r , bü tü n a to m l a r h a r ek et ed er ler , iş­ te b u h a r ek et ve şoklar n es n eler i ve dü nya yı yaratır. A k ıl ve r u h d a b i r a to m b ileşimidir, en h a fif, e n y u v a r l a k , en fa zla h a r ek et k a b il iye tin e h a iz (1401 p. 336. (141) p. 336. (142) (143) W E RN E R: p a to m l a r d a n m eyd a n a gelmiş lerdir, 199., B REHİER: I I . p, 343 ve RİVAU D : Hlstoire. . W ERNER: p. 200., G ÖKB ERK W E RN E R: p. 201 RİVAU D : Histolre . p S. 121.. ve RİVAU D : Hlfltolre . 338 ve W ERNER p. 202. AN TİK YU N AN FEIÜ EFESI ü ık b i r nefese b e n ze r l e r 407 R u h b ed en le b i r l i k t e e tk i l i d i r , b ed en o l ­ m a d a n hiç b i r işe ya r a m a z (144), Tü m b u m a d d eler ve nes neler evr en in d e, nettiğine göre Ta n r ı va r mıdır, rolü h er şeyi a tom l a r yö­ n ed ir? E pikü r b u evr en i g er ek l i ola n la , raslantının karıştığı b i r nesne­ l er dü nyası ola r a k n i te l e n d i r i p mu cize ve anlaşılamazlığa ye r ver ­ memiştir, b u r ea lis t görü şlerine p a r a lel b i r Ta nrı va rlığını da i h m a l etmemiş tir. Z a m a n za ma n , ömegin rü yalarımızda, d u y u or g a n la ­ rıyla a lgıla dığımız b i r izl en im d en söz ed eriz, b u Tanrıdır. Ta nrı ya ­ pı b akımından ins a na b en zeyen , fa k a t d a h a a to m l a r d a n m eyd a n a ye tk in , ta m ve sa f gelen , şok'un doğu rdu ğu b i r varlıktır. H iç b i r şeye karışmaz, e vr e n in dışında k en d i bahçesinde o tu r u p dü nyaları s eyr ed er , eğer b u evr en e karışsaydı, tüm b u saçmalıklar, anlamsız­ lıkla r ve kötü lü kler olmazdı (14!>), za ten k en d i mu tlu lu ğu b i z i m dü nya mızla u ğraşmasının hiç b i r n ed en i yo k tu r içinde (146). G örü ldü ğü g i b i V a rlık Teor is in d e, E pikü r a tom cu l u k ta n d evin e­ r ek s a lt b i r m a te r i a i i zm i savu nmaktadır. H e r şey m a d d ed ir , ol m a d a n hiç b i r şey ola ma z, P la ton u n s a lt id ea lizmi ma d d e l a m a m i yl e yatsınmış, A r i s t o ' n u n entellektü alizminden ise öz çıkarılmıştır. bb) Gnozeoloji : B i l g i Te o r is fn J e önemli ola n . h a k ik a tin ölçüsü ola n b i l g i l e r i elde e tm e k ti r , b u ol m a d a n doğru eyl em ola ma z rü lü yor k i E pikü r sağlam b i l g i elde B i l g i Teo r is in d ek i D o g m a ti zm i M a d d i b i r dü nyada s ed ilen m a d d eyle edileb ileceğini sağlam (147). G ö­ s a vu n m a k la . k a b u l ekmekted ir . yaşadığımıza göre. görü len, d u y u l a n , h is ­ ilişki, d u y u organları aracığıyla gerçekleşecektir Başka b i r deyişle d u y u organlarıyla a lgıla dığımız görü nü m, ha z ve acı, b ize nes neler hakkında b i l g i v e r i r d i l m e z d i r , b i r de «ilk b ilgiler » d u yu (144) (145) (146) (147) (146) doğan genel ta s a vvu r la r , (348). RİVAU D : H is toire­ , p. 34Ö v e GÖK B E RK : S 122 RÎVAU D ; Histoire.,, p. 348. 348 W ERNER: p. 207 CJÖKBERK: s. 120. RİVAU D . Histoire... p. 335 v e G ÖKB ERK: s 120 ­ hisse­ vardır, i l k b il g il e r (p r a lep s is ). i l k v e r i l e r i n i n tekrarlanmasından n el ka vra mla rdır B u da n es n en in açık ge­ N İV AZ l ÖKTEM 408 D u y u organlarıyla algılanan görü nü mlerdeki açıklık, doğru b i l ­ gi eld e ed ilm es i İçin ye te r l i ola n kıstaslardır, çünkü o n u hiç b i r şey çü rü temez (149). H i s l e r b i r i b i r l e r i n i , mantık d a h is l e r i çü rü temez, çünkü mantığı m eyd a n a g etir en n iş lerd ir Mantıkta en önemli k u ­ r a l va rs a yım ve görü ştü r, b öylece gen el k a v r a m doğar, gen el r a m n es n en in d u y u orga nla rıyla a lgıla nıp, b ellekte k a v­ yerleş mes idir, gen el k a v r a m doğru , gerçek s a lt b i l g i d i r . Epikü r, b i l g i y i ya lnız d u y u orga nla rına b ağlamakla, m a d d eci o n to l o j ik görü şü ne u yg u n , sansüalist g n ozeolojik görüşü d ile g etir ­ m e k te d ir . cc) Aksiyoloji Fels efen in ve Ahlâk : te k amacı insanı mu tlu lu ğa gü rlü ğü ne s a h ip ola n in s a n k en d i u laştırmaktır. İra de öz­ m u t l u l u k y o l u n u k e n d i çizecek­ t i r , in s a n d a s a lt b i r ir a d e özgü rlü ğü y o k t u r , e yl e m ve i s te m l e r i n i n p ek çoğu dış koşu llara b ağlıdır, a n ca k o gereğinde b u nları a l t ede­ b ilir E pıkü r'ü n o n to l o j i ve gn ozeolu jis i ahlâka giriştir ( 1 5 0 ) , nesne­ ler d u y u orga nla rıyla a lgıla nır, b u l u n a n şey m a d d ed ir , Ta n r ı va r ­ dır a m a b u evr en e karışmaz. İşte Ta n r fn ın ins a na karışmaması o n u özgü r kılar, on a ir a d e ve is tem özgü rlü ğü ve r ir . D emek k i , E p i­ kür a k s i y o l o j i n i n en değerli aşaması ahlâkı, özgü rlü ğe tadır, ö zg ü r e y l e m l e r i n d a ya n m a k ­ gerçekleşmesi için, Ta n r ı g i b i b i r dış b as­ kıyı kaldıran görü ş, ma ddî dış hu zu rsu zlu kları, acı ve maddî b askı­ yı da or l a d a n kaldıracaktır. N i t e k i m E pikü r acıyı kötü , hazzı i y i d iye n itel en d ir er ek , görü şlerinin te m e l i n i hazcılığa ( h e d o n izm ) d a ­ yamıştır. Z a ten tü m canlılar doğu şlarından b e r i hazzı aramışlardır, h a z tüm e yl e m l e r i n ereği olmu ştu r. H a z ve acının d erece ve tü rleri vardır, b u n d a ölçü fa yd a ve za r a r u nsu rlarıdır. İçinde b u l u n u l a n d u r u m a göre i y i , kötü b i r şey o h r a k , keza kötü de i y i b i r şey ola ­ r a k d eğerlen d irileb ilir: daha b ü yü k b i r acı doğu racaksa h a zd a n va zgeçilmeli, vereceği da ha b ü yü k h a z için acıya katlanmalıdır. îyi kötü den, ha z acıdan ku rtu lma dır, ma dır h er hazzın errği acıdan ku r tu l­ (151), in s a n r u h u d a a to m l a r d a n ce da ğılır, a tomla rı H49J t i m U51> m eyd a n a geldiğinden, zamanı kalır fa ka t k e n d i yo k o l u r , ya n i in s a n W ERNER: p. 197. RiV AU D : His toid W E RN E R: p 211. p. 334­336 ve W ERNER: p, 106 g e l in ­ ruhunun AN TİK YU N AN FELSEFESİ ölünnsüzlügünden söz etm ek akıllıca ölü m b izi korku tmamalıdır, Z a ten çünkü yaşadığımız sürece ölü m t u r , ölü m geldiğinde d e b iz yok u z Ta n r ı ve ölü m k o r k u s u n u b i r da vra nış değildir. (152). İşte b u n ed en ler le atmalıdır, Ta nrı b u yok ­ in s a n evr en e karışmaz, ölü m olu n ca cezalandırma d iye b i r s or u n d a ola ma z. D em ek k i h u ­ z u r için önkoşul ölü mlü lü k ve Ta nrının tarafsızlığıdır, b u i l k e l e r i k a b u l etm ed en h a z ve m u t l u l u k gerçekleşemez, Epıkü r'ü n anladığı haz, r u h u n «a ta ra ks ia » ğımsız tek tek ola yla r d a n Ta m h a lin d e genel h u zu r d u r , b a ­ d u yu l a n h u z u r gen el hazzı hazırlar (153), h u z u r ve mu tlu lu ğu n ya p ıp e t t i k l e r i m i z i n olması, ya n i gerçekleşmesinde a n a faktör te m e l in i araştıran, b izi b ilgid ir , r u h u m u z u n düşmanı önya rgıla rda n k u r t a r a n b i l g i , hazzın te m e l id ir , b i zi a nca k b i l g i öz­ gü r kıla r (154) ler d en Alâ la de ihtiyaçların t a t m i n i , fizik acı ve kötü lü k­ k u r t u l m a b a s it şeylerdir, çünkü doğa b ize gereken b i r çok şeyi vermiş tir, ön em li ola n h e r şeyin n ed en ve niçin'ini öğrenerek sağlam d eğer ve b ilg iler e u laşmaktır. B ilg e kişi en şiddetli acılara b ile gü leb ilen k im s ed ir . İnsanı m u t l u kılan n e yemek yeme, ne c i n ­ sel zevkler , ne d e İçki içip sarhoş olmaktır, asıl h u zu r ve m u t ­ lu lu ğu ver en a k la dayalı b i l g i l e r d i r . A n c a k h u şekilde alçak gönü l­ lü alışkanlıkları öğreneb ilir, sakınacağımız şeyleri Ölçebilir, r u h a h u zu r s u zl u k ver en yanlış ve b oş inançları sökeb iliriz. B ed en ve r u h sükûnuna götü ren b i l g i , b ize er d emi m i n son ereği h u z u r u n yer s izd ir , er d em in o a nca k insanı ver ir , sağlanmasıdır, tek başına er d em i ha zza götü rmesi b akımından er d e­ a ra ma k değerlidir, verdiği h a z İnsanı m u t l u kılan faktördü r. B i l g e l i k ve doğru görü ş, insanı mu tlu lu ğa götürür, çünkü b u n ­ la r b izi Ta nrı, ölü m ve ka d er karşısındaki k o r k u l a r d a n ku rtarır, öl­ çüsüz is tekler karşısında özgü r kılar, acının g elip geçici ve yen eb i­ leceğimiz b i r şey olduğunu öğretir. B u da ir a d e özgü rlü ğü ne d a ya ­ lı b i r b ağımsızlıktır. E r d em b izi yiğit ve ces u r yapacaktır, çünkü n e yin doğru n e yin yanlış olduğunu, k o r k u ve acıları yen m e y o l u n u öğretecektir. Epİkü r'ü n mu tlu lu ğu b ir e yc i b ir anlayışın tezahü rü ola r a k görü nmekte ise de. d os tlu k değerine önem ver mes i sa l yanının va rlığına d a d e l i l teşkil ed er (105). U52> <153) UM) (155) İbld: p : 210 ve G ÖKBERK W E RN E R: p, 208. İbld: p. 212 del VECCHİO: s, 52 s 122 t to p l u m ­ Epikü r'ü n b ilgeliğinde S ok r a t, b i l i m e ola n s evgis in d e ise A r i s ­ to yatmaktadır. E r d e m b i l g i d i r , b i l m e k insanı ha z, m u t l u l u k ve asıl değerlere götü rmektedir, yoks a b îr çok k im s e n in anladığı g ib i E p i ­ kür, m a d d i, fizik s el hazzı s on er ek ola r a k k a b u l c) Hukuk, Siyaset ve Devlet : E p i k t i r için a d a let b i l g i ve e r d e m d i r ; lış oldu ğu nu b i l i p ol a y ve n es n eler d a h a doğru su b u n a etm em ek ted ir . n e y i n doğru , n e yi n ya n ­ karşısında b elli davranışlarda, u y g u n davranışlarda b u l u n m a k a d a l e ttir , E p i " kü r'de de a h l a k ve a d a let S tois izm' d e oldu ğu g ib i özdeştir. E p i k t i r insanı doğu ştan top l u m s a l b i r va rlık ola r a k k a b u l etmez, in s a n b aş­ langıçta b i r çatışma h a l in d e vaş, d e vl e tl e r i n i d i . A cı ve h u zu r s u zl u k ver en ku ru lmasıyla sona ermiş tir. b u sa­ D evl et b i r to p l u m s a l anlaşmayla ku ru lmu ştu r, d e vl e ti k u r a n in s a n ira d es i h u k u k u ya r a t­ mış, o d a in s a n la r arasında süre gelen savaşı sona erdirmiş tir (156). H er ne k a d a r in s a n d a b ir a d a let anlayışı önemli ola n b u anlayış değil, va rs a da , to p l u m l a r d a karışıklık ve savaştan, y a n i acıdan k u r t u l m a k için b i r a r a ya g el ip b i r anlaşmaya im za atmaktır, işte h u ­ k u k b u d u r , yok s a doğa l hu ku kçu ların s a vl a n ola n a d a let id es in in tezahü rü değildir g ib i, insanın içinde (157). H u k u k ve a d a l etin esası o r ta k çıkardır, başkasına za r a r ve r m e ­ mek, b i r za r a r a k o n u ve h ed ef o l m a m a k h u s u s u n d a karşılıklı o l a r a k sözleşildiği h e r yer d e h u k u k ve a d a l etin varlığından söz e d il e b il ir . İnsanlar a n ca k t o p l u l u k içinde ihtiya çla rını karşılayacaklardır, h u ­ z u r ve k a n u n u d evlet sağlar, a n ca k tüm b u nları insanın doğası zor ­ la ma z, d evlet ve h u k u k o r ta k çıka r ve çatışmanın sonu çlanması için in s a n la r tarafından icadedilmiş ku ru mlardır, anlaşıldığı g i b i l u m s a l S özleş me» n i n i l k te m s il c il e r in d e n b i r i E pikü r'dü r « Top ­ (153). D e vl e ti g er ek l i gören E p i k t i r a s ltn d a b ir e yc id ir , önemli ola n şu veya b u to p l u m d a yaşamak değil, t o p l u m işlerine ka tılma ma ktır, keza b e l i r l i b i r s iten in adamı o l m a k d a önemli değildir, k i b i r e yc i E pikü r aynı za ma n d a görü lü yor b i r «Kozm op olıs » i de b enimsemiş­ t i r , b u görü ş b i r b i r e yc i b akımından ola ğa ndır çünkü o to r i te n i n hü kü m sü rdü ğü a la n ya ygınla sdıkca b i r e y i n özgü rlü ğü a r ta r . Koz­ mop olis ' d en (156) (157) (158) d e vin e n E pikü r ya b a ncıla rın İb ld: s. 52 ve O KAN D AN : s 328­320 ŞENEL: s. 265. JAN E T: p. 237. da s iya s a l ve m ed en i AN TIK YU N AN F E L S E F E S İ 411 h a k l a r a sahib olması gerektiğini savu nmu ştu r, yab ancılara ne köle. ne de dü şman m u a m eles i yapılmalıdır, on la r da aynı h a m u r d a n ya ­ pılmış insanlardır (159), önemli ola n b ilge ol u p olma ma la rıd ır Epikü r, aynı şekilde in s a n la r arasında fa ıklılığı k a b u l r ek t kölelik k u r u m u n a da karşı e tm i ye ­ çıkmıştır, top l u m d a h erkes insanları s ömü rmeye dayalı k a n u n l a r a d il değildir, çünkü eşittir, sömü rü ona m a r u z k a l a n l a r a acı ve ızdırap v e r i l , oys a insanlığın son ereği r u h u n sükûnu ve hazdır. E pikü r bü tü n b u f i k i r l e r i y l e özgü rlü kçü ve b ir eyci b i r h u k u k ve d evlet dü zenini savu nmaktadır. d e\ let p r a tik ya r a r açısından g e r e k l id ir , a m a amaç, b ir ey ve o n u n mu tlu lu ğu , h u zu r u d u r . İnsanlar arasında salt eşitlik va rdır. zen g in lik , şan, şeref, nü­ fu z ve m a k a m uğruna sonsu z ta s a la r içinde yaşamaktansa, alçak­ gönü llü ihtiya çla r içinde s a kin ve m u t l u yaşamak da ha değerlidir, İD — SONUÇ : Y u n a n Fels efes in in en önemli akım ve kişilerinin G en el Felse­ fe, H u k u k , S iya s et ve D evl et görü şlerini in celed ik. Aslında b u akım ve kişilerin görü şlerine b ağlı d a h a b i r çok filozof ve küçük oku lla ¬ rı s a yma k mü mkü ndü r, kısa b i r çalışmada bunların tümünün in ce­ len mes i h e m olağan dışı. h em de ger eks izd ir . rıyla A n t i k Y u n a n fels efes in in Ama cımız a n a h a tla ­ b i r H u k u k Felsefesi Sistematiği için­ de tanıtılmasıdır. D a h a önce de «Yu n a n Fels efes i­ bölümü başında b elirttiğimiz g i b i A n t i k Y u n a n Felsefesi, B atı Kü ltü rü nü n ve b i r ölçü de de D o­ ğu Kü ltü rü nü n tem el dayanağı olmuş, h er türlü d i n ve dü şü nceye etk id e b u lu nmu ştu r Kü ltü rü , M odem D oğa B i l i m l e r i Rönesansla b i r l i k t e yen id en doğan Yu na n Ç a ğ düşüncesinin a n a kaynağı h a lin e gelmiştir. b ile Y u n a n on tol oj i ve gn ozeolojis in in etk is in d e kalmıştır. in celem em iz U yga rlığında sırasında fels efeye d ik k a tim izi ve r il e n çeken hu s u s E s ki önemdir. îyonyadan. Y u n a n Yu na n D ev­ l e tl e r i n i n e g e m e n l ik l e r in i yitirdiği M Ö . 146 yılına k a d a r (160), yü z­ ler ce ve h a tta b in ler ce filozof (161) çeşitli öğretileri, özgü rce Y u n a n U&fU (160) (161) İbld: p 336 vc O K AN D AN : s 32« B İRAND : s. 95 D iier olcul ve filozoflar için; RİVAU D : Hlstolre .­, p, 1­468 412 N IYAZ ı O KTEM S itel er in d e öğretme ola na ğım b u lmu ştu r. D e m e k k i h a l k b u n a ön em ver iyor , yöneticiler ise g en ellik le b u n d a n k o r k m u y o r d u . V e b i l i y o ­ r u z k i E s k i Y u n a n i s ta n İlk Ç ağın en u yg a r ve gelişmiş ü lkelerinden b i r i i d i , gü zel s a n a tla r a , bu b il im e , fels efeye ola n saygısından dola yı u yga rlık aktü alitesini hâlâ yiü rmemiş tir, aynı çağdaki b i r çok u yga rlığın u n u t u l u p , o n u n kalması, d u r u m u n en b ü yü k kanıtıdır. B i r kaç ola y dışında (örneğin S o k r a t m ölü mü ) , yöneticilerin dü şü nenler, fil ozofl a r üstünde baskısını görmü yoru z; d e v r i n yöne­ t i c i l e r i f i k i r ve b i l i m d e n k o r k m u y o r d u , oys a çağımızda dü nyanın b i r çok ü lkesinde f i k i r Özgü rlü ğü nü n va rlığında n söz açmak tartış­ m a götü rü r. X I X , ve X X . yü zyılla r, b i r çok ünlü filozof felsefî rönesans içindedir. yetiş tirmekle, b i r A d a l e t ve düşün özgü rlü ğü nü n hâ kim oldu ğu b u hü manist t u t u m a a ya k u y d u r a m a m a k , çagdışılık şeklin­ de n i te l e n d i r i l m e l i d i r . lU KLİYO G RAFYA A R A L , V e c d i: İÜ H F Hukuk v e H u ku k B ilimi Ü zerine, is ta n b u l , 1971, Fels efeci T a r i r u , İstanb u l, 1946, Ya yın ı A R S A L , S a d r i M a ks u dî: Hukuk Î Ü H F Ta l eb e C e m i y e ti B İ R A N D , Kâ mıra n : Y a yım . İlk Ç a ğ Fels efes i T a r i h i , A n k a r a 1958, A Ü İla­ h i y a t Fakü ltesi Ya yın ı. U TH O U L, G a s ton : Tr a ité d e S ociologie, Pa r is 1946, L i b r a i r i e F a yot. B R E H İE R , E mile: H is toir e d e la P h ilos op h ie, Tom e I . 1, P a r is 1951, Presses U n ive r s ita ir e s de F r a n ce. B RE H İE R, E m i l e : H is toir e d e l a P h ilos op h ie, T o m e 1, 2, P a r is 1948, Presses U n iver s ita ir es de F r a n ce. B RU N , J ea n : L e S itoicis me, Pa r is 1972, Presses U n iver s ita ir es d e F r a n ce <<Que sais­ je?». C U V ÎLLÎE R, A . : M a n u e l de P h ilos op h ie, To m e I , Pa r is 1946, L i b ­ r a ir ie A r m a n d C olin . C U V t L L l E R , A. : M a n u e l de P h ilos op h ie, T o m e I I . P a r is 1946, L i b ­ r a ir ie A r m a n d C o l i n . Ç A Ğ I L , O r h a n M ü nir: 1971, Î Ü H F G Ö KB E RK, M a e it: JA N E T, Pa u l: H u k u k ve H u k u k i l m i n e G iriş , Ya yın ı. Felsefe T a r i h i , İstanbu l 1966. B i l g i H is toir e de la S cience P ol itiq u e D a n s ses A ve c la M o r a l e , I , Pa r is , L i b r a i r i e Félix O K A N D A N , Reca i G a l ip : IÜ H F i s ta n b u l Ya yın evi. Ra p p or ts Alca n . U mu mî A m m e H u k u k u , İstanbu l 1946 Y a yım . Ö Z B İLG E N , T a n k : Eleştirisel H u k u k S os yolojis i D er s ler i, C i l t I , İstanbu l 1971, I Ü H F Ya yın L R İV A U D , A l b er t: H is to ir e de la P h ilos op h ie, Presses U n iver s ita ir es RtV A U D , A lb er t: de Fr a n ce Tom e 1, Pa r is 1948. «L og os ». Les G r a n d s C ou r a n ts d e la Pensée A n ti q u e , P a ­ r is 1953, L i b r a i r i e A r m a n d C ol in , Ş E N E L , Alâ ed d in : E s ki Yu n a n d a S iya s a l D üşünce, A n k a r a 1968, A Ü S B F Y a yım . d el V E C C H t O , G: H u k u k Fels efes i D er s l er i (Ç eviren : S a h ir E r ­ m a n ) , İstanbu l 1952, İ U H F Ya yın ı, W E B E R, Alfr ed : bul Fels efe T a r i h i , (Ç evir en : H . V eh b i E r a l p ) , İstan­ 1964, Remzi W E R N E R , C h a r les : K i ta b e vi , L a Ph ilos op h ie G recqu e. Pa r is 1938, L i b r a i r i e Pa yot. Y Ö R Ü K , Ab d ü lh a k Kema l: 1958, I Ü H F Ya yın ı, H u k u k Fels efes i D er s ler i, İstanbu l