EBÛ SAÎD MUHAMMED EL-HÂD MÎ’N N HAYATI VE

Nezir Paço

Merhamet, yaratan ile yaratılan arasındaki bağın ve muhabbetin en güzel göstergelerinden biridir. Merhameti iki kısımda inceleyebiliriz: Birincisi yaratana ait olan ve mahlukatın hayatını kolaylaştırmak için tüm alemi kuşatan ilahi merhamet, ikincisi ise yaratılmışın diğer mahlukata dair sahip olduğu acıma, sevme, yardımcı olma gibi güzel hasletleri içinde barındıran beşerî merhamettir. Yaratıcının insandan, hayvana ve doğaya kadar tüm mahlukatı kapsayan merhametinin içinde yarattıklarına karşı olan sonsuz sevgisi, hoşgörüsü ve bağışlayıcılığı yer almaktadır. Özellikle insandan da kendisini örnek almasını isteyen yaratıcı, merhameti üstün bir vasıf olarak nitelediğini ve hangi koşulda olursa olsun buna sahip olabilen ve bunu dışarıya yansıtabilen kimsenin gerek kendi katında gerekse diğer mahlukat katında saygın bir konumda olacağını açıkça belirtmiştir. Merhamet konusu gelmiş geçmiş tüm inanç sistemlerinde kendine yer bulmuştur. Konuyu Kitab-ı Mukaddes özelinde ele aldığımızda Eski ve Yeni Ahit ile Deuterokanonik (Apokrif) kitaplara ait birçok bölümde merhamete vurgu yapıldığı görülmektedir. Gerek Yahudiler gerekse Hıristiyanlar için merhamet konusunda öncelikle kendinden örnekler veren Tanrı, kullarından da kendisini örnek almalarını ve sadece insanlara karşı değil tüm mahlukata karşı merhametli olmalarını istemiştir. Merhamet duygusunun bir eksilik ya da acizlik değil tam tersine inanç ve erdem göstergesi olduğuna özellikle vurgu yapılmıştır. Kalbinde merhamet olanın hem yaşarken hem de öldükten sonra bunun nimet ve mükafatlarından faydalanacağını açıkça müjdelemiştir. Yapmış olduğumuz bu çalışmada, Eski ve Yeni Ahit ile Deuterokanonik (Apokrif) kitaplarda bulunan merhametle ilgili ifadelerden yola çıkılarak, Yahudilik ile Hıristiyanlığın bu konuya bakışları Kitab-ı Mukaddes perspektifinden ele alınmıştır. PERCEPTION OF MERCURY IN THE BIBLE Abstract Compassion is one of the most beautiful indicators of the bond between the creator and the created. We can examine compassion in two parts: The first is divine mercy, which belongs to the creator and encompasses the whole world in order to facilitate the life of the creatures, and the second is human mercy, which contains the beautiful traits of the creature for other creatures, such as compassion, love and assistance. The infinite love, tolerance and forgiveness of the creator towards his creations are in the compassion of the creator, which includes all creatures from human to animal and nature. Especially the creator, who asked man to take himself as an example, has clearly stated that he describes mercy as a superior qualification and that a person who can have it and reflect it to the outside will be in a respectable position both in his own level and in the presence of other creatures. The subject of compassion has found a place in all belief systems that have ever existed. When we consider the subject in the context of the Bible, it is seen that compassion is emphasized in many chapters of the Old and New Testaments and Deuterocanonic (Apocryphal) books. God, who first gave examples of selfcompassion for both Jews and Christians, asked his servants to take him as an example and to be compassionate not only to human beings but to all creatures. It is emphasized that the feeling of compassion is not a weakness or weakness, but a sign of belief and virtue. He clearly heralded that those who have mercy in their heart will benefit from their blessings and rewards both while living and after death. In this study we have done, based on the verses about compassion found in the Old and New Testaments and Deuterocanonic (Apocryphal) books, the views of Judaism and Christianity on this issue are discussed from the Biblical perspective.

Bu çalışma hakem değerlendirmesinden geçmiş, bir intihal yazılımı ile taranmıştır. İntihal yapılmadığı tespit edilmiştir. This article has gone through a peer review process and scanned via a plagiarism software. No plagiarism has been detected. * Muhammed Takî el-Osmânî, Usulü'l-iftâ ve âdâbuhû.

el-Hemedâni, Hemedân’da dogmus, ailesiyle birlikte Misira goc edip oradaki meshur âlimlerden ders alarak farkli ilim alanlarinda un yapmis bir âlimdir. Misir’da egitimini tamamladiktan sonra Dimask’a yerlesen el-Hemedâni, orada bulunan et-Turbetu’z-Zenciliyye medresesinde talebelere uzun sure kiraat dersleri okutmustur. O, daha cok kiraat ve nahiv ilimleriyle taninmakla birlikte tefsir, fikih, kelam ve lugat gibi degisik ilim dallarinda da soz sahibidir. Bu makale onun hayatini ve ilmi yonunu ortaya koymayi ve boylece onu ilim dunyasina daha iyi tanitmayi hedeflemektedir.

EBÛ SAÎD MUHAMMED EL-HÂD MÎ’N N HAYATI VE “MECÂM ’U’L – HAKÂ K” ADLI ESER NDEK METODU Lütfi AYDIN Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Lisansüstü E itim-Ö retim ve Sınav Yönetmeli inin Temel slâm Bilimleri Ana Bilim Dalı slâm Hukuku Bilim Dalı çin Öngördü ü YÜKSEK L SANS TEZ Olarak Hazırlanmı tır. Tez Danı manı Doç. Dr. Hakkı AYDIN S VAS Nisan - 2007 Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlü ü'ne Lütfi Aydın tarafından hazırlanan bu çalı ma jürimiz tarafından Temel slâm Bilimleri Anabilim Dalı slâm Hukuku Bilim Dalında YÜKSEK L SANS Tezi olarak kabul edilmi tir. Ba kan: Doç. Dr. Hakkı AYDIN Üye: Doç. Dr. Sabri ERTURHAN Üye: Doç. Dr. smail ÇALI KAN Onay Yukarıdaki imzaların adı geçen ö retim üyelerine ait oldu unu onaylarım. 03.05.2007 Prof. Dr. Nevzat GÜLD KEN Enstitü Müdürü ÖZET Bu ara tırmada Konya’nın Hâdim ilçesinde 1113/1701–02 yılları arasında ya amı büyük bir Hanefi Hukukçusu olan Ebû Saîd el-Hâdimî’nin hayatı ve onun önemli eserlerinden biri olan Metn-i Mecâmi’u’l- Hakâik fi lm-il Usûl’ deki metodu incelenmi tir. Hâdimî, sadece fıkıhta de il aynı zamanda di er ilmi sahalarda da eserler vücuda getirmi tir. Çalı mamız bir giri ve iki bölümden olu maktadır. Giri 'te Hâdim’ye kadar slâm hukukunun geçirdi i devreler ana hatlarıyla ele alınmı tır. Birinci bölümde Hâdimî’nin; ya adı ı dönemin tarihi ve ilmi özellikleri, hayatı, yeti mesi, ilmi hayatı, eserleri, talebeleri, hocaları hakkında bilgi verilmi tir. kinci kaynakları, bölümde; üslûbu, Mecâmi’u’l-Hakâik’in konuları i leyi tarzı Hukukundaki yeri hakkında bilgi verilmi tir. I metodu ile incelenmi , konuları, Mecâmi’u’l-Hakâik’in slam SUMMARY In this research; Ebû Saîd el-Hâdimî, who is a great jurist of Hanefi Jurisprudence and lived in Hadim in Konya City between years 1113/1701-2, and the method of one of his important works “Metn-i Mecâmi-il Hakâ’ik fi lm-il Usûl”. Hâdimî has works not only in Fiqh but also in other Islamic sciences. This research consists of introduction and two other parts. In introduction; the stages of the Islamic Rurisprudence up to Hâdimî have been studied with main lines. In the first part after introduciton; there is some information about historical and scientific properties of period of time that Hâdimî lived. There is also information about his life, growing, science life, works, students and teachers. At the last part of this research; Mecâmi-il Hakâyık and its method have been studied. The information have given about subjects, resources and the place in Islamiv Rurisprudence of Mecâmi-il Hakâyık. Ç NDEK LER ÖZET………………………………………………………………………………….I Ç NDEK LER……………………………………………………………………….II ÖNSÖZ………………………………………………………………………….......VI KONUNUN SINIRLANDIRILMASI VE YÖNTEM………………………………VIII KISALTMALAR……………………………………………………………………IX G R …………………………………………………………………………………1 EBÛ SAÎD MUHAMMED EL-HÂD MÎ’YE METODOLOJ S N N TAR H GEL KADAR SLAM HUKUK M …………...…………………...………..1 1- Genel Bilgiler ......... ………………………………………………………………………..1 A- Fıkıh Usûlünün Tarifi……………………………………………………………..1 B- Fıkıh Usûlünün Konusu……………………………………………………….….2 C- Fıkıh Usûlünün Tarihçesi…………………………………………………….…...2 a-Hz. Peygamber Dönemi………………………………………………….……2 b-Sahabe Dönemi…………………………………………………………..…….4 c-Tabiun Dönemi………………………………………………………….…….5 d-Müctehid mamlar Dönemi…………………………………………………...6 e-Mezhep mamlarından Sonraki Müctehidler Dönemi……………….………...7 D- Fıkıh Usûlünde Deliller………………………………………………………….7 1-Kitap…………………………………………………………………………..7 2-Sünnet…………………………………………………………………………8 3- cmâ…………………………………………………………………………10 4-Kıyas………………………………………………………………………....11 5- stihsan………………………………………………………………………12 6- stıshab……………………………………………………………………….13 7- Istıslah veya Mesalih-i Mürsele……………………………………………..13 8-Örf-âdet……………………………………………………………………...14 9- Sahabe Kavli………………………………………………………………..15 II 10- Zerâyi (Seddü’z-Zerâyi)……………………………………………………16 11- er'u men Kablenâ (Geçmi Ümmetlerin eriatleri)………………………..16 E - Fıkıh Usûlünün Gayesi ve Önemi……………………………………………17 II- Fıkıh Usûlünde Metotlar………………………………………………………19 A.- Hanefî Metodu………………………………………………………………...19 B- Mütckellimîn Metodu………………………………………………………..20 C- Karma Metod…………………………………………………………………20 III- Fıkıh Usûlü Alanında Telif Edilen ilk Eserler……………………………….21 A- Hanefi metoduna göre yazılmı eserler………………………………………..21 B- Mütekellimin Metoduna Göre Yazılmı Eserler………………………………21 C- Karma Metoda Göre Yazılmı Eserler…………………………………………22 B R NC BÖLÜM I- EBÛ SAÎD MUHAMMED EL - HÂD MÎ'N N HAYATI, ESERLER VE XVIII. YÜZYILA KISA B R BAKI ..................................................................... 23 A. S YAS DURUM................................................................................................ 23 B.18. YÜZYIL ISLAHATLARININ GENEL KARAKTER :................................. 23 C.18. YÜZYILDA LM VE SOSYAL DURUM………………………………...24 II- EBÛ SAÎD MUHAMMED EL-HÂD MÎ'N N HAYATI VE ESERLER ....... 25 A- HAYATI............................................................................................................... 25 1 - ADI VE DO UM YER :.................................................................................... 25 2 - SOYU VE DO UM TAR H :............................................................................26 4 - E LER VE ÇOCUKLARI ................................................................................27 5- HÂD MÎ'N N YET MES VE TAHS L HAYATI..............................................28 6. HOCALARI.........................................................................................................29 7- HÂD MÎ'N N CAZET S LS LES : ....................................................................31 8-TASAVVUF NT SABI.....................................................................................31 9- PAD AH III. AHMED N HÂD MÎ'Y STANBUL'A DAVET ETMES : ..... ..32 10.PAD AH I. MAHMUD'UN HÂD MÎ'Y K NC KEZ STANBUL'A DAVET ETMES :.... ………………………………………………………………………..33 11.HÂD MÎ MEDRESES :.................................................................................... .35 12.HÂD MÎ KÜTÜPHANES :.............................................................................. .36 III 13.HÂD MÎ'N N VEFATI: ................................................................................... .38 14.HÂD MÎ TÜRBES :.......................................................................................... .39 B- LM AHS YET ............................................................................................... .39 1-HUKUKÇU OLARAK HÂD MÎ....................................................................... .40 2- A R OLARAK HÂD MÎ................................................................................. .45 C-ESERLER ......................................................................................................... .46 1-TEFS RE A T ESERLER .................................................................................. .46 2-HAD SE A T ESERLER ................................................................................. .50 3- FIKIH VE FIKIH USULÜNE A T ESERLER ................................................. .51 4-KELAMA A T ESERLER ................................................................................ .53 5-TASAVVUFA A T ESERLER ........................................................................ .55 6- SLÂM AHLAKINA A T ESERLER ............................................................... .58 7-MANTIKA A T ESERLER .............................................................................. .59 8-ARAP D L VE EDEB YATINA DA R ESERLER ………………………….59 9- D ER ALANLARA DA R ESERLER ……………………………………...60 10-TALEBELER ………………………………………………………………...61 11- KEND ÇOCUKLARI………………………………………………………..61 12- D ERLER TALEBELER ………………………………………………….62 K NC BÖLÜM MECÂM ’U’L – HAKÂ K VE METODU…………………………..………..66 I- MECÂM’U’L – HAKÂ K……………………………………………….…...66 A - Genel Bilgiler………………………………………………………………...66 B- Eser Üzerinde Yapılan erhler…………………………………………….….67 D- Eserin Yazılı Nedeni………………………………………………………...68 E- Tercihleri……………………………………………………………………...68 F- Uslubu…………………………………………………………………………69 G- Mezhebler Kar ısındaki Tavrı……………………………………………………..70 - Mecâmi’u’l- Hakâ’ik’ın Kaynakları……………………………………...71 IV 1- Tefsir Kaynakları……………………………………………………………71 2- Hadis Kaynakları……………………………………………………………72 3-Fıkıh Kaynakları…………………………………………………………….72 4- Fıkıh Usûlü Kaynakları……………………………………………………..73 5-Sadece smini Zikretti i Âlimler………………………………………………73 I- Eser’in Özellikleri ……………………………………………………………..73 II. METODU KONULAR LEY TARZI…………………………………….75 A- Usul Yönünden…………………………………………………………….75 1- Kur'an-ı Kerim'de Muarreb Kelimelerin Bulunmasına Dair………………..77 2-Tahsisin Caizli i Meselesi…………………………………………………...78 3- Kur'an’ın Kur'an Tahsisi…………………………………………………….79 4- Sünnetin Kur’an’ı Tahsisi…………………………………………………...80 5- Haber-i Vahidin Kur’an’ı Tahsisi…………………………………………..80 6- cmâ’nın Kur’an’ı Tahsisi…………………………………………………..82 7- cmâ…………………………………………………………………………83 8- cmâ’nın mkanı…………………………………………………………….83 9- Hadis Rivayetinin artları…………………………………………………..85 a.1- Tahammül artı……………………………………………………………85 a.2- Edâ artları………………………………………………………………..85 10- Nesh Meselesi……………………………………………………………...86 11- Neshin Gerçekle me mkanı......…………………………………………...87 12- Âmm’ın Tarifi……………………………………………………………...88 13- Âmm’ın Delâleti…………………………………………………………...88 14- Ümmete Olan Hitaba Peygamberin Dahil Olup Olmayaca ı……………...89 15-Mendûbun Emredilip – Emredilmemesi…………………………………….90 16- Yasak Kılmadan Sonra Gelen Emrin Durumu……………………………..90 17- Nehiy……………………………………………………………………….91 18- Nehyin Tekrara, Fevre Delalet Etmesi ve Herkesi Kapsaması…………….92 19- Hata le Yapılan Fiilden Sorumlu Olma……………………………………92 V 20- Günah Amaçlı Yapılan Yolculu un Ruhsata Etkisi……………………….93 21- Geni Zamanlı Vacibin Edâsı……………………………………………...94 22- Sahabenin Rivayetiyle amel Edilip – Edilmemesi………………………...94 23- Rüyâ le Amel Edilip – Edilmemesi…………………………………….....97 B- Fıkıh Usûlündeki Yeri…………………………………………………..…..100 C. Kavaid-i Külliye Yönünden…………………………………………………..101 1- Külli Kaidelerden Örnekler………………………………………………..105 SONUÇ…………………………………………………………………………….107 B BL YOGRAFYA………………………………………………………………..110 VI ÖNSÖZ Konya’nın Hâdimî ilçesinde do an Hâdimî, bölgenin bereketli ilim ve dü ünce havzasında yeti erek Hanefi fıkhına ve slâm hukukuna önemli katkılar sa lamı büyük slâm hukukçularından biridir. Sahip oldu u zengin ilmi mirası bölgenin medreselerinde yeti en seçkin ilim adamlarından almı tır. Hâdimî, Osmanlı Devletinin siyasî, iktisadî ve içtimaî yönden bunalımlı dönemlerinden birinde ya amı ve toplumu canlı tutan maneviyat büyüklerinden biri olmu tur. Hâdimî’nin bu manada yaptı ı en önemli hizmetlerinden biri de zahiri ve bâtînî ilimlerde birçok eser ortaya koymasıdır. Hâdimî, Osmanlıların zirveye ula mı olmasına ra men bu durumu devam ettirememesi nedeniyle, artık duraklama devrine girdi i bir dönemde ya amı tır. Bu dönemde, gerek ilmî faaliyetlerin yürütüldü ü medreseler ve gerekse tasavvufî faaliyetlerin icra edildi i tekkeler oturmu bir sistem üzerinde faaliyet göstermelerine ra men artık eski etkilerini yava yava yitirmeye ba lamı lardı. Bunun tabii sonucu olarak aynı etki, hem ilmî hem de sosyal hayatta kendisini hissettirmi ti. Artık eskisi gibi orijinal eserler ortaya koymak yerine eski ve mevcut eserlerin erh ve hâ iyeleri yapılır olmu tu. Ulema bir merkezde toplanmı ve ilim halka ö retilmekten ziyade bir kazanç ve makam elde etme vasıtası olarak kullanılır hale gelmi ti. te böyle bir ortamda dünyaya gelen Hâdimî ilk olarak aslen Buharalı olan babası Kara Hacı Mustafa Efendi’den ders almı , daha sonra Konya Karatay ve son olarak da stanbul Kazâbadî medresesinde e itim görmü tür. Zamanını de erlendirmeyi çok iyi bilen genç, ilim a ı ı müderris Kazâbadi’nin rahle-i tedrisi ile yetinmemi , medresesin zengin kütüphanesinde müteala yapmı tır. Çalı malarıyla Hâdimî, arkada ları arasında kesb-i liyâkat etmi , büyük bir din âlimi olaca ı belli olmu tu. slâm'ın kendine has orijinal bir hukuk sistemi mevcuttur. Bu disiplin içerisinde Fıkıh Usûlü önemli bir yer tutar. Zaten Fıkıh Usûlü ilk defa Müslüman bilim adamları tarafından vazedilmi ve geli tirilmi tir. Fıkıhta söz sahibi olmak için Fıkıh Usûlü'nün tedris edilmesi büyük bir önem arz etmektedir. Bunun farkında ve uurunda oldu umuz için tezimizi daha sonraki çalı malarımızın bir ba langıcı olsun diye Fıkıh Usûlü alanında almayı VII uygun gördük. Bu noktada hocalarımızın tavsiyesi ile Hâdimî’nin Mecâmi’u’lHakâ’ik adlı eserini incelemeyi kararla tırdık. Bu ara tırmada amacımız, slam medeniyetinin geli imi içerisinde Fıkıh Usûlün de Hâdimî’nin konumunu ortaya koyup ve eserini de erlendirerek kendimize ve topluma ı ık tutmasını sa lamaktır. Bu çalı mamızda elimizden geldi i kadar ilmi objektifli e uyarak, gerçekleri oldu u gibi ortaya koymaya gayret gösterdik. Bu noktada gayemiz, gerçekleri ortaya çıkararak, ilim ve kültür tarihimize hizmet etmektir. Tezimiz bir giri iki bölümden olu maktadır. Giri bölümünde Hâdimî’ye kadar slâm hukukunun tarihi geli imini izah etmeye çalı tık. Birinci bölümde, ya adı ı asrın tarihi, siyasi ve ilmi özelliklerini, hayatı ve eserlerini inceledik. kinci bölümde, Mecâmi’u’l- Hakâ’ik’in metodu, kaynakları, üslûbu, konuları i leyi tarzı ile Mecâmi’u’l- Hakâ’ik’in slâm hukukundaki yeri hakkında bilgi vermeye çalı tık. Yüksek Lisans çalı mamızın gerek ders döneminde ve gerekse tez döneminde yo un çalı maları arasında bize her türlü moral ve deste i veren danı man hocam Doç. Dr. Hakkı AYDIN Bey' e, bize yol gösteren Doç. Dr. Sabri ERTURHAN Bey'e, Doç. Dr. smail ÇALI KAN Bey’e ve çalı mamın çe itli a amalarında yardımını esirgemeyen karde im Mehmet AYDIN Bey’e te ekkürlerimi sunarım. Lütfi AYDIN Sivas - 2007 VIII KONUNUN SINIRLANDIRILMASI VE YÖNTEM Yüksek Lisans konumuz fıkıh usûlü alanındadır. Dolayısıyla usûl eserleriyle sınırlıdır. Bu çalı mamızda sadece Mecâmi’u’l- Hakâik’in metodunu inceledi imizden ba ka usûl eserleriyle mukayese cihetine gidilmemi tir. YÖNTEM Referans gösterilen kaynaklar, dipnot kısmında müelliflerin vefat tarihleri esas alınarak verilmi tir. Eserler ilk defa zikredilince, müellif ismi, eserin uzun ismi, basıldı ı tarih belirtilmi tir. Basıldı ı yayınevi dipnotta verilmeyip bibliyografyada verilmi tir. Daha sonraki yerlerde makul kısaltmalara gidilmi tir. Dipnotlarda aynı eser ikinci defa geçti i zaman a.g.e. (adı geçen eser) kısaltması kullanılmı tır. Adı geçen müelliflerin ölüm tarihleri genellikle hicrî ve miladî takvimlerin her ikisi de verilmek suretiyle belirtilmi tir. Kur' an ayetlerinin dipnotlarda verilmesinde, sûre adı, sûre numarası ve ayet numarası sırası izlenmı tir. Hadislerin dipnotlarda gösterilmesinde ise bâb adı, bâb numarası, varsa hadis numarası verilmi olup okuyucuya kolaylık sa lamak için eserin cilt ve sayfa numarası da verilmi tir. Bâb ve bâb numarası olmayan eserlerde ise, cilt ve sayfa numarası ile birlikte varsa hadis numarası verilmi tir. IXI IX II KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser A.Ü. .F.D. : Ankara Üniversitesi lahiyat Fakültesi Bkz. : Bakınız C : Cilt Çev : Çeviren D.E.Ü. .F. : Dokuz Eylül Üniversitesi lahiyat Fakültesi h. : Hicri Kit. : Kitabevi Ktp. : Kütüphanesi m. : Miladi n r. : Ne reden S. : Sayı ss. : Sayfaları arası t.y. : tarih yok v. : varak b. : bnt : binti CÜSBE : Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Hz. : Hazreti Ra. : Radiyallahu anh D A. : Diyanet slam Ansiklopedisi. MÜ FY. : Marmara Üniversitesi lahiyat Fakültesi Yayınları. Bin, bn X GR EBÛ SAÎD MUHAMMED EL HÂD M’YE KADAR SLÂM HUKUK METODOLOJ S N N TAR H GEL M 1-Genel Bilgiler A. Fıkıh Usûlünün Tarifi Fıkıh Usûlü bir isim tamlamasıdır. Dolayısıyla bunu tarif etmek için usûl ve fıkıh kelimelerini tarif etmek gerekir.1 1- Usûl: Asl’ın ço uludur. Asl, Arapça'da bir eyin esası, temeli2 demek olup delil anlamında kullanılır. "Bu meselenin aslı, u âyet-i kerime veya bu hadis-i eriftir" denildi i zaman bu meselenin dayandı ı er'i delile i aret edilmi olur.3 Aynı zamanda “asl” kelimesi, dayanak, ba kasının kendisine dayandı ı, kendi üzerine ba kasının bina olundu u ey anlamına da gelmektedir.4 2- Fıkıh: Lügatte bir eyi anlamak, bilmek, mütehassıs olmak, keskin ve derin anlayı sahibi olmak,5 konu anın sözünün mutlak manasının gayesini anlamak6 gibi manalara gelmektedir. 3- Usul-i Fıkh: Fıkhi meselelerin, tafsili (ayrı ayrı) delillerinden istinbat edilmesine vasıta olan metot ve kuralları anlatan bir ilimdir. 7 Aynı 1 Ebû Zehra, Muhammed, Usûlü’I-Fıkh, Kahire 1958, s.4.;Zeydan, Abdülkerim, Fıkh Usûlü, stanbul 1993, s.25. (trc. Ruhi Özcan). ener, Abdülkadir, Kıyas, stihsan, Istılah., Ankara 1971, s.24 2 bn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b.Mükerrem, Lisânü’l-Arab, Beyrut, l994, XV 16 3 ener, a.g.e., s.24. 4 bn Manzûr, Lisânü'l-Arab, XI / 16; Erdo an, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlü ü, stanbul 1998, s. 472; Zeydan, a.g.e. s.25. 5 el- Kerhi, Ebu’l-Hasan, Risaletün Fi’l-Usul, Mısır, 1961 s.8; el-Urmavi, Abdullah b. Muhammed b. Hüseyin, el-Hâsıl mine’l Mahsûl fî Usûli’l -Fıkh, Camiatü Karyunus Bingazi, 1994,s. 228; Erdo an, a.g.e. s. 112; 1/228; Do an, D. Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, stanbul 1994, s.376; Aydın, Hakkı, Sivaslı Kemaleddin bn Hümâm Hayatı ve Eserleri, Sivas 2000, s.2. 6 el -Urmevî, a.g.e. s.228; Erdo an, a.g.e. s. 112; 1/228; Ebû Zehra, a.g.e, s.4. 7 Erdo an, a.g.e. s. 112; ener, a.g.e, s. 24. 1 zamanda fıkhi hükümlerin üzerine bina edildi i deliller8 diye de tarif edilmi tir. B- Fıkıh Usûlünün Konusu Usûlcüler, Fıkıh Usûlünün konusu hakkında farklı görü ler ortaya koymu lardır. Biz burada bir kaç farklı görü ü vermekle yetinece iz: Büyük Haydar Efendi'ye göre, fıkıh usûlünün konusu, hem delil hem de ahkâmdır. Çünkü fıkıh usûlünde ahkâmdan da bahsedilir.9 Ömer Nasuhi Bilmen'e göre, fıkıh usûlü ilminin mevzuu, er'i hükümleri isbata vasıta olmaları itibari ile er'i delillerdir. 10 Buna göre fıkıh usûlü ilmi, hüküm çıkarma (istinbat) metodunu konu olarak ele alır. Hükmün özellik ve çe itleri, hüküm çıkarmada ba vurulan ictihad da bu ilmin konularına dahildir. Delillerden hangisi daha kuvvetlidir, hangi delil zanni hangisi kat'idir, hâssın ve âmmın durumu nedir, hangi sözler kapalılık ifade eder, hangisi açıklık ifade eder vb. konuların tamamı fıkıh usûlünün konusu içindedir.11 C- Fıkıh Usûlünün Tarihçesi Fıkıh usulü, günümüze kadar bir takım evreler geçirmi olup tarih içerisinde farklı usûl ekolleri te ekkül etmi tir. Biz burada fıkıh usûlünün geçirdi i evrelerden kısaca bahsedece iz. a. Hz. Peygamber Dönemi Hz. Peygamber'in devri fıkhın en önemli dönemidir. Çünkü vahye dayanan te ri faaliyeti bu devre içinde tamamlanmı , sonraki devirlere de temel 8 mam-ı irazi, Ebû shak brahim b. Ali; el-Lüm'a fi Usûli'l Fıkh, Dıma k 1995, s. 35. Büyük Haydar Efendi, Usûlü Fıkıh Dersleri, stanbul 1326, s. 14. 10 Bilmen, Ömer Nasuhi, Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, stanbul 1967, 1/ 39. 11 Toksarı, Ali, "Usûlu'l Fıkh", slâmi Kavramlar, Ankara 1997, s. 711. 9 2 te kil etmi tir.12 Bu dönemde hükümler in a edilmi , külli kaideler konulmu tur.13 Hz. Peygamber (s.a.v.) bir taraftan kavmine slâm dinini tebli ederken, di er taraftan kuraca ı devletin hukuki te kilatı için lüzumlu esas ve kaideleri de vahiy yoluyla veya kendi rey ve içtihadıyla ortaya koyuyordu.14 slâm'ın zuhuru ve Hz. Peygamber'in ya adı ı devir, tetkik edilecek olursa görülür ki, slâm te rinin kaynaklarından birincisi vahye istinad etmektedir. kinci kaynak ise Hz. Peygamber'in rey ve içtihadı ile ula mı oldu u hususlardır ki, bunlar da Allah'tan ikrar etmesi bakımından vahiy mesabesinde addedebilir. Zira bu hükümler Hz. Peygamberin hata üzerine ikrarda bulunamayaca ı deliline istinad etti inden sanki vahiy yoluyla sabit olmu esaslar menzilesindedir.15 Hz. Peygamber hükümleri ve onlarla alakalı eyleri Kur'an'dan (kendisine vahyedilenden) almakta ve bunu sözü, fiili, ifahi hitabı ile nakle, kıyasa ve dü ünmeye ihtiyaç duymadan açıklamaktaydı.16 Kısaca Hz. Peygamberin devrinde fıkhın ana kaynakları Kur'an ve sünnet olup, bu ikisi daha sonraki devirlerde de ana kaynak olma hüviyetlerini sürdürmü lerdir. Bu iki kayna ın yanında kıyasa da ba vurulmaktaydı. Aynı zamanda Hz. Peygamber, ashabına devamlı isti are etmelerini de ö ütlemi ve kendileri de her zaman isti are etmi lerdir.17 Fıkhın bu dönemde üç temel özelli i bulunmaktadır: Tedriç, kolaylık ve nesih.18 1. TEDR Ç: Hükümlerin zamana yayılarak peyderpey konulması, böylece hem toplumun hazırlanmasına, hem de yeni hükümlerin toplum 12 Karaman, Hayreddin, slâm Hukuk Tarihi, stanbul 1989, s.55. Ferac, Ahmet, Nazariyyetü’l-Âmme fi Fıkhi'l slâmi ve Tarihihi, Beyrut, l992,s. 216. 14 Aydın, Hakkı, slâm Hukuku ve Molla Fenari, stanbul 1991, s. 19. 13 15 Kılıçer, M.Esad, slâm Fıkhında Rey Taraftarları, Ankara 1994, s.15. bn Haldun, Mukaddime, Mısır. ts, 111.1061.1062. 17 Aydın, a.g.e., s.20. 18 Zeydan, Abdülkerim, el-Medhal lî- Diraseti' - eriati'l- slâmi, Ba dat 1969, s. 111–113; Karaman, Hayrettin, "Fıkıh" D A, XIII/4. stanbul 1996, XIII/4. 16 3 tarafından özümsenmesine imkan verilmesi gayesine yöneliktir.19 Namaz, zekat, içki ve faiz yasa ı, cihad vb. konularda tedrici bir metod izlenmi tir. 2. KOLAYLIK: Yasamada, kural koymada, uygulamada insanın tabiatını, yaratılı tan gelen özelliklerini ve ihtiyaçlarını göz önüne alarak din ile muhatabı arasına zorluk engeli koymamak, tekâmül e itiminde tabii olan uygulamalar dı ında sevdirme ve kolayla tırmayı esas almaktır.20 Hastalık, yolculuk, baskı, yanılma, unutma gibi hallerin mazeret kabul edilmesi ve darda kalma halinde haramların mübâh hâle gelmesi önemli kolayla tırma örnekleridir.21 3. NES H: slâm alimleri arasında tartı ma konusu olan nesih de alı tırma, kolayla tırma hikmetine ba lı olarak bazı hükümlerin önce konup sonra kaldırılması eklinde gerçekle mi tir.22 Âyet ve hadisler, ferdî ve içtimaî hayatın her alanında bazen genel hüküm ve ilkeler, bazen de özel ve ayrıntılı hükümler koyarak sonraki dönemlere ölçü ve örnek olabilecek yeterli açıklamayı getirmi , bu yönüyle Fıkıh Usûlü lmi’nin çatısı Hz. Peygamber zamanında tamamlanmı tır.23 Bu alanda, âyetlerden hüküm çıkarma hususunda en büyük rakam, me hur Hanefi hukukçusu Ebû Bekir er-Râzi el-Cessâs'a (ö. 371/981)24 aittir ki smail Cerraho lu'nun verdi i bilgiye göre, Ahkâmu'l-Kur'an adlı eserinde 1050 âyetten fıkhi hükümler çıkarmı tır.25 b. Sahabe Dönemi Hz. Peygamber zamanında oldu u gibi, onun vefatını müteakiben ba layan sahabe zamanında da Fıkıh Usûlü tedvin edilmemi tir. Yalnız kendilerine Allah'ın kitabı Kur'an ve Hz. Peygamberin sünneti kalmı tır. 19 ed-Dihlevî, ah Veliyyullah, Hüccetullâhi'l-Bâli â, (trc. Mehmet Erdo an), stanbul 1994, 1/412; 20 Zeydan, el-Medhal, s. 112, 113; Karaman, "Fıkıh" D A, XIII/4. 21 Zeydan, a.g.e. s. 113. 22 Zeydan, a.g.e. s. 113. 23 Hayrettin, "Fıkıh" D A, XIII/4. 24 Cerraho lu, smail, Tefsir Tarihi, Ankara 1996,11.74. 25 Cerraho lu, a.g.e. H/60. 4 Artık bu dünyanın bütün meseleleri bu iki kayna a göre halledilecektir.26 Kitap ve sünnette, hakkında bir nass bulunmayan durumları halletmekle sahabe kendilerini mükellef saymı lardır. Bu sebeple, er'i kaidelerin ı ı ında içtihatta bulunmak, görü beyan etmek kaçınılmaz olmu tur. Sahabe arasındaki metod ve görü farklılı ının ba lıca sebepleri olarak, fetihler ve ba ka amaçlarla Medine'den uzakta bulunan ashabın Kur'anı Kerim'i aynı derecede bilmemeleri, eldeki bilgilerin farklı yorumlanması, yanılma, unutma, çeli ik gözüken nassların farklı ekillerde uzla tırılması veya hakkında nass bulunmayan konularda farklı görü lerin benimsenmi olması gibi hususlar sayılabilir.27 Sahabe zamanında da fıkhın kayna ı Kur'an ve Sünnet olmu tur. Herhangi bir mesele hakkında bu iki kaynakta bir hüküm bulamadıkları takdirde, kıyasa ba vurmu lardır. Bununla birlikte ashab, hemen hemen her konuda isti areye ba vurmu lardır. Bilhassa Hülafe-i Râ idin isti areye büyük yer vermi lerdir. Bu isti areler sonunda bir konuda fikir birli i edildi inde, bundan icmâ husule gelmi ve buna uyulmu tur.28 c. Tabiun Dönemi Ashab devrinde oldu u gibi Tabiun devrinde de tam manasıyla ve istenilen ekilde Fıkıh ve Fıkıh Usûlü tedvin edilmemi tir. Sahabeye en güzel ekilde uyan Tabiun fakihleri onların elinde yeti mi ve ictihad melekesine sahib olmu kimselerdi. Onlar Arapça'yı, Kur'an ve Sünnet'e ait bilgileri, kendilerine en yakın olan feyizli ashaptan ö renmi lerdir. Bu sebeple de fıkıh ve fıkıh usûlünü yazma yoluna gitmemi lerdir. Ashabın yolundan giden ve onlardan ilim, irfan ö renmi olan Tabiun, hangi sahabeden ilim almı sa, ondan hadisleri ve ashabın farklı görü lerini ö renmi tir. Ashab arasında tercihler de yapmı tır. 26 te bu sebeple Tabiun Aydın, bn Hümâm Hayatı ve Eserleri, s. 18. Karaman, Hayrettin, slâm Hukukunda ctihad, stanbul 1996, s.58,59. 28 bn-i Hadun, Mukaddime ( Terc. A. Cevdet Pa a) III. 55; Seyyid Bey, Medhal, s. 12; Bilmen, Islahatı Fıkhıyye Kâmusu, I.41; Sava Pa a, slam Hukuku Nazariyâtı Hakkında Bir Etüd, I. 66–67; Aydın, bn Hümâm Hayatı ve Eserleri, s. 18. 27 5 alimlerinden her birinin kendine mahsus bir mezhebi ortaya çıkmı tır.29 çtimaî hâdiseler günden güne artmaya ba lamı tır. Birçok mesele izaha muhtaç hale gelmi tir. Bunun neticesinde slâm uleması büyük gayret göstermi , bir çok ilim tedvin edilmi , en ba ta hadis olmak üzere, fıkıh, fıkıh usûlü ilimleri müdevven hâle gelmi tir.30 Tabiiler de sahabilere uyarak önce kitap ve sünnete ba vurmu lardır. Bu iki kaynakta çözüm bulamadıkları zaman kendi reyleri ile ictihad etmi lerdir. Ancak sahabenin icmâını da delil olarak almı lardır. Böylece bu devirde slâm hukukunun kaynakları; 1-Kitap 2-Sünnet 3Rey ile ictihad 4- cmâ (bilginlerin ittifak halindeki içtihadı) olmak üzere dörde çıkmı tır.31 d. Müctehid mamlar Dönemi Teba-i tabiin ve müctehid imamlar devrinde ictihad sahası çok geni lemi tir. Nass'lar (Kur'an ve sünnet'in hüküm bildiren metinleri) sınırlı, olaylar sınırsız oldu undan dolayı, bu nassların ruhuna uygun olarak slâm hukuku geli me göstermi , fıkıh ekolleri ve doktriner çalı malar artmı tır. Bundan dolayı her imam kendi anlayı ı çerçevesinde, slâm'ın ruhuna uygun kaynaklar meydana getirmi lerdir.32 Bu devrede fıkıh Usûlünün farz, vâcib, haram, mubah, gibi ıstılahları ortaya çıkmı tır. Ortaya çıkan ve önceleri tatbik olunan kaideler artık yava yava kitap haline getirilmeye ba lanmı tır.33 Bu dönemde mam-ı afiî (ö.204/820) slâm fıkhının kurucusu olarak ortaya çıkmı ve hukuki dü ünceyi geli tirerek ilim haline getirmi tir. O, do rudan do ruya ve esaslı ekilde delil gösterip daha da ileri giderek, hukuki delillerin çıkı noktaları ve usulleri hakkında da ara tırma yapmı tır.34 29 Ebu Süleyman, el- Fıku’l- Usûli, Mekke 1984, s.40; bn-i Kayyim, ’lâmu’ı-Muvakkı’în an Rabbi’l-Âlemîn, I.IV, Beyrut,1977,I,21; Aydın, bn Hümâm Hayatı ve Eserleri, s.21. 30 Hallaf, Abdulvahhab, Fıkıh Usûlu, Kahire, 1947,s.28 31 Hallaf, Fıkıh Usûlu, s.28. 32 Atar, Fahrettin, Fıkıh Usûlü, stanbul 1996, s. 11. 33 Atar, a.g.e, s.11 34 Bilmen, Islahatı Fıkhıyye Kâmusu, I/ 36. 6 e. Mezhep mamlarından Sonraki Müctehidler Dönemi Mezhep sahibi imamlara tabi olup da onlardan sonra gelen müctehidler, müteakip asırlarda üstatlarının koymu oldukları esaslar dairesinde, mesailerine devam etmi lerdir. Bu çalı malar tamamıyla dört imam tarafından çizilmi bulunan yolda cereyan etmi tir.35 Bu dönemde fakihler daha çok taklide yönelmi ler yeni ve özgün eserler meydana getirmekten ziyâde önceki çalı maları izah etmi ve buna yönelik eserler ve fetva kitapları vücuda getirmi lerdir. D- Fıkıh Usûlünde Deliller 1-Kitap Lügatte mektup36 manasına gelen kitap, 37 Fıkıh ilminde "içinde çe itli bâb ve fasılların toplandı ı bir bahsin tümü" manasında kullanılmaktadır.38 Kitab'u'1-Büyû, Kitab'u'1-Vekâle gibi, Fıkıh Usûlü ilminde ise kitap tabiri Kur'an ile e anlamlı olup, bu ilimde ne zaman kitap kelimesi geçse ondan Kur'an anla ılmaktadır.39 Bu ilimde Kitap, Hz. Peygambere indirilmi , mushaflarda yazılı, ondan tevâtüren nakledilmi , okunması ile ibâdet edilen, be erin benzerini getirmekten aciz kaldı ı nazm-ı celili edilmi tir. eklinde tarif 40 Zerke i ise Kur'an-ı öyle tarif etmektedir. "Âyetleri i’câz için indirilmi tilavetiyle ibâdet olunan bir kelamdır."41 Kur'an, Allah kelamıdır. Allah'in insanlı a göndermi oldu u son sözüdür. Dolayısıyla insanlar kıyamete kadar ortaya çıkacak olan bütün problemlere ondan çüzüm bulacaklardır. Bundan dolayı hukukun ilk ve temel kayna ıdır. Vahye dayalı slâm'ın temel kayna ı Kur'an'in getirdi i hükümler: 35 Aydın, bn Hümâm Hayatı ve Eserleri, s. 31. bn Manzûr, Lisanü’l-Arab, I / 697,698; Do an, Büyük Türkçe Sözlük, s. 661. 37 Konu ile ilgili olarak bk. Kırca, Celal, slâmi Kavramlar, s. 439. 38 Atar, Fıkıh Usûlü, s. 27s 39 Atar, a.g.e, s.27. 40 el-Buhâri, Abdülaziz b.Ahmed, Ke fu’l-Esrâr alâ Usûli’l-Bezdevî, Beyrut 1994,1/67– 70. 41 ez-Zerke î, Bedrüddin b. Muhammed Bahadır, Bahru'l-Muhît fî Usûlü'l-Fıkh, Kuveyt 1992, 1/441. 36 7 1. Akide ile ilgili hükümler 2. Ahlak ile ilgili hükümler 3. nsanın söz, fiil ve davranı larını, insanlar arası ili kilerini düzenleyen hükümler olmak üzere üçe ayrılır. Bu da: 1. badetlerle ilgili hükümler (89 âyet) 2. Muamelâtla ilgili hükümler diye ikiye ayrılır. Genel olarak muamelât da: - Aile hukuku ile ilgili hükümler .............................. …..(70 âyet) - Borçlar hukuku ile ilgili hükümler .......................... ….(70 âyet) - Kaza hukuku ile ilgili hükümler ...............................….(13 âyet) - Ceza hukuku ile ilgili hükümler ................................…(30 âyet) - dare hukuku ile ilgili hükümler ................................…(10 âyet) - Devletler hukuku ile ilgili hükümler ......................... ...(25 âyet) - Devlet gelir ve giderleri hukuku ile ilgili hükümler..(10 âyet) Olmak üzere toplam 317 kadar ahkâm âyeti içerir.42 2-Sünnet Sünnet lügatte âdet, tabîat, ister iyi olsun ister kötü olsun gidilen yol, iyi veya kötü siret gibi manalara gelir.43 Kisâi'nin bildirdi ine göre sünnette devam manası da vardır.44 Aynı zamanda sünnet; lügat manasıyla bir nesnenin görülebilen kısmı, cephesi demektir ki, peygamberlerin sarih ve görülebilen hareketlerine âlem olmu bulunmaktadır.45 Usulcülere göre sünnet, Hz. Peygamber'in söz fiil ve takrirleridir.46 Serahsî'nin belirtti ine göre, Hanefilerde sünnet "Rasulullah (s.a.v.) 'in ve ondan sonra sahabenin takip ettikleri yoldur." afiî ise sünnetten sadece 42 Karaman, Hayrettin, Anahatlarıyla slâm Hukuku, I/ 113. bn Manzûr, Lisanü'l Arab, XIII / 225,226. 44 e - evkânî, mam Hafız Muhammed b.Ali, r âdu'l Fuhûl min lmi'l Usûl, Kahire 1992,1/.155. 45 Sava Pa a, slam Hukuku Nazariyatı Hakkında Bir Etüt, (trc. Baha Arıkan), Kitabevi Yay. stanbul, t.y. I/40. 46 e - evkânî; a.g.e., I/55. 43 8 Hz. Peygamber’in yolunu ve sünnetini kasteder.47 Sünnetin hukuk kayna ı oldu u üzerinde slâm alimlerinin ittifakı vardır. 48 Zira O, hevadan konu maz, konu tukları vahiydir. Bundan dolayı Allah, ona ittiba etmeyi emretmi tir.49 Hz. Peygambere nisbeti sabit ve sahih olan sünnetin slâm hukukunun kaynaklarından oldu u ve bunun gere ine göre amel etmenin vucübu üzerinde bütün müctehidler ve bilginler ittifak etmi lerdir. Onlar bu sonuca varırken, Rasulullah'a itaati emreden, ona itaati Allah'a itaat sayan, ona uymayı Allah'ın sevgisine eri menin ve günahları ba ı latmanın yolu olarak gösteren, onun hükmüne rıza göstermeyenin imansız oldu unu ifade eden, ona muhalefet edene iddetli tehditlerde bulunan âyetlere dayanıyorlardı.50 Bu âyetlerden bir kaçını örnek olarak zikredelim: "Allah 'a itaat edin, Resule de itaat edin ve (kötülükten) sakının"51 "Kim Rasule itaat ederse, Allah 'a itaat etmi olur."52 "(Rasulüm) De ki: E er Allah 'ı seviyorsanız bana uyun ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı ba ı lasın. Allah çok ba ı layıcı ve esirgeyicidir.'"53 Bu âyetlerin yanında sünnetin te ri kayna ı oldu unu ifade eden bir çok hadis vardır. Bu meyanda Hz. Peygamber öyle buyuruyor: "Bana Kur'an ve benzeri (sünnet) verildi. Yakında karnı tok birisi koltu una yaslanarak öyle diyecektir: "Size bu Kur'an yeter, onda buldu unuz helalleri helal, onda buldu unuz haramları da haram kabul ediniz." " yi biliniz ki, Rasulullah'ın haram kıldı ı eyler, Allah'ın haram kıldı ı eyler gibidir. "54 Di er bir hadis meali de öyledir: "Size iki ey bırakıyorum. E er bunlara sıkı salırsanız, asla do ru yoldan çıkmazsınız. Bunlar: Allah'ın 47 Ünal, smail Hakkı, Ebu Hanife’nin Hadis Anlayı ı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, Ankara 2001, s.126. 48 Hallaf, Fıkıh Usûlu, ,s37. 49 mam Gazâlî, el-Müstasfâ min lmi'l-Usûl, (Fevâtihu'r- rahamût ile beraber) Beyrut, ts, 1/384. 50 a’bân, Zekkyüddin, slam Hukuk lminin Esasları, (trc. brahim Kafi Dönmez) Ankara 1990, s.70,17 51 Maide 5/92. 52 Nisâ 4/80 53 Al- mrân 3/31. 54 Tirmîzî, es Sünen, lim 10, Ça rı Yay., stanbul, 1992, (H.N. 2663.V/37). 9 kitabı ve Nebi'sinin sünnetidir. "55 O halde bu ve benzeri hadisler, sünnetin dini hükümlerinin kayna ı oldu unu açıkça ifade etmektedir. 3- cmâ cmâ sözlükte iki manada mü terek olarak kabul edilmektedir. a- Azm: Bir eyde azmetmek, kesin kararlı olmak, Allah’u Teâla : "Artık sizde (bana) ne yapaca ınızı ortaklarınızla beraber kararla tırınız ki i iniz size dert olmasın)."56 Buyururken Hz. Peygamber de: "Geceden oruca niyet etmeyenin orucu geçerli de ildir" derken icmâyı azm, yani niyeti ve azmi sa lamla tırmak, kesin karar vermek manasına kullanmaktadırlar.57 b- ttifak: nsanlar bir husus üzerinde ittifak etti i zaman "topluluk u konu üzerinde icmâ etti denilir.58 Istılahta ise; Muhammed ümmetinden olan müctehidlerin, Hz. Peygamberin vefatından sonraki herhangi bir asırda herhangi bir mesele üzerindeki ittifaklarıdır.59 Tanıma göre uzman olmayanların ttifakı, icmâ sayılmamaktadır. Aynı ekilde bazı müctehidlerin ittifakıyla da icmâ vuku' bulmamaktadır. Müctehidlerin Muhammed Ümmetinden olmalarının art ko ulması sebebiyledir ki geçmi ümmetlerin ittifakı icmâ sayılmamaktadır. Hz.Peygamberin vefatından sonra cümlesinin zikredilmesi dolayısıyla Hz. Peygamber hayatta iken icmâ olmayaca ını belirtmektedir.60 55 mam Malik, Muvatta, Kader, Ça rı Yay., stanbul, 1992, I (H.N.3,II/899). Yunus 10/71. 57 bn Manzûr. Lisanü’l Arab, VIII/ 57; ez-Zerke i: Bahru'l-Muhit 1V/435–436; 58 ez-Zerke i, Bahru'l -Muhit fi Usûlü'l- Fıkh, IV/,325. 59 el-Cüveynî, mam-ı Harameyn, Kitâbu’t-Telhîs fi Usûli’I-Fıkh, Beyrut 1996, IH/6; edDibânî, Minhâcu'l- Vâdıh, Fî lmi Usûli’l- Fıkh, Câmiatu Karyunus, Bingazi 1995,11/88; ez-Zerke i, Bahru'l-Muhit Usûlü'l- Fıkh, IV/435,436; Hallaf, Usûlü'1-Fıkh, s.45; Ebû Zehra, Usûlü'1-Fıkh, s.185; Zuhayli, el-Vecîz, s.46; el-Hınn, slâm Hukukunda Yöntem Tartı maları, (trc. Halil Ünal) Rey Yay., Kayseri, 1993, s.325; Keskio lu, Osman, Fıkıh Tarihi ve slâm Hukuku, Diyanet, l.B k. Yay. Ankara 1988, s.33. 60 ez-Zerke i, a.g.e. IV/,435–436. 56 10 cmânın kesin bir hüccet oldu u akli delillerle de sabittir. öyle ki, icmâ imdiye kadar bu ümmet arasında vaki olması bundan sonra da olaca ı anlamını ta ımaktadır. Çünkü dini bir meselede açık bir nass bulunmaz ve o konuda alimlerin icmâı da delil sayılmazsa, bu, dinin hükümlerinin bazı konularda uygulanabilir olma vasfını kaybetmesi anlamını ta ımaktadır. Hâlbuki icmânın dini delillerin en kuvvetlisi oldu u kabul edilmektedir.61 4- Kıyas Kıyas, lügatte takdir62 (iki eyden birinin de er ve miktarını di eri ile ölçerek ö renme, meselâ kuma ı metre ile ölçtüm), müsavat (e itlik, mesela "falan filana müsavi de ildir") manalarına geldi i gibi her iki manaya birden de gelmektedir, (iki eyi ölçtükten sonra birbirine e itlemek gibi. Meselâ Araplar ayakları ölçerek birbirleriyle denkle tirelim derken, Kıstu en-na le binna li)63 demektedirler. Istılahi manası, hakkında nass bulunmayan yeni bir meselenin hükmünü, aralarındaki ortak illet dolayısıyla, hakkında nass bulunan meselenin hükmüne ba lamaktır.64 Hz. Peygamber içtihada izin verirken, ashabına ictihad e itimi yaptırırken, kıyas içtihadına da izin vermi ve bunun örnekleri o sırada ortaya çıkmı tır.65 Kıyasın hüccet olu u konusunda iki temel görü bulunmaktadır: Birincisi Cumhurun, görü ü olup, onlara göre ameli hükümleri ifade etmede kıyas er'i bir hüccet olarak kabul edilmektedir. er'i hüccetlerin dördüncü sırasında yer almaktadır.66 kincisi: Nazzam (Mutezili), mamiye ia’sı ve Zahiriyye’nin görü üdür ki bu gruba mensup bilginler ise, kıyası er'i hükümler için er'i bir delil olarak kabul etmemektedirler. Bunlar kıyası nefyedenlerdir.67 61 Aydın, bn Hümâm Hayatı ve Eserleri, s.8. bn Manzûr. Lisanü’l Arab, VIII/ 187 63 Atar, Fıkıh Usûlü, s.57; a'ban, slâm Hukuk lminin Esasları, s. 110; Aydın,a.g.e., s.8. 64 Hallaf, Usûlü'1-Fıkh, s.52; 65 Karaman, slâm Hukuk Tarihi, s.70. 66 Hallaf, a.g.e. 52 67 Hallaf, Usûlü'1-Fıkh, s.54; 62 11 Olaylar sonsuz, nasslar ise sınırlıdır. Bütün olayları ve hadiseleri hiçbir ayrıntısı dı arıda kalmayacak biçimde teker teker sayıp her birine hüküm getiren, her olayı içine alan kapsamlı bir kanun yoktur ve olamaz da... Nasslar da böyledir. Nasslarda sabit olan bir meseleye kıyas yapma metodu ile meseleleri nasların kapsamına katmak kaçınılmazdır. Kıyas yoluyla kanunlar tefsir edilmektedir. eriatın ahkâmı da kıyas yoluyla anla ılmaktadır.68 5- stihsan Lügâtte bir eyi güzel saymaktır.69 Usûlculerin ıstılahında ise, müctehidin açık kıyastan gizli kıyasa udûl etmesidir.70 Buradan haraketle istihsan, ince bir anlayı a ve derin bir dü ünceye dayanan bir tercihtir. Kesinlikle heva ve hevese göre verilen bir hüküm de ildir. Çünkü celi kıyastan hafi kıyasa udûl etmek ancak dikkatli bir bakı , geni bir ufuk ve derin bir fikir ister.71 stihsanı hüccet olarak en çok Hanefıler kullanmı lardır. mam-ı Malik'in de "istihsan ilmin onda dokuzudur" dedi i rivayet edilir. Hanefıler istihsan delilini çok kullandıkları için afıîlerin tenkitlerine maruz kalmı lardır. Hatta mam-ı afiî (Ö.204/819) "Kim istihsan deliline istinaden bir hüküm koyarsa, yeni bir eriat vaz'etmi olur" demektedir. afiî, istihsan deliline müracaat edenlerin keyf ve arzularına uygun hükümler çıkardıklarını zannetmektedir. Halbuki Hanefilerce kabul edilen istihsan, er'i nassların dı ına çıkarak arzu ve keyife göre hüküm vermek demek de ildir. Nitekim Ebû Hanefi'ye göre istihsan; nass, icmâ, zaruret ve örfe dayanmalıdır.72 stihsan hakkındaki bu ihtilaf, onun ıstılahi tarifındeki anla mazlıktan kaynaklanmaktadır. Nitekim istihsana kar ı çıkan imam-ı afiî dahi bununla amel etmi tir. Mesela, kalma süresi, kullanılacak su miktarı ve verilecek ücret ba tan takdir edilmeksizin hamamlarda yıkanmayı, içilecek miktar ve ödenecek para belirtmeksizin sucuların elden su satmasını istihsanen caiz görmü tür.73 Netice olarak diyebiliriz ki, ilk önce Hanefi fakihleri tarafından kullanılan istihsan tabiri, sonradan Maliki, Hanbeli ve afiî Fakihleri tarafından 68 Ebû Zehra, slâm Hukukunda Suç ve Ceza, (Çev: brahim Tüfekçi), stanbul 1994, 1/197. bn Manzûr. Lisanü’l Arab, VIII/17 1 70 Hallaf, Usûlü'1-Fıkh, s.79, 71 Hallaf, a.g.e. 79. 72 Hallaf, a.g.e. s.80, 73 Hallaf, Usûlü'1-Fıkh, 80. 69 12 da kullanılmı tır. Ancak tatbikatte mezhepler arasında bazı farklılıklar olmu tur. 6- lstıshâb Istıshâb, sohbet kökünden ve istifal bâbındandır.74 Lügatte beraberce bulunma veya beraber olmanın devam etmesi (sohbet) anlamına gelip, ıstılahta ise, mazide sabit olan bir eyin imdi ve gelecekte sabit oldu u kuralına denmektedir.75 Ba ka bir delil yok ise ıstıshab ile amel etmek gerekir. De i ti ine dair bir delil bulunmadı ı müddetçe, sabit olan hükmün devamına hükmolunur. nsanın öldü üne dair delil olmadıkça onun hayatta oldu u ve tasarruflannın geçerli oldu u kabul edilir. Evlili in sona erdi ine dair bir delil yoksa devamına hükmolunur.76 Hanefiler ve Malikiler istıshabı def’ide (bir hakkı savunmada) delil olarak kabul etmekte, afii ve Hanbeliler ise, defi ve ispatta delil kabul etmektedirler.77 7- Istıslâh veya Mesâlih-i Mürsele Maslahat, faydalı olanı elde etmek, zararlı olanı gidermektir.78 Bu "celb-i menfaat, def-i mazarrat" tabiri ile ifade edilir. Maslahatın ço ulu masâlih olup, mukabili ise mefsedet'tir.79 Mesalih-i Mürsele ile istidlal i ine ıstıslah denilir. Istıslâhın sözlük anlamı, bir hükmün maslahat bulunan yönünü almak, bir eyin ıslahını, düzeltilip iyi bir hale getirilmesini istemektir. Ayrıca ıstıslah terimi, mesâlih-i mürsele anlamında da kullanılmaktadır80 Terim olarak mesâlih-i mürsele veya ıstıslâh hakkında nass, icmâ ve kıyas gibi emir veya yasak edici er'i bir delil bulunmayan ve slâm'ın ruhuna 74 bn Manzûr. Lisanü’l Arab, I/520 ez- Zerke i, Bahru'l-Muhit, VI/17; ed- Dibânî, Minhâcu'l-Vâdıh, 11/269; el- Cevzî, bn Kayyim, 'lâmu'l- Muvakki'in an Rabbi'l-Âlemin, 1/290; Hallaf, Usûlü’l-Fıkh, s.91; Ebû Zehra, Usûlu'1-Fıkh, s.276; Zuhayli, el-Vecîz, s.l 13; Atar, Fıkıh Usûlü, s.75. 76 Hallaf, a.g.e. 81. 77 Aydın, bn Hümâm Hayatı ve Eserleri, s. 10. 78 bn Manzûr. Lisanü’l Arab, II/516 79 Aydın, a.g.e. s. 10. 80 Hallaf, Usûlü'1-Fıkh, s.80, 75 13 uygun olan maslahatlara (kamu yararlarına) göre hüküm vermek veya davranmaktır.81 slâm hukuku ise, kulların maslahatını gözetmektedir. Muteber maslahatlar hakiki maslahatlar demektir ki, dinin, nefsin, aklın, neslin ve malın korunması olarak kabul edilmektedir. Toplum ve fert hayatının idamesi bu külli de erlerin ikamesi ve korunmasıyla mümkündür.82 Buna göre maslahatın ne oldu una dair ölçü dindir. nsanların keyif, arzu ve akılları de ildir. Çünkü insanların arzuları ve akılları farklı farklıdır. Dini hükümlerin vaz' edilmesinden maksat, ancak onlara faydalı olan eyleri gerçekle tirmek, yani onlara menfaat sa lamak veya zarar verecek eyleri ortadan kaldırmak yahut sıkıntıları gidermektir.83 Hanefi, afii ve Zahiri Mezhebi Mensupları Mesalih-i Mürseleyi delil olarak kabul etmemektedirler. Fakat Maliki ve Hanbeli Mezhebi Mensupları onu delil kabul etmektedirler. 8- Örf- âdet Lügatte güzel bir ey (ma'ruf) demek olan örf,84 ıstılahta "aklen ve er'an güzel olan, selim akıl sahipleri yanında münker olmayan (yadırganmayan) ey" diye tarif edilmektedir.85 Âdet, insanların ço unun benimseyip alı kanlık haline getirdi i i lerdir. Buna teâmül de denir. Bir âdet hem güzel, hem de kötü bir hususta meydana gelebilir. Bu sebeple "iyi âdet" "kötü âdet" denildi i halde örfe, ayrıma tabi tutulmaması dolayısıyla iyi örf, kötü örf denmemektedir. Fakihler, genellikle örf ile âdeti aynı manada kullanırlar: " nsanlar arasında alı kanlıkla yapılagelen ve aklıselim yanında güzel kabul edilen eydir”86 diye tarif ederler. Fakihlerce örf ve âdet de erleri, hüküm istinbatında delil olarak 81 ener, Kıyas, stihsan, Istılah. s.137–138. Ebû Zehra, Usûlül'1-Fıkh, s. 258,259. 83 Aydın, bn Hümâm Hayatı ve Eserleri, s.10–1 84 bn Manzûr. Lisanü’l Arab, IX/239 85 Atar, Fıkıh Usûlü, s.87. 86 Atar, Fıkıh Usûlü, s.87 82 14 kabul edilmektedir.87 Mecelle de örf ve âdeti gerekli ve geçerli bir delil saymaktadır.88 Mecelle 41. maddede: "Âdet sadece muntazam veya yaygın olursa muteber olur." denilmektedir. Burada örf ve âdetin önemine i aret edilerek, örf ve âdetin devamlı ve hukuka uygun oldu u zaman muteber kabul edilece i vurgulanmaktadır.89 Örfü delil olarak kabul eden alimler, örf ile amel etmek için, K.Kerim ve sünnette bu konu ile ilgili herhangi bir hükmün olmamasını da art ko maktadırlar. Zira insanlar asrımızda eriata muhalif bir takım eyleri örfle tirmi lerdir. Bu örfle tirme, ister siyasi düzende olsun, ister iktisadi, kültürel ve içtimaî sahada olsun farketmez.90 Sahih Örfe, te ride ve kazada uyulması gerekir. Fâsid Örfe, er'i bir delilin hükmünü ortadan kaldırdı ı için uyulmaması gerekmektedir.91 9- Sahabe Kavli Sahabe-i kiram, Rasulullah'ı (s.a.v.) gözleriyle görüp O'ndan dini ve dini hükümleri açıklayı ını kulaklarıyla duymu lardır. te bu yüzden fâkihlerin ço u, sahabe fetva ve görü lerinin, nasslardan sonra birer er'i delil oldu unu kabul etmi lerdir. Cumhur, bu konuda aklî ve naklî birçok delil ortaya koymu tur.92 Sahabe Kavli, Sahabenin içtimaî görü leri veya Peygamberin Sahabelerinden birinden sabit olan fıkhi fetvalardır. Usûlcülere göre sahabe, Hz. Peygamberle mümin olarak kar ıla an uzun bir zaman onunla kalan kimselerdir.93 Ancak bir sahabenin görü ünün ba ka bir sahabe için delil olmadı ında ittifak vardır.94 mam-ı Gazâli'ye göre, sahabe kavli kıyasa aykırı da olsa tercih 87 Aydın, bn Hümâm Hayatı ve Eserleri, s.11 Mecelle, mad, 36.40.41.42.43.44.45. 89 Sadele tirilmi Mecelle, ( brahim Ural, Salih Özcan), stanbul 1995, s. 29. 90 Ebû Zehra, Usûlül'1-Fıkh, s. 255 91 Hallaf, Usûlü'1-Fıkh, s.89,90. 92 Ebû Zehra, a.g.e., s. 198. 93 Züheyli, el Veciz fî Usûlu’l – Fıkh, ,s.108 94 ez- Zerke i, Bahru'l-Muhit, VI/53 88 15 edilmelidir.95Çünkü sahabeden, bir konuda, kıyasa aykırı ictihad belirmi se onu Hz. Peygamberden duyma olasılı ı fazladır. Peygamberden duymadı ı ile amel etmez Zira sahabe adildir. 96 10- Zerâyi (Seddü'z-Zerâyi) Zerâyi, Zerîanın ço uludur. Lügatte vesile97 demek olup, Istılahta ise "helal ve harama götüren, onlara vasıta olan eyler" diye tarif edilmektedir. Bundan dolayı onun hükmünü almaktadır. Yol harama götürüyorsa haram, mübâha götürüyorsa mübâh. Kendisiyle vacibin eda edildi i ey de vaciptir. Zina haram oldu u gibi kadının avretine bakmak, gönlü ona meylettirdi i için haramdır. Cuma namazı farz oldu u gibi Cuma namazını eda etmek için alı veri i terk etmek vaciptir. Çünkü bu zeriâ yani vesile olarak kabul edilmektedir.98 Seddü'z-zerâyi, Maliki ve Hambeli mezheplerince delil olarak kabul edildi i halde, Hanefiler ve afiler onu delil olarak kabul etmemektedirler. Karafi'ye göre bütün mezhepler bunu delil olarak kabul etmektedirler.99 11- er'u men Kablenâ (Geçmi Ümmetlerin eriatleri) Bilindi i gibi Hz. Adem'den bizim Hz. Peygambere kadar 124 bin Peygamber gönderildi i söylenmektedir.100 Bunlardan bazılarına kitaplar verilmi tir. Hiç üphesiz bütün peygamberlerin getirdiklerinde itikat açısından herhangi bir farklılık olmamı tır. De i ikler ve farklılıklar sadece ibâdet, muamelât ve ceza konularında olmu tur.101 slâm dini kendisinden önce gelen semavi dinlerde yer alan ibâdet, ceza ve muamelat ile ilgili hükümlerin bir kısmını neshetmi , bir kısmını aynen veya de i tirerek kabul etmi tir. Bir kısmının ise alıp alınmadı ını açıklamamı tır.102 er'u men kablenâyı ûlema dört kısma ayırmı lardır. 95 el-Gazali, Ebu Hâmid Muhammed, el-Menhûl min Talikâti'1-Usûl, Dıma k 1980, s.376. Koçyiyit, Talat, Hadis Usulu, TDV Yay. Ankara,1997,s.168–169. 97 bn Manzûr. Lisanü’l Arab, IX/96 98 Ebû Zehra, Usûlü'1-Fıkh, s.268,269. 99 Atar, Fıkıh Usûlü, s.99.; ener, Kıyas, s.48; Zeydan, Veciz, s.263; Aydın, bn Hümâm Hayatı ve Eserleri, s.12. 100 el-Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b.Muhammed, E'lamu'n-Nübüvve, Beyrut 1994, s. l17; Komisyon, slâm'da nanç Esasları, MÜ FY, stanbul 1998, s. 182. 101 Atar, Fıkıh Usûlü, s.96. 102 Atar, Fıkıh Usûlü, s.96. 96 16 Birinci Kısım: Kur'an ve sünnette ifade edilen ve geçmi ümmetlere farz kılındı ı gibi bize de farz kılndı ına dair delil bulunan hükümler. Bu kısmın hüccet oldu unda ittifak vardır. kinci Kısım: Kur'an ve sünnette zikredilip, neshedildi ine dair delil bulunan hükümler. Bu ise geçmi ümmetlere has olup, Muhammed ümmetini kesinlikle ba lamamaktadır. Üçüncü Kısım: Kitap ve sünnette zikredilmeyenler. Bu kısmın bizim için bir de eri olmadı ına dair ûlema ittifak halindedir. Dördüncü Kısım: Kur'an ve sünnette zikredilip, farziyet ifade edip etmedi i hakkında Kur'an ve sünnette bir delil bulunmayanlar. te alimler bu son kısım hakkında ihtilaf etmi lerdir. Bazı Hanefi alimleri bunu delil olarak kabul etmi lerdir. Di erleri ise, bunu delil olarak kabul etmemi lerdir.103 E - Fıkıh Usûlünün Gayesi ve Önemi Bilindi i üzere her ilmin gayesi ve sa ladı ı bir takım faydaları vardır. Fıkıh Usûlünün de sa ladı ı bir çok fayda ve gaye mevcuttur. Bunları kısaca öyle özetleyebiliriz: 1- Fıkıh Usûlü lmi, fıkhî delillerin mahiyetlerini, er'î hükümlerin bu delillerden nasıl çıkarılaca ını veya çıkarılmı bu hükümlerin nasıl anla ılaca ını ve deliller arasında taâruz vukuunda hangilerinin di erlerine tercih edilece ini ö reten bir ilim dalıdır. Bu ilim sayesinde müctehidlerin nasıl çalı tıkları, ne gibi delillere dayandıkları ve istinbat usûlleri ö renilebilir.104 2- Bu ilim, dînî hükümlerin, dînî delillerden nasıl çıkarılaca ını veya delillerinden istinbat edilmi olan hükümlerin hakikatlerinin ne oldu unu ö retmektir.105 3- slâm Dinî’nin ve dolayısıyla slâm Hukuku'nun iki temel kayna ı olan Kur'ân ve Sünnet'teki nasların manalarını iyi anlayabilmek için dil ve 103 Hallaf, Usûlü'1-Fıkh, s.83–84. Bilmen, Hukuki slamiye., 1,40. 105 Aydın, bn Hümâm Hayatı ve Eserleri, s.13. 104 17 edebiyat bilgilerine ihtiyaç oldu u kadar, onların içerdi i dînî hükümlerin hakikat ve inceliklerini anlamak için de fıkıh usûlü ilminin kaidelerini bilmeye o derece ihtiyaç vardır.106 4- Fıkıh Usûlü ilminde, slâm Hukuku'nun dayanmı oldu u esaslardan ve er'î maksatlardan bahsedilmektedir. Bunların yanında, hakikat, mecaz, mücmel, mübeyyen, âmm, hâs, mutlak, mukayyed, mantûk, mefhûm, nâsih, mensûh olma bakımından lafızların delâletleri, icmâ, kıyas veya zannî yahut kat'î olan haberler ve bunlar arasında mevcut olabilecek tearuzlar bu ilim sayesinde bilinir. O halde bu ilimde Kur'ân ve Sünnet'te geçen bütün kelimelerin mahiyetleri incelenir ve ö renilir. Böylece onların iyi anla ılması ve onlardan hüküm çıkarılması kolayla ır. Buna göre bu ilme sadece hukukçular de il, tefsir, hadis gibi ilimlerle u ra anlar da muhtaçtırlar.107 5- Bütün usûlcüler, slâmî ilimler içinde önemi ve faydası en büyük olanlardan birisinin de fıkıh usûlü oldu unu kabul etmektedirler. Çünkü usûl ilmi, aklî ve naklî esas ve kaideleri bir arada inceleyen, de eri ve önemi çok büyük olan, slâmî nice hikmetleri ortaya koyan, lafızların özelliklerini ve meziyetlerini, delillerin kuvvetli veya zayıf olanlarını açıklayan, müctehide ictihad yollarını kolayla tıran, müctehid olmayanlara ise fıkıh kitaplarında veya kanun metinlerinde yazılı bulunan hükümleri veya maddeleri iyi anlamalarına yardımcı olan bir ilim dalıdır108 6- Di er taraftan Fıkıh Usûlünün ö retmi oldu u esas ve kaideler sadece er'î delil ve hükümlerle sınırlı de ildir. Aksine bu esaslar bütün kanun, düstur, tüzük ve yönetmenliklere de uygulanabilir. Böylece kanun ve nizamnameler yapılırken de bu ilimden büyük ölçüde faydalanılır.109 7- Müctehid bu ilimle tafsili delillerden fıkhı hükümleri istinbat etmekte, müctehidin hata ve yalnı lı a dü meksizin er'i ameli hükümlere ula masını temin ederek, bunu hazırlayıcı kaide ve metotları tesbit edip 106 Atar, Fıkıh Usûlü, s. 5 Aydın, a.g.e., s.13. 108 Aydın, a.g.e., s.13. 109 Aydın, a.g.e., s.14. 107 18 ortaya koymaktadır.110 slami ilimlerde, özellikle de slâm hukuku sahasında fıkıh usûlunün pratik faydaları çoktur. Bu bakımdan bu ilmin çok iyi bilinmesi lazımdır. II- Fıkıh Usûlünde Metotlar mam-ı afii'den sonra Fıkıh Usûlü sahasında de erli bir çok eser vücuda getirilmi tir. Bu eserlerden bir kısmı mütekellim veya afiî Usûlüne, bir kısmı Hanefi veya fukaha usulüne ve bir kısmı da bu iki yolun karı ımı tarzında kaleme alınmı tır.111 Bu metotlardan kısaca bahsettikten sonra bu metotlarla yazılmı eserleri zikretmemiz yerinde olacaktır. A. Hanefî Metodu Bu usûle Fukaha mesle i veya Tarikâtü'l-Hanefiyye de denilmi tir. Hanefî metodunun özelli i, mezhep imamları ictihad ederken ve fıkhi meselelerin hükmünü ortaya koyarken takip ettiklerine kanaat getirilen usûl kurallarının tespit edilmesidir. Bu metoda göre usûl yazanların bu kuralları tesbit ederken dayandıkları esas malzeme, mezhep imamlarından nakledilen fıkhi çözümlerdir. Hanefi bilginlerinin bu metodu takip etmelerinin temelinde yatan asıl sebep udur: Hanefi mezhebinin imamları onlara afii'nin kendi talebelerine bıraktı ı gibi derli toplu bir kurallar koleksiyonu bırakmı de ildi, sadece çok sayıda ve çok çe itli fıkhi incelemelere ait çözümler ve bu çözümlerin içine serpi tirilmi bazı kurallar bırakmı lardı. te Hanefi bilginleri bu çözümlerin üzerine e ildiler, birbirlerine benzeyenleri bir araya getirdiler ve bunları özümleyerek bir takım kurallar ortaya çıkardılar. 112 B. Mütckellimîn Metodu Bu metodu, Mutezile ve afiî mezheplerine mensup kelam alimleri uygulamı lardır. 110 Ebu'n-Nûr Muhammed, Usûlü’l-Fıkh, Kahire1992.1,7; Zeydan, Aldülkerim, Fıkıh Usûlû, ( çev: Ruhi Özcan), stanbul 1993 s.29; Zuhayli, el-Vecîz, s. 15. 111 Aydın, bn Hümâm Hayatı ve Eserleri, s.31. 112 Atar, Fıkıh Usûlü, s.13. 19 Kelâm alimlerinin uygulaması sebebiyle bu metoda mütekellimîn mesle i, uygulayan alimlerin ekserisinin afiî mezhebine mensup olması sebebiyle de " afiî mesle i ve usûlü" denmi tir. Maliki, Hanbeli mezheplerine mensup alimler de bu metot üzere eser yazmı lardır.113 Mütekellimîn metodunun özelli i usûl kurallarının, delillerinin ve burhanların gösterdi i yönde va'z edilmesidir. Bu metoda göre eser yazan usûlcüler, belirli bir imamlarından nakledilmi fıkhi çözümlere uygun olup olmadı ına bakmaksızın, delillerin destekledi i kuralları tesbit ve kabul etmi ler, delillere aykırı dü en kuralları reddetmi lerdir.114 C. Karma Metod lk devir usûlcülerinden sonra gelen bazı slâm alimleri de her iki metodu birle tiren eserler yazmı lardır. Bu müellifler eserlerinde bütün mezheplere dair kaideleri, delilleriyle birlikte zikretmi lerdir. Hukukçuların ittifak ve ihtilaf ettikleri görü ler, dayanmı oldukları sebepleri birlikte vermi lerdir. Böylece bu eserlerde, bütün mezheplere ait usûl bilgilerinin topluca ve mukayeseli olarak ö retilmesi hedeflenmi tir. Ayrıca bir mezhebin benimsedi i esasların di er bir mezhebin benimsedi i esaslara kar ı müdafaası yoluna gidilmi tir.115 Hanefi, afı, Maliki ve Hanbeli mezheplerine mensup bazı alimler, bu metoda göre eserler telif etmi lerdir. III- Fıkıh Usûlü Alanında Telif Edilen ilk Eserler A- Hanefi metoduna göre yazılmı eserler 1-Meâhizi' - erî'a: Ebû Mansûr el-Maturidî (ö.333/944). 113 Atar, Fıkıh a.g.e. s.13. Atar, a.g.e.; s.14. 115 Atar, Fıkıh Usûlü, s.17. Aydın, bn Hümâm Hayatı ve Eserleri, s.33. Hukuk lminin Esasları, s. 14. Bilmen, Islahatı Fıkhıyye Kâmusu, I/ 42–43. 114 20 a’bân, slam 2-Risâlet’u’l-Kerhî fi’1-Usûl: Ebû'l-Hasan Ubeydullah b. Hasan el- Kerhî ( ö.340/951). 3- Usûlü'l-Cessâs: Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî el-Cessâs (ö.370 / 980). 4- Takvîmu'l-Edille: Ebû Zeyd ed-Debûsî (ö.430/1038) 5- Kenzü'l-vüsûl ilâ Ma'rifeti'1-Usûl: Ebû'l- Hasan Ali b. Muhammed el Pezdevî (ö.482/1090) 6- Usûlû’s-Serahsî: Ebû Bekr Muhammed b.Ahmed b. Ebî Sehl esSerahsî (ö.483 /1090). 7- el-Müntehâb fı'1-Usûl: Husâmü'd-Din Muhammed b.Muhammed elAhsiketî (ö.644/1246). 8- el- Mu nî fı’1-Usûl: Celâlu'd-Din Ömer b.Muhammed el-Habbâzî (ö.691 1292). 116 B. Mütekellimin Metoduna Göre Yazılmı Eserler 1. et-Ta'rif ve'l r âd fi Tertibi Turuki'l- ctihâd: Kadı Ebû Bekr Muhammed b.Tayyib el-Bakıllânî (ö. 403 / 1012). 2.el-Lümâ': Ebû ishak brahim b. Ali b.Yusuf e - irâzî (ö. 476 /1083). 3. el-Kavâti': Ebû'l-Muzaffer Mansûr b.Muhammed b. Es-Sem'ânî (ö.489/1096) 4. el-Burhân: Ebû'l-Meâlî Abdullah b.Yusuf el-Cuveynî. (ö.478 / 1085). 5. Tezkirâtu'l- Âlim ve't-Tarîku's-Sâlim: Ebû Nasr Abdü's- Seyyid b. Muhammed b. Sıbâg. (ö. 477 / 1084). 6. erhu'l-Kifâye: Ebû Tayyib Tahir b.Abdillah b.Tâhir et-Taberî (ö. 450/1058). 7. El-Umd: el-Kâdî Abdülcebbâr (ö.415/1024). 8. el- Mu'temed: Ebû'I-Huseyn Muhammed b.Tayyib el-Basrî (ö. 436 /1044) 9. el-Mustasfâ min lmi'1-Usûl: Ebû Hâmid Muhammed b.Muhammed 116 Atar, Fıkıh Usûlü, s.17. Aydın, bn Hümâm Hayatı ve Eserleri, s.33. Hukuk lminin Esasları, s. 14. Bilmen, Islahatı Fıkhıyye Kâmusu, I/ 42–43. 21 a’bân, slam el-Gazâlî (ö.505/1111). 10. ifâu'l- alil fi Beyâni'l-Mesâliki't-Ta'lil: el-Gazâlî (ö.505 ) . 11. el-Mahsûl min Talikâti'1-Usûl: el-Gazâlî (ö.505 )117 C. Karma Metoda Göre Yazılmı Eserler 1- Muhtasaru'l Muntehâ: bnû'l- Hâcib Osman b.Ömer b. Ebî Bekr el-Mâlikî (ö.646 / 1248). 2- Minhâcü'l- Vüsûl ilâ lmi'1-Usûl: Nasîru'd-Din Abdullah b.Ömer elBeydâvî (ö.685/1286). 3- Tenkîhu'1-Usûl ve erhi et-Tavzîh: Sadru' - erîa (Ö.747 / 1346). 4- Bedîu'n- Nizâm: Muzafferu'd-Din b.Ali bnu's-Saâtî (ö. 694 / 1298). 5- Cem'ul- Cevâmi fı'1-Usûl: Abdullahvehhâb b. Ali es-Subkî (ö. 771 / 1369). 6- Fusûlü'l- Bedâyi fi Usûli' - erâyi: Molla Fenari (Ö.834 / 1431). 7-et-Tahrîr fi Usûli'l Fıkh: Kemâlu'd-Din Muhammed b.Abdilvâhid ibnû'l-Hümâm es-Sivâsî(ö.861 / 1456). 8- Mir'kât ve erhi Mir'âtü'l Usûl: Molla Hüsrev (Ö.855 /1480). 9- Musellemû's- Sübût: Muhibbullah b.Abdi ekûr el-Bihârî (ö.l119 /1707). 10- Mecâmi'ul-Hakâik: Ebû Sâid Muhammed b.Mustafa b.Osman elHâdimî(ö. 1176 / 1762)118 117 Atar, Fıkıh Usûlü, s.17. Aydın, bn Hümâm Hayatı ve Eserleri, s.33. Hukuk lminin Esasları, s. 14. Bilmen, Islahatı Fıkhıyye Kâmusu, I/ 42–43. 118 Bilmen, a.g.e. s.43 22 a’bân, slam B R NC BÖLÜM I- EBÛ SAÎD MUHAMMED EL - HÂD MÎ'N N HAYATI, ESERLER VE XVIII. YÜZYILA KISA B R BAKI A.S YASÎ DURUM 1)- Osmanlı Devleti bu yüzyılda en çok Rusya ile sava mı tır.119 2)- Kânûnî'den beri dostumuz olan Fransa XVII. Yüzyılın sonlarında(1798) Mısır'a saldırınca bu ülke ile ili kilerimiz bozulmu tur.120 3)- Bu yüzyılda Osmanlı Devleti'nin toprak kaybı hızlanmı , Avrupa'nın bilim ve tekni i alınmaya çalı ılmı sa da yeterli olunamamı tır. Sonuçta Osmanlı Devleti Avrupa'nın üstünlü ünü kabul etmek zorunda kalmı tır.121 Dört yıl tahtta kalan II. Ahmet’in 1106/1695 yerine II. Mustafa tahta çıkmı tır.122 Tarihte Edirne Vakası diye bilinen ayaklanmada eyhülislâm Feyzullah Efendi’nin idam edilmesi üzerine eyhülislâm Ba makçızâde’den alınan fetva ile II. Mustafa tahtan indirilerek yerine A ustos 1703’te karde i III. Ahmet getirilmi tir123. B.18. YÜZYIL ISLAHATLARININ GENEL KARAKTER XVIII. yüzyılda daha köklü de i ikliklere ihtiyaç duyuldu. Avrupa'nın askeri ve teknik üstünlü ü görüldü ve kabul edildi. Bu yönde geli me sa lanmaya çalı ıldı. Said Efendi ve brahim Müteferrika tarafından 1727'de stanbul’da matbaa kuruldu. Matbaada basılan ilk eser, Vankulu Lügatı’dır. Bu dönemde yeni Kütüphaneler açıldı. Do u ve batı klasikleri tercüme edildi. Mimarlık, resim ve minyatür sanatları geli ti.124 119 Yusuf Akçura, Osmanlı Devletinin Gerileme Devri, T.T.K, Ankara 1998, s.19–27. Akçura, a.g.e, s.5–7. 121 lber, Ortaylı, “Osmanlı’da 18.YY”, s.40; Aykut Kazancıgil, Osmanlı’da Bilim ve Teknoloji, 2.Baskı, Ufuk Kitapları, stanbul 2000, s. 198. 122 Ahmet Rasim, Osmanlı Tarihi, emsi Matbaası, stanbul 1328, II, s.28. 123 smail Hakkı Uzunçar ılı, Osmanlı Tarihi, TTK, Ankara, 1978, V./ I, s.152. 124 Do u tan Günümüze Büyük slam Tarihi, Ça Yayınları, stanbul 1993, XI, 98. 120 23 C. 18. YÜZYILDA LM VE SOSYAL DURUM Osmanlılar kültür ve medeniyetinin geli mesinde büyük rol oynamı lardır. Kendilerine has bir mimari tarz geli tirdikleri gibi ülkenin her tarafını önemli eserlerle süslemi lerdir. Osmanlılar Ayrıca Türk- slâm tarihçili inin geni lemesine de büyük hizmet etmi lerdir. Osmanlı hükümdarlarının saraylarında görevlendirdikleri âlimler di er ilimler yanında tarihçili e de altın devrini ya atmı lardır.125 Osmanlı'da yazılan slâmi eserler, Müslüman toplumun dini hayatını anlatmak için önemli bir kaynak oldu u kadar slâmi dü üncesinin slâm dünyasındaki tesirlerini görmek içinde önemlidir.126 Osmanlı döneminde, ilme ve ilim adamlarına çok fazla önem verildi. Sultanların hemen hepsi ilim ve ilim adamlarını severdi. Fıkıh alanındaki literatür de oldukça geni tir. el-Hidâye, et-Telvîh, Hüsâmî, el-Menâr gibi bazı fıkıh klasiklerine yapılan erhler dı ında orijinal fıkıh eserleri de yazılmı tır.127 Aynı ekilde bu dönemde sayıları binleri bulan din âlimi ve ba ka bilginler yeti ti. Arapça ve Arapça lügat çalı maları da çok ileri bir düzeyde idi. Bu sahabarda bir çok büyük âlim yeti ti. Kısaca belirtmeye çalı tı ımız gibi Osmanlı Devleti, dinî ve müsbet ilimler bakımından oldukça verimli bir devletti. Bu dönemde binlerce âlim yeti mi ve kütüphaneler dolusu kitaplar yazılmı tır.128 O halde Hâdimî siyasî, idarî, iktisadî, içtimaî ve ilmi bakımdan yüksek seviyedeki bir devlet ve cemiyet içerisinde do mu ve kendisini yeti tirerek müctehid derecesine yükselmi bir din âlimidir. 125 Uzunçar ılı, Osmanlı Tarihi, I, s.153 Uzunçar ılı, a.g.e. V./ I, s.153 127 Kamil, Miras, Tarih-i lm-i Fıkh, stanbul, 1331,s.15 128 Miras, a.g.e. s.15 126 24 EBÛ SA D MUHAMMED EL-HAD M ’N N HAYATI VE ESERLER 1. Ebû Said Muhammed el-Hâdimî’nin Hayatı A. HAYATI Tasavvufî yönü yanı sıra daha çok fakih ve usulcü olarak bilinen Ebû Saîd Muhammed Hâdimî, Buhara asıllıdır.129 Asıl adı; Muhammed b. Mustafa b. Osman el-Hüseynî el-Müftî el-Hâdimî Ebû Saîd-i Nak ibendî'dir.130 Hakkında bilgi veren eserlerde "Ebû Saîd-i Hâdimî" ve do du u yere nisbetle sadece "Hâdimî" veya "Büyük Hâdimî" lakabıyla me hur olmu tur. Künyesi ise; Mevlânâ Ebû Saîd'dir.131 En büyük o lunun adı Saîd oldu u için "Ebû Saîd" denilmi tir.132 Hâdimî nisbesi yanında Hüseynî, Nak ibendî ve Konevî nisbeleriyle de anılmaktadır. Do um yeri olan Hâdim, Konya’nın 128 km. güneyinde oldukça engebeli bir yerde kurulmu eski bir ilçedir. Anadolu'ya Buhârâ'dan göç eden bu ailenin, bölgeye geli leri 1400'lü yıllarda olmu tur133. Bununla beraber, ilk yerle tikleri yer bu günkü Ta kent ilçesinin Bolay kazasına ba lı, Hâdim’in güneybatısında "Göksu" vadisi üzerinde ve Hâdim'e 20–25 km uzaklıkta "Af ar" köyü yanındaki "Karacasâdık" köyüdür. Burada 1104/1692 yılına kadar kalmı lardır.134 1692 deki göçten sonra ailenin bir kısmı Alanya’ya bir kısmı Karacasâdık'a yerle mi tir. Ailenin Karacasâdık'tan "Hâdim"e göç etmeleri ise, öyle olmu tur: Karacasâdık bölgesinde kaldıkları esnada Kara Hacı Mustafa Efendi, Pirlagonda Emir müftüsünün kızı Hediye hanım ile evlenmi tir. Hediye hanım hamileli i esnasında göbe inden bir a aç çıkıp kısa sürede 129 Muslu, Ramazan, “Ebû Saîd Muhammed Hâdimî ve Nak ibendilik Risâlesinin Tahlili”, Sakarya Üniv. lahiyat Fak Degisi, 2001,sy.4, s. 197. 130 Ba datlı smail Pa a, Hediyyetü'l- Arifin, Maarif Basımevi, stanbul, 1955, c.II, s. 33. 131 Do an, Lütfi, “Büyük Hâdimî”, Diyanet Gazetesi, Ankara, 10 Aralık, 1971, s. 7. slam Âlimleri Ansiklopedisi, Türkiye Gazetesi Yayınları, stanbul, 1985, c.VII, s.325; 132 Numan Hâdimo lu, Hâdim ve Hâdimliler Bibliyografyası, Ankara, 1983, c. I, s. 85. 133 Ertan, Veli "Vefatının 211. yılı Münasebetiyle Büyük Hâdimî Hayatı, Eserleri ve Tesirleri" slâm Medeniyeti, 1973 sy. 33, s. 39. 134 A.g.e, 39; Hâdimo lu, a.g.e, c. I, s. 86. 25 büyüyerek meyve verdi i ve bu meyveleri halkın sevinç ile topladıkları bir rüyâ görmü tür. Rüyâsını e ine anlatmı tır. Yüksek dereceli bir müderris ve aynı zamanda eyh olan Kara Hacı Mustafa Efendi rüyâyı yorumlayıp hayırlı bir evlatları olaca ını de erlendirdikten sonra rüyâda gösterilen mekânı aramak maksadı ile e ini de yanına alıp çevreyi ke fe çıkmı tır. Ke if gezileri esnasında Hâdim'e geldiklerinde Hediye Hanım heyecanlanarak rüyâda gösterilen yerin Hâdim oldu unu söyleyince aile Karacasâdık'tan Hâdim'e ta ınmı tır.135 Kara Hacı Mustafa Efendi'nin Hâdim'e yerle mesinin di er sebepleri de unlardır: Hâdim'in yerle ime daha uygun olması, Konya yolu üzerinde bulunması ve Hâdim çevresinde ya ayan kimselerin büyük bilgin Kara Hacı Mustafa Efendi'yi davet etmi olmalârıdır.136 dari bakımdan Konya'ya ba lı olan Hâdim, Ta pınar, Arma anlar, A a ı Hâdim, Hocalâr ve Sofular mahallelerinden meydana gelmi tir. Hâdim'de bir zamanlar Hâdimî’nin oturdu u söylenen ve imdiki ismi "Sofular"' mahallesi olan yerle im yerinde, "Eminler" lakaplı bir ailenin, Hâdimî'nin amca o ullarının torunları oldukları söylenmektedir.137 1. SOYU VE DO UM TAR H : Ebû Saîd el-Hâdimî, Konya'nın Hâdim ilçesinde 1113/1701–02 yılında do mu tur. Ta kent, Semerkand, Buhara taraflarından ilim ve ir ad için gelen birçok âlim gibi Hâdimî’nin dedeleri de aslen Buhârâlıdır. Dedelerinden Hüsameddin Efendi, Buhârânın tanınmı , asil ailelerinden birine mensup olup, âlim ve velî bir zât idi. Anadolu'ya hicret ederek Konya'nın Hâdim kazasının "Karacasâdık" köyüne yerle mi tir.138 Kaynaklarda yer alan ve kendisine kadar gelen soyu ise öyledir: Muhammed b. Mustafa b. Osman b. Abdurrahman b. Hüseyin b. Abdülcemil b. Muhammed b. Hüsameddin b, Bedreddin.139 Kaynaklar, Hâdimî'nin soyunun aslen Buhârâlı oldu unu ortaya koymasına ra men, onun el yazıları arasında; bir gün murâkabeye daldı ında 135 Hâdimo lu, Hâdim ve Hâdimliler Bibliyografyası, c. I, ss. 91- 92. Aynı eser, c.I, s. 92. 137 Aynı eser, c.I, s. 33. 138 Hâdimo lu, Hâdim ve Hâdimliler Bibliyografyası, I, 92. 139 Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, (Sad: A.F. Yavuz- smail Özen), Meral Yayınları, 1992, c. I, s. 342. 136 26 Hz. peygamberi gördü ü ve Hz. peygamber tarafından, on iki imamlardan ve Hz. Peygamberin torunlarından olan Cafer-i Sâdık'ın soyundan oldu u müjdesinin verildi i yer almaktadır. Hâdimî’nin ailesinden Mustafa Özkul ise Hâdimî’nin eceresini öyle saymaktadır 1. Bedreddin Efendi ( ö : ? ) 2. Hüsameddin Efendi ( ö : ? ) 3. Hüseyin Efendi (ö : ? ) 4. Abdurrahman Efendi ( ö : ? ) 5. Osman Efendi ( ö : ? ) 6. Kara Hacı Mustafa Efendi (ö: 7. Ebû Saîd Muhammed Hâdimî (ö: 8. Hacı Numan Efendi 8. Münzevi Saîd Efendi 9. Büyük Mehmet Efendi (ö: 10. Fatma Hanım ( ö : ? ) 11. Mustafa Özkul Mevcut bilgilerle, bu iki nispetten hangisinin gerçe i ifade etti ine dair bir tesbit yapmamız mümkün görünmemektedir. Bu durumda u iki ihtimal ortaya çıkmaktadır. l- Hâdimî’nin, dedeleri aslen arap olup, slâm’ın ilk dönemlerinde tebli için Buhârâ'ya hicret etmi olabilirler. 2- Hâdimî tasavvufî çevrelerde sıkça görüldü ü üzere soyunu Hz. peygambere ba lamak sûretiyle neslinin sa lam temeller üzerine oturdu unu göstermek istemi tir. 2.E LER VE ÇOCUKLARI Hâdimî’nin dedelerinden Hüsameddin Efendi, Buhara'nın tanınmı ailelerinden olup, âlim ve velî bir zât idi.142 Babası Fahru'r-Rûm lakabıyla 140 Hâdimî, Ebû Saîd, Tarîku's-Saâde, Süleymaniye Kütüphanesi, Re id Efendi nr: 1017 vr: 148b; Hâdimo lu, a.g.e, I, 85; Salih Gökta , Ebû Saîd Hâdimî ve Hâdim, Konya, tsz,1999, s. l8. 141 zzet ak, “Osmanlı Döneminde ve Günümüzde Hâdim.”, Ba Bozumu Kültür ve Turizm Senlikleri Bildirisi, 1987,s.5. 142 Mardin, Ebû'1-Alâ, Huzur Dersleri, smail Akgün Matbaası, stanbul, 1966, c. II, s. 775. 27 me hur olan Kara Hacı Mustafa Efendi de143 çevresinde itibar edilen âlimlerden biriydi. Annesi Buhârâ'dan göç etmi köklü bir aileye mensup olup, Ta kent Müftüsünün kızı, Hediye Hanımdır.144 Karde leri l- Âlim, müderris Ebû Naim Ahmed el-Hâdimî (ö: 1160/1744). Birçok eseri vardır. 2- Fatma Hanım 3- Zeynep Hanım 4- Ümmü Gülsüm 'dür.145 Numan Hâdimo lu' nun nakletti ine göre, Hâdimî'nin e leri ve onlardan do an çocukları da unlardır: 1- Meryem Hanım: Mekke-i Mükerreme kadılı ı yapan ve aynı zamanda talebesi olan o lu Hacı Saîd Efendi (ö: 1213/1798) bu hanımından do mu tur. 2- Fatma Hanım: Hâdimî'nin eserlerinin ço unu istinsah eden o lu ve talebesi Abdullah Efendi (ö: 1192/1178), Muhammed Emin Efendi ( ö: 1147/1735) ve Hacı Numan Efendi (ö: 1235/1821) bu hanımından do mu lardır. 3- Zahide Hanım: Hacı Mustafa Efendi (ö: 1225/1810) bu hanımından do mu tur. 4- Zahide Hanım: Ali ve Abdülhâlim Efendiler bu hanımından do mu lardır. 5- Adı tesbit edilemeyen bir hanımından çocu u olmamı tır.146 3.TAHS L HAYATI Ebû Saîd Muhammed Hâdimî, ilk e itimini babasının Hâdim’de kurdu u medresede o dönemin ünlü ve yüksek dereceli bir âlimi olan babası Kara Hacı Mustafa Efendi'den aldı.147 Medrese yeni kurulmu olmasına kar ın zengin bir kütüphanesi mevcuttu. Bu kütüphane Hâdimî'nin e itimine ve ilmî ki ili inin geli mesine yardımcı olmu tur. 143 Tahir, Osmanlı Müellifleri, I, 342; slam Âlimleri Ansiklopedisi, XVI, 334; Rehber Ansiklopedisi, hlâs Matbaası, tsz, c. VII, s. 17 144 Ertan, Vefatının 211. yılı Münasebetiyle Büyük Hâdimî Hayatı, Eserleri ve Tesirleri, ss. 39–40. 145 Hâdimo lu, Hâdim ve Hâdimliler Bibliyografyası, c. I, s. 90. 146 Hâdimo lu, Hâdim ve Hâdimliler Bibliyografyası, C. I,s. 90. 147 Hâdimî, Tarîku's-Sâdâti' n-Nak ibendiyye, Süleymaniye Kütüphanesi, Re id Efendi, nr: 1017 vr: 148b 28 Arapça dilbilgisi, Arap edebiyati, çe itli fen bilimleri ve felsefe dersleri aldı.148 10 ya ına geldi inde hafız oldu. Kara Hacı Mustafa Efendi, o lu Hâdimî'nin yapısında gördü ü kabiliyet ve ba arma azmi üzerine bilgisini daha fazla artırmak maksadıyla o lunu Konya Karatay Medresesine gönderdi. Bir süre burada Müderris brahim Efendi den e itim aldı.149 Karatay Medresesinden mezun olup icâzetini aldıktan sonra Hâdim’e dönüp babasının yaptırdı ı medresede ders vermeye ba ladı. Bu yıllarda Müderris Mahmud Efendi'nin vefat etmesi üzerine Pirlagonda (Ta kent) Kazası’na ba lı Bolay Emrud ve Alânı mezrâlarından elde edilen ö ür ile Bolay ve Karacahisar mezrâlarının gelirleri Ebû Saîd Muhammed Hâdimî'ye verilmi tir. Ebû Saîd Muhammed Hâdimî Eylül 1727 tarihli bir beraat ve vakfiyeye göre Pirlagonda'da bulunan Tablbaz Zâviyesi'ne zâviyedâr olarak görevlendirilmî ve zaviyenin imkanları ile Karatay Medresesindeki Hocası brahim Efendinin tavsiyesi üzerine stanbul’a giderek orada asrının mümtaz bilginlerinden olan Kazâbadî Ahmed Efendiden ders almı tır.150 Bu e itim, 8 yıl sürmü tür. stanbul’daki tahsili sırasında buradaki zengin kütüphanelerden de azami derecede istifade etmi ve çe itli camilerde vaazlar yapmı tır. Babasının ölümü üzerine memleketine dönmeye karar vermi tir. On dört yıl süreyle ailesinden ve memleketinden uzak kalan Hâdimî, otuz iki ya ında dört katır yükü kitapla Hâdim'e dönmü ve babasının medresesinde müderrisli e ba lamı tır. Medresedeki hocalı ın yanında Tablaz Zaviyesi'nin zâviyedârlı ı ile Hâdim müftülü ü görevlerini de yürütmü tür.151 4.HOCALARI a- Müderris Kara Hacı Mustafa Efendi: Hâdimî'nin babasıdır. Osman Efendinin o lu olup, Nak ibendî tarîkatına mensup âlim ve velî bir zâttır. Hâdi- 148 Abdullah Mustafa el-Merâ î, Fethü’l- Mübîn, 2. Baskı, Beyrut 1394, c. III, s. 55. Ertan, Vefatının 211. yılı Münasebetiyle Büyük Hâdimî Hayatı, Eserleri ve Tesirleri, s. 40. 150 Abdullatif Uyan, slam Me hurları Ansiklopedisi, Bereket Yayınevi, stanbul, 1993, c. II, s.56. 151 el-Mera î, a.g.e, c.III, s. 112 149 29 mî'nin ilk hocası ve tarîkattaki eyhidir.152 Zamanının önemli ilmî ahsiyetlerinden biridir. Bu nedenle kendisine Fahru'r-Rum unvanı verilmi tir. Hâdimde 1147/1735 de vefat etmi tir.153 "Risâle fi Kırât-i Hatm-i Hâcegân-ı Nak îbendiyye ve Usul"154 isminde bir eseri vardır. b- Müderris brahim Efendi: Hâdimî'nin babasından sonra ikinci üstadıdır. Konya Karatay Medresesinde Hâdimî'ye be yıl hocalık yapmı ve icâzet vermi tir. Hâdimî’nin stanbul'a Kazâbâdî medresesine girmesi de brahim Efendinin delâleti ve tavsiyesi ile olmu tur.155 c- Kazâbâdi Ahmed Efendi: Ahmed b. Muhammed b. shak elKazabâdi er-Rûmî, el-Hanefî. Lakabı Ebû Nâfî'dir.156 Tokat Sanca ı nahiyelerinden Kâzâbâd (Kazova)'da do mu , 1163/1750'de stanbul'da vefat etmi tir. Cerrahpa a caddesindeki bir hazirede metfundur. Kazâbâdi, kudretli bir âlimdir. Önce Kazâbâd'da tahsile ba lamı , daha sonra Tokat'a giderek orada Ali Yusuf Efendi, Osman Efendi ve Zorluzâde Erzurum'lu Hasan Efendi'den tahsilini ikmale devam etmi , sonunda aslen Antep'li olup sonradan Sivas'a yerle en ve 1111/1699 tarihinde vefat eden Allâme Muhammed et-Tefsîrî'den icâzet almı tır. Kazâbâdî, 1115/1703 tarihinde stanbul'a giderek Süleymaniye civarındaki bir medresede tedrise ba lamı tır. 1121/1709'da resmen müderris olmu , müderrislik derecesine yükselince kendisine sarayda tedris görevi verilmi 1146/1733'de Selanik, 1153/1740'da Mısır, 1157/1744'de Mekke-i Mükerreme kadılı ına tayin olmu tur.157 Talebelerinin en me huru Hâdimî'dir. Eserleri unlardır: l- Hâ iye alâ Süreti'l-Fatiha li'1-Beyzavî 2-Hâ iye alâ Hâ iyeti Mirza Can 3- Tenvîru'l-Besâir 4- Hâ iyetu'1-Usûl 5- Netâyicu’l-Enzâr 6- erhu Fevâidi's-Seniyye 7- erhu Ferîde 8- erhu Âdâb-ı Birgivî 9-Hâ iye-i sbât-ı Vâcib 10- erhu' n-Nûniyye dir.158 152 Hâdimo lu, a.g.e, c. I, ss. 86–87 Gökta , a.g.e, s.14; Hâdimo lu, a.g.e, c. I, ss. 86–87. 154 Süleyrnaniye Kütüphanesi, Re id Efendi, nr: 1017 155 slam Âlimleri Ansiklopedisi, c.XVI, s. 334. 156 Ba datlı, smail Pa a, a.g.e, c. II, s. 41. 157 Hâdimo lu, a.g.e, c. I, s. 90. 158 Tahir, a.g.e, c. I, s. 539. 153 30 5. CAZET S LS LES : cazet Osmanlı ilim gelene inde önemli bir yere sahiptir. Bugünkü diploma muadili olan bu icâzetlerde müderrislerin isimleri de yer almaktaydı. Hakkında bilgi veren temel kaynaklar ve eserleri arasında elde edememize ra men, Numan Hâdimo lu Hâdimî'nin icâzet silsilesini u ekilde vermektedir. Ahmed Kazâbâdî, Muhammed Nevevî, Ali Gürânî, bn-i Müncelî Allame irâzî, Kâtib el-Kazvînî, mam Gazâlî, mâmü’l-Harameyn Ebû'1-Me'âlî, Ebû Tayyib Salûkî, brahim Rûzî, eyh Ebû Abbas Ahmed, Ebû brahim smail, Ebû Abdullah Muhammed b. dris e - afiî ( mam afî'nin o lu), Muhammed b. Hasan e - eybanî, mam Azam Ebû Hanîfe, eyh Hammad, brahim en-Nehaî, Abdullah b. Habib, Abdullah b. Mesut, Hz. Ali (r.a).159 6.TASAVVUFA NT SABI Tabibzâde’nin silsilenâme de kaydetti ine göre Hâdimî’nin eyhi Köseç Ahmet Efendidir.160 Her ne kadar Hâdimî cenaze namazını Köseç Ahmet Efendinin kıldırmasını istese de; Köseç Ahmet Efendi’nin 1174/1760 yılında Konya’ya yerle mesine161 kadar geçen zamanda Hâdimî’nin Köseç Ahmet’le görü tü üne dair bir bilgiye rastlayamadık. Dolayısıyla Köseç Ahmet Efendinin Hâdimî’nin eyhi olması kanaatimizce uzak bir ihtimaldir. Yine Ebû Saîd Hâdimî’nin, Murâd Buhârî’nin halifesi oldu u bildirilmektedir.162 Ancak tarihi durum göz önüne alındı ında onun Murad Buhârî’nin halifesi olması ihtimal dâhilinde de ildir. Çünkü Murâd Buhârî’nin Konya’ya geli i 1112/1710 yılına denk gelir.163 Hâdimî bu yıllarda dokuz ya ında bir çocuktur. Bu durumda stanbul’da görü meleri gerekir. Fakat Hâdimî’nin stanbul’a geli tarihi 1138/1725’tir. Ancak Murâd-ı Buhârî 1132/1720’de vefat etmi tir.164 Bu durumda tarihi açıdan onun halifesi olması 159 Hâdimîo lu, a.ge, c. I, s. 91. Muslu, a.g.e, c. IV, s. 197. 161 Halil brahim im ek, Osmnalıda Müceddidilik XII / XVIII. Yüzyıl, Sûf Yayınları, 2004, s.152. 162 im ek, Osmnalıda Müceddidilik XII / XVIII. Yüzyıl, s.152. 163 Aynı eser, s.150. 164 Aynı eser, s.150. 160 31 çok zor gözükmektedir. Kanaatimizce Hâdimî, tasavvufî e itimini Fahru-r-Rum lakabı ile tanınan babası Kara Hacı Mustafa Efendiden almı tır. Daha sonra sık sık stanbul’a gelmek için Konya üzerinden seyahat yapan Muhammed Bahâüddin el-Murâd’nın halifesi olması daha kuvvetli bir ihtimal olarak gözükmektedir. 7.PAD AH III. AHMED’ N HÂD MÎ’Y STANBUL’A DAVET ETMES : Müderris Kazâbâdî Ahmed Efendi'nin rahle-i tedrisinden geçip icâzetini aldıktan sonra Hâdim'e dönen Ebû Saîd Hâdim de babasının medresesi yerine yeni bir medrese in a etmi ti. Kendi adına yapılan bu medresede tedris faaliyetine ba layan Hâdimî'nin etrafında çok talebe toplanmı , medrese dolup ta mı talebe izdihamından dolayı derslerini açık havada Hâdim'e 12 km. mesafede bulunan Kervanpınar’da vermeye ba lamı tı.165 Hâdimî ve onun faaliyetleri hakkında bilgi veren birinci el kaynaklarda Hâdimî’nin Padi ah III. Ahmet tarafından stanbul'a davet edildi i bildirilmektedir.166 "Hadîm ve Hâdimliler" hakkında bibliyografya yazan Numan Hâdimo lu’nun kaynak göstermeden, nakletti ine göre: "Osmanlı'nın merkezi stanbul'a, slâmiyet’le Hıristiyanlık arasında münazara yapmak üzere bir müste rik gelmi ti. Dönemin Padi ahı III. Ahmed, Hâdimî'nin hocası ve aynı zamanda saray müderrisi olan Kazâbâdî Ahmed Efendi'yi huzura davet etmi , bu müste rikin kar ısına çıkarılacak âlim hakkında bilgi istemi ti. Bunun üzerine Müderris Ahmed Efendi u cevabı vermi tir. “Bunca yıldır okutup yeti tirdi im talebelerimin içinde üç buçuk ö rencim var diye ö ünürdüm. Bunların içinde üçü de tam geli medi. Fakat o dört talebem içinde buçuk olarak de erlendirdi im Hâdimli Muhammed büyük bir müderris oldu. Konya'nın Hâdim köyündedir. Hiç bo zamanının olmadı ını ve çok âlimler yeti tirdi ini duyuyorum. Davet edilirse, slâmiyetin yüzü ak olur”167 dedi. 165 Uyan, a.g.e, II, 867; slâm Âlimleri Ansiklopedisi, XVI, 334. Kehhale, Ömer Rıza, Mu’cemü’l-Müellifîn, Dâru hyâi’t- Turâsi’l- ‘Arabîyye, Beyrut, 1328, IV, 141; Mardin, a.g.e, II,775;. slam Âlimleri Ansiklopedisi, XVI, 334; 167 Hâdimo lu, a.g.e, c. I, ss.105- 106. 166 32 Bunun üzerine Padi ah, Hâdimî'ye verilmek üzere Konya Valisi Ali Pa a'ya bir davetnâme gönderir, Vali Ali Pa a da bizzât kendisi Hâdim'e gelerek davetnameyi Hâdimî'ye verir ve onu tebrik eder. Hâdimî davete icabet ederek, stanbul'a gider. Bu arada münazaranın yapılaca ı gün gelir ve Ayasofya Camii, ba ta Padi ah olmak üzere birçok Müslüman ve Hristiyan ilim adamı, devlet ricali ve halkla dolar. Bu bilimsel toplantıda Hâdimî'ye, sözün önce kime verilece i sorulunca, "O konuktur, onun iste ine göre olsun" der ve söz Hristiyan’a verilir. Bunun üzerine müste rik "üç soru soraca ım, cevaplandırsın, sonra o bana üç soru sorsun" der. Numan Hâdimo lu' nun neler oldu unu açıklamadı ı bu üç soruya Hâdimî, zamanında cevap verir. Soru sorma sırası Hâdimî'ye geldi inde daha sorulan ilk soruya zamanında cevap veremeyen müste rik, be dakika olan cevaplama süresine be dakika daha ister, Hâdimî, on dakika daha vermesine ra men yine de cevap veremez. Hâdimî'nin ahsında slâm'ın kazanmasına neden olan bu sahne, camideki Padi ah ve Müslüman halkı ziyadesiyle memnun eder. Hâdimî'nin bu ba arısından sonra Padi ah onu huzuruna davet ederek "kendisinden ne tür isteklerinin oldu unu"168 sorunca, Hâdimî özel bir iste inin olmadı ı cevabını verir. Padi ah, bu mütevazı cevaba daha da memnun olur ve ona u müjdeyi verir. "Senin ilim, irfan ve feyiz yuvası olan medreseni ya atmak için Bozkır ve Mut kazalarının a arını vakfettim.169 8.PAD AH I. MAHMUD’UN STANBUL’A DAVET ETMES III. Ahmed ve I. Mahmud zamanında otuz sene süreyle Darü's-Sâ’de a alı ı görevinde bulunan Hacı Be ir A a Hicaz'a gönderilerek, Medine-i Münevvere harema alı ı vazifesinde bulunmu tu. Bir gün Padi ah I. Mahmud'la mülakâtı esnasında Padi ah kendisine Harem-i erifte ne kadar kaldı ını, bu zaman zarfında ne gibi "harikulade" durumlarla kar ıla tı ını sorunca Be ir A a: "Harem-i erifte geçirdi im bu kadar zamanda, fevkalâde üç hale muttali oldum" der ve bu üç halden birisini öyle anlatır: 168 169 Hâdimo lu, a.g.e. c. I, ss. 105- 106. Aynı eser, c. I, ss. 105–106. 33 "Ravza-i Mutahhara'daki Cibril Kapısı gecenin seher vaktine yakın bir zamanda aralandı. Gireni anlamak ve tecessüs etmek isterdim, fakat vücûduma arz olan rehavet ve durgunluk neticesi içeri giren zâtın kim oldu una muttali olamazdım. Bir gece yine Cibril kapısı açıldı, kapıya ko tum, ben kapıda iken içeri bir zât girdi. Giren zâta kim ve nereli oldu unu sordum. Konyalı olup, Muhammed Hâdimî Efendi oldu unu söyledi. Ziyaret sebebini sordum: " mam Birgivî'nin (ö 981/1573) Tarîkat-ı Muhammediyye'sini erh ediyorum, üphe etti im bazı ehâdis-i erifin Hz. Peyamber’in a zından çıkıp çıkmadı ını Ruh-i Peygamber'den ö renmek için geldim"170 deyince onu odama götürdüm. Bir müddet kaldıktan sonra gitmemesini söylediysem de: "Memleketimde imamet vazifem var, müsade buyur" dedi ve gitti. Bu ilk görü meden sonra arada gelir, görü ürdük" deyince Padi ah, Hacı Be ir A a'nın bu sözünün do rulu undan emin olmak için, Ebû Saîd Hâdimî'yi stanbul'a davet eder.171 Hâdimî, stanbul'a vardı ında, Padi ah, ya , ekil ve simaca benzeri olan bir kaç ki iyle beraber Hâdimî'yi bir odada toplar ve Be ir A a'yı ça ırtıp bu zâtları gösterir. Hacı Be ir A a, bu zâtlar arasından, do ruca Hâdimî'nin yanına giderek ona yakınlık ve muhabbet gösterir. Olaya tanık olan Padi ahın inancı, anlatılanların do rulu u istikametinde peki ir.172 Bu olaydan sonra Hâdimî'ye Padi ah tarafından Ayasofya Camiinde ders vermesi teklif edilmi tir. Bu derste Padi ah, sadrazam, Hocası Kazâbâdî Ahmed Efendi ve di er devlet ricali de hazır bulunmu tur. Hocasının bulundu u mecliste vaaz edemeyece ini ifade etmi se de Padi ahın emri oldu u söylenerek kürsüye çıkıp vaaz etmesi sa lanmı tır.173 Sonradan bir risâle halinde de ne redilen "Fatiha Sûresi Tefsiri"ni kürsüde büyük bir vukufla bir hitabetle sunan Hâdimî'nin bu dersi, hocasının sevincinden a lamasına neden olmu tur. Bu takdirden sonra, Topkapı Sarayına ça rılıp tebrik ve taltif edilen Hâdimî'ye, stanbul'da kalması teklif edilmi tir. Bu iltifatlara te ekkür eden Hâdimî, uygun bir dille Hâdim'e dönmek istedi ini 170 Hâdimo lu, a.g.e. , c. I, s. 134. Uzunçar ılı, smail Hakkı, Osmanlı Devletinin lmiye Te kilatı, Ankara, 1965, s. 238. 172 Mardin, a.g.e, c. II, s. 771. 173 Uyan, a.g.e, c. II, s. 867; Rehber Ansiklopedisi, c. VII, s. 17, slam Âlimler Ansiklopedisi, XVI, 334, el-Merâ î, a.g.e. c. III, s. 112. 171 34 ifade etmi ve stanbul'dan bazı kıymetli eserler alarak bu defa iki katır yükü kitapla Hâdim'e dönmü tür.174 Hacı Be ir A a tarafından anlatılan; Hâdimî'nin sabah namazı vaktinde Mescid-i Nebî'den, Hâdim'e namaz kıldırmak üzere gelmesi olayı, hem pozitif ilim hemde slâmî naslar açısından izahı zor olan bir olaydır. Tasavvuf büyüklerine ait menkıbelerde de sık sık rastlanan benzer olaylar, ancak yeni geli mekte olan ve Batıda bazı üniversitelerde adına özel kürsüler olu turulan "Parapsikoloji" bilimiyle izah edilebilecek olaylardır. Bu nedenle, bu tür olaylar hakkında doyurucu izahlar yapmak u an için zordur. Bu bilim dalı geli tikçe ve insan ruhunun fonksiyonları daha iyi kavrandıkça, ileride daha doyurucu bilgiler vermek mümkün olacaktır. 9.HÂD MÎ MEDRESES Numan Hâdimo lu'nun rivayetine göre medrese, Hâdim'in batısında "Ballıca" denilen yayla yolu üzerinde "Kervanpınar (Kavaklar) adındaki yörenin, do u yönündeki sırtlar üzerinde kurulmu tur. Hâlâ bu sırtlar üzerinde bir kısım ta duvarları olan dikili harabeler bulunmaktadır. Ayrıca, düz arazi üzerinde de dershaneler ve hocaların lojmanları oldu u sanılan harabeler vardır.175 Geni bir alana kurulmu olan medrese; ortası bo , üstü açık dikdörtgen biçiminde in a edilmi olup, iki katlı, 400 odalı, geni dershaneleri olan tek blok halinde ta duvar, yı ma bir yapıdır.176 Medresenin yapımına babası Fahru'rRûm zamanında ba lanmı , Hâdimî döneminde medrese her yönden zirveye ula mı tır.177 Yıllar geçtikçe geli en ve ünü etrafa yayılan medreseye etraftan akın etmeye ba layan ö rencilerin sayısı 2000'e kadar yükselmi tir.178 Bu haliyle medrese, döneminde Anadolu’da bulunan en büyük medreselerden biri olarak dikkat çekmektedir. Medrese zaman içerisinde kuramsalla mı ve temel slamî Bilimlerin her biri bir bölüm haline gelmi tir. 175 Hâdimî, Berîka,( Terc: Heyet), Kahraman Yayınları, stanbul,1989, tsz, c. I, s. 20. Hâdimî, Mecâm‘u'l -Hakâyık, Matbaa-i Amire, stanbul, 1369, s.3. 177 Sava Pa a, slam Hukuku Nazariyâtı Hakkında Bir Etüd, 1955, c. II, s. 52. 178 Sava Pa a, a.g.e. c. II, s. 53. 176 35 Bölümleri unlardır: Tefsir ve Hadis Bölümü, slam Hukuku Bölümü, slam Felsefesi Bölümü, lm-i Kelâm Bölümü, Arap Edebiyatı Bölümü.179 Medresede, ba ta Hâdimî olmak üzere, küçük karde i Ebû Naim Ahmet, çocukları ve torunları müderrislik yapmı lardır.180 10.HÂD MÎ KÜTÜPHANES : Kütüphane, Kara Hacı Mustafa Efendi'nin 1708 yılında kurmu oldu u medresenin içinde, medrese kütüphanesi olarak Osman Rü tü Efendi tarafından kurulmu tur. Kütüphane kuruldu u zaman Ebû Saîd Muhammed Hâdimî daha yedi ya ındadır. Bu gün ayakta kalan ve hâlâ hizmet vermeye devam eden Kütüphane binasının Osman Rü tü Efendi’nin ta tan imal ettirdi i bina oldu u sanılmaktadır. Kütüphane binası kare plan emasına sahiptir. Dönemin özel tu laları, ta ı ve Horasan harcı, kullanılarak yapılmı tır. Kübik Örme kemer ve kubbe çatı ile kütüphaneye geni lik kazandırılmaya çalı ılmı tır. Kütüphane giri i binanın güney tarafındadır. Giri kapısının kar ısındaki duvara aydınlatma amaçlı pencereler açılmı tır. Açılan pencereler içten dı a do ru daralmaktadır. Pencereler dı arıdan demir parmaklıklar ile teçhiz edilmi lerdir. Kütüphane mekânının üzeri kubbeyle örtülü, geçi elemanı olarak kö elerde pandantifler kullanılmı tır. ki adet ah ap gergiler bulunmaktadır. Kütüphanenin batı cephesine odunluk ve tuvalet olarak bir mekân ilave edilmi tir. Kütüphane ta tan in a edilmi dı tan sıvanmı tır. 1987 tarihinde altına beton atılan çatının üstü çinko ile kaplanmı tır. Hâdimî'nin babası Kara Hacı Mustafa Efendinin ününün artması Hâdim medresesine gelen ö renci sayısını artırmı tır. Gereksinim duyulan kitaplarda hayırsever ki iler tarafından vakfedilerek kütüphane koleksiyonu zenginle mi tir. 179 Sa va P a a , a. g.e , c . I I , s. 5 3. Aynı eser, c I I, s. 5 3. 181 Hâdimo lu, a.g.e, c. I, s. 11. 182 Konya eciyye Sicili, 100/7 vd. 183 Bahtiyar Ero lu, “ Ebû Saîd Mehmet Hâdimî ve Kütüphanesi”, Yeni pek Yolu Dergisi, 1987,sy.4, s.78 180 36 Mekke'de tanı tıkları ve bu vesile ile stanbul’da ilerlettikleri dostlu a binaen birçok yere kütüphaneler kurup kitap vakfetmi olan Be ir A a, Hâdimî medresesine de bir kütüphane yaptırmı tır. Hâdimî ile dostluk kuran ve bu dostlu a binaen Hâdim Kütüphanesine kitap ba ı layan bir ba ka devlet adamı divân-ı humayun Hâceganından uhûdi Osman Efendi'dir. Osman Efendi, Hâdimî ile olan dostlukları sebebiyle 1 Kasım 1761 tarihinde, Hâdim Kütüphanesine 346 cilt kitap vakfetmi tir. Bu olaydan bir yil sonra 1762 tarihinde Hâdimî Hazretleri vefat etmi . Fakat Suhudi Osman Efendi, Hâdimî Kütüphanesine olan deste ini sürdürmü tür. 1763–1764 ve 1769 tarihlerinde altı kitap daha vakfetmi tir. Osman Efendi vakfiyesinde bu kitapları Hâdim kütüphanesine ve Hâdimî Medresesinin ö rencilerine vakfetti ini vakfiyesinde belirtmi tir. Bu destekler sebebi ile Hâdim Kütüphanesine “ uhudî Osman Efendi Kütüphanesi" denilmeye ba lanmı tır. Hâdim kütüphanesi, Hâdimî ailesine mensup ki iler tarafından yönetilmi tir. Görevli kütüphaneciler, bu dönemde iki ile on be ödenmi tir. Fakat bu görevlilerin kayıp ettikleri akçe arasında ücret kitapların ücretleri maa larından kesilmi tir. Hâdim kütüphanesinde 1843 tarihinde Hâfız-ı kütüb olarak es-Seyyid Mehmed atanmı tır. 1867 yılında senesinde Mehmet Efendi'nin vefat etmesi üzerine yerine o ulları 43 ya ındaki es-Seyyid Numan, 41 ya ındaki es-Seyyid Abdullah, 31 ya ındaki es-Seyyid Abdurrahman ve 27 ya ındaki es-Seyyid Saîd Efendi adındaki çocukları tayin edilmi lerdir. Hâdim Kütüphanesi, Hâdimî medresesi ö rencileri için kurulan bir medrese kütüphanesi olup de i ik zamanlarda birçok ki inin ba ı ladı ı kitaplar ile zenginle mi tir. Fakat Hâdimî'nin vefatından kısa bir süre sonra medrese gibi kütüphanede önemini yava yava kaybetmeye ba lamı tır. 1873 yılına gelindi inde Kütüphane koleksiyonundaki kitap sayısı 135 âdete dü mü tür. 184 Hâdimo lu, a.g.e, I,108. smail Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi, Ankara, 1988, c. II, s. 69. 186 K S. No: 91/215–2. 185 37 1881 yılı salnamesine göre ise kütüphanedeki yazma ve basma eserlerin miktarı 544 adettir. Bu koleksiyon, 28 ubat 1928 yılında Konya Valisi Cemal Bardakçı' nın emri ile Konya Yusufa a kütüphanesine nakledilmi tir. Yılların yorgunlu una dayanamayan kütüphane Cumhuriyet döneminde 1951 yılında onarım görmü tür. 21. 08,1961 tarihinde Konya Valisi Kemal Hâdimli tarafından tamir ettirilmi tir. Bu tamire ait kitabe giri kapısının üzerindedir. 1977 yılında kubbenin üzerine beton atılarak üzeri çinko kaplanmı tır. 1988 yılında Hazine avukatlarından ükrü Çankaya tarafından duvarları sıvatılıp boya yaptırılmı tır.190 11.HÂD MÎ'N N VEFÂTI Hâdimî medresesinde müderrisli e devam edip talebeler yeti tirirken yıllar gelip geçmi artık ya lanmaya ba lamı tır. Muhammed Hâdimî,1176/1762 senesinde Hâdim'de, hastalandı. Çocuklarını, talebelerini ve dostlarını ça ırıp her biriyle helalle ip, vedalâ tı.191 Çocuklarına ve talebelerine vasiyetini bildirdikten sonra; "Vefat etti imde, daha önce vasiyet edip anla tı ım kimse gelene kadar beni soyup gaslimi yapmayın." buyurdu. O gece sabaha kar ı, talebelerinin Yâsîn-i erîf kıraatleri arasında mübârek rûhunu teslim etti. Ku luk vakti sıralarında daha önce anla tı ı Trabzonlu Hacı Mehmed Efendi gelip, gasil, teçhîz ve tekfîn i lerini yaptı. Kabri babası Mustafa Efendinin yanında kazıldı ve oraya defnedildi192 Onu sevenler uzak yakın yerlerden gelerek kabrini ziyâret etmektedir. Mezar ta ında unlar yazılıdır: “Bütün dînî bilgileri kendisinde toplayan ve Târîkat-i Muhammediye kitabını erh eden, âriflerin kutbu, Allahü Teâlâya 188 Erünsal, a.g.e, s. 174. ak, a.g.e, s. 5. 190 Ero lu, a.g.e, s.78. 191 slam Âlimleri Ansiklopedisi, XVI, 336. 192 Ertan, a.g.e, s. 44. 189 38 kavu mak isteyenlere yardım eden Ebû Saîd Muhammed Hâdimî'nin rûhuna Fâtiha.”193 12. TÜRBES : Hâdimo lu'nun rivayetine göre, Hâdimî'nin vefatını müteakip bir türbe yapılmı tır. Bu türbe daha sonra merhumun torunlarından Hâdim müftüsü Ahmed Said Hâdimo lunun önderli i ve ö retmen Mithat Özal'ın yardımı ile yıkılıp, yerine yeni bir türbe yapılmı ve beyaz mermer ile kaplanmı tır.194 Kabri civarında karde leri ve çocuklarının da kabirleri vardır. Kabire, mezarlık giri inde merdivenlerle ula ılmaktadır. Mezarına u kitabe kazınmı tır: Câmi'ul-Mecâmi' fi lmi Usûli'd-Diniyye ârihu't-Tarîkâti’l-Muhammediyye Kutbü'l-Arifîn, Gavsü'l-Vasılîn Ebû Saîd Muhammed el-Hâdimî Ruhuna Fatiha Tevellüdü 1113 Vefat: 1176195 Veli olarak kabül edildi i için binlerce insan Hâdim'e giderek onun türbesini ziyaret etmektedir. Bu ilgi dolayısı ile 1966 Yılından itibaren 4–12 Eylül tarihleri “Hâdimî Hazretlerini Anma Haftası” olarak kutlanmakta, Selçuk Üniversitesi tarafından sempozyumlar düzenlenmektedir. Bu kapsamda Hâdimî hazretleri vefat ettikten sonra bile Hâdime hizmet etmeye devam etmekte olup, mübarek türbelerini görmek amacıyla gelen yüzlerce ki iyi Hâdim'e çekmekte, Hâdimîn tanıtılmasına ve ekonomik gelirinin artmasına vesile olmaktadır. B. LM AHS YET Hâdimî, çok yönlü bir ahsiyettir. O bir hukukçu, ilim adamı, âir ve sûfidir. imdi onun hukukçu yönünü görelim. 193 Hâdimo lu, a.g.e, c. I, s. 11. 194 Hâdimo lu, a.g.e,c. I, ss. 105–106. 39 1.HUKUKÇU OLARAK HÂD MÎ Gerek eserlerinden, gerekse hakkında yazılanlardan anla ıldı ına göre Ebû Saîd el- Hâdimî, medrese gelene i içerisinde yeti en seçkin âlimlerdendir. slâmi ilimlerin temel bran ları olan tefsir, hadis, fıkıh, tasavvuf ve akaide ait eserler telif etmi olması, ilgilendi i ilim dallarının geni li ine ve eser verme konusundaki üretkenli ine en büyük delildir. Aynı zamanda kendisine saray tarafından teklif edilen makamlar yerine Hâdim’de ders vermeyi tercih etmesi, ömrünü eser telif etmeye ve ö renci yeti tirmeye adamı olması onun ilme verdi i öneme i aret etmektedir.196 Hâdimî’nin, münaka a konusu meseleler kar ısında orta bir yol takip etti i insaf ve itidal sınırını a madı ı anla ılmaktadır. Bundan dolayı Hâdimî’nin ilmî üslup ve usulünde ihtiyat ya da ihtiyatla amel etme yönteminin önemli bir yeri oldu u gözden kaçmamaktadır. Bu anlayı ın sonucu olarak bir Hanefi Fıkıh Âlimi ve usulcüsü olarak Hâdimî, ‘ihtiyat ittifaktadır’ diyerek müçtehit imamların ihtilafları kar ısında ahvat yani, en ihtiyatlı olan hükmü afii gibi ba ka bir mezhepte olsa bile onunla amel edilmesi ö ütlenmektedir.197 Zira o, fıkıh usulüne dair yazdı ı Mecâmi’u’l-Hakâyık adlı eserde ihtiyatı dini delillerden saymı tır. Bunun yanında Hâdimî, ele aldı ı hemen her meselenin ihtiyata uygun tarafını bulmu ve ihtiyata uygun görü ü tercih etmi tir.198 Rum asıllı bir Hıristiyan olan Sava pa a, slâm Hukuku alanında bir çok slâm âliminin eserlerini incelemek sûretiyle yazdı ı eserinde öyle demektedir: "Bu eserde Molla Hüsrev'in medreselerde okutulmakta olan "Mir'atu'l-Usûl'ü" ile Hâdimî'nin "Mecâmi'u'l-Hakâyık"ı hülasa edilmi olarak görülecektir"199 Hâdimî'nin bu konudaki fikirlerinin önemi "Ahkam-ı Mecelle"yi tespit etmek üzere Cevdet Pa a ba kanlı ında olu turulan heyetin tespit etti i kurallarda ortaya konmu tur. Zîra 196 Hâdimî'nin "Mecâmî'u'l-Hakâyık"ı el-Mera i, a.g.e, s. 112. Hâdimî, Mecmu‘atü’r-Resâil, (n r. Konevî Abdülbâsir Efendi), stanbul 1302,s. 125. 198 Abdullah Kahraman, “Ebû Saîd el- Hâdimî’ nin Hayatı Eserleri lmi Ki ili i ve Bazı Fikri Görü leri, DEÜ FD, sayı XVIII, zmir; 2003, ss. 169–195. 199 Sava Pa a, a.g.e, c. I, s. 19. 197 40 Mecellenin önemli kaynaklarından biridir. Yine "Mecelle"nin ba ında bulunan yüz kaideden otuz üçü Hâdimî'nin eserlerinden alınmı tır."200 Söz konusu eserinde Hâdimî, slâm Hukukunun amacını öyle tarif eder: " ki dünya saadetini kazanmak için, Allah’ın koydu u hükümleri bilmek."201 Sava pa a da onun bu konudaki görü lerini u ekilde tespit etmi tir. "O da di er ulemâ gibi, delili iki kısma ayırmakta, bir kısmına memba' te kil eden müstakil deliller (Edille-i Asliye) ismini verir ki onlar da; Kur’ân, sünnet, icma ve kıyas-ı fukaha olan dört aslî delilden ibarettir. kinci kısma ise; “mülhak deliller” ismini vermekte ve bunların dört aslî delile mülhak bulunan on altı delilden ibaret oldu unu söylemektedir" (Edille-i Mülhaka.)202 Sava Pa a, Hâdimî'nin yukarıdaki görü lerine ait teferruatlı bilgilere yer verdikten sonra, onun aslî delillerden di er ikisini de u ekilde taksim etti ini söyler, 1- lk üç slâm nesline (Ashap, Tabiîn, Tebei Tabiîn) mensup fukahanın bir konu etrafında toplanması sûretiyle meydana gelen icma. 2- Mukayase yoluna istinat olunarak yapılan ve bir hukukçuya ait olan kıyas. Hâdimî, bu iki delili de vahye müstenit delillerden ne 'et etmi addetmektedir.203 Sava Pa a, aynı zamanda bir mutasavvıf olan Hâdimî'nin sûfilerce bilgi vasıtası olarak kabul edilen ilham konusundaki tutumunu öyle açıklar: "Hâdimî, ilmî bir ekilde münaka asını yaparak, bazı fukahânın, ilham ile taklidi de birer er'i delil olarak ve bir memba mahiyetinde kabul etmeleri fikrini reddetmektedir.204 Ardından bu dü üncesinin gerekçesini de öyle izah eder: "Hâdimî'ye göre Cenab-ı Hakk'ın kendisine mutlak bir itaat, ibâdet ve riyâzet ile yakla mı bulunanlara bah etti i ilham, bazı noktalardan, isti rak dakikalarında Hz. Peygamber'e vaki olan ilhama benzetilebilir. Ancak böyle bir ilhamın kutsiyeti kabul edilmi olsa dahi, neticesi bu ilahilütfa mahzar olan ferdin ahsına münhasırdır.205 200 Sava Pa a, a.g.e, c. II, s. 52. Hâdimî, Mecâmi’u’l‘Hakâyık, s.3. 202 Sava Pa a, a.g.e, c. II, s. 52. 203 Aynı eser, c. II, s. 53. 204 Aynı yer. 205 Sava Pa a, a.g.e, c.II, s. 53–54.. 201 41 Hâdimî'nin ilham ve taklit konusundaki bu görü ü, ço u slâm âliminin görü leriyle paraleldir. Aynı ekilde mutasavvıfların ço unlu u da ilhamı bir bilgi vasıtası olarak kabul etmekle beraber, slâm Hukukunda bir delil olarak kabul edilmesi konusunda Hâdimî'yle aynı fikirdedirler. Onlarda bu bilginin, daha çok, bilgiyi elde eden ki iyle olan irtibâtına önem verir, ba kalarına terettüb eden kısmına itibar etmezler. Vahdet-i vücûd risâlesinde Hâdimî, insanları tekfirden iddetle sakındırmaktadır.206 O, ki ide imanın varlı ına yönelik bir i aret bulundu u sürece ve açıkça küfür kastedilmedi i sürece insanların tekfirle suçlanmaması taraftarıdır. Ona göre Müslüman, inanç sistemini kendi mücerret akıl, duygu ve dü üncesine göre yorumlayan bidatçilerin aksine Kur’ân ve Sünnet-i Nebeviyye'nin öngördü ü ekilde, hiçbir üphe ve tereddüde kapılmadan sa lam, samimî ve ihlâslı bir imana sahip olmalıdır.207 Daha önce de ifade etti imiz gibi Hâdimî, ilk tahsilini babasından almı tır. O, ilim adamı yeti tiren kültürlü bir aileye mensuptur.208 Babasından sonra, tahsiline Konya Karatay ve stanbul Kazâbâdî Medreselerinde devam eden Hâdimî, otuz iki ya ında zamanın ilim dilleri olan Arapça ve Farsça'yı ana dili gibi ö renerek müderris olmu tur. stanbul’daki e itimi esnasında oradaki zengin kütüphanelerden azami derecede faydalanan Hâdimî, daha ö renciyken, de i ik camilerde, vaazlar vermek sûretiyle ilmi yayma faaliyetlerine ba lamı tı.209 Memleketi olan Hâdim'e dönü ünden sonra medresesindeki faaliyetleriyle ünü etrafa yayılan Hâdimî'yi önce Osmanlı Padi ahı Sultan III. Ahmed Han, sonra da I. Mahmud Han, stanbul'a davet etmi lerdir.210 Hâdimî, her alanda yenile me hareketlerinin yo un bir ekilde ya andı ı bir dönemde, medreseden yeti en nadir âlimlerden birisidir. Kendisini eser telifi, ö renci yeti tirme ve halkı aydınlatmaya ayıran Hâdimî, din ve fen ilimleriyle mücehhez idealist bir âlimdi. Kendisine saray tarafından teklif edilen 206 Hâdimî, Vahdet-i Vûcûd Risâlesi, S.K., Re id Efendi nr: 1017, vr. 97 Hâdimî "en-Nesâyih ve'1-Vesâyâ" (Mecmuatu'r-Resail), Matbaa-i Amire, stanbul 1302, s. 125. 208 Hâdimî, câzetnâme, S.K, Re id Efendi nr: 1017, vr: 239. 209 Tahir, a.g.e, c. I, ss. 342–343; el-Mera î, a.g.e, c. III, s. 771. 210 Mardin, a.g.e, c. II, s.775. 207 42 görev ve makamlara, ilmî faaliyetleri tercih etmesi onun bu idealizmini ortaya koymaktadır. Medresesinde Arapça, Farsça, Usul-i Fıkıh, Fıkıh, Tefsir Hadis, Kelâm ve Edebiyat gibi dersler okutan Hâdimî, ba ta kendi çocukları Saîd, Abdullah, Emin ve Numan Efendiler olmak üzere "Ayaklı Kütüphane" adıyla anılan Müftizâde Muhammed Antakî, Muhammed Kırka acî, Hafız Osman Üskübî, Ahmed Ürgübî, Konyalı smail Hakkı, Hacı smail Kayseri gibi birçok âlim yeti tirmi tir.211 lk eserlerini talebe okuturken, bazı sûrelerin tefsirini yapmak sûretiyle vermeye ba layan Hâdimî, sonradan bir Risâle halinde de ne redilen "Fatiha Tefsiri"ni, Ayasofya Camii kürsüsünden devlet ricali ve hocasının da bulundu u geni bir âlim toplulu una sunmu tur.212 stanbul seyahatinden sonra eser telifine devam eden Hâdimî, Tarîkat-i Muhammediyye erhinin II. cildinin sonunda eser yazma i ini, ba kalârına faydası geçen ibâdetlerin en hayırlısı, kesilmeyen, daimî olan amellerin en büyü ü, sadaka-ı câriyenin en kuvvetlisi olarak tavsif etmektedir.213 Tefsirle ilgili risâleleri yanında hadis, fıkıh, tasavvuf, ilm-i usul ve mantık gibi ilim dallarında da kıymetli eserler yazan Hâdimî, bu ekilde, çok yönlü bir âlim oldu unu ortaya koymu tur. Eserleri içinde en me hur olanı Berika isimli Tarîkat-ı Muhammediyye erhidir. Eseri, vefatından sekiz yıl önce iki cilt halinde yazmı tır. Eser slâm dininin güzel ahlak umdeleri ile bilhassa slâm'ın ho kar ılamadı ı ve insanı helak eden kötü huylardan korunma çarelerini çok veciz bir tarzda ortaya koymaktadır. Bu yönüyle eser, Gazâlî'nin hyasına benzemektedir. Yine Hâdimî'nin önemli eserlerinden birisi olan "Mecâmi’u'l-Hakâik" adlı Usûl-i Fıkh’a dair yazdı ı eseri de, Mecelle'nin küllî kaidelerinin hazırlanmasında istifade edilen kaynaklardandır. Ayasofya Camisinde, Padi ah huzurunda ilk ders takriri sırasında, bazı stanbul ulemâsının kendisi için fıkıh, ferâiz vb. ilimlerden ba ka bilgisi yoktur, 211 Ertan, a.g.m, s. 42 Hâdimî, Berîka, Bosnalı H. Muharrem Efendi Matbaası, stanbul 1287, c. I, s. 5-6. 213 Mardin, a.g.e, c. I, s. 5–6. 212 43 demeleri üzerine yazdı ı “Âraisü'n-Nefâis” adlı mantık kitabı da sahasının önemli eserlerinden biridir. Bunların dı ında risâleler halindeki; (bazılarını huzurunda talebelerinin yazdı ı) di er eserleri tetkik edildi inde görülecektir ki, Hâdimî daha çok güncel problemlere öncelik vermi tir. Vahdet-i Vücûda dair risâle yazan Hâdimî, mutedil yakla ımıyla bu konuda da farkını ortaya koymu tur. Hayatını ilme adayarak, ya adı ı döneme damgasını vuran Hâdimî, gerek ya adı ı bölgede ve gerekse de tüm Türkiye'de yeteri kadar tanınmamaktadır. Bunda, u ana kadar hakkında ilmî bir çalı manın yapılmamı olmasının yanında yerli ve yabancı ansiklopediler ile biyografi kitaplarında doyurucu bilgilerin olmaması etkili olmu tur. Hâdimî'nin ilmî ahsiyetinin te ekkülüne etki eden amilleri de öyle sıralayabiliriz. l- Her eyden önce, o ilmin de erini bilen ve ilim adamı yeti tiren bir aileden gelmi ve ilimle çok küçük ya larda tanı ma fırsatı bularak, 10 ya ında hafız olmu ve birçok dinî, ilmî metni okuma fırsatı elde etmi tir. 2- Üstün zekâsı yanında, çok çalı kan, azimli ve güçlü bir irade sahibi olması. 3- Zamanının ilim merkezleri olan Konya ve stanbul'a gitme imkânı elde edebilmesi. 4- Ö rendiklerini, ba ta yaptı ı vaazlar olmak üzere, tedris yoluyla kullanma fırsatı elde etmesi. 5- Ö rendiklerini kayda geçirip, eserler vücûda getirmesi. 6- Kendinden önce yazılanları tahkik imkânı bulması. 7- ki ayrı Osmanlı Padi ahı tarafından stanbul'a davet edilmesiyle ilmîni entellektüel bir ortamda ortaya koyma fırsatı bulması. 8- Bütün bunlara ilâveten ilmîyle âmil ve ameli ö renmenin temel artı olarak görmesi, sahip oldu u bilginin süreklilik kazanması ve özümsenmesini olumlu yönde etkilemi tir. Eserleri incelendi inde, Hâdimî'nin meseleleri teslimiyetçi bir mantıkla kabul etmedi i, ihtilaflı konularda tarafların delillerine yer vererek tercihte 44 bulundu u görülmektedir. Özellikle tartı ılan konularda do ruların tespit edilebilmesi için ele tirel yakla ımın vazgeçilmez oldu u bilinen bir husustur. te Hâdimî de; "Söyleyenin kim oldu una bakma, söyledi ine bak" veya "Söyleyene de il söyledi ine bak” 214 diyerek bu hususa i aret etmi tir. Bir ara tırmacının ifadesiyle, bütün bunlar, Hâdimî'nin geli i güzel, her eyi hemen kabul etmedi ini, ilim namına söylenenleri tenkit süzgecinden geçirerek tahkik ve tahlile tabi tuttu unu gösteren belgeler niteli indedir. 2. Â R OLARAK HÂD MÎ Hâdimî, air ruhlu bir âlim oldu undan ders ve vaazlarında vezinli ve kafiyeli sözler söyler, dinleyenleri mest ederdi. Bugün ancak birkaç tanesi elimizde bulunan iirleri ve ilahilerinin aslında bir divan dolduracak kadar çok oldu u rivayet edilmektedir. Biz burada Hâdimî’nin Hz. peygamberi metheden manzumesinden birkaç kıt’a verece iz. Fakîrem kapına geldim efaat Ya Rasulallah Mukirram suçumu bildim efaat Ya Rasulallah Günahkârım yüzüm kare Korkarım atarlar nâre Me er sende ola çâre efaat Ya Rasulallah215 214 Yavuz Fırat, Ebû Saîd Hâdimî ve Risâletü Tertîli'l-Kur’ân,( Basılmamı Yüksek Lisâns Tezi), M.Ü.S.B.E. 1991. s.42 215 Yeni Türk Ansiklopedisi, Ötüken Ne riyâtı, stanbul 1985, c. III, s. 1177. 45 C. ESERLER Osmanlı medrese gelene i içinde yeti mi seçkin âlimlerden biri olan Hâdimî'ye, tefsir, hadis, fıkıh, akaid, kelâm, tasavvuf, mantık vb. birçok alânda eser atfedilmî tir.216 Bunların bir kısmı, huzurunda talebeleri tarafından yazılmı ders takrirleridir. Eserlerinin tamamına yakınını Arapça olarak yazmı tır. Eserleri içerik olarak bugün bile canlılı ını koruyan güncel meseleler üzerinde yo unla maktadır. Bir kısım Risâleleri 1302/1886 yılında, Konya Vakî Medresesi müderrislerinden Abdülbasir Efendi tarafından stanbul'da "Mecmuatür-Resâil" adıyla bir mecmua içerisinde toplanmı , bir kısım eserleri de müstakil olarak de i ik zamanlarda basılmı tır. Talebesi Süleyman Kırka acî, Hâdimî'nin seksen civarında eserinin bulundu unu zikretmektedir.217 Yapmı oldu umuz kütüphane çalı malarında, bu eserlerin ço una ula tık. Kalânlarının da Diyanet Kütüphanesi, Konya Yusuf A a ve Süleymaniye sleri Ba kanlı ı kütüphanesi vb. kütüphanelerde, Hâdimî ve onun talebelerine ait olan eserlerin sıhhatli bir tasnifi yapıldı ında ortaya çıkaca ı kanaatindeyiz. Zira yaptı ımız çalı malar sonucunda kütüphane kayıtlarında yer almayan bazı eserlerine de ula tık Çalı malarımızda gördük ki, bir eser birden çok mecmua içerisinde, hatta bir mecmua içinde iki ayrı yerde bulunmaktadır. Eserleri konularına göre tasnif ederek, matbu olup olmadıklarını tanıtım sonunda belirttik 1.KUR’AN VE TEFS R LM NE A T ESERLER Tefsir ilmine dair tesbit edebildi imiz 14 eseri bulunmaktadır. Bunlar içerisinde tek varaklık eserler oldu u gibi hacimli eserler de mevcttur. 1.1. Risâletü'l-Besmele Hâdimî, ilmî de eri büyük olan bu eserinde besmelenin mana ve hikmetlerini lügat, vaz" ; i tikak, sarf, nahiv, meanî, beyan, bedi, kelâm, usûl-i fıkıh, mantık, âdab, fıkıh, tefsir, isnad, Kur’ân (kıraat), hadis, tasavvuf olmak 216 Eserlerin listesi için bakınız: Risâletü Ba‘zi'l-Evsafı'l-Hâmîde, vr: 119 vd. 131–132. Risâle-i Mecmu‘a, Eser, Hâdimî'nin torunu oldu unu söyleyen Karamanlı bir kuyumcu nun elindedir. 217 46 üzere on sekiz ilim açısından yorumlamı tır. Bu konuda yüz kadar kaynaktan istifade etmi tir. Eser, Risâletül-Besmele adıyla 1201/1787 ve 1304/1892 yılında Matbaa-i Âmire'de basılmı tır. Ni deli Ahmed Efendi tarafından "Tuhfetü'l-Besmele" adıyla erhedilip basılmı tır. Ayrıca mısırlı Bilgin eyh Ali Efendi tarafından da basılmı tır. Risâle bazı kütüphane kayıtlarında "Hazâinü'lCevâhir ve Mehâzinü'z-zevâhir" adıyla kaydedilmî tir.218 nceledi imiz nüshanın sonunda (müstensih) Mustafa Ta nevî, Ödemi , 1280/1864 kaydı bulunmaktadır. Risâle, H. Hüsnü Pa a nüshasında 65b- 106b varaklarındadır.219 1.2. erh-i Besmele Besmele erhinin müphem kalan yerlerine yapılmı olan hâ iyedir. ki ayrı nüshada inceledi imiz hâ iyenin " erh-i Besmele" adıyla kayıtlı olan H. Hüsnü Pa a nüshasının sonunda, brahim b. Eyyüb Hamdi Medresesi, 1162/1747 notu yer almaktadır. “ Hâ iyetü’n alâ erh-i Besmele" ismiyle kayıtlı olan Fatih nüshasında ise Risâle, 1182/1768 tarihiyle tamamlanmı daha altta (müstensih) Ebû Bekir b. Mustafa b. Ali Hâdim Medresesi notu dü ülmü tür. Hâ iye, kaynaklarda o luna nispet edilmi tir. Özellikle Süleymaniye Kütüphanesi kayıtlarında Hâdimî'nin bazı eserlerinin o luna nispet edildi ini görmekteyiz. Bunun nedeni de Abdullah Hâdimî'nin babasının eserlerini kendi mecmuasına kaydetmi olmasıdır. Hâ iyenin H. Hüsnü Pa a nüshasının sonunda 1162/1747 istinsah tarihinin yeralması ve nüshalarda o luna ait oldu una dair bilginin bulunmaması hâ iyenin Hâdimî’ye ait olma ihtimâlini ortaya çıkardı ı için eseri burada tanıtmayı uygun gördük. Hâ iye, H.Hüsnü Pasa nüshasında 206–242 Basılmamı tır. 220 1.3. Hâ iyetü’n alâ Tefsiri Sûreti'l- hlâs li bn-i Sina 218 Tahir, Osmanlı Müellifleri, I, 298; Kehhale, a.g.e, c. VI, s. 141. Süleymaniye K.t.p. H.Hüsnü nr: 1017/9. 220 Süleymaniye K.t.p. Re id Efendi nr: 1017/9. 219 47 varaklarındadır. bn-i Sina'nın hlâs Sûresi tefsirine yaptı ı erhtir. nceledi imiz nüshanın sonu 1156/1743 tarihiyle tamamlanmı tır. Daha alta ise (müstensih) Hafız Abdurrahman tarafından, müellifi eyhimiz ve üstadımızdır 1177/1763 tarihi dü ülmü tür. Hâ iye, Ra id Efendi nüshasında 66–75 varakları arasında kayıtlıdır.221 1.3. Tefsîru Cüz'i'n-Nebe Amme cüzüne yaptı ı tefsirdir. Ayetleri izah ederken birçok müfessirin rivayetine yer vermi tir. nceledi imiz nüshanın sonuna 1160/1745'de Ebû Saîd Hâdimî tarafından yazıldı notu dü ülmü tür. Eser, H. Hüsnü Pa a nüshasında 47 – 138 varakları arasında kayıtlıdır.222 Basılmamı tır. 1.4. Risâletün fi Kavlihi Teâlâ " nne ba'da'z-zanni ismün" Hucûrat Sûresi’nin 12. ayetinin tefsiridir. Risâle, Mecmuâtur-Resâil içinde olup, basılmı tır.223 1.5. Risâletü Kırâat-i " ehidallahü" ve "Kulillahümme" Âli mran Sûresi 18. ve 26. ayetlerini okumanın faziletini Hz. Ali 'dan dan rivayet edilen bir hadisle beraber açıklamı tır. nceledi imiz nüshanın ba ında ve sonunda Hâdimî'ye nispet bulunmaktadır. Risâle, Re id Efendi nüshasında 100a - 101a varaklan arasında kayıtlıdır.224 1.6. Risâletün fi Kavlihi Teâlâ "Kad eflaha" Müminûn Sûresi 1. ayetinde geçen "eflaha" ibaresinin lafzî ve mecazî delaletini açıklamak üzere yazmı tır. Risâle, Mecmuâtur Resâil içinde olup, basılmı tır.225 1.7. Risâletün fi Defi kâli'l- stisnâ fi Kavlihi Teâlâ "Ve emmellezîne suidû illa mâ â Allah." 221 Süleymaniye K.t.p. Re id Efendi nr: 998. Süleymaniye K.t.p. Re id Efendi nr: 1017. 223 Mecmuatu’r-Resâil, ss. 243–244. 224 Süleymaniye K.t.p., Re id Efendi nr: 998. 225 Mecmuatu'r-Resâil, s.245 222 48 Hud Sûresi 108. ayetinde geçen istisna edatı etrafında ayeti yorumlamı tır. nceledi imiz nüshanın sonu "Hâdimî'nin yazdıklarındandır" notuyla a tamamlanmı tır. Risâle, Re id Efendi nüshasında 163-164 varaklarındadır.226 1.8. Risâletün fi Tefsiri Kavlihi Teâlâ "Ve hüvel afûru'l-Vedûd..." Buruc Sûresi 14. ayetinin tefsiridir. nceledi imiz nüshanın sonuna, "ismi belirtilmeyen (müstensih) tarafından üstadımız Ebû Saîd Hâdimî'nin mecmuasında kendi hattıyla buldum. Müellifi bilinmiyor, umulur ki kendi te'lifatıdır." notu dü ülmü tür. Risâle, Re id Efendi nüshasında 130–131 varakları arasındadır.227 1.9. Risâletün fi Tefsîri Sûretu'n-Nâziât Nâziât Sûresinin tefsiridir. Nüshanın sonuna (müstensih) Hafız Abdurrahman et-Turgutî tarafından " eyhimizin mecmuasından yazdım." 1177/1763 tarihi dü ülmü tür. Risâle, Re id Efendi nüshasında 134-135 varakları arasındadır.228 Basılmamı tır. 1.10. Risâletün fi Tefsiri "Ellezîne yahmilûne'1-ar e..." âfir Sûresi 7. ayetini ba ta Beyzâvi olmak üzere birçok müfessirden nakiller yaparak yorumlamı tır. nceledi imiz nüshanın sonuna (müstensih) Abdurrahman b. Ahmed b. Abdurrahman tarafından, "1177/1763 de Hâdim Yılak Camisinde itikâfım sırasında eyhim ve üstadımın mecmuasından yazdım" notu dü ülmü tür. Risâle, Re id Efendi nüshasında 135- 137 varakları arasındadır.229 Basılmamı tır. 1.11. Risâletün fi Defi kâli'l-Vakî fi Kavlihi Teâlâ Velev âlimallahu fîhim hayran..." 226 Süleymaniye K.t.p., Re id Efendi nr: 1017. Süleymaniye K.t.p., Re id Efendi, nr. 1017. 228 Aynı yer. 229 Süleymaniye K.t.p., Denizli nr: 389. 227 49 Enfal Sûresi 23. âyetini lügat açısından yorumlamı tır. nceledi imiz nüshanın ba ında Hâdimî'ye nispet yer almaktadır. Sonu ise, (müstensih) Hafız Abdurrahman b. Ahmed b. Abdurrahman Hâdim, 1177/1763 tarihiyle tamamlanmı tır. Risâle, Re id Efendi nüshasında 78- 80 varaklarındadır.230 1.12. Risâletü' n-Nâsih ve'1-Mensûh Tefsir usûlünün önemli konularından biri olan nâsih ve mensuh konusunu açıkladı ı Risâledir. Nüshanın sonuna (müstensih) Muhammed b. Süleyman b. Ali tarafından Ebû Saîd Hâdimî’nin huzurunda yazıldı notu dü ülmü tür.231Basılmamı tır. 1.13. Risâletün fî Tefsiri "Ya Eyyühellezîne Amenû..." Kur'ân-ı Kerîm ayetlerinde geçen "ya" hitablarını ele almakta ve müminlerle hitabın ili kisi üzerinde durmaktadır. nceledi imiz nüshanın sonu "Müftü Hâdimî'den nakledildi" notuyla tamamlanmı tır. Risâle, Re id Efendi nüshasında 166a vara ında kayıtlıdır.232 1. 14. Risâletün fi Hakkı't-Tertîli'l-Kur’ân Risâlede, Kur’ ân tilavetinin sevabı, okunu u, adabı, Kur' ân okumak için uygun zamanlar, okumanın hükümleri, dinlemenin hükümleri, besmele ve isti’azenin önemi, tertil, sesi güzelle tirme vb. konularını izah etmi tir. nceledi imiz nüsha dua ile tamamlanarak 1178/1764 tarihi dü ülmü tür. Risâle, Denizli nüshasında 92b - 102a varakları arasındadır.233 2. HAD SE A T ESERLER Hâdimî’nin hadis ilmine ait yalnız bir eserinin tesbit ettik. 2.1. Risâletü Lübsi'l-Ahmer 230 Süleymaniye K.t.p., Re id Efendi, vr. 78–80 Süleymaniye K.t.p., Denizli nr: 389. 232 Süleymaniye K.t.p., H. Hüsnü Pa a nr: 70. 233 Süleymaniye K.t.p., Denizli nr: 92–102. 231 50 Nüshanın sonu, infak konusunda Tarîkat-ı Muhammediyye erhinde söylediklerimizin özetidir notuyla tamamlanmı tır. erh, Denizli nüshasında 87 – 88 varaklarında kayıtlıdır.234 Basılmamı tır. 3. FIKIH VE FIKIH USÛLÜNE DA R ESERLER Müellifin fıkhı yönü oldukca kuvvetlidir. Fıkıh ilmine dair 11 eserini tesbit ettik. 3.1. Metn-i mecâmi-il hakâyık fi ilmi’l- usûl slâm Hukuku metodolojisi üzerine kâleme aldı ı bu eserinde, 154 ana kaideyi alfabetik harf sırasına göre ele almı tır.235 Fıkıh usulüne dair yazmı oldu u “Mecamiu'l-hakaik” adlı muhtasar kitabının sonunda külli kaidelere de yer vermi tir. Hanefi fâkihi Ibn Nüceym'in “el-E bâh ve'n-Nezâir” adlı eserindeki küllî kaideleri esas alan Hâdimî, bunlara bazı ilaveler yaparak toplam 154 külli kaideyi esere almı tır. Ibn Nüceyim, 25 kaide derlemi iken Hâdimî bunları 154'e çıkarmı tır Hâdimî, bn Nüceym'in el-E bâhında tespit etti i kaidelere ilaveler yapmı tır. Eser, "Menâfiu'd-Dekâik fi erh-i Mecâmi-il Hakâyık" adıyla Güzelhisarî Mustafa Hulûsî Efendi tarafından erh edilmî tir. O lu Abdullah, Hâdimî'nin söz konusu erhini, Güzelhisarî eserinin kaynakları arasında saymaktadır.236 3.2. Hâ iye-i Dürer Molla Hüsrev'in Hanefi Fıkhına dair yazdı ı "Dürer" isimli eserine yaptı ı hâ iyedir. Hâdimî, bu eserinden '"Nukirru" Risâlesine yaptı ı erhte de bahsetmektedir.237 3.3 Risâletün fi Hakkı'l- Kahve Kahve içmenin fıkhı hükmünü irdeledi i risâlesidir. nceledi imiz nüshanın ba ında Hâdimî'ye nispet bulunmaktadır. Risâle, Denizli nüshasında 86 vara ında kayıtlıdır238. Mecmuatu'r-Resâil içinde basılmı tır. 234 Süleymaniye K.t.p., Denizli, nr: 519. Süleymaniye K.t.p., Fatih nr: 1595, Mecmu‘atu’r-Resâil, s.250. 236 Süleymaniye K.t.p., Denizli nr: 389. 237 Süleymaniye K.t.p., Re id Efendi nr: 1017. 238 Mecmuatu’r-Resâil s:210. 235 51 3.4. Risâletü’d-Duhan Sigara içmeyi fıkhi açıdan de erlendirdi i iki ayrı risâledir. nceledi imiz nüshada ilk Risâlenin sonu "Müftü Hâdimî'nin Risâlesi" ibaresiyle tamamlanmı tır. Daha alta ise, " am'da bazı âlimlerle yaptı ımız tartı manın özetidir" notu ve 1156/1748 tarihi dü ülmü tür. kinci Risâlenin sonunda Hâdimî'nin kâleminden ibaresiyle tamamlanmı tır. Daha a a ıya müstensih Hafız Abdurrahman b. Ali, Hâdim 1182/1768 tarihi dü ülmü tür. Risâleler, Re id Efendi nüshasında birincisi 237a, ikincisi 237b - 238a varaklarındadır.239 Risâleler "Mecmuatu'r-Resail" içinde basılmı tır. 3.5. Risâletü'l-Misvâk Misvak kullanmanın fikhî hükmünü açıkladı ı Risâlesidir. nceledi imiz nüshanın sonu, "Müftü Hâdimî'nin Risâlesi bitti" ibaresiyle tamamlanmı tır. Risâle, Denizli nüshasında 78a - 79 varaklannda kayıtlıdır.240 3.6. Risâletü'l-Ubûdiyye badet, Allah'ın bilinmesi, tevbe, taat, farz ve çe itleri, sünnet ve çe itleri vb. konuları açıkladı ı Risâlesidir. nceledi imiz nüshanın ba ında Hâdimî'ye nispet vardır. Risâle, Vehbi Efendi nüshasında l-92 varaklan arasındadır.241 Basılmamı tır. 3.7.Risâle-i Fi'l Hadisi'z Zaif Zayıf hadislerin er'i hükümlerde delil olamayaca ı, fakat fezâil konularında amel edilebilece ine dair yazdı ı risâledir. Risâle, "Mecmuatu'rResail" içinde basılmı tı.242 239 Aynı yer, s.862. Aynı yer, ss.227–228. 241 Süleymaniye K.t.p., Vehbi Efendi, vr. 92. 242 Mecmu‘atu’r-Resâil, ss. 206–7 240 52 3.8. Risâletü übühâti'l-Ariza fi Tarîkı'l-Haccı' - erîf Namaz bitiminde okunan Ayete'l-Kürsî, Kur’ân kıssalârının tertibi, binek üzerinde okunan secde ayetinin secdesi, oturarak namaz kılanın ellerinin durumu vb. konularda eyh Muhammed Hayati'nin dü tü ü üpheleri gidermek amacıyla yazdı ı Risâledir. Risâle, "Mecmuatu'r-Resail" içinde basılmı tır.243 3.9. Risâle fi hakkı’l- stihlâf. Dürerde geçen istihlâf (yerine vekil bırakma) konusuna, bn-i Kemal'in itirazının reddi için yazmı tır. Risâle, "Mecmuatu'r-Resail" içinde basılmı tır.244 3.10. Risâletü'l-Vezâifü'l-Bedîa Bir Müslümanın di er Müslüman karde ine kar ı hastalık, ölüm sonrası, defin, defin sonrası, kabir ziyareti vb. görevlerini hatırlatmak üzere yazdı ı risâledir. nceledi imiz nüshada "Hâdimî diyor ki..." diye ba lamı ve 1156/1748 tarihide tamamlanmı tır. Risâle, Denizli nüshasında 82-86a varaklarındadır.245 Basılmamı tır. 3.11. Mîzânu'l-Müddaiyyîn fi kâmeti'l-Beyyineteyn Fıkıh usûlü kurallarına dair yazdı ı risâledir. Risâle, Hâdimî'nin kendi mecmuası içerisindedir. Eser, Hacı Mahmud Efendi nüshasında 11- 47a varaklarında kayıtlıdır.246 Basılmamı tır. 4.KELÂM LM NE DA R ESERLER 4.1. Kaza ve Kader Risâlesi Nüshanın sonuda "Hâdimî'nin Risâlesi sona erdi" ve 1162/1748 tarihiyle tamamlanmı tır notu dü ülmü tür. Risâle, H. Hüsnü Pa a nüshasında 260b - 262b varaklarında kayıtlıdır247. 243 Aynı yer, s.389. Aynı yer, s.113. 245 Süleymaniye K.t.p., Denizli nr: 389. 246 Süleymaniye K.t.p., Hacı Mahmud Efendi nr: 389/3. 247 Süleymaniye K.t.p., H. Pa a, nr: 260-262. 244 53 4.2. Risâletün fi Ef ‘ali'1- bâd. Fiillerin kullara nispeti konusunda kelâmî tartı malârı içeren risâlesidir. Risâle, "Mecmuatu'r-Resâil" içinde basılmı tır.248 4.3. Risâletün Fi Hakkı 'Mâ â Allahu Kâne..." za Dumme Bi Kavlihi Teâlâ "Vemâ Te âûne llâ En Ye â Allah..." “Allah'ın diledi i olur, dilemedi i olmaz" mealindeki hadis-i erif ile me iyet konusundaki ayet-i kerimeyi kelâmî açıdan yorumlamı tır. Nüsha Ebû Saîd Hâdimî notuyla tamamlanmı tır. Daha a a ıya (müstensih) Abdurrahman b. Ahmet et-Turgûtî tarafından "müellifi üstadımız ve eyhimizin nüshasından yazdım.1177/1763 tarihi" dü ülmü tür. Risâle, Re id Efendi nüshasında 80 -81a varaklarındadır.249 4.4. Risâletü erh-i Kelimeti't-Tevhid Kendi yazdı ı “Kelime-i Tevhid’ine” yaptı ı erhtir. Nüshanın sonu "Hâdimî'nin erhi bitti" ibaresiyle tamamlanmı tır. Risâle, Hüsnü Pa a nüshasında 144b - 152b varaklannda kayıtlıdır.250 Basılmamı tır. 4.5. erhu Kelimeti'l-Mensûbeti ile'l-Birgivî Birgivî'nin "Kelime-i Tevhid" risâlesine yaptı ı erhtir. Nüshanın ba ında Hâdimî’ye nispet vardır. Risâle, Re id Efendi nüshası 252b -155a varakları arasındadır.251 Basılmamı tır. 4.6. erhu Kelimeti't-Tevhidiyyeti'l-Mutasavvıfîn Kelime-i tevhid’i hem kelâmî, hem de tasavvufî açıdan yorumlamı tır. Nüsha, Muhammed Hâdimî ibaresiyle tamamlanmı tır. Daha a a ıya ise, (müstensih) tarafından Hâdimî'ye övgüden sonra, "Hâdimî tarafından yazılmı tır” notu dü ülmü tür. Risâle, Re it Efendi nüshasında 217 – 219 248 Mecmuatu’r-Resâil, s.366. Süleymaniye K.t.p, Re id Efendi nr: 1017. 250 Süleymaniye K.t.p, Hüsnü Pa a nr: 70. 251 Süleymaniye K.t.p Re id Efendi nr: 1017 249 54 varakları arasındadır.252Basılmamı tır. 5.TASAVVUFA A T ESERLERi Hâdimî’nin ilm-i tasvvufa dair 18 esri bulunmaktadır. Bunlardan bir kısmı, sorulan sorulara verilen cevaplardan olu maktadır. 5.1. Risâletün Fi Hakkı'l-Vücûd Hâdimî bu Risâlede Vahdet-i Vucud konusunu i lemektedir.253 Bu risâle, Denizli nüshasında, 117 – 121 varaklarındadır. 5.2. Risâletün fi Hakkı'n-Nak ibendiyye. Hâdimî’nin er-Risâletü’n Nak ibendiyye adlı esri “er-Risâle fî Sülûki’n Nak ibendiyye, “Risâle fi’t Tarîkati’n–Nak ibendiyye” adları ile anılmaktadır. Nak ibendî tarîkatından bahseden bu eseri hakikat ehlinin adabını içermektedir. Eser, Dervi zâde Hacı Muhammed Zeyne'l-Abidin b. Hacı Ali el-Karamanî tarafından Arapça olarak erhedilmi tir. Daha sonra aynı ki i tarafından çe itli hadis kitapları ve Mesnevî'den istifade edilerek "Tuhfetu'1-Mülûk fî r ad-ı Ehli's-Sülük" adıyla türkçeye tercüme edilmî , 1268/1852 yılında stanbul'da basılmı tır.254 nceldi imiz nüshanın ba ında ve sonunda Hâdimî'nin ismi ve 1173/1759 tarihi bulunmaktadır.255 5.3. erhu Evradi'l-Bahaiyye eyh Pîr Muhammed Bahâuddîn'in Nak ibendi tarîkatına dair yazdı ı virde yaptı ı erhtir. dü ülmü tür. nceledi imiz nüshanın ba ına "Hâdimî'nindir" notu erh, Celâl Oktürk nüshasında 2–89 sayfalar arasında- dır.256Basılmı tır. 5.4. Risâletün fi Hakkı't-Tesbih ve't-Tahmîd ve't-Tekbîr 252 Süleymaniye K.t.p, Nazif Pa a nr: 1502. Süleymaniye K.t.p, H.Hüsnü Pa a nr: 70. 254 Hâdimî, Tuhfetü’l- Mülûk fî r âdi Ehli’s-Sülûk, nsan Yay. (Terc. Hasan Alakase), 2002. 255 Mecmuatu’r Resâil, ss. 34–53. 256 Mecmuatu’r-Resâil, ss.380- 389. 253 55 Risâle, “Mecmuatu’r-Resail” içinde basılmı tır.257 Risâlede namazdan sonra yapılan tesbihat’ın hikmeti anlatılmaktadır. 5. 5. El-Edeb fi'z-Zikr Zikir esnasında uyulması gereken kuralları içeren Risâledir. Nüshanın ba ve sonu Hâdimî'ye nispet edilmi tir. Risâle, Yazma Ba ı lar nüshasında 55. vara ındadır.258 Basılmamı tır. 5. 6 erhun alâ Kasîdeti'r-Raiyye mam Busîrî'nin Hz. peygamberi methetmek amacıyla yazdı ı Risâlesine yaptı ı erhtir erh, Mecmuatu'r-Resâil içinde basılmı tır.259 5.7. Risâletü'l-Erbainiyye Erbaîn-i Sûfî anlayı ının hak mı, bâtıl mı oldu u eklinde kendisine sorulan bir soruya cevap maksadıyla yazmı tır. nceledi imiz nüshanın ba ında Hâdimî'ye nisbet vardır. Risâle Denizli nüshasında 142 vara ındadır.260 5.8. Beyanu Tarîkı's-Saâdeti'n-Nak ibendiyye Nak ibendî Tarîkati usulleri, tarîkat silsilesi, virdleri vb. konularında yazılmı tır. Risâlenin sonu, "Bana bunu cemaatle okuma icâzetini üstadımız Mustafa b. Osman (babası) verdi." baresiyle tamamlanmı tır. Müstensih Abdurrahman b. Ahmet et-Turgutî eyhimizin mecmuasından yazdım. 1178/1764 notunu dü mü tür. Risâle, Re id Efendi nüshasında 144–148 varaklanndadır.261 Basılmamı tır. 5.9. Risâletü Beyânı Zuhûri'1-Mücahede ve Beyanı Tarîk-ı Telkîni'z-Zikr Eser, Risâle-i Mecmua'da 32. varaktadır. 5.10. Min erhi'l-Mekasıd Bâ'du Kelimâti's-Sûfiyye ve Vasiyetname Eser, Risâle-i Mecmua 40. varaktadır. 257 Mecmuatu’r-Resâil, ss. 211–214. Süleymaniye K.t.p, Re id Efendi nr: 1017. 259 Mecmuatu’r-Resâil, ss.124–149. 260 Süleymaniye K.t.p, Denizli nr: 70. 261 Süleymaniye K.t.p, Denizli nr: 389. 258 56 5.11. Beyanu Sebebi Ademi Zuhuri'l-Havarik Mine's-Sahabe Eser, Risâle-i Mecmua 33. varaktadır 5.12. Risâletün fî Hakkı Hatm-i Hâcegan Eser, Risâle-i Mecmua 269–270. varaklardadır. Yukarıdaki son dört risâle Karaman'da oturan ve Hâdimî’nin torunlarından oldu unu söyleyen bir kuyumcudadır. 5.13. Fezâilü'l-Ezkâr Hâdimî bu risâleyi, 1171 yılında yazmı tır. Risâle, Denizli nüshasında 71- 77 varaklarmdadır.122 Bazı kütüphane kayıtlarında eser, "Risâle-i Tevhid" adıyla kaydedilmî tir.262Basılmamı tır. 5.14. Murâkabe Murâkabeye daldı ında babasının kendisine yaptı ı tavsiyeleridir. Re id Efendi nüshasında 109 vara ındadır263 5.15. Münazara ma'a'n-Nefs Âlem-i misalde nefsiyle arasında geçen konu malardır. nceledi imiz nüsha eyhimizin yazmalarından "yazdım" notuyla tamamlanmı tır.264 5.16 Sûretu Fetva Tasavvuf konusunda sorulan bir soruya cevap için yazmı tır. Fetvanın ba ında " eyhimiz ve üstadımızındır" kaydı vardır. Osmanlıca olarak yazılmı tır. Fetva, Denizli nüshasında 81 vara ında kayıtlıdır. Altına Hâdimî notu dü ülmü tür265 5.17. Risâletü'ül-Hu û fi's-Salât . Hâdimî bu risâleyi hya, Bidayetü'l-Hidaye, ve Miftahu'1-Ulûm vb. eserlerden toplayarak yazdı ını ifade etmektedir. 262 Süleymaniye K.t.p, Re id Efendi nr: 1017. Süleymaniye K.t.p, Re id Efendi nr:109 264 Süleymaniye K.t.p, Denizli nr: 124/1. 265 Süleymaniye K.t.p, Denizli nr.81 263 57 nceledi imiz nüsha Hâdimî'ye nisbet edilerek tamamlanmı tır. Risâle, Denizli nüshasında 117a 121b varakları arasındadır.266 6. SLÂM AHLAKINA DA R ESERLER Müellifimizin slam ahlakına ait 6 eseri bulunmaktadır. 6.1. el-Berika Birgivinin "Tarîkat-ı Muhammediyye" isimli eserinin erhidir. Hâdimî'nin yazdı ı eserler içinde en me huru ve en mükemmelidir. Eseri, 1168/1754 yılında vefatından sekiz yıl önce yazmı tır. Eser, Kahire de 1257/1840, 1268/1852 yıllarında iki cilt halinde, stanbul'da 1266/1854, 1287/1871, 1318/1905, 1326/1914 yıllarında bir kaç defa basılmı tır. Yüzdoksan bölümden olu an eserin de i ik kütüphanelerde birçok yazmaları mevcuttur. Eser, mam-ı Gazalî'nin hyau Ulûmi'd-Dîn isimli eserine benzer tarzda kâleme alınmı tır. Saf slam inancını ortaya koymak, hurafe ve bid'atları ortadan kaldırmak amacıyla yazılmı tır. Doç. Dr. Bedreddin Çetiner ba kanlı ında bir heyet tarafından 1989 yılında be cilt halinde Türkçeye tercüme edilmi tir. 6.2. Risâletü'n-Nesâyih ve'1-Vesâya Hâdimî'nin o lu, talebeleri ve din karde leri ve kendini sevenlere yaptı ı nasihatlerdir. Risâlede takvânın önemi, Allah’ın razı oldu u ameller, azimete sarılmak, nafile ibâdetler vb. konular üzerinde durmu tur. Risâle, A. Fikri Yavuz tarafından "ö ütler ve mübarek vasiyetler risâlesi" ismiyle Türkçe’ye tercüme edilmî tir. Risâle Mecmuatu'r-Resail içinde basılmı tır.267 6.3. erhu Eyyühe'l-Veled mam-ı Gazalî'nin "Eyyühe'l-Veled" isimli eserine yaptı ı erhtir. Nüshanın sonuna 1161/1747 tarihiyle tamamlanmı tır notu dü ülmü tür. 266 267 Süleymaniye K.t.p, Denizli nr: 389. Mecmu‘atu’r-Resâil, ss.135–140. 58 Daha a a ıya müstensih brahim b. Eyyub Hamîdi kendi ismini yazmı tır erh, H. Hüsnü Pa a nüshasında 151-187 varakları arasındadır.268 6.4. Vasiyyetnâme Talebesi Halil Konevî için yazmı tır. Vasiyetname bir hadis-i erifle tamamlanmı tır. Hüsnü Pa a nüshasında 301 vara ındadır. 269 Basılmamı tır. 7.MANTIKA A T ESERLER 7.1. Ara'isü'n-Nefâis Hâdimî, Padi ahın huzurunda ilk dersini takrir etti inde stanbul ulemâsının kendisi için fıkıh, feraiz vb. ilimlerden ba ka bilgisi yoktur, eklindeki ele tirilerini i itmesi üzerine mantıkla ilgili olan bu eserini yazmı tır. Eserde mantık konularından, müfred, küllî, gerçek, tarif, resim, had, tenakuz, mürekkep, zıt vb. konulan açıklamı tır. nceledi imiz nüsha, Hâdimî'nin ismiyle tamamlanmı tır. Altına Ahmed b. Mustafa'nın kaleminden 1226/1812 notu dü ülmü tür. Etrafında açıklayıcı kısa notlar vardır. Risâle, Pertev Pa a nüshasında, 44b - 67a varaklarındadır.270 7. 2. Ara'isü'l-Enzâr ve Nefâ'isü'l-Ebkâr Ara'isü'n-Nefâise yaptı ı erhtir. nceledi imiz nüsha, Hâdimî'ye nispet edilmi tir. Sonu ise Abdullah b. Mustafa Efendi 1158/1745 notuyla tamamlanmı tır. Eser Vehbi Efendi nüshasında 1-26 Basılmamı tır.271 8.ARAP D L VE EDEB YATINA DA R ESERLER 8.1. Risâletün fi’l-Hazf 268 Süleymaniye K.t.p, Re id Efendi nr: 1017. Süleymaniye K.t.p, Hüsnü Pa a, vr. 301 270 Süleymaniye K.t.p, Pertev Pa a, nr: 1026. 271 Süleymaniye K.t.p . Yazma Ba ı lar, nr: 607. 269 59 varaklanndadır. Arapcanın dil kaidelerinden hazf konusunu açıklamı tır. Eser, Risâle-i Mecmuada 31 – 32 varaklarındadır.272 8.2. Risâletün fi Atfi'l-Cümleti’l- n aiyye ale'l- hbariyye. Arapçanın dil kaidelerinden in a ve haber cümleleri konusunda yazdı ı risâledir. nceledi imiz nüshanın sonu Hâdimî'ye nispet edilmî tir. Risâle, Re id Efendi nüshasında 27 – 28 varaklanndadır.273 Basılmamı tır. 9.D ER ALANLARA DA R ESERLER 9.1 Mevzüatu’l-Ulum Akaid, fikıh, mantık vb. çe itli ilimlerin konularına ait bilgiler vermi tir. nceledi imiz tamamlanmı tır. nüsha, Risâle Hâdimî'nin yazma Risâlesi Ba ı lar bitti nüshasında kaydıyla 135 vara ındadır.274Basılmamı tır. 9.2 Risâletün fi'1-Fırâk Çe itli dinî, ilmî terim ve kavramlar arasındaki farkları izah etti i risâledir. Risâle, Hâdimî'nin kendi mecmuasındadır. Risâle, Hacı Mahmut Efendi nüshasında 94 vara ındadır.275 Basılmamı tır 9.3. cazetname–1 Talebesi Ahmet Tarsûsî'ye verdi i icâzettir. cazetin sonuna 1169/1755 tarihi ve "Ben Ebû Saîd Muhammed Hâdimî" notu dü ülmü tür. Müstensih icâzeti eyyid Ahmed b. Mustafa et-Tarsûsî'nin mecmuasından yazdı ını belirtmektedir. cazet, Re id Efendi nüshasında 239 vara ındadır.276 272 Mecmuatu’r-Resâil, ss.31–32. Süleymaniye K.t.p, Re id Efendi, nr: 137. 274 Süleymaniye K.t.p, Yazma Ba ı lar, nr: 1017. 275 Süleymaniye K.t.p, Hacı Mahmud Efendi, nr: 389 276 Süleymaniye K.t.p., Re id Efendi, nr: 239 273 60 9.4. cazetname–2 Talebesi Halil Konevi'ye verdi i icâzettir. cazet, 1169/1755 “Ben Ebû Saîd Muhammed Hâdimî" eklinde tamamlanmı tır. Daha a a ıya müstensih tarafından Seyyid Ahmet b. Mustafa et-Tarsûsî'nin mecmuasından 1178/1764'de yazılmı tır notu dü ülmü tür. cazet, Re id Efendi nüshasında 239–240 varaklarındadır.277 Yukarıda dökümünü yapıp tanıttı ımız eserler gözönünde tutulursa, Hâdimî'nin, slami ilimlerin hemen hepsinde rüsûh sahibi oldu u görülür. Osmanlı Devletinin duraklama ve hatta gerileme döneminde ilmî zihniyetin halâ canlı olu unun açık bir örne ini te kil etmektedir. 10. TALEBELER Hâdimî'nin talebelerini kendi çocukları ve di erleri eklinde iki grupta toplayabiliriz. Ö rencisi olan kendi çocuklarının tamamı, adına kurulan medresesinde müderrislik yapmı ve eserlerinden bazılarını onun huzurunda ders takrirleri eklinde kaleme almı ve ço altmı lardır. Di er talebeleri de aynı ekilde onun eserlerinin kaleme alınması ve günümüze intikalinde büyük katkı sa lamı lardır. Yaptı ımız çalı ma sonucu tespit edebildi imiz talebeleri unlardır. 10. KEND ÇOCUKLARI 10. 1. Hacı Saîd Hâdimî: (ö. 1213/1798) Saîd b. Muhammed b. Mustafa b. Osman el-Hâdimî el-Rûmî el-Hanefî278. Annesi, Ermenek Ba köy’den Meryem Hanım'dır. Mekke kadılı ı yapmı tır. Babasının kurdu u Hâdimî Medresesinde müderrislik yapmı tır. Mekke kadısı iken 32 ya ında orada vefat etmi tir.279 277 Süleymaniye K.t.p., R id Efendi, nr. 1017. Hâdimo lu, a.g.e, s. 240. 279 Kehhale, a.g.e, c. IV, s. 231. 278 61 Eserlerinin bazıları unlardır: Hâ iyetü’n âlâ Tefsiri Beyzavî, Hâ iyetü’n ale'l-Hayâlî, erh-i Kasîdeti'l-Bürde, erhu Nevâbi'u'l-Kelâm280. 10. 2. Abdullah Hâdimî: (ö. 1192/1778) Abdullah b. Muhammed b. Mustafa el-Hâdimî er-Rûmî el-Hanefî281 Sarı Müftü lakabıyla me hur olmu tur. Annesi çel'den mam Ba avî'nin kızı Fatma Hanım"dır. Babasının medresesinde hocalık yapmı tır. O lu ehit Ahmet uzun yıllar Konya ve Hâdim müftülükleri yapmı tır.282 Ba ta fıkıh olmak üzere bir çok ilimde otoritedir. Eserlerinin bazıları unlardır: Menâfi'u'd-Dekâik fi erh-i Mecâmî'u'l-Hakâyık (babasının kitabına yaptı ı erhtir). Hâ iyetü’n ale'd-Dürer, erh-i ale'l-Vesâyâ el-Hâdimî Risâletün fi'z-Zikr, Risâletun fi'1-Hurûf ve'1Mukatta.283 10. 3. Hacı Emin Hâdimî: (ö. 1223/1807) Annesi çel'den mam Ba avî'nin kızı Fatma Hanım'dır.284Eserleri: erhu'l-Menâr, Hâ iye-i Kadı Mîr, Hâ iye-i Müntehâ'dır.285 Bu o lu hakkında fazla bilgi edinemedik. 10. 4. Hacı Numan Hâdimî: (ö. 1235/1819) Annesi çel'den mam Ba avî'nin kızı Fatma Hanım'dır. Babasının medresesinde müderrislik yapmı tır. Müftî Mehmed Efendi (ö. 1268/1852) ve Münzevî Saîd Efendi (ö. 1281/1865) bu zâtın o ludur.286Bu zât hakkında da fazla bilgi elde edemedik. 11.D ERLER TALEBELER 11. 1. Hafız Osman Efendi: Kayseri asıllıdır. 1147/1734 yılında, Konya'nın Ak ehir kazasında do mu tur. Bu sebeple Kayseri'de Ak ehirlizâde Osman Efendi Hoca diye 280 Hâdimo lu, a.g.e, ss. 91–120. Kehhale, a.g.e, c. IV, s. 141. 282 Hâdimo lu, a.g.e, ss. 91–120. 283 Kehhale, a.g.e,c. IV, s. 141. 284 Hâdimo lu, a.g.e, s. 91–120. 285 Sebilür-Re ad, A ustos 1328, IX, 211. 286 Hâdimo lu, a.g.e, ss. 91–120. 281 62 öhret bulmu tur. 1226/1811 yılında Kayseri'de vefat etmi tir. Babası Ak ehirli Mahmud o lu Abdullah'tır. Ak ehir'de, Reîsu'l-Kurrâ Sinoplu Hafız Mustafa'nın dersine devam etmi , daha sonra Hâdimî'den ders almak üzere Hâdim'e gelmi tir. Hâdimî'nin derslerine devam etmi ve ondan icâzet almı tır. Ardından Kayseri'ye gidip ders okutmaya ba lamı ve halkın iste iyle oraya yerle mi tir. Sultan Üçüncü Selim Han'ın emriyle Kayseri müftülü üne getirilmi tir.287 11. 2. smail Konevî smail Vehbi Muhammed b. Mustafa el-Konevi el-Hanefî, müfessir olup bir çok ilimde bazı ilimlerde otoritedir.288 Konya'da do mu tur. am'da 1195/1781'de vefat etmi tir. Eserleri: Hâ iye âlâ Envâri't-Tenzîl li'1-Beydavî ( Bu esr 7 çilttir.), Hâ iye ale'l-Mukaddimeti'l-Erbea, er-Risâletü'd-Dâdiye, erRisâletü'1- lmiyye, erh-i Dîvân-ı Hafız e - îrâzî289, erhu Erbaîne Hadîsen290 11. 3. smail Gelenbevî: (1143/1205) Gelembe’de do mu tur. Me hur bir matematikçidir. 1177/1763'de müderris olmu tur. Bazı eserleri: Mîzânu'1-Mantık, Hâ iye alâ Hâ iye alâ Kadı Mîr, erhi Celâl.291 Kaynaklarda Hâdimî'nin talebeleri arasında sayılmasına ra men292 hakkında bilgi veren eserlerde Hâdimî'nin talebesi olan Ayaklı Kütüphane diye me hur Mehmed Efendi ve Mestçidzâde Osman Efendi'den ders okudu u zikredilmektedir. Hâdimî'den ders aldı ı ise yer almamaktadır.293 11. 4. Halil Konevî Halil b. Ahmed b. Himmet el-Konevî el-Hanefî er-Rûmî, Fakih, usulcü, mütekellim ve müfessirdir. Manisa'da ya amı ve orada 1224/1809'da vefat 287 Evliyalâr Ansiklopedisi, hlas Matbaası, tsz, c. VI, s.371. Ba datlı, a.g.e, c. II, s.145. 289 Ba datlı, a.g.e, c. II, s.145. 290 Kehhale, a.g.e, c. II, s. 294. 291 Uyan, a.g.e, c. I, s. 845. 292 Evliyalâr Ansiklopedisi, c. VI, s. 371. 293 Uzunçar ı, slâm Tarihi, IV, 622–3, Ba datlı, a.g.e, c. I, s. 222. 288 63 etmi tir. Hâdimî bu talebesi hakkında bir vasiyet yazmı tır.294Eserleri: erhu Müntehe's-Suâl ve'1-Emel, Hâ iye alâ Tefsiri Beydâvî, Hâ iye alâ Hâ iyeti'sSeyyid, Hâ iye alâ Dîbâceti'l-Akâidi'n-Nesefıyye, Hâ iyetu'l-Hayal li- erhi'1Akâid.295 11. 5. Hafız Abdurrahman b. Ali Hâdimî'nin, Hâ iyetü’n alâ Tefsîr-i Sûreti'1-îhlas li bni Sîna, Risâletün fiTefsiri Sûretu'n-Nâziat, Risâletü'd-Duhan vb. bir çok eserini istinsah etmi tir. Söz konusu eserlerde, Hâdimî'den, " eyhimiz ve üstadımız" diye bahsetmektedir.296 Hayatı hakkında fazla bilgi toplayamadık. 11. 6. Hafız Abdurrahman b. Ahmed et-Turgûtî Hâdimî’nin, Risâle fi Hakkı'1-Vücûd, Tariku's-Sadâti'n-Nak ibendiyye vb. eserlerini istinsah etmi tir. Eserlerde Hâdimî'den eyhimiz ve üstadımız diye bahsetmektedir.297 Hayatı hakkında fazla bilgi toplayamadık. 11. 7. Ebû Bekir b. Mustafa b. Ali Hâdimî'nin, Hâ iyetü’n alâ erh-i Besmele ve Risâlatü'l-Kazıyye isimli eserlerini istinsah etmi tir. Eserleri, Hâdim Medresesinde istinsah etti ini ifade etmesi, talebesi oldu unu ortaya koymaktadır.298 Hayatı hakkında fazla bilgi toplayamadık. 11. 8. Ali b. Süleyman el-Bahri Hâdimî'nin "Risâle fi Hakkı'l-Vücûd” isimli risâlesini Hâdim de 1174/1760 senesinde istinsah etmi tir.299 Hâdimî'nin hayatta oldu u bir zamanda ve Hâdim'de istinsah etmesi, onun talebesi olma ihtimalini güçlendirmektedir. Hakkında fazla bilgi toplayamadık. Biz burada, Hâdimî'nin yeti tirdi i birçok talebesi içinden, sadece hakkında bilgi veren eserlerde zikredilen ve onun eserlerini istinsah etmek 294 Süleymaniye K.t.p., H. Hüsnü Pa a nr: 70. Ba datlı, ,a.g.e, c. IV, s. 113. 296 Süleymaniye K.t.p., H.Hüsnü Pa a nr: 70. 297 Süleymaniye K.t.p., H.Hüsnü Pa a nr: 70. 298 Süleymaniye K.t.p., H.Hüsnü Pa a nr: 70. 299 Süleymaniye K.t.p., Denizli nr: 389. 295 64 sûretiyle temayüz edenlere yer verdik. üphesiz ki ya adıkları döneme ilmî faaliyetlerle etki eden talebeleri bu zikrettiklerimizle sınırlı de ildir. Onun tedrisinden geçenler bütün Anadoluyu ku atacak kadar çoktur. Yukarıda özetle tanıtmaya çalı tı ımız talebelerinin do du u, ya adı ı ve öldü ü yerlere i aretle görülecektir ki, Hâdimî gerek ya adı ı dönem gerekse kendinden sonraki dönem de ilmiye sınıfı üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. 65 K NC BÖLÜM MECÂM ’U’L – HAKÂ K VE METODU I - MECÂM ’U’L – HAKÂ K A - Genel Bilgiler Hicri 12. (Miladi 18) asrın büyük âlimlerinden Ebu Said Muhammed elHâdimî’nin pek çok eseri arasında Mecâmi’u’l -Hakâik de bulunmaktadır. "Hakikatlerin toplandı ı, derlendi i yerler" anlamına gelen olan bu isim sonuç itibariyle "Hakikatler Mecmuası Dergisi" manasını ifade eder300. Eserin tam adı Mecâmi’u'l-Hakâik ve'l-Kavâ'id ve Cevâmi'u'r-Revâik ve'1-Fevâid mine'1-Usûl301 olan ve sistematik bir fıkıh usulü kitabı tarzında kaleme alınan eser bir mukaddime, iki bölüm ve hatimeden meydana gelmekte olup her iki bölüm dört kısımdan olu maktadır. Giri te usûl-i fıkhın mahiyeti, konusu ve gayesine temas edildikten sonra birinci bölümde fıkıh usulünün deliller bahsine yer verilerek sırasıyla kitap, sünnet, icmâ ve kıyas konularını incelenmi , lafız ayırımları ve lafzı yorum meselelerinin kitap ve sünnetin ortak konuları oldu u belirtilip bunları geni biçimde i lenmi tir. er'î hüküm bahsinin ele alındı ı ikinci bölümde hüküm, hâkim, hükme konu olan fiil (el-mahkûmün bih) ve hükmün muhatabı mükellef (el-mahkûmün aleyh) konuları üzerinde durulmu tur302. Müellifin bazı konulan ( celî kıyas) ya da ( ictihad) müstakil alt ba lıklar altında i ledi i görülmektedir. Mecâmi’u'l-Hakâik'in sonuç bölümünde 154 küllî kaide yer almaktadır. Müellif, bu kaidelerin tesbitinde bn Nüceym'in el-E bâh ve'nNezâ’ir adlı eserinden yararlanmı ve bazı ilâvelerde bulunmu tur303. Bu bölümdeki kaideler, Bed-reddin ez-Zerke î'nin el-Mensûr fi'l-Kavâid adlı 300 Mustafa, Hulusi Güzelhisârî, Menâfi'u'd-Dekâ'ik fî erhi Mecâmi'i'1-Hakâik. ( stanbul 1273, 1308 ) s. 2. 301 Güzelhisari, a.g.e. s.2–47. 302 Güzelhisari, a.g.e, s. 9. 303 Güzelhisari, Menâfi'u'd-Dekâ'ik fî erhi Mecâmi'i'1-Hakâik, s, 13. 66 eserinde oldu u gibi her kaidenin ilk kelimesinin ba langıç harfi esas alınmak suretiyle alfabetik olarak sıralanmı tır304. Bazı kaideler, Kerhî'nin er-Risâle fi'1-Usûl'üne benzer tarzda meselelerin illetlerinin belirlenmesinde mezhep hukukçuları için yönlendirici ilkeler eklinde düzenlenmi tir305. Mecâmi'u'l-Hakâik’in bu bölümü, Mecelle-i Ahkâm-ı Ad-liyye'nin küllî kaidelerle ilgili kısmının önemli kaynaklarından birini olu turmaktadır306. Özellikle Molla Hüsrev'in Mirkâtü'1-Vüsûl, Sadrü erîa'nın et-Tavzîh ve Tâced-din es-Sübkî'nin Cem’u'l-Cevâmi’ adlı kitaplarından faydalanılarak hazırlanan Mecâmi’u'l-Hakâik, Hanefî mezhebinin görü lerini esas almakla birlikte izledi i metot açısından kar ıla tırmalı bir Usûl-i Fıkıh eseri niteli indedir307. Kitapta genellikle Hanefî ve afiî mezheplerinin görü leri arasında mukayeseler yapıldı ı ve zaman zaman müellifin kendi tercihlerine de yer verdi i görülür. Konular kısa, veciz bir üslûpla ele alındı ı için eser aynı zamanda bir ders kitabı özelli i ta ımaktadır. Cevdet Pa a'nın Adliye nazırlı ı döneminde açılan Mekteb-i Hukuk’ta Mecelle okutulmaya ba landıktan sonra müfredat programına ilâve edilen usûl-i fıkıh dersinde Mecâmi'u'l-Hakâik takip edilmi tir308. Eser aynı zamanda Sava Pa a'nın slâm Hukuk Nazariyatı Hakkında Bir Etüd isimli kitabının temel kayna ını te kil etmektedir309. B- ESER ÜZER NDE YAPILAN ERHLER Mecâmi’u'l-Hakâik, Mustafa Hulusi Güzelhisârî tarafından Menâfi'u'dDekâ'ik fî erhi Mecâmi'i'1-Hakâik adıyla erh edilmi tir310. Bu eser Osmanlı medreselerinde Molla Hüsrev'in Mir'âtü'l-Usûlü yerine geçecek kadar me hur 304 Güzelhisari, a.g.e. s. 17. Sava Pa a, slam Hukuku Nazariyatı Hakkında bir Etüd, s.19. 306 Pa a, a.g.e. s.19 307 Ez-Zerka, Mustafa Ahmet, El- Fıkhü’l – slamî fî Sevbihi’l- Cedid, Dıma k 1968, II. 956. 308 Ahmet Akgündüz, ", Mustafa Hulusi Güzelhisârî ", D A,1992, XIV, s.331. 309 Ahmet Akgündüz, a.g.e. s.331. 310 Güzelhisârî, Menâfi'u'd-dekâ'ik fî erhi Mecâmi'i'1-Hakâik. S. 2. 305 67 olmu tur311. Bir kısım kaynaklarda Mecâmi’u'l-Hakâik’in Ebû Saîd elHâdimî'nin o lu Abdullah el-Hâdimî'nin Menâfi’u'd-Deka'ik fî erhi Mecûmi'i'lHakâ'ik adıyla erhetti i312 eserin Necîb Ayıntâbî ve Muhammed b. Mustafa elKonevî tarafından yapılmı erhlerinin de bulundu u zikredilmekle birlikte313 bu eserlere kütüphane kayıtlarında rastlanmamı tır. Mecâmi'u'l-Hakâik’i irvanlı Ahmed Hamdi Efendi Levâmiu'd-Dekâik fî Tercemeti Mecâmi’u'l-Hakâik ve Hanîf brahim Efendi Tercü me-i Mecâmi' fi'l-Usûl adıyla Osmanlıcaya tercüme etmi lerdir314. D – ESER N YAZILI NEDEN Hâdimî kitabın mukaddimesinde eserini yazma gerekçesini öyle dile getirmektedir: “Bilinsin ki bu kitap okuyucusunu asli ve fer’i maksatlara ula tırma hususunda yeterli bir usule sahip oldu u gibi fıkhın birçok ince hakikatini, faydalı kaidelerini ve latif faydaları gerektiren güzel prensipler muhteva eder. Bunları içerdi i içindir ki Allah’a tevekkül ederek, karde ler ve sevenler için dua yapmaya karar verip ba ladım. Umarım Cenab-ı Hak en yakın zamanda bunu bitirmeye beni muvaffak kılar. Çünkü Cenab-ı Hak isteyene veren ve maksada ula tıran olması hâsebi ile bize lutfu ile inâyet edendir. Her halukarda bizim güvendi imiz, dayandı ımız ve yardım istedi imiz yer Zat-ı Ulûhiyettir”315. E- TERC HLER Mecâmî’u'l-Hakâyık adlı eserinde Hanefi ve afii usûllerini yani bütün mezheplerin kabul etti i fıkıh usûlü kaide ve kurallarını bir araya toplayan Hâdimî, bu kurallar arasında delili en kuvvetli ve sahih olanları tercih edebilmektedir. Gerek kendi mezhebi mensupları gerek di er mezheplerle kendi mezhebi arasındaki farklı görü ve prensipleri hemen hemen 311 Orhan Çeker, "Ebü Said Muhammed el-Hâdimî'nin Mecâmî’u'l-Hakâik ", Selçuk Üniuersitesi lahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 8, Konya 1998, s. 43–5 312 smail Pa a, zâhu’l-Meknün, stanbul II. s, 430, 559; 313 smail Pa a, a.g.e. II. s,430 314 irvanlı, Ahmed Hamdi Efendi, Levâmiu'd-Dekâik fî Tercemeti Mecâmii'l-Hakâik, Marmara Ünversitesi lahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Kayıt No: 505 315 Mecâmî’u'l-Hakâik, s,1. 68 her konuda zikretmekte, bunlardan tercih ettikleri oldu u gibi tercih etmedikleri de olmaktadır. Fıkhî ve usûli kaideler arasında akli ve er'i delili daha güçlü olanları daima belirtmektedir. Örne in: Ebû Hanife, yaratıcının varlı ına delâlet eden âyetleri gördükten sonra, ki inin yaratanı hakkında bilgisinin olmayı ı onu mazur göstermez, demektedir. Yani ki i bu âyetlerden (i aretlerden) hareketle Allah'ın birli ine ve tekli ine kail olmalıdır. Hâdimî ise buradaki "mazur sayılmaz" lafzının, dü ünebilecek kadar zamanın geçmesine delâlet etti ini, bu dü ünme vaktinin peygamberlerin uyarması menzilesinde oldu unu, bu zamanın sınırlandırılmasının da mümkün olmadı ı ve ki iden ki iye de i ti ini ifade ederek kendi kanaatini ortaya koymaya çalı maktadır.316 Di er mezheplerin görü lerine yer vermekle ve onları zikretmekle beraber daima kendi mezhebi olan Hanefi mezhebinden yana tavır koyarak, onun daha do ru oldu unu akli ve nakli delillerle ortaya koymaya çalı maktadır. Böylece, Hâdimî tercih etti i görü leri eserinde u ifadelerle belirtmektedir: "Ben diyorum ki, bize göre, en do ru” gibi ifadeler kullanmaktadır. F-ÜSLÛBU317 Hâdimî, miladi 18. yüzyılda ya amı bir slâm hukukçusudur. Ya adı ı dönemde bütün slâm âleminde ilim dilinin Arapça olması dolayısıyla eserini Arapça olarak kaleme almı tır. Hukuk usûlü gibi her ifadesinin ola anüstü bir öneme sahip oldu u a ikar olan bir sahada eser vermenin zor oldu u ortadadır. Bu zorluk hem hukuki kavrayı ve hem de dü üncelerinin ifade edilmesinde kendisini göstermektedir. Mecâmî’u'l-Hakâyık’ın 316 ders kitabı olarak Mecâmî’u'l-Hakâik, s,2. Üslûb: fade tarzı demektir. Bir kimsenin meramını ve maksadını anlatmak için seçti i bir ifade ekli vardır ki buna üslûb denir. Her ahsın zamanı, mevkiî, idrâki, malumatı, hülasa hüviyet ve meziyeti itibariyle dü ünü ü ve dü ündü ünü anlatı ı kendisine mahsustur. Yani kimsenin ifadesi ba kasının beyanâtına benzemez. Geni bilgi için bk. Olgun, Tahir Mevlevi, Edebiyat Lügati, stanbul 1973, s.177,178. 317 69 okutulması, bazı âlimlerinin ileri gelenleri tarafından yapılmı dört erhinin bulunması onun ilim çevrelerince ne kadar ra bet gördü ü ve Hâdimî’nin görü lerine ne derece ehemmiyet verildi ini göstermektedir. Meselenin ikinci yönü olan dil konusunda da unu ifade edebiliriz: Hukuk usûlü gibi zor bir sahada asırlarca insanların itimadına mahzar olabilecek ilmi bir eser ortaya koydu una göre Arapça'ya da hakkıyla vakıf oldu u ortaya çıkmaktadır. slâm hukukundaki ehliyeti ve derin kavrayı ı eserin dilinde de hemen kendini göstermektedir. Eserin yazılı tarzı, bilhassa ö rencilerin kolayca kavrayacakları nitelikte yazılmı tır. Hâdimî bu eserinde Arapça'ya vukufunu ispat etmek gibi bir gayret sarfetmemekte, bu yüzdendir ki, uzun, insanların zihnini yoran, ba ı ile sonu arasındaki irtibatın koptu u cümlelere yer vermemektedir. Hâdimî, Mecâmî’u'l-Hakâyık’ın mukaddimesinde eserini hangi üslupla kaleme aldı ını ifade etmektedir. Onun hedefi, usûl alanında bilgi elde etmek isteyenlere yeterli ve kâfi ve usûlün bütün meselelerine âmil bir eser ortaya koymaktır. Eserinin akli ve nakli delillere âmil bir usûl kitabı oldu unu bizzat kendisi ifade etmektedir.318 G- MEZHEPLER KAR ISINDAK TAVRI Hâdimî, ömrünün büyük bir bölümünü fıkıh usûlü kaidelerini ö renmekle geçirmi tir. Hanefi mezhebi dı ındaki di er mezheplerin görü lerini de iyi bildi i esrinden anla ılmaktadır. Zira eserinde di er mezheplerin görü lerine de büyük ölçüde yer vermektedir. Müellif görü leri de erenledirirken sırf kendi mezhebinin üstün oldu unu isbat etmek veya ortaya koymak gibi pe in fikirlerle hareket etmemektedir. Tenkit ve tasviplerini hep dini ve akli deliller çerçevesinde yapmaktadır. Di er mezhep mensuplarına ve fikirlerine gayet saygılı davranmaktadır. Onları anlayı sız, cahil, gafil olmak, fıkhı bilmemek, fıkhi anlayı tan yoksun bulunmak gibi herhangi bir vasıfla nitelememektedir. Hâdimî hanefi mezhebinin görü lerine hakim oldu u eserinden anla ılmaktadır. Zira hemen hemen her konuda hanefi mezhebinin görü lerine 318 Mecâmî’u'l-Hakâik, s,1 70 yer vermektedir. Bununla birlikte âfî, Mâliki, Hanbeli mezheplerinin görü lerine de zaman zaman rastlamak mümkündür. - MECÂMÎ’U'L- HAKÂYIK’IN KAYNAKLARI Müellif görü lerini beyân ederken zaman zaman eserlerin veya âlimlerin me hur olan isimlerini zikretmektedir. Zaman zaman da eser ve müellifi birlikte zikretmektedir. Biz bu çalı mamızda müellifin bu konudaki metodunu izleyerek, kaynak verirken, kayna ın hem adını hem de müellifin ismini söylüyorsa, biz de hem müellifin hem de eserin ismini belirtece iz. Sadece kaynak eserin ismini zikretmi se, di er usûl kitaplarından faydalanarak onun müellifinin ismini de belirtece iz. Mutlak olarak zikredilenleri tanıyacak karine bulamazsak aynen kaydedece iz. 1- Tefsir kaynakları a- ez-Zemah eri319 (ö.538/1143)’ el-Ke af’ı Müellif zaman zaman müellifin ismini zaman zaman da eserin ismini zikretmi tir320. b- -el- mam Ebû'l- Hayr Abdullah Ömer b.Muhammed e - irâzî el- Beydâvî (ö. 685 / 1286) Kâdi Beyzâvi Tefsiri denilen “Envâru't- Tenzil ve Esrâru't- Te'vili”, müellif adece eserin müellifinin ismini zikretmi tir321. 2- Hadis Kaynakları Hâdimî hadisleri sened ve metin bakımından de erlendirmemektedir. Sahih olarak kabul etti i hadisi neden sahih kabul etmedi ini açıklamamaktadır. Kitabında hemen hemen zikretti i bütün hadislerin kayna ını vermekmektedir. Mecâmi’u’l- Hakâyık’ta tesbit edebildi imiz adlarını zikrederek kaynak vermektedir: 319 Mecâmi’u’l- Hakâik, ,s.38. Mecâmi’u’l- Hakâik, ,s.13.22.38. 321 Mecâmi’u’l- Hakâik, ,s.14.25.31. 320 71 u muhaddislerin a- mam Mâlik'in 322 (ö. 179/795) me hur el-Muvatta'ı, Hâdimî daha çok mam-ı Mâlik’in ismini zikretmektedir. Bazen de Muvatta diye kaynak belirtmektedir. b-Ahmed b. Hanbel (ö.241/855)'in el- Müsned'i.323 c- Ebû Davûd es- Sicistânî'nin (Ö.275 / 888) es- Sünen'i324 d- el-Buhâri'nin (ö. 256/869) es- Sahihu'l-Buhâri'si325 e- mam Müslim'in (0.261/ 874) es- Sahih-i Müslim adlı me hur hadis kitabı326 3- Fıkıh Kaynakları Müellifin çokça zikretti i fıkıh kaynaklarını da öyle sıralamak mümkündür: a- Muhammed b.Hasan e - eybâni (Ö.189 / 805)’ yahut el-Mebsût adlı eseri. Daha çok nin el-Asıl 327 mam-ı Muhammed'in ismi zikredilmektedir. b- Hasan e - eybâni'nin(ö.l89/805)el-Cami'us-Sa ir 328 adlı eseri. c- mam-ı Ebû Yusuf un (Ö.183/798) el-Emâli329 adlı eseri d- Ebû Zeyd Ubeydullah b.Ömer ed- Debûsi (ö. 430/1039) nin el-Esrâr'ı 330 4- Fıkıh Usûlü Kaynakları a- Ebû'l- Hasen el- Kerhî'nin (ö. 340 / 951)331 Usûl'ü . b- Ebû Bekr Râzî el- Cessâs'ın (ö. 370 / 980)332Usûlü'l-Fıkh'ı. c- Ebû Zeyd ed- Debûsî(ö.430 / 1039)'nin Takvîmu'l- Edille333adlı eseri. d- Serâhsî'nin (Ö.483 / 1090) 334me hur Usûlü's- Serahsî adlı eseri. 322 Mecâmî’u'l-Hakâ’ik, s.8.11.14.40. Hâdimî, a.g.e. s 25.28.40. 324 Hâdimî, a.g.e. s.25. 325 Hâdimî, a.g.e. s.25. 326 Hâdimî, a.g.e. s.8.11.14.40. 327 Hâdimî, ,a.g.e s 21.28.40. 328 Hâdimî, a.g.e. s 11.38.40. 329 Hâdimî, a.g.e. s 4.12.35. 330 Hâdimî, a.g.e. s 25. 331 Hâdimî, a.g.e , s. 28. 332 Hâdimî, a.g.e. s 40. 333 Hâdimî, a.g.e. s. 5. 323 72 e- Ebû Hâmid Muhammed el-Gazâli'nin335 (ö. 505/1111) el- 230 Mustasfâ adlı eseri. f- Fahreddin er-Râzî'nin (ö. 606 / 1209) el-Mahsûlü.336 g- el- Âmidî'nin (ö. 631 /1234) el- hkâm fî Usûli'l- Ahkâm'ı337 i- bnü's- Saatî'nin (ö. 694 / 1295) Bedîu'n-Nizâm338 adlı eseri ı-Molla Hüsrev (885\1480)'in Mirkatu’l - Vusul339 5- Sadece smini Zikretti i Alimler Beydâvî (ö. 691/1292),340 Ebu Hanife (ö.150/767),341Fahru'l slam Pezdevi (ö.482/1089),342 Kadı Ebû Bekir el-Bakıllânî (ö. I3/1012),343 mam Mâlik344 (ö. 179/795)345 805) 347 mam-ı Ebû Yusuf’ un (Ö.183/798) sa b. Ebân (ö. 221/836), 348 346 mam Muhammed (Ö.189 / mam-ı afiî (Ö.204/819),349 Ahmed b. Hanbel (ö.241/855)350 I. ESER N ÖZELL KLER Eserin özelliklerini öylece maddeler halinde sıralayabiliriz: a- Eser, Arapça olarak yazılmı tır. Hâdimî'nin ya adı ı devrin ilim dilinin Arapça olması hâsebiyle eser bu dilde kaleme alınmı tır ki bu durum müellifin Arapça'ya vukufiyetini ifade eder. Eserde kullanılan dil, eski Arap müelliflerin dilinden farklı de ildir. b- Hanefi mezhebine ait bir Fıkıh Usulü kitabıdır. Ancak pekçok 334 Hâdimî, a.g.e. s 2. Hâdimî, a.g.e. s 20. 336 Hâdimî, a.g.e s.9.11.14.41. 337 Hâdimî a.g.e, a.g.e. s 16. 338 Hâdimî, a.g.e. s. 3. 339 Hâdimî, a.g.e, s 2. 340 Hâdimî, a.g.e, s. 40. 341 Hâdimî, a.g.e. s. 38. 342 Hâdimî, a.g.e. s.27. 343 Hâdimî, a.g.e. s. 23. 344 Hâdimî, a.g.e. s 25. 345 Hâdimî, a.g.e. s. 13. 346 Hâdimî, a.g.e. s. 8. 347 Hâdimî, a.g.e. s. 6. 348 Hâdimî, a.g.e. s. 7. 349 Hâdimî, a.g.e. s. 14. 350 Hâdimî, a.g.e. s. 17. 335 73 yerde di er mezheblerin de görü lerini zikreder. Bu yönüyle eser nisbeten bir mukayeseli Fıkıh Usulü eseridir. c- Eser, di er klasik usul eserlerinden farklı olarak külli kaidelere hayli yer vermi tir. Bu bakımdan da usul kitabı olmakla birlikte bir Kavaid-i Külliye eseridir. Kitabın sonuna eklenen bu kaidelerin sayısı 150'nin üzerindedir. d- Eser kısa ve öz olarak yazıldı ı için bir ders kitabı mahiyetindedir. Hâdimî, bu eserini bir ders kitabı olsun diye hazırlamı ve talebelere okutmu tur. e Mecami’u’l- Hakâik ve benzeri Fıkıh Usûlü kaynakları, zamanındaki Fıkıh Usulü sistemati ine ön ayak olmu tur. f- Hâdimî, Mecâmî’u'l-Hakâyık'da, Molla Hüsrev (885\1480)'in Mirkatu'l - Vusul adlı eserinden istifade etmi tir. Ancak Hâdimî, Molla Hüsrev'in temas etmedi i noktalara temas etmek ve kendi mütealalarını da katmakla eserini orijinal olacak ekilde hazırlamı tır. Eserinde dile getirdi i örneklerde bu husus göze çarpar351. 351 Orhan Çeker, "Ebü Said Muhammed el-Hâdimî'nin Mecâmî’u'l-Hakâik, s, 44. 74 II. METODU A – KONULARI LEY TARZI Müellif bir konuyu ele alırken önce veciz bir ifade ile onun tarifini yapar sonra örne ini verir. Bundan sonra da ilgili hükmü söyleyip mezhebler arasında mukayeselere gider. Mukayese daha çok Hanefi ve afii mezhebleri arasında yapılmı tır. Yer yer tercihlere de yer verilmi tir. Hâdimî eserine, sünnet gere ince besmele, hamdele ve salvele ile ba lar. Ba langıç cümlelerinin ekli u ekildedir: Bu ba langıçtan sonra sonra müellif mukaddime kısmında Fıkıh Usulünün tarifini yapar, bu ilim dalının konusunu ve gayesini söyler. Hâdimî, Fıkıh Usulünü "Tafsilî delillerinden fıkhı (hükümlerin) çıkarılmasını sa layan bir ilimdir.” eklinde tarif edip bu ilmin gayesini de " ki cihan saadetine kavu mak için Allah'ın hükümlerini bilmek"352 diye belirttikten sonra mukaddimeyi bitirir. Mecâmi’u’l-Hakâik, büyük bir kısmı sistemli ekilde usul konularını ele aldı ı için hem bir usul kitabı, sonunda 150'den fazla kaideye yer verdi i için hem de bir Kavaid-i Külliyye kitabıdır. Kitabın mukaddime, 1. ve 2. bablar ile 1. hatime kısmı Fıkıh Usulü, 2. hatime kısmı ise Kavaid'i Külliye'ye dairdir. Bu bakımdan eserin muhtevasını iki yönden ele almamız gerekmektedir: 1. Usul Yönünden, 2. Kavaid-i Külliyye yönünden: I. Usul Yönünden Eserin mukaddimesi, her iki babı ve 1. hatimesi Fıkıh Usulüne tahsis edilmi tir. Kendinden daha önce bahsetti imiz mukaddime kısmı Fıkıh Usulüne giri mahiyetindedir. Müellif, 1. babda Fıkıh Usulü'nde söz konusu edilen delillerden bahseder. Normal sıraya göre ba ta kitab (Kuran-ı Kerim)'ı anlatır. Kitabın 352 Mecâmi’u’l-Hakâik, s. 2. 75 tarifini "Hz. Peygamber Muhammed (S.A.S.)'e indirilmi ve ondan tevatüren nakledilmi nazmı celildir.353" diye verdikten sonra Kur’anla ilgili kıraatlerden söz eder. Hâdimî derki bazıları kıraat’ı seba’nın hepsinin Me hur Kraat oldu unu demi iseler de fakat bn Cerir’den rivâyet edildi i üzere kıraat’ı âyeti Kur’aniyye, ya Kıraat’ı Mütevâtıra dır ki kizbi muhtemel olmayan bir cemaat di er bir cemeaattan nakletmi lerdir ya da Kıraat’ı Me hura dır. Yani senedi sahihtir ki adalet vasfına sahip bir ki i aynı vasfa sahip bir ki iden nakletmekle tevatür derecesine ula mı ise de Arapça kaidelere ve hattı mushaf’a muvafıktır yahut kıraâtî kur’aniyyeden bazısı ya kıraâtî âhattır ki senedi sahih ise de okunu u Arapça kıraâtîna ve hattı mushaf’a muhaliftir354. Örnek 1 – Kur’an’ı kerimde kerimesini âyeti okumak gibi355 yahut kıraâtî âz dır ki bunun senedi sahih olsa bile itibar edilmez.356 Örnek 2 – ‫ "ﻝ ی‬#$‫ ی‬%‫ ﻝ‬âyeti kerimesinin mazi sı asıyla ‫ "ﻝ ی‬#$‫ ی‬% okumak gibi357 yahut kıraâtî müderreçtir yani tefsir yoluyla âyeti kerimeye bir ey ekleyerek okumaktır358. Örnek 3 - Sa’d b. Ebi Vakkas & " " '" (‫ ﻝ‬âyeti kerimesini #" okuması gibi ki burada #" lafzı '" ve & " tarafı #" & " " '" (‫ﻝ‬ den oldu u âyetin tefsiri makamında #" lafzını âyete ilave kılmı tır.359 Hâdimî devamla der ki kıraâtî mütevatır olmayan âyetle Kur’an hükmü olmaz fakat kıraâtî haberi me hura ile rivâyet olunan âyetin hükmü mütevatir rivâyet olunan âyetin hükmüne ziyade kılınır360 Örnek 4 – bn Mes’ud yemin kefaretinde rivâyet olunan ) *‫ﺏ‬ # ‫ "ی‬,- . âyetinin mukayyed olan hükmü mütevatır olan # ‫ "ی‬,- . âyetinin mutlak olan 353 irvanlı, Levâmiu’d-Dekâik fî Tercemeti Mecâmiil’- Hakâik, s.14 Mecâmi’u’l-Hakâik, s, 4. 355 Mecâmi’u’l-Hakâik, s, 4. 356 Mecâmi’u’l-Hakâik, s, 4. 357 Mecâmi’u’l-Hakâik, s, 5. 358 Mecâmi’u’l-Hakâik, s, 20. 359 Mecâmi’u’l-Hakâik, s, 20. 360 Mecâmi’u’l-Hakâik, s, 20. 354 76 hukmüne katılması gibi 361 Yine Hâdimî kıraâtî haberi vahitle rivâyet olunan kıratlarla bazı âlimler amel etmek vacib olur derken bazı âlimler ise bunun hatası kat’ı ve muhakkak olan haberler olduklarından bunlarla amel etmenin vacib olmadı ını söylediklerini belirtir.362 1- Kur'an-ı Kerim'de Muarreb Kelimelerin Bulunmasına Dair Kur'an-ı Kerim'de muarreb kelimeler mevcuttur. Muarreb, acem bir lafız oldu u halde Arapların kullandı ı kelimelere denmektedir.363 Meselâ, Mi kât; Hinduca bir kelime oldu u halde, Kur'an'da kullanılmaktadır: "Onun nurunun temsili sanki bir kandil yuvasıdır.”364 Siccîl, farsça bir kelime olup, Kur'anda: "Onlara pi mi atıyorlardı.” 365 çamurdan ta lar âyetinde geçmektedir. Kur'anda muarreb kelimelerin oldu unu kabul eden ve savunan alimler oldu u gibi, bunu inkar edenler de bulunmaktadır. Muarreb kelimelerin olmadı ını savunanlar "Biz Arapça bir Kur'an indirdik”366 âyetini delil olarak ileri sürmektedirler.367 Hâdimî, Kur'an'da muarreb kelimeler olsaydı, Acemce ve Arapça eklinde çe itlemeler olurdu ki bu Kur'an'da nefyedilmi tir. "E er biz onu, yabancı dilden bir Kur'an kılsaydık, diyeceklerdi ki: Âyetleri tafsilatlı ekilde açıklanmalı de il miydi? "Arab 'a yabancı dilden (Kitap) olur mu"368 Bu âyetin maksadı Kur'an-ı Arapça veya acemce diye ayırmak de ildir. Burada Kur'an Araplara, “bu yabancı dille yazılmı bir kitap mıdır ki anlamıyorsunuz”? diye sormaktadır."369 Kur'an'da muarreb kelimelerin bulunmasının Kur'an'a bir eksiklik getirmeyece i görülmektedir. 361 Mecâmi’u’l-Hakâik, s, 20. Mecâmi’u’l-Hakâik, s, 20. 363 Cerraho lu, Tefsir Tarihi, s.151. 364 Nûr 24/35. 365 srâ 17/35. 366 Yusuf 12/2. 367 Cerraho lu, Tefsir Tarihi , s.151. 368 Fussilet 41/44 369 Mecâmi’u’l-Hakâik, s, 21. 362 77 2- Tahsisin Cevazı Meselesi slâm hukukçularının ço unlu u âmmın tahsisini caiz gördü ü halde küçük bir grup buna kar ı çıkmı lardır. Bu ki ilerin isim ve mezhebi e ilimleri usûl kitaplarında belirtilmeyerek sadece " âz bir gurup" veya "görü lerine itibar edilmeyen kimseler" eklinde nitelendirilmi lerdir.370 Ayrıca onların mutlak olarak tahsise mi yoksa sadece haberlerin tahsisine mi kar ı çıktıkları konusu da belirsizdir. Tahsise kar ı çıkanlar hükümlerde tahsisin “bedâ”yı371 gerektirece ini, halbuki "maslahatın gizlilikten sonra ortaya çıkması" demek olan "bedâ"nın, Allah hakkında imkansız oldu unu, dolayısıyla tahsisi caiz kabul etmenin hükümlerde bedânın varlı ını kabullenmek anlamına gelece ini iddia etmi lerdir. Di er yandan haberlerin tahsis edilebilir nitelikte olması, onların yalan olmasını gerektirir. Çünkü burada haber verenin verdi i habere muhalefeti söz konusudur ki bu durum âri hakkında dü ünülemez.372 Hâdimî, âmmın, bir delile binaen umum anlamından çıkarılıp sadece bir kısım fertlerinin kasdedildi i sonucuna varılabildi i bütün haller, söz konusu delilin ne oldu una bakılmaksızın mutlak olarak tahsîs diye isimlendirilece ini belirtmi tir.373 Ço unlu u te kil eden âfiîler ve onlarla aynı görü teki cumhura göre, âmmın umum anlamından çıkarılıp bazı fertlerine hasredilmesi mutlak olarak "tahsîs" sayılır: Umum anlamını engelleyen delil ister müstakil ister gayr-ı müstakil olsun; yine bu delil, ister âmma mevsul, yani hemen onun akabinde zikredilmi , isterse âmmdan munfasıl ayrı olsun. u kadar var ki, e er bu delil âmmdan ayrı ise, âmm ile amelden daha sonra gelmi olmamalıdır. Çünkü böyle olması halinde artık "tahsis”ten de il "nesih"ten söz edilebilir.374 370 Koca, slâm Hukuk Metodolojisinde Tahsis, s. 207.s.228. Bedâ; "Gizli bir eyin sonradan ortaya çıkması, ki inin bir konuda beliren birkaç görü ten birini tercih etmesi" manalarına gelir. Terim olarak,"Allah'in belli bir ekilde vuku' bulaca ını haber verdi i bir olayın daha sonra ba ka bir ekilde gerçekle mesi" eklinde tarif edilir. lhan, Avni, "Bedâ", D A, stanbul 1992, VI290. 372 Koca, Ferhat, slâm Hukuk Metodolojisinde Tahsis, s.228. 373 irvanlı, Efendi, Levâmiu’d-Dekâik fî Tercemeti mecâmiil’- Hakâik, s,230. 374 a'ban, slâm Hukuk lminin Esasları, s.349. 371 78 Demek oluyor ki cumhura göre tahsîs, bir delile binaen âmmı umûm anlamından çıkarıp, kapsamında bulunan bir kısım fertlere hasretmektir. 3- Kur'an’ın Kur'an’ı Tahsisi slâm hukukçularının ço unlu u kitabın, kitabı yani Kur'an âyetlerinden birinin bir di erini tahsis edece i dü üncesindedirler. Usûl alimlerinin ço unlu u, ister hass önce gelmi olsun, âmm sonra gelmi olsun ya da tersi vuku' bulsun bu durumun tahsisi etkilemeyece ini ifade etmi lerdir.375 Hâdimî, e er âmm ile onu tahsis eden arasında zaman bakımından fasıla var ise ve âmm ile hassın tarihi (hangisinin önce veya sonra geldi i) bilinmiyorsa bu durumda biri di erine tercih edilemeyece inden bunlarla amel edilmez. Ba ka bir delil buluncaya kadar tevakkuf etmek gerekir376 demektedir. Mesela "Sizden ölenlerin geriye bıraktıkları e leri, kendi ba larına (evlenmeden) dört ay ongün beklerler. Bekleme müddetlerini bitirdikleri vakit, kendileri hakkında yaptıkları me ru i ler de size bir günah yoktur”377 denilerek kocası ölen bir kadından hamile olsun olmasın dört ay on gün iddet beklemesi istenmektedir. "Gebe olanların bekleme süresi ise, yüklerini bırakmaları (do um yapmaları) dır”378 âyeti ise kocası ölen "hamile" kadınları yukarıdaki kocası ölen kadınların umumundan çıkarmı yani tahsis etmi tir. Hanefiler, ikinci âyetin birinciden sonra nazil oldu unu, dolayısıyla burada tahsis de il nesh bulundu unu savunmu lardır379 Yani Hanefilere göre muhassis ile muhassasın zaman itibariyle mukarin olma artı esastır. Kur'an’ın Kur'an-ı tahsis edemeyece ini savunanlar ise öyle demektedirler: E er kitap muhassis olursa, açıklayan kitabın açıklanması gerekli olur. Çünkü tahsis bir açıklamadır, kitap ise zaten apaçıktır. Bu görü sahipleri: " nsanlara, kendilerine indirileni açıklaman için ve dü ünüp 375 Hallaf, Fıkıh Usûlu, ,s.153. irvanlı, Efendi, Levâmiu’d-Dekâik fî Tercemeti mecâmiil’- Hakâik, s,215. 377 Bakara 2/234. 378 Talâk 65/4. 379 Koca, Ferhat, slâm Hukuk Metodolojisinde Tahsis ( Daraltıcı Yorum), s. 207. 376 79 anlasınlar diye sana da Kur'an-ı indirdik”380 âyetini delil olarak getirmektedirler.381 Bu âyet Hz. Peygamber 'ın kitabın hepsini açıkladı ı anlamına gelmektedir. Bu sebeple apaçık olan bir eyin açıklanması ise elde olanın tekrar elde edilmesi demek olur ki bu da do ru görünmemektedir. 4- Sünnetin Kur'an’ı Tahsisi Sünnetin sünnetle tahsisi caiz oldu u gibi mütevâtir sünnetin kitabı tahsisi de caizdir. Aksi de mümkündür. Hanefılere göre iki delil birbirine mukarin, yani her ikisi aynı vakitte te ri kılınmı ise tahsis edebilir, aksi halde önceki sonraki ile neshedilmi olur.382 afiler ise kitabın sünnetle neshine cevaz vermezler.383 Hâdimî, bu konu ile ilgili örnek vermeden haber-i vahidin kitabı tahsisi konusuna geçmektedir. 5- Haber-i Vahidin Kur'an’ı Tahsisi Hanefıler, ahâd haberin Kur'an’ı ve mütevâtir hadisi tahsis edemeyece ini söylemi lerdir. Usûl alimlerinden di erleri ise, mutlak manada haber-i vahidin Kur'an-ı tahsis edebilece ini söylemi lerdir. afıilerden Kadı Ebû Bekr el-Bakıllâni bu konuda tevakkuf (duraklayarak) ederek bunun caiz olup olmadı ı hususunda bir ey bilmedi ini ifade etmi tir.384 Hâdimî,ye göre Kur'an her yönüyle kat'i olup, âmm lafız da kat'iyet ifade etmektedir. Ahâd haber ise zannilik ifade etmektedir. Âmm lafızlar da tahsis edildikten sonra zan ifade etmektedirler. Böylelikle ikisi de zanniyette e it hale gelmi olmaktadır. Haber-i vahidin Kur'an-ı tahsis edemeyece ini ifade eden alimler, bu konuda sahabenin uygulamasını delil olarak almaktadırlar. Mesela: Hz. Ömer (r.a) Fatma binti Kays'ın (50 / 670) Hz. Peygamberin bain talakla bo anmı 380 Nahl 16/44. Remli, afiu’Sa ır, Nihayetü’l – Muhtac, Beyrut, 1984, I.50. 382 Mecâmi’u’l- Hakâik, s.16. 383 Koca, slâm Hukuk Metodolojisinde Tahsis, s.214. 384 Hallaf, Fıkıh Usûlu, ,s.154. 381 80 kadına nafaka ve oturulacak yer (süknâ) tayin etmedi ine dair haberini385"Biz rabbimizin kitabını ve nebimizin sünnetini do ru veya yalan söyledi ini, ezberledi ini veya unuttu unu bilmedi imiz bir kadının sözüyle terketmeyiz" diyerek reddetmi ve “bo adı ınız” o kadınları gücünüz ölçüsünde oturdu unuz yerin bir bölümünde oturtun ve onları sıkı tırıp evden çıkarmaya zorlamak için kendilerine zarar vermeye kalkı mayın”386 âyetini okumu tur. Bu usûlcülere göre, haber-i vahidin Kur'an ve mütevâtir haberi tahsis edemeyece ine dair önemli delillerden biri de me hur arz hadisidir. Bu hadiste Hz. Peygamber "Benden bir hadis rivayet edildi i zaman onu Allah Teâlâ'nın kitabına arz ediniz. Allah'ı Tealanın kitabına muhalif olanı reddediniz”387 buyurmaktadır. Bu hadiste açıkça Kur'an'a aykırı olan ve onu tahsis eden haberlerin reddedilmesi istenmektedir.388 Ne var ki nesh bir hükmün sübut bulmasından sonra kendisine denk veya daha kuvvetli bir delil ile iptal edilmesi, tahsis ise mevcut bulunan ve tekerrür eden hükmü iptal de il sadece onu beyân etmektir. Beyân ise, beyân edilenden daha a a ı derecede bir delille yapılabilir. Dolayısıyla, haber-i vâhidle neshin caiz olmamasından, onunla tahsisin de caiz olmayaca ı anlamı çıkmaz. Haber-i vahidin reddine dair Hz. Ömer'den verilen örne e gelince, o bu haberi yalnızca haber-i vâhid oldu u için de il, bizzat bu haberi nakleden ravinin do ruluk ve hafıza gücünde tereddüt etti i için reddetmi ve bunu "do ru ve yalan söyledi ini, ezberledi ini veya unuttu unu bilmedi imiz…" diyerek açıklama getirmi tir. E er o bunu sadece tek ki inin haberi oldu u için reddetmi olsaydı, böyle bir gerekçeye ihtiyaç duymazdı.389 Arz ile ilgili hadisin hadisçilerin ço unlu u tarafından Hz. Peygamber'e nisbetinin sahih olmadı ını onun bid’at fırkaları tarafından uyduruldu unu söylemektedir.390 Haber-i vahidin Kur'an-ı tahsis etmesinin caiz oldu unu söyleyenler ise, âmm olan Kur'an ve mütevâtir sünnetin, sübût bakımından kesin olmakla 385 Buhârî, Talâk, 41(VI/183); Müslim, Talâk, 6 (H.N.36,37, II/l 114). Talâk 65/6. 387 el-Buhârî, Ke fü'l-esrâr, IV/23,24. 388 Koca, slâm Hukuk Metodolojisinde Tahsis, s.215. 389 Koca, slâm Hukuk Metodolojisinde Tahsis, s.216. 390 Mecâmi’u’l- Hakâik, s,26. 386 81 birlikte, delâlet açısından zanni oldu unu, has bir haber-i vahidin ise sübutu zanni olmakla birlikte delâleti kat’i oldu unu, ikisinin de zann ve kat'iyet hususunda birbirine denk oldu undan çatı ma halinde imkan nisbetinde ikisiyle de amel edebilmek için âmm'ın hassa yorulması gerekti ini savunmu lardır.391 Hâdimî, bu görü e öyle itiraz etmektedir: Bu konu âmmın zanniyet ifade etti i üzerine bina edilmi tir. Halbuki bize göre âmm katiyet ifade eder. Haber-i vâhid de sübûtu zanni oldu undan dolayı zan ifade eder. Çünkü delâlet sübutun bir unsurudur. Kitap kat'iyet ifade eder. Sadece delâletinde üphe vardır. O halde bunlar e it de iller. Tearuz ve cem kabul etmezler, bilakis râcih olan tercih edilir. Mesela: Tahsis taraftarları "Allah size, çocuklarınız hakkında erke e kadının payının iki misli (miras vermenizi) emreder"392 âyetini "Katil varis olamaz”393 hadisi ile "kafir Müslüman'a mirasçı olamaz"394 hadisinin tahsis etti ini ifade etmi lerdir. Hâdimî, ise buradaki gerçek muhassisin bu hadisler olmadı ı "Mü 'minler, mü 'minleri bırakıp da kafirleri dost edinmesin”395 âyeti oldu unu, miras durumunun da buradaki velayet kavramına dahil oldu unu ifade etmektedir. Dolayısıyla burada tahsis de il neshin söz konusu oldu unu, bundan dolayı tercih yapmak, yani ikisini cem edip ona göre hüküm vermek gerekti ini ifade ermektedir.396 6- cmâ'nın Kur'an-ı Tahsisi cmâ; Muhammed ümmetinden olan müctehidlerin, Hz. Peygamberin vefatından sonraki herhangi bir asırda herhangi bir mesele üzerindeki ittifaklarıdır.397 391 Koca, a.g.e.216. Nisâ 4/ll. 393 Tirmizi, Ferâid, 16(H.N.21O8, IV/424 394 Tirmizi, Ferâid, 16(H.N.21O8, IV/424); Ebû Davûd, Ferâid, 1O(H.N.29O9,111.326.327); bn Mâce, Ferâid, 6(H.N.2729.11.911). 395 Â1- mrân 3/28. 396 irvanlı, Efendi, Levâmiu’d-Dekâik fî Tercemeti mecâmiil’- Hakâik, s.168. 397 el-Cüveynî, mam-ı Harameyn, Kitâbu’t-Telhîs fi Usûli’I-Fıkh, IH/6;ed-Dibânî, Minhâcu'l- Vâdıh, 11/88; ez-Zerke i, Bahru'l-Muhit, IV/435,436; Hallaf, Usûlü'1-Fıkh, s.45; Ebû Zehra, Usûlü'1-Fıkh, s. 185; Zuhayli, el-Vecîz, s.46; el-Hınn, slâm Hukukunda Yöntem Tartı maları, s.325; Keskio lu, Osman, Fıkıh Tarihi ve slâm Hukuku, s.33. 392 82 Hanefi hukukçuları icmâ ile Kur'an naslarının tahsisinin caiz oldu u görü ündedirler. Hanefıler, mütevâtir ve me hur icmânın Kur'an-ı tahsis edece ini, ahad yolla gelen icmânın ise haberi vahidin tahsisinde oldu u gibi, ancak âmm'ın nastan önce kat’i bir delil ile tahsis edildikten sonra tahsis edilebilece ini söylemektedirler.398 7- cmâ cmâ: lügatte bir i e azmetmek ve (kesin kararlı olmak), "Tan yeri a armadan önce oruca kesin karar vermeyen (niyet etmeyen) kimsenin orucu yoktur "399 hadisinde oldu u gibi ve bir hususta fikir birli i etmek (ittifak) manalarına gelir. Istılahta ise, slâm ümmetine mensup müctehitlerin herhangi bir asırda er'i bir konuda ittifak etmelerine denir.400 Hâdimî ise öyle tarif eder: “Hz. Muhammedin ümmetinden müctehidlerin bir hukmu er’i üzerine ittifak etmeleridir.” Bazı âlimlere göre hüküm er’i veya gayri er’i olsun müçtehitler ittifak etmi lerse olu an bu ittifak icmâdır.401 8- cmâ'ın mkânı Nazzâmiyye ve iaya mensup olan bazı bilginler, u gerekçelerle icmâın vuku'unu reddetmi lerdir.402 1- Müctehidler tek bir ülke ve bölgede toplanmı olmayıp, de i ik ülkelere ve ehirlere da ılmı haldedirler. Onları tek bir yerde toplayıp görü leri ö renmek ya da her birinin görü üne güvenilir bir yoldan ula abilmek mümkün de ildir. 2- cmânın dayandı ı bir sened, bir delil mutlaka gereklidir. Söz konusu hükümle ilgili olan bu delil ya sübût ve delâlet yönünden kat'idir ya da sübût ve delâleti zanni bir delildir. ayet hem sübût hem de delâlet yönünden kat’i bir delil ise, normal olarak insanların bu delili bilmesi gerekir; 398 Koca, Ferhat, slâm Hukuk Metodolojisinde Tahsis, s.228. Tirmizî, Savm, 33 (H.N.730,III/108. 400 Atar, Fıkıh usûlü,s.13. 401 Mecâmi’u’l- Hakâik, s, 19. 402 Hallaf, Fıkıh Usûlu, s.37. 399 83 delâlet oldu una göre hüküm belirlenmi demektir. u halde artık icmâya ihtiyaç yoktur. Bu itiraza öyle cevap verilmektedir: Hangi türden olursa olsun, delilin varlı ı icmânın gerçekle me imkanı ve bilfiil meydana gelmesi açısından delil te kil etmez. Diyelim ki, delil kat’i dir; herkesin bunu bilmesine kaçınılmaz bir ey olarak bakmamak gerekir. Bazen bir meselede kat’i bir delil bulundu u halde bazıları bunun farkında olmayabilir ve bilenler tarafından bunun hatırlatılmasına ihtiyaç duyulabilir. 3- cmâ kar ıtları son olarak öyle bir gerekçe ileri sürmü lerdir. cmânın nakli de mümkün de ildir. Çünkü âhad olarak rivayet edilirse bu ekilde rivayet edilen icmâ kabul görmemektedir. Zira âhad haber ilim ifade etmez. Mütevâtirin ise, her tabakada aynı sayıda bir topluluk tarafından rivayet edilmesi gerekir ki bu da imkan dı ıdır. Bundan dolayı onun âhad yol dı ında bir yolla nakli mümkün de ildir.403 Hâdimî, bu itirazlara u ekilde cevap vermektedir: “Aynı asırda ya ayan bütün müctehidlerin fikir birli i etmeleri gerekir. E er bir asırda bir müctehid fikir birli i etmez ise bu konuda iki görü vardır. cmânın adedi art oldu una göre bazıları icmada geçerli olan kimselere en azı ikidir demi ler ise de Serahsi’ye göre üçdür. cmânın geçerlili ine Rasülün ehli beyti kifayet etmedi i gibi ne yalnız Hz. Ebu Bekir, Ömer ve nede yalnız ehli Medine kifayet etmez. Fakat mam Malik Medine ehli ile icmânın gecerli olaca ını ifade etmekle buna muhalefet etmi tir. Ve yine ashabı icmâ için sahabi olmak gerekmez. Sahabenin icmâsında tabiinin bulunması muteberdir. Yine müçtehidlerin Hz. Muhammedin ashabından olmaları gerekir. Geçmi peygamberlerden birinin ümmetinin müçtehidlerince yapılan fikir birli i icmâ olarak kabul edilmez. cmâ Hz. Peygamberin vefatından sonra meydana gelmi olmalıdır. Hz. Peygamberin’in ya adı ı devir hakkında icmânın varlı ı ve geçerlili inden söz edilemez.”404 Açıkça anla ılmaktadır ki, icmânın kaynak olu una kar ı çıkanlar görü lerini destekleyen istidlale elveri li bir delile sahip de ildir. Buna kar ılık 403 404 a'ban, slâm Hukuk lminin Esasları, s. 110. Mecâmi’u’l- Hakâik s, 19. 84 cumhurunn bu konudaki görü ü istidlale elveri li delil ile desteklenmi bulunmaktadır. u halde tercihe âyân olan ço unlu un görü üdür. 9- Hadis Rivayetinin artları: a.1- Tahammül artı Ta ımak anlamına gelen "hamele" kök fiilinden tefâul babından masdar olan tahammül, esas itibariyle yüklenmek demektir. Terkip olarak tahammülü’lhadis, hadis almak demektir ve tamamen rivayet kar ılı ıdır. Talebenin eyh adı verilen hadisçiden rivayet etmeye hak ve yetkisi bulunan hadisleri çe itli yollarla almasına denir.405 Hâdimî, hadisin tahammülü için tek bir art vardır ki o da akıllı ve temyiz ça ına ermi olmak artını getirmi tir. Temyiz ça ının hangi ya a tekabül etti i hususunda ihtilaf olmakla birlikte bazıları dört bazıları be bazıları on be ya oldu unu söylemektedirler.406 a.2- Edâ artları Hâdimî’ye göre hadisin edâ artları unlardır: a- Aklın kemâle, olgunlu a ermesi (rü d): Bu ki iden ki iye de i iklik arzetmektedir. Bunun ölçüsü sa lam olarak bulu ça ına erip, bunaklıktan ve akıl hastalıklardan beri olmaktır. b- Müslüman olmak: üphe yoktur ki hadis nakleden bir râvi her eyden önce, dine taalluk eden meselelerle ilgili haberleri nakletti i için bu nakillerin mesuliyetini yüklenmektedir. c- Zabtı tam olup ve hadis konusunda yanılmamalıdır. Yani hadisi, zabtı iyi olanların hadisine, ya antısını da onların ya antısına uygun olacaktır. d- Adaletli yani takva ve mürüet sahibi olmalıdır. Bunun ölçüsü büyük günahlardan sakınmak, seviyesiz hareketlerde bulunmamaktır.407 405 U ur, Müctebâ, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlü ü, Ankara 1992, s. 385. Mecâmi’u’l- Hakâik, s, 21. 407 Mecâmi’u’l- Hakâik, s. 21, 406 85 10- Nesh Meselesi Nesh sözlükte, izâle etmek, nakil, tebdil, münâsaha (miras paylarının ölüden varislerine nakledilmesi), tenasüh (ruhun bir bedenden di erine geçmesi) gibi manalara gelir.408 Istılahta ise nesh öyle tarif edilmi tir: " er 'i bir hükmün ondan sonra gelen er 'i bir delil ile kaldırılmasıdır.”409 Cumhur nazarında nesh aklen caizdir. Hristiyanlar neshi caiz görürken Yahudiler neshi caiz görmezler. Ancak Yahudilerden seviyye (Ebû sa el- sfâhâni'ye nisbet edilenler)410 koluna mensup olanlar neshi aklen caiz görürler.411 Hâdimî’ye göre nesh muhal de ildir. Çünkü ona göre maslahatlar, zamanın de i mesiyle de i iklik arzederler. Bir zamanda bir eyde maslahat görülürse, o fiil o zaman vacip kılınır, ba ka bir zaman zararlı olursa, haram kılınır. Bu ilaç içmeye benzer ki, bir ilaç bir zaman içildi inde fayda verdi i gibi hekim de onun içilmesini tavsiye eder, ba ka bir zaman zarar verir ve o, hekim tarafından yasaklanır. Neshin daha hafif (yani ilk mükellefiyetten daha kolay teklif) veya kendisine e it olan bir hükümle vuku' bulaca ında ittifak vardır. Fakat kendisinden daha a ır (yani ilk mükellefiyetten daha zor bir teklif) bir hükümle vuku' bulması ise cumhur’a göre caiz olmakla birlikte imam afii buna muhalefet etmektedir. Hâdimî’ye göre, neshte gerçek olan hükümlerde mashalata itibar etmektir. Dolayısıyla hafif bir hükümden daha a ırına intikal söz konusu olmu sa, maslahat onu gerektirmi tir. Yüce Allah'ın "Allah diledi i eyi 408 Atar, Fıkıh Usûlü, s. 259. Atar, a.g.e. s.259. 410 seviyye: Ebû sâ el- sfehâni'ye nispet edilen Yahudi mezhebidir. Ebû sa'nın ismine nispetle seviyye diye adlandırılan mezhep hakkında sınırlı bilgilere göre, Ebû sâ kendisini beklenen Mesih'in elçisi, hatta bizzat Mesîh ve peygamber olarak takdim etmi tir. Ebû sâ Allah ile konu tu unu ve Allah'ın kendisini Israilo ullarını asi ümmetlerin ve zalim hükümdarların zulmünden kurtarmakla görevlendirdi ini iddia etmi tir. Mesîhin âdemo ullarının en efdali oldu unu, onun geçmi peygamberlerden üstün oldu unu söylemi tir. Kendisi de Mesîhin elçisi oldu undan kendisinin de di er peygamberlerden üstün oldu unu iddia etmi tir. Bütün hayvan etlerinin yenmesini yaskalamı tır. îbâdet olarak 10 vakit namaz emretmi tir. Geni bilgi için bk. e - ehristâni, Ebû'1-Feth Tâceddin Muhammed b. Abdülkerim, el-Milel ve'n- Nihal, Beyrut 1992.11.239; ahin, M. Süreyya, "Ebû sâ sfehâni" D A, XXII/ 507. 411 Atar, a.g.e., s. 259. 409 86 yapar”412 âyeti de hükümde tedricili in (yani kolaydan zora do ru) mümkün oldu una i aret etmektedir. Meselâ: A ure gününde tutulan orucun, ramazan orucu ile neshedilmesi gibi (ki burada ramazan orucu, a ure orucudan daha zordur.), aynı ekilde ilk yıllarda ramazan orucunu tutmak ile fidye vermek arasında muhayyerlik varken, daha sonra oruç tutmanın emredilmesi de bunun vuku' buldu unu ve dolayısıyla caiz oldu unu göstermektedir. Hâdimî, bu meseleye (daha kolaydan daha zora do ru yapılan teklif) kar ı çıkanların ileri sürdükleri delilleri öyle zikretmektedir. Kar ı çıkanlar u gerekçeleri ileri sürmektedirler: lk olarak daha hafiften daha a ıra intikalde kullar için maslahat bulunmamaktadır. Hâdimî, buna bizim de il ârinin karar verece ini, dolayısıyla bu durumda âri kolaydan sonra zorun kullar için daha uygun oldu unu bildi i için emretmi tir, demektedir. kinci olarak yüce Allah, "Allah sizin için kolaylık diler, dinde size zorluk dilemez"413 buyurarak, insan için kolaylık diledi ini, kolaydan zora do ru yapılan teklifin ise kolaylık olmadı ını ifade etmektedirler. Hâdimî, ise buradaki tahfifin, hesabın kolayla tırılması, zorlu un ise azabın oldu unu vurgulayarak, aynı iddeti ekilde tahfiften maksadın bütün hükümler olmadı ı yani tahfifin umûmi olmadı ı sadece nisbî bir i oldu u dolayısıyla teklifin içerisinde zaten zorluk ve me akkatin bulundu unu söyleyerek, e er tahfif umûm olarak alınırsa bu durumda teklifin mümkün olamayaca ını belirterek kar ı çıkmaktadır.414 11- Neshin Gerçekle me mkanı Nesh, Kur'an'da vaki olmu tur. Fakat bu görü e Ebû Müslim elCâhız el- Mutezilî kar ı çıkmaktadır. Hanefılere göre nesh, Kur'an'da sabittir. Meselâ: Sava ta bir ki inin on ki iye kar ı gelece i âyeti, bir ki inin iki ki iye bedel oldu unu beyan eden âyetle neshedilmi tir. Yani Enfâl sûresinin 65. âyeti yine aynı sûrenin 66. âyetiyle neshedilmi tir 412 Hacc 22/14. Bakara 2 / 185. 414 Mecâmi’u’l- Hakâik, s,26. 413 87 Hâdimî, bunun gibi Kur'an'dan örnekler vererek neshin Kur'an'da vukû'u buldu unu ortaya koymaktadır.415 Câhız ise "Ona ne önünden ne de arkasından batıl yakla maz”416 âyetiyle mukabele ederek, neshin Kur'an'dan hiçbir eyi iptal edemeyece ini ifade etmektedir. Hâdimî, bu görü e öyle cevap vermektedir: Nesh batıl de ildir. Bilakis nesheden âyet de, mensuh olan âyet de Allah indinden gelen birer gerçeklerdir. Ancak ilâhi hikmet gere i biri di erinin hükmünü ortadan kaldırmaktadır.417 12- Âmm'ın Tarifi Lugatta müteaddid, sayıca fazla olan eylere umûlü bulunan manasınadır. Fıkıh Usûlü ıstılahı olarak "âmm, "sadece bir kere vaz’" olunup (kullanılıp, söylenip), hiçbir inhisar manası ta ımaksızın, kendisine elveri li olan her eyi kapsayan lafızdır. 418 Hâdimîye göre âmm, kendisi için uygun olan eylere amil olan lafızdır. Minhâc adlı kitapta bu tanıma "tek vaz'" kelimesini ekleyerek “tek vaz' ile kendisi için uygun olan eylere âmil olan lafız" diye tarif etmektedir.419 Mesela, "Kim zerre kadar iyilik yaparsa, kar ılı ını görür"420 cümlesindeki "kim" lafzı âmm'dır. Daha sonra Hâdimî, ibn Hümâm'ın âmm'ı "Fertlerin hepsine amil olan bir lafız'" eklindeki tarifini vererek bu tarifin Ebû Hüseyin el-Basrî'nin tarifinden daha isabetli oldu unu ifade etmektedir.421 13- Âmm'ın Delâleti Hanefi alimleri âmm'ın delâletinin 415 Mecâmi’u’l- Hakâik, s,26. Fussilet 41/42 417 Mecâmi’u’l- Hakâik, s.25. 418 bn Manzûr. Lisanü’l Arab, IX/102 419 Sava Pa a, slam Hukuku Nazariyatı, I/252. 420 Zilzal 99/7. 421 Mecâmi’u’l- Hakâik, s.25. 416 88 kat'i oldu u görü ünü zikretmektedirler. Kat'ilikten maksat, ihtilaf ihtimalinin (ister delilden kaynaklanan, ister dilden kaynaklanan) olmamasıdır. Hanefilere göre âmm, umum ifade eder, hususa ihtimali bulunmamaktadır. te böyle âmm bir lafız Kur'anda bulunuyorsa, haber-i vâhid ve kıyasla tahsis olunamaz. Çünkü haber-i vâhid ve kıyas zan ifade etmektedirler. Halbuki âmm lafız katiyyet ifade etmektedir. Dolayısıyla Allah'ın ''Üzerinde Allah'ın ismi anılmadan kesilen hayvanlardan yemeyin"422 sözünün "Mü'minin kesti i (ister Allahın adını zikretsin ister etmesin) helaldir”423 hadisi ile tahsis edildi ini söylemek do ru olmamaktadır. afıi ve Malikilerin ço unlu a göre, Hanefılerden de mam Maturidi'ye göre, âmm'ın her zaman tahsise ihtimali vardır ki bu da delilden ne et etmektedir. Bundan dolayı âmm ifadelerin haber-i vâhid ve kıyasla tahsisi mümkündür.424 14- Ümmete Olan Hitaba Peygamberin Dahil Olup Olmayaca ı Genel olarak ümmete olan hitaba örfen peygamber ve sahabe de dahildir. Bazı alimler, ifadeler mutlak olarak zikredildi i zaman peygamberin dahil olmayaca ı iddiasındadırlar. Bu konuya Hanefi âlimlerden Cassas öyle açıklık getirmektedir: Kur’andaki hitaplar bütün ümmeti kapsadı ı gibi peygamberi de kapsar. Ancak bazı hitaplar sadece peygabere yönelik olup ümmeti kapsamaz.425 Hâdimî, ise burada cumhurun görü ünü tercih ederek, peygamber de eriatle mükellef oldu undan dolayı onu da kapsar demektedir. ayet Peygamber böyle bir âyetle muhatap olup da onunla amel etmemi olsaydı, onu terketseydi, sahabe bunun nedenini sorardı. Onlar sormasalar da eriatın umumi olması onun peygamberi de kapsadı ına delildir.426 Bazı fiillerin peygambere has oldu u, bunlara ümmetin dahil olmadı ı eklinde bir itiraza Hâdimî, çe itli örnekler vererek bunların sadece 422 En'am 6/121. bn Mâce, Zebâih, 4 (H.N.3173, II /1059). 424 Hallaf, Fıkıh Usûlu, ,s.152. 425 Hallaf, a.g.e. ,s.152. 426 Mecâmi’u’l- Hakâik, s,24. 423 89 peygambere has fiiller olmadı ı, bazılarını peygamberin de zaman zaman terk etti ini (Duha namazı gibi) bazılarının da herkese amil oldu unu (Kurban bayramı namazı, ahitsiz, mihirsiz ve velisiz nikah)ifade etmektedir. Bazı konularda bir delile istinaden umumun dı ında olması her zaman böyle olacak anlamına gelmemektedir. Zira hasta, yolcu, hayızlı kadın da bazı hükümlere, bu mazeretleri süresince muhatap olmamakla beraber bu mutlak manada umuma dahil olmadıkları anlamına gelmemektedir.427 15- Mendûbun Emredilip- Emredilmemesi Hanefilere göre mendûp emredilmemi tir. Ancak bunda mecazi bir emir söz konusudur. Bazı muhakkik alimlerden nakledildi ine göre ise mendûp emredilmi bir fiildir. Kadı Bâkıllâni ve afilerin cumhuru da bu görü tedir.428 afıiler, ilk olarak mendûbun ittifakla itaat içerdi ini, itaatin ise emredilmi bir fiil oldu unu söylerken, Hâdimî, her itaatin emir içermedi ini ifade ederek bu görü e katılmadı ını beyân etmektedir.429 kinci olarak afiler öyle demektedirler: Dil bilimcileri emri, emr-i icâbi ve emr-i nedb diye ikiye ayırmı lardır. 430 Hâdimî, dil bilimcilerini emr-i tehdîdi ve emr-i ibâha diye de ikiye ayırmı tır. Buna göre mühabın da emrin içine dahil edilmesi oysaki hiçbir mezheb bunu kabul etmemi tir.431 16- Yasak Kılmadan Sonra Gelen Emirin Durumu Yasaktan sonra gelen emir ki bu emrin nehye muttasıl olması gerekmektedir konusunda çe itli görü ler bulunmaktadır. Meselâ: Kabir ziyareti yasa ını kaldıran hadiste Hz. Peygamber öyle buyurmaktadır: "Sizi kabirleri ziyaretten men etmi tim. Artık ziyaret 427 irvanlı, a.g.e, s.201. Hallaf, Fıkıh Usûlu, ,s.89–90. 429 Mecâmi’u’l Hakâyık, s, 22. 430 Hallaf, a.g.e. ,s.89–90. 431 Mecâi’u’l- Hakâik, s, 22. 428 90 edebilirsiniz"432 Yüce Allah da Cuma namazı sırasında alı -veri yasa ından sonra "Namaz kılınınca artık yeryüzüne da ılın ve Allah'ın lütfundan isteyin."433 buyurmaktadır. mam afii ve Amîdî gibi alimler böyle bir emrin ibahaya delâlet etti ini belirtmi lerdir. Hanefılerinin ço u, afiilerden Bakıllânî ve Fahreddin Râzî(ö.606/1210) böyle bir emrin vücûba delâlet etti i görü ündedirler. Kemalâddin bni Hümâm ise, böyle bir emrin yasak ve haramlık hükmünü ortadan kaldırdı ını ve emredilen fiilin yasaktan önceki (mübâh, vâcib, vb) hükmünün geri gelmesini sa ladı ını ifade etmektedir.434 Hâdimî, ibn Hümâm'ın bu görü ünün daha do ru oldu unu ifade ederek, bu görü ü tercih etti ini ifade etmektedir. 435 17- Nehiy Hâdimî nehyi öyle tarif etmi tir: Fiilden el çekme ve fiili terk etme talebine delâlet eden lafızdır. Müellif nehiy sı asının yedi manada kullanıldı ı ifade ederek nehyin bu manalara delâletini âyet ve hadislerden örnekler vererek öyle açıklamaktadır. a- Haramlık ifade eder "Rızık endi esiyle çocuklarınızı öldürmeyiniz.."436 b- Kerahat ifade eder "Sizden biriniz tenasül uzvuna sa eli ile dokunmasın"437 c- Dua ifade eder "Ey rabbimiz, bize verdi in hidâyetten sonra kalplerimizi saptırma"438 d- r ad ifade eder: "Açıklandı ı zaman ho unuza gitmeyecek eyleri sormayın"439 432 Tirmîzî, Cenâiz 60 , (III / 370, H. N.1054.) Cum'a, 62/10. 434 a'ban, slâm Hukuk lminin Esasları, 285,286. 435 Mecâmi – il Hakâyık, s, 21. 436 srâ 17 / 31 437 Buhârî, Vüdu' 19 (I /46); el-Hindî, Ali Muttakî, Kenzu'l-Ummâl, Beyrut 1993, IX /352 ;(H.N.26407) 438 Al-i mran 3/8. 439 Mâide 5/ 101. 433 373 91 e- Tahkir ifade eder: "Kafirlere verdiklerimize göz dikme”440 f- Sonucun açıklanması, akıbetin bildirilmesi: “ Allah’ı yaptıklarınızdan gafil zannetmeyin"441 g- Ümitsizli e dü ürme (Ye's): "Artık bugün mazeret bildirmeyin"442 Müellif bunlarla birlikte nehyin daha ba ka manalarının da oldu unu ifade etmektedir.443 18- Nehyin Tekrara, Fevre Delâlet Etmesi ve Herkesi Kapsaması Nehiy, alimlerin ço unlu una göre, nehyedilen fiilden fevren (hemen) ve sürekli olarak terk etme talebine delâlet eder ve bütün fertleri kapsar. nsanın uuru yerinde oldu u müddetçe nehiyden uzakla ması gerekmektedir. Bazı alimler, kadınların hayızlı iken bazı ibadetlere muhatap olmadı ından hareketle nehyin devam ifade etmedi i kanaatindedirler. Müellif onların bu itirazına öyle cevap vermektedir: Buradaki devamdan maksat ömür boyu ve mutlak olarak devamdır.444 Yani ibadetlerde temizlik esas oldu undan hayızlı kadın ise bu artları ta ımadı ından bu nehye muhatap olmamaktadır. Hâdimî, nehyin devamı noktasında ileri sürülen hayızlı kadının durumunu çok dakik bir dü ünceyle açıklayarak bunun böyle olmadı ını vurgulamaktadır.445 19- Hata le Yapılan Fiilden Sorumlu Olma Hata ile yapılan fiilden dolayı sorumlu tutulmak aklen caizdir. Çünkü Allah'u Teâla hata ile yapılan fiilden muaheze edilmemeyi dilemeyi Kur'an'da: "Ey rabbimiz; e er unuttuk veya hata ettikse bizi muahaza 440 Hicr 15/88 brahim 14/42 442 Tahrîm 66 /7 443 Mecâi’u’l- Hakâik, s, 26. 444 Mecâi’u’l- Hakâik, s, 27. 445 Hâdimî, a.g.e. s.27. 441 92 etme"446 diyerek övmektedir. E er hata ile yapılan fiilden dolayı ki inin sorumlu tutulması aklen mümkün olmasaydı, böyle bir dua Kur'anda övülmezdi ve böyle bir dua da muhal olurdu. Mutezile muahaza kasten yapılan cinayetlerde olup, hata da ise kasıt olmadı ından ki i sorumlu olmaz,447 demektedir. 20- Günah Amaçlı Yapılan Yolculu un Ruhsata Etkisi Günah için yapılan yolculuk (devlete isyan ve yol kesme gibi) ruhsata ne kadar etkilidir? Yani böyle bir yolculu a çıkan ki i seferi midir? Seferili in kolaylıklarından faydalanabilir mi? Hanefiler böyle bir yolculu un ruhsata mani olmadı ı görü ündedirler. Di er üç imama göre ise ( afı, Malik, Ahmed) böyle bir yolculuk ruhsata manidir. Hâdimî, bu konuda Hanefilerin görü ünü destekleyerek öyle demektedir: Bu konudaki nasslar mutlaktır. Dolayısıyla mutlak itlakı üzere bırakılır. Ancak zaruret halinde takyid edilir. Mesela: Yüce Allah Bakara suresinde "Sizden her kim hasta veya yolcu olursa (tutamadı ı günler kadar)ba ka günlerde kaza eder.”448 Buyurmaktadır. Hz. Peygamber bir hadisinde "Namaz, peygamberinizin dilinde size mukimken dört, yolculukta iki rekat olarak farz kılındı. "449 buyurmaktadır. Hâdimî, bu iki nassta yolculu un mutlak olarak zikredildi ini dolayısıyla seferili i de kapsaması gerekti ini vurgulamaktadır. Di er üç imam, ruhsatın nimet oldu unu, masiyet olan i te nimetin olamayaca ını vurgulayarak böyle bir yolculu un ruhsata mani oldu u eklinde görü beyân etmektedirler.450 Hâdimî, ruhsatın nimet oldu u görü üne katılmakla birlikte, günahın yolculu un kendisinde olmadı ı, yolculukla birlikte bulunan niyette oldu unu söylemektedir. öyleki, e er ki i bir tâate niyet etse yolculuk tâate dönü mektedir. Hac ve cihad gibi bazı ibadetler seferili i 446 Bakara 2 /285. irvanlı, Efendi, Levâmiu’d-Dekâik fî Tercemeti mecâmiil’- Hakâik, s, 138 448 Bakara, 2/184 449 Müslim, Salat, 1 (H.N.5.I./479) 450 Hallaf, Fıkıh Usûlu, ,s.87. 447 93 gerektirdi i gibi ia e temin etmek, geçim sa lamak da (ticaret gibi) ço u zaman yolculu u gerektirmektedir. Ondan dolayı Yüce Allah yolcuya kolaylık tanımaktadır. Dolayısıyla yolculu u ruhsat için bir sebeb kılmı tır ki bunda hayr-ı kesîr (çok hayr) bulunmaktadır.451 21- Geni Zamanlı Vacibin Edâsı Vâcib Müvessa’ oldu u zaman vaktin bütünü onun edası için uygundur. Mükellef onu vaktin içinde diledi i zamanda ifa edebilmektedir. Fakat vaktin tamamını geçirmemesi gerekmektedir. Hal böyle olmakla birlikte afıiler, böyle bir vacibin vaktin evvelinde, Hanefıler ise, vaktin ahirinde eda edilebilece ini savunmaktadırlar. Hâdimî, madem vâcib geni zamanlıdır. âri'de bu fiile geni bir zaman tayin etmi tir, o halde mükellef bunda muhayyerdir. Vaktin diledi i kısmında fiili eda edebilir. Dolayısıyla vaktin hangi bölümünde (evvelinde veya âhirinde) bu fiili eda ederse etsin, icmâ ile günahkar sayılmaz. E er buna bir vakit tayin edilirse (vaktin evveli veya sonu) o zaman bu fiil, muvassa' olmaktan çıkar, mudayyak olur ki bu da tavassua aykırıdır.452 Madem ki vâcib geni zamanlıdır, o halde onun vaktin evvelinde veya âhirinde edâ edilece ini savunmak tekrar onu mudayyak hale getirmek demektir. Bundan dolayı geni zamanlı vacibe vakit tayin etmek (vaktin evveli veya âhiri) do ru görünmemektedir. 22- Sahabenin Rivayetiyle Amel Edilip Edilmemesi Sahabenin Hz. Peygamberden umûm lafızlarla nakletti i hadisler herkese amildir. Meselâ, Hz. Peygamber kom u için uf’a hakkı tanımı 453 ve içinde aldatma olan bütün alı - veri leri fasid kabul etmi tir.454 Hanefilere göre râvi durumunda olan sahabi kesinlikle adaletli olup, Peygambere asla yalan isnad etmez. Dil bilgisini iyi bildi i için âmm lafzı hass ile karı tırmaz.455 451 Mecâi’u’l- Hakâik, s, 29. irvanlı, Efendi, Levâmiu’d-Dekâik fî Tercemeti mecâmiil’- Hakâik, s,174. 453 Ebû Dâvut, Sünen, Büyu’ ve’l- cârât 73 ; ( H.N.3514,III/ 784). 454 Ebû Dâvud, Büyü' ve'I- cârât 24 ; ( H.N. 3376,111 / 672 ). 455 irvanlı, Efendi, Levâmiu’d-Dekâik fî Tercemeti mecâmiil’- Hakâik, s, 144. 452 94 Hâdimî, sahabenin hepsinin adil456 oldu unu âyetlerden deliller getirerek savunmaya çalı maktadır.457 Hz. Peygamberin "Ashabım yıldızlar gibidir, hangisine uyarsanız hidâyet bulursunuz."458 hadisini zikrederek görü lerini temellendirmeye çalı maktadır. Hâdimî, Yüce Allah Hz. Peygamber'in sıfatını beyân ederken "O hevasından konu maz, O'nun söyledi i vahiydir"459 demi tir. O halde Peygamberin eriat hakkındaki sözleri gerçektir ve vücûb ifade etmektedir. Nitekim hepsi Allah katından indirilmi bulunmaktadır. Allah katından indirildi inden dolayı Kur'an'in içinde çeli kili ifadeler yer almamaktadır. Zira Yüce Allah "E er (o) Allah'tan ba kası tarafından (indirilmi ) olsaydı, onda birbirini tutmaz çok eyler bulurlardı."460 der.461 üphesiz Allah (c.c.) tefrikadan ve ihtilaftan, "Birbirinizle çeki meyin" âyetiyle uzak durulmasını emrederken Peygamber (s.a.s.)'in birbirlerine zıt hükümler veren sahabeyi uyulması gereken yıldızlar mesabesinde addetmesi mümkün görünmemektedir. Zira sahabeden bazıları arap satı ını haram görürken bazısı helâl kabul etmektedirler. Bunun gibi birçok örne in sahih senedle bize kadar rivayet edildi i de bir gerçektir. Bütün bunlardan dolayı bize dü en Peygamber'in Allah'tan getirdi i Kur'an'a ve Allah'ın emriyle dini açıklama sadedinde Peygamberden sahih senedle rivayet edilen hadislere tabi olmaktır. Sahabenin içtihadlarında hata etti i gün gibi a ikâr ken Peygamber'in her zaman hata etme ihtimali bulunan ki ilere uymayı emretmesi mümkün görünmemektedir.462 afiler ise Hz. Peygamberin sözü hâss oldu u halde sahabe bunu âmm olarak anlamı olabilece i ihtimalinden hareketle âmm ile amel etmemi lerdir.463 Hâdimî, afiilerin bu görü üne, "E er biz bu konuda böyle dü ünürsek, 456 Konu ile ilgili geni bilgi için bk. Kırba o lu, M. Hayri, slâm Dü üncesinde Hadis Metodolojisi, Ankara 1999, s. 68–93. 457 Konu ile ilgili olarak bk. Fetih 48 /18–29; Bakara 2 /143 458 Kırba o lu, a.g.e, s.68–93 459 Necim 53.3.4. 460 Nisa 4/82. 461 irvanlı, a.g.e. s. 150. 462 Elbânî, Silsiletü'l-Ehâdisi'z-Zâifa ve'1-Mevzua, Riyad 1421, I /150–152. 463 irbini, Mu ni’l-Muhtaç, Beyrut, 1984, I. s.50. 95 yani sahabenin âmm lafız ile hâss lafzı karı tırdı ını kabul edersek, sünnetin mana ile nakledilmesi yaygın oldu undan sünnetle hüküm veremez duruma dü eriz.464 eklinde kar ılık vermektedir. Bütün bu gerçeklere ra men Ehl-i Hadis'in ve daha genel anlamda Ehl-i Sünnet'in "sahabenin hepsi âdildir" genellemesini yapmı olması, temelinde ideolojik saiklerden kaynaklanmaktadır. Sahabenin bazılarının bir takım hatalar ve günahlar i lemi olmaları, onların genel olarak müslümanlar nazarındaki mevkiine herhangi bir eksiklik getirmez. Bu açıklamalar ı ı ında Hz.Peygamber'i gören herkesi sahabe addeden Ehl-i Hadis'in anlayı ından ziyade, onunla uzun süre birlikte bulunan islam davası u runda çile, eziyet çeken, sava an, gündelik hayatta da onunla birlikte olan yakın çevresini, yani "dost ve arkada larını"sahabe olarak kabul eden bazı usûlcülerin tanımı daha sa lıklı görünmektedir. Zaten "sahabe- ashab"kelimesinin anlamının "dost-arkada (lar)" olması da bu görü ün haklılık payını artırmaktadır. Bu sonuçlar kar ısında, sahabeyi Hz.Peygamber’i gören herkesi, cerh ve ta'dil kapsamı dı ında bırakan Ehl-i Hadis'in bu tutumunun isabetli olmadı ı, tam aksine bazı sahabîlerin veya sahabî kabul edilen bazılarının cerh ve ta'dil kapsamına alınması gerekti i anla ılmaktadır. Ehl-i Hadis'in tanımıyla sahabenin cerh ve ta'dil kapsamına alınmasını, onların de erini küçültmek veya onlara hakaret etmek eklinde yorumlamak son derece yanlı olup, gerçeklerle ilgisi olmayan bir iddiadan ibarettir. Di er yandan sahabenin cerh ve ta'dil kapsamına alınmasını gerekli görü ümüz, sadece adalet sıfatı yönünden de il, bilhassa "zapt sıfatı" yönünden de gereklidir. Zira onlarında sünnet ve hadisleri naklederken bir takım hata ve kusurları, yanlı anlamaları, telkin, irsal, israiliyyat, mesihiyyat v.b. rivayetlerinin hadislere karı tırılması gibi açılardan bir takım hatalara maruz kalmaları sebebiyle, cerh ve ta'dilden geçirilmesi gerekti i söylenebilir.465 Klasik hadis usûlünde savunuldu u gibi, gerçekten sahabenin hepsi 464 465 irvanlı, Efendi, Levâmiu’d-Dekâik fî Tercemeti mecâmiil’- Hakâik, s, 156. Kırba o lu, slâm Dü üncesinde Hadis Metodolojisi, s.92–93. 96 cerh ve ta’dil kapsamına alınması ilmi bir zorunluluk arz etmektedir. 23- Rüyâ le Amel Edilip - Edilmemesi Rüyâ lügatta, "dü , uyku halinde zihinde beliren dü ünceler ve olaylar demektir.466 Tasavvufa göre ise rüyânın hakikati udur: Rüyâ kalbe gelen hatır ve muhayyile ile tasavvur edilen bir haldir. Rüyâ, uykuda bütün his ve uur hallerinin tamamen yok olmadı ı bir sırada görülür. Rüyâ, insanların kalblerinde yaratılan ve karar kılan eyin tahayyül ve tasavvur yolu ile idrak edilmesinden ibarettir.467 bn Arabî (ö.638/l240) rüyâyı öyle tanımlar: "Rüyâ, Allah Teâlâ'nın melek vasıtasıyla hakikat veya kinaye olarak kulun uurunda uyandırdı ı nefse ait idrakler ve vicdanî duygulardır. Ya da eytanî telkinlerden kuru ve ya karı ık hayallerden ibarettir. Rüyâ, uyanık halde iken içimizden geçen hatıralara benzer. Görme i i âfâkî ve gözle oldu u gibi, rüyâ nefse ait ve kalb ile de olur, Bu itibarla sâdık ve do ru rüyâ, peygamberlerin ve onlara tâbi olan sâlih kimselerin gördü ü ahsa ait misallerdir ki, âfâkî ve hâricî delâlet yönleri vardır.468” Rüyânın yoruma ba lı olarak delil olabilece i konusu Kur’ân'da da geçmektedir. Hz. brahim'in o lu mü ahede etmesi. 469 smail’i rüyâsında kurban ederken Yusuf’un rüyâsında onbir yıldızın kendisine secde etti ini görmesi.470 Mısır melikinin gördü ü rüyâ"471 ile Hz. Peygamber'in Mekke fethine dair rüyâsı472 ve bu rüyâlârın do ru çıktı ı Kur’ân'da anlatılmaktadır. Hz. Peygamber'in: "Müminin rüyâsı nübüvvetin kırkaltı cüz’'ünden biridir.”473 buyurması, peygamberli inin ilk altı ayındaki rüyâlâr gibi, müminlerin gördükleri sâdık rüyâlârın hak oldu una i arettir. Nübüvvet kapısının kapandı ı, ama sâdık rüyâ kapısının açık oldu u eklindeki 466 Ku eyri Abdülkerîm b.Kerîm, er-Risâle,(Haz. Süleyman Uluda ), stanbul,1981,s. 404; Ethem Cebecio lu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlü ü, Rehber Yayınları. Ankara, 1997, s.600. 467 Ku eyrî, age, s. 574. 468 bn Arabî, Muhyiddîn, el-Futuhâtu’l – Mekkiyye, Thk. Osman Yahya, Kahire, c. II, 35 vd. 469 Saffât, 37/107. 470 Yûsuf. 12/4. 471 Yusuf, 12/12. 472 el-Feth, 48/27. 473 Buhâri. Tabir, 26. 97 hadisler,474 rüyânın bir bilgi edinme yolu olabilece ine i aret etmektedir Hâdimî rüyâyı öyle anlatır: “Rüyâ, müjde gibi, gâliben sevilen bir eye mahsus kılınmı tır. O ey uykuda görülür. Denilmi tir ki; rüyâ ile uyanık halde, görülenin arası ayrılsın. Öyle ise; uyanıklık halindeki idrak etme görmedir. Uyku halinde idrak etmek de rüyâdır.”475 Rüyâ; kelamcılara göre bâtıl bir hayaldir. Çünkü uyku idrâkin zıddıdır. Buna kar ı Kur'ân'da bulunan enbiyanın rüyâda gördükleriyle ve hadiste bulunan Salih rüyânın peygamberlikten bir cüz oldu u ve (a.s)'in onunla vahiy'den önce amel etmesiyle sual sorulursa buna kar ı öyle cevap verilir: Bu halkın bütününe nisbetledir. Enbiyaya nisbetle de il. Fakat ona kar ı sual gelir ki: Kelâmcılar'ın inkârı una binaendir ki, onlar mutlaka hevass-ı bâtînîyyeyi inkâr ederler, öyle ise bir kısmını bırakıp, bir kısmında isbatta bir mânâ yoktur. ununla def olundu ki, bu enbiyada, mu'cize kabilindendir. Deriz ki: Bu takdirde kelâm, enbiyanın dı ında bâtıl bir hayal olmaya te'vil olunur. u bilinmelidir ki; bu Peygamber (s.a.v.)'in u hadisinin mutlak olan zahirine muhaliftir: "Mü'mimin rüyâsı, nübüvvetin kırk be cüz'ünden bir cüzdür."476 Bir rivayette ise: "Rüyây-ı Sâliha; nübüvvetin kırk altı cüzünden bir cüzdür".477 Di er bir rivayette ise:"Salih bir adamın rüyâsı"478 geçmektedir. Ba ka bir rivayette, "Salih bir rüyâ; nübüvvetin yetmi cüzünden; bir cüzdür."479 Yine ba ka bir rivayette ise hülm (yalâncı arzu) eytandandır." 480 "Vahiy kesilir ve mübe irat kesilmez ki, bu salih bir müminin gördü ü veya kendisine gösterilen sâlih rüyâdır"481 hadisleri vardır. Cevap ise bunların hepsi caiz olur ki kerâmet yolu üzere harikalârdan olsun.482 Hâdimî Rüyâ gören insanları üç sınıfa ayırır. 474 Müslim, Rüyâ, 7. Hâdimî, Berîka, c. I, s. 141. 476 Müslim, Rüyâ, 5765. 477 Müslim, Rüyâ, 5872. 478 Müslim, Rüyâ, 5876. 479 Buhârî, Tabir, 1820. 480 Buhârî, Tabir, 1828. 481 bn Mace, Rüyâ, 3898. 482 Hâdimî, Berîka, c. I., s. 142. 475 98 1.Peygamberler: Onların rüyâlarının hepsi do rudur. Bazan tabire ihtiyaç duyulur. 2.Salihlerin rüyâlârının ço u do rudur. Bazan onların içinde tabire muhtaç olmayanları vardır. 3.Onların dı ındaki rüyâların da do ruluk ve karı ıklıklar vardır. Yine onlar da üçtür. Mesturdurlar, (durumlan bilinmez); gâlib olan halin do rulu udur. Fâsıktırlar; gâlib olan karı ık olmaktır. Bazan do ru çıkar. Kâfirlerdir ki; onların do rulu u az olur. Öyle ise, rüyânın Kitab ve Sünnet'ten biri mukabilinde delil olması imkânsız olur. Her ne kadar rüyâ, Kitab ve Sünnet'ten bir eyin teyidinde, onları beyan etmekte ve izah etmekte ve onların muhtemel oldu u eyi tayin etmek ve benzeri eylerde bulunmaları caiz ise de böyledir. Öyle ise; rüyâ ile Kitab ve Sünnet'e muarız ve mukabil olarak delil getirmeleri bâtıl olur.483 Hâdimî, rüyânın sebepleri hakkında unları söyler. “Hikmet sahiplerinin sözlerinin hikâyelerinden anla ılan, uyanıklık halinde nefsin görülen eylere teveccühü, yiyecek eylere ula maya mânidir. Uyku ile mani kalktı ı zaman nefis, dinde Levh-i Mahfûz diye tabir olunan, kendisinde bütün mevcudatın ekillendi i ruhanî aklî cevherlere biti mekle nefis hazır vaziyette olur. eriat ehlinin yanında ise rüyâ için, bir melek vardır. Ona rüyâ mele i denilir. Uyanıklık halinde bu melekle birlikte münâsebet yok olur. Uyku esnasında ise bu münâsebet hâsıl olur. Mele in levhden aldı ı ey nefiste tab olunur. Co an ilhamlar Kuds'ün tarafındandır.”484 Hâdimî rüyâyı üçe ayırır: 1 - Himmet rüyâsı: Bu uyanıklık halinde hayal etti i eydir. Onun için bu tür rüyâlara itibar yoktur. 483 484 Hâdimî, Berîka, c. I. s. 143. Hâdimî, Berîka, c. I., s. 144. 99 2 - llet rüyâsı: Bu hastalıklardan ne et edicidir. Ve yine onun için de bir itibar yoktur. 3 - eytan rüyâsı: Bu rüyâların karı ık olanıdır. Yine bu da muteber olan bir ey de ildir, özellikle alimlerin Allah'ın Kitabına veya Muhammed (s.a.v.)'ın sünnetine muhalefet ettikleri zaman gördükleri rüyâdır. 485 Yani uykudaki rüyâ, bilhassa bu vasıflarıyla hûkümlerin marifetinde sebep olamaz. Rüyâ, muhalefet esnasında ilham olmaz. Bilakis, eytanın vesvesesi ve kâzib rüyâ olur. B- Hâdimî’nin Fıkıh Usulundeki Yeri slâm hukuk tarihçileri, fıkıh usûlü alimlerinin yazmı oldukları eserleri üç kısma ayırmaktadırlar: Birinciler, Hanefi usûl ve prensiplerini esas alıp onları bir araya getirmek maksadıyla eser yazanlar olup, Tarikat-ı Hanefıyye veya Tarikat-ı Fukaha diye isimlendirilmektedirler. kinciler, afiî usûl kaidelerini bir araya getirmek maksadıyla eser yazan alimler olup, Tarikat-ı afiiyye veya Tarikat-ı Mütekellimin diye isimlendiril mektedirler. Üçüncüler ise hem Hanefi hem de afiî ekollerince tayin ve tespit edilmi olan kaide ve kuralları cem etmek üzere eser yazmı olan bilginler olup, el-cem' beyne'1-tarîkateyn eklinde isimlendirilmektedirler. Hâdimî eserini birinci metod ile kaleme almı bir slâm hukukçusudur. Bu metodun karakteristik özelli i, istinbata ölçü olarak Hanefi usûl ve prensiplerini esas alıp onları bir araya getirmek, delilin deste inde mücerred usûli kaideleri tespit ederken, imamlardan nakledilmi fıkhî, fer’i meseleleri gözden uzak tutmayıp bu fer’i meselelerin dayandı ı usûlü beyânla, kaideleleri fer'i meselelere uygulamaktır. Konu ile ilgili usûl kaidelelerini açıkladıktan sonra fürua bunun nasıl uygulandı ına dair örnekler vermekte, usûlde verdi i kuralların, furua nasıl uygulandı ını göstermektedir. Mesela; Vâcib-i müvessâ'nın edasının sebebi ile ilgili usûl bilgisini 485 Hâdimî, a.g.e., c. I, s. 144. 100 verdikten sonra ikindi namazının güne batmak üzere iken kılınmasının sahih olup-olmadı ını verdi i usûl kuralları çerçevesinde açıklamaya çalı maktadır.486 C. Kavaid-i Külliye Yönünden: Hâdimî Mecâmiu’l- Hakâikta, ikinci hatimeyi kavaid-i külliyeye tahsis etti i için aynı zamanda bir fıkhi kaideler kitabıdır. urası da var ki burada kaideler erhedilmeksizin sadece zikr olunmakla yetinilmi tir. kinci hatimede 155 civarında kaide mevcuttur. Eserin içerisinde çe itli vesilelerle geçen kaideleri hesaba katacak olursak Mecami'de 170–180 civarında kaide vardır diyebiliriz. Di er kavaid kitaplarına göre bu, önemli bir rakamdır. Hanefilerin en eski kavaid kitabı hicri 3–4. asırlarda ya amı olan Ebu Zeyd ed-Debbusi'nin Risale'si 17 kaideyi, 4. asırda ya amı olan el - Kerhi'nin Mecmuası 37 kaideyi, Mecelle 99 kaideyi ihtiva etmektedir.487 te Mecami' bu yönüyle usul kitaplarından ayrılır. Külli kaide öyle tarif edilebilir: Kaide: Lugatta temel ve temelin aslı manasınadır. Ço ulu ise " el – Kavâid "Evin temeli" demektir.488 Nitekim Kur'an'da da öyle buyruluyor: " brahim ve smail, Ka'be'nin temellerini yükseltiyorlardı... ".489 Bir ba ka ayette de öyle buyruluyor : “Bunun üzerine Allah, binalarının temelini çökertti de, tavanları ba larına yıkıldı..." 490 "Kavâid" kelimesi her iki ayette de " evin üzerine yükseldi i temel " manasınadır.491 Istılahta ise çe itli ekillerde tarif edilmi tir. Küllî kaideler, fıkıh kitaplarının tertip ve tasnifinden sonra ortaya çıktı ı için, tarif ve tahlillerine de ancak muahhar kitaplarda rastlıyoruz. Bu sahada yazılan ilk eserlerden Kerhî ve Debbusi' kaide yerine "Asl" tabirini kullandıklarını görüyoruz. Cürcanî (v.816/1413) kaideyi öyle tarif ediyor: "Kendisinden cüzziyatın ahkâmının elde edilmesinde, onların tamamını içine alan küllî bir 486 Mecâi’u’l- Hakâik, s, 37. bn Manzur, Lisanü’l-Arab, 1968,III,361,el- sfahani, Ragib el-Müfredat Fi Garibi’l- Kur’an, Mısır,1961,s.409. 488 el- sfahani, a.g.e. s.409. 489 Bakara,2/127 490 En-Nahl,16/26 491 bn Manzur, a.g.e, s.409. 487 101 emirdir.492 elFeyyumi' ye (v.770/1368) göre kaide, "zabıt" manasındadır ve tarifi öyledir: "Bütün cüzlerini içine alan küllî bir emirdir”.493 Zamanımıza yakın müelliflerden et-Tehânevî (v. 1158/1745) de iki ayrı tarif veriyor. Ona göre, kaide, ulema istılahında asıl, kanun, mesele, zabıt ve maksad gibi tabirlerin müteradifi olarak kullanılır. Kaideyi ise öyle tarif ediyor: "Kendisinden cüziyyatın ahkâmının elde edilmesinde, onların hepsini içine alan küllî bir emirdir"494 Mustafa Güzelhisârî (v. 1215/1800) de Hâdimî’nin eserinin sonunda küllî kaideleri, "Kavâidün Küllîyatün ev Ekseriyyâtün" eklinde takdiminden hareketle öyle diyor:" Denildi ki: Bu tarif fukahaya göre de ildir. Fukahaya göre kaide, cüzlerin ekserisine amil olan, hükmü ekseridir. Fakat, muhtar olan musannifin de i aret etti i gibi, Kavâidin külli ve ekseri olmaktan daha umumî bir mana ta ımasıdır".495 Mecelle arihi Ali Haydar Efendi (v.1355/1936), Güzelhisârî' nin tahlillerinden mülhem olarak öyle bir tarif veriyor: "Cüziyyatın ahkâmı bilinmek için, o cüziyyatın küllisine (ve) ya ekserisine muntabık ve muvafık olan hükmü küllî (ve) ya ekseridir".496 Hâdimî uygulanabilen ise “ amil oldu u mes'elelerin büyük ço unlu una âlibî hükümdür”.497 Mesela "Adet muhakkemdir" kaidesi insanlar arasında her hangi bir niza çıktı ı zaman hakkı tesbit konusunda örf ve adete bakılaca ını, onun hakem olaca ını ifade eder. Belli sınırlar dâhilinde bu kaide, ilgili her mes'elede geçerlidir. Ama örfün hilafına tarafların dermeyan ettikleri bir art veya nass varsa o hususta o art veya nass geçerli olur, örfe itibar edilmez. Diyelim ki örfte, bir araba satıldı ı zaman onunla beraber bazı alet ve edevatın mü teriye verilmesi adeti varsa o adet gere ince, söylenmese bile o e yaların da verilmesi zaruridir. Fakat " u e ya hariçtir" diye ba tan bir art konu ulmu a o e ya o örften hariç 492 El-Cürcani, Ali b. Muhammed, et-Tarifat, Mısır. 1938,s.114 El-feyyumi, Ahmed b. Muhemmed, el- Misbahu'l - Münir, Kahire,1977, s. 510. 494 Tahanevi, Muhammed Ali, Ke afu Islahati'l-Fünun, stanbul, 1984, II,1276. 495 Güzel Hisari, Menafıu'd-Dekaik Fi erhi Mecâmii'l-Hekayık, 1308, s.308 496 Ali Haydar, Dureru'l-Hukkam, stanbul, 1330.S.27. 497 Hamevi’nin, el-Medhal, 2/ 946,Dıma k,1387 s.18. 493 102 kalır. te buna benzer kaidelere "Fıkıh Kaideleri" veya "Külli Kaideler (Kavaidi Külliye)" denilir. Burada Mecami'de geçen kaidelerin hepsini zikretmeyece iz. Ancak tesbit edebildi imiz kadarıyla Mecelle'nin ilk yüz maddesi arasında lafzan yer almayanları arzetmekle yetinece iz: Mukayese imkânımız olsun diye birkaç örnek verecek olursak:498 1. Helal ve haram ictima etse, haram helale galip gelir. 2. Haram kılıcı ile helal kılıcı içtima etse, haram kılıcı galip gelir. 3. Ayn olan eylerden ibra, dava (iddia) etmedikçe, caiz de ildir. 4. vazın cüzleri, muavvazın cüzlerine göre taksim olunur. 5. er'i hükümler için sebep (delil) aranır. 6. Bir eyin devamı, aslı (nın devamı) ile kaimdir. 7. Müctehidin bir hükmü söylemesi (duruma göre ) vücub veya nedb ifade edebilir. 8. Yeminler, lafızlara göre muteber olur, niyetlere göre de il. 9. Mubah i ler, ba kasına eza etmemekle mukayyeddir. 10. krar, red ile merdud olmaz. 11. Ba kasının aleyhine ikrar geçersizdir. 12. Bir eyin helal veya haramlı ı taharet veya necisli i hakkında bir asıl (hüküm) sabit oldu u zaman bu (hüküm) ancak yakin ile zail olur. 13. Hükmün bekası, sebebin bekasına muhtaç de ildir. 14. Kuvvetlinin zayıfa bina edilmesi fasiddir. 15. Haklar mücerred olarak satılamaz. 16. Deynin deyn ile mübadelesi batıldır. 17. Tabi' metbudan önde olmaz. 18. Tercih, illetlerin çoklu una göre olmaz. 19. nsanın, kendi mülkünde tasarrufu ancak, kom u zarar görmezse, sahihtir. 498 Mecâi’u’l- Hakâik, s.38–39. 103 20. (Ba ka bir hükme göre) maslahatı (te'min) çoklu u tercih sebeblerindendir. 21. Borcun, borçlunun (rızası olmaksızın alacaklıdan) ba kasına temliki caiz de ildir. 22. Tenakuz, ikrarın mukırr aleyhine sıhhatine mani de ildir. 23. Mûcib mevcud olunca mûcebin (ayrıca) söylenmesine gerek yoktur. 24. Nass ibare tahsisi gerektirir. 25. Daru'l - slam'da cehalet özür de ildir. 26. (Kendisine ihtiyaç duyulmayan hükümlerde) cehalet, özür olarak kabul edilir. 27. lletinin ortadan kalkmasıyla hüküm ortadan kalkmaz. 28. Hüküm (bir eyin ) cinsine göre verilir, cüz'iyyatına göre de il. 29. üpheli eylerde hürmet sabit olur. 30. ( er'an) vacip olmayan bir ey verildi i zaman geri istenir. 31. Bir maksatla verilen eyin geri istenmesi caizdir. 32. (Rivayetler) tek tek zann ifade etse bile aklî delille desteklenmesi artıyla (o rivayetlerin) mecmuunun kesinlik ifade etmesi mümkündür. 33. Borçlar misliyle ödenir. 34. krardan rucu' batıldır. 35. (Hükmün) sirayeti er'i hususlardandır. 36. badetlerin sabit olu unda üphe (onun sıhhati için) kafidir. 37. Vâkıfın artı ariin nassı gibidir. 38. Bir ey, sadece, bütün yönlerden ba kasıyla aynı oldu u zaman ona ilhak edilir. 39. eriat, hücceti sadece beyyine, ikrar ya da yeminden çekinmeden ibaret saymı tır. 40. Teaddi sebebiyle tazminat vermek muavezat (bedelli muamelelere) mahsustur. 41. Zulmün ortadan kaldırılması vacip, öylece bırakılması haramdır. 42. Örf, ancak fukahanın içtihadına aykırı dü medi i zaman hüccet olur. 104 43. Kayıtlara ba lı hükümde itibar, son kaydadır. 44. tibar, söylenmi sözedir; Kasda de ildir. (Talak, azadlama, kısas'tan afv gibi konularda). 45. cma dı ında ictihad, delili sabit olmadıkça ba layıcı de ildir. 46. llet kendi cinsinin (makisun aleyh) çoklu u sebebiyle tercih olunur. 47. Bir eyin hükmünün sabit olmayı ı, artlarının sabit olmayı ındandır. 48. nsanlardan zararı def etmek için zahirle amel etmek asıldır. 49. Cahil için fetva, müctehid için ictihad gibidir. 50. Bir asla mahsus fer'in varlı ı, aslın varlı ına delalet eder. 51. er'an müsade olunmayan her art batıldır. 52. Vesileler, maksatlar hükmündedir. 53. Bir eyin özelliklerini ta ıyan ba ka bir ey, o eyin hükmünü ta ımayabilir. 54. Hüküm aynı olduktan sonra sebebin ayrılı ına itibar yoktur. 55. Bir ki i, ba kasının rızası olmadıkça onun lehine mülkiyet isbat edemez. 56. Hakiki (mananın) ta yirinde niyetin tesiri yoktur. 57. Ayn'ların te'cili geçersizdir. 58. tîkadi hususlarda zanna itibar yoktur. 59. Bulu dan önce çocu un (fiili) kerahetle tavsif olunmaz. 60. Niyabet, vekâlet veya velayetin dı ında birisi ba kası yerine hasım (davacı) kabul edilmez. 61. Hatta (el yazısına) itibar edilmez ve onunla amel olunmaz. 62. Yeni bir hak ortaya çıkmadıkça umumi ibradan sonra dava, ru'yet edilmez. 63. Menfeat tek ba ına bulunmaz. 64. Kâdînin hükmü er'a uygun olursa geçerlidir. 65. Sultana, ma'siyette itaat yoktur. taat ma'rufta vardır. 66. Cüz'i arızalar sebebiyle asli hüküm sakıt olmaz. 67. Me ekkat umumi olunca hüküm hafifler. 68. Farz ve bid'at arasında mütereddid olan eyi yapmak evla, sünnet 105 ve bid'at arasında mütereddid olan eyi terketmek evla, vacip ve bid'at arasında mütereddid olan eyi yapmak evladır. 69. Zulme u rayan, ba kasına zulmedemez. 70.Cüz'i misal, külli kaideyi bozmaz. 71. Bir arta ba lı olan ey, o artın sabit olu uyla sabit olur, o artın sübutundan önce mevcut de ildir. 72. Bir eyi yapıp yapmadı ında üphe eden kimsenin o eyi yapmamı sayılması asıldır. 73. er'an vacip olan ey (ayrıca) hakimin hükmüne muhtaç de ildir. 74. ( er'an) vacip olan ey, (insanın) sa - salim olmasına ba lı de ildir. Ama mubah olan ey sıhhate ba lıdır. 75. Muayyen bir (mikdara) ba lı olmayan vacip, azlık veya çoklukla de i iklik arzetmez. 76. Mü terek lafzın muhtemel mânalarından birisi, hakim kanaatla tercih edilebilir. 77. Maksud olması mümkün olmayan bir ey tasarrufa, tebean dahil olabilir. 78.Fer', aslın sakıt olmasıyla sakıt olur. 79.Mahkemede yemin daima bir eyin olmadı ı hakkında yapılır. 106 SONUÇ Hâdimî, Osmanlıların zirveye ula mı olmasına ra men bu durumu devam ettirememesi nedeniyle, artık duraklama devrine girdi i bir dönemde ya amı tır. Ya adı ı dönem tetkik edilecek olursa, ulemâ bir merkezde toplanmı ve ilim halka ö retilmekten ziyade bir kazanç ve makam elde etme vasıtası olarak kullanılır hale gelmi ti. te böyle bir ortamda dünyaya gelen Hâdimî, ilk olarak aslen Buharalı olan babası Kara Hacı Mustafa Efendi’den ders almı , daha sonra Konya Karatay ve son olarak da stanbul Kazâbadî medresesinde e itim görmü tür. Zamanını de erlendirmeyi çok iyi bilen genç, ilim a ı ı müderris Kazâbadi’nin rahle-i tedrisi ile yetinmemi , medresenin zengin kütüphanesinde mütalea yapmı tır. Çalı malarıyla Hâdimî, arkada ları arasında kesb-i liyâkat etmi , büyük bir din âlimi olaca ı belli olmu tu. Çünkü Cenab-ı Hak, zenginli i istedi ine ilmi de isteyene vermi tir. talip olmu te Hâdimî, ilme ve ona kavu mu tur. Camilerde verdi i vaazlarda da halkın takdirini kazanmı tı. Ana ve babasına son derece ba lı olan Hâdimî, stanbul’da tahsilini tamamlayınca memleketine dört katır yükü kitabı ile döndü ve babasının medresesinde ders okutmaya ba ladı. Kısa zaman içinde kendisini tanıtan genç âlimin medresesi, daru-l ulûm haline geldi ve pek çok talebe yeti tirdi. Hâdimî, Topkapı Sarayı’nda Halife’nin iltifatına mazhar olmu ve kendisine stanbul’da kalması teklif edilmi ti. Fakat memleketine ve ailesine çok ba lı olan Hâdimî, münasip bir ifade ile Hâdim’e dönece ini söylemi ve satın aldı ı kitaplarla Hâdim’e dönmü tür. Hâdimî, Hâdim’de bir yandan ders verirken bir yandan da eser telifiyle me hur olmu , yazdı ı eserlerin müsveddelerini tilmîzleri tetkik ederek kitap haline getirmi ler ve ço altmı lardır. Hâdimî, âlim, air ve fakih oldu u kadar talim ve tedriste de mahirdi. Zira sayısız talebe ve âlim onun rahle-i tedrisinde feyiz almı tır. Hâdim’de kurmu oldu u medresesi adeta bu günün üniversitesi mesabesinde idi. Hâdimî, yazmı oldu u eserleriyle, slam âlemini uyandırmı , insanlı a büyük hizmette bulunmu , hüsn-ü ahlâkiyle dinine ve milletine örnek olmu bir 107 ahsiyettir. Hâdimî çok yönlü bir zâttı. Hakkında birçok yazılar yazılmı tır. Bu yazılara ra men, o’nun ilmî kudretini ölçmek mümkün olmamı tır. Hâdimî soyundan bu güne kadar pek çok din ve ilim adamı yeti mi ve memleket çapında öhret yapmı lardır. Bu soydan gelen en me hur âlimlerden biri Hâdimî’nin o lu Müderris Abdullah Efendi olup, bir tefsiri ve bir çok esere erhleri ve ha iyeleri vardır. Hâdimî, asrının büyük hukukçularındandı. Gerek tahsil sırasında, gerek daha sonra, ömrünün büyük kısmını harcayarak ö renmi oldu u bütün mezheblere ait fıkıh usûlü bilgilerini, Mecâmi’u'l-Hakâ'ik’ta ba arıyla bir araya getirip yazmı oldu unu ifade edebiliriz. Hâdimî, Te ri usûlünün mevzûunu “Mecâmi‘u’l Hakâ’ik” adlı eserinde, er’i delilleriyle, sıhhatleri isbat etmi olan, er’i hükümleri bilmektir; tarzında izah etmi tir. Bu hususta doksan dokuz maddelik bir kavâid-i külliyesi de mevcuttur. Hatta Cevdet Pa a’nın riyâsetinde te ekkül eden heyetin hazırlamı mecellenin ba oldu u ahkam-ı tarafında bulunan yüz kavaidin otuz üçünün Hâdimî’nin eserlerinden alındı ı söylenilmektedir. Bu hale göre, Hâdimî’nin, gerek hukukta gerekse fıkıhta ilmî bir otoriteye sahip oldu u bir gerçektir. Ehl-i Sünnet ve Ehl-i Sünnet dı ındaki bütün mezhebleri iyi bilen müellif, herhangi bir mezhep taassubuna dü meden, onların görü lerini delilleriyle birlikte zikretmi tir. Bununla beraber bu görü ler arasında delilini daha kuvvetli buldu u Hanefi Ekolünü tercih etmi tir. Hâdimî, görü leri de erlendirirken sırf kendi mezhebinin üstün oldu unu isbat etmek veya ortaya koymak gibi pe in fikirlerle hareket etmemi tir. Tenkid ve tasviplerini hep dini ve akli deliller muvacehesinde yapmı tır. Di er mezhep mensuplarına ve fikirlerine gayet saygılı davranmı tır. Onları anlayı sız, cahil, gafil olmak, fıkhı bilmemek, fıkhi anlayı tan yoksun bulunmak gibi herhangi bir vasıfla nitelememi tir. 108 slâm hukukundaki ehliyeti ve derin kavrayı ı eserin dilinde de kendini göstermi tir. Eserin dili, insanların hukuk usûlü ile ilgili problemlerinin çözümü için ba vurduklarında, açık ve net cevaplar bulabilece i net ve sade bir niteli e sahiptir. Hâdimî, bu eserinde Arapça'ya vukufunu ispat etmek gibi bir gayret sarfetmemi , bu yüzdendir ki, uzun, insanın zihnini yoran, ba ı ile sonu arasındaki irtibatın koptu u cümlelere yer vermemi tir. Eserin dili ne anlamayı zorla tıracak kadar veciz ne de insanları bıktıracak kadar uzundur. Özetle; Hâdimî, ya adı ı döneme ilmî ve fikri yönden damgasını vurmanın yanında; yeti tirdi i talebeleri, te’lif etti i eserleri, kendinden sonra uzun yıllar e itim ve ö retime hizmet eden medreseleri ile adını günümüze ta ımı önemli bir ahsiyettir. Do du u yer olan Hâdim’de, de i ik zamanlarda adına sempozyumlar düzenlenerek, ilçenin adını Hâdimî sayesinde duyurmaya çalı ması bu tespitimiz do rulamaktadır. 109 110 111 B BL YOGRAFYA Ahmed b. Hanbel, el- Müsned ,Ça n Yay., stanbul ,1992. Akçura, Yusuf, Osmanlı Devletinin Gerileme Devri, T.T.K, Ankara 1998 Akgündüz, Ahmet, "Güzelhisârî, Mustafa Hulusi", D A,1992 Atar, Fahrettin, Fıkıh Usûlü, stanbul 1996 Aydın, Hakkı, slâm Hukuku ve Molla Fenari, stanbul 1991 …………….. Sivaslı Kemaleddin bn Hümâm Hayatı ve Eserleri, Sivas,2000 Ba datlı, smail Pa a, Hediyyetü'l- Arifin, Maarif, Basımevi, stanbul, 1955 Bilmen, Ömer Nasuhi, Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, stanbul 1967 Buhârî, Muhammed b. smail, el-Camiu’s-Sahih, Ça rı Yay., I-VIII, stanbul 199 Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, (Sad: A.F. Yavuz- smail Özen), Meral Yayınları, 1992 Büyük Ali Haydar Efendi, Usûlü Fıkh Dersleri, stanbul 1326 Cebecio lu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlü ü, Rehber Yayınları. Ankara, 1996 Cerraho lu, smail, Tefsir Tarihi, Ankara 1996 Çeker, Orhan, "Ebü Said Muhammed el-Hâdimî'nin Mecâmî’u'l-Hakâik ", Selçuk Üniuersitesi lahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 8, Konya 1998, s.15 Dârekûtnî, es-Sünen, Dâru'l-Mehâsin li't-Tabaâti, Kahire, 1996 Do an, D. Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, stanbul 1994.II.Sy.8, s.45 Do an, Lütfi, “Büyük Hâdimî”, Diyanet Gazetesi, Ankara, 10 Aralık, 1971,sy.25. s.31 Ebu Süleyman, el- Fıku’l- Usûli, Mekke 1984 Ebû Zehra, Muhammed, slâm Hukukunda Suç ve Ceza, (Çev: brahim Tüfekçi), stanbul 1994 …………………………..Usûlü’I-Fıkh, Kahire 1958 Ed- Dibânî, Minhâcu'l- Vâdıh, fî lmi Usûli’l- Fıkh, Câmiatu Karyunus, Bingazi,1995 ed-Dihlevî, ah Veliyyullah, Hüccetullâhi'l-Bâli â, (trc.Mehmet Erdo an), 110 stanbul 1994 el- Buhâri, Abdülaziz b.Ahmed, Ke fu’l-Esrâr alâ Usûli’l-Bezdevî, Beyrut 1994 el- Kerhi, Ebu’l-Hasan, Risaletün Fi’l- Usul, Mısır,1961 Elbânî, Silsiletü'l-Ehâdisi'z-Zâifa ve'1-Mevzua, Riyad 1421 El-Cürcani, Ali b. Muhammed, et-Tarifat, Mısır. 1938 el-Cüveynî, mam-ı Harameyn, Kitâbu’t-Telhîs fi Usûli’I-Fıkh, Beyrut 1996 El-Feyyumi, Ahmed b. Muhemmed, el- Misbahu'l - Münir, Kahire,1977 el-Gazali, Ebu Hâmid Muhammed, el-Menhûl min Talikâti'1-Usûl, Dıma k 1980 ……………………………………….el-Müstasfâ min lmi'l- Usûl, (Fevâtihu'rrahamût ile beraber) Beyrut, t.y. el-Hınn, slâm Hukukunda Yöntem Tartı maları, (trc. Halil Ünal) Rey Yay. Kayseri, 1993 el-Hindî, Ali Muttakî, Kenzu'l-Ummâl, Beyrut 1993 el-Mâverdî, mam Ebi’l-Hasan Ali b. Muhammed, E'lamu'n-Nübüvve, Beyrut,1994 el-Merâ î, Abdullah Mustafa, Fethü’l- Mübîn, 2. Baskı, Beyrut 1394 el- mam e - irâzî, Ebû shak brahim b. Ali; el-Lüm'a fi Usûli'l Fıkh, Dıma k 1995 el- sfahani, Ragib el-Müfredat Fi Garibi’l- Kur’an, Mısır,1961 el-Urmevî, Abdullah b. Muhammed; el-Hâsıl mine'l-Mahsûl fi Usûli'l-Fıkh, Camiatu Karyunus, Bingazi,1994 Erdo an, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlü ü, stanbul, 1998. Ero lu, Bahtiyar, “ Ebû Saîd Mehmet Hâdimî ve Kütüphanesi”, Yeni pek Yolu dergisi, 1997 Ertan, Veli, "Vefatının 211. yılı Münasebetiyle Büyük Hâdimî Hayatı, Eserleri ve Tesirleri" slâm Medeniyeti, 1973, II. s.102. Erünsal, smail, Türk Kütüphaneleri Tarihi, (II), Ankara, 1988. Erünsal, smail, Türk Kütüphaneleri Tarihi, Ankara, 1988 e - ehristânî, Ebû'1-Feth Tâceddin Muhammed b. Abdülkerim, el-Milel ve'n- 111 Nihal, Beyrut 1992 e - evkânî, mam Hafız Muhammed b.Ali, r âdu'l Fuhûl ilâ min lmi'l Usûl, Kahire,1992 et-Tahanevi, Muhammed Ali, Ke afu Islahati'l-Fünun, stanbul, 1984 Ez-Zerkâ, Mustafa Ahmet, El- Fıkhü’l – slamî fî Sevbihi’l- Cedid, Dıma k 1968 ez-Zerke î, Bedrüddin b. Muhammed Bahadır, Bahru'l -Muhit fi Usûlü'l- Fıkh, Kuveyt,1992 Ez-Züheyli, Vehbe, el-Veciz fî Usûli’l – Fıkh, Dâru’l- Fikr Dıma k,1987 Ferac, Ahmet, Nazariyyetü’l-Âmmefi Fıkhi'l slâmi ve Tarihihi, Beyrut, l992 Fırat,Yavuz, Ebû Saîd Hâdimî ve Risâletü Tertîli'l-Kur’ân, M.Ü. S.B.E.(Basılmamı Yüksek Lisâns Tezi ), stanbul 1991. Gökta , Salih, Ebû Saîd Hâdimî ve Hâdim, Konya,1999 tsz, Güzelhisârî, Mustafa, Hulusi, Menâ-fi'u'd-Dekâ'ik fî erhi Mecâmi'i'1- Hakâik, ( stanbul 12.731.308; Kahire 1288) Hâdimî, en-Nesâyih ve'1-Vesâyâ (Mecmuatu'r-Resail), Matbaa-i Amire, stanbul 1302 …………Berika, Bosnalı H. Muharrem Efendi Matbaası, stanbul 1287 ............... Ebû Saîd, Tarîku's-Saâde, Süleymaniye Kütüphanesi, Re id Efendi nr: 1017 ……….. câzetnâme, Süleymaniye Ktb. ……….. Mecâm‘u'l -Hakâyık, Matbaa-i Amire, stanbul, 1369 …………Mecmû'atü'r-resâ'il (n r. Konevî Abdülbâsir Efendi), stanbul 1302 ………. Tarîku's-Sâdâti'n-Nak ibendiyye, Süleymaniye Kütüphanesi, Re id Efendi nr: 1017 ……….. Tuhfetü’l- Mülûk fî r âdi Ehli’s-Sülûk, (Terc: Hasan Alakase), nsan Yay. 2002. ……….. Vahdet-i Vücût Risâlesi, Süleymaniye Kütüphanesi. Hâdimo lu, Numan, Hâdim ve Hâdimliler Bibliyografyası, Ankara, 1983 Hallaf, Abdulvahhab, Fıkıh Usûlu, Kahire, 1947 Haydar, Ali, el-Medhal, 2/ 946, Dıma k, 1991 112 Hamevi’nin, Dureru'l-Hukkam, stanbul, 1330 bn Arabî, Muhyiddîn, el-Futuhâtu’l – Mekkiyye, Thk. Osman Yahya, Kahire, 1986 bn Haldun, el-Mukaddime, Mısır. ts, III.1061 bn Mâce, es-Sünen ,Ça rı Yay., stanbul, 1992 bn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b.Mükerrem, Lisânü’l-Arab, Beyrut,l994. bn-i Kayyim, ’lâmu’ı-Muvakkı’în an Rabbi’l-Âlemîn, I.IV, Beyrut,1977 lber Ortaylı, “Osmanlı’da 18.Yüzyıl Dü ünce Dünyasına Dair Notlar” , Cumhuriyet’e Devreden Dü ünce Mirası Tanzimat ve Me rutiyet’in Birikimi, (Edit: Tanıl Bora, Murat Gültekingil), leti im Yayınları,5.Baskı, stanbul 2003 mam Malik, Muvatta, Ça rı Yay. stanbul, 1992 slam Âlimleri Ansiklopedisi, Türkiye Gazetesi Yayınları, stanbul, 1985 Kahraman, Abdullah “Ebû Saîd el- Hâdimî’ nin Hayatı Eserleri lmi Ki ili i ve Bazı Fikri Görü leri, DEÜ FD, sayı XVIII, zmir; 2003 Karaman, Hayreddin, slâm Hukuk Tarihi, stanbul, 1989 ……………………. slâm Hukukunda ctihad, stanbul 1996 …………………….. “Fıkıh”, D A, XIII/4. stanbul, 1996 Kazancıgil, Aykut, Osmanlı’da Bilim ve Teknoloji, 2.Baskı, Ufuk Kitapları, stanbul, 2000 Kehhale, Ömer Rıza, Mu’cemü’l- Müellifîn, Dâru hyâi’t- Turâsi’l- ‘Arabîyye, Beyrut, 1328 Keskio lu, Osman, Fıkıh Tarihi ve slâm Hukuku, Diyanet, Yay. Ankara 1988 Kılıçer, M.Esad, slâm Fıkhında Rey Taraftarları, Ankara 1994 Kırba o lu, M. Hayri, slâm Dü üncesinde Hadis Metodolojisi, Ankara 1999 Koçyiyit, Talat, Hadis Usulu, TDV Yay. Ankara,1997 slâm'da nanç Esasları, MÜ FY, stanbul 1998 Ku eyri, Abdülkerîm b.Kerîm, er-Risâl,(Haz. Süleyman Uluda ), stanbul,1981 Mardin, Ebû'1-Alâ, Huzur Dersleri, smail Akgün Matbaası, stanbul, 1966 Miras, Kamil, Tarih-i lm-i Fıkh, stanbul, 1331 Muslu, Ramazan, “Ebû Saîd Muhammed Hâdimî ve Nak ibendilik Risâlesinin Tahlili, Sakarya Üniv. lahiyat Fak. Dergisi, IV, 2001. 113 Müslim, b. el- Haccac, Sahih-i Müslim, (IV), Sönmez Yay., stanbul 1987 Olgun, Tahir Mevlevi, Edebiyat Lügati, stanbul 1973 Osmanlı Ansiklopedisi, z Yayıncılık, stanbul 1996 Rasim, Ahmet, Osmanlı Tarihi, emsi Matbaası, stanbul 1328 Rehber Ansiklopedisi, hlâs Matbaası, tsz, c. VII, Sadele tirilmi Mecelle, ( brahim Ural, Salih Özcan), stanbul 1995 Sava Pa a, slam Hukuku Nazariyatı Hakkında Bir Etüt, (trc. Baha Arıkan), Kitabevi Yay., stanbul, t.y. Seyyid, Bey, Usûl-i Fıkıh dersleri, stanbul, 1928 ahin, M. Süreyya, "Ebû sâ sfehâni" D A. Ankara,1995 ak, zzet, “Osmanlı Döneminde ve Günümüzde Hâdim.”, Ba Bozumu Kültür ve Senlikleri Bildirisi, 1987 ener, Abdülkadir, Kıyas, stihsan, Istılah., Ankara 1971. im ek, Halil brahim, Osmnalıda Müceddidilik XII / XVIII. Yüzyıl, Sûf Yayınları, 2004 irbini, Mu ni’l - Muhtaç, Beyrut, 1984 irvanlı, Ahmed Hamdi Efendi, Levâmiu'd-dekâik fî tercemeti Mecâmii'lHakâik, stanbul 1293, MÜ FK, Kayıt No: 505 Tirmîzî, es- Sünen, ça rı Yay. stanbul,1992 Toksarı, Ali, "Usûlu'l Fıkh", slâmi Kavramlar, Ankara 1997 U ur, Müctebâ, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlü ü, Ankara 1992 Uyan, Abdullatif, slam Me hurları Ansiklopedisi, BereketYayınevi, stanbul,1993 Uzunçar ılı, smail Hakkı, Osmanlı Devletinin lmiye Te kilatı, Ankara, 1965 Uzunçar ılı, smail Hakkı, Osmanlı Tarihi, TTK, Ankara, 1978 Ünal, smail Hakkı, Ebu Hanife’nin Hadis Anlayı ı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, Diyanet Yay., Ankara, 2001 Yeni Türk Ansiklopedisi, Ötüken Ne riyâtı, stanbul 1985 Zekkiyüddin, a’bân, slam Hukuk lminin Esasları, (trc. brahim Kafi Dönmez) 114 Ankara,1990 Zeydan, Abdülkerim, el-Medhal lî- Diraseti' - eriati'l- slâmi, Ba dat 1969 ……………………. Fıkıh Usûlû,( çev: Ruhi Özcan), stanbul 1993 115

Log In

EBÛ SAÎD MUHAMMED EL-HÂD MÎ’N N HAYATI VE

EBÛ SAÎD MUHAMMED EL-HÂD MÎ’N N HAYATI VE

Related Papers

RELATED PAPERS