Mircea Eliade - Mitlerin Özellikleri

Talha Ramazan Kocaer

Mitlerin tüm arkaik ve geleneksel toplumlardaki bütün tür ve işlevlerini içerebilecek tek bir tanım bulmak olanaklı değildir, yalnızca mitlerin son derece karmaşık kültür gerçekleri olduğunu söyleyebiliriz. Öncelikle mitler ritüellerde yer alır, ritüelde gerçekleştirilen eylemler doğrultusunda kolektif bir bilinç oluşur. Ritüellerin oluşturduğu kolektif bilincin içerdiği mitler aslında toplumsal bilinçaltını yansıtır. Mitler aracılığı ile kültür ve toplumsal bellek aktarılır, ritüellerde yer almasının yanında mitler kutsal öykülerdir. Sağladığı ortak bilinç sayesinde kültürle toplumu bir arada tutar, ayrıca kökene dair yol göstericidir. Arkaik toplum ve bu toplum bünyesinde bulunan arkaik insan için köken kutsaldır, kökeni bilen gücü elinde bulundurur. Köken bilmenin getirdiği gücü açıklamak gerekirse, varlığın temelini ve nasıl oluştuğunu bilmek aynı eylemleri taklit ederek o varlığı yeniden oluşturmayı sağlayabilir, arkaik toplumların insanları için kökenin bilinmesi sihirli bir üstünlük sağlar. Günümüzde dahi mitlerin kaybolmadığı ve varlığını koruyarak gizlendiği söylenebilir, günümüze gelindiğinde dahi insan düşüncelerinde ve davranışlarında mitlerin etkisi söz konusudur, hatta modern insan her ne kadar farkında olmasa da yeni ve örtülü inisiyasyon biçimleri olan gizlenmiş mitler ile karşılaşıp onların sonucunda zihinsel olarak olgunlaştığı söylenebilir. İnsan bugün olduğu hale gelirken birtakım olaylar yaşamıştır, mitler işte bu olayları anlatmaktadır. Kültürlere ve inanışlara göre mitler değişiklik gösterir, mitler coğrafya ve kültürlere uygun olarak insanların inanabileceği şekilde biçimlenmiştir. Mitler kendi içlerinde insanlara iyilik ya da ahlak güvencesi değildir, mitlerin asıl işlevi modeller açıklayarak dünyanın ve insanın varlığına anlam vermektir. Mitlerden kalıntılar günümüzde Yunan ve Akdeniz inanışlarında örtülü ve Hristiyanlaştırılmış olarak varlıklarını sürdürmektedirler. Klasik Yunan mitleri, edebi eserin dinsel inanışa karşı kazandığı zaferi o dönemden beri temsil etmektedir. Mitin tanımlanması konusunda geçmişte yaşanmış bir anlam karmaşası söz konusudur. Önceden mit "fabl", "uydurma", "kurmaca" türlerle karıştırılmakta ve "hayal" olarak görülmekteydi, fakat günümüzde daha farklı bir açıdan değerlendirilmektedir ve özellikle geçmişteki toplum-insanlar üzerine araştırmalar gerçekleştiren bilim insanları tarafından bu anlam "kutsal gelenek, eski vahiy, örnek gösterilecek model" şeklinde düşünülmektedir. Mitler masal ve saga türlerine yakındırlar, masallar ve sagalar içlerinde mitsel nitelikler barındırmaktadırlar, mitlerdeki arketipleri diğer iki tür de barındırmaktadır ve saganın masaldan ziyade mite ve gerçeğe yakın bir tür olduğundan bahsedilebilir. Masalda kaderini kendi yazan kahraman ve aristokrasi yer alması sebebiyle gelenekten kopuk bir haldedir bu sebepten ötürü de gerçek hayattan ve mitlerden kopuktur. Mitleri masallardan ayıran uzaklık ilkel kültürlerde daha az mevcuttur, aydın ve proletaryan sınıf arasındaki uçurum arttıkça masallar ve mitlerin de ayrılığı artmaktadır, ilkel kültürlerde masallarla mitler birbirine karışmış vaziyette olmasına karşın kabilede kutsal görülen unsurlar doğrultusunda mitler göz önünde tutulur, ayrıca kutsallığı azalan yok olmadan mitler masalların içine gizlenir. Kozmogoni mitleri ile köken mitlerinden bahsedecek olursak, bir şeyin kökeninden bahseden her mitsel öykü kozmogoniyi önceki kozmogoniyi sürdürür ve bütünler çünkü kozmogoni mitiyle oluşumu anlatılan dünyada ortaya çıkan varlıkların kökenlerinden bahsedilmektedir. Bunun yanı sıra köken mitleri tedavi amacıyla da kullanılmaktaydı, hasta birey köken mitinin yenilenmesiyle alcheringa adı verilen mitsel ya da düşsel zamana dahil edilirdi, bir çeşit trans haline benzetebileceğimiz bu törende hasta birey geçmişteki atalarının kahraman ve tanrılarının yanında hissederek evren ve hastalığın kökeninin gerçekleşmesine şahit olarak hastalığı yenerdi, mitsel zaman yaşadığımız zamanla örtüşmemekte ve sonlu bir zaman olarak görülmemektedir, başka bir boyut ve evrene geçiş gibi düşünülebilir.

mitlerin Özellikleri KURAM Mitlerin Özellikleri M irc ea Eliad e Ö zgün ad ı: A sp ec t s du m y the Fransız ca’d an çev iren : Sem a Rifat O m n ia R eklam c ılık v e Y ay ın cılık A .Ş. 1. Baskı: Sim av i Yay ınları, İstanbu l, 1993 G ö z d en g eçirilm iş 2. Baskı: O m Yay ınev i, İstanb u l, O c ak 2001 2 0 0 0 A d et Kap ak tasarım ı: R au f Kö sem en G rafik uygulama: H üsey in V atan Baskı v e c ilt: M art M atb aası ISBN 9 7 5 - 6 8 2 7 - 6 1 - 0 O m Yay ınev i Perihan So k. N o : 126/ 1 8 0 2 6 0 Şişli-Istanb u l T e l: ( 0 2 1 2 ) 296 82 41 Faks: ( 0 2 1 2 ) 296 62 44 http :/ / w w w .o m y ayinev i.co m . e-m ail: o m n ia@ p riz m a.net.tr Mircea Eliade M İTLERİN Ö Z ELLİK LERİ Tü rk ç e si: Se m a R ifat O M KU RA M O N SO Z Bu kitap , R u th N an d a A n s h e n ’ in y ö n ettiğ i “ W o rld Persp ec tiv e” d izisi (H arp e r Y ay ın ları, N ew Y o rk ) iç in y az ılm ıştır. Ö n c e lik le kü ltü rlü g eniş o ku r k itle sin e ses len d iğ in i sö y lem ek y eterlid ir sanırız . Biz bu rad a, d aha ö n c e k i y ap ıtlarım ız d a sund uğum uz ç e şitli d ü şü nceleri y en id en e le ald ık v e g eliştird ik. M itse l d ü şü n c en in tü m ükap say ıcı b ir in c e le m e sin e g irişem ez d ik. Fransız ca m e tn in g ö z d en g eç irilm esi işini bu kez d e sev g ili v e b ilg ili d o stum uz D r. Je a n G o u illard ü stlend i. K en d isin e o lan d erin m in n ettarlığ ım ız d an e m in o lm a sı d ileğ iy le. M irc e a Eliad e C h ic ag o Ü n iv e rsite si N isan 1962. BİR İN C İ BÖ L Ü M MİTLERİN YAPISI " Y A ŞA Y A N M IT ’İN Ö N EM İ Y arım y üz yıld an d aha uzun b ir süred ir, Ba tılı b ilg in ler m itle rin in c e le m e sin i, sö z g elim i X IX . yy’ ınkiy le aç ık ç a ç e lişe n b ir b akış aç ısı iç in e y erleştirm işlerd ir. T ıp k ı ke n d ile rin d e n ö n c e k ile rin y ap tığ ı g ib i, m iti, te ri m in y ay g ın an lam ıy la y ani “ fab l” 1, “ uyd urm a” , “ ku rm a c a ” o larak e le alm ak y erin e, o nu , arkaik to p lu m lard a anlaşıld ığ ı b iç im iy le b en im sem işlerd ir; bu g ib i to p lu m lard a m it, tersin e, “ g erç ek b ir ö y kü ’ yü b e lirtir, ü stelik d e ku tsal say ıld ığ ı, ö rn e k o lu şturd uğ u v e an lam lı o ld u ğu iç in so n d erece d eğ erlid ir. A n c ak “ m it” sö z cüğ üne y ü klen en bu y eni an lam sal d eğ er, o n u n g ü n d elik d ild e ki k u llan ım ın ı o ld u kç a anlaşılm az kılar. N ite k im , bu sö z cük g ünüm üz d e “ ku rm ac a” ya d a “ h ay al” an lam ın d a o ld u ğu kad ar, ö z ellikle etn o lo g lar, to p lu m b ilim c ile r v e d in tarih ç ile ri arasınd a y ay g ın o lan “ ku tsal g e len ek, en eski v ahiy , ö rn e k g ö ste rile c e k m o d el” an lam ın d a d a ku llan ılır. Biz ilerid e, “ m it” te rim in in A n tik d üny ad a v e H ıris tiy an lık âlem in d e kaz and ığ ı d eğ işik an lam lar üstü nd e d uracağ ız (bkz . b ö lü m V III- IX ) . K sen o p h an es’te n (y ak laşık 5 6 5 - 4 7 0 ) bu y ana, Y u n an lıların , m y t ho su yav aş y av aş, d insel v e m etafiz iğ e ilişkin h er tü rlü d eğ erd en arınd ırd ıkları h erkesç e b ilin ir - H o m ero s v e H esi- o d o s’u n T an rı ile ilg ili o larak ku lland ığ ı m ito lo jiy e iliş k in an latım ları ilk e le ştire n v e red d ed en K sen o p h an e s’tir. Lo go sa karşıt o ld uğu kad ar z am anla hist o riay a d a ters d ü şen m y t ho s e n so nu nd a “ g erçek o larak v aro lam ay an ” h e r şeyi b elirtm ey e b aşlam ıştır. Ö te y and an, Y ah u d i-H ıristiy an anlay ışı d a, iki A h it’te n b iri tarafın d an d o ğ ru lanm ay an ya d a g eç erli say ılm ay an h er şeyi “ y a lan “ y a d a “ h ay al” alan ın a itm iştir. O y sa biz “ m it” i bu an lam d a e le alm ıy o ruz (z aten bu an lam g ü nd elik d ild eki e n y ay g ın o lan d ır). D ah a kesin ko n u şm ak g erekirse, m itin b ir “ ku rm ac a” d u rum u na g eld iğ i akıl ev resi ya d a tarih sel an bizi ilg ilend irm iy o r. Biz im araştırm am ız , ö n c e lik le m itin “ y aşay an” m it o l d uğu - y a d a so n z am ana kad ar bu ö z elliğ i ko ru d u ğ u to p lu m larla ilg ili o lac ak ; y aşay an m it d ey işind en in san d av ran ışı iç in m o d el o lu ştu rm ası v e bu y o lla y aşam a an lam v e d eğ er kaz and ırm ası o lg usunu anlıy o ru z . Sö z ko nu su g elen eksel to p lu m lard a m itle rin y ap ısını v e iş le v in i an lam ak, in san ın d ü şü nce tarih in in b ir ev resin e y alnız ca ışık tu tm ak d eğ il am a ay nı z am and a çağ d aşla rım ız arasınd an b ir kateg o riy i d e d aha iyi an lam aktır. Bu rad a b ir ö rn e k v erm ekle y etin ip sö z g elim i O k y a nu sy a’d aki “ karg o k ü lt” 2leri e le alalım ; b ü tü n b ir dizi g arip d av ranışı, m it iç in d e ki d o ğ ru lam aların a b aşv u r m ad an aç ık lam ak g ü çtü r. K e h an e te in an an v e b in y ılc ılığ ı3 b en im sem iş o lan bu k ü ltler, m asallara ö zgü b ir b o l luk v e so nsuz m u tlu lu k ç ağ ın ın p ek y akın o ld u ğ u nu aç ık ç a sö y lerler, in an ışa g ö re y erliler, y en id en kend i ad aların ın efen d ileri o lac ak v e artık h iç ç alışm ay ac ak lard ır; ç ü n kü , ö lü ler, tıp kı Bey az ların ken d i lim an ların d a karşılad ıkları yük g em ilerin e b enz er, m al d o lu g ö r k em li g em ilerd e g eri d ö n ec eklerd ir, işte bu n e d e n le d e söz ko nu su “ karg o k ü ltle r” in p ek ço ğ u , b ir y and an e v c il h ay v an larla ale t e d e v atın y o k ed ilm esin i bu y u ru rken ö te y and an d a ö lü le rin g etird iğ i y iy ec ek v e araç g e re c in k o n ac ağ ı g eniş am b arların y ap ılm asını ister. Bir anlay ış Isa’n ın yük g em isiy le g elişin i v ah iy y o lu y la b ilir; b ir b aşkası “ A m e rik a’Yun g elişin i b ekler. C e n n e tte k in i an d ıran y eni b ir ç ağ b aşlay ac ak v e kü ltü n ü y eleri d e ö lüm süz lüğ e kav u şacaklard ır. Bazı kü ltlerd e c in se l zev k v e eğ len c ey e d ay alı ey le m le rin d e y eri v ard ır; çü nkü g elen eğ in b en im sed iğ i y asaklar v e ad etler, v ar o lu ş n e d e n le rin i y itire c e k le r v e y e rle rin i m u tlak ö zgürlüğe b ı rakacaklard ır. O y sa, b ü tü n bu ey lem v e in anışlar, D ü n yanın y o k o lm as ı, bu n u y en i bir Y arat ılış’ ın iz lem esi v e ar d ın d an A lan Ç ağ ' ın ku ru lu şu n u n g elm esin i an lat an m itle aç ıklan ır , bu m ite ilerd e d eğ ineceğ iz . Y u karıd a an latık larım ız a b enz er o lg u lar 1 9 6 0 ’ ta K o n g o ’d a ü lk e n in b ağ ım sız lığ ı d o lay ısıy la o lag elm iştir. G e rç e k te n d e kö y ü n b irin d e y erliler k u lü b e le rin in ç a tıların ı, ataların ın y ağ d ıracağ ı altın p araların iç eri d üş m esi iç in kald ırm ışlard ı. Bir başka y erd ey se, h e r şey y ü züstü b ırakılm ış, y alnız m ez arlığ a g id en y o llar, ataların kö y e u laşab ilm elerin i sağ lam ak am acıy la b ak ım lı tu tu l m uştu. C in se l zev k v e e ğ len c ey e d ay alı ey lem lerd eki aşırılıkların b ile b ir an lam ı v ard ı, çü nkü , m ite g ö re, Y e n i Ç ağ ’ ın başlad ığ ı g ün b ü tü n kad ın lar b ü tü n e rk e k le re ait o lacaklard ır. Bü y ü k b ir o lasalılık la, bu tü r o lg u lar g id erek d aha sey rekleşec ektir. “ M itse l tu tu m ” u n, eski sö m ü rg elerin siy asal bağ ım sız lığ a kav u şm alarınd an so nra o rtad an k alk ac ağ ı v arsay ılab ilir. A m a az ya d a ç o k y akın b ir g e le c e k te o lu p b ite c e k şey ler biz im şu o lu p b ite n le ri an la m am ız a y ard ım cı o lm ay ac aktır. Biz im iç in ö n e m li o lan , h e r şey d en ö n c e , bu garip d av ran ışların an lam ın ı k av ram ak, bu aşırılıkların n e d e n in i v e aç ıklam asın ı an la m aktır. Ç ü n k ü b u n ların an laşılm ası, y in e b u n ların - i ç g ü d ü lerin p ato lo jik b ir y o ğ u nlaşm ası, h ay v an lara özgü ya d a ç o c u k ç a d av ran ışlar o larak d eğ il d e - in san a özgü o lg u lar, kü ltü r o lg u ları, d ü şü nc ed en d o ğ an y aratı o la rak kab u l ed ilm esi g erekir. Bu d urum d a b aşka seç en ek y o ktu r, in san , y a bu g ib i aşırılıkları, k ab ile le r “ u y g arlaş tığ ın d a” tü m ü y le o rtad an k alk ac ak te k tü k “ v ah şilik ” d u rum ları o larak kab u l ed ip y ad sım ay a, ö nem siz m iş g i bi g ö sterm ey e v ey a u nu tm ay a ç alışac ak tır; ya d a bu tür aşırılıkları aç ıklay an , d o ğ ru lay an v e o nlara d insel b ir d eğ er v eren m itsel g eç m işleri an lam a sık ın tısın a k atla n ac ak tır. Bu so n u n cu tu tu m , kanım ız ca b enim sen m ey e d eğ er tek tu tum d ur. Ben z eri d av ranışlar, y alnız v e y al nız tarih sel-d in sel b ir b akış açısı iç in d e kü ltü r o lg uları o larak o rtay a ç ık ab ilirle r v e taşıd ıkları, ç o c u k o y u nu na ya d a salt içgü d üsel ey lem e özgü ap talc a o lm a v ey a k o r ku n ç o lm a ö z elliklerin i y itirirler. “ İLK EL M İT O L O JİL ER / İN İL G İN Ç L İĞ İ A kd eniz v e A sy a’d aki b ü tü n büyük d in lerin m ito lo jile ri v ard ır. A n c ak m it in c elem esin e, sö zg elim i Y u n an ya d a M ısır v ey a H in t m ito lo jisin d e n başlam ak g erekir. Y u n an m itle rin in büyük bö lü m ü , H esio d o s v e H o m ero s tarafınd an, rhap s o do slar 4 v e m it o g raflar tarafınd an an la tılm ıştır, d o lay ısıy la d a d eğ işikliğ e uğ ratılm ış, eklem li h ale g etirilm iş, istem li kılın m ıştır. Y akın D o ğu v e H in t m ito lo ji g elen ekleri, ö z enli b ir b iç im d e, y ine ilg ili tan rıb ilim v e ritler alan ın d a ç alışan uz m anlar tarafınd an y e n id en y o ru m lanm ış v e işlenm iştir. Kuşkusuz, bu d urum şu iki ned end en kay naklanm az : 1. Sö z ko nusu Büyük M ito lo jile rin “ m itsel ö z ler” ini y itirm iş o lm ası v e artık “ ed eb iy at” tan başka b ir şey o lm am aları; ya d a 2. A rkaik to p lu m ların m ito lo ji g e le n e kle rin in rahip ler v e o z anlar tarafınd an d eğ işikliğ e u ğ ratılm am ış o lm ası. İlk gezg inler, m isy o nerler v e etn o g rafların sözlü ev red e tanım ış o ld u k ları “ ilk e l” m ito lo jile rin d e, so nund a yazılı m etin lerle ku şaktan kuşağa aktarılm ış o lan Büyük M ito lo jile r g ib i b ir “ tarih ” i v ard ır; b ir başka d ey işle, b u nlar, çağ lar b o y u nca, üst d üzeyd eki başka kü ltü rlerin etkisiy le ya d a so n d erece y etenekli bazı b irey lerin y aratıcı d ehaları sa y esind e, d ö nüşüm g eçirm iş v e z eng inleşm iştir. Bu n u n la b irlik te , m it in c e le m e sin e , tarih te ö n e m li bir ro l o y nam ış h alk ların m ito lo jile rin i d aha so nra ele alm ak ko şulu y la, arkaik v e g elen eksel to p lu m lard an başlam ak d aha y erind e o lu r. Bö y le y ap m ak g erekir, çü nkü z am anla u ğ rad ıkları d eğ işikliklere karşın “ İl k e r’ lerin m itleri h âlâ b aşlan g ıç la ilg ili b ir d urum u y an sıtır. Z aten bu rad a m itle rin , henü z y aşam akta o ld uğu, in san ın tüm d av ranış v e e tk in liğ in i tem ellen d ird iğ i v e açıklad ığ ı to p lu m lar söz ko nusu d ur. M itle rin ro l v e işle v i etn o lo g lar tarafın d an titiz likle g ö z lem lenm ey e v e b e tim len m ey e elv erişlid ir (y a d a so n zam ana kad ar b ö y le o lm u ştu r). A rk aik to p lu m lard aki y erliler h er m it k o n u sund a o ld uğu kad ar h er d in sel tö ren ko nu su nd a d a so r g u lanab ilm iş v e y erlilerin b u nlara y ü kled ikleri an lam la rın h iç d eğ ilse bir b ö lü m ü ö ğ ren ileb ilm iştir. A lan ç alış m asınd a g e rç e k le ştirile n so ru şturu lar sırasınd a kay d e d ilm iş bu “ yaşay an b elg eler” , karşılaştığ ım ız g ü ç lü klerin tü m ü nü çö z m ekten uz aktır kuşkusuz. A m a, so ru nu d o ğ ru b içim d e o rtay a ko y m am ız a, y ani m iti b aşlan g ıç tan g elen to p lu m sal-d insel b ağ lam ın a y erleştirm em iz e b ü yük ö lçü d e y ard ım cı o lm a ü stü nlüğ üne sahip tir. M İT İ T A N IM L A M A D EN EM ESİ Bü tü n b ilg in le rin kab u l ed eb ilec eğ i v e ay nı z am an d a uzm an o lm ay an lara d a y ab an c ı g elm ey ec ek b ir m it tan ım ı b u lm ak g ü ç o lac ak tır. Z aten , tü m arkaik v e g e len eksel to p lu m lard aki m itle rin b ü tü n tür v e işle v le ri n i iç e re b ile c e k bir t e k tan ım b u lm ak o lan aklı m ıd ır ki? M it, ç o k sayıd a v e b irb irin i b ü tü n ler n ite lik te k i b akış aç ıların a g ö re ele alın ıp y o ru m lan ab ilen so n d erece karm aşık b ir kü ltü r g erçekliğ id ir. Ban a g ö re e n g eniş kap sam lı o ld uğu iç in e n az ku surlu o lan tan ım şud ur: M it kutsal b ir ö yküyü an latır; e n eski z am and a, “ b aşlan g ıç tak i” m asallara ö zgü za m and a o lu p b itm iş b ir o lay ı an latır. Bir başka d ey işle m it, D o ğ aü stü V arlık lar’ ın b aşarıları say esind e, ister eksiksiz o larak b ü tü n g erç ek lik y ani Ko z m o s o lsu n, is terse o n u n y alnız ca b ir p arçası (sö z g elim i b ir ad a, b ir b itk i tü rü, b ir in san d av ranışı, b ir ku ru m ) o lsu n , b ir g erç ek liğ in n asıl y aşam a g e ç tiğ in i d ile g etirir. D em ek ki m it, h e r z am an b ir “ y aratılış” ın ö yküsüd ür: Bir şey in n asıl y aratıld ığ ın ı, n asıl v ar o lm ay a b aşlad ığ ını an latır. M it an c ak g e r ç e kt e n o lu p b itm iş, tam an lam ıy la o rtay a ç ıkm ış o lan şey d en söz ed er. M itle rd e k i kişiler D o ğ aü s tü V arlık lar’d ır. Ö z e llik le “ b a ş la n g ıç ta k i o eşşiz za m and a y ap tıkları şey lerle tan ın ırlar. D em ek ki m itler, o n ların y aratıc ı e tk in liğ in i o rtay a ko y ar v e y ap tık ları n ın ku tsallığ ın ı (y a d a y alnız ca “ d o ğ aü stü ” o lm a ö z e lli ğ in i) g ö zler ö n ü n e serer. So n u ç o larak, m itler, ku tsal(y a d a d o ğ aü stü) o lan şey in, d ü ny ay a ç e şitli, kim i za m an d a h e y e c an v e ric i ak ın ların ı b etim lerler, işte D ü ny a’yı g erçek an lam d a ku r an v e o nu bug ün iç in d e b u lu n d uğu d urum a g e tire n d e k u tsalın bu akım d ır. D ah ası, in san bug ünkü d u ru m u nu , ö lü m lü , c in siy e tli v e kü ltü r sah ib i b ir v arlık o lm a ö z elliğ ini D o ğ aüstü V arlık lar’ ın m ü d ah alelerin d en so n ra ed in m iştir. G iriş n ite liğ in d e k i şu b irk aç b ilg iy i ilerid e tam am la m a v e e n kü çü k in c e lik le riy le b e lirtm e fırsatın ı b u lac a ğız, an c ak bize g ö re te m e l say ılan b ir o lg uyu h e m e n b u rad a b e lirtm e n in d e g erekli o ld u ğ u na inanıy o ru z : M it, ku tsal b ir ö y kü o larak kab u l ed ilir, ö y ley se, “ g erçek b ir ö y ku ’d ür, çü nkü h e r z am an g e r ç e klikle r e başv u rur. Ko z m o g o ni m iti “ g e rç e k ” tir, çü nkü D ü ny a’n ın v arlığ ı d a b u nu k an ıtlam aktad ır; ö lü m ü n k ö k e n i m iti d e “ g erç e k ” tir, çü nkü in san ın ö lü m lü lü ğ ü b u nu k an ıtlam ak ta d ır v e bu b ö y le sürüp g id er. M it, D o ğ aü stü V arlık lar’ ın gesta5’ ların ı v e o n ların k u t sal g ü ç le rin in b e lirtile rin i an latm asın d an ö tü rü , b ü tü n an lam lı in san e tk in lik le rin in ö rn e k g ö ste rile c e k m o d e li h alin e g elir. M isy o n e r v e e tn o lo g C .Streh lo v v , A v u straly alI A ru n talar’a n e d e n bazı tö re n le ri k u tlad ık ların ı so rd uğ und a o n lar h e r z am an şö y le y an ıt v eriy o r lard ı: “ Ç ü n kü atalar b u n u n b ö y le y ap ılm asını bu yu rd u lar6.” Y e n i- G in e li K aile r y aşam v e ç alışm a b iç im le rin i d eğ iştirm ey i red d ed iy o rlar v e bu nu şö y le açıklıy o rlard ı: “N em u lar (M itse l A talar) b ö y le y ap m ışlard ı biz d e ay n ı şeyi y ap ıyo ruz 7.” Bir tö re n d e k i h e rh an g i b ir ay rın tı n ın n e d e n i ko nu su nd a ken d isin e so ru so ru ld u ğ u nd a N av ah o o z anı şu y an ıtı v eriy o rd u : “ Ç ü n k ü , Ku tsal H alk b u nu ilk kez bu b iç im d e y ap m ıştı8.” A y n ı aç ık la m ay a, ilkel b ir T ib e t ritü eli sırasınd a o ku n an d uad a d a tam o larak rastlarız : “ D ü n y an ın y aratılışın ın b aşlan g ı c ın d an b eri aktarıld ığ ı iç in , biz d e uy m ak zo rund ay ız ( . . . ) A talarım ız b ö y le y ap tığ ı iç in , biz d e b ö y le y ap ıy o ruz9.” Bu ay nı z am and a H in d u tan rıb ilim c ile r v e rit ala n ın d a ç alışan u z m anların b aşv u rd u kları aç ıklam ad ır. “ Biz ler, T an rıların b aşlan g ıç ta y ap tığ ı şey leri y ap m ak zo rund ayız .” ( S at ap at h a B r ah m an a, V II, 2, 1, 4-) “ T a n rılar b ö y le y ap tı; in san lar b ö y le y ap ıy o r.” ( T ait t iriy a B r ah m an a, 1, 5, 9, 4 1 0 .) Bir başka y erd e11 g ö sterd iğ im iz g ib i, in san ın d in d ışı d av ranış v e e tk in lik le rin in b ile ö rn ekleri D o ğ aü stü V arlık lar’ ın h are ke tle rin d e y er alır. N av ah o lar’d a “ k a d ınlar, b ac ak ların ı altların a alıp y and a tu tarak, e rk e k ler b ac ak ların ı ö nd e kav u ştu rarak o tu rm ak z o ru nd ad ır lar, çü nkü b aşlan g ıç ta D eğ işken K ad ın ile C an av ar Ö l d ü ren A d am ’ın bu b iç im d e o tu rd u kları sö y le n ir12. Bir A v u straly a kab ilesi o lan K arac e rile r’ in m itsel g e le n e k lerin e g ö re, b ü tü n âd etleri, b ü tü n d av ranışları (sö z g eli m i, falan c a tah ılı p işirm e ya d a b ir h ay v anı so p ay la av lam a b iç im i, çiş y ap arken n asıl d u ru lacağ ı, v b .13) iki D o ğ aü stü V arlık y ani Bag ac em b iri tarafın d an “ D üş Z am an ı’Yıd a y aratılm ıştı. Ö rn e k le ri ç o ğ altm ay a g erek y o k. L e M y the de l' E t ern e l R e t o u r ’d a d a g ö sterd iğ im iz g ib i v e ilerid e d ah a iyi g ö rü lec eğ i g ib i, m itin b aşlıc a işlev i, b ü tü n ritle rin v e b ü tü n an lam lı in san e tk in lik le rin in (b e sle n m e y a d a e v lilik o ld uğu kad ar çalışm a, eğ itim , san at ya d a b ilg e lik d e) ö rn e k o lu ştu racak m o d ellerin i o rtay a ko y m ak tad ır. Bu gö rüş, arkaik v e g elen eksel to p lu m in san ın ın an laşılm asın d a h iç d e ö nem siz d eğ ild ir; ilerid e d e b u na d eğ ineceğ iz . “ G ER Ç EK Ö Y K Ü ” - “ Y A L A N ( C I) Ö Y K Ü ” M itin henü z y aşam akta o ld uğu to p lu m lard a y e rlile rin , m itle ri - y a n i “ g erç ek ö y kü leri”- “ y alan (c ı) ö y kü le r” o larak ad land ırd ıkları fab llar ya d a m asallard an ti tiz likle ay ırt e ttik le rin i d e ekley elim . Paw n eeler, “ g erçek ö y kü ler” ile “ y alan (c ı) ö y k ü le r’i b irb irin d e n ay ırırlar” , g erçek ö y kü ler” arasınd a d a d ü n y an ın k ö k e n iy le ilg ili o lan ların tü m ü nü e n b aşa ko y ar lar; bu ö y kü lerd eki k işile r tan rısal, d o ğ aü stü, g ö klerle ya d a y ıld ız larla ilg ili v arlıklard ır. H e m e n ard ınd an u lu sal k ah ram an ın o lağ anü stü serü v en lerin i an latan m a sallar g elir; bu k ah ram an , ken d i h alin d e b ir ailed en g e le n g e n ç b ir ad am d ır; h alk ın ı c an av arların e lin d e n , k ıt lık tan y a d a d aha başka b elalard an ku rtararak, so y lu v e y ard ım sev erlik d o lu b aşarılar sağ lay arak ken d i in san la rın ın ku rtarıc ısı o lm u ştu r. Sö z ko nu su m asalları d a sih irb az -h ek im lerle ilg ili ö y kü ler izler; bu ö y kü ler falan c a b ü y ü cü nü n insanü stü g ü ç leri nasıl eld e e ttiğ in i, h erh an g i b ir şam an to p lu lu ğ u nu n n asıl d o ğd uğ unu an latır. “ Y a la n ( c ı) ” ö y kü ler, Kuzey A m e rik a kurd u C o y o te ’u n ö rn e k o lu ştu rm aktan ç o k farklı n ite lik te k i serü v e n v e b aşarıların ı an latır. K ısacası, “ g e rç e k ” ö y kü lerd e ku tsal v e d o ğaüstü o lan la, “ y a la n ( c ı) ” ö y kü lerd ey se, tersin e, d ind ışı b ir iç e rik le karşılaşırız ; çü nkü C o y o te , b ü tü n ö b ü r Kuzey A m e rik a m ito lo jile rin d e o ld uğu g ib i bu m ito lo jid e d e so n d e re c e p o p ü lerd ir; g e rç e k te n d e ö b ü r Kuzey A m e rik a m ito lo jile rin d e C o y o te h ile c i, d alav eric i, g ö z bağ cı v e tam b ir alç ak g ö rü nüm ü altın d a b e lirir14. A y n ı b iç im d e, C h e ro k e e le r, ku tsal m itle r (ko z m o g o ni, y ıld ız ların y aratılışı, ö lü m ü n k ö k e n i) ile ku tsallık n ite liğ i taşım ay an ö y kü ler, sö z g elim i h ay v an ların , an a to m i ya d a fiz y o lo jilerin e ilişk in bazı ilg i ç e k ic i ö z ellik leri an latan ö y kü ler arasınd a ay rım y ap arlar. A y n ı ay rı m a A frik a’d a d a rastlanır. H erero lar, kab iled ek i farklı g ru p ların b aşlan g ıç ların ı an latan ö y kü lerin g erç ek o l d uğu kanısm d ad ırlar; çü n kü b u n lar g e r ç e kt e n o lu p b it m iş o lg u ları an latırlar; o ysa az ç o k ko m ik o lan m asalla rın h iç b ir te m e li y o ktu r. Ö te y and an T o g o y erlilerin e g e lin c e , o n lar kend i k ö k e n m itle rin in “ k e sin likle g er ç e k 15” o ld uğ unu kab u l ed erler. İşte bu n e d e n le d e m itle r h iç b ir ay rım g ö z etilm ed en h erkesin iç in d e anlatılam az . Pek ç o k kab iled e k ad ın la rın ya d a ç o c u k ların , y ani ü y eliğ e kab u l tö re n in d e n , b ir b aşka d ey işle inisiyasyo nd an g eçm em iş o lan ların ö n ü n d e o kunm az . M itle ri g e n e llik le y aşlı h o c alar, d ine y eni g iren g en ç lere y erleşm e b ö lg esin d en u z akta, y alnız b a şın a g e ç irile n eğ itim d ö n em leri sırasınd a ö ğ retirler v e bu d a o n ların ü y eliğ e kab u l tö re n le rin in b ir b ö lü m ü nü o lu şturu r. R . Pid d in g to n , K arac e rile r ko nu su nd a şunu b e lirtir: “ K ad ın ların ö ğ ren em ey ec eğ i ku tsal m itle r e n b aşta ko z m o g o ni, ö z ellikle d e ü y eliğ e kab u l tö re n le ri n in ku ru lm asıy la ilg ili o lan m itle rd ir16.” “ Y ala n ( c ı) ö y k ü le r’in n e z am an v e n ered e o lu rsa o l sun an latılab ilm e le rin e karşılık m itler, an c ak ku t sal bir z am an sü resi b o y u n c a (g e n e llik le so n b ah ard a ya d a kışın v e y alnız ca g e c e le y in 17) ez b erd en o ku nm alıd ır. Bu alış k an lık , kü ltü rd e arkaik ev rey i aşm ış o lan h alklard a b ile v arlığ ın ı ko ru m u ştu r. T ü rk -M o ğ o l k ö k e n li h alk lar d a v e T ib e tlile r’d e, G e sar ç e v rim in d e n o lan d estansı şiirler an c ak g ec eleri v e kış b o y u n c a o ku n ab ilir. “ Ez b er d en o ku m a işi g üçlü b ir bü yüy le b ir tu tu lu r. Bu , h e r tü r lü üstü nlüğ ü eld e etm ey e, ö z ellikle d e av d a v e sav aşta b aşarı sağ lam ay a y ard ım cı o lu r( . .. ) . Ez berd en o ku m ay a g irişm ed en ö n c e , ü stü ne kav ru lm u ş arp a unu serp ilen b ir y er haz ırlanır. D in le y ic ile r b u nu n ç ev resin e o tu ru r. Saz şairi, d estanı g ü n lerc e ez b erd en o kur. Eskid en, o ku m a sırasınd a bu y erd e G e sar’ın atın ın ay ak iz lerin in g ö rüld üğü sö y lenir. D e m e k ki ez b erd en o ku m a, k ah ram a n ın g erç ek v arlığ ın a y o l aç m ak tay d ı18.” M İT L ER N EL ER İ O R T A Y A K O Y A R Y e rlile rin “ g erç ek ö y kü ler” ile “ y alan (c ı) ö y kü ler” arasınd a y ap tıkları ay rım an lam lıd ır. H er iki an latı k a teg o risind e d e “ ö y kü ler” v ard ır; b ir başka d ey işle b u n lar uzak v e m asalsı b ir g eç m işte o lu p b itm iş b ir o lay lar d iz isini an latır. M itle rd e k i k işile rin g e n e llik le T an rılar v e D o ğ aü stü V arlık lar, m asallard akilerinse o lağ anü stü k ah ram an lar ya d a h ay v an lar o lm asın a karşılık, b ü tü n bu k işile rin o rtak b ir y anı v ard ır: O n lar g ü n d elik y aşa m ın b ir p arçası d eğ ild irler. Bu n u n la b irlik te y erliler, k e sin o larak farklı “ ö y kü ler” in söz ko nu su o ld uğ unu sez m işlerd ir. Ç ü n kü , m itle rle an latılan h e r şey do ğ r u dan do ğ ru y a ken dilerin i ilg ilen dirir, o ysa m asallar v e fab l lar, D ü ny a ya d eğ işiklikler g etird ikleri z am an b ile (bkz. baz ı h ay v an ların an ato m i v e fiz y o lo jileriy le ilg ili ö z el lik le ri) in san lığ ın d u rum u nu d eğ iştirm em işlerd ir19. G e rç e k te n d e, m itle r y aln ız ca D ü n y an ın , h ay v an la rın, b itk ile rin v e in san ın k ö k e n in i an latm akla kalm az , am a ay nı z am and a in san ın b u g ü n iç in d e bu lu nd uğ u d u ru m a g elm esine kad ar o lu p b ite n b ü tü n ö n e m li o lay la rı d a an latır; b ir b aşka d ey işle o n u n ö lü m lü , c in siy e tli, to p lu m h alin d e ö rg ü tlen m iş, y aşam ası iç in çalışm ası g ereken v e b e lli ku rallara g ö re ç alışan b ir v arlık d uru m u na g elm esine kad ar g e rç e k le şe n ö n e m li o lay ları an latır. Eğ er D ü ny a v arsa, eğ er in san v ar s a b u n u n n e d e n i D o ğ aü stü V arlık ların “ b aşlan g ıç ta” y aratıc ı b ir e tk in lik g ö sterm iş o lm asıd ır. A m a ko z m o g o nid en v e an tro p o g o n id en so nra d aha b aşka o lay lar d a o lm u ştu r, v e in san bu g ü n kü haliy le, bu m itsel o lay ların d o laysız so nu cu d u r, o n u n y apısı b u o lay lar la o lu şm u şt u r. İn san ö lü m lü d ü r, ç ü n kü başlan g ıç z am an ın d a ( in illo t e m p o r e ) b ir şey o l m uştur. Eğ er bu şey g erçekleşm em iş o lsay d ı, in san d a ö lü m lü o lm azd ı: K ay alar g ib i v arlığ ın ı so nsuz luğa d ek sü rd ü rebilird i ya d a y ılan lar g ib i b e lli sü relerd e d eri d e ğ iştireb ilird i; b ö y lec e d e y aşam ın ı y e n ile y e b ile c e k g ü ç te o lab ilir, b ir başka d ey işle y aşam ına sü rekli o larak y e n id e n b aşlay ab ilird i. A n c ak , ö lü m ü n k ö k e n iy le ilg ili m it, başlan g ıç z am an ın d a n e le r o lu p b ittiğ in i an latır, bu o lay ı an latırk e n d e in san ın n e de n ö lü m lü o ld u ğ u nu aç ıklar. A y n ı b iç im d e, b e lli b ir k ab ile b alık ç ılık la g eç in ir, ç ü nkü , m itsel z am anlard a b ir D o ğ aü stü V arlık o n u n ataların a b alık ların n asıl y akaland ığ ın ı v e n asıl p işiril d iğ in i ö ğ retm iştir. M it, D o ğ aü stü V arlık tarafın d an g erç ekleştirilm iş o lan ilk b alık av ın ın ö y küsü nü an la tır, bu nu y ap arken d e h e m insanü stü b ir ey lem i o rtay a ko y ar, h e m insanlara, sıra k e n d ilerin e g eld iğ ind e, bu nu n asıl g erç e k le ştire c e k le rin i ö ğ retir, h e m d e bu k ab ile n in n e d e n bu b iç im d e b eslen m ek zo rund a o ld u ğ u nu aç ıklar. Ö rn e k le r ko lay c a ç o ğ altılab ilir. A n c ak y ukarıd a v erd iklerim iz , m itin n e d e n arkaik insan iç in büyük ö n e m taşıy an b ir so ru n o ld u ğ u nu , bu na V arşılık m asal lar v e fab lların b ö y le o lm ad ığ ını z aten g ö sterm ekted ir. M it, arkaik insana, k en d isin i v aro luşu b ak ım ın d an o luşturm uş e n eski “ ö y kü leri” ö ğ retir, v aro lu şu y la v e Ko z m o s iç in d eki ken d i öz v aro lu ş b iç im iy le ilg ili h er şey d e o nu d o ğ rud an d o ğruya ilg ilend irir. A z ilerid e, bu d eğ işik an lay ışın arkaik in san ın d av ranışı aç ısın d an y arattığ ı so nu ç ları g ö receğ iz . A n c ak şunu d a b e lirtm e d e n g eçm ey elim : M o d ern in san n asıl k e n d isin in T arih tarafın d an o lu şturuld uğ u kan ısın d ay sa arkaik to p lu m ların in san ı d a k e n d in i b e lli sayıd a m itsel o lay ın so nu cu o larak gö rür. Sö z g elim i tıp kı b ir arac ın kesin b ir b iç im d e y ap ılıp o rtay a ko n m ası g ib i, b ir kered e v e kesin o larak “ v erilm iş” , “ y ap ılm ış” o ld u k ların ı h e r ikisi d e kab u l etm ez . M o d ern in san şu b iç im d e ak ıl y ü rü teb ilir: Be n b u g ü n iç in d e b u lu nd u ğ u m d u ru m d ay ım çü nkü b aşım d an b ir y ığ ın o lay g e ç ti; n e v ar ki, bu o lay lar an c ak , 8 0 0 0 - 9 0 0 0 y ıl kad ar ö n c e , tarım keşfed ild iğ i iç in g erç ekleşeb ild i; v e y ine, Eskiç ağ ’d a Y ak ın D o ğ u ’d a k e n t u y g arlıkları g eliştiğ i iç in ; Büy ük İskend er A sy a’yı fe th e ttiğ i, A ug ustus d a R o m a İm p arato rlu ğ u ’nu kurd uğu iç in ; G alile v e N e w to n , b ilim sel bu lu şlara y o l aç m ak la v e sanay i u y g arlığ ının g elişm esi ni haz ırlam akla Ev ren an lay ışın ı kö kü n d en d eğ iştird ik leri iç in ; Fransız D ev rim i g erçekleştiğ i iç in v e ö z gürlük, d em o krasi, to p lu m sal ad alet kav ram ları N ap o ly o n sa v aşlarınd an so nra Batı d ü ny asını altü st e ttiğ i iç in ; v e bu b ö y le uzar gid er. A y n ı b iç im d e “ ilk e l” b ir insan d a ken d i k e n d in e şö y le d iy eb ilir: Be n b u g ü n iç in d e bulu nd u ğ u m d u rum d ay ım , çü nkü b e n d e n ö n c e b ir dizi o lay g erç ekleşti. Y alnız h e m e n ard ınd an d a şunu eklem ek z o rund ad ır: Bu n lar m itsel z am an lar d a g e ç e n o lay lard ır, d o lay ısıy la ku t sal bir ö y kü o lu ştu ru rlar; çü nkü o lay d aki k işile r insan d eğ il D o ğ aü stü V arlık lar’d ır. D ah a d a ileri g id erek şu n ları sö y ley ebiliriz : M o d ern b ir insan, k e n d in i, Ev ren sel T a rih ’ in ak ışın ın so nu cu o larak g ö rm ekle b irlik te , bu T a rih ’ i bü tü nü y le ö ğ ren m ek zo rund a o ld u ğ u nu d ü şü n m ez; am a arkaik to p lu m ların in san ı, k ab ile sin in m itsel ö yküsünü an ım sam ak z o ru nd a o lm an ın y anı sıra, o n u n o ld u kç a büyük b ir b ö lü m ü nü d e d ö nem d ö nem y en ide n g e r ç e kle ş m e aş am as ın a g e t ir m e k d urum u nd ad ır. İşte arka ik to p lu m ların in san ı ile m o d ern in san arasınd aki e n ö n e m li ay rım d a bu n o k tad a kav ran ır: M o d ern insana g ö re T a rih ’ in sund uğ u ay ırt ed ic i aç ık lam a say ılan “ o lay ların g eriy e d ö nü şlü o lm am ası” o lg usu, arkaik to p lu m in sanı iç in b ir g e rç e k lik o lu şturm az . Sö z g elim i İstan b u l T ü rk le r tarafın d an 1 4 5 3 ’te f e t h ed ilm iş, Bastille d e 14 Tem m u z 1 7 8 9 ’d a d üşm üştür. Bu o lay lar g eriy e d ö nü şlü o lay lar d eğ ild ir. Kuşkusuz 14 Tem m u z Fransa C u m h u riy e ti’n in u lusal b ay ram ı o ld u ğu iç in h e r y ıl Bastille ’ in alın ışı an m a tö re n le riy le k u t lan ır am a g erçek an lam d aki tarih sel o lay y en id en g er çekleşm e aşam asına g etirilm ez 20. A rk aik to p lu m ların insanı iç in se, tersin e, b aş lan g ıç t a ( ab o rig in e ) o lu p b ite n ler, ritle rin gücü say esind e y in elen m ey e elv erişlid ir. D em ek ki, o n a g ö re ö n e m li o lan şey, m itle ri ö ğ ren m ek tir. A n c ak b u nu n n e d e n i y alnız ca, m itle rin , o n a D ü ny a’n ın v e D ü ny a’d a kend i öz y aşam b iç im in in b ir aç ık lam asını sunm ası d eğ ild ir. A sıl n ed en ö z ellikle, o nları anım sam akla, o n ları y en id en g erçekleşm e aşam asına g etirm ekle arkaik to p lu m in san ın ın , T an rıların , K ah ra m an ların ya d a A taların başlan g ıç t a y ap tıkları şey leri y i n elem e g ü cü ne sahip o lm asıd ır. M itle ri b ilm ek d em ek, n e sn e le rin k ö k e n in d e k i sırrı ö ğ renm ek d em ektir. Bir başka d ey işle, y alnız ca n e sn e le rin nasıl v aro lm a aşam a sın a g eld iğ i d eğ il am a ay nı z am and a, o rtad an k ay b o l d u klarınd a n ered e b u lu n ac akları v e nasıl y en id en o rta ya ç ık arılab ile c e k le ri d e bu y o lla ö ğ ren ileb ilir. “ M İT L ER İ Ö Ğ R EN M EK ” N E D EM EK T İR A v u straly a’ya özgü to te m m itleri, ç o ğ u n lu kla m itsel ataların ya d a to te m h ay v an ların ın y ap tığ ı y o lc u lu kla rın o ld u kç a tekd üze b iç im d e ö y kü len m esin d en o luşur. Bu m itlerd e söz ko nu su D o ğ aüstü V arlık lar’ ın “ d üş za m an ın d a ( alc he r in g a) - y a n i m itsel z am an d a- Yery ü zü’nd e n asıl o rtay a ç ık tık ları, nasıl uzun y o lcu lu klar y ap tıkları b e tim le n ir, z am an z am an m anzaray ı d eğ iştir m ek ya d a bazı hay v anları v e b itk ile ri y aratm ak iç in d u rm aları, e n so nu nd a d a y er altın d a y o k o lm aları an latılır. A n c ak bu m itle ri ö ğ ren m ek A v u stu raly a y erlile rin in y aşam ınd a so n d erec e ö n em lid ir. M itle r, bu in sanlara D o ğ aü stü V arlık lar’a özgü y aratıc ı h are k e tle rin n asıl y in e le n e c e ğ in i, d o lay ısıy la d a, şu h ay v an ın ya d a bu b itk in in ç o ğ alm asın ın nasıl sağ lan ac ağ ın ı ö ğ retir. Bu m itler, d in e y eni g iren g e n ç le re y in e k en d ile ri n in ü y eliğ e kab u l tö re n le ri b o y u n ca, in isiy asy o n sırasın d a aktarılır. Y a d a d ah a d o ğrusu “ ay in tö re n le riy le k u t lan ırlar” , b ir başka d ey işle y en id en g erç ekleşm e aşam a sına g etirilirler. “ D e lik an lılar, ç e şitli in isiy asy o n tö re n lerin d en g e ç e rk e n ö n le rin d e b ir d izi tö re n ku tlanır; b u nlar - b irk a ç b elirg in ö z ellik d ışın d a- tıp kı g erçek k ü ltte k i tö re n le r g ib i tam an lam ıy la tem sil ed ilirler; an c ak am aç ları, söz ko nu su o lan to te m i ç o ğ altm ak v e g eliştirm ek d eğ ild ir; b u nlar, e rk e k le rin d üz ey ine y ük se ltile b ile c e k o lan lara ya d a henüz y ü kseltilm iş o lan la ra söz ko nu su k ü ltle rin n asıl k u tlan ac ağ ın ı g ö sterm ey i am aç lar y alnız ca21.” G ö rü lü y o r ki, m itin an lattığ ı “ ö y kü ” , to p lu lu k ü y e lerin d en b aşkasın ın anlay am ay acağ ı kap alı tü rd en b ir “ b ilg i” o lu ştu rm aktad ır; bu d urum y alnız ca, gizli o lm a sın d an v e b ir in isiy asy o n b o y u n ca aktarılm asın d an d eğ il am a ay nı z am and a söz ko nu su “ b ilg i” ye b ü y ü sel-d insel b ir g ü cü n eşlik e tm e sin d e n k ay n aklan ır. G e rç e k te n d e, b ir n e sn e n in , b ir h ay v an ın , b ir b itk in in , v b ’n in k ö k e n in i b ilm ek, o n lar ü z erind e sih irli b ir g üç ed in m ek d e m ektir; in san bu say ed e o n lara eg em en o lm ay ı başarır, ç o ğ alm aların ı ya d a iste n ile n ö lç ü d e ü re tile b ilm e lerin i sağ lay ab ilir. Erland N o rd en sk iö ld , C u n a y erlileriy le il g ili ö z ellikle e tk ile y ic i n ite lik te b irkaç ö rn e k aktarm ış tır. Y e rlile rin in an ışların a g ö re, m u tlu av c ı av h ay v an ı n ın k ö k e n in i b ile n av c ıd ır. V e bazı h ay v an ların e v c il leştirilm esi sağ lanab iliy o rsa, b u nu n n e d e n i y aratılışla rına ilişkin sırrın b ü y ü cü ler tarafın d an b ilin m esid ir. A y n ı b iç im d e, ate şin v e y ılan ların k ö k e n i b ilin irse, in san kız g ın d em iri tu tab ilir ya d a z ehirli y ılanları eliy le y akalay ab ilir. N o rd e n sk iö ld ’ü n an lattığ ın a g ö re, “ b ir C u n a kö y ü T ie n tik i’d e, o n d ö rt y aşınd a b ir o ğ lan v ar d ır, bu ç o c u k , sırf ateşin y aratılışın d aki büyüyü b ild iğ i iç in h iç b ir y erine zarar g elm ed en ate şin iç in e g ire b il m ekted ir. Perez d e b irç o k kez, kıp kırm ız ı o lm u ş kız g ın d em iri tu tan in san lar v e y ılanları e v c ille ştire n d aha başka kişiler g ö rm ü ştü r22.” Bu rad a, ç o k y ay g ın o lan v e b e lli b ir kü ltü r tip in e ö z gü o lm ay an b ir in an ış söz ko nusu d ur. Sö z g elim i, T im o r’d a, b ir ç e ltik tarlasın d a, ü rü nü n g elişm e d ö n e m in d e, p irin c e ilişkin m itsel g elen ekleri b ile n b iri tarlay a g id er. “ O rad a, büyük tarım işletm esin in ku lü b esind e, g ecey i in san ların p irin c e n asıl sahip o lab ild ik le rin i an latan efsan eleri (k ö k e n m iti) ez b erd en o ku y arak g e ç i rir. .. Bu işi y ap anlar d in ad am ları d eğ ild ir23.” K ö k e n m i tin in ez b erd en o ku nm asıy la, p irinç , tıp kı ilk o lar ak o r t a y a ç ıkt ığ ın daki g ib i iri, d iri, sem iz v e b o l o lm ay a z o rlanır. “ Bilg ile n d irm e k ” , n asıl d av ranm ası g erektiğ in i ö ğ ret m ek am ac ıy la kend isin e n asıl y aratılm ış o ld uğu an ım satılm az . Sihir y o lu y la k ö k e n e dö n m ey e z o rlan ır, b ir başka d ey işle ö rn ek o lu ştu racak o lan y aratılışın ı y in elem ey e z o rlanır K ale v ala, y aşlı V âin âm ö in e n ’ in sand al y ap m ay a ç alıştığ ı sırad a nasıl cid d i b iç im d e y araland ığ ını an la tır. Bu n u n ü stü ne “ b ü tü n sih irb az -h ekim lerin y ap tığ ı g ib i o d a büyü yap m aya ko y uld u. Y arasın ın n e d e n in in o rtay a ç ık ışın ı tü rkü sö y ler g ib i an lattı, am a d em irin b aşlan g ıc ıy la ilg ili sö z leri, m av i ç e lik lam an ın aç tığ ı y a rayı iy ile ştire b ile c e k o sö z leri b ir tü rlü anım say am ad ı” . En so nu nd a, d aha başka b ü y ü cü lerd en d e y ard ım iste m e sin in ard ınd an V âin âm ö in e n “ şim d i d em irin k ö k e n in i anım sıy o ru m ” d iy e bağ ırd ı v e şu an latıy a b aşlad ı: “ A n alard an ilki H av a’d ır. Su , kard eşlerd en e n büyüğ ü d ür, A te ş ik in c i g elir, D em ir ise ü çü nü n d e e n kü çü ğ ü d ür. U lu Y aratıc ı U k k o , K ara v e Su ’yu b irb irin d en ay ır dı v e to p rağ ı, d eniz o lan b ö lg elerd e o rtay a ç ıkard ı, am a o d ö nem d e d em ir henü z d o ğ m am ıştı. O z am an so l dizi ü stü nd e e lle rin in ay alarını b irb irin e sü rttü . Bö y le c e üç p eri d o ğd u, b u nlar d em irin anası o ld u lar24.” Bu ö rn e k te, d em irin k ö k e n in e ilişkin m itin , ko z m o g o ni m itin in b ir b ö lü m ü nü o lu şturd uğ unu v e b ir b akım a o nu sürd ü r d üğünü b elirtelim . Bu rad a k ö k e n m itleriy le ilg ili so n d erec e ö n e m li ö zel b ir b ilg i söz ko nu su d ur v e b ir so n ra ki b ö lü m d e in c e le n e c e k tir. H erh an g i b ir ilac ın , an c ak k ö k e n i b ilin d iğ in d e e tk i li o lab ile c e ğ i d ü şü ncesi ç o k y ay g ınd ır. Şim d i Erland N o rd e n sk iö ld ’d en b ir d e şunu aktaralım : “ H e r büyülü şarkıd an ö n c e , k u llan ılan ilac ın k ö k e n in i an latan si h irli sö zler sö y lenm elid ir, y o ksa ilaç e tk ili o lm a z ( ...) . İlac ın ya d a ilaç şarkısın ın e tk ili o lm ası iç in , b itk in in k ö k e n in in b ilin m esi, ilk kad ın tarafın d an n asıl y aratıl d ığ ın ın b ilin m esi g erekir.25” J.F.R o c k ’u n y ay ım lam ış o l d uğu n a-k h i ritü el şarkılarınd a bu ö z ellikle şö y le b e lir tilir: “ Eğ er ilac ın k ö k e n i anlatılm az sa, h iç k u llan ılm a m ası g erekir.26” Ya d a “ k ö k e n i an latılm ad ık ç a, o n d an söz etm e m e k g erekir.27” Bir so nraki b ö lü m d e, y ukarıd a sözü ed ilen V âin âm ö in e n m itin d e o ld uğu g ib i, ilaç ların k ö k e n in in d ü n y an ın k ö k e n in in an latılm asıy la sıkı sıkıy a ilişkili o ld u ğu g ö rü lec ektir. Bu n u n la b irlik te , burad a şö y le b e lirti le b ile c e k g en el b ir an lay ışın söz ko nu su o ld uğ unu da sö y lem eliy iz : “ B ir rit ü el, eğ e r ‘ k ö k e n i , y an i ilk o lar ak n a şıl g erçekleştirildiğ in i an lat an m it bilin m iy o rsa, y erin e g e t i r ilem e z ." N a-k h i şam anı d t o - m b a ö lü iç in d u a ed erken şu nları sö y ler: “ B iz ler şim di ö lü y e e şlik e de c e ğ iz v e ac ıy ı y en iden tadac ağ ız B iz ler y en iden dan s e de c e ğ iz v e iblisleri alt edec eğ iz B ilm iy o rsak eğ er dan sın n e r e d e n çıktığ ın ı, S ö z ü n ü bile e t m em eliy iz B ilm iy o rs ak eğ er dan sın kö ke n in i D an s e d e m e y iz ’ ’28- Bu , şaşırtıc ı b ir b iç im d e , U ito to lar’ ın Preu ss’a y ap tı ğı açıklam aları an ım satm aktad ır: “ Bu nlar, b ab am ız ın sö z leri (m itle r), o n u n k e n d i öz sö z lerid ir. Biz bu sö zler say esind e d ans ed iy o ruz, eğ er o b u nları biz lere v erm e m iş o lsay d ı, d ans d a o lm az d ı29.” Pek ç o k d urum d a, k ö k e n e ilişkin m iti b ilm ek y e te r li d eğ ild ir, o nu ez b erd en o ku m ak g erekir; in san b ir b a kım a b ilg isini ilan ed er, o nu g öst erir. A m a iş bu kad ar la kalm az : K ö ke n e ilişkin m iti ez berd en sö y lem ekle ya d a tö re n in i y ap m akla insan, bu m uciz eli o lay ların o lu p b ittiğ i ku tsal atm o sferd en ister istem ez e tk ile n ir. K ö ke n le rle ilg ili m itsel zam an “ g ü çlü ” b ir z am and ır, çü nkü D o ğ aü stü V arlık ların e tk in , y aratıc ı katılım ıy la o lu m lu y ö nd e d eğ iştirilm iştir. M itle rin , ez b erd en o k u n m ası sırasınd a bu m asalsı z am ana y enid en d ö nü lü r, d o lay ısıy la d a, an ım san ıp y en id en c an lan d ırılan o lay larla “ zam and aş” d urum a g elin ir, T an rıların ya d a K ah ra m an ların v arlığ ın a tan ık o lu nu r. Ö z etç e şö y le d e n ile b ilir: İn san m itleri “ y aşarken ” , m it le r in ö z e llik le r i ku tsal o lm ay an , k ro n o lo jik ö z ellikteki z am anın d ışına ç ık ar, n ite lik aç ısın d an farklı b ir z am ana, h em e n eski h em d e so nsuza d ek y akalan ab ile c e k o lan “ ku tsal” b ir z am ana aç ılır. M itin L e M y t he de l ’ E t e m e l R e t o u r ’d a (ö z ellikle s. 35 v e ö te si) üstü nd e d urd uğumuz bu işlev i, ileriki say falard a y er alan in c e le m e le r sırasınd a d ah a iyi o rtay a ç ık ac ak tır. M İT L ER İN Y A P ISI V E İŞL EV İ G iriş n ite liğ in d e k i şu b irk aç aç ıklam a, m itle ilg ili ay ırt e d ic i bazı b e lirtile re aç ık lık kaz and ırm ay a y eter. A rk aik to p lu m lard a y aşand ığ ı b iç im iy le m it ko nu su nd a g en el o larak şu nlar sö y len eb ilir: 1. M it, D o ğ aü stü V ar lık ların ey le m le rin in Ö y kü sü nü o lu ştu rur; 2. Bu Ö y kü , k e sin likle g e r ç e k (ç ü n kü g erç ek lerle ilg ilid ir) v e ku t sal (ç ü n kü D o ğ aü stü V arlık lar tarafın d an y aratılm ıştır) o larak kab u l ed ilir; 3. M it h e r z am an iç in b ir “ y aratılış” la ilg ilid ir, b ir şey in y aşam a nasıl g e ç tiğ in i, ya d a b ir d av ran ışın , b ir ku ru m u n , b ir ç alışm a b iç im in in nasıl y aratılm ış o ld uğ unu an latır; işte bu n e d e n le d e, m itler insan a özgü h er an lam lı e y lem in ö rn ek tip le rin i o lu ştu rurlar; 4. İn san m iti b ilm e k le n e sn e le rin “ k ö k e n ” in i d e b ilir, bu n e d e n le d e, n e sn e le re eg em en o lm ay ı v e o n la rı isted iğ i g ib i y ö n len d irip ku llanm ay ı b aşarab ilir; b u ra d a “ d ıştan ” , “so y u t” b ir b ilg i d eğ il d e (m itin ya tö re n hav ası iç in d e an latılm ası ya d a k an ıtın ı o lu şturd uğ u ritü e lin g erç ek leştirilm esiy le) z o runlu o larak, şaşm az b i ç im d e “ y aşan an ” b ir b ilg i söz ko nu su d ur; 5. Şu ya d a bu b iç im d e, insan, m iti y en id en an ım satılan v e y en id en g erç ekleşm e aşam asına g e tirile n o lay ların ku tsal, ço şku v e ric i g ü cü nü n e tk isin e irm ek an lam ın d a “ y aşar” . D em ek ki, m itle ri “ y aşam ak” , g erçek an lam d a “ d in se l” b ir y aşantıy ı kap sar; çü n kü sırad an y aşan tıd an , g ü nd elik y aşam d an fark lılık g ö sterir. Bu y aşan tın ın “ d in selliğ i” , m ito lo jiy e ö zgü, co ştu ru cu , an lam lı o lay la rın y enid en g erç ekleşm e aşam asına g etirilm esi, D o ğ a üstü V a rlık la rın y aratıc ı e y le m le rin e y en id en tan ık o lu nm ası o lg u su nd an ileri g elir; h e r g ünkü d ü ny ad aki y aşam kesin tiy e u ğ ratılır; g ü z elleştirilm iş, p arlak, D o ğ a üstü V arlık lar’ ın haz ır b u lu n m asın d an d e rin lem esin e e tk ile n m iş b ir d ü ny ay a d alın ır. M itse l o lay ların an ıl m ası d eğ il am a b u n ların y in elen m esid ir burad a söz k o nusu o lan . M it kişileri v ar ed ilm işlerd ir, in san d a o n lar la zam and aş d u rum a g elir. Bu d urum k ro n o lo jik z am an d a d eğ il d e e n eski Z am and a, o lay ın ilk o lar ak g e r ç e kle ş ' tiği Z am and a y aşand ığ ı an lam ın a d a g elir. İşte bu n e d e n le d e m itin “ g üçlü z am an ’ ınd an söz e d ile b ilir; bu, y en i, g ü ç lü v e an lam lı b ir şey in d o lu d o lu k e n d in i g ö s terd iğ i and aki “ ku tsal” , o lağ anü stü Z am and ır. Sö z k o nusu z am anı y en id en y aşam ak, o n a e ld e n g eld iğ in c e sık g eri d ö n m ek, tan rısal ey lem ler g ö sterisin i y en id en iz le yip b u na tan ık o lm ak, D o ğ aü stü V arlık lar’ ı y en id en b u lm ak v e o n ların y aratıc ı d erslerin i y en id en ö ğ re n m ek, m itle rin rit b iç im in d e k i b ü tü n y in e le n m e le rin d e , aç ık ç a sö y len m ey en , se z in le n e b ile c e k o lan b ir istektir. K ısacası, m itle r D ü ny a’ n ın , in san ın v e y aşam ın d o ğ aü s tü b ir k ö k e n i v e ö yküsü bu lu nd u ğ u nu, bu ö y kü nü n d e an lam lı, d eğ erli v e ö rn e k g ö sterilec ek n ite lik te o ld u ğ u nu o rtay a ko y ar. En iyi so n u c a an c ak , Bro n islav M alin o w ski’ n in ilkel to p lu m lard a m itin d o ğası v e işlev ini o rtay a ko y m ay a çalıştığ ı klasik b ö lü m ler alın tılan arak v arılab ilir: “ Y a şan an y anıy la göz ö n ü n e alınd ığ ın d a m it, b ilim sel b ir m erakı g id erm ey e y ö n elik b ir aç ıklam a d eğ il am a b ir ilk g erçeğ i y en id en y aşatan b ir an latıd ır v e d erin b ir d insel g ereksin im i, tin se l ö z lem leri, to p lu m sal tü rd en baskı v e b u y ru kları, h atta b irtakım p ratik istekleri kar şılar. İlkel u y g arlıklard a, m itin v az g eçilm ez b ir işlev i v ard ır: İn an ışları d ile g etirir, b elirg in k ılar v e d ü zene ko y ar; ah lak ilke le rin i sav u nu r v e o n ları zo rla kab u l ettiıir; rite ilişkin tö re n le rin e tk ililiğ in i kesin o larak sağ lam ay ı ü stlen ir v e in san ın uy m ası iç in y arar sağ lay ıcı ku rallar sunar. D em ek ki m it, in san u y g arlığ ının tem el b ir ö ğ esid ir; bo ş b ir o lay lar d izisi d eğ ild ir, tersin e sü rek li b aşv u ru lacak o lan y aşay an b ir g e rç e k lik tir; so y ut b ir ku ram ya d a im g eler g ö sterisi d eğ il am a, ilkel d in in v e p ratik b ilg in in g erç ek b ir d ü z e n le m e sid ir(...). Bü tü n bu an latılar, y erliler iç in şim d ikin d en d ah a büyük v e an lam aç ısın d an d aha z eng in b ir ilk g erç ek liğ in an latı m ıd ır, in san lığ ın , iç in d e o ld uğu and aki y aşam ın ın y anı sıra, e tk in lik le rin i v e y az g ılarını d a b elirler. İn san ın bu g e rç e k lik le ilg ili b ilg isi, o n a d insel tö re n le rin v e tin sel n ite lik li ç ab aların an lam ın ı, ay nı z am and a d a b u nları nasıl y erin e g e tire c e ğ in i g ö sterir30.” N O TLA R 1. Fab l: Bu terim burad a h ay v an m asalı an lam ın d a d eğ il d e “ m asal tü rü nd en an latı” anlam ın d a ku llan ılm ıştır. ( Ç .N .) 2. K arg o k ü ltle r: Fransız ca m e tin iç in d e İng iliz c e c ar g o cu lts o larak v e rile n bu terim , ö z ellikle Y e n i G in e ’d e v e M elanez y a’n ın büyük bir kesim ind e rastlan an b ir kü ltü r o lg usunu b elirtir. İk in c i D ü n ya Sav aşı sırasınd a v e d aha so n ra p ek ç o k b iç im i o rtay a çıkm ış o lan bu kü ltlere g ö re, g en el o larak A v ru p a k ö k e n lile rin o rtad an kalkac ağ ı v e o n lara ait karg o ların y ani z en g in liklerin y erli h alkın e lin e g eç eceğ i bir ö n g erç ek o larak kab u l ed ilir. ( Ç .N .) 3. Bin y ılc ılık : M e sih ’ in so n Yarg ı g ü nü nd en ö n c e yeryüzüne inip b in yıl hü kü m sü receğ ini sav u nan ö ğ reti. ( Ç .N .) 4. R h ap so d o s: Y u n an c a r hap t ein (d ikm ek) v e o d ed en (tü rkü ), tü re tilm iş o lan bu terim , Eski Y u n an ’d a k e n t k e n t d o laşarak, d estan şiirleri, ö z ellikle d e H o m ero s’u n yazd ığı şiirleri o kuyup sö y ley en o z anı b elirtir. ( Ç .N .) 5. G e sta: “ Başarılar” ,"k ah ram an lıklar” anlam ın d a L atin c e sö zcük. 6. C .Stre h lo w , D ie A r an da- u n d Lo rit ja- S c am m e in Z en tral- A u sc ralien , (Ç -N .) c ilt 111, s. 1; bkz. Lu c ien Lev y -Bru hl, L a m y tholog ie prim iciv e (Paris, 1935) , s. 123. A y rıc a bkz. T . G . H . Streh lo w , A r an d a T radition s (M elb o u rn e U n iv e rsity Press, 1 947) , s. 6. 7. C h . Key sser, aktaran R ic h ard Th u rn w ald , D ie E in g e bo r e n e n A ustralien s u n d der Sü dseein sels (R e lig io n sg e sc h ic h tlic h e s Leseb u ch, 8, T ü b in g e n , 1 927) , s. 28. 8. C ly d e K lu c kh o h n , “ M y ths and ( H ar v ar d T h e o lo g ic al R e v ıe ıv , s. 66. Bkz. a. g . y . , başka ö rnekler. Ritu als: A c ilt XXXV, G e n e ral T h e o ry ” 1 942, s.4 5 - 7 9 ) , 9. M ath ias H erm an ns, T h e ln d o - T ib e t an s (Bo m b ay , 1 954) , s. 6 6 v e ö tesi. 10. Bkz. M . Eliad e, L e M y t he d e l’ E t e m e l R e t o u r (Paris, 1 949) , s. 44 v e ö tesi ( T h e M y t h o f the E t e m al R e t u m , N ew Y o rk, 1954, s. 21 v e ö te si). 11. Le M y the de l’ E t e m e l R et o u r, s. 53 v e ö tesi. 12. C ly d e K lu c kh o h n , a . g . y . , s. 61, aktaran W . W . H ill, T h e A g ric u lt u ral an d H u n tin g M e t ho ds o f the N av ah o In dian s (N ew H av en , 1 9 3 8 ) , s. 179. 13. Bkz. M . Eliad e, M y t hes , r e v e s et m y s t ir e s (Paris, 1 957) , s. 2 55- 256. 14. R . Pettaz z o ni, E ssay s o n the H is t o r y o f R elig io n (L eid e n , 1 9 5 4 ) , s. 11-12. A y rıc a bkz. W e rn e r M ü ller, D ie R elig io n en d e r W aldlan din ~ d ian e r N o r dam e r ikas ( Be rlin , 1 9 5 6 ) , s. 42. 15. R . Pettaz z o ni, a . g . y . , s. 13. 16. R. Pid d ing to n, aktaran L. Lev y -Bru h l, s. 115. İn isiy asy o n tö re n le riy le ilg ili o larak bkz. Eliad e, N ais s an c e s m y thiqu es (Paris, 1.959) 17. Bkz. R . Pettaz z o ni’d eki ö rn e k le r, a . g . y . , s. 14. 18. R . A . Ste in , R e c her c he s su r l ’ e p o p âe et le barde au T ib e t (Par.:., 1 9 5 9 ) , s. 3 1 8 - 3 1 9 . 19. Kuşkusuz, b ir kab iled e “ g erçek ö y kü ” o larak kab u l ed ilen, ko m şu kab iled e “ y alan (c ı) ö y kü ” h alin e g eleb ilir. “ M itin y ıkılm ası” kü l tü rü n arkaik ev relerind e b ile kan ıtlan m ış b ir sü reçtir. Ö n e m li o lan “ ilk e lle r” in h e r z am an m itler ( “ g erçek ö y kü ler” ) ile m asallar ya d a efsan eler ( “ y alan (c ı) ö y kü ler” ) arasınd aki farkı sezm elerid ir. Bkz. Ek I ( “ M itle r v e Peri M asalları” ). 20. Bkz. M y thes, r ev es e t m y s t ir e s , s. 27 v e ö tesi. 21. C . Strehlo v v , D ie A r an d a- u n d L o r it ja- S t am m e , III, s. 1-2; L. Lev y Bru h l, a . g . y . , s. 123. A v u straly a’d aki e rin lik tö ren leriy le ilg ili o la rak bkz. N ais s an c e s m y st iqu es, s. 25 v e ö tesi. 22. E.N o rd enskiö ld , “ Faiseurs d e m iracles e t v o y ants chez les Ind iens C u n a” ( R e v is t ad e l Institu to d e E t n o lo g la, Tu c u m an , c ilt II, 1932), s. 4 64; Lev y -Bru hl, a .g . y ., s. 118. 23. A . C . Kru y t, aktaran L ev y -Bru h l, a . g . y . , s. 119. 24- A ili K o le h m ain e n Jo h n so n , K ale v ala. A P ro se T ran s lat io n fr o m the Fin n ish ( H an c o c k , M ic h ig an , 1 950) , s. 53 v e ö tesi. 25. E. N o rd en skiö ld , “ La c o n c e p tio n d e l ’âm e chez les Ind iens C u n a d e l’Isth m e d e Pan am a” ( Jo u r n al des A m dric an ist es, N . S., c ilt 24, 1932, s.5 - 3 0 ) , s. 14. 26. J. F R o c k , T h e N a- K h i N âg a C u lt an d r e lat e d c e r e m o n ie s ( R o m a, 1952) , c ilt II, s. 474. 2 7. A . g . y . , c ilt II, s. 487. 28. J. F.R o c k , Z hi- m a fu n e r al c e r e m o n y o f the N a- kh i ( V ie n n e M ö d ling , 1955) , s. 87. 29. K. T h . Preuss, R elig io n u n d M y c holog ie d e r U it o t o , l- II (G ö ttin g e n , 1 9 2 1 - 1 9 2 3 ) ; s. 625. 30. B. M alino v v ski, M y th in P rim idv e P sy c ho lo g y ( 1 9 2 6 ; M ag ic , S c ie n c e an d R elig io n ’ d a y en id en y ay ım lanm ıştır, N ew Y o rk, 1955, s. 101 108). İK İN C İ BÖ L Ü M “KÖKENLER”İN SİHİRLİ SAYGINLIĞI K Ö K EN M İT L ER İ V E K O Z M O G O N İ M İT L ER İ Bir şey in k ö k e n in i an latan h e r m itsel ö y kü ko z m o g o niy i ö n c e d e n v arsay ar v e sürd ürür. K ö k e n le ilg ili m it ler yap ı aç ısın d an ko z m o g o ni m itin e benz er. D ü n y an ın y aratılışı e n iyi y aratılış o ld uğu iç in , ko z m o g o ni h e r türlü “ y aratılış” a ö rn ek g ö ste rile b ile c e k b ir m o d el o lu ş turur. Bu d urum , k ö k e n le ilg ili m itin ko z m o g o ni m o d e lin i tak lit ya d a ko p y a e ttiğ i an lam ın a g elm ez , çü nkü bu rad a d üz enli v e sistem li b ir d ü şü nm e söz ko nu su d e ğ ild ir. N e v ar ki, h e r y eni “ o rtay a ç ık m a” - b i r hay v an, b ir b itk i, b ir k u ru m - b ir D ü ny a’n ın v arlığ ın ı iç erir. N e sn e le rin farklı b ir d u ru m u nd an h are k e tle g ünüm üz d eki d urum a nasıl u laşıld ığ ını (sö z g elim i G ö ky ü z ü ’nü n Yery üzü ’n d en nasıl u z aklaştığ ını ya d a insano ğ lu nu n nasıl ö lü m lü h ale g eld iğ in i) aç ıklam ak söz ko nu su o l d uğund a b ile “ D ü ny a” z aten v ard ı; yap ısı farklı o lm uş o lsa d a, henü z biz im d üny am ız o lm am ış o lsa d a. H e r k ö k en m iti “ y eni b ir d urum ” u an latır v e aç ık lar - burad a “ y e n i” yi, D ü n y an ın başlan g ıc ın dan beri v ar o lm ad ığ ı an lam ınd a kullanıy o ruz . K ö ke n le ilg ili m itler, ko z m o g o ni m itin i sürd ürür v e b ü tü n ler. D ü ny anın nasıl d eğ işikliğ e u ğ rad ığ ını, z en g inleştiğ in i ya d a y o ksu llaştığ ını an latır. İşte bu n ed en le bazı kö k e n m itleri b ir ko z m o g o ni ö z e tin in v erilm esiy le başlar. Sö z g elim i T ib e tli büyük aile le r v e sü lalelerin ö yküsü, Ko z m o s’u n b ir Yum u rta’d an nasıl d üny ay a g eld iğ ini an ım satm akla başlar. “ Beş tem el ö ğ e n in ö z ü nd en büyük b ir y um u rta ç ık tı ( . . . ) . Bu y u m u rtanın sarısınd an d a o n sekiz y um urta ç ık tı. Bu o n sekiz y u m u rtanın arasınd an o rtad aki yu m u rta, b ir d eniz kab u klu su nu n y um urtası ö b ü rlerin d en ay rıld ı. So n ra bu y u m u rtanın ü y eleri ç ık tı, ard ınd an beş d uyusu o lu ştu , tüm ü d e kusursuzdu, d aha so nra y um ur ta ö y lesine eşsiz g ü z ellikte b ir d elikan lı h alin e g eld i ki, sanki b ir d ileğ i ( y id la s m o n ) y erine g etiriy o r g ibiy d i. İş te bu n ed en le d e o na kral Y e-sm o n ad ı v erild i. Karısı Ç u -İşag b ir o ğ lan d o ğurd u, ç o c u k büyüyle b iç im v e g ö rünüm d eğ iştireb ilm e y eten eğ in e sahip ti: D b ang İd an '.” V e so y ağ acı, d eğ işik klan v e sü lalelerin k ö k e n in i an la tarak b ö y lece sürüp gid er. Po linez y a so y so p şarkıları d a ay nı b iç im d e başlar. K u m u lip o ad ıy la b ilin e n H aw aii rit m e tn i “ b ir so y so p ilahisid ir; ait o ld uğu krallık aile sin i, y alnız ca tan rılara (b u tan rılara b ü tü n h alk Po linez y alı h ısım larla o rtak la şa o larak tap ar), y alnız ca, y aşay an d ü ny ad a d o ğm uş o lan tan rılaştırılm ış ö n d erlere (aile so y u nd an A o lar) b ağ lam akla kalm az am a ay nı z am and a o n ları gö ky üz ünd eki y ıld ız lara, y eryüzü nd eki g ü nd elik y aşam d a y ararla n ılan b itk ile re v e hay v anlara d a b a ğ la r...” 2. G e rç e k te n d e, şarkı şu n ların an ım satılm asıy la başlar: “ Y ery ü z ü şidde de değ iştiği z am an g ö kle r değ iştiği z am an ay rı ay rı g ü n eş doğ du ğ u z am an ışık v e r m e k için ay a, v b .3” So y so p la ilg ili bu g ib i d in sel tö re n şarkıları p renses h am ile o ld uğu sırad a o z anlar tarafın d an haz ırlan ır v e ez b erlenm esi iç in hu la d e n ile n d an sç ılara v erilir. K ad ın v e erkek d an sç ılar, şarkıy ı b eb eğ in d o ğ u m u na kad ar h iç kesintisiz o larak sö y ley ip d ans ed erler. San k i g e le c e k te ki b aşkan ın em b riy o n g elişm esin e, ko z m o g o n in in , d ü n y an ın ö y kü sü nü n v e k ab ile n in ö y kü sü nü n ö z eti e ş lik ed iy o rm uş g ib i. Bir ö n d e rin y aratılm ası n ed en iy le D ü ny a sim g esel o larak “ y en id en y aratılır” . Y ap ılan ö z et, Y aratılış’ tan bu y ana o lu p b itm iş b aşlıc a m itsel o lay ların şarkılarla v e d ansla h em y en id en an ım san m a sı h em d e d in sel tö re n b iç im in d e y en id en g erçekleşm e aşam asına g etirilm esid ir. Benz eri anlay ış v e d in sel tö ren lere H in d istan ’d aki ilkel halklard a d a rastlan ır. Sö z g elim i, San talile rd e g u ru, ko z m o g o ni m itin i, h e r b irey y ararına, am a y alnız ca iki kez ez berd en o ku r: Birin c i kez “ Sa n ta l’a to p lu m u n b ü tü n h ak lan tan ın d ığ ın d a ( . . . ) . Bu o lay d an d o lay ı guru d ü ny anın y aratılışın d an bu y ana in san lığ ın ö y kü sü nü ez b erd en o kur, d in sel tö re n kim in iç in y ap ılm ışsa o k işin in d o ğ um unu an latarak b itirir.” A y n ı tö re n c e n a ze d uası sırasınd a d a y in e le n ir, am a bu kez g u ru d insel tö re n le ö le n k işin in ru hu nu ö b ü r D ü n y ay a g e ç irir4. G o n d lard a v e Baig alard a, D h arti M ata v e T h ak u r D eo o nu ru na y ap ılan d in sel tö re n le r d o lay ısıy la rahip , ko z m o g o ni m itin i ez b erd en sö y ler v e o rad a hazır b u lu n an lara k ab ile sin in D ü n y a’n ın y aratılışd a o y nad ığ ı ö n e m li ro lü an ım satır5. M u n d a b ü y ü cü leri kö tü ru hları ko v ar k en A su rlar’ ın m ito lo jik şarkıların ı sö y lerler. O y sa A su rlar, tan rıları v e ru hları ilg ilend ird iğ i kad ar in san ları d a ilg ilen d iren y eni b ir d ö nem i b aşlatm ışlard ır; bu n ed en le d e b aşarıların ı an latan ö y kü nü n, b ir ko z m o g o n i m itin in b ir b ö lü m ü nü o luştu rd uğ u kab u l e d ile b ilir6. Bh illerd e d urum biraz d ah a farklıd ır. T e d av i am aç lı büyülü şarkılar arasınd an y alnız ca b iri ko z m o g o ni m iti ö z elliğ ini g ö sterir; bu T a n n ’n ın Ş ar kısı’ d ır. A n c a k bu şarkıların p ek ço ğ u g e rç e k te k ö k e n m itid ir. Sö z g elim i b ü tü n h astalıkları iy ileştird iğ i kab u l ed ilen K as u m o r D am o r Ş arkısı D am o r Bh il g ru b u nu n G u c e rat’ tan O rta H in d istan ’ın g ü ney ine d o ğru y ap tığ ı g ö ç leri an latır7. D em ek ki, bu, to p lu lu ğ u n to p rağ a y erleşm esini an la tan m ittir; b ir başka d ey işle, D ü ny a’n ın y aratılışın ın b ir ko p y ası o lan y en i bir baş lan g ıç m ö yküsüd ür. D ah a başka büyülü şarkılar d a h astalık ların k ö k e n in i aç ık lar8. Bu ra d a serü v en b ak ım ın d an z eng in o lan m itle r söz ko nu su d ur; b ö y lec e biz e n so nu nd a h astalık ların o rtay a çıkış ko şu llarını ö ğ reniriz ; bu o lg u d a g erç ekte D ü ny a’n ın y ap ısını d eğ iştirm iş b ir o lgud ur. M İT L ER İN H A ST A L IK T ED A V İL ER İN D EK İ R O L Ü Bh ille rin ted av iy e y ö n elik d insel tö ren in d e b ir ay rın tı ö z ellikle ilgi ç ek ic id ir. Büy ücü h astan ın y atağ ın ın y anınd aki y eri “ arın d ırır “ v e m ısır u nuy la b ir m an d o l resm i çiz er. R e sm in iç in e İsv o r ile Bh ag v an ’ ın ev in i o tu rtu r, so nra o n ların d a resim lerin i çizer. Bö y le c e ç iz i le n resim h astan ın tam an lam ıy la iy ileşm esine kad ar ko ru nu r9. M an d o l terim i H in t k ö k e n in i açığ a v u rm ak tad ır. Bu rad a kuşkusuz H in t- T ib e t k ö k e n li T an tra ritlerind e ö n e m li b ir ro l o y n ay an karm aşık resim m an d a la söz ko nusu d ur. A n c a k m an d ala h e r şey d en ö n c e b ir im ag o m und ı’ 10d ir: H e m h em m iny atü r h alin d e Ko z m o s’u d e tan rılar to p lu lu ğ u nu tem sil ed er. O lu şm ası d ü ny anın büyülü o larak y en id en y aratılm asın a d enk d üşer. D o lay ısıy la d a Bh il bü yücüsü, h e r n e kad ar sö y led iğ i rit şarkıları, ö z ellikle ko z m o g o ni m itin e te lm ih te bu lu nm u y o rsa d a, b ir h astan ın ay ak u cu na m an d o l res m i çiz m ekle ko z m o g o niy i y in elem iş o lur. Bu y ap ılan işin k esin likle b ir ted av i am ac ı v ard ır. D ü ny a’n ın Y ara tılışıy la sim g esel o larak zam and aş k ılın an h asta, o e n eski b ü tü n lü k iç in e d alar; başlan g ıç z am an ın da Y aratılış’ ı o lan ak lı k ılan o akıl alm az b ü y ü klü kteki g ü ç lerin b e n liğ in i sarm asına izin v erir. Bu ko nu d a şunu an ım satm ak ta y arar v ard ır: N av ah o lard a ko z m o g o ni m iti v e o n u n ard ınd an d a to p rağ ın b ağ rınd an ilk in san ların d o ğ uşunu an latan m it, ö z ellik le ted av i n ed en iy le ya d a b ir Şam an ’ ın in isiy asy o n u sı rasınd a o ku nu r. “ Bü tü n tö re n le r H atrali o larak ad lan d ırılan b ir h astan ın ç ev resin d e y o ğ u nlaşır; H atrali (y a n i ü stü ne şarkı sö y len en k işi) b ir h asta o lab ilir ya d a y alnız ca b ir akıl hastasıd ır, sö z g elim i rü y asınd a k o rk m uş b irid ir v ey a y alnız ca b ir tö ren e k atılm ası g ereken b irid ir; bu so n u n cu d u rum d aki am aç , söz ko nu su şarkı yı g ö rev li o larak sö y lem e y etkisin i eld e etm ey e g iriştiğ i sırad a bu ay ini ö ğ renm esid ir; çü nkü b ir sihirb az -h ekim , eğ er kend isi b ir u y g u lam ad an g eçm em işse, k esin likle b ir iy ileştirm e tö re n in i g e rç e k le ştire m e z ".” T ö re n ay nı z am and a kum ü stü ne karm aşık b irtakım resim lerin y a p ılm asını d a iç erir; bu resim ler Y aratılış’ ın d eğ işik e v re lerin i, T an rılar, atalar v e in san lığ ın m itsel ö y küsü nü sim g eler. Şaşırtıc ı b ir b iç im d e H in t- T ib e t k ö k e n li m an d ala' lar a b enz ey en bu resim ler, m itsel z am anlard a o lu p b itm iş o lay ları b irb iri ard ınd an y en id en g e rç e k le ş m e aşam asına g etirirler. H asta, ko z m o g o ni m itin in an latılm asın ı, ard ınd an d a k ö k e n m itin in o ku n m asın ı d inley erek v e kum ü stü nd eki resim leri h ay ran lıkla sey red erek d ind ışı z am anın d ışına itilir v e En Eski Z a m an ’ ın b ü tünlü ğ ü iç in d e y er alır: “ G e riy e ” d o ğru, D ü ny a’n ın k ö k e n in e kad ar uz anır v e o d a b ö y lec e ko z m o g o niy e tan ık o lur. Ko z m o g o ni m iti, h astalığ ın k ö k en in e v e çaresin e ilişkin m it ile bü yüy le ted av iy e ilişkin ritü el arasınd aki b ağ ım lılık N a-k h ile rd e ç o k ho ş b ir b iç im d e ken d in i b e lli ed er. T ib e t ailesin d en o lan am a yüz y ıllard ır G ü neyd o ğ u Ç in ’d e, ö z ellikle d e Y ü n -n an ilind e y aşay an bu to p lu lu ğ u n g e le n e kle rin e g ö re, b aşlan g ıçta Ev ren , N ag alar ile insanlar arasınd a uygun b ir b iç im d e p ay laştırıl m ıştı, am a d aha so nra b ir d ü şm anlık o n ları b irb irin d en ay ırd ı. Ö fk e le n e n N ag alar d üny ay a h astalık ları, v erim sizliği v e h er ç e şit b elay ı yayd ılar. N ag alar, insanları h asta ed erek o n ların ru hların ı d a ç alab ilm e g ü cü ne sa h ip tirler. Eğ er ritle rle y atıştırılıp b arışm a sağ lanm az sa ku rb an ö lü r. A n c ak şam an rahip ( d t O 'm b a ) b ü y ü ley ic i e tk ile rin in g ücü say esind e N ag aları, ç alın m ış v e tu tsak ed ilm iş ru hları serb est b ırakm ay a z o rlay ab ilir12. Şam a n ın kend isi d e an c ak , e n eski Şam an D to -m b a’n ın , G aru d a’n ın d a y ard ım ıy la M itse l zam and a bu sav aşa g iriş m iş o lm asın d an ö türü , N ag alara karşı sav aşab ilecek g ü çted ir. O y sa, ted av i ritü eli, d o ğrusunu sö y lem ek g e rekirse, bu e n eski o lay ın tö re n hav ası iç in d e ez berd en o ku n m asın d an o luşur. R o c k 13 tarafın d an çev rilm iş b ir m etin d e ö z ellikle b elirtild iğ i g ib i “ G aru d a’ n ın k ö k en i an latılm ıy o rsa, o n d an söz ed ilm em elid ir” . D em ek ki şa m an G aru d a’n ın k ö k e n in i an latan m iti ez b erd en o kur: K ailasa D ağ ı’nd a y u m u rtaların büyüy le n asıl y aratıld ık ların ı v e G aru d aların bu y u m u rtalard an n asıl ç ık tık la rın ı v e ard ınd an, N ag aların y o l aç tığ ı h astalık lara kar şı in san ları ko ru m ak iç in o v ay a n asıl in d ik le rin i an la tır. A n c ak , G aru d aların d o ğuşunu an latm ad an ö n c e rit şarkısı, kısac a D ü ny a’n ın y aratılışın ı b etim le r. “ G ö k y ü zü d o ğd uğu z am an, g üneş, ay, y ıld ız lar v e g ez eg en ler14 v e d ü ny a ken d isin i g ö sterd i; d ağ lar, v ad iler, ağ açlar v e kay alar d o ğd uğ und a, tam , işte o and a, N ag alar v e e j d erler, v b . d o ğ d u .15” T e d av i am aç lı bu rit şarkıların ın büyük b ö lü m ü ko z m o g o n in in an ım satılm asıy la başlar. Sö z g elim i şu ö r n e k te o ld uğu g ib i: “ Başlan g ıç ta, g ö klerin , g ü neşin, ay ın, y ıld ız ların, g ez eg enlerin v e d ü n y an ın henü z o rta ya ç ıkm ad ığ ı z am and a, henü z h iç b ir şey d o ğ m am ışken, v b .16” So n ra d ü ny anın y aratılışı, c in le rin d o ğuşu v e h astalık ların o rtay a ç ık ışı, so n o larak d a g erekli ilaç la rı g e tire n e n eski şam an D to -m b a’n ın b elirm e si an latı lır. Bir başka m e tin 17 d e, N ag aların v e G aru d aların d o ğuşunu an latm ak iç in m itsel z am anın an ım satılm asıy la başlar: “ Başlan g ıç ta, h er şey in belirsiz o ld uğu sırad a, v b .” . A rd ın d an h astalığ ın k ö k e n i an latılır (ç ü n kü yu karıd a gö rd üğüm üz g ib i, “ ilac ın k ö k e n i anlatılm az sa, o nu ku llanm am ak g erekir” ), b ir ku şaktan ö b ü rü ne h ang i y o llarla aktarıld ığ ı, so n o larak d a c in le r v e p eri lerle şam an arasınd aki sav aş an latılır: “ Peri o k atıp d iş leri v e ağzı h asta ed er; d t o - m b a o ku ç ekip ç ık artır, v b .; c in b ed en e o k atıp o nu h asta ed er; d t o - m b a o n u ç e k e r alır, v b .18” Başka b ir rit şarkısı d a şö y le başlar: “ İlac ın k ö k e n in i an latm ak g erekir, y o ksa o n d an söz ed ilem ez . G ö ky üz ü, y ıld ız lar, g ü neş v e ay v e g ez eg enler d o ğd uğu z am an, v e d üny a o rtay a ç ık tığ ı z am an” ,v b ., “ işte bu z am and a T s ’o d z e-p ’er-d d u d o ğ d u19” . Bu nu ilaç ların k ö k e n in i aç ık la y an ç o k uzun b ir m it izler: Ev in d en ü ç g ün uzak kalan T s ’o -d z e-p ’er-d d u d ö nü şü nd e an a b ab asın ı ö lü bulur. Bu n u n ü stü ne ö lü m ü n ö n ü n e g e ç e c e k b ir ilac ı aram a ya ç ık ar v e Periler Pad işah ı’n ın ü lkesin e g id er. Başın d an b irç o k serü v en g e ç tik te n so nra, tılsım lı ilaç ları ç a lar, am a k e n d in i iz ley en P e ri’d en k aç ark e n y ere d üşer, ilaç lar d a h er y ana y ay ılır, b ö y lec e şifa v eren b itk ile rin o rtay a ç ık m asın a y o l açar. K O Z M O G O N İN İN Y İN EL EN M ESİ H erm ann s tarafınd an y ay ım lanan bazı m e tin le r ç o k d aha anlam lıd ır. Ted av iy e y ö n elik ritü el sırasınd a, şa m an, y alnız ca ko z m o g o niy i ö z etlem ekle kalm az, am a ay nı z am and a T a n rı’ya y akarır v e o n a D ü n y a’ y ı y en iden y arat m ası için y alv arır. Bu d u alard an b iri şu nları an ım sa tarak başlar: “ Yeryüzü y aratıld ı, su y aratıld ı, ev ren b ü tü nüy le y aratıld ı. A y n ı b iç im d e, rit b irası şi v e p irin ç su n gusu so d a y aratıld ı” ; v e d u a c in le re , p erilere seslenm ey le b iter: “ Y etişin , ey C in le r, Periler20!” Başka b ir m e tin d e d e “ ji ’n in v e alko llü iç ki o lan cfyö’n ü n d o ğuşu” v erilir. “ Eski b ir g elen eğ e g ö re b u n ların ilk o rtay a ç ık tı ğı y er San g li ağ acı ile San g lo g ağ ac ın ın ilk o rtay a ç ık tığ ı yerd ir. Bü tü n d ü ny anın y ararına v e biz im iyiliğ im iz iç in , y etiş, ey T a n rı’n ın h ab erc isi. D o ğaüstü g ü çlere sa h ip tan rı T a k b o T h in g , eski zam anlard a D ü ny a’yı y a ratm ak iç in aşağı inm işti. O n u y en iden y ar at m ak için şim di y in e in 2'” . R it iç e c e k le ri şi v e clyö’yü haz ırlam ak iç in , b u n ların ko z m o g o ni m itin e sıkı sıkıy a bağ lı k ö k e n in i an latan m itin b ilin m esi g erektiğ i aç ık ç a o rtad ad ır. A m a ç o k d aha ilg in ç o lan şeyse, h astan ın y ararına o la rak, D ü ny a’n ın y eni b ir y aratılışı iç in Y aratıc ı’n ın y e n i d en yeryüzüne in m ey e çağ ırılm asıd ır. T e d av i am aç lı bu büyülü şarkılard a ilaç ların kö ke n in i an lat an m itin h e r z am an ko z m o g o n i m it in in iç in e k atıld ı ğı g ö rü lü r. Bir ö n c e k i b ö lü m d e b irkaç ö rn ek v erd ik; b u nlard an d a an laşılac ağ ı g ib i ilkel ted av i y ö n te m le rin d e, b ir ilaç an c ak , k ö k e n i h astan ın ö nü nd e rit h av a sı iç in d e an ım satıld ığ ı z am an e tk ili d urum a g elir. Y a kın d o ğ u ’ya v e A v ru p a’ya ö zgü büyü y ap m a u su llerinin bü yük ço ğ u nlu ğ u , h astalığ ın ya d a b u na y o l aç an c in in ö y kü sü nü iç erir; ay nı z am and a d a b ir tan rısal v arlık ya d a b ir azizin h astalığ ı y enm ey i başard ığ ı m itsel an ’ ı d a an ım satır. D iş ağ rısına karşı y ap ılan b ir A su r büyüsü d e şu nları an ım satır: “ A n u ’ nu n g ö kleri y aratm asınd an so nra, g ö kler y eri y arattı, y er ırm akları y arattı, ırm aklar kan alları y arattı, k an allar kü ç ü k g ö lleri y arattı, kü çü k g ö ller So lu c an ’ı y arattı. So lu c an d a ‘gözü y aşlı b ir h a l d e’ Şam aş ile Ea’ya g itti v e o n lara, y iy ecek o larak, ‘y e nip y u tu lacak şey ’ o larak k e n d isin e n e v erile c e ğ in i so r du. T an rılar o n a m ey v e sund ular, am a So lu c an insan d işi isted i. Ey so lu can , m ad em ki b ö y le ko n u ştu n ö y ley se Ea sen i g üçlü eliy le m ah v e tsin 22!” Şim d i biz bu rad a şu o lay lara tan ık o luyo ruz : 1. D ü ny a’ n ın y aratılışı; 2. So lu c an ’ ın v e h astalığ ın d o ğuşu; 3. En eski o lan v e ö rn e k o lu ştu ran iy ileştirm e ey lem i (So lu c a n ’ ın Ea tara fın d an y o k ed ilm esi). Bü y ü nü n ted av iy le ilg ili e tk ilili ği, “ b aşlan g ıç ” taki m itsel z am anı y en id en g erç ekleşm e aşam asına g etirm esind e y atar, an c ak , bu ö z ellik büyü rit hav ası iç in d e sö y len d iğ in d e g eçerlid ir; söz ko nu su b aşlan g ıç, d ü ny anın k ö k e n i o ld uğu kad ar d iş ağ rıları n ın v e b u n ların te d av isin in d e kö ken id ir. K im i zam an, ko z m o g o n i m itin in b ir tö re n hav ası iç in d e o ku nm ası bazı h astalık ların ya d a b ed en sel v ey a z ihinsel y etersiz liklerin g id erilm esin e yarar. A n c ak , ile rid e d e g ö receğ im iz g ib i, ko z m o g o ni m itin in bu u y g ula m ası d iğ erleri arasınd an y aln ız ca b irid ir. H e r “ y aratılış” ın ö rn e k o lu ştu racak m o d eli o larak ko z m o g o ni m i ti, h astan ın y aşam ına “ y e n id e n b aşlam ası” n a y ard ım cı o lab ile c e k g ü çted ir. K ö k e n e dö n ü ş say esind e in san y e n i d en d o ğ acağ ını u m u t ed er. O y sa, y ukarıd a in c e le d iğ i miz ted av i am aç lı b ü tü n ritü e lle r k ö k e n e b ir d ö nü şü am açlar. İnsand a, arkaik to p lu m lara g ö re, y aşam ın o nan lam ay ac ağ ı, am a y alnız ca, kay n aklara y ap ılac ak b ir g e ri d ö nü şle, y en iden y arat ılac ağ ı iz lenim i u y anm aktad ır. En iyi “kay n ak” d a, D ü ny a’ n ın Y aratılışı sırasınd a g er çekleşm iş o lan inanılm az e n e rji, y aşam v e v e rim lilik fışkırm asıd ır. Bü tü n b u nlar, Po linez y a ko z m o g o ni m itin in ç o k sa y ıd aki ritsel u y g u lam alarınd an o ld u kça aç ık se ç ik b ir b iç im d e o rtay a çıkar. Bu m ite g ö re, b aşlan g ıç ta y alnız c a Su lar v e K aran lık lar v ard ı. En y ü ce T an rı İo , d ü şü n c e n in v e sö z lerinin g ü cü y le Su ları ay ırd ı v e G ö ky ü z ü ile Yery üzü nü y arattı. “ Su lar b irb irin d en ay rılsın, G ö k ler o lu şsun, Y e r o rtay a ç ık sın !” d ed i. İo ’n u n bu ko z m o g o n ik [ev rend o ğ um sal] sö z leri (d ü ny a d a bu sö z ler say e sind e v aro lm ay a b aşlam ıştır) ku tsal g ü çle yüklü y aratı c ı sö z lerd ir. Bu n ed en le d e, y ap ılm ası, y arat ılm ası g ere k e n b ir şey in bulund uğu b ü tü n ko şu llard a in san lar b u nları sö y ler. Bu nlar, kısır b ir rah m in d ö lle n m e sin e ilişk in ritte , b e d e n in v e ru hu n iy ileştirilm esi ritin d e o ld uğu kad ar ö lü m n ed en iy le, sav aş n ed en iy le v e soy so p un an latılm ası n ed en iy le d e y in elen ir. G ü nü m ü z d e H are H o ng i ad lı b ir Po linez y alı b akınız d ü şü nc elerin i n asıl aç ıklıy o r: “ to ’n u n , Ev re n ’e b iç im v erirken y arar land ığ ı sö z ler - y a n i Ev re n ’ in d o ğ m asına v e b ir ışık d ü n y ası d o ğ u rm ay a y ö n e lm e sin e y o l aç an sö z le r- işte bu ay nı sö z ler kısır b ir rah m in d ö llen m esin e y ö n elik ritte d e ku llan ılır. Io ’ nu n, ışığ ın k aran lık lar iç in d e n p arıld a m asını sağ larken ku lland ığ ı sö zler, üz üntülü v e um utsuz b ir y üreğ i, güçsüz lük v e y aşlılığ ın p e n ç esin d ekileri eğ lend irm ey e, gizli şey ler v e gizli y erler ü stü ne ışık saç m a ya, şarkı b e steley en le re esin v erm ey e y ö n elik ritlerd e v e y in e, sav aş y en ilg ilerin d e v e in san ı karam sarlığ a ite n d ah a başka b irç o k d uru m d a d a ku llan ılır. A m ac ı ışık v e neşe saçm ak o lan bu rit, b enz er b ü tü n d u rum lar iç in , Io ’n u n karan lık ları y enm e v e d ağ ıtm ad a k u llan d ı ğı sö z leri y en id en ü retir23.” D ik k ate d eğ er b ir m etin d ir bu . G e le n e k se l b ir to p lu m d a ko z m o g o ni m itin in işlev i ko nu su nd a d o lay sız v e b irin c i d ereced e b ir k an ıttır. Y u karıd a d a gö rd üğüm üz g ib i, bu m itte n , h e r tü r “ y arat(ıl)m a”d a b ir m o d el o la rak y ararlan ılır; b ir ç o c u ğ u n d ü ny ay a g etirilm esin d e o l d uğu kad ar so ru nlu b ir askeri d u ru m u n d ü z eltilm esind e y a d a m elan ko li v e um utsuz luk teh d id i altın d ak i b ir ru hsal d en g en in y en id en sağ lanm asınd a ö rn e k o lu ştu rur. Ko z m o g o ni m itin in bu d eğ işik başv u ru d ü z lem leri n e u y g u lanab ilm e g ücü, bize ö z ellikle an lam lı g elm ek ted ir. G e le n e k se l to p lu m ların in san ı, ister b iy o lo jiy le ilg ili, ister ru hsal ya d a tarih se l o lsu n, h e r tü rlü “ y aratı” n ın v ey a “ b iç im ” in te m e ld e k i b irliğ in i sez inler. Sö z g elim i şanssız b ir sav aş, b ir h astalık la, um utsuz v e üz ün tü lü b ir y ü rekle, kısır b ir k ad ın la, b ir o z and aki esin y o k luğuyla, in san ın um utsuz luğa itild iğ i v aro lu şla ilg ili başka h e r ç e şit te h lik e li d u ru m la b ir tu tu lab ilir. G ö rü nü şte çaresiz o lan b ü tü n bu o lum suz v e um utsuz d u ru m lar ko z m o g o ni m itin in ez b erd en o ku nm ası, ö z ellik le d e İo ’ nu n, Ev re n ’ i d o ğ u ru rken v e ışığ ın karan lıklar iç in d e n p arıld am asın ı sağ larken ku lland ığ ı sö z lerin y i n elen m esiy le te rsin e ç e v rilir. Bir b aşka d ey işle ko z m o g o n i, h e r y aratıc ı d u rum u n ö rn ek o lu ştu racak m o d eli d ir: İn san ın h e r y ap tığ ı şey, b ir b akım a e n ü stü n “ o lgu” yu, y aratıc ı T a n rı’ n ın ilk ö rn e k say ılan ey lem in i, y ani D ü ny a’n ın Y aratılışı’n ı y in eler. G ö rd üğ üm üz g ib i ko z m o g o ni m iti ö lü m ned eniy le d e sö y lenir; çü nkü ö lü m d e, y aratıc ı kılın m ası iç in iy i c e b en im sen m esi g ereken y en i b ir d urum u o lu şturu r. T ıp k ı b ir sav aşın kay b ed ild iğ i ya d a ru hsal d e n g e n in v e y aşam a se v in c in in y itirild iğ i g ib i ö lü m d e d e başarısız o lu nab ilir. H are H o n g i’n in üzücü v e o lum suz d u rum lar arasınd a y alnız ca g üçsüz lük, h astalık v e y aşlılığ a d eğ il am a o z anlard aki esin y o klu ğ u na, o n ların şiirleri v e soy so p la ilg ili an latıları g erektiğ i g ib i y aratm a ya d a ez ber d en o ku m ad aki y eten eksiz liklerin e d e y er v erm esi ay nı b iç im d e an lam lıd ır. Bu rad an d a, ö n c e şiirsel y aratın ın , Po linez y alılar tarafın d an , b aşka h e r ö n e m li y aratıy la b ir tutuld uğ u so nu cu ç ık ar am a ay nı z am and a H are H o n g i’n in so y so p la ilg ili an latılara te lm ih te b u lu n m a sın d an ö türü d in sel şarkıları sö y ley en o z anların b elleğ i b aşlı b aşına b ir “ y aratı” , b ir “ y ap ıt” o lu şturd uğ u v e bu “ y aratı” n ın , bu “ y ap ıt” ın g erç ekleşm esin in d e ko z m o g o n i m itin in b ir tö re n hav ası iç in d e ez b erd en o k u n m a sıy la sağ lan ab ilec eğ i so n u ç ları çıkar. Sö z ko nu su m itin Po lin ez y alılar iç in n ed en bu kad ar say g ınlık taşıd ığ ı an laşılm aktad ır. Ko z m o g o ni h e r tü rlü “ y ap m a ey lem i” n in ö rn e k o lu ştu racak m o d elid ir: Ç ü n kü Ko zm o s, h e m h e r y aratıc ı d uru m un h e m d e h e r y a ratılışın id eal an a ö rneğ id ir v e y ine çü nkü Ko z m o s ta n rısal b ir y aratıd ır, tan rısal b ir y ap ıttır; d o ğ rud an d o ğ ru y a ken d i y ap ısı iç in d e ku tsallaşm ıştır. A n lam g e n işle m esiy le d ah a g en el o larak, y etkin , “d o lu ” , uyu m lu, v erim li, tek sö z cükle “ ko z m o slaşm ış” o lan h e r şey, b ir Ko z m o s’a b enz ey en h e r şey ku tsald ır. Bir şey i iyi y ap m ak, çalışm ak, y ap ıt o lu ştu rm ak, inşa etm ek, y arat m ak, y ap ıland ırm ak, b iç im v erm ek, b iç im len d irm ek, o lu ştu rm ak, işte b ü tü n b u nlar, b ir şey in v ar ed ild iğ i, o n a “ h ay at” v erild iğ i, so n aşam ad a, o n u n e n y e tkin uyu m lu o rg aniz m a o lan Ko z m o s’a b en z etild iğ i an lam ı n a g elir. O y sa Ko z m o s, b ir kez d aha sö y lem ek g erekir se, T an rıların ö rn e k g ö sterilec ek y aratısıd ır, y ap ıtıd ır; b aşy ap ıtıd ır bu o n ların . Ko z m o g o ni m itin in h e r tü rlü “ y aratılış” ın ö rnek o lu ştu racak m o d eli kab u l ed ilm esin i e n güzel, b ir Kuzey A m e rik a kab ilesi o lan O sag eların şu g elen eğ i aç ıklar. Bu n a g ö re b ir ç o c u ğ u n d o ğum u sırasınd a “ d aha ö n c e tan rılarla ko nu şm u ş o lan b ir ad am ” çağ rılır. A d am lo h u san ın ev in e g e lin c e , y eni d o ğ an b eb eğ in ö nü nd e Ev re n ’ in v e y ery üz ünd eki h ay v an ların y aratılışın ın ö y kü sünü ez b erd en o ku r. Be b e k an c ak b u nd an so nra em z irilir. D ah a so nra, ç o c u k susad ığ ınd a, y en id en ay nı ad am ya d a b ir başkası çağ rılır. A d am b ir kez d aha Y aratılış’ ı ez b erd en o ku r v e o nu , Su ’y un k ö k e n in i an latan ö y küy le tam am lar. Ç o c u k k atı y iy ec ekleri y iy eb ilec ek y aşa g eld iğ ind e, “ d aha ö n c e tan rılarla ko nu şm u ş o lan ad am ” y in e g elir v e y en id en Y aratılış’ ı o ku r, bu kez d e tah ılların v e ö b ü r b e sin le rin k ö k e n in i an latır24. H er y eni d o ğu şun, ko z m o g o niy e v e kab iley e özgü m itsel ö y kü nü n sim g esel b ir ö z etin i c an lan d ırd ığ ın ı b e n im sey en in an ç la ilg ili d aha an lam lı b ir ö rn e k b u lm ak g ü çtü r. Bu ö z etin am ac ı, y en i d o ğ an b eb eğ i ku tsal tö ren le d ü ny anın v e kü ltü rü n K u tsay ıc ı g erç ek liğ in e so k m aktır; bu iş y ap ılırk en d e b eb eğ in v arlığ ı, m itsel p ara d ig m alara uyg un o ld uğu ilan ed ilerek, g eç erli k ılın ır. A m a d ahası v ar: Y e n i d o ğ an ç o c u k , b ir d izi “ b aşlan g ıç ’i a karşı karşıy a g e tirilir. Ve b ir şey e, an c ak o n u n “ k ö k e n ” i b ilin irse , bu şey in ilk o larak n asıl v ar o ld u ğu b ilin irse “ b aşlan ab ilir” . Ç o c u k m em e em m ey e, ya d a su içm ey e v ey a k atı y iy ec ekler y em ey e “ b aşlar k e n ” rit y ard ım ıy la “ k ö k e n ” e, o lg u nu n, suyun v e ta h ıl ların ilk kez o rtay a ç ık tığ ı z am ana iletilir. “ K Ö K EN E D Ö N Ü Ş” Bu in an ışın ard ınd aki ö rtü k fikir şud ur: B ir şey in ilk g e r ç e kle ş m e s i an lam lı v e g eç erlidir, b irb irin i iz ley en o rta ya çıkışları d eğ il. A y n ı b iç im d e, ç o cu ğ a b ab an ın y a d a büyük b ab an ın y ap tıkları d eğ il am a M itse l Z am anlard a A talar tarafın d an y ap ılm ış o lan şey ler ö ğ retilir. Ku şku suz, b ab a v e büyük b ab a d a A taları tak lit e tm e k te n b aş ka b ir şey y ap m am ıştır; d o lay ısıy la d a b ab an ın y ap tık ları tak lit ed ilm ekle ay nı so n u ç ların eld e e d ile b ile c e ğ i d ü şü nü leb ilir. A n c ak b ö y le d ü şü nm ekle kö ke n in z am a n ın ın o y nad ığ ı ö n e m li ro l g ö rm ez likten g elin m iş o lu r; o ysa bu söz ko nu su z am anın d aha ö n c e gö rd üğüm üz g i b i “ g ü çlü ” b ir z am an o ld uğu b en im sen ir; çü n kü b ir b a k ım a y en i bir y aratılışı “ iç in e kab u l e d en z am an” o lm u ş tur. K ö k e n ile iç in d e b u lu nu lan an arasınd a akıp g itm iş o lan zam an, “ g ü çlü ” d eğ ild ir, “ an lam lı” d a d eğ ild ir (y alnız e n eski z am anın y en id en g erç ek leştirilm e aşa m asına g etirild iğ i aralıklar kuşkusuz b u nu n d ışınd a k a lır) v e bu n ed en le d e ya ö nem senm ez ya d a y o k e d ilm e ye ç alışılır25. Bu ö rn e k te Ko z m o g o ni v e k ö k e n m itle rin in b ir tek b irey y ararına o kund uğ u b ir ritü el söz ko nu su d ur, tıp kı sih irb az -h ekim lerin d uru m und a o ld uğu g ib i. A n c ak h e r şey in ilk o larak ken d in i g ö sterd iğ i z am anı y en id en y aşam ay a o lan ak v eren “ k ö k e n e d ö nü ş” arkaik to p lu m lar iç in so n d erece ö n e m li b ir d eney im o lu ştu rur. 1lerikı say falard a bu d eney im i b irç o k kez tartışacağ ız . A m a burad a, Su m b a ad asınd a to p lu c a y ap ılan eğ len c elerd e, g ü çlü , ku tsal Z am an ’ ın y en id en y akalanm asına kad ar sü ren b ir “ g eriy e d ö nü ş” ile k e n d in i b e lli ed er. D ah a ö n c e d e gö rd üğüm üz v e ilerid e d aha iyi g ö receğ im iz g i b i e n eski Z am an ’ ın (b u K o z m o su n , y aşam ın v e to p lu m u n tü m ü y le y e n ile n m e sin i o lan ak lı k ılan tek Z am an ’d ır) y en id en y akalanm ası, “ m u tlak b aşlan g ıç ” ın y ani D ü ny a’n ın Y aratılışı’n ın ö z ellikle y enid en g e rç e k leşm e aşam asına g etirilm esiy le sağ lanır. Y ak ın b ir tarih te , R afae le Pettaz z o ni ko z m o g o ni m i tin in , k ö k e n m itin in b ir d eğ işkesi o larak b e n im se n m e sin i ö nerd i. “ Bu n d an , y aratılış m itin in k ö k e n m itiy le ay nı ö z ellikte o ld uğu so nu cu ç ık a r ( ...) . İn c elem em iz bize y aratılış m itin i o g ö rkem li y anlız lığ ınd an ku rtar m am ız a o lan ak v erd i; bu aç ıd an b akıld ığ ın d a artık h e p aks g e n o m e n o n o lm aktan ç ık arak b enz er o lg u lar b ak ı m ın d an z eng in b ir sın ıfa, k ö k e n m itle rin e g irer28. “ A n ım sattığ ım ız n e d en lerd en d o lay ı , bu b akış aç ısın ı p ay laşm an ın g ü ç o ld uğu kanısınd ay ız . Y e n i b ir d urum h e r z am an ö n c e k i b ir d urum u iç erir, bu d a, e n so n k e r ted e D ü ny a’d ır. So n rad an o lan d eğ işiklikler, işte bu b aşlan g ıç tak i “ b ü tü n ” d en h are k e tle g elişir. İç in d e y aşa n ılan ko z m ik o rtam n e kad ar sın ırlı o lu rsa o lsu n, “ D ü ny a” yı o lu ştu rur; “ k ö k e n ” i v e “ ö y ku ’sü başka h e r ö zel ö y kü d en ö n c e g elir. “ K ö k e n ’le ilg ili m itsel d ü şü nce, “ yaratılış” taki gize sıkı sıkıy a b ağ lıd ır. Bir şey in b ir “ k ö k e n ” ! v ard ır, çü nkü o y aratılm ıştır, y ani D ü ny a d a bir g ü ç k e n d in i aç ık seç ik o larak g ö sterm iş, b ir o lay m ey d an a g elm iştir. K ısac ası, b ir şey in k ö k e n i bu şey in y ar a t ıhş m ı aç ıklam aktad ır. K o z m o g o ni m itin in , kö ken m itin in o luşturd uğ u tü r’ü n sırad an b ir değ işkesi o lm am asın ın k an ıtı, ko z m o g o n ile rin , gö rd üğüm üz g ib i, h e r ç e şit “ y aratılış” iç in m o d el o lu ştu rm asıd ır. Bir so n raki b ö lü m d e in c e le y e c e ğim iz ö rn e k le rin bu so nu cu d e ste kle y e c e kle ri k an ısın d ayız. N O TLA R 1. A rian e M acd o nald , L a N ais s an c e du M o n d e au T ib e t ( S o u r c es O r ien t ales ’ d e, I, Paris, 1959, s. 4 1 7 - 4 5 2 ) , s. 428. A y rıc a bkz. R. A . Ste in , R e c he r c he s su r l’ip o p âe e t le barde au T ib e t , s. 464. 2. M arth a W arn e r Bec k w ith , T h e K u m u lip o . A H au /aiian C r e at io n C h an t ( T h e U n iv . o f C h ic ag o Press, 1 951) , s. 7. 3. A . g . y . , s. 45. “ H er gün y en id en d o ğ an ışık, h e r yıl g ü ney d en g e len v e yeri y en id en c an lan d ıran gü neş, insand a, d o ğ um un y alnız c a sim g eleri d eğ il am a ay nı z am and a ö rn ek o lu ştu ran im g elerid ir ya d a ırkın y etkin liğ e d o ğru ilerlem esin i sağlayan etken lerd ir. G ö k ev reni W ak e a’n ın g e c e n in z in c irlerini ko p arıp , ken d isin i karanlıklard a tu tsak o larak alıko y an su ların b ağ rınd an ç ıkm ası g ib i, ç o c u k d a ken d isin i an n esin in bağ rınd a tu tsak o larak alık o y an ö rtüyü y ırtıp ışığa, yaşam a, akıl d ü ny asına ç ık ar” . ( A . g . y . , s. 182- 183) . 4. P. O . Bo d d ing , “ Les San tals” ( Jo u r n al A siat iqu e , 1 932) , s. 58 v e ö tesi. 5. V . Ehv in, T h e B aig a (Lo n d ra, 1 939) , s. 305; W . Ko p p ers, D ie B hil in Z en t ralin dien (V iy an a, 1 948) , s. 242. 6. W .Ko p p ers, D ie Bhil, s. 249; J.H o ffm an n v e A . v an Ern elen , E n c y c b p ae d ia M u n dar ic a, c ilt 111 (Patn a, 1930) , s. 739. 7. L. Ju n g b lu t, M ag ic Son g s o f the Bhils o f Jh ab u a St at e ( In te rn atio n ales A rc h iv für Eth n o g rap h ie, X L III, 1943, s. 1 - 1 3 6 ) , s. 6. 8. A . g . y . , s. 35 v e ö tesi, 59 v e ö tesi. 9. Ju n g b lu t, s. 5. 10. Im ag o m u nd i: “ D ü ny an ın im ajı, g ö rüntü sü ” anlam ın d a L atin c e d ey iş. ( Ç .N .) m itle rin ö z e llik le r i 11. H aste e n K la h , N av ajo C r e at io n M y th: T h e Scory o f the E m erg en c e ( S a n ta Fe, 1 9 4 2 ) , s. 19. A y rıc a bkz . a . g . y . , s. 2 5 v e ö te si, s. 3 2 v e ö te si. 12. J. F. R o c k . T h e N a- kh i N âg a C u lt an d R e lat e d C e r e m o n ie s ( R o m a , 1 9 5 2 ) , c i l t I, s. 9 - 1 0 . 13. A . g . y . , c ilt I, s. 9 8 . 14. Bu tü m c e d e k i “ g e z e g e n le r" sö z c ü ğ ü n ü n Fran sız c a m e tin d e k i k a r şılığ ı p lan ât es o lm a lıy d ı, o y sa d iz g i y an lışı so n u c u p lan t es ( b itk ile r) b iç im in d e ç ık m ıştır. Biz aşağ ıd ak i satırlard a y er a la n ö rn e k te k i b e n z e r sıram ay ı gö z ö n ü n e ald ık v e d ü z e lte re k ç e v ird ik . ( Ç .N .) 15. A .g .y ., c i l t I, s. 9 7 . 16. A .g .y ., c i l t I, s. 1 0 8 . 17. A .g .y ., c i l t II, s. 3 8 6 v e ö te si. 18. A .g .y ., c i l t II, s. 4 8 9 . 19. A .g .y ., c i l t I, s. 2 7 9 v e ö te si. 2 0 . M . H e rm an n s, T h e In d o - T ib e t an s , s. 6 6 v e ö te si. 2 1 . A . g . y . , s. 6 9 . A l tın ı b iz ç iz d ik. 2 2 . C a m p b e ll T h o m p s o n , A ssy rian M e dic al T ex t s ( L o n d ra , 1 9 2 3 ) , s. 5 9 . A y rıc a başlan g ıç z am an ın da Isis taraf ın d an b u lu n m u ş o la n , y ı la n ısırık ların a k arşı b ü y ü n ü n m itse l ö y kü sü iç in bkz . G .R ö d e r , U r ku n de n z u r R elig io n d e s alt e n A e g y p t en ( Ie n a , 1 9 1 5 ) , s. 1 3 8 v e ö te si. 2 3 . E. S . C . H an d y , P o ly n esian R elig io n ( H o n o lu lu , 1 9 2 7 ) , s. 1 0 - 1 1 . 2 4 . A l ic e C . Fle tc h e r v e F. L a Fle sc h e , T h e O m ah a T r ib e ( Bu re a u o f A m e ric a n E th n o lo g y , 2 7 '1’ A n n u a l R e p o rt, W a s h in g to n , 1 9 1 1 ) , s. 1 1 6 , n o t a. 2 5 . Bkz . L e M y the d e l’ E t e m e l R e t o u r , b ö lü m II v e ö te k i b ö lü m le r. 2 6 . C . T j. Be rtlin g , N o t e s o n M y t h an d R itu al in So u t he as t A s ia ( L a H ay e , 1 9 5 8 ) , s. 3 - 4 . 2 7 . G e le n e k , y az ıy ı b ile n g e lişm iş k ü ltü rle rd e b ile v a rlığ ın ı k o ru r. S. N . K ram e r, Sü m e r m e tin le ri k o n u su n d a şu sap tam ay ı y ap ar: “ Sü m e r m itle ri y a d a Sü m e r o z a n la rın ın d e stan ları g e n e llik le k o z m o lo jiy le ilg ili b ir ç ağ rıştırm ay la b aşlar, b u n u n y ap ıtın b ü tü n ü y le d o ğ ru d an b ir b a ğ la n tısı y o k tu r. A şağ ıd a G ılg am ış, C e h e n n e m ’ in g irişin d e n a lın m ış b e ş d iz e su nu y o ru z : E n kidu ve “ G ö ğ ü n y er den ay n dü ş m e s in de n s o n r a, Y erin g ö kt e n ay rılm asın dan s o n r a, İn san ın adın ın ko n m as ın d an s o n r a, ( G ö k tan rısı) A n ’ ın g ö ğ ü e le g eç ir m e sin den s o n r a, ( H av a tan rısı) E n hil’ in y eri e le g eç ir m esin den s o n r a" ... ( S . N . K ram e r, F r o m the T ab le t s o f Sü m er, In d ia n H ills, C o lo ra d o , 1 9 5 6 , s. 7 7 ) . A y n ı b iç im d e , O r ta ç a ğ ’d a p e k ç o k v ak an ü v is y az d ık ları y e re l T a r i h ’ le re D ü n y a’n ı n Y a r a tılış ıy la b aşlarlard ı. 2 8 . R . P e ttaz z o n i, E ssay s o n the H ist o ry o f R elıg ıo n s, s. 2 7 - 3 6 . Ü Ç Ü N C Ü BÖ L Ü M MİTLER VE YENİLENME RİTLERİ T A H T A Ç IK ( A R ) M A V E K O Z M O G O N İ A . M . H o c art, Fiji’d e k ralın tah ta ç ıkm a tö re n in i “ c re atio n o f th e w o rld ” , “ fash io n in g th e lan d ” ya d a “ c re atin g th e e arth ” o larak ad land ırıld ığ ını b e lirtm işti1. Bir hü kü m d arın tah ta ç ık ışın d a ko z m o g o ni sim g esel o larak y in elen m işti. Bu in an ış ç iftç ilik le g e ç in e n h alk lard a o ld u kça y ayg ınd ır. So n z am anlard a y ap ılan b ir y o rum a g ö re, H in t k ralın ın ku tsanm a ay ini o lan ra ja s uy a , Ev re n ’ in b ir y en id en y aratılışın ı içeriy o rd u . G e rç e k te n d e, ritü elin d eğ işik ev releri art ard a, g e le c e ğ in h ü kü m d arın ın em b riy o n d u rum u na kad ar g erilem esin i, b ir yıl sürey le an a karnınd a taşın m asın ı v e h em P rajap ati’yle ( T ü m -T an rı) h em d e Ko z m o s’ la ö z d eşletirilen K o z m o krato r2 o larak g iz em li d o ğuşunu g erçekleştiriy o rd u . G e le c e ğ in h ü kü m d arların ın em b riy o n d ö n em i Ev re n ’ in o lg u nlaşm a sü rec in e d en k d üşüyo rd u v e büyük b ir o lasılık la b aşlan g ıç tan b eri ü rü n lerin o lg u n laşm a sıy la b ağ ın tılıy d ı. R itü e lin ik in c i ev resi, hü kü m d arın y eni “ ku tsal” b e d e n in in o lu şu m u nu tam am lar. R ajas u- y a’n ın ü çü ncü ev resi b ir d izi ritte n o lu şu r, ko z m o g o niy le ilg ili sim g esel anlam ıy sa, m e tin le rle bü yük ö lçü d e v u rg u lanm ıştır. K ral ko lu nu kald ırır; n in in (a x is m u n d i ) d ü n y a nın ek s e- y ü kselişini sim g eler. K ral, ku tsal yağ sürü nd üğ ünd e, tah tın ü stü nd e ay akta d urur, ko lların ı y ukarıy a kald ırm ıştır: Bö y le c e , Y e r’ in g ö b eğ in e - y a n i D ü ny a’n ın M erkez i say ılan T a h ta - y erleşm iş o lan v e b ir ucu G ö k ’e d eğ en ko z m ik eksen i tem sil ed er. Ku tsal sıv ıy ı serp m e o lg u su nu n, Y e r’i v erim li kılm ak iç in G ö k ’te n d ü n y a n ın e k s e n i - y a n i K ra l- b o y u n ca in e n Su larla b ir ilg isi v ard ır3. T a rih d ö n em in d e, ra ja s u y a an c ak iki kez u y g u lanır d ı; ilki kralı ku tsam ak, İkincisiy se o n a ev ren sel eg e m en liğ i sağ lam ak iç in d i. A m a tarih ö n c e si d ö nem ile tarih d ö n em i arasınd a k alan p ro to h isto ria d ö n em in d e, ra ja s u y a büyük b ir o lasılık la y ıld a b ir kez g e rç e k le ştiri liyo rd u v e Ko z m o s’u y en id en c an lan d ırm ak am acıy la ku tlanıy o rd u . M ısır’d a d a o lan buyd u. Fran k fo rt’u n y az d ıklarına g ö re, y eni b ir firav u nu n taç g iy m esi “ to p lu m ile d o ğa arasınd aki u y um un te h lik e li b iç im d e b o z u lm asınd an so n ra o rtay a ç ık an y eni d ö n e m in y aratılışı o larak kab u l e d ile b ilir; d em ek ki, e v re n in y aratılış ö z elliğ ini p ay la şan b ir d urum d ur. K ralın d ü şm an ların ın lan e tin i iç e re n b ir m etin d e bu ç o k iyi aç ık lan m ıştır; k ralın d ü şm anla rı, R e tarafın d an g ün d o ğ arken o rtad an k ald ırılan k a ran lık lar y ılanı A p o p h is’e b en z etilm iştir. A m a b e n z e t m ey e ilg in ç b ir şey d aha e k len m iştir: “ O n lar Y e n i Y ılın sab ah ın d a y ılan A p o p h is g ib i o lac ak lard ır.” “ Y e n i Y ılın Sab ah ın d a” b iç im in d e k i ek b ilg i an c ak b ir p ekiştirm e d o ğ rultu su nd a aç ık lan ab ilir: Y ılan , g ü neşin h e r d o ğ u şu nd a bo zg una u ğ ratılır; an c ak Y e n i Y ıl y ıllık y eni ç e v rim in aç ılışın ı o ld uğu kad ar y aratılışı v e b ir g ü nlü k y e n ile n m e y i d e k u tlar4. Bu rad a ko z m o g o niy le ilg ili Y e n i Y ıl senary o su nu n b ir k ralın ku tsanm a ay in in i h an g i sü reçle katılm ay a e l v erişli o ld uğu g ö rü lü y o r; h e r iki rit sistem i d e ay nı am a c ı g üd er: Bu am aç ko z m ik y en ilen m ed ir. “ A m a b ir k ra lın ku tsanm a ay in i d o lay ısıy la g e rç e k le ştirile n re n o v a t i - o 5 in san lığ ın d aha so n raki tarih in d e ö n e m li so n u ç lar d o ğurm uştur. Bir y an d ar y e n ile n m e tö re n le ri tak v im d eki şaşmaz ç e rç e v e d e n ku rtu lm u ş v e d eğ işken d urum a b ü rünm üştü r; ö te y and an d a kral b ir b akım a b ü tü n Ko z m o s’u n d en g elilik, v e rim lilik v e g ö n e n c in d e n so rum lu d urum a g elm iştir. Bu d a ev ren sel y e n ile n m e n in , ko z m ik ritm lere d eğ il d e k işilere v e tarih sel o lay lara b ağ lı o ld uğu an lam ın a g e lir6.” D Ü N Y A Y I Y EN İL EM EK Bir k ralın ku tsan m a ay in in in n e d e n ko z m o g o niy i y in eled iğ in i ya d a n e d e n Y e n i Y ıld a k u tlan d ığ ın ı an la m ak ko lay d ır. K ralın Ko z m o s’u b ü tü nü y le y eniled iğ i kab u l ed ilird i. En y e tk in y e n ile n m e Y e n i Y ıl’d a, y eni b ir z am an ç e v rim in in tö re n le b aşlatılm ası sırasınd a o lu r. A m a Y e n i Y ıl ay in iy le g e rç e k le ştirile n re n o v a t io , aslınd a, ko z m o g o n in in b ir y enilenm esid ir. H e r Y e n i Y ıl, Y aratılış’ ı y en id en b aşlatır. İn san lara D ü n y a’n m nasıl y aratıld ığ ını v e d ah a so nra b ü tü n o lu p b ite n le ri an ım satan , m itlerd ir - ko z m o g o ni m itle ri o ld uğu kad ar kö k e n m itleri d e. D ü ny a h e r z am an “ biz im d üny am ız ” d ır, iç in d e y aşa n an d ü ny ad ır. A n c ak , in san ın v aro lu ş b iç im i, A v u s traly a y erlilerin d e o ld uğu kad ar günüm üz Batık ların d a d a ay nı o lm asın a karşın, in san v arlığ ın ın k e n d in i b e lli e ttiğ i kü ltü r b ağ lam ları büy ük ö lçü d e ç e şitlilik g ö sterir. Sö z g elim i, to p lay ıc ılık v e kü ç ü k çap lı av c ılık la g e ç in e n A v u straly a y e rlile rin in “ D ü ny ası” n ın C ilalıtaş çağ ı ç iftç ile rin in k iy le ay nı o lm ad ığ ı ap aç ık o rtad ad ır; tıp kı bu so n u n c u ların D ü n y asın ın d a Eskiçağ ’d aki Y ak ın d o ğu k e n t h alk ların ın k iy le o ld uğu kad ar g ünüm ü z d eki Batı A v ru p a ya d a A m e rik a Birleşik D e v le tle ri h alk la rın ın iç in d e y aşad ıkları “ D ü ny a” ile ay nı o lm am ası g i b i. Farklılıklar, b elirtile m e y e c e k kad ar ç o ktu r. Biz b u n ları y alnız ca b ir y anlış anlaşılm ay ı ö n lem ek iç in an ım sattık : Farklı kü ltü r tip lerin i tem sil ed en ö rn e k le ri v e rerek Fraz er tip i “ ko nfü z y o niz m ” d o ğ ru ltu su nd aki b ir m itle rin ö z e llik le r karşılaştırm acılığ a d ö nm ek istem iy o ruz. Ku lland ığ ım ız ö rn eklerd en h er b irin e ait tarih sel b ağ lam lar ö rtü lü k a lır. A n c ak , ad ı g e ç e n h e r kab iley le ilg ili o larak o n u n to p lu m sal v e iktisad i y ap ısının n e o ld u ğ u nu v e h ang i kab ilelerle k arşılaştırılab ile c e ğ in i ya d a karşılaştırıla m ay ac ağ ını b e lirtm e n in yararsız o ld uğu kanısınd ay ız . D em ek ki “ D ü ny a” h e r z am an b ilin e n v e iç in d e y a şan an d ü ny ad ır; b ir kü ltü r tip in d e n ö b ü rü ne d eğ işiklik g ö sterir, d o lay ısıy la d a ç o k say ıd a “ D ü ny a” v ard ır. A m a bizim araştırm am ız d a ö n e m li o lan , to p lu m sal-iktisad i farklılığ a v e kü ltü r b ağ lam ların ın ç e şitliliğ in e karşın, arkaik h alk ların D ü n y a’n ın h e r y ıl y e n ile n m e si g erek tiğ in i v e bu y e n ile n m e n in d e b ir m o d ele uygun o larak g erç ek leştiğ in i d ü şü nm elerid ir: Bu m o d el, ko z m o g o n i d ir ya d a b ir ko z m o g o ni m iti ro lü nü o y n ay an b ir kö ken m itid ir. Kuşkusuz, “ Y ıl” , ilk e lle r tarafın d an d eğ işik b iç im le r d e an laşılır; “ Y e n i Y ıl” tarih le ri d e iklim , co ğ rafi o rtam , kü ltü r tip i, v b ’y le b ağ ın tılı o larak ç e şitlilik g ö sterir. N e v ar ki, h e r z am an iç in b ir ç ev rim , y eni b ir b aşlan g ıc ı v e b ir d e so nu o lan b ir z am an süresi söz ko nu su d ur. O y sa, b ir ç e v rim in b itim in d e v e so n raki ç e v rim in b aşlan g ı c ın d a, D ü ny a’n ın y e n ile n m e sin i am aç lay an b ir dizi ritü el g erç ekleştirilir. D ah a ö n c e d e sö y led iğ im iz g ib i, bu re no v a t io , ko z m o g o ni m o d elin e g ö re g e rç e k le şe n b ir y en id en y aratılıştır. En y alın ö rn e k le re A v u straly a y erlilerin d e rastlanır. Bu nlar, y ıld a b ir y en id en g erçekleşm e aşam asına g e tiri len kö k e n m itlerid ir. B a ş la n gıç z a m a n ın d a D o ğ aü stü V arlık lar tarafın d an y aratılm ış o lan h ay v an lar v e b itk i ler ritlerle y en id en y aratılırlar. K im b e rle y ’d eki m itsel ataların g erçekleştirm iş o ld uğu kab u l e d ile n kay a üstü ne y ap ılm ış resim ler, y en i b aştan y ap ılır; b u nd aki am aç m itsel ataların y aratıc ı g ü cü nü m itsel z am anlard a, y ani D ü ny a’n ın b aşlan g ıc ın d a ilk o larak kend i g ö sterd iğ i b i ç im iy le, y en id en h are k e te g e ç irm e k tir7. H ay v an ların v e b esin b itk ile rin in y en id en y aratılışı A v u straly a y erlileri iç in D ü n y a’n ın b ir y en id en y aratı lışı an lam ın a g elir. Bu d a y alnız ca, y eterli b esin e sahip o lm akla b ir y ıl d aha y aşay acaklarını ü m it e ttik le ri iç in d eğ il am a ö z ellikle, D ü n y an ın , D üş z am anlarınd a h ay v an lar v e b itk ile r ilk o larak o rtay a ç ık tığ ı sırad a, g erçek anlam d a d o ğm uş o lm asınd an d ır. H ay v an lar v e b itk ile r, D o ğ aü stü V arlık lar tarafın d an y aratılan lar arasınd a y er alır. Besle n m e k y alnız ca b asit b ir fiz y o lo jik ey lem d eğ il d ir, ay nı z am and a “ d in sel” b ir ey lem d ir: D o ğ aü stü V ar lık ların y arattığ ı şey ler tıp kı D ü ny a’ n ın b aşlan g ıc ın d a, m itsel atalar tarafın d an ilk o larak y en d ikleri g ib i y e n ir8. A v u straly a y erlilerin d e ko z m o g o ni, o n ların alışık o ld uğu g ö rü nü m ü n y aratılışın a ind irg enir. Bu o n ların “ D ü ny a” sıd ır v e d ö n em d ö nem y e n ile n m e lid ir, y o ksa o rtad an kalkm a te h lik e siy le karşılaşır. Ko z m o s’un, y ıl d a b ir kez y en id en y aratılm az sa m ah v o lac ağ ı teh d id iy le karşı karşıy a o ld u ğu d ü şü ncesi, K alifo rn iy alI Karo k, H u p a v e Y u ro k k ab ile le rin in ö n e m li b ay ram ın a esin kay nağ ı o lm u ştu r. T ö re n bu k ab ile le rin d illerin d e “ D ü ny a’n ın y en id en c an lan d ırılm ası” o larak ad lan d ırı lır; İn g iliz cesi’yse “ N ew Y e ar” d ır. A m aç , Y e r’ i b ir so n raki y ıl ya d a iki y ıl iç in iy ileştirm ek v ey a g ü ç lend irm ektir. K im i Y u ro k k ab ilelerin d e D ü n y a n ın g üçlü k ı lınm ası, b u har ku lü b esin in rite uygun o larak y en id en y ap ılm asıy la sağ lanır; bu, ko z m o g o ni y ap ısınd a o lan bir rittir, ilerid e b aşka ö rn e k le rin e d e rastlan ac aktır. T ö ren k u ralların ın te m e li, rah ib in , b ü tü n ku tsal y erlere y ani Ö lü m sü z lerin bazı h are k e tle ri g erç ekleştird ikleri y erlere d o ğru uzun h ac y o lc u lu kların a ç ıkm asın d an ib arettir. Bu rit n ite liğ i taşıy an h ac y o lcu lu kları o n ya d a o n iki g ün sürer. Bü tü n bu süre b o y u n ca rahip Ö lü m sü z leri te m sil ed er. Y ü rü rken şö y le d ü şü nür: “ İxkarey a anim as (y an i Ö lü m sü z lerd en b iri) m itsel za m anlard a b ö y le yürü rd ü.” Ku tsal y erlerd en b irin e v ar d ığ ınd a şö y le d iy erek çev rey i süp ürm ey e ko y ulu r: “ lx karey a y akam (y an i b ir başka Ö lü m sü z ) b e n im iç in sü p ürüyo r. Bu n d an b ö y le b ü tü n h astalar iy ile şe c e k .” So n ra b ir d ağa tırm an ır. O rad a b ir d al arar v e şö y le d iy erek d ald an b ir b asto n yap ar: “ D ü ny a y arılm ış, am a b e n bu b asto n u y erd e g ez d irm ey e b aşlay ın ca b ü tü n ç atlak ların iç i d o lac ak v e Y e r y en id en sağ lam laşacak” . A rd ın d an ırm ağ a d o ğru in er. O rad a b ir taş bulur, o nu iy ice y erleştirir v e şö y le d er: “ D eng esi bo z ulan Y er y en id en d ü z e l(til)e c e k . İn san lar (u zu n z am an) y aşay a c ak v e d aha g üçlü o lac ak .” So n ra, taşın ü stü ne o turu r. “T a şın ü stü ne o turd u ğ um z am an” , d iy e anlatıy o rd u G iffo rd ’a “ D ü ny a y erin d en o y n am ay ac ak v e artık d e n g esi b o z u lm ay acak.” Bu taş Ö lü m sü z lerin z am anınd an b eri, y ani D ü n y a’n ın b aşlan g ıc ın d an b eri o rad a d ur m aktad ır9. “ A n ım sattığ ım ız ritü e lle r bü tü nü b ir ko z m o g o n i senary o su o lu ştu ru r. M itse l Z am anlard a, Ö lüm sü z ler, iç in d e K aliforniyalIların y aşay acağ ı D ü ny a’yı y a rattılar: Sın ır çiz g ilerin i çiz d iler, M e ık e z ’ in i v e T e m e l le rin i sap tad ılar, so m b alıkları v e m eşe p alam u tların ın b o l o lm asın ı sağ lad ılar v e h astalık ları ko v d u lar. A m a bu D ü ny a artık, iç in d e Ö lü m sü z lerin y aşam ış o ld uğu, z am anla ilg isi o lm ay an v e b o z u lm ay an Ko zm o s d eğ il d ir. O y aşay an b ir d ü ny a’d ır, - o lu şu m , y aşlılık v e ö lü m y asasına b o y u n eğ en e tte n v e k e m ik te n v arlık ların y a şad ığ ı v e y ıp rattığ ı b ir d ü ny a. Bu n e d e n le d e b e lli sü re lerd e y in e le n e n b ir o n arım a, b ir y en ilen m ey e, b ir g ü ç len m ey e g ereksin im i v ard ır. N e v ar ki, D ü ny a, an c ak Ö lü m sü z lerin, b a ş langıç z a m a n ın d a y ap tık ların ın y in e len m esiy le, y aratılışın y en id en y ap ılm asıy la y e n ile n e b ilir. İşte bu n e d e n le d e rah ip , Ö lü m sü z lerin, ö rn ek o lu ştu ran y o lcu lu ğ u nu y en id en y ap ar, o n ların h are k e t lerin i v e sö z lerini y in eler. K ısac ası, rahip so nu nd a Ö lü m sü z leri tem sil ed er. Bir b aşka d ey işle, Y e n i Y ıl d o lay ısıy la Ö lü m sü z lerin y e n id e n Y e r’d e haz ır b u lu nd u k ları kab u l e d ilir. Bu D ü n y a’n ın y ıllık y e n ile n m e ritü e lin in n ed en söz ko nu su K alifo rn iy a k ab ile le rin in e n ö n e m li d in sel tö re n i o ld u ğ u nu aç ıklar. D ü ny a y al nız ca d aha d en g eli k ılın m ış v e d iriltilm iş o lm akla k al maz am a Ö lü m sü z lerin sim g esel o larak haz ır b u lu n m a larıy la d a ku tsanm ış o lu r. O n ları ken d in d e tem sil ed en rahip - b e lli b ir süre i ç i n - “ ö lüm süz k işi” o lu r v e bu n i teliğ e bü ründ ü ğ ü nd e o n a h iç b akm am ak, h iç d o ku n m am ak g erekir. O , ritle ri, in san lard an uz akta, m u tlak b ir y alnız lık iç in d e te k b aşın a g erç ekleştirir; n e d e n i d e Ö lü m sü z lerin b u nları ilk g erç ekleştird ikleri sırad a Y e r y üzünd e in san ların b u lu nm ay ışıd ır10.” FA R K L IL IK L A R V E BEN Z ER L İK L ER D ü ny a’n ın b elli sü relerle y enilenm esiy le ilg ili m it v e rit n ite lik li senary o y a K alifo rn iy a’d aki ö b ü r kab ilelerd e d e rastlanır; sö zg elim i tep elerd e y aşayan M aid u ların tö ren i, o v alard a y aşayan M aid u ların rın k uk s u hes i, aki do ğu Po m o la- tö re n i". D ü ny a’n ın y enilenm esi b ü tü n bu ö r n eklerd e Y ü c e V arlığ a saygısı, ç o k iyi b ir h aşatın sağ lan m asını v e g en ç lerin inisryas;yonunu iç eren d insel b ir b ü tü n iç in e katılm ıştır. K alifo rniy alIların bu senary o su C h e y n e e le r’in “Y en i Yaşam Ku lü b esi” ritü eliy le (G ü n eş D an sı’nd a y er alan ritü el) v e Len ap eler’ in “ Bü yük Ev ” tö ren leriy le karşılaştırılab ilir. H er iki d urum d a d a, D ü ny a’n ın y enilenm esi v e Y aşam ’ ın y enid en d o ğ m asıy la il g ili b ir ko z m o g o ni ritü elid ir söz ko nusu o lan . C h e y n e e ler’d e rahip Y aratılışı y eniler; Len ap eler’d e Y e n i Y ıl tö ren i sırasınd a D ü ny a’n ın ilk y aratılışı y in elenir, v e b ö y le y ap ılarak b aşlang ıçtaki b ü tü nlü k y akalanm ış o lu r12. R itü e l ku lü b esin in b e lli sü relerle y in e le n e n y ap ım ı ya d a o n arım ın ın d a ko z m o g o niy le ilg ili b ir an lam ı v ar d ır. K u tsal ku lü b e Ev re n ’ i tem sil ed er. Ç atısı g ö k ku b b ey i, tab an ı Y e r’ i, d ö rt d uv arı ko z m ik uz ayın d ö rt y ö n ü nü sim g eler. D ak o talar k esin b ir b iç im d e “ Y ıl d ü ny a n ın ” y ani inis iy a s y o n ku lü b esin in “ ç ev resin d e b ir d aire d ir” d erler13. A y rıc a şunu d a b e lirtm e k g erekir: Ko z m o s ile Ko z m ik Z am an ( “ d airesel” Z am an) arasınd aki karşı lıklı b ağ ım lılık ö y le b ir c an lılık iç in d e h issed ilm iştir ki, b irç o k d ild e “ D ü n y a” yı b e lirte n terim “ Y ıl” an lam ın d a d a ku llan ılır. Sö z g elim i, bazı K alifo rn iy a k ab ile leri: “ Bir y ıl g e ç ti” d em ek iç in “ D ü ny a g e ç ti” ya d a “ Y e r g e ç ti” 14 d erler. Şim d i d e p ro to -tarım (y an i yum ru tarım ı) y ap an h alk lar arasınd a y ay g ın Y e n i Y ıl ritü e lle rin e g eçersek fark lılıklar bizi şaşırtır. Ö n c e iki y eni ö ğ e göze çarp ar: Ö lü le rin to p lu c a g eri d ö nm esi v e c in se l z ev k v e e ğ le n c elerd e aşırılık. A m a ö z ellikle b ir d insel atm o sfer fark lılığ ı v ard ır. K aro k rah ib in in y alnız b aşın a d erin d ü şü n c ey e d alarak v e d u alar ed erek y ap tığ ı y o lcu lu ğ a, to p lu c a v e so n d erece y o ğ u n b iç im d e y aşanan b ir b ay ram d en k d üşer. Bu n u n iç in y ap ılac ak e n iyi şey M alino v v sk i’n in b e tim le m iş o ld uğu T ro b rian d ad aları y e rlile rin in m ila m a la b ay ram ın ı e le alıp d ü şü nm ektir. V . L an te m a- ri b ü tü n b ir k itab ı bu m it v e rit n ite lik li y u m ağ ın in c e le n m esin e ay ırm ıştır; h atta biz d e k e h an e te d ay alı M elanez y a kü ltleriy le b ağ lan tılı o larak b u n u n ü stü nd e k ı saca d u rm u ştu k15. Bu rad a söz ko nu su o lan araştırm ala rın so n u ç ların ı y en id en e le alm ak ta y arar g ö rm üyo ruz. Y alnız şunu sö y ley elim ki, y ukarıd a sözü g e ç e n Kuzey A m e rik a k ab ile le ri ile M e lan e z y alıların m it v e rit n ite likli sistem leri arasınd aki fark lılıklara karşın y ap ılar b irb irin e b e n z e tile b ilir. H e r iki g rup ta d a Ko z m o s’u n b e lli sü relerle y en id en y aratılm ası g erekir v e y e n ile n m e g e rç e k le ştirilirke n arac ılığ ın a b aşv u ru lan ko z m o g o ni senary o su , y eni h asat ile v e b e sin m ad d esin in d in sel tö re n le ku tsallaştırılm ası ile b ağ ın tılıd ır. E SK İÇ A Ğ Y A K IN D O Ğ U SU ’N D A Y EN İ Y IL V E K O Z M O G O N İ Eskiçağ Y akınd o ğ u su ’n d aki d inlerd e b enz er fikirlere rastlam ak an lam lıd ır. Kuşkusuz tarım -ö n c e si v e p r o to tarım ev resin d eki to p lu m lar ile tarım la u ğ raşan v e şehirleşm iş o lan to p lu m lar arasınd a farklılıklar b u lu n ab i lir; tıp kı M ez o p o tam y a v e M ısır’d akilerd e o ld uğu g ib i. Bu n u n la b irlik te , b ir o lg u biz e ö n e m li g ö rü n m ekted ir: M ısırlılar, M ez o p o tam y alılar, Y ahu d iler v e ö b ü r Eski çağ O rtad o ğ u h alk ları D ü ny ay ı b elli sü relerle y en ilem e g ereksin im in i d uy uy o rlard ı. Bu y e n ile (n )m e b ir kü ltü r senary o su nd an o lu şu yo rd u, b aşlıc a riti d e ko z m o g o n i n in y in e le n m e sin i sim g eliy o rd u . O lg u lar, alg ıların y o ru m ları bu ko n u d a16 y ay ım lanm ış ö zel v e z eng in kay n akç ad a v e Le M y t he d e l’ E t e m e l R e t o u r’ u n b ir b ö lü m ü nd e (s.83 v e ö te si) b u lu n ab ilir. A n c ak şunu d a an ım satm akta y arar v ar: M ez o p o tam y a’d a D ü n y a’n ın Y aratılış’ ı, Y e n i Y ıl ( a k it u ) tö re n le ri n ed en iy le ritle r b i ç im in d e y in elen ird i. Bir d izi rit, M ard u k’u n T ia m a t’a ( e n eski O ky anu su sim g eley en Ejd e rh a) karşı y ap tığ ı sav aşı, T a n rı’n ın z aferini v e o n u n ko z m o g o nik y ap ıtın ı y en id en g erç ekleştirm e aşam asına g etirir. “ Y aratılış şi iri” ( E n u m a eliş ) T ap ın ak ta o ku nurd u . H . Fran k fo rt’un açıklad ığ ı g ib i “ h e r y eni y ıl, d ü ny anın y aratıld ığ ı v e m ev sim ler ç e v rim in in b aşlatıld ığ ı ilk g ün ile te m e l b ir ö ğ ey i p ay laşıy o rd u 17. A n c a k Y e n i Y ıl ritle rin e d ah a y a k ın d an b akıld ığ ınd a, M ez o p o tam y alıların b a § la ngıçm o rg an ik o larak, ken d isin d en h e m e n ö n c e g elen b ir so n’a b ağ lı o ld uğ unu v e bu “ so n ’ u n, Y aratılış’tan ö n c e ki “ K ao s’İa ay nı tü rd en o ld uğu nu , bu n e d e n le de So n ’u n h e r y en id en b aşlam a iç in kaçınılm az o ld uğ unu hissed iy o rlard ı. A nım sattığ ım ız g ib i M ısırlılar’d a d a Y e n i Y ıl, Y aratılış’ı sim geliyo rd u. Y ah u d iler’in Y en i Y ıl senary o su na Ur linç e, M o w in c kel bu ko nu d a şu nları yazar: “T e m e l fi kirlerd en b iri Y e h o v a’n ın d ü ny anın kralı o larak tah ta çıkarılm ası, d ü şm anlarına, h em kao s g ü ç lerin e h em d e İsrail’in tarih sel d ü şm anlarına karşı kaz and ığ ı z aferin sim g esel o larak tem sil ed ilm esid ir. Z aferin so nu cu , y ara tılış, se ç (il)m e v e ittifak ın y enilenm esid ir; bu nlarsa ta rih sel n ite lik li b ay ram ın tem elin d e y atan Eskiçağ v e rim lilik b ay ram larınd aki d ü şü nceler v e ritlerd ir18.” Ç o k so nra p ey g am b erler eskato lo j isind e, İsrail’ in Y e h o v a ta rafınd an y en ileştirilip d iriltilm esin e, b ir ç e şit “ C e n n e t’e d ö nü ş” ü iç e re n Y e n i b ir Y aratılış gö züyle b ak ılm ıştı19. Kuşkusuz, M ez o p o tam y a v e İsrail’d e Y e n i Y ıl’ ı b e lir te n ko z m o g o n in in sim g esel o larak y in elen m esi ay nı d üzeyd e e le alınam az . İb ran ilerd e D ü ny a’n ın b e lli sü re lerle y e n ile n m e sin e ilişk in o lan senary o y a, ilk an la m ın d an d a b ir şey ko ru n arak, tarih sel b ir g ö rü nü m k a z and ırılm ıştır. W e n sin c k , K ao s’tan Ko z m o s’a g eç işin b elirtild iğ i rit n ite lik li Y e n i Y ıl senary o su nu n, İsrailo ğ u lları’n ın M ısır’d an g ö çü v e Kız ıl D en iz ’in aşılm ası, K e n an ü lkesin in fe th i, Bab il’d eki tu tsaklık v e sürg ün d en d ö nüş, v b. tarih se l o lay lara u y g u land ığ ını g ö ster m iştir20. Ö te y and an V o n R ad “ İsrail’ in , Sin a D ağ ı’nd a Y e h o v a v e o n u n y ard ım cısı M u sa tarafın d an kuru lm ası g ib i tek b ir tarih se l o lay ın k o le k tif d ü z lem d e b ir kez g erçek d uru m a g e ld ik te n so nra artık, an ılar alan ın d a sö zlü g elen ek ya d a yaz ılı an latı o larak b ırakılam ıy ac ağ ın ı, am a tıp kı ko m şu im p arato rlu kların ko z m o lo jik y e n ilen m esin d e21 o ld uğu g ib i b ir tö ren d e ay in b iç im in d eki y e n ile n m e y e b ağ lı k ılın ac ağ ın ı k an ıtlam ıştır21. Eric V o e g e lin h ak lı o larak “ ko z m o lo jik im p arato rlu kla ra v e İsrail’e ö zgü sim g esel b iç im ler karşılıklı o larak b ir b irle rin e ters d üşm ez ( ...) ” o lg usu ü stü nd e ısrarla d u r m uştur. D ü z enin rit b iç im in d e y e n ile n m e si, söz g elim i ko z m o lo jik u y g arlıkta o lu ştu rulm u ş sim g esel ö ğ elerin y en ilen m esi, Bab il Y e n i Y ıl b ay ram ın d an başlay ıp Jo siah ’ ın Be rith ’ i y en ile m e sin d e n , İsa’n ın ku tsal ay in b iç im in d eki y e n ile n m e sin d e n g eç erek M ac h iav e lli’d e ' ki ri t o m a r ai p rin cip i22’y e u laşın c ay a kad ar b ü tü n in san lık tarih in i kated er; ç ü n kü v aro lu şla ilg ili d ü z enin b o zulm ası v e bu d ü z enin y en id en ku ru lm ası in san ın v aro lu şu nun te m e l b ir so ru nu d u r23. D o lay ısıy la, M ez o p o tam y a’ya v e İsrail’e ö zgü kü lt sistem leri arasınd aki fark lılık ların bu kad ar büyük o l m asına karşın b u ralard a y aşay an h alk ların , D ü ny a’n ın y ıld a b ir kez ya d a b e lli sü relerle y en id en c an lan m asın a ilişkin o rtak b ir um ud u p ay laştıkları ap aç ık o rtad ad ır. K ısacası, m u tlak “ b aşlan g ıç ” ın y en id en y ak alan ab ile c e ğ in e in an ılır, bu d a eski d ü n y an ın sim g esel o larak y ıkı lıp o rtad an kald ırılm asın ı iç erir. D em ek ki so n, b aşlan g ıc ın kap sam ınd a y er alır, b aşlan g ıç d a so n u n . Bu nu n h iç b ir şaşırtıc ı y ö nü y o ktu r, çü nkü ö n c e sin d e v e so n ra sınd a b ir so n b u lu nan bu b aşlan g ıç ’ ın ö rn e k o lu ştu ran im g esi Y ıl’d ır, m ev sim lerin ritm in d e v e g ö ksel o lg u la rın d ü z enliliğ ind e k e n d in i g ö sterd iğ i b iç im iy le , b aşlad ı ğı n o ktay a d ö n e n d airesel ko z m ik Z am an ’d ır. Y alnız burad a b ir aç ık lam a y ap m ak g erekir: Ç e v rim o larak “ Y ıl” ile ilg ili sez g inin, b e lli sü relerle k e n d in i y e n iley en b ir Ko zm o s fik rin in k ö k e n in d e b u lu nm ası o la sılığ ı v arsa d a, Y e n i Y ıl24 ile ilg ili m it v e rit n ite lik li se nary o lard a, kay nak v e yap ı b akım ın d an farklı o lan b aş ka b ir fikir k e n d in i b elli ed er. Bu “ b aşlan g ıç ların y et k in liğ i” fikrid ir; b ir “ Kay ıp C e n n e t” in, in san lığ ın iç in d e bulund uğu d uru m d an ö n c e k i b ir so nsuz m u tlu lu ğ u n h ay ali anısıy la b e slen en , d ah a öz v e d ah a d erin b ir d in sel d en ey im in an latım ıd ır. Y e n i Y ıl’la ilg ili m it v e rit n ite lik li senary o , in san lık tarih in d e so n d e re c e ö n e m li b ir ro l o y nam ış o lab ilir; çü nkü , ko z m ik y en ilen m ey i sağ larken ay nı z am and a, “ b aşlan g ıç lard ak i” so nsuz m u tlu lu ğ u n y en id en y akalanm ası um ud unu v erm iştir. “ D aire -Y ıl” im g esi, h em “ kö tü m ser” h em d e “ iy im ser” o la n iki y an lı ko z m ik ve y aşam sal b ir sim g e le r b ü tü nü y le y üklüd ür. Ç ü n kü Z am an ’ın g eçm esi “ b aşlang ıç lar” ın g id erek u z aklaşm asını, d o lay ısıy la b aşlan g ıç taki y e tkin liğ in y itirilm esin i iç erir. Sü rm e k te o lan h e r şey aşınır, y o z laşır v e so n u n d a y o k o lu r. Bu rad a h iç kuş kusuz G e rç e k ’ in d irim selc i d o ğ rultu d aki b ir an latım ıd ır söz ko nu su o lan ; an c ak şunu d a u nu tm am ak g erekir ki, ilkel in san iç in , v arlık, y aşam la b ağ ın tılı o larak k e n d i ni g ö sterir - v e k e n d in i b e lli ed er. Bü tü n lü k v e g ü çlü lü k, b aşlan g ıç ta v ard ır: Bu an lay ışın ö z ünd eki “ k ö tü m se rlik ” o larak ad lan d ırılab ile c e k şeyd ir. A m a h e m e n ard ınd an şunu e k le m e k g erekir: Ç o k çab u k y itirilm iş o lm asın a karşın b ü tü n lü k b e lli sürelerd e y akalanab ilir. Y ıl’ın b ir so nu v ard ır, y ani o nu o to m atik o larak y eni b aşlan g ıç izler. Y e tk in liğ in b aşlan g ıç ta o ld uğu fikri o ld u kç a arkaik g ib i g ö rü nm ekted ir. A m a h e r n e o lu rsa o lsu n so n d ere c e y ay g ınd ır. Z ate n sü rekli o larak y enid en y o ru m lan m ay a v e sayısız d insel gö rüş iç in e katılm ay a elv erişli b ir fikird ir. Biz im d e ilerd e bu d eğ erlen d irm elerd en b irk a ç ın ı tartışm a o lanağ ım ız o lac ak . Şim d i h e m e n b aşlan g ıç ların y etkin liğ i fik rin in , g id erek d aha g eniş ko z m ik ç e v rim le rin sistem li b iç im d e haz ırlanm asınd a ö n e m li ro l o y nad ığ ını sö y ley elim . N o rm al “ Y ıl” büyük ö lçü d e g enişley erek b ir “ Bü y ü k Y ıl” ın ya d a h esap lanam ay acak kad ar uzun sü ren ko z m ik ç e v rim le rin d o ğ m asına y o l açm ıştır. Ko z m ik ç e v rim g en işled ikç e b aşlan g ıç ların y etkin liğ i fikri, tam am lay ıc ı n ite lik te şu fikri d e, iç e r m ey e y ö n elm iştir: G e rç e k a n la m d a y e n i b ir ş e y in b a ş lay a b ilm es i için , es ki ç e v rim in k alıntı v e y ık ınt ılarının t ü m ü y le y o k o lm as ı g e re k ir. Bir b aşka d ey işle m u t la k b ir b aşlan g ıç eld e e tm e k istenirse, b ir D ü n y a’n ın so n u n u n kesin o l m ası g erekir. Esk ato lo ji, b ir g e le c e k ko z m o g o n isin in ö n b elirtisin d e n başka b ir şey d eğ ild ir. A n c ak h e r e sk ato lo ji şu o lg u ü stü nd e d urur: Y e n i Y aratılış bu d üny a k e sin o larak o rtad an k ald ırılm ad ıkç a g erçekleşem ez . Bu rad a artık y o zlaşm ış o lan şey in y en id en c an lan d ırılm a sı d eğ il am a y en id en t ü m ü y le y aratılab ilm esi am acıy la eski d ü ny anın y o k ed ilm esi söz ko nusu d ur. Başlan g ıç la rın so nsuz m u tlu lu ğ u sap lan tısı, D ü ny a’n m y aratılışın d an b eri v ar o lm u ş, am a g id erek y o zlaşm ış o lan h e r şe y in y o k ed ilm esin i g erektirir: Bu b aşlan g ıç tak i y e tk in liğ e y en id en d ö n m ed eki te k yo ld ur. Kuşkusuz b ü tü n bu ö z lem v e in anışlar, D ü ny a’n ın y ıld a b ir kez y e n ilen m esiy le ilg ili m it v e rit n ite liğ in d e ki senary o ların iç in d e z aten y er alm aktad ır. A n c a k kü l tü rü n p ro to -tarım e v re sin d e n bu y ana şu fikir g id erek iy ic e y erleşm iştir: D ü n y a’n ın g e rç e k (v e y aln ız ca ritle ilg ili o lm ay an ) y o k e d ilişleri v e y enid en Y aratılışları d a v ard ır, te rim in düz an lam ıy la “ k ö k en e d ö nü ş” , y ani Ko z m o s’u n, b iç im i o lm ay an , kao s n ite liğ in d e k i b ir d u ru m a d o ğru g erilem esi v e b u nu y eni b ir ko z m o g o n in in izlem esi v ard ır. Bu anlay ışı e n iyi aç ıklay an lar D ü n y an ın So n u y la il g ili m itlerd ir. Biz b u nları b ir so nraki b ö lü m d e in c e le y e ceğiz. Kuşkusuz öz b ak ım ın d an taşıd ıkları ö n em d en ö türü , am a ay nı z am and a biz leri m itler ko nu su nd a g e n el o larak ay d ınlatm ay a elv erişli o lm aların d an d o lay ı d a. Bu ray a kad ar y aln ız ca ko z m o g o ni m itleri v e kö ken m itiy le, d a h a ö n c e o lup b it eni an latan m itlerle ilg ilend ik. A rtık “ b aşlan g ıç ların y e tk in liğ i” fikrin in z am anla ilg ili o lm ay an b ir g elec eğ e d e n asıl y ansıtıld ığ ın ı g ö rm ek ö nem lid ir. D ü ny a’n ın So n u ile ilg ili m itler, in san lık ta rih in d e kuşkusuz ö n e m li b ir ro l o y nam ıştır. Bu n lar “ kö k e n ’in “ d eğ işken liğ i” ni ay d ınlığ a kav u ştu rm u şlard ır: G e rç e k te n d e, b elli b ir an d an başlay arak “ k ö k e n ” y al nız ca m itsel b ir g eç m işte y er alm az am a ay nı z am and a m asalsı b ir g e le c e k te d e y er alır. Bu d urum , b ilin d iğ i g i b i, Sto ac ıların v e Y en i-Py th ag o rasç ıların , so nsuz geriy e d ö nü ş fik rin i siste m li b ir b iç im d e h az ırlay arak v ard ıkları so nu ç tu r. N e v ar ki, “ k ö k e n ” kav ram ı ö z ellik le y etkin lik v e so nsuz m u tlu lu k fikrine bağ lıd ır. İşte bu n e d e n le d e b ir g elec ek ko z m o g o nisi o larak an laşılan esk ato lo jiy e ilişkin g ö rü şlerd e A ltın Ç ağ ’ ın y alnız ca g e ç m işte d eğ il d e, ay nı z am and a g e le c e k te , ya d a g eçm işte d eğ il d e y alnız ca g e le c e k te o ld uğu nu sö y ley en b ü tü n in an ışların kay n ağ ın ı buluruz. N O TLA R 1. L e M y ıhe d e l' E t e m e l R ec ou r, s. 8 0 v e ö te si. 2. K o z m o k ra to r: E v re n in e fe n d isi. ( Ç .N .) 3. M .Elia d e , M ep histo ph^ lis e t l' A n dro g y n e, (P aris, 1 9 6 2 ) , s. 191 v e ö te si. 4 . H .Fran k f o rt, K m g shıp an d the G o d s ( C h ic a g o , 1 9 4 8 ) , s. 1 5 0 . 5. R e n o v a tio : M e tin d e L a tin c e o la ra k k u llan ılm ış, “ y e n ile m e ” a n la m ın d a sö z c ü k. ( Ç .N .) 6. M .Elia d e , M fy h is t o p falâs e t l' A n dro g y n e, s. 1 9 3 - 1 9 4 . “ G e le c e k te k i tarih se l v e siy asal e sk a to lo j ile rin k ay n ağ ı b u an la y ışta b u lu n u r. G e rç e k te n d e , d ah a so n raları, k o z m ik y e n ile n m e , D ü n y a’ n ın “ k u rtu lu ş” u, b e lli b ir K ral, K ah ra m a n y a d a K u rta rıc ı, h a tta siy a sal ö n d e r tip in in o rtay a ç ık m a sın d a n b e k le n ir o ld u . D in d e n iy ic e b ağ ım sız laşm ış b ir g ö rü n ü m d e o lm asın a k arşın , m o d e rn d ü n y a, h â lâ , to p lu m sal b ir sın ıf ın y a d a siy asal b ir p arti v e y a b ir p o litik a c ın ın b aşarısıy la g e rç e k le şe c e k e v re n se l b ir re n o v atio n u n e sk ato - lo jik u m u d u n u ta şır" ( a . g . y ., s. 1 9 4 ) . 7. H e lm u t P e tri, S t e r b en de W elt in N o r dw e s t A u st ralie n ( Bru n sw ic k , 1 9 5 4 ) , s. 2 0 0 v e ö te si, A .P . Elk in , T h e A u st ralian A bo rıg ın es ( L o n d ra, 1 9 5 4 ) , s. 2 2 0 v e ö te si. 8. Be sin in d in se l d e ğ e ri iç in bkz . Eliad e , a.g . y ., s. 1 8 2 , 1 9 5 v e ö te si. 9. A .L . K ro e b e r v e E. W . G iff o rd , W o r ld R e n ew al, a C u lt Sy st em o f N at iv e N o rt hu /est C alifo m ia ( A n th ro p o lo g ic a l R e c o rd s, X III, say ı 1, U n iv . o f C a lif o rn ia , Be rk e le y , 1 9 4 9 ) , s. 6 v e ö te si, 1 0 - 1 7 , 19 v e ö te si, M fy hist o p h^ lis e t l ’ A n dro g y n e ad lı k itab ım ız d a ö z e tle n d i, s. 1 75 v e ö te si. 10. Eliad e , a . g . y . , s. 182. 11. W e rn e r M ü lle r, W elt bild u n d K u lt der K m akiu t l- In dian e r ( W ie s b a d e n , 1 9 5 5 ) , s. 120. 12. W e rn e r M ü lle r, D ie R elig io n en d e r W aldlan din dian e r N o r dam e r ikas ( B e r lin , 1 9 5 6 ) , s. 3 0 6 , 3 1 7 . 13. W e rn e r M ü lle r, D ie blau e H ü t t e . Z u m Sin n bild der F e r le be i n o r dam e r ikan is c h e n In dıan ern ( W ie s b a d e n , 1 9 5 4 ) , s. 133. 14- A . L . K ro e b e r, H ar ıd b o o k o f the In dian s o f C alifo m ia ( W a s h in g to n , 1 9 2 5 ) , s. 1 7 7 , 4 9 8 . 15. V itto r io L a n te rn a ri, L a G r an d e F e s t a ( M ila n o , 1 9 5 9 ) ; M . Eliad e , M fy hist o p hg lâs e t l ’A rıdro g y n e, s. 155 v e ö te si. 16. Bkz . L e M y the d e l’ E t e m e l R eto u r’d ak ı k a y n a k ç a ile ilg ili b irk a ç n o t, s. 9 2 . 17. H . Fran k fo rt, K m g shıp an d the G o d s , s. 3 1 9 . 18. S . M o w in c k e l, H e T hat C o m e t h ( ç e v . G . W .A n d e rs o n , N e w Y o rk , 1 9 5 6 ) , s. 2 6. 19. S . M o w in c k e l, a . g . y . , s. 1 4 4 2 0. A . J. W e n s in c k , “ T h e S e m i tic N e w Y e a r an d th e O rig in o f Esc h a to lo g y ” ( A ç ta O n e n t alıa, I, 1 9 2 3 , s. 1 5 9 - 1 9 9 ) 2 1 . Eric V o e g e lin , O r d e r an d H is t o r y . I: I s r ae lan d R ev e lat ıo n . ( L o u isia n a S ta te U n iv e rsity Press, 1 9 5 6 ) ; s. 2 9 4 . 2 2 . R ito r n a r a i p rin c ip ii: “ B a şla n g ıç la ra d ö n m e k ” a n la m ın d a İta ly a n c a d ey iş. ( Ç .N .) 2 3 . E. V o e g e lin , a . g . y . , s. 2 9 9 . 2 4 . Z a te n , tıp k ı ö b ü r say ısız k o z m o g o n i m itle rin d e v e k ö k e n m itle rin d e o ld u ğ u g ib i. D Ö R D Ü N C Ü BÖ L Ü M ESKATOLOJİ VE KOZMOGONİ D Ü N Y A N IN SO N U - G E Ç M İŞ T E V E G E L E C E K T E K ısac a b e lirtm e k g erekirse, ilkel in san lara g ö re kıy a m et ko p m u ştu r d en eb ilir, h e r n e kad ar D ü n y an ın So n u az ya d a ç o k uzak b ir tarih te g elec ekse d e. G e rç e k te n de ko z m ik felaketlerle ilg ili m itle r so n d erece y ay g ınd ır. Bu n lar, b ir ç ift ya d a sağ k alan b irkaç c an lı d ışınd a D ü n y a’n ın nasıl y o k o ld u ğ u nu v e in san lığ ın n asıl o rta d an kalk tığ ın ı an latır. Say ıları e n fazla o lan m itle r T u fan ’ la ilg ili o lan lard ır v e A frik a’d a so n d erec e en d er o l m aların a karşın nerd ey se ev ren sel o larak b ilin irle r1. T u f an ’ la ilg ili m itle rin y anı sıra d aha başka m itle r ko z m ik b o y u tlard aki fe lak e tle rle in san lığ ın y o k o lm asın ı an latır: Sö z g elim i zelz eleler, y ang ınlar, d ağ kay m aları, salg ın lar, v b. Kuşkusuz şu D ü n y an ın so nu o lg usu tam o larak g erçekleşm em iştir: D ah a ç o k, b ir in san lığ ın S o nu o lm u ş, bu nu y eni b ir in san lığ ın o rtay a ç ıkm ası iz le m iştir. A m a K ara’n ın tü m ü y le Su lar’a g ö m ü lm esi ya d a ateş tarafın d an y o k ed ilm esi, ard ınd an el d eğ m em iş b ir K ara’n ın y ükselm esi, K ao s’a d o ğru g erilem ey i v e ko z m o g o niy i sim g eler. Pek ç o k m itte Tu fan , Y ü c e V arlık ’ın ö fk elen m esin e y o l aç an , ritle ilg ili b ir y anlışa b ağ lanır; kim i z am an d a y aln ız ca tan rısal b ir V arlık ’ ın insan lığ a so n v erm e iste ğ in d en d o ğar. A n c ak g e le c e k T u fan ’ ı h ab er v eren m it ler in c e le n irse , b aşlıc a n ed en lerd en b irin in , in san ların işled iğ i g ü nahlard a v e b ir d e D ü n y an ın ç o k y aşlanm ış o lm asın d a y attığ ı g ö rü lü r. T u fan , h e m D ü n y an ın y en id en y aratılm asın a h e m d e in san lığ ın y en id en c a n lan m asına y o l aç m ıştır. Bir başka d ey işle, g eçm işteki D ü n y an ın So n u v e g e le c e k te g erç ekleşec ek o lan D ü n y an ın So n u , m akro ko z m ik ö lç e k te v e eşsiz b ir d ram atik y o ğ u nlu kla, Y e n i Y ıl b ay ram ına özgü m it v e rit n ite lik li sistem in , d ev b o y u ttaki y ansım asını c an lan d ırır. A n c ak bu kez, söz ko nu su o lan D ü ny a’n ın “ d o ğ al so nu ” -d o ğ al çü nkü Y ıl’ın so nu y la çakışır, d o lay ısıy la d a ko z m ik ç e v rim in b ir p arç asını o lu ştu ru r- o larak ad lan d ırı lab ile c e k şey d eğ ild ir, am a tan rısal V arlık ların y o l a ç tı ğı g e rç e k b ir felaket söz ko nusu d ur. T u fan ile D ü n y an ın y ıllık y en ilen m esi arasınd aki b akışım , ç o k sey rek b irkaç d urum d a (M ez o p o tam y a, Y ah u d ilik, M an d an )2 h isse d ilm iştir3. A n c ak g e n e llik le T u fan la ilg ili m itle r Y e n i Y ıl’a özgü m it v e rit n ite lik li senary o lard an bağ ım sız d ır lar. Bu d a ko lay c a aç ık lan ab ilir, çü nkü b e lli sürelerd e k u tlan an y en id en c an lan m a b ay ram ları, eski d ü ny anın y o k o lm asın ı d eğ il d e tan rıların y aratıc ı y ap ıtı o lan ko z m o g o niy i, sim g esel o larak y en id en g erçekleşm e aşam a sın a g etirirler: Eski d üny a, k en d isin i “ b aşlan g ıç lard an ay ıran uz aklığ ın e n so n sın ıra ulaşm ış o lm ası g ib i b asit b ir o lg u d an ö türü “ d o ğ al o larak” o rtad an kalkar. D ü n y a’n ın g eç m işteki So n u n u an latan m itle rle k ar şılaştırıld ığ ın d a, g e le c e k te k i b ir So n a d eğ in en m itle rin , ilkellerd e şaşırtıc ı b iç im d e az sayıd a o ld uğu g ö rü lü r. F. R L e h m an n 4’ ın b e lirttiğ i g ib i bu az lık b e lk i d e e tn o lo g ların so ru ştu m y ap arken bu so ruyu so rm am ış o lm ala rın d an kay n aklan m aktad ır. K im i z am an, m itin g eç m iş te k i b ir fe lak e tle m i y o ksa g e le c e k te k i b ir fe lak e tle m i ilg ili o ld uğ unu kesin o larak sö y lem ek g ü çtü r. E. H . M an ’ in b e lirttiğ in e g ö re, A n d am an h alk ı, D ü n y a’n ın So n u g eld ikten so nra, c e n n e ti an d ıran b ir y aşam d u ru m u nd an y ararlan acak y en i b ir in san lığ ın o rtay a ç ık a c a ğ ın a in anır: Bu nd an b ö y le n e h astalık o lac ak tır, n e y aş lılık , n e d e ö lü m . Ö lü le r fe lak e tte n so nra d irile c e k le r d ir. A n c ak , A .R ad c liffe Bro w n ’a g ö re M an d eğ işik d e n e klerd en d erlen m iş b irç o k d eğ işkey i b irleştirm iş o l m alıd ır. G e rç e k te , R ad c liffe Bro w n D ü n y a’n ın So n u n u v e y en id en y aratılışın ı an latan b ir m itin söz ko nu su o l d uğunu b e lirtir; an c ak m it g eçm işle ilg ilid ir, g e le c e k le d eğ il. N e v ar ki, L e h m an n ’ın aç ık lam asın a g ö re, A n d am an d ilin d e g e le c e k z am an 5 y o ktu r, bu yüzd en d e g e ç m işteki b ir o lg u n u n m u y o ksa g e le c e k te k i b ir o lg u nu n m u söz ko nu su o ld u ğ u na karar v erm ek ko lay d eğ ild ir. D ü ny a’n ın So n u y la ilg ili ilkel m itler arasınd a e n az rastlananlar, D ü ny a’n ın o lası y enid en y aratılışıy la ilg ili kesin b ilg i v erm ey en m itlerd ir. Sö z g elim i, Y e n i G i n e ’d eki K aile rin in an ışın d a Y aratıc ı M alen g fu n g , Ko zm o s’u v e in sanı y arattık tan so nra ufka, D ü n y an ın sın ır ların a d o ğru çekilm iş v e o rad a uykuya d alm ıştır. U y ku sund aki h er d ö nü şü nd e y er sarsılır. A m a g ü nü n b irind e y attığ ı y erd en k alkac ak v e G ö ky ü z ünü y ıkacak, G ö ky ü zü yeryüzüne d üşüp p arç alan ac ak v e y aratıc ı b ü tü n y a şam lara so n v ere c e k tir6. C aro lin e ad alarınd an b iri o lan N am o lu t’d e T a n rı’n ın b ir g ü n insanlığ ı, g ü nahların d an d o lay ı y o k ed eceğ i kay d ed ilm iştir. A m a tan rılar v arlık larını sü rd ü receklerd ir v e bu d a, y eni b ir y aratılış o lası lığ ı an lam ın a g elir7. C aro lin e ad alarınd an b ir başkası o lan A u rep ik’d e fe lak e tin so rum lusu, T a n rı’n ın o ğ lu d ur. Bir ad anın ö n d e rin in artık uy ru klarıy la ilg ile n m e d iğ ini gö rd üğünd e b ir siklo n la ad ayı sulara g ö m ec ek tir8. Bu rad a d a kesin b ir So n u n söz ko nusu o ld uğu b elli d e ğ ild ir: “ G ü n ah ların ” cez aland ırılm ası d ü şü ncesi, g e n e l likle, so nrad an y eni b ir in san lığ ın y aratılışı d em ektir. M alaka y arım ad asınd aki N e g rito ların in an ışların ı y o ru m lam ak ç o k d aha g ü çtü r. N eg rito lar, K are i’n in , in san lar artık o n u n d insel b u y ru klarına saygı g ö sterm e d ikleri iç in b ir g ün D ü n y a’y ı y o k ed eceğ in i b ilirler. Bu n e d e n le fırtın a sırasınd a N eg rito lar, fe lake ti ö n lem ey e ç alışarak g ü n ah ları ö d e y ic i k an ak ıtıp su ng u lard a b u lu nu rlar9. Fe lak e t ev ren sel n ite lik te o lac ak , g ü n ah kârlarla g ü n ahkâr o lm ay an lar arasınd a ay rım b u lu nm a y acak v e g ö rü nüşe b akılırsa, fe lake t Y e n i b ir Y aratılış’ ın h ab e rc isi d e o lm ay ac aktır. Bu n ed en le d e, N eg rito lar K are i’y e “ k ö tü ” d erler, P le -Sak aile r d e o n u n kişi liğ ind e “ C e n n e ti e lle rin d e n alan ” d ü şm anı g ö rü rler10. Ö z ellik le ç arp ıc ı b ir ö rn ek d e M ato G ro sso ’d a y aşa y an G u aran ile rle ilg ilid ir. Bu insan lar D ü n y a’n ın ateş v e su tarafın d an y o k ed ile c e ğ in i b ild ik lerin d en , O ky anu s’u n ö tesin d e, b ir ç e şit Yeryüzü c e n n e ti o lan “ G ü n ah tan y o ksu n ü lk e ’ yi aram ay a çıkm ışlard ır. Şam an lard an e sin le n e re k v e o n ların y ö n etim in d e g e rç e k le şti rile n bu uzun y o lc u lu klar X IX . yy’d a b aşlam ış v e 1 9 1 2 ’ye kad ar sü rm üştür. Bazı k ab ileler fe lak e tte n so n ra D ü ny ad a b ir y e n ile n m e o lac ağ ın a v e ö lü le rin geri g elec eğ in e in an ırlard ı. D ah a başka k ab ileler d e D ü n y a n ın So n u n u n kesin o larak g elm esini b ekliy o rlar v e isti y o rlard ı11. 1 9 1 2 ’d e N im u en d aju şö y le y az m ıştı: “ Y aln ız c a G u aran ile r d eğ il am a b ü tü n d o ğa y aşlanm ış v e y aşa m aktan y o rg u n d üşm üştür. Birç o k kez sih irb az -h ekim ler, rü y alarınd a N and eru v u v u ’ya rastlad ıkların d a Y e rin y alv arıp y akard ığ ını d uym uşlard ır: “ Ç o k c e se t y u ttu m , d o yd um artık h e m d e u sand ım . Bab ac ığ ım , n e o lu r b ir şey ler yap d a b itsin artık bu ç ile !” Ö te y an d an Su d a huzur v erm esi v e h e r tü rlü ç alkan tıy ı uzak tu tm ası iç in Y aratıc ı’ya y alv arır, tıp kı a ğ a ç la r( ...) v e b ü tü n d o ğ anın y ap tığ ı g ib i12.” Ko z m ik y o rg u nlu ğ u n, m u tlak huzur iste ğ in in v e ö lü m isteğ in in b u nd an d aha h e y e c an v e ric i b ir an la tı m ın ı b u lm ak g ü çtü r. A m a bu rad a, M e sih ’ le ilg ili uzun v e bo ş b ir y ü c eltm ey i iz ley en kaçınılm az düş k ırık lığ ı d ır söz ko nu su o lan . Yüz y ıld ır, G u aran ile r Yeryüzü C e n n e ti’n i şarkı sö y ley ip d ans ed erek arıy o rlard ı. D ü n y an ın So n u m itin i y en id en d eğ erlen d irm işler v e b in y ılc ı b ir m ito lo jiy e k atm ışlard ı13. So n la ilg ili A m e rik a m itle rin in ço ğ u nlu ğ u , ya ç e v rim sel b ir kuram ı (A z te k le r’d e o ld uğu g ib i), y a fe lake ti y eni b ir Y aratılış’ ın iz ley eceğ i in an c ın ı ya d a so n o larak (Ku z ey A m e rik a’n ın kim i b ö lg e le rin d e ) kıy am et ko p m ad an g erç ekleşen ev ren sel b ir y en id en c an lan m ay a inanm ay ı iç erir. (Bu y en id en c an lan m a sü rec in d e y al nız ca g ü n ahkârlar o rtad an k alk ac ak tır.) A z tek g e le n e kle rin e g ö re, D ü ny a şim d iy e kad ar ü ç ya d a d ö rt kez y ıkım a u ğ ram ıştır, v e d ö rd ü ncü (y a d a b e şin c i) d e d er ki g ü nlerd e b ek le n m e k te d ir. Bu D ü n y aların h e r b iri b ir “G ü n e ş” tarafın d an y ö n e tilir, bu G ü n e ş’ in d üşm esi ya d a o rtad an kalkm ası So n u n b e lirtisid ir14. Bu rad a h e r iki A m e rik a’d aki, D ü n y an ın So n u y la il g ili b ü tü n ö b ü r ö n e m li m itle ri saym am ız o lanaksız d ır. Be lli say ıd aki m itle r y eni D ü n y a’ya y en id en y erleşec ek o lan b ir ç if tte n söz ed e r15. Sö z g elim i C h o k taw lar D ü n y an ın ateş tarafın d an y o k ed ile c e ğ in e , am a ru h ların g e ri d ö n ec eğ in e, k e m ikle rin e tle rle kap lan ac ağ ın a v e d irile n le rin d e eskid en k e n d ile rin e ait o lan to p raklard a o tu rac akların a in an ırlar16. Eskim o lard a d a b enz eri b ir m ite rastlanır: Bu n a g ö re in san lar y en id en k e m ik le rin d en c an lan ac ak lard ır (b u , av c ılık la g e ç in e n to p lu lu kla rın kü ltü rlerin e özgü b ir in an ıştır)17. Fe lak e tin , D ü n y a n ın “y aşlılığ ı” v e çö km ü şlü ğ ü nü n kaçın ılm az so nu cu o ld u ğ u na in an m a o ld u kç a y ay g ın g ib i g ö rü n m ekted ir. C h e ro k e e le r’e g ö re “ d ü ny a y aşlanıp y ıp rand ığ ınd a, in sanlar ö le c e k , ip ler ko p acak v e y er O k y an u s’a g ö m ü le c e k tir” . (Y e r’in , g ö kku b b ey e d ö rt ip le asılm ış bü yük b ir ad a o ld uğu kab u l ed ilird i18.) Bir M aid u m itin d e d e D ü ny a yı Y aratan , y arattığ ı ç ifte “ bu d üny a ç o k y ıp ran d ığı z am an, o nu tü m ü y le y en id en y ap acağ ım ; o nu y e n i d en y ap tığ ım d a d a siz lerin b aşın d an y eni b ir d o ğ um g e ç e c e k ” d iy erek g ü v enc e v erir19. A th ap asc a kab ilesi Kato ların K o z m o g o n iy le ilg ili b aşlıc a m itle rin d e n b iri, y ı kılışı ç o k y akın g ib i g ö rü nen eski G ö ky ü z ü ’n ü n y erin i alac ak y en i b ir G ö ky ü z ü ’n ü n y aratılışıy la b aşlar20. A le x an d e r’ ın , Bü y ü k O ky anu s kıy ıların d aki ko z m o g o n i m itleri ko nu su nd a b e lirttiğ i g ib i “ y aratılışla ilg ili b ir ç o k an latı, aslınd a, d ü ny anın, büyük fe lak e tte n so nra y en id en y aratılışı ile ilg ili g elen eklere ind irg eniy o r g ib i g ö rü n m ekted ir; b u nu nla b irlik te bazı m itle r h e m y ara tılışı h em d e y en id en y aratılışı an latıp b e tim le r21.” K ısac ası, y eni b ir Ev re n ’in y enid en y aratılışın ı az ç o k aç ık b ir b iç im d e iç eren , D ü ny anın So n u y la ilg ili bu m itler, ay nı arkaik v e so n d erece y ay g ın fikri d e açıklar: bu d a Ko z m o s’u n g id erek “ b o z u lm ası” fikrid ir; Ko z m o s’u n, b e lli sü relerle o rtad an kalkm asın ı v e y e n i d en y aratılm asın ı g erektirir. İşte g ünüm üz d e, ilkel to p lu m lard aki k e h an e te v e b in y ılc ılığ a d ay anan h are k e t ler, ay nı z am and a D ü ny a’n ın p ek y akınd a y en id en y a ratılac ağ ın ın d a h ab e rc isi o lan So n u n c u fe lak e t m itle rin d en d o ğm uş v e g elişm iştir. Biz bu ilkel n ite lik te k i b in y ılc ılık g ö rü şlerine y en id en d ö neceğ iz , çü nkü b u n lar m arksist kiliaz m 22 ile b irlik te , D ü n y an ın So n u y la il g ili m itin p o z itif v e m o d ern an lam d aki tek y en id en d e ğ erlen d irm esin i o lu ştu ru rlar. A n c ak , ö n c e d aha k arm a şık d in lerd e D ü n y an ın So n u y la ilg ili m itin y e rin in n e o ld u ğ u nu kısac a an ım satm ak g erekir. D O Ğ U D İN L ER İN D E D Ü N Y A N IN SO N U D ü ny a’n ın y o k o lacağ ı gö rüşü (p ra la y a ) büyük b ir o lasılıkla d aha V e d a’ların z am anlarınd a b ile b ilin iy o r du (A th arv a V ed a, X , 8, 3 9 - 4 0 ) . Y e n i b ir y aratılışın iz led iğ i ev ren sel karışıklık ( ra g n a rö k ) G e rm e n m ito lo jisi n in b ir b ö lü m ü nü o lu ştu rur. Sanırız bu o lg u lar, H in tA v ru p alılarm D ü ny a’n ın So n u m itin i b ild ik le rin i g ö s term ekted ir. G e ç e n le rd e , Stig W ik an d e r ay nı d o ğ ru l tu d aki H in t v e İran an latıların a tıp atıp b en z ey en eska- to lo ji sav aşıy la ilg ili b ir G e rm e n m itin in v ar o ld uğunu b e lirtm işti. A n c ak Brah m an alar23’d an b aşlay arak, ö z el likle d e Pu ran alar’d a, H in tlile r, d ö rt y uga y ani D ü ny a n ın d ö rt Ç ağ ı g ö rüşünü büyük ç ab a h arcay arak g eliştir m işlerd ir. Bu g ö rü şün ö zü, D ü ny a’n ın ç ev rim sel o larak y aratılm ası v e y o k o lm asın a v e “ b aşlan g ıç ların y e tk in liğ in e ” inanm ad ır. Bu d d h ac ılar v e C ay n ac ılar ay nı d ü şü n c eleri p ay laştıkları iç in , Ev re n ’ in so nsuz y aratılış v e y o k o lu şu nu n tü m H in tlile r arasınd a y ay g ın b ir d ü şü n c e o ld uğu so n u c u n a v arılab ilir. Le M y the d e l 'E t e m e l R e t o u r’d a bu so ru n ü stü nd e d urd uğum uz d an bu rad a ay nı şeyi y en id en e le alm ay a cağız. Y alnız “ eksiksiz ç e v rim in , b in in c i ç e v rim so n u n d a ç o k d aha kesin b ir b iç im d e ( m a h a p ra la y a , ‘büyük yo ko lu ş’ ) y in e le n e n b ir ‘y o ko lu ş’ , b ir p ra la y a ile b ittiğ in i d e an ım satalım 24” M ah ab h arata’ya v e Pu ran alar’a25 g ö re ufuk alev alac ak, g ö ky üz ünd e yed i ya d a o n iki g üneş b e lire c e k v e b u nlar d eniz leri ku ru tacak, Y e r’ i y akacak. A te ş Sam v artak a (ko z m ik y ang ın A te şi) Ev re n ’ i tü m üy le y o k ed ecek. So n ra, b ir tu fan yağm uru o n iki yıl sürey le h iç d u rm ad an y ağ acak v e Y e r su lar altın d a k a lac ak, in san lık d a y o k o lac ak ( V i ş n u P u ra n a , 24, 2 5 ) . O ky an u s’ta ko z m ik y ılan C e şa’n ın ü stü ne o tu rm u ş o lan V işn u , yo ga uy kusuna d alm ış u y u m aktad ır ( V i ş n u na, P u ra - V I, 4, 1-11.). So n ra d a h e r şey b aşlay ac aktır - so n suza d ek. “ Başlan g ıç ların y e tk in liğ i” m itin e g e lin c e , bu, ilk çağ k rt a y u g a b o y u n ca insand aki saflık, zekâ, büyük m u tlu lu k v e uzun ö m ü rlü lü kten k o lay c a an laşılır. D ah a so nraki y ug alar b o y u n ca, in san ın zekâ v e ah lak ın d a o l duğu kad ar b ed en sel b o y u tların d a v e uzun ö m ü rlü lü ğ ünd e d e g id erek ilerley en b ir bo z ulm a g ö rü lü r. C ay n ac ılık , b aşlan g ıç ların y e tkin liğ in i v e d aha so n raki g ü ç süzlüğü saçm a sap an terim lerle an latır. H e m ac an d ra’ya g ö re b aşlan g ıç ta in san ın bo y u altı m ild i, ö m rü d e Yüz b in p u rv a y d ı (b ir p u rv a 8 4 0 0 0 0 0 y ıla e şitti.) A m a ç e v rim in so nu nd a bo y u an c ak y ed i d irsek bo y u ’n a u laştı, ö m rü d e yüzyılı aşmaz o ld u (Jac o b i, E re , [Ç ağ ], 1, 2 0 2 ) . Bu d d h ac ılar d a in san ın v aro lu ş sü resind eki o lağ anü stü k ısalm a ü stü nd e ısrarla d ururlar: Bu süre b aşlan g ıç ta 80 0 0 0 y ıl h atta d aha d a faz lad ır (kim i g elen eklere g ö re “ ö lç ü lem ez ” ), so nd a o n y ıld ır. D ü n y a’n ın çağ larıy la ilg ili H in t gö rüşü, y ani Ev re n ’ in so nsuz y aratılışı, y ıp ranm ası, y o k o lm ası v e y e n i d en y aratılışı b e lli b ir ö lçü d e, D ü n y an ın y ıllık y e n ile n m esiy le ilg ili ilkel gö rüşü an ım satır, am a ö n e m li fark larla. H in t g ö rü şünd e, D ü n y an ın b e lli sü relerle y in e le n e n y en id en y aratılışın d a, in san h iç b ir ro l o y nam az ; as lın d a in san bu sü rekli y en id en y aratılışı istem ez , o ko z m ik ç e v rim in k aç ışın ı iz ler26. Ü ste lik tan rıların k e n d i leri d e g erç ek y aratıc ılara b enz em iy o r g ib id ir; o n lar d a h a ç o k ko z m ik sü rec in g erç ekleşm esin e y ard ım cı o lan araçlard ır. G ö rü lü y o r ki, H in d istan iç in , g erçek an lam d a, D ü n y a’n ın k esin b ir So n u y o ktu r; y alnız ca, b ir Ev re n ’ in y o k o lm ası ile b ir b aşkasın ın o rtay a çıkm ası ara sınd a az ç o k uzun aralıklar v ard ır. “ So n ” u n an c ak in san lık d uru m uy la ilg ili o larak b ir an lam ı v ard ır, insan, kö rü kö rü n e iç in e sü reklenm iş o ld uğu ru h g ö çü sü re c i n i d urd urabilir. Başlan g ıç ların y e tkin liğ i m iti, M ez ep o tam y a’d a, Y ah u d iler’d e v e Y u n u n alılar’d a aç ık ç a k an ıtlan m ıştır. Bab il g e le n e k le rin e g ö re, T u fan d an ö n c e k i sekiz ya d a o n kral, 10 8 0 0 ile 72 0 0 0 y ıl arasınd a h ü kü m sürm üştür; b u n a karşılık T u fan d an so n raki ilk sü lalelerin krallarıy sa 1 2 0 0 y ılı aşm am ışlard ır27. Bu arad a Bab illile rin d e b ir e n eski C e n n e t m itin i b ild iğ in i v e in san ırk ın ın b ir b irin i iz ley en b ir d izi y o k o lm a v e y en id en y aratılış (o lasılık la y ed i) m itin i an ım sad ık ların ı e k le y e lim 28. Y ah u d iler d e b enz er d ü şü nc eleri p ay laşıy o rlard ı: İlk C e n n e t’ in y itirilm esi, ö m rü n g id erek kısalm ası, b irk aç ay rı c alık lı b irey d ışınd a b ü tü n in san lığ ı y o k e d en tu fan. M ısır’d a “ b aşlan g ıç ların y e tk in liğ i” m itin e rastlan m a m ıştır, am a o rad a M e n e s’ te n ö n c e k i k ralların ö m ü rleri n in inanılm az d erec ed eki u z unlu ğ una ilişk in b ir efsane g elen eğ i v ard ır29. Y u n an istan ’d a farklı am a b irb irleriy le b ağ lan tılı o lan iki m it g elen eğ i gö rürüz. 1. Başlan g ıç ların y e tk in liğ i m itin i iç e re n D ü n y an ın Ç ağ lan gö rüşü; 2. Ç e v rim sel gö rüş. H esio d o s b irin c isin i, beş çağ b o y u n c a in san lığ ın g id erek y o z laşm asını b e tim le r ( T ra v a u x [İşler v e G ü n le r], 109-210). Birin c isi y ani A ltın Ç ağ , Kro - n o s’u n eg em en liğ i d ö n e m in d e b ir ç e şit C e n n e t g ibiy d i: İn san lar uzun süre y aşarlard ı, h iç y aşlanm az lard ı, y a şam ları d a tan rıların k in e benz erd i. Ç e v rim se l görüş H erak leito s (p arça 6 6 [22 By w ater]) ile o rtay a ç ık tı; bu g ö rü şün Sto ac ılar’ ın So nsu z G eriy e D ö nü ş d ü şü ncesi ü stü ne büyük etkisi o lm u ştu r. D ah a Em p d o kles’te b ile şu iki m itsel te m an ın b ir aray a g eld iğ i g ö rülür: D ü ny a’ n ın çağ ları v e y aratılışlar ile y o ko lu şların kesintisiz ç ev rim i. Biz bu d ü şü n c elerin Y u n an istan ’d a, ö z ellikle d e D o ğ u d an g elen e tk ile rin ard ınd an ald ığ ı b iç im leri tartışac ak d eğ iliz. Sto a c ıla r’ın H e rak le ito s’tan D ü n y a n ın So n u n u n ateşle (elcpyrosis) g eleceğ i d ü şü ncesini alıp y in e le d ik le rin i v e P lato n ’u n ( T im a i o s , 22, C ) d a d ah a o d ö nem d e b ir se ç e n e k o larak So n u n T u fan ’la g e le c e ğ in i b ild iğ in i an ım satm ak y eterlid ir. Bu iki büyük fe lak e t Bü y ü k Y ıl’ı (m a grıus a n n u s ) b ir b akım a ritm e so kuy o rd u. A risto te le s’ in bu g ü n eld e o lm ay an b ir m e tn i n e ( P ro t re p t .) g ö re iki fe lak e t d e iki g ünd ö nü m ünd e g erçekleşiy o rd u : Yaz g ü nd ö nü m ü nd e g ü nd ö nü m ü nd e d e d ilu v iu m ,0. co nflagra t io , kış Y A H U D l- H IR lST lY A N D Ü N Y A SIN D A K İ K IY A M ET L ER D ü n y an ın so nu ile ilg ili bu kıy am et im g elerin d en b az ılarına Y ah u d i-H ıristiy an d ü ny asının esk ato lo jiy e ilişkin g ö rü şlerind e rastlanır. A m a Y ah u d i-H ıristiy an ö ğ retisi ö n e m li b ir y en ilik o rtay a ko y ar. N asıl, ko z m o g o n i tek o lm uşsa D ü n y an ın So n u d a tek o lac ak tır. Fe lak e tte n so nra y en id en o rtay a ç ık ac ak o lan Ko zm o s d a, Z am an ’ ın b aşlan g ıc ın d a T a n rı tarafın d an y aratılan Ko z m o s un ay nısı o lac ak tır; am a e n eski g ö rkem i iç in d e, arınm ış, y en id en c an lan m ış v e y en id en kurulup d in çleşm iş o larak. Bu Yeryüzü C e n n e ti artık b ir d aha o rtad an kalkm ay ac ak , So n u o lm ay ac aktır. Z am an, b u nd an b ö y le So nsu z G e riy e D ö n ü şü n d airesel Z am an ’ı d eğ il am a çiz g isel v e g eriy e d ö nd ü rü lem ez b ir Z am an ’d ır. D ah ası, e sk ato lo ji b ir Ku tsal T a rih ’ in z aferini tem sil ed er. Ç ü n kü D ü n y an ın So n u , insan e y le m le ri n in d in sel d eğ erini o rtay a ko y acak v e in san lar e y lem le rin e g ö re y arg ılan acaklard ır. Bu rad a artık b ir to p lu lu ğ u n (y a d a in san tü rü nü n tü m ü n ü n ) y en id en c an lan m asını d a kap say an ko z m ik b ir d irilm e söz ko nu su d e ğ ild ir. Bu rad a söz ko nu su o lan b ir Y arg ı’d ır, b ir se ç im d ir; So nsuz b ir m u tlu lu k iç in d e y alnız ca T a n rı’n ın se v g ili ku lları y aşay acaklard ır. Se v g ili ku llar, iy iler, Ku tsal b ir T a rih ’e o lan b ağ lılık ların d an ö tü rü k u rtarılac ak lar d ır: O n lar bu d ü ny anın g ü ç leri v e kışkırtm alarıy la k ar şı karşıy a g elm işler am a, G ö ky ü z ü krallığ ın a sad ık k al m ışlard ır. Ko z m ik d in lerle o lan b ir b aşka ay rım d a şud ur: Y ah u d i-H ıristiy an ö ğ retisin e g ö re D ü ny a’n ın So n u , M e sih esrarın ın b ir b ö lü m ü nü o lu ştu rur. Y ah u d ilere g ö re M e sih ’ in g elişi D ü ny a’n ın So n u n u v e C e n n e t’ in y e n i d en ku ru lm asını h ab er v e re c e k tir. H ıristiy an lara g ö re D ü n y a’n ın So n u , Isa’n ın ik in c i g elişin d en v e So n Y ar g ı’d an ö n c e g e le c e k tir. A n c ak Y ah u d iler iç in o ld uğu kad ar H ıristiy an lar iç in d e, K u tsal T a rih ’ in zaferi - D ü n y a ’n ın So n u ile b elirg in k ılın m ıştır- b ir b akım a C e n n e t’ in y en id en ku ru lm asını kap sar. Pey g am b erler Ko z m o s’u n y e n ile n e c e ğ in i ilan ed erler: Y e n i b ir G ö k v e y eni b ir Y e r o lu şac ak. H e r şey b o l o lac ak , tıp kı C e n n e t’te o ld uğu g ib i31. V ah şi hay v anlar, b irb irleriy le barış iç in d e y aşay acaklar, “ v e o n ları kü çü k b ir ç o c u k g üd e c e k ” (Işay a, X I, 6 ) . H astalık lar v e sak atlık lar so nsu z lu ğa d ek y o k o lac ak : T o p al, g ey ik g ib i sıç ray ac ak, sağ ırla rın ku lakları aç ılac ak v e artık n e ağ lam a o lac ak n e d e göz yaşı (Işay a, X X X , 19; X X X V , 3 v e ö te si). Y e n i İsra il ilerd e Sio n D ağ ı ü stü nd e ku ru lacaktır, çü nkü C e n n e t, b ir d ağ ın ü stü nd e bu lu nu y o rd u (ışay a, X X X V , 10; M ez m u r X L V III, 2). H ıristiy an lara g ö re d e Ko z m o s’u n tü m ü y le y en ilen m esi v e C e n n e t’ in y en id en kuru lm ası e s k a t o rıu n an a ç iz g ilerin i o lu ştu ru r. Y u h an n a’n ın V ah - y i’ nd e ( X X X I, 1 - 5 ) , şö y le d en ir: “ So n ra y eni b ir g ö k, y eni b ir y er g ö rd üm - g e rç e k te n d e b irin c i g ö k v e b irin c i y er o rtad an k alk tı ( . . . ) . O zam an tah ttan b ir sesin şö y le hay kırd ığ ını d uyd um : A rtık ö lü m o lm ay ac ak, ar tık ağ lam a, b ağ ırm a v e ac ı o lm ay ac ak, çü nkü eski d ü n ya o rtad an kalktı. Bu sırad a T a h tta O tu ran şö y le d ed i: işte ev ren i y eni y ap ıy o ru m .” A m a bu Y e n i Y aratılış ilk y aratılışın y ık ın tıları üs tü nd e y ü kselecektir. D ü n y an ın so nu nu g e tire c e k fe la k e tin b e lirtile ri, H in tlile rin Ev re n ’ in y o k o lu şu y la ilg i li b e tim le m e le rin i an ım satır. K u raklık v e k ıtlık o lac ak , g ü n ler d e kısılac ak32. So n ’d an h e m e n ö n c e g elen d ö n e m e D e c c al eg em en o lac ak . A m a Isa g elec ek v e D ü n y a’yı ateşle tem iz ley ec ektir. Su riy eli Efrem ’ in an lattığ ı n a g ö re: “ D eniz uğu ld ay ıp g ü rü ld ey ecek, so nra d a ku ru y acak, g ö k v e y er eriy ip y o k o lac ak , h e r y eri d u m an v e karan lık kap lay acak. Kırk g ü n sürey le T an rı, kö tü lü k ve g ü n ah p isliğ in d e n arın d ırm ak iç in y e re ate şi g ö n d erec ek33.” Y akıp y ık ıc ı ateşe Y e n i A h it’te , Petru s’u n İk in c i M ektu b u 'n d a (III, 6 - 1 4 ) , b ir kez rastlan m ıştır. A m a bu, K âh in K ad ın ların Sö y led iğ i K e h an e t lerd e, Sto ac ılık ta v e d aha so nraki H ıristiy an Y az ın ın d a ö n e m li b ir ö ğ ey i o lu ştu rur. Bir o lasılıkla d a Iran k ö k e n lid ir34. D e c c al’ ın eg em en liğ i b ir ö lçü d e K ao s’a d ö nü şe d enk d üşer. Bir y and an, D e c c al b ir ejd er ya d a b ir şey tan 35 b i ç im in d e c an lan d ırılır, bu d a T an rı v e Ejd er arasınd aki kav g ay la ilg ili eski m iti an ım satır. Kav g a b aşlan g ıç ta D ü ny a n ın Y aratılışın d an ö n c e o lm u ştu r v e e n so nd a y en id en o lac ak tır. Ö te y and an, D e c c al sah te M e sih k a b u l ed ild iğ ind e, eg em en liğ i, to p lu m sal, ah lak i v e d insel d eğ erlerin tü m ü y le altü st o lm asını tem sil ed e c e k tir; b ir başka d ey işle d e K ao s’a d ö nü şü. Yüz y ıllar b o y u n ca D e c c al, N e ro n ’d an tu tu n d a Pap a ya kad ar d eğ işik tarih sel k işilerle ö z d eşleştirilm iştir. Bu rad a b ir o lg u n u n altın ı çiz m ek g erekir: Bazı tarih sel d ö nem lere, ö z ellikle d e trajik o lan lara, D e c c a l’ ın eg em en o ld uğu kab u l ed ilird i - am a o n u n e g e m e n liğ in in , ay nı z am and a, Isa’n ın p ek y akınd aki g elişin in d e h ab erc isi o ld uğu um ud u hep v ard ı. Ko z m ik fe lake tle r, afetler, tarih sel terö r, k ö tü lü ğ ü n g ö rü nü şteki zaferi, Isa’n ın d ö nü şü nd en v e b in y ıllık eg em en liğ in d en ö n c e g elm esi g ereken kıy am et b e lirti le rin i36 o lu şturuy o rd u. H IR İST İY A N L IK T A K İ BlN Y IL C IL IK L A R R o m a İm p arato rlu ğ u ’n u n resm i d in i d u ru m u na g e le n H ıristiy an lık, b in y ılc ılığ ı, ünlü K ilise Bab aların ın g eç m işte ö ğ retm iş o lm aların a karşın, sap kın b ir in anış o larak m ahku m etm iştir. A m a K ilise, T a rih ’ i kab u l e t m işti, es k a t o n d a, işk e n c e le r sırasınd aki g ib i p ek y akın d a g erç ek leşec ek o lan b ir o lay o lm aktan ç ık m ıştı. D ü n ya, bu d ünya, bütün g ü n ahları, h aksız lıkları v e ac ım a sız lıklarıy la sürm ektey d i. D ü n y an ın So n u n u n n e za m an g elec eğ in i y alnız ca T a n rı b iliy o rd u , b ir d e kesin o lan b ir şey v ar gibiyd i: Bu So n , y arın iç in söz ko nusu d eğ ild i. K ilise ’n in kend i aç ısın d an b aşarılı o lm asıy la C e n n e t d aha şim d id en Yeryü zü ’n d e bu lu nu y o rd u v e b ir b akım a eski d ünya d aha şim d id en y o k ed ilm işti b ile. K ilise ’n in b in y ılc ılık karşıtı o lan resm i g ö rü şünd e, g e lişm e ö ğ retisin in ilk b e lirtisi göze çarp ar. K ilise, insan y aşam ın ın tarih te k i büy ük b u n alım lar sırasınd a iç in e d üştüğü m utsuzluğu b ir ö lçü d e az altm ay a çalışarak D ü ny ay ı o ld u ğu g ib i kab u l etm işti. K ilise bu tu tu m u p ey g am b erler, g ö nü l gö züyle g ö ren kişiler, v d ’n e karşı b en im sem işti. Birk aç yüzyıl so nra, M ü slü m an lığ ın A kd en iz ’e g ir m e sin in ard ınd an , am a ö z ellikle d e X I.y y ’d an so nra b in y ılc ılık la v e eskato lo j iy le ilg ili h are k e tle r y en id en o rtay a ç ık tı; bu kez K ilise y e karşı ya d a K ilise h iy erar şisine karşıy d ı. Sö z ko nu su h areketlerd e b e lli say ıd a o r tak n o k ta gö ze çarp ar: Bu n ları haz ırlay anlar, ko rku n ç y ıkım lar v e b ü y ü k fe lak e tle r d ö n em in d en so n ra Y ery ü zünd e C e n n e t’ in y e n id e n ku ru lacağ ını b e k le rle r v e b u nu ilan ed erler. P e k y akınd a o lan D ü n y an ın So n u Luth e r tarafın d an d a b eklen iy o rd u . Yüz y ıllar b o y u n ca b ir ç o k kez ay nı d in se l d ü şü ncey e rastlanm ıştır: Bu D ü ny a - T a r ih ’te k i D ü n y a - ad aletsiz d ir, b erb attır, ib lisçed ir; iyi ki d ah a şim d id e n b o z u lm akta, kö tü y e g itm ekted ir, fe lak e tle r b aşlam ıştır, bu y aşlı d ü ny a h e r y and an ç a tır d am aktad ır; ç o k y akın d a y o k o lu p g id ec ektir, k aran lık ların g ücü k e sin o larak y enilg iy e u ğ ratılacaktır, v e iy i ler” kaz an ac ak, C e n n e t’e y en id en kav u şu lacaktır. Bın y ılc ılık la ve e s k a to lo j iy le ilg ili b ü tü n h areketlerd e iy im serlik v ard ır. O n la r T a rih ’ in terö rü n e karşı, y alnız c a aşırı u m u tsu z lu ğ u n u y and ırab ileceğ i b ir g ü çle tep ki g ö sterirler. A m a, y ü z y ıllard an b eri, H ıristiy an lığ ın b üy ük m ez hep leri e sk ato lo ji g e rilim in i tan ım az lar. D ü n y an ın So n u ’nu b ekley iş v e So n Y arg ı’n ın ç o k y a kın d a o lm ası, büyük H ıristiy an K iliselerin d en h iç b iri n in b elirg in n ite liğ i d eğ ild ir. Bin y ılc ılık y eni o rtay a ç ıkm ış b irk aç H ıristiy an m ez heb ind e g ü çlü kle v arlığ ın ı sürd ürür. Esk ato lo ji v e b in y ılc ılık la ilg ili m ito lo ji, so n y ıllard a A v ru p a’d a to talite r n ite lik li iki siyasal h are k e tte o rtay a ç ıkm ıştır. G ö rü n ü şte kö kü nd en laikleşm iş o lm asına karşın nazizm d e ko m ü niz m d e eskato lo ji ö ğ eleriy le yüklüd ür; bu d ü ny anın So n u n u , b o llu k v e büyük m u t lulu k ç ağ ın ın b aşlan g ıc ın ı h ab er v erirler. Bin y ılc ılık üs tü n e yazılm ış e n y eni k itab ın yazarı N o rm an C o h n nas y o nal so syalizm v e m arksiz m -leniniz m ko nu su nd a şö y le yazar: “ H er ikisin in d e ku lland ığ ı, sözde b ilim sel b ir ja r g o nu n g erisind e, g arip b ir b iç im d e, O rtaç ağ ’d a in san la rın ken d ilerin i kap tırd ıkları z ırv alıkları an ım satan şey lerin b ir g ö rü ntüsüy le karşılaşılır. T a n rı’n ın sev g ili ku l ların ın (ister “ ariler” o lsu n ister “ p ro leterler” ) şey tan ın o rd u larına (Y ah u d iler ya d a b u rju v alar) karşı g iriştik le ri so n kesin kav g a; T a n rı’n ın buyruğuna g ö re, ç e k tik le ri b ü tü n ac ıların karşılığ ını b u lacak Sev g ili ku llara ta n ın m ış o lan , d üny ay a eg em en o lm a sev in c i, ya d a m u t lak eşitlik iç in d e y aşam a sev in c i v ey a h er ikisi b ird en; e n so nu nd a k ö tü lü kten ku rtarılan b ir ev rend e tarih in e n so n tasarıların ın g erçekleştirilip tam am lanm ası - iş te b u nlar günüm üzd e d e h âlâ ku cak açıp alkışlan an es ki v e g erçekleşm ey ecek d ü şlerd en b irkaçıd ır37.” “ İL K EL L ER ” D E BİN Y IL C IL IK D ü n y an ın So n u y la ilg ili m it günüm üz d e asıl, Batı d üny ası d ışınd a ç o k büyük b ir g elişm e g ö sterm iştir. Bu rad a sayısız d o ğ u ştancı v e b in y ılc ı h are k e tle r söz k o n u sud ur; e n tan ın m ışları M e lan e z y alıların “ karg o kü ltl e r ’id ir; b u na O ky anu sy a’n ın ö b ü r b ö lg elerin d e v e ay nı z am and a A v ru p alıların A frik a’d aki eski sö m ü rg ele rind e rastlanır. Bü y ük b ir o lasılık la, bu h are k e tle rin ç o ğu H ıristiy an lık la kurulm uş o lan az ç o k uzun sü reli iliş k ile rin so nu nd a o rtay a ç ık m ıştır. Bey az lara v e H ıristi y anlığ a karşı o lm aların a karşın bu y erli b in y ılc ılık ların ço ğ u H ıristiy an lığ a ö zgü e sk ato lo ji ö ğ eleri iç erirler. K i m i d u ru m lard a, y erliler m isy o n erlere karşı, g erçek H ıristiy anlar g ib i h are k e t e tm e d ik le ri v e sö z g elim i İsa’n ın p ek y akınd a g elec eğ in e v e ö lü le rin d irile c e ğ in e in an m ad ıkları iç in b aşkald ırırlar. M elan ez y a’d a karg o k ü lt ler, Y e n i Y ıl m itle rin i v e ritü e lle rin i ö z ü m lem işlerd ir. D ah a ö n c e d e gö rd üğüm üz g ib i Y e n i Y ıl şe n likle ri D ü ny a’n ın sim g esel o larak y en id en y aratılışın ı kap sar. K ar go k ü ltle rin ü y eleri d e Ko z m o s’ un y o k o lu p y en id en y a ratılac ağ ın a, k ab ile n in d e b ir ç e şit C e n n e t’e y enid en kav u şacağ ına in anır: Ö lü le r d irile c e k v e artık n e ö lü m o lac ak n e d e h astalık. A m a, H in t-lran v e Y ah u d i-H ıristiy an esk ato lo jile rin d e o ld uğ u g ib i, bu y eni y aratılış tan -aslın d a C e n n e t’ in bu y en id en e le g e ç irilm e sin d en — ö n c e b ir dizi ko z m ik fe lak e t o lac ak: Y e r sarsıla cak, alev y ağ m u rlan y ağ acak, d ağ lar y ık ılac ak v e v ad i leri d o ld u racak, Bey az larla kü lte bağ lı o lm ay an y erliler y o k o lu p g id ecekler, v b. İlk e l b in y ılc ılık ların yap ısı so n d erec e z eng in v e kar m aşıktır. Ko nu m uz la ilg ili o larak ö n e m li gö rd üğüm üz b irk aç o lg uyu b e lirte lim 38: 1. Bin y ılc ı h are k e tle r, D ü ny a’n ın b e lli sü relerle y in e le n e n y e n ile n m e sin in m it v e rit n ite liğ in d e k i senary o su nu n b ir g elişm esi o larak k a b u l ed ileb ilir; 2. H ıristiy an e skato lo j isin in d o lay lı ya d a d o laysız etk isi kuşkusuz h e m e n h e r z am an iç in v ard ır; 3. Batı d eğ erlerin in k e n d ile rin i ç ek m e sin e , Bey az ların d in v e e ğ itim in e o ld uğu kad ar z en g in liklerin e v e silah ların a d a sahip ç ıkm ak istem elerin e karşın, b in y ılc ı liiiH'kct İn in ü y eleri, Batılılara karşıd ır; 4. Bu tü r h arekel ler, her zam an p ey g am ber g ib i g üçlü d insel kişilikler ıaıalıııd an y aratılırlar v e siy asetçiler tarafın d an ya d a siyasal am aç lar iç in d ü z enlenirler v ey a g en işletilirler; 5. Bü tü n bu h are ke tle re g ö re, M e sih ’ in So n Y arg ı’d an ö n c e b in y ıllık hü kü m d arlığ ı p ek y akınd ad ır, am a ko z m ik kıy am etler ya d a tarih sel felaketler o lm ad an ku ru lam ay acaktır. Bu tü r h are k e tle rin siyasal, to p lu m sal v e iktisad i ö z elliğ i ü stü nd e ısrar e tm e k te y arar y o ktu r: A p aç ık o rtad ad ır bu. A n c ak g ü çleri, y ü kselm eleri v e y aratıc ılık ları y alnız ca to p lu m sal-iktisad i e tk e n le rd e y er alm az . D in se l h are ke tle r söz ko nu su d ur bu rad a. Ü y e le r, d aha iyi b ir iktisad i v e to p lu m sal d uru m a u laş m ak iç in D ü n y a’n ın so nu nu b eklerler v e ilan ed erler - a m a ö z ellikle d e D ü n y a’n ın b ir y en id en y aratılışı v e in san ın so nsuz m u tlu lu ğ u nu n y en id en sağ lanm ası u m u d unu b eslerler. O n lar d üny a m alları karşısınd a aç lık d u yarlar, b u nlara su sam ışlard ır- am a ay nı z am and a ö lü m süz lüğ e, ö zgürlüğe v e c e n n e tte k i so nsuz m u tlu lu ğ a d a ö z lem d u yarlar. O n lara g ö re D ü ny a’ n ın so nu , m u t lu lu k v eren , y e tk in v e so nu o lm ay an b ir in san y aşam ı n ın g erç ekleşm esin i o lan aklı k ılac aktır. Bu arad a şunu d a b elirtm eliy iz ki, fe lak e tle g elen b ir so n u n söz ko nu su o lm ad ığ ı y erlerd e b ile y en id en c a n lanm a, D ü ny a’n ın y en id en y aratılışı fikri, h are k e tin te m el ö ğ esin i o lu ştu rur. Pey g am b er ya d a kü ltü n ku ru cu su p ek y akınd a g e rç e k le şe c e k o lan “ k ö k e n e d ö nü ş” ü, d o lay ısıy la d a b aşlan g ıç tak i “ c e n n e te ö zgü” d urum a y e n id en kav u şu lacağ ını ilan ed er. Kuşkusuz, p ek ç o k d u rum d a “ b aşlan g ıç tak i bu c e n n e te özgü d urum , Bey az la rın g elm esind en ö n c e k i kü ltü r v e iktisat d u rum u nu n id ealleştirilm iş b ir im g esini tem sil ed er. Bir A ltın Ç ağ o larak b e n im se n e n “ baş! m g ıç d urum u” n u n , “ eski tarih ” in m itselleştirilm esin e ilişkin tek ö rn ek bu d eğ ild ir. A n c ak b iz im ko nu m u z u ilg ile n d ire n , k im i z am an so y utlay ıp bu z eng in im g eler b ü tü n ü n d en sıy ırm ay ı b a şard ığ ım ız “ tarih se l” n ite lik te k i g erç ek lik d eğ il am a D ü n y an ın So n u ’ n u n -sö m ü rg e le ştirm e n in d e so n u n u n - v e Y e n i b ir D ü ny a b e k le y işin in b aşlan g ıç lara b ir d ö nüşü içerm esid ir. M e sih , d ö nüşü b e k le n e n m itsel A ta ya d a kü ltü r kah ram an ı ile ö z d eşleştirilm iştir. Bu n ların g elişi b aşlan g ıç tak i m itse l Z am an ların y en id en g erçekleşm e aşam asına g elm esin e, d o lay ısıy la d a D ü n y a’n ın y en id en y aratılışın a d en k d üşer. Sö m ü rg e h alk ların ın b in y ılc ı h are k e tle riy le ilan e d ile n siy asal b ağ ım sız lık v e kü ltü r ö zgürlüğü, b aşlan g ıc a özgü m u tlu lu k v e ren b ir d urum un y en id en e le g eç irilm esi o larak b e n im senm iştir. K ısacası, gö z le g ö rü le b ile c e k ko rk u n ç b ir y ıkım o lm asa d a bu d üny a, bu y aşlı d üny a, sim g esel o larak o r tad an kald ırılm ış v e y erin e b aşlan g ıç tak i C e n n e ti an d ı ran D ü ny a kuru lm uştu r. M O D ER N S A N A T T A “ D Ü N Y A N IN S O N U ” Batı to p lu m ların ın , h em ko m ü nist eskato lo j isin in h em d e ilkel b in y ılc ılık ların g ö sterd iğ i iy im serlikle k ar şılaştırılab ile c e k h iç b ir y anı y o ktu r. T e rsin e g ünüm üz d e, term o n ü kleer silah lard an k ay n aklan an v e g id erek d aha te h d it ed ic i b o y u tlara v aran , D ü n y an ın So n u ’n u n b ir fe lak e tle g eleceğ i ko rku su v ard ır. Batılılar bu so n u n tam v e kesin o lac ağ ın ın b ilin c in d ed ir. Bu nu D ü n y a’n ın y eni b ir Y aratılışı iz lem ey ecektir. Biz im burad a m o d ern d ü ny ad aki ato m ko rku su nu n b irç o k an latım ın ı sistem li b ir b iç im d e in c e le m e y e g irişm em iz o lan aksız d ır. A n c ak Ba tı’n ın ö b ü r kü ltü r o lg u ların ın araştırm a m ız aç ısın d an an lam lı o ld uğu kanısınd ay ız . Ö z e llik le Batı san atın ın tarih in i d ü şünüy o rum . Yü z y ılın b aşın d an b eri, p lastik san atlar o ld uğu kad ar yazın v e m üzik d e ö y lesin e kö klü d eğ işikliklere uğrad ı ki, artık b ir “ san at d ilin in y ık ım ı” ın d an söz e d ileb ilir d urum a g e lin d i. R e sim alan ın d a b aşlay an bu “ d il y ıkım ı” şiire, ro m a n a v e so n o larak d a Io n e sc o ile tiy atro y a y ay ıld ı. K im i d urum lard a, Kuru lu San at Ev re n i’n d e g erçek b ir y o k o lu ş söz ko nu su o ld u. So n z am anlard a o rtay a k o n an b a zı y ap ıtlara b akıld ığ ın d a, san atç ın ın sanki b ü tü n resim tarih in i b ir t ab ula ra s a h alin e g etirm ek isted iğ i iz linim i- n e k ap ılır insan. Bu y ıkım d an d a ö te b ir şeyd ir, K ao s’a d o ğru, b aşlan g ıc a ö zgü b ir tü r m assa c o n fu s a }9'y a d o ğru g erilem ed ir. A m a b u n u n la b irlik te , bu g ib i y ap ıtlar k ar şısın d a insan, san atç ın ın , henü z an latm ad ığ ı b ir şey in p eşind e o ld uğ unu sezer; p lastik san atlar alan ın d a d aha ö n c e k i d ev rim lerin y ığ ıp b iriktird iğ i h are b e le r v e y ı k ın tıları o n u n y o k etm esi g erekiy o rd u ; o n u n , sanat ta rih in e sıfırd an b aşlay ab ilm ek iç in m ad d enin ü retiliş tarz ına ulaşm ası g erekiy o rd u . Pek ç o k m o d ern san atç ı d a, “ p lastik d ilin y ık ım ı” n ın d aha karm aşık b ir sü recin ilk ev re si o ld u ğ u ve y eni b ir Ev re n ’ in y e n id e n y aratılışın ın d a kaç ın ılm az o larak p eşin d en g elec eğ i hissed ilir. M o d ern san atta, ilk d e v rim c ile rin v e y ık ıc ıların n i h iliz m i v e kö tü m serliğ i, d ah a şim d id en, g eç m işte k al m ış tu tu m ları tem sil ed er. G ü nü m ü z d e, h iç b ir büyük san atç ı, san atın ın y o z laşacağ ına v e p ek y akınd a y o k o lac ağ ın a inanm az . Bu b akış açısın d an, o n ların tu tu m ları “ ilk e lle r” in k in e b enz er: Bir başka D ü ny a y aratm ak iç in D ü ny a’n ın y ıkılm asın a - y a n i k endi D ü n y aiarın ın , k e n d i sanat Ev re n le rin in - y ıkılm asın a katkıd a b u lu n m uşlard ır. O y sa bu kü ltü r o lg usu so n d erece ö nem lid ir, ç ü n kü b ir u y g arlığ ın y a d a b ir to p lu m u n g erçek y aratı c ı g ü ç lerin i ö z ellikle san atç ılar tem sil ed er. San atç ılar y aratılarıy la, to p lu m v e kü ltü r y aşam ın ın ö b ü r k e sim le rin d e kim i z am an b ir y a d a iki kuşak so nra o lac ak ları ö n c e d e n sezerler. San atsal d illerd eki y ıkım ın , p sikanaliz in g elişm esiy le çakışıy o r o lm ası an lam lıd ır. D e rin lik p siko lo jisi k ö k e n e o lan ilg iy i, arkaik to p lu m in san ın ı ç o k iyi b e lirte n ilgiyi d eğ erlend irm iştir. Ç ağ d aş san atta d a D ü n y an ın So n u m itin in y en id en d eğ erlen d irilm esi sü rec in i y a k ın d an in c e le m e k so n d e re c e ilg in ç o lac ak tır. K im i za m an biz lere sö y lend iğ i g ib i, h iç d e sin ir h astası o lm a y an san atç ıların , te rsin e ru hsal aç ıd an b irç o k m o d ern insand an d aha sağ lıklı o ld uğ u g ö rü lec ektir. O n lar, g er ç e k b ir y en id en b aşlam an ın an c ak g erçek b ir So n u n ar d ınd an o rtay a ç ık ab ile c e ğ in i anlam ışlard ır. M o d ern in sanlar arasınd a d a, ö n sırad a y er alan lar y ani san atç ılar, iç in d e in san ın v ar o lab ile c e ğ i, sey re d alab ilec eğ i v e düş ku rab ileceğ i b ir san at e v re n in i y en id en y aratm ak am a c ıy la k en d i m işlerd ir. D ü n y a’ ların ı g erç ek an lam d a y ıkm ay a g iriş N O TLA R 1. Bkz . S i r G e o rg e Ja m e s Fraz er, F o lk- L o r e in the O ld T e s t am e n t , I, L o n d ra, 1 9 1 9 , s. 3 2 9 - 3 3 2 ; C ly d e K lu c k h o h n , “ R e c u rre n t T h e m e s in M y th s an d M y th m a k in g ” , D ae dalu s, ilk b ah ar 1 9 5 9 (s. 2 6 8 2 7 9 ) , s. 2 7 1 . T u f a n e f sa n e le ri ü stü n e te m e l k a y n a k ç a iç in b kz .: S ti th T h o m p s o n , M o t if- ln d e x o f F o lk- L it e r at u r e , L o n d ra, ( y e n i b a sım , B lo o m in g to n , In d ia n a , 1 9 5 5 ) , I, s. 1 8 4 ( A 1 0 1 0 ) . 2. 3. M a n d a n : Ku z ey A m e rik a y e rli k ab ile si. ( Ç .N .) Bkz . L e M y t he d e l’ E t e m e l R e t o u r ad lı y ap ıtım ız (P aris, 1 9 4 9 ) , s. 1 0 2 v e ö te si. 4. F. R. L eh m an n , G la u b e n “ W e ltu n te r g a n g und W e lte r n e ıte r u n g im sc h rif tlo se r V ö lk e r” , Z eitsc hrift fü r E t hn o lo g ie, L X X I, 193 1 (s. 1 0 3 - 1 1 5 ) , s. 1 0 3 . 5. 6. A y . y . , s. 112. R ic h a rd Th u rn v v ald , D ie E in g e bo re n e n A u st ralien s u n d d e r Sü d- seein s eln ( T ü b in g e n , 1 9 2 7 ) , 2 6 - 2 7 , ak taran C h . K e y sse r, A u s de m L e b e n d e r K aile u t e ( N e u h a u s’d a, D eu tsc h N e u - G u in e a, 1 9 1 1 , s. 1 5 4 v e ö te si) . 7. F. R . L e h m a n n , a . g . y . , s. 107. 8. A y . y ., s. 117. 9. Bkz . M . Eliad e , T r ait e d ’ histo ire des relig ion s, s. 5 4 . 10. 11. F. R . L e h m a n n , a . g . y . , s. 107. Bkz . E. Sc h a d e r, “ D e r P arad ie sm y th o s im L e b e n d e r G u a ra n i in d ia n e r” , Sc ade n - Jahr bu c h, III ( S â o Pau lo , 1 9 5 5 ) , s. 151 v e ö le s i, W ilh e lm K o p p e rs, “ P ro p h e tism u s u n d M e ssian ism u s als v ö lk e rk u n d lic h e s u n d u n iv e rsa l- g e sc h ic h tlic h e s P ro b le m ” , S ae c u lu m , X ( 1 9 5 9 , s. 3 8 - 4 7 ) , s. 4 2 v e ö te si; R o b e r t H . L o w ie , “ P rim itiv e M e s- sian ism an d an E th n o lo g ic a l P ro b le m ” D io g en es, say ı 19 ( 1 9 5 7 , s. 6 2 - 7 2 ) , s. 7 0 v e ö te si. 12. C u rt N im u e n d a ju , “ D ie Sa g e n v o n d e r Ersc h affu n g u n d V e rn ic h tu n g d e r W e l t als G ru n d la g e n d e r R e lig io n d er A p ap o c u v aG u a r a n i” , Z eitschrift f ü r E t hn o lo g ie, X L V I ( 1 9 1 4 , s. 2 8 7 v e ö te s i) , 335. 13. Bkz . R .H . L o w ie , a . g . y . , s. 7 1 . 14. Bkz . H .B . A le x a n d e r, L at in - A m e r ic an M y t ho lo g y ( T h e M y th o - 15. D a n ie l G .B r in to n ’d aki A lg o n k in m iti, T h e M y ths o f the N eıv lo g y o f A l i R a c e s , X I, B o s to n , 1 9 2 0 ) , s. 91 v e ö te si W o r ld (g ö z d en g e ç irilm iş 2. b ask ı, N e w Y o rk , 1 8 7 6 ) , s. 2 3 5 - 2 3 6 . H . B. A le x a n d e r’d ak i W in tu m iti, N o r t h A m e r ic an M y tholog y ( M y th o lo g y o f A li R a c e s , X , Bo sto n , 1 9 1 6 ) , s. 2 2 3 v e ö te si 16. A d am H o d g so n , T rav e ls in N o r t h A m e r ic a, s. 2 8 0 ; B rin to n , a. g . y . , s. 2 7 9 - 2 8 0 . 17. B rin to n s. 2 8 0 : Y u k arıd ak i ( y an i T a n r ı) , e rk e k le rin k e m ik le ri ü s tü n e b ir kez , k ad ın ların k e m ik le ri ü stü n e iki kez ü fle y e c e k , o n lar d a d irile c e k le r. M itin b ir b aşk a v ary an tı d a Fran sız Bo as tarafın d an y ay ım lan m ıştır: T h e C e n t ral E skim o ( G R B E W , 1 8 8 8 ) , s. 5 8 8 v e ö te si. Bkz . M . Eliad e , h e C ham an is m e et les t ec hn iqu es arc haiiju es de l’e x t as e (Paris, 1 9 5 1 ) , s. 153 v e ö te si. 18. H .B .A le x a n d e r, N o r t h A m e r ic an M y tholog y , s. 6 0 . 19. A y . y ., s. 2 1 9 ; bkz . a . g . y . , s. 2 9 9 - 3 0 0 , T u f a n la ilg ili K u z ey A m e r i k a m itle ri ü stü n e k ay n ak ç a. 20. A y .y .,s .222. 21. A y . y ., s. 2 2 5 . A te ş le y a d a su y la g e le c e k o la n , D ü n y a n ın S o n u ’n a ilişk in G ü n e y A m e rik a m itle riy le ilg ili o larak b kz . P .Eh re n re ic h , D ie M y t hen u n d L e ğ e n de n des S ü dam e r ikan is c he n U r v ö lke r ( Be r lin , 1 9 0 5 ) , s. 3 0 - 3 1 . K ıy a m e tte n so n ra D ü n y an ın y e n ile n m e sin e iliş k in G ü n e y A m e rik a g e le n e k le riy le ilg ili o larak b kz . C la u d e L e v i-Strau ss, B u lletin o f the B u r e au o f A m e r ic an E t n o lo g y , C X L II1 , 3, s. 3 4 7 ( B a k a iri) , 3 6 9 ( N a m ic u a ra ) . 22. K ilia z m : “ B in y ıllık e g e m e n lik ” a n la m ın d a k i Fra n sız c a c hiliasm e ’ d an . ( Ç .N .) 23. D ö rt ^Mga’n ın a d la rın ın ilk o larak o rtay a ç ık tığ ı y e r A itarey a B r ah m an a’dır . ( V II, 1 4 ) . 24. L e M y c he d e l’ E t e m e l R et o u r , s. 1 7 0 . A y rıc a bkz. lm ag e s e t S y m bo les (P aris, 1 9 5 2 ) , s. 8 0 v e ö te si. 25. Bkz . Em il A b e g g , D e r M essiasg lau be in ln d ie n u n d Ir an ( B e r lin , 26. H a y a lle rd e n v e a c ıla rın d a n “ k u rtu lu ş’ u n p e şin d e o la n , d in le v e 1 9 2 8 ) s. 3 4 , n .2 . f e lse fe y le ilg ili se ç k in le ri d ü şü nü y o ru z ku şku su z . A m a h a lk a ra sın d a y ay g ın o la n H in t d in i, D ü n y a’d aki v aro lu şu k ab u l e d e r v e d e ğ e rle n d irir. 27. W . F. A lb rig h t, “ P rim itiv ism in A n c ie n t W e s te rn A s ia ” , A rth u r O . L o v e jo y v e G e o rg e B o a s’d a, P rim itiv ism an d R elat ed İdeas in A n t iqu icy ( B a ltim o r e , 1 9 3 5 , s. 4 2 1 - 4 3 2 ) , s. 4 2 2 . 28. A ? . } . , s. 4 2 4 - 4 2 6 . 29. A j. y . , s. 4 3 1 . 30. C o n f la g r a tio : “ Y a n g ın ” , “ b ü y ü k k a rış ık lık ” a n la m ın d a L a tin c e sö z c ü k; D ilu v iu m : “ T u f a n ” , “ y ak ıp y ık m a” , “ o rta d a n k ald ırm a” “ a n la m ın d a L a tin c e sö z c ü k. ( Ç .N .) Bu k o z m ik fe la k e tle rd e , H in t g ö rü şü n d e k i D ü n y a n ın So n u ’n u n A te ş le y a d a Su y la g e le c e ğ in e ilişk in d ü şü n c e le r b u lg u lan ır. A y rıc a bkz. B .L . v an d e r W a e rd e n , “ D as G ro sse Ja h r u n d d ie ew ig e W ie d e rk e h r” ( H e r m e s , 8 0 , 1 9 5 0 , s. 1 2 9 v e ö te s i) . 31. A m o s, IX ; 13 v e ö te si; Işay a, X X X : 2 3 v e ö te si; X X X V : 1, 2, 7; L X V : 1 7 ; L X V I: 2 2 ; H o şe a, I: 10; 11:18 v e ö te si; Z e k ary a, V III: 12; H e z e k ie l, X X X IV : 14, 2 7 ; X X X V I: 9 v e ö te si, 3 0 , 3 5 . 32. W . Bo u sse t, T h e A n t ic hrist L e g en d ( In g . ç e v . L o n d ra, 1 8 9 6 ) , s. 33. Su riy e li Efre m , a k ta ra n Bo u sse t, s. 2 3 8 . 34. Bkz . L e M y t he d e l’ E t e m e l R et o u r , s. 185 v e ö te si. 1 95 v e ö te si, 2 1 8 v e ö te si. 35. Bkz . W . Bo u sse t, T h e A n t ic hrist L eg en d, s. 145 v e ö te si; ay rıc a bkz . R. M ay e r, D ie biblisc he V o rst ellu n g v o m W e lt e n b r an d (Bo n n , 1957). 36. A y rıc a bkz . A . A . V a silie v , “ M e d ie v a l Id e as o f th e En d o f th e W o rld : W e s t an d Ea st” , B y z an t io n , X V I, fas. 2, 1 9 4 2 - 1 9 4 3 ( B o s to n , 1 9 4 4 , s. 4 6 2 - 5 0 2 ) . 37. N o rm a n C o h n , L es fan at iq u e s d e l’ A p o lc aly p s e ( P a ris, 1 9 6 3 ) . 38. Bkz . M . Eliad e , M ephisto phdlğ s e t l’ A n dro g y n e ( P a ris, 1 9 6 2 ) , s. 155 v e ö te si ( “ R e n o u v e lle m e n t c o sm iq u e e t e s c h a to lo g ie ” ). 39. M a s sa c o n f u s a : “ K arm ak arışık y ığ ın , k ü tle ” a n la m ın d a L a tin c e d ey iş. ( Ç .N .) B EŞİN C İ BÖ L Ü M ZAMANA EGEMEN OLUNABİLİR Y EN İ B İR B A ŞL A N G IC IN K ESİN L İĞ İ Y ak ın b ir tarih te sö m ü rg elikten ku rtu lm u ş o lan h alk ların “ iy im serliğ i” ile Batılı san atç ıların iy im serliğ i arasınd a kurd uğum uz b en z erlik d aha d a g e n işle tilip g e liştirileb ilird i. G e rç e k te n d e g elen eksel to p lu m ların k i m i in anışları ile m o d ern kü ltü rü n kim i ö z ellikleri ara sınd aki d aha başka karşılaştırm alar d a g elir in san ın ak lına. A m a biz bu karşılaştırm aları, sunuşum uzun g eliş m esini kesin tiy e u ğ ratm am ak iç in d ah a so nray a b ırak tık. Ç ü n kü , D ü n y an ın So n u ’y la ilg ili m itsel tem ay ı in celem em iz in n ed en i, ö z ellikle, e sk ato lo ji ile ko z m o g o ni arasın d aki b a ğ ın tıla rı aç ık lığ a k av u ştu rm ak tır. Ü ç ü n c ü b ö lü m d e, D ü ny a’n ın y ıld a b ir y en id en c an lan m asın ın m it v e rit ö z elliğ ind eki senary o su nu n so n d e re c e ö n e m li o ld uğu ko nu su nd a ısrar ettiğ im iz an ım sa n ac ak tır. Bu senary o nu n “ b aşlan g ıç ların y e tk in liğ i” m o tifin i kap sad ığ ını v e b e lli b ir tarih sel an d an b aşlay a rak bu m o tifin “ d eğ işken ” d urum a g eld iğ in i g ö rd ük; söz ko nu su m o tif, m itsel g eç m işteki b aşlan g ıç ların y e tk in liğ ini o ld uğu kad ar g e le c e k te bu D ü ny a’n ın y o k o lm a sın d an so nra g e rç e k le şe c e k o lan ın y e tk in liğ in i d e b e lirtm ey e elv erişli d uru m a g elir. So n b ö lü m d e in c e le d i ğim iz D ü n y an ın So n u m itleriy le ilg ili uzun e x c u rs u s 1’ ta, eskato lo j ilerd e b ile ö n e m li o lan şey in o lg usu d eğ il am a y e n i b ir b a ş la n gıç ın So n kesinliğ i o ld uğ unu g ö sterm ek isted ik. O y sa, bu y en id en b aşlam a, d o ğrusunu sö y le m ek g erekirse m u tlak b aşlan g ıc ın , k o z m o g o n in in ko p y asıd ır. Bu rad a d a arkaik in sanı b e lirte n ay nı z ih in sel d av ranışı, y ani k ö k e n in b ilin m e s in e o lağ anü stü d eğ er v erilm esi o lg u su na rastlad ık d en eb ilir. G e rç e k te n d e, arkaik to p lu m ların in san ı iç in h e r şey in (h ay v an , b itk i, ko z m ik n esn e, v b .) k ö k e n in in b ilin m esi o n u n üstünd e b ir tür sih irli ü stü nlü k sağlar. N ered e b u lu nacağ ı v e g e le c e k te nasıl y en id en o rtay a ç ık artılab ile c e ğ i b ilin ir. A y n ı fo rm ü l e skato lo j iy le ilg ili m itle re d e u y g u lanab i lir: Başlan g ıç ta o lu p b ite n in , ko z m o g o n in in b ilin m esi g e le c e k te o lu p b ite c e k le rin d e b ilin m e sin i sağlar. D ü ny a’n ın k ö k e n in in “ d eğ işken liğ i” in san ın um ud u nu y an sıtır; b u na g ö re o n u n D ü ny ası, te rim in g erçek an lam ıy la süreli o larak y o k o lsa b ile hep o ra d a o lacak t ır. U m u t suz lu ktan k u rtu lm an ın b ir y o lu m u acab a? H iç d e d eğ il; çü nkü D ü ny a’ n ın y o k o lm ası d ü şü ncesi aslınd a kö tü m ser b ir d ü şü nce d eğ ild ir. D ü ny a k e n d in e ö zgü süred e yo zlaşır v e ç ö k e r. Bu n ed en le h e r y ıl sim g esel o larak y e n id en y aratılm alıd ır. A n c ak ko rku nç y ıkım d ü şü ncesi, ko z m o g o ni y ani D ü ny a’n ın k ö k e n in d e ki “ sır” b ilind iğ i iç in kab u l ed ileb ilm iştir. FR EU D V E “ K Ö K EN ” İN BİL İN M ESİ G e le n e k se l to p lu m lard a k ö k e n in b ilin m e sin in “ v a ro lu şsa!” d eğ eri ü stü nd e d aha fazla ısrar e tm e k yararsız o lu r. Bu tu tu m , y aln ız ca arkaik ö z ellikte d eğ ild ir. N e s n e le rin k ö k e n in i b ilm e isteğ i Batı kü ltü rü nü n d e b e lir g in b ir n ite liğ in i o lu ştu ru r. X V III. y y ’d a, ö z ellikle d e X IX . yy’d a Ev re n ’ in, y aşam ın, tü rlerin ya d a in san ın kö ken iy le o ld u ğu kad ar to p lu m u n, d ilin , d in in v e b ü tü n in san ku ru m ların ın kö k en iy le d e ilg ili araştırm ala rın sayısı artm ıştır. Bizi ç e v re le y e n h e r şey in k ö k e n i v e tarih i ö ğ ren ilm ey e ç alışılm ıştır: Sö z g elim i, g üneş siste m in in k ö k e n i o ld uğu kad ar e v lilik g ib i b ir ku ru m u n ya d a seksek g ib i b ir ç o c u k o y u n u n u n k ö k e n i d e araştırıl m ıştır. XX. yy’d a, b aşlan g ıç ların b ilim sel o larak in c e le n m e sin in başka b ir d o ğ rultuy a kayd ığ ı g ö rülür. Psikanaliz iç in , sö zg elim i, g erçek an lam d a e n eski o lan , “ in san ın e n eski” d ö nem i y ani ilk ç o c u klu k d ö nem id ir. Ç o c u k m itsel v e C e n n e t’e özgü b ir zam and a y aşar2. Psikanaliz kişisel ö yküm üzün “ b aşlan g ıc ın ı” bize açıklam ay a, ö z el likle d e ç o c u k taki büyük m u tlu lu ğ a so n v eren v e y aşa m ım ız ın g e le c e k te k i d o ğ rultu su nu b elirley en o lguyu sap tam ay a elv erişli te k n ik le r haz ırlam ıştır. “ A rk aik d ü şü n c e n in terim leriy le sö y lenirse, b ir “ C e n n e t” (p sika naliz e g ö re d o ğum ö n c e si ev re ya d a sü tten kesm ey e ka d ar uzanan d ö nem ) v e d e b ir “ ko p m a” , b ir “ fe lak e t” (b e b eklik trav m ası) o lm u ştu r d e n e b ilir; söz ko nusu en es ki o lg u lar karşısınd a y e tişk in in tutum u n e o lu rsa o lsun, b u nlar o n u n v arlığ ınd a o lu ştu ru cu b ir ro l o y narlar3” . H e r insand a “ b a ş la n g ıç la rın m u tlu lu k v e ric i o ld u ğu v e b ir ç e şit C e n n e t o lu şturd uğ u d ü şü ncesine, y aşam la ilg ili b ü tü n b ilim le r arasınd a p sikanaliz in v ard ığ ını g ö rm ek ilg in ç tir; b u na karşılık y aşam la ilg ili ö b ü r b i lim ler ö z ellikle b aşlan g ıç ların iğ reti v e kusurlu o ld uğu ko nu su nd a ısrar ed er. “ Başlan g ıç lar’ ın o d ay anılm az y etersiz liğ ini y av aş yav aş g id eren, g elişm ed ir, o lu şu m d ur, ev rim d ir. Freu d ’u n iki d ü şü ncesi biz im ko num uz u ilg ilend irir: 1. İn san ın “ k ö k e n ” ine v e “ b aşlan g ıç lar ’ ına ö zgü büyük m u tlu lu k; 2. A n ım sam a’y la ya d a b ir “ g eriy e d ö nü ş” le ilk ç o c u klu k d ö n em in d eki trav m a y aratan kim i o lay la rın y en id en y aşan ab ilec eğ i d ü şü ncesi. “ K ö k e n ”d eki b ü yük m u tlu lu k, d aha ö n c e d e görd üğüm üz g ib i arkaik d in lerd e o ld u kç a sık rastlan an b ir tem ad ır. H in d is tan ’d a, İran ’d a, Y u n an istan ’d a v e Y ah u d i-H ıristiy an âlem in d e sap tanm ıştır. Freu d ’un in san ın v aro lu şu nu n b aşlan g ıc ın d a büyük m u tlu lu ğ u n b u lu nd u ğ u n u m it l e r in ö z e l l ik l e r i ö n g e rç e k o larak o rtay a atm ası p sikanaliz in d e m ito lo ji y ap ısınd a o ld uğu an lam ın a g elm ez, am a ay nı z am and a o n u n arkaik b ir m itsel tem ay ı ald ığ ı ya d a Y ah u d i-H ıristiy an âle m in e özgü C e n n e t v e y ıkılm a m itin i kab u l e ttiğ i an lam ın a d a g elm ez . Psikanaliz ile kö ken d eki b ü y ük m u tlu lu k v e y e tk in lik le ilg ili arkaik gö rüş arasınd a ku ru lab ilec ek te k b enz erlik, Freu d ’u n, ilk ç o c u k lu k d ö n e m in d e k i o “ e n eski v e c e n n e te özgü z am an” ın o y n a d ığı kesin ro lü , ko p m a’d an (y an i sü tte n kesm e’d e n ) ö n c e k i, b ir b aşka d ey işle, z am anın h e r b irey iç in b ir “ y a şanm ış z am an” h alin e g elm esin d en ö n c e k i bü yük m u t luluğu fark etm esid ir. Freu d ’u n biz im araştırm am ız ı ilg ilen d iren ik in c i d ü şü ncesi o lan “ g eriy e d ö nü ş” e g e lin c e insan, b u n u n ara c ılığ ıy la ilk ç o c u k lu k d ö n em in d eki kim i kesin o lg u ları y en id en g erç ekleşm e aşam asına g e tire b ile c e ğ in i um ar; bu d ü şü nce d e arkaik d av ran ışlarla o lan b enz erliğ i d o ğ rular. Biz , m itlerd e an latılan e n eski o lg u ların y en id en g erçekleşm e aşam asına g etirile b ile c e ğ i, d o lay ısıy la d a y en id en y aşan ab ilec eğ i in an c ın ı g ö steren b e lli say ıd a ö rn e k te n söz e ttik . A m a araların d a büyüy e d ay alı te d a v ile rin d e bu lu nd uğ u b irkaç ö rn e k d ışınd a, bu ö rn ek ler t o p luca g eriy e d ö nüşü aç ıklarlar. M itle rle ak tarılan o l g uları ritü e lle r y o lu y la y en id en y aşay an b ü tü n b ir to p lu lu ktu r ya d a bu to p lu lu ğ u n ö n e m li b ir kesim id ir. Psi kanaliz tek n iğ i K ö k e n Z am an ı’n a b ire y s el b ir d ö nüşü o lan ak lı kılar. O y sa bu v aro lu şsal g eriy e d ö nüş arkaik to p lu m lar tarafın d an d a b ilin ir v e D o ğ u ’ya özgü kim i p siko fiz y o lo jik tek n ikle rd e ö n e m li b ir ro l o y nar. Şim d i in celey ec eğ im iz so ru n d a bud ur. G ER İY E D Ö N Ü Ş İL E İL G İL İ G EL EN EK SEL T EK N İK L ER Biz p sikanaliz i k e sin lik le “ ilk e l” ya d a D o ğ u ’ya özgü in an ışlar v e te k n ik le rle karşılaştırm ak istem iy o ru z . Bu rad a ö n e sü rü len b en z erliğ in am ac ı, Freu d ’u n, in san ın an laşılm asın d aki, ö z ellikle d e ted av isin d eki ö n e m in i fark etm iş o ld uğu “ g eriy e d ö n ü ş” ü n, A v ru p a d ışınd aki kü ltü rlerd e d aha ö n c e d e n u y g u land ığ ını g ö sterm ektir. Ko z m o g o niy i y in eley erek D ü n y a’yı y en ilem e um ud uy la ilg ili b ü tü n sö y led iklerim iz d en so nra, bu u y g u lam aların te m e lin i an lam ak h iç d e g ü ç d eğ ild ir: K ö k e n e b irey sel o larak d ö nü ş, bu işe g irişen k işin in v arlığ ın ı y en ilem e v e y enid en c an lan d ırm a o lan ağ ı o larak an laşılm ıştır. A m a az ilerd e d e g ö rü lec eğ i g ib i “ k ö ken e d ö nü ş” h er tü rlü am aç iç in u y g u lanab ilir v e ç e şitli an lam lar taşı m ay a elv erişlid ir. H e r şey d en ö n c e s us a d u t e ru m 4’ u d ır. inisiy as y o n tö re n le rin in b ir regres- iç e re n o ç o k ü nlü sim g eler b ü tü nü v ar N a is s a n c e s m y s t iq ue s ad lı kitab ım ız d a bu karm aşık bü tü nü uzun uzun in c e le m iş o ld uğum uz iç in b u rad a k ı sa b irkaç g ö nd erm ey le y etin eceğ iz . K ü ltü rü n d ah a h e nüz arkaik e v re le rin d e n itib are n , y e n iy e tm e le rin iy a s y o n u, iniş - sim g eler b ü tü nü ko lay c a an laşılan b ir d izi rit iç erir: Bu rad a, y en id en d o ğ m asını sağ lam ak am acıy la “ ac e m i” ço cu ğ u em b riy o n h alin e g etirm ektir söz k o n u su o lan . m e, înis iy a s y o n inis iy as y o n ik in c i b ir d o ğuş d em ektir. Y e n iy e t- aracılığ ıy la h e m to p lu m sal aç ıd an so ru m lu lu k taşıy an, h em d e kü ltü r b akım ın d an b ilin ç le n m iş o lan b ir b irey d u ru m u na g elir. D ö ly atağ ın a g eri d ö nm e, to p lu m a y eni k atılan g e n c in ya b ir ku lü b ey e kap anm ası ya sim g esel o larak b ir c an av ar tarafın d an y u tu lm ası ya d a T o p rak A n a ’n ın d ö ly atağ ıy la ö z d eşleş tirilm iş ku tsal b ir yere g irm esiy le b e lirtilir5. Bizi burad a ilg ilend iren, “ ilk e l” to p lu m ların b e lirtic i n ite lik le ri o lan bu erg in lem e ritle rin in y anı sıra, d aha karm aşık kü ltü rlerd e b ir y asy o n iç eren re gre s s u s ad u t e ru m inişi - ritü elleri d e v ard ır. Şim d ilik H in d istan ’a b ir göz atarsak, bu m o tifin farklı tü rd en ü ç ayrı n in d e bu lu nd uğu nu gö rürüz. Ö n c e inis iy as y o n tö re tö ren i up anay a m a y ani erkek ço cu ğ u n kend isin e h o c alık e d ec ek kişinin y anm a g irişi v ard ır. G e b e lik v e y enid en d o ğuş m o tifi bu rad a aç ık ç a b elirtilm iştir: H o c an ın erkek ço cu ğ u bir em b riy o n h alin e d ö nüştü rd üğü v e o nu karnınd a ü ç g e c e taşıd ığ ı sö y len ir6. U p a n a y a m a ’ yı kişi “ iki kez d o ğ m uştur” (d v i- j a ). g erçekleştirm iş o lan A y n ı b iç im d e b ir d e so m a sungusu iç in haz ırlık y ap an kişid en b e k le n e n dik sa tö re n i v ard ır; bu tö re n , d o ğrusunu sö y lem ek g erekirse, d ö lü t ev resin e geri d ö nü şten ib arettir7. So n o larak, g er ç ek anlam ı “ altın em b riy o n ” o lan n in m erkez ind e d e ay nı b iç im d e h ira n y a 'g a rb h a tö re n i re gre s s u s a d u t e ru m yer alır. T ö re n le g irişi g erç ek leştirilen kişi, in ek b iç im in d e ki altın d an b ir k ab ın iç in e so kulur, o rad an ç ık tığ ın d a d a artık y eni d o ğm uş b ir b eb ek o larak kab u l e d ilir8. Bü tü n bu d u rum lard a, re gre s s u s a d u t e ru m tö re n le g i rişi g e rç e k le ştire n k işin in y eni b ir v aro lm a b iç im in e g eç m esin i sağ lam ak ya d a o nu y en id en c an lan d ırm ak am acıy la y ap ılır. Y ap ı aç ısın d an , d ö ly atağ ın a d ö nüş Ev re n ’ in “ kao s” d u rum u na ya d a em b riy o n d u ru m u na d o ğru g erilem esin e d enk d üşer, D o ğ u m ö n c e si k aran lıklar Y aratılış’tan ö n c e k i G e c e ’ye v e inis iy a s y o n tö re n in in y ap ıld ığ ı ku lü b e n in karan lığ ın a d en k d üşer. D ö ly atağ ın a d ö nüşü iç e re n b ü tü n bu inis ıy a s y o nla ilg ili ritü elle rin , ister “ ilke lle re ö zgü” , ister H in t k ö k e n li o lsu n, e lb e tte m itsel b ir m o d eli b u lu nu r9. u t e ru m inis iy as y o n R e g re s s u s ad ritleriy le b ağ ın tılı o lan m itle rd e n d a h a d a ilg in ç o lan ları v ard ır: Bu nlar, regressusu sim g esel o larak d eğ il d e e tiy le v e kem iğ iy le g erç ekleştirm iş o lan K ah ram an lar ya d a b ü y ü cü ler v e şam an ların se rü v e n le rin i an latan m itlerd ir. Ç o k sayıd a m itte şu n lar ö n p la n a ç ıkar: 1. Bir k ah ram an ın , b ir d eniz c an av arı tarafın d an y utu lm ası v e k e n d in i y u tan c an av arın k arn ın ı zo r lad ıktan so nra o rad an b aşarıy la ç ıkm ası; 2. Bir d e n t a t a '0’ n ın inis iy a s y o n v agina g ereğ i aşılıp g eç ilm esi ya d a T o p rak -A n a’n ın ağzıyla v ey a d ö ly atağ ıy la b ir tu tu lan b ir m ağ aray a y a d a b ir y arık tan aşağ ıy a te h lik e li b ir iniş. Bü tü n bu serü v en ler aslın d a ınisryasyo nla ilg ili sı nam aları o lu ştu ru r; b u n ların ard ınd an, başarı kaz anm ış o lan k ah ram an y eni b ir v aro lm a b iç im i eld e ed e r11. R e g re s s u s a d u t e ru m a ilişkin m itle r v e inisiy as y o n ritleri şu o lg uy a aç ık lık kaz and ırır: “ K ö k e n e d ö nü ş” y e n i b ir d o ğuşu haz ırlar, am a bu , ilkin i y ani fiz iksel d o ğ u şu y inelem ez . G e rç e k an lam d a m istik n ite lik te , tin sel tü rd en y en id en d o ğuş söz ko nu su d ur, b ir başka d ey işle, y eni b ir v aro lm a b iç im in e aç ılm a v ard ır (b u , c in se l o l gunluğu, ku tsal y aşam a v e kü ltü r y aşam ına katılm ay ı iç erir; kısacası T i n ’e “ aç ılm ad ır” ). T e m e l d ü şü nce şu d ur: Ü st d üzeyd e b ir v aro lm a b iç im in e u laşm ak iç in g e b eliğ i v e d o ğuşu y in elem ek g erekir; an c ak b u n lar rit b i ç im in d e , sim g esel o larak y in e le n ir; b ir başka d ey işle, burad a T i n ’ in d eğ erlerin e y ö n elik ey lem ler söz ko nu su d ur, ru hsal-fiz y o lo jik e tk in lik le ilg ili d av ranışlar d eğ il. Bu n o k ta ü stü nd e d u rm am ız ın n e d e n i “ k ö k e n e d ö nüş” le ilg ili b ü tü n m itle r v e ritle rin ay nı d ü zlem d e y er ald ığ ı iz lenim ini b ırakm am aktır. Kuşkusuz, sim g eler b ü tü n leri ay nıd ır am a b ağ lam lar farklıd ır v e biz e h e r ö zel d urum d a g erçek an lam ı v eren d e b ağ lam ın o rtay a ko yd uğu am aç tır. D ah a ö n c e d e görd üğümüz g ib i, yap ı aç ısın d an , d o ğ u m ö ncesi karan lıkları ya d a inis iy as y o n riti ku lü b esin in karan lık ları, Y aratılış’tan ö n c e k i G e c e ’y le b ir tu tu lab ilir. G e rç e k te n d e h e r sab ah iç in d en G ü n e ş’ in d o ğd uğu G e c e , e n eski K ao s’ u sim g eler, g ü n e şin d o ğuşu d a ko z m o g o n in in b ir karşılığ ıd ır. A m a bu ko z m o g o ni sim g ec iliğ in in , m itsel A ta ’n ın d o ğ m ası, h er b irey in fiz iksel o larak d o ğm ası v e inis iy as y o n la ilg ili y en id en d o ğuş d u rum u nd a, y eni d eğ erlerle z en g in leşti ği d e ap aç ık o rtad ad ır. Bü tü n b u nlar, şim d i üstü nd e tartışacağ ım ız ö rn e k lerd en so nra d aha aç ık b ir b iç im d e b e lire c e k tir. “ K ö k e n e d ö nü ş” ü n y en id en c an lan m ay ı v e uzun ö m ü rlü o l m ayı am açlad ığ ı kad ar ted av iy i v e so n kurtulu şu d a am aç lay an fiz y o lo jik v e ru hsal-z ihinsel te k n ik le re ö r n ek o lu şturd uğ unu g ö receğ iz . D ah a ö n c e , ko z m o g o ni m itin in p ek ç o k uy g ulam ay a elv erişli o ld u ğ u nu , b u nlar arasınd a ted av i, şiirsel y aratı, ço cu ğ u n to p lu m a v e k ü l tü re k atılm asın ın , v b ’n in bu lu nd u ğ u nu fark etm e fırsa tın ı eld e e tm iştik . A y n ı b iç im d e, re g re s s u s a d u t e ru m u n Y aratılış’tan ö n c e k i kao s d u rum u na d o ğru b ir g e rile m ey le b ir tu tu lab ile c e ğ in i d e g ö rd ük. İşte b u n lar bazı arkaik ted av ilerd e, ko z m o g o ni m itin in tö re n hav ası iç in d e o ku nm ası y erin e rit b iç im in d e d ö ly atağ ın a d ö n ü şte n y ararlan m an ın n e d e n in i an lam am ız ı sağlar. Sö z g elim i, H in d istan ’d a günüm üz d e b ile g ele n e kse l h e kim lik, y aşlıları g en ç le ştirm e v e tü m ü y le b itk in d üşm üş h astalara eski c an lılık ların ı kaz and ırm a işin i, o nları d ö ly atağ ı b iç im in d e k i b ir çu ku ra g ö m erek g e rç e k le şti rir. “ Y e n i d o ğuş” tak i sim g ec ilik aç ık ç a g ö rü lü r. Z aten b urad a H in d istan d ışınd a d a sap tanm ış b ir g e le n e k söz ko nu su d ur: Bu , h astaları, T o p rak -A n a’n ın b ağ rınd an d o ğ m alarını sağ lam ak am acıy la g ö m m e g e le n e ğ id ir12. A y n ı b iç im d e, Ç in ’d e d e “ kö ken e d ö nü ş” ü n ted a v id e sayg ın b ir y eri o ld uğu gö rülür. T ao c u lu k “ em b riy o n so lu nu m u ” t’ai-sfy e ç o k büyük ö n em v erir. Bu , d ö lü tü nkin e benz er kap alı d ev re b ir so lu nu m d an ib arettir; T a o cu , an n ed en ço cu ğ a v e ç o c u k tan an ney e o lan kan d o laşım ını v e so lu nu m u tak lit etm ey e çalışır. k iu e ’n in T ’ ai- si k ’ e o u (em b riy o n so lu nu m u nu n sö zlü fo rm ü lleri) ö n sö zünd e bu ö z ellikler b elirtilm iştir: “ T e m e le g eri g el m ekle, k ö ken e d ö n m ekle y aşlılık ko v u lu r, d ö lü t d uru m una d ö n ü lü r13.” T ao c u lu k la ilg ili b ağ d aştırm ac ı n ite lik li m o d ern b ir m e tin d e şö y le d er: “ Bu n ed en le (Bu d d h a) Jo u lai (y an i T ath ag ata), o y ü ce b ağ ışlay ıc ılığı iç in d e, A te şi (sim y a y o lu y la) ku llanm a y ö n tem in i açıklam ış, v e insanlara, (g e rç e k ) d o ğ asına v e ken d in e d ü şen y aşam p ay ın ı(n b ü tü nlü ğ ü nü ) y en id en o lu ştu r m ak iç in y e n id e n d ö l y at a ğına girm e y i ö ğ retm iştir14.” D em ek ki b irb irin d e n farklı am a b irb iriy le b ağ ın tılı o lan iki m istik te k n ik karşısınd ay ız ; ikisi d e “ k ö k e n e d ö nü ş” ü eld e e tm e p eşin d e: “ em b riy o n so lu nu m u ” v e sim y a y o lu y la ku llanm a. Bu iki te k n ik , g en ç liğ i v e so nsuz y aşam ı ( “ ö lü m süz lü ğ ü” ) eld e e tm e k iç in T ao c u lar tarafın d an k u llan ılan ç o k sayıd a y ö n te m arasınd a y er alır. Sim y a d en ey im in i, m istik n ite lik te uygun b ir d erin d ü şü ncey e d alm ay la d esteklem ek g erekir. M a d e n le rin erim esi b o y u n c a T ao c u sim y acı, e n eski kao s d u ru m u na y ani y aratılıştan ö n c e k in e y en id en d ö nm ek iç in , k o z m o lo jin in iki ilkesi o lan G ö k v e Y e r’ in b irleş m esini kend i b ed en i iç in d e g erç ekleştirm ey e ç alışır. Z ate n ö z ellikle “ kao s” d urum u ( h o u e n ) o larak ad lan d ı rılan bu e n eski d urum y u m u rtan ın kin e ya d a em b riy o n u n k in e o ld uğu kad ar, y aratılm am ış o lan d ü ny anın c e n n e te özgü v e b ilin ç d ışı d u ru m u na d a d en k d ü şer15. T ao c u , o e n eski d urum u, y a sim y a d en ey im in e eşlik ed en d ü şü ncey e d alm a y o lu y la y a d a “em b riy o n so lu nu m u ’ y la eld e etm ey e çalışır. A m a “ em b riy o n so lu n u m u ” , so n kerted e, m etin lerd e, “ so lu kların b irle ş(tiril)m e si” o larak ad lan d ırılan şeyd ir, ç o k karm aşık o ld u ğu iç in bu rad a inceley em ey eceğ im iz b ir te k n ik tir. “ S o lu kların b irle ş(tiril)m e si”n in ko z m o lo jik b ir m o d e lin in v ar o ld uğ unu sö y lem ek y eterlid ir. G e rç e k te n d e, T ao c u g elen eklere g ö re, “ so lu klar” b aşlan g ıç ta b irb irin e karış m ıştı v e b ir y um u rtay ı, Bü y ü k -Bir’ i o lu ştu ru y o rlard ı, b u nd an d a G ö k v e Y er ay rılm ıştı16. T ao c u ların id ealin in, y ani so nsuz m u tlulu ğ un, g e n ç liğ in, uzun ö m rü n ( “ ö lüm süz lüğ ün” ) eld e ed ilm esin in d e d em ek ki ko z m o lo jik b ir m o d eli v ard ı: Bu , e n eski b irlik d urum uyd u. Bu rad a, y ukarıd a anım sattığ ım ız te d av i ritü elle rin d e o ld uğu g ib i ko z m o g o ni m itin in y e n i d en g erçekleşm e aşam asına g etirilm esi söz ko nu su d e ğ ild ir. A rtık k o z m ik y aratılış ı g o n id e n ö n c e k i y in elem e d eğ il d e ko zm o d urum u, “ kao s” u b u lm ak söz ko nu su d ur. A n c a k d ü şü n c en in h are k e ti ay nıd ır: Sağ lık v e g e n ç lik “ k ö k e n e d ö nü ş” le eld e ed ilir; bu ya “ d ö l y atağ ına d ö n ü ş tü r, ya d a ko z m ik Bü y ü k -Bir’e d ö nü ş. D em ek ki, Ç in ’d e d e, h astalık v e y aşlılığ ın “ k ö k e n e d ö nü ş” le te d a v i ed ild iğ in i sap tam ak ö nem lid ir; arkaik d ü şü ncey e g ö re, Z am an ’ ın y ap tıkların ı o rtad an kald ırm ad a e tk ili tek y o l “ k ö k e n e d ö nü ş” tü r. Ç ü n kü , kısac a sö y lem ek g ere kirse, hep g e ç e n Z am an ’ ı y ıkm ak, “ g eriy e d ö n m ek ” v e y aşam a, g ü c ü llü k lerin in eld eğ m em iş y ığ ınıy la y en id en b aşlam ak söz ko nusu d ur. Z A M A N IN Y A P T IK L A R IN D A N K U R T U L M A K İÇ lN ... H in d istan bu aç ıd an ö z ellikle ilg in ç tir; Y o g a v e Bu d d h ac ılık bu rad a, “g eriy e d ö nü ş” le ilg ili kim i p siko fiz y o lo jik u y g u lam aları başka b ir y erd e b ilin m e y e n d e reced e g eliştirm iştir. Kuşkusuz ay in, b ir ted av i am ac ın a h iz m et etm ez : R e g re s s u s a d u t e ru m artık n e ted av i, ne g e n ç le ştirm e n e d e ko z m o g o niy i sim g esel o larak y in e lem e (b u y in elem e, hastay ı b aşlan g ıç tak i b ü tü nlü ğ e y e n id en d ald ırarak iy ileştirm ey e y ö n e lik tir) am ac ıy la y a p ılm aktad ır. Y o g a v e Bu d d h ac ılık ilke l ted av i y ö n te m lerin d en d ah a başka b ir d ü zlem d e y er alır. U laşm ak is ted ikleri e n so n n o k ta sağ lık ya d a G e n ç le ş ( tir) m e d e ğ il am a m an ev i aç ıd an k e n d in e eg em en o lm a v e ku rtu luştur. Y o g a v e Bu d d h ac ılık s o t e riy o lo jid ir'7, m istik te k n iklerd ir, felsefed ir v e erekleri d o ğ al o larak, büyüy e d a y alı ted av ilerd en ç o k d aha b aşkad ır. Bu n u n la b irlik te , H in tlile rin bu m istik te k n ik le ri n in arkaik ted av i y ö n te m le riy le y ap ısal aç ıd an b enz er likle r g ö sterd iklerin i fark e tm e m e k o lanaksız d ır. H in t fe lsefelerin in , ç ile c ilik le v e d ü şü ncey e d alm ay la ilg ili te k n ik le rin in tü m ü d e ay nı am ac ı güd er: İn san ı z am an iç in d e ki v aro lu şu nu n ac ısın d an ku rtarm ak18. H in t d ü şü n c esin e g ö re ac ın ın te m e li d üny ad a k a rm a tarafın d an, y aşanan zam an tarafın d an atılm ış v e so nsuz luğa d ek u z atılm ıştır: Say ısız ru h g ö ç le rin i, y aşam a d ö nü şü, d o lay ısıy la d a acıy a o so nsuz d ö nüşü zo rla b e n im se te n k a rm a y asasıd ır. K a rm a y asasınd an ku rtu lm ak “ iy ileş m e” d em ektir. Bu d d ha, “ h e k im le rin k ralı” d ır, v erd iğ i m esaj d a “y eni h e k im le r” o larak aç ık lan m ıştır. K a rm a ç e v rim i an c ak, g e le c e k te k i b ir y aşam ın so n ö ğ esin e k a d ar “ tü k e tilm e ” siy le k e sin o larak o rtad an kald ırılır, b ö y lec e d e Z am an ’d an ku rtu lm u ş o lu nu r. O y sa, k a rm a k alın tıların ı “ tü k e tm e ” y o lların d an b iri, in san ın d aha ö n c e k i y aşam larını ö ğ ren m ek iç in başv urd uğ u “ geriy e d ö nü ş” te k n iğ in d e n o luşu r. Bu , H in tlile r arasınd a y ay g ın b ir te k n ik tir. Yo g a-sutralard a (III, 18) rastlan m ıştır; Bu d d h a’n ın çağ d aşı o lan b ü tü n b ilg e kişiler v e d erin d ü şü ncey e d alan d in ad am ları tarafın d an b ilin ir, ay rıca Bu d d h a’n ın kend isi tarafın d an d a h em u y g ulanır, h em d e salık v erilir. “ Bu rad a söz ko nu su o lan şey, iç in d e b u lu nu lan an ’a y akın o lan k esin b ir n o k tad an h are ke t ed ip , d üny ad a “ p atlay an ” ilk v aro lu şu n Z am an ’ ı b aşlattığ ı a n ’a, k ö k e ne (a d o rig in e m ) u laşm ak iç in , z am anı g eriy e d o ğru ( p ra t ilo m a n , “ ters y ö n d en , ay kırı y ö n d en ” ) aşm ak v e, ö tesin d e h iç b ir şey o rtay a ç ıkm ad ığ ı iç in , Z am an ’ın v ar o lm ad ığ ı o ay kırı n ite lik te k i an ’a erişm ektir. Bu te k n i ğ in an lam v e am ac ı aç ık ç a an laşılır: Z am and a g eriy e d o ğru g id en kişi, kaç ın ılm az o larak, h areket n o k tasın ı b u lac ak tır; bu d a, kısac a sö y lem ek g erekirse ko z m o g o n iy le çakışır. G e ç m iş y aşam larını y en id en y aşam ak ılc m ek o n ları an lam ak v e, b e lli b ir n o ktay a kad ar, “ gün a h la r’ını, y ani b ilg isiz liğ in etkisi altın d a o lan v e b ir y aşam d an ö b ü rü ne n ışların ın k a rm a y asasıy la b irik tirile n d av ra to p lam ın ı “ tü k e tm e k tir” . A m a d ah a d a ö n e m li o lan b ir şey v ard ır: Bu d a Z am an ’ ın b aşlan g ıc ı n a v arm ak v e g ü n ahkâr in san ın ilk kez v aro lm asıy la ku ru lan z am an d en ey im in d en ö n c e k i so nsuz Şim d i’ye, Z am an -O lm ay an ’a u laşm aktır. Bir başka d ey işle, zam ansal sü ren in h erh an g i b ir an ’ın d an h are ke tle bu sü re, ters y ö nd e aşılarak, tük et ileb ilir v e so nu nd a Z am an- O lm ay an ’a, so nsuzlu ğa aç ılm a söz ko nu su o lab ilir. A m a bu, in san lık d u ru m unu aşm ak v e Z am an ’ ın iç in e d ü ş m ed en, y aşam ların ç arkı d ö nm ey e b aşlam ad an ö n c e k i ko şulsuz d uru m a u laşm ak d e m e k tir19.” H ath a-y o g a v e bazı T a n tra o ku lları, b ü tü n p siko fizy o lo ji sü reç lerin in ters yüz o lm asın ı sağ lam ak “ akın tıy a karşı y ü rü m e” ( u j a n a s adhana) iç in y ö n te m in i ya d a “ so n u ç tan ilkey e g id en ” sü reci ku llanır. “ G e riy e d ö nü ş” , “ so n u ç tan ilkey e d ö n m e ” , b u nları g e rç e k le ştire n kişid e Ko z m o s’u n y o k o lm asıy la k e n d in i g ö sterir, d o la y ısıy la d a “ Z am an d ışına ç ık ış” , “ ö lü m süz lüğ e” g iriş g er ç ekleşm iş o lu r. O y sa, T a n tra an lay ışın d a, ö lüm süz lük an c ak b e lirm e y i d u rd u rm a k l a d o lay ısıy la d a p arç alan m a sü rec in i d u rd urm akla eld e ed ilir; “ ak ın tıy a karşı y ürü m ek ” ( uja na m an ın d a (in s a dhana) v e e n eski Birlik ’ i, b aşlan g ıç za illo t e m p o re ), Y aratılış’tan ö n c e v ar o lan Birlik ’ i b u lm ak g erekir20. D em ek ki burad a in san ın k e n d i v arlığ ı iç in d e, ko z m ik em ilm e sü rec in i g e rç e k le ştir m esi v e “ k ö k e n e ” g eri d ö nm esi söz ko nusu d ur. hit a Ş iv a s a m - (I, 6 9 v e ö te si) o ld u kç a an lam lı tin se l b ir alıştırm a ö n erir: M e tin d e Ev re n ’ in Şiv a tarafın d an y aratılışı b e tim le n d ik te n so nra, y aratılışın tersi o lan v e y o gi tara fın d an y aşanm ası, d e n en m esi g ereken b iç im iy le ko z m ik em ilm e sü reci b e tim le n ir. Y o g i, T o p rak ö ğ esin in n asıl in c elip “ u çu c u ” d u ru m a g eld iğ in i v e Su ö ğ esi iç in d e erid iğ ini v e S u ’y ıın A te ş iç in d e, A te ş ’ in H av a iç in d e, H av a’n ın Esir iç in d e , v b . h e r şey in Bü y ü k Brah m an tarafın d an e m ilin c e y e kad ar nasıl eriy ip g ittiğ in i gö rü r21. Yo g i Y a ra t ı l ı rı n tersi o la n s ü re c e tan ık o lu r, “ kö - k e n ’e ” v an n c ıy a kad ar “ g eri g id er” . Bu yo g a alıştırm ası “ y um u rtay a d ö nü ş” ü n v e b aşlan g ıç tak i Bü y ü k -Bir’e d ö nü şü n p eşind e o lan T ao c u te k n iğ e b e n z e tile b ilir. Bir kez d aha y in eley elim : Biz m istik H in t v e Ç in tekn ikle riy le ilkel ted av i y ö n te m le rin e ay nı d ü zlem d e y er v erm ey i d üşünm üyo ruz. Bu rad a d eğ işik kü ltü r o lg u ları söz ko nusu d ur. A m a ç ağ lar b o y u n ca v e p ek ç o k kü ltü rd e Z am an ’ la ilg ili o larak insan d av ran ışın ın b elli b ir sü rekliliğ i o ld u ğ u nu sap tam ak an lam lıd ır. Bu d av ra nış şö y le tan ım lan ab ilir. Z a m a n ı n y ap t ık la rınd a n k u rt u lup iy ile ş m ek için “g e riy e d ö n m e k ” v e “ D ü n y a n ı n b a ş la n g ıcına v a rm a k " g erekir. Sö z ko nu su “ k ö ken e d ö nü ş” ün ç e şitli b iç im lerd e d eğ erlen d irild iğ in i g ö rd ük. A rk aik kü ltü rler v e eski D o ğ u kü ltü rlerind e ko z m o g o ni m iti n in y in elen m esin d eki am aç , g eçm iş o lan Z am an ’ ın o r tad an kald ırılm asın ı v e y en i b ir y aşam ın, el d eğ m em iş y aşam g ü çleriy le y en id en b aşlam asını sağ lam aktad ır. Ç in li v e H ind u “ m istik ” le rin e g ö re am aç, aşağ ıd a, y er yüzünd e y eni b ir y aşam a y en id en b aşlam ak d eğ il am a “ g eriy e d ö n m ek” v e b aşlan g ıç tak i Bü y ü k-Bir’e y en id en d ö n m ekti. A n c ak , sayd ığ ım ız ö b ü r ö rn eklerd e o ld uğu g ib i bu ö rneklerd e d e ö zg ün v e kesin o lan ö ğ e h e r za m an iç in “ k ö ken e d ö nü ş” tü. G E Ç M İŞİ Y A K A L A M A K Şu b irkaç ö rneğ i iki te k n ik kateg o risini karşılaştır m ak am acıy la v erd ik: Bu nlard an b irin c isi p sikanaliz , İkincisiy se z aten b irç o k am ac a g ö re d ü z enlenm iş o lan v e “ kö ken e d ö nü ş” le ilg ili d eğ işik usulleri iç e re n arkaik v e D o ğ u ’ya özgü y ö ntem lerd ir. Biz im niy etim iz bu usul leri uzun uzad ıya tartışm ak d eğ il d e v aro lu şsal o larak k ö k en e d ö nü şü n, arkaik anlay ışın y ap ısına uygun o lm a sın a karşın y alnız ca bu anlay ışa özgü b ir d av ranışı o lu ş tu rm ad ığ ını g ö sterm ekti. Freud , m o d ern b ir b irey in “ k ö ken e ö zgü” kim i d en ey im lerin içeriğ ini y akalay ab il m esini sağ lam ak iç in benz eri b ir te k n ik haz ırlam ıştır. G eriy e d ö nm ey le ilg ili p ek ç o k o lan ağ ın v ar o ld u ğunu g ö rd ük, am a aralarınd a e n ö n em li o lan lar şunlard ır: 1. Kısa süred e v e d o laysız o larak ilk d urum a (y a Kao s v ey a Ko z m o g o ni ö n c esi d urum ya d a y aratılış an ’ ın a) d ö nm e; 2. İç in d e b u lu nu lan an ’d an h areket ed erek Z am an ’d a geriy e d o ğru “ m u tlak b aşlan g ıç” a kad ar d erece d erece ilerley erek “ k ö k e n ”e d ö nm e. Birin c i d urum d a, Ko z m o s’un (y a d a b elli b ir z am an sü resinin so nucu o la rak in san ın ) başd ö nd ürücü b iç im d e, h atta ansız ın o rta d an kalkm ası v e b aşlan g ıç taki d urum un (“ K ao s” ya d a -an tro p o lo ji d ü z ey ind e- “ to h u m ” , “ em b riy o n ” ) y e n i d en sağ lanm ası söz ko nusud ur. Bu y ö n tem in yap ısı ile “ K ao s” a d o ğru hız la g erilem ey e ilişkin m it v e rit n ite lik li senary o ların, o lay akışların ın yap ısı v e ko z m o g o ninin y in elen m esi arasınd aki b enz erlik ap aç ık o rtad ad ır. İk in c i d urum d a y ani k ö k en e d erece d erece ilerley e rek d ö n m e’d e kişisel v e tarih sel o lay ların titiz likle v e eksiksiz o larak an ım sanm asıy la karşı karşıy a kalırız . Kuşkusuz bu d urum d a d a e n so n am aç bu an ıları “ tü k e tm e k ” , o n ları, b ir b akım a y en id en y aşay arak v e o n lard an ko p arak, o rtad an kald ırm aktır. A n c ak burad a artık, b aşlan g ıç an ’ ın a e ld e n g eld iğ in ce çab u k v arm ak am acıy la an ıların b ir an iç in d e silin ip u nu tu lm ası söz ko nu su d eğ ild ir. T e rsin e , ö n e m li o lan y aşam ın (şim d i ki ya d a g eç m işteki) e n anlam sız ay rın tıların ı b ile y e n i d en an ım sam aktır: çü nkü in san an c ak bu an ı say esind e g eç m işin i “ tü ketm ey i” , o n a eg em en o lm ay ı, o n u n Şim d i’ye m ü d ahalesine en g el o lm ay ı başarab ilir. Birin c i tip ile ik in c i tip arasınd aki fark g ö rü lm ek te d ir; o rad aki ö rn ek, D ü n y a’n ın b ir an iç in d e o rtad an kald ırılm ası v e y en id en y aratılm asıd ır. O y sa burad a b aşlıc a ro lü o y nay an an ım sam a’y la, Z am an ’ ın y ap tıkların d an b e lle k t ir. a n a m n e s is le ku rtu lu r in san . Ö n e m li o lan , zam an süresi iç in d e tan ık o lu nm u ş b ü tü n o lay la rı an ım sam aktır. D em ek ki, bu te k n ik uzun uzad ıya üs tü nd e tartıştığ ım ız arkaik an lay ışla, y ani b ir şey e eg e m en o lab ilm e k iç in o n u n k ö k e n in i v e ö y küsü nü b ilm e n in ö n e m li o ld uğu an lay ışıy la b ağ ın tılıd ır. Kuşkusuz za m anı ters y ö nd e g eriy e d o ğru aşm a, kişisel b elleğ e b a ğ ım lı b ir d eney im g erektirir, b u na karşılık k ö k e n in b i lin m esi b ir m itin e n eski v e ö rn ek o lu ştu racak b ir ö y kü sü nü n an laşılm asın a in d irg en ir. A m a y ap ıların b irb iriy le b enz er y anları v ard ır: H ep ay rın tılı b iç im d e v e ç o k kesin o larak, b a ş la n gıçla rd a v e o z am and an b eri, lerin o lup b it t iğini an ım sam ak tır söz ko nu su o lan . ne Bu rad a, y aln ız ca m itin an laşılm asın d a d eğ il am a ö z ellikle m itsel d ü şü nc enin d ah a so nraki g elişm esind e ö n e m li b ir so ru na d eğ iniy o ru z . Şe y le rin k ö k e n in in v e ö rn e k o lu ştu ran ö y kü sü nü n b ilin m esi, şey ler üstünd e b ir ç e şit sih irli ü stü nlü k sağ lar. N e v ar ki bu b ilg i, ay nı z am and a D ü ny a’n ın k ö k e n i v e y ap ılarıy la ilg ili b irta kım sistem li sp ekü lasy o nlara d a y o l açar. Biz ilerd e bu so ru na y en id en d eğ ineceğ iz . Bu n u n la b irlik te , d aha şim d id en, b e lle ğ in e n iyi b ilg i o larak kab u l ed ild iğ in i sö y lem em iz g erekir. Y e n id e n b ir kişi, şey lerin k ö k e n in i b ile n a n ım s a m a y ı b e c e re b ile n kişid en ç o k d aha d eğ er li b ir b ü y ü sel-d insel g ü ce sahip tir. Sö z g elim i eski H in d istan ’d a d eğ işik g e rç e k lik le rin k ö k e n in in , “ n e sn e l” o larak b ilin m esi ile (d ah a ö n c e k i v aro lu şların an ım sanm asın a d ay alı) “ ö z nel” o larak b ilin m esi arasınd aki fark aç ık ç a g ö rülür. Bir A t h a rv a V e d a m itin in y aratıc ısı “ Ey düş, biz sen in d o ğd uğ un y eri ( j a n it ra m ) b iliy o ru z ” d er ( V I, 46, 2). “ Se n in ü ç d o ğum y erin o ld uğu nu biliy o ru z , ey A g n i” (a .g .y ., X III, 3., 2 1 ) . K ö k e n in ( “ d o ğ um y eri” ) b ö y le b ilin m esi say esind e in san d üşe karşı k e n d in i sav u nm ay ı b aşarır, ateşi d e h iç zarar g ö rm ed en isted iğ i g ib i k u llan ab ile c e k y eten ek ted ir. A m a, k e n d in e ait d aha ö n c e k i v aro lu şları y ani k e n d i kişisel “ ö yküsü’n ü ” b ilm ek in san a ay rıca başka b ir şey d aha kaz and ırır: Bu d a so te riy o lo ji tü rü nd en b ir b ilim d ir v e in san ın kend i yaz gısına eg em en o lm asıd ır. K end i “ d o ğ u m larını” (= k ö k e n ) v e d aha ö n c e k i y aşam larını (= k atlan ılm ış büyük b ir o lay lar d iz isind en o lu şan süre ler) anım say an kişi k a rm a ko şu llan d ırm aların d an ku r tu lm ay ı başarır; b ir başka d ey işle kend i y az g ısının e fe n d isi o lu r, işte bu n ed en le “ m u tlak b e lle k ” -sö z g elim i Bu d d ha’n ın k i- h er şeyi b ilm e an lam ın a g elir v e sah ib i n e Ko z m o krat22 gücü sağlar. A n an d a v e Bu d d ha’n ın ö b ü r tilm iz leri “ d o ğ um ları anım sıy o rlard ı” , “ o n lar d o ğ u m ları an ım say anlard and ılar” . Ü n lü b ir sin in y aratıc ısı o lan V am adev a R ig V e d a ilah i kend isiy le ilg ili o larak şö y le d iyo rd u: “ K en d im i d ö ly atağ ınd a b u lu nca tan rıla rın b ü tü n d o ğ u m larını ö ğ rend im ” (R i g V e d a , K rişna d a “ b ü tü n v aro lu şları b ilir” IV , 27, 1). (B h a g a v a d - G it a , IV ,5 ) 23. Tü m ü d e -ta n rıla r, Bu d d halar, b ilg e kişiler, y o g ile r- b ilen le r arasınd a y er alırlar. D ah a ö n c e k i v aro lu şların b ilin m e si y alnız ca H in t d ü ny asına ait b ir te k n ik d eğ ild ir. A y n ı şeye şam anlard a d a rastlan m ıştır. Bu n u n Y u n an felsefesiy le ilg ili sp e kü lasy o nlard a ö n e m li b ir ro l o y n ad ığ ın ı g ö receğ iz . A m a şim d ilik asıl ö n e m le v u rg u lanm ası g ereken “ k ö k e n le r ’in v e eski “ ö y kü ” n ü n (y an i d ah a ö n c e k i v aro lu şların ) b ilin m e sin e b ağ lı o eşsiz say g ınlığ ın, so n aşa m ad a, “ v aro lu ş” la v e “ ö y kü ’ y le ilg ili m itle rin , in san lık ko şu lu n u n o lu şm asını an latan m itle rin b ilin m e sin e v e rilen ö n e m d e n kay n aklanm asıd ır. D ah a ö n c e d e sö y le d iğ im iz g ib i, bu ko şu lu n b ir “ ö y kü ” sü, tarih ç e si v ard ır: Baz ı k esin o lay lar m itsel d ö nem d e o lm u ştu r, in san d a bu g ü n iç in d e bu lu nd u ğ u d u ru m a bu o lay lard an so nra g elm iştir. O y sa e n eski, d ram atik, h atta kim i zam an ac ık lı o lan bu ö y kü nü n, y aln ız c a d ir, am a sü rekli o larak b ilinm es i a nım s a n m a s ı y e te rli d eğ il g erekm ekted ir. A r k aik in san ın , ken d i ö y kü sü nü n b e lli b ir n o k tasın d a al d ığı kararın , y ani m itsel g e ç m işin in b u n alım ların ı v e traje d ile rin i sü rekli y e n id e n y aşam a k ararın ın so n u ç la rın ı ilerd e g ö receğ iz . N O TLA R 1. E x c u r s u s : “ Ç ık ış ” , “ ç ık ın tı” , “ sap m a” g ib i a n la m la rı o la n L a tin c e sö z c ü k. ( Ç .N .) 2. İşte b u n e d e n le d ir k i, b ilin ç a ltı ö z el b ir m ito lo ji y ap ısı su n ar. H a tta d ah a d a ile ri g id ile re k b i l in ç a ltın ın y aln ız c a “ m ito lo jik ” o l d u ğ u sö y le n m e k le k alın m az am a ay n ı z am an d a iç e rik le rin d e n b a z ıla rın ın k o z m ik d e ğ e rle rle y ü k lü o ld u ğ u d a k e sin o larak sö y le n e b ilir; b ir b aşk a d e y işle r o n la r y aşam ın v e c a n lı m ad d e n in ö z el k o şu lların ı, sü re ç le rin i v e g e le c e k le rin i y an sıtırlar. H a tta d e n ile b i lir k i m o d e m in san ile k o z m ik k u tsa llığ ın te k g e rç e k b ağ lan tısı b ilin ç a ltıy la sağ lan ır; iste r d ü şleri sö z k o n u su o lsu n iste r h ay al d ü n y ası y a d a b ilin ç a ltın d a n d o ğ an y aratılar (şiir, o y u n lar, g ö ste rile r, v b .) . 3. M . Eliad e , M y t hes, r iv e s e t m y st& res, s. 5 6 . 4. R e g r e s s u s ad u te ru m : “ U te ru s a , d ö ly atağ ın a, ra h im e d ö n ü ş” a n lam ın d a L a tin c e d ey iş. ( Ç .N .) 5. Bk z . Sö z g e lim i, m y s d qu e s ’ te R. (P aris, M. B e r n d t’ te n 1 9 5 9 , s. 106 e s in le n e r e k v e ö te s i) N ais s an c e s b e tim le n m iş o la n A v u straly a ay in i K u n ap ip i. 6. Bkz . N ais s an c e s m y sdqu e s , s. 113 v e ö te si. 7. N ais s an c e s m y sc iqu es, s. 115 v e ö te si. 8. N ais s an c e s m y st iqu es, s. 1 1 8 v e ö te si. 9. H in tlile rin in isiy asy on ritü e lle riy le ilg ili m itse l ö rn e k iç in bkz . N ais s an c e s m y st iqu es, s. 1 1 7 . 10. V a g in a d e n ta ta : “ D işli, d ik e n li, siv ri u ç la rla k ap lı v a jin a ” a n la 11. Bkz . N ais s an c e s m y st iqu es, s. 1 3 2 v e ö te si. m ın d a L a tin c e d ey iş. ( Ç .N .) 12. Bkz . T r ait â d ’histo ire des relig ion s, s. 2 2 0 v e ö te si. 13. H . M asp e ro , “ L e s p ro c e d e s d e ‘N o u rrir le P rin c ip e V i ta l ’ d an s la re lig io n tao i'ste a n c ie n n e ” (Jo u r n al A s ıat iqu e , N isa n - H a z ira n 1 9 3 7 , s. 1 1 7 - 2 5 2 , 3 5 3 - 4 3 0 ) , s. 1 9 8 . 14. H o u ei- m in g - kin g , L ie o u H o u ay an g , a k ta ra n R o l f S te i n , “ Jard in s e n m in ia tu re d ’ Ex tre m e O r i e n t” ( B u lle t in d e l ’ E c o le F r an ç ais e d ’ E x t r e m e - O r ie n t , c i l t X L II, H a n o i, 1 9 4 3 , s. 1 - 1 0 4 ) , s. 9 7 . 15. Bkz . R . Ste i n , a . g . y . , s. 5 4 . 16. H . M asp e ro , a . g . y . , s. 2 0 7 . 17. So te r iy o lo ji: K u rtu lu şu n , b ir k u rta rıc ı, ö z e llik le d e Isa taraf ın d an g e rç e k le ştirile c e ğ in i ö n e sü re n ö ğ re ti. ( Ç .N .) 18. Bkz . M y t hes, r e v e s e t m y st eres, s. 5 0 v e ö te si. 19. A . g . y . , s. 5 1 - 5 2 . 20. M . Eliad e , L e Y o g a, im m o rt alit e e t liberte (P aris, 1 9 5 4 ) , s. 2 7 0 v e ö te si. 21. L e Y og a, s. 2 7 2 . 22. K o z m o k ra t: Ev re n se l m o n arşi y an lısı. ( Ç .N .) 23. Bkz . M y t hes, rğ v es e t m y s t ir e s , s. 5 2 . A L T IN C I BO L U M MİTOLOJİ, ONTOLOJİ, TARİH “ Ö Z O L A N ” V A R O L U ŞT A N Ö N C E G EL İR H o m o re ligio s us ]’ a g ö re “ ö z o lan ” v aro lu ştan ö n c e g e lir. Bu gö rüş “ ilk e l” v e D o ğ u lu to p lu m ların in sanı iç in o ld uğu kad ar Y ahu d i, H ıristiy an v e M ü slü m an iç in d e g eçerlid ir. İn san bu g ü n n e ise o ’d ur çü nkü b a ş langıçt a b ir d izi o lay g erçekleşm iştir. M itle r insan a bu o lay ları an latır, bu nu y ap arken d e n asıl v e n ed en bu b iç im d e o lu ştu rulm u ş o ld u ğ u nu an latır. Homo re ligio s us iç in g erç ek, o tan tik v aro lu ş, şu en eski o lay ların b ilg isin i ed ind iğ i, so n u ç ların ı d a gö ze ald ığ ı an başlar. H er za m an, ku tsal tarih , ku tsal o lay ların ö yküsü v ard ır, ç ü n kü kişiler D o ğ aü stü V arlık lar v e M itse l A talar’d ır. Şim d i şö y le b ir ö rn ek v erelim : İn san ö lü m lüd ü r, çü nkü b ir M itse l A ta ö lüm süz lüğ ü y o k y ere y itirm iştir ya d a b ir D o ğ aü stü V arlık bu nu o n u n e lin d e n alm ay a karar v e r m iştir, v ey a b e lli b ir m itsel o lay ın ard ınd an h em c in siy etli h em d e ö lü m lü d urum a g elm iştir. K im i m itler ö lü m ü n k ö k e n in i b ir kaza ile y a d a b ir d ikkatsiz lik ile aç ık lar: T a n rı’n ın h ab erc isi o lan b ir hay v an, v erec eğ i h ab e ri u nu tu r ya d a, tem b el o ld uğu iç in ç o k g ec ikir, v b. Bu , ö lü m ü n saçm alağ ın ı ilg in ç v e ö zgün o larak an latm a b i ç im id ir. A m a bu d urum d a d a an latılan ö y kü “ tan rısal n ite lik li b ir ö y kü ” d ür, çü nkü h ab eri g ö n d eren b ir D o ğ aüstü V arlık ’tır v e so nu nd a, isterse h ab e rc isin in y an lışın ı d ü z elteb ilec ek g ü çted ir. Başlıc a o lay ların b aşlangıçt a o ld uğu d o ğruysa d a bu o lay lar b ü tü n d inler iç in ay nı d eğild ir. Y ahu d i-H ıristiy an d ü şü ncesine gö re “ öz o lan ” şim d iki insanlık ko şulunun tem elin d e y atan C e n n e t d ram ıd ır. M ezo p o tam y a insanı iç in “ öz o lan ” , d eniz canav arı T iam at’ ın p arçalanm ış g ö v d esinin yard ım ıy la D ü ny a’n ın y aratılm asıd ır v e Şe y tan lar şahı King u ’nu n iç in e biraz to p rak (so nu ç o larak d o ğrud an d o ğruya, T iam at’ ın b ed enind en g elen bir m ad d ey le) karıştırılm ış kan yard ım ıy la d a insanın y aratılm a sıd ır. Bir A v u straly a y erlisi iç in “ öz o lan ” , “ Düş z am anla rınd a” D o ğaüstü V arlıkların yap tığı b ir dizi ey lem e ind ir g enir. Bu rad a -d e ğ işik d in ler i ç in - “ öz o lan ” ı c an lan d ıran b ü tü n m itsel tem aları, insan ı bu g ü nkü d uru m d aki in san y ap an e n eski d ram ı su nm ak o lan ak lı d eğ ild ir. Y al nız ca e n ö n e m li tip leri an ım satm ak y eterlid ir. A slın d a araştırm an ın bu n o k tasın d a bizi ö n c e lik le ilg ilen d iren şey, h o m o religio s us u n, k en d isin d en ö n c e g elen bu “ öz o lan ” a g ö re d av ran ışların ı o rtay a ç ıkarm aktır. o la rak Ö ns el b irç o k d av ran ışın o lm uş o ld u ğ u nu v arsayıyo ruz, çü nkü az ö n c e d e gö rd üğüm üz g ib i m itsel z am anlard a kararlaştırılm ış bu “ öz o lan ” ın iç eriğ i b ir d insel g ö rü ş te n ö b ü rü n e d eğ işiklik g ö sterir. D EU S O T İO S U S Ç o k sayıd a ilkel kab ile, ö z ellikle d e to p lay ıc ılık v e av c ılık ev resind e kalm ış o lan lar, b ir Y ü c e V arlık tan ır lar: A m a bu Y ü c e V arlık d insel y aşam d a h e m e n h em en h iç b ir ro l o ynam az. Z aten o n u n la ilg ili ç o k az şey b ili n ir, m itle ri ç o k fazla d eğ ild ir, g e n e llik le d e ç o k y alınd ır. Bu Y ü c e V arlık ’ ın D ü ny a’yı v e in san ı y arattığ ı kabu l ed ilir, am a o kısa süre iç in d e y arattık ların ı terk ed ip G ö ky üzü n e ç ekilm iştir. K im i z am an y aratm a işini b ile tam am lam am ış, bu nu b ir başka tan rısal V arlık , “ O ğ lu ” ya d a tem silc isi ü stlenm iştir. Başka b ir y erd e, Y ü c e V ar lık ’ ın d e u s o t io s us 2’a d ö nü şm esi ko nu su nd a tartışm ıştık, burad a yalnız b irkaç ö rn ek v erm ek le y etin ec eğ iz 3. A te ş A d ası’nd a yaşay an Se lk n am lard a “ Gö zyüzü Sa k in i” ya d a “ G ö k te k i” o larak ad lan d ırılan T an rı, ö ncesiz so n ra sızd ır, h er şeyi b ilir, so nsuz g ücü v ard ır, am a y aratılış A talar tarafınd an tam am lan m ıştır; o n lar d a, y ıld ız ların ö te sin e çekilm esin d en ö n c e , Y ü c e V arlık tarafın d an yarıtılm ışlard ır. Bu T an rı in san lard an ayrı yaşar, d üny a iş lerin e karşı ilgisizd ir. N e b ir g ö rü ntüsü v ard ır n e d e k e n d isine hiz m et ed ec ek b ir rah ib i. A n c ak h astalık söz k o nusu o ld uğ und a o n a d ualar ed ilir ( “ Se n , ey y ukarıd aki, alm a ço cu ğ u m u b en im ; o d ah a ç o k kü ç ü k” ) ya d a ö z el likle kö tü hav alard a arm ağ anlar sunulur. C ö te d es Esc lav es’d a y aşay an Y o ru b alar, O lo ru m (sö z cü k an lam ı: “ G ö ky ü z ü ’ n ü n sah ib i) o larak ad lan d ı rılan b ir G ö k T a n rısı’n a in an ırlar: T an rı, d üny ay ı y a ratm ay a g iriştik ten so nra, bu işin tam am lan m asın ı v e y ö n e tim in i d aha alt d üzeyd e b ir T an rı o lan O b atala’ya b ırakır. K en d isin e g e lin c e , o d ü ny a v e in san la ilg ili iş lerd en k e sin likle uzaklaşır; deus otiosus h alin e g e le n bu Y ü c e T a n rı’n ın n e tap ınağ ı v ard ır, n e h ey keli, n e d e ra h ip leri. Bu n u n la b irlik te , b ir fe lake t o ld uğu z am an en so n ç are o larak o n a başv uru lu r. H e re ro ların G ö ky ü z ü ’n e ç e k ilm iş o lan y üce tan rısı N d y am b i, insanları d ah a alt d üzey d eki tan rılara b ırak m ıştır. Y e rlin in b iri şö y le b ir aç ık lam a yap ar: “ O n a n e d en ku rb an lar v erelim ki? O n d an ko rkum uz y o k, ç ü n kü ö lü lerim iz in tersin e, o biz e h iç kö tü lü k etm ez 4” . T u m b u k aların Y ü c e V arlık ’ ı ç o k büy üktür, “ in san ların sırad an işleriy le ilg ile n e m e y e c e k kad ar” . Ev eler, D z ing b e ’ye ( “ Ev ren sel Bab a” ) an c ak ku raklıkta y akarırlar: “ Şü kran larım ız ı b o rçlu o ld uğum uz ey G ö ky ü z ü, ku rak lık büy ük; b ir şey ler yap d a y ağm ur y ağsın, to p rak se rin lesin , tarlalar g elişsin 5.” Y ü c e V arlık ’ ın uzaklaşm ası v e ilg isin i kesm esi, D o ğu A frik a’d a yaşay an G y riam aların b ir atasö z ü nd e ç o k ho ş b ir b iç im d e an latılm ıştır, bu ay n ı z am and a o n ların T an rıların ı d a b e tim le r: “ M ulug u ( T a n rı) y u karıd ad ır, m an ’ larım aşağ ıd a!” Ban tu lar şö y le d er: “ T an rı, in san ı y arattık tan so nra, artık o n u n la h iç ilg ilenm ez o ld u. “ N eg rillo lar d a şunu y in e le r d urur lar: “ T an rı b iz d en u z aklaştı6! ” Şu b irk aç ö rn e k te d e gö rüld üğ ü g ib i, Y ü c e V arlık d ins el günce lliği y itirm iş g ib id ir; k ü ltte y er alm az , m itler d e o n u n in san lard an u z aklaştığ ını g ö sterir, o b ir o t io s us d eu s o lm u ştu r. A y n ı o lg u z aten Eskiçağ D o ğ u ü lk e le rin d eki v e H in t-A k d e n iz d ü ny asınd aki d aha karm aşık d in lerd e d e d o ğ ru lanm aktad ır: Y aratıc ı, h e r şey i b ile n v e so nsuz g ü c e sahip o lan G ö k T a n rı’sın ın y erin i D ö lley ic i T an rı alır; bu , bü yük T a n rıç a ’n ın y erin e g eç en d ir v e Ev re n ’d eki ü re tic i g ü ç lerin b elirm esid ir7. K im i b akım lard an d e u s o t io s us iç in N ie tsz c h e ’n in sa- y ıklarc asın a aç ıklam ış o ld uğu “ T a n rın ın ö lü m ü ” n ü n ilk ö rneğ id ir d en eb ilir. K ü ltte n u z aklaşan y aratıc ı b ir T a n rı so n u n d a u nu tu lu r. T a n rı’n ın u nu tu lm ası, tıp kı o n u n m u tlak y ü c eliğ i g ib i, d in sel aç ıd an g ü n c el o lm ay ışın ın ya d a, ay nı an lam a g elen , “ ö lü m ” ü nü n, p lastik, b iç im sel so m u t b ir an latım ıd ır. Y ü c e V arlık ’ ın o rtad an k alk m ası, d in sel y aşam ın zay ıflay ıp y o ksu llaşm ası b iç im in d e y ansım az . T e rsin e g erçek “ d in le r’in o n u n o rtad an kalkm asın d an s o n ra o rtay a ç ık tığ ı sö y len eb ilir: En z en g in v e e n d ram atik m itler, e n saçm a ritü elle r, h e r tü r d en tan rılar v e tan rıç alar, A talar, m askeler v e gizli d er n ekler, tap ın ak lar, p ap azlar sın ıfı, v b. - işte b ü tü n b u n lara, to p lay ıc ılık v e kü çü k ç ap lı av c ılık e v re sin i aşm ış o lan v e Y ü c e V arlık ’ ın y a o rtad a b u lu nm ad ığ ı (b e lk i d e u nu tuld uğ u) y a d a sıkı sıkıy a ö b ü r tan rısal Fig ü rlerle b irleştirilerek tan ın m ay ac ak d uru m a g etirild iğ i k ü f ü r lerd e rastlanır. M artin Bu b e r’ in sö zünü e ttiğ i “ T a n rın ın silin ip g it m esi” , kim i çağ d aş ilah iy atç ıların kafasın a tak ılan , T a n rı’m n uz aklaşm ası v e susku nluğ u , m o d ern n ite lik te o lg u lar d eğ ild ir. Y ü c e V a rlık ’ ın “ y ü c e liğ i” h e r zam an iç in , in san ın o n a karşı ilgisiz k alm asın ın b ir ö zürü o la rak ku llan ılm ıştır. A n ım san d ığ ı z am an b ile T a n rı’n ın o k adar uz akt a o lm ası, tam an lam ıy la ilg isiz liğ i d eğ ilse d e h e r tü rlü ih m ali d o ğ rular. A frik a’n ın Ek v ato r k e sim in d e y aşay an Frang lar b u nu y alın b ir b iç im d e, am a büyük c e sare tle sö y lerler: “ T a n rı ( N z a m e ) y u k a rıd a d ır, ins a n s a a ş a ğıd a. T a n rı T a n r ı ’d ır, ins a n d a ins a n H e r biri k e n d i y e ri n d e , h e r biri k e n d i e v i n d e 8” . Bu ay rıca G io rd an o Bru n o ’n u n d a b akış açısıy d ı: T a n rı’n ın “ m u tlak (v arlık ) o larak b iz im le y ap acağ ı b ir şey y o k9” ( S p a cc io della b es t ia t ri o n fa n t e ). A m a y ine d e bu rad a b ir uy arıd a b u lu nm ak g erekir: U n u tu lan y a d a ih m al e d ile n Y ü c e V arlık ’ ın , ö z ellikle g ö ksel b ö lg elerd en g elen b ir te h d it (ku raklık, fırtın a, salg ın lar, v b .) sırasınd a b az en anım sand ığ ı d a o lu r. Bu nu n iç in y ukarıd a say ılan ö rn e k le re b aşv u rm ak y eterlid ir. G e n e l o larak bu u nu tu lm u ş T an rı'y a kay n aklar tü ken d iğ in d e, ö b ü r tan rısal fig ü rlere y ö n elik b ü tü n g iri şim lerd en so n u ç alın am ad ığ ın d a başv uru lu r. O rao n ların y ü c e T an rısı D arm eş’tir. Bir b u n alım d u rum und a, k e n d isin e beyaz b ir ho ro z ku rb an ed ilir v e şö y le sesle n ilir: “ H e r y o lu d en ed ik, am a b ir sen kald ın bizi ku rta rac ak ... Ey T an rım ! Se n biz im Y aratıc ım ız sın . A c ı b i z e10! ” A y n ı b iç im d e, İb ran ile r, tarih in k e n d ile rin e o la n ak tan ıd ığ ı h e r sefer, b ir barış v e iktisad i aç ıd an g ö re c e b ir g elişm e d ö nem i y aşad ıkları h e r sefer, Y e h o v a’d an u z aklaşırlar v e Baalle r’e, A starte le r’e y aklaşırlard ı; am a tarih sel fe lake tle rd e n d o lay ı zo runlu o larak T a n rı’ya y aklaşırlard ı. “ O z am an R ab b a seslend iler v e şö y le d e d iler: G ü n ah işled ik Ç ü n kü R ab b i b ırakıp Baalle re v e A starte le re h iz m et e ttik ; am a şim d i, sen biz leri d üş m anlarım ız ın e lin d e n ku rtar, biz d e sana h iz m et e d e c e ğiz” (I Sam u el, X III, 10). N e v ar ki, y ü ce T an rı, k ü ltte, tü m ü y le o rtad an k alk tığ ınd a v e “ u nu tu ld u ğ u nd a” , an ısı, m itlerd e v e en eski “ C e n n e t” ile ilg ili m asallard a, inis iy a s y o n tö ren lerin d e v e şam an ların , sih irb az -h ekim lerin an latıların d a, d in sel sim g eler b ü tü nü nd e (D ü n y a’n ın M erkez i’n in , bü y ü lü u ç m an ın v e gö ğ e y ü kselm en in sim g eleri, g ö kle, ışık la ilg ili sim g eler, v b .) v e bazı tü rd en ko z m o g o ni m itle rind e ö rtü k v e ö n e m in i y itirm iş b ir b iç im d e v arlığ ın ı sürd ürür. Y ü c e b ir V arlık ’ ın, o rtak d insel y aşam ın “ b i lin ç ” d ü zeyind e u nu tu lm ası, “ b ilin ç a ltı” d ü zeyind e ya d a sim g e d ü zeyind e v ey a so n o larak b irk aç ay rıc alıklı k işin in k e n d in d e n g eçm e g irişim lerind e d e v arlığ ın ı g iz lice sürd ürm esi so ru nu ü stü ne sö y le n e c e k ç o k şey v ard ır. A m a bu so ru n ’u n tartışm asın a g irm ek bizi k o num uz d an o ld u kç a uz aklaştırır. Y alnız , Y ü c e V arlık ’ ın sim g elerd e ya d a b irey sel k en d in d en g eç m e g irişim le rind e v arlığ ın ı sü rd ü rm esinin, arkaik in san lığ ın d insel tarih in d e so n u ç lar d o ğurd uğunu d a b e lirte lim . K im i z am an, g ü çlü b ir d insel kişiliğ in Y ü c e V arlık ’ ı y en id en keşfetm esi iç in , b enz er b ir d en em e ya d a g ö k sel sim g elerd en b irin in ü stü nd e uzun sü reli b ir d erin d ü şü nm e y eterlid ir. Bu g ib i d en em eler ya d a d ü şü nm e ler say esind e, bazı d u ru m lard a b ü tü n to p lu m d insel y a şam ın ı kö kü n d en y eniler. So n u ç o larak, b ir Y ü c e V arlık tan ım ış am a o nu az ç o k u nu tm u ş o lan b ü tü n bu ilkel kü ltü rler iç in “ öz o lan ” şu b e lirtic i ö ğ elerd en o luşur: 1. T a n rı D ü ny a yı v e in san ı y arattı, so nra G ö ky ü z ü ’n e ç e k ild i; 2. Bu uzaklaş m ay a kim i z am an G ö k v e Y er arasınd aki b ir iletişim k o p ukluğu ya d a G ö ky ü z ü ’nü n büyük ç ap ta uzaklaşm ası eşlik e tti; bazı m itlerd e G ö k ’ü n b aşlan g ıç taki y akınlığ ı v e T a n rı’n ın Y e r’d eki v arlığ ı c e n n e tin b ir b elirtisin i o lu ştu rur (b u n a b ir d e in san ın b aşlan g ıç taki ö lü m süz lü' ğünü, hay v anlarla o lan d o stç a ilişkilerin i v e ç alışm a g e reğ in in o lm ay ışını d a e k le m e k g erekir); 3. A z ç o k unu tulm uş o lan bu deus o t io s us 'u n y erin i d eğ işik tanrısal v arlıklar alm ıştır; b u n ların o rtak n o ktası insana d aha y akın o lm aları, o n a d aha d o lay sız v e d aha d üzenli b ir b iç im d e y ard ım etm e le ri ya d a işken c e y ap m alarıd ır. K en d i m itlerin d e an latılan D o ğ aü stü V arlık lara ö z gü ey lem leri u nu tm am ay a g e n e llik le ç o k d ikkat ed en arkaik to p lu m in san ın , d e u s o t io s us d u rum u na g elen y a ratıc ı T a n rı’yı u nu tm u ş o lm ası ilg i ç e k ic id ir. Y aratıc ı k e n d in i, an c ak b ild ik g ö rü nü m e ( “ D ü ny a” ) b iç im v er m iş b ir Y arıtan rı ya d a b ir D o ğ aü stü V arlık b iç im in d e g ö sterd iğ i z am an k ü lt iç in d e k i v arlığ ın ı sürd ürür; A v u straly a’d aki d urum b ö y led ir. D ü n y an ın y e n ile n m e siy le ilg ili tö re n le r n ed en iy le, bu D o ğ aü stü V arlık rit y o lu y la v ar ed ilir. N e d e n i ç o k iyi an laşılm aktad ır: Bu rad a “ Y aratıc ı” ay nı z am and a b esin leri d e y aratand ır. O y alnız ca D ü ny a’yı v e A taları y aratm am ış, ay nı z am an d a, in san ların y aşam asını sağ lay an h ay v an ları v e b itk i leri d e y aratm ıştır12. K A T L ED İL EN T A N R ISA L V A R L IK D e u s o tio sus d urum una d üşen v e silin ip g id en Y ü ce T a n rıla rın y anı sıra Yery üzü nd en y o k o lu p g id en T a n rı lara d a rastlanır d in ler tarih in d e; an cak b u nlar insanlar tarafınd an (ö z ellikle d e m itsel A talar tarafınd an ) ö ld ü rü ld ükleri iç in yo k o lm uşlard ır. A rkasınd a b ir bo şluk b ı rakan (z aten bu bo şluk d a çarç ab u k başka d insel Fig ür ler tarafınd an d o ld urulur) deus o t io s u s u n tersine bu tanrısal v arlıkların an i ö lüm ü “ ö lü m ’ unü n y aratıcı n ite lik ted ir. O n ların ö lü m ü nü n ard ınd an in san y aşam ı iç in ço k ö n e m li o lan b ir şey o rtay a ç ıkar. D ahası, bu y aratılan şey k atled ilen tan rın ın ö züne katılır, d o lay ısıy la d a b ir b akım a o n u n v aro lu şunu uzatır. Başlang ıç za m anınd a k atled ilen tanrısal v arlık, c in ay e tin b elli sü re lerle y enid en g erçekleşm e aşam asına g etirild iğ i ritlerd e v arlığ ın ı sürd ürür; d aha başka d urum lard a, tanrısal v ar lık, kend i b ed en in d en o rtay a çıkm ış o lan c an lı b iç im le rind e (hay v anlar, b itk ile r) v arlığ ın ı sürdürür. M itiy le ilg ili bazı ay rın tılar u nu tu lab ilse b ile k atle d ile n tan rısal v arlık h içb ir z a m a n unu tulm az . Ö lü m ü n d en so nra in san lar iç in v az g eçilm ez d urum a g eld iğ i iç in u nu tu lm az . A z ilerid e o n u n b irç o k d urum d a in san ın b ed en in d e, ö z ellikle d e tü ke ttiğ i b esin lerle v ar o ld u ğ u nu g ö receğ iz . D ah ası, tan rısal v arlığ ın ö lü m ü , in san ın v aro lm a b iç im in i kö kü n d en d eğ iştirir. Baz ı m itlerd e, in san d a ö lü m lü v e c in siy e tli d uru m a g elir. D ah a başka m itlerd e, c in ay e t b ir inis iy a s y o n tö re n i senary o su na, y a n i “ d o ğ al” in san ı (ç o c u k ) kü ltü r in san ın a d ö nü ştü ren tö re n e esin kay nağ ı o lu r. Bu tan rısal v arlık ların y ap ısı so n d erec e z eng ind ir, m itle rin in sayısı d a o ld u kç a y ü ksektir. Bu n u n la b irlik te ö n e m li o lan b irkaç o rtak n o k ta v ard ır: Bir kere bu tan rısal v arlıklar Y aratılış’tan k o z m o go niy le ilgili değildir; s o n ra Yeryü zü ’nd e o rtay a ç ıkm ışlard ır v e o rad a uzun sü re kalm am ışlard ır; so nra in san lar tarafın d an ö ld ü rü len bu tan rısal v arlıklar ö c alm am ışlar v e h atta k atille re karşı b ir h ın ç d a b eslem em işlerd ir; tersin e o n lara k e n d i ö lü m lerin d en n asıl y ararlan ac ak ların ı g ö sterm işler d ir. Bu tan rısal v arlık ların v aro lu şları h em esrarlı hem d e d ram atiktir. Ç o ğ u z am an, k ö k e n le ri b ilinm ez : Y al n ız ca, Yery üzü’n e , in san lara y ararlı o lm ak iç in g e ld ik le ri v e y ap tıkları e n ö n e m li şey in d e d o ğ rud an d o ğruya k e n d i an i ö lü m lerin d en tü red iğ i b ilin ir. Bir d e bu ta n rısal v arlık ların , tarih i in san lık tarih in d e n ö n c e g elen ilk tan rısal v arlıklar o ld uğu sö y len eb ilir: Bir y and an y a şam ları Z am an iç in d e sın ırlıd ır; ö te y and an, ac ık lı ö lü m leri in san lık d u rum u iç in o lu ştu ru cu , y ap ıc ı b ir n i te lik taşır. A raştırm an ın şu an k i d u ru m u nd a, bu tip tan rısal v arlıkların , kü ltü rü n h an g i ev re sin e aç ık ç a b ağ lan d ığ ı n ı b elirtm ek g ü çtü r. Je n se n ’ in g ö sterm iş o ld uğu g ib i v e az ilerid e biz im d e g ö receğ im iz g ib i e n ö zgül n ite lik te k i ö rn eklere p ro to -tarım la u ğ raşanlard a y ani yum ru y e tiş tiric iliğ i y ap anlard a rastlan ır. A n c ak , bu tip T an rısal V arlık ’a A v u stu raly a’d a d a rastlan m ıştır v e b ir d e san ı rım ç o k en d er o larak A frik alı av cılard a. Şim d i bu rad a b ir A v u straly a m itin i ak taralım : İn san b iç im li, am a ay n ı z am and a b alin a o lan b ir d ev , Lu m alu m a, d eniz k ıy ı sın d an ç ıkag eld i v e Ba tı’ya y ö n e le re k y o lu n u n ü stü nd e rastlad ığ ı b ü tü n in san ları y ed i. G e riy e kalan lar, say ıla rın ın n ed en az ald ığ ını k e n d i k e n d ile rin e so ru p d u ru y o rlard ı. G ö z etlem ey e b aşlad ılar v e sahild eki k arn ı tık a basa d o lu b alinay ı fark e ttile r. A larm v erip b iraray a to p lan d ılar v e ertesi sab ah, m ız raklarla b alin ay a sald ır d ılar. K arn ın ı y ard ılar, o rad an iske letleri çıkard ılar. Ba lin a o n lara şö y le d ed i: “ Be n i ö ld ü rm ey in, ö lm e d e n ö n c e siz lere b ild iğ im b ü tü n inisiy asy o n tö re n le rin i g ö ste re c e ğ im .” Balin a, in san lara n asıl d ans e d ile c e ğ in i v e g eri k alan h e r şeyi g ö stererek m a ra ii rı tö re n in i g e rç e k leştird i. O n lara, “ biz b u nu yap ıyo ruz, siz d e b u nu y ap ın ” d ed i; “ b ü tü n b u nları siz lere v eriy o ru m v e b ü tü n b u n la rı siz lere g ö steriy o ru m .” M a ’ ra iin tö re n in i ö ğ re ttik te n so n ra b alin a o nlara d ah a b aşkaların ı d a aç ıklay ıp g ö s terd i. En so nu nd a d en iz in iç in e ç ek ild i v e o n lara şö y le d ed i: “ A rtık b e n i Lu m alu m a d iy e çağ ırm ay ın, ad ım ı d eğ iştiriy o ru m . Ban a n a u w u ln a u w u l d iy eceksiniz , ç ü n kü şim d i b e n tuzlu sud a y aşıy o ru m 13.” D ev in san b iç im li-b alin a in san ları inisi;yas)io ndan g e ç irm e k am acıy la yutuyo rd u. İn san lar bu nu b ilm iy o rlar d ı v e o nu ö ld ürd üler, am a Lu m alu m a, “ ö lm e d e n ” ö n c e (y an i tam o larak b alin ay a d ö nü şm ed en ö n c e ) o n lara inis iy a s y o n tö re n le rin i aç ıklad ı. O y sa, b u n lar az ç o k aç ık b ir b iç im d e, p eşin d en d iriliş g elen b ir ö lü m ü sim g eler. A v u straly a kab ilesi K arac e ri’d e, Bag ac im b iri ad lı iki erkek kard eşin d e b u n a b enz er b ir yazgısı o lm u ştu r. Bu nlar, “ D üş Z am an ları” nd a to p raktan d in g o 14 b iç i m ind e y ükselip d ışarı ç ıkm ışlar am a d ah a so n ra iki d ev in san h alin e g elm işler. Ç e v re g ö rü nü m ü nü d eğ iştirm iş ler, d ah a başka şey lerin y anı sıra inis iy as y o n tö re n le rin i aç ıklay arak K arac erileri uy g arlaştırm ışlar. Biri (y an i b ir “ M itse l A ta ” ) ç ıkıp o n ları b ir m ız rakla ö ld ürm üş. A n a ların ın sütü yle y en id en c an lan an Bag ac im b irile r suyılan larm a d ö nüşm üş, ru hları d a G ö ky ü z ü ’ n e y ükselm iş v e A v ru p alıların M ag e llan b u lu tları o larak ad lan d ır d ıkları şey h alin e g elm iş. İşte o z am and an b eri, K arac eriler tıp kı bu m itsel iki kard eş g ib i h are k e t ed erler v e o n ların , A taların a açıklay ıp g ö sterd ikleri h e r şey i, e n b aşta d a inisiy asy o n tö re n le rin i büyük b ir titiz lik le tak lit e d e rle r15. A şağ ıd a v ereceğ im iz ö rn e k d e M an c alar v e Ban d aların gizli b ir d ern eğ in e aittir, an c ak ay nı senary o y a d a h a arkaik kü ltü r d ü z ey lerind e d e rastlan d ığ ın ı v arsay m am ız iç in ç e şitli n e d e n le r v ard ır. D e rn e ğ in ad ı N g ak o la’d ır v e inis iy a s y o n tö re n le rin d e bu m it y en id en g er ç ekleşm e aşam asına g etirilir. N g ako la eskid en y ery ü zünd e yaşard ı. Be d e n i kap karay d ı v e uzun tü y lerle kap lıy d ı. Kim se o n u n n e re d e n g eld iğ ini b ilm ez d i, am a o ç alılık lar arasınd a y aşard ı. Bir insan ı ö ld ürü p y en id en c an lan d ırm a g ü cü ne sah ip ti, in san lara şö y le d ed i: “ B a n a b irile rin i g ö n d erin , ö n c e o n ları y iy eceğ im , so n ra d a y en ilen m iş o larak ku sac ağ ım !” İn san lar v erd iğ i ö ğ ü tü d in led iler, am a N g ko la y u ttu kların ın y alnız ca y arısını çıkard ığ ı iç in in san lar o nu ö ld ü rm ey e karar v erd iler: “ O n a y em esi iç in arasın a taş karıştırd ıkları b o l m ik tar d a m any o ka sund ular; ö y le ki bu y o lla c an av arı güçsüz d üşürm eyi b aşard ılar, b ıç ak v e m ız rak d arb eleriy le d e o nu ö ld ü reb ild iler” . Bu m it, gizli d ern eğ in ritü e lle rin i te m e lle n d irir v e d o ğ rular. İnis iy as y o n tö re n le rin d e düz b ir ku tsal taş bü y ü k ro l o y nar. G e le n e ğ e g ö re, bu kutsal taş N g ako la’n ın k arn ın d an ç ık arılm ıştır. T o p lu m sal y a şam a y eni k atılan “ ac e m i” üye, c an av arın b ed en in i sim g eley en b ir ku lü b ey e so kulur. N g ak o la’n ın iç karar tıc ı sesini d e işte o rad a d uyar, işte o rad a k ırb aç lan ır v e işke n c elere k atlan ır; çü n kü ken d isin e “ şim d i N g ako la’n ın k arn ın a g ird i”ğ i v e sin d irilm ek te o ld uğu sö y len ir: “N g ako la, h ep im iz in b arsakların ı al; N g ako la h e p im iz in karac iğ erin i sö k !” D ah a başka sın am alard an d a g e ç tik te n so nra, inis iy a s y o n sın am asın ı y ö n e te n h o c a ya d a usta so nu nd a, “ ac e m i” üy ey i y iy en N g ak o la’n ın , o nu kustuğ unu h ab e r v e rir16. D ah a ö n c e d e sö y led iğ im iz g ib i bu m it v e bu d insel tö re n arkaik tip te k i d ah a b aşka A frik a inisryasy o nlarına b enz er. G e rç e k te n d e, sü n n e t ile ilg ili A frik a erg in lem e tö re n le ri şu ö ğ elere in d irg en ir: İnis iy as y o n h o c aları ya d a u staları ku tsal n ite lik li V ah şi h ay v an ları tem sil ed erler v e “ ac e m i” leri sü n n e t e tm e kle o n ları “ ö ld ürm üş o lu rlar” ; inis iy a s y o na özgü bu c in ay e t, in san ları “ d eğ iş m iş” o larak d iriltm e k am acıy la ö ld ü ren b aşlan g ıç tak i b ir H ay v an ın e tk ili o ld uğu b ir m it ü stü ne kurulud ur; H ay v an ın kend isi d e so nu nd a ö ld ü rü lerek o rtad an k al d ırılm ıştır, bu m itsel o lay d a “ ac e m i” le rin sü n n e t e d il m esiy le d insel tö re n b iç im in d e y in e le n ir; inis iy a s y o n h o c ası ya d a u stasın ın tem sil ettiğ i v ah şi h ay v an tara fın d an “ ö ld ü rü len ” ac em i üye, d aha so n ra kend i d erisi n e b ü rü nerek d irilir17. M itse l v e tö ren sel tem a şu b iç im d e y en id en o lu ştu ru lab ilir: “ 1. D o ğ aüstü b ir V arlık insanları ( inis iy a s y o n d an g eçirm ek am ac ıy la) ö ld ürür; 2. Bu inis iy as y o na özgü ö lü m ü n n e d em ek o ld uğu nu anlam ay an insanlar, o nu ö ld ü rerek ö c alırlar; am a d aha so nra, e n eski d ram la b ağ ın tılı o lan gizli tö re n le r b aşlatırlar: 3. D o ğ aü stü V arlık ’a bu tö ren lerd e, ku tsal b ir resim ya d a n esn e g ö rü nü m ü altın d a y er v erilir, b u n ların o n u n b e d e n in i ya d a sesin i c an lan d ırd ığ ı kabu l e d ilir18.” H A İN U W EL E V E D EM A L A R Bu kateg o riy e g iren m itle rin b elirg in n iteliğ i, d o ğ a üstü b ir V arlık ’ ın ilk ö ld ü rülüşünün inis iy as y o n tö re n le rin e yo l açm ası o lgusud ur; bu tö re n le r say esind e in san lar d aha üst d üzeyd eki b ir y aşam a ulaşırlar. A y n ı z am an d a ilgi ç e k ic i o lan b ir o lg u d a, söz ko nusu c in ay e tin suç o larak kabu l ed ilm em esid ir; b ö y le o lm asay d ı hep ay nı sü reler iç ind e d insel tö ren lerd e y en id en g e rç e k le ştiril m e aşam asına g etirilm ez d i. D u ru m , p ro to -tarım la uğra şan ların ken d ilerin e özgü m itsel-tö ren sel karm aşık b ü tü nü in c elen d iğ in d e ç o k d aha aç ık seçik b ir b iç im d e o r tay a ç ıkar. A d . E. Je n se n , tro p ikal ku şaktaki yum ru y e tiştire n ç iftç in in d insel y aşam ı, dem a tip i tan rısal v arlık o larak ad land ırd ığ ı tan rısal v arlıkların çev resind e y o ğu nlaşır; Je n se n dem a terim in i Y e n i G in e ’d e y aşayan M arin d -an im lerd en alm ıştır. M arin d an im ler bu te rim le, m itsel z am anlard a v ar o lan tan rısal y aratıc ıları v e İlk V arlık ları b elirtirler. D em alar kâh insan b iç im in d e, kâh hay v an v e b itk ile rin g ö rünüm ü altın d a b etim len irler. A m a m it, tan rısal v arlık-d em a’n ın d em alar19 tarafınd an ö ld ü rü lm esini an latır. A raların d a en ünlü o lan ı H ainu w ele ad lı g en ç kızla ilg ili m ittir; Je n se n tarafınd an , Y en i- G in e ’ye ait ad alard an b iri o lan C e ram ’d a kay d ed il m iştir. K ısac a şö y le ö z etlen eb ilir: M itse l z am anlard a, A m e ta ad ınd a b ir ad am av d ay k en b ir y ab an d o m uzu na rastlar. D o m uz kaçm ay a ç a lı şırken g ö ld e bo ğ ulu r. Bo y nu z u nu n ü stü nd e A m e ta b ir h in d istan c ev iz i bulur. O g ec e h in d istan cev iz in i d üşün- m it o l o ji, o n t o l o ji, t a r ih d e g ö rür v e ken d isin e o nu ekm esi iç in em ir v erilir, o d a ertesi g ün buyruğu y erin e g etirir. U ç g ün iç in d e b ir hin d istan c ev iz i ağ acı b ite r, b u nd an ü ç g ün so nra d a ç i ç e k açar. A m e ta ç iç e k ko p arm ak v e ken d isin e b ir iç e c e k haz ırlam ak iç in ağ aca ç ık ar. A m a. p arm ağ ını keser, kan ı d a ç iç e ğ in ü stü ne d am lar. D o kuz g ü n so nra, ç iç e ğ in üstü nd e b ir ço cu ğ u n , b ir kız ın d urd uğunu fark ed er. A m e ta o nu alır v e h in d istan c ev iz i ağ ac ın ın y ap rakla rıy la sarıp sarm alar. U ç g ü n iç in d e kü çü k kız g elin lik b ir g e n ç kız h alin e g elir, ad am d a o n a H an iu w ele ( “ h in d istan c ev iz i ağ ac ın ın d alı” ) ad ın ı v erir. Bü y ük M aro festiv ali sü resince H aniuv v ele d ans e d ile n alan ın m erkez ine y erleşir v e d o kuz g ec e b o y u n ca d ans ed en erkeklere arm ağ anlar d ağ ıtır. A n c ak d o kuz uncu gün e rk ekler alan ın o rtasın d a b ir çu ku r kaz arlar v e d ans sı rasınd a H an iw e le ’yi iç in e atarlar. Ç u ku ru n üstü ö rtü lü r v e ad am lar üstü nd e d ans ed erler. Ertesi g ün, H ainuv v ele’n in ev e d ö nm ed iğ in i g ö ren A m e ta o n u n ö ld ürü lm üş o ld u ğ u nu an lar. C esed i bulur, to p raktan ç ık arır v e p arç a p arç a d o ğrar, ko lları d ışınd a, b ü tü n p arç aları d eğ işik y erlere g ö m er. Bö y le c e g ö m ü le n p arç alar o z am ana kad ar b ilin m e y e n b itk ile rin , ö z ellikle d e, o tarih te n b eri in san ların b aşlıc a b e sin in i o lu ştu ran y u m ru ların o rtay a ç ıkm asın a y o l açar. A m e ta, H ain u w ele’n in k o lların ı başka b ir tan rısal v arlık-d ema o lan Sa te n e ’ye g ö türü r. Sate n e , b ir d ans alan ı üs tü nd e d o kuz burgulu b ir sarm al eğ ri tasarlay ıp çiz er v e tam o rtasın a y erleşir. H ain u w ele’n in ko llarıy la b ir kap ı o lu ştu rur, d ans ed en leri b ir aray a to p lar. “ M ad em ki ö l d ürd ünüz, d er o n lara, b e n artık bu rad a y aşam ak istem i y o rum . H atta h e m e n bu g ü n g id eceğ im . Şim d i siz in bu kap ıd an g eçip b an a d o ğru g elm eniz g erekiy o r.” G e ç m e yi b aşaranlar insan o larak kalırlar. Ö b ü rleri hay v anlara (d o m uz lar, kuşlar, b alık lar) ya d a c in le re d ö nü şü rler. Sate n e , y o k o lu şu nu n ard ınd an, in san ların b ir d aha o n u n la an c ak ö ld ü kten so nra rastlaşac akların ı h ab e r v erir v e Yery üzü’nd e y o k o lu r20. A d . E. Je n se n , p ro to -tarım la u ğ raşanların d in in in v e kafalarınd aki d üny a im g esinin an laşılm asın d a bu m itin ö n e m in i g ö sterm iştir. Bir tan rısal v arlık-d e- m a’n ın bug ünkü in san lığ ın A taları o lan d em a la r tara fın d an ö ld ü rü lm esi ( “ c e n n e te ö zgü” o larak kab u l e d ile m e y e c e k ) b ir çağ a so n v erip bug ün iç in d e y aşad ığım ız çağ ı b aşlatır. D em a’ lar in san o lu rlar, y ani c in siy e tli v e ö lü m lü v arlıklar d u ru m u na g elirler. Ö ld ü rü len tan rısal v arlık-d em a ise, kend i “ y arattık ları’ nd a (b e sin b itk ile ri, hay v anlar, v b .) o ld uğu kad ar d ö nüşü m g eçird iğ i ö lü ler e v in d e , ya d a kend i ö lü m ü y le kurm uş o ld uğu “ ö lü m ü n v aro lu ş b iç im in d e ” v arlığ ın ı sürd ürür. D e n ile b ilir ki tan rısal v arlık-d em a, v arlığ ın ı, an i ö lü m ü y le b aşlat m ış o ld uğu farklı v aro lu ş, y aşam b iç im le ri iç in d e “ giz ler” : Y an i y eraltı ö lü ler ü lkesind e, p arç alanm ış b e d e n in d e n d o ğ an b itk ile r v e hay v anlard a, c in se llik te , Y eryüzü’n d eki y eni y aşam b iç im in d e (y an i ö lü m lü o lm a d a). T an rısal v arlık-d em a’n ın an i ö lü m ü y alnız ca “ y ara tıc ı” b ir ö lü m d eğ ild ir, ay nı z am and a sü rekli o larak in san ların y aşam ınd a, h atta ö lü m lerin d e b ile v ar o lm a aracıd ır. Ç ü n kü insan, o n u n b ed en in d en d o ğ an b itk i ler v e h ay v an larla b e sle n m e k le g erç ekte tan rısal v arlık-d em a’n ın ö züyle b eslen m iş o lu r. Sö z g elim i H ain u w ele, in san ların yed iğ i h in d istan c ev iz in d e, y um ru lard a v e d o m uz lard a v arlığ ın ı sürd ürür. A n c ak , Je n se n ’in 21 d e ç o k iyi g ö sterm iş o ld uğu g ib i d o m uz un ö ld ü rü lm esi, H ain u w ele’n in ö ld ü rü lm esin in b ir “ te m sil” id ir. Y in e le n m e sin in d e bugün yery üz ünd e v ar o lan h e r şey in d o ğ m asına y o l açm ış o lan ö rn e k tan rısal ey lem i an ım satm ak tan başka b ir an lam ı y o ktu r. Pro to -tarım la u ğ raşanlar iç in d em ek ki “ işin ö z ü” bu ilk c in ay e tte y o ğ u nlaşm ıştır. D in se l y aşam d a, d o ğrusu nu sö y lem ek g erekirse, bu e y le m in an ım satılm asın d an ib aret o ld u ğ u na g ö re, e n büy ük g ü n ah, ilk ku tsal d ra m ın h erh an g i b ir b ö lü m ü n ü n “ u nu tu lm a” sıd ır. D in sel y aşam ın d eğ işik an ları sü rekli o larak da b a ş langıç z a m a n ı n g erçekleşm iş o lan o lay ı an ım satır v e b u nu y ap arken d e insan lara bu g ü n iç in d e y aşan ılan D ü n y a’n ın kutsal k ö k e n in e ilişkin b ilin c i ko ru m alarınd a y ard ım cı o lu r. Je n se n ’ in 22’ yazd ığı g ib i, e rg in le m e t ö ren le ri, d o ğ urm a y e te n e ğ in in , in san lar iç in , ilk m itsel c in ay e tte n kay n ak lan d ığ ını an ım satır v e ay nı z am and a ö lü m lü lü ğ ü n d o ğ urm a o lg u su nd an ay rılm az o ld uğ unu aç ık lığ a kav u ştu rur. O lü ’n ü n ö lü ler ü lkesin e y ap tığ ı y o lcu lu kla ilg ili o lan cena z e t ö renle ri y o lcu lu ğ u n, tan rısal v arlık-d e- m a’n ın y ap tığ ı ilk y o lcu lu ğ u n y in e le n m e sin d e n başka b ir şey o lm ad ığ ın ı an ım satır. A n c ak , b aşlıc a ö ğ ey i, ö z ellikle, tan rısal v arlık-d em a’n ın ö ld ü rü lm esi o lg usu nu n y in elen m esi o lu ştu ru r. da h a y v a nla rın k u rb a n lerle anım sanm asıd ır. İn s a n la rın k u rb a n ed ilm es i ya ed ilm esi d e ilk c in ay e tin tö re n K a n ib a liz m 23 d e, yum ru tü k e tim i n in altın d a y atan ay nı d ü şü ncey le, ö z ellikle d e şu ya d a bu b iç im d e, hep tan rısal v arlığ ın y end iğ i d ü şü ncesiy le aç ık lan ır. Bu n a g ö re, d insel tö re n le r anım sam a bay ram larıd ır. “ Bilm e k ” ana m iti (tan rısal v arlığ ın ö ld ü rü lm esi v e b u n u n so n u ç ları) ö ğ ren m ek v e artık h iç u nu tm am ay a ç a lışm ak d em ektir. K u tsala y ap ılan asıl sayg ısızlık, tan rısal ey lem in u nu tu lm asıd ır. “ H ata” , “ g ü nah” , “ ku tsala sayg ı sız lık” , in san ın bug ünkü y aşam b iç im in in tan rısal b ir ey lem in so nucu o ld u ğ u nu “ anım sam am ış o lm ak tır” . Sö z g elim i W em alelerd e, A y b ir tanrısal v arlık-d em a’d ır; y eni ay d ö nem in d e ad et gö rd üğü kabu l ed ilir v e üç g e c e b o y u nca gö rünm ez . İşte bu n ed en le d e kad ın lar regl o ld u kları sırad a te k b aşlarına ö zel ku lü b elere ç ekilirler. Bu y asağ ın çiğ n end iğ i h er d urum , b ir g ü nah ö d em e tö re n in e yo l açar. K ad ın, nüfuzlu erkeklerin bulund uğu kü lt ev in e b ir h ay v an g ö türü r, suçlu o ld uğunu kabul ed er v e ç ık ıp g id er. Erkekler h ay v anı ku rb an ed erler v e o nu kız artıp y erler. Bu ö ld ü rm e riti, ilk kan lı ku rb an o l g usunun y ani ilk c in ay e tin b ir anm a tö renid ir. “ A nım samamış o lm a g ü nahı, ö z el b ir y o ğu nluk la a nım s a y a ra k m antıksal b iç im d e cez aland ırılır. V e , b aşlan g ıç tan b eri g elen an lam ın d an d o lay ı kan lı ku rb an o lgusu, ö z ellikle y o ğ un o lan bu tü r b ir “ an ım sa(t)m ad ır.24” . A R T IK “ O N T O L O Jİ” D EĞ İL A M A “ T A R İH ” SÖ Z K O N U SU D U R Y ap ı aç ısın d an b ü tü n bu m itler, kö k e n m itlerid ir. Biz e, in san ın , b esin o larak k u llan ılan b itk ile rin v e h ay v an ların , ö lü m ü n, d in sel ku ru m ların (erg in lem e inişi - y asy o nları, gizli d ern ekler, k an lı ku rb anlar, v b .) b u g ü n kü d urum u nu n, in san ın tu tu m v e d av ran ışların ın k ö k e n in i açıklar. Bü tü n bu d in ler iç in , “ öz o lan ” D ü ny a’n ın Y aratılışı sırasınd a d eğ il d e d aha so nra, m itsel d ö n em in b e lli b ir n o ktasın d a kararlaştırılm ıştır. Bu ra d a h ep m itsel b ir Z am an söz ko nusu d ur, am a artık “ ilk ” o lan , “ ko z m o g o nik” o larak ad lan d ırılab ilec ek o lan b ir Z am an d eğ ild ir. “ Ö z o lan ” artık b ir o nt o lo jiy e (D ü ny a -g e rç e k o la n - v arlığ a n asıl u laştı, g eld i) d eğ il d e b ir T a ri h ’e bağ lıd ır. Bu ay nı z am and a h em tan rılar h em d e in san larla ilg ili b ir tarih tir, çü nkü in san ların A taları ile y aratıc ı, kad iri m u tlak v e ö lüm süz Tan rılard an başka tü rd en o lan D o ğ aü stü Y aratık lar tarafın d an o y n an an b ir d ram ın so nu cu d u r. Bu tan rısal V arlık lar b iç im d e ğ iştirec ek y ete n e k te d irle r; g e rç e k te n d e “ ö lü rler” v e b ir başka şeye d ö nü şü rler, an c ak bu “ ö lü m ” b ir y o k o lm a d eğ ild ir, tam o larak o rtad an kalkm az lar am a v arlık ları n ı, y arattıkları şey lerd e sürd ü rürler. D ah a d o ğrusu, M it sel A talar tarafın d an ö ld ü rü lm eleri y alnız ca o n ların v a ro luş b iç im le rin i d eğ il am a in san ların k in i d e d eğ iştir m iştir. İlk c in ay e tte n b eri dem a türü tan rısal V arlık lar la in san lar arasınd a sağ lam b ir bağ ku ru lm uştu r. Şim d i aralarınd a b ir ç e şit “ u y u şm a” v ard ır: İn san T a n rı’yla b eslen ir v e ö lm e kle o n a ö lü le r ü lkesind e kav uşu r. Bu n lar ilk d o ku n aklı v e ac ık lı m itlerd ir. D ah a so n raki kü ltü rlerd e - “ u staların kü ltü rü ” o larak ad lan d ırı lan şey, ç o k d ah a so n ra d a Eskiçağ d aki Y ak ın D o ğ u’n u n k e n t k ü ltü rle ri- d ah a başka d o ku n aklı v e şid d e te d ay alı m ito lo jile r g elişe c e k tir. Bu k itap ta b u n ların tü m ü nü in c e le m e k söz ko nu su d eğ ild ir. Bu n u n la b irlik te , g ö ksel v e y aratıc ı Y ü c e V arlık , d insel e tk in liğ in e an c ak kim i kırsal kü ltü rlerd e (ö z ellikle T ü rk -M o ğ o llar’d a) v e M u sa’n ın te k tan rıc ılığ ın d a, Z erd ü şt’ü n refo r m u nd a v e İslam d in in d e y en id en kav u şur. A d ı an ım sansa b ile -M e z o p o tam y alıların A n u ’su, K e n an ü lke sind e o tu ran ların El’ i, V ed a H in d u ların ın D y au s’u, Y u n an lıların U ran o s’u -Y ü c e V arlık , artık d in sel y aşam d a ö n e m li b ir ro l o y n am am aktad ır v e m ito lo jid e yetersiz b ir b iç im d e tem sil ed ilir (k im i z am an d a h iç y o ktu r; sö z g elim i D y au s). U ran o s’u n “ p asifliğ i” v e d e u s o tio s us o lm ası, m ad d esel ya d a c isim sel o larak, o n u n iğd iş e d il m esiy le aç ık lan ır: O “ güçsüz” o lm uş v e D ü n y a’d a d a o lu p b ite n e karışam az d uru m a g elm iştir. V e d a’n m yay g ın o ld uğu H in d istan ’d a D y au s’u n y erin i V aru n a alm ış tır, am a o d a, V işn u v e Şiv a ’n ın ö nü nd e tü m ü y le sili nip g itm ey i b e k le rk e n g e n ç v e sav aşçı b ir tan rı o lan İn d ra’n ın ü stü nlüğ ünü kab u l ed er. El, ö n c e liğ i B a ’al’e b ırakır, tıp kı A n u ’n u n M ard u k’a y ap tığ ı g ib i. M ard u k’u n d ışınd a, b ü tü n bu y üce T an rılar te rim in tam an lam ıy la artık “ y aratıc ı” (y a d a “ y arad an” ) d eğ ild irler. O n lar D ü n y ay ı y aratm am ışlar, y alnız ca d ü z enlem işler v e o rad a d üzen v e v erim liliğ i sürd ürm e so ru m lu luğ u nu ü stlenm işlerd ir. H er şey d en ö n c e o nlar, sö z g elim i Z eus ya d a Baal g ib i D ö lley ic ilerd ir, Y er tan rıç alarıy la y ap tıkları ku tsal e v lilikle rle , tarlaların v e rim liliğ in i v e ü rü nü n b o llu ğ u nu sağ larlar25. M ard u k’u n kend isi d e, d ün y a nın, bu bu g ü n v aro ld uğ u b iç im iy le Ev re n ’ in y aratıc ı sın d an başka b ir şey d eğ ild ir. Bu d ü ny ad an ö n c e - a k ış k an ö z elliğ ind e o ld uğu, b ir ko z m o s d eğ il d e b ir O k y a nus o ld uğu iç in b iz lerin n ered ey se h iç d ü şü nem ey ece ğ im iz - başka b ir “ D ü n y a” v ard ı: Bu T iam at v e K o c ası n ın eg em en liğ in d e b u lu nan , ü ç kuşak T a n rı’n ın y aşa d ığı D ü n y a’yd ı. Bu kısa b ilg iler y eterlid ir sanırız . A sıl b elirtilm esi g ereken , ilk tarih sel u y g arlıklara d en k d üşen A v ru p aA sy a ç o k tan rıc ılığ ın a ö zgü büyük m ito lo jile rin , g id e rek, D ü n y a’n ın Y aratılm asın d an s o n ra , h atta in san ın y aratılm asın d an (y a d a o rtay a ç ık m asın d an ) so n ra n e ler o lu p b ittiğ iy le ilg ilen d iklerid ir. Şim d i artık T a n rıla rın y arat t ık larıy la d eğ il d e b a ş la rına g e l e n l e rl e ilg ile n il- m ekted ir. Kuşkusuz h e r z am an h e r tan rısal serü v end e az ç o k b e lli o lan “ y aratıc ı” b ir ö z ellik v ard ır - am a g i d erek d ah a ç o k ö n e m li d urum a g elen şey, artık bu se rü v e n in so nu cu d eğ il am a o nu ■o lu ştu ran d ram atik o lay lar d iz isid ir. Ba’al’ in, Z eus’u n, İn d ra’n ın sayısız se rü v en leri ya d a h erb iriy le ilg ili tan rılar d ü ny asınd aki b e n z e rle rin in serü v enleri e n “ se v ile n ” m ito lo ji te m ala rın ı tem sil ed erler. Bu rad a b ir d e c in ay e t ya d a kaza so nu cu ö le n v e b a zen d e d irilen g en ç T an rıların (O siris, Tam m u z , A ttis, A d o n is, v b .) ya d a C e h e n n e m ’e in e n b ir T a n rıç a ’n ın (İştar), v ey a o ray a inm ey e z o rlanan tan rısal b ir Kız ’ ın (Pe rse p h o n e ) d o ku n aklı m itle rin d e n d e söz ed elim . Bu “ ö lü m ler” tıp kı H ain u w ele’n in k i g ib i, b itk i ö rtü sü y le b e lli b ir ilişki iç in d e o lm aları b ak ım ın d an “ y aratıc ı” d ırlar. Bu an i ö lü m lerd en b irin in y a d a b ir tan rısal v arlı ğ ın C e h e n n e m ’e in m esi o lg u su nu n ç ev resin d e d aha so n raları “ G iz li ö ğ re tile r v e g eçiş tö re n le ri” n e d ay alı d in ler (G iz e m 26 d in le ri) o lu şac aktır. A m a söz ko nu su ö lü m ler, d o ku n aklı o lm aların a karşın z eng in v e ç e şit lilik g ö steren m ito lo jile rin d o ğ m asına y o l açm am ıştır. Ö le n v e (k im i z am an) d irile n bu T an rılar, tıp kı H ain u w ele g ib i d ram atik y az g ılarını bu an a o lay b ö lü m ü nd e tü ketm iştir. V e , tıp kı H an iu w ele g ib i, ö lü m leri in san lık d urum u iç in b ir an lam taşır: Bitk i ö rtü sü y le ilg ili tö re n le r (O siris, Tam m u z , Pe rsep h o n e, v b .) ya d a inisiy a s y o n ku ru m lan (G iz e m le r) bu trajik o lay ın so nu nd a o rtay a ç ıkm ıştır. Bü y ü k m ito lo jile r -H o m e ro s v e H esio d o s g ib i şair ler v e M ah ab h arata’n ın ad ı b ilin m e y e n o z anları tara fın d an b en im sen m iş o lan lar, ya d a ritü elle rle ilg ili k işi ler v e ilah iy atç ılar tarafın d an h az ırlanm ış o lan lar ( tıp kı M ısır’d a, H in d istan ’d a v e M ez o p o tam y a’d aki g ib i)— T an rıların g estalarının an latılm asıy la g id erek d aha ara n ır d urum a g elm iştir. T a rih ’ in b e lli b ir an ’ ınd a d a, ö z el likle Y u n an istan ’d a v e H in d istan ’d a am a ay nı z am and a M ısır’d a d a se ç k in b ir to p lu lu k bu ta nrılarla ilgili t a rihle ilg ilenm em ey e b aşlam ış v e (Y u n an istan ’d a o ld uğu g i b i) t anrılara in an d ık ların ı ile ri sü rm ekle b irlik te artık m itlere inanm az o lm u şlard ır. “ M İT Y IK IM F’N IN B A ŞL A N G IC I Sö z ü nü ettiğ im iz o lay , d in le r tarih in d e b ilin ç li v e b elirg in b ir “ m it y ık ım ı” sü re c in in b ilin e n ilk ö rneğ id ir. Kuşkusuz, arkaik kü ltü rlerd e b ile, b ir m itin d insel an lam d an b o şald ığ ı, efsane ya d a ç o c u k m asalı d u ru m u na g eld iğ i d e o lurd u, am a d aha başka m itler g e ç e rlilik le ri n i ko rurd u. H er d urum d a, So k rate s ö n c e si Y u n an ista n ’ ınd a v e U p an işad ların H in d istan ’ ınd a o ld uğu g ib i, b irfn c i d ereced e ö n e m li v e so n u ç ların ın kestirilem ez o ld u ğu kesinleşm iş b ir kü ltü r o lg usu söz ko nu su d eğ ild i. G e rç e k te n d e bu “ m it y ık ım ı” sü rec in d en so nra, Y u n an ve Brah m an m ito lo jile ri, ilg ili se ç k in to p lu lu klara ataları iç in c an lan d ırd ıkları şey leri canland ıram az d u ru m a g elm işlerd i. Bu se ç k in to p lu lu klar iç in “ öz o lan ”. T an rılarla ilg ili tarih kesitin d e d eğ il d e bu tarih te n h e m e n ö n c e g elen “ e n eski d urum ” d a aranm alıy d ı. Bu rad a, tan rılarla ilg i li tarih o larak, m ito lo jin in ö te sin e g eçm ek iç in v e g er ç e ğ in iç in d e n fışkırd ığ ı ilk kay nağ a u laşm ak iç in , V arlık ’ ın d ö ly atağ ını sap tam ak iç in h arc an an b ir ç ab an ın v ar o ld uğ unu gö rüyo ruz. Felsefi sp ekü lasy o n, kay nağ ı, k ö k e n i, a rk h e 21’yi ararken, kısa b ir süre iç in ko z m o g o n i ye y enid en kav u şm uştur; artık ko z m o g o ni m iti d eğ il d e b ir o n to lo ji so ru nu söz ko nu su o lm uştur. G ö rü lü y o r ki, “ öz o lan ” a inanılm az b ir g eriy e d ö nü ş le u laşılır: Bu , ritle r y o lu y la eld e e d ile n bir re gre s s u s d e ğ il am a d üşünsel b ir çab ay la g e rç e k le ştirile n b ir “ g eriy e d ö nü ş” tür. Bu b akım d an , ilk felsefi sp ekü lasy o nların m ito lo jile rd e n kay n akland ığ ı sö y len eb ilir: Siste m li d ü şü n c e, ko z m o g o n ilerin söz e ttiğ i “ m u tlak b aşlan g ıç ” m n e o ld uğ unu an lam ay a v e kav ram ay a, D ü n y an ın Y ara tılışı ile ilg ili gizi, kısacası V arlık ’ ın o rtay a ç ık ışın d aki gizi ay d ınlatm ay a çalışır. A n c ak Y u n an d in in d e “ m it y ıkım ı” n ın , o n u n y anı sıra d a So k rate s v e P lato n ile b irlik te kesin v e sistem li fe lse fe n in başarıy a u laşm asın ın m itsel d ü şü ncey i tam o larak y ıkam ad ığ ı g ö rü lec ektir. Z aten , “ k ö k e n ” say g ın lığı y itip g itm ed iğ i, v e b a ş la ngıç z a m a nınd a ney -ü stü b ir D ü ny a’d a - o lu p b ite n i unutm a - y a d a d ed a b ilg iy e y a d a kurtu lu şa erişm ed eki b aşlıc a en g eli o luşturd uğ u sü rece, m itsel d ü şü n c en in kö klü b ir b iç im d e aşılm asın ı tasarlam ak g üçtür. P lato n ’u n bu arkaik d ü şü nce b iç im in e n e kad ar b ağ lı o ld uğ unu g ö receğ iz . A y rıc a A risto te le s’in ko z m o lo ji sind e d e say g ınlığ ını ko ru y an m ito lo ji te m aların ın v ar lık ların ı sürd ü rd ükleri d e b ir g erçektir. En so n tan rı alaşağ ı ed ilm iş, m itle ri d e ç o c u k m asal ları d üz ey ine d üşm üş o lsa b ile Y u n an d ü şü ncesi, büyük b ir o lasılıkla m itsel d ü şü nc ed en kend i o lan aklarıy la ku rtu lm ay ı b ec erem em iş o lm alıd ır. Ç ü n kü b ir y and an Y u n an felsefi d ü şü ncesi m itse l d ü şü n c en in ö z ünü, şey lerin so nsuz g eriy e d ö nü şü nü , ko z m ik v e in san la ilg ili y aşam ın ç ev rim sel im g esini kab u l ed iy o r, ö te y and an d a, Y u n an anlay ışı T a rih in b ilg i nesn esi o lab ile c e ğ in i d üşünm üyo rd u. Y u n an d ü ny asın ın fiz ikçi v e m etafiz ikç ile ri, m itsel d ü şü n c en in b irk aç o lu ştu ru cu , y ap ıc ı te m asını g eliştirm iştir: Bu n lar k ö k e n in , a rk h e n in ö n em i; “ öz o lan ” ın in san v arlığ ın d an ö n c e g elm esi; b e lle ğ in o y nad ığ ı kesin ro l, v b ’d ir. Elb e tte bu d urum , Y u n an m i ti ile felsefe arasınd aki d ev am lılığ ın ko p u klu ğ a u ğ rad ı ğı d u ru m ların b u lu nm ad ığ ı an lam ın a g elm ez. A m a fe l sefi d ü şü nc enin, ko z m ik g erçekliğ e v e in san y aşam ına ö zgü m itsel im g ey i ku llanm ış v e uz atm ış o lab ile c e ğ i ç o k iyi an laşılm aktad ır. M it, T a rih ’ in keşfed ilm esiy le, d aha d o ğrusu Y ahu d iH ıristiy an d ü ny asınd a tarih b ilin c in in u y anm asıy la v e b u nu n H eg el v e ard ıllarınd a g elişm esiy le, in san ın v a ro lu şu ile tem sil e d ile n D ü n y a’d a bu y eni v ar o lm a b i ç im in in tam o larak ö z ü m lenm esiy le aşılab ilm iştir an c ak. N e v ar ki, m itsel d ü şü n c en in y ıkıld ığ ını sö y lem ek te kararsız k alın ır. A z ilerid e d e g ö receğ im iz g ib i, bu d ü şü nce, kö kü nd en d eğ işm iş o ld uğu h ald e ( e lb e tte ç o k iyi b ir b iç im d e g iz lenm iş d eğ ilse), v arlığ ın ı sürd ürm ey i başarm ıştır. İşin d aha ilg in ç y anı d a v arlığ ın ı ö z ellikle tarih y az ım ınd a d a ko ru m asıd ır. m it l e r in ö z e l l ik l e r i N O TLA R 1. H o m o re lig io su s: “ D in d ar, d in d u y g usu o la n in sa n ” an la m ın d a L a tin c e d ey iş. ( Ç .N .) 2. D e u s o tio s u s : “ Etk isiz , y ansız , ö n e m siz , ilg isiz T a n r ı” an la m ın d a L a tin c e d ey iş. ( Ç .N .) 3 . T rait â d' histoire des relig ion s, s. 5 3 v e ö te si. 4. T rait â, s. 5 5 . 5. T rait â, s. 5 5 . 6 . T rait â, s. 5 5 - 5 6 . 7. Bkz . T rait â, s. 6 8 v e ö te si. 8. T rait â, s. 5 6 . 9 . Bu a lın tı m e tin iç in d e İta ly a n c a o larak v e rilm iştir: “ c o m e asso lu to , n o n h a c h e far c o n n o i” . ( Ç .N .) 10. J. G . Fraz er, T h e W o r s hip o fN a t u r e ( L o n d ra, 1 9 2 6 ) , s. 6 3 1 . 11. Fran sız c a m e tin d e b u a lın tın ın E ski A h it’ te n y ap ıld ığ ı y e rin 1. Sa m u e l, X III, 10 o ld u ğ u b e lirtilm iştir; d o ğ ru su I. Sa m u e l, X II, 10 o la c a k tır; d ü z e lte re k v eriy o ru z . ( Ç .N .) 12. Bu n u n la b irlik te A v u stra ly a ’d a d a deu s o tio su sların b ilin d iğ in i e k le y e lim ; bkz . T rait â, s. 5 0 . 13. R o n a ld M . Be rn d t, D jan g g au ıu l. A n A bo r ig in al C u lt o f N o r t h E as t e m A m h e m L an d (N ev v Y o rk , 1 9 5 3 ) , s. 1 3 9 - 1 4 1 - A y rıc a bkz . N ais s an c e s m y sticju es, s. 1 0 6 , g e n ç le ri y u tan v e o n la rı ö ld ü re n p i to n L u ’n in g u ’n u n m iti. İn sa n la r o n u ö ld ü rd ü le r, am a so n ra d a k e n d isin i te m sil e d e n b ir a n ıt d ik tile r: A n ı t, K u n ap ip i g iz li tö re n le rin d e ro l o y n ay an ik i rit d ire ğ in d e n o lu şu r. 14- D in g o : A v u straly a y ab an k ö p e ğ i. ( Ç .N .) 15. R . P id d in g to n , b kz . M y th e s, r iv e s et m y stğ res, s. 2 5 7 v e ö te si. m it o l o ji, o n t o l o ji, t a r ih 16. E. A n d e rso n , M y t hes , r iv e s e t m y stSres, s. 2 7 3 . 17. N ais s an c e s m y sticju es, s. 6 0 . 18. Bkz . N ais s an c e s m y st iqu es, s. 1 0 6 . 19. A d . E. Je n s e n , M y thes e t c u lt es c h e z les p eu p les prim it ifs ( ç e v . M . M e tz g e r v e J. G o f f in e t, Paris, 1 9 5 4 ) , s. 1 0 8 . 2 0 . A d . E. Je n s e n , D as relig iöse W e lt bild e in e r fr ü h e n K u lt u r ( Stu ttg a r t, 1 9 4 8 ) , s. 3 5 - 3 8 ; a y rıc a bkz. Jo s e p h C a m p b e ll, T h e M as ks o f G o d: P rim it iv e M y t ho lo g y ( N e w Y o rk , 1 9 5 9 ) , s. 1 7 3 - 1 7 6 . Bu m itse l m o tif in y ay ılm asıy la ilg ili o la ra k b kz . G u d m u n d H a tt, “ T h e C o rn M o th e r in A m e ric a an d İn d o n e sia ” ( A n t h r o p o s , X L V I, 1 9 5 1 , s. 8 5 3 - 9 1 4 ) - H e rm a n n B a u m a n n ’ ın y ap tığ ı itiraz lar (b kz . D as d o p p elt e G e s c h le c h t , B e rlin , 1 9 5 5 ) . A d . E. Je n s e n ta ra f ın d a n “ D e r A n f a n g d es Bo d e n b au s in m y th o lo g isc h e r S i c h t ” ( P aid e u m a, V I, 1 9 5 6 , s. 1 6 9 - 1 8 0 ) b a şlık lı m ak ale sin d e ta rtışılm ıştır. A y rıc a bkz . C a r i A . Sc h m id z , “ D ie P ro b le m a tik d e r M y th o lo g e m e ‘ H ain u v v ele’ u n d ‘ P ro m e th e u s’ ” ( A n t h r o p o s , L V , 1 9 6 0 , s. 2 1 5 - 2 3 8 ) . 2 1. Bkz . M y thes e t c u lt es c h e z les p e u p le s prim it ifs, s. 189 v e ö te si. 2 2 . A y .y . 2 3 . K a n ib a liz m : Ö z e llik le d in se l in a n ç la rd a n ö tü rü in san e ti y e m e ad e ti. ( Ç .N .) 24- A . g . y . , s. 2 2 5 . 25. Bkz . T rait â d ’ histo ire des relig ion s, s. 6 8 - 9 0 . 2 6 . Y a d a m isterli v e y a m ^ stc rialı d in le r; in a n ç sah ip le ri, g ü n ah lard an k u rtu lm ay ı, ö b ü r d ü n y ad a m u tlu lu ğ a k av u şm ay ı b u g iz li k ü ltü n sağ lay ac ağ ın ı k ab u l e d e rle r, e n y ü c e v e e n k u tsal g ö re v le rd e n b i rin in d e tö re n le ri g iz lic e y ap m ak o ld u ğ u n a in a n ırla rd ı. ( Ç .N .) 2 7 . A r k h e : “ K ö k e n ” , “ b a ş la n g ıç ” , “ te m e l” a n la m la rın d a Y u n a n c a sö z c ü k. ( Ç .N .) Y ED İN C İ BÖ L Ü M ANIMSAMANIN VE UNUTMANIN MİTOLOJİSİ Y O G A U S T A S I K R A L İÇ EY E Â ŞIK O L U N C A M atsy en d ran at v e G o rak n at, H in t O rtaç ağ ı’n ın e n tan ın an yo ga u staları arasınd a y er alır. Büyüy e d ay alı b aşarıları ç o k z eng in b ir d estan y az ın’ ın ın d o ğ m asına y o l açm ıştır. Bu m ito lo ji fo lklo ru n u n b aşlıc a b ö lü m le rin d en b irin i M atsy e n d ran at’ ın u nu tkan lığ ı o lu ştu rur. En b ilin e n v ary an tların d an b irin e g ö re, bu y o g a ustası Se y lan ’d a bu lu nd uğ u b ir sırad a K raliçey e âşık o lu r v e ken d i kim liğ in i tü m ü y le u nu tarak o n u n saray ına y erle şir. Bir N ep al v ary an tın a g ö re d e M atsy en d ran at şu k o şu llar altın d a iğ v ay a kap ılm ıştır: Bed en i ç ö m ez in in k o ru m ası altın d ay ken ruhu y en i ö lm üş o lan b ir k ralın c e sed ine g irm iş v e o nu d iriltm iş. Bu , y o g acılara ö zgü ç o k iyi b ilin e n “ b aşkasın ın b e d e n in e g eç m e” m uciz esid ir; azizler d e kim i z am an, şe h v e ti k irlen m ed en tan ım ak iç in bu y o la başv uru rlar. So n o larak, G o rak ş av ijay a ad lı şiire g ö re M atsy en d ran at, K ad ali ü lkesind e kad ın lara tu tsak d üşm üştür. G o rak n at, M atsy en d ran at’ ın tu tsak o ld uğu nu ö ğ re n in c e u stasının ö lü m e m ahkû m o ld uğunu anlar. Bu nu n ü stü ne Y am a krallığ ın a in er, yazgılar k itab ın ı in c eler, g urusunun g eleceğ iy le ilg ili sayfayı bulur, üstü nd e d ü z eltm eler yap ar v e gurunun ad ını ö lü ler listesin d en siler. “ So n ra, K ad ali’d e, d ansö z kılığ ınd a M atsy en d ran at’ ın huzu ru na ç ıkar v e g iz em li şarkılar sö y ley erek d ans e t m ey e ko y ulur. M atsy end ranat yav aş yavaş g erçek k im li ğ in i an ım sar. “ T e n se l y o l” u n ö lü m e g ö tü rd ü ğ ü nü , 'u n u tm a’sın ın d a aslınd a, g erçek v e ö lüm süz o lan k e n d i d o ğ asını u nu tm a o ld uğ unu v e ‘ K ad ali’n in büyüsü’n ü n d ind ışı y aşam ın serap larını o lu şturd uğ unu an lar” '. G o rak n at o nu y o g a y o lu n a y en id en d ö nm ey e v e b ed e n in i “ y e tk in ” kılm ay a zo rlar. O n a, ö lüm süzlüğü az d aha e lin d e n k aç ırm asın a n ed en o lac ak o lan “ u nu tm a’ ya D u rg a’n ın y o l aç tığ ın ı an latır. G o rak n at, bu b ü y ü nün “ D o ğ a” (y an i D u rg a) tarafın d an insan o ğ lu n a y ö n e ltil m iş o lan so nsuz c e h ale tin uğursuzluğunu sim g eled iğ ini e k le r2. Bu m itsel tem a şu ö ğ elere ind irg enir: 1. M an e v i b ir usta, b ir kraliç ey e âşık o lu r y a d a kad ın lar tarafın d an tu tsak ed ilir; 2. H er iki d urum d a d a fiz iksel b ir aşk h e m en an ın d a U sta’d a b e lle k y itim in e y o l açar; 3. T ilm i zi k en d isin i b u lu r v e d eğ işik sim g eler (d anslar, gizli işa re tle r, g iz em li b ir d il) arac ılığ ıy la o n u n b elleğ e, y ani k im liğ in in b ilin c in e kav u şm asına y ard ım cı o lu r; 4. U sta ’d aki “ u nu tm a” ö lü m e b en z etilir v e b u nu n tersin e “ u y anm a, ay rılm a” , a n a m n e s is 3, b ir ö lü m süzlük ko şulu o larak b elirir. A n a m o tif -Y aşam ın iç in e d alm an ın y o l aç tığ ı b e l lek y itim i-tu tsaklık , v e b ir ç ö m ez in g iz em li işaretleri v e sö z leriy le g e rç e k le ştirile n î n c i ’ n i n îlahis i’n d e a n a m n e s is - b e lli b ir ö lçü d e su n u lan “ K u rtarılan k u rta rıc ıy la il g ili o ü nlü g no stik m iti an ım satır. İlerd e d e g ö receğ im iz g ib i H in t d ü şü ncesi ile g no stisiz m in 4 bazı ö z ellikleri arasınd a d ah a b aşka b en z erlikler d e v ard ır. A n c ak , şu an k i d urum d a, g no stik b ir e tk in in bu lu nd u ğ u nu v ar say m ak p ek d e g erekli d eğ ild ir. M atsy e n d ran at’ın tu t saklığ ı v e u nu tm ası tü m H in t d ü ny asına özgü b ir m o tif o lu ştu ru r. H er iki aksilik d e tin in (K e n d i[lik ], kim lik; at m an, p u ru ja) y aşam lar ç e v rim in e d ü şm esini, d o lay ı sıy la d a K e n d i(lik ) b ilin c in in y itirilm e sin i c isim sel (y a d a m ad d esel) o larak aç ıklar. H in t y az ınınd a, in san lık ko şu lu nu b e lirtm e k iç in b ağ la(n )m a, z in c irle (n )m e , tu tsaklık ya d a u nu tm a, b ilg isiz lik, uyku im g eleri h iç b ir ay rım g ö z etilm ed en k u llan ılır; b u na karşılık, in san lık ko şu lu nu n o rtad an kald ırılm asın ı (y a d a aşılm asın ı), ö zgürlüğü, kurtulu şu (m o k s a , m u k t i, n irv a n a , v b .) a n lat m ak iç in , b ağ lard an ku rtu lm a, ö rtü n ü n y ırtılm ası (y a d a gö zleri ö rte n b ağ ın ç ık arılm ası) v ey a b e lle k, an ım sa(t)m a, ay rılm a, u y an (d ır)m a, v b. im g eleri ku llan ılır. H İN T D Ü N Y A SIN IN U N U T M A V E A N IM SA M A İLE İL G İL İ SİM G E C İL İĞ İ D iga n ik a y a (I, 1 9 - 2 2 ) , “ b e lle k le rin i y itird iklerin d e v e b e lle kle ri karm akarışık o ld u ğ u nd a “ T an rıların g ö k yüzü nd en d ü ştü ğünü sö y ler; b u n u n tersin e, u nu tm ay an T an rıların k i d eğ işm ez , so nsuzd ur, d eğ işikliğ i tan ım a y an b ir d o ğ aları v ard ır. “ U n u tm a” “ uyku ” d em ektir, am a ay nı z am and a k e n d in i y itirm ey e y ani y ö nü nü şa şırm ay a, “ d ü şü ncesiz liğ e” d en k d üşer. (g ö z lerin b ağ lı o lm ası) d e Ç a n d o g y a - U p a n iş a d ’d a ( V I, 14, 1-2) b ir ad am ın , g ö z leri bağ lı o larak, hay d u tlar tarafın d an o tu r d uğu k e n tte n u zaklara g ö tü rü lü p ıssız b ir y ere b ırak ıl m ası an latılır. A d am b ağ ırm ay a başlar: “ Bu ray a g ö z le rim b ağ lı o larak g etirild im ; burad a g ö z lerim bağ lı o la rak b ırak ıld ım !” Bu n u n ü stü ne b iri ç ıkar, o n u n g ö z le rin d eki b and ı ç ekip alır v e kend isin e yaşad ığı k e n tin h an g i y ö nd e o ld u ğ u nu sö y ler. A d am b ir kö y d en ö b ü rü n e y o lu so ra so ra e v in e d ö nm ey i başarır. İşte tıp kı b u n u n g ib i, d iye d ev am ed er m e tin , gö rgülü, b ilg ili b ir us tası o lan d a c e h ale t b an d ın d an ku rtu lm ay ı b aşarır v e so nu nd a y etkin liğ e ulaşır. San k ara, Ç a rıd a g y a - U p a n i ş a d b ö lü m ü , ç o k b ilin e n m e tn in d e n alın an bu b irk aç sayfad a y o ru m lam ıştır. San k ara, hırsız lar tarafın d an V arlık ’tan uz aklara ( a t m a ri 'B ra h m a n ’ d an u z aklara) k aç ırılan v e şu b e d e n in k ap an ın a kısılan ad am la ilg ili o larak d a o lay ların ay nı b ö y le o lu p b ittiğ in i an latır. H ırsız lar, “ say g ınlık v e kusur” a ilişkin sah te fikirleri v e d aha başka şey leri tem sil ed er. A d am ın g ö z leri d e bo ş hay al, ku ru ntu b ağ ıy la b ağ lan m ıştır, karısın a, o ğ lu na, arkad aşına, sü rü lerine, v b ’n e ö z lem d uy m ası d a o nu en g eller. “ Be n filan c an ın o ğ lu y um , m u tluy um ya d a m utsuz, akıllıy ım ya d a ap tal, d ind arım , v b. N asıl y aşam alıy ım ? K aç ış y o lu nered e? Ku rtulu şum n ered e? ” K o rku n ç b ir p usuya d üşm üş o lan ad am , g erçek V a rlık ’ ın ( B ra h m a n - a t m a n ) b ilin c in d e o lan kişiy e rastlad ığ ı an ’a kad ar işte b ö y le d üşünür; k ö le lik te n ku rtu lm uş, m u tlu b iri o lan v e ay rıc a b aşkaları n a karşı sem p ati b esley en bu kişid en, b ilg in in y o lunu v e d ü ny anın g e ç ic iliğ in i, bo şluğ unu ö ğ ren ir. Bö y le lik le kend i bo ş h ay alle rin in tu tsağ ı o lm uş o lan ad am d ü n yay la ilg ili şey lere b ağ ım lılık tan ku rtu lu r. İşte o z am an kend i g erçek v arlığ ın ı tan ır, sand ığ ı g ib i y ö nü nü şaşır m ış b ir serseri o lm ad ığ ın ı anlar. T e rsin e , k e n d isin in d e, V arlık ’ ın o ld uğu şey o ld u ğ u nu an lar. Bö y le c e c e h ale tin ( a v id y a ) y arattığ ı bo ş hay al b ağ ın d an g ö z leri ku rtu lm u ş o lu r v e o d a, e v in e d ö n e n G an d ara’ lı ad am g ib i o lm uş, y ani a t m a n 'ı b u larak n eşe v e d in g in lik le d o lm u ştu r5. K e n d i(lik )d e k i usa ay kırı d urum u an laşılır kılm ay a ç alışırk e n H in t sp ekü lasy o nu nu n y ararland ığ ı klişeler ç o k iyi fark e d ilm ekted ir. Z am ansal v arlığ ın ın y arattığ ı v e b esled iğ i bo ş h ay allerle şaşkına d ö n e n K e n d i(lik ) [a t m a n ], D ü n y a’d a, an c ak g ö rü n ü ş t e b ağ ım lı o ld u ğ u nu keşfettiğ i g ü ne kad ar bu “ c e h a le t” in so n u ç ların a k atla nır. Sam ky a v e Y o g a d a b enz er b ir y o ru m su nar: K e n d ilik ) [p ruja] an c ak g ö rü nü şte d e n e tim altınd ad ır, kurtulu ş ( m u k t i ) d a, ken d i so nsuz ö z g ürlüğ ünün n e v a rm a k t a n b ilinci başka b ir şey d eğ ild ir. “ A c ı ç e k tiğ im i sa nıy o ru m , d e n e tim altın a alınd ığ ım ı sanıy o ru m , ku rtu luşa u laşm ak istiy o ru m . Bu ‘b e n ’ in, M ad d e ye ( p ra k t ri ) ilişkin b ir ü rün o ld u ğ u nu anlad ığ ım an d a - ‘ ay ıld ığ ım ’ iç in - b ird en tü m v aro lu şu n, y alnız ca b ir ac ılı an lar z in c iri o ld u ğ u nu v e g erç ek tin in ‘ k işilik te k i’ d ram ı ‘so ğ uk k an lılık la se y re ttiğ in i’ an larım 6” . Sam ky a-Y o g a iç in o ld uğu kad ar V e d an ta iç in d e kurtu lu ş b ir “ ay ılm a’ ya ya d a b aşlan g ıç tan b eri v ar o lan , am a b ir tü rlü g e rçe k l e ş t irile m e y e n b ir d u rum u n b i lin c in e v arılm asın a b en z e tile b ilir. En so n kerted e, k en di k e n d in i t a n ım a m a o lan “ c e h a le t” , kim i b akım lard an g erçek K e n d i( lik ) ’ i (a t m a n , p u ru ş a ) ‘ u nu tm a ya b en z e tile b ilir. Mcrya’n ın ö rtü sü nü y ırtm akla ya d a c e h ale ti o rtad an kald ırm akla kurtu lu şu o lan ak lı k ılan “ b ilg e lik ” ( j n a n a , v idy a, v b .) b ir “ u y anm a”d ır. U y an an lar arasın d a e n y e tkin o lan Bu d d h a’d ır; o m u tlak o larak h e r şeyi b ilm e y e te n e ğ in e sahip tir. Bu nu d ah a ö n c e k i b ir b ö lüm d e g ö rm ü ştü k. Ö b ü r b ilg eler v e y o g iler g ib i Bu d d ha d a d ah a ö n c e k i y aşam larını, v aro lu şların ı anım sıy o rd u . A m a Bu d d ha’y la ilg ili m e tin le rd e , b ilg e le rin v e y o g ile rin b e lli say ıd a b az en d e ç o k say ıd a y aşam ı b ilm ey i b a şarm aların a karşılık, tüm ünü b ile n in y alnız ca Bu d d ha o ld uğu b elirtilir. Bu d a h e r şeyi b ilm e n ite liğ in i y alnız c a Bu d d h a’n ın taşıd ığ ını sö y lem e b iç im id ir. ESK İ Y U N A N ’D A “ U N U T M A ” V E “ A K IL D A T U T M A ” P lo tin o s “ A n ım sam a, u nu tm u ş o lan lar iç in d ir” d iye y az m ıştı (E n n e a d e s , 4, 6, 7). Ö ğ retisi P lato n ’cud u r. “ U nu tm u ş o lan lar iç in an ım sam a b ir erd em d ir; am a y e tk in o lan lar h iç b ir z am an g erçeğ in g ö rü ntü sü nü y i tirm ez ler v e o nu anım sam ay a g ereksin im leri y o ktu r” ( P h a id o n , 249, c , (m n e m e ) ile anım sam a d ,). v ard ır. Bu d d h a’n ın D em ek ki b ellek, akıld a tu tm a (a n a m n e s i s ) D ig a n ik a y a ’ d a arasınd a b ir fark sö zünü e ttiğ i v e b e l lekleri karm akarışık o ld u ğ u nd a g ö klerd en d üşm üş o lan tan rılar, in san o larak y en id en d irilirler. A raların d an b az ıları ç ile ç ek m ey e v e d erin d ü şü ncey e d alm ay a (m ed itasy o n ) başv u rurlar; y o g i d isip lin leri say esind e d aha ö n c e k i y aşam larını anım sam ay ı b aşarırlar. D em ek ki y e tk in b ir b e lle k anım sam a y etisin d en ü stünd ür. Şu ya d a bu b iç im d e an ım sam a b ir “ u nu tm a” yı iç erir, bu d a, gö rd üğüm üz g ib i, H in d istan ’d a c e h ale t, k ö le lik ( t u t saklık) v e ö lü m an lam ın a g elir. Ben z er b ir d urum a Y u n an istan ’d a d a rastlanır. Bu ra d a, Y u n an in an ışları v e sp ekü lasy o nlarınd aki “ u n u tm a” v e anam sesis ile ilg ili o lan b ü tü n o lg u ları su n m ay ac a ğız. Biz p ro to -tarım la u ğ raşan to p lu m lard a ö n e m li b ir ro lü o ld uğ unu b ir ö n c e k i b ö lü m d e gö rd üğüm üz “ akıld a tu tm a v e u nu tm a m ito lo jisi” n in g eçird iğ i ç e şitli d eğ i şiklikleri iz lem ey i d üşünüyo ruz. Y u n an istan ’d a o ld uğu g ib i H in d istan ’d a d a, p ro to -tarım la u ğ raşan ların kin e az ç o k b enz ey en in an ışlar, o z anlar, düş v e d ü şü ncey e d al m a u y g u lam asına b aşv u ran ların y anı sıra ilk filo z o flar tarafın d an d a çö z ü m lenm iş, y en id en y o ru m lanm ış v e y en id en d eğ erlen d irilm iştir. Bu d a artık, H in d istan ’d a v e Y u n an istan ’d a y aln ız ca d in sel d av ranışlar v e m ito lo jiy e ilişkin an latım larla d eğ il am a ö z ellikle ru h b ilim v e m etafiz ikle ilg ili ilksel kav ram larla karşı karşıy a o ld u ğum uz an lam ın a g elir. A m a y in e d e y ay g ın, “ p o p ü ler” in an ışlar ile “ felsefi” sp ekü lasy o nlar arasınd a b ir sü rek lilik v ard ır. İşte bizi asıl ilg ile n d ire n d e ö z ellikle bu sü rek lilik tir. “ Be lle k ” in kişileştirilm iş b iç im i v e K ro no s ile O k e an o s’un kız kard eşi o lan tan rıç a M n em o sy n e, M u salar’ ın anasıd ır. O h e r şey i b ilir; H esio d o s’a g ö re ( T h e o g o n ia , 3 2 , 3 8 ) o , “ o lm u ş o lan h e r şeyi, o lm akta o lan h e r şey i, o lac ak o lan h e r şey i” b ilir. O z an, M u sa’ ların e tk i sin e g irm işse d o ğ rud an d o rüya M em o sy n e ’n in b ilg isiy le, y ani ö z ellikle “ k ö k e n le r” , “ b aşlan g ıç lar” , so y so p lara ilişkin b ilg iy le b eslen ir. “ G e rç e 1te n d e M u sa’lar şarkı ların ı, e n b aştan - ek s a rk h e s 1 ( T h e o g o n i a , 4 5, 1 1 5 ) - d ü n y an ın o rtay a ç ık ışın d an , tan rıların o lu şu nd an, in san lı ğ ın d o ğ u şund an b aşlay arak sö y lerler. Bu y o lla o rtay a ç ı k arılan g eçm iş, şim d in in g eç m işin d en d e ö te b ir şeyd ir: O n u n kay nağ ıd ır. Bu kay nağ a kad ar u z anm akla an ım sam a o lay ları z am ansal b ir ç e rç e v e iç in e y erleştirm ek y erin e v arlığ ın ö z üne u laşm ay a ç alışır, b aşlan g ıç tan g e le n i, ilk g erçeğ i (b u g erç ek, o lu şu b ü tü nü iç in d e an la m ay ı sağlar, ay rıc a ko z m o s d a bu g e rç e k te n k ay n ak la n ır) o rtay a ç ıkarm ay a ç ab alar8.” Y e n id e n y akalanm ay a e lv e rişli o lan ilk, e n eski b e l lek say esind e, M u sa’ lard an esin len m iş o lan o z an, b aş lan g ıç tak i ilk g erç eklere u laşır. Bu g erç ek ler b aşlan g ıç tak i m itsel z am anlard a o rtay a ç ık m ıştır v e bu D ü ny a’n ın te m e lin i o lu ştu rur. N e v ar ki, b a ş la ngıçt a o rtay a ç ıkm ış o ld u kları iç in d e bu g erç ek ler artık g ü n d elik y a şan tıd a y ak alan ab ile c e k n ite lik te d eğ ild ir. J. -P. V e rn an t h ak lı o larak o z an ın e sin in i c e h e n n e m d e k i b ir ö lü n ü n ru hu nu n ç ağ ırılm asın a ya d a y aşay an b irin in , m e k istediği ş ey i ö ğ re n m e k i n f e m o s 9’ a iç in g iriştiğ i b ir b en z etm iştir. “ M n e m o sy n e ’n in bil des cens us ad a io d o s '0’ a sağ lad ığ ı ay rıc alık, ö b ü r d ü ny a ile b ir sö z leşm ed ir, o ray a rah atç a g irip ç ık ab ilm e o lanağ ıd ır. G e ç m iş, ö b ü r d ü n y an ın b ir b o y u tu g ib i g ö rü n m ekted ir.11” İşte bu n e d e n le - ta rih s e l ya d a e n e s k i- g eçm iş “ u nu tuld uğ u ” ö lç ü d e ö lü m e b en z etilir. L ethe p ın arı, y a n i “ u nu tm a” p ın arı tü m ü y le Ö lü m alan ı iç in d e kalır. Ö lü le r b e lle k le rin i y itirm iş o lanlard ır. Bu n u n tersin e, T iresias ya d a A m p h iarao s g ib i kim i ay rıc alık lılar b e l le k le rin i ö ld ü kten so nra d a ko ru rlar. H erm es, o ğ lu Eth alid e ’yi ö lüm süz k ılm ak iç in o n a “ h iç b o z u lm ay acak b ir b e lle k ” v erir. Ro d o slu A p o llo n io s’ un y az d ığ ına g ö re “ A k h e ro n ’u g eç tiğ i z am an b ile , u nu tm a, o n u n ru hu nu kap lay am ad ı; v e h e r n e kad ar, kâh g ö lg elerin b u lu nd u ğu y erd e, kâh g üneş ışığ ın ın bulund uğu y erd e y aşarsa d a o , h e r z am an, g ö rm üş o ld uğu şey in an ısın ı saklard ı12” . A m a “ A k ıld a tu tm a v e U n u tm a” n ın m ito lo jisi, ruhg ö çü y le ilg ili b ir ö ğ re tin in o lu şm ası sırasınd a eskato lo jiy e ilişkin b ir an lam la z en g inleşerek d eğ işikliğ e uğra m ıştır. Bu n d an b ö y le e n eski g eçm işi ö ğ ren m ek ö n e m li d eğ ild ir, am a asıl ö n e m li o lan ş a m la r, v a ro luş la r d a ha ö n c e k i kişisel y a d iz isini ö ğ ren m ektir. L e th e ’n in g ö re v i tersin e d ö nm ü ştü r: O n u n suları artık, d ü ny ad aki y a şam ı u nu ttu rm ak am acıy la b ed en d en ay rılan ru hu k ar şılam az . T e rsin e , L e th e gö kyüzü âle m in in an ısın ı, y e n i d en d irilm ek üzere yery üzüne d ö n en ru h tan silip atar. A rtık “ U n u tm a” ö lü m ü d eğ il d e, y aşam a d ö nüşü sim g e ler. L e th e p ın arın d an (P la to n ’u n, P h a id ra ’ d a, 2 4 8 c, b e tim led iğ i g ib i “ u nu tm a v e kö tü lü k y ud u m unu ” ) iç m e ted b irsiz liğ ini g ö sterm iş o lan ru h, y en id en d irilir v e o lu ş ç e v rim in in iç in e y e n id e n fırlatılır. O rp h e u s- Py thag o ras’ç ı d in to p lu lu ğ u ü y elerin in tak tık ları altın lam lard a, ru ha, so l taraftaki y o l ü stü nd e b u lu n an L e th e p ın arın a y aklaşm am ası, am a M n em o sy n e g ö lü n d en ç ı kan kay nağ a rastlay acağ ı sağ d aki y o ld an g itm esi buy ru lur. R u h a, kay n ağ ın b e k ç ile rin e şö y le y akarm ası ö ğ ü t len ir: “ Ç ab u k b an a Be lle k g ö lü n d en akan so ğ uk sud an v e rin . “ O n lar d a k e n d ilik le rin d e n san a iç m en iç in k u t sal kay n ak tan su v erec eklerd ir, b u nd an so n ra d a, ö b ü r k ah ram an lar arasınd a sen e fen d i o lu rsu n 13.” Py thag o ras, Em p ed o kles v e d aha b aşkaları, ru hg ö ç ü n e in an ırlar v e ö n c e k i y aşam larını an ım sad ıklarını ileri sü rerlerd i. “ Ku tsal y erd en sürg ün ed ilm iş serseri” o larak k e n d in i tan ıtan Em p ed o kles” b e n eskid en z aten b ir o ğ lan v e b ir kız ç o c u k , b ir ç alılık v e b ir kuş, d eniz d e sessiz b ir b alık id im ” ( A rı n m a l a r [Fr. ç e v : tio ns , P u rific a - p arça 117] d iy o r v e ay rıc a şu nları d a sö y lü y o rd u :” Be n so nsuza d ek ö lü m d en ku rtu ld u m ” (a y .y ., Fr. ç e v ., p arça 1 12) . Em p ed o kles, Py th ag o ras’ tan söz ed erken o nu “ o lağ anü stü b ilg iy e sahip b ir ad am ” d iy e b e tim li yo rd u, çü nkü “ tin ’ in in tü m g ü cü y le eg em en o ld uğu y er d e, in san o larak y aşad ığı o n y irm i v aro lu şta k e n d isin in n e o ld uğ unu k o lay c a g ö reb iliy o rd u ” (a y .y . Fr. ç ev . p arça 129). Ö te y and an b e lle ğ in ku llan ılm ası v e g eliş tirilm esi Py th ag o ras’ç ı d in to p lu lu kların d a ö n e m li b ir ro l o y nard ı (D io d o ro s X , 5; lam b likh o s, V it a P y t h. 78 v e ö te si). Bu alıştırm a, V . b ö lü m d e in celed iğ im iz yo g a te k n i ği o lan “ g eriy e d ö nü ş’ u an ım satır. A y rıc a şunu d a e k le m ek g erekir: Şam an lar ö n c e k i y aşam ların ı14 an ım sad ık ların ı ileri sü rerler v e bu d a söz ko nu su u y g u lam anın ç o k eski o ld uğ unu g ö sterir. “ İL K ” BEL L EK V E “ T A R İH SE L ” BEL L EK G ö rü lü y o r ki Y u n an istan ’d a b e lle ğ in iki ç e şit d eğ er lend irm esi v ard ır: 1. En eski o lay lara (ko z m o g o ni, teo g o n i, je n e a lo ji) b aşv u ran b e lle k ; 2. Ö n c e k i v aro lu şla rın y ani tarih sel v e kişisel o lay ların b elleğ i. L e th e , y ani “ U n u tm a” bu iki ç e şit b elleğ e ay nı şid d etle karşı ç ıkar. A n c ak L e th e b irkaç ay rıc alık lı kişi karşısınd a güçsüz kalır: 1. M u sa’ lard an e sin le n e n ya d a b ir “ g eriy e d o ğru k e h an e tte b u lu nm a” say esind e e n eski o lay ların b e lle ğ in i y en id en b u lm ay ı b aşaranlar; 2. Py thag o ras ya d a Em p ed o kles g ib i ö n c e k i v aro lu şların ı anım sam ay ı b aşa ranlar. Bu iki ay rıc alık lar kateg o risi “ U n u tm a” yı, d o la y ısıy la d a b ir b akım a ö lü m ü y enilg iy e u ğ ratır. Baz ıları “ k ö k e n ” lere ilişkin b ilg iy e u laşır (Ko z m o s’u n, tan rıla rın, h alk ların , sü lalelerin k ö k e n i). Ö b ü rleri d e ken d i “ tarih ç e ” lerin i y ani ken d i ru h g ö ç lerin i anım sarlar. B i rin c ile r iç in ö n e m li o lan b aşlan g ıç ta o lu p b iten d ir. O n ların kişisel o larak kap sam ın a g irm ed ikleri e n eski o lay lard ır b u nlar. A m a bu o lay lar -k o z m o g o n i, teo g o ni, je n e a lo ji- o n ları o lu ştu rm u ştu r b ir b akım a: Bu o lay lar g erçekleşm iş o ld uğu iç in o n lar n e iseler o ’d urlar. Bu rad a, söz ko nu su tu tu m u n, k e n d isin in m itlerd e g erektiğ i g ib i an latılan e n eski o lay lar d izisi so nu cu o lu ştu ğ u nu kab u l e d en arkaik to p lu m in san ın ın tu tu m unu n e kad ar d a an ım sattığ ın ı g ö sterm ek gereksizd ir. Bu n a karşılık ö n c e k i y aşam larını, ö n c e k i v aro lu şla rını anım sam ay ı b aşaranlar ö n c e lik le , sayısız c isim le ş m eleri arasına d ağ ılm ış o lan kend i öz “ tarih ç e ” lerini o rtay a çıkarm ay la uğ raşırlar. Y az g ılarının o lu şu m d o ğ ru ltusu nu g ö rm ek iç in bu tek tek p arç aları b irle ştirm e y e, o n ları tek b ir yap ı iç in e so km ay a ç alışırlar. Ç ü n kü a n a m n e s is y o luy la, araların d a h iç b ir b ağ ın tı b u lu n m a y an, tarih ç e y e ilişkin p arç aların b irleştirilm esi ay nı za m and a “ b aşlan g ıç ile so nu b irb irin e b itiştirm e k ” d e m ekti; b ir başka d ey işle, d üny a ü stü nd eki ilk y aşam ın, ilk v aro lu şu n ru hg ö çü sü rec in i n asıl b aşlattığ ın ı o rtay a ç ık arm ak ö nem liy d i. Bö y le b ir kayg ı v e b ö y le b ir d isip lin H in t g elen eğ in d eki “ g eriy e d ö nü ş” v e ö n c e k i v aro luşları anım sam a te k n ik le rin i akla g etirir. P lato n u nu tm a v e b e lle k ile ilg ili bu iki g elen eğ i b i lir v e ku llan ır. A m a o n ları, ken d i felsefe sistem in d e e k lem ley eb ilm ek iç in d ö nü ştü rü r v e y en id en y o ru m lar. P lato n ’a g ö re, ö ğ ren m ek, so n u ç o larak an ım sam ak an lam ın a g elir (bkz. ö z ellikle M e n o n , 81. c, d ). Yery üz ün- d eki iki v aro lu ş arasınd a, ru h id eaları sey re d alar: A rı v e y etkin n ite lik te o lan b ilg iy i p ay laşır. N e v ar ki, y e n id en c isim le şirk e n ru h, L e th e p ın arın d an su iç e r v e İd eaları d o ğ ru d an d o ğruya sey retm ekle eld e etm iş o ld u ğu b ilg iy i u nu tu r. Bu n u n la b irlik te , c isim le şe n insand a söz ko nu su b ilg i gizli o larak k alır v e felsefi ç alışm a sa y esind e g erç ekleşm e aşam asına g etirilm ey e elv erişlid ir. Fiz iksel n esn eler, ru hu n ken d i ü stü ne eğ ilm e sin e v e b ir ç e şit “ g eriy e d ö nü ş” le, d ü ny a-d ışı d u ru m d ay ken sahip o ld uğu ilk b ilg iy i y en id en b u lm asına v e e le g e ç irm e si ne y ard ım cı o lu rlar. Bu n a g ö re d e ö lü m , b e lli sü reler iç in d e ru hu n y en id en cisim leşm esi so n u c u y itip g itm iş o lan e n eski v e y e tk in b ir d u ru m a d ö nü ştü r. D ah a ö n c e P lato n ’u n felsefesin i “ arkaik o n to lo ji” o larak ad lan d ırılab ile c e k şey le karşılaştırm a fırsatın ı b u lm u ştu k15. Şim d iy se İd e a’ lar ku ram ı ile P lato n ’cu a n a m n e s i s in, arkaik v e g ele n e kse l to p lu m in san ın ın d av ranışıy la h an g i aç ıd an karşılaştırılm ay a elv erişli o l d uğunu g ö sterm ek ö n em lid ir. A rk aik v e g elen eksel to p lu m in sanı b ü tü n e y le m le rin in ö rn e k o lu ştu ran m o d e lle rin i m itlerd e bulu r. M itle r o nu , y ap tığ ı ya d a y ap m ay a g iriştiğ i h e r şey in c ın d a, duğu daha ö nce, Z am an ’ ın b aşlan g ı b a ş langıç z a m a n ın d a (i n illo t e m p o re ) y ap ılm ış o l ko nu su nd a in an d ırırlar. D em ek ki, m itle r y ararlı b ilg in in tü m ü nü o lu ştu rur. Birey sel b ir y aşam o rtay a ç ı kıp g erç ekleşir v e sürer; bu y aşam , d ah a ö n c e g e rç e k le ş tirilm iş ey lem ler v e d aha ö n c e d ile g etirilm iş d ü şü nc e ler y ığ ın ın d an esin len d iğ i ö lç ü d e so ru m lu v e an lam lı, tam o larak in san a ö zgü b ir y aşam d ır, b ir v aro lu ştu r. G e le n e ğ in o lu şturd uğ u bu “ o rtak b e lle k ” in iç eriğ in i b ilm em ek ya d a u nu tm ak “ d o ğ al” d uru m a (ç o c u ğ u n kültürsüz d uru m u) d o ğru b ir g erilem e ya d a b ir “ g ü n ah ” v ey a b ir fe lak e t an lam ın a g elir. P lato n ’a g ö re ak ıllıc a y aşam ak, y ani g erçeğ i, güzeli, iyiyi ö ğ ren m ek v e an lam ak h e r şey d en ö n c e c isim d en ku rtu lm u ş o lan , salt tin sel n ite lik te k i b ir y aşam ı y e n i d en an ım sam aktır. Bu p le ro m a16 ko şu lu nu “ u n u tm a” , m u tlaka b ir “ g ü n ah ” işlem e d eğ ild ir, am a y en id en c i sim leşm e sü re c in in b ir so nu cu d u r. P lato n iç in de “ u n u tm a’ n ın ö lü m o lg u su nu n b ir p arç asını o lu ştu rm a m ası am a tersin e y aşam la, y en id en c isim leşm ey le b ağ lan tılı o lm ası ilgi ç ek ic id ir. R u h , İd eaları d üny a y aşa m ın a d ö n e rk e n “ u nu tu r” . Bu rad a, ö n c e k i v aro lu şları - y a n i kişisel y aşan tılar to p lam ın ı, ‘ tarih ç e ’y i - u nu tm a d eğ il am a kişiö tesi v e ö ncesiz -so nrasız n ite lik te k i h ak i k atle r o lan İd eaları u nu tm a söz ko nu su d ur. Felsefi d ah a ö n c e k i v aro lu şların b ir bö lü m ü nü a n a m n e s is , o lu ştu ran o la y la rın an ısın ı y akalam az am a hak ik at le ri, g erçek o lan a ilişkin y ap ıları geri alır. Bu felsefi tu tu m ile g elen eksel to p lu m ların arasınd a b ir b enz erlik kuru lab ilir: M itle r, D o ğ aü stü V arlık lar tarafın d an kurulm uş o lan p arad ig m a m o d ellerin i tem sil ed erler, şu ya d a bu b irey in kişisel y aşan tılar d iz isini d eğ il17. U Y K U V E Ö LÜ M Y u n an m ito lo jisin d e U y ku v e Ö lü m , y ani H y p no s v e T h an ato s ikiz kard eşlerd ir. Y ah u d iler iç in d e, e n az ınd an sürg ün so nrası z am anlard an b aşlay arak ö lü m ü n uykuya b enz ed iğ ini an ım satalım . M ez ard aki uykuya (Ey u b , III, 13-15; III, 17), Şe o l18’d aki (V aiz , IX , 3; IX , 10) y a d a ay nı z am and a h e r iki y erd eki uykuya (M ez m ur L X X X V III) . H ıristiy an lar ö lü m -u y ku b enz eşikliğ ini kab u l e tm işle r v e g eliştirm işlerd ir: in m it , d o rm it in s o m n o p a c is , in p a c e s o m n i , ni d o rm ia s '9, p ace b ene in d o r- p ace D o m i- m ez ar taşların a y az ılan e n y ay g ın fo rm ü ller arasınd a y er alır20. H y p no s, T h a n a to s’u n erkek kard eşi o lu r o lm az , tıp kı H in d istan ’d a v e g no stisiz m d e o ld uğu g ib i Y u n an is tan ’d a d a “ u y and ırm ak” e y le m in in (te rim in g eniş an la m ın d a) n e d e n so teriy o lo jiy le ilg ili b ir an lam taşıd ığ ı an laşılır. So k rate s kend isiy le ko n u şan ları, kim i z am an h iç istem ed ikleri h ald e u y and ırır. “ N e kad ar d a sin irli sin , So k rate s!” d iye b ağ ırır K allikles (G o rg ia s , 508 d ). A m a So k rate s, in san ları u y and ırm a g ö re v in in kutsal tü rd en o ld u ğ u nu n p ekala d a b ilin c in d e d ir. T a n rı’n ın h iz m etin d e o ld uğ unu sü rekli o larak an ım satır (A p o lo gia, 23 c; ay rıc a, bkz. 3 0 e; 31 a; 33 c ). A tin alılar, siz b e n im g ib isin i ko lay ko lay bu lam az sınız , v e eğ er b an a inanıy o rsanız , b e n i ko rursunuz , A m a, b e lk i d e, tıp kı u y k u d a n uy a nd ırılm ış u y k u l u in s a n la r gib i sin irli sin irli A n y to s’ u d inley ip d ö v ersiniz b e n i v e d ü şü ncesiz ce ö l d ürürsünüz; so nra d a t ü m y a ş a m ın ız b o y u n c a u y u rs u n u z ; b u nd an d a an c ak, T a n rı siz lere o lan sev g isind en ö türü başka b irin i g ö nd erirse kurtu lu rsu nu z ” (A p o i , 3 0 e ). in san lara o lan sev g isind en d o lay ı o n ları, ay nı za m and a c e h ale t, u nu tm a v e “ ö lü m ” o lan u y ku larınd an “ u y and ırm ak” iç in b ir Efen d i g ö n d eren in T a n rı o ld u ğu d ü şü ncesini u nu tm ay alım . A y n ı m o tife g no stisiz m d e d e rastlanır, am a e lb e tte bu kez üstü nd e büyük ö lç ü d e ç alışılm ış v e y en id en y o ru m lanm ış o larak. A ctes T h o m a s ’ d aki î n c i ’n in İlahis i’ n in tik m it, u nu tm a [a m n e s ia ] v e de bize sund uğu an a g no sa na m n e s is tem ası ç e v re sind e eklem len ir. Pren sin b iri D o ğ u ’d an, ıslığ ı ç ın ç ın ö te n y ılan ın çev reled iğ i d en iz in o rtasınd aki te k in c i ta n e sin i alıp g ö tü rm ek üzere M ısır’a g elir. M ısır’d a, ü lke n in in san ları tarafın d an y akalan ır. Bu in san lar Prense kend i y iy ec eklerin d en v erirler, b u nu n ü stü ne Prens d e kim liğ in i u nutur. “ Bir kral o ğ lu o ld uğum u u nu ttu m v e o n ların kralın a h iz m et e ttim v e an am ın b ab am ın b en i, alm am iç in , p eşin e g ö n d erd ikleri in c iy i u nu ttu m , v e o n ların y iy e c e k le rin in ağ ırlığ ın d an d erin b ir uykuya d ald ım .” A n c ak Pren sin an n esiy le b ab ası o n u n b aşın a g elen leri ö ğ ren irler v e ken d isin e b ir m ektu p y az arlar. “ K rallar kralı b ab an d an , D o ğ u n u n m elikesi an n e n d e n v e ik in c i o ğlum uz kard eşin d en sen o ğlum uza, selam o l su n! U y an v e kalk u y ku nd an, m ektu bu m u z d aki sö zlere ku lak v er. K ral o ğlu o ld u ğ u nu anım sa. N asıl b ir k ö le li ğe d ü ştüğünü gö r. A lm ak iç in M ısır’a g ö nd erilm iş o ld u ğ u n in c iy i aklın a g e tir.” M ektu p b ir kartal g ib i u çar, o n u n ü stü ne in er v e söze d ö nüşü r. “ Sesi v e çıkard ığ ı h ı şırtı ü stü ne uy kud an u y and ım v e aç ılıp ken d im e g e l d im . O n u ald ım , ku c aklad ım , m ühürünü aç tım , o ku d um , m ektu p taki sö z ler y ü reğ im e y az ılm ış o lan şeyle b irb irin i tutuy o rd u. K raliy et aile sin in o ğlu o ld uğum u anım sad ım , o eşsiz d o ğum um d a kend i n ite liğ in i d o ğru luy o rd u . A lm ak üzere M ısır’a g ö nd erild iğ im in c iy i anım sad ım v e ıslığ ı ç ın ç ın ö te n y ılan ı efsu nlam ay a k o y uld um . O n u b ü y ü lü y erek u y u ttu m , so nra o n u n ü stü n d e b ab am ın ad ını sö y led im , in c iy i e le g eçird im v e b a b am ın e v in e d ö nm e g ö rev in e b aşlad ım 21” î n c i ’ n in İlahis i' n in biz im ko num uz u d o ğ rud an d o ğ ru y a ilg ilen d irm ey en b ir so nu v ar (Pre n sin y o la ko y u lm a d an ö n c e b ıraktığ ı v e ev e d ö n ü n c e buld uğu “ p arıltılı g iy si” ). Sü rg ü n, y ab an c ı b ir ü lked e tu tsak ed ilm e, tu t sağı u y and ıran v e o n u y o la ko y u lm ay a çağ ıran h ab e rc i tem aların a, So h rav ard i’ n in kü ç ü k o y lum lu b ir y ap ıtı o lan B at ı S ü rg ü n ü n ü n A n la t ıs ı’n d a rastlan ır22. M itin k ö k e n i (b ü y ü k b ir o lasılık la İran ’a uz anır) n e o lu rsa o lsu n, İ n c i ’ n in İlahis i’ n in d eğ eri, e n y ay g ın g no stik m o tifle rin d en b irk aç ın ı tiy atro y a ö zgü b ir b iç im d e su nm asınd an kay n aklan ır. G e ç e n le rd e ç ık an b ir k itap ta H ans Jo n as ö z ellikle g no stik sim g e v e im g eleri çö z ü m lerken “ düşüş, tu tsak etm e, te rk etm e , y urt ö z lem i, uyu şukluk, uyku, k e n d in d e n g eç m e23” m o tifle rin in ö n em i ü stü nd e ısrarla d u rm uştu r. Biz bu rad a bu g eniş ç ap lı d o sy ay ı y en id en e le alac ak d eğ iliz. Bu n u n la b irlik te ö z ellikle e tk ile y ic i n ite lik te o lan b irkaç ö rn e k v erelim . M ad d e’ye d o ğru d ö n e n “ v e b ed en i tan ım a isteğ iy le y anıp tu tu şan ” ru h, k e n d i öz k im liğ in i u nu tur. “ Başlan g ıç ta kald ığ ı y eri, k e n d i g e rç e k y u v asını, ö nc esiz -so n rasız v arlığ ın ı u n u ttu .” H arran h alk ın ın tem el in an c ın ı El K atib i bu sö z lerle an latır24. G n o stik le re g ö re, in san lar y aln ız ca u y u m akla kalm az lar am a uyum ayı sev erler. G inz a “ n ed en h ep uykuyu sev ersiniz v e se n d e le y e n le r le send elersiniz ?” d iy e so rar25. Y u h a n n a ’n ı n V a h y i ’ nd e “ D u y an, ağ ır u y kud an u y an sın ” d iy e y az ılıd ır26. A y n ı m o tife (T h e o d o re b ar K h ö n ai’ ın biz ler iç in ko rud u ğu b iç im iy le ) m anikeiz m ko z m o g o n isin d e d e rastlanır: “ Işık saç an İsa, m asu m A d e m ’e d o ğru ind i v e ku rtu lsu n d iy e o nu b ir ö lü m u y ku su nd an u y and ırd ı27...” C e h ale t v e uyku, ay nı z am and a “ k e n d in d e n g e ç m e ” o larak d a b e lirtilir. E v a n gile d e V e ri t e ’ d e, “ G n o z 28 sah ib i” b ir kişi ile “ ken d in d en g e ç tik te n so nra, y en id en ö lç ü lü , ılım lı b iri o lan v e k e n d in e g eld iğ ind e tem eld e k e n d isin in o lan ı y enid en d o ğ ru lay an b ir kişi29” karşılaştırılır. G irıza d a A d e m ’in n asıl “ u y ku su nd an u y and ığ ını v e g ö z le rin i ışığ ın bu lu nd uğ u y ere d o ğru kald ırd ığ ın ı30” an latır. Jo n as h aklı o larak, b ir y and an y ery üz ünd eki v aro lu şun “ terk e tm e ” , “ kay g ı” , “ y urt ö z lem i” o larak tan ım land ığ ını, ö te y and an d a “ uyku” , “ k e n d in d e n g e ç m e ” v e “ u nu tm a” o larak b e tim le n d iğ in i sap tar: Bir başka d ey işle, (k e n d in d e n g e ç m e ’yi b ir y ana b ırakırsak) bu v aro lu ş d aha eski b ir d ö nem d e, y eraltı d ü ny asınd a ö lü lerin iç in d e b u lu nd u kları d urum a m al e d ile n b ü tü n ö z ellikleri ken d in d e to p lam ıştır31” . İn san ı u y ku su nd an “ u y and ıran” “ h ab e rc i” , o n a h em “ Y aşam ” ı, h e m “ ku rtu lu ş” u g etirir. de H ip p o ly to s’u n ko ru m u ş o ld u ğ u g n o stik b ir p arça ( R e f u t ., V , 14, 1) şö y le başlar: “ Be n g e c e n in E o n ’u n d a32 u y ku d an “ U y an m a” , a n a m n e s is u y an d ıran se s’ im ” . d em ektir, ru hu n g erç ek k im liğ i n in anım san arak y en id en tan ın m ası y ani g ö ksel k ö k e n in i y enid en tan ım a an lam ın a g elir. “ H ab e rc i” in san a an c ak o nu u y and ırd ıktan so n ra kurtu lu ş v aad in i aç ık lar v e so n o larak o n a D ü n y a’d a nasıl d av ranm ası g erek tiğ in i ö ğ retir33. T u rfan ’d a b u lu nan , m anikeiz m le ilg ili b ir m etin d e şu nlar y az ılıd ır: “ İç in d e uyuyup k ald ığ ın ke n d in d e n g eçm e d u ru m u nd an ku rtu l, u y an v e b e n i sey ret34!” . Bir b aşkasınd a d a şö y le d enir: “ U y an , iç in e d üştüğün ke n d in d e n g eç m e d u rum u nd an, sarho şlu k u y kusund an, ey g ö rkem li ru h ( ...) , b aşlan g ıç ta y aşad ı ğ ın o y üce y ere d o ğru izle b e n i35. “ Bir m and e m e tn i d e tan rın ın H ab e rc isin in A d e m ’i nasıl u y and ırd ığ ını an la tır v e şö y le d ev am ed er: “ Be n seni b ilg ilen d irm ek iç in g eld im A d em , v e seni bu d üny ad an ku rtarm ak iç in . K u lak v er, d in le v e k e n d in i y etiştir, v e ışığ ın o ld uğu y ere zafer kaz anm ış o larak y üksel36. “ K e n d in i y etiştirm e ay nı z am and a b ir d ah a k e sin lik le uykuya y en ilm em e buyruğ unu d a iç erir. “ A rtık n e uy ukla n e d e uyu, T a n rı’n ın sana v erd iğ i g ö rev i u nu tm a37.” Kuşkusuz, bu kalıp laşm ış sö z ler g n o stikle rin te k e lin d e d eğ ild ir. E p h e s o s lu la r’a M ektup ( V , 14) k im in tara fın d an sö y lend iğ i b ilin m e y e n şu sö zleri iç erir: “ U y an ey sen uyuy an v e ö lü ler arasın d an kalk v e İsa sen i ay d ın latac ak tır.” U y ku v e u y anm a m o tifin e h erm etiz m le il g ili m e tin le rd e d e rastlan ır. P o im a n d re s ’d e şö y le d enir: “ Ey siz, to p rak tan d o ğm uş, k e n d in i ru hsal sarho şlu ğ a v e uykuya v e Tan rıb ilm e z liğ e v erm iş o lan lar - ö lçü lü lü ğ e d ö nü n ! Sarho şlu ğ u nu z d an v az g eçin, saçm a uykunuzun bü y ü sü nd en ku rtu lu n 38! ” U y ku y a karşı kaz anılm ış zafer v e k e sin tiy e u ğ ram a y an u y an ıklık d urum u o ld u kç a tip ik b ir irıisiy as y o n sı nam ası o lu ştu rur. Bu n lara henü z , kü ltü rü n arkaik e v re lerind e b ile rastlan ır. K im i A v u straly a k ab ilelerin d e irıis iy as y o n sın am asın a ad ay o lan ac e m ile rin , ü ç g ü n b o y u nca u y u m am aları g erekir, ya d a o n lara g ü n ağ arm a d an u y um ak y asaktır39. Ö lü m sü z lü ğ ü aram ay a g id en M ez o p o tam y alı k ah ram an G ılg am ış, m itsel A ta U t- n ap iştin ’ in ad asın a v arır. O rad a altı g ü n altı g e c e b o y u n c a u y anık k alm ak z o ru nd ad ır, am a o bu inis iy a s y o n sın a m asınd an g eçm ey i başaram az v e ö lü m süz lü ğ e sahip o l m a şansın ı eld e ed em ez . O rp heu s v e Eu ry d ike tip in d e b ir Kuzey A m e rik a m itin d e d e, karısın ı kay b ed en b ir ad am , C e h e n n e m ’e inm ey i v e o nu o rad a b u lm ay ı b aşa rır. C e h e n n e m T an rısı, o n a, eğ er b ü tü n g ecey i u y u m a d an g eç ireb ilirse k arısın ı g eri g ö tü reb ilec eğ i ko nu su nd a söz v erir. N e v ar ki ad am tam g ü n ağ aracağ ı sırad a uyuya kalır. C e h e n n e m T an rısı o n a y en i b ir şans d aha tan ır; ertesi g e c e , y o rg u n o lm am ası iç in ad am g ü n b o yu uyur. A m a y in e d e g ü n ağ arın cay a kad ar u y anık k al m ay ı başaram az v e Yery ü z ü ne y alnız b aşın a d ö n m ek zo ru nd a kalır40. G ö rü lü y o r ki, u y u m am ak y aln ız ca fiz iksel y o rg u nlu ğu y en m ek d eğ il am a ö z ellikle tin sel g ücü k an ıtlam ak tır, “ U y an ık ” kalm ak, tam an lam ıy la b ilin c i y erind e o l m ak, tin in d ü ny asınd a v ar o lm aktır. Isa, h iç d u rm ad an tilm iz le rin e u y u m am ay ı bu y u ru rd u (b kz . sö z g elim i M atta, X X IV , 4 2 ) : G e tse m an i’d eki G e c e , tilm iz lerin Isa ile b irlik te u y anık kalm ay ı b aşaram ad ıkları iç in ö z ellikle ac ık lı o lm u ştu r. “ C an ım ö lesiy e sıkkın ; burad a k alın v e b e n im le u y anık d u ru n” (M atta, X X V I, 3 8 ) . A m a g eri d ö nd ü ğ ünd e o n ları uyur b ir d urum d a bulur. Petru s’a şö y le d er: “ Siz b e n im le b ir saat b ö y le u y anık d u ram ad ınız ” ( X X V I, 4 0 ) . So n ra o n lara y en id en “ U y a n ık kalıp d ua e d in ” d iy e buyurur. A m a b o şu na; geri d ö nd ü ğ ü nd e “ o n ları y in e uy kud a buld u; çü n kü o n ların gö zleri ağ ırlaşm ıştı” ( X X V I, 4 1 - 4 3 ; bkz. M arko s, X IV , s. 3 4 v e ö tesi; Lu ka, X X II, 4 6 ) . “ inis iy a s y o n la ilg ili u y anık kalm a” bu kez d e in san a ö zgü g ü ç lerin ü stü nd e o ld u ğ u nu g ö sterm iştir. G N O ST lSlZ M V E H lN T FEL SEFESİ Bu y ap ıtın d üz eni iç in d e g no stisiz m so ru nu nu n b ü tü nü y le e le alın ıp tartışılm asın a yer y o ktu r. Biz im k o n u muz, “ U n u tm a v e A n ım sam a m ito lo jisin in ” , üst d üzey d eki b irkaç kü ltü rd e g ö sterd iğ i g elişm ey i iz lem ektir. Sö z ettiğ im iz g no stik m etin ler, b ir y and an ru hu n, m ad d enin iç in e d üşm esi (Y aşam ) v e b u nu n ard ınd an g elen ö lü m cü l “ uyku” ü stü nd e d u ru rken ö te y and an d a ru hu n d üny a-d ışı k ö k en i ü stü nd e d urur. R u h u n m ad d enin iç in e d üşm esi, Y u n an felsefe sp ekü lasy o nund a ru hg ö çü nü n açıkland ığ ı g ib i, d aha ö n c e d e n işlenm iş b ir g ü n ah ın so nu cu d eğ ild ir. G n o stik le r, g ü n ahın b ir b aşkasına ait o ld uğu kanısını u y and ırırlar41. D ü ny a-d ışı kö ken li tin sel v arlıklar o lan g n o stikler “ b u rad an” , bu d üny ad an o l d u klarını kabu l etm ez ler. H . -C h . Pu e c h ’ün b elirttiğ i g i b i, g n o stikle rin te k n ik d illerin d eki an ah tar sö z cük “ ö b ü rü ” d ür, “ y a b a n c ıd ır42. Başlıc a aç ıklam a şö yled ir: “ D ü ny ad a, d ü ny anın iç ind e o lm asına karşın, o (g no stik ) d ü ny alı d eğ ild ir, o n a ait d eğ ild ir, am a başka y erd en g elir, başka y erd end ir41” Sağ d aki M an d e G in^ a’sı o n a şu açıklam ay ı yap ar: “ Se n bu ralı d eğ ilsin, se n in kö kü n d ü ny alı d eğ il” ( X V , 2 0 ) . So ld aki G inz a d a şö y le d er (III, 4: “ Se n bu rad an g elm iy o rsu n, se n in so y un bu ralı d eğ il: Se n in y erin Y aşam ’ ın y eri.” L iv re d e Je a n ’d a (s. 6 7 ) d a şö y le yazar: “ Be n Ö b ü r D ü ny a’n ın b ir insanıy ım 44.” D ah a ö n c e gö rd üğüm üz g ib i H in t felsefe sp ekü lasy o nu, ö z ellikle d e Sam ky a-Y o g a b enz eri b ir d urum sunar. K e n d i(lik ) [Pu ruja] h er şey d en ö n c e b ir “ y ab an c ı” d ır, D ü ny a ( p ra k rt i ) ile h iç b ir ilişkisi y o ktu r. İsv ara Krişa’n ın d a yazd ığı g ib i (S a m k y a 'k a rik a , 19), K e n d i(lik ) [Tin], Yaşam v e tarih d ram ınd a “ te k b aşın a, ilgisiz, e tk i li o lm ay an b asit b ir sey ircid ir” . D ahası, ru hg ö çü ç e v ri m in in c e h ale t v e “ g ü n ah lar’la uzayıp g itm esi d o ğruysa d a, “ K e n d i(lik ) in y aşam ın iç in e d ü şm e” n ed en i, K e n d ilik ) [p uruş a ] ile M ad d e ( p ra k rt i ) arasınd aki (z aten a l d atıc ı o lan ) b ağ ın tın ın kö ken i, çö z üm ü o lm ay an so ru n lard ır; d aha d o ğrusu, bu gü nkü in san lık d urum und a ç ö zümsüzdür. H er n e o lu rsa o lsun, v e tıp kı g n o stikler iç in o ld uğu g ib i, K e n d i(lik ) i y aşam ların, v aro lu şların ç ark ı n a iten , b ir ilk (y an i in sana ö zgü) g ü nah d eğ ild ir. A raştırm am ız a g ö re g no stik m itin ö n e m i tıp kı H in t felsefe sp ekü lasy o nu nu n ö n e m i g ib i, b u n ların , insan ile in san ı o lu ştu rm u ş o lan e n eski d ram arasınd aki b ağ ın tıy ı ö z ellikle y en id en y o ru m lam alarına bağ lıd ır. D ah a ö n c e k i b ö lü m lerd e in c elem iş o ld uğum uz arkaik d in le r d eki g ib i, g n o stikler iç in d e, m itsel z am anlard a g erç e k leşm iş o lan d ram ı ö ğ ren m ek ya d a d ah a d o ğrusu y e n i d en an ım sam ak ö n em lid ir. A n c ak , m itleri ö ğ re n in c e bu e n eski o lay lard an d o ğ an so n u ç ları gö ze alan , ü stle n e n arkaik to p lu m in san ın te rsin e , b ir g n o stik, m iti so n u ç ların d an k u rt u lm a k için ö ğ re n ir. Ö lü m c ü l u y kusun d an b ir kez u y anan g n o stik (tıp k ı Sam k y a-Y o g a’n ın til mizi g ib i) m itin k e n d isin e an lattığ ı e n eski fe lak e tte k e n d isin in h iç b ir so ru m lu luğ u o lm ad ığ ın ı, d o lay ısıy la d a Y aşam ile, D ü ny a ile, T a rih ile g erçek b ir ilişkisi b u lu nm ad ığ ını anlar. G n o stik , tıp kı Sam k y a-Y o g a g ib i, kend i d i(lik i)n i u n u t m u ş o lm a g e rç e k Ken- “ g ü n ah ” ınd an d o lay ı d aha ö n c e d en cez aland ırılm ıştır. İn san a ilişkin h er v aro lu şu o lu ş tu ran ac ılar, u y anm a an ın d a o rtad an kalkar. A y n ı za m and a b ir a na m n e s is o lan u y anm a, T a rih ’e karşı, ö z el likle d e çağ d aş T a rih ’e karşı b ir ilg isiz likle k e n d in i g ö s terir. Ö n e m li o lan y alnız ca e n eski m ittir. A sıl ö ğ re n il m esi g ereken ler y alnız ca m ito lo jik g eç m işte o lu p b it m iş o lay lard ır; çü nkü in san b u nları ö ğ ren m ekle kend i g erçek d o ğ asının d a b ilin c in e v arır - v e uy anır. G e rç e k an lam d aki tarih sel o lay ların (sö z g elim i T ru v a sav aşı, Bü y ü k İsken d er’ in seferleri, Jü l Sez ar’ ın k atle d ilm e si), so te rio lo jiy le ilg ili h iç b ir m esaj taşım ad ıkları iç in , b ir an lam ı y o ktu r. A N A M N ESİS V E T A R İH Y A Z M A T arih se l o lay lar, Y u n an lılara g ö re d e so te rio lo jiy le ilg ili h iç b ir m esaj taşım az d ı. Bu n u n la b irlik te tarihy az m a Y u n an istan ’d a H ero d o to s ile başlad ı. H ero d o to s ned en T a ri h ’ ini yazm a sık ın tısın a katlan d ığ ın ı biz lere şö y le aç ıklar: İn san ların k ah ram an lık ların ın , b aşarıları n ın z am anla y itip g itm em esi iç in . O Y u n an lılar’ ın y anı sıra Barb arların d a ey le m le rin in anıs ını k o ru m a k iste m iştir. Ö b ü r Eskiçağ tarih ç ile ri d e, y ap ıtların ı d eğ işik n e d e n le rle y az acaklard ır. Sö z g elim i Th u ky d id es in san d o ğ asının ay ırt ed ic i ö z elliğ i sayd ığı “ İktid ar iç in sav a şım ı” aç ıklam ak am ac ıy la; Po ly b io s , b ü tü n d üny a tari h in in R o m a İm p arato rlu ğ u na d o ğru y ö n len d iğ in i g ö s term ek iç in v e ay nı z am and a T arih i in c e le m e k le e d in i le n d en ey im in , y aşam a e n iyi g irişi o lu ştu rm asınd an ö tü rü ; Titu s-Liv iu s, T a rih ’te “ kend im iz e v e ü lkem iz e uygun ö rn e k le r” b u lm ak iç in - v e bu b ö y le uzar g id er45. Bu y az arlard an h iç b iri - h a tta eg z o tik te o lo jile re v e tan rılara m eraklı o lan H ero d o to s b ile - İsrail’ in e n eski tarih sel an latıların ın y az arları g ib i T a ri h ’ in i, tan rısal b ir k atın v ar o ld uğ unu v e Y ü c e T a n rı’n ın b ir h alk ın y aşa m ın d aki ö n e m in i k an ıtlam ak iç in yazm ıy o rd u. Bu d u ru m , Y u n an v e L atin tarih ç ile rin in m u tlaka d in sel d uy g u lard an y o ksun o ld uğu an lam ın a g elm ez . A n c ak o n la rın d in anlay ışınd a, T a rih ’ te te k v e kişisel b ir T a n rı’n ın ro lü o ld uğu göz ö n ü n e alınm ıy o rd u ; d o lay ısıy la d a o n lar, tarih sel o lay lara, bu o lay ların İsrailliler iç in taşıd ı ğı d insel an lam ı v erm iy o rlard ı. Z aten , Y u n an lılar iç in T arih , y alnız ca, sü rec in b ir ö z elliğ id ir, o lu ş y asasıy la ko şu llan m ıştır. H er ko z m ik o lg u g ib i T arih , in san to p lu lu kların ın d o ğ d u klarını, g e liştik le rin i, y o z laştıklarını v e o rtad an k alk tık ların ı g ö steriy o rd u . Bu n e d e n le d e T arih , b ir b ilg i n esn esi o lu ştu ram az d ı. Tarih y az m a işi d e d aha az y ararlı d eğ ild i, çü n kü u lu sların y aşam ınd aki ö ncesiz -so nrasız o lu ş sü re c in i açıklıy o rd u , ö z ellikle d e ç e şitli h alk ların g ö sterd iğ i b aşarıların an ısın ı, ü stü n, ö n e m li kişilerin ad ların ı v e serü v en lerin i y itirm ey ip ko ruy o rd u. A ziz A u g u stinu s v e G io a c c h in o d a Fio re ’d en V ic o , H eg el, M arx v e çağ d aş tarih se lc ilik y an lıların a kad ar ç e şitli tarih fe lse fe le rin in in c e le n m e si bu d e n e m e n in ko nu su iç in e girm ez. Bü tü n bu d izg eler, ev ren sel T a rih ’ in a n la m ım ve d o ğ ru lt u s u n u b u lm ak ister. Biz im so ru num uz bu rad a y er alm az . A raştırm am ız ı ilg ilen d iren T a rih ’ in taşıy ab ilec eğ i an lam d eğ il am a t a rihy a p ıuı ı^ı d ir: Bir başka d ey işle, çağ d aş o lay ların an ısın ı ko tum .ı çab ası v e in san lığ ın g e ç m işin i o lab ild iğ in c e kesin hlı b iç im d e ö ğ ren m e isteğ id ir. Bö y le b ir m erak, O rtaç ağ ’d an, ö z ellikle d e Ro m sans’tan bu y ana g id erek g elişm e g ö sterm iştir. Ki i n I u i suz, R ö n e san s d ö n em in d e, Eskiçağ tarih i iç ind e İm i şey d en ö n c e , “ y e tk in in san ” d av ranışı iç in ö rnek İri aranıy o rd u. D e n ile b ilir ki, T itu s-L iv iu s v e Plu tarklm ı, m ed eni v e m an ev i y aşam a ö rn e k o lu ştu racak m o d e lin sağ lam akla, A v ru p alı se ç k in le rin eğ itim in d e, gelenek sel to p lu m lard a m itle rin o y nad ığ ı ro lü o y nuy o rlard ı A m a tarihy az m a asıl X IX . yy’d an bu y ana b irin c i d eıe c ed e ö n e m li b ir ro l o y nam ay a b aşlam ıştır. Batı kü ltü m ken d in i tarihy az m ay a ilişk in o lağ anü stü b ir anamnesis çab ası b iç im in d e serg iler. En eg z o tik, m erkez lere g ö n e n uz akta kalm ış to p lu m ların g eç m işin i, Y ak ın D o ğ u’n u n tarih ö n c e sin i o ld u ğ u kad ar “ ilk e lle rin ” y itip git m ekte o lan kü ltü rlerin i d e o rtay a ç ıkarm ay a, “ uyand ırm a” ya v e aray ıp b u lm ay a ç alışır. Y e n id e n c an lan d ırıl m ak iste n e n şey ins anlığın ek s ik s iz t arihidir. Bu rad a, ta rih sel u fkun baş d ö nd ü rü cü b ir g en işlem esin e tanık o lu nm aktad ır. M o d ern d ü ny anın az rastlan an y ü reklen d irici b e lir tile rin d e n b irid ir bu. T a rih i M ısır, y az ın’ı H o m ero s, f e l sefey i d e T h ale s ile b aşlatan Ba tı’n ın kü ltü r alan ın d aki taşralılığ ı artık aşılm ak üzered ir. D ahası, tarihy az m ay a ilişkin anam nesisle insan, d erin lem esin e ken d i b e n liğ i n in iç in e d alar. G ü nü m ü z d eki b ir A v u straly a y erlisi ya d a o n u n benz eri o lan b ir p ale o litik d ö nem av c ısın ı an lam ay ı b aşarm akla, insan, kend i b e n liğ in in e n d e rin le rind e, tarih ö n c e si in san lığ ın ın v aro lu şsal, y aşam sal d u ru m unu v e b u nd an k ay n ak lan an d av ranışları “ u y and ırm a” yı başarır. Bu rad a tıp k ı b ir ü lk en in b aşk e n tin in ad ı n ı ya d a Biz ans’ ın düşüş tarih in i ö ğ renm ek v e akıld a tu tm ak g ib i b asit b ir “ d ış” b ilg i söz ko nu su d eğ ild ir. T a rihy az m ay a ilişk in g erçek b ir a n a m n e s is , o rtad an k alk m ış ya d a m erkez lere g ö re uzakta kalm ış h alk larla o lan b ağ ın tın ın o rtay a ç ıkm asıy la ken d in i g ö sterir. G e ç m i şin, h atta T arih ö n c e sin e ilişkin kaz ılar ya d a e tn o lo ji araştırm alarıy la o rtay a ko n an “ e n eski” g eç m işin g er ç e k an lam d a y akalanm ası söz ko nusu d ur. Bu so n u n cu d u ru m lard a arkaik y aşam a özgü “ y aşam b iç im le ri” , d av ranışlar, kü ltü r tü rleri y ani, so n u ç o larak arkaik y aşa m ın y ap ılarıy la karşılaşılır. Bin le rc e y ıl b o y u n c a insano ğ lu ritlere uygun b ir b i ç im d e ç alıştı v e m akro ko z m o s ile m ikro ko z m o s arasın d aki b en z erlikler ü stü nd e m itlere uygun b ir b iç im d e d üşünd ü. Bu tu tu m , D ü n y a’ya “ aç ılm a” , b ö y le y ap m ak la d a Ko z m o s’u n ku tsallığ ın a k atılm a o lan akların d an biriy d i. R ö n e san s’tan b eri, Ev re n in so nsuz o ld uğu o rta ya ç ık tık tan b eri, in san o ğ lu n u n y aşam ına ritlere uygun b ir b iç im d e ekled iğ i şu ko z m ik bo y u t biz lere y asaklan m ıştır. Z am an ’ ın etkisi altın a g irm iş v e kend i öz tarih se lliğ in in p e n ç e sin e d üşm üş o lan m o d ern in san ın , za m an ın d e rin likle rin d e y eni b ir b o y u t ed in e re k D ü n y a’ya d o ğru “ aç ılm a’ ya ç ab alam ası no rm ald ir. Farkın a v arm ad an k e n d isin i çağ d aş T a rih ’ in b askısın a karşı, tarihy az m ay a ilişk in b ir a n a m n e s is ile ko ru r; H e g e l’ in v e r d iğ i ö rneğ e g ö re, h e r sab ah, g az etesini o ku y arak “ Ev ren sel T in ile d ü şü nce v e d uygu o rtaklığ ı ku rm akla” y e tin m iş o lsa, bu a n a m n e s is o n u n ö nü nd e kuşku g ö tü rm ez u fu klar açar. Kuşkusuz, keşiflere karşı ç ık m am ak g erekir: Eskiç ağ d an b eri insano ğ lu T a rih ’ in d eh şetin e karşı g eçm iş za m an ların tarih ç ile rin i o ku y arak k e n d in i te se lli ed erd i. A m a, m o d ern insand a b ir başka şey d aha v ard ır: O n u n tarihy az m ay a ilişkin ufku ç o k g eniştir, b u nd an ö tü rü d e anam nes is y o lu y la kü ltü rler keşfettiğ i o lu r v e bu kü ltü r ler “ T arih i e n g e lle m e k ” le b irlik te şaşılacak d ereced e y aratıc ı o lm u şlard ır. Sö z g elim i, Bü y ü k İsken d er tarafın d an istila ed ilm iş o lm asın a v e bu fe th in , d ah a so nraki tarih i ü stü nd e b ir e tk i y aratm ış o lm asın a karşın H in d istan ’ ın, bu büy ük fatih in ad ın ı b e lleğ in d e b ile tu ta m am ış o ld uğ unu ö ğ ren d iğ in d e, m o d ern b ir B a tılı’n ın asıl tep kisi n e o lac ak tır? T ıp k ı ö b ü r g ele n e kse l kü ltü r ler g ib i H in d istan d a, ö z ele v e b irey sele d eğ il d e ö rn ek o lu ştu ru cu m o d ellere v e p arad ig m atik o lay lara ilg i d u yar. Batı d ü ny asının tarihy az m ay a ilişk in a n a m n e s is i d a h a henü z b aşlan g ıç n o ktasın d ad ır. K ü ltü r alan ın d aki y ansım aları ko nu su nd a b ir y arg ıy a v arm ak iç in e n az ın d an b irkaç kuşak b e k le m e k g erekir. A n c a k bu sisin, b ir başka d ü zlem d e o ld uğu h ald e, anam ne- b e lle k ve an ı’n ın d insel d eğ erlen d irm esini sürd ürd üğü sö y le n e b i lir. A rtık , n e m itler n e d e d in sel u y g u lam alar söz k o n u sud ur. A m a şu o rtak ö ğ e v arlığ ın ı ko ru m aktad ır: Y an i g eç m işin kesin v e eksiksiz o larak y en id en an ım san m a sın ın ö n em i. G e le n e k se l to p lu lu klard a m it s el o la y la rın y en id en anım san m ası v ard ır; m o d ern Batı d ü ny asınd a da t arihsel Z a m a n d a o lup b it e n h e r ş e y i n y en id en an ım sanm ası v ard ır. A rad aki fark, ü stü nd e d u ru lam ay acak kad ar b elirg ind ir. A n c ak h e r iki a n a m n e s is türü d e in sanı “ kend i tarih sel an ’ ın ın d ışın a fırlatır. V e tarihy az m ay a ilişkin g erçek a n a m n e s is d e e n eski o larak n ite le n d irile b ile c e k b ir Z am an ’a aç ılır; bu Z am an , in san la rın kü ltü r alan ın d ak i d av ran ışların ı, k e n d ile rin e d o ğ a üstü V arlık lar tarafın d an aç ık lan d ığ ın a d av ranışları tem ellen d ird ikleri Z am and ır. in an d ık ları N O TLA R 1. M . Eliad e , L e Y o g a. İm m o rt alit e e t Libert y (P aris, 1 9 5 4 ) , s. 3 1 1 . 2 . L e Y og a, s. 3 2 1 . 3 . A n a m n e s is : “ A n ım s a m a k ” , “ y e n id e n a n ım sam ak ” a n la m ın d a Y u n a n c a sö z c ü k ( Ç .N .) 4 . G n o s tis iz m : B ilin irc ilik . ( Ç .N .) 5. Sa n k a ra , Ç an d o g y a U p an iş ad’ ın ( V I, 14, 1 - 2 ) y o ru m u . 6. M . Eliad e , L e Y o g a, s. 4 4 7. E k s a rk h e s : “ Ba şla n g ıç ta n b e ri” , “ k ö k e n d e n b e ri” a n la m ın d a Y u n a n c a d ey iş. ( Ç .N .) 8. J.- P . V e rn a n t, “ A sp e c ts m y th iq u e s d e la m e m o ire e n G r e c e ” ( Jo u r n ald e P sy c ho lo g ie, 1 9 5 9 , s. 1 - 2 9 ) , s. 7. A y rıc a b kz . A n a n d a K . C o o m arsw am y , “ R e c o lle c tio n , In d ia n an d P la to n ic ” ( Su p p lem en t to the Jo u r n al o f the A m e r ic an O r ie n t al S o d e t y , say ı 3 , N isa n - H a z i- ran 1 9 4 4 ) . 9 . D e s c e n s u s ad in f e rn o s : “ C e h e n n e m e in iş” a n la m ın d a L a tin c e d e y iş. ( Ç .N .) 10. A io d o s: Esk i Y u n a n ’d a d e stan şairi. ( Ç .N .) 11. J.- P . V e rn a n t, a . g . y . , s. 8. 12. A r g o n au t iqu e s, I, 4 6 3 , a k ta ra n V e r n a n t, a . g . y . , s. 10. 13. P e te lie v e E le u th e rn e lam ları. “ O rp h e u s ç u ” lam larla ilg ili o larak b kz . Ja n e H arriso n , P r o le g o m e n a to the Stu dy o f G r e e k R elig ion ( C a m b rid g e , 1 9 0 3 ) , s. 5 7 3 v e ö te si; F. C u m o n t, L u x p e r p e t u a ( P a ris, 1 9 4 9 ) , s. 2 4 8 , 4 0 6 ; W . K. C . G u th r ie , O r p he u s an d the G r e e k R elig io n ( L o n d ra, 1 9 3 5 , 2. b ask ı, 1 9 5 2 ) , s. 171 v e ö te si. 14. Bkz . M . Eliad e , M y t hes, râv es e t m y st eres, s. 2 1 . P y th ag o ras’ ın ö n c e k i v aro lu şlarıy la ilg ili o larak b kz . E. R o h d e ’ u n b ir aray a g e tird i ğ i m e tin le r, P sy c he ( ç e v . W .B .H i ll i s , N e w Y o rk , 1 9 2 5 ) , s. 5 9 8 v e ö te si. 15. Bkz . L e M y t he d e l' E t e m e l R e t o u r , s. 6 3 v e ö te si. 16. P le ro m a : “ T a m lık ” , “ b ü tü n lü k ” , “ d o lu lu k ” a n la m la rın d a Y u n a n c a sö z c ü k. Esk i f e lse fe d e in t eilig e n t ian ın b o llu ğ u n u , b ü tü n lü ğ ü n ü b e lirte n b u te rim , ay rıc a g n o stik le rd e k i, tö z le k arışm ış o la n tü m e o n ’ ların (Bk z . ile rid e d ip n o t 3 2 ) o lu ştu rd u ğ u b ü tü n ü v e b ir d e tü m v arlık lar b ü tü n ü n ü b e lirtir. ( Ç .N .) 17. M y th es, r iv e s e t m y s t ir e s , s. 5 6 - 5 7 . C . G . Ju n g iç in d e “ o rta k b ilin ç d ışı” b ire y se l p sik e d e n ö n c e g e lir. Ju n g 'u n a rk e tip le r d ü n y ası, b ir b ak ım a P la to n ’ u n ld e a la r d ü n y asın ı an d ırır: A rk e tip le r k işiö te si n ite lik te d ir v e b ire y in ta rih s e l Z a m a n ’ ın a d e ğ il d e tü rü n , h a tta o rg an ik y aşam ın Z a m a n ’ ın a k a tılır. 18. Şe o l: Eski A h i t’ te ö lü le rin ru h la rın ın g ittiğ i y er. ( Ç .N .) 19. Ö lü n ü n “ hu z u r iç in d e u y u m ası” d ile ğ in i d e ğ işik b iç im le rd e v e h e p “ u y u m ak” v e “ u y ku ” sö z c ü k le rin i k u llan arak b e lirte n L a tin c e d e y işle r. ( Ç .N .) 20. Bkz .F. C u m o n t, L u x p e r p e t u a, s. 4 5 0 . 2 1 . H . L e ise g an g , L a G n o se (Fr. ç e v . Je a n G o u illa rd , Paris, 1 9 5 1 ) , s. 2 4 7 - 2 4 8 ; R o b e r t M . G ra n t, G n o s t ic is m . A So u r c e b o o k o fH e r e t i c a l W ritin g s fr o m the E ar ly C hrist ian P eri o d (N e w Y o rk , 1 9 6 1 ) , s. 116 v e ö te si. G . W id e n g re n , “ D e r ira n isc h e H in te rg ru n d d e r G n o s is ” (Z eıt-sc/ m/ t fü r R elig io n s- u n d G e ist esg esc hic ht e, IV , 1 9 5 2 , s. 9 7 1 1 4 ) , s. 111 v e ö te si, b u m itin b ü y ü k o lasılık la P art ç ık ış lı İra n k ö k e n in i sav u n u r. 2 2 . H e n ry C o rb in , “ L ’H o m m e d e L u m ie re d an s le So u f ism e ira n ie n ” ( o rta k k itap O m b r e et L u m ie r e ' d e , Paris, 1 9 6 1 , s. 1 3 7 - 2 5 7 ) , s. 154 v e ö te si, d ah a ö n c e k i ç a lışm a la rın a y ap tığ ı ( k a y n a k ç a ile ilg ili) b aşv u ru larla b irlik te . 2 3 . H an s Jo n a s , T h e G n o s t ic R elig io n ( B o s to n , 1 9 5 8 ) , s. 6 2 v e ö te si. 2 4 . H . Jo n a s, a . g . y . , s. 6 3 . 2 5 . A k ta r a n Jo n a s, s. 7 0 . 2 6 . Je a n D o re sse , L es Liv re s S ec re t s d es G n o s t iqu e s d' E g y p t e, c i l t I (P aris, 1 9 5 8 ) , s. 2 2 7 . 27. F. C o u m o n t, R e c he rc he s su r le m an ic he is m e: l.L a c o s m o g o n ie m an ic he e r m e d ’apr&s T h io d o r e b ar K h ö n ai (Brü k se l, 1 9 0 8 ) , s. 4 6 v e ö te si; J. D o re sse , I, s. 2 3 5 v e ö te si. 2 8 . G n o z : Y u n a n c a g n o siste n ( b ilg i) Fran sız c a g no se: 1) D in e ö zg ü g iz le rle ilg ili y ü c e b ilg i; 2 ) Bü tü n d in le ri b ağ d aştırm ay ı v e b u n la rın d e rin a n la m ın ı, g e le n e k le v e irusi"yas;yonla a k ta rıla b ile n k u tsal şe y le ri e z o te rik o larak b ilip aç ık la m a y ı ile ri sü re n fe lse fi e k le k tik lik . ( Ç .N .) 29. H . Jo n a s, a . g . y . , s. 71. 3 0 . A . g . y . , s. 7 4 3 1 . A . g . y . , s. 6 8 . 3 2 . E o n : “ Z am an ” , “ sü re ” , “ so n su z lu k ” a n lam ların d ak i Y u n a n c a aio n ’d a n Fran sız c a âon . G n o s tik siste m le rin b ir te rim i o la n e o n , T a n r ı ’d an ç ık tığ ı k ab u l e d ile n ö n c e siz -so n rasız n ite lik te k i tü rü m le ri y a d a in tellig entia' y ı b e lirtir. ( Ç .N .) 3 3 . A . g . y . , s. 2 3 . 3 4 . A . g . y . , s. 8 3 . 3 5 . A . g . y . , s. 8 3 . 36. A.g.y., s. 84. 3 7 . A . g . y . , s. 8 4 . 3 8 . C o r p u s H e r m e d c u m , I, 2 7 v e ö te si ; H . Jo n a s, s. 8 6 . 39. Bkz . M . Eliad e , N ais s an c e s m y scıqu es, s. 4 4 40. Bkz . M . Eliad e , L e c ham an is m e e t les t ec hn iqu es ar c h aıq u e s d e l ’e x t as e, s. 2 8 1 v e ö te si. 41. Bkz . R . M . G ra n t, G n o s t ic is m an d E arly C hristian ity (N ev v Y o rk , 1 9 5 9 ) , s. 188. 42. H .- C h . P u e c h , A n n u aire du C o lle g e d e Fran c e ’ ta, 5 6 . y ıl ( 1 9 5 6 ) , s. 43. H .- C h . P u e c h , a . g . y . , s. 198. 1 8 6 - 2 0 9 , s. 194. 4 4 . H .- C h . P u e c h , a . g . y . , s. 1 9 8 . 45. Bkz . K ari Lö w ith , M e an in g in H istory ( C h ic a g o , 1 9 3 9 ) , s. 6 v e ö te si. SEK İZ İN C İ BÖ L Ü M MİTLERİN YÜKSELİŞİ VE ÇÖKÜŞÜ D Ü N Y A Y I A Ç IK K IL M A K K ü ltü rü n arkaik d ü z ey lerind e, d in, “ aç ılış” ı, in sa nü stü b ir D ü n y ay a, ak siy o lo ji d eğ erlerin in d ü ny asına d o ğru sürd ürür. Bu d eğ erler, tan rısal V arlık lar ya d a M itse l A talar tarafın d an aç ıklan d ığ ı iç in “ aşkın ” n ite likted ir. M u tlak d eğ erler n ed en iy le, tü m in san e tk in lik le rin in p arad ig m alarını o lu ştu rur. D ah a ö n c e d e g ö r d üğümüz g ib i, bu m o d eller m itler arac ılığ ıy la iletilir; başka b ir d üny a, T an rıların d üny ası ya d a A taların d üny ası o lan b ir ö b ü r d ü ny a b ilin c in i ö z ellikle u y and ır m ak v e ko ru m ak bu m itle re d üşer. Bu “ başka d ü ny a” insanü stü n ite lik te o lan , “ aşkın ” b ir d üzeyi, çek ler d üzey ini tem sil ed er. Bir şey in m u t la k g e r- g e rç e k t e n v a ro ld u - in san a kılav u z lu k e d e b ile c e k v e in san y aşam ına b ir ğu, an lam v e re b ile c e k m u tlak d eğ erlerin v ar o ld uğu d üşü n cesi, ku tsalla tan ışm ad a, in san -ö tesi b ir g erç ek lik le kar şılaşm ad a o rtay a ç ıkar. D em ek ki lam ge rçe k lik , hak ik at , a n kav ram ları ku tsal d en ey im in d en d o ğar, d ah a so nra d a m etafiz iksel sp ekü lasy o nlarla g eliştirilir v e sistem li k ılın ır. M itin aç ık o lan tartışm asız d eğ eri hep ay nı sü reler iç in d e y e n ile n e n ritü el y en id en d o ğ rulanır. En eski o la y ın y en id en an ım san m ası v e y en id en g erçekleşm e aşa m asına g etirilm esi, “ ilk e l” insan a g e rç e k o la nı ay ırt e t m esind e v e akıld a tu tm asın d a y ard ım cı o lu r. Parad ig m atik b ir h are k e tin sü rekli y in elen m esi say esind e h e r h an g i b ir şey ev ren sel akış iç in d e sabit ve s ü re k li o larak ke n d in i g ö sterir. B a ş la ngıç z a m a n ın d a y ap ılan ın h ep ay n ı sü reler iç in d e y in elen m esiy le, h e rh an g i b ir şey in m ut lal c b ir b içim d e v a r o ld u ğu kesinleşir. Bu “ h erh an g i b ir şey ” “ ku tsal” d ır, y ani in san -ö tesid ir v e d ü ny a-ö tesid ir; an c ak in san b u nu kend i d eney im iy le ö ğ ren eb ilir. “ G e rç e k lik ” , “ aşkın ” b ir d üzeyd en h are k e tle ken d in i b e lli ed er v e o lu ştu ru lm ay a elv erişli b ir d uru m a g elir; am a bu “ aşkın ” d üzey, ritlerd e y aşanm ay a elv erişlid ir v e g id erek so n u n d a in san y aşam ın ın b ü tü n ley ic i b ir p ar çası d u rum u na g elir. T an rıların , M itse l K ah ram an ’ ın v e A talar’ ın bu “ aş k ın ” n ite lik te k i d ü ny asına g ireb ilir, çü nkü arkaik in san, Z am an ’ m tersin e-ç ev rilem ez liğ in i kab u l etm ez . Bu nu b irç o k kez sap tad ık: R itü e l y ard ım ıy la d ind ışı v e k ro n o lo jik o lan Z am an o rtad an kald ırılır, m itin kutsal Z am an ’ ı y akalanır. T an rıların , b a ş langıç z a m a n ın d a g er ç e k le ştird ikle ri b aşarılarla çağ d aş d uru m a g elin ir. Z am an ’ ın te rsin e-ç ev rilem ez liğ in e karşı b aşkald ırı, in sana “ g erçekliğ i o lu ştu rm a” d a y ard ım cı o lu r, ö te y and an d a o nu ö lm üş o lan Z am an ’ m ağ ırlığ ın d an ku rtarır, g e ç m i şi y ık ab ile c e ğ in e , y aşam ın a y en id en b aşlay ab ilec eğ in e v e kend i d ü ny asını y en id en y aratab ilec eğ in e inand ırır. T an rılara, M itse l K ah ram an ’a v e A talar’a özgü p arad ig m atik h are k e tle rin tak lit ed ilm esi, “ ay nı şey in sü rekli y in e le n m e si’ y le, tam b ir kü ltü r d u rağ anlığ ıy la k e n d in i g ö sterm ez . Etn o lo jiy e g ö re z am anla d eğ işm e m iş, b ir “ tarih ” e sahip o lm am ış te k b ir h alk y o ktu r, ilk b akışta, arkaik to p lu m in san ın ın , ay nı ilkö rn e k je stin i d urm aksız ın y in e le m e k te n b aşka b ir şey y ap m ad ığ ı sa n ılır. A m a g e rç e k te , o , b ıkıp u sanm ad an d ü ny ay ı f e t h e tm e k te d ir, o n u d ü z enlem ekte, d o ğ al g ö rü nüm ü kü l tü r o rtam ın a d ö nü ştü rm ekted ir. K o z m o g o ni m itin in aç ıklad ığ ı ö rn e k o lu ştu ran m o d el say esind e, in san d a y aratıc ı o lu r. M itle r, d o ku nulm az m o d eller o larak o rta y a ç ık m ak la, in san ın g irişim in i en g ellem ey e y ö n elik g ib i g ö rü n ec ek lerin e, g e rç e k te in san ı y aratıc ı o lm ay a sü rü klerler, o n u n y aratıc ı karakte ri karşısınd a sü rekli o larak y eni u fu klar açarlar. M it, insana, y ap m ay a haz ırlad ığ ı şey in d ah a ö n c e y ap ılm ış o ld uğu ko nu su nd a g ü v en c e v erir, g irişim in in so nu cu y la ilg ili o larak ak lın a g e le b ile c e k kuşku ları ko v m asınd a ken d isin e y ard ım cı o lu r. M ad em ki M itse l K ah ram an d ah a ö n c e m ito lo jik b ir Z am and a g erç ekleş tirm iş, o h ald e b ir d eniz seferi karşısınd a n e d e n d u rak sam alı? T e k y ap ılac ak şey, o n u n ö rn eğ in i iz lem ektir. A y n ı b iç im d e, m ad em ki n e y ap ılm ası g erektiğ i b ilin i yo r, o h ald e n e d e n y ab an c ı v e v ah şi b ir to p rağ a y erleş m e k te n ko rkm alı? Bu n u n iç in y aln ız ca ko z m o g o niy e ilişk in ritü eli y in elem ek y eterlid ir; b ö y le c e y ab anc ı to p rak ( = “ K ao s” ) “ Ko z m o s” a d ö nü şü r, b ir d u ru m u na, k u rallara u y g un o larak im a go m u n d i y asallaşm ış b ir “ o tu rm a y eri” h alin e g elir. Ö rn e k o lu ştu ran b ir m o d e lin v arlığ ı, y aratıc ı g irişim i k e sin lik le eng ellem ez . M it sel m o d el sınırsız sayıd a uy g ulam ay a elv erişlid ir. M iti, y aşay an b ir şey o larak kab u l ed en to p lu m ların in san ı, “ şifreli” v e g iz em li o lm asın a karşın “ aç ık ” bir d ü ny ad a yaşar. D ü ny a in san la “ ko nu şu r” , bu d ili an la m ak iç in d e m itleri b ilm ek v e sim g eleri ç ö z m ek y eterlid ir. in san , z am ansallık, d o ğ um , ö lü m v e d irilm e, c in sellik, v erim lilik, yağm ur, b itk i ö rtüsü, v b. arasınd aki g iz em li b ağ ım lılığ ı, A y ’la ilg ili sim g eler v e m itle r arac ı lığ ıy la kav rar. D ü ny a artık, rastlan tısal o larak b irarad a fırlatılıp atılm ış n e sn elerd en o lu şan y o ğ u n b ir kü tle d e ğ il, am a y aşay an, eklem li bü tü nlü ğ ü o lan v e an lam ta şıy an b ir ko zm o stur. So n u ç ta, D ü n y a , dil o la rak b elirir. İn san ile, kend i öz v aro lm a b iç im i, kend i y ap ıları v e kend i ritim le ri aracılığ ıy la ko nu şu r. D ü ny a’n ın v aro lu şu, tan rısal b ir y aratm a e y le m in in so nucud u r; y ap ıları v e ritim leri d e Z am an ’ m b aşlan g ı c ın d a o lu p b ite n o lay ların ürünüd ür. A y ’ ın kend i m itsel tarih i, am a ay nı z am and a G ü n e ş’ in d e, Su lar’ ın d a, b itk ile rin v e h ay v an ların d a kend i m itsel tarih i v ar d ır. H e r ko z m ik n e sn e n in b ir “ tarih ” i v ard ır. Bu da o n u n in san la “ k o n u şab ile c e k ” g ü ç te o ld uğu an lam ın a g elir. N esn e , ken d isin d en , e n b aşta d a “ k ö k e n ” ind en, e n eski o lay d an (so n u c u n d a kend isi v ar o lm u ştu r) söz e ttiğ i iç in d e g e rç e k ve a nlam lı d uru m a g elir. A rtık b ir “ b ilin m e y e n ” , sayd am sız, anlaşılm az v e an lam d an y o k sun, kısacası, “ g erç ekd ışı” o lm aktan kurtu lm u ştu r. İn san ın D ü ny ası y la ay nı o lan “ D ü ny a’ ya katılır. Bö y le b ir o rtak k atılım , D ü ny a’yı y alnız ca “ b ild ik ” v e an laşılır kılm akla kalm az , ay nı z am and a o nu say d am laştırır. Bu D ü ny a’n ın n e sn e le ri arac ılığ ıy la başka b ir d ü ny ay a ait V arlık ların v e g ü ç lerin izleri fark ed ilir. İşte biz bu n ed en le y ukarıd a arkaik in san iç in D ü n y a’n ın h em “ aç ık ” h em d e g iz em li o ld u ğ u nu sö y led ik. D ü ny a k en d isin d en sö z etm ekle, k e n d in i y aratanlara v e ko ru y u c u larına ile tir v e kend i “ tarih ” ini an latır. İn san d u rg un v e sayd am sız b ir d ü ny ad a y aşam az , ö te y and an D ü n y a’n ın d ilin i çö züp d eşifre e d erk en g iz em le karşı karşıy a g elir. Ç ü n k ü “ D o ğ a” , “ d o ğ aüstü o lan ” ı ay nı za m and a h em aç ık ç a o rtay a ko y ar h em d e giz ler; arkaik in san iç in d e, te m e l v e o rtad an kald ırılam az o lan gizem d e işte burad a y atar. M itle r, ko z m o g o n id en to p lu m sal v e kü ltü rle ilg ili ku ru m ların o lu şm asın a kad ar b ü tü n o lu p b ite n i aç ıklar. A m a bu aç ık lam alar, te rim in d ar an lam ıy la b ir “ b ilg i” say ılm az , ko z m ik v e in san la ilg ili g e rç e k lik le rin g iz em ini k e sin likle tü ketm ez . İn san ın , ç e şitli ko z m ik g erç ek lik lere (ateş, ü rü nler, y ılan lar) eg em en o lm ay ı b aşarm ası v e b u nları “ b ilg i n e sn e le ri n e ” d ö nü ştü rm esi b aşlan g ıç m itin i ö ğ ren m iş o lm asına bağ lanam az . Bu g erç ek lik ler, b aşlan g ıç tan b eri g elen o n to lo jik y o ğ u nlu klarını ko ru m ay ı sürd ürürler. İN SA N V E D Ü N Y A Bö y lesi b ir D ü ny a’d a, in san ken d isin i, kend i v aro lu ş b iç im in in d u v arları iç in e kap anm ış hissetm ez . O d a “ a ç ık tır” . D ü ny a ile ilişki iç in d e d ir çü n kü o n u n la ay nı d ili ku llanır: Bu d il sim g ed ir. D ü ny a o n u n la y ıld ız ları, b itk ile ri v e hay v anları, ırm akları v e kay aları, m ev sim leri v e g ec eleri arac ılığ ıy la ko nu şu r; insan d a, rü y aları v e d üşsel y aşam ıy la, A taları ya d a to te m le riy le - a y n ı z am and a “ D o ğ a” , d o ğ a-üstü v e in san lar- irıisiy as y o n tö ren lerin d e ritlere uygun o larak ö lm e v e d irilm e y e te n e ğ iy le ( A y ’d an v e b itk i ö rtü sü n d en n e eksik n e d e fazla o larak ), m aske takarak b ir ruhu c an lan d ırm a g ücüy le, v b ’y le o n a y an ıt v erir. D ü ny a arkaik in san iç in say d am d ır, in san d a D ü n y a’n ın ken d isin e “ b ak tığ ın ı” v e k e n d isini an lad ığ ını hissed er. A v h ay v anı o n a b akar v e o nu an lar (h ay v an ço ğ u kez ken d isin i y akalatır çü nkü in san ın aç o ld uğ unu b ilir), am a kaya ya d a ağ aç v ey a ır m ak d a o nu anlar. H e rb irin in o n a an latılac ak kend i “ tarih ” i, o n a v e rile c e k b ir ö ğüd ü v ard ır. A rk aik to p lu m in san ı, in san o ld uğ unu b ilm e k le v e b ö y le o ld uğ unu kab u l e tm e k le b irlik te k e n d isin in ay rı c a başka b ir şey o ld u ğ u nu d a b ilir. V e sö z g elim i A ta sı n ın b ir h ay v an o ld u ğ u nu , y a d a ö le b ile c e ğ in i v e y e n i d en y aşam a d ö n e b ile c e ğ in i ( inis iy a s y o n , şam an ların trans d u ru m u ), c in se l şe n likle riy le ( o rji) ü rü nleri e tk i ley e b ile c e ğ in i (karısın a, tıp kı G ö k ’ü n Y e r’e d av rand ığ ı g ib i d av ran ab ilec ek g ü ç te o ld u ğ u nu ya d a k e n d isin in to p rakta b e l, karısın ın d a karık ro lü o y n ay ab ile c e ğ in i) b ilir. D ah a karm aşık kü ltü rlerd e, insan, so lu k ların ın Rü z g ârlar o ld uğ unu, k e m ik le rin in d ağ lara b enz ed iğ ini, m id esind e b ir ateşin y and ığ ın ı, g ö b eğ in in “ D ü n y a’n ın M erkez i” d u ru m u na g e le b ile c e ğ in i, v b ’n i bilir. D ü n y ay a y ö nelik o lan bu “ aç ılış” ın, ço b ansı, p asto ral b ir v aro luş anlay ışıy la kend ini g ö sterd iğ ini sanm am ak g erekir. İlk e lle rin m itleri v e b u nlara b ağ lı ritü elleri, biz lere arkaik b ir A rk ad ia’y ı1 açıklam az . D ah a ö n c e d e gö rd üğüm üz g ib i, p ro to -tarım la uğraşan ç iftç ile r, b itk i ler d ü ny asını g eliştirm e so ru m lu luğ u nu ü stlen m ekle, ü rü nü n, h aşatın y ararına ku rb anlara işkence y ap m ay ı, c in se l şenliğ i, kanib aliz m i, kafa av c ılığ ın ı b en im sem iş lerd ir. Bu n u n altın d a, işken c e v e şid d ete d ay alı ö lü m ü n d insel d eğ erlen d irm esinin so nu cu o lan trajik b ir v aro luş anlay ışı y atar. H ain u w ele m iti g ib i b ir m it v e o nu n b iraray a g etird iğ i v e d o ğ rulad ığ ı to p lu m sal-d in sel b ü tü n, in san ı, ö lü m lü v e c in siy e tli o ld uğ unu, b e sle n e b il m ek iç in ö ld ü rm esi v e çalışm ası g erektiğ ini b e n im se m ey e zo rlar. Bitk ile r v e h ay v an lar d üny ası, o n a kend i k ö k e n in d e n “ söz ed er” , y ani e n so n aşam ad a H ain u w ele’d en. Pro to -tarım la u ğ raşan ç iftç i bu d ili an lar, v e b ö y le o lu n c a d a, ç ev resin d eki h e r şeyd e v e y ap tığ ı h er işte d insel b ir an lam keşfed er. A n c ak , bu d urum o nu acım asız lığ ı v e c in ay e ti kend i y aşam b iç im in in b ir p ar ç ası o larak kab u l etm ey e zo rlar. Kuşkusuz, acım asız lık, işken c e, c in ay e t “ ilk e lle r ’e ö zgü v e y alnız ca o n ların te k elin d e o lan d av ranışlar d eğ ild ir. Bu n lara b ü tü n T arih b o y u n ca rastlanır; kim i z am an d a arkaik to p lu m ların h iç tan ım ad ığ ı b ir şid d ette. A rad aki fark, ilkellere g ö re, ö z ellikle, bu şid d ete d ay alı d av ran ışın d insel b ir d e ğ er taşım ası v e in san ö tesi m o d ellere g ö re d ü z en len m e sid ir. Sö z ko nusu anlay ış, T a rih ’te uzun süre v arlığ ın ı ko ru m uştu r; sö z g elim i b ir C en g iz H an d ö n em in d e ç o k say ıd a in san ın ö ld ü rülm ü ş o lm ası b ile d insel b ir d o ğru lam a bu lab iliy o rd u . M it, kend i iç in d e, b ir “ iy ilik” ya d a ah lak g ü v encesi d eğ ild ir. İşlev i, m o d eller aç ık lam ak v e b ö y lelik le D ü ny a’ya v e in san ın v arlığ ın a b ir an lam v erm ektir. Bu n e d en le d e in san ın o lu şu m u nd aki ro lü so n d erece ö n e m lid ir. D ed iğ im iz g ib i, m it say esind e kinlik g e rçe k lik , d e ğ e r, a ş - kav ram ları y av aş y av aş o rtay a çıkm ay a başlar. m it l e r in y ü k s e l iş i v e ç ö k ü ş ü M it say esind e, D ü ny a Ko z m o s o larak, y e tk in b ir b iç im d e eklem len m iş, b ü tü n len m iş, an laşılır v e an lam lı b ir Ko z m o s o larak kav ran m ay a başlar. M itle r şey lerin nasıl g erçekleştiğ in i an latırk e n , b u n ların k im le r tarafın d an , n iç in v e h an g i ko şu llard a y ap ıld ıkların ı d a aç ık lığ a k a v uşturur. Bü tü n bu “ aç ık lam alar” , insan ı az ç o k d o lay sız b iç im d e b ağ ım lı kılar, n ed en i d e “ ku tsal b ir tarih ” o lu ştu rm alarıd ır. H A Y A L G Ü C Ü V E Y A R A T IC IL IK So n u ç o larak, m itle r Yery üzü nd e ç o k büy ük o lay la rın o lup b ittiğ in i v e bu “ g ö rkem li g eç m iş” in b e lli ö lç ü d e y akalanıp g eri alın m ay a elv erişli o ld u ğ u nu sü rekli b iç im d e an ım satır. Parad ig m atik je stle ri tak lit e tm e n in b ir d e o lu m lu ö z elliğ i v ard ır: R it, insanı ken d i sın ırları n ı aşm ay a zo rlar; o nu , T an rıların v e m itsel K ah ram an ların y anınd a y er alm ak z o ru nd a b ırakır; b u nd aki am aç, o n ların ey lem lerin i in san ın d a y ap ab ilm esin i sağ la m aktır. M it, d o ğ rud an d o ğruya ya d a d o lay lı o larak in san ın “ Y ü c e lm e ”sini sağ lar. Bu d urum , arkaik to p lu m lard a, m ito lo ji g e le n e k le rin in ez berd en sö y len m esin in b irk aç b irey e özgü kald ığ ı göz ö nü nd e tu tu lu rsa d aha aç ık seç ik b iç im d e b e lli o lu r. M itle ri ez b erd en sö y le y en ler kim i to p lu m lard a şam an lar v e sih irb az -h ekim ler ya d a gizli d e m e k le rin ü y elerind en o luşur. H er n e o lu r sa o lsu n, m itleri ez berd en sö y ley en kişi, y e te n e ğ in i k a n ıtlam ış v e y aşlı u stalar tarafın d an y etiştirilm iş o lm alı d ır. Kişi h er zam an ya b e lle ğ in in gücü ya hay alg ü cü ya d a y azınsal y eteneğ iy le çev resin d ekilerd en ay rılır. Ez berd en sö y len en lerin h er zam an klişe g ib i o lm ası g erekm ez . Baz en v ary an tlar ilkö rn ekten [p ro to tip ] h is sed ilir b iç im d e uzaklaşır. Kuşkusuz günüm üzd e e tn o lo g lar v e h alk b ilim c ile r tarafınd an y ap ılan so ru şturu lar, m ito lo jiy e ilişk in y aratım sü rec in i o rtay a çıkard ıkları iç in ö v ü n ç kay nağ ı o lu ştu rm az . Bir m itin ya d a b ir fo lk lo r te m a’sın ın v ary an tları kay d ed ileb ilm iştir, am a y eni b ir m itin uyd uruld uğu kay d ed ilm em iştir. H ep d ah a ö n c e v ar o lan b ir m e tn in , az ç o k hissed ilir d eğ işiklikleri söz ko nusud ur. Bu araştırm alar e n az ınd an y aratıc ı b irey lerin m itle rin haz ırlanm ası v e aktarılm asın d a o y n ad ıkları ro lü ay d ın lığ a kav u ştu rm u ştu r. Büy ük b ir o lasılık la bu ro l g e ç m işte ç o k d ah a ö nem liy d i; b u na karşılık g ünüm üzd eki sö y ley işle “ sanatsal y aratıc ılık ” , b ir esrim e d en ey im in e b ağ lı v e b ağ ım lıy d ı. O y sa, arkaik b ir to p lu m d a b ö y le b ir y aratıc ı kişiliğ in “ esin k ay n ak lan ” m n n e o ld uğu k e stirile b ilir: Bu n lar “ k riz le r’d ir, “ karşılaşm alar” d ır, “ v a h iy le r’d ir, kısacası, ö z ellikle c an lı v e d ram atik im g eler v e senary o lar to p lu lu ğ u nu n eşlik e ttiğ i v e z en g in leştird iğ i ay rıc alık lı d insel d eney im lerd ir, y aşantılard ır. G e le n e k se l m ito lo ji m o tifle rin i b esley en , ç o ğ altan v e haz ırlay anlar, esrim e o lg u su nd a u stalaşm ış kişiler, fan tastik e v ren lere y akın o lan kişilerd ir. So n u ç ta, g elen eksel m ito lo ji ko nu su nu y en iley en , d in sel hay alg ü cü d ü z ey ind eki b ir y aratıc ılık tır. Bu ra d an d a, y aratıc ı k işilik le rin ro lü nü n san ıld ığ ın d an d a büyük o lm ası g erektiğ i o rtay a ç ıkar. Şam an lard an K e lt o z anlarına kad ar ku tsalla ilg ili ç e şitli usta kişiler, kend i to p lu lu kların d a, kend i d üşsel g ö rü şlerin in e n az ınd an b irk aç ın ı kab u l e ttirm e y i başarm ışlard ır. Kuşkusuz, bu tür g ö rü şlerin “ b aşarısı” d aha ö n c e d e n v ar o lan taslak lara bağ lıd ır: g elen eksel im g e v e senary o lara k ö k te n ters d ü şen b ir gö rüş ko lay c a kab u l ed ile m e m e te h lik e siyle karşı karşıy a kalm ıştır. A n c ak , arkaik to p lu m ların d in sel y aşam ınd a sihirb az h ekim ler, şam an lar v e yaşlı u staların ro lü h erkesç e b ilin ir. Tü m ü d e, esrim e d e n e y im lerind e farklı b iç im lerd e uz m anlaşm ış b irey lerd ir. G e le n e k se l taslaklar ile y e n ilik ç i b irey sel d eğ erlen d ir m eler arasınd aki b ağ ın tılar şaşm az n ite lik te d eğ ild ir: g üçlü b ir d insel kişiliğ in y arattığ ı şo ku n etkisiy le g e le n eksel taslak so nu nd a d eğ işikliğ e uğrar. T e k sö z cü kle, ay rıc alık lı d insel d en ey im ler, e tk ile y i c i b ir fan tastik senary o arac ılığ ıy la b aşkaların a ile til d iklerind e, b ü tü n to p lu m a, b irtak ım ö rn e k le r ya d a e sin k ay n akların ı b en im setm ey i b aşarırlar. A rk aik to p lu m lard a, tıp kı b aşka h e r y erd e o ld uğu g ib i kü ltü r, b ir kaç b irey in y aratıc ı d en ey im leri say esind e o lu şu r v e y e n ile n ir. A n c ak arkaik kü ltü r, m itle rin ç ev resin d e d ö n d üğü iç in , m itle r d e ku tsalla ilg ili usta kişiler tarafın d an sü rekli o larak y en id en y o ru m lan d ıkları v e d e rin le ştiril d ikleri iç in , to p lu m b ü tü n o larak bu b irkaç b irey in o r tay a çıkard ığ ı, ile ttiğ i d eğ erlere v e an lam lara d o ğru sü rü klenir. Bu an lam d a, m it in san a, kend i sın ırların ı v e k o şu llan m aların ı aşm ad a y ard ım cı o lu r, o n u “ e n b ü y ü klerin y an ı” n a y ü kselm ed e y ü reklend irir. H O M ER O S Büyük d in sel kişiliklerle, ö z ellikle d e refo rm cu lar v e p ey g am b erlerle g elen eksel m ito lo ji taslakları arasınd aki b ağ ın tılar ü stü ne b ir araştırm a y ap ılm alıd ır. Eski sö m ü r g elerd eki h alk ların M e sih ç i v e b in y ılc ı h areketleri, sı nırsız d e n ile b ile c e k b ir araştırm a alan ı o lu ştu ru r. Z er d üşt’ün İran m ito lo jisi ü stü nd eki ya d a Bu d d ha’n ın g e len eksel H in t m ito lo jile ri ü stü nd eki d erin etkisi, h iç d eğ ilse b ir bö lü m ü y le y enid en o lu ştu ru lab ilir. Y ah u d ili ğe g e lin c e , bu aland a, p ey g am b erlerin g erçekleştird iğ i o g üçlü “ m it y ıkım ı” g irişim i uzun süred ir b ilin m ekted ir. Bu k itab ın d ü z eni, söz ko nu su so ru nları g erektiğ i k a d ar d ik k atli b ir b iç im d e tartışm am ız a izin v erm ez . Biz burad a biraz Y u n an m ito lo jisi üstü nd e d uracağ ız ; Y u n an m ito lo jisin in ken d i iç in d e n ey i te m sil e ttiğ i ko nu su nd an ç o k H ıristiy an lık la o lan kim i b ağ lan tıları nı e le alacağ ız . Y u n an m iti so ru nu , h iç d u raksam ad an e le alın ac ak b ir so ru n d eğ ild ir. M it, ep ik şiire, trajed iy e v e k o m e d i ye o ld uğu kad ar p lastik sanatlara d a y alnız Y u n an is tan ’d a esin kay nağ ı o lm uş v e y ö n v erm iştir; am a ay nı z am and a, m it y alnız Y u n an kü ltü rü nd e uzun uzad ıya v e d erin lem esin e b ir in c e le m e d e n g eç irilm iş v e b u nd an k esin b iç im d e “ m itle ri y ıkılm ış” o larak ç ık m ıştır. İy o n ak ılc ılığ ın ın g elişm esi, H o m ero s v e H esio d o s’u n y ap ıt larınd a g ö rüld üğü b iç im iy le , “ klasik” m ito lo jin in g id e rek d ah a y ıp ratıc ı n ite lik kaz anan b ir eleştirisiy le ay nı d ö n em e rastlar. Bü tü n A v ru p a d illerin d e “ m it” sö z cü ğ ü nü n b ir “ ku rm ac a” yı b e lirtm e sin in n e d e n i Y u n an lı ların d ah a y irm ib eş yüzyıl ö n c e bu nu ilan etm iş o lm a sıd ır. İste r kab u l ed ilsin ister ed ilm esin , Y u n an m itiy le il g ili h e r y o ru m lam a d en em esi, e n az ınd an Batı tip i b ir kü ltü rd e, az ç o k Y u n an lı ak ılc ıların eleştirisiy le ko şu l lan m ıştır. İlerid e d e g ö rü leceğ i g ib i bu e le ştiri, “ m itsel d ü şü nce” d iy e ad lan d ırılab ile c e k o lan şey e ya d a o nd an d o ğ an d av ranışa karşı, an c ak ç o k sey rek o larak y ö n e l m iştir. Ele ştirile r ö z ellikle tan rıların , H o m ero s v e H e si o d o s’ un an lattığ ı b iç im d e k i e y lem lerin e y ö n e lik tir. İn san b ir K se n o p h an e s’ in , Po linez y a ko z m o g o ni m iti ya da R ig V e d a , X , 129 g ib i b ir sp ekü latif V e d a m iti k o n u su nd a n e d ü şü neb ilec eğ in i kend i k e n d isin e so rab ilir. A m a bu nasıl b ilin e b ilir ki? Şu n u n d a altın ı çiz m ek g e rekir ki, ak ılc ıların y ap tığ ı sald ırıların h e d e fin i ö z ellik le tan rıların serü v enleri v e key fi kararları, kap risli v e haksız d av ranışları, “ ö lü m sü z lü k” leri o lu ştu rm u ştu r. En ö n e m li e le ştiri d e g id erek d aha y ü ce b ir T a n rı fikri ad ı n a y ap ılm ıştır: G e rç e k t ' T an rı ad aletsiz , ahlaksız , k ıs kan ç , k in c i, c ah il, v b . o lam az d ı. A y n ı e le ştiri, d aha so nra H ıristiy an lığ ın sav u nu cu ları, ap o lo jistle r tarafın d an y en id en e le alın m ış v e d ah a d a sertleştirilm iştir. Bu sav , y ani o z anların sund uğ u, tan rılara ilişkin m itle rin g erçek o lm ay ac akları sav ı, b aşlan g ıç ta Y u n an lı ay d ın se ç k in le r arasınd a eg e m e n o lm uş so n u n d a d a H ıris tiy an lığ ın k e n d in i kab u l e ttirm e siy le tü m Y u n an -R o m a d ü ny asınd a b en im sen m iştir. A m a burad a H o m ero s’u n b ir tan rıb ilim c i ya d a b ir m it yazarı o lm ad ığ ın ı an ım satm ak y erin d e o lu r. O Y u n an d in in i v e m ito lo jisin i b ir b ü tü n o larak sistem li v e tü m ü kap say ıcı b ir b iç im d e su nm ak sav ın d a d eğ ild i. P lato n ’u n sö y led iğ i g ib i H o m e ro s’un tü m Y u n an istan ’ ı e ğ ittiğ i d o ğruysa d a, o , şiirleriy le ç o k ö z el b ir o ku r to p lu lu ğ u na seslen m işti: Bu o ku rlar, askeri v e feo d al b ir aristo krasi ü y elerin in o lu şturd uğ u to p lu lu ktu . O n u n , y az ın alan ın d aki d ehası g ö rü lm em iş b ir e tk i v e h ay ran lık u y and ırm ıştır; bu n e d e n le d e, Y u n an kü ltü rü nü n b irlik v e e k le m li b ü tü nlü ğ ü nü n sağ lanm asınd a H o m e ro s’ u n y ap ıtların ın büyük k atkısı o lm u ştu r. A n c ak , o b ir m ito lo ji k itab ı y az m ad ığı iç in Y u n an d ü ny asınd a d o laşan b ü tü n m itsel tem aları kay d etm em işti. H er şey d en ö n c e ataerk il v e sav aşçı n ite lik te k i o ku rların a y a b an c ı o lan ya d a bu to p lu lu ğ u n p ek ilg isin i ç ek m ey en d in v e m ito lo jiy le ilg ili g ö rü şleri d ah a fazla an latm ak istem iy o rd u . H o m ero s, Y u n an d in in in v e m ito lo jisin in g ecey e, c e h e n n e m e , cen az e tö re n in e ilişkin ö ğ esi o la rak ad lan d ırılab ilec ek h iç b ir şey d en söz etm ez . D in le il g ili c in se llik v e d o ğ u rg anlık, ö lü m , y aşam , ö lü m so n ra sı g ib i d ü şü nc elerin ö n em i, biz lere d aha g eç d ö nem y a z arları tarafın d an v e ark e o lo ji kaz ıları so nu cu aç ık lan m ıştır. D em ek ki, d ü ny anın h e r y erind e k e n d in i b e n im setm iş v e (z am an ın b u lu nm ad ığ ı b ir ark e tip le r e v re n in d e ki g ib i) klasik d ö n e m in büyük san atç ıları tara fın d an kesin o larak b elirlen m iş o lan anlay ış, tan rılar v e o n ların m itle rin e ilişkin o lan H o m ero s’çu anlay ıştır. O n u n büyüklüğ ü, so y luluğu v e Batı d ü ny asına özgü d ü şü nm e b iç im in in o lu şm asınd aki ro lü ü stü nd e d u rm a n ın b ir y ararı y o ktu r. Bu “ Y e tk in B iç im le r’in ışıklı p a rıltılı d üny asıy la d uygu v e d ü şü nce o rtaklığ ı ku rm ak iç in W alte r O tto ’n u n D i e G ö t t e r G ri e c h e n l a n d s ’ ını o ku m ak y eterlid ir. A n c ak , H o m ero s’u n d ehası v e klasik san atın bu tan rısal d üny ay a eşsiz b ir p arıltı kaz and ırm ış o lm ası, ö n em sen m em iş o lan b ü tü n h e r şey in k aran lık, an laşıl m az, aşağı d üzeyd e ya d a sırad an o ld uğu an lam ın a g el m ez. Sö z g elim i b ir D io ny so s v ard ır ki, o nsuz b ir Y u n a n istan d üşü nülem ez , o ysa H o m ero s o n u n la ilg ili o larak y aln ız ca ço c u klu k d ö n em in d ek i b ir o lay a te lm ih te b u lu nm akla y etin ir. Ö te y and an, tarih ç ile r v e b ilg in le rin ku rtarm ış o ld u kları m ito lo ji p arç aları, biz leri h iç d e kü ç ü m sen m ey ec ek b ir m an ev i atm o sfere so kar. H o m ero s’ a özgü o lm ay an v e g e n e llik le d e “ k lasik” o lm ay an bu m ito lo jile r, d aha ç o k “ p o p ü ler” n ite lik te y d i. A k ılc ı e le ştirile rle aşınd ırılm am ışlard ı v e büyük b ir o lasılıkla, yüz y ıllar bo y u ay d ınlara ö zgü kü ltü rü n d ışınd a v arlık la rın ı sürd ürd üler. Bu arad a, bu p o p ü ler m ito lo jile rin k a lın tıların ın günüm üz Y u n an v e A kd eniz in an ışların d a ö rtü lü o larak, “ H ıristiy an laştırılm ış” b ir b iç im d e v ar lık ların ı sürd ürd ükleri d e o lasılık d ışı d eğ ild ir. Biz bu so ru na ilerid e y en id en d ö neceğ iz . T E O G O N l V E JEN EA L O Jİ H esio d o s ise b aşka ç e şit b ir o ku r to p lu lu ğ u nu n ara y ışı içind ey d i. O , H o m e ro s’u n şiirlerind e ad ı g eç m ey en ya d a kab a taslak sözü ed ilm iş o lan m itle ri an latırd ı. Sö z g elim i Pro m eth eu s’tan ilk söz ed en o o lm u ştu . A n c ak , Pro m eth eu s’ la ilg ili an a m itin b ir y anlış an laşılm a, d aha d o ğrusu e n eski d in sel an lam ın “ u n u tu lm ası” üs tü n e kurulu o ld u ğ u nu n fark ın a v aram am ıştı. G e rç e k - te n d e, Z eus, Pro m e th e u s’tan ö cü nü alm ıştır; çü nkü T an rılara su nu lan ilk k u rb an ın b ö lü şü lm esind e h ak e m lik y ap m ak üzere ç ağ ırılan Pro m eth eu s, k em ik le ri yağ tab akasıy la sarar, e tle ri v e k arın iç in d e ki tü m o rg an la rı d a m id ey le ö rter. Y ağ ların ç e k ic iliğ in e k ap ılan Z eus d a, tan rılar iç in , e n b e rb at b ö lü m ü alıp in san lara e tle ri v e k arın iç i o rg an ların ı b ırakır. ( T h e o go n ia , 5 3 4 v e ö te si). O y sa K ari M e u li2 bu O ly m p o s’a özgü sung u b iç im i n i, Kuzey A sy a’d a y aşam ış arkaik av c ıların ritü e lle rin e b enz etm iştir: Bu av c ılar g ö klerd e y aşay an Y ü c e V arlık ların a ku rb an e d ile c e k h ay v an ın k em ik le rin i v e k afası n ı su narak saygı g ö sterirlerd i. A y n ı rit g elen eğ i O rta A sy a’d a h ay v an c ılık la g e ç in e n halklard a v arlığ ın ı sür d ürm üştür. K ü ltü rü n arkaik b ir ev resind e, g ö ky üzü nd ek i b ir T a n rı’ya y ö n e lik e n büyük saygı o larak kab u l ed i len şey, Y u n an istan ’d a ö rn e k g ö ste rile b ile c e k b ir d ala v ere, y ü ce tan rı Z eus’a karşı işle n e n ağ ır su ç h alin e g e l m işti. Başlan g ıç tak i o ritsel an lam ın ç arp ıtılm asın ın ilk n e z am an g e rç e k le ştiğ in i v e Pro m eth eu s’u n n e d o lam b aç larla bu h atay ı işlem ekle su çland ığ ın ı bilm iy o ru z . Bu ö rneğ i v erm em iz in n e d e n i y alnız ca H esio d o s’u n kö kleri tarih ö n c e sin e d ay anan ç o k arkaik m itlerd en söz e ttiğ in i g ö sterm ektir; n e v ar ki, ay nı m itler, o z an ta rafınd an kay d ed ilm ed en ö n c e uzun b ir d ö nü şü m v e d e ğ işim sü rec in d en g eçm işlerd ir. H esio d o s m itle ri kay d etm ekle y etin m em iştir. Bu n la rı sistem li kılm ış v e b ö y le y ap arken d e, m itsel d ü şü nc e n in söz ko nusu y aratıların a d aha o zam an ak ılc ı b ir ilk e yi g etirm iştir. H esio d o s’u n T an rıların je n e alo jisin d e n y ani so y so p u nd an anlad ığ ı, b irb irin i izleyen b ir dizi d üny ay a g etirm e o lg usud ur. D üny ay a g etirm e o lgusu o n a g ö re v aro lm an ın id eal b iç im id ir, W . Jaeg er, iç in d e m itsel d ü şü nc enin n ed en sel d ü şü ncey le eklem len d iğ i bu anlay ışın akla uygun d üşen ö z elliğ ini ç o k y erind e o larak b elirtm iştir3. H esio d o s’un, Kao s v e D ü ny a’d an ( T h e o g o n i a , 116 v e ö te si) so nra o rtay a ç ık an ilk T an rı’n ın Ero s o ld uğu d ü şü ncesi, d aha so nra Parm enid es v e Em p ed o kles tarafınd an g eliştirilm iştir4. Plato n Şö ien’de (178 b) bu an lay ışın Y u n an felsefesi iç in ö n em i üstü ne d ikkati ç ekm iştir. A K IL C IL A R V E M İT Bu rad a, H o m ero s’ a özgü tan rıların v e m itle rin ilk an lam ların ı y itirm e le rin e y o l aç an uzun aşınd ırm a sü re c in i ö z etlem em iz söz ko nusu d eğ ild ir. H ero d o to s’un sö y led iğ ine b akılırsa ( 1 , 3 2 ) So lo n d aha o z am an m ito lo jid eki “ tan rısal v arlığ ın istek v e kararsız lıklarla d o lu ” o ld uğu nu sö y lem iştir. H er n e o lu rsa o lsu n, M ileto slu ilk filo z o flar, H o m ero s’u n b e tim le m e le rin d e g erçek tan rı Fig ürü nü g ö rm ey i red d ed iy o rlard ı. T h ale s, “ h er şey tan rılarla d o lu ” d ed iğ ind e ( A 2 2 ) , tan rıları kim i ko z m ik b ö lg elerd e sın ırlı y erlere y erleştiren H o m ero s’un an lay ışın a karşı ç ık m ıştır. A naksim and ro s, ta n rısız v e m itsiz to p y eku n b ir Ev ren anlay ışı ö n erm iştir. K sen o p h an es’e g e lin c e (d o ğ . 5 6 5 ’e d o ğ r.), o , H o m ero s tan rıların a aç ık ç a sald ırm aktan çekinm ez . T a n rı’n ın , H o m ero s’u n an lattığ ı g ib i, co şup sin irlen d iğ in e, k ıp ır d anıp d u rd uğ una in anm ay ı kab u l etm ez ( B 2 6 ) . H o m ero s v e H esio d o s’ un b e tim le m e le rin d e n anlaşıld ığ ı b iç i m iy le T an rıların ö lüm süz lüğ ünü b enim sem ez : “ H o m ero s v e H esio d o s’u n sö y led iklerin e g ö re, tan rılar, in san ların ay ıp say acakları (z ina, hırsız lık, karşılıklı b irb irin i ald atm a) h er şey i y ap arlar” ( B 11, B 1 2 ) 5. A y rıc a Ksen o p han es tan rılara ö zgü d üny ay a g etirm e o lg usunu d a kabu l etm ez : “ A m a ö lü m lü ler tan rıların d o ğ d u klan nı, e lb iseler g iy d iklerin i, k e n d ile rin e özgü b ir d illeri v e b ir b ed en leri o ld u ğ u nu d ü şü nü rler” ( B 1 4 ) 6. Ö z e llik le d e •"■"rTiların in san b iç im li o lm aların ı eleştirir: “ Ö kü z lerin, atların , aslan ların elle ri o lsay d ı, e lle riy le d e in san lar bi g i resim y ap ab ilseler v e y ap ıtlar o lu ştu rab ilselerd i, atlar atlara b enz er tan rı fig ü rleri, ö kü z ler d e ö kü z lere benz er tan rı fig ü rleri çiz erler v e o n lara k e n d ile rin in k i g ib i b e d en ler v erirlerd i” ( B 1 5 ) 7. K se n o p h an e s’e g ö re “ b ü tü n tan rılar v e in san ların ü stü nd e b ir tan rı v ard ır; b iç im i n in d e d ü şü nc esin in d e ö lü m lü le rin k ile rle h iç b ir o rtak y anı y o ktu r” ( B 23). Bu “ klasik” m ito lo jin in ele ştirile rin d e , o z anların in san b iç im lilik le ilg ili an latım ların d an , söz ko nu su ta n rısal v arlık kav ram ın ı ç ık arm ak iç in h arc an an ç ab a se z ilm ekted ir. Pind aro s g ib i so n d erece d ind ar b ir yazar d a “ inanılm az ” m itleri kab u l etm ez ( l O ly m p i q u e , 28 v e ö te si). Eu rip id es’ in T an rı anlay ışı tü m ü y le K sen o p h an e s’ in eleştirisin d en e tk ile n m iştir. Th u ky d id es’ in y aşa d ığı d ö nem d e m y t ho d es sıfatı, h e rh an g i b ir h ak ik attir ya d a g erç ekliğ in karşıtı o larak “ m asal g ib i v e k an ıtlan a m az” an lam ın a g eliy o rd u 8. P lato n o z anları, tan rıları su nuş b iç im le rin d e n d o lay ı su çlad ığ ı z am an ( D e v l e t , 3 7 8 v e ö te si) o lasıkla ö n c e d e n ikn a o lm u ş b ir o ku r to p lu lu ğ una seslenm iştir. M ito lo ji g e le n e k le rin in eleştirisi, İsken d eriy eli h a tip ler tarafın d an u kalalığ a kad ar g ö tü rü lm ü ştü r. İlerid e g ö receğ im iz g ib i, H ıristiy an lık in an c ın ı sav u n an H ıris tiy an ap o lo jistler, İn c ille rin tarih sel ö ğ elerin i ay ırt e t m ek söz ko nusu o ld u ğ u nd a, bu y az arlard an e sin le n m iş lerd ir. İskend eriy eli A eliu s T h e o n (İ. S. Y aklaşık II. y y .) b ir m itin ya d a tarih sel b ir an latın ın o lan aksız lığ ı n ı g ö stereb ilec ek k an ıtları uzun uzad ıya tartışır v e y ö n te m in i M ed eia m itin in ele ştirili çö z ü m lem esin i y ap a rak aç ıklar. T h e o n , b ir an n e n in kend i öz ç o c u k ların ı ö ld ü re m e y e c e ğ in i d ü şü nü r. O lay d ah a b aşlan g ıç ta “ inanılm az d ır” , çü nkü M ed eia, ç o c u k ların ı b ab aları Jaso n ’ un yaşad ığı k e n tte (K o rin th o s) ö ld ü rem ez d i. A y rı c a c in ay e tin işleniş b iç im i d e kuşkulud u r: M ed eia, c in ay e tin i g iz lem ey e çalışm ış o lab ilir, bü yü cü o ld uğu iç in d e k ılıç y erin e p ekâlâ z ehir ku llanm ış o lab ilird i. So n u ç ta d e n ile b ilir ki, y ap tığ ı h are k e tin açıklam ası so n d erec e kuşkulud u r: K o c asın a karşı d uyd uğu ö fke, o nu ay nı z am and a k e n d isin in d e o lan ç o c u k ları bo ğ az lam ay a item ez d i; b u nu y ap m akla kö tü lü ğ ü e n ç o k k e n d in e etm iş o lu rd u: K ad ın lar n e d e o lsa e rk eklerd en d a h a ç o k h e y e c an lan ırlar9. A L EG O R ÎZ M L ER V E EV H EM ER O S’Ç U L U K Bu rad a söz ko nu su o lan , m itin y ık ıc ı b ir eleştirisi d eğ il d e ko lay c ı b ir p sik o lo ji v e b asit b ir ak ılc ılık ad ına g irişilm iş, h e r d üş d ü ny asın ın eleştirisid ir. Bu n u n la b ir lik te , H o m ero s v e H esio d o s m ito lo jisi tü m H e le n d ü n y ası se ç k in le rin in ilg isini ç ek m ey i sürd ü rm üştü. N e v ar ki, m itle r artık sö z cü klere b ağ lı kalın arak an laşılan şey ler o lm ak tan ç ık m ıştı: A rtık o nlard a “ gizli an lam lar” , “ im alar” aranıy o rd u ( h y p o n o ia i; a llego ria te rim i d aha g eç b ir tarih te k u llan ılm ıştır). R h e g iu m ’ lu T h e ag e n e s (flo ru it c . 5 2 5 ) , d aha o z am an H o m ero s’taki tan rı ad la rın ın ya in san ların y e te n e k le rin i ya d a d o ğ al ö ğ eleri tem sil e ttiğ i g ö rüşünü im a e tm işti. A n c ak H o m ero s m i to lo jisin in v e g en el o larak tü m d in sel g e le n e k le rin aleg o rili y o ru m lam asını g e liştire n le r ö z ellikle Sto ac ılar o l m uştu r. Khry sip p o s Y u n an T an rıların ı fiz iksel ilkelere ya d a e tik ilke le rin e in d irg em işti. H e rak le ito s’u n (I. S. I. yy ) Q u a e s t io n e s H o m e ri c a e ’sind e b ir y ığ ın aleg o rili y o ru m a rastlanır: sö z g elim i, Z eu s’u n H e ra’yı b ağ lad ığ ı m itsel b ö lü m , aslınd a esir'0’ in h av an ın sın ırı o ld uğu an lam ın ı taşır, v b. A leg o ri y ö n te m i P h ilo n tarafın d an Es ki A h it’ te k i “ g iz ler” in çö z ü lm esi v e aç ık lan m asın a d a y ay ılm ıştır, ilerid e g ö rü lec eğ i g ib i, b e lli b ir aleg o riz m (y an i h e r iki A h it arasın d aki u y g unlu k v e tip o lo ji), K ilise Bab aları, ö z ellikle d e O rig en es tarafın d an büyük ö lçü d e k u llan ılm ıştır. K im i b ilg in lere g ö re, aleg o ri Y u n an istan ’d a h iç b ir z am an büyük ç ap ta y ay g ınlaşm am ış, İsken d eriy e’d e v e R o m a’d a d aha ç o k b aşarı sağ lam ıştır. N e v ar ki, d eğ işik aleg o rili y o ru m lar say esind e, H o m ero s v e H esio d o s, Y u n an lı se ç k in to p lu lu k ların ın gö zü nd e “ ku rtu lm u ş” , H o m ero s, tan rıları d a y ü ksek b ir kü ltü r d eğ erin i ko ru m ay ı b aşarm ıştır. H o m ero s tan rıların ın v e m ito lo jisi n in ku rtarılm ası, y aln ız ca aleg o ri y ö n te m in in işi d eğ il d ir. I. O . III. yy’ ın b aşların d a Ev h em ero s’u n felsefi y o l c u lu k b iç im in d e b ir ro m an yazd ığı g ö rülür: ( H i e ra a n a g ra p h e ); K u t s a l T a ri h y ap ıt kısa süred e büyük b aşarı sağ la m ış, En niu s tarafın d an d a L atin c e y e ç ev rilm iştir; z aten bu d ile ç e v rile n ilk Y u n an c a m e tin d e bu o lm u ştu r. Ev h em ero s, tan rıların k ö k e n in i keşfettiğ in i sanm ıştı: O n a g ö re tan rılar, tan rısal n ite lik kaz anm ış eski krallard ı. Bu d a H o m ero s tan rıların ı “ a k ılc ı” y o ld an başka b ir k o ru m a o lasılığ ıy d ı. Sö z ko nu su tan rıların şim d i artık b ir “ g e rç e k lik ” i v ard ı: Bu g e rç e k lik tarih e (d ah a d o ğrusu tarih ö n c e sin e ilişk in ) tü rd end i; o n larla ilg ili m itler, b aşlan g ıç tak i kralların y ap tıkları h are k e tle rin b u lan ık ya d a hay alg ü cü tarafın d an d eğ işikliğ e u ğ ratılm ış an ısı n ı canland ırıy o rd u . Bu ters y ö nd e aleg o riz m , Ev h em ero s v e En n iu s’u şa şırtm ay an y an kılar y ap m ıştı; Y u n an tan rıların ın in san lığ ın ı, d o lay ısıy la d a g erç ekd ışılığ ın ı k an ıtlam ak iç in Ev h em ero s’a d ay anan L ac tan tiu s v e H ıristiy an in a n c ı n ın ö n d e g elen ö b ü r sav u nu cu ları d a b ö y le b ir y an kıd an ku şku lan m alard ı. A leg o riz m v e Ev h em ero s’çu luk say esind e, ö z ellikle d e b ü tü n y az ın’ ın v e p lastik sa n atların tan rılarla v e k ah ram an larla ilg ili m itle r ç e v re sind e g elişm iş o lm ası say esind e, bu Y u n an tan rıları v e kah ram an ları u nu tu lm am ışlard ır uzun b ir m ity ıkım ı sü re c in in ard ınd an d a, H ıristiy an lığ ın e ttirm e sin d e n so nra d a. ken d in i kabu l T e rsin e , Je a n Se z n e c ’in , G o d s ’d a T h e Surv iv a l o f the P a ga n g ö sterd iğ i g ib i, Ev h em ero s’çu n ite lik kazanm ış o lan Y u n an tan rıları, klasik b iç im le rin i y itirm iş o lsalar v e e n b eklen m ed ik k ılık lar altın d a g iz lenm iş o lsalar b i le, b ü tü n O rtaç ağ b o y u n c a v arlıkların ı sürd ürm üşler d ir. R ö n e san s’ın “ y en id en keşfi” ö z ellikle saf, “ klasik” b iç im le rin y en id en e le alın ıp c an lan d ırılm asın d an o lu şu r11. Batı d üny ası d a z aten Y u n an -L atin “ p ag aniz m ” i ile H ıristiy an lığ ın u z laştırılm a o lasılığ ın ın b u lu nm ad ı ğ ın ı an c ak R ö n e san s’ ın so n u n a d o ğru fark etm iştir; o y sa O rtaç ağ , Eskiçağ d ö n e m in i b e lirli b ir tarih sel o rtam o larak, b itm iş b ir d ö nem g ib i g ö rm em iştir12. Bö y le d in d en bağ ım sız k ılın m ış b ir m ito lo ji v e Ev h em ero s’çu n ite lik kaz anm ış b ir tan rılar to p lu lu ğ u , R ö n esan s’tan b eri v arlığ ın ı sürd ürm üş v e b ilim sel araştır m a ko nu su o lm u ştu r; b u nu n n ed en i d e, c an ç e k işm e k te o lan Eskiçağ ’ın, artık H o m ero s tan rıların a v e o n lar la ilg ili m itle rin b aşlan g ıç tak i ilk an lam ların a in an m a m asıd ır. Bu m ito lo ji m irası, H ıristiy an lık tarafın d an b en im sen eb ilm iş v e ö z ü m len eb ilm iştir; n e d e n i d e artık y aşay an d insel d eğ erlerle y üklü o lm am asıd ır. G id e re k b ir “ kü ltü r h âz inesi” h alin e g elm iştir. So n u n d a, klasik m iras, o z anlar, san atç ılar v e filo z o flar tarafın d an “ ku r tarılm ıştır” . T an rılar v e o n lara ilişk in m itler, Eskiçağ ’ ın so n u n d an (artık h iç b ir kü ltü rlü kişi tarafın d an o ld u kla rı g ib i e le alın m ıy o rlard ı) R ö n e san s’a v e X V II. y y ’a ç e şitli y ap ıt lar, y az ınsal v e san atsal y aratılar arac ılığ ıy la taşın m ıştır. Y A Z IL I BEL G EL ER V E SÖ Z L Ü G EN EL EK L ER K ült ü r say esind e ku tsallığ ı kalkm ış b ir d insel ev ren v e m itle ri y ıkılm ış b ir m ito lo ji, ö rn e k g ö ste rile b ile c e k te k uy g arlık o lm ay ı b aşaran Batı u y g arlığ ını o lu ştu rm u ş v e b eslem iştir. Bu rad a lo go sun m y t ho s a z aferd en d e ö te b ir şey v ard ır. Bu rad a l e n e k ’e karşı kaz and ığ ı k it ap ’ ın s ö z lü g e - karşı kaz and ığ ı zafer, b e lg e n in - ö z e llik le d e y a zılı b e lg e n in -, elin d e y az ın ö n c e si an latım araç ların d an b aşka b ir şey b u lu nm ay an y aşanm ış b ir d en ey im e karşı kaz and ığ ı zafer söz ko nu su d ur. Eskiç ağ ’a özgü ç o k say ı d a yaz ılı m e tin v e san at y ap ıtı y o k o lm u ştu r. Y in e d e, o h arika A kd eniz u y g arlığ ını an a çiz g ileriy le y en id en o lu ştu rm ak iç in bu ö rn e k le rd e n elim iz d e y e te rin c e v ar d ır. A n c ak Y u n an istan ’d a o ld uğu kad ar Eskiçağ A v ru p ası’nd a d a kü ltü rü n y az ın ö ncesi b iç im le ri iç in ay nı d urum söz ko nu su d eğ ild ir. A kd e n iz ’d eki y ay g ın d in ler v e m ito lo jile r ko nu su nd a ç o k az şey b ilin ir, bu az b ilg i d e an ıtlard an v e b irkaç y az ılı b elg ed en eld e ed ilm iştir. K im i z am an -sö z g e lim i Eleu sis M y steria’ların a ilişk in — b ilg ilerim iz in az lığı ç o k iyi ko ru nm u ş b ir inisiyasyo n sır rı ile aç ık lan ır. D ah a b aşka d uru m lard a, m u tlu b ir rast lan tı so nu cu h alk arasınd a y ay g ın k ü ltler v e in an ışlarla ilg ili b ilg iler ed iniriz . Sö z g elim i, eğ er Pau sanias, kişisel d e n e y im in i L e b ad e ia’d aki T ro p h o n io s tap ın ağ ın d a ( IX . 3 9 ) an latm am ış o lsay d ı H esio d o s’u n, Eu rip id es’ in v e A risto p h an e s’ in y ap m ış o ld uğu b irkaç belirsiz te l m ih le y etin m ek zo rund a kalırd ık. Bu d insel m erkez in b ir an lam v e ö n e m in in v ar o lab ile c e ğ in i d üşü nem ez d ik b ile. “ K lasik” Y u n an m itle ri, d aha o d ö nem d e y az ınsal y a p ıt ın d insel ina nış a karşı kaz and ığ ı zaferi tem sil ed er. K en d i kü lt b ağ lam ıy la b irlik te bize kad ar ulaşm ış h iç b ir Y u n an m iti y o ktu r. Biz ler m itleri, b ir rite b ağ lı d insel b ir d en ey im in kay nakları y a d a an latım ları o larak d eğ il d e y azınsal v e sanatsal “ b e lg e le r” o larak ö ğ reniriz . Y u n an d in iy le ilg ili y aş ay an, p o p ü ler n ite lik te o lan b ü tü n b ir alan elim iz in altın d an kay ıp g itm iştir; n e d e n i d e k e sin lik le , sistem li b ir b iç im d e yaz ılı o larak b e tim le n m e m iş o lm asıd ır. Y u n an ’a özgü d in d u ygusunun c an lılığ ın ı, y alnız ca O ly m p o s m itle rin in v e k ü ltle rin in b en im sen m e d e re c e sin e b akarak d eğ erlend irm em ek g erekir. H o m ero s m it le rin in eleştirisi, m u tlaka ak ılc ılığ ı ya d a tan rıtan ım az lığ ı kap sıy o r d em ek d eğ ild ir. M itse l d ü şü ncey e özgü sik b içim le r in k la - ak ılc ı eleştiri tarafınd an “ g ö z d en d üşürül m üş” o lm ası, söz ko nu su d ü şü nc enin kesin o larak o rta d an kald ırılm ış o lm ası an lam ın a g elm ez. A y d ın lard an o lu şan se ç k in ç ev reler, y eni d insel anlay ışları d o ğ ru la y acak v e eklem li k ılac ak o lan d aha başka m ito lo jile r d e keşfetm işlerd i. Bir kez, Eleu sis M y steria’ ların ın v e Y u n an -D o ğ u k ö k e n li M y steria’ları o lan O rp heu s-p y th ag o rasçı d in to p lu lu kların ın d in leri v ard ı, b u nlar im p ara to rlu k d ö nem i R o m a’sınd a v e ey aletlerd e so n d erece y ay g ınlık kaz anm ışlard ı. A y rıc a y eni-p y thag o rasç ılar, y e n i-p lato n c u lar v e g n o stikler tarafınd an haz ırlanm ış o lan , ru hu n m ito lo jile ri d iy e ad lan d ırılab ilec ek so terio lo jile r v ard ı. Bu n a b ir d e g üneş kültü v e m ito lo jile ri n i, y ıld ız lar v e cenaz e tö re n le ri, m ez arlarla ilg ili m ito lo jile ri v e p o p ü lerlik kaz anm ış h e r ç e şit “ bo ş in an ç ” ile “ yoz m ito lo ji” n in y ay ılım ın ı e k lem ek g erekir. Şu b irkaç o lguyu anım satm am ız ın n ed en i, H o m ero s m itle rin in y ıkılm asının y anı sıra klasik d in m itle rin in y ıkılm asının, A kd eniz d ü ny asınd a, H ıristiy an lığ ın h e m en h em en h iç b ir d irenm ey le karşılaşm ad an y erleşeb i lec eğ i d insel b ir b o şlu k y aratac ağ ın ın d ü şü nü lm esini sağ lam aktır. G e rç e k te H ıristiy an lık p ek ç o k tü rd en d in d uygusuyla karşı karşıya g elm iştir. A sıl d irenm e, aleg o rili v e Ev hem ero sçu n ite lik kaz anm ış “ klasik” d in v e m i to lo jile rd e n g elm em iştir; o n ların gücü ö z ellikle siyasal v e kü ltü rel tü rd en o lm uştur. Site , D ev let, İm p arato rlu k, eşsiz Y u n an -R o m a kü ltü rü nü n say g ınlığ ı, ç o k büyük b ir yap ı o luşturuy o rd u. A m a y aşay an d in açısın d an, bu yap ı h iç d e sağlam d eğ ild i, g erç ek b ir d insel d en ey im in y ara tacağ ı büyük sarsıntı so nu cu y ıkılm ay a hazırd ı. H ıristiy anlık, g erçek d iren işle M y steria’ lı d inlerd e v e so terio lo jilerd e (b u n lar b irey in ku rtu lu şu nu n p eşind ey d iler v e siv il d in b iç im le rin i bilm iy o rlard ı ya d a ö n e m sem iy o rlard ı), ö z ellikle d e im p arato rlu kta p o p ü lerlik k a zanm ış y aş a y a n, d in ler v e m ito lo jilerd e karşılaştı. Bu d in lerle ilg ili elim iz d e b u lu nan b ilg iler, y ay g ın Y u n an v e A kd eniz d iniy le ilg ili o lan lar kad ar d eğ ild ir. G e tle rin Z alm o ksis’in e ilişkin b ir şey ler biliy o ruz, çü nkü H ero d o to s, H ellesp o n to s’ lu 13 Y u n an lılard an b u nlarla ilg ili o la rak to p lad ığ ı kim i b ilg ileri an latm ıştır. Eğ er bu k an ıt o l m asay d ı, tıp kı Balk an lard ak i ö b ü r T h ra k tan rıları, D arz allar, Bend is, Ko ty s, v b. iç in o ld uğu g ib i an c ak te l m ih lerle y etin m ek zo rund a kalac aktık. A v ru p a’d aki H ıristiy an lık-ö n c esi d in ler ü stü ne elim iz d e biraz d aha faz la b ilg i bulu nd uğund a, b u n ların n e kad ar karm aşık v e n e kad ar zeng in o ld uğu gö rülür. A m a söz ko nusu h alk lar, g eçird ikleri p ag aniz m d ö nem ind e kitap y azm ad ıkları iç in biz ler h iç b ir zam an o n ların b aşlan g ıçtaki d in lerin i v e m ito lo jile rin i tam o larak ö ğ renem ey eceğ iz . Bu n u n la b irlik te , o n yüzyıl b o y u n ca H ıristiy an lığ a v e kilise y e tk ilile rin in sayısız sald ırıların a d irenm ed e y e te rin c e g ü çlü b ir d in sel y aşam v e b ir m ito lo ji söz k o nusu o lm u ştu r. Bu d in in ko z m ik b ir y ap ısı v ard ı v e ile rid e d e g ö rü leceğ i g ib i, so n u n d a K ilise tarafın d an h o ş gö rü y le karşılanm ış v e b en im sen m işti. G e rç e k te n d e, kırsal kesim H ıristiy an lığ ın a, ö z ellikle g üney v e g ü ney d o ğu A v ru p a’d a ko z m ik b ir b o y u t bu laşm ıştır. So n u ç o larak şu nları sö y ley ebiliriz : D in sel ö z ellikle rin i kö kü nd en y itirm iş v e m itle ri y ıkılm ış o lan Y u n an d in i v e m ito lo jisi, A v ru p a k ü l t ü rü n d e e ğ e r v arlığ ın ı sür d ürm üşse, b u nu n n e d e n i, y az ınsal v e sanatsal b aşy ap ıt larla y ansıtılm ış o lm asıd ır. Bu n a karşılık, H ıristiy an lı ğ ın ken d in i kab u l ettird iğ i sırad a, y aş ay an p ag an b iç im ler o lan (am a yaz ılı an latım ları bu lu nm ad ığ ı iç in o n lar la ilg ili h e m e n h iç b ir şey b ilm ed iğ im iz ) p o p ü ler d in ler v e m ito lo jile r, kırsal kesim h alk ların ın g elen eklerin d e v arlık ların ı sü rd ü rm ü şler, H ıristiy an laştırılm ışlard ır. K ö kleri C ilalıtaş d ö n e m in e kad ar uz anan, tem eld e ta rım sal y ap ılı b ir d in söz ko nusu o ld u ğ u nd an, A v ru p a d in sel fo lklo ru n u n h âlâ tarih ö n c e sin e ait b ir m irası k o ru m a o lasılığ ı v ard ır. A n c ak , bu arkaik m itler v e d insel d av ran ışların k a lın tıları, ö n e m li b ir d in sel o lgu o luşturd uğ u h ald e, kü l tü r d ü zeyind e an c ak ö nem siz so n u ç lar d o ğurm uştur. Y az ı’n ın g erçekleştird iğ i d ev rim d en g eriy e d ö nü lm ez . Bu n d an b ö y le, kü ltü r tarih i y alnız ca ark e o lo ji b e lg e le rin i v e yazılı m e tin le ri göz ö nü nd e tu tac ak tır. Bu tür b elg elerd en y o ksu n b ir h alk , tarih i o lm ay an b ir h alk o larak kabu l ed ilir. H alka özgü y aratılar v e sö zlü g e le n e kle r an c ak ç o k g eç b ir tarih te , A lm an ro m antiz m i d ö n em in d e d e ğ e rle n d irile c e k tir; d ah a o z am an b ile es kiy e m eraklı o lan b irin in ilg isid ir söz ko nu su o lan . İç in d e m itsel d av ranış v e m itsel e v re n in h âlâ v arlığ ın ı sür d ürd üğü h alk y aratıları, kim i z am an A v ru p alı b irkaç büyük san atç ıy a esin kay nağ ı sağ lam ıştır. A m a bu g ib i h alk y aratıları, kü ltü rd e h iç b ir z am an ö n e m li ro l o y n a m am ıştır. So n u n d a d a “ b elg e” o larak g ö rü lm ü şlerd ir; bu n ite lik le riy le d e kim i u z m anların ilg isini ç ekerler. Sö z ko nusu g e n e le kse l s ö z lü n ın ilg isini ç ekm esi iç in m ası g erekir. m irasın m o d ern b ir in sa kit ap b iç im in d e sunulm u ş o l YÜKSELİŞİ V E Ç Ö KÜŞÜ m it l e r in N O TLA R 1. A rk a d ia : Esk i Y u n a n ’d a, P e lo p o n n e s o s’ u n o rta k e sim in d e ç o b a n lık la g e ç in e n b ir h a lk ın y aşad ığ ı b ö lg e . Bu sö z c ü k Fran sız c a’d a k i m i z am an ç o b a n sı, p asto ral z e v k le rin e g e m e n o ld u ğ u b ir d ö n e m i b e lirtm e k iç in k u lla n ılır. ( Ç .N .) 2. K ari M e u li, “ G rie c h is c h e O p f e rb râ u c h e ” ( P hy llo bo lia fü r P ec er V o n d e r M ü h l, Base l, 1 9 4 6 , s. 1 8 5 - 2 8 8 ) . 3 . W e m e r Ja e g e r, P aideia: T h e Ideals o f G r e e k C u lt u r e , c i l t I ( 2 . b as k ı, N ev v Y o rk , 1 9 4 5 ) s. 6 5 v e ö te si; T h e T he o lo g y o f the E arly G r e e k P hiliso phers ( O x f o rd , 1 9 4 7 ) , s. 12. 4 . W . Ja e g e r, T h e T h e o lo g y o f t he E ar ly G r e e k P hilo so p hers, s. 14. 5. Ç e v . Ja e g e r, a . g . y . , s. 4 7 . 6. Ç e v . G . S . K irk v e J. E. R a v e n , T h e P res o c r at ic P hilo so p hers (C am b rid g e , 1 9 5 7 ) . s. 1 6 8 ; ay rıc a bkz . K a th le e n Fre e m a n , A n c illa to the P r e - S o c r at ic P hilo so p hers (C am b rid g e , M ass., 1 9 4 8 ) , s. 2 2 . M ile to slu la rla ilg ili b e lg e le r v e k ay n ak ç alar şu ç a lışm a la rd a b u lu n a b ilir: P ie rre - M a x im e S c h u h l, E ssai su r la fo r m at io n de la p e n s le g re c qu e ( 2 . b ask ı, Paris, 1 9 4 9 ) , s. 163 v e ö te si; K a th le e n Fre e m an , T h e P res o c r at ic P hilo so p hers. A C o m p an io n to D iels, Fr ag m e n t e der V o rs o kr at ike r ( O x f o rd , 1 9 4 6 ) s. 4 9 v e ö te si. 7. Ç e v . K irk an d R a v e n , a . g . y . , s. 169. 8. Bkz . T h u k y d id e s. H istetire (Fran sız c a ç e v .) , I, 2 1 ; W . Ja e g e r, a . g . y . , s. 19, 1 9 7 ,1 9 8 . 9. A e liu s T h e o n , P ro g y m n as m at a ( 9 4 , 1 2 - 3 2 ) ö z e tle y e n R o b e r t M . G ra n t, T h e E arliest Liv es o f j e s u s (N e w Y o rk , 1 9 6 1 ) , s. 4 1 - 4 2 ; ay rıc a bkz . a y . y . , s. 1 2 0 v e ö te si. 10. E s ir: Bu sö z cü ğ ü Fran sız c a m e tin d e k i et he r sö z c ü ğ ü n ü n k arşılığ ı o la ra k k u llan d ık . ( Ç .N .) 11. Je a n Se z n e c , T h e Su rv iv al o f the P ag an G ad s . T h e M y c h o b g ic al T r adido n s an d ics p lac e in R e n ais s an c e H u m an ism an d A n ( N e w Y o rk , 1 9 5 3 ) , s. 3 2 0 v e ö te si. 12. Je a n Se z n e c , a . g . y . , s. 3 2 2 . 13. H e lle s p o n to s : Ç a n a k k a le Bo ğ az ı. ( Ç .N .) D O K U Z U N C U BO L U M MİTLERİN VARLIKLARINI KORUMALARI VE GİZLENMELERİ H IR İ S T İ YA N L IK V E M İ T O L O J İ H ır is t iy a n lık ile m its e l d üş ünc e a r a s ında ki b a ğ ın t ıla rı bir ka ç s ayfada s un m a k g üç t ür . Bu b a ğın tıla r b ir b ir in d e n iyice fa r klı b ir ç o k s or un or ta ya koyar. H e r ş e yde n ön c e , “m it ” t e r im in in k u lla n ım ın a ba ğlı y a nlış a n la m a va r dır . İlk H ır is t iy a n ila h iy a t ç ıla r ı bu s özc üğü y üzy ılla r d ır Yu n a n - Ro m a d ün y a s ın d a k u lla n ıld ığ ı a n la m d a , “fa bl, kur ma c a , y a la n ” a n la m ın d a a lıy or la r dı. Do la y ıs ıy la da İs a’n ın ş a hs ında “m its e l” b ir kiş i ve k r is t o lo ji1 d r a m ın d a bir “m it ” gör me k is te miyor la r dı. II. yy’d a n ba ş la yar ak H ır is t iy a n ila h iy a t ı, İs a’n ın ta r ihs e l g e r ç e kliğini h e m dos e tizm2 ve gnos tis izm y a n lıla r ın a h e m de p a g a n filo zo fla r ına karşı s a v unm a k d u r u m u n d a ka ld ı. Ke n d i t e zini s a v un m a k iç in y a r a r la ndığı k a n ıt la r ı ve y e nm e k zo r unda k a ld ığı g üç lük le r i az ile r de göre ce ğiz. İk in c i s or uns a b ir in c iy le b a ğın t ılıd ır : İs a’n ın ta r ihs e l g e r çe kliği d e ğil de b u g e r çe kliği t e m e lle n d ir e n yazıns a l k a n ıt la r ın de ğe r iyle ilg ilidir . Or ig e ne s d a h a o za m a n, ta r ihs e l bir ola y ı kuş ku g ötür m e z be lge le r e d a y a n d ır m a n ın g ü ç lü ğü n ü far k e tm iş ti. G ü n üm üz d e Ru d o lf Bultm a n n , İs a’n ın ta r ihs e l v a r lığın d a n kuş ku duy ma s a bile o n u n ya ş a mı ve kiş iliğiy le ilg ili h iç b ir ş e yin b ilin e m e y e c e ğini s öyle r. Bu y ön t e m b ilim s e l görüş , İnc ille r e ve öb ü r ilk k a n ıt la r a “m it o lo ji öğe le r i’ n in (b u t e r im “varo la m a y a c a k şey” a n la m ın d a k u lla n ılm ış t ır ) bula ş mış o ld u ğu n u vars ayar. İnc ille r de “m it o lo ji öğe le r i”n in b o l m ik t a r d a b u lu n m a s ı b ilin e n b ir şe ydir. Ay r ıc a Ya h u d i ya da Ak d e n iz k ö k e n li s imge le r , Figür le r ve r it üe lle r in H ır is t iy a n lık t a r a fın d a n e r k e nd e n öz üm le n m iş o ld u ğu da bir ge r çe ktir . İlk H ır is t iy a n lığın g e ç ir d iği b u ik ili “Ya h u d ile ş m e ” ve “pa g a nla ş m a ” s ür e c in in ne a n la m t a ş ıd ığın ı ile r ide göre ce ğiz. H ır is t iy a n lık t a , güne ş le ilg ili ya da g ize mli y a p ıd a ki k ü lt öğe le r i ve s img e le r in y o ğun b ir b iç im d e va r o lm a sı k im i b ilg in le r i İs a’n ın ta r ihs e l g e r ç e k liğini r e dde tme k o n u s u n d a y ür e k le nd ir d i. S özg e lim i B u lt m a n n ’ın g ör ü ş ün ü te r s ine ç e vir dile r . Bu b ilg inle r , ç o k kıs a s üre de aşırı de re ce de y ük le n d iği “m it o lo ji”d e n do la y ı h a k k ın da h iç b ir şey b ilin e m e y e n ta r ihs e l bir kiş iy i, H ır is t iy a n lığ ın b a ş la n g ıc ın d a ö n ge r çe k o la r a k or ta ya k o y m a d ı lar, te r s ine ilk H ır is tiy a n kuş a kla r ı t a r a fın d a n y a r ım ya m a la k “ta r ihs e lle ş tir ilmiş bir m it ” i ö n ge r çe k o la r a k ile ri s ür düle r . Ya ln ız ça ğda ş la r ın a d ın ı s ayars ak, A r t h u r De ws (1 9 0 9 ) ve Pe r te r Je n s e n ’d e n (1 9 0 6 , 1909 ) P. - L. C o u c h o u d ’ya (1 9 2 4 ) ka da r de ğiş ik d o ğr u lt u ve ye te ne k le r d e ki b ilg in le r b üy ük e me kle r ve r e r e k İsa fig ür ü n ü ve s o n u n d a da H ır is t iy a n lığı ya r a tmış o lm a s ı ge r e k e n “ba ş la ng ıç m it ”in i y e n id e n o luş tur m a y a ça lış tıla r . Bu “ba ş la ng ıç m it i” za te n bir ya za r da n öb ür ün e de ğiş ik lik gös te r ir . Bilg in c e o ld u ğu ka da r s o nu r a s tla ntıy a k a l mış o la n b u y e n id e n o luş t ur m a ç a lış m a la r ı üs tüne o l d u k ç a ilgi ç e k ic i bir inc e le m e y a pılma s ı ge r e kir . B u n lar, m o d e r n in s a n ın “e n e s ki ve m its e l” o la n a kar ş ı d uy d u ğu b e lli bir öz le m i a ç ığa vur ur . (S özg e lim i P. - L. C o u c h o u d ör n e ğin d e , m it in ta r ihs e l o lm a y ış ın ın y üc e l t ilm e s i h e m de az o la n ta r ihs e l g e r ç e kliğin za r a r ına y ü c e ltilm e s i a p a ç ık o r t a d a d ır ). N e va r ki, ta r ihs e lc i o lm a y a n b u va r s a y ım la r ın h iç b ir i uzm a nla r t a r a fın d a n k a b u l e d ile m e m iş tir . S o n o la r a k mits e l d üş ünc e ile H ır is t iy a n lık a r a s ın d a k i b a ğın t ıla r in c e le n d iğin d e , üç ü n c ü bir s o r un or ta ya çıka r . O n u da şu b iç im d e be lir te bilir iz: H ır is t iy a n la r k e n d i d in le r in d e H e le n d ö n e m in in kuts a l o lm a k t a n ç ık m ış rrvythosunu g ör m e y i r e dde tmiş le r s e , a r k a ik ve ge le ne ks e l t o p lu m la r d a g ör üle n y aşay an m it ka r ş ıs ında H ır is t iy a n lığın d u r u m u ne dir ? İle r ide t a r ih in in h e m e n h e m e n ik ib in y ıllık s üre s i b o y u n c a , a n la ş ıld ığı ve y a ş a n d ığı b iç im iy le H ır is t iy a n lığın , mits e l d üş ün c e d e n t üm üy le k o p a m a y a c a ğın ı gör e ce ğiz. İN C İL L E RD E K İ “G İ Z L E R ” V E T A R İ H Ş im d i, Kilis e B a b a la r ın ın İs a ’n ın t a r ih s e lliğ in i ina nçs ız p a g a nla r a kar ş ı o ld u ğu ka da r “s a p k ın la r ’a k a r şı da s a v un m a k iç in n a s ıl ha r e k e t e t t ik le r in i g ör e lim . İs a’n ın ge r çe k y a ş a m ını, y a n i Ha v a r ile r t a r a fın d a n b i lin d iğ i ve s özlü o la r a k a k ta r ıld ığı b iç im iy le t a n ıt m a s o r u n u or ta ya ç ık t ığın d a , b a ş la n g ıç t a k i Kilis e ’ye b a ğlı ila h iy a t ç ıla r de ğiş ik çe vr e le r de d o la ş a n b e lli s ayıda m e t in ve s özlü g e le ne kle ka r ş ıla ş tıla r . Kilis e B a b a la n , d üz m e ce İn c ille r ve logia agrapha3'la r ı ge r çe k be lge le r s aymayı r e dd e tme kle e le ş tir e l bir d üş ün m e b iç im in e ve h e n üz o lu ş u m u n u t a m a m la m a m ış “t a r ihs e lc i” d o ğr ultuy a s a h ip o ld u k la r ın ı gös te r dile r . B u n u n la b ir lik te , Kilis e ’n in k e n d i iç ind e uzun dins e l t a r tış m a la r a y o l a çtıla r . A y r ı c a bir de ğil de d ör t İn c il k a b u l e tme kle H ır is tiy a n o l m a y a n la r ın s a ldır ıs ını ko la y la ş tır dıla r . Ma d e m k i, Matt a ’ya göre , Ma r k o s ’a göre ve Lu k a ’ya göre İnc ille r le Yuh a n n a ’ya göre İn c il a r a s ında fa r kla r va r dı, b u n la r ı a n la t m a k ve y o r u m u n u y a pa r a k d o ğr ula m a k ge r e kiyor du. Yo r u m la ilg ili b u n a lım 1 3 7 ’de Ma r c io n ile ba ş la dı. M a r c io n b ir te k ge r çe k İ n c il’in va r o ld u ğu n u s öy lüy o r du; ön c e s özlü o la r a k a k t a r ılm ış , d a h a s onr a da yazıya g e ç ir ilm iş ve Ya h u d iliğ in a te ş li y a nda ş la r ı t a r a fın d a n üze r inde s a bır la k a le m o y n a t ıla r a k as ıl b iç im i b o zu l muş tu. T e k g e çe r li o la r a k ila n e d ile n b u İn c il, Lu k a ’ya gör e In c il’dir ; M a r c io n t a r a fın d a n k e n d i ge r çe k s aydığı b iç im e in d ir g e n m iş tir 4. Ma r c io n m it o lo jin in e s ki ila h i yat m e t in le r in d e k i u z a n t ıla r ın ı a yır t e t t ik le r in i ile r i s ü r e n Yu n a n - Ro m a d ilb ilg ic ile r in in y ö n t e m in i uy g u la m ış tı. Or to d o k s la r da M a r c io n ’a ve öb ür gnos tikle r e ve r dikle r i y a n ıt t a a y nı y ön t e m i k u lla n m a k zo r unda k a lm ış la r d ı. II. yy’ın b a ş ında , Ae liu s T h e o n Progy mnas mata a dlı k it a b ın d a m it ile a n la t ı a r a s ında ki fa r kı gös te r miş ti: M it “h a k ik a t t e n söz e d e n uy d ur m a b ir a ç ık la m a d ır ”, b u n a ka r ş ılık “öy kü, o lm uş ya da o la b ile c e k o la y la r ı b e t im le y e n b ir a ç ık la m a d ır ”5. H ır is t iy a n ila h iy a t ç ıla r ı İ n c ille r in “m it le r ” ya d a “o la ğa n üs tü öy k üle r ” o ld u ğ u n u h iç kuş kus uz y a ds ıyor la r dı. S özg e lim i Jus tinus İn c ille r in “o la ğa n üs tü öy küle r ”le ka r ış tır ılm a t e h lik e s in in v a r lığ ın ı k a b u l e d e m iy o r d u , İs a ’n ın y a ş a m ı, Es ki A h it ’te ön c e d e n h a b e r v e r ile n le r in ge r çe kle ş me s iydi; İn c ille r in yazıns a l b iç im in e g e linc e , o da m it in b iç im i d e ğild i. Da h a s ı Jus tinus , H ır is tiy a n o lm a y a n o kur a , İ n c ille r in ta r ihs e l g e r çe kliğiy le ilg ili s o m ut k a n ıt la r s un a b ile c e ği k a n ıs ın d a y d ı. S öz g e lim i İs a’n ın d o ğu m u “Es ki Ro m a va lis i Q u ir in u s d ö n e m in d e v e r ile n ve (b e lk i de va r s a yıms a l o la r a k) R o m a ’da b ir b u ç uk yüzyıl s onr a g ö r e bile c e k o la n ve r gi b ild ir im le r i” a r a c ılığıy la ka nıtla na b ilir d i6. A y n ı b iç im d e , b ir T a t ia n us ya da b ir İs ke nd e r iye li Cle m e n s , İn c ille r i ta r ihs e l be lge le r o la r a k k a b u l e diy or du. A m a b izim k o n u m u z a ç ıs ın d a n e n ön e m lis i Orige ne s ’tir . Or ig e ne s , İn c ille r d e k i öy k üle r in m a n e v i d e ğe r i ne o ka da r ç o k in a n m ış t ı ki, b u n la r ın ba s it m ü m in le r ve s a pk ınla r g ib i ka b a c a ilk a n la m la r ıy la k a v r a n a b ile ce ği k a b u l e dile me zd i - za te n o da b u y üzde n a le g o r ili y o r um u y üc e ltiy o r du. A n c a k , Ce ls us ’a karşı H ır is t iy a n lığı k o r u m a k zo r unda k a lın c a İs a’n ın y a ş a m ın ın t a r ih sel g e r çe kliği üs tün d e d u r d u ve b ü t ü n t a r ihs e l k a n ıt la r ı ge çe r li k ılm a y a ç a lış t ı. Or ig e ne s t a p ın a k t a n k o v u la n tüc c a r la r b ö lü m ü n ü n t a r ihs e l g e r çe k liğin i e le ş tir ir ve r e dde de r . “S is t e m in in , e s ini ve y o r um y a pma y ı in c e le y e n b ö lü m ün d e , Or ig e ne s bize ş öyle de r: T a r ihs e l ge r ç e k lik dins e l h a k ik a t le uy uş m a d ığı za m a n, Kuts a l K i ta pla r a n la t t ık la r ın ın a r a s ına k im i o la y la r ı d a ka t a r la r dı; b u n la r ın ba zıla r ı t üm üy le ge r çe kdış ıydı, ba zıla r ıys a ge r çe kle ş e bile c e k, a m a a s lın d a ge r çe kle ş me miş o la y la r d ı”7. “M it ” ve “k u r m a c a ” y e r ine o “giz” ve “me s e l”i k u l la nır ; a m a h iç kuş kus uz o n u n iç in b u t e r im le r e ş a n la m lıd ır 8. De m e k ki, Or ig e ne s İn c ille r in , dins e l düzle m d e “h a k ik i” o lm a k la b ir lik t e t a r ihs e l a ç ıd a n “ge r çe k” o lm a y a n b ölüm le r s u n d u k la r ın ı k a b u l e de r. A n c a k Ce ls us ’u n e le ş tir ile r ine y a n ıt v e r ir ke n, ta r ihs e l b ir o la y ın ta r ihs e l g e r ç e kliğini k a n ıt la m a n ın d a güç o ld u ğu n u be lir tir . “H e m e n h e r h a n g i b ir ö y k ü n ü n , ge r çe k ols a bile , t a r ih sel o lg u o la r a k g e r ç e k liğin i gös te r me ye ç a lış m a k, e n güç iş le r de n b ir id ir , ba ze n de ola na ks ız b ir iş tir 9” Or ig e ne s , y ine de İs a’n ın y a ş a m ınd a bazı o la y la r ın ta r ihs e l k a n ıt la r la y e te r inc e or ta ya k o n d u ğu n a in a n ır . S özg e lim i İsa, b üy ük b ir in s a n t o p lu lu ğu ön ü n d e ç a r m ı h a ge r ilmiş tir : Ye r s ar s ıntıs ı ve k a r a n lık la r T r a lle is ’li P h le g o n ’u n ta r ihs e l a n la t ıs ıy la d o ğr u la n a b ilir 10. İs a’n ın S o n Ak ş a m Ye m e ği, t a r ih i ke s in o la r a k b e lir tile b ile c e k b ir o la y d ır 11. A y n ı d u r u m , Yu h a n n a ’ya gör e In c il’de k e s in lik le s özü e dilme s e b ile Ge t h s e m a n i s ına ma s ı iç in de g e çe r lidir (Or ig e ne s b u s us k un lu ğun n e d e n in i şöyle a çıkla r : Yu h a n n a İs a’n ın ta nr ıs a l y a nıy la d a h a ç o k ilg i le nir ve Logos T a n r ı’n ın ba ş ta n ç ık a m a y a c a ğın ı b ilir ). Dir ilm e , t e r im in ta r ihs e l a n la m ıy la “d o ğr u”d ur ç ü n k ü, d ir ile n b e d e n a r t ık fiziks e l düny a y a a it de ğils e de , b u bir ola y dır . (Ye n id e n c a n la n a n b e d e n h a v a d a n y a p ılm ış , tins e l b ir b e d e n d i12.) Or ige ne s , İs a’n ın y a ş a m ının, ç ile s inin ve d ir ilm e s in in ta r ihs e l g e r ç e k liğin d e n k u ş k u la n m a d ığı dur um la r d a , d a h a ç o k İn c il m e t n in in ta r ihs e l o lm a y a n m a n e v i a n la m ıy la ilg ile n ir . Ge r ç e k a n la m “t a r ih in öte s ind e yer a lır ”13. Yo r u m la m a k e n d in i “ta r ihs e l be lge le r de n k u r t a r a b ile c e k” g üç te o lm a lıd ır ; ç ü n k ü b u be lge le r , bir “s ıç r a m a t a h ta s ı”n d a n ba ş ka bir şey d e ğildir . İs a’n ın t a r ih sel g e r çe kliği üs t ün d e ıs rarla d u r m a k , o n u n y a ş a m ın ın ve m e s a jın ın d e r in a n la m ın ı ön e m s e m e m e k , H ır is t i y a n lığı s a k a t la m a k d e m e ktir . Or ig e ne s , İs a’nın Inc ili’ne Y orum a d lı ç a lış m a s ın d a ş unla r ı yazmış tır : “İns a nla r İs a’n ın y a ş a m ınd a k i o la y la r ı inc e le d ik le r in d e ha yr e tle r iç in d e ka lır la r , a m a o n la r a b u n u n , ge r çe k o la r a k b e nim s e m e y i r e d d e ttik le r i d e r in a n la m ı a ç ık la n d ığın d a , kuş kuc u o luv e r ir le r ” 14. T A R İ H S E L Z A M A N V E L İT Ü R JİK Z A M A N Or ig e ne s H ır is t iy a n lığın ö z g ü n lü ğ ü n ü n e n baş ta İs a’n ın Cis im le ş m e s i’n in k o zm ik b ir Za m a n d a de ğil de ta r ihs e l b ir Za m a n d a ge r çe kle ş miş o lm a s ın d a n k a y n a k la n d ığ ın ı ç o k iyi ka vr a m ış tır . A m a C is im le ş m e Gize m i’n in k e n d i ta r ihs e l g e r çe kliğine indir ge ne me ye c e ğin i un ut m a z . Za t e n ilk H ır is tiy a n kuş a kla r ı, “ulus la r ”a İs a’n ın t a n r ıs a llığın ı ila n e t m e k le üs t ü k a p a lı b ir b iç im de o n u n t a r ih s e llik öte s i öze lliğin i de ila n e diy or la r dı. Bu da , İs a’n ın t a r ihs e l b ir kiş i s a y ılma mış o lm a s ın d a n k a y n a k la n m ıy o r d u, a m a o n u n T a n r ı’n ın O ğ lu o ld uğu, y a lnızc a in s a n ı de ğil o n u n y a nı s ıra Do ğa y ı da k u r t a r a n e vr e ns e l b ir Kur t a r ıc ı o ld u ğu v u r g u la n ıy o r d u he r şey d e n önc e . Da h a s ı, İs a’n ın ta r ihs e l g e r çe kliği o n u n G ö ğe çıkm a s ı ve ta nr ıs a l M u t lu lu ğ a y e n id e n e r iş me s iyle za te n a ş ılmış o luy o r d u. H ır is t iy a n la r T a n r ı’n ın Cis im le ş m e s i, Dir ilm e s i ve G öğ e ç ık m a s ın ı ila n e tm e k te , y e ni b ir m it s unma dıkla - r in a in a n m ış la r d ı. Ge r çe kte y s e mits e l d ü ş ün c e n in k a te g o r ile r in d e n y a r a r la nıy o r la r dı. Kuş kus uz ça ğda ş la r ı o la n a y d ın p a g a n la r ın k u t s a llık t a n uza kla ş mış m it o lo ji le r ind e b u m its e l d üş ün c e y i g ör e miy o r la r dı. A n c a k he r m e zh e p t e n o la n H ır is tiy a n la r iç in d ins e l y a ş a m ın m e r ke zi İs a’n ın d r a m ın d a n oluş ur . T a r ih t e ge r çe kle ş miş o l sa b ile b u d r a m ku r t uluş u o la n a k lı k ılm ış t ır ; s o nuç o la r ak ku r t uluş u e lde e t m e n in bir te k y o lu va r dır : Bu yol ör n e k o luş tur a n d r a m ı r it b iç im in d e y in e le m e k ve İs a’n ın ya ş a mı ve öğr e tis iy le or ta ya k o n a n ba ş lıc a m o d e li t a k lit e tm e k tir . Oy s a , b u dins e l da vr a nış m its e l d ü ş ünc e y le b a ğın t ılıd ır . Ş u n u da h e m e n e k le m e k ge r e kir ki, H ır is t iy a n lık , bir din olmas ından ötürü, e n a zın d a n b ir m its e l d a v r a n ı şı k o r um a k zo r unda ka lm ış tır : Bu da lit ür jik za m a nd ır , y a n i “b a ş la n g ıç la r ın b a ş la ng ıç z a m a n ın a (illud tempus) s ür e li o la r a k y e n id e n ka vuş m a dır . “Bir H ır is t iy a n ’ın dins e l d e n e y im i, İs a’n ın örnek o luş t ur a n m o d e l o la r a k taklit edilmesi, T a n r ı’n ın y a ş a m ın ın , ö lü m ü n ü n ve d ir il m e s in in lit ür ji b iç im in d e yinelenmesi ve b ir de Beytleh e m ’de İs a’n ın d o ğu m u y la a ç ıla n , G ö ğ e Çık ış ıy la g e ç i ci o la r a k s ona e r e n ba ş la ng ıç za m a nı ile H ır is tiy a n k i ş in in zamandaşlığı üs t ün d e t e m e lle nir . Oy s a , g ör d üğü müz g ib i in s a n öte s i bir m o d e lin t a k lit e dilme s i, ör n e k o lu ş tu r a n b ir o lg ula r a k ış ın ın y ine le nm e s i ve Büy ük Za m a n ’a d ö k ü le n b ir a ç ılm a s o nuc u d in le ilg ili o lm a y a n z a m a n ın dur ma s ı, “mits e l d a vr a nış ”ın ba ş lıc a b e lir t ile r in i oluş tur ur ; b ir ba ş ka de yiş le bu mits e l da vr a nış , v a r o lu ş u n u n k a y n a ğın ı m it t e b u la n a r ka ik t o p lu m u n in s a n ın ın d a v r a n ış ıd ır ”15. Lit ü r jik Za m a n daire s e l o ld uğu ha lde , Ya h u d iliğ in s a dık mir as çıs ı o la n H ır is t iy a n lık , T a r ih ’in çizgis e l n it e lik li Za m a n ’ın ı ka b ul ede r: Dün y a ya lnız b ir kez y a r a t ıl m ış tır ve bir te k s onu ola c a ktır : İs a’n ın Cis imle ş me s i, T a r ihs e l Za m a n için d e bir te k kez ge r çe kle ş miş tir , ve bir te k Ya r g ı o la c a ktır . H ır is tiy a n lık d a h a b a ş la n g ıç t a n be r i ç o k s ayıda ve bir bir iyle çe liş e n e tkile r a ltın d a , öze l lik le de gnos tis izm, Ya h u d ilik ve “p a g a n izm ”in e t k is in de ka lm ış tır . Kilis e ’n in te pkis i bir te k b iç im d e o lm a m ış tır . Kilis e Ba b a la n , G n o z ’u n a ko zm ik ve e zote r ik o lm a s ına karşı ar alıks ız o la r a k s avaş mış lar a ma , b u n a ka r ş ı lık, Yu h a n n a ’ya göre In c il’de ye r a la n , P a ulus ’u n M e k t u p la r ın d a k i ve bazı te m e l m e t in le r d e k i g nos tik öğe le ri ko r umuş la r dır . An c a k , iş ke nce le r e ka r ş ın, gnos tis izm h iç b ir za m a n ke s in o la r a k o r t a d a n k a ld ır ılm a m ış t ır ; az ç o k ör t ük o la n bazı g no s tik m it le r de s özlü ve yazılı O r t a ç a ğ e de biy a tla r ınd a y e n id e n or ta ya çıkm ış tır . Ya h u d ilik ise Kilis e ’ye, Kuts a l Kit a p la r la ilg ili alegor ili b ir y o r u m la m a y ön t e m i s ağla mış , öze llikle de koz m ik d in in ba yr a m ve s im g e le r in in “ta r ihs e lle ş tir ilme s i”yle ilg ili e n y e tk in m o d e li s unm uş tur , ilk H ır is t iy a n lığ ın “Ya h u d ile ş t ir ilm e s i” o n u n “ta r ihs e lle ş tir ilme s i” d e m e ktir : y ine , ilk ila h iy a t ç ıla r ın Is a’n ın a n la t t ık la r ı n ın ve d o ğm a k ta o la n K ilis e n in t a r ih in i İs rail h a lk ın ın Kuts a l T a r ih i’ne b a ğla m a ka r a r ı a n la m ın a ge lir. N e va r ki, Ya h u d ilik , b e lli s ayıda m e v s im lik ba y r a mı ve koz m ik s imge yi, İs rail t a r ih in d e k i ö n e m li o la y la r a m a l e de r e k “t a r ihs e lle ş t ir m iş ti” (Kut s a l S a n d ık ç a d ır ıy la ilg ili ba yr a m, P as kalya, H a n u k a ış ık b a y r a m ı, v b .). Kilis e Ba ba la r ı d a a y nı y o lu izle dile r : As y a ’ya ve A k d e n iz ’e özgü s imge le r , dins e l t ör e n le r ve m it le r i b ir “kuts a l öy k ü’’ye ba ğla ya r a k “H ır is t iy a n la ş tır d ıla r ”. Bu “kuts a l öy k ü” d o ğa l o la r a k Es ki A h it ’in s ınır la r ı d ış ın a ta ş ıyor du ve a r t ık Ye n i A h it ’i, H a v a r ile r in a n la t t ık la r ın ı ve d a h a s o n ra da a zizle r in öy k üs ün ü ka ps ıy or du. Be lli s ayıda koz m ik s imge - S u, A ğ a ç ve Ü z ü m ba ğı, s a ba n ve ba lta , ge m i, s avaş ar abas ı, vb .- Ya h u d ilik 16 t a r a fın d a n ç o k t a n öz üm le n m iş ti; b u n la r k u ts a lla ş tır m a y la ya d a Kilis e ’yle ilg ili b ir a n la m ka za na r a k Kilis e ’n in öğr e tis ine ve uy gu la m a s ın a k o la y c a g ir e bilmiş le r d ir . “K O Z M İ K H IR İ S T İ Y A N L IK ” Ge r çe k g üç lük le r d a h a s onr a , H ır is t iy a n mis y o ne r le r in in öze llikle O r t a ve B a t ı A v r u p a ’da y aşay an ya ygın d in le r le karşı karş ıya g e ld ik le r in d e or ta ya ç ık t ı. İs te r is te me z s o nund a , b ir t ür lü k ö k ü ka zın a m a y a n kuts a l F i gür le r ve “p a g a n ” m it le r i “H ır is t iy a n la ş t ır ıld ı”. Ç o k s a y ıda ta nr ı, ya d a e jde r ha öld ür e n pe k ç o k k a h r a m a n , Aziz Ge or ge s k im liğin e b ür ün d ü; fır t ın a t a n r ıla r ı Aziz E li’ye d ön üş tü; sayısız be r e ke t ta nr ıça s ı Me r y e m ’le ya da azize le rle bir t u t u ld u . H a t t a H ır is t iy a n lık önc e s i A v r u p a ’s ın d a k i y a ygın o la n d in in b ir b ö lü m ü ör t ük ya d a d ö n üş t ür ülm üş ola r a k t a k v im d e ye r a la n ba yr a mla r da ve Azizle r k ült ün d e v a r lığın ı s ür dür dü. Kilis e o n y üzy ılda n d a h a uzun b ir s üre, “p a g a n ” (k o zm ik d in e a it o la n a n la m ın d a ) öğe le r in, H ır is t iy a n lık la ilg ili uy g ula ma la r a ve e r m iş le r in yaş am öy k üle r in e y ön e lik s ür e kli a k ın ın a karş ı s avaş ma k zo r unda k a ld ı. Bu ç e t in s a va ş ın öze llikle de Av r u p a ’n ın g üne y ind e ve g üne y do ğus unda d a ha ç o k, gös te rişs iz b ir s o nuc u o ld u; bur a la r da XIX. yy’ın s o n u n d a b ile kır s al ke s im h a lk la r ın ın fo lk lo r ve dins e l uy g ula m a la r ın d a Es kiça ğ’ın e n e s ki d ön e m le r in d e n , h a t t a y a z ın ın b u lu n u ş u n d a n h e m e n ön c e k i d ö n e m d e n k a lm a Figür le r e , mitle r e ve dins e l tör e nle r e r a s ta nıy o r du17. Ka to lik - Ro m a ve Or t o d o k s Kilis e le r i, bu ka da r ç o k p a g a n öğe k a b ul e t tikle r i iç in o lums uz y önde e le ş tir ildi. Bu e le ş tir ile r he r za m a n ge çe r li o lm uş m uy d u ac aba ? Bir y a n d a n , “p a g a n izm ”, yüze ys e l de ols a a nc a k H ır is t iy a n la ş mış b iç im d e v a r lığın ı s ür dür e bilm iş ti. Yo k e d ile m e y e n b ir “p a g a n izm ”in b u öz üm le n m e siyas e ti bir y e n ilik d e ğild i; ilk Kilis e d a h a o za m a n H ır is t iy a n lık önc e s i kuts a l t a k v im in b üy ük b ir b ö lü m ü n ü be nims e miş ve özüm le m iş ti. Öt e y a nd a n, Ko zmo s ’t a k i va r oluş b iç im le r in d e n do la y ı, köy lüle r e “ta r ihs e l” ve tins e l b ir H ır is t i y a n lık ç e k ic i g e lmiy o r du. Kır s a l ke s im h a lk la r ın ın k e n d in e özgü dins e l d e n e y im i “k o zm ik H ır is t iy a n lık ” o la r a k a d la n d ır ıla b ile c e k bir şeyle b e s le nmiş ti. A v r u p a ’d a k i k öy lüle r in H ır is t iy a n lık t a n a n la d ık la r ı ko zm ik b ir lit ür jiy d i. Kr is t o lo ji gize mi, Ko zmo s ’u n ya zgıs ını da ba ğlıy o r du. “B ü t ü n Do ğa , İs a’n ın D ir iliş i’n in be kle yiş i iç in d e iç in i çe ke r d u r u r ”. Bu P a s ka lya yla ilg ili lit ü r jin in o ld u ğu ka da r Do ğu H ır is t iy a n lığı’n a özgü d ins e l fo lk lo r u n d a t e m e l m o t ifid ir . Es ki A h it P e y g a m b e r le r inin ş idde tle e le ş tir dikle r i, Kilis e t a r a fın d a n da b e lli ölç üd e hoş g ör üy le ka r ş ıla nm ış o la n k o zm ik r itmle r e gize mli b a ğım lılık , öze llikle G ün e y d o ğ u A v r u p a ’d a k i kır s a l k e s im h a lk la r ın ın dins e l y a ş a m ın ın t a m o r ta s ınd a ye r alır . H ır is t iy a n lığın b ü t ü n b u b ö lü m ü iç in , “Do ğ a ” g ün a h d üny a s ı de ğil a m a T a n r ı’n ın e s e ridir. İs a’n ın Cis imle ş m e s i’n d e n s onr a Dün y a ilk g ör ke m in e y e n id e n ka vuş t ur ulm uş t u; işte bu n e d e n le de İsa ve Kilis e b u ka da r ç o k k o zm ik s imge yle d o n a t ıld ı. Gün e y d o ğ u A v r u p a ’n ın dins e l fo lk lo r u n d a , dins e l iş le mle r Do ğ a ’yı da kuts a lla ş tır ır . Do ğu Av r u p a k öy lüle r i iç in b u t u t u m H ır is t iy a n lı ğ ın “p a g a n la ş t ır ılm a s ı” a n la m ın a g e lm iy o r du, te r s ine a t a la r ın ın d in in in “H ır is tiy a n la ş t ır ılm a s ı’ y dı. Söz k o nus u “p o p üle r t e o lo ji”n in (öze llik le m e v s im lik b a y r a m la r da ve dins e l fo lk lo r d a k e n d in i g ös te r diği b iç im iy le ) t a r ih i y a zıld ığınd a “k o z m ik H ır is t iy a n lığ ın ” y e ni b ir p a g a n lık b iç im i o lm a d ığı g ib i b ir p a g a n lık - Hır is t iy a n lık bir le ş me s i de o lm a d ığı g ör üle c e ktir . Bu özg ün b ir d in sel ya r a tıdır ; e s k a to lo ji ve s o te r iy o lo ji bur a da k o z m ik b o y u t la r d a n e t k ile n ir . İsa, b ir y a n d a n P a n t o k r a t o r 18 o l m a öz e lliğin i s ür dür ür ke n, öt e y a n d a n da t ıp k ı a r ka ik t o p lu m la r ın m it le r in d e Yüc e V a r lık ’ın deus otiosus ’a d ön üş m e d e n ön c e y a p tığı g ib i, Ye r y üzü’ne ine r ve k öy lüle r i ziyare t e de r; b u İs a “t a r ih s e l” d e ğild ir , ç ü n k ü h a lk b ilin c i, o la y la r ın k r o n o lo jis iy le ve ke s inliğiy le , ta r ihs e l k iş ile r in de ge r çe k o lu p o lm a d ık la r ıy la ilg ile nm e z. Biz kır s al ke s im h a lk la r ı iç in İs a’n ın e s ki ço kta nr ıc ılık la r d a n mir as k a lm ış b ir “t a n r ı”d a n ba ş ka b ir şey o lm a d ığı s o n u c u n a v a r m a k t a n k a ç ın m a lıy ız. İn c ille r in ve K ili se’n in İsa imge s i ile dins e l fo lk lo r u n İsa imge s i a r a s ın da h e r h a n g i b ir ç e liş k i y oktur : İs a’n ın Do ğ u m u , öğr e t i si, ve muc ize le r i, ç a r m ıh a ge r ilme s i ve d ir ilm e s i b u p o p üle r H ır is t iy a n lığın ba ş lıc a t e m a la r ın ı o luş tur ur . Öt e y a n d a n , b ü t ü n b u fo lk lo r y a r a t ıla r ın ı d e r in d e n e t k ile y e n, b ir “p a g a n ” d e ğil de b ir Hıris tiy an anlay ışıdır: He r şey in s a n ın İsa t a r a fın d a n kur ta r ılma s ı; im a n , u m u t ve t a n r ı se vgis i; T a n r ı Ba ba t a r a fın d a n y a r a t ıld ığı ve O ğ u l t a r a fın d a n k u r ta r ıld ığı iç in “iy i” o la n Dün y a ; b ir d a h a y ine le nm e y e c e k o la n ve a n la m ta ş ıya n bir in s a n v a r lı ğı çe vr e s inde d ön e r dur ur ; in s a n iyiyi ya da k öt üy e s e ç m e kte özgür dür , a n c a k b ir te k b u s e ç im d e n do la y ı yarg ıla nm a y a c a k tır . Biz bur a da b u “p o p üle r t e o lo ji’ n in a n a ç izg ile r in i s una c a k de ğiliz. A m a ş un u da iyice s a p t a m a k ge r e kir ki, kır s al ke s im h a lk la r ın ın k o zm ik H ır is t iy a n lığın a İs a’n ın va r lığıy la k u t s a n m ış b ir Do ğ a ’n ın öz le m i e ge m e n d ir . A y n ı b iç im d e , C e n n e t özle m i, güze lle ş miş ve h iç bo zulma y a c a k, s avaş lar, y ık ım la r ve fe tih le r d e n d o ğa n ka r ga ş a la r da n uza kta bir D o ğ a y ı y e n id e n b u lm a a r zus udur . Bu a y nı za m a nd a , s ür e kli ola r a k y a b a n c ı s avaş çı s ür üle r in in y ıld ır d ığı ve az ç o k ye r li s a y ıla n fa r klı s ı n ıfla r d a n “e fe nd ile r ”in s öm ür d üğü, ç ift ç ilik le g e ç in e n t o p lu m la r a özgü “id e a l”in a n la t ım ıd ır . T a r ih in t r a je d i s ine ve h a k s ızlığına kar ş ı p a s if bir ba ş ka ldır ıdır ; s o nuç o la r a k, k ö t ü lü ğ ü n a r t ık k e n d in i y a lnız ve y a lnız bir e y se l bir kar ar b iç im in d e gös te r me me s i, a m a öze llik le t a r ihs e l d ü n y a n ın kiş i- öte s i b ir yapıs ı o la r a k b e lir m e s ine karş ı pa s if bir ba ş ka ldır ıdır . Kıs aca , k o n u m u z a döne r s e k, b u p o p üle r H ır is t iy a n lık mits e l d üş ün c e n in k im i ka te g o r ile r ini a ç ıkç a g ü n ü müze ka da r s ür dür müş tür . O R T A Ç A Ğ E S K A T O L O J İ M İT O L O J İ S İ Or t a ç a ğ’d a mits e l d ü ş ün c e n in y e n id e n c a n la n d ığı g ör ülür . B ü t ü n t o p lu m s a l s ınıfla r k e n d i öz m it o lo ji ge le n e k le r in in a r a yış ı iç in d e d ir le r . Şöv a ly e le r , çe ş itli me s le kle r , d in a d a m la r ı, k öy lüle r k e n d i d u r u m la r ı ya da y ön e lim le r in in b ir “k ök e n m it i”n i be nims e r le r ve ö r n e k o luş t ur a n b ir m o d e li t a k lit e tme ye ça lış ır la r . Bu m it o lo jile r in k ök e n i ç e ş it lilik gös te r ir . A r t h u r ç e v r im i ve G r a a l t e m a ’sı, y a n ılt ıc ı bir H ır is t iy a n lık g ör ün üş ü a lt ın d a , öze llik le Ö b ü r Dün y a ile b a ğla n t ılı p e k ç o k Ke lt in a n ış ın ı k e n d i iç in d e topla r . Şöva ly e le r , La n c e lo t ya da P ar s ifal ile r e ka be t e t m e k is te rle r. Fr a ns a ’n ın K u ze yli saz ş air le r i, H ır is t iy a n lık öğe le r in d e n y a r a r la na r ak, a m a Kilis e ’n in öğr e t ile r in i aş ar ak ya d a o n la r ın te r s ini s öyle ye r e k Ka d ın la ve Aş k la ilg ili b ü t ü n b ir m it o lo ji o luş tur m uş la r d ır . Or t a ç a ğ’a özgü bazı ta r ihs e l ha r e ke tle r öze llikle ça r p ıc ı b ir b iç im d e mits e l d üş ün c e n in e n t ip ik b e lir tile r in i a çıkla r . Biz b u n u s öyle r ke n, N o r m a n C o h n ’u n T he Pu t ' suit of the Mille nium a d lı k it a b ın d a ba ş a r ıyla inc e le miş o ld u ğu şe yle ri düş ünüy or uz: Ya n i H a ç lı s e fe r le r inde , bir T a n c h e lm ’in ve Eude s de I’E t o ile ’in h a r e ke tle r ind e , Fede r ic o I l ’n in Me s ih düze yine y üks e ltilme s inde , Me s ih ’e iliş k in , ütopya ya ve d e v r im önc e s ine özgü t o p lu c a ge r ç e kle ş tir ilmiş d a h a ba ş ka pe k ç o k o lg ud a or ta ya ç ık a n b in y ılc ı d o ğr u lt ud a k i c o ş k u n luk la r ı ve e s ka to loji m it le r in i düş ünüy o r uz. Ş im d i bir a n iç in Fe de r ic o I l ’n in m i t o lo ji b a k ım ın d a n s a y g ınlığı üs tünde d ur a lım : İm p a r a t o r lu k ş ans ölye s i P ie tr o d e lla Vig n a , e fe n d is in i k o zm ik b ir Kur ta r ıc ı o la r a k s unar : B ü t ü n Dün y a böy le b ir kozm o kr a to r b e kliy o r du, ve ş im d i k ö t ü lü k a le vle r i s önm üş , k ılıç la r s a ba nla r a d ön üş t ür ülm üş , barış , a d a le t ve g ü v e n lik iyice s a ğla nm ış tır . “Da h a s ı Fe de r ic o, s ıc a k ve s o ğuğu, k a tı ve s ıvıyı, b ü t ü n ka r ş ıtla r ı k e n d i a r a la r ınd a uz- İaş tırarak, e v r e n in öğe le r in i eşsiz b ir bir le ş tir me g üc üne s a hiptir . O , topr a k, de niz ve h a v a n ın t a m bir uy um için d e h a y r a n lık d u y d ukla r ı k o zm ik b ir Me s ih ’tir . O n u n ge liş i ta nr ıs a l b ir in a y e t te n ka y n a k la n ır ; ç ü n k ü d ün y a t a m y o k o la c a k ke n, s on yar gı ç o k y a k ın d a y k e n T a n r ı, o b üy ük m e r h a m e tiy le bizle r e bir e r te le me ba ğış la mış ve bu te miz h ük üm d a r ı, S o n Gün le r d e bir barış , düze n ve uy um s a ğla mas ı iç in g önde r m iş tir . Bu a ç ık la m a la r ın , Fe de r ic o Il ’n in k e n d i d üş ün c e s in i ne ka da r s a dık bir b i ç im d e y a ns ıttığı, o n u n A n c o n a y a k ın la r ın d a k i d o ğduğu köy Je s i’ye ya zdığı m e k t u p t a n a n la ş ılm a k t a d ır ; b u m e k t up t a , k e n d i d o ğu m u n u , in s a n lık iç in İs a’n ın d o ğu m u y la a y nı ön e m i ta ş ıya n b ir ola y, Je s i’yi de y e ni b ir Beytle h e m o la r a k k a b ul e t t iğin i a ç ıkç a gös te r ir . Fe de r ic o II, Or a t a ç a ğ h ük üm d a r la r ı ar a s ında , g ör e vi ge r e ği de ğil de doğa s ı ge re ği k e n d in i Cis im le ş m iş bir T a n r ı’d a n ne az ne de ç o k kuts a l b ir i o la r a k g ör müş te k h ük üm d a r d ır h iç kuş kus uz19”. Fe de r ic o I l ’n in m it o lo jis i, ba s it b ir n e d e n d e n d o la yı, o n u n ölüm üy le o r t a d a n k a lk m a m ış t ır ; b u n e d e n , söz ko n us u ö lü m ü n k a b u l e dile me y iş id ir : İm p a r a t o r ’u n uza k b ir ülke ye ç e k ild iğin e , ya da e n y a y gın e fs ane ye gör e E t n a d a ğ ın ın a lt ın d a uy ud u ğu n a in a n ılıy o r d u . A m a g ü n ü n b ir in d e o uy a na c a k ve t a h t ın ı is te me ye ge le c e ktir . Ge r ç e k t e n de ö lü m ü n d e n o tu zd ör t y ıl s onr a , Ne us s k e n t in d e b ir s a hte ka r k e n d in i Fe de r ic o II redivivus20 o la r a k gös te r me yi ba ş ar dı. H a t t a , b u s özde Federic o ’n u n We t z la r ’da öld ür ülm e s in d e n s onr a bile , m it e t k ililiğ in i gös te r di. XV .y y ’da h â lâ F e de r ic o’n u n y a ş a dı ğın a ve D ü n y a ’n ın s o n u n a ka da r da ya ş a ya c a ğına , s o n u ç o la r a k o n u n te k yas al İm p a r a t o r o ld u ğu n a ve ba ş ka b ir in in d a h a o lm a y a c a ğın a in a n ılıy o r d u . Fe de r ic o II m it i, ç o k d a h a y a ygın ve s ür e kli b ir o l g u n u n ç o k b ilin e n b ir ör n e ğin d e n ba ş ka bir şey d e ğil dir . Kr a lla r ın dins e l s a y gınlığı ve e s ka tolojiy e iliş k in iş le vi A v r u p a ’da XV II. yy’a ka da r s ür müş tür . Es katolojiy e iliş k in Kr a l a n la y ış ın ın d in d e n ba ğıms ız k ılın m a s ı, o r ta k r u h ’a d e r inle m e s ine ye r le ş miş o la n u m u d u o r t a d a n k a ld ır m a d ı; b u u m u t , ör n e k o luş tur a n Kahram a n ’ın Re fo r m c u, De v r im c i, h a lk la r ın özg ür lüğü a d ın a Ş e h it , P a r ti Ba ş ka nı g ib i y e ni g ör ü n ü m le r in d e n b ir i a l t ın d a ge r çe kle ş tir diği e vr e ns e l b ir y e n ile n m e u m u d u dur . Mo d e r n t o t a lit e r h a r e k e t le r in Ku r u c ula r ı ve Ö n d e r le r in in r o lü ve g ör e vi ç o k s ayıda e s ka toloj i ve soter iy o lo ji öğe s i içe r ir . Mit s e l düş ünc e , T a r ih t a r a fın d a n ge çe rs iz k ılın a n g e çmiş te ki a n la t ım la r ın d a n b a zıla r ın ı a ş a bilir ve r e dde de bilir , y e ni t o p lu m s a l ko ş ulla r a ve ye n i k ü lt ü r m o d a la r ın a uy a b ilir a m a t üm üy le y ok e d ilm e s ine izin ve r me z. H a ç lı o lg us un a g e linc e , A lp h o n s e D u p r o n t b u n u n mits e l y a pıla r ı ve e s ka toloj iye iliş k in d o ğr u lt u s u n u ço k iyi b iç im d e a y d ın la t m ış t ır . “D in a d a m ı o la n la r d a o ld u ğu ka da r o lm a y a n la r d a da , H a ç lı b ilin c in in me r ke zinde Ku d üs ’ü k u r ta r m a g ör e vi ye r a lır ( . . . ) . H a ç lı s e fe r inde k e n d in i e n g üç lü b iç im d e gös te r e n şey, ge re k z a m a n ge re k in s a n la ilg ili uza m a ç ıs ın d a n t a m o la r a k, s o n u ç la n a n ik ili b ir e ks iks iz b ü t ü n lü k t ü r . Şöy le ki, uza m a ç ı s ınd a n , z a m a n la ilg ili s o n u ç la n m a n ın be lir tis i, a n a ve kuts a l k e n t o la n d ü n y a n ın me r ke zi Ku d üs ’te ulus la r ın t o p la n m a s ıd ır 21.” Or t a k b ir m a n e v i o lg u, a k ıld ış ı b ir p a t la m a söz k o nus u o ld u ğu n d a , b ir ç o k ör n e k a r a s ında , 1 2 1 2 ’de Kuze y F r a ns a ’da ve A lm a n y a ’da b ir d e n b ir e o r ta ya ç ık a n , ç o c u k la r ın H a ç lı Se fe r le r i k a n ıt ı d a g ös te r ile b ilir . Bu h a r e ke tle r in d o ğ a llığın d a n ke s in lik le kuş ku duyulma z: “ne dış a r ıd a n, ne ülke iç in d e n h iç kims e o n la r ı uy a r m a m ış t ı” de r ça ğda ş la r ı o la n bir t a n ık 22. Ço c u k la r (“ba ş lıc a öze llik le r i ç o k k üç ük yaşta ve y o k s ulluk iç in de o lm a la r ıd ır ; b u n la r d a o la ğa n üs tü o la n ın öz e llik le r i d ir ” ), “öze llik le de k üç ük ç o b a n la r 23”, y ür üme y e k o y u l muş , y oks ulla r d a o n la r a k a t ılm ış t ı. Ş a r k ı s öyle ye re k a y in a la y ı h a lin d e ile r le y e n b u in s a n la r ın s ayıs ı b e lk i de 3 0 .0 0 0 ’e ula ş mış tı. Ke n d ile r in e ne r e ye g it t ik le r i s o r ul d u ğ u n d a “T a n r ı’y a ” diye y a n ıt ve r iy or la r dı. Ça ğd a ş la r ı o la n b ir v a k a n üv is e gör e “o n la r ın n iy e t i d e n iz i aş ma k, g üç lüle r in ve k r a lla r ın y a p m a d ığı şe yi y a p m a k , İs a’n ın m e za r ını y e n id e n a lm a k t ı24”. D in a d a m la r ı b u ç o c uk t o p la m a iş ine karş ı ç ık m ış t ı. Frans ız H a ç lı s e fe ri fe la ke tle s o n b u ld u: Ma r s ily a ’ya g e le n H a ç lıla r ye di b üy ük ge miye b in d ile r , a n c a k b u g e m ile r d e n ikis i S a r d iny a a ç ık la r ın d a y a k a la n d ığı b ir fır t ın a s o nuc u b a t t ı, b ü t ü n y o lc ula r d a s ula r a g öm ü ld ü . Ö b ü r be ş ge miye ge linc e , ik i h a in a r m a tör b u n la r ı İs ke nde r iye ’ye ka da r g öt ür d ü, o r a da d a ç o c uk la r ı Sa r a ze n ş e fle r ine ve e s ir t üc c a r la r ı n a s attı. “A lm a n ” H a ç lı s e fe r inde de a y nı m o t if göze çar par . O s ır a la r da ya zılmış b ir t a r ih k it a b ın d a ş öyle de nir : 1212’de “N ic o la s a d lı ç o c u k or ta ya ç ık t ı, çe vr e s ine bir y ığın ç o c uk ve k a d ın t o p la d ı. Bir m e le ğin b uy r uğu üze r ine , T a n r ı’n ın h a ç ın ı k u r ta r m a k iç in o n la r la b ir lik te Ku d üs ’e gitme s i g e r e ktiğini, d e n iz in de , t ıp k ı e s kide n Ya h u d i h a lk ın a y a ptığı g ib i o n la r a d a h iç a y a k la r ını ıs la tm a d a n , ge çit ve r e c e ğini s öy lüy o r du25”. Za t e n s ila hlı da de ğille r di. K ö ln b ölg e s ind e n ha r e ke t e de r e k Re n n e h r i b o y u n c a ind ile r , A lp le r ’i a ş tıla r ve Kuze y İt a l y a ’ya ula ş tıla r . Ba zıla r ı C e n o v a ve Pis a’ya ge ldi, a m a o r a d a n ge ri püs kür tüldüle r . R o m a ’ya ula ş ma y ı ba ş a r a n lar d a h iç b ir y e t k ilin in k e n d ile r in i de s te k le m e d iğini k a b ul e t m e k zo r unda ka ldıla r . P a pa o n la r ın b u pr oje s i n i o n a y la m ıy o r d u, b u n u n üze r ine k üç ük H a ç lıla r a da yarı y o ld a n ge ri d ö n m e k d üş tü. A nnales Carbacens es ’te v a k a n üv is in d e d iği g ib i “k a r ın la r ı aç, a ya kla r ı ç ıp la k bir e r bir e r ve sessiz sedasız ge ri g e ldile r ”. Kims e o nla r a y a r d ım e tm iy o r d u. Bir ba ş ka t a n ık da ş öyle yazmış tı: “A r a la r ın d a n b üy ük b ir b ö lü m ü , köyle r de , m e y da nla r d a a ç lık t a n ölm üş öy le c e ya tıy or da kims e o n la r ı g ömmüy o r d u.26” P. Alp h a n d e r y ve A . Du p r o n t h a k lı ola r a k, b u h a r e ke tle r de , h a lk ın d in d a r lığı a la n ın d a ç o c u ğu n s e çilip ö n e ç ık a r ıld ığ ın ı g ör müş le r dir . Bu a y nı z a m a n d a h e m Ma s u m la r m it id ir , h e m ç o c u ğu n İsa t a r a fın d a n yüce lt ilm e s id ir , h e m de h a lk ın , Ba r o n la r ın H a ç lı Se fe r ine karş ı b ir te pkis idir ; a y nı te p ki, ilk H a ç lı Se fe r le r inde “T a fur la r ” çe vr e s inde be lir g inle ş m iş e fs ane le rde or ta ya ç ık m ış t ır 27. “Kuts a l Ye r le r ’in y e n id e n fe t he d ilm e s i a n c a k b ir muc ize s o nuc u b e k le n e b ilir - muc ize de a nc a k e n te m iz o la n la r ın , ç o c uk la r ve y o k s ulla r ın h a t ır ı s a yıl d ığı iç in ge r çe kle ş e bilir 28.” E S K A T O L O J İ M İ T İ N İ N K A L IN T IL A R I H a ç lı S e fe r le r inin ba ş a r ıs ızlığı e s ka tolojiy le ilg ili u m u t la r ı o r t a d a n ka ld ır m ış t ır . T o m m a s o C a m p a n e lla De Monarchia His panica (1 6 0 0 ) a d lı y a p ıt ın d a İs pa nya k r a lın d a n , T ür k İm p a r a t o r lu ğu üs t ün e y a pıla c a k y e ni b ir H a ç lı Se fe ri iç in ge r e ke n pa r a yı ve r m e s ini ve zafe r d e n s onr a Evr e ns e l Mo n a r ş iy i k u r m a s ın ı r ica e diy or du. Otuzs e kiz yıl s onra , g e le c e ğin Louis X IV ’ü n ü n d o ğu m u n u k u t la m a k a m a c ıy la , Louis X III ile A n n e d ’Autr ic h e ’e y ön e lik E d o g a ’da T . C a m p a n e lla h e m recuperatio T errae Sanctae 29’yi h e m de re nov ado saeculi’yi30 ön c e d e n ke s tir miş tir . De d iğin e gör e g e nç kr a l b in g ün d e b ü t ü n D ü n y a ’yı fe the de c e ktir , e jde r le r i yere s e re ce ktir, y a n i im a n s ızla r ın k r a llık la r ın ı b o y u n d u r u k a lt ın a a la c a k ve Yu n a n is t a n ’ı özgür k ıla c a k t ır . İs la m Av r u p a d ı ş ın a itile c e ktir ; Mıs ır ve Ha b e ş is t a n y e n id e n H ır is t iy a n o la c a k , T a ta r la r , Ac e m le r Ç in lile r ve b ü t ün üy le Do ğu, d in le r in i de ğiş tir ip H ır s it iy a n o la c a k t ır . B ü t ü n b u h a lk lar b ir te k H ır is t iy a n lık o luş t ur a c a k la r ve y e n id e n c a n la n a n b u Ev r e n’in b ir te k me r ke zi o la c a ktır : O da K u düs ’tür . C a m p a n e lla ş öyle yazar: “Kilis e Ku d üs ’te ba ş la dı, d üny a y ı d o la ş t ık t a n s onr a y e n id e n Ku d üs ’e d ö n e c e kt ir 31”. T . C a m p a n e lla , L a prim a e la seconda rısurrezıone a d lı y a p ıt ın d a Aziz Be r na r dus g ib i, Ku d üs ’ü n fe t h i n i ta nr ıs a l Ku d üs ’e d o ğr u ile r le y iş in b ir e vre s i g ib i g ör me z; o n a göre b u Me s ih e g e m e n liğ in in k u r u lu ş u d u r ’2. Ör n e k le r i a r t ır m a n ın bir yar ar ı y ok s anır ız. A n c a k , Or t a ç a ğ’d a k i e s ka toloj i gör üş le r i ile llü m in iz m e ve XIX.y y ’a özgü çe ş itli “T a r ih fe ls e fe le r i” a r a s ında b u lu n a n s ür e k liliği de b e lir t m e k y e r inde o lur . XIII.y y ’da o r taya ç ık m ış ve az ç o k d in d e n ba ğıms ızla ş mış d e ğiş ik b i ç im le r a lt ın d a XIX.y y ’a ka da r v a r lığın ı s ür dür müş o la n b ü t ü n b u Me s ih ’le ilg ili h a r e k e t le r in d o ğu ş un d a ve ya p ıs ınd a , G io a c c h in o da F ior e ’n in “k e h a n e t le r i”n in , ne de r e ce r ol o y n a d ığı ya kla ş ık o tuz y ıld ır d e ğe r le n d ir il me ye b a ş la m ış tır 33. G io a c c h in o ’n u n t e m e l düş ünc e s i b üy ük bir y a n k ı ya pmış tır ; b u n a göre d ün y a ç o k y a k ın da T a r ih ’in üç ü n c ü ç a ğın a gir e c e ktir ; b u ça ğ, Kuts a l R u h ’u n y a r a ta c a ğı ko ş ulla r a lt ın d a ge r çe kle ş e ce ği iç in özg ür lük ça ğı o la c a k tır . Söz k o n u s u d üş ünc e , Az iz Aug us tinus ’t a n b u y a na Kilis e ’n in b e nim s e m iş o ld u ğu T a r ih te o lo jis iy le çe liş iy or du. Ya y g ın öğr e tiye gör e , Ye r y üzünd e y e t kinliğe Kilis e ula ş mış o ld u ğu iç in g e le c e k te k i bir rerıovatioya a r tık ye r yoktur . Ke s in o la n te k ola y, İs a’n ın ye r yüzüne ik in c i ge liş i ve S o n Ya r g ı o la c a ktır . G io a c c h in o da Fior e , H ır is tiy a n lığa e vr e ns e l ye n ile n m e y le ilg ili a r ka ik m it i g e tir miş tir . Kuş kus uz b u r a da , b e lli s üre le rle y in e le n e n ve s ons uza de k y in e le n e b i le c e k o la n bir y e n ile n m e söz ko nus u de ğildir . Ü ç ü n c ü ç a ğın , G io a c c h in o t a r a fın d a n , Kuts a l R u h ’u n y ö n e t im i a lt ın d a k i Öz g ü r lü ğü n e g e m e n liği b iç im in d e t a s a r la n mış o lm a s ı da bir ge r çe ktir ; b u da ta r ihs e l H ır is t iy a n lı ğ ın a ş ılm a s ını ve e n s on s o nuç o la r a k da va r o la n k ur a l ve k u r u m la r ın o r t a d a n k a ld ır ılm a s ı a n la m ın a ge lir . Bur a da G io a c c h in o ’d a n e s inle nm iş çe ş itli e s katoloji h a r e k e t le r in i s un m a k ye r inde olma z. A m a C a la b r ia ’h g ize m c in in d üş ün c e le r in in b e k le n m e d ik k im i u za n t ıla r ın ı a n ım s a t m a k da y e r inde o lur . Le s s ing Die Erziehung des Menschengeschlechts a d lı y a p ıt ın d a , s ür e kli ve ile r le yic i o la n , üç ü n c ü b ir ça ğda s on b u la n v a h iy s a v ını işte böy le ge liş tir miş tir . Le s s ing’in b u üç ü n c ü ç a ğı, e ğ it im in y a r d ım ıy la a k lın zafe ri o la r a k ta s a r la dığı doğr udur ; a m a o n u n b u düş ünc e s in d e H ır is tiy a n v a h iy in in t a m a m la n ma s ı söz konus udur ; Le s s ing “XIII. ve XIV .y y ’la r da ya ş amış bazı h e y a c a nlı kiş ile r e ” s e vgi ve h a y r a n lık la ba ş vur ur ; y a p ıla n te k y a nlış “y e ni s ons uz In c il’in ” ç o k e r k e n ila n e d ilm e s id ir 34. Le s s ing’in fik ir le r in in y a n k ıla r ı ç o k b üy ük o lm uş ve S a in t- S im o n c u la r a r a c ılığıy la bir o la s ılık la Au g us t e C o m t e ’u ve o n u n üç durum öğr e tis i n i e t kile m iş t ir . F ic h t e , He g e l, S c h e llin g de de ğiş ik n e de nle r le de ols a G io a c c h in o ’n u n T a r ih ’i y e nile y e c e k ve b üt ün le y e c e k o la n ç o k y a k ın d a k i b ir üç ü n c ü ça ğ m i t in d e n e t k ile n m iş le r d ir . O n la r ın a r a c ılığıy la da b u es k a t o lo ji m it i ba zı Rus y a za r la r ını, öze llikle de Kuts al R u h ’un Üçünc ü Krallığı a d lı y a p ıtıy la Kr a ns ins k y ’yi ve Üçünc ü A hit Hıris tiy anlığı’n m yazarı Me r e jk o w s k i’yi e t k ile m iş t ir 35. Kuş kus uz b u n d a n böyle yar ı fe ls e fi fa n te zi le r ve ide o lo jile r le ilg ile ne c e ğiz. Kuts a l R u h ’u n e ge m e n liğ in in e s ka tolojiy e iliş k in be kle yiş iyle d e ğil. A m a e vr e ns e l y e n ile n m e m it i, az ç o k y a k ın b ir va de de , b ü t ü n b u k u r a m la r ve fa nte zile r de h â lâ a yır t e d ile b ile c e k d u r um d a d ır . “M O D E R N D Ü N Y A N IN M İT L E R İ” Bazı “mits e l d a v r a n ış la r ” h â lâ g özle r im izin ön ü n d e v a r lık la r ın ı s ür dür ür le r . Bur a da a r ka ik bir a n la y ış ın “k a lın t ıla r ı” d e ğild ir söz k o n us u o la n . N e va r ki, mits e l d ü ş ün c e n in ba zı öz e llik ve iş le vle r i in s a n ın b ir pa r ça s ı n ı o luş tur ur . Bir ba ş ka fır s a tta n y a r a r la nıp “m o d e r n d ü n y a n ın m it le r i36”n d e n söz e t m iş t ik . S o r u n h e m ka r m a ş ık t ır h e m de ilg i ç e kic i; b ü t ü n b ir c ild in iç e r iğin i bir ka ç s ayfaya s ığd ır m a id d ia s ın d a de ğiliz. Biz a nc a k “m o d e r n m it o lo jile r ’in b ir k a ç öze lliğin e t o p lu bir b a kış la ye tine c e ğiz. A r k a ik t o p lu m la r d a , üs t e lik ç o k çe ş itli y o lla r d a n ge r çe kle ş tir ile n “k öke nle r e d ö n üş ’ u n ö n e m in i g ör dük. “Kö k e n ”in b u s a y g ınlığı A v r u p a t o p lu m la r ın d a v a r lığı n ı s ür dür müş tür . Bur a la r da h e r h a n g i bir y e n ilik y a p m a ya g ir iş ild iğind e , b u y e n ilik , k ök e n e b ir d ön üş b iç im in de ta s a r la nır ya da s un u lur d u . Re fo r m h a r e k e t i Kuts a l K it a p ’a d ön üş ü b a ş la t m ış t ı ve b a ş la n g ıçt a k i ilk Kilise’n in , h a t t a ilk H ır is t iy a n t o p lu m la r ın ın d e n e y im in i y e n id e n ya ş a ma yı ç o k is tiyor du. Frans ız De v r im i k e n dis ine te me l ör n e k o la r a k Ro m a lıla r ı ve Is pa r ta lıla r ı s e çmiş ti. A v r u p a ’da , b ir r e jim in s o n u n u b e lir tm e k t e n de öte ta r ihs e l b ir ç e v r im in s o n u n u gös te r e n ilk k ö k te n c i ve ba ş ar ıya ula ş mış d e v r im in h a zır la y ıc ıla r ı ve ile r i ge le nle r i, k e n d ile r in i, T itus - Livius ve Plutar kh o s ’u n y üc e lt t iği e s ki e r de mle r i y e n id e n c a n la n d ır ıp ye r ine o tur t m uş k a b u l e diy or la r dı. Mo d e r n d ü n y a n ın b a ş la n g ıc ın d a , “k ö k e n ”in h e m e n h e m e n b üy ülü b ir s a y gınlığı va r dır . İyice ye r le ş miş bir “k ö k e n ”e s a hip o lm a k de m e k, s o nuçta , s oylu b ir k ök e n ile öv ün m e k d e m e k t i. X V III. ve XIX. yy’d a k i Ru m e n a y d ın la r ı g ur ur la “Bizim k ök e n im iz R o m a ’ya d a y a n ır !” de y ip dur uy o r la r dı. L a t in s o y un d a n ge lme b ilin c i, o n la r da , Ro m a ’n ın b ü y ük lüğün e bir t ür g ize mli k a t ılım a e ş lik e diy or du. Ma c a r a y d ın la r s ın ıfı da , Ma c a r la r ın es k ilik , s o y luluk ve ta r ihs e l g ö r e v in in k a n ıt ın ı, H u n o r ve Ma g o r k ök e n m it in d e ve A r p a d ’ın k a h r a m a n lık sag a ’s ınd a b uluy o r d u. XIX.y y ’ın b a ş la n g ıc ın d a , “s oylu k ö k e n ” ha y a li, b ü t ü n o r ta ve g üne y do ğu A v r u p a ’da ulus a l ta r ihe , öze llikle de b u t a r ih in e n e s ki e vr e le r ine karşı ge r çe k b ir ilg i u y a n d ır d ı. T a r ihs iz (“ta r ihs e l be lge le r d e n ” y o ks un ya da “t a r ih i y a zılm a m ış ” a n la m ın d a ) bir h a lk , s a nk i va r o lm a m ış g ib id ir !”. A y n ı kaygı t ü m or ta ve d o ğu A v r u p a ’n ın ulus a l t a r ih y a zım ın d a da g ör ülür . Böyle s i b ir ilg i kuş kus uz A v r u p a ’n ın b u k e s im ind e ulus la r ın u y a n ış ın ın b ir s o nuc ud ur ve kıs a s üre iç in d e bir p r o p a g a nd a ve s iyas al ka vga a r a c ın a d ön üş m üş t ür . A n c a k h a lk ın ın “s oylu k ö k e n i”n i ve “e s kiliği”n i k a n ıt la m a k is te ği G ün e y d o ğ u A v r u p a ’ya öy le s ine e g e me n o l m uş t u ki, b ir k a ç öze l d u r u m dış ınd a , ilg ili t ü m tarihyazım la r ı, ulus a l t a r ih iç in d e ye r a lm ış ve s o n u n d a bir k ü lt ü r t a ş r a lılığın a ula ş mış tır . “So y lu k ök e n ”e o la n ilgi a ynı za ma nda , Ba tı d ün y a s ında , öze llikle de A lm a n y a ’da d ön e m d ön e m y e nide n d e ğe r le ndir ile n ır kçı a r ilik m it in e de b ir a ç ık la m a g e ti rir. Bu m it in toplums al- s iyas al ba ğla mla r ı, üs tünde d u r ulma s ına ge re k ka lma y a c a k ka da r iyi b ilin ir . Bizi bur a da ilg ile n d ir e n , a r i’n in h e m “ilk ” a ta yı h e m de s oylu “k a h r a m a n ”ı te ms il e diyor olma s ıdır ; bu, 1789 ve 1848 d e v r im le r in d e n do ğmuş o la n t o p lu m la r ın ide a liyle b a ğ da ş ma yı ba ş a r a ma y a nla r ın h â lâ k a fa la r ınd a n ç ık m a y a n e r de mle r le d o n a n m ış bir idir . “A r i” t e r im i ırks al s aflığa, fiziks e l güce .s oyluluğa , g ör ke m li ve ya r a tıc ı n it e lik t e k i “b a ş la n g ıç la r ın ” ka h r a m a nla r a özgü a h la k ın a y e nide n ka vuş ma k iç in t a k lit e dile c e k ör ne k o luş tur uc u mo de ldi. Ma r x ’çı k o m ün iz m e g e linc e , o n u n d a e s ka toloj iye iliş k in ve b in y ılc ı y a pıla r ı or ta ya ç ık a r ılm ış t ır . Biz y a k ın b ir t a r ih te M a r x ’ın, As y a - Ak d e niz d ün y a s ın ın b ü y ük e s ka toloj i m it le r in d e n b ir in i a lm ış o ld u ğu n u fark e ttik; bu, T a n r ı’n ın s e vgili k u lu ’n u n , A d il’in [İsa] (b u n u ça ğda ş d ün y a d a pr ole ta r y a ile özde ş le ş tir miş tir ) k u r ta r ıc ı r o lüd ür ; o n u n ç e k tiği a c ıla r ın d ü n y a n ın o n t o lo ji s t a t ü s ü n ü d e ğiş t ir m e s i b e k le n ir . “G e r ç e k t e n de Ma r x ’ın s ınıfs ız t o p lu m u ve b u n u n s o n uc u o la r a k da ta r ihs e l g e r ilim le r in o r t a d a n k a lk m a s ın ın g e m iş te ki e n şaşmaz ör ne ği A lt ın Ç a ğ m it in d e b u lu n u r ; A lt ın Ça ğ, pe k ç o k ge le ne ğe gör e T a r ih ’in b a ş la n g ıc ın ı ve s o n u n u be lir tir . Ma r x b u s a y g ınlığı o la n m it i, Ya hudi- Hır is tiy a n a n la y ış ın d a k i b ü t ü n b ir Me s ih ide o lo jis iy le ze ng in le ş tir miş tir : Bir y a nd a n , pr ole ta r y a y a y ük le d iği pe y ga mbe r c e r ol ve s o te r io lo jiy le ilg ili iş le v va r dır ; öte y a nda ns a İyi ile K ö t ü a r a s ınd a ki e n s o n ç a t ış m a va r dır (b u ç a t ış m a k o la y lık la İsa ile De c c a l a r a s ında ç ık a n ve a r d ın d a n , b ir in c in in ke s in b a ş a r ıs ının g e ldiği o k o r k u n ç ç a t ış m a y a k o la y lık la b e n z e t ile b ilir ). H a t t a Ma r x ’ın Ya h u d i- H ır is t iy a n in a n ış ın a özgü e s k a to lo ji u m u d u n u , y a ni, T arih’in m utlak bir s onu o la c a ğı u m u d u n u y e n id e n b e nims e me s i de a n la m lıd ır ; b u b a k ım d a n da (s özge limi Cr o c e ya da Or t e g a y Ga s s e t g ib i) öb ür ta r ihs e lc i filo zo fla r d a n a yr ılır ; o n la r a göre ys e t a r ih t e k i g e r ilim le r in s a n lık d u r u m u n d a n ayr ı d üş ün üle m e z, b u n d a n d o la y ı da h iç b ir z a m a n t a m a n la m ıy la o r t a d a n k a ld ır ıla m a z 37”. M İT L E R V E KİT LE H A B E R L E Ş M E A R A Ç L A R I Ya p ıla n s o n a r a ş tır ma la r , kitle haberleşme araçları y o luy la t o p lu lu k la r a zorla b e n im s e t ile n img e le r ve d a v r a n ış la r ın mits e l y a p ıla r ın ı a y d ın la t m ış t ır . Bu olguya öze llikle Am e r ik a Bir le ş ik De v le t le r i’n de r a s tla nır 38. Çiz g i r e s imle r de ki ( “comic strips ” ) a n la t ı kiş ile r i, m it o lo jile r e ya d a fo lk lo r la r a özgü k a h r a m a n la r ın m o d e r n v a r y a n t ın ı s una r la r . T o p lu m u n b üy ük b ir b ö lü m ü n ü n id e a lin i öyle s ine s o m ut b iç im d e c a n la n d ır ır la r k i, d a v r a n ış la r ınd a y a p ıla n olas ı d üze ltm e le r ya d a d a h a k ö t ü s ü, ölüm le r i, o kur la r da ge r çe k b u n a lım la r a y ol açar; o k ur la r ola y a ş idde tle te p k i gös te r ir le r ve çizgi r e s imle r in y a za r la r ına ve gaze te y ön e t ic ile r in e binle r c e te lgr a f çe ke r e k karş ı çıka r la r . F a nt a s tik b ir a n la t ı kiş is i o la n S up e r m a n , öze llik le çifte k im liğ i s aye s inde s o n de re ce p o p üle r b ir d u r u m a ge lmiş tir : Fe la ke t s o nuc u y ok o l muş b ir ge ze ge nde n ye r yüzüne g e le n ve o la ğa n üs t ü g üç le r le d o n a n m ış o la n S u p e r m a n , D ü n y a ’da a lç a k g ö n üllü b ir gaze tici o la n C la r k K e n t ’in g ör ün ü m ü n d e yaşar; çe k in g e n d ir , s ilikt ir , iş a r ka da ş ı Lois La n e ’in e tkis i a lt ın da dır . G ü ç le r i t a m a n la m ıy la s ınır s ız o la n b ir k a h r a m a n ın b u k ü ç ük d üş ür üc ü gizle niş i iyi b ilin e n b ir mits e l t e m a y ı y e n id e n e le a lır . İş in d e r in in e inilir s e , Süpe rm a n m it i, T a n r ı’n ın s e vgis ini y it ir d iğin i ve g ü c ü n ü n s ı n ır la n m ış o ld u ğu n u b ile n , g ü n ü n b ir in d e “eşsiz b ir k i ş i”, b ir “k a h r a m a n ”o la r a k k e n d in i gös te r e c e ğini ha y a l e d e n m o d e r n in s a n ın g izli özle m le r in i ka r ş ılar . P olis iye r o m a n da be nze r a ç ık la m a la r a e lve r iş lidir : Bir y a n d a n İyi ile Kö t ü , Ka h r a m a n (= d e d e k t if) ile k a t il (Ş e y t a n ’ın m o d e r n a n la m d a c is imle ş me s i) a r a s ınd a k i ör n e k g ös te r ile bile c e k ç a t ış m a va r dır . Ö t e y a n d a n da , fa r k ın d a o lm a k s ızın ge r çe kle ş e n b ir y a n s ı(t )m a ve özd e ş le ş (tir )m e s ür e c iyle o k ur , gize me ve o la y la r a k a t ı lır , p a r a d ig m a tik y a ni, t e h lik e li ve “k a h r a m a n la r a öz g ü” b ir e yle me kiş is e l o la r a k s ür ük le n d iği duy g us una ka p ılır . A y n ı b iç im d e , ö n e m li k iş ile r in kitle haberleşme araç lan y o luy la m it le ş tir ilm e le r i, ör n e k o luş tur a c a k im g e le re d ön üş t ür ülm e le r i de or ta ya k o n m u ş tu r . “Llo y d Wa r ne r , T he L iv ing and the De ad a d lı k it a b ın 1. b ö lü m ü n d e bizle r e , b u t ür d e n b ir k iş in in y a r a tılış öy k üs ün ü a nla t ır . Ya n k e e C it y ’li bir s iyas e tçi o la n Biggy M u ld o o n , H ill Str e e t ar is tokr a s is ine d ik k a t le r i çe ke c e k b iç im d e karş ı ç ık m a s ın d a n öt ü r ü ulus a l b ir k a h r a m a n d u r u m u n a g e l miş tir : öy le k i, ba s ın ve r a dyo o n a p o p üle r yar ı- ta nr ı g ör ün ü m ü ve r ir ; o n u z e n g in liğe kar ş ı s a ldır ıya gir iş e n, h a lk a r a s ında n ç ık m ış H a ç lı g ö r ü n ü m ün d e s unm a y a ba ş lar . Da h a s onr a h a lk b u g ör ün t ü d e n b ık ın c a , kitle haberleşme araçları in c e lik li b ir t u t u m be nims e ye r e k o n u bu ke z, k o k uş m uş b ir s iya s e tçi, h a lk ın s e fa le t ind e n k e n d in e pay ç ık a r ıp y a r a r la n a n k o p u ğ u n te ki d u r u m u n d a k i b ir Biggy’ye d ön üş t ür d üle r . Wa r n e r , ge r çe k Biggy’n in , he r ik i g ö r ü n ü m ü n d e n de b üy ük ölç üd e fa r klı o ld u ğ u n u be lir tir ; a m a as ıl s or un, k e n d in i bir g ö r ün üm e uy dur up öb ü r g ö r ü n ü m ü yok e t m e k a m a c ıy la d a v r a n ış ın ı de ğiş tir m e k zo r u n d a k a lm ış o lm a s ıd ır 39”. Mo d e r n t o p lu m u n ç o k b e lir t ic i b ir öze lliği o la n “b a şarı” s a pla ntıs ında , mits e l da vr a nış la r or ta ya ç ık a r ıla b i lir ve b u ge rçe k, in s a n lık d u r u m u n u n s ın ır la r ın ı gize mli bir a ş ma is te ğini y a ns ıtır ; a y n ı b iç im d e , “e n e s ki y e t k in lik ” öz le m in in a çığa ç ık a r ıla b ile c e ği “S u b ur b ia 40” ya göç o lg us un d a n ve “kuts a l a r a ba k ü lt ü ” o la r a k a d la n d ır ıla n ş e yde ki duygus al b o ş a lma d a da , mits e l d a vr a nış la r o r t a ya ç ık a r ıla b ilir . An d r e w Gr e e le y ’n in de b e lir tt iği g ibi “t a m b ir r it h a lin e g e lmiş d ins e l b ir gös te r iyi in c e le m e k iç in he r yıl a ç ıla n o t o m o b il s e rgis ine g itm e k ye te r lidir . Re n k le r , ış ıklar , m üzik , h a y r a n la r ın d e r in s aygıs ı, t a p ı n a k t a r a h ib e le r in (m a n k e n le r ) b u lun m a s ı, ş a ta fat ve lüks , pa r a la r ın s a çılıp s a vr ulma s ı, y o ğun k a la b a lık işte b ü t ü n b unla r , bir ba ş ka k ült ür d e dins e l t ör e n le r in us ul ve s ır as ına uy gun ge r çe k b ir a y in o luş t ur a b ilir ( . . . ) . Kuts a l ar a ba k ü lt ü n e b a ğlı o la n in a n ç s a hiple r i ve bu d in e inis iyas ^ondan ge çe r e k gir miş o la n la r va r dır . Bir g nos tik, gizli a n la m la r ta ş ıy a n v a h iy i, b ir o t o m o b il h a y r a n ın ın y e ni m o de lle r le ilg ili ilk s öy le ntile r i b e k le d iğin d e n d a h a b üy ük b ir s abır s ızlıkla be kle me zdi. İşte y ıllık m e vs im ç e v r im in in b u a n ’ın d a k ü lt ü n yüks e k de r e ce li g ör e vlile r i.- y a ni ar a ba s a tıc ıla r ı- ye ni b ir ön e m ka za nır , a y nı za m a nd a da e nd iş e li bir k a la b a lık s a bır s ızlıkla y e ni b ir kur tuluş b iç im in in g e liş ini be kle r 41”. S e ç k in t o p lu lu k m it le r i o la r a k a d la n d ır ıla n , öz e llik le de s a na ts a l ya r a tı ve o n u n k ült ür e l ve t o p lu m s a l y a n k ıla n m a s ı çe vr e s inde b e lir g inle ş e n m it le r üs t ün d e ç o k d u r m a d ık . Ş u n u h e m e n b e lir t e lim ki, söz k o n us u m it le r, b e lli k o n u d a b ilg i s a h ibi üy e le r de n o lu ş a n k a p a lı çe vr e le r in d ış ın d a k e n d ile r in i ka b ul e ttir me y i ba ş a r mış tır , b u da öze llik le izle y ic ile r de ki ve s a na tla ilg ili r e s mi ka r ar o r g a n la r ın d a k i a ş a ğılık duygus u s aye s inde ge r çe kle ş miş tir . İzle y ic in in , e le ş t ir m e n le r in ve s a n a t ın r e s mi t e m s ilc ile r in in bir Rim b a u d ya da bir V a n G o g h ’a gös te r dikle r i s a ldır g a nc a a nla yış s ızlık, iz le n im c ilik t e n k üb izm e ve ge r çe küs tüc ülüğe ka da r y e n ilik ç i ha r e ke tle r ka r ş ıs ında ki ilg is izliğin, öze llikle ko le ks i y o n c ula r ve müze le r a ç ıs ın d a n d o ğur d uğu k ö t ü s o n u ç lar, e le ş tir m e n ve izle yic ile r iç in o ld u ğu ka da r t a b lo t üc c a r la r ı, müze y ön e t im le r i ve k o le ks iy o nc ula r iç in de iyi bir ders o lm uş t ur . G ü n ü m ü z d e o n la r ın te k kor kus u ye te r inc e ile r i g ör üş lü o lm a m a k , bir y a p ıt ta ilk ba kış ta a n la ş ılm a y a n de h a y ı z a m a n ın d a ke s tir e m e me ktir . S a n a t ç ı b e lki de t a r ih t e , h iç b ir za m a n, ne ka da r g özüpe k, ye r le ş ik de ğe r le r i n e ka da r y ık ıc ı, ne ka da r s a çma , u la ş ılma z olur s a o ölç üd e k a b u l e dile c e ği, öv üle c e ği, şım a r t ıla c a ğı, ta p ılır c a s ın a s e vile c e ğinde n, b u g ü n k ü n d e n d a h a e m in o lm a m ış t ır . Bazı ülke le r de ters y önd e bir a ka de mizme , ö n c ü s a na t a k a d e m izm in e u la ş ılmış tır ; öy le ki, bu y e n i k o n fo r m izm i g öz ön ün d e t u t m a y a n he r s a na t d e n e y im i, b a s tır ılm a ya d a g özde n ka ç m a t e h lik e s iyle karşı kar ş ıyadır . XIX. yy’da bir s a p la n tı h a lin e ge lmiş o la n la n e t li s a n a t ç ı m it in in g ün üm üz d e a r t ık ge çe r liği k a lm a m ış t ır . Öz e llik le Am e r ik a Bir le ş ik De v le t le r i’n de a m a a y nı za m a n d a Ba tı A v r u p a ’da d a a ş ır ılık ve k ış kır tm a , uzun s ü r e de n be r i s a n a t ç ın ın za r a r ına o lm a k t a n ç ık m ış t ır . O n d a n , d a h a ço k k e n d i m its e l imge s ine uyma s ı, o la ğ a n d ı şı, a lte dilm e z o lma s ı ve “ y e ni şe yle r y a pm a s ı” is te nir . Bu d u r u m da s a na t a la n ın d a s ür e kli d e v r im in m u t la k başarıs ı s ayılır. A r t ık he r ş e yin r a h a tç a y a p ıla b ile c e ği de s öyle nme z, ç ü n k ü he r y e n iliğin , d a h ic e o ld u ğu ön c e d e n ila n e d ilir ve b u y e n ilik , is te r y ır tık b ir afiş o l s un isterse s a na tçı t a r a fın d a n im za la n m ış bir s ar dalya kutus u, bir V a n G o g h ’u n ya d a b ir Picas s o’n u n y e n ilik le r iyle bir t ut ulur . Söz ko nus u k ü lt ür o lg u s u n u n a n la m ı, s a na tç ıla r , e le ş tir me nle r , k o le ks iy o nc ula r ve izle yic ile r a r a s ında g e r ilim b u lu n m a m a s ı ölç üs ün d e d a h a d a d ik k a t e de ğe r d ir ve b e lk i de b öy le b ir d u r u m a s a na t t a r ih in d e ilk kez r a s t la nm a k t a d ır . T ü m ü de h e r z a m a n ve ç o k ön c e d e n y e ni bir s a na t y a p ıt ın ın y a r a tılm a s ı ya da bir s a n a t ç ın ın ke ş fe d ilm e s i k o n u s u n d a d ü ş ün c e b ir liğ i iç in d e d ir . Ö n e m li o la n bir te k şey va r dır , o da g ü n ü n b ir in d e , ye n i bir s ana ts al d e n e y im in ö n e m in i a n la m a m ış o lm a y ı itir a f e t m e te hlike s iy le ka r ş ıla ş ma m a ktır . Ça ğd a ş s e çkinle r t o p lu lu ğ u n u n b u m it o lo jis i üs tüne b ir k a ç d üş ün c e m izi s öy le me kle ye tine c e ğiz. Ön c e öze l lik le m o d e r n s a na t y a p ıla r ın d a r a s tla ndığı b iç im iy le “g ü ç lü ğ ü n ” kur ta r ıc ı iş le v ini b e lir te lim . S e ç k in le r t o p lu lu ğu Finne gans Wa k e ’e, a t o n a l müziğe ya da le ke ciliğe karş ı b üy ük ilgi duyuyor s a , b u n u n n e d e n i be nze r y a p ıt la r ın ka p a lı d üny a la r , a nla ş ılm a z e vr e nle r t e m s il e t me le r idir ; bur a la r a a n c a k a r k a ik ve ge le ne ks e l toplumla r da ki inisiyasyon s ın a m a la r ın a b e nze tile bile c e k b üy ük g üç lükle r e k a t la n m a p a h a s ın a g ir e bilir . İn s a n bir y a n d a n , bir 11115170x3101113, m o d e m d üny a d a h e m e n h e m e n o r t a d a n ka lk m ış o la n inis i^a s ^onla karşı kar ş ıya g e ldiği duy g us una ka pılır ; öte y a n d a n “ba ş ka la r ı’ n ın , “kitle ”n in g özünd e gizli bir a zın lığa o la n b a ğım lılığ ı ila n e de r; b a ğım lılık , bir “a r is to k r a s iy e (ça ğda ş s e ç kin t o p lu lu k la r s ola y öne lir le r ) d e ğil de bir gnoza o la n b a ğım lılık t ır ; a m a b u gnoz, h e m t in s e ld ir h e m de d in d e n b a ğıms ızdır , h e m r e s mi de ğe r le r e karşı çıka r , h e m de ge le ne ks e l Kilis e le r e . Çılg ın c a öz g ün lük k ültüy le , g üç lük , a n la ş ılm a zlık k ültüy le s e ç k in t o p lu lu k la r ı k e n d i e be v e y n le r in in s ır a da n e v r e n in d e n ko pm uş o ld u k la r ın ı be lir tir le r ve bu ar a da um u t s u zluk la ilg ili k im i çağdaş fe ls e fe le re de ba ş ka ldır ır la r . S a n a t y a p ıt la r ın d a k i g üç lük h a t t a a n la ş ılm a z lığın ç e k ic iliğin e k a p ılm a , a s lınd a Dün y a yla ve in s a n ın v a r oluş uy la ilg ili o a n a ka da r h iç b ilin m e y e n , gizli ka lm ış y e n i b ir a n la m ı ke ş fe tme is te ğini or ta ya koyar . İns a n, ilk ba kış ta s a na t la h iç b ir o r ta k y a nı o lm a d ığı iz le n im i n i b ır a k a n b ü t ü n b u “öz g ün ” d e n e y im le r in , b ü t ü n bu s a na ts a l d il y ık ım la r ın ın gizli a n la m ın ı ç öze b ilm iş d a m a y ı, “g izliliğe g ir m iş ” o lm a y ı düş le r . Yır t ık afişle r, boş tuv a lle r , y a k ılm ış ve b ıç a k la d e lin m iş tuva lle r , s e r gile r in k a m uy a a ç ılm a d a n ön c e öze l ça ğr ılıla r a s un uld u ğu s ır a da a ns ızın p a t la y a n “s a na t ür ün le r i”, o y u n c u re plikle r in in in kur a y la s a p t a n d ığı d o ğa ç la m a y a d a y a lı gös te r ile r ... işte bütün bunların bir anlam ı olmalıdır; t ıp k ı Finnegans Wa k e ’de k i k im i a nla ş ılm a z s özc ükle r in b ir a n la m ı o ld u ğu g ibi. Ge r ç e k t e n de , b u y a p ıt t a k i ba zı a n la ş ıl ma z s özc ükle r in Ye n i Yu n a n c a d a n ya d a S v a h ili d ilin d e n a lın m ış (y a n ılt ıc ı üns üzle r le d e ğiş ikliğe uğr a t ılm ış , yüks e k sesle ve h ızla s öy le n d ikle r in d e de ola s ı c in a s la ra y a p ıla n gizli t e lm ih le r le ze ng inle ş tir ilm iş ) s özc ükle r d e n t ür e d iği ke ş fe dild iğinde , k o nuy a y a b a n c ı o lm a y a n la r iç in a r t ık bu s özc ükle r pe k ç o k de ğe r ta ş ır ve e ş siz g üze llikte dir . Kuş kus uz, m o d e r n s a n a t ın t ü m ge r çe k d e v r im c i d e n e y im le r i, tins e l b u n a lım ın ya d a y a lnızc a b ilg i ve s a na ts a l ya r a tı a la n ın d a k i b u n a lım ın bazı öz e llik le r in i y a ns ıtır . A n c a k bur a d a bizi ilg ile n d ir e n şey, “s e çkinle r t o p lu lu ğ u n u n ”, m o d e r n y a p ıt la r ın ç ılg ın lık ve a n la ş ıl m a zlığın d a , inis ryas yonla ilg ili b ir gnoz o la n a ğı b u lm a la r ıdır . Yık ın t ıla r ve g ize mle r de n ha r e ke tle “y e ni bir d ü n y a ” o lu ş t u r u lm a k ta d ır y e nide n; bu, in s a n ın ke nd is i iç in ve k o n uy a y a b a n c ı o lm a y a n e nd e r bir ka ç kiş i iç in is te ye bile c e ği h e m e n h e m e n öze l b ir d ün y a d ır . N e va r ki, g üç lük ve a n la ş ılm a z lığın öy le bir ç e k ic iliği va r dır ki, ç o k kıs a s üre de , “izle y ic i”de b u n a k a p ılm ış o lur ve o da s e ç kinle r t o p lu lu ğ u n u n b u lu ş la r ın a t a m a n la m ıy la k a t ıld ığ ın ı ila n e de r. Sa na ts a l d ille r in y ık ım ı, k üb izm , d a d a c ılık ve ge r çe k üs t üc ülük , o n ik it o n c u lu k ve “s o m ut m üz ik ”le , Ja me s Joyc e , Be c ke tt ve Io n e s c o ’y la ge r çe kle ş miş tir . Ge r iy e y a lnız h â lâ e s ki a k ım la r ı s ür dür e nle r e s a ldır m a k, h a r a be ye d ön m üş o la n ı ye rle b ir e t m e k k a lm ış t ır . D a h a ö n c e ki b ir b ölü m d e de a n ım s a t t ığım ız g ib i, ge r çe k y a r a t ı c ıla r y ık ın t ıla r a ye r le ş me yi k a b u l e tme zle r . H e r şey b i zi, “Sa na t s a l E v r e nle r ”in b a ş la n g ıç t a k i mate ria prim a 42 d u r u m u n a in d ir g e n m e s in in , d a h a ka r ma ş ık bir s üre ç iç in d e k i bir a n o ld u ğ u n a in a n m a y a y öne ltir ; a r ka ik ve ge le ne ks e l t o p lu m la r d a k i çe vr ims e l a nla y ış la r d a o ld u ğu g ib i “ka os ”u, mate ria prim a n m be lir s izliği iç in d e t ü m b iç im le r in g e r ile m e s ini, k o zm o g o niy e be nze tile bile c e k y e n i b ir ya r a tılış izle r. M o d e r n s a na t la r a la n ın d a k i b u n a lım , b izim k o n u m uzu ik in c i de r e ce de ilg ile n d ir ir . B u n u n la b ir lik t e , ya z ın ’ın , öze llik le de , m it o lo ji ve mits e l d a vr a nış la r la b a ğın t ıs ı o la n de s ta n y a zın’ın ın k o n u m u ve r o lü üs t ün d e kıs a b ir s üre dur a c a ğız. De s t a n a n la t ıs ın ın ve r o m a n ın , b ü t ü n öb ür ya zıns a l tür le r g ib i, ba ş ka b ir d üzle m d e ve ba ş ka a m a ç la r la m it o lo jiy le ilg ili öy k üle m e y i s ür d ür d ü ğü b ilin ir . H e r ik i d u r u m d a da , a n la m lı b ir ö y k ü n ü n a n la t ılm a s ı, az ç o k ma s a ls ı b ir ge çmiş te o lu p b it m iş bir dizi d r a m a t ik o la y ın a n la t ılm a s ı söz ko nus udur . Bur a da , bir “m it o lo ji ge r e ci”n in , b ir de s ta n a n la t ıs ın ın “k o n u s u” iç in d e d ö n ü ş ü m ü n ü s a ğla y a n uzun ve ka r m a ş ık s ü re ci a n ım s a t m a n ın b ir yar ar ı yok. İyice vu r g u la n m a s ı ge r e ke n n o k t a , a n la t ıs a l d üzy a zının , öze llikle de r o m a n ın , m o d e r n t o p lu m la r d a , ge le ne ks e l ve p o p üle r t o p lu m la r d a k i m it le r ve m a s a lla r ın e zbe r de n o k u n m a s ı n ın y e r ini a lm ış o lm a s ıdır . Da h a s ı, ba zı m o d e r n r o m a n la r ın “m it s e l” ya pıs ı or ta ya ç ık a r t ıla b ilir , m it o lo jiy le ilg ili b üy ük t e m a la r ın ve k a h r a m a n la r ın , ya zın a la n ın da v a r lık la r ın ı s ür dür d ük le r i k a n ıt la n a b ilir . (Bu, öze l lik le inisiyasyon t e m a ’sı iç in , Ku r t a r ıc ı- Ka h r a m a n ’ın g e ç ir ild iği s ın a m a la r ve o n u n c a na va r la r a karş ı g ir iş tiği s avaş lar la ilg ili te ma , K a d ın ve Ze n g in lik m it o lo jile r i iç in d o ğr u la n a b ilir .) A y n ı ba kış a çıs ına gör e r o m a n la r a g ös te r ile n m o d e r n a n la m d a k i aş ır ı ilgi, k u ts a llığı k a l m a m ış ya da y a lnızc a ”d in d ış ı” b iç im le r a lt ın a g izle n miş , o la b ild iğin c e ç o k s ayıda “m it o lo ji öy k üs ü” d in le me is te ğini or ta ya koyar . Bir baş ka ön e m li olgu da, ge le ne ks e l bir mode le göre o luş up ge liş tikle r i iç in pa r a digma tik ola r a k a d la n d ır ıla b i le ce k b ir t a k ım “öy k ü” ve a nla t ıla r ı o k um a g e r e ks inimi dir. Ro m a n ın b u g ün içine düş tüğü b u n a lım ne ka da r c id di olurs a ols un, “y a ba nc ı” e vre nle re gir me ve bir “öyk ü”de ki be kle nm e d ik o la yla r ı izle me ge r e ks inimi, ins a n lık d u r u m u n d a n ayrı düş ünüle me ye c e k bir öze llik gibidir , dola yıs ıyla da o r ta da n ka ldır ıla ma z. Bur ada, t a n ım la n mas ı güç bir is te k dur um u söz konus udur ; h e m ba ş ka la r ıyla, “y a ba nc ıla r la ” düş ünc e ve duygu o r ta klığı kur m a ve o n la r ın dr a m la r ını ve u m u t la r ın ı payla ş ma is te ği var dır , h e m de gerçekleşmiş olabilecek şeyleri öğr e nme ge r e ks inimi var dır . Bir in s a n ın “a n la t ıd a n ”, a n la m lı o la y la r ın öyküle nme s inde n, yazıns al k a h r a m a n la r ın “çifte ge r çe klikle riyle ” d o n a n m ış ins a nla r ın b a ş ınd a n ge çe nle r de n büy ük ölçüd e e tkile nme y e c e ğini d üş ünm e k o ld u k ç a güçtür (bu yazıns al kiş ile r a y nı za m a nda h e m m o d e r n bir t o p lu m üy e le r inin tar ihs e l ve ps iko lo jik ge r çe kliğini yans ıtır lar , h e m de h a y a li bir y a r a t ın ın s ihir li g üc üne s a hiptir le r ). N e va r ki, o k u m a - öze llikle de r o m a n o k u m a - y o luy la g e r çe kle ş tir ile n “Za m a n ’d a n ç ık ış ”, y a zın’ın iş le v in i m it o lo jin in iş le vine e n ç o k y a kla ş tır a n şe ydir. Bir r o m a n o k u n u r k e n “y a ş a n a n ” za m a n, ge le ne ks e l bir t o p lu m d a b ir m it in d in le n m e s i s ır a s ında iç in e y e n id e n g ir ile n za m a n d e ğild ir kuş kus uz. A m a he r iki d u r u m d a da in s a n ta r ihs e l ve kiş is e l z a m a n ın d ış ın a “ç ık a r ” ve mas als ı, ta r ih- öte s i bir z a m a n a da la r . Ok u r , y a ba nc ı, h a y a li bir z a m a n la kar ş ı ka r ş ıya dır , b u z a m a n ın r it im le ri s ür e kli o la r a k d e ğiş ik lik gös te r ir , ç ü n k ü h e r a n la t ın ın y a lnızc a k e n d in e özgü, ç o k öze l ve apa yr ı b ir za m a n ı va r dır . R o m a n ın m itle r e özgü e n e s ki za m a na ula ş ma s ı söz k o nus u de ğild ir . A n c a k r o m a n c ı ge rçe ğe uy g un bir öy kü a n la t t ığ ı ölç üd e g ör ün üş t e ta r ihs e l bir z a m a n k u l la nır ; b u n u n la b ir lik te b u y o ğu n la ş t ır ılm ış ya da ge nle ş t ir ilm iş bir za m a nd ır , y a n i h a y a li d ün y a la r ın t ü m özg ür lük le r in e s a hip bir za m a n d ır . Ya zın a la n ın d a , ta r ihs e l za m a na kar ş ı öb ü r s a na t d a lla r ın a o r a n la ç o k d a h a g üç lü b iç im d e b ir b a ş k a ld ır ı n ın b u lu n d u ğu s e zilir, iç in d e y a ş a ma k ve ç a lış m a k zo r un d a o lu n a n z a m a n r it m in d e n d a h a ba ş ka z a m a n la r ın r it m le r in e ula ş m a arzus u s e zilir. İns a n, kiş is e l ve t a r ih s e l n it e lik li k e n d i öz z a m a n ın ı aş ma ve is te r ve c d k ö k e n li, is te r h a y a li o ls un “y a b a n c ı” bir za m a n a d a lm a a r zus un un o r t a d a n k a lk ıp k a lk m a y a c a ğın ı s orar k e n d i k e n d in e . Bu arzu va r o ld u ğu s üre ce , m o d e r n in s a n ın , “m it o lo jiy le ilg ili bir d a v r a n ış ”ın h iç de ğils e ba zı k a lın t ıla r ın ı h â lâ k o r um a k t a o ld u ğu s öy le ne bilir . M it o lo jiy le ilg ili böyle b ir d a v r a n ış ın izle ri, a y nı za m a nd a , b ir şe y in ilk kez y a ş a ndığı ya da t a n ın d ığ ı a n d a k i y o ğu n lu ğu y e n id e n b u lm a a r zus unda , uza kla r da ka lm ış o la n g e ç m iş i, “b a ş la n g ıç la r ın ” o m u t lu lu k ve r e n ç a ğ ın ı y a k a la m a a r zus unda d a k e n d in i gös te rir. B ilin d iğ i g ibi h e p Za m a n ’a karşı a y nı s avaş söz k o nus ud ur , “Ö lü Za m a n ’ın ”, e ze n ve öld ür e n Za m a n ’ın a ğır lığın d a n k u r t u lm a u m u d u d u r söz ko nus u o la n . N OT LAR 1. K r is t o lo ji: İs a ’n ı n k iş iliğ in i v e ö ğ r e t is in i in c e le y e n d a l. ( Ç . N . ) 2. D o s e t iz m : II. y y ’d a o r t a y a ç ık a n v e İs a ’n ı n a n c a k g ö r ü n ü ş t e d o ğ d u ğ u n u , ö l d ü ğ ü n ü v e d ir ild iğ in i ile r i s ü r e n H ır is t iy a n m e z h e b i. ( Ç .N .) 3. L o g ia a g r a p h a : Ya z ıy a d ö k ü lm e m iş o la n ( Ç . N . ) 4. D e v a m ı iç in b k z. R o b e r t M . G r a n t , T he Earlie s t Lıves o f Jes us 5. G r a n t , a .g .y ., s. 15 . T h e o n ’la ilg ili o la r a k , b k z. ay .y ., s. 3 9 v e ö t e ( N e w Yo r k , 1 9 6 1 ), s. 1 0 v e ö t e s i. s i. A y r ıc a b k z . T he Le tter and che S pirit ( L o n d r a , 1 9 5 7 ), s. 1 2 0 v e ö t e s i, v e J e a n P e p in , M y the et A llâgorie . Les origines grecques et les contes tations jud iO'c h rit ie nne s (P a r is , 1 9 5 8 ). 6. R . M . G r a n t , T he Earlie s t Live s, s. 2 1 . 7. O r ig e n e s , De prin dpiis , IV , 2 ,9 , a k t a r a n G r a n t , a.g .y ., s. 6 5 . 8. G r a n t , a .g .y ., s. 66. 9. Co n t ra Ce ls u m , I, 4 2 , a k t a r a n G r a n t , s. 7 1 . 10. C o n t r a Ce ls u m , II, 5 6 - 5 9 , G r a n t , s. 7 5 . 11. B k z . G r a n t , s. 9 3 . 12 . B k z . G r a n t , s. 7 8 . 13 . B k z . R . G r a n t , a .g .y ., s. 1 1 5 - 1 1 6 v e J e a n D a n ie lo u , Me s s a g e evan- gâlique et culture he llenıstujue aux IIe et IIIe s iicle s (P a r is , 1 9 6 1 ), s. 2 5 1 v e ö t e s i. 14 . Co m m e ntaire â Je an, 2 0 , 3 0 , a k t a r a n G r a n t , s. 1 1 6 . 15. M . E lia d e , M ^t h e s , râves et m y s tire s , s. 26- 27- A y r ıc a b k z. A l l a n W . W a t t s , M y th and R it u al in Chris t ianity ( L o n d r a v e N e w Yo r k , 1 9 5 5 ); O liv ie r C le m e n t , T rans figure r le T e mps (N e u c h â t e l- P a r is , 1 9 5 9 ). 16 . B k z . Er vv in G o o d e n o u g h , Je ıv is h S y mbols in the Gre c o- Ro m an Pe - riod, c ilt V II- V III: Pag an S y m bols in Jud ais m ( N e w Yo r k , 1 9 5 8 ); J e a n D a n ie lo u , Les sy mboles chretıens prım uıf s (P a r is , 1 9 6 1 ). 17. L e o p o ld S c h m id t , O r t a A v r u p a ’d a k i t a r ım a iliş k in f o lk lo r u n , d a h a H o m e r o s v e H e s io d o s z a m a n ın d a n b e r i k la s ik Y u n a n m it o lo jis in d e o r t a d a n k a lk m ış o la n , m it o lo jiy le v e r it le r le ilg ili ö ğ e le r iç e r d iğ in i g ö s t e r m iş t ir ; b k z. L . S c h m id t , Gescalcheiligkeic im bcLuer- liche n A rbe its m y thos ( V iy a n a , 1 9 5 2 ), ö z e llik le s . 1 3 6 v e ö t e s i. 18. P a n t o k r a t o r : J ü p it e r ’in ( lu p it e r ) la k a b ı. ( Ç . N . ) 19 . N o r m a n C o h n , T he Purs uic o f the M ille n iu m , s. 1 0 4 . F e d e r ic o l l ’n i n M e s ih ’le ilg ili s a v la r ı iç in B k z . E. Ka n t o r o v v it z , Fre de rick the S e cond, 1 1 9 4 - 1 2 5 0 ( İ n g iliz c e ç e v ir i, L o n d r a , 1 9 3 1 ), s. 4 5 0 v e ö t e s i, 5 1 1 v e ö t e s i, N . C o h n , s. 1 0 3 v e öt e s i. 20. R e d iv iv u s : “ Y e n id e n d o ğ a n ” , “ y e n id e n c a n la n d ır ıla n ” a n la m ın d a L a t in c e s ö z c ü k . ( Ç . N . ) 21. A lp h o n s e D u p r o n t , “ C r o is a d e s e t e s c h a t o lo g ie ” ( Um ane s im o e esocerismo. A n i del V ° Co nv e g no Ince m az ionale di S tudi Um anis tici, a c u r a d i E n r ic o C a s t e lli, P a d o v a , 1 9 6 0 , s. 1 7 5 - 1 9 8 , s. 1 7 7 . 22. P a u l A lp h a n d e r y v e A lp h o n s e D u p r o n t , L a C h re t ie n t i et l ’idee de Crois ade , 11 (P a r is , 1 9 5 9 ), s. 1 1 8 . 23. A .g .y ., s. 1 1 9 . 24. R e in e r , a k t a r a n P . A lp h a n d e r y v e A . D u p r o n t , a .g .y ., s. 1 2 0 . 25. A n n a le s S cheftlariens is , m e t n i a k t a r a n A lp h a n d e r y - D u p r o n t , s. 26. M e t in le r i a k t a r a n A lp h a n d e r y - D u p r o n t , s. 1 2 7 . 27. “T a fu r la r ” la ilg ili o la r a k a y r ıc a b k z . N o r m a n C o h n , T he Purs uic o f 123. the M ille n iu m , s. 4 5 v e ö t e s i. 28. P . A lp h a n d e r y v e A . D u p r o n t , a .g .y ., s. 1 4 5 . 29. R e c u p e r a t io T e r r a e S a n c t a e : “ K u t s a l t o p r a k la r ın g e r i a lın m a s ı” a n la m ın d a L a t in c e d e y iş . ( Ç . N . ) 30. R e n o v a t io s a e c u li: “ Y ü z y ılın y e n ile n m e s i” a n la m ın d a L a t in c e d e y iş . ( Ç . N . ) 31. C a m p a n e lla ’n ı n E c lo g a ’s ın d a k i 2 0 7 . d iz e d e y e r a la n n o t , a k t a r a n A . D u p r o n t , “ C r o is a d e s e t e s c h a t a lo g ie , s. 1 8 7 . 32. R o m a n o A m e r io ’n u n e le ş t ir ili b a s ım ı ( R o m a , 1 9 5 5 ), s. 7 2 , A . D u p r o n t , a .g .y ., 189. 33. Y a y ım la d ığ ı T rac tatus s üpe r quato r Ev ange lia ( R o m a , 1 9 3 0 ) v e Gio ac c h ino d a Fiore ( R o m a , 1 9 3 1 ) a d lı k it a b ıy la G io a c c h in o ’c u in c e le m e le r in y e n ile n m e s in i b a ş la t m a o n u r u E r n e s t o B u o n a iu t i ’ye a it t ir . A y r ıc a b k z. ik i ö n e m li m a k a le s i: “ P r o le g o m e n i a lla s t o r ia d i G io a c c h in o d a F io r e ” ( Ricerche Religiose, IV , 1 9 2 8 ) v e “ 11 m is t ic is m o d i G io a c c h in o d a F io r e ” (ay .y ., V , 1 9 2 9 ), ö lü m ü n d e n s o n r a Saggi d i S toria de l C r is t ia n e s im o ’d a ( V ic e n z a , 1 9 5 7 ) b ir a r a y a g e t ir ilm iş t ir , s. 2 3 7 - 3 8 2 . A y r ıc a b k z. E r n s t B e n z , “ D ie Ka t e g o r ie n d e r r e lig iö s e n G e s c h ic h t s d e u t u n g J o a c h im s ” (Ze its chrift f ü r Kirchenge s chichte, 1 9 3 1 , s. 2 4 - 1 1 1 ) v e E cclesia S pritualis ( S t u t t g a r t , 1 9 3 4 ). 34. B k z . K a r i L ö w it h , M e a n ı'n g in His t ory , s. 2 0 8 . 35. K a r i L ö w it h , a .g .y ., s. 2 1 0 , b u s o n u n c u y a p ıt ı A lm a n - R u s k ö k e n li y a za r H . M o e lle r v a n d e r B r u c k ’u n Das dritte Re ich a d lı y a p ıt ı n a e s in k a y n a ğ ı o ld u ğ u n u a n ım s a t ır . A y r ıc a b k z . J a k o b T a u b e s , A be ndlândis che Es chatologie n ( B e r n e , 1 9 4 7 ); y a za r H e g e l’in t a r ih fe ls e fe s in i G io a c c h in o d a F io r e ’n in k iy le k a r ş ıla ş t ır ır . 36. Bk z. E lia d e , M y t h e s , reves et my s cire s , s. 16 - 3 6 . 37. My the s , riv e s et myst&res, s. 2 0 - 2 1 . 38. B k z . S ö z g e lim i C o u l t o n W a u g h , T he Co m ic s ( N e w Yo r k , 1 9 4 7 ); S t e p h e n B e c k e r , C o m ic A r t in A m e ric a ( N e w Yo r k , 1 9 6 0 ); U m b e r t o E c o , “ 11 M i t o d i S u p e r m a n ” ( De m itiz z az io ne e lm m agine , a c u r a d i E n r ic o C a s t e lli, P a d o v a , 1 9 6 2 , s. 1 3 1 - 1 4 8 ). 39. A n d r e w G r e e le y , “ M y t h s , S y m b o ls a n d R it u a ls in t h e M o d e r n W o r ld ” (T he Crit ic , A r a lık 1 9 6 1 , O c a k 1 9 6 2 , c ilt X X , s a y ı 3 , s. 1 8 - 2 5 ), s. 19 . 40. S u b u r b ia : “D ış m a h a lle , v a r o ş ” a n la m ın d a la t in c e s ub urbium ’d a n 41. A y . } . , s. 2 4 . 42. M a t e r ia ( Ç .N .) (Ç .N .) p r im a : Ana madde, ham madde ; ilk , te m e l m adde , EK I MİTLE R VE PERİ MASAL L ARI 1 Ja n de Vr ie s ge çe nle r de pe r i m a s a lla r ıy la ilg ili k ü ç ük bir k it a p y a y ım la d ı. (Ja n de Vr ie s , B etrachtungen z um Marche n, besonders in seinem Verhaltnis zu He lde n sage und My thos , H e ls in k i, 1 954 ). B a ş lık t a n da a n la ş ı la c a ğı g ib i ya za r ın d üş ünc e le r i, öze llikle h a lk m a s a lla r ı n ın , k a h r a m a n lık sağası ve m it le o la n b a ğın t ıla r ıy la il g ilid ir . Bu s o n de re ce ge niş ve ür k üt üc ü bir k o n u d u r ve h iç k im s e n in de ğe r i t a r tış ılm a z H o lla n d a lı G e r m e n d il le r i ve h a lk b ilim u zm a n ı ka da r b u k o n uy a e l a ta b ile c e k ölç üd e y e t kili o ld u ğu s öyle ne me z. Bu k ü ç ük o y lu m lu k ita p, yüz s e ks e n s ayfa için d e s o r u n u n t ü m öze llik le r in i t ük e t m e k s a v ınd a de ğild ir . H iç b ir b iç im d e b ir e l k it a b ı s ayılmaz. Yazar , y üzy ıllık a r a ş tır m a la r ın g e çic i b ir d ö k ü m ü n ü y a pma y ı, öze llikle de kıs a s ür e de n be r i, h a lk m a s a lla r ı u z m a n ın ın ka r ş ıs ında a ç ılm ış o la n y e n i ba kış a ç ıla r ın ı b e lir tm e y i a m a ç la m ış t ır . H a lk m a s a lla r ın ın y o r um la n m a s ın d a s o n za m a nla r d a b üy ük b ir ge liş me g ör üld üğü he r ke s çe b ilin ir . Bir y a n d a n h a lk b ilim uz m a n la r ı, e t n o lo ji, d in le r t a r ih i, d e r in lik le r ps iko lo jis i s aye s inde ge r çe kle ş tir ile n ge liş me le r de n y a r a r la n m ış lar; öte y a n d a n h a lk ma s a lla r ı uz ma nla r ı b ile , a r a ş tır m a la r ın d a d a h a ke s in y ön t e m uy g ula m a k iç in gözle g ö r ülür bir ça ba ha r c a mış la r dır ; bir A n d r e Jo lle s ’u n ya da b ir M a x L ü t h i’n in ze kice ç a lış m a la r ı b u n u n k a n ıt ıd ır . Ja n de Vr ie s , m it , saga ve h a lk ma s a lı a r a s ında ki b a ğın t ıla r la ilg ili k e n d i d üş ün c e le r in i a ç ık la m a d a n ö n ce b ü t ü n b u h a r e ke ti s unm a y ı a ma çla r . T a r t ış m a d o ğa l o la r a k “F in la n d iy a O k u lu ’ n u n inc e le me s iy le a çılır . Bu o k u lu n de ğe r i he r ke s çe ç o k iyi b ilin d iğ i iç in üs tünd e d ur m a y a ge re k y oktur . İs ka nd ina v y a lI b ilg in le r özlü ve ö n e m li bir ç a lış m a y a pmış la r dır : Bir m a s a lın b ü t ü n v a r y a n t la r ın ı ka y d e dip s ın ıfla n d ır m ış la r , a yr ıc a y a y ılm a a la n la r ın ı da y e n id e n be lir le me ye ç a lış mış la r dır . A n c a k b u b içim s e l ve s ayıs al a r a ş tır ma la r h iç b ir te m e l s o r u n u ç özm e m iş tir . F in la n d iy a O k u lu , v a r y a n a a r ın t it iz likle inc e le nm e s iy le bir m a s a lın “e n e s ki b iç im i”ne ( Urfo rm ) ula ş a b ile c e ğine in a n m ış t ı. N e yazık ki, b u boş b ir h a y a ldi: P e k ç o k d u r u m d a Urform, a nc a k, bize k a da r a k t a r ılm ış o la n ç o k s ayıda “önbiçim ”d e n b ir iy d i. B ü t ü n bir a r a ş tır m a c ıla r k u ş a ğın ın ka fa s ınd a n ç ık m a y a n şu ü n lü “e n e s ki b iç im ” a n c a k va r s a yıms a l bir v a r lığa s a h ip t i. (J. de Vr ie s , s. 2 0 ). Yazar , d a h a s onr a Frans ız h a lk b ilim u zm a n ı P a ul S a in ty v e s ve o n u n r it ü a lis t k u r a m ıy la ilg ile n ir . S a int y ve s ’in ba ş lıc a k it a b ı o la n Les Conte s de Pe rrault et les recits paralleles (1 9 2 3 ), ve r diği b ilg ile r d e ki e k s ik lik le re ve y önt e m s e l k a r ış ık lık la r ın a ka r ş ın h â lâ ilgiyle o kun u r , yar ar lı da o lm a k ta d ır . A n c a k ş un u da k a b u l e t m e k ge r e kir k i y a p tığı s e çim pe k ba ş a r ılı o lm a m ış t ır . P e r r a ult ma s a lla r ı, ka r ş ıla ş tır m a lı inc e le m e iç in he r za m a n ge çe r li bir be lge le r b ü t ü n ü oluş tur ma z. S özg e lim i “Çiz m e li Ke d i” m a s a lın a ne İs k a n d in a v y a ’da r a s tla n mış tır , ne de A lm a n y a ’da; bu s o n un c u ülke d e o ld u k ç a ge ç bir ta r ihte ve P e r r a ult ’n u n e tkis iyle or ta ya ç ık m ış tır . B u n u n la b ir lik t e , g ün üm üz d e h â lâ ilk e l h a lk la r ın dins e l k u r u m la r ın d a v a r lığın ı s ür dür e n r itle r le ilg ili m o t ifle r i ma s a lla r da b u lm a baş arıs ı S a int y v e s ’e a ittir . An c a k , ma s a lla r da , r it in ge r çe kle ş me s i s ır a s ında o k u n a n “m e t n i” b u ld u ğ u n u s öy le me kle ke s in lik le y a n ıl m ış tır Sa inty ve s (J. de Vr ie s , s. 3 0 ). Ja n de Vr ie s ’n in ne yazık k i d ik k a t in d e n k a ç m ış b ir k it a p o la n İstoriçeskiye k o m i volşebnoy s kazki’de ( Olağanüs tü Mas alların T arihsel Kökenleri, Le n in g r a d , 1946 ) So vy e t h a lk b ilim c is i V. Y. P r opp, Sa inty ve s ’in r it üa lis t v a r s a y ım ını y e n id e n e le a lıp g e liş tir miş tir . P r opp h a lk m a s a lla r ınd a , tote mle r e iliş k in inisiyasyon r it le r in in a n ıs ın ı b ulur . Ma s a lla r ın inisiy asy ona iliş k in yapıs ı a p a ç ık o r ta da d ır ve biz de ile r ide b u n a y ine de ğine c e ğiz. A m a b ü t ü n s o r un ma s a lın , k ü lt ü r ü n b e lli b ir e vr e s ine b a ğlı b ir r itle r s is te m ini b e t im le y ip b e t im le m e d iğ in i ya da inisiyasyon s e na r yo s u n u n “düş s e l” o lu p o lm a d ığ ın ı b ilm e k t ir ; b ir ba ş ka d e yiş le m a s a lın ta r ihs e l- kültür e l bir b a ğla m a b a ğlı o lm a d ığ ın ı a m a d a h a ç o k p s ik e n in ta r ihd ış ı ve a r ke tipe öz gü b ir d a vr a nış ı d ile g e t ir d iğin i b e lir tm e k t ir . Bir ör n e k le y e t in m e k ge re kirs e ş un u ve r e bilir iz: P r opp tote mle r e iliş k in inis ıyas )ionlardan söz e de r; bu t ür inisiyasyon, k a d ın la r a ke s in lik le ka p a lıy d ı; oys a S la v m a s a lla r ın ın ba ş lıc a kiş is i bir k a d ın d ır : Ya n i Ya ş lı C a d ı Ba ba Ya ğa . Bir ba ş ka de yiş le , ma s a lla r da h iç b ir za m a n k ü lt ü r ü n b e lli b ir e vr e s inin t a m b ir a n ıs ın ı bula ma yız: K ü lt ü r üs lu p la r ı, ta r ihs e l ç e v r im le r bur a da iç içe g ir ip b ir b ir in e ka r ış mış tır ; a n c a k ör n e k o luş tur a c a k b ir d a v r a n ış ın y a p ıla r ı v a r lığın ı s ür dür ür ; y a n i b u da vr a nış , ç o k s ayıda k ü lt ü r ç e v r im in d e ve ta r ihs e l a n ’la r da y a ş a nma y a e lve r iş li b ir d a vr a nış tır . W . E. P e uc ke r t’e a it o la n ve Ja n de Vr ie s t a r a fın d a n ba ş a r ılı b ir b iç im d e s a v u n u la n va r s a yım (s. 3 0 ve öte s i) d a be nze r g üç lükle r le karşı kar ş ıya ge lir. Bu b ilg in e g ö re ma s a lla r , C ila lıt a ş d ö n e m in d e , Do ğ u A k d e n iz ’de o luş m uş o lm a lıd ır : B u n la r ın ç ift ç ilik le g e ç in e n toplumla r ın b e lir g in öz e llik le r in d e n o la n a na e r ki, üy e liğe k a b u l t ör e n i ya da inisiyasyon ve e vle nm e r it le r in i ka ps a y a n to plum s a l- kültür e l bir b ü t ü n ü n y a pıs ını ko r umuş o lm a la r ı ge r e kir . P e uc ke r t, b e lli t ür de ki ma s a lla r a özgü k a h r a m a n ın , ş e y t a n ın k ız ıy la e v le n e b ilm e s i iç in g e çme k zo r unda o ld u ğu s ına m a la r ı, ç ift ç i t o p lu m la r d a ge çe r li o la n e v le n m e ge le ne kle r iyle ka r ş ılaş tır ır: D a m a t ada yı, ka r ıs ını a la b ilm e k iç in bir ta r la yı b içm e k , b ir e v y a pma k, vb. zo r unda dır . An c a k , Ja n de Vr ie s ’n in de b e lir t tiği g ib i e v le n m e k o n u s un d a ön g ör ü le n s ına m a la r a de s ta nda (s özge limi Ram ay ana) ve k a h r a m a n lık s agas mda da r a s tla nmış tır . Oys a , te me lde a r is tokr a tla r a özgü bir ş iir o la n sagayı ç iftç ile r in k ü lt ü r u fk u n a s ok m a k g üçtür . Oluş s a l b a ğınt ıla r , y a ni köylü- ma s a lı t ü r ünd e e v lilik le ilg ili s ın a m a la r ın e t k ili o ld u ğu s öy le ne me z. Ö t e y a n d a n P e uc ke r t, m a s a lla r ın “k ö k e n i’ n i Tar ih- önc e s ind e ki Ya k ın D o ğ u ’da arar; b u n u n n e d e n i, b ö lg e n in , iktis a di a ç ıd a n eşsiz ze n g in liği ve bur a da b e r e ke t, v e r im lilik k ült le r i ve c ins e l s imge le r b ü t ü n ü n ü n d a h a ön c e h iç g ör ülm e m iş b iç im d e ge liş miş o lma s ıdır ; M a x L ü t h i’n in çözümle me le r iy s e te r s ine e r o tik öğe le r in b u ma s a lla r da h iç b ir r ol o y n a m a d ığın ı gös te r miş tir . Ja n de Vr ie s , C . W . v o n S y d o w ’u n o la ğa n üs t ü m a s a lla r ın H in t - Av r u p a k ök e n iy le ilg ili va r s a y ımı ü s t ü n de uzun uzun ta r tış ır (s. 48 ve öte s i, 60 ve öte s i). Böy le b ir va r s a y ım ın g üç lük le r i o ka da r b e llid ir ki, üs t ün d e d ur m a y a b ile de ğme z; v o n Sy dow da za te n k e n d i g ör üş le r in i de ğiş tir me k zo r und a ka lm ış tır . Ş im d i a r t ık m a s a l la r ın “d o ğuş u’ n u ge çmiş te ç o k d a h a ge r ile r e , öze llikle de Ön h in t - A v r u p a d ön e m in d e k i, m e g a litik k ült ür e k a da r g öt ür m e e ğilim in d e d ir . Ge ç e n le r d e ç ık a n M archen und Megalithreligiorı (Paide uma , V , 1950 ) b a ş lık lı b ir in c e le me de , O t t o H u t h b u ba kış a ç ıs ını b e nims e miş tir ; Ja n ve Vr ie s ’n in de a y nı y a p ıtı inc e le m e y i ge r e kli b u l m a d ığ ın ı gör me ks e üzüc üdür . O t t o H u t h ’a gör e m a s a l la r da ki iki e g e me n m o t if, y a ni öb ür düny a y a y o lc uluk ve kr a lla r a yaraşır t ür d e n d üğün le r “m e g a litik d in e ” a it o lm a lıd ır . G e n e llik le m e g a litik k ü lt ü r ü n çıkış me r ke zi n in İs pa nya ve Kuze y A fr ik a ’n ın ba tı k e s im in d e o ld u ğu b e n im s e n ir .Me g a lit ik da lg a la r o r a d a n İnd o ne zy a ve P o line zy a ’ya ka da r uza nm ış t ır . H u t h ’a gör e , m a s a lla r ın b üy ük ç a p lı d o la ş ım ın ı b u üç kıta y a y a y ılm a a ç ık la y a c a ktır . A m a , ne yazık ki, b u y e ni va r s a yım, t a r ihönc e s i “m e g a litik d in i” k o n u s u n d a h e m e n h e m e n h iç b ir şey b ilin m e d iği iç in g e ne l k a n ıy a bir d e ğiş ik lik ge tir me z. Pr ofe s ör de Vr ie s p s iko lo g la r ın ön e r d iği a ç ık la m a la r ın pe k üs t ün d e d u r m a d a n h ızla ge çe r; b u a r a da öze llik le Ju n g ’u n y a ptığı k a t k ıla r ın a lt ın ı çize r (s. 3 4 ve öte s i). Ju n g ’u n a r ke tip k a v r a m ın ı, o r ta k b ilin ç d ış ın ın yapıs ı o la r a k k a b u l ede r; a m a h a k lı o la r a k m a s a lın, bilinçdış ın ın dolays ız ve d o ğa l b ir yar atıs ı (s özge limi düş g ib i) o l m a d ığ ın ı a nıms a tır : Bu h e r ş e yde n ön c e r o m a n ve dr a m g ib i “yazıns al b ir b iç im ”dir . P s ikolog, fo lk lo r m o t ifle r i n in t a r ih in i ve h a lk ya zını t e m a la r ın ın e v r im in i ö n e m s e me z; o s oyut t a s la kla r la ç a lış m a e ğilim in d e d ir . B un la r y e r inde k ın a m a la r d ır . Elbe tte , d e r in lik le r ps iko lo jis i u z m a n ın ın k e n d in e özgü b ir ölç e k k u lla n d ığ ın ı u n u t m a m a k ge re kir; “o lg uy u y a r a t a n ın da ölç e ğin ke ndis i o ld u ğu b ilin ir ”. Bir h a lk b ilim u z m a n ın ın b ir ps iko lo g a karş ı ç ıka c a ğı te k n o k t a s o n u ç la r ın ın kendi s o r u n u n u ç özm e diğidir ; b u n la r a n c a k o n u n ön ü n d e y e ni a r a ş tır m a y olla r ı a çma y a yarar. K it a b ın ik in c i b ö lü m ü Ja n de Vr ie s ’n in kiş is e l g ö r üş le r ine a y r ılmış tır . Bir dizi ba ş a r ılı ç öz üm le m e (s. 38 ve öte s i), s agalar ın a ç ık la m a s ın ın (Ar g a n a u t ’la r ın k i, Sie g fr ie d’in k i) ma s a lla r da d e ğil, m itle r d e y a t t ığın ı k a n ıt la r . Sie g fr ie d’in ş iir in in s o r unu, e fs ane p a r ç a c ık la r ın d a n ve fo lk lo r “m o t ifle r i’ n d e n na s ıl ç ık t ığı d e ğil de ta r ihs e l b ir p r o t o t ip t e n ş aş ır tıcı bir “y a ş a m öy k üs ünün na s ıl do ğduğud ur . Ya zar bu k o n u d a , bir s a ğa nın “m o t if le r ” k ır ın t ıs ın d a n oluş muş bir y ığın o lm a d ığ ın ı iyice a nım s a t ır ; k a h r a m a n ın ya ş a mı, d o ğu m u n d a n a c ık lı ö lü m ü n e ka da r bir b ü t ü n o luş tur ur (s. 125 ). Ka h r a m a n lık de s ta nı h a lk g e le ne ğine a it de ğildir ; a r is tokr a t çe vr e le r de y a r a tılmış şiirs e l b ir b iç im d ir . Ka h r a m a n lık d e s t a n ın ın e vr e ni, b ir a lt ın ça ğda ye r a la n ve T a n r ıla r d ün y a s ın a be nze ye n ide a l bir d üny a d ır . Saga, ma s a la de ğil de m it e ya kla ş ır . Ç o ğ u za m a n, s a ğa nın ta r ihs e l b ir k iş in in k a h r a m a n lık düze y ine ç ık a r ılm ış y a ş a m ın ım ı ya da te r s ine d in d e n ba ğıms ız k ılın m ış b ir m it i m i a n la t t ı ğ ın a ka r ar ve r me k g üç tür . Kuş kus uz a y nı a r ke tiple r le - y a n i ör n e k o luş tur a n a y nı figür le r ve a y nı d u r u m la r la m itle r d e de , s agalar da da , ma s a lla r da da ka r ş ılış ılır . A n c a k, s a ga la r da ki k a h r a m a n ın a c ık lı bir s o nu v a r ke n m a s a lla r h e p m u t lu b ir s o nla b ite r (s. 156). Ya za r a y nı b iç im d e saga ile ma s a l a r a s ında , ö n e m li g ör d üğü bir ba ş ka a y r ım üs t ün d e de ıs rarla dur ur . O n a göre : Saga h â lâ mits e l d ün y a y ı ka b u l e de r, ma s a ls a b u n d a n a y r ılır (s. 175). Sagada, k a h r a m a n , T a n r ıla r ın ve y a z g ının y ö n e t t iği b ir d ün y a d a ye r a lır . B u n a ka r ş ılık ma s a lla r da ki k a h r a m a n , T a n r ıla r d a n k u r t ulm u ş g ib id ir ; ko r uy uc ula r ı ve a r ka da ş la r ı o n u n zafere u la ş m a s ını s ağ la m a k o n u s un d a ye te r lidir le r . T a n r ıla r d ün y a s ın d a n h e m e n h e m e n ir o n ik n it e lik t e k i b u a y r ılış ın y a n ı s ıra t a m b ir s or uns a l y o k luğu söz ko nus udur . Ma s a lla r d a d ün y a y a lın d ır ve s a y da mdır . A m a , Ja n de Vr ie s ge r çe k y a ş a m ın y a lın ve s a yda m o lm a d ığ ın ı göz ö n ü n d e t uta r - ve va r o luş un h a n g i ta r ihs e l a n d a h e n üz b ir fe la ke t o la r a k g ör ülm e d iğ in i k e n d i k e n d in e sorar. Ho m e r o s d ün y a s ın ı, in s a n ın , h e n üz My s t e r ia lı d inle r d e s ığına k a r a ma ks ızın ge le ne ks e l T a n r ıla r d a n k o p m a y a b a ş la d ığı o z a m a n ı d üş ün ür . Ja n de Vr ie s , m a s a lla r ın or ta ya ç ık m a s ın a e lve r iş li o la n a la n ı işte böy le b ir d ün y a d a - ya da d a h a ba ş ka uy ga r lıkla r da , be nze r b ir tins e l d u r u m d a - gör me e ğ ilim in d e d ir (s. 174 ). Ma s a l da a r is tokr a tça b ir v a r o luş un a n la t ım ıd ır ve b u b a k ım d a n s agalara y a k laşır. A n c a k d o ğr u lt ula r ı b ir b ir in d e n fa r klıdır : Ma s a l, mits e l ve ta nr ıs a l e v r e n d e n uza kla ş ır ve a r is to kr a s inin, va r oluş u, s or un ve tr a je di o la r a k g ör me y e ba ş la d ığı a n da h a lk ın iç ine “düş e r ” (s. 178 ). B ü t ü n bu s o r unla r la ilg ili e ks iks iz b ir t a r tış m a bizi ç o k uza kla r a g ötür ür . Ja n de Vr ie s ’n in v a r d ığı bazı s o n u ç la r k a b u l e d ilm iş t ir : S öz g e lim i m it , saga ve ma s a l a r a s ında ki ya pı b ir liği; s a ga da ki k öt üm s e r lik ile m a s a l la r da ki iyims e r lik a r a s ında b u lu n a n ka r ş ıtlık; mits e l düny a y a özgü k u t s a llığın gide r e k a za lma s ı. Ma s a lla r ın “k ö k e n i” s o r u n u n a g e linc e , b u k o n u n u n ka r m a ş ık o l ma s ı bur a da e le a lın m a s ın ı e nge lle r . Ba ş lıc a g üç lük , “k ö k e n ” ve “do ğuş ” t e r im le r in in ikir c il n it e lik t e o lm a la r ın d a n k a y n a k la n ır . H a lk b ilim c i iç in b ir m a s a lın “do ğuş ”u ile bir s özlü y a zın p a r ç a s ın ın or ta ya ç ık ış ı b ir b ir in e kar ış ır. T a r ihs e l b ir o lg ud u r b u ve böy le e le a lı n ıp inc e le nm e s i ge r e kir . S özlü y a zın uz m a nla r ı d e m e k k i k e n d i b e lg e le r in in “t a r ih ön c e s i”n i ön e m s e m e m e k t e h a k lıd ır . Me s le kta ş la r ı o la n y a zın ta r ih ç ile r i na s ıl ya zı lı m e t in le r e s a hiple r s e o n la r d a “s özlü” m e t in le r e s a h ip tir le r . Bu m e t in le r i inc e le r ve ka r ş ıla ş tır ır la r , y a y ılım la r ın ı ve e t k ile ş im le r in i h e m e n h e m e n y a zın t a r ih ç ile r i n in y a p t ığı g ib i a n la t ır la r . Ya p t ık la r ı y o r um la r , m a s a l la r ın mits e l ge çmiş iyle pe k ilg ile n m e d e n tins e l e v r e n i n i a n la m a y ı ve s un m a y ı a m a çla r . E t n o lo g ve d in t a r ihç is i iç in te r s ine b ir m a s a lın b a ğıms ız b ir yazıns a l m e t in o la r a k “doğuş ”u ik in c il b ir s o r u n oluş tur ur . Ön c e “ilk e l” k ült ür le r düze y inde , m it le r i m a s a lla r d a n a y ır a n uza klık, “a y d ın la r ” s ınıfı ile “h a lk ” a r a s ında d e r in bir a y r ılığın b u lu n d u ğu kültür le r de kind e n (Es kiça ğda Ya k ın D o ğ u ’da , Yu n a n is t a n ’da , Or ta ç a ğ’d a da A v r u p a ’da o ld u ğu g ib i) d a h a az b e lir g in d ir . Ç o ğ u za m a n m it le r m a s a lla r la ka r ış mış tır (e t n o lo g la r da bize b u n la r ı he r z a m a n aş a ğı y uka r ı bu b iç im d e s u n a r la r ) ya da bir ka bile de m it s a y g ınlığını t a ş ıy a n k o m şu ka b ile d e s ır a da n b ir m a s a ld a n ba ş ka bir şey o lm a y a b ilir . A n c a k e t n o lo g ve d in t a r ih ç is in i ilg ile n d ir e n , b ü t ü n b u s özlü m e t in le r y ığ ın ın d a n ç ık t ığı b iç im iy le ins a n ın kuts a l k a r ş ıs ın da k i t u t u m u d u r . Oy s a m a s a lın , m its e l d ü n y a n ın b ir “k u t s a llık t a n u z a k la ş m a s ın ı b e lir t me s i he r z a m a n d o ğr u o lm a y a b ilir . Da h a ç o k mits e l m o t ifle r ve k iş ile r in k a m ufle e d ilm e s in d e n de söz e d il m e lid ir ; “k u t s a llık t a n uza kla ş ma ” ye r ine “k u t s a llığın a za lma s ı” d e m e k d a h a ye r inde o la c a ktır . Ç ü n k ü , Ja n de Vr ie s ’n in ç o k iyi gös te r miş o ld u ğu g ib i m itle r d e , sagu la r da ve o la ğa n üs t ü ma s a lla r da ki ola y dizile r i a r a s ında s ür e k lilik ç öz üm ü diye b ir şey yoktur . Ay r ıc a , m a s a lla r da , t a n r ıla r k e n d i a dla r ıy la iş in içine ka r ış ma zla r s a da, g ör ün üm le r i, k a h r a m a n ın k o r u y u c u la r ın ın , d ü ş m a n la r ın ın ve a r k a d a ş la r ın ın fig ür le r inde h â lâ b e lir m e k te dir . Ka m ufle e d ilm iş le r d ir ya da , d a h a iyis i, “d üş m üş le r dir ” - a m a g ör e v le r ini y a pm a y ı s ür dür ür le r . M it le r in ve m a s a lla r ın g e le n e ks e l t o p lu m la r d a b ir a r a d a b u lu n m a la r ı, b ir b ir le r iy le ça ğda ş o lm a la r ı n a zik b ir s or un ya r a tır , a m a ç öz üm ü de y ok de ğild ir . Or t a ç a ğ’d a k i Ba t ı t o p lu m la r ın ı d üş ün e lim ; b u t o p lu m la r d a ge r çe k m is t ik le r , s ır a d a n in a n ç s a h ip le r in in o luş t ur d uğu k it le iç in d e y it ip g it m iş le r d i ve h a t t a bazı Hır is t iy a n la r a y a kla ş mış la r d ı, a n c a k b u H ır is t iy a n la r d in e d ış t a n yüze ys e l o la r a k k a t ıla n kiş ile r di, ç ü n k ü ilk a m a ç la r ın d a n uza kla ş mış la r dı. Bir d in he r z a m a n pe k ç o k düze yde y a ş a nır - ya da b e n im s e n ir ve o n a uyulur - ; a n c a k b u fa r klı d e n e y im düzle m le r i a r a s ında b ir e ş de ğe r lik ve be nze r lik va r dır . Eş de ğe r lik, d in s e l y a ş a n t ın ın “b a s it le ş t ir ilm e s i”n d e n s o nr a b ile , d ü n y a n ın (g ör ün üş t e ) k u t s a llığ ın ın k a lk m a s ın d a n s onr a b ile v a r lığ ın ı kor ur . (Bu k o n u d a ik n a o lm a k iç in Rous s e a u ve A y d ın la n m a fe ls e fe s inde n s onr a “Do ğ a ’ yla ilg ili d in dış ı ve b ilim s e l de ğe r le nd ir m e le r i in c e le m e k yeterlid ir .) A m a g ün üm üzd e , p s ik e n in d e r in düze y le r inde , “b ilin ç d ış ı”n d a , düş ve düş s e llik d üzle m in d e , d ins e l da vr a nış ve k u t s a llık la ilg ili y a pıla r a - t a n r ıs a l figür le r , ör n e k o luş tur a c a k d a vr a nış la r , v b .- r a s tla nır . Bu da b ir ba ş ka s o r una y o l açar , b u s or uns a n e h a lk b ilim u z m a n ın ı ne de e t n o lo g u ilg ile n d ir ir , a m a d in t a r ih ç is in in ka fa s ını kur c a la r ve s o n u n d a filo z o fu n ve b e lk i de y a zın e le ş t ir m e n in in de ilg is in i çe ke c e ktir , ç ün k ü d o la y lı d a ols a “y a zın’ın d o ğu ş u’ y la ilg ilid ir . B a t ı d ün y a s ın d a , uzun s ür e le r de n be r i, e ğle nc e y a zın ’ı (ç o c u k la r ve k öy lüle r iç in ) ya da d in le n m e y a zını (k e n t ins a n la r ı iç in ) d u r u m u n a g e lm iş o la n o la ğa n üs t ü m a sal, s on de re ce c id d i ve s o r u m lu lu k ta ş ıy a n b ir s e r üve n y a pıs ında dır ; ç ü n k ü s o nuç o la r a k b ir inis iy asy on s e na r y os una indir g e nir : İnisi;yas;yonla ilg ili s ın a m a la r a (c a n a va r a kar ş ı s a va ş ma la r , g ör ünüş t e a ş ıla m a y a c a k o la n e n ge lle r , çözülm e s i ge r e ke n b ilm e c e le r , ye r ine g e tir ilme s i ola na ks ız işle r, v b .), C e h e n n e m ’e iniş e ya d a G öğ e y ük s e lme ye ve ya ölüm e ve d ir ilm e y e (za te n ikis i de a y nı a n la m a g e lir ), Pre ns e s le e v le nm e y e he r za m a n r a s tla nır . Ja n de Vr ie s ’n in de ç o k y e r inde o la r a k a lt ın ı ç iz d i ği g ib i ma s a l he r z a m a n b ir m u t lu s o nla bite r . A m a as ıl içe r iği s o n de r e ce c id d i b ir ge r çe kle ilg ilidir : Bu ge r çe k, inisiy asy on y a n i s imge s e l b ir ö lü m ve b ir d ir ilm e a r a c ı lığıy la b ilg is izlik ve o lg u n lu ğa e r iş m e m iş lik t e n y e tiş kin in s a n ın a k ıl ç a ğın a ge çiş tir . G ü ç lü k , m a s a lın ne za m a n, h e r t ür lü inisiy asy on s o r u m lu lu ğu n d a n k u r t u lu p y a lın o la ğa n üs tü ma s a l b iç im in i a ld ığ ın ı s öy le me ktir . E n a z ın d a n k im i k ült ür le r iç in b u n u n ge le ne ks e l inisiy as y on r it le r in i ve d üş ün c e y a p ıs ın ın a r t ık mo da s ı g e ç m e ye b a ş la d ığı b ir s ır a da ve a y n ı za m a nda , e s kide n e n b ü y ük g iz liliği is te ye n b ir ş e yin h iç b ir zarar g ör m e d e n “a n la t ıla b ild iğ i” b ir s ır a da or ta ya ç ık m ış o ld u ğu da d ü ş ün üle b ilir . A n c a k b u s ür e c in g e ne l n it e lik t e o ld u ğu da ke s in de ğild ir . İnisiy asyon r it le r in in h e n üz v a r lık la r ın ı k o r u d u k la r ı pe k ç o k ilk e l k ült ür d e , inis iy asy ona iliş k in y a p ıd a o la n öy k üle r de a n la t ılır , üs te lik b u uzun s ür e d e n be r i b öy le dir . H e m e n h e m e n d e n e b ilir k i, ma s a l b ir ba ş ka d üz le m de ve ba ş ka y o lla r d a n , ör n e k o luş tur a c a k inisiy asy on s e na r yos unu y ine le r . Ma s a l inisiy asy onu y e n id e n e le a lır ve img e le r d üzle m in d e s ür dür ür . Bir e ğle nc e ya da bir d in le n m e a r a c ı oluş tur ma s ıys a y a lnızc a ba s itle ş tir ilmiş b ilin ç , öze llikle de m o d e r n in s a n ın b ilin c i için d ir ; d e r in lik le r d e k i ps ike de , inisiyasyon s e na r yola r ı ö n e m in i ko r ur ve m e s a jla r ını a kta r m a y ı, de ğiş me le r ge r çe kle ş tir m e y i s ür dür ür le r . Mo d e r n t o p lu m la r ın in s a n ı h iç fa r k ın a v a r m a d a n ve e ğle n d iğin i ya da ka fa s ını d in le d iğ i n i s a nır ke n b ile m a s a lla r ın g e tir d iği b u h a y a li inisiyas fo n d a n y a r a r la nır . Bu d u r u m d a in s a n k e n d i k e n d in e o la ğa n üs tü m a s a lın, ç o k e r ke n bir t a r ih t e inis iyas yon m it i ve r it in in , “ba s it b ir be nze r i” d u r u m u n a g e lip ge l m e d iğ in i, img e le r ve düş le r düny a s ı düze y inde , “inişiyas yon” s ın a m a la r ın ı y e n id e n ge r çe kle ş tir me a ş a ma s ına g e tir me r o lü n ü o y na y ıp o y n a m a d ığ ın ı sorar. A y n ı ba kış açıs ı, y a lnızc a , inis iyas yonu, ge le ne ks e l t o p lu m la r ın in s a n ın a özgü b ir da vr a nış o la r a k gör e nle r i ş a ş ır ta c a ktır . G ü n ü m ü z d e inisiy asy on o la r a k a d la n d ır ıla n ş e yin, in s a n lık d u r u m u y la b ir lik t e v a r o ld u ğu n u n , h e r y a ş a m ın, h e r va r o luş un, ke s intis iz bir dizi “s ın a m a la r ” , “ölüm le r ” ve “d ir ilm e le r ”d e n o lu ş t u ğ u n u n fa r k ın a v a r ılm a y a ba ş la n m ış t ır ( m o d e m d ild e [ dins e l k ö k e n li olan] b u d e n e y im le r i y a n s ıt m a k iç in h a n g i te r imle r k u lla n ılm ış o lu r sa o ls un ). NOT LAR 1. L a N ouv e lle Re v ue Français e , M a y ıs 1 9 5 6 . E K II KISA KAYN AKÇA Bur a da m it in çe ş itli m o d e r n y o r u m la r ın ı s u n m a k ve t a r t ış m a k söz k o n u s u de ğild ir ; s or un s on de re ce ilg in ç t ir ve b u k o n u y a b ü t ü n bir k it a b ın a y r ılma s ı ge r e kir . Ç ü n k ü XX. yy’da m it in “y e n id e n ke ş fe dilme s i”n in öy küs ü m o d e r n d üş ün c e t a r ih in in b ir b ö lü m ü n ü o luş tur ur . Es kiça ğ’d a n g ün üm üze ka d a r b ü t ü n y o r um la r ın e le ş tir e l bir s unuş u, Ja n de Vr ie s ’n in ze ng in içe r ik li ve d a h ic e ya zılmış o la n k it a b ın d a ye r alır : Forschungsgesc hichte der M ythologie (Ka r i A lb e r Ve r la g, Fre ibourgM ü n ih , 196 1 ). Ay r ıc a bkz. E. Buess, Geschichte des mythischen Erkenne ns ( M ü n ih , 1953 ). Çe ş it li y önte m s e l g ir iş imle r - m it e iliş k in o la r a k, “g ök c is im le r iy le ilg ili o k u l”d a n ba ş la y ıp e n y e n i y o r um la r a ka d a r u za n a n - iç in bkz. M. Elia de , T raite d ’histoire des religions, s. 3 7 0 ve öte s i. Ay r ıc a bkz. J. H e n n in g e r , “Le M y t h e e n e t h n o lo g ie ” (Dictionnaire de la Bible, Ek c ilt V I, s üt u n 225 ve öte s i); Jo s e ph L. Se ife r t, S innde utung des M ythos ( M ü n ih , 1954 ). M it le ilg ili g ün üm üz d e k i k u r u m la r ın bir inc e le me s i, J. M e lv ille ve France s S. He r s ko w itz’in yazmış o ld u ğu “A Cr o s s - Cultur a l A p p r o a c h to M y t h ”de ( Dahom e an Narrativ e ' de , E v a n s t o n , 1958, s. 81- 122) ye r a lır . M it le r ve r it üe lle r a r a s ında ki b a ğın t ıla r iç in bkz. C ly d e K lu c k h o h n , “My t h s a n d Ritua ls : A Ge n e r a l T h e o r y ” ( H arv ard T heological Revievu, XXXV , 1942, s. 45- 79); S. H . H o o k e , “M y t h a n d Rit u a l: Pas t a n d P r e s e nt” M y th, Ritual and Kings hip’de , y a y ım la y a n S. H . Ho o k e , Ox fo r d , 1958, s. 1- 21); S t a n le y Edga r H y m a n , “T h e R it u a l Vie w o f M y t h a n d th e M y t h ic ” ( M y th. A S y m pos ıum’da, y a y ım la y a n T h o m a s A . Se be ok, P hila de lph ia , 1955, s. 84- 94). M it in y a pıs a lc ı d o ğr ult ud a b ir y o r um la m a s ı iç in bkz. C la u d e Le vi- Straus s , “T h e S t r uc t ur a l S t ud y o f M y t h ” M y th. A S y mpos ium’da, s. 50- 66) ve “La s tr uc tur e des m y t he s ” ( A nthropologie s tructurale’de , Paris , 1958, s. 227- 255). S o n b ir ka ç k u r a m ın “s tor ic is mo a s s o luto 1” ba kış a çıs ına gör e ya zılmış o la n e le ş tir e l inc e le m e s i Em e s to de M a r t in o ’ya a it “M it o , s cie nze r e ligios e e c iv ilt â m o d e r n a ”da ve r a lır ( N uo v i A rgome nti, sayı 37, MartN is a n 1959, s. 4- 48). M it le ilg ili pe k ç o k m a ka le S tudium Ge ne rale de r g is in in 4- 6 s a y ıla r ınd a ( V III 1955 ) ye r a lır . Bkz. öze l lik le W . F. O t t o , “De r My t h o s ” (s. 263- 268); Ka r i Ke r e ny i, “G e d a n k e n üb e r die Ze itm âs s ig ke it e ine r Da r s t e llun g de r g r ie c h is c h e n M y t h o lo g ie ” (s. 2 6 8 2 7 2 ); H ild e b r e c h t H o m m e l, “My t h o s u n d Logos (s. 3 10- 3 16); K. G o ld h a m m e r , “Die E n t m y t h o lo g is ie r un g des My t h u s als P r o b le m s t e llun g de r M y t h o lo g ie n ” (s. 3 78- 3 93). A r k a ik t o p lu m la r d a m it le r in yapıs ı ve iş le vle riyle il g ili y e ni t o p lu ba kış la r b a k ım ın d a n ze ng in b ir inc e le me de y a k ın bir ta r ihte H . B a u m a n n t a r a fınd a n y a y ımla ndı: “My t h o s in e t hno lo g is c h e r S ic h t ” (S tudium Generale, XII, 1959, s. 1- 17, 583- 597). H e n r y A . Mur r a y ’in y ön e t im in d e y a y ım la n m ış o la n My th and My thm ak ing (N e w Yo r k 1960 ) m it in de ğiş ik öze llikle r i, m it le r ve fo lk lo r , m it le r ve y a zın, vb. a r a s ın d a k i b a ğın t ıla r üs tüne o n y e d i m a ka le içe r ir . Ay r ıc a bkz. Jo s e ph C a m p b e ll, T he Mas ks o f God: Primidve My thology (N e w Yo r k, 1959 ). M it in y e ni bir t a n ım la m a s ı da T h e o do r e H . Ga s te r t a r a fın d a n “M y t h a n d S to r y ” (N um e n, I, 1954, s. 184 2 1 2 ) b a ş lık lı inc e le m e s ind e s unulm uş tur . Mits e l d üş ün c e d e n a k ılc ı düş ünc e ye ge çiş de s on y ılla r d a Ge or ge s Gu s d o r f t a r a fın d a n in c e le n m iş tir ; My th et metaphysique (Pa r is , 1 953 ). Ay r ıc a bkz. E nr ic o C a s t e lli y ön e t im in d e y a y ım la n a n 11 Proble ma della demitizzazione (Ro m a , 19 6 1 ) ve De mitizzazione e İmmagine (1 9 6 2 ); Ro la n d Ba r the s , M ythologies (Par is , 1957 ). N OT LAR 1. S t o r ic is m o a s s o lu t o : “M u t la k t a r ih s e lc ilik . ” ( Ç . N . ) “ Mit herzam an için bir ‘yaratılışsın öyküsüdür: Bir şeyin nasıl yaratıldığını, nasıl varolmaya başladığını anl.ıtıı Dünyaca ünlü din t arihçisi ve felsefecisi Mircea Eliade, bu önemli yapıtında, ilk ıl topluluklardan geçmişin büyük uygarlıklarına ve modem dünyaya kadar uzanan bıı içinde, mitlerin yapısını, işlevini, dönüşümünü ayrıntılı biçimde tanımlamaya çalışıvı>| Ayrıca çağdaş dünyada, tanınmış kişilerin kitle iletişim araçları yoluyla mitleştlrllnm-ı olgusuna değiniyor. Çok sayıda açıklayıcı örnekle donatılmış Mitlerin Özellikleri tarihsel boyutu olan bir çnlı olduğu kadar felsefi bir bireşime de varmayı amaçlayan kuramsal nitelikli bir yapıl

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS

Log In

Mircea Eliade - Mitlerin Özellikleri

Mircea Eliade - Mitlerin Özellikleri

Related Papers

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS