Ib n S in a / Ib n T u f e y l tfiay bin Yakzan A N LA II Ç i m r e n l e r : M . Ş e re f e d d i n Y a l t k a y a / B a b a n z a d e R e ş i d lu n et Ö z alp O E B O H A Y B İN Y A K Z A N Ib n Sin a , (ta m a d ıy la Eb u A li e l- H ü s e y in b in A b d u lla h b in Sin a , B a tılıla n n v e rd iğ i a d la A v ic e n n a ), 9 8 0 'd e B u h a r a 'd a d o ğ d u , 1 0 3 7 'd e H e m e d a n 'd a ö ld ü . En b ü y ü k İs la m b ilg in le r i a ra s ın d a s a y ıla n f ilo z o f v e h e k im İb n Sin a , İsla m d ü ş ü n c e s in d e F a r a b i'y le b a ş la y a n A ris to te le s ç i (M e ş ş a i) g e le n e ğ in e n ö n e m li a d ıd ır. İb n S in a 'n ın e n ö n e m li ik i y a p ıtı, g e n iş k a p s a m lı b ir fe ls e f e v e b ilim a n s ik lo p e d is i o la n K itabü ' ş - Ş ifa ile b irk a ç y ü z y ıl b o y u n c a g e re k D o ğ u d a g e ­ re k s e Ba tıd a tıp k o n u s u n d a te k b a ş v u ru k a y n a ğ ı k a b u l e d ile n e l- K an u tı f i ’t- T ıb a d lı k itab ıd ır. Ö te k i ö n e m li y a p ıtla rı a ra s ın d a K it ab fi' s - S iy as e t , R is ale f i T A ş k , H ay b in Y akz an , e l- H id ay e y e r alır. İb n T u fe y l, 1 1 0 6 'd a G ırn a ta y a k ın la r ın d a V a d iü 'l- A ş 'ta d o ğ d u , 1 1 8 6 'd a M e ra k e ş 'te ö ld ü . İş ra k i fe ls e f e s in in E n d ü lü s 'te k i e n ö n e m li te m s ilc ile rin d e n b irid ir. U ğ r a ş tığ ı v e ö n e m li e s e rle r v e rd iğ i b a ş lıc a k o n u la r, tıp fe ls e fe v e g ö k b ilim d i. G ü n ü m ü z e u la ş a n v e b ü tü n d ü n y a d a ta n ın m a s ın ı s a ğ la y a n e s e ri is e H ay bin Y akz an y a d a d iğ e r a d ıy la E s r ar ü ’l- H ikm e t i' l- M e ş r ikiy e ' diı. D ü n y a d a f e ls e f i ro ­ m a n ın ilk ö rn e ğ i v e ilk " r o b in s o n a d " o la n H ay bin Y akz an , 14. y ü z y ıld a n b a ş ­ la y a ra k d ü n y a n ın b ü tü n b e llib a ş lı d ille rin e ç e v r ilm iş , b a ş ta R o b in s o n C ru so e 'n u n y a z a r ı D a n ie l D e f o e o lm a k ü z e re b irç o k B a tılı s a n a tç ı v e d ü ş ü n ü r ü e t­ k ile m iş tir. M e h m e d Ş e re f e d d in Y a ltk a y a , 1 8 7 9 'd a İs ta n b u l'd a d o ğ d u . D a rü lm u a llim in i b itird ik te n s o n ra ç e ş itli o rta ö ğ re tim k u ru m la n n d a ö ğ re tm e n lik (1 9 1 0 - 1 9 2 4 ), İs ta n b u l Ü n iv e r s ite s i İla h iy a t F a k ü lte s i'n d e k e la m p ro f e s ö rlü ğ ü ( 1 9 2 4 - 1 9 3 3 ) y a p tı. İla h iy a t F a k ü lte s i'n in k a p a tılm a s ı ü z e rin e İs la m T e tk ik le ri En s titü s ü m ü d ü rlü ğ ü n e a ta n d ı. Bu g ö r e v i s ır a s ın d a (1 9 3 7 - 1 9 4 1 ) Ed e b iy a t Fa k ü lte s i'n in ç e ş itli b irim le rin d e d e rs le r v e rd i. R ıf a t B ö r e k ç i'n in ö lü m ü ü z e rin e D iy a n e t İş­ le ri Ba ş k a n lığ ı g ö r e v in e g e tirild i (1 9 4 2 ) v e b u g ö re v in i ö lü m ü n e (1 9 4 7 ) d e ğ in sü rd ü rd ü . İs la m b ilim le r i ü z e rin e y a p tığ ı ç a lış m a la rla ta n ın a n Y a ltk a y a 'm n b a ş lıc a y a p ıt­ ları: îb n E s ir le r v e M e ş ah ir - i U le m a (1 9 0 6 ) , T ar ih- i K u r ' an - ı K er im ( 1 9 1 5 ) , K elam T ar ihi ( 1 9 2 4 ) , S im av n a K ad t st oğ lu Ş e y h B e dr e âdin (1 9 2 4 ) , D in i M akale le r im ( 19 44 ) . Ba b a n z a d e R e ş id , 1 8 7 1 'd e Sü le y m a n iy e / M u s u l'd a d o ğ d u . B ir ç o k b ilim , sa n a t v e d e v le t a d a m ı y e tiş tire n ü n lü Ba b a n z a d e le r a ile s in d e n A b d u lf e tta h Be y 'i n o ğ lu d u r. İlk ö ğ r e n im in i S ü le y m a n iy e 'd e ta m a m la y a ra k İs ta n b u l'a g e ld i. Ç e ­ şitli m e d re s e le rd e o k u y a ra k d e rs v e rm e ic a z e ti a ld ı (1 8 9 6 ) . Bir y a n d a n ç e şitli o rta ö ğ re tim k u ru m la n n d a d e rs le r v e rirk e n b ir y a n d a n d a ö ğ re n im in i sü rd ü r­ d ü . D e rs ia m lık (1 9 1 5 ) v e m ü d e rr is lik ( 1 9 2 0 ) p a y e s i k a z a n d ı. 1 9 2 0 y ılın d a a ta n ­ d ığ ı İb tid a i H a riç İs ta n b u l m ü d e rr is liğ in i m e d re s e le rin k a p a tılm a s ın a (1 9 2 4 ) d e ğ in s ü rd ü rd ü . M e d re s e le rin k a p a n m a s ıy la a ç ık ta k a la n R e ş id B e y 'in s o n ra ­ k i y a ş a m ın a iliş k in b ilg i v e y a y ım la n m ış y a p ıtı s a p ta n a m a m ış tır. N . A h m e t Ö z a lp , 1 9 5 3 'te Elb is ta n / K a h ra m a n m a ra ş 'ta d o ğ d u . Ö ğ r e tm e n o k u ­ lu v e e ğ itim e n s titü s ü n ü b itird ik te n (1 9 7 4 ) s o n ra ik i y ıl T ü rk ç e ö ğ re tm e n liğ i y a p tı. G ö r e v in d e n a y r ıla ra k y a y ın d ü n y a s m a g ird i. Ç e ş itli y a y ın e v le r i, d e rg ' v e g a z e te le rd e ç a lış tı, A n aB r it an n ic a G e n e l K ü lt ü r A n s iklo p e dis i' n e m a d d e le r y a z d ı, d a n ış m a n lık y a p tı. Y e m d e n ö ğ re tm e n liğ e d ö n d ü (1 99 2) . Şim d i b ir y a n ­ d a n b ir o rta o k u ld a T ü rk ç e ö ğ re tm e n liğ i y a p a r k e n b ir y a n d a n d a Y en i Ş afak g a z e te s in d e k ita p a ğ ırlık lı y a z ıla r y a z ıy o r. O s m a n lı e s e rle ri ü z e rin d e ç a lış a n N . A h m e t Ö z a lp , ç o k s a y ıd a y a p ıtı k ü ltü r d ü n y a m ız a y e n id e n k a z a n d ırd ı. B u n la rın b a ş lıc a la n : T o plu m sal Ç ö z ü lm e (Sait H a lim P a ş a , 19 8 3 ), Is lâm İn an c ın ın T em el İlke le r i ( Filib e li A h m e t H ilm i, 1987 ), B ir M u halifin H at ır alar ı (Ş e rif P a ş a , 1 9 9 1 ), Is lam da F e ls e fe A kım lar ı (İz m irli İs m a ­ il H a k k ı, 1 9 9 5 ) , K ü lliy at - ı L e t a ıf ( F a ik R e şa d , 1 9 9 5 ), G ü lş e n - i T ev hid (T e v h id Şiir­ le ri G ü ld e s te s i, 1 9 9 5 ), S e y ahat le r im (A li Su a d , 1 9 9 6 ), B e ş ir F u ad (A h m e t M ith a t Ef e n d i, 1996 ). IB N S IN A / IB N T U F E Y L H a y b in Y a k z a n Ç EV İR EN L ER : M . Ş E R EFE D D İN Y A LT K A Y A / B A B A N Z A D E R EŞ İD H A Z IR L A Y A N : N . A H M ET Ö Z A LP A N LA T I O D O İ S TA N B U L Y a p ı K re d i Y a y ın la n - 6 5 9 E d e b iy a t - 1 4 7 H a y b in Y ak z an / İb n Sin a H a y b in Y ak z a n ( E s ra r ü 'l - H ik m e ti'l - M e ş rik iy e ) / İb n T u f e y l G e n e l T asa rım : Fa r u k U la y K a p a k T a sa rım ı: N a h id e D ik e l Ba s k ı: Ü ç - E r O f s e t Y ü z y ıl M a h . M a s s it 5 . C a d . N o : 1 5 B a ğ c ıla r / İs ta n b u l 1. Ba s k ı: H a z ira n 199 6 5. Ba s k ı: İs ta n b u l, E y lü l 2 0 0 4 ISBN 9 7 5 - 3 6 3 - 4 7 5 - 7 © Y a p ı K re d i K ü ltü r S a n a t Y a y ın c ılık T ic a re t v e Sa n a y i A .Ş., 1996 Y a p ı K re d i K ü ltü r S a n a t Y a y ın c ılık T ic a re t v e Sa n a y i A .Ş. Y ap ı K re d i K ü ltü r M e rk e z i İs tik la l C a d d e s i N o . 2 8 5 Be y o ğ lu 3 4 4 3 3 İs ta n b u l T e le f o n : ( 0 2 1 2 ) 2 5 2 4 7 0 0 (p b x ) Fa k s : (0 2 1 2 ) 2 9 3 0 7 2 3 İn te rn e t s a t ı ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ s t o r e . c o m . t r w w w .te le ıy e b .c o m tr iç in d ek il er S u n u ş (N . A h m e t Ö z a lp ) • 7 H A Y B İN Y A K Z A N ÎİB N S İN A ) G i ri ş (M . Şe refe dd in Y alt kay a) » 1 1 N o tl a r • 2 7 H a ) ' b i n Y a k z a n (îb rı S in a ) • 3 1 N o tl a r • 4 2 H A Y B İN Y A K Z A N (İB N T U FE Y L ) İ b n T u f e y l v e " H a y b i n Y a k z a n " Ü z e r i n e (N . A h m e t Ö z alp ) • N o tl a r • 61 H a y b i n Y a k z a n (İ b n T ufey l) G i ri ş • 6 3 N o tl a r • 7 2 B i ri n c i B ö l ü m : H a y b i n Y a k z a n ' ı n D ü n y a y a G e l i ş i • 7 5 N o tl a r • 8 3 İk in ci B ö l ü m : D o ğ a n ın K u ca ğ ı n d a • 8 5 N o tl a r • 9 7 Ü ç ü n c ü B ö l ü m : V a rl ı ğ ı n Ö z ü n e D o ğ r u • 99 N o tl a r • 1 0 9 D ö r d ü n c ü B ö l ü m : S ı f ı rd a n S o n s u z a • 1 1 1 N o tl a r • 1 1 8 B e ş in ci B ö lü m : Y o lu n S o n u • 121 N o tl a r • 1 4 5 A l tı n c ı B ö l ü m : G e rç e ğ i n İ k i Y ü z ü N o tl a r » 1 5 9 S o n sö z » 1 6 1 • 147 sunuş İslam d ü n y a s ı n d a a l e g o ri k ö y k ü g e l e n e ğ i I b n S i n a (ö . 1 0 3 7 ) il e b a ş ­ l a r. H u n e y n b i n İ s h a k ' m ( ö . 8 7 3 ) Y u n a n c a ' d a n ç e v i r d i ğ i Salam an v e A b s a l ö y k ü s ü , İ b n S i n a ' n ı n ö n ü n d e k i ö r n e k t i r. İ b n S i n a ' n ı n b u ö y ­ k ü d e n s ö z e tti ğ i , o n u ö z e tl e d i ğ i b i l i n i y o rs a d a , b a ğ ı m s ı z b i r y a p ı t o l a r a k y e n i d e n y a z d ı ğ ı k u ş k u l u d u r . A m a , Salam an v e A b s a l' m g o ri k a n l a tı m te k n i ğ i n i k u l l a n a ra k H ay b in ale­ Yakz an a d l ı y a p ı t ı n ı y a z d ı ğ ı b i l i n m e k t e d i r. İ b n S i n a ' n ı n y a p ı t ı , s o n r a k i b i r ç o k d ü ş ü n ü r ü e t k i l e r. P e ş p e ş e , b i r a n l a t ı g e l e n e ğ i o l u ş t u r a n a l e g o r i k ö y k ü l e r y a z ı l ı r. I b n T u f e y l ' i n (ö . 1 1 8 6 ) H ay b in Y ak z an a d l ı ö y k ü s ü , g e l e n e ğ i n e n ü n l ü y a p ı t ı d ı r . S ü h r e v e r d i ( ö . 1 1 9 1 ) , e l - G u rb e t u l- G a rb iy e ; İ b n ü ' n - N e f i s ( ö . 1 2 8 8 ) , e r- R is alet ü'l- K âm iliy e f i ’s - S iy e ri 'n - N e b e v i y e ; M o l l a C a m i ( ö . 1 4 9 2 ) , Sala­ m a n v e A b s a l a d l ı y a p ı t l a r ı y l a g e l e n e ğ i n d i ğ e r ö n e m l i ö r n e k l e ri n i v e ri rl e r. B i rb i r i n i i z l e y e n tü m y a p ı tl a r, b e l l i ö l ç ü l e rd e , b i r ö n c e k i n d e n e tk i l e n m i ş ti r. Y a z a r l a r ı d a b ö y l e b i r e tk i d e n , e n az ın d a n b ir e sin ­ d e n s ö z e t m e k t e n ç e k i n m e z l e r. S ö z g e l i m i C a m i , İ b n S i n a ' n ı n ö z e t ­ l e d i ğ i Sa lam a n v e A b s a l ö y k ü s ü n ü , a y r ı n t ı l a r d a y a p t ı ğ ı k ü ç ü k d e ğ i ­ ş i k l i k l e rl e y e n id e n y a z a r. İ b n ü 'n - N e f i s , Ib n T u f e y l 'i n y a p ı tı n d a ö n e m l i b i r y a p ı d e ğ i ş i k l i ğ i y a p m a z ; y a l n ı z c a g e l i ş t i rd i ğ i d ü ş ü n c e ­ l e r i n a l a n ı n ı , y ö n ü n ü d e ğ i ş t i ri r. B u n a k a rş ı l ı k , y a y g ı n k an ın ın te rs i n e , ö y k ü l e ri a ç ı s ı n d a n b a ­ k ı l d ı ğ ı n d a , İ b n T u f e y l ' i n H a y b in Y ak z an a d l ı y a p ı t ı i l e İ b n S i n a ' n ı n a y n ı a d ı t a ş ı y a n ö y k ü s ü a r a s ı n d a h i ç b i r i l i ş k i y o k t u r. M e t i n l e r a r a ­ s ı n d a b u l u n a b i l e c e k te k o rta k n o k ta , h e r i k i s i n i n d e a l e g o ri y e d a ­ y a n m a s ı d ı r . B u n a k a r ş ı n b i r ç o k f e l s e f e t a ri h ç i s i , i k i m e t n i n 7 ay n ılı- ğ m d an sö z e t m i ş t i r. T u f e y l 'i n ö y k ü s ü n ü D ah as ı, İb n S in a 'n ı n y a p ı tı n ı ta n ı tı rk e n , İ b n ö z e tl e y e n b il e o l m u ş tu r. O y s a y a p ı tl a rı n h e m A r a p ç a o ri j i n a l l e ri , h e m d e T ü rk ç e ç e v i ri l e ri k ü tü p h a n e l e ri m i z d e b u l u n m a k ta d ı r. N e rd e y s e ta ri h s e l b i r n i te l i k k a z a n a n b u y a n l ış ı o rta d a n k al­ d ı r m a k v e i l g i l e n e n l e r i n i k i m e t n i b i rl i k t e o k u m a l a r ı n a o l a n a k s a ğ ­ lam ak a m a c ı y l a , d a h a ö n c e R u h u n U y a nış ı a d ı y l a y a y ı m l a d ı ğ ı m ı z İ b n T u f e y l ' i n H a y b in Y a k z a n' ı i l e O r d . P ro f . M . Ş e re f e d d i n Y a l t k a y a ' n ı n T ü r k ç e y e ç e v i r e r e k B ü y ü k T ü rk Filo z o f v e T ıp Ü s t adı îb n Sina , H a y a t ı, Şa hs iy et i v e E s e rle ri H ak k ında Tet kikler ( İ s t a n b u l 1 9 3 7 ) b a ş l ı k l ı k i t a p t a y a y ı m l a d ı ğ ı İ b n S i n a ' n ı n H a y b in Y a k z a n' m ı , d i l i n i g ü n c e l ­ l e ş t i re re k b i r a r a y a g e t i rd i k . İ k i m e t n i n o l u ş t u r d u ğ u y a p ı t , Y a l t k a y a 'n ı n ik i b ö l ü m d e n o l u ş a n ö n e m l i g i ri ş y a z ı s ı n e d e n i y l e , b i r k a r­ ş ı l a ş tı rm a o l a n a ğ ı s a ğ l a m a n ı n ç o k ö te s i n d e b i r z e n g i n l i k v e i ş l e v ­ se llik k a z a n d ı. Y a l tk a y a , ib n S in a m e tn i n e y az d ığ ı g i ri ş y az ısın ın ilk b ö lü ­ m ü n d e , s ö z ü n ü e tti ğ i m i z a n l a tı g e l e n e ğ i i ç i n d e y e r a l a n m e ti n l e ri n k a v ra n a b i l m e s i iç in g ö z ö n ü n d e b u l u n d u ru l m a s ı g e re k e n k u ra m ­ s a l v e k a v r a m s a l ç e r ç e v e y i b e l i r l e y i p a ç ı m l ı y o r. İ k i n c i b ö l ü m d e i s e , e n ö n e m l i ö rn e k l e re il iş k in b il g i v e ö z e tl e rl e a l e g o ri k ö y k ü g e l e n e ­ ğ i n i n t a r i h ç e s i n i v e ri y o r. Y a l tk a y a 'n m k a t k ı l a rı y l a z e n g i n l e ş e n a d m ı v e r d i k : H a y b in Y ak z an. Y a l t k a y a ' n m liğ i n e d e n i y l e İb n S in a 'n ı n f e y l 'in m e tn i n i a rk a y a y a p ı ta , ik i m e tn i n m e tn i n i ö n e , k e n d i g i ri ş i m i z l e İ b n T u - a ld ık . B ö y le ce , m e ra k l ı l a rı , hem n a n ' d a n b a ş l a y a ra k s ü re n b i r g e l e n e ğ i n ta ri h ç e s i n i , h e m le n e ğ in İslam o rta k g i ri ş i v e z a m a n s a l ö n c e ­ esk i Y u d e b u ge­ d ü n y a s ı n d a k i i l k ö r n e ğ i i l e e n ü n l ü ö r n e ğ i n i b i rl i k t e o k u m a o l a n a ğ ı b u l a c a k t ı r. N . A h m e t Ö z alp 8 H A Y B İN Y A K Z A N (İ b n S i n a ) g i ri ş i İ b n S i n a ' n ı n H a y b in Y a k z a n 'm ı a n l a y a b i l m e k , o r t a z a m a n f i l o z o f l a ­ rı n ı n e v re n d o ğ u m (.ko z m o go ni), ru h b i l i m , d i ri m b i l i m h ak k ın d ak i a n l a y ı ş l a rı n ı b i l m e y e b a ğ l ı o l d u ğ u n d a n , b u k o n u l a ra il iş k in k ı s a c a b i l g i v e r m e k g e re k i y o r. B u n l a r a g ö r e v a r l ı k , i l k i l k e d e n , i l k n e d e n ­ d en " b i rd e n a n c a k b i r ç ı k m a " v e " s a y d a m d a n y o ğ u n a i n m e " b içi­ m in d e b aşlam ış v e d e v am e t m i ş t i r. V a rl ı k k a y n a ğ ı n d a n i l k ç ı k a n (s u d u r e d e n , t ü re y e n ) v e b u k a y ­ n a ğ a g ö re v a ro l m a k ta ik in ci s ı ra d a b u l u n a n n e s n e , k e n d i s i n d e n çı­ k an m ak ve v a rl ı k ta ü ç ü n c ü ü z e re , b u in iş s ı ra d a b u l u n a n y ay ı so n b u l d u k ta n n esn ed en d ah a s o n ra , çık ış ü s tü n y ay ı o l­ b a ş l a r. Ç e m b e ri n ik i u c u n u n b i r n o k ta d a b i rl e ş m e s i g ib i, v a rl ı k d a i re s i d e b u ç ı k m a , y ü k s e l m e n o k ta s m ı n s o n u n d a in iş y a y ı n ı n b a ş l a n g ı c ı il e b i r l e ş i r. Buna g ö re , e n alt v e aşağ ı n o k ta , v a rl ı ğ ı n ilk e sin d e n en u z a k n o k ta ; i l k e d e n , k a y n a k ta n il k çık a n n o k ta d a k a y n a ğ a e n y a ­ k ı n o l a n n o k t a d ı r. A y n ı z a m a n d a , k a y n a k t a n i n i ş y a y ı n ı n s o n u n d a ­ k i n o k ta e n d e ğ e rs i z n o k ta o l d u ğ u g ib i ilk e y e , k a y n a ğ a e n y ak ın o l a n n o k ta d a e n d e ğ e r l i , o n u r l u o l a n n o k ta d ı r. İlk ilk e , z a m a n v e y e rd e n (m e k â n) a ş k ı n o l d u ğ u i ç i n , o n a y a ­ k ın lık v e u z a k lık , z a m a n s a l v e m e k â n s a l b ir a n l a m H e r s ay ın ın v a rl ı k n e d e n in in , k e n d in d e n ta ş ı m a z . ö n ce k i s ay ı o lm as ı, b u n a b i r ö r n e k o l u ş t u ra b i l i r. S a y ı l a r ı n i l k i o l a n b i r' d e n ü ç ü n o r t a y a çık m a s ı, ik i a ra cıl ığ ıy l a ; d ö rd ü n o rta y a çık m a s ı, ü ç ü n v e ik in in a ra ­ cıl ığ ıy l a; b e ş in o rta y a çık m a s ı d ö rt, ü ç v e ik in in a ra c ı l ı ğ ı y l a o l u r. B u n a g ö r e y u k a r d a k i a ş a ğ ı d a k i n i n , ü s tte k i a l tta k i n i n v a r l ı ğ ı n a n e ­ 11 d en o l u r. Ö y l e y s e b u n d a z a m a n b ü tü n s a y ı l a rı n v e y e r k a v r a m l a r ı y o k t u r. B i r i n n e d e n i o lm a s ı g ib i, ilk ilk e , ilk n e d e n d e v a rl ı ğ ı n n e d e n i d i r. V a rl a rı n v a r o l m a l a r ı i l k i l k e d e n d e r e c e d e r e c e a ş a ğ ı i n m e , d e ­ r e c e d e r e c e u z a k l a ş m a v e d e r e c e d e r e c e d ü ş m e b i ç i m i n d e g e r ç ek ­ l e ş t i ğ i i ç i n , h e r v a r l ı ğ ı n y e t k i n l i ğ i b i ri n c i i l k e y e y a k ı n l ı ğ ı ; e k s i k l i ğ i d e o n d a n u z a k l ı ğ ı d e r e c e s i n d e d i r . O n a y a k ı n l ı k t a b i ri n c i d e r e c e d e b u l u n a n ın v a rl ı ğ ı , ik in ci d e re c e d e b u l u n a n ın v a rl ı ğ ı n d a n ü s tü n v e y e tk i n d i r. V a rl ı k b a s a m a k l a rı n ı n b i ri n c i s i , v a rl ı ğ ı n k ay n ağ ı o lan lan - n 'n ı n v a rl ı ğ ı b a s a m a ğ ı d ı r. İl k v a rl ı k O 'n u n v a rl ı ğ ı d ı r. T a n rı 'd a n il k o l a ra k m a d d e d e n a ş k ı n a k ı l l a rı n b i ri n c i s i o l a n B u n d an " ik in ci ak ıl" v e " ik in ci a k ıl" d a n b e ş in ci v e b u " ilk ak ıl" ç ı k m ı ş t ı r. " ü ç ü n c ü a k ı l " , d ö rd ü n c ü , ş e k i l d e a k ı l l a rı n s o n u n c u s u o lan " d o k u z u n cu ak ıl" ç ı k m ı ş ; d o k u z d a b i rl e r b a s a m a ğ ı s o n a e rd i ğ i g ib i, b u " d o k u z u n c u a k ı l " d a d a a k ı l l a r s o n a e rm i ş t i r. B u n l a r ı n i l k i o l a n " ilk a k ıl " , T an ­ rı 'y a g ö re i k in c i b a s a m a k ta i s e d e , v a rl ı k l a ra g ö re il k b a s a m a k ta d ı r. Ç ü n k ü T a n rı v a r l ı k l a r d a n a y r ı d ı r ; v a r l ı k l a r d a n h i ç b i r n e s n e n i n n i ­ t e l i k l e ri y l e n i t e l e n d i r i l e m e z . B u d o k u z a k ı l d a n s o n r a , b u n l . ı n r . a r a ­ c ı l ı ğ ı y l a , ö ğ e l e r e v re n i n i n " o n u n cu ak ıl" g e l i r. B u i ş l e ri n i y ü r ü t m e k l e " o n u n cu ak ıl" d an g ö re v l e n d i ri l e n b ir s o n ra a k ıl b a s a m a k l a rı s o n a e re r, n e f s b a s a m a k l a r ı b a ş l a r . N e f s d e a k ı l l a r g i b i c i s i m v e ci- s i m s e l d e ğ i l d i r. A m a c i s m e b i t i ş i k ( m uk a rirı) o l u r. C i s m e b i t i ş i k o l ­ m a s ı n d a n , k e n d i s i n e k a r a n l ı k ( z u lm e t ) g e l m i ş t i r. B u n e d e n l e , i n s a n a k ı l n u r u y l a a y d ı n l a n m a d ı k ç a , k e n d i n e f s i n i g ö r e m e z . K a ra n l ı k t a k alan k im s e n in ne k e n d is in i, n e ç e v re s i n i g ö rm e s i g ib i, k e n d i ö z ü n ü , a k l ı v e a ş k ı n b i ç i m l e r i (s u re t , f o rm ) a k i m n efs de ış ığ ıy la g ö ­ rü r. B u n e f i s l e ri n d o k u z u g ö k l e r (felek ler) e v re n i n d e d i r . B u ra d a esk i B a tl a m y u s ( P to l e m a i o s ) k u ra m ı n ı h a tı rl a m a m ı z g e re k i r. B u k u r a m a g ö re , d ı ş ta n i ç e d o ğ r u d o k u z g ö k v a rd ı r. B u n ­ l a r b i r b i r l e r i y l e i ç i ç e d i rl e r. E n d ı ş t a k i g ö k A t l a s G ö ğ ü ' d ü r (Felek - i A t la s ). E n i ç t e k i d e D ü n y a ' d ı r . E n d ı ş t a k i A t l a s G ö ğ ü ' n d e n e n i ç t e ­ k i D ü n y a 'n ı n ü s tü n d e b u l u n a n A y 'a k a d a r, A y i l e b i rl i k t e g ö k v a rd ı r. B u n l a r ş u n l a rd ı r: 1 . A t l a s G ö ğ ü , E n U z a k G ö k (Felek - i A k s a ), 2 . S a b it Y ı l d ı z l a r G ö ğ ü , B u rç l a r G ö ğ ü , G e z e g e n l e r G ö ğ ü , 3. Z u h al, 4 . M ü ş te ri , 5 . M e ri h , 12 dokuz 6. G ü n eş, 7 . Z ü h re , S. U t a r i t , 9. A y. B i rb i r l e ri n i k u ş a t m ı ş o l a n b u d o k u z g ö ğ ü n o r t a k m e r k e z n o k ­ ta l a rı da b iz im D ü n y a 'm ı z d ı r. A y 'ı n a l tı n d a o ld u ğ u n d an , D ün­ y a ' y a ' A y a l t ı g ö k " d e r l e r. Ş u d a b i l i n m e l i d i r k i, " i l k i l k e " , " i l k n e d e n " , " i l k e l e r il k e s i " g i­ b i a d i a : d a a n ı l a n v e v a r l ı ğ a k a y n a k l ı k e d e n v a r l ı k , s a f b i r v a rl ı k t ı r. S a l t v a rl ı k t ı r. O n d a k i d o ğ a ( m a hiy e t ) i l e v a r l ı k b i r b i r i n d e n a y r ı d e ­ ğ i l d i r. A m a o lu m sal o n d an b aşk a ne v a rs a , (m ü m k ü n )1 o l d u ğ u n d a n o n l a rı n d o ğ a l a rı ile tü m ü n ü n v a ro l u ş l a rı v a rl ı k l a rı ( in n iy e t ) v e g e r ç e k l e ş m e l e r i (t ahakk uk); d i ğ e r b i r d e y i ş l e d o ğ a l a r ı i l e v a y l ı k ­ l a rı ( v ı'ıcud ) b i r d e ğ i l d i r. B u n l a r ı n n i t e l i k l e ri y l e s o n r a d a n m ın d an d o ğ a l a rı v a rl ı k ve g e rç e k l e ş m e n i t e l e n m i ş l e rd i r . H e r o l u m s a l d a ö z ü b ir o lu m s a llık v a rs a o l u m s a l i s e l e r d e , k e n d i l e ri n i n n e d e n l e r i b ak ım ın d an o lu m s al d e ­ ğ i l , z o r u n l u d u r l a r (v a cib ). B u n d a n d o l a y ı " i l k n e d e n " k i " n d e rı ç ı k a n b ak ı­ d a , o l u m s a l l a r d o ğ a l a rı b a k ım ın d a n v e " ilk le r il- " i l k a k ı l " d a n e d e n v e k ö k e n i b a k ı m ı n d a n z o ru n l u ­ l u k v e ö z ü b a k ı m ı n d a n o l u m s a l l ı k ta n o l u ş a n b i r ik il ik v a rd ı r. B u n ­ d a n e d e n v e k ö k e n i b a k ı m ı n d a n o l a n z o ru n l u l u k , ö z ü b a k ı m ı n d a n o l a n o l u m s a l l ı k ta n ü s tü n d ü r. Ü s tü n b ir n e sn e n in çık m as ı uygun ve o l a n b u n i te l i k te n ü s tü n ak ıl da ü s tü n o lan o ld u ğ u n d an , " ilk a k ı l " d a n z o ru n l u y ö n ü y l e b a ğ l a n tı l ı o l a ra k i k i n c i b i r a k ı l ; o l u m s a l o l a n ö z ü y l e i l i ş k i l i o l a r a k d a b i r n e f s (A t las G ö ğ ü , Felek - i A k s a ) o r t a ­ y a ç ı k t ı . Y i n e b u s ü r e ç i ç i n d e i k i n c i a k ı l d a n ,d a ü ç ü n c ü b i r a k ı l v e b i r n e f s (Sab it Y ıld ız la r G ö ğ ü ) o r t a y a ç ı k t ı . Ü ç ü n c ü a k ı l d a n d a d ö r ­ d ü n c ü b i r a k ı l v e b i r n e f s (Z u h a l) o r t a y a ç ı k t ı . H e p b u s ü r e ç i ç i n d e , d ö r d ü n c ü a k ı l d a n b e ş i n c i b i r a k ı l v e b i r n e f s (M ü ş t e ri ); b e ş i n c i a k ı l ­ d an a l t ı n c ı b i r a k ı l v e b i r n e f s (M e ri h ); a l t ı n c ı a k ı l d a n ak ıl v e b ir n efs (G ü n e ş ); y e d i n c i a k ı l d a n y e d in ci b ir s e k iz in ci b ir ak ıl v e b ir n e f s ( Z ü h re ); s e k i z i n c i a k ı l d a n d o k u z u n c u b i r a k ı l v e b i r n e f s (U t a- rid ) o r t a y a ç ı k t ı . D o k u z u n c u a k ı l d a a k ı l l a r s o n a e rd i v e b u d o k u ­ z u n cu ak lın n e f s i A y o ld u . B u n d a n s o n ra , y in e b u d o k u z ak ıl g ib i m a d d e v e s ü re d e n a ş ­ k ı n o l a n b i r o n u n c u a k ı l g e l i r. B u d o k u z a k i m h e r b i ri , d o k u z g ö k ­ t e n b i r i n i n y ö n e t i m i y l e g ö r e v l i k ı l ı n m ı ş t ı r. G ü n e ş i n ı ş ı k l a rı n ı n e v ­ re n e y ay ılm as ı g ib i, b u o n u n cu ak lın g ü cü de A y a l tı gök olan D ü n y a ' d a k i v a r l ı k l a r a y a y ı l ı r. K e n d i l e r i n d e d ü ş ü n m e v e k a v r a m a 13 y e te n e ğ i b u l u n a n l a rd a k i k a v ra y ı ş b u n d an g e ld iğ i g ib i, d o ğ al ci­ s i m l e r i n o l u ş u m l a r ı d a b u n u n g ü c ü y l e o l u r. M a d d e v e s ü r e d e n a ş k ı n o l a n a k ı l l a rı n v e ri m l i l i k v e g ü c ü , b u o n u n cu a k ı l d a to p l a n m ı ş tı r. O n to p l a n d ı ğ ı g ib i, b u n d a d a tü m s a y ı l a rı n o n u n cu say ıs ın d a dokuz ta n e b i ri n g ü cü g ü ç l e r to p l a n m ı ş v e b u o n u n c u a k ıl , b as am ağ ın d a b u lu n an say ı g ib i o l m u ş tu r. Bu o n u n c u a k l a , ö ğ e l e r i n y ö n e t i c i s i v e g e l i ş t i ri c i s i o l d u ğ u n d a n , ö ğ e l e r ü z e r i n d e e t k i l i o l d u ğ u n d a n e t k i n a k ı l ( akl- ı fa a l) d e n i l m i ş t i r. E s k i f i l o z o f l a ra g ö re i n s a n , b il g i v e b il im ri n g e rç e k l i k l e ri n e u l a ş a ra k ve y ü k s e l e re k y a rd ı m ı y l a n e s n e l e ­ tö z ( ce v h e r ) k e s ile ce k o l u rs a , b u e tk i n a k ı l b a s a m a ğ ı n a g e l m i ş v e e n y ü k s e k y e tk i n l i k b a ­ sam ağ ın a A ri s to e ri ş m i ş o l u r. İn san (A ri s to te l e s ) , E f l a tu n için b e l i rl e n e n y e tk i n l i k (P l a to n ), H i p o k ra t de b u d u r. (H i p p o k ra te s ) ve d i ğ e r ü n l ü f i l o z o f l a r b u n a i n a n ı y o rl a rd ı . (I b n S i n a d a b u e tk i n a k ıl ­ d a n i l e ri g e ç m e m e k t e d i r . ) İ b n R ü ş d ' ü n ( 1 1 2 0 - 1 1 9 8 ) d e d i ğ i g i b i , 2 i n ­ s an ın y ü k s e l e re k z o f l a rı n s ö z ü d ü r. T a n rı 'n m Bu sö z b as am ağ ın a A ri s to 'y a g ö re çık ab ilm e s i, M e cu s i k ü f ü rd ü r. (A ş a ğ ıd a f ilo ­ özet ç e v i r i s i n i v e r d i ğ i m i z , e l- G u rb e t ü 'l- G a rb iy e a d l ı y a p ı t ı n d a S ü h r e v e r d i d e i n s a n ı n y ü k s e l i ş i n i [m ira ç] i l k t ü r ü m e [s u d u r, f e y z ] k a d a r ç ı k a ­ r ı y o r v e b u n u d a r u h s a l y ü k s e l i ş i n s o n n o k t a s ı s a y ı y o r. ) G ö k l e ri n y ö n e t i m i y l e g ö r e v l e n d i r i l e n d o k u z n e f s t e n s o n r a A y a l tı g ö k D ü n y a 'd a d a ü ç v e k i m i f i l o z o f l a ra g ö re a l tı n e f s d a h a o l ­ d u ğ u n d a n , n e f s l e ri n s a y ı s ı o n i k i y a d a o n b e ş e u l a ş ı y o r. N e f s in on ik i o l d u ğ u n u s ö y l e y e n l e re g ö re d o k u z d a n s o n ra k i ü ç n e f s ş u n l a rd ı r: 1 . B i t k i s e l n e f s (.nefs- i ne b a t i), 2 . H a y v a n s a l n e f s (n e fs - i ha y v a ni), 3 . İ n s a n s a l n e f s ( n e / s - i ins a ni). N e f s l e r i n o n b e ş o l d u ğ u n u k a b u l e d e n l e r, b u n l a r a ş u ü ç n e f s i d a h a e k l i y o rl a r : 1. Fe ls e f e l n e f s , 2 . Y a l v a ç s a l n e f s ( ne fs - i n e b e v i), 3 . T ü m e l n e f s ( ne fs - i k ülliy e). B i t k i s e l n e f s e k ö s n ü l ( ş e h v a ni ) n e f s d e rl e r. B u n u n g ö r e v i b e s i n a ra m a k , b u l d u ğ u z a m a n ta t a l m a k , b u b i ç i m d e h e rh a n g i b i r v a rl ı ­ ğ ın k i ş i s e l v a rl ı ğ ı n ı v e m a k t ı r. Bu k o ru m a y a d o ğ u rm a " d o ğ al y o lu y la d a tü re l v a rl ı ğ ı n ı k o ru ­ b içim le n m e " (t ak v im - i t abii) d e rl e r. B u n d a ç e k m e , tu tm a , ö z ü m s e m e g i b i y e d i g ü ç ; a l t, ü s t, s a ğ , s o l , ö n v e a r d ı b i rb i ri n d e n a y ı r t e d e b i l m e , b u n l a r d a n e n u y g u n y ö n e k ö k , 14 d a l v e b u d a k s a l a b i l m e , k ö k l e ri n i n e m l i y e r l e r e d o ğ r u u z a t m a g i b i b ilin ç v e d u y u m l a r v a rd ı r. B u n e f s i n e tte n y ap ılm ış b ir b içim ve h e y k e l i y o k t u r. H a y v a n s a l n e f s e a y n ı z a m a n d a ö f k e s e l (gaz ab ı) n e f s d e d e rl e r. B u n u n d a g ö r e v i ö c a l m a , ö n d e rl i k , ü s t ü n g e l m e v e e v l e n m e i s te k ­ l e ri n i y a ş a t m a k t ı r . B u n u n e t t e n y a p ı l m ı ş b i r b i ç i m v e h e y k e li v a r­ d ı r. B u n u n g ü ç l e r i b e ş e k a d a r ç ı k a r, k i m i z a m a n d a b e ş t e n a z o l u r. İn san sal n efse d ü şü n en n efs de ( ne fs - i nat ıka) d e rl e r. Bunun g ö r e v i d e d ü ş ü n m e k , b i l g i v e b i l i m i s e v m e k t i r. F e l s e f e l n e f s i l e y a l v a ç s a l n e f s i n g ö r e v i b i rd i r. B u n l a r ı n g ö r e v i , v ah iy o lan ve ilh am n e f s l e ri a l m a k ; e tk i n g e rç e ğ e , d o ğ ru a k ıl l a b i rl e ş m e k ; g e rç e k te n y o la a y rı l m ı ş u l a ş tı rm a k ; b u n l a rı , y a p ı l m a s ı g e re k e n e n g ü z e l ş e y l e ri y a p a c a k d u ru m a g e ti rm e k ; y a s a v e k u ra l ­ l a r k o y a ra k e k s i k y a ra tı l ı ş ta n ta m a m l a m a k tı r. B u i k i n e f s a ra s ı n d a b i r f a rk v a r s a , o d a f e l s e f e l n e f s te g e l e c e k ­ te n h a b e r v e rm e g ü c ü b u l u n m a m a s ı d ı r. O n e d e n l e E f l a tu n , ş e ri a t­ l a rı n b i l d i rd i ğ i y a r g ı l a r ı b i r g i z o l a r a k k a b u l e d e r, b u n l a r ı n ü z e r i n ­ d e d ü ş ü n m e z v e n e d e n a ra m a z d ı . A ri s to d a ş e ri a tl a rı o l d u k l a rı g i­ b i k ab u l v e te s l i m e d e r; ş e ri a tl a rd a k i e m i r v e y a s a k l a rd a ned en a ra y a n l a n n c e z a l a n d ı rı l m a l a n g e re k ti ğ i n i s ö y l e rd i . B u n e f s l e ri n e n y ü k s e ğ i y a l v a ç s a l n e f s t i r. B u n e f s , b i l g i k a z a n ­ m a k i ç i n , ö n c ü l l e re v e ta s ı m l a ra g e re k s i n i m d e re c e d e ek sik o lan , h e m e n hem en d u y m a z . N e f s l e ri s o n h a y v a n l a r d e re c e s i n d e b u l u ­ n a n i n s a n l a r g ö rü l d ü ğ ü g ib i y e tk i n l i ğ i n s o n a ş a m a s ı n a y ü k s e l m i ş , m e l e k l e re y a k l a ş m ı ş i n s a n l a rı n g ö rü l m e s i d e k e s i n l ik l e o l a n a k s ı z d e ğ i l d i r. T ü m e l n e f s e g e l i n c e , b u d a k a b u l e d e n l e rc e e tk i n a k ı l ç e v re n i ­ n i n a l tı n d a b i r b a s a m a k t a b u l u n u r k i , ti k e l n e f s l e re v a h i y b u n e f s te n g e l i r. M e l e k l e r b u n u n l a a ş a ğ ı i n d i k l e ri g i b i , t e m i z ve y ü k sek r u h l a r d a b u n u n l a y u k a r ı ç ı k a r, y ü k s e l i rl e r. Ş u n u d a s ö y le y e lim k i, n e f s in b ö y l e y e ry ü z ü n d e b itk i s e l , h a y ­ v a n s a l , i n s a n s a l v e d i ğ e r b a s a m a k l a rı o l d u ğ u g ib i, a k i m d a y e ry ü - z ü n d e k i i n s a n d a ö z d e k s e l a k ıl , y e ti s e l a k ıl , e d i m s e l a k ıl , k a z a n ı l ­ m ı ş a k ıl o l m a k ü z e re d ö rt d e re c e s i v a rd ı r: 1 . Ö z d e k s e l a k ı l ( akl- ı h e y u la ni): A n l a ş ı l ı r l a r ı k a v r a m a y a ö z g ü y e te n e k ti r. Ç o c u k l a rd a g e liş m e m iş o lan k a v ra m a y e te n e ğ i b u n a b i r ö r n e k o l a b i l i r. 2 . Y e t i s e l a k ı l (akl- ı b ilm elek e): T i k e l l e ri d u y u m s a m a , b u n l a r ı n b i r l e ş t i k l e ri v e a y r ı l d ı k l a r ı n o k t a l a r ı s e ç m e y e t e n e k v e g ü c ü d ü r . 15 3 . E d i m s e l a k ı l ( akl- ı bilfiil ) : Z o r u n l u b i l g i l e r d e n k u r a m s a l b i l ­ g i l e r i ç ı k a r m a y e t e n e ğ i d i r. 4 . K a z a n ı l m ı ş a k ı l ( akl- ı m üs t efa d ): A k l ı n , k a v r a m ı ş o l d u ğ u k u ­ ra m s a l l a n h içb ir z a m a n y i t i r m e y e c e k ö l ç ü d e i l e rl e m e s i d i r . B u b a ­ s a m a k l a rı n i lk ü ç ü , e n y e tk i n a ş a m a o l a n b u d ö rd ü n c ü b a s a m a ğ ı n a r a ç v e n e d e n l e r i , h a z ı rl ı k a ş a m a l a r ı d ı r . V a rl ı k t a " ak ıl" aşağ ıy a ü çü n cü ve " n efs" b asam ak b a s a m a k l a rı n d a n o lm ak ü z e re b içim s o n ra , y u k a rı d a n v e b içim in ta ş ı y ı c ı s ı o l a n ö z d e k (he y u la )3 b a s a m a k l a r ı g e l i r k i , b u n l a r A y a l t ı e v r e n i n d e ­ k i v a rl ı k l a rı n çim e n e k s i k v e e n il k e l b a s a m a k l a rı d ı r. C i s i m l e r b u b i­ v e ö z d e ğ i n b i l e ş i m i n d e n o l u ş m u ş l a rd ı r. H e r n e k a d a r g ö k l e ri n t ö z l e r i v e o n l a r ı n b i ç i m l e ri n i y ü k l e n m i ş i s e l e r d e , o n l a r ı n d ü z e n l e ­ ri d e ğ i ş m e z v e y e rl e ş i k t i r. A y a l tı e v re n i n d e b u l u n a n ö ğ e l e ri n b i­ ç i m l e ri d e ğ i ş m e z v e y e rl e ş i k o l m a d ı k l a rı n d a n , b u n l a rı n b a s a m a k ­ l a rı g ö k c i s i m l e ri n d e n a ş a ğ ı d ı r. Y u k a r ı d a n aş ağ ıy a d o ğ ru , b i rd e n b i r ç ı k a ra k in e n v a rl ı k y a y ı n ı n e n a ş a ğ ı v e e n s o n b a s a m a ğ ı ö ğ e l e ­ ri n m a d d e l e ri o l a n b i ç i m v e ö z d e k ti r. D o ğ a e v re n i n e d ü ş m ü ş o l a n v a rl ı k l a r, b u ra d a n y e n i d e n y ü k s e l m e y e b a ş l a rl a r. İ n iş y a y ı b u ra d a s o n a e r m i ş , b u r a d a n ç ı k ı ş y a y ı b a ş l a m ı ş t ı r. Ö z d e ğ i n b u r a d a a l m ı ş o l d u ğ u ilk b içim v e i l k y e tk i n l i k d ö r t ö ğ e d i r : s u , h a v a , a te ş v e t o p ­ ra k . B u i l k y e tk i n l i k te n s o n ra ö z d e k , d ö rt ö g e a ra c ı l ı ğ ı y l a m a d e n ; b i r l e ş m e y a s a s ı ü z e r e , ö z d e k v e m a d e n a ra c ı l ı ğ ı y l a b i tk i ; s o n r a y i ­ n e b u ü ç a ra ç l a h a y v a n ; d a h a s o n ra b u d ö rt a ra ç l a in s a n b içim ve y e tk i n l i ğ i n e u l a ş tı . B ö y l e c e i n s a n , d o ğ a e v re n i n i n z i rv e s i n e y ü k s e l ­ d i . D o ğ a e v re n i n d e i n s a n d a n d a h a y ü k s e k v e d a h a y e tk i n b i r b a s a ­ m a k y o k t u r. B u n a g ö re , e v re n , " a k ı l " d a n b a ş l a m ı ş v e " a k ı l " i l e y e tk i n l i ğ i n e k a v u ş m u ş tu r. B u n d an b ilg i s o n ra k e s ilm e s i v e in san ın y ü k s e l m e s i , b il g i il e ö z d e ş l e ş e re k k az an ılm as ı ak ıl d e re c e s i n i b u l u p e tk i n s alt ak ılla b i rl e ş m e s i y l e g e rç e k l e ş i r. E s k i ru h b i l i m c i l e r , i n s a n d a k i d ı ş d u y u l a r d a n b a ş k a b e ş d e i ç duyu lem k a b u l e d e r l e r d i . B u n l a r b e l l e k (hafız a), s e z g i (v a him e ), i m g e ­ (m uha y y ile ), a n ı m s a m a (m üz e k k ire ) v e d ü ş ü n m e (m üt e k k ire ) i d i . B u b e ş d u y u b i r o r t a k d u y u d a (his s - i m üş t ere k ) b i r l e ş i r d i . 16 II D o ğ u d a ilk k e z s im g e s e l v e f e lse f e l ö y k ü y a z a n k işi İb n S in a o l d u ­ ğ u g ib i, e s k i Y u n a n l ı l a r ta ra f ı n d a n b u ta rz d a y a z ı l m ı ş b i r ö y k ü d e n k i ta p l a rı n d a ilk s ö z e tm i ş o l a n d a y i n e b u f i l o z o f u m u z d u r. A ra p l a rı n d an ü n lü ç e v i rm e n l e ri n d e n Y u n a n ca d a n 4 A ra p ç a y a ç e v ri l m i ş H uneyn b in olan öykü, bu Is h ak ta ra f ı n ­ Sulam an v e A b s a l' d ı r. K ö p r ü l ü K ü t ü p h a n e s i n d e k i 8 6 8 s a y ı l ı m e c m u a d a g ö r ü l ­ d ü ğ ü ü z e r e b u ö y k ü n ü n T ü r k ç e s i ş ö y l e d i r: T u fa n d a n ö n c e k i ta rih le rd e H ırak l o ğ lu H e rm a n u s e l- So fe stik i5 a d ın d a b ir k ra l v ard ı. M ısır, Y u n an to p ra k la n v e d e n iz k ı­ y ıla rın a k a d a r b ü tü n R u m ü lk e s i b u n u n e lin d e id i. M ısıb d a k i Eh ra m d e n ile n b ü y ü k y a p ıla rı v e y ü z b in le rc e y ılın e s k ite m e d i­ ğ i v e e sk ite m e y e c e ğ i tılsım la rı, b ü y ü le ri y a p a n d a b u k rald ı. K e n d is i p e k ç o k b ilim i ö ğ re n m iş , g ö k te k i y ıld ız la rın y e ry ü z ü n d e k i n e s n e le r ü z e rin d e k i e tk ile rin i b ile n , n e s n e le rin g ü ç le rin ­ d e n v e tılsım la rın d a n h a b e rd a r o la n b ir in sa n d ı. A rk a d a şla rın ­ d a n İk lik o la s e l- İla h i6 a d ın d a k i b ir k iş i, b u k ra ld a n b ü tü n g iz li b ilim le ri ö ğ re n m iş ti. İk lik o la s, Sa rik o n d e n ile n m a ğ a ra d a tam b ir d e v ir ç ile d e k alm ıştı. Sü re k li o ru ç tu tar, y a ln ız k ırk g ü n d e b ir, b ir k e z , o tla rla o ru ç b o z a rd ı. Bu n u n y a şı ü ç d e v re y e u la ş­ m ıştı. H e rm a n u s , İk lik o la s a ra c ılığ ıy la tü m y e ry ü z ü n ü k e n d is i­ n e b a ğ la m ıştı. H e rm a n u s 'u n d ü n y a d a te k b ir d e rd i v ard ı. O d a ç o c u ğ u o l­ m a m a sıy d ı. B u n d a n d o la y ı İk lik o la s 'a y a k ın ır d u ru rd u . Bu k ra ­ lın ç o c u ğ u n u n o lm a m a n e d e n i, k e n d is in in k a d ın la ra ilg i d u y ­ m a m a s ı, b u n la rla b irlik te b u lu n m a k ta n h o ş la n m a m a s ı id i. Bu k ra l ü ç d e v ir k a d a r y a şa m ış o lm a k la b irlik te a k lın ın ç o k lu ğ u n ­ d a n v e y a ş a m ın ın d e ğ e rin i b ilm e d iğ in d e n h iç b ir k a d ın la ilişk i k u rm a m ıştı. A m a k e n d is in in ü lk e sin e v e b ilg is in e v a ris o lac ak b ir ç o c u ğ a g e re k sin im i v ard ı. Bu n u n iç in , y ıld ız la rın e n u y g u n k o n u m d a b u lu n d u k la rı b ir z a m a n d a , y e ry ü z ü n d e y a p ıla c a k b ir tıls ım ü z e rin e g ü z e l b ir k a d ın la c in se l iliş k id e b u lu n m a s ı v e b u y o lla b ir e rk e k ç o c u ğ a sa h ip o lm a sı g e re k ti. K ra l, b u n u b ilm e s in e k a rş ın , k a d ın la rı d e ğ e rsiz g ö rm e si v e iç y ü z le rin in b o z u k lu ğ u n e d e n iy le , h iç b ir k a d ın la iliş k id e b u ­ lu n m a y a d a y a n a m ıy o rd u . Filo z o f İk lik o la s, b u n a ç ö z ü m o lm a k ü z e re ş ö y le b ir ö n le m ald ı: Y ıld ız la ra b a k ıla ra k u y g u n b ir k o n u m g ö z e tile c e k v e k ra lın 17 sp e rm le ri Y e b ru h e l- Sa n e m 7 iç in e k o n u la c a k , b u Y e b ru h e l-San e m , ç o c u k o lm a sı iç in , e n u y g u n b ir ç e v re iç in d e b u filo z o f u n ç a b a sı v e d ü şü n c e g ü c ü y le d e n e tle n e c e k , y e tiştirile c e k ti. Bu u y g u la m a so n u n d a ta m v e o lg u n b ir in sa n y a v ru su d o ğ ­ d u . Şim d i b u n u e m z ire c e k b ir k a d ın a g e re k sin im v a rd ı. O n s e ­ k iz y a ş la rın d a g ü z e l b ir k ız ç o c u ğ u n s ü t a n a sı o ld u . Ç o c u ğ a Sala m a n 8 a d ı k o n u lm u ştu . Bu g e n ç v e g ü z e l k ız ın a d ı d a A b s a l'd ı.9 Bu k ız , ç o c u ğ u e m z iriy o r; ç o c u k , g ü n d e n g ü n e b ü y ü ­ y o rd u . K ra l H e rm a n u s n e f re t e ttiğ i k a d ın la rla iliş k i k u rm a d a n b ö y ­ le b ir ç o c u ğ a sa h ip o lm a k ta n so n d e re c e m e m n u n o ld u . İk lik o la s 'a b ir ö d ü l v e rm e k iste d i. Ik lik o la s, a te ş in y a k a m a y a c a ğ ı, su y u n y ık a m a y a c a ğ ı b ir y a p ı k u rm a sı k o n u su n d a k e n d is in e y a rd ım e tm e sin i iste d i. Ç ü n k ü İk lik o la s, tu f a n o la c a ğ ım b iliy o r­ d u . Bilim se l y a sa la rı s a k la m a k iç in b ö y le y a n m a z v e y ık ılm a z b ir y a p ıy a g e re k sin im i v ard ı. Bu y a p ın ın iç in d e k i şe y le re y a l­ n ız f ilo z o f la rın u la şa b ilm e le ri iç in k a p ıy ı g iz li y a p a c a k v e y e d i k a tlı o la c a k b u y a p ın ın h e r k a tın ın a ra sı ta m ik i y ü z k u la ç y ü k ­ se ltile c e k ti. Ç ü n k ü k e n d is i d e tu f a n s ıra sın d a b u y a p ıy a s ığ ın a ­ c ak tı. K ra l, b iri İk lik o la s 'a , b iri d e k e n d is in e o lm a k ü z e re b ö y le iki y a p ın ın y a p ılm a s ın ı ric a e tti. K ra l, k e n d is i iç in y a p ıla c a k y a p ı­ y a h â z in e le rin i v e b ilim le rin y a s a la rın ı k o y a c a k , ö lü m ü n d e d e b u y a p ı k e n d is in e m e z a r o lac ak tı. Filo z o f " E h ra m " la rm y e rle rin i ö lç tü , a ltla rın a g ü n le rc e y o l a lm a y ı g e re k tire c e k u z u n la b ire n tle r a ç tırd ı. G e re k li a ra ç la r h a ­ z ırla n d ı v e h e r g ü n y e d i b in iş ç i ç a lıştırıla ra k y a p ıla r ta m a m ­ lan d ı. Em z irilm e z a m a n ı g e ç tik te n so n ra k ra l, Sa la m a n 'ı s ü t a n a ­ s ın d a n a y ırm a k iste d i. A m a ç o c u ğ u a lıştığ ı s ü t a n a s ın d a n a y ıra ­ m ad ılar. A y ırm ak is te d ik le ri z a m a n ağ lıy o r, h a y k ırıy o rd u .10 K ra l, e rg in lik ç a ğ ın a k a d a r ç o c u ğ u n k ız la b irlik te k a lm a sın a iz in v e rd i. Ç o c u k e rg in lik y a şın a g e lin c e , k ız a o la n s e v g is i arttı. K ız ı se v iy o r, b ü tü n z a m a n la rın ı s e v g ilis i ile g e ç iriy o r, k ra lın h iz m e tin d e b u lu n a m ıy o rd u . Bir g ü n k ra l, o ğ lu n a şö y le b ir k o n u şm a y ap tı: " Se v g ili o ğ lu m ! Be n im d ü n y a d a se n d e n b a şk a o ğ lu m y o k ­ tu r. Biric ik o ğ lu m se n sin . Şu n u b ilm e lis in k i, k a d ın la r in sa n ı a v ­ lar, k ö tü lü k ç u k u ru n a d ü şü rü rle r. O n la rla d ü şü p k a lk a n la r e s e n lik b u lam az la r. Bu n la rd a n b irin e g ö n lü n ü k a p tırırsa n , ak lın ç a lışm a z , g ö z le rin g ö rm e z o lu r. Bö y le b ir h a re k e tte b u lu n m a k , b e n c e , a k ılsız lık ta n b a şk a b ir şe y d e ğ ild ir. 18 " O ğ u lc a ğ ız ım ! Y o l ik id ir. Biri a şa ğ ıd a n y u k a rıy a ç ık m a k , d i­ ğ e ri d e y u k a rıd a n a şa ğ ıy a d ü şm e k tir. " Sa n a b u k o n u d a b ir ö rn e k v e re y im : " K a p ım ız d a b u lu n a n la rd a n b irisi a d a le tle , h ak la h a re k e t e t­ m e z se , y a n ım ız d a b ir m e v k iy e sa h ip o la b iliy o r m u ? A m a a d a ­ le tle , h ak la h a re k e t e d e rs e , h e r g ü n b iz e b ira z d a h a y a k la şm ış o lm az m ı? İn sa n d a b ö y le d ir. İn s a n a d a le tle h a re k e t e d e re k b ü ­ tü n ışık la ra b a s k ın o la n ışık la r e v re n in e y a k la şm a k iç in , y ar­ d ım c ıla rı o la n b e d e n se l g ü ç le rin i a k ıl y o lu n d a y ü rü tü rse , b ir sü re s o n ra , o e v re n e u la şm a k o n u su n d a b ir y o l a lm ış o lu r. Bu ilk y o lu alm ış o lm a n ın b e lirtis i, h e rh a n g i b ir k im s e n in g ö z ü n ­ d e , a şa ğ ı e v re n d e k i iş le ri e le ştire c e k ö lç ü d e ış ık o rta y a ç ık m a sı­ d ır. " Bu n d a n s o n ra , y o lu n o rta sın a g e lm iş y a d a o rta y o la u la ş­ m ış o la n k im s e a şa ğ ı e v re n e d u rm a d a n g e le n ışık la rı g ö re b ile ­ c e k d e re c e y e y ü k se lm iş o lu r. " E n so n v e e n y ü k s e k b a sa m a ğ a y ü k s e lm iş o la n k im se , v a r­ lık la rın g e rç e k lik le rin i g ö rm ü ş , ö ğ re n m iş , b u n la rın g e rç e k lik le ­ rin e e rm iş, a d a le t v e h a k d o ğ ru ltu su n d a b u n la r ü z e rin d e ta s a r­ ru f y a p m a h a k k ın ı k a z a n m ış o lu r. Sa n a şu n u sö y le rim ki: " E ğ e r se n , s e n in h e r s e v d iğ in i k a b u l e d e n v e h e r is te d iğ in i y a p a n b ir k a d ın a s a h ip o lm a k is tiy o rsa n , b u n a o la n a k y o k tu r. Eğ e r im a n y o lu n a g irm e k v e g ü v e n lik iç in d e b u lu n m a k is tiy o r­ sa n , b u A b sa l f a c ire s in d e n 11 k e n d in i k u rtar, k o ru ... " Se n in o n a g e re k sin im in y o k tu r. O n u n la d ü şü p k a lk m a k ta n san a y a ra r g e lm e z . Se n , b u e v re n in g iy sile rin d e n s o y u n ; b e n s a ­ n a y ü c e e v re n d e n b ir k ız a la y ım . O , s e n i so n su z b irlik te liğ in e u la ştırır; a y n ı z a m a n d a , T a n n d a s e n d e n h o şn u t o lu r..." Sa la m a n , A b s a l'ı ş id d e tle se v d iğ in d e n , b a b a sı k ra lın b u ö ğ ü tle ri k u la ğ ın a g irm e d i. Ev in e d ö n d ü ğ ü z a m a n k ra lın d e d ik ­ le rin i A b s a l'a a n la ttı v e n e d ü şü n d ü ğ ü n ü a n la m a k iste d i. A b sa l, Sa la m a n 'a ş u n la n sö y le d i: " O n u n s ö z le rin e k u la k a sm a ... O , b ir d ü şte n o lu şa n k im i a sılsız v a a tle rle s e n in z e v k le rin i e n g e lle m e k istiy o r. Be n se n in is te d iğ in h e r ş e y e sa h ib im . Se n in h o şu n a g id e c e k h e r ş e y b e n d e v ar... Bü tü n is te k le rin v e is te d ik le rin b e n d e b u lu n u y o r. Eğ e r se n d e ak ıl v e ö n le m g ü c ü v a rs a , b u d e d ik le rim i k ra la a ç ık ta n a ç ığ a s ö y le m e li, b iz im b irb irim iz d e n a y rıla m a y a c a ğ ım ız ı b il­ d irm e lisin ..." A b s a l'm b u sö z le rin i d u y a n g e n ç Sa la m a n , b u n la rı, b a b a s ı­ n ın v e z iri H e rn u s 'a sö y le d i. Bu sö z le r k e n d is in e b ild irile n k ra l, b u n d a n b ü y ü k b ir ü z ü n ­ 19 tü d u y d u v e o ğ lu n u h u z u ru n a ç a ğ ırıp şu ş e k ild e ik in c i b ir ö ğ ü tte b u lu n d u : " Se v g ili o ğ lu m ! " B ir f ilo z o f u n d e d iğ i g ib i, y a la n a in a n o lm a z v e a ç g ö z lü in ­ s a n k ra llığ a u la şa m a z . K a d ın la ra u y a n k im se y i d e y ık ım d a n k u rta rm a n ın b ir y o lu y o k tu r. " Se n h e n ü z g e n ç sin ... Ç o c u k su n ... Sa n a v e rd iğ im ö ğ ü tle rin y a ra rla rı s e n in iç in d ir. Bu n la rd a b e n i ilg ile n d ire n b ir ş e y y o k tu r. " B e n ta m ü ç d e v re y a k ın y aş y a ş a d ım v e y e ry ü z ü n ü n h e r ta ra f ın a s a h ip o ld u m . Y ıld ız la rın ç o ğ u n u n k o n u m la rın ı g ö z le ­ d im , b u n la rın e tk ile rin i v e so n u ç la rın ı g ö rd ü m . E ğ e r b e n im k a ­ d ın la ra e ğ ilim im o ls a y d ı, o n larla u ğ ra ş m a k b e n im e lim d e y d i. A m a o n la rla u ğ ra ş m a k in sa n ı iy ilik le rd e n a lık o y a c a ğ ı iç in , o y a n a h iç y a n a ş m a d ım . Eğ e r se n , k e n d in i k a d ın la rd a n b ü tü n ü y ­ le ç e k e m e y e c e k se n , h iç d e ğ ilse , f ilo z o f la rd a n y a ra rla n m a k iç in b ir z a m a n a y ır..." Ç o c u k b u n u k a b u l e tm iş v e g e c e le ri d e rs a lm a y a b a şla m ış tı. A m a b u z a m a n la rd a n a rta n z a m a n la rım , A b sa l ile b irlik te , o y u n v e e ğ le n c e ile g e ç iriy o rd u . K ra l, o ğ lu n u tü m ü y le k u rta rm a k iç in , f ilo z o f la rla , A b s a l'ın ö ld ü rü lm e s i k o n u su n u g ö rü ştü . V e z iri H e rn u s , b u d a n ışm a d a ş u n u sö y le d i: " E y h ü k ü m d a r! " İn s a n ın y a p a m a y a c a ğ ı b ir şe y i y ık m a y a k a lk ış m a s ı y a k ı­ ş ık sız b ir d a v ra n ıştır. Ç o k iy i b ilirs in iz k i, g ö k te n in e n o k la ra h iç b ir şe y s ip e r o lam az . M a z lu m u n h a k k ı z a lim d e n , m a h k û ­ m u n h a k k ı h â k im d e n alın ır. Şim d iy e k ad ar, b ü tü n ö m rü n d e y a p m a m ış o ld u ğ u n b ö y le b ir işi y a p a c a k o lu rsa n , s a lta n a tın ın y ık ılm a sın d a n , a y n ı z a m a n d a , m e le k le r a ra s ın a g irm e o la n a ğ ın ı k a ç ırm a n d a n k o rk a n m ... A b s a l'ı ö ld ü rm e y o lu n a g itm e y ip Sa la m a n 'a ö ğ ü t v e rm e li v e o n a A b s a l'ı k e n d iliğ in d e n b ıra k tırm a lıs m ." Bu ta rtışm a y ı v e H e rm a n u s 'u n d e d ik le rin i Sa la m a n 'a y e tiş ­ tire n le r o ld u . Sa la m a n , y in e A b s a l'd a n n e d iy e c e ğ in i v e k ra lın e lin d e n n a ­ sıl k u rtu la c a k la rın ı so rd u . M a ğ rib d e n iz in in a rk a sın a k a ç a ra k 12 o ra d a o tu rm a k a ra n n ı v e rd ile r v e f ira r ettile r. K ra l b u n la rın k a ç tık la rın ı ö ğ re n d i. K ra­ lın ü z e ri tılsım lı, a ltın d a n ik i f lü tü v ard ı. Bu n la rın ü z e rin d e k i y e d i d e lik te n h a n g isin i ö ttü rü rse , y e d i ik lim d e n b irin d e o la n b ite n i ö ğ re n ir, o ra d a is te d iğ in i y a p a rd ı. O ik lim d e b u lu n a n la r d a k ra lın k e n d ile rin i ö ğ re n d iğ in i an larlard ı. 20 K ra l, h e rh a n g i b ir ik lim d e b u lu n a n k im se le re b ir c e z a v e r ­ m e k is te rse , f lü tte k i d e lik le rd e n o n la ra a it o la n d e liğ in ü z e rin e b ira z k ü l k o y a r v e b u n u ü f le y e re k is te d iğ i k im se le ri y ak ard ı. K ral b u f lü tü e lin e ald ı. Flü tü ö ttü rü p Sa la m a n v e A h şa b ın b u lu n d u k la rı y e ri g ö rd ü . Bu n la rı, b u g u rb e t b u c a ğ ın d a , k ö ti b ir sık ın tı v e ac ı iç in d e b u ld u . D u ru m la rın a ac ıd ı. G e re k e n şe y ­ le rin v e rilm e sin i b u y u rd u v e ik is in i d e k e n d i d u ru m la rın a b ı ­ ra k tı.13 K ra l, o ğ lu n u n k e n d iliğ in d e n d o ğ ru v e g e rç e k y o la d ö n ­ m e sin i b e k liy o rd u . Bir sü re b e k le d i. Ç o c u k ta b ir u y a n m a g ö re ­ m e y in c e ö fk e le n d i. Bild iğ i b ilim le r y a rd ım ıy la , b u n la rın ik is i­ n in d e c in se l d u y g u la rın ı ip ta l e tti. Birb irle rin i s e v m e le ri v e b ir­ b irle rin i is te m e le rin e k a rş ın b irle ş e m e m e le ri n e d e n iy le b ü y ü k b ir a c ı ç e k m e y e b aşlad ılar. Sa la m a n , b u d u ru m u n , k ra lın k e n d ile rin e d u y d u ğ u b ü y ü k ö f k e n in b ir s o n c u o ld u ğ u n u an la d ı. K a lk ıp , ö z ü r d ile m e k v e b a ğ ış la n m a la rın ı is te m e k ü z e re k ra lın k a p ıs ın a g e ld i.14 K ra l, ç o k s e v d iğ i o ğ lu n u n ö n e sü rd ü ğ ü b a ğ ış la tıc ı n e d e n le ri k a b u l etti. A m a A b sa l f a c ire sin i iste m iy o rd u . Ç ü n k ü g ö n lü n e e g e m e n o ld u ğ u sü re c e Sa la m a n 'ın tah ta g e ç m e si m ü m k ü n o la m a z d ı. K ra llık , ta m a n la m ıy la ira d e ö z ­ g ü rlü ğ ü n ü , d ü şü n c e b a ğ ım s ız lığ ın ı g e re k tirird i. A b sa l o n u n y a ­ k a sın ı b ıra k m a d ığ ı iç in , o n u n a y a ğ ın ı e lin e g e ç irm iş o ld u ğ u iç in , Sa la m a n 'ın y ak asım v e a y a ğ ın ı o n u n e lin d e n k u rta rıp ta h ­ ta o tu rm a sı o la s ı d e ğ ild i. Bu n d a n d a şu ç ık ıy o rd u : D ü şü n c e a y a ğ ın a A b s a l'a d u y d u ğ u se v g i e li y a p ış m ış k e n , Sa la m a n 'ın g ö n ü l m e rd iv e n i ile g ö k k a tın a ç ık m a sı o la n a k sız d ı. K ra l, A b s a l'ın Sa la m a n 'ın a y a ğ ın d a n y a k a la m a s ın ı v e Sala m a n 'ın b u n d a n k e n d in i k u rta rm a y a ç a lış m a s ın ı b u y u rd u . Bu n ­ la r ta m b ir g ü n b u d u ru m d a k ald ılar. Sa la m a n k e n d in i A b s a l'ın e lin d e n k u rta ra m a d ı. Bu g ü n ü n g e c e s in d e , b u d u ru m la rın a so n v e rd i. Bu n lar, e l e le tu tu şa ra k k e n d ile rin i d e n iz e attılar. K ral, d ü ş ü n c e g ü c ü y le b u n la rı iz liy o rd u . Su y u n ru h sa llığ ın a , Sa la m a n 'ın k o ru n m a sın ı b u y u rd u . Y an ın d ak i a d a m la rd a n k im ile rin i d e su ta ra fın d a n k o ru n a n Sa la m a n 'ın s a lim e n su d an ç ık a rılm a sıy la g ö re v le n d ird i. A b s a l is e su d a b o ğ u ld u .15 Sa la ­ m an , A b s a l'ın b o ğ u lm u ş o ld u ğ u n u d u y u n c a , ü z ü n tü sü n d e n ö lü m d e re c e sin e g e ld i. A b s a l'ı so n su z a d e ğ in y itirm iş o lm a sın ­ d a n d e liy e d ö n d ü . K ra l, b iric ik o ğ lu n u n k u rta rılm a sı k o n u su n d a K a lm ik o la s ad lı v e z irin d e n y a rd ım iste d i. Bu v e z ir, g e n c i k u rta rm a y ı ü z e ri­ n e ald ı. O n u y a n ın a ç a ğ ırd ı. A b s a l'a k a v u ş m a k is te y ip is te m e ­ d iğ in i so rd u . 21 Sa la m a n , h a y a tta A b s a l'la b irle ş m e k te n b a şk a b ir a m a c ı o l­ m a d ığ ın ı sö y le d i. K a lm ik o la s, Sa la m a n 'a a m a c ın a u la ş m a y o lu n u ş ö y le a n la t­ tı: " Se n in le Sa rik o n m a ğ a ra s ın a g id e c e ğ iz . Se n v e b e n , o rad a, k ırk g ü n d u a e d e c e ğ iz . Bu ş e k ild e A b s a l'a k a v u ş a c a k s ın ." Sa la m a n , K a lm ik o la s ile Sa rik o n m a ğ a ra sın a g itti. K a lm ik o ­ la s b u ra d a Sa la m a n 'a ü ç ta v s iy e d e b u lu n d u : " 1 . Bu rad a b e n d e n h iç b ir d u ru m u n u s a k la m a y a c a k sın . H e r n e g ö rü rse n , b a n a sö y le y e c e k sin . Ç ü n k ü h a s ta lık h e k im e iy i a n ­ la tılm a z sa , te d a v i z o rlaşır. " 2 . T am ı tam ın a A b s a l g ib i g iy in e c e k sin . A y m z a m a n d a , b e n n e y a p a rsa m , se n d e o n u y a p a c a k sın . Y aln ız b e n , k ırk g ü n ü n tü m ü n d e h iç b o z m a d a n o ru ç lu b u lu n a c a ğ ım ; se n is e y e d i g ü n ­ d e n y e d i g ü n e o ru ç b o z a c a k sın . " 3 . Bü tü n y a ş a m ın ın so n u n a k a d a r A b s a l'd a n b a şk a b ir k im se y i se v m e y e c e k s in ; b a şk a b ir k im s e y e â şık o lm a y a c a k sın . O n u n a şk ın d a n b a ş ın a n e le r g e ld iğ in i g ö rd ü n ..." Sa la m a n b u ta v s iy e le ri k a b u l etti. K a lm ik o la s, Z ü h re ’ n in 16 d u a la rın ı o k u y o r v e g ü n le r, Z ü h re 'y e ö z g ü d u a v e n a m a z la rla g e ç iy o rd u . Sa la m an , b u g ü n le rd e A b s a l'ı g ö rü y o r, o n u n la k o n u ş u p g ö ­ rü şü y o rd u . D a h a so n ra b u n la rı b ire r b ire r K a lm ik o la s 'a sö y lü ­ y o r v e se v g ilis i A b s a l'ı k e n d is in e g ö ste rd iğ in d e n d o la y ı f ilo z o f a te şe k k ü rle r e d iy o rd u . K ırk ın c ı g ü n o ld u . Bu so n g ü n d e b ü tü n g ü z e lle rin v e g ü z e l­ lik le rin ü s tü n d e b ir g ü z e llik le Z ü h re k e n d is in i g ö ste rd i. Sa la m a n , A b s a l'ı u n u ttu . Ç o k b ü y ü k v e şid d e tli b ir s e v g iy le Z ü h re 'y i s e v d i.17 K a lm ik o la s 'a a rtık A b s a l'ı is te m e d iğ in i, ç e k ­ tik le rin i d ü şü n e re k o n d a n n e f re t e ttiğ in i, y a ln ız Z ü h re 'y i s e v d i­ ğ in i v e b u n d a n so n ra y a ln ız Z ü h re 'y i s e v e c e ğ in i sö y le d i. K a lm ik o la s Sa la m a n 'a , y a şa m ın ın so n u n a k a d a r A b s a l'd a n b a şk a k im se y i se v m e y e c e ğ in e iliş k in sö z v e rm iş o ld u ğ u n u a n ım sa ttı; b u k a d a r sık ın tı ç e k e re k d u a la rın ın k a b u l e d ile c e ğ i g ü n e u la şm ış, k e n d is in in A b s a l'la b irle ş e c e ğ i g ü n g e lm iş k e n , b ö y le , şa rt v e ta v s iy e le re ay k ırı d a v ra n m a m a sın ı sö y le d i. Sa la m a n , K a lm ik o la s 'a y a lv a ra ra k k e n d is in i Z ü h re 'y e k a ­ v u ştu rm a sın ı iste d i. K a lm ik o la s , g e n c e , Z ü h re 'n in ru h sa llığ ın ı b o y u n e ğ d ird i. Sa la m a n h e r is te d iğ i z a m a n Z ü h re ile b u lu ş u y o r v e iste k le rin e k a v u şu y o rd u . Bu d u ru m b ir z a m a n d e v a m etti. Bir sü re so n ra Z ü h re 'y e o la n se v g isi az a ld ı, y a v a ş y a v a ş g ö n ­ lü n d e o n a d u y d u ğ u şid d e tli tu tk u y o k o ld u . A k lı y e rin e g e ld i; 22 k e n d is in i b ilg e lik v e k ra llık m e v k iin d e n a şa ğ ı in d ire n , o y u n v e e ğ le n c e ç u k u ru n d a b ıra k a n a şk ın ç e k im in d e n k u rtu ld u ; g ö z le ­ rin d e k i p e rd e sıy rıld ı. Sa la m a n 'ın b a b a sı k ra l, v e z iri K a lm ik o la s 'ı o ğ lu n u s a ğ a lt­ m a y ı b a ş a rm a s ın d a n d o la y ı k u tla d ı v e k e n d is in e p e k ç o k te şe k ­ k ü r etti. Sa la m a n ta h tın a o tu rm u ş, b ilg e liğ i e ld e e tm iş v e d a v e t sa h i­ b i o lm u ş tu .18 K ra llığ ı sıra sın d a , p e k ç o k g ö rü lm e m iş, şa şırtıc ı o la y a tan ık o ld u . Sa la m a n , b a ş ın d a n g e ç e n b u ö y k ü y ü y e d i altın le v h a y a y a z ­ d ırd ı. Y e d i a ltın le v h a y a d a y e d i y ıld ız a a it d u a la rı y a z d ırd ı v e b u n la rı b a b a s ın ın e h ra m d a k i19 m e z a rın ın b a ş ın a k o y d u rd u . Efla tu n , b ilg is i, b ilg e liğ i y a rd ım ıy la b u e h ra m d a k i b ilim y a ­ sa la rım ö ğ re n m işti. A m a z a m a n ın ın k ra lla rı, k e n d is in e , b u n la rı a ç m a iz n i v e rm e d ile r. O d a , b u n la rı a ç m a y ı, ö ğ re n c isi A ris to 'y a ö ğ ü tle d i. İsk e n d e r, A ris to 'd a n b ira z b ilg e lik d e rsi alm ıştı. M a ğ rib i d o ğ ru g id e rk e n , A risto d a k e n d is iy le y o la ç ık tı. H e p b irlik te e h ­ ra m ın ö n ü n e g e ld ile r. A ris to , h o c a sı Ef la tu n 'u n k e n d is in e ö ğ ­ re ttiğ i y o lla e h ra m ın k a p ıs ın ı b u ld u ; b u ra d a k i şe y le rd e n y a ln ız a ltın le v h a la rı ald ı. Bö y le c e , b u n la rd a y a z ılı o la n Sa la m a n v e A b sa l ö y k ü sü n ü g ü n ışığ ın a ç ık ard ı. Eh ra m ın k a p ısın ı y e n id e n k a p a ttı. Bu a ltın le v h a la rın so n u n d a Sa la m a n 'ın d ilin d e n şu c ü m le le r y a z ılıy d ı: " Bilg iy i v e k ra llığ ı, y e tk in v e ta m o la n y ü c e le rd e n iste ... E k ­ sik lile r, y a ln ız e k sik lik le ri v e re b ilirle r!..." *** N a s r e d d i n T u s i d e ( ö . 1 2 7 3 ) İ b n S i n a ' n ı n îş u ra t 'm a y a z d ı ğ ı y o ­ ru m d a ( İ s t a n b u l D e v l e t B a s ı m e v i b a s k ı s ı , s . 3 7 6 ) Salam an v e A b s a l ö y k ü s ü n ü n b u b i ç i m i n i k ı s a c a y a z d ı k t a n s o n r a , 20 i b n S i n a ' n ı n Sala­ m a n v e A b s a l ö y k ü s ü n ü d e 21 k ı s a c a ş ö y l e a n l a t ı r: Sa la m a n 22 ile A b sa l23 ik i k ard e ştile r. A b sa l, Sa la m a n 'ın k ü ­ ç ü ğ ü y d ü v e a ğ a b e y i ta ra f ın d a n b ü y ü tü lm ü ş , e ğ itilm iş ti. G e n ç v e g ü z e l o la n A b sa l, a y n ı z a m a n d a y e te n e k li, y az ar, b ilg in , n a ­ m u slu , v e y iğ itti. Sa la m a n 'ın e şi24 o n a â ş ık o lm u ş25 v e k o c a sın ­ d a n o n u n k e n d ile riy le b irlik te y a ş a m a s ın ı iste m işti. Sa la m a n , k a rd e şin d e n b u n u ric a e ttiy s e d e , o k a d ın la rla b ir­ lik te b u lu n m a k ta n h o şla n m a d ığ ı iç in k a b u l e tm e m işti. Sa la - 23 m a n , k a rd e şi A b s a l'a , e şin in a n n e s i y e rin d e o ld u ğ u n u s ö y le y e ­ re k ric a sın ı te k ra r e tm iş v e k a b u l e ttirm işti. Bu n la r b irlik te o tu rm a y a b a şla d ıla r. Bir sü re s o n ra A b s a l'a a ş k ın ı b ild ire n k ad ın , o n u n k e n d is in e u y m a y a c a ğ ım an la y ın c a , ile rid e e lin e g e ç ire b ilm e k u m u d u y la , k ız k a rd e şiy le 26 e v le n d ir­ m e y o lu n u tu ttu .27 K ız k a rd e şin e , A b s a l'ın y a ln ız k e n d is in in o l­ m a y a c a ğ ım sö y le d i. A b s a l'a d a, k ız k a rd e ş in in u ta n g a ç o ld u ğ u ­ n u sö y le y e re k b irb irle rin e a lışın c a y a k a d a r o n u n la k o n u ş m a ­ m a sı v e g ü n d ü z le ri o n u n y a m n a g itm e m e s i u y a rısın d a b u lu n ­ d u. G e rd e k g e c e si, b u k a d ın , k a ra n lık ta k ız k a rd e şin in y e rin e y a ta ra k A b s a l'ı y a ta ğ ın a a ld ı. Be k le m e y e d e d a y a n a m a y a ra k h e m e n g ö ğ sü n ü A b s a l'ın g ö ğ s ü n e k o y m a y a b a şla d ı. E l d e ğ m e m iş k ız la rd a n b e k le n ilm e y e c e k b u d a v ra n ış A b s a l'ı k u şk u y a d ü şü rd ü . G e rd e k b u lu tlu b ir g e c e y e ra stla m ıştı. A b sa l, ç a k an b ir ş im şe ğ in 28 a y d ın lığ ın d a k a d ın ı g ö rd ü v e d e r­ h a l ite re k o ra d an 29 ç ık tı, k a d ın d a n u z a k la ş m a k is te d i. A b sa l, b u k a d ın d a n tü m ü y le u z a k la ş m a k iç in , k a rd e ş i Sala m a n a d ın a a sk e r to p lad ı. Sa h ip o ld u ğ u g ü ç le , y e ry ü z ü n ü n h e r y a n ın ı e le g e ç ird i.30 Ö y le k i, d ü n y a d a tü m y e ry ü z ü n ü ilk k e z b ü tü n ü y le e ld e e tm iş, y e ry ü z ü n ü n g e re k d o ğ u , g e re k b a tı ta ra ­ f ın ı e le g e ç ire re k ilk k e z Z ü lk a rn e y n 31 o la n k im se o lm u ştu . A b sa l, y e n id e n y u rd u n a d ö n d ü ğ ü n d e , a ğ a b e y in in e ş in in k e n d is in i u n u tm u ş o la c a ğ ım s a n ıy o rd u . O y s a k a d ın u n u tm a ­ m ıştı. A b s a l'a y in e e sk i a şk ım d ile g e tird i v e b o y n u n a sa rılm a k iste d i. Bu sıra la rd a ü lk e y e d ü ş m a n la r sa ld ırm ıştı. Sa la m a n , k a r­ d e şi A b s a l'ı a sk e r ü z e rin e b a ş k o m u ta n y a p tı. K a d ın , k o m u ta n la ra b irç o k m al d a ğ ıta ra k A b s a l'ı sa v a ş a la­ n ın d a y a lm z b ıra k m a la rın ı s a ğ la d ı.32 A b sa l, k a n la r iç in d e , y a ra ­ lı o lara k d ü şm a n ın e lin e g e ç ti. A m a ö ld ü ğ ü s a m la ra k ö y le c e b ı­ ra k ıld ı. Bö y le te k b aşın a, k a n la r iç in d e y a ta n A b s a l'a v a h şi b ir h a y v a n , m e m e sin d e n s ü t v e rd i.33 Bu şe k ild e g ü n d e n g ü n e iy i­ le şm e y e b a şla y a n A b sa l, so n u n d a a y a ğ a k a lk a ra k k a rd e şin e y e ­ tişti.34 A ğ a b e y i d ö rt b ir y a n d a n d ü şm a n c a k u şa tılm ıştı. Bü y ü k b ir ac ı v e sık ın tı iç in d e y d i. K a rd e şin i y itirm e s i n e d e n iy le d e so n d e re c e ü z g ü n d ü . A b sa l, to p la d ığ ı a sk e rle a ğ a b e y in in d ü ş m a n la rın ı y e n d i, k u ­ m a n d a n la rım e sir ald ı. A ğ a b e y in i k u rta ra ra k o n u y e n id e n k ral­ lık ta h tın a o tu rttu . Sa la m a n 'ın k a rısı, A b s a l’ ın a ş ç ıs ı35 v e so fra h iz m e tç is i36 ile iş b irliğ i e tti, A b s a l'ı z e h irle te re k ö ld ü rttü .37 Bilg in v e d e ğ e rli 24 k ard e şin in ö lü m ü n d e n ü z ü le n Sa la m a n , e lin d e b u lu n a n k rallığ ı p o litik a c ı d o s tla rın d a n b irin e b ıra k a ra k 38 o la n b ite n o la y la rın g e rç e ğ in e u la ş m a a m a c ıy la T a n rı'y a y ö n e ld i v e O 'n a y ak a rd ı. H e r şe y in g e rç e k liğ i k e n d is in e e sin y o lu y la b ild irile n Sala ­ m a n e ş in i, k a rd e ş in in a şç ıs ın ı v e so fra h iz m e tç is in i ö ld ü rd ü .39 D o ğ u d a felsefe l v e s im g e s e l ö y k ü y azm a g e le n e ğ in in te m e l i o l a n Salam an v e A b s a V d a n e s i n l e n e n v e b u t a r z d a ö y k ü y a z a n , b u n ­ d a n y a p ı t l a r ı n d a s ö z e d e n i l k k i ş i İ b n S i n a o l m u ş t u r . 40 B u ö y k ü n ü n y u k a rı d a g ö s te rm i ş m a k t a d ı r. o ld u ğ u m u z Iş ara t 't a k i s ö z l e r i n e ik in ci b içim i İb n S i n a 'y a b a ğ l a n ­ de öykünün bu b içim i u y g u n d u r. Y a ln ız b i l e m e d i ğ i m i z , b u ik in ci b içim in ib n S in a ta ra f m d a n y a z ıl ıp y a z ı l m a d ı ğ ı d ı r . B i l d i ğ i m i z b i r ş e y v a r s a o d a , İ b n S i n a ' n ı n b u Sala­ m a n v e A b s a l 'd a n e s i n l e n e r e k H a y b in Y a k z a n' ı y a z m ı ş o l d u ğ u d u r . H a y b in Y a k z a n' ı b u r a d a b ı r a k a r a k d e r i z k i : İ b n S i n a ' n ı n H a y b in Y ak z an’ m ı İ b n T u f e y l ( ö . 1 1 8 6 ) i z l e m i ş v e İ b n S i n a ' d a n e s i n l e n d i ğ i n i s ö y l e y e r e k k e n d i s i d e b i r H a y b in Yakz an y a z m ı ş t ı r . 41 ib n T u f e y l 'd e n s o n ra , y i n e ib n S i n a 'd a n e s in l e n d iğ in i s ö y l e y e n Ş e h a b e d d i n S ü h r e v e r d i ( ö . 1 1 9 1 ) g e l i r. D oğunun felsefe s ü rm e d e n y in e b ir göğünde y ıld ız g ib i b ir y ıld ız sö n m ü ş g ib i p a rl a m ı ş , a m a o lan bu m az lu m ço k f ilo z o f , e l- G u rb e t u l - G a rb iy e 42 a d l ı y a p ı t ı n ı y a z m ı ş t ı r . B u n u n ö z e t i d e ş ö y l e d i r: K a rd e şim A s ım 43 ile M a v e ra ü n n e h ı'd e n 44 Y e şil D e n iz 45 sa ­ h ilin d e k u ş a v la m a k iç in M a ğ rib 46 ü lk e s in e g id in c e , a n sız ın , h a lk ı z u lü m le ü n le n m iş b ir k ö y e d ü ştü k .47 Bu k ö y h a lk ı, Y e m e n li A lim 'in o ğ lu H a d i48 a d ıy la ta n ın a n k iş in in ç o c u k la n n d a n o la n b iz im , b ö y le a n s ız ın k ö y e g e ld iğ im i­ z i h ab e r a lır a lm a z ç e v re m iz i a ld ıla r v e b iz i d e m ir b u k a ğ ıla ra v u ru p d ip s iz b ir k u y u y a 49 h ap se ttile r. Bu k u y u n u n y u k a rısın d a ç o k s a y ıd a b u rc u o la n b ir k ö şk 50 v ard ı. A k ş a m la n so y u n a ra k 51 b u k ö ş k e ç ık a b iliy o rsa k d a, s a ­ b a h la rı y in e k u y u n u n d ib in e in m e k z o ru n d a y d ık . Bu k u y u n u n d ib i, in s a n ın u z a ttığ ı e lin i g ö re m e y e c e ğ i d e n li b irb iri ü z e rin e y ığ ılm ış k a ra n lık la rla d o lu y d u . A k ş a m la n b u k u y u d a n k ö şk e ç ık ıy o r v e p e n c e re d e n u z a y ı52 s e y re d iy o rd u k . Y e m e n k o ru la rı­ n ın g ü v e rc in le ri, k im i z a m a n b iz e o y e şil k o ru la rd a n h a b e r g e ­ tiriy o rd u . K im i z a m a n d o ğ u n u n sa ğ y a n ın d a n 53 ç a k a n Y e m e n ş im ş e k le rin i g ö rü y o rd u k . K im i z a m a n d a N e c id ç iç e k le rin in 25 k o k u la rın ı g e tire n rü z g â rla rd a n m e st o lu y o rd u k , iç im iz d e k i ö z ­ le m b ü y ü d ü k ç e b ü y ü y o rd u . Biz b ö y le , g e c e le ri k ö şk e ç ık a ra k , g ü n d ü z le ri k u y u n u n d ib i­ n e in e re k v e h e r g ü n b ir tü rlü ö z le m iç in d e ç ırp ın a ra k z a m a n g e ç iriy o rd u k . M e h ta p lı b ir g e c e , b ir ç a v u şk u şu , s e la m v e re re k p e n c e re d e n iç e ri g ird i. Biz e , g a g a sın d a , tu ts a k lık ta n k u rtu lm a ­ m ız iç in , sa ğ v a d id e n 54 b ir m e k tu p g e tird i. Bu m e k tu p b iz e , b a ­ b a m ız H ad i ta ra f ın d a n g ö n d e rilm iş ti. Bu ra d a n k u rtu lm a y o lla ­ rın ı b ire r b ire r a ç ık lıy o r, ta n ım ıy o rd u .55 Bu ta n ım la m a d o ğ ru ltu su n d a h a re k e te g e ç e re k y e rle rin , g ö k le rin v e b irç o k e v re n in y o lla rın d a n g e ç iy o r, h a y a t p ın a rın a d o ğ ru y o l a lıy o rd u k . So n u n d a b a b a m ın T u r-i Sin a 'd a k i56 ta p ı­ n a ğ ın ı u z a k ta n g ö rd ü m . O ra y a v ard ım , d a ğ a tırm a n ıp b a b a m ın h u z u ru n a ç ık tım . N u ru n u n te c e llis iy le y e rle ri v e g ö k le ri a y d ın ­ la tm a k ta o la n b a b a m ın h u z u ru n d a h a y re t v e ş a ş k ın lık iç in d e k a la ra k ö n ü n d e se c d e e ttim . O n u n p a rıl p a rıl p a rla y a n n u ru n ­ d a n a z d a h a y o k o lac ak tım . U z u n u z u n a ğ la y a ra k h a p is te ç e k tiğ im a c ıla rd a n y a k ın d ım . A m a o b a n a , y e n id e n d ö n m e n in g e re k liliğ in i a n la ttı. N e k i, h e r is te d iğ im z a m a n k e n d is in e k a v u şa b ile c e ğ im i m u ştu la d ı v e şö y ­ le d e d i: " B u ra s ı T u r-i Sin a 'd ır. Bu n u n y u k a rısın d a b a b a m ın ,57 s e n in b ü y ü k b a b a n ın 58 m e s k e n i o la n T u r-i Sin in v ard ır. Se n b a ­ n a g ö re n e ö lç ü d e a şa ğ ıd a is e n , b e n d e o n a g ö re o ö lç ü d e a ş a ğ ı­ d a y ım . Biz im , k e n d is in in b a b a v e b ü y ü k b a b a s ı o lm a y a n z ata v a n n c a y a k a d a r d ah a b irç o k b a b a m ız v e b ü y ü k b a b a m ız v ard ır. Biz v e o n la rın tü m ü o n u n k ö le le riy iz . N u ru o n d a n alırız . N u r­ la rın n u ru o d u r. O , n u ru n u n d a ü stü n d e d ir." Bu sıra d a, b ilm e m n e o ld u m , h a v a d a n aşa ğ ı d ü şü v e rd im . V e y in e M a ğ rib ü lk e s in d e k i h a p ish a n e y e g ird im . Bu a y rılık b e ­ n i h â lâ h ıç k ıra h ıç k ıra ağ latıy o r. D u rm a d a n y a lv a rıy o r, y in e o e v re n e y ü k se lm e k iç in y a k a rıy o ru m . Ç ü n k ü ta n ım la y a m a y a c a ğ ım , n ite le n d ire m e y e c e ğ im b ir ta ttan a y n d ü ştü m .59 * * * B u n d an s o n ra , b u tü rd e k i ta p y a z a n l a rı n so n u n cu su o lm ak ü z e r e İ b n ü ' n - N e f i s ( ö . 1 2 8 8 ) g e l i r. 60 İ b n ü 'n - N e f is , N a tı k er- R is a let ü'l- K â m iliy e 61 a d l ı y a p ı t ı n d a Faz ıl b in a d ı n ı v e rd i ğ i ra v i d e n a k ta ra ra k , y a p ı tı n ı n b i ri n c i b ö l ü m ü n ­ d e , Ib n T u f e y l g ib i, K â m il a d ın d a k i b ir ç o c u ğ u k e n d i k e n d in e d o ğ ­ d u r u y o r v e b u n u y i n e k e n d i k e n d i n e ç e ş i t l i b i l i m l e re u l a ş t ı r ı y o r . B u y a p ı t ı n d i ğ e r l e r i n d e n b i r f a rk ı v a r d ı r . D i ğ e rl e ri , y e r d e d o ğ ­ 26 m u ş o l a n i n s a n ı y u k a r ı d o ğ r u ç ı k a r a r a k b a ş l a n g ı c a , s o n u n d a e tk i n a k l a , i l k t ü r ü m e (fey z - i e v v e l) g ö t ü r ü y o r , o n u b i r l e ş m e v e y e t k i n l i k n o k ta s ı n a y ü k s e l ti y o rl a r. B u i s e , i n s a n ı d ü n y a d a b ı ra k ı y o r v e K â ­ m i l 'e , k e n d is in d e n s o n ra d ü n y a y a g e le ce k g a m b e ri n i k e ş f e tti ri y o r; P e y g a m b e ri m d an l a rı n g e ç e n b ü tü n d o ğ ru o lan ah ir z a m a n p ey­ h e r tü rl ü d u ru m u n u , b a ş ı n ­ o l a y l a rı , k e n d i ö l ç ü l e ri y l e d e ğ e rl e n d i re re k , b u n ­ o l d u k l a rı n ı ; o l m u ş , g e rç e k l e ş m i ş b i ç i m l e ri n d e n b a ş k a tü rl ü o l m a l a rı n ı n d o ğ ru o l a m a y a c a ğ ı n ı ö n c e d e n b u y u ru y o r, s ö y l e ­ ti y o r. B u n l a rı n v e ö z e l l i k l e P e y g a m b e r i m i z i n h e r d u r u m u n u n , a k ı l a ç ı s ı n d a n , tü m ü y l e d o ğ ru o l d u ğ u n u ; b u n e d e n l e , P e y g a m b e ri m i z g elm ed en ö n c e , k e n d i l e ri n i n n a s ı l b i r k i m s e o l m a s ı v e n a s ıl h a re ­ k e t e t m e s i g e re k t i ğ i n i n a k ı l y o l u y l a b i l i n e b i l e c e ğ i n i , k e n d i ö l ç ü l e ­ r i y l e k a n ı t l ı y o r. B u n d a n d o l a y ı d ı r k i k i t a b ı n ı n t a m a d ı e r- R is a let ü'l- K âm iliy e fi's - S iy e ri'n - N e b e v iy e 'A ir. O rd . P ro f. M . Ş e re fe d d in Yaltkay a N o tl a r 1 H e rh a n g i b ir ş e y in v a r o lu p o lm a m a s ı b irb irin e d e n k o lu rs a o n a " o lu m s a l" ( m ü m kü n ) d e rle r. V ar o lm a s ı g e re k li, o lm a m a s ı o la n a k s ız o lu rs a " z o ru n lu " ( v ac ib) d e rle r. Bu n u n a k s in e , " o la n a k s ız " ( m ü m t e n i) d e rle r. Ö rn e ğ in d e n iz d e k i d a lg a n ın o lm a v e o lm a m a y a n la rı b irb irin e e ş it o ld u ğ u n d a n b u n d a o lu m s a llık v ard ır. Bu o lu m sald ır. G ü n e ş d o ğ u n c a y e ry ü z ü n ü n a y d ın la n m a s ı z o ru n lu , a y d ın la n m a m a ­ sı o la n a k sız d ır. 2 O rtak ö y , M a h m u t E f e n d i K ü tü p h a n e s } 6 6 8 3 s a y ılı m e c m u a , altı f e ls e f e m e se le si. 3 H ey u la, Y u n a n c a b ir s ö z c ü k tü r, " a s ıl" d e m e k tir. Ö rn e ğ in m e rm e rd e n y a p ılm ış b ir h e y k e lin a s lı v e h e y u la sı m e rm e rd ir. 4 Bu ö y k ü n ü n Y u n a n c a a s lı h e n ü z b u lu n a m a m ış tır. 5 Etk in ak ıl. 8 Etk in a k la y u k a rıd a n g e le n te c e lli. 2 İn sa n b iç im in e b e n z e y e n b ir k ö k tü r k i b irb iriy le k u c a k la şa n ik i in s a n b iç im in d e ­ d ir (K am u s ç e v irisi) ® D ü ş ü n e n ru h . 9 D ü şü n e n ru h u n ö z e l k u lla n ım a r a c ı o la n b e d e n s e l v e h a y v a n sa l g ü ç . N e f s in b e d e n s e l ta tla ra e ğ ilim i. 11 H a y v a n s a l g ü ç le ri s im g e le y e n A b s a l'a k ö tü lü k le rin y ü k le n m e s i, h e rh a n g i b ir d ü ş ü n e n ru h ta n a y rıld ık ta n so n ra , b u g ü c ü n m a d d e sin e b a ş k a b ir d ü ş ü n e n ru ­ h u n iliş m e si n e d e n iy le , ç e ş itli e rk e k le rle iliş k i k u ra n k a d ın la ra b e n z e m e s i y ö n ü y le d ir. 12 G e rç e k te n u z a k , g e ç ic i ş e y le rle u ğ ra ş m a . 18 B u n la rın k ra l ta ra f ın d a n b ir sü re k e n d i h a lle rin e b ıra k ılm a la rı v e b irb irle rin i iste - 27 d ik le ri h a ld e b irle ş e m e m e le ri, y a ş la n d ık ta n s o n ra b e d e n g ü ç le rin in z a y ıf la m a s ı­ n a k a rşın n e f s in e ğ ilim le rin in s ü rm e si. 14 T e m e lsiz v e g e ç ic i işle rle u ğ ra ş m a k ta n p iş m a n lık d u y m a k v e b u n la rd a n u z a k la ­ ş a ra k y e tk in lik k a z a n m a y a y ö n e lm e k . m Bu n la rın e l e le v e re re k d e n iz e a tla m a la rı v e Sa la m a n 'm k u rtu lu p A b s a l'ın b o ğ u l­ m a sı, ö lü m d e n so n ra ru h u n s ü rm e si v e b e d e n in y o k o lm asıd ır. I 6 G üz ellik, aşk v e kö snüllük tanrıçası. 12 A k li o lg u n lu k la rla h u z u r d u y m a k . 1® G e rç e k y e tk in liğ e u la ş m a k 19 Z a m a n ın e tk ile rin e k a rşı y e rin d e d u ra n , z a m a n ın d iş le ri k e n d isin i k e m ire m e y e n e h ra m , m a d d e v e b iç im d ir. 2 9 1 4 1 4 'te d o ğ a ra k o n b e ş in c i y ü z y ılı b ilg i v e k ü ltü rü n ü n ış ık la rıy la a y d ın la ta n A b ­ d u ra h m a n C a m i, b u b ü y ü k b ilg in v e şair, ta ra f ın d a n d a b ir Sa la m a n v e A b sa l y a ­ z ılm ıştır. M e s n e v i b iç im in d e y a z ılm ış o la n b u y a p ıt C a m i'n in v e g e n e llik le İran e d e b iy a tın ın e n ö z g ü n b ir ü rü n ü d ü r. Y u s u f v e Z ü le y ha, L e y la ile M e c n u n ö y k ü le ri­ n in b e n z e ri v a rs a d a Salam an v e A bsal' ı İra n e d e b iy a tın a ilk k e z C a m i g e tirm iştir. A k k o y u n lu la rd a n U z u n H a s a n 'ın o ğ lu Y ak u p Be y ( h ü k ü m d a rlığ ı 1478 - 1 4 8 8 ) a d ın a y a z m ış o ld u ğ u y a p ıtın d a C a m i d e Salam an v e A b sal' ın b u şe k lin i y a z m ıştır. Y aln ız K ra l H e rm a n u s 'u n e lin d e k i a ltın f lü t y e rin e b u ra d a b ü tü n d ü n y a y ı g ö s te ­ re n b ir ay n a b u lu n u y o r. Bu n d a n b a ş k a , Sa la m a n ile A b s a l'ın e l e le v e re re k k e n d i­ le rin i a tm ış o ld u k la rı d e n iz y e rin e , b u ra d a , a te ş v ard ır. Bu n lar, k e n d ile rin i d e n i­ z e d e ğ il, a te ş e atarlar. C a m i'n in s o n d e re c e g ü z e l ta lik b ir y a z ıy la y a z ılm ış o la n b u Salam an v e A bsal' ı 1 9 2 6 'd a ta ş b a s m a s ıy la T a h ra n 'd a b as ılm ıştır. 1 8 5 0 'd e aslı v e H a y y a m 'm ru b a ile rin in ç e v irm e n i Fitz g e ra ld ta ra f ın d a n k ıs a ltıla ra k İn g iliz ­ c e 'y e n a z m e n ç e v irisi 1 8 5 4 'te L o n d ra 'd a b asılm ış tır. 1 5 3 1 'd e ö le n L a m ii ta ra f ın ­ d a n d a T ü rk ç e y e ak tarılm ıştır. 21 İb n Sin a 'n ın d a b ir Salam an v e A bsal' ı v ard ır. G e rç i b u n u , İb n Eb i U s e y b ia 'n ın ta ­ b a k a tın d a an d ığ ı C ü z c a n i'n in n a k le ttiğ i lis te d e g ö re m iy o rs a k d a, N a s re d d in T u si, Işarat y o ru m u n d a (s. 3 76) k e n d isin in g ö rd ü ğ ü C ü z c a n i lis te sin d e b u Salam an v e A b sal’ ın b u lu n d u ğ u n u sö y lü y o r. 2 2 D ü şü n e n ru h . " K a z a n ılm ış a k ıl d e re c e s in i b u lm u ş k u ra m s a l ak ıl. 24 K ö sn ü v e ö f k e g ü ç le rin in e tk isi a ltın d a o la n v e in s a n ın k e n d is iy le b irle ş m iş o la n g ü çle r. 2 5 Bu g ü c ü n , g e ç ic i iste k le rin i e ld e e tm e k iç in , in s a n d a k i b e d e n s e l g ü ç le re e g e m e n o ld u ğ u g ib i, ak ıl g ü c ü n e d e e g e m e n o lm a y ı iste m e s i v e o n u b o y u n e ğ d irm e e ğ i­ lim i. 25 Ed im se l ak ıl d e n ile n v e k u ra m sa l a k la b o y u n e ğ e n e d im se l g ü ç . 2 2 İn şam k ö tü lü ğ e y ö n le n d irm e d e re c e s in d e k a lm ış o la n n e f s in ( n e fs - i e m m ar e) , k e n ­ d i a ş a ğ ılık iste k le rin i y ü c e v e g e rç e k a m a ç la r d iy e g ö s te re re k a ld a tıc ılık y a p m a sı. 2® A şa ğ ılık v e b a y a ğ ı iş le rle u ğ ra ş a n la ra T an rı ta ra f ın d a n k im i z a m a n g ö s te rile n ışık tır. T an rı o ış ık la b u k im s e le ri k e n d is in e y ö n e ltir, ç e k e r. 2 9 A k lın m e n su p b u lu n d u ğ u e v re n e ilg i v e y ö n e lim i, b a y a ğ ı ilg i v e iste k le rd e n y ü z ç e v irm e si. 5 9 N e f s in , k u ra m sa l g ü ç le , b ü tü n y ü k s e k e v re n le re u la ş a ra k s o n u n d a ta n rısa l e v re ­ n e e rişm e si v e e d im se l g ü ç le b e d e n in g e re k s in im le rin i; u y g a rlık , to p lu m , p o liti­ k a , aile işle rin i e n d o ğ ru v e iy i b iç im d e y o lu n a k o y m a s ı, d ü z e n le m e sid ir. 28 İk i ç e v re n e , d o ğ u y a v e b a tıy a ; n e f s in g e re k k u ra m sa l, g e re k e d im s e l g ü ç le rin e sa h ip o la ra k ta n rısa l e v re n e y ü k s e lm e s i v e in s a n lık e v re n in in b ire y s e l v e to p ­ lu m sa l tü m iş le rin i e n d o ğ ru b iç im d e ç ö z ü m le m e y i b a şa rm a sıd ır. 3 2 T a n rısa l e v re n e y ü k s e lin c e , in s a n d a k i d u y u m , im g e v e s e z g i g ü ç le rin in e k s ilm e s i v e b u ta n rısa l e v re n le b ir iliş k ile ri b u lu n m a d ığ ın d a n , b u g ü ç le rin , k e s in tiy e u ğ ­ ram aları. 3 3 Bu e v re n d e n a y rı, b a ş k a b ir e v re n d e n k e n d isin e y e tk in lik v e rilm e s i. 3 4 A k lın , b e d e n in y ö n e tim in i e lin e a la ra k işle rin i d ü z e n le m e s i. 33 Ö fk e g ü cü . 3 6 K ö sn ü g ü c ü . 3 2 İn sa m n y a ş lılık d ö n e m in d e u ğ ra d ığ ı g ü ç s ü z lü k s ıra s ın d a , a k lın , ö f k e v e k ö sn ü g ü ç le rin e y e n ik d ü ş e re k k ö tü lü k le ri b u y u ra n n e f s e y e n ilm e sid ir. 3® N e f s in b e d e n y ö n e tim in d e n tü m ü y le e l ç e k m e si. 3 9 N e fs in , ö m rü n s o n u n d a ö f k e v e k ö s n ü g ü ç le rin i tü m ü y le d ü ş ü rm e s i v e b u g ü ç ­ le rin sıf ıra in m e s i. ( Bu a ç ık la m a la r N a s re d d in T u s i'n in lş ar at y o ru m u n d a n a lın ­ m ıştır.) 4 3 lş ar at , d o k u z u n c u n e m a t, m a k a m a tü 'l- a rif in , s. 1 9 8 - 1 9 9 , L e id e n 1892. 41 Ba b a n z a d e R e ş id ta ra f ın d a n T ü rk ç e m iz e ç e v rilip 1 9 2 3 y ılın d a M ih r ab d e rg isin d e te frik a e d ilm iş (Sa y ı 8 9 'd a n b a ş la r) o la n b u y a p ıtın 1 6 7 1 'd e L a tin c e ç e v iris i ç ık ­ m ış , 1 7 8 3 'te D o ğ a A dam ı a d ıy la A lm a n c a ç e v iris i y a y ım la n m ış tır. 1 9 0 7 'd e H a y n a k ta ra f ın d a n d a R o s to c h 'ta y a y ım la n m ış tır. İn g iliz y a z a rla rd a n D a n ie l D e f o e , R o bin s o n C r u s o e a d ın d a k i y a p ıtın d a H ay bin Y akz an ' ı ö rn e k alm ıştır. İb n T u f e y l'in b u y a p ıtın d a H a y b in Y a k z a n 'ın y a ln ız k iş is e l d ü ş ü n c e v e b u lu ş la ­ rıy la e v re n in g iz le rin i v e te o lo jin in e n d e rin s o ru n la rım k e n d i k e n d in e ö ğ re n e b il­ m iş o lm a s ı e le ş tirilm iş tir. D e f o e d a R o bin s o n C ru so e 's u n d a a y n ı b iç im d e h are k e t e tm iş v e a y n ı e le ş tirile ri ü z e rin e ç e k m iştir. 4 2 A şir Ef e n d i- M u s ta f a Ef e n d i K ü tü p h a n e s i, s a y ı 451 v e R a g ıp P a şa K ü tü p h a n e s i s a y ı 178 0. A y as o f y a K ü tü p h a n e s in d e k i 7 8 5 9 s a y ılı m e c m u a d a d a b ir p a rç a s ı v a r­ d ır. 4 3 İn sa n d a k i d o ğ a l g ü ç le r. 4 4 Y ü c e e v re n . 4 3 D u y u lu r e v re n . 4 6 Ö z d e k e v re n i. 4 2 D ü n y a. 4 8 İlk tü rü m . 4 9 K a ra n lık e v re n . 3 8 N e fisle r. 31 G ü ç le r e tk ile rin i y itird iğ i z a m a n , u y k u d a ik e n . 3 2 Ö z d e k v e c is im le rin y o ğ u n lu ğ u . 3 3 Y ü c e e v re n . 34 Y ü c e e v re n . 33 Bu ra d a n a ş a ğ ıy a d o ğ ru Sü h re v e rd i, ru h sa l y o lc u lu k { sü lü k) s ıra sın d a ru h u n g e ­ ç ird iğ i ö z n e l d u ru m v e o la y la rı n e sn e l b iç im d e a ç ık la m a k ta , b u n la ra ç e ş itli d ış ­ sa l k iş ilik le r v e re re k a n la ş ılırla ra ö z g ü g iy s ile r g iy d irm e k te d ir. 36 Fe le k le r f e le ğ i. 3 2 T ü m e l ak ıl. 3 8 İlk tü rü m . 29 ® Sü h re v e rd i'n in Lü g at - ı M u r a r i ın d a k i ta v u s ö y k ü s ü d e ( s e k iz in c i b ö lü m ) a y n ı k o ­ n u d ad ır. İb n Sin a 'n ın K an u n 'u n u a ç ım la m ış o la n b u z a tın , h e rk e s te n ö n c e k a n d o la ş ım ın ı b u lm u ş o ld u ğ u , so n z a m a n la rd a k a n ıtla n m ış tır. O n a l tı n a v e o n y e d in c i y ü z y ıl­ la rd a k i Se rv e tu s v e W illia m H a rv e y 'd e n ö n c e , o n ü ç ü n c ü y ü z y ıld a y a ş a m ış o la n İb n ü 'n - N e f is 'in k a n d o la ş ım ın ı K an u n a ç ım la m a s ın ın o to p s i b ö lü m ü n d e sö y le ­ m iş o ld u ğ u n u M u h y id d in T e ta v i a d ın d a , A lm a n y a 'd a d o k to ra y a p a n M ıs ırlı b ir g e n ç , 1 9 2 4 'te y a y ım la d ığ ı te z in d e o rta y a k o y m u ş v e M a y e rh o f d a b u a ra ş tırm a y ı d a h a ile ri g ö tü rm ü ştü r. ^ Bu k ita p ç ık d a A ş ir E f e n d i- M u s ta f a Ef e n d i K ü tü p h a n e s i'n d e d ir. ( Sa y ı 4 61). 30 K a rd e ş l e ri m ! H a y b in Y ak z an 1 ö y k ü s ü n ü y a z m a m k o n u s u n d a k i ı s ra rl a rı n ı z s o n u n d a d i r e n c i m i y e n d i ; b e n i m , s i z l e r i s ü re k l i a t l a t m a k , b u ö n e r i ­ n iz i ü z e ri m d e n a tm a k için b a ğ lad ığ ım d ü ğ ü m l e ri ç ö z d ü . İ ş te , b u k o n u d a s i z e b o y u n e ğ i y o ru m . T a n rı 'n m y a rd ı m ı y l a ... af- al- X- Y u rd u m d a o tu rd u ğ u m z a m a n l a rd a ,2 a rk a d a ş l a rı m l a 3 ç e v re ­ m i z d e b u l u n a n b i r g e z i n ti y e r i n e 4 ç ı k m a f ı rs a tı b u l m u ş tu m . B u ra d a d o l a ş ı rk e n g ö s te ri ş l i v e s e v i m l i , m u h te ş e m g ö rd ü k . Y aşı i l e rl e m i ş , ü z e ri n d e n y ıllar g e çm iş b i r i h ti y a r o lm as ın a k a rş ı n ç ö k m e m i ş , d in çl iğ in i k o ru m u ş tu . Ü z e ri n d e y a ş l ıl ığ ın o l u m s u z b ir e tk i s i g ö rü l m ü y o rd u ; ü s te l i k b ir o lg u n lu k v e g ü z e llik i h ti y a rl ı ğ ı , k e n d i s i n e v e rm i ş ti . O da bu y aş lılığ a o lg u n lu k v e özgü g ü z e lliğ i e n y ü k s e k b iç i m d e g ö s te ri y o rd u .5 İ ç i m d e n o n u n l a k o n u ş m a , o n u n l a g ö rü ş ü p ta n ı ş m a i s te ğ i g e l ­ d i. K a n ım k a y n a d ı. H e m e n a rk a d a ş l a rı m l a y a n m a d o ğ ru g i tti k .6 O na y ak laş ın ca, b iz e k e n d isi selam v e re re k bu konuda öne g e ç ti .7 B i z im l e s o n d e re c e g ü z e l v e a çık b i ç i m d e k o n u ş m a y a b a ş l a ­ d ı. S ö z l e r b i rb i ri n i a ç ı y o rd u . S ö z , k e n d i s i n i n k i m o l d u ğ u n u ta n ı ­ m a y a , n e i ş y a p t ı ğ ı n ı , a d v e s a n ı n ı n n e o l d u ğ u n u , n e re l i b u l u n d u ­ ğ u n u s o rm a y a , ö ğ re n m e y e g e l d i: " A d ım s a n ı m Y a k z a n ( U y a n ı k ) o ğ l u 8 H a y ' d ı r ( D i ri ) . 9 " B e y t ü l m a k d i s ' t e n i m . 10 " İ ş i m , e v r e n l e r i g e z m e k t i r . 11 B u g e z i l e r i m n e d e n i y l e b ü t ü n e v ­ re n i n g e rç e k l i ğ i n i k a v ra m ı ş , h e r n e s n e y i ö ğ re n m i ş b u l u n u y o ru m . G e z i l e ri m ve ö ğ re n m e l e ri m s ı ra s ı n d a , yüzüm ü s ü re k l i b ab am a, Y a k z a n ' a t u t a r d ı m . 12 " O , b ü t ü n b i l i m l e ri n a n a h t a r ı n ı e l i m e v e r m i ş , e v r e n l e r i n y o l l a - 31 n n ı g ö s t e r m i ş o l d u ğ u n d a n , i k l i m l e ri n u f u k l a r ı ö n ü m d e a ç ı l d ı ; t ü ­ m ü b a n a b i r a n d a g ö r ü n d ü . " 14 K e n d i s i y l e b i rç o k b i l i m s e l s o m n u k o n u ş tu k . K e n d i s i n d e n b i l ­ g in in b i rç o k g i z l i v e d e ri n y ö n ü n ü s o ru p ö ğ re n d i k . S ö z , f e r a s e t b i l i m i n e 15 g e l m i ş t i . B u b i l i m d e k i s a p t a m a l a r ı , b i ­ z im b ü y ü k b i r h a y ra n l ı k d u y m a m ı z a n e d e n o l d u . O , b i z i m lim d ek i b ilg im iz in en so n ve y ü k sek n o k ta s ı n ı o l u ş tu ra n b u b i­ y e rd e n s ö z e b a ş l a y a ra k d e d i k i: " F e r a s e t b i l i m i , y a r a r l a r ı p e ş i n o l a n b i l i m l e rd e n b i ri d i r. B u b i ­ l i m , i n s a n l a r ı n i ç y ü z l e r i n i , g i z l e d i k l e ri n i h e m e n o r t a y a ç ı k a rı r. B u b i l i m e b a k a ra k i n s a n l a ra k a rş ı n a s ı l h a re k e t e d e c e ğ i n i , n a s ı l b i r ta ­ v ı r t a k ı n a c a ğ ı n ı b e l i rl e r; o n a g ö r e , g e r e k i r s e o a d a m a y a k l a ş ı r , g e ­ re k i r s e o n d a n u z a k l a ş ı r s ı n . 16 " B u b ilim ş u n u g ö s te ri y o r: S e n d e b i rta k ı m h u y l a r v a rd ı r. B u n ­ l a rı n k i m i s e n i n y a r a t ı l ı ş m d a n d ı r . K i m i d e y a r a t ı l ı ş ı n d a n g e l m e y i p s e n d e s o n r a d a n o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r . E ğ e r s a n a i y i l e ş t i ri c i b i r e l d e ğ e r ­ s e , s e n i te m i z l e r; s e n d e te m i z l e n e b i l i rs in . A m a s e n i n ö n ü n e b i r a l ­ d a t ı c ı d ü ş e c e k o l u r s a , o n u n a r d ı n d a n y a n l ı ş y o l l a r a g i d e r s i n . 17 " Ç e v re n d e b u l u n a n , s e n d e n a y rı l m a y a n ş u a rk a d a ş l a rı n ı n k ö ­ tü a rk a d a ş l a rd a n o l d u k l a rı n a h i ç k u ş k u n o l m a s ı n . O n l a rd a n y a k a ­ nı s ı y ı ra m a y a c a k s ı n ; o n lar s e n in b aşm ı d e rd e d ü ş ü re c e k l e rd i r... E ğ e r y a rd ı m ı n a y e ti ş i l m e z s e ... Y a rd ı m ı n a y e ti ş i l i rs e , o n l a rd a n k u r­ t u l a b i l i rs i n . 18 " Ş u ö n ü n d e o l a n y o k m u ? O , y a l a n cı, u y d u ru c u d u r. T e m e ls iz , b o ş ş e y l e r i b i rb i ri n e e k l e r, y a k ı ş t ı r ı r v e ü z e r l e r i n i y a l d ı z l a r . Y a l a n ­ l a r d ü z e r v e s a n a , s e n i n b i l e m e y e c e ğ i n h a b e r l e r g e t i ri r. O n u n d o ğ ­ r u s u n d a b i l e e ğ ri l i k k i ri v e b u l a ş ı ğ ı v a rd ı r. O n u n g e rç e ğ i y a l a n a ç a l a r . B u n u n l a b i rl i k t e s e n i n g ö z ü n , g ö z c ü n o d u r . G ö r m e d i k l e r i n ­ d e n s a n a h a b e r i o g e t i r i r ; s e n d e n u z a k k a l a n ş e y l e r i s a n a o b i l d i ri r. Buna g e re k s i n i m i n o ld u ğ u n d an , e ğ r i l i k l e ri n i d o ğ ru l u k l a rı n d a n a y ı r m a k , y a l a n ı n d a n g e r ç e ğ i n i s e ç m e k , y a n l ı ş l ı k l a rı n ı n ö r t ü l e r i a l ­ tı n d a n d o ğ ru l u k l a rı n ı b u l u p a l m a k , b u n l a rı n tü m ü n ü b i r e r b i re r a ra ş tı rm a k z o ru n d a s ı n . " K i m i z a m a n T a n rı 'n m y a rd ı m ı e l i n d e n tu ta r: " 1 . S a p k ı n l ı k b o ş l u ğ u n a d ü ş m e k t e n k u rt a rı r. " 2 . K i m i z a m a n , b u n u n v e rd i ğ i h a b e rl e r s e n i ş a ş k ın l ı k iç i n d e b ı ra k ı r; i ş in iç i n d e n ç ı k a m a z o l u rs u n . " 3 . K i m i z a m a n d a b u n u n y a l a n c ı t a n ı k l ı ğ ı s e n i a l d a t ı r, y a n l ı ş ­ l a r a y ö n e l t i r . 19 32 s ağ ın d ak i d e d ü ş ü n m e d e n "Şu ç e r. Y e r i n d e n b ir k ez h e y e can la iş y a p a r; h e m e n k alk acak h a re k e te g e ­ o l u rs a , k u l a ğ ı n a h içb ir g ü z e l s ö z g i rm e z , o n u h i ç b i r ö ğ ü t g e ri d ö n d ü re m e z . " Y a n a n b i r o d u n d a k i a te ş y a d a y u k a rı d a n a ş a ğ ı d o ğ ru h ız la in e n b i r s e l y a d a d iş i a ra y a n k ı z g ı n b i r e rk e k d e v e y a d a y a v ru l a ­ rı n ı y i t i r m i ş d i ş i b i r a s l a n g i b i ö n ü n e g e ç i l m e z o l u r. 20 " Ş u s o lu n d ak in e g e lin ce : " N e f s i n e v e ş e h v e t i n e d ü ş k ü n , a ç g ö z l ü , o b u r m u r d a r ı n b i ri d i r. K a n d a n v e k a r ı n d a n b a ş k a b i r ş e y b i l m e z . O n u n g ö z ü n ü y a l ­ n ız to p ra k y e rk e n d o y u ru r. O n d ak i p a rm a k l a rı n ı y u ta r, ş e y d e n , h içb ir z a m a n açlığ ı y aln ız k ap lan to p ra k k alay lar d o y m a z . A ç k a l d ı k ta n g ib i g i d e ri r. y alar v e Y em ek h içb ir s o n ra p is l i k ü z e ri n e s a l d ı r a n b i r d o m u z a b e n z e r . 21 " S e n e y z a v a l l ı !... " B u n l a r a ö y l e b i r b i ç i m d e b i t i ş t i ri l m i ş , b u n l a r a ö y l e b i r b i ç i m ­ d e b a ğ l a n m ı ş s ı n k i , o n l a r d a n a y r ı l m a o l a n a ğ ı n y o k t u r. O n l a rı n v e o n l a r g i b il e rin a y a k l a rı n ı n b a s m a d ı ğ ı , b a s a m a y a c a ğ ı b i r y e re , g u r­ b e te ç ı k a rs a n , onun z am an ı o b aşk a. A m a d e ğ i l d i r. S e n in o da için s e n in e lin d e n o n l a rd a n g elm ez . k u rtu l u ş Ş im d i o lm ad ığ ın a g ö re , te d b i ri e l d e n b ı ra k m a ... S e n in e l i n o n l a rı n e l i n i n ü z e ri n d e o l ­ s u n . S e n o n l a ra e g e m e n o l !... S a k ı n s a k a l ı n ı o n l a rı n e l i n e v e rm e ! ... O n l a rı n y u l a rı n ı g e v ş e tm e ... O n l a ra k a rş ı d a i m a p o l i ti k d a v ra n ... H e r z a m a n o n l a r d a n i l e ri g i t . . . O n l a r ı ş ı m a r t m a y a r a k k a r ş ı l a r ı n d a m e ti n d a v ra n a c a k o l u rs a n , o n l a rı k e n d i n e b o y u n e ğ d i re b i l i rs i n ! . . . O n l a r s e n i d e ğ i l , s e n o n l a r ı y e n e b i l i r s i n . 22 B u n l a r i ç i n u y g u l a y a b i ­ l e c e ğ i n e n i y i , e n b a ş a n l ı p o l i t i k a , b u n l a r ı b i rb i ri n e d ü ş ü r m e k t i r . "Şu d ik b aşlı h u y s u z u , b u an d ak i o b u r b o şb o ğ az a s a l d ı rtı p o n u b i r a z y o l a g e t i r m e l i ; b u b o ş b o ğ a z y a l t a k ç ı n ı n a l d a t ı c ı l ı k l a rı y l a b e ri k i n i n k e n d i n i b e ğ e n m i ş l i ğ i n i , s e rt b a ş l ıl ığ ı n ı , s ın ır ta n ı m a z l ı k v e t a ş k ı n l ı k l a r ı n ı g i d e r m e l i s i n . 23 " H e l e ş u y a l d ı z l ı h a p l a r y u ttu ru c u a tı l g a n y o k m u ? ... A n t iç e ­ re k s a n a g ü v e n c e v e rm e d i k ç e o n a k e s i n l ik l e g ü v e n m e ! ... B ö y l e g ü ­ v e n c e v e ri rs e , o z a m a n o n a in a n v e g ü v e n ... H e r n e k a d a r y a l a n ı d o ğ ru s u k a rı ş ı k s a d a , o n u n s a n a v e re c e ğ i h a b e rl e re k u l a k v e rm e k ­ te n v a z g e ç m e ! ... B u h a b e rl e r i ç i n d e a ra ş tı rm a y a d eğ er o lan lar d a y o k d e ğ i l d i r . " 24 G ö n l ü m , a d a m ı n b a n a , a rk a d a ş l a rı m l e ri n i m an iy ice b e n im s e d i, tü m ü n ü n g e rç e k , h ak k ın d a sö y le d ik le d ik - o n ay lad ı. S ö y l e d i k l e ri n i d o ğ ru o l g u l a ra ve 33 u y g u lad ığ ım uygun o ld u ğ u n u z a­ g ö r­ d ü m . Ş i m d i o n l a r l a u ğ r a ş ı y o r , o n l a r ı b i r b i ri y l e e t k i s i z l e ş t i r e r e k y ö ­ n e ti y o ru m . K i m i z a m a n o n l a r b e n i y e n i y o rl a r; k im i z a m a n d a b e n o n l a ra ü s tü n k e n d i l e ri y l e g e l i y o ru m . k o m şu lu k B u n l a rd a n y ap m am tü m d e n a y rı l ı n c a y a k o n u s u n d a T a n rı b a n a k a d a r, y a rd ı m c ı o l s u n . . . 25 B u n d an s o n ra , b ü y ü k b i r ö z l e m g ib i y o l c u l u k e tm e n i n y o lu n u v e b ü y ü k b i r i s te k l e k e n d i s i ö ğ re n m e k i s te d i m . Şu açık lam ay ı y a p tı : " S e n v e s e n in y a n ın d a b u l u n a n l a r için , b e n im b i b i r y o l c u l u k , m ü m k ü n d e ğ i l d i r. B e n i m y o lcu lu ğ u m g i­ y o lcu lu ğ u m u n y o lu , sa­ n a v e s e n i n y o l u n d a b u l u n a n l a ra k a p a l ı d ı r. B u y o l c u l u ğ u , te k b a ş ı ­ n ı z a k a l m a n ı z k o ş u l u y l a y a p a b i l i rs i n i z . B u d u r u m d a d a b e l i rl e n ­ m i ş , i l e ri y a d a g e r i a l m a n ı z o l a n a k s ı z o l a n z a m a n ı b e k l e m e l i s i n i z . S iz , o tu rm a y l a k a rı ş ı k b ir y o lcu lu ğ u se çm e k , b u n u n la y e ti n m e k z o r u n d a s ı n ı z . B i r s ü r e y o l c u l u k e t m e l i , b i r s ü r e d e b u n l a r l a b i rl i k t e b u lu n m alıs ın ız . N e z a m a n l a rd a n a y rı l ı p y o lcu lu k için d e n e tm e y e g e le n b ü y ü k b ir a ş k s e n i b u n ­ y ö n e l ti rs e , b e n i k a rş ı n d a s u n ... B e n s a n a y o l d a ş l ı k e d e ri m . Y i n e o n l a rı a rz u l a y a c a k b e n i b ıra k ır, o n l a rı n y a n m a d ö n e rs i n ... B u y a rı m b u l u r­ o l u rs a n y o l c u l u k l a r, s e n in o n l a r d a n t ü m ü y l e a y r ı l ı ş ı n a k a d a r s ü r e r . . . " 26 S ö z ü m ü z , k e n d isin in y o lcu lu ğ u s ı ra s ı n d a g ö rd ü ğ ü v e ö ğ re n ­ d i ğ i i k l i m l e ri b i r e r b i r e r s o r m a y a g e l m i ş t i . B u k o n u d a d a ş u a ç ı k l a ­ m a y ı y a p tı : " Y e ry ü z ü n ü n ü ç s ı n ı rı v a rd ı r: " 1 . Y e ri n ü z e r i n d e v e tü m g e rç e k l i ğ i h ak k ın d a ta m göğün a l tı n d a b u l u n a n (k ü n h ü ) b i l i n m i ş , i ç i n d e o l a ra k b ilg i eld e b u lu n an e d i l m i ş , b u n l a ra s ı n ı rd ı r. B u n u n n e s n e l e ri n ilişk in ço ğ u h a b e rl e r a l ı n m ı ş v e v e ri l m i ş t i r. " 2 . B a t i t a r a f ı n d a b u l u n a n s ı n ı r d ı r. B u s ı n ı r m a ğ r i b i n a r k a s ı n ­ d a d ı r. "3. Bu s ın ır d a b a tı ta ra f m d a d ı r; d o ğ u (m e ş rik ) y ö n ü n d e d i r . ( C ü m l e a y n e n b ö y l e d i r - M .Ş .Y .) " B u s o n i k i s ı n ı rı n i n s a n l ı k e v re n i n d e n a y rı l a n b ö l ü m v e y aı l a n v a rd ı r. K a z a n ı l m ı ş g ü ç l e rl e d o n a n m a y a n , y a l n ı z d o ğ a l g ü ç l e rl e k a l a n l a r o r a l a r a g e ç e m e z l e r . 27 " B u ra l a ra g i re b i l m e k v e b u r a l a r d a n g e çe b ilm e k için , d u rg u n H a y a t P ı n a rı y ö re s i n d e k i h a rı l h a rı l a k a n v e ta ş a n p ı n a rd a y ı k a n ­ m a k g e re k i r. Y o l c u , o p ı n a rı b u l u p y ı k a n ı r v e o n u n ta tl ı s u y u n d a n i ç e r s e , g ö v d e s i n e y e n i b i r g ü ç y a y ı l ı r. B u k i ş i , b u 34 g ü ç l e , k ı rl a rı v e ç ö l l e r i a ş m a g ü c ü n e u l a ş ı r. A ç ı k d e n i z l e r d e b a t m a z , k o l a y l ı k l a K a f D a ğ ı ' n a ç ı k a r. Z e b a n i l e r o n u y a k a l a m a y a , c e h e n n e m e s ü r m e y e v e s ü r ü k l e m e y e g ü ç y e t i r e m e z l e r . " 28 B u h a rı l h a rı l a k a n p ı n a r h a k k ı n d a i s te d i ğ i m i z a ç ı k l a m a ü z e ri ­ n e d e d i k i: " K u tu p l a rd a k i k a ra n l ı k l a rı d u y m u ş o l m a l ı s ı n ı z . O ra d a , b ü tü n y ı l b o y u n c a , y a l n ı z b e l i rl i b i r z a m a n d a g ü n e ş d o ğ a r . K o r k m a y a r a k o ra l a ra d alan lar u çsu z b u cak s ız , n u rl a d o lu b ir u zay a ç ı k a rl a r. O r a d a i l k g ö r e c e k l e r i ş e y , b e r z a h a b i r n e h i r u z a t a n v e h a r ı l h a rı l t a ­ ş a n b i r p ı n a rd ı r. B u p ı n a rd a y ı k a n a n l a r, s u d a n d a h a h a f i f o l u rl a r. B u n e d e n l e s u d a b a tm a z l a r. H i ç b i r z o rl u k ç e k m e d e n d a ğ l a rı n te ­ p e l e r i n e ç ı k a rl a r. B u ş e k i l d e i n s a n l ı k e v r e n i n d e n a y r ı l m ı ş o l a n i k i s ı n ı r d a n b i r i n e g i r e r l e r . " 29 B iz im to p ra k l a rı m ı z a y a k ı n o l m a s ı n e d e n i y l e , m a ğ ri b i n a rk a ­ s ı n d a b u l u n a n s ı n ı rd a n s o rd u k . Ş ö y l e d e d i : " M a ğ ri b i n e n s o n u n d a b ü y ü k v e k ı z g ı n b i r d e n i z v a rd ı r. T a n n 'n m k i t a b ı n d a b u n a " a y n ı h a m i e ' d e n i l m i ş t i r. 30 " G ü n e ş b u d e n i z y ö n ü n d e n b a ta r. B u d e n i z , g e n i ş v e h a ra p b ir ik lim d e n y a rd ı m a l ı r. B u s m ı rl a n d ı rı l a m a y a c a k ik l i m i n b a y ı n d ı rl ı ğ ı , d ı ş a rı d a n g elen ö lçü d e g e n iş o lan y a b a n c ı l a rd a n d ı r. B u ik l im in ü z e ri n e k a ra n l ı k ç ö k m ü ş tü r. G ü n e ş ı ş ı ğ ı n d a n y o k s u n o l a n b u y e re g e l e n g ö ç m e n l e r i n t ü m ü , y a n l a r ı n d a b i r ı ş ı k p a u l t ı s ı g e t i ri rl e r. " B u r a n ı n t o p r a ğ ı ç o r a k t ı r. O t v e o c a k t u t m a z . G ö ç m e n l e r i n b i r b ö lü m ü ta ra f ı n d a n h e r i m a r e d i l i ş te b a ş k a g ö ç m e n l e r ta ra f ı n d a n b o z u l u r , s o n r a y e n i d e n y a p ı l ı r. B u r a n ı n b a y ı n d ı rl ı ğ ı , s ü re k l i ç ö k e r, g i d e r. Y a p ı l a n h er zam an y a p ı l a r, B u ra d a b u l u n a n l a r a ra s ı n d a k a v g a , d ö v ü ş , h a tta s ü re k l i ö l d ü rü ş v a rd ı r. B u n l a rd a n h a n g i l e ri y u m ru k g ü cü y le b a rk l a rı n ı e l l e ri n d e n s ü rü p k a y a r, g ö ç e r . d i ğ e rl e ri n e ü s tü n l ü k s a ğ l a r s a , e v l e ri n i a l ı r, k e n d i l e ri n i , y e r l e r i n d e n ç ı k a rı rl a r. K e n d i y e r l e r i n d e v e y u rtl a rı n d a n o tu rm a k , k a l m a k i s te rl e rs e d e, u ğ ra d ı k l a rı h a k s ı z l ı k v e z u l ü m , b u n l a rı k e n d i y e rl e ri n d e b ı ra k m a z . B u n l a r s ü re k l i b u d u r u m d a d ı r l a r . B u i k l i m d e h e r tü rl ü b i tk i b i te b i ­ l i r; b u r a y a h e r t ü r c a n l ı g e l e b i l i r. A m a b u r a y a y e r l e ş t i ğ i , b u r a n ı n su y u n d an k ım v e o tu n d a n y i y i p i ç ti ğ i z a m a n , c a n l ı l a rı n ü z e ri n i b i rta ­ y ab an cı ö rtü l e r k a p l a r. S ö z g e lim i, in s an ın ü z e ri n i , b u ra d a , h a y v a n d e ri s i g ib i b i r d e ri k a p l a r v e b u d e ri n i n ü z e ri n d e b i rç o k o t b i t e r. H a y v a n l a r ı n d u r u m u d a b ö y l e d i r. B u ra s ı h a ra p v e ç o ra k b ir i k l i m d i r. F i t n e l e r, k a r g a ş a l ı k l a r , d ü ş m a n l ı k l a r v e ç a t ı ş m a l a r l a d o l u ­ d u r. S e v i n ç v e m u t l u l u k b u r a y a u z a k l a r d a n e ğ r e t i o l a r a k g e l i r. 31 35 "Bu ik lim ile s iz in ik lim in iz a ra s ı n d a b aş k a ik lim le r d e v a r­ d ı r. 32 B u i k l i m i n a r k a s ı n d a , g ö ğ ü n t e m e l a t m ı ş o l d u ğ u n o k t a y ı i z ­ ley en b ir ik lim d a h a b u l u n u r. B u ik lim le s iz in ik lim in iz a ra s ı n d a b e n z e rl i k l e r v a rd ı r. B u ra s ı d a d ü m d ü z v e i m a rd a n y o k s u n b i r y e r­ d i r. B u r a y ı d a y a b a n c ı l a r i m a r e t m e k t e d i r l e r . B u r a n ı n d a y e rl i h a l k ı y o k tu r. H e r n e k a d a r b u ra s ı ı ş ı k p e n c e re s i n e y a k ı n s a d a , b u ra y a d a ı ş ı k b a ş k a y e r d e n g e l i r. S i z i n i k l i m i n i z l e b u ik lim a ra s ı n d a b i r d e ş u b e n z e rl i k v a rd ı r: S i z i n i k l i m i n i z b i ç i m l e ri ta ş ı d ı ğ ı g i b i , b u i k l im d e b i ç i m l e r i t a ş ı m a k t a d ı r . Ş u f a rk l a k i , s i z i n i k l i m i n i z y e r l e r i n i s ü ­ re k l i b i r d i ğ e r i n e b ı r a k a n b i ç i m l e r i t a ş ı m a s ı n a k a r ş ı l ı k b u i k l i m , k e ­ s i n l i k l e d e ğ i ş m e y e n b i ç i m l e r i t a ş ı r. B u r a d a k i b a y ı n d ı r l ı k b i r k a r a r ü z e ri n e d e v a m e d e r. " B u r a y a g e l e n l e r a r a s ı n d a b i r b i r l e r i n i n y e r i n i k a p m a k y o k t u r. B u ra d a h e rk e s i n b e l i rl e n m i ş , s ı n ı rl a n d ı rı l m ış b i r y e ri v a rd ı r. K im s e k i m s e y e i l i ş m e z ; k i m s e k i m s e n i n e l i n d e k i n i a l m a z . 33 "Bu ik lim in b iz e en y ak ın y e ri n i n h alk ı k ü çü k g ö v d e l i o l u r. B u n l a r ç a b u k h a r e k e t l i d i rl e r. B u r a d a s e k i z k e n t v a r d ı r . 34 " B u n u n ü z e ri n d e b u l u n a n ü l k e h a l k ın ın g ö v d e l e ri b u n l a rd a n d ah a k ü ç ü k tü r. A m a d ah a a ğ ı r h a re k e tl i d i rl e r. K i t a b e t , n ü c u m , 35 n e y r i n c a t , 36 t ı l s ı m l a r, i n c e s a n a t l a r , d e r i n v e y ü k s e k i ş l e r b i l i r, b u n ­ l a r l a u ğ r a ş ı r l a r . B u r a d a d a d o k u z k e n t v a r d ı r . 37 "Bunun ü z e ri n d e b ir ü lk e d ah a v a rd ı r k i, h a l k ı y a k ış ık l ı v e g ü z e l o l u rl a r. Ş a rk ı s ö y l e m e y e , z e v k v e n e ş e i ç i n d e y a ş a m a y a d ü ş ­ k ü n d ü rl e r. T a s a v e ü z ü n tü b u n l a rı n y a n m a u ğ ra m a z . T ü rl ü tü rl ü s a z l a rı b ü y ü k b i r u s ta l ı k l a ç a l a rl a r. B u n l a rı n ü z e ri n d e b i r k a d ı n y ö ­ n e ti c i v a rd ı r. H a y ı r i ş l e m e k , i y i l i k l e r y a p m a k B u n lar şe r v e k ö tü l ü k l e ri n a d l a rı n ı b i l e d o ğ a l ö z e l l i k l e ri d i r. a n m a z l a r. B ö y l e ş e y l e ri n a d ı n ı n g e ç m e s i b i l e o n l a r ı n n e ş e s i n i k a ç ı rı r, y ü z l e r i n i e k ş i t i r. B u r a ­ d a k i k e n t l e r d e s e k i z d i r. 38 " B u n u n ü z e r i n d e b u l u n a n ü l k e h a l k ı i ri g ö v d e l i , g ü z e l y ü z l ü o l u r. B u n l a r l a u z a k t a n g ö r ü ş m e g ü z e l v e y a r a r l ı o l u r s a d a , k e n d i ­ l e ri n e y a k l a ş m a k i n s a n ı r a h a t s ı z e d e r. B u r a d a d a b e ş k e n t v a r d ı r . 39 "Bunun g u n cu lu k alan ü z e ri n d e k i ü l k e ö y l e b i r ü l k e d i r k i, y e ry ü z ü n d e b o z ­ y ap an , b i rta k ı m tü rl ü tü rl ü h ain lik le r e d e n k im s e le r b u ra y a k a ç m ı ş l a r, ve b u n l a rd a n b u ra y a zevk s ı ğ ı n m ı ş l a rd ı r . B u n l a r d a z e v k v e e ğ l e n c e y e d ü ş k ü n d ü rl e r. Ü z e rl e ri n d e k a ti l , d a ­ y a k ç ı , s ö z ü n d e d u r m a z , k ı rm ı z ı y ü z l ü b i r y ö n e t i c i v a rd ı r . " B u ü l k e d e g e ç e n o l a y l a rı s a p ta y ı p a n l a ta n l a rı n v e rd i k l e ri b il ­ g i l e re g ö r e b u y ö n e t i c i , a d ı g e ç e n g ü z e l k a d ı n y ö n e t i c i y e v u r g u n ­ 36 d u r. O n u n a ş k ı y ü r e ğ i n e i ş l e m i ş t i r . B u r a n ı n k e n t l e r i y e d i d i r . 40 "Bunun ü z e ri n d e k ö tü l ü k l e rd e n y ak m d e b i r ü l k e v a rd ı r. H a l k ı n a m u s , a d a l e t v e s ak ın m ad a, h er y an a h a y ı rl a r u l a ş tı rm a k ta , u z a k - h e r k e s e s e v g i g ö s t e r m e k t e , b i l d i k l e ri n e b i l m e d i k l e r i n e i y i l i k y a p m a k t a e ş s i z d i rl e r. B u n l a rı n g ü z e l l i k v e p a r l a k l ı k t a n ç o k b ü y ü k b i r h a z l a r ı v e n a s i p l e r i v a r d ı r . B u r a d a d a y e d i k e n t v a r d ı r . 41 "Bunun ü z e ri n d e k i ü lk e n in h alk ı k ö tü l ü ğ e d ü ş k ü n d ü r; dü­ ş ü n c e l e ri ö rtü k , a n l a ş ı l m a z d ı r. B u n l a r h e rh a n g i b i r s o ru n u d ü z e l t­ m eye k a l k ı ş ı rl a rs a iş i a z ı tı rl a r ( y a d a b a rı ş y a p a c a k k o ş u l l a rı n ı s o n d e re c e s a ğ l a m a o l s a l a r, b a rı ş b a ğ l a rl a r) . H e rh a n g i b i r to p l u l u k ü z e ri n e y ü rü y e c e k o l u rl a rs a a c e l e , ö f k e v e ş i d d e tl e d e ğ i l , s ü k u n e t­ l e , d a h i y a n e b i r b i ç i m d e h a r e k e t e d e rl e r. Y a p t ı k l a rı h e r i ş i e n i n e boyuna d ü ş ü n e re k h e s a p l a d ı k ta n y a p a r l a r ; t e rk e t t i k l e ri b i r i ş i d e s o n ra te rk e d e rl e r. H e r d u ru m d a e n in e b o y u n a d ü ş ü n ce li d a v ra ­ n ı r l a r . B u n l a rı n d a k e n t l e ri y e d i d i r . 42 " B u n d an s o n ra , s o n d e re c e g e n iş b ir ü lk e g e l i r. B u ra d a p ek ç o k h a l k v a r d ı r . A m a b u n l a r ı n k e n t l e ri y o k t u r. B u r a s ı o n i k i s ı n ı r a a y rı l m ı ş düm düz b ir y e rd i r. B u ra d a y i rm i s e k iz k o n ak v a rd ı r . H a l k t a n h i ç b i r i b a ş k a s ı n ı n k o n a ğ ı n a k o n m a z . A n c a k , b i ri n i n ö n ü n ­ d e b u lu n an k en d i k o n ağ ın d an g ö ç e rs e , a rk a d a k i , g ö ç e n i n y e ri n e k o n a r. B u ü l k e d e n a ş a ğ ı d a b u l u n a n ü l k e l e ri n h a l k ı , b u r a y a k o n u k o l a ra k g e l i r g i d e r l e r . 43 " B u ü l k e l e ri n s o n u n d a , e n i l e r i d e , b i r ü l k e d a h a v a r d ı r . B u g ü ­ n e k a d a r o n u n u f k u n u , s ı n ı rı n ı b i l m e k k i m s e y e n a s i p o l m u ş d e ğ i l ­ d i r. B u r a d a n e k e n t n e d e k ö y v a r d ı r . G ö z l e g ö rü l e b i l e n l e ri n b u r a ­ d a y e r l e r i y o k t u r . B u r a s ı r u h s a l v a r l ı k l a r ı n , m e l e k l e ri n y e ri d i r . B u ­ r a y a i n s a n g i r e m e z . K e n d i s i n d e n a ş a ğ ı d a b u l u n a n ü l k e l e ri n t ü m ü ­ ne b u y ru k l a r, a ta m a l a r, b e l i rl e m e l e r b u ra d a n i n e r. Y e ry ü z ü n d e , b u r a d a n i l e r i d e , b a y ı n d ı r b i r n o k t a y o k t u r . 44 " Y e r y ü z ü n d e k i ü ç s ı n ı r d a n i k i s i h a k k ı n d a d u y m a k i s t e d i k l e ri ­ n iz i d u y d u n u z , ö ğ re n d i n i z . B u s ı n ı rl a r d ü n y a n ı n s o l u n u v e m a ğ ri ­ b i n i o l u ş t u r u r l a r ; y e r v e g ö k b u n l a r a b i t i ş i k b u l u n u rl a r. " S o ld an s a ğ a , d o ğ u y a d o ğ ru d ö n e c e k o l u rs a n , y e n i b i r ik l im g ö rü rs ü n . O ra d a i n s a n e l i y l e o rta y a k o n u l m u ş b i r b a y ı n d ı rl ı k ta n i z y o k tu r. O ra d a n e d i k i l i b i r a ğ a ç , n e y e rd e b i te n b i r o t, n e d e b i r ta ş v a rd ı r. O ra s ı g e n i ş b i r ç ö l , b ü y ü k b ir d e n i z , d i z g i n l e n m i ş rü z g â rl a r v e k ı z g ı n b i r a t e ş t e n o l u ş m u ş t u r . 45 " B u r a y ı g e ç i n c e b a ş k a b i r i k l i m e g i re rs i n . B u i k l i m d e y ü k s e k d a ğ l a r , n e h i r l e r, r ü z g â r l a r v e y a ğ m u r y a ğ d ı r a n b u l u t l a r g ö r ü r s ü n ; 37 a l tı n , g ü m ü ş , d e ğ e rl i d e ğ e rs i z c e v h e rl e r b u l u rs u n . N e k i, b u ra d a , y e r d e n b i t e n b i r b i t k i y o k t u r . 46 " B u r a d a n g e ç ti k te n s o n r a , g i r e c e ğ i n d i ğ e r b i r i k l i m i s e , b i tk i l e ­ ri n h e r tü rl ü s ü y l e d o p d o l u d u r. B u ra d a s a k l ı s a k s ı z , m e y v e l i m e y ­ v e s i z , to h u m l u to h u m s u z , y e re ta n e il e e k il e n , s e rp i l e n y a d a y e re f i d a n h a l i n d e d i k i l e n h e r t ü r d e n b i tk i l e r v a r d ı r . Y a l n ı z b u r a d a d a h a y v a n y o k t u r . 47 " B u ra d a n s o n ra g i re c e ğ i n ik lim d e is e , b ü tü n h a y v a n l a rı g ö ­ rü rs ü n . Y ü z e n l e r, s ü rü n e n l e r, e m e k l e y e re k y ü rü y e n l e r, u ç a n l a r; e r­ k ek ile d iş in in çif tl e ş m e s iy l e d o ğ a n l a r, y u m u rta d a n çık an lar h ep b u r a d a d ı r l a r . B u r a d a d a s a n a a r k a d a ş l ı k e d e c e k k i m s e y o k t u r . 48 " B u ra d a n d ü n y an ız d a siz in ne v ar y aşad ığ ın ız ne y o k sa bu d ü n y ay a g ö z ü n ü z le ç ı k a rs ı n . g ö rm e k te , S iz in bu k u lağ ın ız la d u y m a k ta s ı n ı z . B u d o ğ u y ö n ü n ü d e a ş tı k ta n s o n ra , g ü n e ş i n ş e y ta ­ n ı n i k i b o y n u z u a r a s ı n d a n d o ğ d u ğ u n u g ö r e c e k s i n . 49 Ç ü n k ü ş e y t a ­ n ı n ik i b o y n u z u v a rd ı r. B ir b o y n u z u u ç a r, b i r b o y n u z u y ü rü r. " Y ü rü y e n b o y n u z , g ö ç e r b i r to p l u l u k tu r. İk i o y m a ğ ı v a rd ı r . B i r i c a n a v a r y a r a t ı l ı ş l ı , d i ğ e r i d e h a y v a n y a ra t ı l ı ş l ı d ı r. B u n l a r ı n i k i ­ s i n i n a r a s ı n d a s ü re k l i b i r d ü ş m a n ' ı k v a r d ı r . B u n l a rı n i k i s i d e d o ğ u ­ n u n s o l u n d a d ı r . 50 " U ç a n ş e y t a n l a r a g e l i n c e , b u n l a r ı n y e r i d o ğ u n u n s a ğ y a n ı d ı r. B u ra d a k i l e r a y n ı c i n s te n y a ra tı l m ı ş v a rl ı k l a r d e ğ i l d i r. B u ra d a k i k i ­ ş il e rin h e m e n h e m e n tü m ü , a y rı a y rı ş a ş ı rtı c ı , g ö rü l m e m i ş b i ç i m ­ l e rd e d i r . " B u ra d a k i l e r, b i z i m b i l d i ğ i m i z v a rl ı k l a rı n ik i y a da üç ya da d ö rd ü n ü n b i l e ş i m i n d e n o l u ş u rl a r. " U ç a n b i r i n s a n y a d a d o m u z b a ş l ı b i r e j d e rh a b i ç i m i n d e o l a ­ b i l e c e k l e ri g i b i , k i m i z a m a n d a , y a r ı m i n s a n y a d a b i r i n s a n ı n te k a y a ğ ı b içim in d e y a d a a v u ç b içim in d e b ir in s a n v b g ib i b ild iğ im iz b i ç i m l e rd e n d ah a e k s ik o l u rl a r. R e s s a m l a r ı n y a p t ı k l a r ı k a rı ş ı k ve t ü r l ü t ü r l ü re s i m l e r i n b u i k l i m d e n a l ı n m ı ş o l m a s ı u z a k b i r o l a s ı l ı k d e ğ i l d i r. 51 "Bu ik lim in y ö n e ti c i s i , b u ra d a b e ş p o s ta y o l u d ü z e n l e m i ş ti r. B u n l a rı a y n ı z a m a n d a ü l k e n i n s i l a h d e p o s u , s i l a h k o r u m a g ö r e v l i ­ s i v e g ü v e n l i k g ö r e v l i s i o l a r a k d a k u l l a n ı r. B u e v r e n d e n k a p ı l a n l a r o r a d a y a k a l a n ı r , t u t s a k e d i l i rl e r. A l m a n t ü m O n d an s o n ra b u b e ş p o s ta , h e r tü rl ü h a b e rl e r, o r a d a a l ı n ı r. h a b e ri v e tu ts a k l a rı k a p ı d a o tu ra n v e b u b e ş p o s ta n ı n ü s tü o l a n k i m s e y e te s l i m bu h a b e rl e ri , k a p a l ı v e m ü h ü rl ü e d e rl e r. B u d a , b i r z a rf i ç i n d e y ö n e ti c i y e s u n u l ­ 38 m ak ü z e re , h a z i n e d a ra g ö tü re re k k a p a l ı v e m ü h ü rl ü m e k tu b u n t u r. G ö r e v i y a l n ı z z a rf ı ta k d i m e d e r. Bu m e m u ru n , b u i ç e ri ğ i h a k k ı n d a h i ç b i r b i l g is i y o k ­ u l a ş tı rm a k tı r. H a z i n e d a r tu ts a k l a rı y a n ı ­ n a a l a r a k b a k a r . H a b e r l e r i s e b a ş k a b i r h a z i n e d a r a g ö n d e r i l i r. S i ­ z in e v re n i n i z d e n tu ts a k e d ile n i n s a n l a r, h ay v an lar ve d i ğ e rl e ri , b u n l a rl a k a rı ş a ra k b u n l a rı n b i ç i m l e ri n i a l ı rl a r v e b u b i ç i m l e rd e tü ­ re rl e r . S iz in e v re n i n i z e g e l e re k h e rk e s i n k an ın ın için e g i re n l e r, k a l p l e ri n e n d e ri n y e rl e ri n e s o k u l a n l a r, b u ik i b o y n u z d a n ç ı k a r g e ­ l i rl e r. " Y ü rü y e n b o y n u z u n i k i o y m a ğ ı n d a n c a n a v a r y a ra t ı l ı ş l ı o l a n ­ l a r, i n s a n ı n b a ş ı n d a n a y r ı l m a z l a r . İ n s a n a b i r s a l d ı rı o l u r s a , h e m e n o n u k ı z d ı rı rl a r, k e n d i s i n i b u s a l d ı r ı y ı s a v m a k ü z e r e h a r e k e t e g e ç i ­ ri r l e r. O nun gözüne ö l d ü rm e y i , göz ç ı k a rm a y ı , k u lak ve b u ru n k e s m e y i v e b e n z e ri k ö tü l ü k l e ri i y i g ö s te ri rl e r. Ö ç a l m a d u y g u s u n u k ı ş k ı rta ra k in s a n ı z u l ü m "Bu boynuzun g ö n lü n d e e tk in l i k v e h a k s ı z l ı k y a p m a y a y ö n e l t i r l e r. h ay v an g ö s te ri r. y a ra tı l ı ş ı n d a o l a n H iç d u rm a d a n o y m a ğ ı is e ona k ö tü in san ın i ş l e ri güzel g ö s t e r m e y e ç a l ı ş ı r l a r. B e ğ e n i l m e y e c e k h a r e k e t l e r i , i s y a n v e g ü n a h ­ l a rı o n a b e ğ e n d i r m e y e u ğ r a ş ı r l a r . O n l a r ı b u g i b i i ş l e re k ı ş k ı rt ı p t e ş ­ v i k e d e r l e r ; k ı z d ı r ı r v e k a n d ı rı rl a r. U ğ r a ş a u ğ r a ş a , s o n u n d a b a ş a r ı ­ y a d a u l a ş ı r l a r . 52 " U çan b o y n u z , in san a g ö z ü y le g ö rm e d i ğ i ş e y l e ri n v a ro l m a ­ d ı k l a rı n ı s ö y l e r , b u n l a r ı t e k z i p e t t i ri r . D o ğ a l y a d a y a p a y n e s n e l e re ta p ı n m a y ı hoş g ö s te ri r. İn s an ın iç k u lağ ın a g iz li g iz li, ö l d ü k te n s o n r a y e n i d e n d i ri l m e n i n , i y i l i ğ e ö d ü l , k ö t ü l ü ğ e c e z a v e r i l m e s i n i n g e r ç e k d ı ş ı o l d u ğ u n u f ı s ı l d a r; e v r e n i n b i r y ö n e t i c i v e y ö n l e n d i ri c i s i o l d u ğ u n u i n k â r e t t i r m e y e ç a l ı ş ı r . 53 " B u y ü rü y e n v e u ç a n b o y n u z l a rd a n ö y l e to p l u l u k l a r v a rd ı r k i, b u n l a r, siz in ik lim in iz in a rk a s ı n d a k i ik lim le k o m şu o l m u ş l a r d ı r. B u n l a r, m e l e k l e r i n n i t e l i k l e r i y l e n i t e l e n m i ş l e r d i r . Y e r y ü z ü m e l e k l e ­ ri t a r a f ı n d a n i m a r e d i l e n b i r y e r d e b u l u n u r l a r . Ş e y t a n m rın d a n az g ın lık la­ k u r t u l m u ş , m e l e k l e ri n r u h s a l n i t e l i k l e ri n i g i y m i ş l e rd i r. İ n ­ s a n l a rl a d ü ş ü p k a l k t ı k l a rı z a m a n o n l a r ı ş a ş ı r t m a y a , y o l d a n ç ı k a r­ m a y a d e ğ i l , a rı n m a l a rı n a y a rd ı m e t m e y e ç a l ı ş ı r l a r. B u t o p l u l u k l a r hem g ö z e g ö r ü n m e z l e r , h e m d e i s t e k l e rl e d o l u d u r l a r . 54 " H e r h a n g i b i r k i m s e , b u i k i b o y n u z i k l i m i n i g e ç e r e k i l e rl e rs e , m e l e k l e r i n i k l i m l e ri n e g i re r. M e l e k l e r i k l i m i n i n y e r y ü z ü n e b i t i ş i k o l a n b ö l ü m ü n d e y e r y ü z ü m e l e k l e ri o t u r u r l a r . B u n l a r d a i k i t o p l u ­ l u k t u rl a r. 39 " B u to p l u l u k l a n n b i ri s a ğ d a d ı r. B u n l a r b il ici v e b u y u ru c u d u r­ l a r. " D i ğ e r i s o l d a d ı r. B u n l a r d a b u y r u k a l ı c ı v e y e ri n e g e ti ri c i l e r­ d i r. " B u t o p l u l u k l a n n h e r i k i s i d e c i n v e i n s a n i k l i m l e ri n i n d e r i n ­ l i k l e ri n e i n e b i l i r ; g ö ğ ü n e n y ü k s e k y e r l e r i n e ç ı k a b i l i rl e r. 55 " H a f a z a v e K â t i b i n ' i n 56 b u n l a r d a n o l d u k l a n n ı s ö y l e y e n l e r v a r ­ d ı r. B u n l a r d a n s a ğ d a o t u r a n v e b u y u r u c u o l a n b i r t o p l u l u k y a z d ı ­ rı r. S o l d a o t u r a n v e a l ı c ı o l a n t o p l u l u k i s e y a z a r . " Y e ry ü z ü m e l e k l e ri n i n b u l u n d u k l a rı y e rd e n g e ç m e y i b a ş a ra n k i m s e , k e n d i n i g ö ğ ü n a l t ı n d a b u l u r. O r a d a y a r a t ı l m ı ş l a r ı n e n e s k i ­ l e ri n i g ö r ü r . O n l a r ı n , b u y r u ğ u n a b o y u n e ğ i l e n b i r y ö n e t i c i l e r i v a r ­ d ı r. B u u f k u n i l k a ş a m a s ı , d e r e c e l e r i n i y ü k s e l t e n , k e n d i l e ri n i y ü c e y ö n e ti c i l e ri n e y a k l a ş tı ra n i ş l e rl e u ğ ra ş a n h i z m e tç i l e rl e d o l u d u r. B u n l a r t e m i z , a r ı n m ı ş k i m s e l e rd i r. Y e m e v e i ç m e i s t e k l e ri , e rk e k l i k v e d i ş i l i k tu tk u l a rı y o k tu r. A ra l a rı n d a n e z u l ü m , n e ç e k e m e z l i k , n e d e t e m b e l l i k v a r d ı r . B u r a n ı n v a r o ş l a r ı n ı i m a r e t m e k l e g ö re v l i d i rl e r. U y g a rd ı rl a r. K e n tl e r, s a ğ l a m k ö ş k l e r v e g ü z e l y a p ı l a rd a o tu ru rl a r. B u ra n ı n to p ra ğ ı s iz in ü l k e n i n to p ra ğ ı n a b e n z e m e z . S iz in to p ra ğ ı ­ n ız a g ü z e lce b e n z e m e y e ce k b içim d e , to p ra ğ ı c a m , y a k u t v e b e n z e rl e ri n d e n h am u r e d i l m i ş t i r. B u ra n ı n ö m ü rl ü o ld u ğ u d a ö m ü r l e r i u z u n d u r . B u n l a rı n e c e l l e ri e rt e l e n m i ş t i r. E n u z u n v e u z a k b i r s ü r e d e n ö n c e ö l m e z l e r. B u n la­ g ib i, b u ra d a y a ş a y a n l a rı n rı n t e k g ö r e v l e r i , t a m d ah a u z u n b i r b o y u n e ğ i ş i ç i n d e v a ro ş l a rı i m a r e tm e k ­ t i r. 57 " B u n l a rd a n s o n ra y ö n e ti c i l e ri n e d a h a y a k ı n o l a n , o n u n l a d a h a ço k g ö rü ş e n b i r to p l u l u k g e l i r. B u n l a r y ö n e t i c i n i n m e clis in d e ve o n u n h i z m e ti n d e b u l u n u rl a r. " B u n l a r, i ş y a p m a k ta n v e iş y a p m a d e re c e s i n d e b u l u n m a k ta n k o ru n m u ş , iş g ö rm e k te n y ü k s e k tu tu l m u ş l a rd ı r. Y ö n e ti c i n i n h u z u ru n d a d ı rl a r; o n u n ç e v r e s i n i k u ş a t m ı ş l a r d ı r . S ü re k l i o n u n yüzünü g ö r e r e k m u t l u o l u r l a r ; b u m u t l u l u ğ a h e r z a m a n e re rl e r. K e n d i l e ri i n c e v e g ü z e l d i r l e r . Z i h i n l e r i a ç ı k v e p a rl a k t ı r. E n i n c e i ş a r e t l e r o n ­ l a r i ç i n y e t e r l i d i r . G ö r ü n ü ş l e r i g ö z a l ı c ı d ı r. İ n s a n ı n i s t e m i n i y a ğ m a ­ l a y a n ta m v e y e t k i n b i r g ü z e l l i k l e ri v a r d ı r . B u n l a r ı n h e r b i r i n i n b e ­ l i rl i b i r s ı n ı r ı , b e l i rl i b i r y e r i , b e l i r l e n m i ş b i r m a k a m v a rd ı r . H i ç b i r i k e n d i m a k a m ve d e re c e s i v e d e re c e s i n i a ş m a z . B u k o n u d a a ra ­ l a rı n d a b i r d ü ş m a n l ı k d a g ö rü l m e z . Ç ü n k ü b u n l a rd a n a l t d e re c e d e b u l u n a n , k e n d i n i n ü s tü n d e k i n i n y ü k s e k l i ğ i n e v e k e n d i n i n d e re c e ­ 40 s i n i n o n a g ö r e a l t d ü z e y d e o l d u ğ u n a i n a n ı r . 58 " B i r d e b u n l a rı n y ö n e t i c i y e e n y a k ı n o l a n ı v a rd ı r. B u , ö te k i l e ­ ri n a ta s ı , ö te k i l e r b u n u n o ğ u l l a n v e to ru n l a rı d ı r; y ö n e ti c i n i n s ö z l e ­ ri n i v e b u y r u k l a r ı n ı o n u n a r a c ı l ı ğ ı y l a a l ı rl a r. " B u n l a rı n ş a ş ı l a c a k d u ru m l a rı v a rd ı r. B u n l a rd a y a ş l a n m a , b i z l e r d e o l d u ğ u g i b i ç a r ç a b u k d e ğ i l d i r . B u n l a rı n a t a l a r ı k e n d i l e r i n d e n d ah a ha esk i o l m a l a rı n a k a rş ı n , g ü ç b ak ım ın d an d a h a e k s i k s i z d i r l e r. K e n d i l e r i d e d i rl e r. B u n l a r ı n tü m ü o ğ u l l a rı n d a n d ah a o rt a l ı k t a d ı r. B i r e v e b a r k a y e tk i n , genç ve d a­ g ü z el­ g e re k s i n i m duy­ m a z l a r . 59 " Y ö n e ti c i l e ri is e b u n l a rı n k a t k a t ü s t ü n d e b i r y ü k s e k l i k te d i r. B u n u b i r a s l a , k ö k e b a ğ l a y a n h a t a e d e r. O n u ö v e b i l e c e ğ i m , n i t e l i k ­ l e ri n i s a y a b i l e c e ğ i m s a n a n s a ç m a l a r . O , k e n d i n i n i t e l e y e n l e r i n n i t e ­ l e m e l e ri n d e n y o lu n a ü s tü n d ü r. b a ş v u ra n l a r d a O nu bu a n l a tm a d a b e n z e tm e ve b e n z e tm e ve ö rn e k l e m e ö rn e k l e m e l e ri y l e o n d an u z a k l a ş ı rl a r. " O n u n o r g a n l a r ı n ı n b i r b i r i n d e n f a rk ı y o k t u r. O r g a n l a r ı b i rb i ­ ri n d e n a y rı d e ğ i l d i r. O n u n g ü z e l l i ğ i n i g ö s te rm e s i b a k ı m ı n d a n k e n ­ d is i tü m b i r y ü z d ü r. C ö m e rtl i ğ i , e l i a çık l ı ğ ı b a k ı m ı n d a n b ü tü n b ir e l d i r. O n u n g ü z e l l i ğ i , b ü t ü n g ü z e l l i k l e ri y o k e d e r. O n u n c ö m e r t l i ğ i b ü t ü n e l i a ç ı k l ı k l a rı h i ç d ü z e y i n e i n d i r i r . B u y ö n e t i c i n i n ç e v r e s i n d e b u l u n a n l a rd a n h e rh a n g i b i ri s i , b i r a n için k e n d is in i iy ice g ö rm e k i s t e s e , d e h ş e t e d ü ş e r e k k a m a ş a n g ö z l e r i n i k a p a m a k z o r u n d a k a l ı r. O n a b a k m a d a n ö n c e g ö z l e r i ç a l ı n a c a k , k a p ı l a c a k o l u r. O n u n k e n d i g ü z e l l i ğ i , g ü z e l l i ğ i n i n p e rd e s i ; d ı ş ta g ö rü n m e s i , o n u n i ç te k a l m a s ı ­ n ı n n e d e n i o l m u ş t u r . A ç ı ğ a ç ı k m a s ı , g i z l e n m e s i n i g e re k t i rm i ş t i r. " T ı p k ı g ü n e ş g i b i ... İ n c e b i r b u l u t p e rd e s i a rk a s ı n a g i rd i ğ i z a ­ m a n g ö rü l e b i l i r . A m a k e n d i s i n i p e r d e s i z o l a r a k g ö s t e r e c e k o l u r s a , g ö r ü l e m e z . I ş ı ğ ı , k e n d i ı ş ı ğ ı n a p e r d e o l u r. "Bu sö z y ö n e ti c i n i n , g ü z e l l i ğ i n i , k e n d i a d a m l a rı n d a n k o n u su d e ğ i l d i r. K en d is in in g ü z e llik ve k ısk an m ası p a rl a k l ı ğ ı n ı m e z l i k e tm e z . O , g ü z e l l i ğ i n i g ö s te ri y o rs a d a , k i m s e d e o n u g ö s te rg ö rm e g ü c ü y o k t u r. "O c ö m e r t t i r , v e rg i l i d i r, b e re k e t l e n d i ri c i d i r. O n u n b a ğ ı ş l a r ı g e ­ n i ş , c ö m e rtl i ğ i i ç i n e a l ı r. O n u n s ın ırs ız d ır. O nun c ö m e rtl i k ve e l i a ç ı k l ı ğ ı h e rk e s i k a p ı s ı h e r k e s e a ç ı k t ı r, h i ç k i m s e y i g e ri ç e v i r m e z . O n u n g ü z e l l i ğ i n d e n b i r p ı rı l t ı g ö r e n , g ö z ü n ü o n d a n a y ı r a m a z . " B u r a d a n k u r t u l u p o n a g i d e b i l e n k i m i s a y ı l ı k i m s e l e r o l a b i l i r. Y ö n e ti c i o n l a rı , s iz in i k l im in iz in m a l l a rı n ı h i ç e i n d i re n b a ğ ı ş l a rı y l a 41 k a rş ı l a r. B u n l a r, o n u n y an ın d an d ö n d ü k l e ri z a m a n , s a y g ı n l ı k k a­ z a n m ı ş o l a ra k d ö n e rl e r." H a y b in Y a k z a n e k le d i: " E ğ e r s e n i a y d ı n l a tm a k am acıy la s ö y le d iğ im bu s ö z l e r, b e n i o n a y a k ı n l a ş tı rm a m ı ş o l s a y d ı , o n u n l a i l g i m , s e n i n l e b i r çi f t s ö z e t­ m e m i b i l e e n g e l l e rd i . " İ s te rs e n a rk a m d a n g e l ... S e n i o n a g ö tü re y i m ..." N o tl a r 1 1 1 7 4 'te İb n A z ra ta ra f ın d a n İb ra n ic e y e y a p ıla n m a n z u m ç e v iri 1 7 3 6 'd a İsta n ­ b u l'd a b a s ıld ı. Bu n d a n b a ş k a , d ü z y a z ı b iç im in d e de İb ra n ic e y e ç e v rile re k 1 8 8 6 'd a P. D . K a u f m a n t ta ra f ın d a n B e r lin 'd e y a y ım la n d ı. 111 0'd a ö le n ş a ir İb n e l- H e b a riy e ta ra f ın d a n A ra p ç a o la ra k şiirle ştirild i. İle riy e d o ğ ru k o n u la n a ç ık la m a v e a ç ım la m a la r İb n Sin a 'n ın ö ğ re n c ile rin d e n , ü s ta d ın d a n ik i y ıl so n ra ö le n İb n Z ila 'n ın H ay bin Y akz an a ç ım la m a s ın d a n a lın ­ m ıştır. Bu a ç ım la m a A y as o f y a K ü tü p h a n e s i'n d e 2 4 5 6 s a y ılı m e c m u a iç in d e v a r­ d ır. Ü n iv e rs ite K ü tü p h a n e s i'n d e , H e k im b a ş ı M u s ta f a Be h ç e t E f e n d i'n in y a z ıs ıy ­ la 1 4 5 8 s a y ılı m e c m u a d a d a b u lu n m a k ta d ır . M e h re n 'in 1 8 8 9 ,1 8 9 1 v e 1 8 9 9 y ılla ­ rın d a f a s ik ü lle r h a lin d e L e id e n 'd e b a s tırd ığ ı İb n Sin a e s e rle rin in b irin c i f asik ü lü n ü H ay bin Y akz an o lu ştu ru r. ^ Be d e n d e b u lu n d u ğ u v e a k li iş le ri d ü ş ü n m e y e y ü k s e lm e d iğ i z a m an . ^ B e d e n d e k i s e z g i, im g e le m g ib i iç v e d ış g ü ç v e d u y u lar. ^ A k li iş le ri d ü ş ü n m e y e . 5 Etk in ak ıl. ( İb n Sin a , b ir M u te z ili ile a ra s ın d a k az a v e k a d e r h a k k ın d a g e ç e n ta rtış m a y ı a n ­ la ttığ ı R isale t ü ' l- K ade r y a p ıtın ın b a ş k ıs m ın d a d a m a d d i b ir k iş ilik v e rd iğ i b ir ih ­ tiy a ra H a y b in Y a k z an d er. E l- C ü m an e t ü ' l- llah iy e [III. A h m e t K ü tü p h a n e s i, 3 355] a d lı y a p ıtın d a d a H a y b in Y a k z a n 'ın , v a rlık k a y n a ğ ın d a n ilk ç ık a n " a k ıl " o ld u ­ ğ u n u sö y le m e k te d ir. - M .Ş.Y .) ^ İn sa n ın a k lı ile e tk in ak ıl a ra s ın d a k i iliş k iy e v e in s a n a k im ın e tk in a k ılla b irle ş e re k g iz ilg ü ç lü k te n e d im s e lliğ e ç ık m a e ğ ilim in e işare ttir. İn s a n a k lı, e tk in ak ılla b irle ş ip o n d a n ış ık a la ra k g iz ilg ü ç lü k te n e d im s e lliğ e g e ç e r. Bu d a e tk in ak la y ö ­ n e lm e k v e o n u n y a n m a d o ğ ru y ü k s e lm e k le o lu r. İn sa n a k lı b a ş la n g ıç ta a n c a k iç v e d ış d u y u la rın y a rd ım ıy la e tk in a k ılla b irle ş e b ile c e ğ in d e n , b u n la r a m a ç la n a ­ ra k " a rk a d a ş la rım la y a n ın a d o ğ ru g ittik " d e n ilm iştir. ^ E tk in a k lın ış ık v e v e rg ile rin i a lm a y e te n e ğ in d e k i k im s e n in y e te n e ğ i y e tk in le ş in ­ c e , o n a ta m o la ra k y ö n e lin c e , e tk in a k lın v e rg ile rin in h e m e n o n u o lg u n la ş tıra c a ­ ğ ın a , y e tk in le ş tire c e ğ in e v e o n u g iz ilg ü ç lü k te n e d im s e lliğ e ç ık a ra c a ğ ın a , ç ık a r­ d ığ ın a işare ttir. ® V a rlığ ın ın k e n d iliğ in d e n o lm a d ığ ım g ö ste rir. ^ K e n d is in in s o y u t a k ıl o ld u ğ u n u a n la tm ak tad ır. ^ K u ts a l a k li e v re n . ^ V a rlık s ıra la m a s ın d a k e n d isin in altın d a o la n v a rlık la rı b ilm e k . 42 42 Bu b ilm e v e ö ğ re n m e n in s ın ırı, k e n d is in in ü s tü n d e b u lu n a n a k ılla rı, b u a k ılla r a ra c ılığ ıy la ilk ilk e v e n e d e n i b ilm e iste ğ i. 13 D ü ş ü n m e s in in k e n d i ö z ü n d e n g e lm e d iğ in i, d ü ş ü n c e le rin in ilk ilk e d e n g e ld iğ in i a n latm ak ta d ır. 14 Bu , e tk in a k lın y a d a ilk a k lın b ilg is in in z a m a n s a l o lm a d ığ ın a , b u b ilg in in a ş a ­ m a lı o la ra k ö ğ re n ilm e y ip b ir a n d a e ld e e d ild iğ in e işare ttir. 15 Fe ra se t b ilim i ( fiz y o n o m i) ile m a n tığ ı k a s t e tm e k te d ir. Ç ü n k ü b u n la rın ik is iy le d e b ilin e n le rd e n b ilin m e y e n le re g e ç ilir; b ilin e n le r y a rd ım ıy la b ilin m e y e n le r e ld e e d ilir. 16 M a n tık la y a la n g e rç e k te n , d o ğ ru e ğ rid e n a y ır t e d ile re k d ü ş ü n c e , d a v ra n ış v e h a ­ re k e tle r d ü z e ltild iğ i g ib i, b u b ilim d e n e d in ile n b ilg i ö lç ü s ü n d e in a n ç v e e d im le r d e d ü z e ltilir. İn a n ç ta d o ğ ru lu k , e d im d e g e rç e ğ e u y g u n lu k b u b ilim d e k i b ilg i o ra n ın d a g e rç e k le şir. 12 İn sa n ın , a ld ığ ı iy i e ğ itim y a rd ım ıy la e rd e m k a z a n m a y a y e te n e k li d u ru m a g e l­ m e s in e , k ö tü e ğ itim n e d e n iy le d e a ş a ğ ı d ü ş m e te h lik e sin e işare ttir. Y a ra tılış ta n g e le n h u y la r, b ilg i v e b ilim le re k a rşı d o ğ a l v e y a ra tılış ta n y e te n e k tir. So n ra d a n o rta y a ç ık a n h u y la r d a m a n tık y a rd ım ıy la k a z a n ıla n , e d in e b ile n g ü ç le rd ir. 48 A rk a d a ş la rla in s a n d a n , in s a n ın a k lın d a n a y rılm a y a n , in s a n ın a k im a a y k ırı h a re ­ k e tle rd e b u lu n a n d u y u v e b e d e n s e l g ü ç le r a n latılm ış tır. A k ıl, b u n la rd a n d o la y ı h a re k e tle rin d e ta m o la ra k ö z g ü r k a la m a z . Ö rn e ğ in im g e g ü c ü , a k ıl g ü c ü n ü k e n ­ d i re n g in e b o y ar. A k ıl, s ırf a k ıl o la ra k h a re k e t e d e m e z . Bu g ü ç le r, a k lın b a ş ın a d e rtle r a ç a r; o n u y o lu n d a n s ap tırırla r. A k ıl, b e d e n s e l g ü ç le rin o rta y a ç ık a rd ığ ı k a rış ık lık ta n a n c a k b ilim s e l v e k ılg ıs a l f e ls e f e d e n y a rd ım a la ra k k u rtu lab ilir. 49 Bu c ü m le le rle im g e le m ta n ım la n m a k ta , a ç ık la n m a k ta d ır. Bu g ü ç ik i şe y i b irb iri­ n e b e n z e te re k , a ra la rın d a b ir ilg i v e b a ğ b u lu r. Ö rn e ğ in b e d e n d e b e lire n a te şi k ır m ız ıy a , k ö tü b ir a n la m ı d ış d ü n y a d a k i ç irk in b ir h a y v a n a b e n z e tir. Bu n la r a ra sın d a ak li b ir b a ğ o lu p o lm a m a s ın a b a k m a z . Bu n e d e n le , h a b e rle ri o lg u la ra , d ış g e rç e k liğ e u y m a z . Bu n u n la b irlik te b u g ü ç , a k lın d u y u lu rla n v e d u y u lu rla n n d u ru m la n n ı a lg ıla m a s ın a y a rd ım e d e r. A k ıl d u y u lu rla r h a k k ın d a b u n d a n a l­ d ığ ı b ilg iy e g ö re h a re k e t e d e r. E ğ e r a k ıl, b u g ü c ü n ş a ş ırtm a la n n d a n k e n d in i s ıy ı­ ra b ile c e k k a d a r g ü ç k az an ır, k e n d in e ö z g ü g ü c ü b u n u n e lin d e n k u rta ra c a k o lu r­ sa , te h lik e le rin d e n k u rtu lu r. A m a k e n d in e ö z g ü g ü c ü ta m o la ra k e ld e e d e c e k d e n li g ü ç le n e m e z s e , ş a ş ırır k alır. Bu d e re c e d e n a ş a ğ ı k a la c a k o lu rs a , im g e le m in v e rd iğ i e ğ rile ri d o ğ ru , y a la n la rı g e rç e k s a n m a d ü z e y s iz liğ in e d ü şe r. 2 8 Bu ra y a k a d a r o la n c ü m le le rle ö f k e g ü c ü a n latılm ış tır. 24 Bu c ü m le le rle k ö s n ü g ü c ü o lu m s u z la n m ış tır . 2 2 Bu ra y a k a d a r o la n c ü m le le rd e in s a n ın a k ıl g ü c ü n ü n d iğ e r d u y u v e g ü ç le rle ö lü n c e y e d e ğ in b irlik te b u lu n a c a ğ ı, ö lü m d e n ö n c e b u n la rın b irb irin d e n a y rıla ­ m a y a c a k la rı, ö lü m d e n ö n c e b u n la rd a n k u rtu lu p k e n d i e v re n in e g id e m e y e c e ğ i iç in a k lın , k u rtu lm a z a m a n ı g e lin c e y e k a d a r o n la ra y e n ik d ü ş m e y e re k ü s tü n lü ­ ğ ü e lin d e tu tm a s ı ö ğ ü tle n iy o r. 2 3 Ö f k e v e k ö s n ü g ü ç le rin i b irb irin e k ırd ır m a k , b u y o lla ik isin i d e e tk isiz d u ru m a g e tire re k te h lik e le rin d e n k u rtu lm a k ö ğ ü tle n iy o r. Se rt b a ş lı o la n ö f k e g ü c ü , b o ş ­ b o ğ a z o la n k ö s n ü g ü c ü n e s a ld ırtıla ra k b u n u n b o ş b o ğ a z lığ ı a z a ltıld ığ ı g ib i, ö f k e g ü c ü n ü n d e s e rt b a ş lılığ ı a z a ltıla ra k te h lik e le ris a v u lm u ş o lu r, k ö s n ü llü ğ ü b a s k ın o la n in s a n la r a ğ ır b a ş lılık la rın ı, o n u rla rın ı k o ru y a m a z la r. Bu d u ru m d a o la n la r ö f k e g ü c ü n d e n y a rd ım alm a lıd ırla r. Bu n u n y u m u şa k lığ ı, ö f k e g ü c ü n ü n s e rt b a ş ­ lılığ ıy la d e n g e le n m e lid ir. 43 Ö f k e v e ö ç g ü c ü n ü n ü s tü n g e lm e s i d u ru m u n d a o rta y a ç ık a c a k e ğ ilm e m e , k e n d i­ n i b e ğ e n m e v e b ü y ü k le n m e d e k ö s n ü g ü c ü y le g id e rilm e li, b u n d a k i s e rtlik o n u n la y u m u şa tılm a lıd ır. 2 4 Bu ra y a k a d a r o la n c ü m le le rle se z g i g ü c ü a n la tılm ış ; b u n u n v e rd iğ i h a b e rle rin m a n tık ç a d o ğ ru la n m a d a n k a b u l e d ilm e m e s i ö ğ ü tle n m iştir. 25 Bu ra y a k a d a r d u y u v e g ü ç le rin e tk in a k ıl ta ra f ın d a n g ö s te rile n y o lla y ö n e tild ik ­ le ri, e tk in a k im ö n e rile riy le h a re k e t e d ild iğ i an latılıy o r. 26 Bu ra y a k a d a r o la n c ü m le le rd e ş u n la r d ile g e tirilm iş tir: İn sa n ın h a y a tta ik e n e t­ k in ak ıl g ib i y e tk in lik k a z a n m a s ı, o n u n g ib i b e d e n s e l e k s ik lik le rd e n u z a k , s a f ak ıl k e s ilm e s i, g ü ç lü k ç e k m e d e n h e r şe y i b ilm e s i m ü m k ü n d e ğ ild ir. İn sa n ın , h a ­ y a tın ın b e lirle n m iş s ü re s in i u z a tm a y a d a k ıs a ltm a g ü c ü d e y o k tu r. Bu n e d e n le y a ş ıy o rk e n , a n c a k b e d e n s e l e k s ik lik le rd e n tü m ü y le s ıy rılm ış b u lu n m a y a n d ü ­ ş ü n c e le rle y e tin m e k z o ru n d a d ır. A y rıc a b u d ü ş ü n c e le rin s a f a n la m d a a k li n ite ­ lik le ri k a z a n m a s ı, a k lilik le b irle ş m e s i d e sü re k li d e ğ ild ir. Bir a n a k lilik le b irle ş ir­ se , d iğ e r b ir a n d a a k lilik te n k o p a ra k b e d e n s e l g ü ç le rle k arışır. 2 2 Bu ra y a k a d a r o la n c ü m le le rle in s a n ın e tk in a k ıl a ra c ılığ ıy la k a z a n a b ile c e ğ i b ilg i v e y e tk in lik an latılıy o r. M a d d i o la n d o ğ a l v a rlık la rd a n o lu ş a n y e ry ü z ü n d e k i b irin c i sın ır, ö z d e k ( he y u la ) ile b iç im d e n o lu ş a n c is im le r, g e n e llik le g ö z ü m ü z le g ö rd ü ğ ü m ü z , e lim iz le tu ttu ­ ğ u m u z şe y le rd ir. Bu n la r, d o ğ a l b ilim le rin k o n u la n d ır. B u n la rın ö z v e g e rç e k lik ­ le ri, b u b ilim le r a ra c ılığ ıy la b ilin m iş , ö ğ re n ilm iş tir. M a ğ rib in a rk a s ın d a k i s ın ır ile ö z d e k k a s te d ilm iştir. Bu , d o ğ a l c is im le rin a s ılla rın ı, tö z le rin i o lu ştu ru r. D o ğ u y ö n ü n d e k i s ın ırla d a ö z d e ğ in a ld ığ ı b iç im le r an la tılm a k ta d ır. Bu ö z d e k v e b iç im in ö z v e g e rç e k liğ i in s a n a g iz li k alm ış tır. B u n la rı ç o k az in s a n b ile b ilir. Bu k o n u d a y a ln ız y a ra tılış ta n g e le n g ü ç le r y e te rli d e ğ ild ir, k a z a n ılm ış g ü ç le r d e g e ­ re k lid ir. 28 D u rg u n h a y a t p ın a rı ile m a n tık y a rd ım ıy la e ld e e d ile n , m a n tık la iliş k ili o la n g e rç e k b ilg i y a d a g e rç e k le r b ilg is i a n la tılıy o r. İn sa n ın d ü ş ü n m e v e a k ıl y ü rü tm e g ü c ü n e iş le rlik v e re n , v a ro lu ş u ö ğ re n m e g ü c ü k a z a n d ıra n b u m a n tık , iy i b iç im ­ d e ö ğ re n ilirs e , in s a n a , v a rlık la rın h e r tü rü h a k k ın d a k o la y c a b ilg i v e rir. İn sa n ı g e n e l b ilg is iz lik d e n iz in d e n k u rta rır, b ilg in in e n y ü k s e k d e re c e s i o la n k e s in b il­ g iy e y ü k s e lm e y i k o la y la ş tırır, b u g ü ç , y a k a s ın ı k u ş k u la rd a n s ıy ıra c a ğ ı iç in in s a ­ n ı, b ilg is iz lik v e s a p k ın lığ a b a ğ lı k a ra n lık la ra d ü ş m e k te n k u rta n r. 29 K u tu p la rd a k i k a ra n lık la rla , in san a iliş e n k u ş k u v e ş a ş k ın lık la r; k u tu p la d a in s a ­ n ın n e f s i a n la tılm ış tır. K u tu p la ra y ılın b e lli b ir z a m a n ın d a b ir k e z g ü n e ş d o ğ m a ­ sı, a k im k u şk u la rı g id e re c e k k a d a r g ü ç k a z a n m a s ın ın , g e rç e ğ i, g e rç e k liğ i g ö rm e ­ s in in h e r z a m a n m ü m k ü n o la m a y a c a ğ ın ı d ile g e tirir. K u ş k u k a ra n lık la rın ın iç i­ n e d a la n la r, k u ş k u la n g id e rm e k iç in ta rtış m a v e a ra ş tırm a d a n g e ri d u rm a y a n la r, s o n u n d a y e te n e k li o ld u k la rı y e tk in liğ e u la şır, b ilg in in ış ık la rıy la a y d ın la n ırlar. Bu ra d a ilk g ö rü le c e k şey , b ilg i e d in m e y e y e te n e k li ö z d e k s e l a k la y a rd ım e d e n , f e y z in i g ü rü l g ü rü l a k ıta n b ilg i p m a n d ır. Bu p ın a rd a y ık a n a ra k b ilg is iz lik k irin ­ d e n a rın an la r, b ilg is iz liğ in ü s tü n e ç ık a rlar. Bilg is iz lik o n la n a lt e d e m e z ; b ilg i v e m a n tık y a rd ım ıy la y ü k s e k b ilg i te p e le rin e h iç b ir z o rlu k la k a rş ıla ş m a d a n ç ık a r­ lar. Bu k im s e le r, n e s n e le rin g e rç e k lik le rin i, v a rlık la rın ö z v e k ö k le rin i k av rar, ö z ­ d e k v e b iç im d ü n y a sın a g ire rle r. 8 0 " G ü n e ş in b a ttığ ı y e re v ard ı. O ra d a g ü n e ş i s a n k i s ıc a k , s iy a h ç a m u rlu b ir p ın a r iç in e b a ta rk e n b u ld u ." M e v akib 'in b u ç e v irisi, " a y n ın h a m ie tin " o k u n u ş u n a g ö ­ red ir. Biz im m e tn im iz d e o ld u ğ u g ib i " a y n ı h a m ie " o k u n u şu n a g ö re , " G ü n e ş i b ir sıc a k p ın a r iç in e b a ta r b u ld u " d e m e k g e re k ir. - 44 M .Ş.Y . 31 Bu ra y a k a d a r o la n c ü m le le rle c is im le rin a s lı v e tö z ü o la n , c is im le ri o lu ş tu ra n ö z d e k le r d ü n y a s ın d a n s ö z e d ilm iş; ö z d e k , g ü n e ş in iç in e b a ttığ ı s ıc a k v e k ız g ın d e ­ n iz e b e n z e tilm iştir. (Ç ü n k ü b iç im , b u ö z d e ğ e g ire r.) Bu d e n iz in y a rd ım a ld ığ ı g e n iş v e h a ra p ik lim le d e e v re n i o lu ş tu ra n A y a ltı e v re n d e , D ü n y a 'd a o la n v e ö le n , y a p ıla n v e y ık ıla n h e r ş e y i a n la tm ış tır. Bu ik lim in b a y ın d ırlığ ın ın d ış a rıd a n g e le n y a b a n c ıla rd a n o lm a s ı d a , c is im le rin ö z d e k te n a y n o la n b iç im le o lu ş m a k ta v e b irle ş m e k te o lm alarıd ır. Bu s o y u t ö z d e ğ e , b iç im v e ric i T a n n 'd a n ( v ah ib ü ’s- su v e r ) g e le n b iç im b ir ış ık o ld u ğ u n d a n , s o y u t ö z d e k b u n la rla b iç im k a z a n d ığ ın ­ d a n , h e r b iç im v e f o rm b a ğ la y a n c is im b ir ış ık p ırıltıs ı b u lm u ş , b ir ış ık p ırıltıs ı o lm u ş o lu r. Bu ö z d e k v e b iç im d ü n y a s ın d a o lm a v e ö lm e sü re k li b irb irin i iz le d i­ ğ i iç in , b u ra s ı o t v e o c a k tu tm az . Ö z d e ğ e g e le n b iç im le r s a b it k a lm a y a ra k s ü re k ­ li d e ğ iş ir; o lu ş v e b o z u lu ş ( kev n ü fe s ad ) b irb irin i iz le r. B irb irin e a y k ırı o la n , h a tta b irb irin e k a rş ıt o la n ş e y le r b irb irin in y e rin i tu ta r, b irb irin in y e rin e g e lirle r. İn s a n b iç im i ö z d e ğ e y a k la ş ırs a , h e rk e s in k e n d in e ö z g ü b iç im v e fo rm u ile tü m in s a n la r a ra s ın d a o rta k o la n b iç im v e f o rm o lu şu r. " Y a b a n c ı ö rtü le r" ile b u b iç im v e f o rm la r a n la tılm a k is te n m iştir. 3 2 Bu c ü m le d e in s a n lık a ş a m a s ıy la ö z d e k a ra s ın d a k i m a d e n , b itk i v e h a y v a n d ü n ­ y a la rı a n la tılm ış tır. 3 3 Bu ra y a k a d a r o la n c ü m le le rle b iz im D ü n y a 'm ız m ü z e rin d e k i A y 'd a n b a ş la y a ra k d o k u z u n c u f e le k o la n A tla s G ö ğ ü 'n e k a d a r b ü tü n g ö k c is im le ri a n la tılm ak tad ır. Bu g ö k c is im le ri e v re n i d e b iz im d ü n y a m ız g ib i ö z d e k te n v e ö z d e ğ e iliş e n b i­ ç im d e n o lu ş u y o r, b u e v re n d e k i ö z d e k le r d e b iç im ış ığ ın ı b iç im v e ric i a k li b ir d o ­ ğ a d a n a lıy o rs a d a, b u ra d a k i b iç im le rd e d e ğ işm e , b irb irin in y e rin i a lm a y o k tu r. 3^ Bu n d a n a m a ç A y 'd ır. Bu ra h a lk ın ın k ü ç ü k g ö v d e li o lm a s ıy la A y 'ın D ü n y a 'd a n k ü ç ü k o ld u ğ u b e lirtilm e k iste n ilm iş ; h a re k e t ç a b u k lu ğ u y la d a a y ın d ö n ü ş ü n ü az z a m a n d a ta m a m la d ığ ı an la tılm ış tır. B u n u n se k iz k e n ti ile se k iz h a re k e ti, b u se ­ k iz h a re k e tle d e A y 'ın a la n ın ın b ö lü n d ü ğ ü s e k iz b ö lü m a n la tılm ış tır. (A y n n tı iç in e s k i g ö k b ilim k ita p la rın a b a k ın ız . - M .Ş.Y . 3 3 Y ıld ız la ra b a k a ra k y e ry ü z ü n d e n e o lu p n e o lm a y a c a ğ ın ı b ilm e . - M .Ş.Y . 3 6 N ey rin c at , Fa rsç a n ir e n g s ö z c ü ğ ü n ü n A ra p la rc a A ra p ç a la ş tırılm ış ç o ğ u lu d u r. N ire n g h ile , e f su n , tılsım v e s im y a an la m la rın d a d ır. İb n Sin a 'n ın n e y rin c a ta ilişk in b ir k ita p ç ığ ı v ard ır. - M .Ş.Y . 3 2 Bu n u n la U ta rid a n la tılm a k ta v e b u n u n A y 'd a n d a h a a ğ ır h a re k e tli o ld u ğ u s ö y ­ le n m e k te d ir. Bu n u n k e n tle rin in d o k u z o lm a s ı d a A y 'd a s ö y le n ild iğ i g ib id ir. ( Biz d e ş u n u e k le y e lim k i, e s k i Y u n a n lıla rın Erm iş , H e rm iş v e R o m a lıla rın M e r­ k ü r d e d ik le ri b u im g e s e l ta n rı, te m e ld e tic a re t ta n n s ıy d ı. T ic are t a d a m la rı, m a lla ­ rın a m ü şte ri ç e k m e k iç in , ç o ğ u n lu k la y a la n v e h ile y e s a p tık la rın d a n , b u n d a b a ­ ş arı d a iy i k o n u ş m a y a b a ğ lı o ld u ğ u n d a n U ta rid 'e a y n ı z a m a n d a k o n u ş m a , y a z ­ m a v e b u n la ra b e n z e y e n y a d a b e n z e m e y e n işle r d e d a y an d ırılm ış tır. - M .Ş.Y .) 3® Bu ra y a k a d a r o la n c ü m le le rle Z ü h re a n la tılm ış tır. ( Z e v k v e işre t, o y u n v e e ğ le n c e , m ü z ik v e g ü z e l a h la k tan rısıd ır. Bu n a R o m a lıla r V e n ü s, Y u n a n lıla r A f ro d it d e rle r. - M .Ş.Y .) 3 9 Bu c ü m le le rle G ü n e ş 'e iş a re t e d ilm iş, h a lk ın ın iri g ö v d e li o lm a s ıy la g ü n e ş in b ü ­ y ü k lü ğ ü a n latılm ış tır. ( A p o llo n d e n ile n G ü n e ş g ü ç , ş id d e t, e z ic ilik , n a m u s v e m e rh a m e t ta n n s ıy d ı. Bi­ lim v e s a n a tla n n d a k o ru y u c u y d u . B u n u n b ir ad ı d a Fe b ü s'tü r. - M .Ş.Y .) 4 3 Bu n la rla M e rih an la tılm ış tır. 45 ( R o m a lıla rın M a rs d e d ik le ri M e rih sa v a ş ta n n s ıy d ı. Y iğ itlik , ö f k e , k ız g ın lık , h a y ın lık g ib i ş e y le r b u n u n n ite lik le rin d e n d ir. V e n ü s, M a rs 'ı se v e rd i. K ırm ız ı re n k b u n a b ağ lan ır. - M .Ş.Y .) 41 M ü ş te ri'y e işare ttir. ( L a tin le rin Jü p ite r d e d ik le ri y ıld ız b ilim , y u m u ş a k lık , u ta n m a , c ö m e rtlik , a lç a k g ö n ü llü lü k , s o y lu lu k , ak ıl, g ü z e l k o n u ş m a v e b e n z e ri n ite lik le rle n ite le n d irilird i. Bu y ıld ız iy ilik ta n rısı sa y ılırd ı. - M .Ş.Y .) 4 2 Z ü h a l'e işare ttir. ( A h m a k lık , b ilg is iz lik , k o rk a k lık , c im rilik , y a la n b u n a ö z g ü d ü r. Bu n a R o m a lıla r Sa tü rn , Y u n a n lıla r O ra n u s d e rle r. U ta rid 'in y a z ı, a s tro lo ji v e b e n z e rle rin e , Z ü h re 'n in m ü z iğ e , M e rih 'in k a n d ö k m e y e , M ü ş te ri'n in a d a le t v e e rd e m e , Z ü h a l'in ih tiy a tlılığ a v e k il o ld u ğ u g ö s te rilm e k iç in e sk i e se rle rd e U ta rid , e lin d e k a le m v e k â ğ ıt tu ta n ; Z ü h re , ç alg ı ç a la n ; M e rih b ir e lin d e k ılıç , d iğ e rin d e k e s ik b a ş b u lu ­ n a n ; M ü ş te ri, y a rg ıç g ib i o tu ra n ; Z ü h a l, e lin d e a sa b u lu n a n in s a n b iç im in d e b e tim le n ird i. - M .Ş.Y .) 4 3 Sa b it Y ıld ız la r G ö ğ ü 'n e işa re ttir. Bu ü lk e n in g e n iş liğ i, c is m in in D ü n y a 'd a n ç o k b ü y ü k o lm asıd ır. H a lk ın ın ç o k lu ğ u , b u ra d a k i s a b it y ıld ız la rın ç o k lu ğ u d u r. Bu ­ ra d a k e n t b u lu n m a m a s ı d a, s a b it y ıld ız la r a ra s ın d a k i a ra n ın sü re k li a y n ı k a lm a ­ sı, b o y u tla rın ın d e ğ işm e m e sid ir. Bu n la rın tü m ü , b ir c is im ü z e rin e re s m e d ilm iş n o k ta la rın c is m in h a re k e tiy le h a re k e t e tm e s in d e o ld u ğ u g ib i, a ra la rın d a k i u z a k ­ lığ ı k o ru y a ra k h e p b ird e n h a re k e t e ttik le ri iç in , ay rı a y rı k e n tle rd e o lm a d ık la rı a n la m ı ç ık arılm ış tır. Bu ra d a k i o n ik i s ın ır d a B u rç la r G ö ğ ü b ö lg e sid ir. A şa ğ ıd a k i ü lk e h a lk la rın ın b u ra y a g e lip g itm e le ri, ş a ş k ın b e ş li ( ham s e- i m ü t ehay y ire ) d e n ile n Z ü h a l, M ü ş te ri, M e rih , Z ü h re v e U ta rid 'in B u rç la r G ö ğ ü 'n d e k i d o laşım ıd ır. 44 Bu ra y a k a d a r o la n c ü m le le rle d o k u z u n c u v e s o n u n c u g ö ğ e , A tla s G ö ğ ü 'n e işa re t e d ilm iştir. Bu ra d a y ıld ız la r b u lu n m a d ığ ın d a n c is m in in ö lç ü s ü b e lirtilm e m iş tir. G ö z le g ö rü le n le rin b u ra d a y e ri o lm a m a s ı, y ıld ız la rın b u lu n m a m a sıd ır. V a rlık la ­ rın k a z a v e k a d e ri b u f e le ğ in a k lı v e n e f s i a ra c ılığ ıy la in e r. H e r ş e y in a ra c ı b u d u r. 45 Bu ra y a k a d a r o la n c ü m le le rle ö z d e ğ e iliş e n ilk b iç im in h a y v a n , b itk i v e m a d e n g ib i v a rlık la r o lm a d ığ ın ı, ö z d e k ile b iç im in b u ilk b u lu ş m a s ın d a n d ö rt te m e l (erkân - t er baa) d e n ile n d ö rt ö ğ e n in o lu ş tu ğ u , b u d ö rt te m e l v e ö ğ e n in d e to p ra k , su , h a v a v e ate ş o ld u ğ u a n la tılm a k ta d ır. 4 6 V a rlık la rın ilk i o la n m a d e n a n la tılm ış tır. Bu ra d a k i y ü k s e k d a ğ la rla m a d e n le rin k e n d ile ri; n e h irle rle d a ğ la rd a n k a y n a y a n p ın a rla r; rü z g a rla rla d e n iz b u h a rla rın ­ d a n o lu ş a n h a re k e tli h a v a la r v e y a ğ m u r y a ğ d ıra n b u lu tla r a n latılıy o r. 4 7 V a rlık la rın İk in c isi o la n b itk ile r e v re n i. 48 V a rlık ların ü ç ü n c ü s ü o la n h a y v a n la r e v re n i. 49 N e s a i'n in S ü n en a d lı h a d is d e rle m e sin d e g ö rü ld ü ğ ü g ib i P e y g a m b e rim iz b ir h a ­ d is le rin d e g ü n e ş d o ğ a rk e n v e ta m b a ş ım ız ın ü z e rin d e ik e n n a m a z k ılm a y ı y a ­ s a k la m ış v e şö y le b u y u rm u ş la rd ır: " G ü n e ş d o ğ a rk e n , ş e y ta n ın b o y n u z u ile d o ­ ğ ar, y ü k s e lin c e o n d a n ay rılır. T am b a ş ım ız ın d o ğ ru su n a g e lin c e y in e o n a b itişir. So n ra y in e o n d a n ay rılır. Ba tm a y a b a ş la y ın c a y in e o n a b itiş ir, b a tın c a a y rılır." Bu h a d is in m e tn in d e k i " kam u ' ş - ş e y t an " d a k i " k am ” b o y n u z a n la m ın a g e ld iğ i g ib i " y a k la ş m a " a n la m ın a d a g e lir.. H e r ik i a n la m a g ö re d e a m a ç , b u ü ç v a k itte n a ­ m a z k ılm a m a b u y ru ğ u n u d ile g e tirm e k tir. Ç ü n k ü A ra p ç a 'd a h e rh a n g i b ir n e s ­ n e y i ç irk in v e k ö tü g ö s te rm e k iste n d iğ in d e , ş e y ta n la iliş k ile n d irilir. İb n Sin a , a n ­ la tım ıy la , b u h a d is e g ö n d e rm e y a p m a k ta d ır. - M .Ş.Y . 46 D ö rt ö ğ e d e n ö n c e m a d e n le r, m a d e n le rd e n so n ra ö ğ e le rin v e m a d e n le rin b irle ş ­ m e s iy le b itk ile r, b u n d a n so n ra y in e b irle ş m e y a s a s ı g e re ğ in c e h a y v a n v e e n s o n ­ ra d a in s a n o rta y a ç ık m ıştır. İn s a n d a k i a k ıl y ü k s e le re k m a d d e d e n so y u tla n m ış , k e n d i k e n d in e v a ro lm u ş , v a rlığ ın ı b e d e n in b o z u lm a s ın d a n s o n ra d a k o ru m u ş ­ tur. Bu sü re k liliğ e " d o ğ m a k " d e n ilm iştir. İn sa n m a k ıl v e ru h u n d a n b a ş k a g ü ç le ­ ri m a d d e d e n s o y u tla n a ra k v a rlığ ın ı d e v a m e ttire m e d ik le ri iç in , b u n la r h a k k ın d a A ra p ç a d a u z a k lık a n la m ı b e lirte n " şe y t an " s ö z c ü ğ ü k u lla n ılm ış , b u n la ra " şey ­ t an " d e n ilm iştir. Bu şe y ta n ın ik i b o y n u z u o lm a s ı, b u g ü ç le rin ik i s ın ıf o lm asıd ır. Bu ik i s ın ıf ta n y ü rü y e n le rle in s a n d a k i h a re k e t e ttiric i g ü ç le r, u ç a n la rla d a k a v ra ­ m a g ü ç le ri a n latılm ış tır. K a v ra m a h ız la g e rç e k le ş tiğ in d e n u ç m a y a b e n z e tilm iş ; m a d d i h a re k e t b u n a o ra n la a ğ ır o ld u ğ u n d a n h a re k e tle r v e h a re k e t e ttiric ile r y ü ­ rü m e y e b e n z e tilm iştir. H a re k e t e ttiric i g ü ç le rin c a n a v a r y a ra tılış lı o la n ı ile ö fk e g ü c ü ; h a y v a n y a ra tılış lı o la n ı ile d e k ö s n ü g ü c ü an la tılm ış tır. Bu n la rın ik isin in d e d o ğ u n u n s o l ta ra f ın d a o lm a la rıy la a n la tılm a k is te n e n d e , u ç a n b o y n u z a g ö re b u n la rın m e rte b e le rin in d ü ş ü k o ld u ğ u d u r. 51 U ç a n ş e y ta n ile in s a n ın im g e g ü c ü a n la tılm ış tır. B u ra d a k i y a ra tık la rın a y n ı c in s ­ te n o lm a m a s ı, im g e le m in tü rlü tü rlü im g e le r ü re tm e sid ir. 5 2 Ü lk e n in y ö n e tic is i ile in s a n m b e d e n se l g ü ç le rin e e g e m e n o la n ru h , b e ş p o sta ile b e d e n in d ış ın d a k i b e ş d u y u an la tılm ış tır. Ç e v re m iz d e k i v a rlık la rın v arlık la rın ı b u n la rla d u y u m s a rız . D u y u m la rım ız , b ir tü r s o y u tla m a y la m a d d e d e n s o y u tla ­ n a ra k ru h a , ak la b u n la r a ra c ılığ ıy la g ittiğ in d e n , a y n ı z a m a n d a z a b ıta y a v e y a ­ b a n c ıla rı y a k a la y a n p o lis le re b e n z e tilm iş tir. K a p ıd a d u ra n v e b e ş p o sta ü z e rin e m e m u r o la n o rta k d u y u d u r ( hiss- i m ü şt e re k) . G ü n e ş ış ın la rın ın m e rc e k te to p la n ­ m a s ı g ib i b u n la rın d u y u m la rı d a o rta k d u y u d a to p lan ır. O rta k d u y u n u n g e le n h a b e rle ri y ö n e tic iy e s u n u lm a k ü z e re k e n d isin e g ö n d e rd iğ i h a z in e d a r, iç g ü ç le ri­ m iz d e n b e lle k tir. Y ö n e tic i d e ru h v e a k lim iz d ir. Bu g ü c ü n e s irle ri y a n ın d a tu t­ m a s ı, d u y u m s a n a n b iç im le rin b e lle k te k a lm as ıd ır. H a b e rle rin k e n d is in e g ö n d e ­ rild iğ i h a z in e d a r ise s e z g i g ü c ü d ü r. E s irle rin b u n la rın b iç im v e ş e k ille rin i b a ğ la ­ m a la rı, im g e g ü c ü n ü n y u k a rıd a a ç ık la n a n ta sa rru f la rıd ır. H e rk e s in k a n ın ın iç in e g ire n le r v e k a lp le rin d e rin lik le rin e s o k u la n la r ö f k e v e k ö s n ü g ü ç le rid ir. M e tin ­ d e , a ş a ğ ıy a d o ğ ru , b u g ü le r a ç ık la n m ış, a n latılm ış tır. 55 İm g e g ü c ü y a ln ız d u y u lu rla n a lg ıla d ığ ın d a n a k li işle ri in k a r e ttirir. İm g e g ü c ü h e r n e k a d a r b ir ilk e n in v a rlığ ım k a b u l e d e rse d e , so y u t b iç im d e d ü ş ü n e m e y e ­ c e ğ in d e n , b u n u n d o ğ a l b ir y ıld ız y a d a y a p ılm ış b ir p u t o ld u ğ u n u ile ri sü rer. 54 Y ü rü y e n v e u ç a n b o y n u z la rla in s a n d a k i ö f k e , k ö s n ü , im g e g ib i g ü ç le r a n la tıl­ m ıştır. N e f is le rin i a n n d ıra n , a h la k ın ı g ü z e lle ş tire n in s a n la r ö f k e v e k ö s n ü g ü ç le ­ rin e b a ğ ım lılık ta n k e n d ile rin i k u rta rırlar. A y rıc a, im g e v e b e n z e ri g ü ç le ri d e a k ­ lın b u y ru k la rın a b o y u n e ğ d ire re k a k li tö z le re b e n z e m iş , b u n la rın n ite lik le rin i k a z a n m ış o lu rlar. H e r n e k a d a r ö f k e v e k ö s n ü g ü ç le ri a k ılla b ir y e rd e b u lu n sa d a , n e f s in i a rın d ır m ış k im s e le rin a k lın a b ir z a ra r v e re m e z le r. Bu n la rın g ö z e g ö ­ rü n m e m e le ri, a ç ık ta o lm a m a la rı; iste k le rle d o lu o lm a la rı d a ö f k e v e k ö s n ü g ü ç ­ le rin d e k i y a r a rla n a lm a , z a ra rla rı atm a ö z e llik le rid ir. 55 Bu ra y a k a d a r o la n c ü m le le rle b e d e n s e l g ü ç le rd e n ak li a lg ı a ş a m a s ın a g e ç m e k , y ü k s e lm e k ; y e ry ü z ü m e le k le ri o la n d ü ş ü n s e l n e f s i b u lm a k v e b ilm e k ; s a ğ y a n ­ d a k i b ilic i v e b u y u ru c u to p lu lu k la b ilg i g ü c ü ; s o l y a n ın d a k i b u y ru k a lıc ı v e y e r i­ n e g e tiric i to p lu lu k la d a k ılg ıs a l g ü ç an la tılm ış tır. İn sa n d a k i b u k ılg ıs a l v e b ilg i­ s e l g ü ç le r, k im i z a m a n e tk in a k ıld a n y a rd ım a la ra k g ö ğ e ç ık tık la n g ib i, k im i z a ­ m a n d a b e d e n i y ö n e tirle r v e b ö y le c e a ş a ğ ı in m iş o lu rlar. 47 5 6 K u r ' a n ' d a d a b ild irild iğ i g ib i in s a n ı k o ru m a k la g ö re v le n d irilm iş m e le k le r v a rd ır k i b u n la r g ö rü p g ö z e tic i v e y a z ıc ı m e le k le rd ir. İn f ita r Su re s i'n e b a k ın ız . İb n Z ila , b u ra d a k i k o ru y u c u ( h a f a z a ) v e y a z ıc ı ( k â t i b i n ) ile a k ıl g ü c ü n ü n a n la tıld ığ ın ı, ç ü n ­ k ü in şam a k lın k o ru d u ğ u n u s ö y lü y o r. - M .Ş.Y . 5 7 Bu c ü m le le rd e , sa ğ d a o ld u ğ u s ö y le n e n m e le k le rle e d im v e h a re k e tle rim iz in k a y n a ğ ı o la n b ilg is e l g ü c ü m ü z ; s o ld a o la n m e le k le rle d e k ılg ıs a l g ü c ü m ü z a n la ­ tılm ıştır. D ü şü n se l n e f s y ü k s e lin c e in s a n lık a ş a m a s ın a u la ş ıla c a ğ ı, in s a n lığ a ö z ­ g ü ak la e rile c e ğ i, g ö ğ e v e g ö ğ e ö z g ü a k la k o m ş u o lu n a c a ğ ı v e m a d d e d e n s o y u t­ la n m ış v a rlık la rla k a rşı k a rşıy a g e lin e c e ğ i b ild irilm iş tir. Bu , m a d d e d e n so y u tla n a n la n n , a ş a m a a şa m a y ü k s e le re k , s o n u n d a v a rlığ ı k e n d is in d e n o la n v e v a ro l­ m a k ta k im s e y e m u h ta ç o lm a y ıp h e r v a rlığ ın k a y n a ğ ı b u lu n a n , k a z a v e k a d e ri g e re ğ in c e v a r o la n h e r n e s n e ü z e rin d e y ö n e tm e v e ta s a rru f h a k k ı o la n b ir k a y ­ n ağ a u la ş ırla r k i, b u k a y n a ğ a y ö n e tic i d e n ilm iş tir. U f k u n ilk a ş a m a s ın d a k i h iz ­ m e tç ile r v e b u n la rı y ü c e y ö n e tic ile rin e y a k la ş tıra n iş le ri, f e le k le r v e f e le k le rin n e f isle rin in y e tk in le ş m e is te k le ri; b u n la rın te m iz o lm a la rı d a, d ü n y a sa l g ü ç le r­ d e n , ö f k e v e k ö s n ü d e n a ş k ın b u lu n m a la rıd ır. K e n d ile rin d e y e m e v e iç m e b u lu n ­ m a m a s ı k ö s n ü g ü c ü n d e n ; b irb irle rin e z u lm e tm e m e le ri d e , ö f k e g ü c ü n d e n a rın ­ m ış , u z a k la şm ış o lm a la n d ır. Bu n la r, g ö k c is im le rin i y ö n e te n v e o n la ra y ak ın o la n g ü ç le r o ld u k la n v e m a d d e d e n tü m ü y le s o y u tla n m ış o lm a d ık la rı iç in k e n t­ le rd e v e g ü z e l b in a la rd a o tu rm a k ta d ırla r. A y n ı z a m a n d a , b u g ü ç lü g ö k c is im le ­ rin e y a k ın o lm a la rı n e d e n iy le b u ra n ın v a ro ş la rın ı im a r e tm e k le g ö re v le n d iril­ m işle rd ir. G ö k c is im le rin in b iç im le ri, b e lirle n m iş ö z d e k v e m a d d e le rin d e n a y rılm a d ığ ın ­ d a n , b ir m a d d e ü z e rin e tü rlü b iç im le r g e lm e d iğ in d e n , d ü n y a sa l m a d d e le rd e o l­ d u ğ u g ib i b u n la rd a d e ğ işm e v e b o z u lm a o lm a d ığ ın d a n b u n la rın to p ra k la rı b i­ z im to p ra k la rım ız a b e n z e m e z . G ö re v le rin in ta m b ir b o y u n e ğ iş iç in d e v a ro şla rı im a r e tm e k o lm a s ı d a , b u g ü ç le rin g ö k le ri h a re k e te g e ç irm e le rid ir. 5 8 Bu ra y a k a d a r o la n c ü m le le rle g ö k le rin m a d d e d e n a y n k a k ılla rı an latılm ıştır, b u n la rın iş le ri, n e f isle rd e o ld u ğ u g ib i h a re k e te g e ç irm e d e ğ il, a k le tm e , d ü ş ü n ­ m e d ir. Bu n e d e n le b u n la r, y ö n e tic iy le d a h a ç o k g ö rü ş ü rle r, m a d d e ü z e rin d e ta ­ s a rru fta n v e iş y a p m a k ta n y ü c e d irle r. Y a ra tılm ış la rın ilk ilk e y e e n y a k ın o la n la rı b u n lard ır. 5 9 Bu ra y a k a d a r o la n c ü m le le rle d e g e rç e k te ilk y a ra tıla n v a rlık o la n ilk a k ıl a n la ­ tılm ış ; g e n e l o la ra k , m a d d e v e s ü re d e n a ş k ın o lm a la rı n e d e n iy le a k ılla rın z a m a ­ n ın e tk is in d e n k o ru n m u ş o ld u k la rı; b u n la r, ö z s e l ö n c e lik le ö n c e siz ( kadim ) o l­ d u k la rın d a n , a ra la rın d a z a m a n s a l b ir ö n c e lik f a rk ı o lm a d ığ ı iç in , b a b a n ın d e re ­ c e s in in o ğ u lu n d e re c e s in d e n d a h a y ü k s e k o ld u ğ u a n la tılm a k iste n m iştir. 48 H A Y B IN Y A K Z A N (İ b n T u f e y l ) ib n t u fe y l v e " h a y b in y a k z a n " ü z e ri n e H ay at ı İslam d ü n y a s ı n d a İ b n T u f e y l , B a tı d a A b u b a c e r a d ı y l a ta n ı n a n E n d ü l ü s 'ü n o lan Eb u y e ti ş ti rd i ğ i B e la en M u h am m ed büyük İslam d ü ş ü n ü rl e ri n d e n b in A b d ü lm e lik b in ve b i ri s i M u h am m ed b in M u h a m m e d b i n M u h a m m e d b i n T u f e y l e l - K a y s i , 1 1 0 6 y ı l ı n d a G ı rn a ta 'n m 6 5 k i l o m e tre k u z e y d o ğ u s u n d a k i V a d i ü 'l - A ş 'ta (b u g ü n k ü C á d i z ) d o ğ d u . A ra p l a r a ra s ı n d a v e E n d ü l ü s 'te ç o k ö n e m l i b i r y e ri o l a n ü n l ü K a y s k a b i l e s i n e m e n s u b o l a n i b n T u f e y l a y rı c a e l - E n d ü l ü s i , e l - K u r t u b i v e e l - İ ş b i l i o l a r a k d a a n ı l ı r. K ü n y e s i n i n E b u C a f e r o l d u ğ u s ö y l e n i rs e d e y a y g ı n o l a n ı E b u B e k e d i r. İ b n T u f e y l 'i n a i l e s i v e g ö rm ü ş o l d u ğ u e ğ i ti m k o n u s u n d a k e s in b i l g i l e re s a h i p d e ğ i l i z . G ı m a ta 'd a h e k i m l i k y a p a rk e n e y a l e ti n v a l i ­ s i i l e y a k ı n l ı k k u r a r a k o n u n s ı r k â ti b i o l d u ğ u n u b i l i y o ru z . h id i h an e d an ın ın k u ru c u s u A b d ü l m ü m i n 'i n M u v ah - o ğ u l l a rı n d a n S e p te v e T a n ca v a l i l i ğ i s ı ra s ı n d a b i r s ü re o n u n b iri n i n k â ti p l i ğ i n i y a p tı ğ ı d a ( 1 1 5 4 ) b i l i n m e k te d i r. İ b n T u f e y l , M u v a h h i d i S u l ta n ı E b u Y ak u b Y u su f un özel he­ k i m l i ğ i n i y a p t ı ğ ı 1 1 6 3 - 1 1 8 4 y ı l l a n a r a s ı n d a b ü y ü k ü n k a z a n m ı ş t ı r. S u l ta n ı n ç o k y a k ı n d o s tu o l a n d ü ş ü n ü rü n o n u n v e z i rl i ğ i n i y a p tı ğ ı ­ n ı s ö y l e y e n l e r d e b u l u n m a k ta d ı r. Ö ğ re n c i l e r i n d e n b i ri o l a n e l - B i tru c i 'n i n onu " e l-K az i" (K a d ı) d iy e an m as ın a b a k ı l a ra k b i r s ü re y a rg ı ç l ı k y a p tı ğ ı d a s ö y l e n e b i l i r. F a k a t b u n l a ra i l i ş k i n k e s i n b i r b i l ­ g i b u l u n m a m a k ta d ı r. K e s i n o l a n b i r ş e y v a r s a o d a İ b n T u f e y l 'i n S u l ta n ı n ç o k y a k ı n b i r d o s t u o l d u ğ u v e ü z e r i n d e b ü y ü k b i r e tk i s i b u l u n d u ğ u d u r . Ü n ­ l ü ta ri h ç i A b d ü l v a h i d e l - M e ra k e ş i b u n u 51 ş ö y l e d i l e g e ti ri r: " S u l ta ­ n ı n I b n T u f e y l 'e k a rş ı b ü y ü k s e v g i v e d o s tl u ğ u v a rd ı . U z u n s ü re , g e c e g ü n d ü z s a ra y d a , o n u n y a n ı n d a k a l d ı ğ ı m v e d ı ş a rı y a ç ı k m a d ı ­ ğ ı n ı s ö y l e rl e r." İb n T u f e y l'in b ilim ve S u l ta n l a b u d ü şü n ce h a y a tı n ı y ak ın ö n em li il iş k is i v e ö lçü d e d o s tl u ğ u , E n d ü l ü s e t k i l e m i ş t i r. Z am an ın t ü m b i l i m a d a m l a r ı s a r a y a t o p l a n m ı ş , ç a l ı ş m a l a r ı d e s te k l e n m i ş ti r. Felsefe d ü n y as ın ın R ü ş d d e i ş te b u o rta m k en d isin i S u l ta n a en ö n em li i s i m l e ri n d e n b i ri s i o lan İb n i ç i n d e y e ti ş m e i m k â n ı b u l m u ş tu r. I b n T u f e y l ta k d i m e tm i ş , felsefe alan ın d ak i ç a l ı ş m a l a rı n ı d e s te k l e m i ş , h a tta y ö n l e n d i rm i ş ti r. I b n R ü ş d , S u l ta n E b u Y a k u p Y u s u f i l e i l k k a rş ı l a ş m a l a rı n ı ş ö y ­ l e a n l a tı r: " M ü m i n l e ri n e m i ri n i n y a n m a g i rd i ğ i m z a m a n k e n d isin i İ b n T u f e y l i l e y a l n ı z b u l d u m . B a n a ' G ö k h a k k ı n d a f i l o z o f l a rı n d ü ­ ş ü n c e l e ri n e d i r? G ö k e z eld en b e ri m e v c u t m u d u r , y o k s a b i r b a ş ­ l a n g ı ç z a m a n ı v a r m ı d ı r? ' d e d i. B u s o ru b e n i d e h ş e te d ü ş ü rd ü . S o ­ ru y a c e v a p v e rm e m e k için b i r k a ç a m a k a rı y o rd u m . F e l s e f e ile u ğ ­ ra ş m a d ı ğ ı m ı s ö y l e d i m . Ç ü n k ü İb n m üş M a h c u b i y e ti m i n o l d u k l a rı n ı b i l m i y o rd u m . T u f e y l ile n e k o n u ş u p n e d e n in i g ö rü ş ­ an lad ı. B u n e d e n l e k o n u ü z e ri n d e İb n T u f e y l ile k o n u ş m a y a b a ş l a d ı. A ri s ­ to 'n u n , E f l a tu n 'u n ve d i ğ e r f i l o z o f l a rı n b u k o n u d a s ö y l e d i k l e ri n i s e r g i l e d i v e d i n b i l g i n l e ri n i n o n l a r a k a r ş ı g e t i r d i k l e r i k a n ı t l a r ı s ı r a ­ l ad ı. Z a m a n l a rm ı ö z e l l ik l e b u b ilim in in ce l e n m e s in e h a rc a y a n l a rı n b i rç o k l a rı n d a n d a h a i s a b e tl e b u b i l i m d e v u k u f s a h i b i o l d u ğ u n u o z a m a n f a rk e t t i m . B e n i d e o k a d a r k e n d i k e y i f v e h a l i m e b ı r a k t ı k i b e n d e d ü ş ü n c e l e ri m i a ç ı k l a m a y a v e f e l s e f e y e il iş k in b i l g i m i k e n ­ d is in e g ö s te rm e y e b a ş l a d ı m ." 1 Ib n R ü ş d 'ü n T u f e y l 'i n k onum unu, hem d e b ilim ve bu ta n ı k l ı ğ ı h e m d ü şü n ce y e İb n k a rş ı ta k ı n ı l a n d e s te k l e y i c i ta v rı a ç ı k b i ç i m d e o rta y a k o y m a k ta d ı r. L e ib n i z 'i n , " A ra p l a rı n ö y l e f i l o z o f l a rı v a r k i o n l a r ı n u l u h i y e t h a k k m d a k i h i s v e f i k i rl e ri e n y ü k s e k H ı r i s t i y a n f i l o z o f l a rı n f i k i rl e ­ ri k ad ar y ü k s e k t i r. Bunu P o c o c k e 'u n 'P h il o s o p h u s A u to d i d a c tu s ' A ra p ç a d a n te rc ü m e (K e n d ik e n d in e f e lse f e , H a y e tti ğ i ib n Y ak - z a n ) e s e ri n d e n a n l a m a k m ü m k ü n d ü r." 2 d i y e k e n d i n c e o n u rl a n d ı r­ d ı ğ ı İ b n T u f e y l 1 1 8 6 y ı l ı n d a M e r a k e ş ' t e h a y a t a v e d a e tti . E m i r Y a k u p 'u n h e k i m l i ğ i n i y a p tı ğ ı y ı l l a rd a z a m a n ı n ı n b ü y ü k b ö lü m ü n ü b i rç o k b ilim S u l ta n ı n z e n g in k ü tü p h a n e s in d e g e ç i re n d a l ı n d a u z m a n l a ş m ı ş tı r. Y a z m a k ta n ço k İb n T u fe y l, a ra ş tı rm a y ı v e d ü ş ü n m e y i s e v e n d ü ş ü n ü r e n ç o k tı p , f e l s e f e , g ö k b i l i m v e ş i i rl e u ğ ra ş m ı ş tı r. 52 E l - B i t r u c i v e İ b n R ü ş d , I b n T u f e y l ' i n t ı p l a i l g i l i i k i e s e ri n i n b u ­ l u n d u ğ u n a t a n ı k l ı k e t m e k t e d i rl e r. N e y a z ı k k i b u e s e r l e r g ü n ü m ü ­ z e u l a ş m a m ı ş t ı r . Y i n e e l - B i t r u c i , K it ab ü'l- Felek iy at a d l ı e s e ri n i n ö n ­ s ö z ü n d e İ b n T u f e y l 'i n g ö k b i l i m d e y e n i d ü ş ü n c e l e ri o l d u ğ u n u , h a t­ ta B a tl a m y u s 'u n k u ra m ı n ı d e ğ i ş ti rm e y i a m a ç l a y a n y e n i b i r k u ra m g e l i ş t i rd i ğ i n i s ö y l e m e k t e d i r . G ünüm üze f e y l 'i b ü tü n ş i i ri n d e n an cak d ü n y a y a ta n ı ta n b i rk a ç ö rn e k u laşab ile n e s e ri , f e l s e f î ro m a n ı H ay İb n Tu- b in Y ak z an, d i ğ e r a d ı y l a E s ra rü 'l - H i k m e t i'l- M e ş rik iy e 'd ır. îş r ak i H ikm e t v e H ay bin Y akz an İ b n B a c c e v e İ b n R ü ş d i l e b i rl i k t e E n d ü l ü s ' ü n y e t i ş t i r d i ğ i e n b ü y ü k ü ç f i l o z o f t a n b i ri s i s a y ı l a n I b n T u f e y l , k e n d i s i n e k a d a r g e l i ş e n E n ­ d ü l ü s f e l s e f e s i n i i n c e d e n i n c e y e d e ğ e rl e n d i re re k u l a ş tı ğ ı s o n u ç l a rı F a ra b i , I b n S in a v e G a z a l i s i s te m l e ri y l e b e s l e r v e k e n d i a n l a y ı ş ı n ı k u ra r. B u n e d e n l e o n u b e l i r l i b i r a k ı m i ç e ri s i n e y e rl e ş ti re re k d e ğ e r­ l e n d i rm e k o l d u k ç a g ü ç tü r. İb n T u f e y l 'd e A ri s to c u f e lse f e n in e tk i ve i z l e ri n i g ö rm e k ne k a d a r m ü m k ü n i s e , E f l a tu n v e G a z a l i s i s te m l e ri n i n , d o l a y ı s ı y l a y e ­ n i E f l a tu n c u l u ğ u n v e s u f ü i ğ i n e t k i v e i z l e ri n i g ö r m e k d e o k ad ar m ü m k ü n d ü r . B u n e d e n l e s ı rf t a n ı m a v e t a n ı m l a m a k o l a y l ı ğ ı b a k ı ­ m ı n d a n h e p y a p ı l a g e l d i ğ i ü z e re o n u î ş ra k i b ir f il o z o f , d a h a d o ğ ru ­ su h ak im M a k tu l 'ü n say m ak y an lış o l m a z . F a k a t İ ş ra k i l i ğ i s a l t S ü h r e v e r d i - i s i s te m l e ş ti rd i ğ i d o k tri n o l a ra k a n l a rs a k bunun d o ğ ru o l m a d ı ğ ı d a s ö y l e n e b i l i r. Ç ü n k ü İ b n T u f e y l n e S ü h re v e rd i 'y i , n e d e d o k t r i n i n i t a n ı m ı ş t ı r. N e v a r k i y ö n t e m l e r i v e v a r ı ş n o k t a l a r ı b a k ı ­ m ı n d a n e l e a l ı n d ı ğ ı n d a i k i s i a r a s ı n d a y a k ı n b i r a k ra b a l ı k , h a t t a a y ­ n ı l ı k g ö r ü l m e k t e d i r . B u d a e s a s l a r ı b a k ı m ı n d a n İ ş ra k i h i k m e t i n k ö ­ k e n l e ri n i n ç o k e s k i l e re d a y a n m a s ı n d a n , d e ğ i ş i k c o ğ ra f y a v e g e l e ­ n e k l e r i ç e r i s i n d e c a n l ı l ı ğ ı n ı k o r u m u ş o l m a s ı n d a n i l e ri g e l m e k t e d i r. S ü h r e v e r d i , H e y a k i l ü 'n - N u r (N u r H e y k e lle ri) a d l ı e s e r i n e , K a y y u m , b iz i n u ru n l a g ü ç l e n d i r, n u r ü z e ri n e y e rl e ş ti r v e "Ey N u ra d o ğ r u g ö t ü r . " c ü m l e s i y l e b a ş l a r. " N u r " s ö z c ü ğ ü n ü n ü ç d e f a t e k r a r e d i l m e s i y l e d i k k a t ç e k e n c ü m l e , İ ş ra k i h i k m e t i n e n k e s t i r m e t a n ı ­ m ı n ı v e rm e k te d i r. B u n u d a h a iy i a n l a y a b i l m e k için c ü m l e d e k i b i ­ ri n c i " n u r " u n s a f ak lı, ik in ci " n u r" u n b il g iy i, ü ç ü n c ü " n u r" u n n u r l a r ı n n u r u o l a n T a n rı ' y ı s i m g e l e d i ğ i n i b i l m e k y e t e rl i d i r. 53 da S ü h re v e rd i 'n i n cü m le s in d e n hem en a n l a ş ıl a ca ğ ı ü z e re İ ş ra k i h i k m e t i n ü ç a n a h t a r s ö z c ü ğ ü a k ı l , b i l g i v e T a n rı ' d ı r . Ü ç k a v r a m ı n da ay n ı s ö z cü k le , " n u r" s ö z cü ğ ü y le d ile g e ti ri l m e s i , b i rb i rl e ri y l e o l a n s ı k ı i l i ş k i y i , b a ğ ı n tı y ı o rta y a k o y m a k ta d ı r. C ü m l e d e k i ö n e m l i b i r n o k ta d a " B i z i n u ru n l a g ü ç l e n d i r, n u r ü z e ri n e y e rl e ş ti r" d ile k ­ l e r i n i n b e l i rl e d i ğ i t a v ı rd ı r. B u t a v ı r , d i l e g e t i r i l e n d u r u m l a r ı n d o ğ ­ ru d a n i n s a n a , i n s a n ı n i s te m v e ç a b a s ı n a b a ğ l ı o l m a d ı ğ ı n ı , te rs i n e " K a y y u m " a , y a n i T a n n 'y a b a ğ l ı o l d u ğ u n u g ö s te rm e k te d i r. B u , in ­ s a n ı n y e te n e k l e ri n i v e ç a b a s ı n ı y o k s a y m a k a n l a m ı n a g e l m e m e k te ­ d i r k u ş k u s u z . F a k a t i s te m e k l e , ç a b a h a rc a m a k l a , B a y e z i d - i B i s ta m i 'n i n d e y i m i y l e s ö y l e rs e k " a ra m a k l a " u l a ş ı l a m a y a c a ğ ı g e rç e ğ i n i d i l e s o n u c a , m u tl a k g e rç e k l i ğ e g e t i ri r. Y o k s a , g e r ç e ğ e u l a ş a n l a rı n y i n e d e " a r a y a n l a r " o l d u ğ u a ç ı k t ı r. I b n i T u f e y l 'i n an lay ış ı açıs ın d an b ak ıld ığ ın d a y ö n l ü b i r ç a b a y ı g e r e k l i k ı l a r. B i ri n c i s i g ö z l e m " a ra m a k " , ik i v e d e n e y l e rl e p e k iş ­ t i ri l e n d ü ş ü n m e (t e fe k k ür), İ k i n c i s i d e a rı n m a d ı r . D ü ş ü n m e , n e s n e ­ l e r d ü n y a s ı n d a n b a ş l a y a ra k e n y ü c e g e rç e k o l a n T a n rı 'n m b il g i s i n e u laşan a k a d a r ak im b ü tü n i m k â n l a rı n ı so n u n a k ad ar k u llan m a; a r ı n m a i s e , u l a ş ı l a n b i l g i n i n t a d ı l m a s ı n ı s a ğ l a y a n s e z g i y e (k e ş f v e il­ ha m ) v e T a n rT d a y o k o l m a y a u l a ş m a k i ç i n n e f s i v e r u h u , b a ş k a b i r d e y i ş l e T a n rı 'n m te c e l l i y e r i o l a n k alb i d ü n y e v i ilg i v e e ğ i l i m l e r­ d e n , k i r v e p i s l i k l e rd e n t e m i z l e m e ç a b a s ı n ı d i l e g e t i ri r. G e rç i y a l n ı z a k ı l l a , y a n i f e l s e f e c i l e r i n y ö n t e m l e r i y l e T a n rı b i l ­ g is in e u laşm ak da k a rş ı n " an ad an d o ğ m a b i r k ö rü n ç e v re s i h a k k ı n d a e d i n d i ğ i b i l g i ­ m ü m k ü n d ü r, fak at b u b ilg i, d o ğ ru o lm as ın a y e " b e n z e r. B u b i l g i n i n e n b e l i rg i n ö z e l l i ğ i " a ç ı k " o l m a m a s ı d ı r . D a ­ h a d a ö n e m lis i b u b ilg id e n d o lay ı b ir " z e v k " d u y u lam az , saf m ü ­ ş a h e d e y e e ri l e m e z . I b n T u f e y l ' i n b u b i l g i y e k a rş ı ö n e r d i ğ i y ö n t e m ­ le u la ş ıla n b ilg i is e açık v e k e n d is in d e n d o la y ı b ir " z e v k " d u y u l a n , s a f m ü ş a h e d e y e e r d i r e n b i l g i d i r. " G e rç e k b il g i ik i e s a s a d a y a n m a l ı d ı r: A k ı l v e S e z g i . B i l g i , d e ­ n e y in ak ıl ile v e u laşm ad a g e re k ak lın d a s e z g i ile u y g u n l u ğ u d u r. İn s a n p a rç a l a rd a n b ü tü n e (is t ik ra ), g e r e k s e g e rç e ğ e b ü tü n d e n p a r ç a l a r a (t a'lil) a k ı l y ü r ü t m e y o l u n u d a a ş a r a k k e n d i i ç i n d e b u l u ­ n a n s e z g i ı ş ı ğ ı n a d a y ö n e l m e l i d i r. Ç ü n k ü , A l l a h ' ı n z a t ı s ı rf n u r d u r . N u r il a h i z a tı a l g ı l a y a b i l e c e k o l a n i n s a n ı n iç in d e k i n u ru u y a n d ı r­ m a k v e p a r l a t m a k , s a d e c e d u y u l a r ı n , a k l ı n v e r u h u n ö z e l t e rb i y e s i il e m ü m k ü n d ü r v e a n c a k A l l a h h a k k ı n d a b u s u re tl e e l d e e d i l e c e k b i r b i l g i b i z e b i z z a t z a tı v e re b i l i r." 3 54 K o n u y a b i r a z d a h a y a k ı n d a n b a k ı l d ı ğ ı n d a İ ş ra k i h i k m e t i n b i r v a rl ı k k u ra m ı ü z e ri n e b in a e d i l d i ğ i g ö rü l ü r. B u n a g ö re v a rl ı k , T a n ­ r ı ' n ı n s ü re k l i t e c e l l i s i n d e n , t e c e l l i l e ri n s o m u t l a ş m a s ı n d a n o l u ş m a k ­ t a d ı r v e v a r o l u ş h e r a n y e n i l e n m e k t e d i r . B u o l a y g ü n e ş ı ş ı n l a rı n ı n ta ş m a s ı , d ü n y a y ı k u ş a tm a s ı , g ö rü n ü r k ı l m a s ı o l a y ı il e s i m g e l e n e b i l i r. I b n T u f e y l ' i n b e n z e t m e s i y l e s ö y l e m e k g e r e k i r s e e v r e n , g ü n e ­ ş i n k a rş ı s ı n d a k i i l k a y n a d a n b a ş l a y a r a k b i r a y n a l a r d ü z e n e ğ i i ç i n ­ d e g ü n e ş i n s u re ti n i n a y n a d a n a y n a y a y a n s ı y a ra k s o n a y n a d a n s u ­ y a y a n s ı m a s ı n d a n b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l d i r . D o l a y ı s ı y l a T a n rı b i l g i s i ­ n e u laşm an ın m ad d i ve en sağ lık lı y o lu t e c e l l i l e ri a l a b i l m e y e , o m a n e v i p i s l i k l e rd e n p a rl a tm a s ı n a b a ğ l ı d ı r. K alb a rı n m a s ı n a , b ir ay n a d a in s an ın k alb in i b ir a y n a d u ru m u n u alm ca g ib i te c e l l i l e r o r a d a y a n s ı m a y a , e ş d e y i ş l e iş rak ( a y d ı n l a n m a ) o l a y ı , b a ş l a r. Ö z e tl e m e k g e re k i rs e Ib n T u f e y l'in f e l s e f e s i, G a ra u d y 'n i n ri n d e a d l a n d ı rm a s ı y l a " n e b e v i f e l s e f e " ,4 ye­ ra s y o n e l d ü ş ü n c e d e n y o ­ l a ç ı k a ra k k e ş f v e i l h a m a u l a ş a n v e b u n e d e n l e s o n n o k ta d a s u f il ik le çak ış an b ir " z e v k y o l u " d u r. 5 İ ş t e H a y b in Y akz an b u b i l g i l e n m e v e T a n rı 'y a u l a ş m a y o l u n u n H a y b i n Y a k z a n 'm s e rü v e n i ç e v re s i n ­ d e s o m u tl a ş tı rı l m ı ş ö y k ü s ü d ü r. H a y b in Y ak z an, t a b i a t ı g e r e ğ i s e m b o l i k ö ğ e l e r i n o l d u k ç a f a z l a o l d u ğ u b i r e s e rd ir. İ b n T u f e y l , ro m a n m ı n f e l s e f i y ü k l e m i n i o l a y l a r a r a c ı l ı ğ ı i l e o l a b i l d i ğ i n c e y a l ı n l a ş t ı r m ı ş o l s a b i l e , b i r t a k ı m b i l g i l e ri n e h li o l m a y a n l a ra u l a ş m a s ı n ı e n g e l l e m e d ü ş ü n c e s i ile ö rtü k b i r a n ­ l a tı m y o lu n u tu tm u ş tu r. B u n e d e n l e ro m a n ı n v e m e s a j ı n ı n k a v ra ­ n a b i l m e s i i ç i n , m a h re m i y e ti n i f a z l a k u rc a l a m a d a n , b a z ı ö n b il g il e r v e rm e y i y a ra rl ı g ö rü y o ru z . İ b n T u f e y l , H a y b in Y ak z an i l e z a m a n ı n d a b ü y ü k t a r t ı ş m a l a r a y o l a ç a n ü ç s o ru n u ç ö z ü m l e m e y i a m a ç l a m a k ta d ı r: 1 — d o ğ ay ı İ n s a n k e n d i b a ş ı n a , h i ç b i r e ğ i ti m i n c e l e y e re k d ü şü n m e y o lu y la v e ö ğ re ti m " in san -ı g ö rm e k s i z i n , k âm il" aş am as ın a u l a ş a b i l i r , b a ş k a b i r d e y i ş l e i n s a n i n e f s , f a a l a k ı l l a b i rl e ş e b i l i r. 2 — G ö z l e m , d e n e y v e d ü ş ü n m e y o l u y l a e l d e e d i l e n b i l g i l e r, v a h i y y o l u y l a g e l e n b i l g i l e rl e ç e l i ş m e z , y a n i f e l s e f e i l e d i n a r a s ı n d a ta m b i r u y g u n l u k v a rd ı r. 3 — M u t l a k b i l g i l e re u l a ş m a k b ü t ü n i n s a n l a r ı n ü s t e s i n d e n g e ­ l e b i l e c e ğ i b i r ş e y d e ğ i l d i r . Y ü c e g e rç e k l i k l e re u l a ş m a k b i r e y s e l b i r o l a y d ı r. H a y b in Y ak z an, i n s a n ı n k e n d i b a ş ı n a " i n s a n - ı k â m i l " a ş a m a s ı ­ n a u l a ş a b i l e c e ğ i n i k a n ı tl a m a k ta d ı r. R o m a n ı n 55 k a h ra m a n ı H a y , b ü ­ tü n ö m rü n ü k i m s e s i z b i r a d a d a g e ç i rm e k te d i r. B i r v a rs a y ı m a g ö re ıs s ız a d a d a to p ra ğ ı n m ay alan m ası s o n u cu d iğ e r b ir v a rs a y ı m a g ö re k e n d iliğ in d e n d e b aşk a b ir ad ad a d ü n y ay a tü re m i ş , g e l d i k te n s o n r a b i r s a n d ı k i ç i n d e d e n i z e b ı ra k ı l m ı ş , b ö y l e c e i ç i n d e y a ş a d ı ğ ı a d a y a s ü rü k l e n m i ş t i r . B ir ce y l a n ta ra f ı n d a n d u y u lu r d ü n y an ın çe k liğ e , T a n rı 'y a y alın u l a ş ı r. b e s le n ip b ü y ü tü l e n g e rç e k l e ri n d e n Bu uzun s ü re ç ad ım H ay , elli y ıl için d e ad ım i ç e ri s i n d e " d ı ş ta k i a y e tl e ri " , g ö s te rg e l e ri o l a n e v re n i , v a rl ı k en y ü ce g e r­ H a y , T a n rı ' n ı n k i ta b ı n ı g ö z l e m v e d e n e y l e rl e , k ı y a s l a m a l a r v e a k ıl y ü rü tm e l e rl e ç ö z e r, v a ro l u ş n e ­ d e n l e ri n i , a n l a m l a rı n ı , T a n rı i l e o l a n b a ğ ı n tı l a rı n ı k a v ra r. A k l ı n i m ­ k â n l a rı n ı s o n u n a k a d a r k u l l a n m a s ı n d a n , s ık ı b i r ri z a y e tl e k a l b in i a rı tm a s ı n d a n s o n ra m ü ş a h e d e y e , y e tk i n i n s a n a ş a m a s ı n a u l a ş ı r. Y e tk i n i n s a n a ş a m a s ı n a u l a ş a n H a y , u z l e te ç e k i l m e k a m a c ı y l a a d a s ı n a g e l e n A b s a l i l e k a rş ı l a ş ı r . A b s a l , s u f i e ğ i l i m l i o l m a k l a b i r ­ l i k te v a h y e d a y a l ı i n a n c ı , d i n i s i m g e l e m e k te d i r. H a y ' m ö ğ re n m e s i n d e n s o n ra b i rb i rl e ri n e b i l g i l e r i a n l a t ı rl a r. H a y , A b s a l ' m s e rü v e n l e ri n i , a k ta rd ı ğ ı b ü tü n k o n u şm ay ı s ah ip o l d u k l a rı b i l g i l e ri o n a y l a r , d i n i n e m i r v e y a s a k l a r ı i l e k e n d i s i n i y ü k ü m l ü k ı l a r. Ç ü n k ü i k i b i l ­ g i a r a s ı n d a b i r a y k ı rı l ı k y o k t u r . İ k i b i l g i , a y n ı g e r ç e k l i ğ i n f a rk l ı i k i f o rm u n d a n b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l d i r. Ü çü n cü te z i n k a n ı tl a n m a s ı H a y 'm to p l u m s a l b ir sın av d an g e ç m e s i n i g e re k t i r m e k t e d i r . A s a l , y a ş a d ı ğ ı a d a h a l k ı n ı n d u r u m u n ­ d an sö z e d in ce H a y , o ra y a g i d e re k i n s a n l a rı u y a rm a y a , u l a ş tı ğ ı g e r ç e k l e r i o n l a r a a k t a r m a y a k a r a r v e ri r. B i rl i k t e A b s a l ' m ad as ın a g i d e rl e r. H a y i n s a n l a ra d ü n y a n ı n g e rç e k y ü z ü n ü , d ü n y a h a y a tı n ı n b ir o y u n ve e ğ le n ce d e n b a ş k a b ir ş e y o lm ad ığ ın ı, asıl o lan ın d ü n y a y a h a z ı rl a n m a k , b u d ü n y a d a ta n rı m ü ş a h e d e s i n e e rm e k ö te o l­ d u ğ u n u a n l a t m a y a ç a l ı ş ı rs a d a b ü t ü n e m e k l e r i b o ş a g i d e r. Ç ü n k ü i n s a n l a r ı n y a p ı s ı , y a r a t ı l ı ş ı , y e t e n e k l e r i f a rk l ı d ı r v e y ü c e g e r ç e k l i k ­ l e re an cak az s ay ıd ak i g e rç e ğ i a n l a d ı k ta n ü s tü n y a ra t ı l ı ş l ı i n s a n l a r u l a ş a b i l i r l e r. Bu s o n r a H a y , A b s a l i l e b i rl i k t e a d a s ı n a d ö n e r v e h a y a tl a rı n ı k e n d i l e ri n c e s ü rd ü rü rl e r. M e ra k e ş i , H a y b in Y a k z a n 'm f i l o z o f l a ra g ö r e i n s a n ı n k ö k e n i n i g ö s t e r m e k a m a c ı i l e y a z ı l d ı ğ ı n ı s ö y l e r. R o m a n a b u a ç ı d a n b a k ı l ı n ­ ca H ay b in Y a k z a n 'm d ü n y ay a g e l iş i k o n u s u n d a k i ik i v a rs a y ı m ­ d a n b i ri n c i y i , y a n i " k e n d i n d e n t ü r e m e " y i e s a s a l m a k g e re k i r. C a rra d e V a u x 'y a g ö re d e İb n T u f e y l b u ro m a n ı y l a s k o l a s ti k y e n i E f l a tu n c u l u ğ u n ta b i a t v e a k l a u y g u n o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k i s ­ 56 t e m i ş t i r. F i l o z o f d o ğ m u ş b i r a d a m h i çb i r ö ğ re n i m g ö rm e d e n ak lı v e d o ğ a n ı n te c rü b e v e i l h a m l a rı y l a y e n i E f l a tu n c u d o k tri n e ra h a t­ l ı k l a u l a ş a b i l i r. Y e n i E f l a t u n c u l u k y a k ı ş t ı r m a s ı b i r y a n a b ı ra k ı l ı rs a b u y a k la ş ım ın d a ro m a n d a k e n d is in e b ir y e r b u l a ca ğ ın ı s ö y l e m e k m ü m k ü n d ü r. I b n T u f e y l , H a y b in Y ak z an ' d a H a y b i n Y a k z a n ' m h a y a t d e n e y i­ m i d o l a y ı s ı y l a d o ğ a l , s ı c a k , k e n d i s i v e ç e v re s i y l e b a rı ş i ç i n d e , e v re ­ n in d ü z e n i ile u y u m l u v e te v h i d l e y ü k l ü s o m u tl a ş tı rm a k ta d ı r. B iz ce ro m a n ı n id e a l b ir h a y a t b içim in i ü z e ri n d e en ço k d ü ş ü n ü l m e s i g e re k e n y a n l a rı n d a n b i ri s i b u d u r. H a y ' m d u ru l m a s ı , s e rg i l e d i ğ i y a ş a m a b i ç i m i n e b u g ü n a rtı k ta m a m e n y a b a n c ı o l d u ğ u m u z u s ö y ­ l e m e y e g e re k y o k . N e k i, b u n u n ö ğ ü n ü l e b i l e c e k b i r ş e y o l d u ğ u n u s ö y l e m e k ç o k z o r, h a tta m ü m k ü n d e ğ i l d i r. G a r a u d y , H a y b in Y a k z a n 'm a n l a m v e ö n e m i n i ş ö y l e d i l e g e ti ­ ri r: " F e l s e f e v e ta s a v v u f u n , b ü tü n l ü ğ ü i ç i n d e d ü ş ü n c e il e h a y a tı n , ilim i l e i m a n ı n b i rl i ğ i n i g ö s t e r e n I b n T u f e y l ' i n f e l s e f i r o m a n ı i n s a n , t a b i a t v e A l l a h a r a s ı n d a k i i l i ş k i l e ri n b i l i n c i n e v a r ı l m a s ı v e y a r a t ı l ­ m a s ı h u s u s u n d a f e l s e f e y e H e ra k l i t v e E m p e d o k l e s 'd e n b u y a n a 1 6 a s ı r d a n b e ri B a t ı d a k a y b e t m i ş o l d u ğ u t ü m b o y u tl a rı i a d e e d i y o r." 6 Etkisi D ü n y a d a f e l s e f i ro m a n ı n o l d u ğ u k a d a r R o b i n s o n a d / a d a s a l ro m a n tü rü n ü n d e ilk ö rn e ğ i o l a n H a y b in Y a k z a n, B a t ı d a 1 4 . y ü z y ı l d a n b a ş l a y a ra k b ü y ü k y a n k ı l a r u y a n d ı rm ı ş , e n ç o k o k u n a n k i ta p l a rd a n b i ri s i o l m u ş tu r. H a tta İ z m i rl i İ s m a i l H a k k ı 'n ı n s ö y l e d i ğ i n e g ö re İ n ­ g i l te re 'd e " K u a k e r" l e r d e n i l e n b i r H ı ri s ti y a n m e z h e b i n i n b a ğ l ı l a rı ta ra f ı n d a n b i r a h l a k k i ta b ı o l a ra k k a b u l e d i l m i ş ti r.7 H a y b in Y ak z an, 1 4 . y ü z y ı l d a N a r b o n n e ' l u M u s a t a r a f ı n d a n I b r a n i c e y e ç e v r i l i r v e ş e rh e d i l i r . L a t i n c e y e i l k ç e v i r i s i d e 1 5 . y ü z y ı l d a P ico d e l l a M i rá n d o l a ta ra f ı n d a n y a p ı l ı r. E . P o c o c k e da L a ti n c e y e i k i n c i ç e v i ri s i n i y a p a r k i t a b ı n . B u ç e v i r i A r a p ç a m e t n i i l e b i rl i k t e i l ­ k i n 1 6 7 1 ' d e , d a h a s o n r a d a 1 7 0 0 y ı l ı n d a O x f o r d ' d a y a y ı n l a n ı r. İ n g i l i z c e y e il k ç e v i ri y i P o c o c k e 'u n L a ti n c e ç e v i ri s i n d e n A s c h - w e l il e G e o rg e K e i t y a p m ı ş l a rd ı r. S i m ó n O ck l e y is e H ay b in Yak- z a n 'ı 1 7 1 1 y ı l ı n d a A r a p ç a a s l ı n d a n İ n g i l i z c e y e ç e v i r e r e k y a y ı n l a r. R o m a n ı n H o l l a n d a d i l i n e y a p ı l a n ç e v i ri s i il k o l a ra k 1 6 7 2 y ıl ın ­ d a A m s t e r d a m ' d a y a y ı n l a n ı r. A y n ı ç e v i r i i k i n c i d e f a 57 1701 y ılın d a R o t t e r d a m ' d a b a s ı l ı r. R o m a n , " İ b n T u f e y l ' i n F e l s e f i R o m a n ı " b in Y a k z a n 'm H a y a ta " , " K e n d ik e n d in e Fe lse fe " , "D oğa " H ay A d am ı" , " R u h u n U y a n ı ş ı " v e " D o ğ u H i k m e ti n i n S ı rl a rı " g ib i d e ğ i ş i k a d l a r­ la F ra n s ı z c a , A l m a n c a , R u s ça v e İ s p a n y o l c a g ib i d i ğ e r A v ru p a d il­ l e ri n e d e ç e v r i l m i ş t i r H a y b in Y ak z an B a t ı d a b i r ç o k s a n a tç ı v e d ü ş ü n ü rü e tk i l e m i ş , o n l a rı n s a n a t v e d ü ş ü n c e l e ri n i n o l u ş m a s ı n a k a tk ı d a b u l u n m u ş tu r. " B a t ı d a t e s i ri ç o k b ü y ü k o ld u . O n u n y e n H i l m i Z i y a Ü l k e n 8 b u n l a rı n çağ d aş B a tı f e ls e f e s in in b i rç o k t a k l i t l e ri y a z ı l d ı " d i­ e n ta n ı n m ı ş l a rı n d a n b i ri s i o l a ra k k u ru c u l a rı n d a n o lan F ra n c i s B a c o n 'ı ve e s e ri Y e ni A t la n t is 'i z i k re t m e k t e d i r. R o u s s e a u ' n u n E m i l 'i n e , T h o m a s M o r u s ' u n Ü t o p y a ' s ı n a , D a n i e l D e f o e ' n u n R o b ins o n C ru s o e ' s u n a H a y b in Y ak z an’ m ç o c u ğ u g ö z ü i l e b a k a n l a r ı n s a y ı s ı h i ç d e a z d e ğ i l d i r. B a t ı n ı n b ü y ü k f i l o z o f u S p i n o ­ z a d a k e n d i f e l s e f e s i n i k u r a r k e n b ü y ü k ö l ç ü d e H a y b in Y a k z an' d a n a l d ı k l a rı n a d a y a n m ı ş t ı r . A k ş it f e y l 'in G ö k tü rk , e t k i l e ri Edeb iy at t a k o n u su n d a A da şö y le is im li d e r: çalış m as ın d a " O n y e d in ci ve ib n Tu­ o n s e k iz in ci y ü z y ı l l a r d a b ü y ü k i l g i u y a n d ı r m ı ş o l a n H a y b in Y a k z a n 'm b u y ü z ­ y ı l l a rd a g e l i ş e n R o b i n s o n a d e d e b i y a tı ü z e ri n d e b ü y ü k e tk i s i o l d u ­ ğ u a p a ç ı k tı r." B i l i n d i ğ i g i b i R o b ins o n C ru s o e 'à a n s o n r a B a t ı d a " R o b i n s o n a d " ya da " A d asal R o m an " d i y e a d l a n d ı r ı l a n b i r t ü r o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r. B u n e d e n l e H a y b in Y akz an i l e R o b ins o n C ru s o e a r a s m d a k i i l g i ö z e l b ir ö n e m ta ş ı m a k ta d ı r. B irç o k a ra ş tı rm a c ı v e y a z a r g ib i C a rra d e V a u x d a D a n ie l D e ­ f o e ' n u n i b n T u f e y l ' d e n e t k i l e n d i ğ i n i s ö y l e m e k t e d i r . V a u x , L es p e n ­ s e u rs d e E ls la m e a d l ı e s e r i n d e b u h u s u s t a k i d ü ş ü n c e l e r i n i ş ö y l e d i l e " R o b in s o n ' d a k i f i k i rl e r, a h l a k g e ti ri r: ap açık an lay ışı, k a n ı tl ı y o r k i, D a n i e l D e f o e , İ b n s i s te m l e r, T u f e y l ta ra f ı n d a n her şey y az ılan ro m a n ı n L a ti n c e te rc ü m e s i n d e n e s a s l ı b i ç i m d e e tk i l e n m i ş v e e s i n ­ l e n m i ş ti r." A k ş i t G ö k tü rk , " D e f o e 'n u n b u ta n ı d ı ğ ı ad ad a s a n ı l m a k ta d ı r. 'h e r ş e y in R o b ins o n özünü H a y b in Y a k z a n g ib i a d ım ti m İ n g i l i z c e ç e v i ri s i n d e n k a h ra m a n ı n ö ğ re n e re k ' ıs s ız b ir b ak ım a b ir tı p k ı o lg u n laş m as ı, k işiliğ in b ir iç d e n e ­ a l tı n d a a y d m l a n ı ş ı , d o ğ ru y a , i y i y e , t a n n y o l u n a g e l i ş i d i n a ç ı ­ s ın d an ço k d e n e y l e rl e ad ım öyküyü C ru s o e ' d a ta ş ı d ı ğ ı a n l a m l a rl a ş e m a yön ü n d en İ b n T u f e y l 'i n y a p ı tı n ı a n d ı r ı r . D e f o e ' n u n H a y b in Y a k z a n' d a n b u n o k t a d a e t k i l e n m i ş 58 o l d u ğ u d ü ş ü n ü l e b i l i r." d i y o rs a d a b i r e tk i l e n m e n i n s ö z k o n u s u o l ­ m a d ı ğ ı g ö rü ş ü n d e d i r. A s l ı n d a k e n d i s i o l d u k ç a i n a n d ı rı c ı d a y a n a k ­ la r o rta y a koym uş o l m a s ı n a k a rş ı n , b u konuda " i n a n d ı rı c ı d a y a ­ n a k l a r o rta y a k o n m a m ı ş tı r" 9 d i y e re k k o n u y u g e ç i ş ti rm e k te d i r. N e v a r k i, b u g ö rü ş ü n d e y a l n ı z d e ğ i l d i r A k ş i t G ö k tü rk . B o e r v e G a ra u d y d e ik i e s e r a ra s ı n d a h i ç b i r il iş k i o l m a d ı ğ ı n ı s a v u n m a k ­ t a d ı rl a r. B o e r, " C r u s o e p r a t i k b i r a d a m , H a y s av v ıf an e d ü ş ü n e n ad am t i p i d i r . " 10 d e r k e n b. Y ak z an G a ra u d y is e m u ta ­ d e şö y le d e­ m e k t e d i r : " B u ı s s ı z a d a r o m a n ı n ı n R o b ins o n h i k â y e s i i l e h i ç b i r i l g i ­ s i y o k t u r . R o b i n s o n , a d a s ı n a k e n d i s i y l e b i rl i k t e f e rd i y e t ç i l i ğ i n i , s i ­ l a h ı n ı , t a r ı m a e l v e ri ş l i h a l e g e t i r d i ğ i t a b i a t v e h a k i m i y e t i a l t ı n a a l ­ d ı ğ ı C u m a ü z e ri n d e k i i k ti d a r a rz u s u n u d a g e ti rm i ş ti r. A y n ı ş e k i l d e bu 'i y i v a h ş i ' o l m a d ı ğ ı g ib i, h e r ş e y i b a s k ıs ız f a k a t g e l e n e k içi n d e ö ğ r e n e n R o u s s e a u ' n u n E m i l ' i d e d e ğ i l d i r . " 11 D i k k a t e d i l i rs e B o e r v e G a ra u d y k o n u y a k a h ra m a n l a rı n te m ­ s il e tti ğ i d ü n y a g ö rü ş l e ri a ç ı s ı n d a n y a k l a ş m a k ta d ı rl a r. B u b a k ı l d ı ğ ı n d a ik i e s e r a ra s ı n d a il g i k u rm a k açıd an g e rç e k te n d e m ü m k ü n d e ğ i l d i r. H a tta b i ç i m s e l o l a ra k b a k ı l d ı ğ ı n d a d a a y rı n tı l a rd a s o m u t b i r b e n z e r l i ğ i n i z l e ri n e r a s t l a m a k ç o k z o r d u r . F a k a t b u n l a r I b n T u f e y l ' i n e t k i l e r i k o n u s u n d a i l e ri s ü r ü l e n g ö r ü ş l e r i g e ç e r s i z k ı l m a y a y e tm e z . Ş u r a s ı b i r g e r ç e k t i r k i , İ b n T u f e y l H a y b in Y akz an i l e o r t a y a b i r " i l k ö rn e k " , s o n d e re c e g ü z e l v e ö z g ü n b ir ro m a n ş e m a s ı k o y m u ş ­ t u r. İ b n T u f e y l ' d e n e t k i l e n e n l e r b u r o m a n ş e m a s ı n ı a l a r a k g e l i ş t i r­ m i ş l e r, k e n d i l e ri n e ö z g ü d ü ş ü n c e v e y a k l a ş ı m l a r l a r o m a n ı y e n i d e n i n ş a e t m i ş l e rd i r. B u n e d e n l e k a h r a m a n l a r ı n d ü n y a g ö r ü ş l e r i , y a ş a ­ m a b i ç i m l e r i a r a s ı n d a k i f a rk , b u t e m e l g e r ç e ğ i d e ğ i ş t i r e m e z . K a l d ı k i h i ç b i r y a z a r b i r b a ş k a s ı n ı n y a z d ı k l a rı n ı a y n e n a k ta rm a z . E ğ e r a y n e n a k ta rı rs a b u n a e tk i l e n m e y a d a e s i n l e n m e d e ğ i l b a ş k a b i r a d v e ri l i r. İ b n T u f e y l 'i n B a tı f e l s e f e s i ü z e r i n d e k i e tk i s i n i d e o n u n S p i n o z a il e g i z l i b a ğ l a n tı s ı n ı b e l i rl e m e y e ç a l ı ş a ra k o rta y a k o y a l ı m . L e o n G a u t h i e r H a y b in Y a k z a n 'm F r a n s ı z c a ç e v i r i s i n e e k l e d i ğ i g i ri ş t e ş u b i l g i l e ri v e r m e k t e d i r : H o l l a n d a l I S t a n i s l a v v o n B o rk o v v s k i a d l ı b i r a r a ş t ı r m a c ı S p ino z a 'n t n G e n çliğ i a d l ı ç a l ı ş m a s m d a S p i n o z a ' n m d a­ h a g e n ç l i ğ i n d e n b a ş l a y a ra k D e s c a rte s s i s te m i n d e n u z a k l a ş tı ğ ı n ı v e k e n d i felsefe sin i İs lam f e l s e f e s i i l e k a rı ş m ı ş b i r Y a h u d i f e l s e f e s i te ­ m e l i ü z e r i n e k u r m a k i s t e d i ğ i n i t e s b i t e t m i ş t i r. S p i n o z a ü z e r i n d e İ s ­ lam f e l s e f e s i n i n e t k i l e ri n i g ö r m e k m ü m k ü n s e d e b u n u n n a s ı l g e l ­ 59 d iğ i k o n u su n d a b e l i rg i n b ir ip u cu b u l u n m a m a k ta d ı r. a ra ş tı rm a c ı W . M e ije r d e , S p i n o z a 'm n z a n 'm te rc ü m e e t t i ri l e re k e t m i ş t i r. S o n u n d a k i ta p y a y ı m l a n m a s ı n ı ı s ra rl a ç e v i ri l e re k im z asız B ir b a ş k a H a y b in Yak- y ay ın cısın d an i s te d i ğ i n i o l a ra k te s b i t y a y ı n l a n m ı ş tı r ( A m s te rd a m , 1 6 7 2 ) . A y n ı ç e v i ri ik i n ci d e f a y a y ı n l a n d ı ğ ı n d a ç e v i r­ m e n a d ı y e ri n e S .D .B . h a rf l e ri k o n u l m u ş tu r ( R o tte rd a m , 1 7 0 1 ) . B u a r a d a M e i j e r, S p i n o z a ' m n k i t a p l a r ı n d a n b i r i s i n i n H a y b in Y akz an i l e b i rl i k t e c i l t l e t i l d i ğ i n i d e t e s b i t e t m i ş t i r. D u r u m u B o r k o w s k i ' y e b i l ­ d i ri r. İ k i a r a ş t ı r m a c ı s o n u n d a I b n T u f e y l ' i n e s e r i n i n b i z z a t S p i n o z a ta ra f ı n d a n ç e v i ri l d i ğ i so n u cu n a v a rı rl a r. İk in ci b ask ı ü z e ri n d e k i S .D .B . h a rf l e ri b i r anany m e, y a n i ç e v ri k a d d a n b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l ­ d i r. B u h a r f l e r t e r s i n d e n o k u n d u ğ u n d a B e n e d i c t d e S p i n o z a a d ı n ı v e r m e k t e d i r . 12 H a y b in Y a k z a n 'm b i z d e k i e t k i l e r i n d e n s ö z e t m e k m ü m k ü n d e ­ ğ i l . Ç ü n k ü b i z n e I b n T u f e y l 'i , n e d e e s e ri n i ta n ı y o ru z . B a tı l ı l a ş m a s ü re c i i ç i n d e " d ü ş ü n s e l b i r g ö ç " , " ru h s a l b i r u y ru k d e ğ işim i" o lay ı y aşay an ay d ın ım ız ı d e ğ e rl e n d i ri rk e n S ait H a l im P a ş a b u n l a rı n " B i l g i s i z l i ğ i n e n k ö tü s ü n e , k e n d i n i b i l m e m e " y e d ü ş ­ t ü ğ ü n ü s ö y l ü y o r . 13 G e rç e k te n d e a y d ı n ı m ı z to p l u m u m u z u n a h l a k i v e m a n e v i h a ­ y a tı n ı , to p l u m s a l v e s i y a s a l g e l e n e ğ i n i , k a y n a k l a rı n ı , a n l a y ı ş ı n ı , k ı­ s a c a to p l u m u n d e h a s ı n ı te m s i l e d e n , u l u s a l v a rl ı ğ ı n ı , d ü ş ü n c e s i n i , k ü l tü r v e s a n a tı n ı k u ra n d e ğ e rl e ri k ü ç ü m s e m i ş , a ş a ğ ı l a m ı ş , b u n l a ­ rı a r a ş t ı r m a v e i n c e l e m e g e r e ğ i d u y m a m ı ş t ı r . İ ş t e b u n u n e n s o m u t ö r n e k l e r i n d e n b i ri s i n i İ b n T u f e y l v e e s e ri k a rş ı s ı n d a k i d u r u m u m u z o l u ş tu rm a k ta d ı r. H e m e n hem en b ü tü n d ü n y a d i l l e ri n e ç e v r i l e n b u r o m a n , d ü ş ü n s e l k a t k ı l a rı y a n ı n d a , a y ­ n ı k ü l t ü r v e i n a n ç d ü z l e m i n d e y e r a l d ı ğ ı m ı z i ç i n ö z g ü n T ü r k ro ­ m a n ı n ı n o l u ş m a s ı n d a ö n e m l i b i r g ö re v i y e ri n e g e ti re b i l e c e ğ i h a l d e b u g ü n e k a d a r g ü n ış ığ ın a ç ı k a rı l a m a m ı ş tı r. B a b a n z a d e R e ş id ta ra ­ fın d an y ap ılan t e k T ü r k ç e ç e v i r i s i 1 9 2 3 y ı l ı n d a y a y ı n l a n a n M ih ra b d e r g i s i n d e te f r i k a e d i l m i ş v e a d ı g e ç e n d e r g i i l e b i rl i k t e k a r a n l ı ğ a g ö m ü l m ü ş t ü r . D u ra l i Y ı l m a z ' ı n ç o c u k l a r i ç i n y a p t ı ğ ı u y a r l a m a d a n e y a z ı k k i i s t i s n a o l a r a k k a l m ı ş v e g e re k l i i l g i y i u y a n d ı r a m a m ı ş tı r. B a b a n z a d e R e ş i d 'i n bu m e tn e , ç e v i ri s i n i e s a s a l a ra k T ü rk ç e l e ş ti rd i ğ i m i z o k u m ay ı/an lam ay ı k o l a y l a ş tı rm a k am acıy la g e re k l i g ö rd ü ğ ü m ü z y e rl e rd e n o tl a r, a ç ı k l a m a l a r e k l e d i k . P l a to n 'u n ü n l ü m a ğ a ra i s t i a re s i n d e k i n e b e n z e r b ir h a y a ta 60 m ah k û m o ld u ğ u m u z günüm üzde H ay b in Y ak z an, m a ğ a r a d a n k a ç m a y ı b a ş a ra ra k g e r­ çe k l e r d ü n y a s ı y l a ta n ı ş a n v e g e ri y e d ö n ü p ö ğ re n d i ğ i g e rç e k l e ri a r­ k a d a ş l a rı n a a n l a tm a y a ç a l ı ş a n k a h ra m a n ı n i ş l e v i n i g ö re c e k ti r in a n ­ cın d ay ız . N . A h m e t Ö z alp N o tl a r 1 A b d ü lv a h id e l- M e ra k e şi, el- M u c ib. N a k le d e n : D o z y , T arih- i Islam iy et , Ç e v ire n : A b d u lla h C e v d e t, İsta n b u l, 1908, C . 2 , s. 491 - 4 9 2 . 3 N a k le d e n : A d n a n A d ıv a r, İslam A n siklo p e d is i, " İb n T u f e y l" m a d d e si. 3 C a v it Su n a r, Islam da F e ls e fe v e F ar abî, A n k a ra , 1 9 7 2 , C . 2 , s. 47 . 4 R o g e r G arau d y , t slam ın V adett ikler i, P ın a r Y ay ın ları. 3 T a şk ö p rü z a d e , M ev z u at ü ' l- U lu m , İs ta n b u l, 1 3 1 3 , C . 2 , s. 337. ^ R o g e r G arau d y , t slam ın V adett ikler i, P ın a r Y a y ın la rı, s. 132. 7 İz m irli İs m a il H a k k ı, " İs la m d a Fe ls e f e C e re y a n la rı'', D arü lfü n u n İlahiy at F akü lt esi M ec m u as ı, Sa y ı 19, s. 17. 8 H ilm i Z iy a Ü lk e n , İs lam F e ls e fe s i, Ü lk e n Y a y ın la n , İs ta n b u l, 19 8 3 , S 216. 9 A k ş it G ö k tü rk , E debiy at t a A d a, Sin a n Y a y ın la rı, s. 76. 10 N a k le d e n : A d n a n A d ıv a r, İslam A n s iklo p e d is i, İb n T u f e y l m a d d e si. 11 R o g e r G arau d y , Is lam m V adett ikler i, P ın a r Y a y ın la n , s. 130- 131. 12 Ba k : N ih a t K e k lik , " Fe ls e f e n in İlk e le r i" , F e ls e fe y e G iriş 1, s. 141 - 1 4 2 . 1 3 Sa it H a im P a şa , T o plu m sal Ç ö z ü lm e, B u rh a n Y a y ın la rı, s. 57. 61 g i ri ş T a n rı A d ı y l a B a ş l a rı m . Ö vgü ve ş ü k ü r b aş lan g ıçs ız ( k adim ) , e n b ü y ü k , e n b i l g i n , e n b il g e , e n iy i, e n c ö m e rt, e n y u m u ş a k h u y l u , in s a n a b il m e d iğ in i v e k alem le y az m as ım tü m iy ilik le r için ö ğ re te n T a n rı 'y a . O 'n a tü m ş ü k ü r. T an ık lık e d e ri m n i m e tl e r i çin ö v g ü , k i b ir v e o rta k s ı z olan T a n n ' d a n b a ş k a t a p a c a k y o k t u r. Y i n e ta n ı k l ı k e d e r i m k i te m i z y a ra tı l ı ş l ı , m u c i z e l e r d e n i z i , k e ­ s in k a n ı t v e k a h re d i c i ü n l ü k ıl ıç M u h a m m e d O 'n u n k u l u v e e l ç is i­ d i r. S a l a t v e s e l a m o n a , s o y u n a v e o n l a r a i ç t e n l i k l e u y a n l a r a , h e s a p g ü n ü n e k a d a r. S o y l u , te m i z v e i çte n l i k l i k a rd e ş i m ! T a n rı s a n a s o n s u z l u k b a ­ ğ ı ş l a s ı n . S a n a b i ti m s i z m u tl u l u k l a r d i l e ri m O 'n d a n . B e n d e n İs la m f e l s e f e c i l e ri n i n ö n d e r l e r i n d e n E b u A l i b i n S i n a ' n ı n 1 H ik m et - i M e ş ri - ki ( D o ğ u H i k m e t i ) 2 a d l ı e s e r i n d e d i l e g e t i r d i ğ i b a z ı s ı r l a r ı a ç ı k l a ­ m a m ı i s ti y o rs u n . G e rç e ğ i o l d u ğ u g ib i a n l a m a k i s te y e n l e r i ç in b ö y le s i s ı rl a n a ra ş tı rm a k z o ru n l u d u r. S a n a b u n l a n g ü cü m ü n y e tti ğ i ö lçü d e açık lam ay a çalış acağ ım . İ s te ğ i n , b e n d e ş i m d i y e k a d a r h i ç ta n ı m a d ı ğ ı m m eye, s ö z c ü k l e rl e u laşm ay a ned en ta n ı m l a n a m a z , o lan n i te l e n e m e z b i r d u ru m a e r­ y ü ce b ir m a k a m a ta tl ı b i r h a tı ra y ı c a n l a n d ı rd ı . U l a ş tı ğ ı m bu d u ru m , b u m a k a m , b u e v re n i n d ı ş ı n d a b i r e v re n d e d i r v e i n s a n a k l ı k ü n h ü n ü k a v r a m a y a g ü ç y e t i r e m e z . B u n u n l a b i rl i k t e i n s a n ı ö y l e ­ s i n e ta tl ı v e g ö n e n d i ri c i b i r b il g i d e n i z i n e d a l d ı rı r k i b u y a ş a y a n l a r k e n d i l e ri n d e s ı rl a rı b ü tü n ü y l e g iz le m e d u ru m u g ü cü n ü b u la­ m a z l a r. D u y d u k l a r ı z e v k v e c o ş k u o n l a r ı d u r u m l a r ı n ı a ç ı k l a m a y a z o r l a r. 63 B u h a l e u l a ş a n k i m s e l e rd e n b i l g i d e d e ri n l e ş m e y e n l e r h a d l e ri ­ n i a ş a r l a r v e a k ı l l a b a ğ d a ş m a y a n , d i n i n d ı ş y ü z ü y l e (z a hir) u y u ş t u ­ ru l m a s ı m üm kün n ed en le k im isi o l m a y a n k im i " K e n d i m i te ş b i h tü r" , k im isi " B e n i d d i a l a rd a b u l u n u rl a r. e d e ri m , b e n im H a k k 'ı m " , k im is i " C ü b b e m in ş an ım İ ş te bu ne büyük­ a l tı n d a T a n rı 'd a n b a ş k a s ı y o k t u r " 3 g i b i s ö z l e r , ö z e l d e y i m i y l e " ş at ahat " 4 s ö y l e m i ş l e r ­ d i r. Ş eyh Eb u H am id G a z a l i ,5 b u (m ak am ) u l a ş t ı ğ ı n d a b i ­ d üzeye l i m l e rd e k i y e t k i n l i ğ i s a y e s i n d e k e n d i n i b u g i b i s ö z l e r d e n k o r u m a ­ y ı b a ş a rd ı . F a k a t y i n e d e a ş a ğ ı d a k i d i z e l e ri s ö y l e y e re k d u ru m u n u d il e g e ti rm e k te n k e n d i n i a l a m a d ı : A nlat a m a y a ca ğım ha ller y aş adım H a y ra y o r v e nas ıl o l d u ğ u n u s o rm a. Eb u B e k ir b in S a i ğ ,6 " b i ti ş m e k " (it t is al)7 d e y i m i n i y o r u m l a r ­ k e n ş ö y l e d e r: " B i r b i l i m i ö ğ re n m e k te o l a n k i m s e , o b i l i m ü z e ri n e y a z ı l m ı ş b i r k i ta b ı n a n l a m ı n ı o l d u ğ u g i b i k a v r a d ı ğ ı z a m a n , b i l g i ­ n i n b i r d ü z e y d e , b u n a k a rş ı l ı k k e n d i s i n i n o g ü n e d e ğ i n b u l u n d u ğ u d iğ e r b ir d ü z e y d e k alm ası m ü m k ü n d e ğ i l d i r. B i l g i n i n d ü z e y i il e k i ş i n i n o b i l g i s a y e s i n d e u l a ş t ı ğ ı d ü z e y a y n ı o l u r. O b i l g i k e n d i s i n ­ d e k ö k l e ş ti k ç e ö z d e k te n (h e y u la ), m a d d e d e n v e d o ğ a l y a ş a m a b a ­ ğ ı m l ı l ı k t a n a r ı n m ı ş , t e m i z , s e ç k i n v e t a n r ı s a l d u r u m l a r (ahv al- i ila­ hı) o l a r a k a d l a n d ı rı l a b i l e c e k b i rta k ı m y ü ce b a ğ ı n t ı l a r g e rç e k l e ş i r. A n c a k b ö y l e s i b a ğ ı n t ı l a r T a n rı ' n ı n k u l l a n a r a s ı n d a n s e ç t i ğ i b i r k a ç m u tl u k iş iy e n a s ib o l u r." Ib n S a i ğ 'i n d e ğ i n d i ğ i b u d ü z e y d ü ş ü n m e v e a k ıl y ü rü tm e y o ­ lu y la de bu k a z a n ı l ı r. H i ç d u r a k s a m a d a n , k u ş k u düzeye u laş m ış o ld u ğ u n u d u y m ad an s ö y l e y e b i l i ri z . N e k e n d isin in k i o ra d a k al­ m ı ş , d a h a y u k a rı l a ra ç ı k a m a m ı ş tı r. B i z i m s ö z ü n ü e tti ğ i m i z d ü z e y i s e E b u B e k i r'i n u l a ş m ı ş o l d u ğ u d ü z e y i n ç o k ü s tü n d e d i r. G e rç i b i l g i i k i s i n d e d e b i rd i r, f a k a t g ö z l e g ö r m e k b a ş k a , d o l a y ı m l ı o l a r a k e d i n m e k b a ş k a d ı r. B ib e r t anes i d e s iy ah, a y y ü z lü s e v g ilin in b eni d e s iy aht ır. H e r ikisi d e can y a k ıcıdır am a b u n e re d e , o n e re d e ... Sözünü e tti ğ i m i z d u ru m ve m ak am d u ru m u g ö rm e y e ö z g ü b i r a ra ç v a rd ı r. 64 g ö rü l ü r. A m a ne ile ? O B u a ra c a b ir " g ü ç " a d ı n ı v e re b i l s e k d e o n u ta m o l a ra k a d l a n ­ d ı r m ı ş o l m a y ı z . Y a l n ı z c a m e c a z y o l u y l a b i l d i rm i ş o l u r u z . S u f i l e re ö z g ü s ö z c ü k v e t e r i m l e r d e d e b u n u a n l a t a b i l e c e k d o ğ ­ ru b i r d e y i m e r a s tl a n m ı y o r . İ ş te s e n i n i s te ğ i n ü z e r i n e h a tı rl a d ı ğ ı m bu d u ru m , İb n H ik m e t - i M e ş ri k i a d l ı e s e r i n d e d e ğ i n d i ğ i S i n a 'n ı n d u r u m l a r d a n b i ri d i r. İ b n S i n a ş ö y l e d i y o r : " Ç i l e ( riy a z et ) i n s a n ı e ğ i t e e ğ i t e , a h l a k ı n ı a n ta a rı ta ö y l e b i r n o k ta y a g e ti ri r k i o , u z a k ta n g ö rü n e n v e k im i z a m a n p a r l a y a n , k i m i z a m a n s ö n e n b i r ı ş ı ğ a d ö n e r. G ö z ü n e a r a d a b ir g e rç e k l i k ay d ın lık n u rl a rı n d a n ona b üyük ço k az b ir a y d ın lık b i r ta t, z e v k i l i ş m e y e b a ş l a r. B u v e ri r. B e n l i ğ i n i k ö t ü h u y l a rd a n a rı n d ı rm a y ı s ü rd ü rd ü k ç e a y d ı n l ı k l a r ç o ğ a l ı r, b ü y ü r. Z a m a n l a g ö z ü ay d ın lığ a alış ır v e o ay d ın lık s ü re k l i l i k k a z a n ı r. Ç i l e d e o lm ad ığ ı z a m a n l a r d a b i l e o d u r u m l a r , a y d ı n l ı k l a r s ü re k l i g ö r ü n ü r . " A y d ı n l ı k l a rı n h e r g ö rü n ü ş ü n d e i n s a n T a n rı 'y a d o ğ ru b i r b a ­ sam ak y ü k s e l i r. H e r y ü k s e l i ş te de k end i d u ru m u n a ilişk in g iz li n o k ta l a ra i ş a re t e tm e k te n k e n d i n i a l a m a z . " G i d e re k h e r g ö z a ç ı s ı n d a v e h e r z e rre d e T a n n 'y ı g ö re c e ğ i b ir d ü z e y e e ri ş i r. B u m ı ş t ı r. En a ş a m a d a o , s e v g ü is iy le s a b it b ir b ild ik liğ e u l a ş ­ so n u n d a ş a ş k ın lığ ı d in g in liğ e d ö n ü ş ü r. B ir ay n a g ib i T a n rı k a r ş ı s ı n d a y e r a l ı r v e i s t e ğ i n e k a v u ş u r . " T a n rı 'n m g ö rü n m e y e ri o l d u ğ u i çin b e n l i ğ i il e b i r s o ru n u k a l ­ m a z . N e v a r k i b u a ş a m a d a i k i rc i m d e n tü m ü y l e k u rtu l m u ş d e ğ i l ­ d i r. K i m i z a m a n b e n liğ iy le , k im i z a m a n d a T a n r ı i l e i l g i l e n i r. B u d ü z e y i a ş a b i l i rs e b e n l i ğ i n i tü m ü y l e y i ti ri r v e y a l n ı z c a T a n n 'y ı g ö ­ rü r. B u n d a n b ö y l e b e n l i ğ i y l e i l g i l e n s e b i l e b u n u s a l t T a n rı ' n ı n g ö ­ rü n m e y e ri o l m a s ı b a k ı m ı n d a n y a p a r. İ ş te b u a ş a m a d a g e rç e k 'b i r­ l e ş m e ' ( v us la t ) g e r ç e k l e ş i r . " İb n S in a, sözü n ü e tti ğ i bu d u ru m l a rl a T a n n 'y ı a ra y a n l a rı n z e v k v e c o ş k u y o l u y l a u l a ş tı k l a rı a ş a m a l a n g ö s te re n d u r u m l a n a n ­ l a t m a k i s t e m i ş t i r. Y o k s a İ b n S a i ğ ' i n sö zü n ü e tti ğ i a k l i k a v ra y ı ş l a r s i s te m i i ç i n d e y e r a l a n v e k ı y a s l a m a l a r y o l u y l a , ö n c ü l l e r d ü z e n l e ­ m e k le e ld e e d ile n d u ru m l a n d e ğ il. S u f i l e ri n ( ehl- i z ev k ) b i l g i l e ri y l e f e l s e f e c i l e r i n b i l g i l e r i a r a s ı n d a ­ k i a y rı m ı b i r ö rn e k l e m e y l e a n l a m a y a ç a l ı ş a l ı m . A k l ı , z e k â s ı , d u y u o rg a n l a n b ir k ö rü sağ lam an cak ik i g ö z ü n d e n g ö z ö n ü n e g e t i r. B u de kör doğup y o k su n an ad an b üyüdüğü doğm a k e n ti n b ü tü n e v l e r i n i , c a m i l e r i n i , h a n l a r ı m , s o k a k l a r ı n ı v e i n s a n l a rı n ı t a m m ı y l a ö ğ r e n i p t a n ı d ı k t a n s o n r a b i rd e n b i r e g ö z l e r i a ç ı l ı v e r i r . 65 an la­ G ö z l e ri s o k a k l a rı açılın ca k e n tte g ö rm e z l i k b u lu n an d ö n e m in d e h er ş e y i, e d in d iğ i i n s a n l a rı , b i l g i l e re , y a p ı l a rı , duyduğu ta ­ n ı m l a r a , g ö s t e r g e l e r e t a m ı t a m ı n a u y g u n b u l u r. E s k i b i l g i l e ri n e a y ­ k ı rı d ü ş e n , o n l a r l a ç e l i ş e n h i ç b i r ş e y iliş m e z gözüne. T üm ünü te ­ k e r t e k e r t a n ı r , b i l i r. F a k a t b u y e n i d u r u m d a k e n d i s i n d e b i ri d i ğ e r i n e b a ğ l ı i k i ş e y d u y a r. B i ri n c i s i , bu yeni b ilg in in ö n ce k in d e n d ah a açık o lm as ı; İ k in cis i is e , b u b il g i n e d e n i y l e b ü y ü k b i r ta t a l m a s ıd ır. İ ş t e e r m i ş l i k ( v elay et ) a ş a m a s ı n a u l a ş m a y a n , b i l g i y i a k ı l y ü r ü t ­ m e l e r, ç ı k a r ı m l a m a l a r ( is t idlal ) y o l u y l a m u, an ad an doğm a k ö rü n k az an an g ö rm e z l i k k i m s e l e ri n d ö n e m in d e k i d u ru ­ d u ru m u n a b e n z e r. T a n ı m l a m a l a r v e g ö s t e r g e l e r y o l u y l a b e l l e d i ğ i n e s n e l e r i s e , İ b n S a i ğ 'i n d o ğ a l y a ş a m d a n s o y u tl a y ı p y ü c e l tti ğ i , T a n rı 'm n y a l n ı z ­ c a s e v d i ğ i , s e ç ti ğ i k u l l a rı n a b a ğ ı ş l a d ı ğ ı n ı s ö y l e d i ğ i v e " ta n rı s a l d u ­ ru m l a r" o l a ra k n i te l e n d i rd i ğ i ş e y l e ri s i m g e l e m e k te d i r. E r m i ş l i k a ş a m a s ı n a u l a ş a n v e T a n rı t a r a f ı n d a n k e n d i l e ri n e a n ­ c a k s i m g e s e l o l a ra k " g ü ç " ri n d u ru m u is e , k ö rü n z e r. B u i k i n c i d u r u m d iy e b ile ce ğ im iz ş e y b ağ ış lan an k im s e le ­ g ö z l e ri a ç ü d ı k ta n b azan s o n ra k i d u ru m u n a b e n ­ k i m i l e ri n e ç a l ı ş m a k s ı z ı n , s a l t ta n rı s a l b i r v e rg i o l a ra k d o ğ u ş ta n b a ğ ı ş l a n ı r. A ra l a rı n ı a y ı rm a y a v e a y rı m l a rı n ı b e l i rl e m e y e ç a l ı ş tı ğ ı m ı z d ü ­ ş ü n ü r v e f e l s e f e c i l e r i n k a v r a y ı ş ı i l e s u f i l e ri n k a v r a y ı ş ı n d a n b i r i n c i ­ s i y l e f i z i k e v re n e , İ k i n ci s i y l e f i z i k ö te s i n e i l i ş k i n k a v ra y ı ş l a r a n l a tı l ­ m a k i s te n m e m i ş ti r. Ç ü n k ü b u i k i b i l g i a ra s ı n d a k i a y rı m a ra l a rı n d a h içb ir b e n z e rl i k y o k tu r. Bu ik i k a v ra y ı ş a ç ı k tı r v e b içim in d e n a m a c ı m ı z h e r i k i s i n i n d e a y n ı s o ru n a , y a n i f i z i k ö te s i n e i l iş k in b il ­ g i l e ri d i r. F e l s e f e c i l e ri n f i z i k ö te s i n e ilişk in d ü şü n m e ve ç ı k a rı m l a r y o ­ l u y l a e d i n i l e n b i l g i l e ri i l e s u f i l e ri n a y n ı s o r u n a i l i ş k i n b i l g i l e ri a r a ­ s ın d a h e r ik isin in b e n z e rl i k o rta y a de g e rç e k ve çık s a b ile , y in e d o ğ ru de o l m a l a rı b a k ı m ı n d a n b i rb i rl e ri n d e n b ir a y ı rt e d i l m e s i z o ru n l u d u r. D o ğ a l o l a ra k ik in ci b i l g i , k a v ra y ı ş d a h a a ç ı k v e d a h a d o y u ru ­ c u o l m a s ı b a k ı m ı n d a n d i ğ e ri n d e n ü s tü n d ü r. i b n S a i ğ s u f i l e ri b u z e v k i a n d ı k l a r ı , a ç ı k l a d ı k l a r ı i ç i n a y ı p l a y a ­ ra k bu m u ş, ta d ı n g e rç e k im g e le m m u tl u l u ğ a ( t aha y y ül ) g ü cü n e e ri ş e n l e ri n özgü d u ru m u n u o ld u ğ u n u sav u n ­ an laş ılır b ir d ille a ç ı k l a y a c a ğ ı n a s ö z v e rm i ş ti r. N e y a z ı k k i , y a k e n d i s i n i n s ö y l e d i ğ i g ib i i ş l e ri m i n ço k lu ğ u n e d e n iy le 66 zam an b u lam ad ığ ın d an , y a da s ö z ü n ü y e ri n e g e ti rm e y e k a l k ı ş tı ğ ı n d a k e n d i s i n i n i n s a n l a rı d ü n y a ­ l ı k e d i n m e v e t o p l a m a d a g e r e k e n y o l l a n v e h i l e l e ri k u l l a n m a y a i s te k l e n d i rm e s i , açık lam ak te ş v i k z o ru n d a v e içy ü z ü n ü e tm e s i d u ru m u y l a k alacağ ı v e h e rk e s e il a n çe liş e n d o lay ıs ıy la e tm e k b i rta k ı m ş e y l e ri k en d isin i y a la n la m a k i s te m e d i ğ i için s ö z ü n d e d u rm a ­ m ı ş t ı r. Z o r u n l u o l a r a k b i r a z k o n u d ı ş ı n a ç ı k tı k . Ş i m d i a s ı l k o n u m u z a d ö n e lim . K a rd e ş i m , y u k a rı d a f i z i k ö te s i n e i l i ş k in i k i tü r b i l g i o l d u ğ u n u , b u n l a r ı n ö rn e k l e r i n i v e b u b i l g i l e r i n y ö n t e m l e r i n i a ç ı k l a d ı m . S e n i n i s te d i ğ i n ş e y d e b u n l a rd a n b i ri s i o l m a l ı d ı r. E ğ e r z e v k v e m ü ş a h e d e 8 e h l i n d e n o l m a y ı s e ç e re k T a n rı i l e b i r­ l i k t e l i k ( h u z u r) 9 a ş a m a s ı n a u l a ş m ı ş e r m i ş l e r i n y a ş a d ı ğ ı , t a t t ı ğ ı d u ­ ru m u i s te rs e n y a p a c a ğ ı n ş e y o n l a rı i z l e m e k v e g ö rm e k ti r. Y o k s a o g e rç e k l i ğ i o l d u ğ u g i b i y a z ı y a d ö k m e k m ü m k ü n d e ğ i l d i r. B u g e rç e k l i k s ö z l e , y a z ı y l a a ç ı k l a n m a y a ça l ı ş ı l ırs a d e ğ i ş ir. F e l ­ s e f e c i l e ri n g i t t i k l e ri y o l a g id ilm iş o l u n u r. Ç ü n k ü ö y lesi an lam lar s e s v e h a rf g i y s i l e ri n e b ü rü n ü r, m ü l k e v re n i n e y a k ı n l a ş ı rs a , o l d u ­ ğ u g ib i k a l a m a z , d u ru m B u y ak laş ım o l m a k t a n ç ı k a rl a r. k a ç ı n ı l m a z o l a r a k g e r ç e k l i ğ e i l i ş k i n b i r ç o k f a rk l ı a n l a tı m ı n o rta y a ç ı k m a s ı n a y o l a ç a r. B u d a k i m il e rin in s a p m a s ı n a ve d o ğ ru y o ld a y ü rü y e n l e r h ak k ın d a k ö tü z a n l a ra d ü ş m e l e ri n e n e d e n o l u r. Ç ü n k ü g e r ç e k l i ğ i n a l a n ı a l a b i l d i ğ i n e g e n i ş t i r. H e r ş e y i k u ş a t ı r. O n u k u ş a t m a n ı n , s ı n ı r l a n d ı r m a n ı n y o l u y o k t u r . B u ö y l e s i ­ n e k a rm a ş ı k v e için d e n ç ı k ı l m a z b i r y o l d u r k i, o n u h e rk e s a n c a k a l a b i l d i ğ i k a d a r a n l a t a b i l i r. F e l s e f e c i l e ri n i z l e d i ğ i y o l d a n , o n l a rı n y ö n te m l e ri y l e ğ i n a ç ı k l a n m a s ı n ı i s te rs e n , i ş te o z a m a n k o n u ru m l a n a b i l i rl i k k a z a n ı r. N e ki bu da büyük g e rç e k l i ­ a ç ı k l a n a b i l i rl i k , y o i k s i ri ( iks ir- i a z a m )w b u l m a k t a n d a h a ç e t i n b i r i ş t i r. Ö y l e s i n e a ş ı l m a z , ö y l e s i n e g a r a b e t ­ l e rl e d o l u d u r. B u Ü s te s i n d e n n ed en le g e l e b i l e n l e r, b u g e rç e k l i k l e ri a n c a k p ek az k i m s e ü s te s i n d e n g e l e b i l m i ş t i r. b a ş a r ı y ı g ö s t e r e b i l e n l e r i s e u l a ş t ı k l a rı s im g e v e g ö s te rg e l e r y o l u y l a d il e g e ti rm i ş l e r­ d i r. Ç ü n k ü M u h a m m e d i y a s a l a r s ı r l a r ı n a ç ı ğ a v u r u l m a s ı n ı y a s a k ­ l a m ı ş tı r. A r i s t o 11 i l e F a ra b i 'n i n e s e r l e r i y l e 12 v e İb n S i n a 'n ı n Şifa ' s ı y l a g e l e n f e l s e f e n in b u a m a ç i ç i n y e te rl i o l d u ğ u s a n ı l m a s ı n . D ü ş ü n ü r­ l e ri n b u k o n u d a y a z d ı k l a rı d a d o y u ru c u l u k ta n , ç ö z ü m l e y i c i l i k te n ç o k u z a k t ı r. 67 E n d ü l ü s ç e v re s i n d e m a n tı k v e f e l s e f e y a y g ı n l ı k k az an m ad an ö n c e b u ra n ı n ü s tü n y a ra tı l ı ş l ı i n s a n l a rı b ü tü n ö m ü rl e ri n i m a te m a ­ ti k s e l b i l i m l e rd e tü k e tm i ş l e rd i r. B u u l a ş m a y ı b a ş a rm ı ş l a rs a S o n ra da o ra d a g e l e n l e r m a te m a ti k s e l F a k a t y e tk i n g e rç e k l i ğ e b i l i m l e rd e k a l m ı ş l a r, b i l i m l e re u laş ab ile ce k en y e tk i n onu b i ra z c ı k n o k ta y a a ş a m a m ı ş l a rd ı r. m a n tı k e k l e d i l e r. k a d a r y ü k s e l m e d i l e r. H a tta k i m i l e ri , A n l a d ım ki ö t e b ilim leri ikidir B u ik iden fa z l a değildir. B iris i ö ğre n ile m e y e n ge rçek lik , D i ğ e ri ö ğ re nilm e s i y a ra rs ız y a nlış . d i z e l e r i y l e g ü ç s ü z l ü k l e r i n i a ç ı k l a m a k z o r u n d a k a l d ı l a r. D ah a s o n ra k a d a r ta t a l a ra k g e l e n l e r ö n c e k i l e re g e rç e k l i ğ e b i ra z S a i ğ 'i a ş a n , o n d a n t u r. Ü z ü l e r e k d ığ ı b ilim d ah a sağ lam s ö y le y e lim g öm ü sü n ü g ö re f e lsef ed en y a k l a ş m ı ş l a rs a da b ir d e re c e y e i ç l e ri n d e İb n b ir d ü ş ü n ce y e u la ş a n k im s e y o k ­ k i o d a ö lü m ü n e k a d a r sin e s in d e s ak la­ k e n d i s i y l e b i rl i k t e to p ra k a l tı n a g ö tü rm ü ş ­ t ü r. İ b n S a i ğ 'i n o rta d a b u l u n a n e s e rl e ri n d e n b i rk a ç k i ta p ç ı ğ ı d ı ş ı n ­ d a b e n l i ğ e , te v h i d e , m a n tı ğ a v e d o ğ a y a d a i r o l a n l a rı n ı n tü m ü e k ­ s i k k a l m ı ş t ı r. B u n u k e n d i s i d e i t i r a f e t m i ş t i r. Ö n e m l i e s e r l e r i n d e n o l a n İt t is al ( B i t i ş m e ) 13 a d l ı k i t a p ç ı ğ ı n d a n i s e a n l a m ç ı k a rm a n ı n z o r v e k im i b ö l ü m l e rd e d il v e a n l a tı m ı n ı n b o z u k o l d u ğ u n u s ö y l e y e re k u y g u n b ir z a m a n d a y e n id e n y a z a c a ğ ı n a s ö z v e rm i ş f a k a t s ö z ü n ü y e ri n e g e ti re m e m i ş ti r. B u a d a m ı n k e n d i s i n e y e ti ş e m e d i m . H a k k ı n ­ d a e d i n e b i l d i ğ i m b il g i d e b u k a d a rd ı r. İb n b i rte k S a i ğ 'i n k i ta p d ü z e y in e o lsu n y ü k selem ey en g ö rm e d i m . O n l a rd a n çağ d aşı s o n ra d ü ş ü n ü rl e rd e n b iz im k u şak g el­ m e k t e d i r. Ç a ğ d a ş l a r ı m ı z ı n b i r b ö l ü ğ ü h e n ü z y o l y ü r ü m e k t e d i r l e r . Y e tk i n l i k d ü z e y in e y ılm ış , y o lu n u l a ş a m a m ı ş l a rd ı r. B ir b ö l ü ğ ü y a r ı s ı n d a k a l m ı ş l a r d ı r. K i m i l e ri n i n de y o l c u l u k ta n d e n e d u ru m d a , h a n g i a ş a m a d a o l d u k l a rı n ı ş i m d i l i k b i l e m i y o ru z . F a ra b i 'n i n b i z e u l a ş a n e s e rl e ri n i n ç o ğ u m a n tı k ü z e ri n e d i r. F e l ­ s e f e y e d a i r o l a n k i t a p l a r ı s a y ı s ı z i k i rc i m l e r, s o n s u z k u ş k u l a r i ç i n d e b o ğ u l m u ş tu r. S ö z k o n u s u f i l o z o f , M ille t ü'l- Fa z ıla a d l ı e s e r i n d e k ö t ü ru h l a rı n ö l d ü k te n s o n ra s o n s u z a d e k ö l ç ü s ü z a c ı l a r i ç i n d e y u v a rl a n a c a k l a - 68 n n ı s ö y l e rk e n Siy a s e t t i'l- M e d e niy e a d l ı k i t a b ı n d a b u n l a r ı n y o k l u ğ a k a rı ş a c a k l a r ı n ı , an cak y e tk i n ru h l a rı n s ü re k l i o lacağ ın ı öne s ü r­ m ü ş t ü r. A hla k a d l ı e s e r i n d e d e in s an i m u tl u l u ğ u n y aln ız bu dünya y u rd u n a ö z g ü o l d u ğ u n u s ö y l e m i ş ti r. D i ğ e r g ö rü ş v e s ö z l e ri n i n tü ­ m ü d e b i re r s a b u k l a m a v e h u ra f e d e n b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l d i r. Ö rn e k l e rs e k , tü m y a ra tı l m ı ş l a rı T a n rı 'n m ra h m e ti n d e n u m u t­ s u z k ıl m ış , iy in in d e k ö tü n ü n d e s o n u n u n y o k l u k o l d u ğ u n u s ö y l e ­ m i ş t i r. B u b a ğ ı ş l a n a m a z b i r y a n l ı ş t ı r. B i r b a ş k a b ü y ü k y an lışı d a p e y g a m b e r l i k h a k k m d a k i i n a n c ı d ı r. P e y g a m b e r l i ğ i y a l n ı z c a i m g e ­ l e m e g ü c ü n e ( t aha y y ül ) ö z g ü b i r i ş o l a r a k n i t e l e m i ş , f e l s e f e n i n n ü ­ b ü v v e tte n d ah a ü s tü n o ld u ğ u n u v e b u ra d a açık lan m as ın a g e re k o l m a y a n d a h a b i r s ü r ü b e n z e r g ö r ü ş l e r i l e ri s ü r m ü ş t ü r . Ö z e tl e F a ra b i b u n l a ra b e n z e r d a h a b i rç o k y a n l ı ş a d ü ş m ü ş tü r. B u n l a r ı n ü z e r i n d e d u r m a y ı , t ü m ü n ü a ç ı k l a m a y ı g e re k l i g ö r m ü y o ­ ru z . I b n S i n a 'y a g e l i n c e o , A ri s to 'n u n e s e rl e ri n d e y e ra l a n s o ru n l a rı y o ru m l a m a y ı ü s tl e n e re k o n u n a n l a y ış ı d o ğ ru l tu s u n d a k o n u ş m u ş , Şifa a d l ı b ü y ü k e s e r i n i d e o n u n f e l s e f i a n l a y ı ş ı ü z e r i n e k u r m u ş t u r . K e n d i s i b u d u r u m u e s e r i n " M a n t ı k " b ö l ü m ü n d e b e l i rt t i k t e n s o n r a k e n d i te m e l a n l a y ı ş ı n ı n o n a m u h a l i f o l d u ğ u n u a ç ı k l a y a ra k g e rç e ğ i a r a y a n l a r a İ ş r a k i y e ( I ş ı k ç ı l ı k ) 14 f e l s e f e s i ü z e r i n e y a z d ı ğ ı e s e r e ( H ik - m e t - i M e ş rik i ) b a ş v u r m a l a r ı n ı s a l ı k v e rm i ş t i r. A ri s to 'n u n k i ta p l a rı y l a Şifa ' y ı ö z e n l e in ce le y e n k im s e le r fa ’ d a A ri s to 'y a d a y a n m a y a n , o n d a n a k ta rı l m a y a n b i rta k ı m Ş i­ şey ler d e b u l u n m a k l a b i rl i k te ç o ğ u y e rl e rd e u y u ş tu k l a rı m , ça k ı ş tı k l a rı n ı g ö rü rl e r. G e re k A r i s t o k i t a p l a r ı n ı n , g e r e k s e Şifa’ ra n i ç e r d i ğ i g e rç e k l i k l e ­ r e d i k k a t e d i l m e z , y a l n ı z c a d ı ş y ü z l e r i n e b a k ı l ı rs a h i ç b i ri n d e n y a ­ ra rl a n ı l a m a z . İ s te n i l e n y e tk i n l i ğ e u l a ş ı l a m a z . İ b n S i n a d a s ö z k o n u s u e s e r i n b a ş l a r ı n d a b u g e r ç e ğ i ö z e l l i k l e b e l i rt m i ş t i r. İm am ğ ı için G a z a l i e s e rl e ri n i n ç o ğ u n d a h a l k a s e s l e n m e y i a m a ç l a d ı ­ k i m i ş e y l e ri y e ri n e y e rd e k ü f rü g ö re d ü ğ ü m l e r, y e ri n e g ö re ç ö z e r. B i r g e re k ti rd i ğ i n i s ö y l e d i ğ i b i r ş e y i b a ş k a b i r y e rd e m ü - b a h k ı l a r. T eha füt ü'l- Fe la s ife a d l ı k i t a b ı n d a f e l s e f e c i l e ri b ed en sel d i ri l i ş i (haş r- i cis m a n i), i n k â r e t t i k l e ri , ö d ü l v e c e z a y ı y a l n ı z r u h l a r a ö z g ü k a b u l e t t i k l e ri i ç i n k ü f ü r l e i t h a m b a ş l a rı n d a f e l s e f e ci l e ri n b u e t t i ğ i h a l d e , M iz a n a d l ı y a p ı t ı n ı n k o n u d a k i g ö r ü ş l e r i y l e s u f i l e ri n i n a n ç ­ 69 l a rı n ı n ç a k ı ş t ı ğ ı n ı , 'e l - M u n k ı z 'd a i s e k e n d i i n a n ç l a rı n ı n d a t a s a v v u f ö n d e rl e ri n i n i n a n ç l a rı y l a u y g u n l u k i ç i n d e b u l u n d u ğ u n u , b u g e rç e ­ ğ e u z u n a r a ş t ı r m a v e t a r t ı ş m a l a r d a n s o n r a u l a ş t ı ğ ı n ı s ö y l e r. G a z a l i 'n i n d en e s e r l e r i n i i n c e l e y e n l e r , i ç e ri k l e ri n i g e r e ğ i g i b i g ö z ­ g e ç i re n l e r s ö z l e ri a ra s ı n d a bu t ü r ç e l i ş k i l e re r a s l a r l a r . M iz a - n ü 'l - A m e l a d l ı k i t a b ı n d a b u d u r u m u ş ö y l e a ç ı k l a r: " G ö r ü ş v e d ü ş ü n c e l e r ü ç e a y rı l ı r: 1) H alk ın için d e b u lu n d u ğ u d üzey ve in an ç d o ğ ru l tu s u n d a d i l e g e t i r i l e n l e r. 2 ) S o ru s o r a n ı n , ö ğ r e n c i n i n d u r u m u n a g ö r e d i l e g e t i ri l e n l e r. 3) D ü ş ü n ü rü n k end i v icd an i k a n ı l a rı d o ğ ru l tu s u n d a açık la- n a n l a r. B u ü ç ü n c ü g ö rü ş ü a n c a k k e n d is iy l e ay n ı in a n cı p a y l a ş a n k im ­ s e l e r a n l a y a b i l i r." G a z a l i g ö rü ş l e ri b ö y l e b ö l ü m l e d i k te n s o n ra ş ö y l e d e r: " A n l a m b a k ı m ı n d a n b i rb i ri y l e ç e l i ş e n b u s ö z l e ri n h iç b ir y a ra rı o l m a s a b il e m u h a ta b ı a ta l a rı n d a n öykünm e y o lu y la ald ığ ı in an ç k o n u su n d a k u ş k u y a d ü ş ü rm e k g ib i b i r y a ra rı v a rd ı r. B u y a r a r d o ğ ru g e rç e ğ e için y ö n e l tm e k y e te rl i d i r. Ç ünkü k u şk u y o la v e d u y m ay an k işi b a k m a z , b a k m a y a n g ö r m e z , g ö r m e y e n k ö r v e ş a ş k ı n k a l ı r. " S o n ra d a ş u d i z e l e ri s ö y l e r: G ö rd ü k le rin i k ab ul e t , s ö y lent ile ri b ırak; G ü n e ş i g ö re n i n Z ü h a l'e iht iy acı kalm az . İ ş te G a z a l i ' n i n ö ğ r e t i m y o l u b u ra d a g ö rü l d ü ğ ü g ib i g e n e l lik le s i m g e s e l d i r. O n u n s ö z l e r i n i a n l a y a b i l m e k i ç i n y a d o ğ r u d a n k e n d i ­ s i n d e n d i n l e m e k , y a s ö y l e n e n l e ri k a l p g ö z ü y l e a n l a m a k , y a d a y a ­ ra tı l ı ş ta n s i m g e l e ri ç ö z ü m l e y e b i l e c e k , a n l a y a b i l e c e k d e n l i y e te n e k ­ l i o l m a k g e re k i r. C e v a h ir a d l ı k i t a b ı n d a b a z ı e s e r l e r i n i n e h l i o l m a y a n l a r i ç i n k a ­ p alı o ld u ğ u n u , o y sa bu s ö y l e m e k te d i r. B i l d i ğ i m e s e rl e rd e g e rç e ğ i n ap açık b i l d iril d iğ in i k a d a r ı y l a b ö y l e s i k i t a p l a rı n ı n h i ç b i r i s i E n ­ d ü l ü s ' e g e l m e m i ş t i r. B a z ı l a r ı n ı n g e l d i ğ i s a n ı l ı rs a d a b u d o ğ r u d e­ ğ i l d i r. B i z e u l a ş a n e s e rl e ri , " m a a ri f - i a k l i y e , n e f h v e te s v i y e " k i ta p l a ­ rı ile d i ğ e r b i rta k ı m b i rta k ı m " m e sail m e c m u a l a rı " d ı r. G e rç i b u n l a rd a da a n ı ş tı rm a l a r, g ö n d e rm e l e r v a rd ı r a m a b u n l a r ü n l ü e s e rl e ­ ri n d e d a ğ ı n ı k b i ç i m d e b u l u n a n a ç ı k l a m a l a rd a n f a z l a b i r a n l a m d e e t m e z l e r. 70 if a­ M a k a s ıd ü 'l- Ü s n a a d l ı e s e r i n d e k a p a l ı , s i m g e s e l a n l a t ı m l ı s a n ı ­ lan e s e rl e ri n d e k i b i l g i l e rd e n d ah a d e ri n ve in ce b ilg ile r o ld u ğ u h a l d e , b u k i t a b ı n a ç ı k a n l a m l ı o l d u ğ u n u b i z z a t k e n d i s i b e l i r t m i ş t i r. B u n d an a n l a ş ıl d ığ ı ü z e re b iz e u l a ş a n e s e rl e ri n i n h i ç b i ri s i e h l i o l ­ m a y a n l a r a k a p a l ı o l a n ö r t ü k a n l a m l ı k i t a p l a r ı n d a n d e ğ i l d i r. K it a b ü 'l- M iş k a t 'm G az ali, p e rd e l e n e n k i m s e l e ri n a ç ı k l a d ı k ta n s o n ra s o n l a rı n d a s ı n ı f l a rı n ı o n l a rı n ve ta n rı s a l g e rç e ğ e (ilahi) n u r l a r l a u l a ş a n l a rı b i l d i ri p s a l t B i rl i k ' e a y k ı r ı b i r n i t e l i k l e d o n a n ­ m ı ş b ü y ü k b i r v a r l ı ğ ı n b i l g i s i n e u l a ş t ı k l a rı n ı s ö y l e r. B az ı b ilg in le r b u d ü ş ü n ce s in d e n d o l a y ı G a z a l i 'n i n i çin d e n çı­ k ı l m a z d i p s i z b i r k u y u y a d ü ş t ü ğ ü v e h m i n e k a p ı l m ı ş l a rd ı r. B u v e ­ h i m l e ri n e d a y a n a ra k d a G a z a l i 'y i T a n rı 'n m (ş irk ) i n a n m ı ş ğa o lm ak la su çlam ay a z a tı k o n u s u n d a ç o k l u ­ ç a l ı ş m ı ş l a r d ı r. O y sa G az ali m u tl u l u ğ u n e n y ü k s e k d ü z e y i n e u l a ş m ı ş , o n u rl u v e k u ts a l a ş a m a ­ l a r a e r i ş m i ş t i r. B u n d a k i m s e n i n k u ş k u s u o l a m a z . Ş u r a s ı d a v a r k i s e z g i (m ük â ş efe) b i l i m i ü z e r i n e y a z ı l m ı ş ö n e m l i e s e r l e r i b i z e u l a ş ­ m a d ı ğ ı n d a n s ı n ı rl a rı n d a d o l a ş tı ğ ı m ı z g e rç e k b i z i m için b ü tü n ü y l e a ç ı k l ı ğ a k a v u ş m a m ı ş tı r. B iz im eld e e d e b ild iğ im iz b ilg i, G a z a l i 'n i n ve İb n S i n a 'n ı n e s e r l e r i n i i n c e l e y e r e k , b i rb i rl e ri y l e k a r ş ı l a ş t ı r a r a k , a ç ı m l a m a y a ç a ­ l ı ş a ra k ve b u n l a ra günüm üzde o rta y a çık an g ö rü ş l e ri e k l e y e re k e d i n e b i l d i ğ i m i z d i r. B u ç a l ı ş m a s ü re c i i ç i n d e ö n c e d ü ş ü n m e y o l u y ­ l a b e l i rl i b i r b i l g i y e u l a ş tı k ta n s o n ra ş i m d i l e rd e m ü ş a h e d e y o l u y l a p ek a z b i r z e v k e e re b i l d i k . B u n d a n ö t ü r ü a k ta rı l m a y a y a ra ş ı r s ö z b u k o n u d a b a ş k a l a rı n a s ö y l e m e y e k e n d i m i z d e y e t e rl i l i k v e y e t e ­ n e k g ö rü y o ru z . K a rd e ş i m , i ç te n l i ğ i n i z e v e b a n a b e s l e d i ğ i n i z ra k ö ğ re n m i ş o l d u ğ u m te m e l d e n b a ş l a m a k , s o n ra a ş a m a l ı o l a ra k m ek g ü v en e d ay an a­ g e rç e k l e ri s i z e a ç ı k l a y a c a ğ ı m . F a k a t, ö n c e g e re k i r. D a h a i l k a d ı m d a s o n as ıl a m a c a d o ğ ru aşam ad an sö z açacak b u s a n a ta k l i tç i o l m a k t a n b a ş k a b i r y a r a r s a ğ l a m a z . O y ü rü ­ o l u rs a m d a, h ak k ım ­ d a g e rç e k te n iy i d u y g u l a r b e s l i y o rs a n . O y s a s i z i n ta k l i t a ş a m a s m d a k a l m a n ı z a g ö n l ü m ü z ra z ı d e ğ i l ­ d i r. B u r a d a k a l m a k , i n s a n ı a ş a m a l a r ı n e n y ü k s e ğ i n e ç ı k a r m a k ş ö y ­ le d u rs u n , h elak o l m a k ta n k u rtu l m a s ı n a b ile y e tm e z . S iz i d ah a y ü k s e k a ş a m a l a r a , ta k l i tç i l i k te n k e s i n b i l g i n i n d o ru k l a r ı n a , d ü ş ü n ­ c e v e a k ı l y ü r ü t m e a l a n ı n d a n t a n ı k l ı k (ş iih u d ) e v r e n i n e u l a ş t ı r m a k , iz le d iğ im ğüm y o l u i z l e tti rm e k , g e ç ti ğ i m d e n i z d e n g e ç i rm e k v e g ö rd ü ­ ş e y l e ri g ö s te re re k b il g i n i z i b i l g i m i z e b a ğ ı m l ı o l m a k ta n ta rm a k i s ti y o ru m . 71 k u r­ B u d ü z e y e u l a ş m a k için ç o k z a m a n h a rc a m a k , b a ş k a u ğ ra ş l a r­ d a n il g iy i k e s e re k tü m nı s ıv ay ıp b ü tü n ç a b a y ı b u n a a y ı r m a k g e re k i r. E ğ e r p a ç a l a r ı ­ g ü cü n le b u am acın p e ş in d e k o şacak o l u rs a n , a m a c ı n a u l a ş tı ğ ı n d a ç e k ti ğ i n z o rl u k v e s ı k ı n ü l a rm b o ş a g i tm e d i ğ i ­ n i a n l a rs ı n . İ z l e d i ğ i n y o l u n b e re k e ti n i , b ü y ü k y a ra rl a rı n ı g ö rü rs ü n . D a h a s ı R a b b in i d e h o ş n u t e tm i ş v i n d i ri r. N e re y e y ö n e l s e n , n e y e göz o l u rs u n . R a b b in d e sen i se­ d i k s e n i s te ğ i n i , a m a c ı n ı g e r­ çe k l e ş ti ri r. S e n i e n d o ğ ru y o l a , te h l i k e l e rd e n u z a k e n g ü v e n l i y o l a u l a ş tı ­ r a c a ğ ı m ı u m u y o r u m . İ s t e d i ğ i n b i l g i l e r i H a y b in Y akz an a d ı n ı v e r d i ­ ğ im b i r ö y k ü a ra c ı l ı ğ ı i l e i l e tm e y e ç a l ı ş a c a ğ ı m . I b n S i n a 'n ı n i n s a n ­ l a rı y o l a g i r m e k i ç i n i s t e k l e n d i r e n , ö z e n d i r e n , a k ı l v e z e k â s a h i p l e ­ r i n e i b re t v e r e n H a y b in Y ak z an i l e Salam a n v e A b s a l m e s e l l e r i n d e n e s i n l e n e r e k 15 k u r d u ğ u m b u ö y k ü y ü i y i i z l e r s e n H a y b in Y akz an i l e b i r l i k t e i s t e d i ğ i n g e r ç e k l e r e u l a ş a b i l i rs i n . N o tl a r 1 İb n Sin a ( 9 8 0 - 1 0 3 7 ) . Bu h a ra y a k ın la rın d a E f ş e n e 'd e d o ğ d u , H e m e d a n 'd a ö ld ü . İsla m b ilg in v e f ilo z o f la rın ın e n b ü y ü k le rin d e n b irid ir. A ris to f e ls e f e sin in a ç ım ­ la n m a s ı n ite liğ in d e k i ü n lü Ş ifa a d lı e s e rin d e n d o la y ı M e şş a i e k o le b a ğ lı b ir filo ­ z o f sa y ıla g e lm iştir. İb n T u fe y l ise b u b ö lü m d e g ö rü ld ü ğ ü ü z e re İşra k i s a y m a k ta ­ d ır. H e m e n h e r k o n u d a e s e r v e re n - b u n la n n s a y ıs ı ü ç y ü z e y a k ın d ır - İb n Sin a, o rta ç a ğ d a H ip o k r a f ta n s o n ra e n b ü y ü k h e k im o la ra k k a b u l e d ilm iş, tıp la ilg ili K an u n a d lı e s e ri 17. y ü z y ılın o rta la rın a k a d a r A v ru p a ü n iv e rs ite le rin d e d e rs k i­ ta b ı o la ra k o k u tu lm u ştu r. 2 H ikm e t - i M e ş r iki, İb n Sin a 'n ın İş ra k i g ö rü ş le rin i d ile g e tird iğ i e se rid ir. Bu e se rin b ir k ıs m ı k a y b o lm u ş v e y a ta m a m la n a m a m ış tır. ^ Bu s ö z le rd e n ilk i Ba y e z id - i B is ta m i, İk in c isi H a lla c - ı M a n su r, ü ç ü n c ü sü d e C ü n e y d - i Ba ğ d a d i'n in d ir. H e r ü ç ü d e h iç k u ş k u s u z g e rç e k lik b ilg is in e sa h ip y ü c e k im se le rd ir. Y az arın b u n la rı " b ilg id e d e rin le ş m e y e n le r" b iç im in d e n ite le m e si o l­ sa o lsa b ilg i y e te rs iz liğ in d e n ile ri g e lm e k te d ir. 4 Ş at ahat , k e n d in d e n g e ç m e ( is t iğ r ak) d u ru m u n d a b ilin ç d ışı o la ra k s ö y le n ile n s ö z ­ le rd ir. ® E b u H a m id b in M u h a m m e d b in M u h a m m e d e l- G a z a li v e y a y a ln ız c a İm a m G a ­ z a li, G a z a li, H ü c c e tü 'l- İs la m , Z e y n ü 'd - D in g ib i isim le rle ta n ın a n b ü y ü k İsla m b ilg in v e su f isi. 10 58 y ılın d a H o ra s a n 'd a T u s k e n tin d e d o ğ d u , 1111 y ılın d a a y n ı k e n tte ö ld ü . G e rç e k liğ i ara m a y o lu n d a k e la m v e f e ls e f e m e n z ille rin d e k o n a k la ­ d ık ta n so n ra ta s a v v u f ta k a ra r k ıla ra k k u şk u la rın d a n k u rtu ld u . Ö m rü n ü d e rs v e ­ re re k v e k ita p la r y a z a ra k ta m a m la y a n G a z a li, İs la m d ü ş ü n c e s in d e g e rç e k a n ­ la m d a b ir d o ru k , b ir d ö n ü m n o k ta sıd ır. 5 Eb u Be k ir b in Saiğ . E n d ü lü s 'te Sa ra g o s sa ş e h rin d e d o ğ d u v e 1138 y ılın d a Fa s 'ta 72 ö l d ü . G i z d e I b n B a c c e , B a t ı d a A v e m p a c e a d ı y l a ta n ı n m ı ş t ı r . A r i s t o v e F a r a b i ' n i n iz le y ic is i o la n İb n Ba c c e ra s y o n a lis t b ir f ilo z o ftu r. Birç o k k o n u d a e se rle r v e rm iş ­ tir. Bo e r, İslam ' da F e ls e fe T arihi a d lı y a p ıtın d a İb n Ba c c e h a k k ın d a k i e n s a ğ lık lı b il­ g iy i İb n T u f e y l'in v e rd iğ in i s ö y le m e k te d ir. 2 İttisa l: Bitişm e k , u la ş m a k , v a sıl o lm a k . K u lu n y a ra tıc ıs ın d a n b a ş k a h e r ş e y d e n a y rılm a s ı, ru h u n d a H a k k 'ta n b a ş k a s ın ı g ö rm e m e sid ir. ® Z e v k , tatm a. İç m e d e n ö n c e k i d u ru m . T an rısal te c e llile rin b a ş la m a sı ile k a lp te o lu ş a n d u ru m . Bu n u iç m e (şırb ) iz le r. O n u d a k a n m a ( rey y ) . " T a tm a y a n b ilm e z ." M ü ş a h e d e : T an rı b ilg is in in s o n aşa m a sı. D ü n y a s a l o la n d a n a rın a ra k H a k k 'ı b u l­ m a k , g ö rm e k . H akke ' T y akin . Y an i Ira k i'n in ü n lü b e n z e tm e s iy le a te şe a tıla ra k y a n m a k , a te ş e d ö n ü ş m e k . C ü n e y d 'in ta n ım la m a sıy la d a " K e n d in i k a y b e d e re k T a n n 'y ı b u lm a k " . ^ H u z u r: K u lu n d ü n y a d a n u z a k la ş a ra k T an rı ile b irlik te v e O 'n u n h u z u ru n d a b u ­ lu n m a sı. T an rı z ik rin in k a lb i is tila e tm e s i y o lu y la g e rç e k le şe n sü re k li h u z u r b i­ lin c i. 10 İk s ir y a d a b ü y ü k ik sir. Ö lü m s ü z lü k v e re n iç k i. A y n c a m a d e n le ri a ltın a ç e v ire c e ­ ğ in e d e in a n ılm ış tır. 44 A risto te le s . M .Ö . 3 8 4 - 3 2 2 y ılla rı a ra s ın d a y a ş a d ı. G e lm iş g e ç m iş e n e n g in z e k â ­ la rd a n b irid ir. H o c a s ı P la to n 'u n m e ta f iz ik te m e lli f e lse f e a n la y ış ın ı re d d e d e re k k e n d in e ö z g ü y e p y e n i b ir b ilg i te o risi v e m e ta f iz iğ e d e ğ il, m a n tığ a d a y a n a n b ir k a v ra m te o risi k u rd u . B a z ı f e ls e f i d ü ş ü n c e le ri k im i İsla m b ilg in le ri ta ra f ın d a n ş id d e tle e le ş tirilm e s in e k a rşın o n d a n e tk ile n e n f ilo z o f la r ta ra f ın d a n A risto c u lu ­ ğ u n b ir u z a n tıs ı s a y ıla b ile c e k M e şş a iy e ( G e z im c ilik ) e k o lü k u ru ld u . 42 Fa ra b i ( 9 8 0 - 1 0 3 7 ) . T ü r k is ta n 'ın Fa ra b ilin in V e sic k a s a b a s ın d a d o ğ d u . M e şş a i e k o lü n ü n e n b ü y ü k te m s ilc is i v e A ris to 'd a n s o n ra ik in c i ü s ta d ı ( m u allim - i san i) say ılır. M e m le k e tin d e k a d ılık g ö re v in d e b u lu n m u ştu r. En b ü y ü k v e ö n e m li y a ­ p ıtı b ir f e ls e f e a n s ik lo p e d is i o la n et- T alim ü ' s- S an i' d ir. Ba şta G a z a li o lm a k ü z e re b irç o k İsla m b ilg in i ta ra f ın d a n k ü f ü rle ith a m e d ilm iştir. 43 Bu y a p ıtın ta m a d ı K it ab- ı İt t isal el- A kl b il- ln s an ' d u . 44 İş ra k iy e , k ö k e n le ri ç o k e s k ile re u z a n a n , b ire y s e l se z g i y o lu y la a y d ın la n m a y a d a­ y a n a n ö ğ re ti. İs la m d ü n y a sın d a Sü h re v e rd i- i M a k tu l ( 11 55-1191) ta ra f ın d a n sis te m le ştirilm iş tir. İş r ak s ö z c ü ğ ü ış ığ ın aç ılm a sı, g ü n e ş in d o ğ m a s ı a n la m la rın ı iç e ­ rir. Bu n e d e n le b u ö ğ re tiy e " N u r Fe ls e f e s i" d e d e n ilir. İşra k ile re g ö re d ü n y a sa l o la n d a n a rın d ık ç a t an rısal e v re n d e n te c e lli e d e n ış ığ a y a k laşılır. Işığ a y a k la ş tık ç a ış ığ ın a y d ın lığ ı artar. H e r b a s a m a ğ ın a y d ın lığ ı b ir y u k a rd a k i b a s a m a ğ ın a u la ş tı­ rır. Bö y İe lik le ış ık la r ış ığ ı ( n u rii' l- en v ar) o la n T a n rı'n ın b ü tü n a n la m la n k a p sa y a n b ü y ü k a y d ın lığ ın a v a n lır. N e s n e n in g e rç e k liğ i b u a y d ın la n m a ile k a v ra n ır v e d o ğ a l o la ra k b u b ilg i e n ü s tü n v e g e rç e k b ilg id ir. 45 Bu e sin le n m e k im ile rin in s a n d ığ ı g ib i ö y k ü k o n u s u ile ilg ili d e ğ ild ir. İk i e se r k a r ş ıl a ş tı r d ığ ın d a ik i m e tin a ra s ın d a isim le ri d ış ın d a b ir b e n z e rlik o lm a d ığ ı g ö rü lü r. Bu b a k ım d a n İb n T u f e y l'in ö y k ü s ü tam a n la m ıy la ö z g ü n d ü r. Bu rad a s ö z k o n u s u e d ile n e sin le n m e , b ir d ü ş ü n c e n in ö y k ü le m e y ö n te m iy le aç ık la n m a s ı b iç im in d e k e n d in i g ö ste rm e k te d ir. 73 b i ri n c i b ö l ü m h a y b i n y a k z a n 'ı n d ü n y a y a g e l i ş i B ir in c i V arsay ım Ö n c e k i l e ri n b i l d i r d i ğ i n e g ö r e E k v a t o r u n a l t ı n d a k i H i n d a d a l a r ı n ı n b i ri n d e an as ız -b ab as ız s ö y le d iğ in e b a k ı l ı rs a i n s a n l a r v a ro l m a k ta d ı r. H a tta M e s 'u d i 'n i n o ra d a d üp ed üz k ad ın b içim in d e m ey v eler v e re n v e " V a k v a k " o l a ra k a d l a n d ı rı l a n b i r tü r a ğ a ç v a rd ı r.1 A d ad a b ö y le o l a ğ a n d ış ı in s a n doğum una ned en olan b i rç o k e t k e n v a r d ı r k u ş k u s u z . B u e t k e n l e ri n b a ş ı n d a a d a n ı n h a v a k o ş u l l a ­ rı b a k ı m m d a n y e r y ü z ü n ü n e n ı l ı m a n v e y ü c e n u r l a r ı k a b u l e e n y e ­ t e n e k l i y e r i o l m a s ı g e l m e k t e d i r. G e rç i b u d i r. Ç ü n k ü o ld u ğ u n u te z b i rç o k e n ı l ı m a n y e ri n i n k a b u l e tm e k te d i rl e r. B u g e rç e k l e ş ti ğ i ö n e v a to ru n f i l o z o f v e h e k i m i n g ö rü ş ü y l e ç e l i ş m e k te ­ o n l a r y e ry ü z ü n ü n y e re l o n ay lam ak la s ü rü l e n konum u b i rl i k t e , k e n d in d e n n e d e n iy le ço k s ıcak d ö rd ü n c ü n ed en le d e sö z tü re m e n i n k o n u su ik lim 2 ad ad a o l a b i l i rl i ğ i n i , E k ­ b a y ın d ır o lm ay ış ı b ak ım ın d an o ld u ğ u v a rs a y ı m ı n a d a y a n a ra k re d d e tm e k te d i rl e r. N e ki bu d ü ş ü n c e l e ri n d e y a n ı l m a k ta d ı rl a r. D ü n y a n ı n ıs ın m a n e d e n i n i a r a ş t ı r a r a k b u y a n ı l g ı y ı k a n ı t l a y a b i l i ri z . B i l i m s e l v e r i l e r e g ö re ıs ı n ı n v a ro l u ş n e d e n i s ı c a k b ir c i s i m , h a re k e t y a d a ış ık o l a b i­ l i r. A c a b a d ü n y a n ı n ı s ı s ı n ı o l u ş t u r a n n e d e n b u n l a r ı n h a n g i s i d i r ? D ü n y a n ı n ıs ıs ı g ü n e ş i n ı s ı s ı n d a n g e l m e m e k te d i r.3 Ç ü n k ü gü­ n e ş i n k e n d i s i n d e ıs ı y o k tu r. I ş ı ğ ı a l m a y e te n e ğ i y a l n ı z c a p a rl a k y a d a m at yo ğ u n s im d e ğ i l d i r. c i s i m l e rd e b u l u n m a k ta d ı r. G ü n e ş is e y o ğ u n F i z i k s e l b i l i m l e r, güneş 75 g ib i a rk a s ı n ı b ir ci­ g ö s te re n say ­ d am , y o ğ u n lu k su z c i s i m l e ri n d in d e n ö n c e k i l e ri n ü z e ri n d e d u rm a m a l a rı n a k a rş ı n I b n d ü n cü ö n e rm e ( m uk addem e) ı ş ı ğ ı a l m a d ı ğ ı n ı k a n ı tl a m ı ş tı r. ü z e ri n e o rta y a y e te rl i K en­ S in a d ö r­ k a n ı tl a r koy­ m u ş t u r . K ı s a c a d ü n y a n ı n s ı c a k l ı ğ ı g ü n e ş t e n d o l a y ı d e ğ i l d i r. G ü n e ­ ş in k e n d i s i n d e ıs ı o l m a d ı ğ ı n a g ö re b a ş k a b i r ş e y i n ı s ı n m a s ı n a n e ­ d en o lm ası d a d ü şü n ü le m e z . D ü n y a n ı n ı s ı s ı h a re k e ti n d e n d o l a y ı d a d e ğ i l d i r. Ç ü n k ü d ü n y a h a re k e ts i z d i r. H a r e k e t e tti ğ i k a b u l e d i l s e b i l e b u ned en o ld u ğ u sö y len em ez . E ğ e r d ü n y an m h a re k e ti n ıs ısın a ıs ıs ı h a re k e ti n d e n g el­ m i ş o l s a y d ı g e c e i l e g ü n d ü z v e m e v s i m l e r a r a s ı n d a ı s ı f a rk ı o l m a ­ m a s ı g e re k ird i. G ü n e ş in e d ile m e z . B u h a v a y ı , d o l a y ı s ı y l a d ü n y a y ı ı s ı tm a s ı d a s ö z da m üm kün d e ğ i l d i r. Ç ü n k ü y e r e y a k ı n k o n u su o lan h av a­ n ı n s ı c a k , y ü k s e k l e rd e k i h a v a n ı n s o ğ u k o l d u ğ u n u g ö rü y o ru z . G ü ­ n e ş h a v a y ı ı s ı tm ı ş o l s a y d ı k e n d i s i n e y a k ı n , d ü n y a d a n u z a k h a v a ­ n ın s ıcak v e k e n d is in d e n u z a k , d ü n y a y a y ak ın o lan h av an ın s o ğ u k o l m a s ı g e re k i rd i . A n la ş ılıy o r k i ısı ış ığ a ı ş ı k l a rı n ı n e t k i s i n d e n b ağ lıd ır v e d ü n y an m sıcak lığ ı gü n eş i l e ri g e l m e k t e d i r. G ü n e ş ı ş ı ğ ı n ı b i r n o k t a y a d a k ü ç ü k b i r d a i re ü z e ri n d e to p l a y a b i l e n m e rc e k s e l b i r c a m , h a tta b u z p a rç a s ı , b e l i rl i b i r u z a k l ı ğ a k a d a r k a rş ı s ı n d a k i n e s n e y i y a k a b i ­ l e c e k b i r ıs ı o l u ş tu rm a k ta d ı r. B u k ü ç ü k d e n e y s a v ı m ı z ı a ç ı k b i ç i m ­ d e k a n ı tl a m a k ta d ı r. M a te m a ti k b i l i m i 4 k e s i n k a n ı tl a rl a o rta y a k o y m u ş tu r k i, g ü n e ş v e d ü n y a b i re r k ü re b i ç i m i n d e d i r. G ü n e ş d ü n y a d a n b i n l e rc e d e f a d a h a b ü y ü k t ü r . Y e r y ü z ü n ü n y a r ı s ı n d a n f a z l a k ı s m ı s ü re k l i g ü n e ş ­ te n ı ş ı k a l m a k ta d ı r. I ş ı k a l a n b u k ı s m ı n e n s ı c a k y e ri d e ı ş ı k a l m a ­ y an k e s i m d e n e n u z a k v e ış ı ğ ın e n ç o k y o ğ u n l a ş tı ğ ı o rta n o k ta s ı ­ d ı r. Y e ry ü z ü n ü n büyük k es im in i k ap lay an ış ık d a i re s i y ü z e y i n i n e n s ı c a k y e ri , e n ç o k ış ık a l a n m e rk e z b ö l ü m ü d ü r. B u ış ık d a i re s i ­ n i n m e rk e z i n d e n u z a k l a ş ı p ç e v re s i n e d o ğ ru y a k l a ş tı k ç a ış ık v e d o ­ l a y ı s ı y l a s ıc a k l ı k e ş i t o ra n d a a z a l m a k ta d ı r. I ş ı k a l a n k e s i m i n m e rk e z i b u ra d a y a ş a y a n l a rı n te p e l e ri n e g ü ­ n e ş i n d i k e y o l a ra k i n d i ğ i y e rd i r. G ü n e ş E k v a to r'd a o tu ra n l a rı n te ­ p e l e r i n e b i ri K o ç , d i ğ e r i T e ra z i b u r c u n u n b a ş ı n d a o l m a k ü z e r e y ı l ­ d a i k i k e z d i k i n e r. B u n u n d ı ş ı n d a g ü n e ş k u z e y b u r ç l a r ı n d a b u l u n ­ duğu a l tı a y s ü re s i n c e k uzey y ö n l e ri n d e , g ü n e y b u rç l a rı n d a l u n d u ğ u a l t ı a y s ü r e s i n c e d e g ü n e y y ö n l e r i n d e d o ğ a r v e b a t a r. 76 bu­ Y az gündönüm ü d e n i l e n Y e n g e ç d ö n e n c e s i ile K ış g ü n d ö n ü - m ü d e n i l e n O ğ l a k d ö n e n c e s i a l tı n d a k a l a n y e rl e rd e o tu ra n l a rı n te ­ p e l e ri n e güneş y ıld a an cak b ir k e z d ik e y d u ru m d a g e l i r. Bu ik i n o k t a a r a s ı n d a y e r l e r i s e g ü n e ş i y ı l d a i k i k e re d i k o l a r a k a l ı rl a r. F a ­ k a t k u z e y v e g ü n e y l e ri n d e g ü n e ş i n b e k l e m e s ü re s i a y n ı o l m a d ı ğ ı i çin ıs ı d e re c e s i n d e ıl ı m a n l ı k g e rç e k l e ş m e z . B u ik i n o k ta n ı n k u z e y v e g ü n e y i n d e k a l a n y e rl e rd e y a ş a y a n ­ lar g ü n e ş i h içb ir z a m a n d ik e y o l a ra k a l a m a d ı k l a rı iç in b u ra l a rd a s ı ca k l ı k v e s o ğ u k l u k a ra s ı n d a b i r d e n g e k u ru l a m a z . S ı ca k l ık g i d e ­ re k a z a l ı r, s o ğ u k l u k a r t a r . Ö y l e b i r n o k t a y a v a r ı l ı r k i a r t ı k s o ğ u ğ u n ş i d d e t i n d e n d o l a y ı i n s a n l a r ı n y a ş a m a s ı i m k â n s ı z h a l e g e l i r. B u a ç ı k l a m a l a r s ıca k lık v e s o ğ u k l u ğ u n y a l n ı z E k v a to r'd a d e n ­ geye k a v u ş tu ğ u n u g ö s te rm e y e y e te rl i d i r. E k v a to r'd a s ıcak -s o ğ u k d e n g e s i g e rç e k l e ş ti ğ i i ç in h a v a k o ş u l l a rı ı l ı m a n l a ş ı r v e b u ra s ı a n a s ı z - b a b a s ız d o ğ u m l a ra e n u y g u n o rta m A s lın d a bu g ö rü ş ü n k a n ı tl a n m a s ı d u r u m u n a g e l i r. y a p tı ğ ı m ı z d a n d ah a ço k a ç ı k l a m a y ı g e re k l i k ı l a r. F a k a t b u k a d a r ı d a s ö z k o n u s u a d a d a a n a s ı z - b a b a s ı z d o ğ u m l a r ı n o l a b i l i r l i ğ i n i g ö s t e r m e y e y e t e rl i d i r. B u n e ­ d e n l e s ö z ü d a h a f a z l a u z a tm a y a g e re k d u y m u y o ru z . İ ş te k i m i d ü ş ü n ü rl e r b u z a n 'm o l a b i l i rl i ğ e d a y a n a r a k H a y b in Y ak - ıs s ız a d a d a k e n d i k e n d i n e tü re d i ğ i n i k e s in b i ç i m d e s a v u n ­ m u ş l a rd ı r. İkin c i V arsay ım K i m i l e ri d e k e n d i n d e n t ü r e m e n i n s a ç m a l ı ğ ı n ı ö n e s ü r e r e k H a y b i n Y a k z a n 'ı n d ü n y a y a g e l i ş i n e i l i ş k i n ş u ö y k ü y ü a n l a tm ı ş l a rd ı r: H a y b in Y a k z a n 'ı n o rta y a çı k tı ğ ı a d a n ı n k a rş ı s ı n d a ik in ci b i r a d a d a h a v a rd ı r. İ n s a n l a rı n y a ş a d ı ğ ı s o n d e re c e b ü y ü k , z e n g i n v e b a y ın d ır b ir a d a d ı r b u . B u a d a k e n d in i al a b ild iğ in e b e ğ e n m iş , z o r­ b a v e ç o k k ı s k a n ç b i r s u l ta n ta ra f ı n d a n y ö n e ti l m e k te d i r. S u l ta n ı n ç o k g ü z e l b i r k ı z k a rd e ş i v a rd ı r. K ı z e v l i l i k ç a ğ m a e r­ d i ğ i h a l d e s u l t a n o n u e v l e n d i r m e k t e n k a ç ı n m a k t a d ı r s ü re k l i . Ç ü n ­ k ü k a rd e ş i n e k i m s e y i d e n k b u l m a m a k ta d ı r. S u l ta n ı n k ı z k a rd e ş i a k ra b a l a rı n d a n Y a k z a n a d l ı b i r g e n c i s e v ­ m e k te d i r. Fak at k o rk u s u n d a n açığ a v u ra m a m a k ta d ı r. A şk engel t a n ı m a z v e k o r k u d a n b a s k ı n ç ı k a r. B i r g ü n i k i s e v g i l i t ö r e l e r i n e u y ­ g u n b i ç i m d e g i z l i c e e v l e n i r l e r. 77 Z am an H a y 'd a n g e ç e r. B i r ç o c u k l a r ı o l u r. A d ı m ğ ı n d a n , a ğ a b e y i ta ra f ı n d a n nün de H ay k o y a rl a r. K ad ın d o l a y ı g i z l i e v l i l i k l e ri n i n e n i n d e s o n u n d a o r t a y a ç ı k a c a ­ h a y a tl a rı n ı n son u ö ğ re n i l e c e ğ i n d e n k o rk a r. B u d e m e k ti r. D o l a y ı s ı y l a h er ü çü ­ ç o c u k ta n k u rtu l ­ m a l a rı g e re k m e k te d i r. A n n e s i H a y 'ı b i r g e c e g ü z e l c e d o y u rd u k ta n s o n ra b i r s a n d ı ğ ı n i ç i n e y e rl e ş t i ri r. S u a l m a m a s ı i ç i n s a n d ı ğ ı s ı k ı c a k a p a t ı r. G ü v e n i l i r h i z m e t ç i l e r i y l e b i rl i k t e s an d ığ ı d e n iz alev a ğ l a m a k ta d ı r. Ç o c u ğ u n u n y a n m a k ta , içi k a n k ıy ıs ın a g e t i ri r. Y ü r e ğ i alev ö l m e s i i h ti m a l i i l i k l e ri n e k a d a r t i t r e m e k t e d i r g e n ç a n n e y i . F a k a t y a p a b i l e c e ğ i h i ç ­ b i r ş e y d e y o k t u r b a ş k a . T e k g ü v e n c i T a n rı ' d ı r . E l l e ri n i a ç a r v e y a ­ k a rı r T a n n 'y a : " R a b b i m , b u ç o c u ğ u y o k ta n v a re tti n . R a h i m k ın ı v e rd i n . D ü n y ay a g e lin ce y e s ağ lad ın . Ş im d i acım a s ız d an k o rk a ra k O nu onu y in e ve z alim s e n in d e ğ in k a ra n l ı ğ ı n d a rı z ­ b ü y ü m e s in i, s u l ta n ı n z u lü m k o ru y u c u l u ğ u n a g e liş m e s in i ve az g ın lığ ın ­ te s l i m e d i y o ru m . k u rta rm a n ı , k o ru m a n ı d i l i y o ru m . L u tf e y l e , o n u z o rb a s u l ta ­ n ı n e l l e ri n e b ı r a k m a . " Ç a re s i z a n n e , d u a s ı n ı b i ti rd i k te n s o n ra , ç o c u ğ u n a v e d a e d e re k g ö z y a ş l a rı i ç i n d e s a n d ı ğ ı d e n i z e b ı ra k ı r.5 Ç o cu ğ u n d e n i z e b ı ra k ı l d ı ğ ı g ü n , y ı l d a a n c a k b i r k e z g ö r ü l e n k a b a rm a z a m a n ı n a ra s tl a m ı ş tı r. K a b a ra n d a l g a l a r s a n d ı ğ ı h e m e n o g e c e s ü rü k l e y e s ü rü k l e y e k a rş ı d a k i ı s s ız a d a n ı n k ı y ı l a rı n a g ö tü rü r. D e n iz y ü k s e ld iğ i için s u lar san d ığ ı ad an ın i ç l e ri n e , k ı y ı d a n ço k u z a k b i r y e r i n e s ü rü k l e r. D a l g a l a r s a n d ı ğ ı r ü z g â r , y a ğ m u r v e g ü ­ n eşe k a rş ı k o ru n a k l ı , to p ra ğ ı y u m u ş a k , g ö n ü l çe l ici b ir o rm a n s an d ığ ın b u lu n d u ğ u a ğ a ç l a r ı b i r b i ri n e g i rm i ş i ç i n e a t a r. S o n r a d e n i z y a v a ş y a v a ş a l ç a l ı r , y e rd e n ç e k i l i r. R ü z g â r , s a n d ı ğ ı n b u lu n d u ğ u o rm a n ı n ö n ü n e k u m d a n b i r s e t o l u ş tu ru r. B ö y l e c e o rm a n k a b a rm a z a m a n l a r ı n d a s u b a s k ı n l a r ı n d a n k o ru n u r. S a n d ı ğ ı n ta h ta l a rı , ç i v i l e ri d a l g a l a rl a ş i d d e tl i ç a rp ı ş m a d a n d o ­ l a y ı i y i c e g e v ş e m i ş , y e ri n d e n o y n am ış , k o lay ca s ö k ü le ce k b ir d u ­ r u m a g e l m i ş t i r. K a rn ı i y i c e acık an ço cu k a ğ l a m a y a , t e p i n m e y e b a ş l a r. Ç o c u ­ ğ u n s e s in i y i ti rd i ğ i y a v ru s u n u n a c ı s ı y l a g e z i n e n b i r c e y l a n d u y a r. S esi a ra ş tı rı r v e s an d ığ ın y an ın a g e l i r. S e s i n s a n d ı k ta n g e ld iğ in i a n l a y ı n c a a y a k l a r ı y l a s a n d ı ğ ı n t a h t a l a r ı n ı ç e k i ş t i r m e y e b a ş l a r. Z a ­ t e n i y i c e g e v ş e m i ş o l a n t a h t a l a r d a n b i r k ı s m ı s ö k ü l ü r. C e y l a n s a n ­ d ığ ın için d e k i ç o cu ğ u k e n d i y a v ru s u 78 s a n a ra k sü t d o lu m e m e s in i a ğ z ı n a v e ri r. G ü z e l s ü tü y l e ç o c u ğ u b i r g ü z e l d o y u ru r. B i r d a h a d a te rk e tm e z onu. B ü y ü y ü n ce y e k a d a r b e s l e m e y e , k e n d in ce b ü y ü t­ m e y e ç a l ı ş ı r. K e n d in d e n Y a k z a n 'm t u r. tü re m e y i m üm kün d o ğ u m u , o rta y a H a y 'm n as ıl g ö rm e y e n l e re g ö re H ay b in çı k ı ş ı y u k a rı d a a n l a tı l d ı ğ ı g i b i o l m u ş ­ b üyüdüğünü, y ü ce a ş a m a l a ra n as ıl u l a ş tı ğ ı n ı , a n a s ı z b a b a s ı z o l a ra k a d a d o ğ a s ı n ı n g e re k ti rd i ğ i b i ç i m d e tü re d i ğ i ­ n i s a v u n a n l a rı n k u ra m l a rı n ı s a p ta d ı k ta n s o n ra a n l a ta c a ğ ı z . B ir in c i V ar s ay ım a D ö n ü ş H a y b i n Y a k z a n ' m s a l t to p r a k ta n tü r e d i ğ i n e i n a n a n l a r ş ö y l e d e r l e r : A d a n ı n b i r y e ri n d e b i r m i k ta r to p ra k z a m a n iç i n d e m a y a l a n ­ m ı ş h a m u r d u r u m u n u a l ı r. B u ç a m u r g i d e r e k ö y l e b i r k ı v a m a e r e r k i, s ı c a k k ıs m ı s o ğ u k k ı s m ı n a , k u ru b ö lü m ü y a ş b ö lü m ü n e iy ice k a rı ş ı r. B u n i t e l i k l e r b i r b i ri y l e ö y l e s i n e k a y n a ş ı r k i , s ı c a k l ı k , s o ğ u k ­ l u k , y a ş l ı k v e k u ru l u k a ra s ı n d a ta m b i r u y u m M ay alan an ça m u r o ld u k ça b ü y ü k v e d e n g e o l u ş u r.6 b i r k ü t l e d i r. K ü t l e n i n bö­ l ü m l e ri a ra s ı n d a b i rl e ş i m a y rı m l a rı , d o l a y ı s ı y l a i n s a n d o ğ a s ı n a u y ­ g u n l u k v e d ö rt s ı v ı n ı n - k a n , b a l g a m , s a f ra v e s e v d a / m e n i - o l u ş u ­ m u n a 7 y e t e n e k k a z a n m a b a k ı m ı n d a n a y r ı m l a r v e a y k ı rı l ı k l a r v a r ­ d ı r. K ü t l e i ç i n d e e n y e t k i n b i r l e ş i m , y a n i e n u y u m l u v e i n s a n d o ğ a ­ sın a e n ço k b e n z e y e n b ö lü m o r t a k ı s m ı d ı r. K ü tl e n i n e n y e tk i n b i rl e ş i m v e e n u y u m lu d o ğ a y a sah ip olan o r t a k ı s m ı z a m a n l a g e b e k a l m ı ş ç a s m a k a b a r m a y a , ş i ş m e y e b a ş l a r. Ç ü n k ü ç a m u r m a y a l a n m a v e ö z l ü l e n m e n i n s o n a ş a m a s ı n a v a rm ı ş , i ç i n d e ç o k s a y ı d a h a v a k a b a rc ı ğ ı o l u ş m u ş tu r. O l u ş u m l a rı ta m a m l a n a n k a b a rc ı k l a r ta m o rta l a rı n d a n ik iy e a y rı l ı rl a r. O r t a d a k a b a r c ı k l a r l a ç e v r i l i b i r b o ş l u k m e y d a n a g e l i r. B u y u v a i ç i n d e k e n d i s i n e u y g u n v e s o n d e r e c e u y u m l u g ö k s e l (hav ai) b i r c i s i m l e d o l u k ü ç ü k b i r k a b a r c ı k o l u ş u r. Ç a m u r, g e ç i rd i ğ i b u o l u ş u m l a rd a n s o n ra ru h u k ab u le h az ır d u r u m a g e l m i ş t i r. B u n u n ü z e r i n e T a n r ı ' y a i l i ş k i n l i ğ i v e ö z g ü l ü ğ ü n e d e n i y l e " T a n rı e m r i " o l a r a k a n ı l a n r u h 8 y u v a n ı n o r t a s ı n d a k i k ü ­ çü k k a b a rc ı ğ ı d o l d u ra n in ce (lat ifi c i s i m l e b i r d a h a a y r ı l m a y a c a k b i ç i m d e b i rl e ş i r. T a n rı b i l i m , T a n rı e m r i n d e n o l a n r u h u n g ü n e ş ı ş ı k l a rı g i b i b ü ­ t ü n e v r e n e s ü re k l i t a ş t ı ğ ı n ı ( fe y e z a n ) v e n e s n e l e r i n y e t i v e y e t e n e k ­ 79 l e ri ö l ç ü s ü n d e onu a l d ı ğ ı n ı , k a b u l e tti ğ i n i k e s i n k a n ı tl a rl a o rta y a k o y m u ş tu r. G ü n e ş d o ğ d u ğ u z a m a n h e r cis im o n d an b ir p a y n a s ı l k e n d i y e te n e ğ i n e g ö re a l ı y o r s a , h e r n e s n e y e , h e r v a r l ı ğ a d a T a n rı e m r i n ­ d e n , r u h t a n b i r p a y d ü ş e r . S ö z g e l i m i g ü n e ş ı ş ı k l a rı , ı ş ı ğ ı a l m a y e t e ­ n e ğ i o l m a d ığ ı için s a y d a m v e a rk a s ı n ı g ö s te re n s a f h a v a y a n ü f u z e d e rl e r. H a v a n ı n g ö z l e g ö r ü l e m e m e s i b u y ü z d e n d i r . M a t v e y o ğ u n c i s i m l e r i s e b i ç i m v e r e n k l e r i n e g ö r e ı ş ı ğ ı k a b u l e d e rl e r. B u n e d e n l e d e g ö z l e g ö rü l ü rl e r. A y n a g i b i p a r l a k n e s n e l e r, p a r l a k l ı k l a r ı o r a n ı n d a g ü n e ş ı ş ı k l a ­ r ı n ı a l ı rl a r, a y d ı n l a n ı r l a r , i ç b ü k e y v e m e r c e k s e l a y n a l a r i s e a ş ı r ı ö l ­ ç ü l e r d e ı ş ı k a l d ı k l a rı i ç i n b e l i r l i b i r u z a k l ı ğ a d e ğ i n k a r ş ı l a r ı n d a d u ­ ra n n e s n e y i y a k a b i l e c e k b i r ıs ı o l u ş tu ru rl a r. G ü n e ş ı ş ı k l a rı n ı a l m a k o n u s u n d a n e s n e l e r i n y e ti v e y e te n e ğ i d e ğ i ş i k o l d u ğ u g i b i T a n rı e m r i o l a n r u h u a l m a , k a b u l e t m e k o n u ­ s u n d a v a r l ı k l a r ı n y e t i v e y e t e n e k l e r i d e f a rk l ı d ı r. C a n s ı z n e s n e l e r g i b i r u h u k a b u l y e t e n e ğ i o l m a y a n c i s i m l e r d e T a n rı s a l e m r i n e t k i l e ­ ri a ç ı ğ a çık m az . B u can s ız c i s i m l e r, g ü n e ş ı ş ı k l a rı n ı n n üfuz e tti ğ i h a v a y a b e n z e rl e r. B itk il e r g ib i ru h u a l m a , k a b u l e tm e y e te n e ğ i a z o lan cis im le r ta n rı s a l e m i rd e n a n c a k b ü y ü m e v e ç o ğ a l m a l a rı n ı s a ğ l a y a c a k k a d a r b i r p a y a l ı rl a r. B u b i t k i s e l c i s i m l e r, ö r n e ğ i m i z d e k i g ü n e ş ı ş ı k l a rı n ı a n c a k g ö r ü l e b i l e c e k d e n l i a l a n m a t c i s i m l e r g i b i d i rl e r. H a y v a n l a r g ib i ta n rı s a l e m ri n ru h u k ab u le ta m y e te n e k l i o l a n l a r ü z e ri n d e e t k i l e r i y o ğ u n b i ç i m d e a ç ı ğ a ç ı k a r. B u t ü r c i s i m l e r, a n d ı ğ ı m ı z ö r n e k t e s ö z ü e d i l e n p a r l a k c i s i m l e ri n k a rş ı l ı ğ ı d ı r . P a rl a k c i s i m l e r a ra s ı n d a , ış ığ ı k a b u l y e te n e ğ i n i n b a s k ı n l ı ğ ı y ü ­ z ü n d e n g ü n e ş in b içim v e n i t e l i k l e ri n i g ö s t e r e n c i s i m l e r o l d u ğ u g i ­ b i , h a y v a n l a r a ra s ı n d a d a ru h u s ın ırs ız ö l ç ü d e a l a n v e b u n u n l a d a k a l m a y a ra k ru h u n b içim ve n i t e l i k l e ri n i te m s i l ed en in s a n tü rü v a r d ı r . N i t e k i m , " T a n r ı A d e m ' i k e n d i b i ç i m i n d e {s u re t ) y a r a t t ı " an ­ l a m ı n d a k i P e y g a m b e r s ö z ü i n s a n d a k i b u y e ti v e y e te n e ğ e i ş a re t e t­ m e k t e d i r. i n s a n d a y a n s ı y a n , te c e l l i e d e n ta n r ı s a l ru h , e ğ e r i n s a n ı n d o ğ a ­ s ı n d a b u l u n a n d i ğ e r b i ç i m l e ri y o k e d e c e k k a d a r g ü ç k a z a n ı rs a - b u d u ru m an cak büyük n e b il e r için n e k te k i ı ş ı ğ ı a l m a v e to p l a m a d a m ü m k ü n d ü r- in s an , an ılan a ş ı rı ö l ç ü l e re v a ra n g e l e n n e s n e l e r i y a k a n m e r c e k s e l a y n a n ı n k a rş ı l ı ğ ı o l u r. 80 ö r­ v e k a rş ı s ı n a Y e ri g e l d i ğ i i ç i n b u a ç ı k l a m a l a r ı y a p m a g e r e ğ i d u y d u k . Ş i m d i asıl k o n u m u z a d ö n e lim . H a y b i n Y a k z a n 'ı n k e n d i n d e n tü re d i ğ i n e i n a n a n l a r k u ra m l a rı ­ n ı ş ö y l e ta m a m l a m ı ş l a rd ı r: M a y a l a n m ı ş v e k a b a rm ı ş ç a m u r k ü tl e s i n i n ta m o rta s ı n d a o l u ­ ş a n k a b a r c ı ğ a t a n r ı s a l r u h g i r i n c e , T a n rı b u y r u ğ u y l a , b i r i n s a n o l ­ m a k i ç in g e re k e n d i ğ e r in s a n i g ü ç l e r ru h a b o y u n e ğ e re k h i z m e ti n e g i re rl e r. Ruhun b a rı n a ğ ı o lan k a b a rc ı ğ ı n y an ın d a b i r k a b a rc ı k d ah a o l u ş u r. B u k a b a rc ı k i n c e z a r l a r l a ü ç g ö z e a y r ı l m ı ş t ı r. G ö z l e r, b i r b i ­ ri n e g e çe n in ce y o l l a r l a b i rb i ri n e g ö z l e r i b i ri n c i k a b a r c ı ğ ı d o l d u r a n b a ğ l a n m a k ta d ı r. g ö k se l cis im d e n Bu k a b a rc ı ğ ı n d ah a in ce b ir g ö k s e l c i s i m l e d o l a r. G ö z l e ri n e d e ru h a y a rd ı m c ı b i rta k ı m g ü çle r y e rl e ş i r . B u A y rı c a g ü ç l e r ru h u n k e n d i l e ri n e g e l e n k o r u n m a s ı g ö r e v i n i ü s t l e n i rl e r. y ü ce v e in ce a n l a m l a rı b i ri n c i k a b a rc ı k ta b u l u ­ n a n r u h a i l e t m e g ö r e v i n i d e y e r i n e g e t i r i r l e r. Ruhun b a rc ı ğ ı n b a rı n a k e d i n d i ğ i k a b a rc ı ğ ı n d iğ e r y a n ın d a , ik in ci k a ­ t e r s y ö n ü n d e , i l k i k i k a b a rc ı ğ ı d o l d u r a n d e n b i ra z d a h a k o y u g ö k s e l c i s i m l e r­ b ir g ö k s e l cis im le d o lu ü çü n c ü d a h a o l u ş u r. B u k a b a r c ı ğ a d a b i r t a k ı m b i r k a b a rc ı k y a rd ı m c ı g ü ç l e r y e rl e ş i r v e r u h u n s a k l a n m a s ı v e i ş l e ri n i n y ö n e t i l m e s i g ö r e v i n i ü s t l e n i r l e r. İ ş te b u ü ç k a b a rc ı k , m a y a l a n m ı ş ç a m u r k ü t l e s i i ç i n d e a ç ı k l a ­ n a n s ı r a y l a o l u ş a n i l k o r g a n l a r d ı r . B u ü ç o r g a n d a <9> y e r l e ş e n r u h v e d i ğ e r g ü ç l e r b i r b i r l e r i n e s ü re k l i g e re k s i n i m g ü ç l e re g e re k s i n i m i b i r to p l u m s i n i m i , g ü ç l e r i n r u h a d u y d u ğ u g e re k s i n i m d u ğ u g e re k s i n i m d u y a rl a r. R u h u n d i ğ e r y a p ı s ı i ç i n d e b a ş k a n ı n h a l k a g e re k ­ d e h a lk ın b a ş k a n a d u y ­ g i b i d i r. B u il k ü ç o rg a n v e b a rı n d ı rd ı k l a rı g ü ç l e r, d a h a s o n ra d a n o l u ­ ş a c a k o r g a n v e g ü ç l e r e g ö r e b a ş k a n l ı k m a k a m ı n ı i ş g a l e d e rl e r. F a ­ k a t d ü z e y l e ri b i rb i ri n i n a y n ı d e ğ i l d i r. Ü ç ü n c ü o rg a n a o ra n l a İ k i n ci ­ n i n b a ş k a n l ı ğ ı d a h a y e tk in d ir. R u h d e n b i ri n c i ta k ı m is e m u tl a k b a ş k a n d ı r. G ü ç l e r­ i k i n ci b a ş k a n l ı k , i k i n ci ta k ı m d a ü çü n cü b aşk an ­ lık m a k a m ı n d a o tu ru rl a r. B i ri n c i k a b a rc ı k ta b u l u n a n g ö k s e l c i s i m , ru h l a b i rl e ş i n c e tu tu ­ ş a ra k k o r h a l in d e k i b ir ç a m k o z a l a ğ ı b i ç i m i n i a l ı r. B u n a k o ş u t o l a ­ ra k k a b a rc ı k d a a y n ı b i ç i m d e k i k a tı b i r e t p a rç a s ı n a d ö n ü ş ü r. B ö y l e c e r u h u n ta ş ı y ı c ı s ı o l a n g ö k s e l ç i ş i m e s a ğ l a m m u n u a l ı r. B u e t p a r ç a s ı n a " k a l p " a d ı v e ri l i r. 81 b i r k o ru n a k d u ru ­ K a lb in i ç e rd i ğ i y ü c e s ıca k l ık , y a ş l ı ğ ı a z a r a z a r a y rı ş tı rı p dö­ n ü ş tü rd ü ğ ü i ç in g e re k y ü c e s ı c a k l ı ğ a b e s in o l m a k v e g e re k s e a y rı ­ şan p a rç a l a rı n y e r i n i a l m a k ü z e r e s ü re k l i b i r y a r d ı m a g e r e k s i n i m o r t a y a ç ı k a r. A k s i d u r u m d a k a l b i n v a r l ı ğ ı n ı s ü r d ü r e b i l m e s i m ü m ­ k ü n d e ğ i l d i r. İ ş te bu n ed en le ru h b ir y a n d a n y ak ıt v e b e s in o lm ak ü z e re y a r d ı m a , ö t e y a n d a n d a k e n d i s i n e a l ı n m a s ı g e re k e n y a r a r l ı i l e a tı l ­ m a s ı g e re k e n z a ra rl ı y ı an lam a ve a y ı rt e tm e g ü cü n e g e re k s i n i m d u y a r . B e y i n s a h i p o l d u ğ u g ü ç l e r a r a c ı l ı ğ ı i l e a l g ı l a m a v e a y ı r t e t­ m e , c i ğ e r d e b a rı n d ı rd ı ğ ı g ü ç l e rl e b e s i n to p l a m a g ö re v i n i ü s tl e n i r­ l e r. B e y in özgü ve ciğ e r d e o lm ak la b i rl i k t e k a l p te y e rl e ş e n k a y n a ğ ı k alp s ı c a k l ı k ta n o lan ve g ü ç l e rd e n k e n d i l e ri n e y a ra rl a n m a k z o ru n d a d ı rl a r. B u n u n i ç in b i r y a n d a n k a l p il e c i ğ e r, ö te y a n d a n d a k alp il e b e y i n a ra s ı n d a d a m a rl a r v e a ta rd a m a rl a rd a n o lu ş a n k im i d a r, k i m i g e n i ş k a n a l l a r, i n c e ş e b e k e l e r o l u ş u r. H a y b in Y a k z a n 'm v u n an lar o n u n a n a s ı z b a b a s ı z , s a l t to p ra k ta n tü re d i ğ i n i s a ­ tü re y i ş i , (ıt a b iiy y un ) b i r b e b e ğ i n o lu şu m u h ak k ın d a doğa a n a ra h m i n d e k i o l u ş u m u f e l s e f e c i l e ri n i n h ak k ın d a s ö y le ­ d i k l e ri , a ç ı k l a d ı k l a r ı h i ç b i r n o k t a y ı s a v s a k l a m a d a n k u r a m l a r m ı t a ­ m a m l a m a k ta d ı rl a r. K u ra m l a rı n ı n te m e l d a y a n a ğ ı d a i n s a n ı n ş u m u için z o ru n l u o l a n k e m i k , d e ri , d a m a r v e d i ğ e r tü m o lu şu m o lu ­ ş e y l e ri n y e ti v e y e te n e ğ i n i n m a y a l a n m ı ş ç a m u r k ü tl e s i n d e b u l u n ­ d u ğ u v a rs a y ı m ı d ı r. Ç o cu ğ u n b al çık ra h im o lu şu m u ta m a m l a n d ı k ta n s o n ra k e n d i s i n i k u ş a ta n y a rı l ı r v e ç o c u k a n a d a n d o ğ a r g ib i d o ğ a r. Ü z e ri n d e k i ç a m u r ta b a k a s ı g ü n e ş i n e tk i s i y l e k u r u y u p d ö k ü l ü n c e ç o c u k o r t a y a ç ı k a r. D o ğ a l b e s i n i t ü k e n d i ğ i v e b u n e d e n l e a c ı k t ı ğ ı i ç i n a ğ l a m a y a b a ş l a r. O s ı r a d a o r a d a n y a v r u s u n u y i t i r m i ş b i r c e y l a n g e ç m e k t e d i r . Ç o c u ğ u n s e s in i d u y a n c e y l a n o n u k e n d i y a v ru s u s a n a ra k b e s l e m e ­ y e , b ü y ü t m e y e k o y u l u r . 10 H a y b in Y a k z a n 'm o rta y a çık ış ı ü z e ri n e ik i v a rs a y ı m o ld u ğ u ­ n u b e l i rt m i ş t i k . B u r a y a k a d a r b u i k i v a r s a y ı m ı s e rg i l e d i k . B u n d a n s o n ra s ı için b ü tü n H a y 'm f i l o z o f l a r a y n ı g ö rü ş te b i rl e ş m e k te d i rl e r. Ş i m d i h a y a t v e s e rü v e n i n i a n l a tm a y a g e ç e b il iriz . 82 N o tl a r 1 V a k v a k a ğ a c ı in s a n m e y v e le r v e re n m ito lo jik b ir ağ aç tır. M e s u d i'n in s ö z ü n ü e t­ tiğ i b u a ğ a c a b ir Ç in s e y a h a tn a m e s in d e d e ra s tla n m a k ta d ır. Bu s e y a h a tn a m e y e g ö re b ir A ra p k ra lın ın a d a m la rı se k iz y ıl d e n iz d e k a ld ık ta n s o n ra b ir a d ay a ç ı­ k a rla r v e b u a ğ a c ı g ö rü rle r. M e y v e le ri h e n ü z ç o c u k tu r v e s ü re k li " v a k v a k " d iy e b ağ ır m a k ta d ırla r. 1 6 5 6 y ılın d a İsta n b u l Su lta n a h m e t m e y d a n ın d a isy a n c ıla rın a s ıld ığ ı ağ a c a d a " V a k v a k " ad ı v e rilm iştir. 2 Esk i c o ğ ra f y a b ilg in le ri d ü n y a n ın ü z e rin d e y a ş a n ıld ığ ı k a b u l e d ile n k ıs m ın ı y e ­ d i e şit p a rç a y a a y ıra ra k h e r p a rç a y a b ir iklim d e m işle rd ir. Bu ik lim le rin s ın ırla rı­ n ı b e lirle m e k iç in k a b u l e d ile n ö lç ü , o ra d a k i e n u z u n g ü n ü n s ü re s i id i. Eb u l Fid a 'y a g ö re y e ry ü z ü n ü n y a ş a n ıla n k ıs m ı 1 0-5 0 k u z e y p a ra le l d a ire le ri ile s ın ırlı­ d ır. Bu n a g ö re b irin c i ik lim 10 4 0 '- 2 0 2 7 ' d e re c e le ri ara s ı, d ö rd ü n c ü ik lim 3 3 3 7 , 5 ' - 3 8 5 4 ' d e re c e le ri aras ıd ır. İklim s ö z c ü ğ ü ü lk e , b ö lg e , e y a le t s ö z c ü k le ri ile a n ­ la m d a ş o la ra k d a k u lla n ılm a k ta d ır. Eb u l Fid a b u n a " a v a m ik lim i" a d ım , e n le m d e re c e le rin e b a ğ lı o la n ik lim e ise " g e r ç e k " y a d a " f e le k i ik lim " a d ın ı v e rm e k te ­ d ir. ^ B u ra d a k i b ilg i v e k a b u lle rin s e k iz y ü z y ıl ö n c e sin e a it o ld u ğ u g ö z d e n k a ç ırılm a ­ m a lı v e o n a g ö re d e ğ e rle n d irm e lid ir. ^ Bu te rim g ü n lü k k u lla n ım d a k i y a lın a n la m ıy la an la şılm a m a lıd ır. M a te m a tik ( u lu m - u riy az iy e) s a y ı v e ö lç ü te m e lin e d a y a n a n n ic e lik b ilim le rin in g e n e l ad ıd ır. Y u n an c a bilg i a n la m ın a g e le n m at he m a sö z c ü ğ ü n d e n tü re m iştir. P ra tik g e re k s i­ n im le rd e n d o ğ m u ş o la n e n e sk i b ilim d ir. ^ İb n T u f e y l ö y k ü n ü n b irç o k m o tif in i K u r ' an 'd a n alm ıştır. H a y 'ın b ir s a n d ık iç in d e s u y a b ıra k ılm a s ı M u s a 'n ın s u y a b ır a k ılm a s ın ı h a tır la tm a k ta d ır h e m e n . Fira v u n Is ra ilo ğ u lla n n m y e n i d o ğ a n e rk e k ç o c u k la rın ı ö ld ü rü y o rd u . M u s a d o ğ u n c a a n ­ n e s i e n d iş e y e d ü ştü . Ç ü n k ü d iğ e r ç o c u k la r g ib i o n u d a k e s e c e k le rd i. " A lla h : Ey M u s a , is te d iğ in s a n a v e rild i, d e d i. Z a te n sa n a b a ş k a b ir d e f a d a iy ilik te b u lu n ­ m u ş v e a n n e n e v a h y e d ilm e s i g e re k e n i v a h y e tm iş tik . M u s a 'y ı b ir s a n d ığ a k o y d a s u y a b ıra k . Su o n u k ıy ıy a atar. Ba n a d a , o n a d a d ü ş m a n o la n b iri o n u alır. Ey M u s a , g ö z ü n ü n ö n ü n d e y e tiş e s in d iy e se n i s e v im li k ıld ım ." (T ah a: 3 6 - 3 9 ) A n n e si M u s a 'y ı b ir sa n d ığ a k o y u p s u y a b ıra k tı. Su s a n d ığ ı Fira v u n 'u n b a h ç e sin e g e tir­ d i. Fira v u n v e e şi A s iy e M u s a 'y a s e v g i d u y a ra k y a n la rın a ald ılar. M u s a b ö y le c e Fira v u n 'u n s a ra y ın d a b ü y ü d ü . ** A n tik in a n ış a g ö re e v re n in te m e l ö ğ e le ri o la n a te ş, h a v a , su v e to p ra k , b ü tü n n e s n e le rin h am u ru d u r. En b a s it b ir c a n s ız d a n in s a n a k a d a r b ü tü n v a rlık la r b u d ö rt ö ğ e n in ç e ş itli n ic e lik te k i b irle ş im in d e n o lu şu r. İn s a n g ö v d e si ö ğ e le rin e n y e tk in b irle ş im in in so n u c u d u r. Bu d ö rt ö g e d ö rt n ite liğ i b arın d ır ır: A te ş s ıc a k la k u ru , h a v a s ıc a k la y a ş , s u y a ş la so ğ u k , to p ra k so ğ u k la k u ru n ite lik le re sah ip tir. ( A ris to te le s 'e g ö re d ö rt te m e l ö ğ e d ö rt te m e l n ite liğ in - a te ş sıc a k la k u ru n u n , h a ­ v a s ıc a k la y a ş ın , s u y a ş la s o ğ u ğ u n , to p ra k so ğ u k la k u r u n u n - e tk is iy le o lu ş m u ş ­ tu r.) T e m e l ö ğ e le rin b ile ş im v e o lu ş u m la n n d a , b a rın d ır d ık la rı n ite lik le rin ç o k ö n e m li b ir e tk in liğ i v ard ır. ^ O rg a n iz m a n ın c a n lılığ ın ı b u d ö rt s ıv ı ( ahlat - ı er baa) sa ğ la m a k ta d ır. H atta e s k i f iz ­ y o lo g la ra g ö re in s a n ın k a ra k te rin i b ile b u d ö rt s ıv ı b e lirle m e k te d ir. ® " Sa n a ru h ta n so rarlar. D e ki: R u h R a b b im in e m rin d e d ir." ( K u r' an : 17 / 85.) ^ Bu ilk ü ç o rg an k a lp , b e y in v e k a ra c iğ e rd ir. 83 K im i y o ru m c u la ra g ö re İb n T u f e y l H a y 'ın b u o lu ş u m u n u K u r ' an ' ın ilk in s a n ın y a ra tılm a s ı ile ç o c u ğ u n a n a ra h m in d e k i o lu ş u m b iç im in i b irle ş tire re k ta s a rla ­ m ıştır. K o n u n u n d a h a iy i k a v ra n ılm a s ı iç in ilg ili K u r ' an a y e tle rin d e n b a z ıla rın ı v e rm e k te y a ra r g ö rü y o ru z : " B iz in s a n ı k u ru , ü z e rin d e n y ılla r g e ç m iş , e sk im iş , s iy a h , ö z lü ç a m u rd a n y a r a ttık ." ( 1 5 / 2 6 ) , " R a b b in m e le k le re : " B e n k u ru , ü z e rin ­ d e n y ılla r g e ç m iş , e sk im iş , siy a h , ç a m u rd a n b ir in s a n y a ra ta c a ğ ım . O n u n y a ra tı­ lış ın ı ta m a m la y ıp ru h u m d a n ü f le d iğ im z am an ona sec d e e d in ." ( 1 5 / 2 8 - 2 9 ) , " İn ş a m p işm iş ç a m u r g ib i k u ru b a lç ık ta n y a r a ttı." (55/ d e m iş ti" / 1 4 ) , " A lla h s iz i y e rd e n b ir b itk i o la ra k b itird i." (7 1 / 1 7 ) , " O y s a O siz i ç e ş itli a ş a m a la rd a n g e ­ ç ire re k y a ra tm ış tır." ( 7 1 / 1 4 ) , " S iz i to p ra k ta n , so n ra e rg in lik ç a ğ m a u la ş m a n ız , s o n ra d a y a ş la n m a n ız iç in s iz i b e b e k o la ra k d ü n y a y a g e tire n O 7d u r." 4 0 / 6 7 ) ; " Siz i a n n e le rin iz in k a rın la rın d a ü ç k a ra n lık iç in d e y a ra tm a d a n y a ra tm a y a g e ç i­ re re k y a ra tm a k ta d ır." (3 9 / 6 ) , " S iz i a d i b ir s u d a n y a ra tm a d ık m ı? O n u s a ğ la m b ir k a r a r y e rin e k o y d u k , b e lli b ir s ü re y e k ad ar. Ö lç tü k , b iç tik . N e g ü z e l b iç im v e re n iz b iz ." (7 7 / 2 0 - 2 3 ) . R iv a y e te g ö re T an rı Â d e m 'i y a ra tm a y ı d ile d iğ i z a m a n m e le k le r y e ry ü z ü n ü n h e r y e rin d e n b ire r ö rn e k to p ra k to p la y a ra k g ö ğ e ç ık a rır v e y a M e k k e ile T a if a ra s ın d a b ir y e re b ırak ırla r. İy ic e k a rış tırıla n to p ra k ü z e rin e k ır k g ü n y a d a k ırk y ıl h ü z ü n y a ğ m u rla n , a rk a s ın d a n d a b ir g ü n y a d a b ir y ıl m u tlu lu k v e s e v in ç y a ğ m u rla n y a ğ d ın lır. T o p ra k s iy a h v e k o k u ş m u ş ç a m u r ( ham e ) , y a p ış k a n ç a m u r ( t in - i laz ib ) a ş a m a la n n d a n g e ç tik te n s o n ra T an rı Â d e m 'in g ö v d e s in i şe k ille n d irir. G ö v d e g ü n e ş a ltın d a u z u n s ü re b e k le r v e d o k u n u ld u ­ ğ u n d a s e s v e re n k u ru m u ş ç a m u r ( salsaD d u ru m u n u alır. Bu n d a n s o n ra T a n n g ö v d e y e ru h u n d a n ü fle r. Â d e m c e n n e tte n ç ık a rıld ık ta n s o n ra H in d 'e , b ir riv a y e te g ö re d e Se y la n ( Se re n d ib ) a d a sın a k o n u lu r. H a y b in Y a k z a n 'ın tü re d iğ i a d a d a H in d a d a la rın d a n b iri, k im ile rin e g ö re Se y la n a d as ıd ır. Â d e m 'e iliş k in b u b ilg ile r d a h a ç o k İs la m ö n c e si ' g e le n e k le re d a y a n m a k la b irlik te İs la m b ilg in v e ta rih ç ile ri ta ra f ın d a n d a b ü y ü k ö lç ü d e k a b u l g ö rm ü ş v e n a k le d ilm iş tir. A y rın tılı b ilg i iç in T ab e ri ta rih in e y a d a b e n z e ri b ir ta rih e b a k ıla b ilir. 84 ik in ci b ö lü m d o ğ a n ın k u ca ğın d a A n n e C ey lan H a y 'ı k e n d i y a v ru s u s a n a ra k o n u n a n n e l i ğ i n i ü s tl e n e n c e y l a n k e n ­ d i n e b a rı n a k v e y u rt o l a ra k a d a n ı n e n o tl u , m e y v e a ğ a ç l a n e n b o l v e v e ri m l i k e s i m i n i s e ç m i ş ti . B u n e d e n l e s e m i z v e s ü tü b o l d u . Ç o ­ cu ğ u n b e s le n m e s in e , o n u e m z i rm e y e s o n d e re c e ö z e n g ö s te ri y o r, o n d a n y a l n ı z c a o tl a n m a k ü z e re a y rı l ı y o rd u . H a y 'ı ö y l e s i n e s e v m i ş , b e n i m s e m i ş ti . Ç o cu k ra z g e ç i rs e , H a y 'm d a o n a a l ı ş m ı ş tı . C e y l a n b i ra z geç k alsa her günk ü alab ild iğ in e g e liş z a m a n ın ı b i­ a ğ l a r, çığ lık lar a ta rd ı . a ğ l a m a s ın ı, çığ l ık l a n n ı d u y a n c e y l a n h e m e n v e k o ş a ra k g e ­ l i rd i y a n m a . A d a d a y ı rtı c ı h a y v a n y o k tu . H a y g ü v e n l i k i ç i n d e b ü y ü d ü b u n e d e n l e . İk i y a ş ı n a d e ğ i n c e y l a n ı n b o l s ü tü y l e b e s l e n e re k b ü y ü d ü , g e l i ş t i . D i ş l e ri ç ı k t ı , y ü r ü m e y e b a ş l a d ı . A r t ı k a n n e s i y l e b i rl i k t e b a ­ rı n a k l a rı n d a n ç ık ıy o r, o tl a m a y a g i d i y o rd u . Y ü rü rl e rk e n an n esi a d ı m l a r ı n ı o n u n m i n i c i k a d ı m l a r ı n a u y d u r m a y a ç a l ı ş ı r, y ü r ü m e s i ­ n e y a rd ı m c ı o l u rd u . C e y l a n o n u a d a n ı n m e y v e s i e n b o l , e n g ü z e l o l a n y e rl e ri n e g ö ­ tü rü r, e n ta tl ı y e m i ş l e ri , m e y v e l e ri o n a y e d i ri rd i . K a b u k l u m e y v e ­ l e r i n s e r t k a b u k l a rı n ı k e n d i d i ş l e r i y l e k ı r a r , H a y ' a ö y l e v e r i r d i . S ü t z a m a n ı g e l i n c e d e h i ç s a v s a k l a m a z , h e m e n s ü tü n ü e m z i ri r, s u s a d ı ­ ğ ı z a m a n s u b a ş ı n a g ö tü rü rd ü . E l i n d e n g e l d i ğ i n c e y a k ı c ı g ü n e ş te n , s o ğ u k ta n k o ru rd u . A k ş a m o l u n c a k a rı n l a rı to k v e m u tl u , b a rı n a k ­ 85 l a rı n a d ö n e rl e rd i . C e y l a n H a y ' ı k o y n u n d a y a tı rı r, k e n d i s ı c a ğ ı y l a , s a n d ı k i ç i n d e n ç ı k a n g i y s i v e ö r t ü l e r l e s a r m a l a r , ı s ı t ı rd ı . B i r g ü n b i r c e y l a n y a v r u s u s ı ğ ı n d ı y a n l a r ı n a . B i rl i k t e y a ş a m a ­ y a b a ş l a d ı l a r. İ y i c e a l ı ş m ı ş l a r d ı b i rb i rl e ri n e . O t l a k l a r a , y a y l a k l a r a b i rl i k t e g i d i y o r l a r , k a rı n l a rı n ı b i rl i k t e d o y u r u y o r l a r , b i rl i k t e k o ş u ­ y o r , o y n u y o r l a r , g e c e l e r i d e b i rl i k t e g e ç i r i y o r l a r d ı . Z a m a n l a H a y a n n e s i n e ö y k ü n e re k o n u n g ib i s e s l e r ç ı k a rm a y a b a ş l a d ı. Ö y l e s in e u s ta c a ö y k ü n ü y o rd u k i, s e s i b i r c e y l a n ı n s e s in ­ d e n a y ı rd e d i l e m i y o rd u . H a y y a r a t ı l ı ş ı n d a k i f a rk l ı l ı k t a n , y a r a t ı l ı ş t a n g e t i r d i ğ i y e t e n e k ­ l e ri n d e n d o l a y ı f a z l a d a n o l a ra k d i ğ e r h a y v a n l a rı n , k u ş l a rı n s e s l e ri ­ n i d e ö ğ r e n d i . B a ş a r ı y l a ö y k ü n ü y o r d u o n l a r a d a . B u n u n l a b i rl i k t e d o ğ al o l a ra k en ço k öykündüğü s e s l e r c e y l a n l a rı n k i y d i . h a y k ı r ı ş l a r ı n ı , b a ğ ı r ı ş l a r ı n ı , b i rb i rl e ri n e O n l a rı n s e s l e n i ş l e rin i , k ı s a c a ö z e l d u ru m l a rd a ç ı k a rd ı k l a rı k e n d i l e ri n e ö z g ü tü m k im i s e s l e ri ö ğ re n ­ m i ş ti i y i c e . İ ş te b u y ü z d e n y a b a n ı l h a y v a n l a rl a y a k ı n l ı k k u rd u . N e k e n d i ­ s i o n l a rd a n k a ç ı y o r, n e d e o n l a r k e n d i s i n d e n ü rk ü y o rd u . H e r b i ri ­ n in ö z e l l i k l e ri n i i y i c e ö ğ re n m i ş , b i rb i rl e ri n d e n a y ı rm a y a b a ş l a m ı ş ­ tı. Y a l n ı z k a l d ı ğ ı z a m a n l a r h a y v a n l a r ı n , k u ş l a rı n b i ç i m v e i m g e l e ri k a f a s ı n d a c a n l a n ı r, ü z e r l e r i n d e d ü ş ü n ü r , h a y r e t l e k i m i l e ri n e s e v g i d u y d u ğ u n u , k i m i l e ri n d e n d e n e f r e t e t t i ğ i n i g ö r ü r d ü . H a y z a m a n l a h a y v a n l a rl a k e n d i s i a ra s m d a k i a y rı m ı n b il in cin e v a rd ı . H a y v a n l a rı d a h a b i r i l g i y l e g ö z l e m e y e , h a y v a n l a r v e k e n d i s i ü z e ri n d e d ü ş ü n m e y e b a ş l a d ı . H a y v a n l a r tü y l ü , k ıl lı y a d a y ü n l ü y ­ d ü l e r. K e n d i s i n d e n g ü ç l ü i d i l e r v e h e p s i d e d a h a h ı z l ı k o ş u y o r l a r ­ d ı . G e r e k t i ğ i n d e k e n d i l e ri n i s a v u n a b i l e c e k l e r i b o y n u z , d i ş , t ı r n a k ve p e n çe g ib i d o ğ a l s i l a h l a ra s a h i p t i l e r. K e n d i s i is e b u n l a rı n tü ­ m ü n d e n y o k s u n d u . O n l a ra g ö re d a h a z a y ı f v e g ü ç s ü z d ü . K a rn ı n ı d o y u r m a y a ç a l ı ş ı rk e n k i m i z a m a n l a r h a y v a n l a r ı n s a l ­ d ı rı s ı n a u ğ r a r d ı . B ö y l e d u ru m l a rd a k e n d is in i k o ru y a m a z , s a v u n a ­ m a z d ı o n l a ra k a rş ı. D a h a s ı k a ç a m a z d ı d a . C e y l a n y a v ru l a rı b o y ­ n u z s u z d o ğ m a k l a b i rl i k t e k ı s a b i r s ü r e s o n r a b a ş l a r ı n d a i k i ş e r b o y ­ nuz ç ı k ı y o rd u . D o ğ d u k l a rı n d a k o n u ş a m ı y o rl a rd ı , am a b ir s ü re s o n ra h ız l ı b i r b i ç i m d e k o n u ş m a y a b a ş l ı y o rl a rd ı . O y s a k e n d i s i n d e b ö y l e o l m a m ı ş tı . N e b o y n u z l a rı çı k m ı ş tı , n e d e o n l a r g i b i k o ş a b i l i ­ y o rd u . H ay v an lar d o ğ al o l a ra k ö rtü l ü y d ü l e r. 86 G iz le n m e s i g e re k e n y e rl e ri k u y ru k l a , y ü n le ve b e n z e rl e ri y l e b u n l a rd a n d a y o k s u n d u . B u d u ru m g i z l e n i y o rd u . K e n d is i k e n d i s i n e a ğ ı r g e l i y o r, ü z ü l ü ­ y o rd u .1 H a y b i n Y a k z a n 'ı n k e n d i s i il e h a y v a n l a r a ra s ı n d a g ö z l e m l e d i ­ ğ i b içim s e l v e u z a d ı . A rtı k b ü s b ü tü n tü re l y aşı d a a y rı m l a r k o n u s u n d a k i y e d iy e o lm ay an , b u d ü ş ü n c e l e ri u z a d ı k ç a y a k l a ş m ı ş tı . K e n d i s i n d e e k s ik ya da y ü z d e n z a ra rı n ı ç e k ti ğ i o rg a n v e a ra ç l a rı n t a m a m l a n m a s ı n d a n b ü t ü n ü y l e u m u t k e s ti . A ç ık l ı k s o ru n u n a b i r ç ö z ü m o l m a k ü z e re ö n ü n ü g e n iş y a p ra k ­ l a rl a ö r t t ü . S a r m a ş ı k l a r d a n b i r k u ş a k y a p a r a k b e l i n e b a ğ l a d ı v e b i r k ı s m ı n ı k u y r u k i ş l e v i g ö r m e k ü z e r e a r k a s ı n a s a rk ı t t ı . N e k i y a p r a k v e s a rm a ş ı k l a r k ıs a s ü re d e k u ru y u p d ö k ü l ü y o rd u . B u n e d e n l e d a ­ h a d ay an ık lı o lab ileceğ in i d ü ş ü n d ü ğ ü ş e y l e rl e ö rtü n m e y i d e n e d i . B u n l a rı n d a t ü m ü ç o k k ı s a b i r z a m a n s o n r a a y n ı a k ı b e t e u ğ r u y o r ­ du. B u s ı ra l a rd a a ğ a ç d a l ı n d a n k e n d i n e b i r s o p a y a p tı . U c u n u s i v ­ r i l t t i ğ i b u s o p a i l e z a y ı f h a y v a n l a r a s a l d ı r m a y a , s a l d ı r g a n l a r a k a rş ı d a k e n d i n i s a v u n m a y a b a ş l a d ı . D ü ş ü n e r e k e l l e ri y l e b u g i b i ş e y l e r y ap ab ile ce ğ in i an lay ın ca a y rı c a l ı k gözünde k e n d i y e ri v e k a z a n d ı . E l l e ri n i n h a y v a n l a rı n d e ğ e ri ö n e m ve e l l e ri n d e n d a h a ü s tü n ve b e c e r i k l i o l d u ğ u n u a n l a d ı . S o p a y ı e l l e ri y l e y a p m ı ş , g i z l e n m e s i g e ­ re k e n y e r l e r i n i o n u n l a ö r t m ü ş t ü . D a h a ö n c e l e r i g ı p t a e t t i ğ i , k e n d i ­ s i n d e d e o l m a l a rı n ı i s te d i ğ i h a y v a n l a rm k i n e b e n z e r d o ğ a l a ra ç v e s i l a h l a ra g e r e k s i n i m i y o k t u . G e re k e n ş e y l e r i d ü ş ü n e b i l i r , e l l e ri y l e d e y a p a b i l i rd i . Y a ş ı y e d i y i g e ç ti ğ i n d e , ö rtü n m e k a m a c ı y l a y a p ra k l a n , s a rm a ­ ş ı k l a rı y e n i l e y i p d u rm a k ta n u s a n d ı H a y . A ra d a s ı ra d a ö le n h ay ­ v a n l a rı n k u y ru k l a rı n ı k u l l a n m a y ı d ü ş ü n ü y o r, f a k a t h e m e n v a z g e ­ ç i y o r d u b u d ü ş ü n c e s i n d e n . Ç ü n k ü h a y v a n l a r ı n l e ş l e r d e n i ğ re n d i k ­ l e ri n i b i l i y o r d u . G ünün b i ri n d e ö lm ü ş b i r k a rta l b u ld u . H ay v an lan n o n d an ü rk m e d i ğ i n i g ö rü n c e k a rta l a ra c ı l ı ğ ı il e a m a c ı n a u l a ş a c a ğ ı n ı s e z i n ­ l e d i . E l i n e g e ç e n b u f ı rs a t ı k a ç ı r m a m a l ı y d ı . K a r t a l ı n d e ri s i n i , k u y ­ ru k v e k a n a t l a r ı n ı n s a ğ l a m k a l m a s ı n a ö z e n g ö s te re re k y ü z d ü . B u ­ n u n l a k a n a t l a r ı k o l l a rı ü z e r i n e , k u y r u ğ u a r k a s ı n a g e l e c e k b i ç i m d e ö rtü n d ü . B ö y l e c e tü y l e ö rtm ü ş , h e m hem ö r t ü n m e s i g e re k l i y e r l e r i n i s a ğ l a m d e k en d isin i s o ğ u k v e s ıcağ ın b ir ö r­ e tk i l e ri n d e n k o ­ ru m u ş o ld u . E d in d iğ i g iy s i h a y v a n l a r a ra s m d a k e n d in e a y n b i r y e r k a z a n ­ 87 d ırd ı. H a y v a n l a r k e n d i s i n d e n ç e k i n m e y e , k o rk m a y a b a ş l a d ı l a r. B u o lay d an s o n ra k e n d is iy l e çe k iş e n , a n n e s i c e y l a n d a n b a ş k a y a n m a y a k l a ş m a y ü re k l i l i ğ i n i g ö s t e r e n o l m a d ı . C e y lan ın Ö lü m ü C e y l a n i y i c e y a ş l a n ı n c a y a k a d a r b i rb i rl e ri n d e n a y rı l m a d ı l a r. C e y ­ la n iy i c e y a ş l a n ı p g ü ç te n d ü ş ü n c e b u k e z d e H a y o n u g ö z e tm e y e , d o y u rm a y a b a ş l a d ı. O n u b o l m e y v e l i , g ü z e l o tl u y o r, m e y v e l e ri n y e rl e re g ö tü rü ­ e n g ü z e l i n i , e n ta tl ı s ı n ı o n a v e ri y o rd u . N e v a r k i c e y l a n h a s ta l a n m ı ş , s o n g ü n l e ri n i y a ş ı y o rd u . H a y 'm g ö s te rd i ğ i b ü ­ t ü n ö z e n e k a rş ı n h e r g e ç e n g ü n b i r a z d a h a z a y ı f l a d ı . S o n u n d a y a ­ k a l a n d ı ğ ı ö l ü m c ü l h a s ta l ı k ta n b itk i n d ü ş e re k ö l d ü . H a y , y ı ğ ı l ı p k a l a n c e y l a n ı n h a re k e t e tm e d i ğ i n i , e l i n i n a y a ğ ı n ı n k ı p ı rd a m a d ı ğ ı n ı g ö rü n c e b a ğ ı rı p ç a ğ ı rm a y a b a ş l a d ı. Ü z ü n tü s ü n ­ d e n h e l a k o l a c a k b i r k e r t e y e g e l m i ş t i . B i rb i r l e ri n i ç a ğ ı r a g e l d i k l e r i ü z e re s e s l e n e re k y a n ı t v e rm e s i n i , h a re k e t e tm e s i n i i s te d i y s e d e b o ­ ş u n a . H i ç b i r te p k i a l a m a d ı . H ay , ce y lan m g ö z l e r i n e , e l l e ri n e , a y a k l a r ı n a v e d i ğ e r o r g a n l a ­ rı n a b a k t ı , t e k e r t e k e r i n c e l e d i . H i ç b i r i n d e b e l l i b i r r a h a t s ı z l ı k , h a s ­ t a l ı k b e l i rt i s i g ö r e m e d i . B u n u n l a b i rl i k t e , c e y l a n ı n ö l ü m ü n e n e d e n olan h a s ta l ı ğ ı n d en esk i m e rk e z i n i b u l u p d u ru m u n a i y i l e ş t i re b i l e c e ğ i n i , c e y l a n ı y e n i ­ d ö n d ü re b i l e c e ğ i n i u m u y o rd u . F a k a t b ü tü n u m u t l a r ı b o ş a ç ı k tı . H i ç b i r ş e y y a p a m a d ı , b a ş a r a m a d ı . Ö n c e k i b i rta k ı m d e n e y i m l e ri n d e n y o l a ç ı k a ra k s a y rı l ı ğ ı n k a y ­ n a ğ ı n ı , çık ış y e ri n i a ra ş tı rm a y a k a ra r v e rd i . Ş ö y l e d ü ş ü n d ü : G ö z l e ­ ri n i y u m d u ğ u n d a y a d a ö n ü n e b i r e n g e l g e l d i ğ i n d e g ö r e m i y o r , g ö ­ zünü a ç tı ğ ı , y a d a ö n ü n d e k i e n g e l i k a l d ı rd ı ğ ı z a m a n g ö rü y o rd u . P a rm a k l a rı n ı k u l a k l a rı n a s o k u n c a d u y a m ı y o r, p a rm a k l a n n ı ç e k i n ­ c e e s k is i g ib i d u y u y o rd u . Y in e , b u rn u n u tu ttu ğ u z a m a n h içb ir k o ­ k u y u a l a m ı y o r, b ı ra k m c a y e n i d e n k o k u l a rı a l m a y a b a ş l ı y o rd u . Ö y ley se ce y lan ın o rg a n l a rı n ı ç a l ı ş tı rm a y a n , a l ı k o y a n te m e l b i r n e d e n , b i r e n g e l v a rd ı . O onu h a re k e tte n e n g e l o r t a d a n k a l d ı rı ­ l ı rs a , c e y l a n e s k i d u r u m u n u y e n i d e n k a z a n a b i l i r d i . N e v a r k i c e y ­ l a n a i l i ş e n h a re k e ts i z l i k y a l n ı z c a b i r o rg a n ı n ı , b i r d u y u s u n u tü m o rg a n l a rı n ı , tü m d u y u l a r ı n ı e tk i l e m i ş ti . C e y l a n ı n t ü m d e ğ il g ö v d esi h a re k e tte n y o k s u n k a l m ı ş , ca n l ı l ı ğ ı n ı y i ti rm i ş ti . B u ra d a n y o la ç ı k a ra k şu s o n u ç l a ra 88 u l a ş tı : G ö v d e n in için d e , gözd en o n d an g iz li b i r o rg a n a l ı rl a r v e v a rd ı r. D i ğ e r b ü tü n o r g a n l a r c a n l ı l ı k l a rı m o n a b a ğ ı m l ı d ı rl a r. H a s ta l ı k o rg a n ı s a ğ l ı ğ ı n a k a v u ş tu rm a k d i ğ e r tü m i ş te o o rg a n d a d ı r. O o rg a n l a rı d a s a ğ a l tm a k o l a c a k t ı r. B u n u n ü z e ri n e s ö z k o n u s u o rg a n ı n g ö v d e n i n n e re s i n d e b u l u ­ n a b i l e c e ğ i n i a ra ş tı rm a y a b a ş l a d ı . O z a m a n a k a d a r g ö rm ü ş o l d u ğ u ö l ü h a y v a n g ö v d e l e ri n i d ü ­ ş ü n d ü . H e m e n tü m ü n d e , i ç i n d e b i r b a ş k a o rg a n ı b a rı n d ı ra b i l e c e k ü ç b ö lü m ka v a rd ı : k a f a , g ö ğ ü s v e k a rı n . B u n l a rı n d ı ş ı n d a , i ç i n d e b a ş ­ b ir o rg a n ı b a rı n d ı ra b i l e c e k o rg a n y o k tu . D em ek k i g ö v d e n in ca n l ıl ık m e rk e z i b u ü ç o rg a n ı n b iri n i n i ç i n d e o l m a l ı y d ı . G ö v d e n i n c a n l ı l ı k m e rk e z i o l a b i l e c e k d e n l i d e ğ e rl i o l a n o rg a n ı b a rı n d ı r a b i l e c e k , k o ru y a b i l e c e k o rg a n ı n o rta d a b u lu n an ı o lm ası g e re k ti ğ i n i d ü ş ü n d ü . K e n d i s i n i y o k l a d ı . G ö ğ s ü n d e b ö y l e b i r o rg a ­ n ın b u lu n d u ğ u n u sez in le d i. A y rı a y rı ü z e rl e ri n d e d u y m ad an e lin e, ay ağ ın a, d ü şü n d ü . da B u n lar k u lağ ın a, b u rn u n a , o lm ad an d a, gözüne b u n l a ra y a ş a y a b i l i rd i . A y n ı ş e y i b a ş ı i ç in de b a k tı , g e re k s i n i m d ü şü n d ü ve b a ş s ız o lm a k , b a ş s ız y a ş a m a k d a m ü m k ü n m ü ş g ib i g e ld i. G ö ğ s ü n ­ d e v a rl ı ğ ı n ı s e z i n l e d i ğ i o rg a n a g e l i n c e , o n d a n b i r a n b il e a y rı l m a s ı , o n s u z y a ş a y a b il m e s i o l a s ı g ö rü n m ü y o rd u . H a y v a n l a rl a k a v g a e tti ğ i z a m a n , o n l a rı n s a l d ı rı l a rı n a k a rş ı k o ­ ru m a y a e n ç o k ö z e n g ö s te rd i ğ i y e ri g ö ğ s ü id i. Ç ü n k ü g ü d ü s e l o l a ­ ra k i ç i n d e k i d e ğ e rl i o rg a n ı n b i l i n c i n d e y d i . B ü tü n b u b e l i rti l e rd e n s o n ra ce y lan m h a s ta l a n a n o rg a n ı n m gö ğ sü için d e b u lu n d u ğ u n a i l i ş k i n k a n ı s ı p e k i ş ti . B u o rg a n a u l a ş m a k , s a ğ a l tm a k a m a c ı y l a c e y l a n m g ö ğ sü n ü aç­ m a y a k a r a r v e r d i . B u n u n l a b i rl i k t e , b i r y a n l ı ş y a p a r a k n e s i için , b aş ın a g elen d en d ah a b ü y ü k k o rk u y o rd u . B ö y l e b ir y a n l ış y ü z ü n d e n b ir y ık ım a yol s e v g ili an ­ a ç m a k ta n g i ri ş i m i , a n n e s i n i n y a ra ­ rı n d a n ç o k z a ra rı n a o l a b i l i rd i . B u n e d e n l e d i k k a tl i v e u y a n ı k o l m a ­ s ı g e re k i y o rd u . H ay C an ı A r ıy o r H a y b elleğ in i y o k lad ı. A ca b a d iğ e r h a y v a n la r için d e an n e s in in u ğ ­ ra d ı ğ ı y ık ım a u ğ ra d ı k ta n s o n ra e s k i d u ru m u n a d ö n e n v a r m ı y d ı ? B ö y l e b i r o l a y l a h i ç k a rş ı l a ş m a m ı ş tı . D e m e k k i a n n e s i i ç i n d e b ö y l e 89 b i r i h ti m a l y o k tu . Y i n e d e a n n e s i n i n s ö z k o n u s u h a s ta l ı k l ı o rg a n ı n ı e l e g e ç i ri p s a ğ a l tı rs a e s k i d u ru m u n u k a z a n a c a ğ ı y o l u n d a a z d a o l ­ s a b i r u m u t ta ş ı y o rd u . g ö ğ sü n ü açm ay ı ve Bu n ed en le için d e zam an b u lu n an g e ç i rm e d e n o rg a n ı an n e sin in in ce le m e y i k a ra rl a ş ­ t ı rd ı . S e rt v e k e s k i n ta ş l a rd a n , k u ru m u ş k a m ı ş p a rç a l a rı n d a n b ı ç a - ğ ı m s ı a r a ç l a r y a p t ı i l k i n . B u n l a rl a k e m i k l e ri n a r a s ı n d a k i e ti , k a b u r ­ g a k e m i k l e ri n i s a r a n p e rd e y e k a d a r y a rd ı . P e rd e ç o k s a ğ l a m , ç o k d ay an ık lıy d ı. B ö y le si b ir s ağ lam g an için o l a b i l i rd i . P e rd e y i k o ru n a k a n c a k a ra d ı ğ ı o n u rl u o r­ a ç a b i l i rs e a ra d ı ğ ı o rg a n ı b u lacağ ın ı u m u y o rd u . P e rd e y i a ç m a k ta n k a m ı ş ta n için u ğ ra ş m a y a b a ş l a d ı. A ra ç s ı z u y d u ru l m u ş ş e y l e rl e ç o k g e re ç s i z , ta ş ­ g ü ç b i r i ş ti b u . A r a ç l a r ı n ı d e ğ i ş ti rm e k , k e s k i n l e tm e k z o ru n d a k a l d ı . P e rd e y i y a ra b i l m e k i çi n d e ğ i ş i k y o l l a r, y ö n t e m l e r d e n e d i . S o n u n d a b a ş a r d ı . P e r d e y i a r a l a y ı n c a a k c i ğ e r ç ı k t ı k a rş ı s ı n a . Ö n c e a r a d ı ğ ı o r g a n ı b u l d u ğ u n u s a n d ı . E v i re ç e v i re h e r y a n ı n ı ö z e n l e i n c e l e d i . H a s ta l ı k ­ lı b i r y e r b u l a m a d ı. p a rç a n ı n o rg a n m B u ra s ı a k c i ğ e ri n d i ğ e r y a n a d o ğ ru y aln ız ca b ir p a rç a s ı y d ı . Bu e ğ i m l i o l d u ğ u n u g ö rd ü . O y s a a ra d ı ğ ı b o y lam asm a o ld u ğ u k a d a r e n le m e s in e d e o r t a s ı n d a o l m a s ı g e re k t i ğ i n i d ü ş ü n ü y o r d u . O g ö v d e n in ta m n e d e n l e a ra ş tı rm a s ı ­ n ı s ü rd ü rd ü . E n s o n u n d a , s o n d e re c e s a ğ l a m b i r k ıl ıf l a s a rm a l a n m ı ş , d a y a ­ n ık l ı a s k ı l a rl a b a ğ l ı , y a rd ı ğ ı y a n d a n a k c i ğ e rl e ç e v ri l i y ü re ğ i b u l d u . Bu o rg a n ı n , e ğ e r d i ğ e r y a n d a n m u ş s a , ta m d a b u y an d an o ld u ğ u g ib i k o ru n ­ o rta d a b u l u n a c a ğ ın ı v e d o l a y ıs ıy l a a ra d ı ğ ı o rg a n o la­ c a ğ ı n ı d ü ş ü n d ü . Ü s te l i k b u o rg a n d a b i ç i m s e l g ü z e l l i k , d o k u s u n u n s a ğ l a m l ı ğ ı , b i rta k ı m k o ru n a k l a rl a ç e v re l e n m e s i g ib i d i ğ e rl e ri n d e b e n z e ri n i g ö rm e d i ğ i ö z e l l i k l e r d e g ö z l e n i y o rd u . B e k l e m e d e n g ö ğ s ü n d i ğ e r y a n m ı d a a ra ş tı rm a y a b a ş l a d ı. Y ü ­ re k b u y an d an k ı l ı f l a rl a , a s k ı l a r l a , a k c i ğ e r l e k o r u n m u ş t u . B u d e n l e a ra d ı ğ ı o rg a n m ne­ y ü re k o l d u ğ u n u a n l a d ı. Ş im d i y ü re ğ i ç e v re ­ l e y e n k ı l ı f ı a ç m a l ı y d ı . B i n b i r g ü ç l ü k l e , b ü t ü n g ü ç v e d i k k a ti n i h a r ­ c a y a ra k k ılıf ı a ç tı , y ü re ğ i ç ık a rd ı. Y ü r e k t e h e r h a n g i b i r o y u k y o k t u . B e l i rl i b i r h a s t a l ı k b u l u n u p b u l u n m a d ı ğ ı n ı a ra ş tı rd ı , h i çb i r ş e y b u l a m a d ı . K u v v e tl e s ı k a ra k içi­ n i y o k lad ı. E s n e m e s in d e n için d e b o ş lu k o ld u ğ u n u an lad ı. K e n d i k e n d i n e , i ş te a r a d ı ğ ı m ş e y b u o rg a n m v e şim d iy e d e ğ in b u lam ad ığ ım i ç i n d e o l m a l ı , d e d i . K a l b i n i ç i n i a ç t ı . B i ri s i s a ğ , d i - 90 g e ri s o l y a n d a o l m a k ü z e r e i k i g ö z g ö r d ü . S a ğ y a n d a k i g ö z p ı h t ı ­ l a ş m ış k a n la d o l u y d u . S o l d a k i is e tü m d e n b o ş tu . A ra d ı ğ ı ş e y bu ik i g ö z d e n b i ri n d e o l m a l ı y d ı . S a ğ d a k i g ö z d e p ı h tı l a ş m ı ş k a n d a n b a ş k a b i r ş e y g ö rü n m ü y o r­ d u . K an , g ö v d e ca n lılığ ı n ı y i ti rm e d e n ö n c e p ı h tı l a ş m ı ş o l a m a z d ı . Ç ü n k ü b u k a n d a g ö v d e n i n d i ğ e r y a n l a rı n d a b u l u n a n k a n d a n b a ş ­ k a s ı d e ğ i l d i . K a n g ö v d e d e n ç ı k tı k ta n s o n r a p ı h tı l a ş ı r, s o n r a d a k u ­ ru rd u . B i r d e g ö rd ü ğ ü k a d a rı y l a k a n , s a l t b i r o rg a n a ö z g ü d e ğ i l d i . D iğ e r o rg a n l a rd a d a b u l u n u y o rd u . O y s a a ra d ı ğ ı ş e y in b ir a n b ile k e n d i s i n d e n a y r ı o l u n a m a y a c a k b u o r g a n a ö z g ü o l m a s ı g e re k i rd i . B ü tü n a ra ş tı rm a l a rı d a y a l n ı z c a o n u e l e g e ç i rm e k içi n d i. H a y v a n l a r ta ra f ı n d a n b i rç o k d e f a y a ra l a n m ı ş , b u ç o k k a n k a y b e tm i ş ti . N e v a r k i b u d u ru m ra ra u ğ ra tm a m ı ş , h i çb i r o rg a n ı n ı n yüzd en de k e n d is in i ö n e m li b ir z a ­ iş le y iş in i e n g e l l e m e m i ş ti . Ö y ­ l e y s e a ra d ı ğ ı ş e y b u g ö z d e o l a m a z d ı. Y ü re ğ i n s o l y a n ı n d a k i g ö z d e is e h i ç b i r ş e y g ö rü l m ü y o rd u . B u ­ n u n l a b i rl i k t e b u g ö z ü n b ü s b ü t ü n g e r e k s i z , y a r a r s ı z o l m a s ı d a d ü ­ ş ü n ü l e m e z d i . Ç ü n k ü b ü tü n o rg a n l a rı n m u tl a k a k e n d in e ö z g ü b ir i ş l e v i v a r d ı . G ö z l e m l e d i ğ i b u n c a d e ğ e r i n e k a rş ı n b u g ö z ü n g e r e k ­ s iz v e iş le v s iz o l m a s ı m ü m k ü n d e ğ ild i. A ra d ığ ı ş e y in b u g ö z için ­ d e b u l u n d u ğ u n a v e f a k a t b u ra d a n çık m ış o l d u ğ u n a k u ş k u s u k a l­ m ad ı. O ş e y y e ri n i te rk e tm i ş v e g ö v d e c a n l ı l ı ğ ı m y i ti rm i ş , a l g ı l a y a ­ m a z , h a re k e t e d e m e z o l m u ş tu . Y ü re ğ i n sağ g ö z ü n d e b u lu n an p a rç a l a n m a m ı ş k e n y e ri n d e n şey , ce y lan ın g ö v d esi sağ lam , a y rı l d ı ğ ı n a g ö re , b ö y l e h a ra p o ld u k ­ ta n , p a rç a l a n d ı k ta n s o n ra g e ri d ö n m e z d i . B u n u k e s in o l a ra k a n l a ­ d ı. G ö v d e gözünde tü m d e ğ e r i n i y i t i rd i . D e ğ e rl i o l a n ı n b i r s ü re g ö v d e d e b u l u n d u k ta n s o n ra o n u te rk e d e n ş e y o l d u ğ u n u k a v ra d ı . A rtı k b ü tü n d ü ş ü n c e s i n i o ş e y ü z e ri n d e y o ğ u n l a ş tı rm a l ı , b ü tü n ç a ­ b a s ı n ı o ş e y i a n l a m a k , b u l m a k i çin h a rc a m a l ı y d ı . O ş e y n e y d i? N as ıl b ir ş e y d i? O n u g ö v d e y e b ağ lay an n e y d i? G ö v d e d e n a y rı l d ı k ta n s o n ra n e re y e g i tm i ş ti ? G i d e rk e n h a n g i k a p ı ­ d a n ç ı k m ı ş tı ? G ö v d e d e n k e n d i i s te ğ i y l e m i , y o k s a i s te m e y e r e k m i ç ı k m ı ş tı ? z o rl a y a n onu İ s te m e y e re k e tk e n gövd ed en ya da çık m ış s a onu y e ri n d e n e tk e n l e r n e l e rd i ? o y n a ta n , çık m ay a K e n d i i s te ğ i i l e ç ı k m ı ş s a , s o ğ u t a n , t i k s i n d i re n n e d e n l e r n e l e r d i ? B u b i ç i m d e tü rl ü tü rl ü s o ru l a r s o rm a y a b a ş l a d ı k e n d i k e n d i n e . B ü tü n bu k a rş ıl ık s ız s o ru l a r k a rş ı s ı n d a z i h n i d a ğ ı l d ı , ş a ş ı rd ı k a l d ı . G ö v d e d e n b ü t ü n b ü t ü n i ğ re n d i , k a f a s ı n d a n s i l i p a ttı . A n l a ş ı ­ 91 l ı y o rd u k i k e n d i s i n e a c ı y a n , d o y u ra n , s e v e c e n k u c a ğ ı n a a l a n g ö v ­ d e d e ğ i l d i . G ö v d e d e n o l d u ğ u s a n ı l a n i ş l e rl e a s l ı n d a g ö v d e n i n b i r i l g i s i y o k t u . B ü t ü n b u i ş l e r, g ö v d e y i g e ç i c i b i r s ü r e i ç i n y u r t e d i n e n v e s o n ra o n u te rk e d e n ş e y i n e s e ri y d i . O ş e y için g ö v d e , k e n d is in in h a y v a n l a rl a d ö ğ ü ş m e k ü z e re e d in d iğ i s o p a g ib i b ir a ra ç ta n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild i. B u d ü ş ü n c e l e r i n d e n s o n r a g ö v d e y e k a rş ı b ü s b ü t ü n i l g i s i z l e ş ti . B ü tü n il g i v e ç a b a s ı g ö v d e y e c a n l ı l ı k v e re n o ş e y e y ö n e l d i . A rtı k te k i s te ğ i , te k d ü ş ü n c e s i o ş e y i a n l a m a k tı . Z am an la b ir k o k u ce y lan ın y a y ı l ı y o rd u le ş i k o k u ş m a y a b a ş l a d ı. Ç e v re y e c e s e tte n . B u , g ö v d e y e o l a n ç o k k ö tü ti k s i n ti s i n i d a h a d a a rtı rd ı . H a tta g ö rm e k b il e i s te m i y o rd u a rtı k o n u . T a m b u s ı r a l a r d a i k i k a r g a n ı n k a v g a s ı n a ta n ı k o l d u . İ z l e d i o n ­ l a rı . K a v g a s ı ra s ı n d a k a rg a l a rı n b i ri d i ğ e ri n i ö l d ü rd ü . D i ri k a l a n k a rg a e ş i n e re k a y a k l a rı y l a b i r ç u k u r a ç tı , ö l d ü rd ü ğ ü k a rg a y ı ç u k u ­ ra a ta ra k ü z e ri n i to p ra k l a k a p a ttı . H a y , k a rg a n ı n y ö n te m i n i y e ri n d e v e g ü z e l b u l d u . B u y ö n te m i d ü ş ü n e m e d i ğ i i çin k e n d i k e n d i s i n e y e ri n d i . B u n u d ü ş ü n m e k k e n ­ d is in e y a ra ş ı rd ı o y s a . Z a m a n y i ti rm e d e n y e rd e b ü y ü k ç e b ir ç u k u r k a z d ı , ce y l a n ı n l e ş in i için e a ta ra k ü z e ri n i to p ra k l a k a p a ttı .2 C e y l a n ı g ö m d ü k te n re n , ona ca n l ıl ık v e re n s o n ra şey i H ay , o n u n d ü şü n m ey e g ö v d e s i n i h a re k e t e tti ­ d ald ı. N e o ld u ğ u n u b ir tü rl ü a n l a y a m ı y o rd u . D i ğ e r c e y l a n l a rı g ö z l e m l e d i . H e p s i d e a n n e ­ s i y l e a y n ı b i ç i m i ta ş ı y o rd u . D e m e k k i, b u n l a ra ca n l ı l ı k , h a re k e t v e ­ re n şey le an n e s in i can lı v e h a re k e tl i k ı l a n şey ay n ıy d ı. A n n e s in e b e n z e d i k l e ri için c e y l a n l a rı s e v m e y e b a ş l a d ı . O n l a rl a y e n i d e n il iş k i v e d o s tl u k k u rd u . Z a m a n a k ıp g i d i y o rd u . H a y d a b o ş d u r m a d ı g e ç e n z a m a n i ç i n d e . H a y v a n l a r ı n , b i tk i ­ l e ri n ö z e l l i k l e ri n i , t ü r l e r i n i i n c e l e d i . H e r h a y v a n t ü r ü n ü n , h e r b i t k i tü rü n ü n ç o k s a y ı d a b i re y l e ri v a rd ı . Ö y l e y s e k e n d i s i n i n d e b i re y l e r­ d en o l u ş a n b ir tü rd e n o l m a s ı g e re k i rd i . B u d ü ş ü n ce y le k e n d isin e b e n z e r, k e n d i tü rü n d e n b i ri n i b u l m a k a m a c ı y l a a r a ş tı r m a l a r y a p tı . A d a n ı n tü m k ı y ı l a rı n ı , k ö ş e b u c a k l a r ı n ı d o l a ş t ı f a k a t b o ş u n a , k e n ­ d in e b e n z e r b ir ş e y b u lam ad ı. A d a d ö r t b i r y a n d a n d e n i z l e ç e v ri l i o l d u ğ u i ç i n H a y , d ü n y a d a b a ş k a b i r y e r o l a b il e ce ğ in i d ü ş ü n e m i y o rd u . 92 H ay A t e ş le K ar ş ılaş ıy o r B i r g ü n a d a d a k i o r m a n l a r ı n b i ri n d e y a n g ı n ç ı k tı . Y ü k s e l e n d u m a n v e a l e v l e r H a y 'm il k k e z i l g i s i n i ç e k ti . H e m e n y a n g ı n y e r i n e k o ş tu . A te ş i g ö rü y o rd u . İ y i c e y a k l a ş tı y a n a n a ğ a ç l a ra . G ö rü n ü m m ü t­ h i ş t i . O z a m a n a d e ğ i n h i ç r a s t l a m a d ı ğ ı , g ö r m e d i ğ i b i r v a rl ı k l a k a r ­ ş ı k a rş ı y a y d ı . U z u n b ir z am an u ğ ra d ı ğ ı ş a ş k ın l ık l a y e ri n d e k a l a ­ k ald ı. S o n u n d a k e n d i n i to p a rl a y a ra k b i ra z d a h a y a k l a ş tı a te ş e . A te ­ şin p a rl a k y ak ıp y a l ı m l a rı n ı , ö n ü n e ç ık a n a te ş e d ö n ü ş tü rü ş ü n ü iz le d i. m a s ı re k ti ğ i n i b i l m e d i ğ i n d e n , b i ra z h e r ş e y i , o tl a rı , a ğ a ç l a rı h ı z l a Ş aş k ın lığ ın d an , d a T a n n 'm n n as ıl d a v ra n - k e n d is in e y a ra tı ­ l ı ş t a n v e r d i ğ i y ü re k l i l i k l e e l i n i a t e ş e u z a t t ı . E l i n i a t e ş e d o k u n d u r ­ m a s ı y l a ç e k m e s i b i r o l d u . E l i n e b a k tı , a v u c u n d a a te ş y o k tu . D ü ­ ş ü n d ü . Y e n i t u t u ş m u ş b i r d a l p a r ç a s ı n ı t u t a b i l i rd i . S a k m a ra k d e n e d i . U c u n d a n h e n ü z tu tu ş m u ş b i r d a l p a rç a s ı n ı a l d ı. S o n ra b a rı n a ğ ı n a g ö tü re re k b i r k ö ş e y e k o y d u . A te ş i o t v e ç a l ı ç ı rp ı i l e b e s l e y e r e k b ü y ü t t ü . A te ş ço k h o şu n a g i tm i ş ti H a y 'm . İ n a n ı l m a z g ü cü k a rş ı s ı n d a ş a ş k ı n l ı k t a n k e n d i n i a l a m ı y o r d u . G e c e g ü n d ü z s ü re k l i b e s l e y e r e k ö z e n l e k o ru d u a te ş i . Ö z e l l i k l e g e c e l e ri a te ş d a h a b i r ö n e m k az an ı­ y o rd u g ö z ü n d e . Ç ü n k ü k e n d i s i n e b a rı n a k o l a ra k s e ç ti ğ i m a ğ a ra y ı ı s ı tı y o r, a y d ı n l a t ı y o r d u . B i r b a k ı m a g ü n e ş i n y e r i n i t u t u y o r d u g e c e ­ l e ri . H a y 'm O z am an a a te ş e o l a n il g i s i g i d e re k b i r tu tk u d u ru m u n a d ö n ü ş tü . k a d a r g ö rd ü ğ ü ş e y l e ri n en d e ğ e rl i s i , e n ş e re f l i s i o l d u ­ ğ u n d a k a r a r k ı l d ı a t e ş i n . Y a l ı m l a rı n ı n y ü k s e k l e r e d o ğ r u h a r e k e t e t ­ m e s i , a te ş i n g ö z l e d i ğ i g ö k c i s i m l e ri n d e n o l d u ğ u n u d ü ş ü n d ü rü y o r­ d u k en d isin e. H a y , a te ş i n y ak m a g ü cü n ü n e tk i n l i k ş ü n ce s iy l e k e n d in ce d e n e y l e r y a p ı y o rd u d e re c e s i n i ta rtm a k a te ş l e . Ö n ü n e çık an dü­ her ş e y d e n b i r m i k ta r a tı y o rd u a te ş i n i ç i n e . A te ş e a tı l a n n e s n e y a n a b i l m e y e te n e ğ i n e g ö re y a h e m e n y a d a a ş a m a l ı o l a ra k y a n ı y o r, a te ş e d ö n ü ş ü y o rd u . B u b a s i t d e n e y i n i s ü r d ü r e n H a y , b i r g ü n d e n i z i n k ı y ı y a a ttı ğ ı k o c a m a n b i r b a l ı ğ ı d a a ttı a te ş e . B a l ık k ı z a rı p y a ğ ı a k m a y a b a ş l a ­ y ı n c a i ş ta h a g e l e re k b i r p a r ç a y e d i . Ç o k h o ş u n a g i tti k ı z a rm ı ş b a ­ lık . B u n d a n b ö y l e d e y e d i ğ i e tl e ri h e p a te ş l e p i ş i rm e y e , k ı z a rtm a y a b aşlad ı. 93 E ti n l e z z e ti n i a n l a y ı n c a k a ra v e d e n i z h a y v a n l a rı n ı a v l a m a n ı n y o l l a rı n ı a ra ş tı rd ı . K ıs a s ü re d e b i rta k ı m t e k n i k l e r, y ö n t e m l e r g e l i ş ­ t i re re k a v c ı l ı k t a b ü y ü k u s t a l ı k k a z a n d ı . A t e ş i n ö n e m i v e d e ğ e r i d e d a h a b ir a rttı g ö z ü n d e . O g ü n e d e ğ i n y i y e m e d i ğ i n e f i s y i y e c e k l e ri a te ş s a y e s i n d e e l d e e tm i ş , y e m e y e b a ş l a m ı ş tı ç ü n k ü . A t e ş i n b ö y l e s i i y i v e y a r a r l ı e t k i l e ri n i g ö r e n , h e r n e s n e y i y a k ı ­ cı, a y rı ş tı rı c ı g ü c ü n ü g ö z lem ley en sev g i u l a ş tı a ş ı rı o l a ra k b o y u tl a ra ve H a y 'ı n k alb in d e ak lın d a, k e n d in i b e s le y ip a te ş e duyduğu k ö k l e ş ti . Bunun b ü y ü te n , a n n e l ik ed en ilg i v e s o n u cu ce y lan ın y ü re ğ i n d e n ç ı k a n ş e y i n a te ş tü rü n ü n b i r b i re y i o l a b i l e c e ğ i d ü ş ü n ­ ce s i d o ğ d u . G e rç e k te n d e h a y v a n l a rm b e d e n l e ri ca n l ı i k e n s ı c a k , ö l d ü k te n s o n ra is e s o ğ u k o l u y o rd u . H a y v a n l a rd a k i b u d u ru m h iç d e ğ iş m i­ y o r, d ü z e n h i ç b o z u l m u y o rd u . K e n d i g ö ğ s ü n ü n a l tı n d a d a ş i d d e tl i b ir s ıcak lık d u y u m s a rd ı h e p . B u o lg u , d ü ş ü n ce s in e iy ice g ü ç k a­ z a n d ı rd ı . G e re k ö l ü v e d i ri h a y v a n l a rd a , g e re k k e n d i s i n d e e g e m e n o l a n b u d ü z e n i n d e ğ i ş m e z l i ğ i n i n b il in cin e e rd i k te n s o n ra a k l ı n a ş u d ü ­ ş ü n c e g e l d i: E ğ e r b i r h a y v a n ı n y ü re ğ i n i d i ri i k e n ç ı k a rı rs a , a n n e s i ­ n in y ü re ğ i n d e b o ş g ö rd ü ğ ü gözü bu k ez d o lu o l a ra k g ö re b i l i r v e g ö z ü d o l d u ra n ş e y i n a te ş i n tü rü n d e n o l u p o l m a d ı ğ ı n ı , d o l a y ı s ı y l a a te ş v e ı ş ı k ta n b i r i z ta ş ı y ı p t a ş ı m a d ı ğ ı n ı a n l a y a b i l i rd i . H e m e n b i r h a y v a n a v l a m a y a ç ı k tı v e r a s t l a d ı ğ ı i l k h a y v a n ı y a ­ k a l a d ı . E l v e a y a k l a rı n ı s ık ıc a b a ğ l a y a ra k g ö ğ s ü n ü , a n n e s i n i n g ö ğ ­ s ü n ü y a r d ı ğ ı y e r d e n y a r d ı . Y ü r e ğ i n i b u l a r a k s o l y a n ı n ı a ç tı . A n n e s i n i n k i n d e b o ş b u l d u ğ u g ö z , b e y a z s i s e b e n z e r b u h a rl ı b ir h a v a ile d o l u y d u . P a rm a ğ ı n ı iç in e s o k tu . Y ü re k , e l i y a k a c a k d e n l i s ı c a k tı . F a k a t p a rm a ğ ı n ı s o k a r s o k m a z h a y v a n ö l ü v e rd i . B u d e n e y i n d e n ş u s o n u ç l a ra u l a ş tı : H a y v a n l a rı c a n l ı k ı l a n ş e y , g ö rd ü ğ ü s ı c a k b u h a rd ı r. D i ğ e r tü m h a y v a n l a rm y ü re ğ i n d e d e a y n ı s ı c a k b u h a r b u l u n m a k ta d ı r. S ıc a k b u h a r y ü re k te n a y rı l ı r a y rı l m a z h a y v a n l a r ö l ü rl e r. D a h a s o n ra i ç i n d e h a y v a n l a rı n d i ğ e r o rg a n l a rı n ı , b u n l a rı n d u ­ ru m v e d ü z e n l e r i n i , n i c e l i k v e n i t e l i k l e ri n i , b i r b i r l e r i y l e o l a n b a ğ ­ l a n t ı l a rı n ı , c a n l ı l ı k l a rı n ı s ü r d ü r e b i l m e k i ç i n y ü r e k t e k i s ı c a k b u h a r ­ d an n a s ı l y a ra rl a n d ı k l a rı n ı , g ö v d e d e k a l d ığ ı s ü re i ç i n d e b u h a rı n n a s ıl b u l u n d u ğ u n u v e n i çi n tü k e n m e d i ğ i n i i n c e l e m e v e a ra ş tı rm a i s te ğ i u y a n d ı . 94 Z am an su n , ö lü g e ç i rm e d e n o lsu n d ü ş ü n c e s i n i u y g u l a m a y a k o y d u . D i ri o l ­ e l in e g e ç e n b ü tü n h a y v a n l a rı p a rç a l a y a ra k büyük b i r i l g i y l e i n c e l e m e y e g i ri ş t i . Ö y l e s i n e ç a l ı ş t ı k i , k ı s a s ü r e d e g ö v d e b i l i m d e ( anat o m i ) b ü y ü k h e k i m l e r i n d ü z e y v e u s t a l ğ ı n a u l a ş t ı . H a y v a n l a r b i rç o k d e ğ i ş i k o rg a n a , ç e ş i t ç e ş i t d u y g u v e d a v ra ­ n ı ş a s a h i p t i l e r. N e v a r k i b u n l a r t e k b i r k a y n a k t a n o rg a n l a ra d ağ ılm ak ü z e re b ö l ü n e n h ay v an sal d o ğ a ra k d iğ e r ru h 3 n e d e n iy l e b ir s a y ı l ı rl a r . B ü t ü n o r g a n l a r h a y v a n s a l r u h u n y a y a r d ı m c ı s ı , y a d a t a ­ ş ı y ı c ı s ı d ı r. G ö v d e n i n y ö n e ti m i k o n u s u n d a ru h u n d u ru m u , d e ğ i ş i k s i l a h ­ l a r a ra c ı l ı ğ ı il e d ü ş m a n l a s a v a ş a n , y a d a k a ra v e y a d e n i z av cılığ ı y a p a n k i m s e n i n d u r u m u g i b i d i r. S a v a ş t a k u l l a n ı l a n s i l a h l a r y a s a ­ v u n m a i ç i n d i r , y a d a s a l d ı rı . A v a r a ç l a r ı n ı n b i r b ö l ü ğ ü d e n i z a v c ı l ı ­ ğ ı n d a , b i r b ö l ü ğ ü d e k a r a h a y v a n l a r ı n ı a v l a m a k t a k u l l a n ı l ı r. G ö v d e b il im d e h a y v a n l a rı p a rç a l a m a k için k u l l a n ıl a n a ra ç l a r d a b ö y l e d i r. B i r k ı s m ı k e s m e k t e k u l l a n ı l ı r , b i r k ı s m ı d e l m e k t e . B u n l a r ı k u l ­ l a n a n i n s a n i s e t e k t i r. A r a ç l a r ı n h e r b i r i i n s a n t a r a f ı n d a n u y g u n o l ­ d u k l a r ı a m a c a , t a ş ı d ı k l a r ı n i t e l i k l e re g ö r e d e ğ i ş i k b i ç i m l e r d e k u l l a ­ n ı l ı rl a r. H a y v a n s a l r u h d a b i rd i r. G ö z e g ö r m e , k u l a ğ a d u y m a , b u r u n a k o k l a m a , d il e ta tm a d ış o rg a n l a ra g ü cü n ü i ş l e v l e ri n i v e re n , d e ri y i d u y a rl ı k ıl a n v e y e ri n e g e ti rm e ru h t u r. İ ç o r g a n l a r i ç i n d e d u r u m y e te n e ğ i d iğ e r k a z a n d ı ra n bu a y n ı d ı r. O r g a n l a r ı n h e r b i ri i ç i n d e y a r d ı m c ı o r g a n l a r v a r d ı r . H i ç b i r o r ­ g a n s in ir d e n i l e n y o l l a r a ra c ı l ı ğ ı il e ru h ta n b i r g ü ç a l m a d ı k ç a g ö re ­ v in i y a p a m a z . S in ir d e n ile n y o llar b o z u ld u ğ u n d a veya k ap an d ı­ ğ ı n d a ç a l ı ş a m a z o l u rl a r. S i n i rl e r r u h t a n y a r d ı m ı b e y i n a r a c ı l ı ğ ı i l e a l ı rl a r. B e y i n d e r u h t a n a l a c a ğ ı n ı y ü r e k y o l u y l a a l ı r. B e y i n d e ç o k s a y ı d a ru h v a rd ı r. Ç ü n k ü b e y i n d a ğ ı tı m d i r. B u k alan m e rk e z i ­ n e d e n l e b e y i n l e iliş iğ i k e s il e n , d o l a y ı s ı y l a ru h ta n b ir o rg a n c a n l ı l ı ğ ı n ı y i t i ri r, i ş ç i t a r a f ı n d a n y o k su n k u l l a n ı l m a y a ra k a t ı l a n a r a ç d u r u m u n a d ö n e r. H a y v a n s a l r u h e ğ e r g ö v d e d e n ç ı k a r, tü k e n i r y a d a b a ş k a b i r b i ç i m d e y o k o l u rs a tü m g ö v d e c a n s ı z k a l ı r. D i ri m , ö l ü m e d ö n ü ş ü r . H a y b i n Y a k z a n , y i rm i b i r y a ş ı n ı n s o n u n a d o ğ ru d ü ş ü n c e y o ­ l u y l a y u k a r ı d a ö z e t l e d i ğ i m i z b i l g i d ü z e y i n e e ri ş t i . G e çe n bu zam an i ç i n d e n e s n e l e ri k u l l a n m a y ö n ü n d e d e b i r­ ç o k y ö n te m l e r g e l i ş ti rm e y i b a ş a rd ı . D e n e y l e ri n d e k u l l a n d ı ğ ı h a y ­ v a n l a rı n d e ri l e ri n d e n ay ak k ab ı v e 95 g i y s i l e r y a p tı . H ay v an k ı l l a rı , e b e g ü m e c i , h a tm i k a m ış ı v e te l l i o tl a r ı n te l l e ri n d e n i p l i k l e r e l d e e tti . İ l k g i y s i v e a y a k k a b ı s ı n ı s a ğ l a m l a rl a k e s k i n l e tti ğ i k a m ı ş p a r ç a l a r ı n d a n k alın lı in ce li d i k e n l e rd e n , ta ş ­ y a p tı ğ ı k a n c a v e i ğ n e l e rl e ip l ik y e ri n e s a z l a n k u l l a n a ra k h a y v a n d e ri l e ri n d e n u y d u rm u ş tu . K ı rl a n g ı ç l a rd a n y a p ı te k n i ğ i n i ö ğ r e n d i . B a r ı n m a k i ç i n b i r o d a v e a rta n y i y e c e k l e ri n i k o ru m a k için b i r m a h z e n y a p tı . İ ş in i g ü c ü n ü g ö rm e k için y e ri n d e n a y rı l m a k z o ru n d a k a l d ığ ı z a m a n l a rd a y iy e ­ c e k l e ri n i h a y v a n l a rd a n k o ru m a k am acıy la, b i rb i ri n e b i ti ş ti rd i ğ i , b a ğ l a d ı ğ ı k a m ı ş l a rd a n b i r k a p ı y a p a ra k b a rı n a ğ ı n ı n g iriş in i k a p a t­ tı . A v c ı l ı k ta k u l l a n m a k ü z e r e y ı rtı c ı k u ş l a r e ğ i tti . Y u m u r t a l a r ı n ­ d an ve y a v ru l a rı n d a n y a ra rl a n m a k a m a c ı y l a b i rta k ı m h a y v a n l a r, k u ş l a r e v c i l l e ş ti rd i , b e s l e d i . Y a b a n ıl ö k ü z l e ri n b o y n u z l a rı n d a n s ü n g ü y ü a n d ı rı r ş e y l e r y a ­ p a ra k b u n l a rı s a ğ l a m k a m ı ş l a r a , h i z r a n a ğ a ç l a r ı n a ta k tı . E ğ r i o l a n ­ l a r ı a t e ş l e d o ğ r u l t t u , u c u k a i m v e k ü t o l a n l a r ı t a ş l a r l a s i v ri l t t i . B ö y l e c e m ı z ra k l a r e l d e e tti k te n s o n ra k a l ın h ay v an d e ri l e ri n d e n k al­ k a n l a r y a p tı . B ü tü n b u n l a rı h a y v a n l a r g i b i d o ğ a l s i l a h l a rd a n y o k ­ s u n o l d u ğ u i çin y a p m ı ş tı . A rtı k a d a d a y a ş a y a n h a y v a n l a rı n h iç b i­ ri o n a k a rş ı k o y a m ı y o r d u . Ç ö z ü m l e n m e s i g e re k e n b i r s o ru n u d a h a k a l m ı ş tı . A v l a m a k i s ­ te d i ğ i h a y v a n l a rı n b ü y ü k ç o ğ u n l u ğ u k e n d i s i n d e n d a h a h ız l ı k o ş u ­ y o r d u . O n l a rı y a k a l a m a k t a y e t e r s i z , g ü ç s ü z k a l ı y o r d u . B u s o r u n u ­ n a d a b ir çö z ü m a ra d ı . U z u n u z u n d ü ş ü n d ü k te n s o n ra h a y v a n l a ­ rı n e n h ı z l ı k o ş a n l a r ı n d a n g e r e k t i ğ i k a d a r ı n ı e v c i l l e ş t i r i p e ğ i t m e y e k a ra r v e rd i . B u n u b a ş a rı rs a a v l a m a k i s te d i ğ i h i ç b i r h a y v a n ı iz l e ­ m e k te , y a k a l a m a k ta g ü ç l ü k ç e k m e y e c e k ti . A d a d a y a b a n ı l e ş e k , a t v e k ı s ra k l a r v a rd ı . K e n d i n c e e n u y g u n o l a n l a r ı n ı s e ç e r e k a m a c ı n a e l v e ri ş l i d u r u m a g e t i r i n c e y e k a d a r e ğ i t ­ ti . D e ri d e n e y e r, d i z g i n , g e m ve ü z e n g i u y d u rd u . A m a c ın a u laş­ m ı ş t ı . A r t ı k b ü t ü n h a y v a n l a n ra h a t l ı k l a i z l i y o r, a v l ı y o r d u . H a y v a n g ö v d e l e r i n i n ö z e l l i k l e ri n i , n i t e l i k l e ri n i ö ğ r e n m e k a m a c ı y l a y a p t ı ğ ı a ra ş tı rm a l a rd a n e d i n d i ğ i b il g il e r n e d e n i y l e b ü tü n s ü re d e b e c e ri v e u s ta l ı k k a z a n m ı ş tı . D o ğ a l o l a ra k bu k a z a n d ı r d ı ğ ı d e n e y i m l e r i d e y a b a n a a t m a m a k g e re k . 96 i ş l e rd e k ıs a y i rm i b ir y ılın N o tl a r 1 H a y 'd a o rta y a ç ık a n ilk d u y g u u ta n m a d ır. " A ğ a c ın m e y v e s in i y e d ik le ri z a m a n k e n d ile rin e a y ıp y e rle ri g ö rü n d ü , c e n n e t y a p ra k la rın d a n o ra la rın ı ö rtm e y e k o ­ y u ld u la r " ( 7 / 22) a y e tin in b e lirttiğ i g ib i A d e m ile H a v v a c e n n e tte y a s a k m e y v e y i y e r y e m e z , b ir b a k ım a m e le k s i s a f lık ta n in s a n i y a p ıy a g e ç e r g e ç m e z ilk o la ra k u ta n m a d u y g u s u k e n d in i g ö ste rm e k te d ir. 2 Bu m o tif d e K u r' atı' d a n , H a b il ile K a b il m e s e lin d e n alın m ıştır. H a b il ile K a b il m e ­ se li K u r ' an 'd a ş ö y le ta m a m la m r: " B u n u n ü z e rin e k a rd e şin i ö ld ü rm e k te n e f sin e u y d u v e o n u ö ld ü re re k z a ra ra u ğ ra y a n la rd a n o ld u . A lla h k a rd e ş in in ö lü s ü n ü n a ­ sıl g ö m e c e ğ in i g ö s te rm e k ü z e re o n a y e ri e şe le y e n b ir k arg a g ö n d e rd i. 'B a n a y a­ z ık la r o lsu n ! K a rd e ş im in ö lü s ü n ü ö rtm e k iç in b u k a rg a k a d a r o lm a k ta n a c iz k a l­ d ım ' d e d i d e e ttiğ in e y a n a n la rd a n o ld u ." ( 7/ 30-3 1) 3 H a y v a n s a l ru h , c a n la n d ırıc ı ru h . D e y im d e k i " h a y v a n s a l" lık c a n la n d ırıc ılık a n la ­ m ın d ad ır. R u h a d ıy la a n ılm a k la b irlik te ö z d e k se ld ir. İn c e b ir c isim d ir. V eri y ü re k ­ tir v e d a m a rla r a ra c ılığ ı ile g ö v d e n in d iğ e r b ö lü m le rin e y ay ılır. İn s a n v e h a y v a n ­ la rd a o rtak tır. G e rç e k ( in san i ) ru h u n b in e ğ id ir. D e s c a rte s 'a g ö re k a n d a n ç ık ıp si­ n irle rd e v e b e y in d e d o la ş a n g a y e t in c e b ir ö z d e k tir. Ba c o n d a " Be d e n d e k a p a lı, h a y v a n la rın y ü k s e k tü rü n d e b a ş a k o n u lm u ş a te ş v e h av a k a rış ım ı b ir s o lu k " o la ­ ra k tan ım lar. 97 I ü ç ü n c ü b ö lü m v a rl ı ğ ı n ö z ü n e d o ğ r u C an lılar ın G ö r ü n m e y e n B ir liğ i H ay b in s o n ra Y ak z an te o ri k g ü n d e lik d ü şü n ce y a ş a m ı n ı b e l i rl i b i r d ü z e n e alan ın a g e ç ti . O l u ş v e b o z u lu ş s o k tu k ta n e v re n i n d e k i (âlem - i k e v n ü fe s a d ) v a r l ı k l a r ı , h a y v a n , b i t k i , m a d e n , t a ş v e t o p r a k ­ l a rı , b u n l a r ı n tü rl e ri n i v e n i t e l i k l e ri n i , s u y u , b u h a r ı , k a r, d o l u ve d u m a n ı , y a l ı m ı , k o ru v e ıs ı y ı a ra ş tı rm a y a b a ş l a d ı . H e r b i ri n d e a y rı a y rı n i t e l i k l e r, t ü r l ü tü rl ü e t k i l e r, b i rb i ri y l e h a re k e tl e r g ö z l e m l e d i . B ü tü n b u a y rı m u y u şan ya d a çe l iş e n v e a y rı n tı l a rı ö n e m l e i n c e ­ l e d i . G e rç e ğ e u l a ş a b i l m e k i çin i n ce g i ri ş i m l e rd e b u l u n d u . N e s n e le r k im i b ak ım ın d an n i t e l i k l e ri b ak ım ın d an f a rk l ı y d ı l a r. Ö z d e ş ö zd eş, k im i n i t e l i k l e ri o l d u k l a rı n i te l i k l e r a ç ı s ı n d a n b a­ k ıl d ığ ı z a m a n b ü tü n n e s n e l e ri b i r v e a y n ı s a y m a k o l a s ı y k e n a y rı m ­ l a rı b a k ı m ı n d a n e l e a l ı n d ı k l a r ı n d a b i rb i ri n e k a r ş ı t v e ç o k t u l a r. H a y , n e s n e l e ri ö z g ü l k ı l a n , b i r b i r i n d e n a y ı r a n ö z e l l i k l e r e b a k t ı ğ ı n d a e v ­ re n i s a y ı l a m a y a c a k , s a p t a n a m a y a c a k b i r ç o k l u k i ç i n d e g ö r ü y o r d u . B u a ç ı d a n b a k tı ğ ı n d a k a ç ı n ı l m a z b i ç i m d e k e n d i s i n d e d e ço k ­ l u k g ö z l e m l i y o rd u . Ç ü n k ü ç o k s a y ı d a v e d e ğ i ş i k o rg a n ı , h e r o rg a ­ n ı n ı n k e n d i n e ö z g ü b i r n i t e l i ğ i v e e t k i s i v a r d ı . H e r o r g a n ı n b i rç o k n e s n e d e n o l u ş tu ğ u s o n u c u n a v a rd ı . D i ğ e r tü m n e s n e l e ri d e b ö y l e te k e r te k e r i n c e l e d i . D a h a s o n r a g e r e k k e n d i s i n i , g e r e k s e n e s n e l e ri f a r k l ı a ç ı d a n i n ­ c e l e m e y e , d ü ş ü n m e y e b a ş l a d ı . K e n d i o rg a n l a rı h e r n e k a d a r ç o k g ö rü n ü y o rl a rs a d a b i rb i rl e ri n e b i ti ş i k , b a ğ l ı v e 99 a ra l ı k s ı z o l m a l a rı b a k ı m ı n d a n t e k b i r n e s n e s a y ı l a b i l i rl e rd i . B i rb i rl e ri n d e n a y rı l ı k l a rı y a l n ı z c a e tk i l e ri n i n a y rı m l a rı n d a n k a y n a k l a n ı y o rd u . G e rç e k te d e ­ ğ i ş i k d e o l s a e t k i l e ri n i n t e m e l n e d e n i b i r d i . O o l u ş tu ra n v e tü m d a k e n d isin in ö z ü n ü o rg a n l a rı n ı n o n u n b i re r a ra c ı o l d u ğ u i n s a n i ru h ­ tu . B u b a k ı ş a ç ı s ı n d a n k e n d i s i n i b i r o l a ra k n i te l e m e k k a ç ı n ı l m a z d ı . K e n d is in e il iş k in d ü ş ü n c e l e ri b e l i rg i n l i k k a z a n d ı k ta n s o n ra h a y v a n l a ra , h a y v a n l a rı n tü rl e ri n e y ö n e l tti b a k ı ş l a rı n ı . H a y v a n l a rı n h e r b i re y i n i d e y u k a rd a k i b a k ı ş a ç ı s ı n d a n b ir s a y m a k z o ru n d a y d ı . Bunun gözd en ü z e ri n e a t, e ş e k , g e y ik g ib i tü rl e ri v e k u ş l a rm s ı n ı f l a rı n ı g e ç i rd i . T ü rl e ri n b i re y l e ri iç v e d ı ş o rg a n l a rı b a k ı m ı n d a n , k a v ra y ı ş v e d a v ra n ı ş l a rı b a k ı m ı n d a n b e n z e ş i y o r l a r d ı . B i rb i rl e ri n ­ d e n a y rı l d ı k l a rı y a n l a r ç o k a z d ı . T ü rl e ri n b i re y l e ri n d e a y rı a y rı b u l u n a n ru h d a a s l ı n d a te k b i r ru h u n p a rç a l a rı n d a n b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l d i . B u n l a rı n a y rı g ib i g ö ­ r ü n m e l e r i y a l n ı z c a a y r ı y ü r e k l e r d e b u l u n m a l a r ı n d a n i l e ri g e l i y o r ­ d u . A y rı y ü re k l e re d a ğ ı l m ı ş ru h l a rı b i r k a p ta to p l a m a k o l a b il s e , tü m ü n ü n y ü re k l e rd e m üm kün a y n ı ru h u n p a rç a l a rı o l d u k l a rı g ö rü l ü rd ü . A y rı b u lu n an ru h u n d u ru m u d e ğ iş ik k a p l a ra b ö lü n en b ir s u y u n d u r u m u n a b e n z e t i l e b i l i rd i . B u n e d e n l e i s t e r b ö l ü n m ü ş , p a r ­ ç a l a n m ı ş o l s u n , i s te r o l m a s ı n ru h h e p a y n ı ru h tu . R u h a il iş e n ç o k ­ l u k b u l u n d u ğ u y e rl e ri n ç o k l u ğ u n d a n b a ş k a b ir ş e y d e ğ i l d i . Bu açıd an b a k ı l d ı ğ ı n d a b i r tü rü n tü m b i re y l e ri g e rç e k te te k b i r v a rl ı k s a y ı l ı rl a rd ı . Ç o k g ib i g ö rü n m e l e ri , b i r g ö v d e n i n o rg a n l a ­ rı n ı n ç o k l u ğ u n d a n ö t e b i r a n l a m t a ş ı m a z d ı . H ay d ah a s o n ra h ay v an tü rl e ri n i b i re r b i re r i n c e l e d i . B ü tü n t ü r l e r b e s l e n m e l e r i v e i s t e k l e ri d o ğ r u l t u s u n d a h a r e k e t e t m e l e r i b a ­ k ı m ı n d a n b e n z e ş t i l e r. K ı s a c a h a y v a n s a l r u h a ö z g ü tü m d u ru m ve d a v r a n ı ş l a r d a b i r b i r l e r i n e b e n z i y o r l a r d ı . B i r b i r l e r i n d e n a y rı l d ı k l a rı y a n l a r is e h a y v a n s a l ru h l a il g il i d e ğ i l d i . A ra ş tı rm a l a rı so n u n d a b ü tü n h a y v a n l a rd a b u lu n an ru h u n g e rç e k te b i r v e a y n ı o l d u ğ u g ö rü ş ü n e u l a ş tı . T ü rl e ri n ru h b a k ı m ı n ­ d a n f a rk l ı g ö r ü n m e l e r i a l d a t ı c ı y d ı . B u a y r ı m b ö l ü n m ü ş s u y u n ta ş ı d ı ğ ı a y rı m ılık v e s o ğ u k k a p l a ra g ib iy d i. I s ı d e re c e s i a y n ı o l a n s u l a r n e y s e , b i r t ü r e ö z g ü h a y v a n s a l r u h d a o y d u . S u y u n ç o k v e a y rı m l ı g ö rü n m e s i n e k a rş ı n b i r o l m a s ı g ib i, h a y v a n l a rd a k i ru h l a r, d o l a y ı ­ s ıy l a d a tü m yen h a y v a n l a r b i rd i . T üm h ay v an H ay , d ü ş ü n ce s in i tü rl e ri n i a ç ı k l a n d ı ğ ı ü z e re te k b i r ru h a i n d i rg e ­ ve b a k ı ş l a rı n ı b i t k i l e re y ö n e l tti . B i t k i l e ri n t ü r l e r i n i , t ü r l e r i n b i re y l e ri n i i n c e l e d i . B i t k i l e ri n d a l l a r ı n ı n , y a p r a k ­ 100 l a rı n ı n , ç i ç e k l e ri n i n , m e y v e l e ri n i n ve e y l e m l e ri n i n b e n z e ş ti ğ i n i g ö r d ü . B u n u n ü z e r i n e b i t k i l e ri h a y v a n l a r l a k a rş ı l a ş t ı rd ı . H a y v a n tü rl e ri n i n b i re y l e ri a ra s ı n d a n a s ı l o rta k b i r ru h v a r v e b u ru h ta n d o l a y ı tü m h a y v a n l a n n a s ı l b i re i n d i r g e y e b i l i y o r s a , b i t ­ k i tü rl e ri n i n b i re y l e ri a ra s ı n d a d a h a y v a n s a l ru h a b e n z e y e n b ir ru h o l a b il ir v e b u o rta k ru h n e d e n i y l e tü m o rta k b i t k i l e ri t e k e i n d i r- g e y e b i l i rd i . H a y v a n l a r a i l i ş k i n d ü ş ü n c e l e r i n i b i t k i l e re d e u y g u l a d ı . S o n u n d a su d an ve to p ra k ta n b e s l e n i ş l e ri n d e n , b ü y ü y ü p l e ri n d e k i b e n z e r l i k l e r i n d e n y o la ç ı k a ra k tü m b i t k i l e ri n g e liş m e ­ de te k v e o rta k b i r ru h u o l d u ğ u s o n u c u n a u l a ş tı . B i tk i v e h a y v a n l a r ü z e ri n d e k i a ra ş tı rm a l a rı n d a n , a k ıl y ü rü t­ m e l e r i n d e n b u s o n u ç l a r a u l a ş ı n c a , b u k e z d e i k i c i n s i b i rl i k t e d ü ­ ş ü n m e y e , d e ğ e rl e n d i rm e y e b a ş l a d ı. B itk i l e r d o ğ ru d a n su v e t o p r a k t a n , h a y v a n l a r i s e k e n d i l e ri n e ö z g ü b e s i n m a d d e l e ri v e s u il e b e s l e n i y o rl a rd ı , ik i c i n s b e s l e n m e l e ­ ri v e b ü y ü m e l e ri b ak ım ın d an b e n z e ş i y o rl a rd ı . A n c a k d u y g u , a l g ı v e h a re k e t b a k ı m l a rı n d a n b ir a y rı m a ra l a rı n d a v e h a y v a n la r le­ h i n d e b i r ü s t ü n l ü k v a r d ı . G e r ç i b i t k i l e rd e d e ç o ğ u k ez h ay v an la- n n k i n e b e n z e r a l g ı v e h a re k e t o l a y l a rı g ö z l e m l e n i y o rd u . Ö rn e ğ i n ç i ç e k l e r y ü z l e ri n i g ü n e ş te n y a n a ç e v i r i y o r , b i t k i l e ri n k ö k l e ri b e s i ­ n in b u l u n d u ğ u y ö n e d o ğ ru h a re k e t e d i y o rd u . B u n l a ra b e n z e r d a ­ h a b i rç o k o rta k y a n g ö z l e m l e m e k o l a s ı y d ı . Bu a ra ş tı rm a , g ö z lem ve a k ıl y ü rü tm e l e ri so n u n d a b i tk i v e h a y v a n l a r ı n a r a s ı n d a b a r ı n d ı rd ı k l a rı o r t a k b i r n i te l i k te n k a y n a k l a ­ n a n b i r b i rl i k b u l u n d u ğ u s o n u c u n a v a r d ı . S ö z k o n u s u n i te l i k h a y ­ v a n l a rd a y e tk i n b ir d e re c e y e u l a ş t ı ğ ı h a l d e b i t k i l e rd e , t a ş ı d ı k l a rı k im i e n g e l l e r n e d e n i y l e y e tk i n l i ğ e e re m i y o rd u . B i t k i l e rd e k i e n g e l l e r g ö r m e z d e n g e l i n i rs e , h a y v a n l a rl a sah ip o l d u k l a r ı o r t a k n i t e l i k k o l a y c a a n l a ş a b i l i rd i . B u o r t a k n i t e l i ğ i b i ri ­ s in d e d o n m u ş , d i ğ e ri n d e n o rm a l b ir s u y a b e n z e ti y o r v e b u n e d e n ­ le d e g ö z ü n d e tü m h a y v a n v e b i tk i l e r e k b i r v a rl ı k d u ru m u n u a l ı ­ y o rd u . N e s n e le r in C is im s e l D o ğ as ı H a y b i n Y a k z a n , b i tk i v e h a y v a n l a r ü z e ri n d e k i i n c e l e m e v e a ra ş tı r­ m a l a rı n d a n s o n ra ta ş , to p ra k , s u v e a te ş g ib i a l g ı d a n , b e s l e n m e k ­ t e n , b ü y ü m e k t e n u z a k n e s n e l e r d ü n y a s ı n a ç e v i r d i b a k ı ş l a rı n ı . S ö z 101 k o n u su c i s i m l e ri n tü m ü b i r u z a m a 1 s a h i p ti . B i rb i rl e ri n d e n an cak k im i n i c e l ö z e l l i k l e ri y l e a y rı l ı y o rl a rd ı . S ö z g e l i m i k im is i s o ğ u k , k i­ m i s i s ı c a k t ı . K i m i s i r e n k l i , k i m i s i re n k s i z d i . N e k i s ı c a k o l a n l a r s o ğ u y o r, s o ğ u k o l a n l a r ı s ı n ı y o rd u . S u b u ­ h a ra , b u h a r y e n i d e n y alım v e d u m an y e n id e n su ya d ö n ü ş ü y o rd u . Y a n a n o l u y o r, y ü k s e l e n d u m an y e re l b i r n e s n e d u ru m u n u ri n d e n s o n ra tü m n e s n e l e r k o r, k ü l , b i r e n g e l l e k a rş ı l a ş ı n c a a l ı y o rd u . B ü tü n b u g ö z lem le­ n e s n e l e r g ö z ü n d e te k b i r n e s n e d u ru m u n u a l d ı . C a n s ı z c i s i m l e re i l i ş e n ç o k l u ğ u n h a y v a n l a r a v e b i tk i l e re i l i ş e n d e n f a rk l ı o l m a d ı ğ ı o r t a d a y d ı . H a y v a n l a rl a b i tk i l e ri te k b ir v a rl ı k d u ru m u n a i n d i rm e s i n i s a ğ l a y a n o r t a k n i te l i ğ i , r u h u y e n i d e n d ü ş ü n d ü . H a y v a n v e b i tk i l e r d e c a n s ı z c i s i m l e r g i b i e n e , b o y a v e d e r i n l i ğ e s a h i p t i l e r. Y i n e h a y ­ v a n v e b i tk i l e r d e c a n s ı z c i s i m l e r g i b i s ı c a k y a d a s o ğ u k tu l a r. F a k a t b u n l a r c a n s ı z c i s i m l e r d e n s a h i p o l d u k l a rı b i tk i s e l v e h a y v a n s a l y e ­ te n e k ve o rg a n l a ra b a ğ l ı o l a ra k a y rı l ı y o rl a rd ı . N e d o ğ a l a rı n d a n v ar ki b u o rta y a çık an e y l e m l e ri n e d e n i y l e e y l e m l e r b i tk i v e h a y v a n l a rı n k end i g e l m i y o r, b i r b a ş k a ş e y d e n b u l a ş ı y o rd u . E ğ e r o şey c a n s ı z c i s i m l e re d e g e ç s e , b u l a ş s a , b u n l a r d a b i tk i v e h a y v a n l a r g i ­ b i b e s l e n e b i l i r, d u y u m s a y a b i l i rd i . İ ş te bu i h ti m a l e k e n d i l e ri n d e n d a y a n a ra k b i tk i ve h ay v an lan , k a y n a k l a n ı y o r g ib i g ö rü n e n sö z il k k o n u su b a k ı ş ta e y l e m l e r­ d e n s o y u tl a y a ra k d ü ş ü n ü n c e , o n l a rı n d a s o n u ç ta b i r tü r n e s n e o l ­ d u k l a rı n ı g ö r d ü . B u a k ı l y ü r ü t m e y o l u y l a t ü m n e s n e l e ri n g e rç e k te te k b i r v a rl ı k o l d u k l a rı s o n u c u n a u l a ş tı . T üm y aln ız ca n esn eler g e rç e k te k i m i l e ri n i n b ird i. B i rb i rl e ri n d e n b a rı n d ı rd ı k l a rı e y l e m l e rd e b u l u n m a l a rı y d ı . H a y , b u a ra ç l a r a y rı l d ı k l a rı a ra c ı l ı ğ ı e y l e m l e ri n ile y an b i rta k ı m o n e s n e l e ri n k e n ­ d i l e ri n d e n m i k a y n a k l a n d ı ğ ı n ı , y o k s a b a ş k a b i r n e d e n i m i o l d u ğ u ­ n u k e s i n o l a r a k a y ı r t e d e m i y o r d u . B u s ı r a l a r d a g ö re b i l d i ğ i te k ş e y n e s n e l e rd i . H a y ; b i r a ç ı d a n b a k tı ğ ı n d a tü m n e s n e l e ri , tü m v a ro l u ş u te k b i r n e s n e g ib i a l g ı l ı y o rd u . B ir b a ş k a a ç ı d a n b a k tı ğ ı n d a i s e v a ro l u ş ta s ı­ n ı rs ı z v e s o n s u z b i r ç o k l u k m a s ı b i r s ü r e i k i rc i m Z am an la b az an g ö z l e n i y o rd u . İk i b a k ış a çı s ı n ın ç a tı ş ­ için d e k alm as ın a n e d e n o ld u . b i r, b a z a n ca n l ıs ın ı, ca n s ız ın ı y e n id e n ço k gözd en g ö rd ü ğ ü n e s n e l e ri n g e ç i rd i . Ü z e rl e ri n d e tü m ü n ü , y e n id e n d ü ş ü n d ü . N e s n e l e r g e n e l d e ş u ik i d u ru m u n d ı ş ı n d a k a l a m ı y o rd u : Y a d u m an , y alım v e s u a l tı n d a b u l u n a n h a v a g ib i y ü k s e k l e re d o ğ ­ 102 r u y a d a s u , y e r e l n e s n e l e r, b i t k i l e r v e h a y v a n l a r g i b i a ş a ğ ı y a d o ğ ­ ru h a re k e t s ü re c e için d e i d i l e r. K e n d i l e ri n i cis im le r b u d u ra ğ a n l ı k sö z ik i d o ğ a l k o n u su alık o y an b ir e n g e l o lm ad ığ ı d e v in im i s ü rd ü rü y o r, h içb ir z a m a n o l m u y o rd u . N i te k i m y ü k s e k te n d ü ş e n b i r ta ş y e ri d e l e m e d i ğ i i çin d e v i n i m i n i s ü rd ü re m i y o r, d ü ş tü ğ ü y e r­ d e k a l ı y o rd u . E ğ e r y e ri d e l m e s i m ü m k ü n o l a b i l s e , h a re k e ti s ü re r­ d i. T a ş y e r d e n k a l d ı rı l d ı ğ ı n d a a ş a ğ ı y a o l a n e ğ i l i m i v e i n m e i s te ğ i n e d e n iy le a ğ ı rl ı ğ ı d u y u m s a n ı y o rd u . D u m a n d a k e n d is in i d u rd u ­ r a c a k b i r e n g e l l e k a r ş ı l a ş m a d ı ğ ı s ü r e c e s ü re k l i y ü k s e l i y o r d u . S ö z ­ g e l i m i b ir k u b b e y e ra s tl a d ı ğ ı n d a s a ğ a ç a l ı ş ı y o r, k u rtu l a b i l i rs e y e n id e n s o l a y a y ı l a ra k y ü k selm ey e k u rtu l m a y a b a ş l ı y o rd u . Ç ünkü h a v a , d u m a n ı y ü k s e l m e k te n a l ı k o y a m ı y o rd u . B i r tu l u m h a v a i l e ş i ş i ri l e re k a ğ z ı s ı k ı c a b a ğ l a n ı p rı l d ı ğ ı n d a y u k a rı d o ğ ru y ü k selm e e ğ ilim in in ç ı k ı y o rd u . z o rl a m a s ı n ı O nu su ra h a t l ı k l a a l tı n d a s u y a d ald ı­ tu ta n d u y u y o rd u . k im se T u lu m k e n d i b a ş ı n a b ı ra k ı l d ı ğ ı n d a h e m e n y ü z e y e ç ı k ı y o r v e d u ra ğ a n l a ş ı ­ y o rd u . Bu ik i y ö n l ü d e v in im d e n b i ri n e e ğ ilim li o lm ay an b u l a b i l m e k iç in b o ş u b o ş u n a d ü ş ü n ü p d u rd u . O b ir n e s n e a n a d e ğ i n ti ti z l i k ­ l e i n c e l e d i ğ i c i s i m l e r a ra s ı n d a b ö y l e b i r c i s i m y o k tu . B u a r a y ı ş ı n d a n a m a c ı , k ö k e n i ç o k l u k o l a n n i t e l i k l e rd e n s o y u t ­ l a y a ra k y ın ca s a l t c i s i m s e l d o ğ a y ı y o k l a m a k tı . B ö y l e b i r c i s i m b a k ı ş l a rı n ı cis im s e l ö z e l l i k l e ri n en az ın ı ta ş ı y a n , b u lam a­ en y alın o l a n c i s i m l e re y ö n e l tti . B u n l a r d a a ğ ı rl ı k v e y e ğ n i l i k g ib i c is im s e l ö z e l l i k l e r d e n u z a k d e ğ i l l e rd i . B u k e z b u i k i ö z e l l i ğ i n , b i r c i s i m d e s a l t c i s i m l i k te n d o l a y ı m ı , y o k sa c i s i m l i k te n b aşk a ve cism e ek len en a rt ı k b i r n i te l i k te n m i k a y n a k l a n d ı ğ ı n ı a ra ş tı rm a y a b a ş l a d ı. A ra ş tı rm a l a rı o n u b u ö z e l l ik ­ l e ri n c i s i m l i k t e n d e ğ i l , a r t ı k b i r n i t e l i k t e n k a y n a k l a n d ı ğ ı s o n u c u n a g ö tü rd ü . Ç ü n k ü s a l t c is im l i k o ik i ö z e l l i ğ i n c i s m e i l i ş m e s i n i g e re k ti rs e y d i h e r c i s m i n h e m a ğ ı r, h e m d e y e ğ n i o l m a s ı g e re k i r d i . O y s a a ğ ı r v e y e ğ n i n e s n e l e ri n h e r ik is i d e c i s i m re k l i a ğ ı r, y e ğ n i s i d e s ü re k l i y e ğ n i v e o l d u k l a r ı h a l d e a ğ ı rı s ü ­ d o ğ a l o l a ra k y u k a rı y a da a ş a ğ ı y ö n ü n d e h a re k e te e ğ i l i m l i y d i . B u n a g ö re , h e r n e s n e d e k e n d i n e ö z g ü v e cis im l i ğ i ü z e ri n e e k ­ l e n m i ş a y r ı b i r n i te l i k v a r d ı . B u n i te l i k n e d e n i y l e y e ğ n i l i k v e a ğ ı r ­ l ı k a y r ı ş e y l e r o l u y o r d u . E ğ e r b u n i te l i k o l m a s a y d ı t ü m h e r k o n u d a e ş i t o l m a l a r ı g e re k i rd i . 103 c i s i m l e ri n A ç ı k l a n a n b i l g i l e rd e n s o n ra y e ğ n i v e a ğ ı r n e s n e l e ri n h e r b iri­ n i n ik i ş e y i n b i rl e ş i m i n d e n o l u ş tu ğ u n u a n l a d ı . İk i ş e y d e n ilk i, a ra ­ l a r ı n d a o r t a k o l a n c i s i m l i k , İ k i n c i s i i s e h e r b i ri n e ö z g ü l ü ğ ü n ü k a ­ z a n d ı ra n v e b i rb i rl e ri n d e n a y r ı l m a s ı n ı s a ğ l a y a n , c i s i m l i ğ e b i ti ş ti ­ ğ i n d e y e ğ n i y i y ü k s e k l e re d o ğ ru h a re k e t e tti re n y e ğ n i l i k v e a ğ ı n a ş a ğ ı l a r a d o ğ r u h a r e k e t e t t i r e n a ğ ı rl ı k n i t e l i k l e ri y d i . B u y a k l a ş ım l a tü m c a n s ı z l a rı n ı in ce le d i. i k i ş e r, ü ç e r y a da h a re k e tl i v e h a re k e ts i z c i s i m l e ri n c a n l ı v e Tüm ünün d ah a cis im l ik le f a z l a n i te l i k te n c i s i m l i k te n b ile ş e n ay n b i re r, b i r e r g e rç e k l i k ve h e r c i s m i n k e n d i n e ö z g ü b i r b i ç i m i ( s ü re t , f o rm ) 2 o l d u ğ u n u a n l a d ı . C i s i m l e ri n b i ç i m l e ri H ay b in Y a k z a n 'm an laş ılır e v re n d e n u l a ş t ı ğ ı i l k b i l g i d i r. Ç ü n k ü b i ç i m l e r d u y u l a r l a d e ğ i l , a n c a k a k ı l y o ­ l u y l a k a v ra n a b i l i r . H a y b in Y a k z a n 'm l e rd e n b iri d e a k ıl y ü rü tm e l e r y o l u y l a k a v ra d ı ğ ı il k ş e y ­ y ü re k te b u l u n a n h ay v an sal ru h tu . R u h u n özü ve g e rç e k l i ğ i , c i s m e e k l e n e re k o n a d u y g u , h a re k e t v e a l g ı g ib i k e n d i ­ n e ö z g ü tü rl ü tü rl ü e y l e m v e e tk i y e t e n e ğ i k a z a n d ı r a n c i s i m l i k te n b a ş k a b i r n i te l i k ti . İ ş te b u n i te l i k h a y v a n s a l r u h u n tü re l b i ç i m i v e k e n d i n i d i ğ e rl e ri n d e n a y ı ra n ö z g ü l a y rı m d ı r.3 M a n tı k ç ı l a rı n " h a y ­ v an sal n efs" d e d i k l e ri ş e y d e ru h u n b u ö z g ü l a y rı m ı n d a n b a ş k a s ı d e ğ i l d i r. H a y v a n l a rd a k i h a y v a n s a l ö z g ü l a y rı m g ü l a y rı m ru h u d i ğ e r c i s i m l e rd e n a y ı ra n b ir o l d u ğ u g i b i b i t k i l e rd e k i ö r g e n s e l g ü c e ö z g ü d e b i r ö z ­ v a rd ı r k i , f i l o z o f l a r b u n a " b i tk i s e l n e f s " d e rl e r. O l u ş v e b o z u l u ş e v re n i n d e k i b i t k i v e h a y v a n l a r ı n d ı ş m d a k a l a n d i ğ e r t ü m n e s n e l e rd e k i g ü ç l e r için d e b i re r ö z g ü l a y rı m rı m v a rd ı r. B u ö z g ü l a y ­ n e d e n i y l e h e r n e s n e d e g ö z l e m l e d i ğ i m i z k e n d i n e ö z g ü h a re k e t v e e tk i l e r o rta y a ç ı k a r. F i l o z o f l a r b u ö z g ü l a y rı m l a ra d o ğ a 4 a d ım v e ri rl e rd i . H ay , b u tü m d ü ş ü n c e y ö n te m i y l e g e rç e k l i ğ i n i a n l a m a k a m a cı ile ç a b a s ı n ı h a rc a d ı ğ ı h a y v a n s a l ru h u n c i s i m l i ğ e e k l e n e n b i r b a ş ­ k a ş e y o l d u ğ u n u a n l a d ı . C i s i m l i k d i ğ e r n e s n e l e rd e d e v a rd ı , f a k a t tü m ü n d e h a y v a n s a l ru h y o k tu . H a y , h a y v a n s a l ru h u n ğunu k a v ra y ı n c a ön em sem em eye cis im lik b aşlad ı. cis im v e c i s i m l i k te n a y n gözünde B ü tü n ilg isi tü m d e ğ e ri n i h ay v an sal b ir ş e y y i t i rd i . ru h a o ld u ­ O nu y ö n eld i v e o n u n g e rç e k l i ğ i n e u l a ş m a i s te ğ i u y a n d ı i ç i n d e . B ü tü n d ü ş ü n c e s i n i h a y v a n s a l r u h l a s ı n ı rl a n d ı rd ı . N e s n e l e ri ci s i m l i k l e ri a ç ı s ı n d a n 104 d e ğ i l , t a ş ı d ı k l a rı v e b i rb i r l e ­ ri n d e n a y rı l m a l a rı n ı s a ğ l a y a n , k e n d i n e ö z g ü l ü k l e ri n i o l u ş tu ra n b i­ ç i m l e ri açıs ın d an gözd en g e ç i rm e y e , g e rç e k l i k l e r i n i k a v ra y a b i l ­ m e k i çin d ü ş ü n m e y e b a ş l a d ı . B u n o k ta y ı a m a c ı n a u l a ş m a k için b i r ç ı k ı ş n o k ta s ı k a b u l e tti . N e s n e l e ri te k e r te k e r g ö z d e n g e ç i rd i , e n i n c e a y rı n tı l a rı n a d e ­ ğ i n b e l l e ğ i n e y e r l e ş t i r d i . N e s n e l e r k i m i e t k i l e ri n i g ö z l e m l e d i ğ i b i ­ ç i m l e ri b a k ı m ı n d a n b e n z e ş i y o rl a rd ı . B i r b ö l ü m ü is e o rta k b i ç i m l e ­ r i n d e n f a r k l ı o l a r a k k e n d i l e ri n e ö z g ü ey lem v e e t k i l e re k a y n a k l ı k e d e n b a ş k a b i r b i ç i m e d a h a s a h i p t i l e r. K i m i l e ri d e o r t a k o l d u k l a rı b i ri n c i v e i k i n c i b i ç i m d e n b a ş k a ü ç ü n c ü b i r b i ç i m i d a h a t a ş ı y o r l a r ­ d ı. N i te k i m t o p r a k l a r , t a ş l a r , m a d e n l e r , b i t k i l e r, h a y v a n l a r v e d i ğ e r a ğ ı r c i s i m l e ri n tü m ü o rta k o l d u k l a rı ilk b i ç i m n e d e n i y l e b i r b i r l e ri ­ n e b e n z i y o rl a rd ı . B u n l a r e n g e l l e n m e d i k l e ri s ü re c e s ö z k o n u s u b i ­ çim n e d e n i y l e a ş a ğ ı y a d o ğ r u h a re k e t e d i y o r l a r , y u k a r ı d o ğ r u a tı l ­ d ı k l a r ı n d a b i r m i k t a r y ü k s e l m e k l e b i rl i k t e t a ş ı d ı k l a rı b i ç i m ned e­ n i y l e h e m e n a ş a ğ ı y a in i y o rl a rd ı . N e s n e l e ri n o l u ş tu rd u ğ u h a y v a n l a r, a ğ ı rl ı ğ ı lan b içim le n m e v e b ü tü n ü n v e aşağ ıy a b i re r p a rç a s ı o l a n d o ğ ru h a re k e t e ğ il im in i b i tk i v e z o ru n l u k ı­ b a k ı m ı n d a n d i ğ e r n e s n e l e r l e ö z d e ş o l m a k l a b i rl i k t e b e s ­ b üyüm eye k a y n a k l ı k e d e n b i ç i m l e ri b a k ı m ı n d a n o n l a r­ d a n a y rı l ı y o rl a rd ı . B u ik i e y l e m y a l n ı z c a b i tk i v e h a y v a n l a r d a b u ­ l u n u y o r v e ru h o l a ra k a d l a n d ı rı l a n b i ç i m d e n k a y n a k l a n ı y o rd u . H a y v a n l a r d a b i ri n c i v e m a k l a b i rl i k t e d u y g u i k i n c i b i ç i m l e r d e b i t k i l e rl e o r t a k o l­ v e h a re k e t l e r i n e k a y n a k l ı k e d e n ü ç ü n c ü b i r b i ç i m n e d e n i y l e o n l a rd a n a y rı l ı y o rl a rd ı . H a y v a n t ü r l e r i n i n h e r b i ri n e ö z e l v e o n l a r ı b i r b i r l e r i n d e n a y ı ­ ra n b i r ö z g ü l ü k v a rd ı . B u ö z g ü l ü k , d i ğ e r tü rl e rl e o rta k o l d u k l a rı b i ç i m d e n f a z l a o l a r a k t a ş ı d ı k l a r ı b i ç i m d e n , k e n d i l e ri n e ö z e l b i r ö z ­ g ü l a y r ı m d a n k a y n a k l a n ı y o r d u . B i tk i tü r l e r i d e h a y v a n tü r l e r i g i b i b i rb i rl e ri n d e n b u ö z g ü l a y rı m l a rı n e d e n i y l e a y rı l ı y o rl a rd ı . N e s n e le r e B iç im V eren A ş kın G ü ç H a y b in Y ak z an b u g ö z le m v e a ra ş tı rm a l a rı n d a n s o n ra , o l u ş v e b o ­ z u l u ş e v r e n i n i o l u ş t u r a n n e s n e l e r i n b i r b ö l ü m ü n ü n o r t a k o l d u k l a rı cis im lik n i te l i ğ i n d e n b aşk a az ya da ço k a rt ı k n i t e l i k l e ri n b i r l e ş i ­ m i n d e n o l u ş a n b i r e r g e rç e k l i k l e ri o l d u ğ u s o n u c u n a v a r d ı . K u ş k u ­ su z b i l e ş e n l e ri a z o lan n e s n e l e ri a n l a m a k 105 b i l e ş e n l e ri ç o k o l a n l a rı a n l a m a k ta n d ah a k o lay d ı. Bu n e d e n l e ö n c e l i k l e b i l e ş e n l e ri e n az o l a n n e s n e l e ri ta n ı m a l ı y d ı . B i t k i v e h a y v a n l a r b i l e ş e n l e ri ç o k o l a n n e s n e l e r d i . Ç ü n k ü k e n ­ d i l e ri n d e g ö z l e m l e n e n e y l e m l e r ç o k t u . O n l a rı i n c e l e m e y i s o n r a y a b ı ra k a ra k e y l e m i , d o l a y ı s ı y l a b i l e ş e n l e ri e n a z o l a n s u , to p ra k , a te ş v e h a v a g ib i n e s n e l e ri i n c e l e m e y e b a ş l a d ı . Ö n c e l e ri b u d ö rt n e s n e n in b ir b ö l ü m ü n ü n b ir b ö lü m ü n e d ö ­ n ü ş e c e ğ i n i , a r a l a r ı n d a c i s i m l i k te n o l u ş a n b i r o r t a k n i te l i k o l d u ğ u ­ n u s a n m ı ş tı . B u o r t a k n i te l i k , b i r b i rl e ri n d e n a y r ı l m a l a r ı n ı s a ğ l a y a n d i ğ e r n i t e l i k l e rd e n f a r k l ı b i r ş e y d i . S ö z k o n u s u o r t a k n i t e l i k d i ğ e r ­ l e ri n d e n s o y u tl a n ı n c a n e s n e n i n m e si, n e so ğ u k m üm kündü. y a d a s ıcak Ç ünkü n e a ş a ğ ı y a d a y u k a rı h a re k e t e t­ o lm as ı, n e d e y a ş y a açık lan an n ite l i k l e ri n d a k u ru h iç b iri tü m o lm ası c i s i m l e ri k a p s a y ı c ı b i r n i t e l i k d e ğ i l d i . B u n e d e n l e n e s n e l e r e i l i ş m e l e ri s a l t c i s i m l i k l e ri n d e n d o l a y ı o l a m a z d ı . C i s i m l i k n i te l i ğ i n d e n b a ş k a b i r n i­ t e l i k t a ş ı m a y a n b i r n e s n e o l a b i l s e b u ö z e l l i k l e ri n h i ç b i r i n i t a ş ı m a z ­ d ı. A n c a k d e ğ i ş i k b i ç i m l e ri ta ş ı y a n tü m n e s n e l e ri k a p s a y ı c ı o rta k b i r n i te l i k te n s ö z a ç ı l a b i l i rd i . H ay b in ca n s ı z tü m Y ak z an bu d ü ş ü n c e l e ri n i n hem en a rk a s ı n d a n can lı c i s i m l e ri k a p s a y ı c ı b i r n i te l i k b u l u n u p b u l u n m a d ı ğ ı n ı a ra ş tı rm a y a b a ş l a d ı . B u l a b i l d i ğ i te k ş e y , h e r n e s n e n i n b i r e n i , b o y u v e d e ri n l i ğ i o l d u ğ u , y a n i b i r u z a m a s a h i p b u l u n d u ğ u id i. B u u z a ­ m ın n e s n e n in cis im liğ in d e n k ay n ak lan d ığ ı b elli is e d e s alt u z a m a sah ip b ir n esn e a l g ı l a n a m ı y o rd u . D u y u l a rl a alg ılan ab ilm e k için n e s n e d e u z a m d a n f a z l a b i r y a d a d a h a ç o k n i te l i ğ i n b u l u n m a s ı g e ­ re k i y o rd u . H a y , s o n r a u z a m ı n y a l n ı z o l a r a k m ı , y o k s a b a ş k a b i r n i te l i k l e b i rl e ş e re k m i c i s i m l i ğ i o l u ş tu rd u ğ u n u d ü ş ü n m e y e b a ş l a d ı . S o n u ç ­ ta , u z a m ı n U zam cis im l iğ i o l u ş tu rm a k y aln ız ve ü z e re b i rl e ş ti ğ i m a d d e y i 5 b u l d u . k e n d i b a ş ı n a b ir v a rl ı k g ö s te re m i y o r, m a d d e de u z a m s ı z o l a m ı y o r d u . İ k i s i d e b i r b i rl e ri n i g e r e k s i n i y o r l a r d ı . H a y , m a d d e y i d a h a i y i k a v r a y a b i l m e k a m a c ı y l a , ç e ş i tl i b i ç i m ­ l e re y a t k ı n d u y u l u r c i s i m l e rl e s o m u tl a ş tı ra ra k zam an o k a rş ı l a ş t ı rd ı . K a r ş ı l a ş t ı r m a y o l u y l a d ü ş ü n d ü . S ö z g e l i m i ç a m u rd a n b i r k ü re y a p ı l d ı ğ ı ç a m u ru n b içim i b o z u l a ra k k ü re küp ya ö lçü s ü n d e b ir u z a m ı da y u m u rta o l u y o r d u . K ü re n i n b i ç i m i v e ri l d i ğ i n d e çam u r a y n ı k a l ıy o r, y a l n ı z b o y u tl a rı n ı n ö l ç ü l e ri d e ğ i ş i y o rd u . B u n u n l a b i r­ l i k te ç a m u r u n u z a y d a k a p l a d ı ğ ı y e r d e ğ i ş m i y o r d u . D e m e k k i , ç a ­ m u r u z am sız o l a m ı y o rd u . B içim i b o z u l s a b il e h e m e n 106 y e n i b ir b i­ çim k a z a n ı y o rd u . U z a m ç a m u rd a n a y rı b ir ş e y d i v e ç a m u r u z a m ­ d a n tü m ü y l e s o y u tl a n a m ı y o rd u . Ö y l e y s e u z a m ç a m u ru n g e rç e k l i ­ ğ in i o l u ş tu ra n p a rç a l a rd a n b iriy d i. B u ra d a n a n l a ş ı l d ı ğ ı n a g ö re b ir c i s m i n , s a l t ci s i m l i ğ i a ç ı s ı n d a n g e rç e k l i ğ i ik i ş e y i n b i l e ş i m i n d e n o l u ş u y o rd u . B u ik i ş e y d e n b i ri s i , y ap ılan ö rn e k l e m e d e i s te d i ğ i m i z b içim i v e re b i l d i ğ i m i z d i ğ e ri is e y a p tı ğ ı m ı z b i ç i m l e re k o ş u t u z a m İ ş te c i s i m ç a m u rl a , i l e s i m g e l e n m e k te d i r. d e n i l d i ğ i n d e b u i k i a n l a m d a n , n i te l i k te n o l u ş a n b i r ş e y a n l a ş ı l ı r. B u i k i n i t e l i ğ i n b i r b i r i n d e n s o y u t l a n m a s ı i m k â n s ı z d ı r. F a ­ k a t h e n ü z ç a m u r ile u z a m ın h a n g is in in cis im , h a n g is in in b içim ye­ ri n i t u t t u ğ u b e l i rg i n l i k k a z a n m a m ı ş t ı r . U zam d e ğ iş im s ü re k l i d e ğ i ş t i ğ i v e b i r d u r u m d a k a l m a d ı ğ ı i ç i n c i s i m d e ve d ö n ü şü m e y a tk ı n b i ç i m i s i m g e l e r. Ç a m u r i s e d e ğ i ş i k b i ç i m l e r i k a b u l e y e t e n e k l i o l m a s ı , b u n a k a rş ı l ı k k e n d i s i h i ç d e ğ i ş i ­ m e u ğ ra m a m a s ı b a k ı m ı n d a n h e r tü rl ü b i ç i m i k a b u l e h a z ır, k e n d is i h i ç d e ğ i ş m e y e n v e d u r u m u n u k o r u y a n c i s i m l i ğ e ö r n e k t i r. İ ş t e ç a ­ m u rl a ö rn e k l e d i ğ i m i z b u cis m in d an ( he y ula ) o l a r a k m ad d e ya da özd ek b i ri n c i p a r ç a s ı f i l o z o f l a r t a r a f ı n ­ a d l a n d ı rı l m ı ş ve bunun tü m b i ç i m l e rd e n a rı o l d u ğ u k a b u l e d i l m i ş ti r. H a y b in Y a k z a n , b i l g is i b u n o k ta y a u l a ş ı n c a v e d u y u l u r d ü n ­ y ad an b i ra z a y rı l ı p an laş ılır d ü n y a y a b an s ılık d u y d u . H e m e n y a k l a ş ı n c a b e l i rg i n b ir y a ­ a l ı ş tı ğ ı d u y u l u r d ü n y a y ı ö z l e m e y e b a ş l a ­ d ı. B u n e d e n l e y a v a ş y a v a ş g e ri y e d ö n d ü . M u tl a k c i s i m te rk e d e re k d ah a d u y u l a rl a a l g ıl a n a ca k b ir ş e y o l m a d ığ ı için o n u ö n ce d u y u l u r c i s i m l e ri n g ö z l e m l e d i ğ i to p ra k , s u , h a v a e n y alın ve o l a n l a n n ı e le ald ı. Ö n ce s u a te ş g ib i ü z e ri n d e d ü şü n d ü . S u d u ru m u y l a , d o ğ a s ı y l a v e b i ç i m i n i n g e re k ti rd i k l e ri y l e k e n ­ d i b a ş ı n a b ı ra k ı l d ı ğ ı n d a o n d a d u y u l a rl a , s o ğ u k l u k v e d ü ş m e e ğ il i­ m i g ib i ik i ö z e l l i k d u y u m s a n ı y o r d u . A t e ş y a d a g ü n e ş l e ı s ı tı l d ı ğ ı z a m a n ö n c e s o ğ u k l u ğ u g i d i y o r, a m a a ş a ğ ı h a re k e t e ğ i l i m i s ü rü y o r­ d u . I s ı d e re c e s i a rttı k ç a a ş a ğ ı y a h a re k e t e ğ i l i m i g i d e re k y ü k s e l m e e ğ il im in e d ö n ü ş ü y o rd u . H a y b i n Y a k z a n , o a n a k a d a r s u y u n b i ç i m i n d e n b u ik i e y l e m ­ d e n b a ş k a b i r e y l e m i n k a y n a k l a n d ı ğ ı n ı g ö r m e m i ş ti . S u i k i n i te l i k ­ te n a rı n ı n c a b içim in in m in d e n k ay n ak lan an yun g e ç e rl i l i ğ i k a l m ı y o rd u . S u d a, e y l e m l e rd e n b a ş k a b ir e y l e m su yu n b içi­ g ö rü l m e s i , s u ­ e s k i b i ç i m i n i n b i r b a ş k a b i ç i m l e y e r d e ğ i ş ti rd i ğ i n i g ö s te ri y o r­ d u . S o n ra d a n g ö z l e m l e n e n e y l e m l e r b u y e n i 107 b i ç i m i n ü rü n ü y d ü . S ü rd ü rd ü ğ ü b ü tü n h e r cis m in m ad d e g ö z lem v e b içim in v e a ra ş tı rm a l a rı n ı n b i rl e ş m e s i n d e n M a d d e h iç d e ğ i ş m i y o rd u . B içim k e n d in e ö z g ü ey lem ve s o n u n d a H ay , o l u ş tu ğ u n u an lad ı. i s e s ü re k l i d e ğ i ş i y o r v e h e r b i ç i m e t k i l e rl e k e n d i n i g ö s t e r i y o r d u . B i ç i m ğ i ş ti k ç e d o ğ a l o l a ra k c i s i m d e g ö z l e n e n e y l e m y o rd u . B u n e d e n l e e y l e m d e­ v e e tk i l e r d e d e ğ i ş i ­ v e e t k i l e ri n d e ğ i ş m e s i c i s m i n b i ç i m i n i n d e d e ğ i ş ti ğ i n i g ö s te ri y o rd u . H a y b ü tü n ç a b a s m ı k u l l a n a ra k y a p tı ğ ı a ra ş tı rm a v e ç ı k a rı m ­ l a r l a b u b i l g i l e re u l a ş ı n c a t a n r ı v e r g i s i ( ilm - i z a ru ri )6 o l a r a k h e r y a ­ ra tı l m ı ş i çi n b i r y a ra tı c ı b u l u n m a s ı g e re k ti ğ i b i l g i s i n e u l a ş tı . B u n a k o ş u t o l a ra k tü m b i ç i m l e r i ç i n b i r ö z n e v e e tk e n b u l u n m a s ı g e re k ­ ti ğ i g e r ç e ğ i d e z i h n i n d e y e r l e ş ti . B u n u n ü z e r i n e ö n c e d e n ö ğ r e n d i ğ i b i ç i m l e r i y e n i d e n d ü ş ü n d ü . T ü m ü d e s o n r a d a n o l a n ( hadis ) , y a r a ­ tı l m ı ş ş e y l e r d i v e h e r b i ri i ç i n b i r ö z n e n i n v a r l ı ğ ı z o r u n l u i d i . H a y d a h a s o n r a b i ç i m l e ri n n e o l d u k l a rı n ı a n l a m a y a ç a l ı ş tı . B i ­ ç i m l e r, c i s i m l e r i n k e n d i l e ri n e ö z g ü ey lem ve e tk i l e re y a tk ı n l ı ğ ı n ­ d a n , y e te n e k l i l i ğ i n d e n b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l d i . Ö rn e k l e m e k g e re k i rs e su , so n d e re c e y e d e ğ i n ı s ı tı l d ı ğ ı n d a y ü k s e l m e y e te n e ğ i k a z a n ı y o r v e b u y e te n e k o n u n b i ç i m i o l u y o rd u . V e ri l e n ö r n e k t e ş u ü ç ş e y d e n b a ş k a b i r ş e y y o k t u . 1 - B ir cis im 2 - S u d a y o k t a n v a r o l a n b i r t a k ı m n i t e l i k v e h a re k e t l e r. 3 - 0 o l a ra k s u . n i te l i k v e h a re k e tl e ri y o k t a n v a r e d e n b i r ö z n e . İ ş te b i r c i s i m o l a n s u y u n a n c a k b i r tü rl ü h a re k e tl e ri k a b u l e t­ m e s i v e b a ş k a tü rl ü b i r h a re k e te g ü ç y e ti re m e m e s i o n u n b i ç i m i n ­ d e n k a y n a k l a n a n y e te n e ğ i y d i . D ü ş ü n d ü ğ ü b ü tü n b i ç i m l e rd e u l a ş tı ğ ı s o n u ç l a r a y n ı o l d u . B u n e d e n le d ah a ö n ce b içim d e n k ay n ak lan d ığ ın ı s an d ığ ı e y le m k i l e ri n g e rç e k te b i ç i m d e n d e ğ il , b içim i b ir a ra ç v e e t­ g ib i k u l l a n a n b ir Ö z n e 'n i n e s e ri o l d u ğ u n u k a v ra d ı . H a y b i n Y a k z a n ' a t e c e l l i e d e n b u g e r ç e k , " K u lu m b ana fa z la d a n ib adet lerle y aklaş ır. Ö y le ki, o n u s ev e rim . S e v i n c e d e o n u n d u y a n k ulağı, g ö re n g ö z ü , y ü rü y e n a y a ğı, y ay an eli o lu ru m ." k u d s i h a d i s i 7 i l e " O n la ­ rı s iz ö ld ü rm e d in iz , fak a t A lla h ö ld ürd ü . A t t ı ğ ı n z am an da s e n at m a m ış ­ t ın, a nca k A lla h a t m ış t ı." 8 k e re m l i a y e t i n i n d i l e g e t i r d i ğ i g e rç e k t i r. H e r ey lem v e o l a y ı n i l k e v e i l k n e d e n i o l a n z o r u n l u ( v acib ) v e b a ğ ı m s ı z Ö z n e 'n i n i ş l e ri n d e n b i r b ö l ü m ü a y rm tı s ı z v e g e n e l b i r b i­ ç i m d e te c e l l i e d i n c e H a y b i n Y a k z a n , Ö z n e ' y i a y rı n tı l ı b i ç i m d e ta ­ n ı m a i s te ğ i d u y d u . H e n ü z d u y u l u r d ü n y a d a n k o p a m a d ı ğ ı için b a ­ 108 ğ ı m s ı z Ö z n e 'y i d e d u y u m l a r y ö n ü n d e a ra m a y a k o y u l d u . Ü s te l i k o n u n b i r y a d a ço k o l d u ğ u k o n u s u n d a d a k e s in b ir y a rg ı y a v a ra ­ m a m ı ş tı . Ö n ce d e n ta n ı d ı ğ ı , ü z e rl e ri n d e d ü şü n d ü ğ ü c i s i m l e ri y e n i d e n i n c e l e m e y e b a ş l a d ı . B u n l a r ı n t ü m ü s ü re k l i b i r o l u ş v e b o z u l u ş i ç i n ­ d e y d i. N e k i b o z u lu ş cis m in m a d d e s in d e d e ğ il, b içim in d e v e y a b i­ ç i m l e ri n d e k e n d in i g ö s te ri y o rd u . N i te k i m su y u n a te ş n e d e n iy le h a v a y a , h a v a n ı n ş i d d e tl i s o ğ u k n e d e n i y l e k a ra d ö n ü ş m e s i b u l a m d a b i r b o z u l m a y d ı . B ü tü n y a n , b ağ ım sız c i s i m l e r a ra s ı n d a Ö z n e 'y e g e re k s i n i m d u y m ay an an ­ y a ra tı l m ı ş o lm a­ te k b i r c i s i m b u la­ m a d ı . B u n u n ü z e ri n e y e re l c i s i m l e r g ö z ü n d e k i tü m önem ve d eğe­ ri n i y i ti rd i . H a y b i n Y a k z a n b il g i n in b u a ş a m a s ı n a u l a ş tı ğ ı n d a y a ş ı y i rm i s e k i z i b u l m u ş tu . N o tl a r 1 U z a m ( hay y iz , tahay y ü z , im t idad, m ekân ) . C is im le rin u z a y d a k a p la d ık la rı y er. U z a ­ y ın s ın ırla n b e lli v e ö lç ü le b ile n p a rç a s ın ı d ile g e tirir. 2 Bir n e s n e n in b iç im a lm a m ış ö z d e ğ in d e n , iç e riğ in d e n a y ır m a k ü z e re o n u n d ış ın ı, d ış ç iz g ile rin i, a y n ı z a m a n d a iç y ap ıs ın ı, k u ru lu ş u n u , d ü z e n in i b e lirle y e n . Biç im a lm a m ış ö z d e ğ e k a rş ılık b e lli b ir d ü z e n e g irm iş o la n . P la to r id a id e a ile a y n ı a n ­ la m d a k u lla n ılır. G e n e l o la n ı, d e ğ işm e z o la n ı v e k e n d in d e n v a ro la n ı d ile g e tirir. A ris to te le s 'te h e r s o m u t n e s n e ö z d e k v e b iç im d e n k u ru lu d u r. ^ Ö z g ü l a y rım ( fasl- ı m ü m ey y iz , fas l- ı kar ib ) . B ir tü rü b a ş k a tü rle rd e n ay ıran . ^ B irç o k d e ğ iş ik a n la m la rd a k u lla n ıla n " d o ğ a " s ö z c ü ğ ü b u ra d a b ir b ire y in k e n d in e ö z g ü ç iz g ile rin tü m ü , b ir b ire y e ö z g ü o la n n ite lik le r, ö z e l b e lirtile r ( m ahiy et ) a n la ­ m ın d a k u lla n ılm a k ta d ır. 5 M a d d e , ö z d e k , hey u la, m at eria. Y a lın a n la m ıy la in s a n ın b iç im v e rd iğ i y a d a y a ra r­ la n d ığ ı d o ğ a l n e sn e le r. İb n Sin a 'n ın ta n ım la m a s ıy la , k e n d in d e n b a ş k a s ıy la b irle ş ­ m e s i v e y a v a ş y a v a ş g e liş m e s iy le y e tk in liğ i k a b u l e d e n n e sn e . A risto te le s f e ls e f e ­ s in in ö z e l k a v ra m ı o la ra k , a n c a k b ilim y o lu y la g e rç e k lik k a z a n a c a k o la n , h e n ü z b e lirs iz im k â n d u ru m u n d a k i şe y : a. İlk ö z d e k , s a lt ö z d e k , b ü tü n ş e y le rin te m e lin ­ d e b u lu n a n , k e n d iliğ in d e n v a ro lm a y a n , a n c a k b iç im le e tk in le şe n g e rç e k lik , b . So n ö z d e k y a d a ik in c i ö z d e k . Biç im a lm ış ö z d e k . 6 T a n n v e rg is i ( ilm - i z ar u ri, ilm - i keş fi) . T a n n 'n ın in s a n z ih n in e k e n d iliğ in d e n v e a ra ­ c ıs ız o la ra k v e rd iğ i b ilg i. D ü ş ü n m e , ak ıl y ü rü tm e v e ta s a rım la m a ile h iç b ir ilg is i y o k tu r. 7 K u d s i h a d is. T a n rı'd a n g e le n b ir a n la m ın Elç is i ta ra f ın d a n d ile g e tirilm iş b iç im i. ® En f a l Su re s i, 17. 109 d ö rd ü n c ü b ö lü m s ı f ı rd a n s o n s u z a U z ay ın S ın ır lar ı H a y , y a ra tı c ı Ö z n e 'y i ta n ı m a k o n u s u n d a y e re l c i s i m l e rd e a ra d ı ğ ı n ı b u l a m a y ı n c a g ö z l e ri n i g ö ğ e v e g ö k c i s i m l e ri n e ç e v i rd i . G ö k l e r v e i ç i n d e k i y ı l d ı z l a r d a e n e , b o y a v e d e ri n l i ğ e , y a n i b ir u zam a s a h i p t i l e r. B i r u z a m a s ah ip o lan ş e y l e ri n cis im o lm ası g e­ re k t i ğ i n d e n g ö k l e r v e y ı l d ı z l a r d a b i r e r c i s i m d i . O n u d ü ş ü n d ü r e n , bu c i s i m l e ri n b o y u tl a rı n ı n s o n s u z a d e ğ in u z an ıp u z a n m a d ığ ı id i. B i r s ü r e ş a ş k ı n l ı k v e i k i rc i m için d e k ald ı. S o n u n d a d ü ş ü n m e g ü cü say e sin d e b u n u n o lm ad ığ ın ı an lad ı. S o n s u z m üm kün b ir cis m in v a r l ı ğ ı a k ı l l a b a ğ d a ş a c a k g i b i d e ğ i l d i . B u y a r g ı s ı n ı z i h n i n d e b e l i r­ g i n l i k k a z a n m ı ş b i rç o k k e s i n k a n ı tl a d o ğ ru l a d ı . Ö z e t l e ş ö y l e d ü ş ü n d ü : G ö ğ ü n v e g ö k c i s i m l e ri n i n b a n a b a k a n y a n l a rı n ı n s o n l u o l d u ğ u n u k u ş k u y a y e r b ı ra k m a y a c a k b i r a çık l ık l a g ö rü y o ru m . K u şk u duyduğum k a rş ı t y ö n l e ri n i n u z a m a s ı d a i m k â n s ı z v e s a ç m a d ı r. B u n u y u m s ad ığ ım ca u z a y a n so n su za d e ğ in a n la m a k için g ö ğ ü n du­ s o n l u y ö n ü n d e n b a ş l a m a k ü z e re d i ğ e r y ö n d e s o n s u z ­ i k i ç i z g i v a rs a y a l ı m . B u ç i z g i l e ri n b i ri s i n d e n b e l i rl i b i r p a r ç a y ı k e s e re k ç ı k a r a l ı m . S o n r a , b i r p a r ç a s ı n ı ç ı k a r d ı ğ ı m ı z ç i z g i ­ n i n u c u n u d i ğ e ri n i n u c u y l a ç a k ı ş tı ra ra k s o n s u z s a n ı l a n y ö n d e i z l e ­ y e l i m . E ğ e r o y ö n g e r ç e k t e n s o n s u z i s e b i ri s i e k s i k , d i ğ e r i t a m a m i k i ç i z g i n i n s o n s u z c a u z a m a s ı g e re k i r. Y a n i e k s i k ç i z g i n i n d i ğ e r i n e e ş i t o l m a s ı g e r e k i r . B u i s e s a ç m a d ı r , a k ı l d ı ş ı d ı r. E ğ e r e k s i k ç i z g i s o n s u z a d e ğ i n s ü rm e z , b i r y e rd e s o n a e re rs e , 111 s o n l u d e m e k ti r. Ö y l e y s e k e n d i s i n d e n p a rç a ç ı k a rı l m a y a n d i ğ e r ç i z ­ g i d e b i r s ü r e s o n r a s o n a e r e c e k , d o l a y ı s ı y l a o d a s o n l u o l a c a k t ı r. B u k a n ı t g ö s te ri y o r k i, k e n d i s i n d e b ö y l e s i ç i z g i l e r v a rs a y ı l a b i l e c e k c i s i m l e r s o n l u d u r , s ı n ı rl ı d ı r. B ü t ü n c i s i m l e r i ç i n b ö y l e s i ç i z g i ­ l e r v a rs a y ı l a b i l e c e ğ i n e g ö re b u ra d a n tü m c i s i m l e ri n s o n l u o l d u ğ u g e r ç e ğ i o r t a y a ç ı k a r. D e m e k k i , s o n s u z b i r c i s i m v a rs a y d ı ğ ı m ı z z a ­ m a n y a n l ı ş b i r v a rs a y ı m d a b u l u n m u ş o l u ru z . H a y b i n Y a k z a n , d o ğ a l y e te n e k l e ri n e d e n i y l e o rta y a k o y d u ğ u b u t ü r k a n ı tl a r y a rd ı m ı y l a g ö ğ ü n s o n l u l u ğ u n u , s ı n ı rl ı l ı ğ ı n ı k u ş k u ­ ya y e r b ı ra k m a y a c a k b içim d e k a v ra d ı . Bunun ü z e ri n e göğün ve g ö k c i s i m l e r i n i n b i ç i m l e ri n i , s ı n ı r l a rı n ı a r a ş t ı r m a y a b a ş l a d ı . H a y , ö n c e g ü n e ş e , a y a v e y ı l d ı z l a ra b a k tı . T ü m ü d e d o ğ u d a n d o ğ u y o rl a r, b a tı d a n b a tı y o rl a rd ı . B a ş u c u n o k ta s ı n d a n 1 g e ç e n y ıl­ d ı z l a r b ü y ü k b i r d a i re ,2 b a ş u c u n o k ta s ı n ı n k u z e y v e g ü n e y y a n l a ­ rı n d a b u l u n a n l a r i s e k ü ç ü k b i re r d a i re ç i z i y o rl a rd ı . G ü n e y v e k u ­ zeyd ek i y ıld ız lar b aş u cu n o k ta s ı n d a n u z a k l a ş tı k ç a d ah a k ü çü k d a i re l e r ç i z i y o rl a rd ı . E n k ü ç ü k d a i re l e r i s e g ü n e y k u tb u n u ç e v re l e ­ y e n S ü h e y l d a i re s i il e k u z e y k u tb u n u ç e v re l e y e n F e rk a d â n d a i re s i id i. D ah a ö n ce b e l i rtti ğ i m i z g ib i H ay a d a E k v a to r ü z e ri n d e b u l u n d u ğ u b in için s ö z Y a k z a n 'ı n b u lu n d u ğ u k o n u s u b ü tü n d a i re l e r u f u k l a rı y ü z e y i n d e b u l u n u y o rd u . G ü n e y v e k u z e y d e k i d a i re l e ri n d u ru m l a rı b i rb i ri n e b e n z i y o r v e H a y , h e r i k i k u tb u d a g ö re b i l i y o r­ du. H ay , b ü y ü k d a i re ü z e ri n d e d o ğ a n y ı l d ı z l a rl a k ü ç ü k b i r d a i re ü z e ri n d e d o ğ a n y ı l d ı z l a rı n d o ğ u ş v e b a tı ş l a rı n ı g ö z l e m e y e b a ş l a d ı . A y n ı a n d a d o ğ a n b ü tü n y ı l d ı z l a r y i n e a y n ı a n d a b a tı y o rl a rd ı . Y ıl ­ d ı z l a rı n doğuş ve b a tı ş l a rı n d a k i b i rl i k te l i ğ i n , d ü z e n i n b ü tü n za­ m a n l a r i çin g e ç e rl i o l d u ğ u s o n u c u n u ç ı k a rd ı g ö z l e m l e ri n d e n . B u ­ r a d a n d a g ö ğ ü n y u v a rl a k o l d u ğ u d ü ş ü n c e s i n e u l a ş tı . B u d ü ş ü n c e ­ s i n i ş u g ö z l e m v e ç ı k a rı m l a rı d a d o ğ ru l u y o r, p e k i ş ti ri y o rd u : 1 - G ü n e ş , a y v e y ı l d ı z l a r b a tı d a b a ttı k ta n s o n ra y e n i d e n d o ­ ğ u y a d ö n ü y o rl a rd ı . 2 - B u c i s i m l e r d o ğ d u k l a r ı n d a , b a t a r k e n v e i k i s i n i n a ra s ı n d a k i z a m a n l a r d a h e p a y n ı i ri l i k t e g ö r ü n ü y o r l a r d ı . 3 - G ök c i s i m l e ri n i n h a re k e tl e ri d a i re s e l o l m a s a k i m i z a m a n y a k ı n , k i m i z a m a n u z a k o l a c a k l a r ı n d a n g ö r ü n ü ş l e r i f a rk l ı o l u r d u . K i m i z a m a n k ü ç ü k g ö rü n ü rk e n , k im i z a m a n l e ri g e re k i rd i . Ç ünkü h a re k e tl e ri d a i re s e l 112 d a b ü y ü k g ö rü n m e ­ o lm asay d ı m e rk e z d e n u z a k l ı k l a r ı d e ğ i ş i k o l u r d u . 3 D a i re s e l h a r e k e t e t t i k l e ri i ç i n m e r k e z ­ d e n u z a k l ı k l a rı h e p a y n ı o l u y o rd u . B ü tü n b u d u ru m l a r g ö ğ ü n k ü re b i ç i m i n d e o l d u ğ u n u açık v e k e s in b iç i m d e o rta y a k o y u y o rd u . H ay , ay ın ve g e ç i rd i . T ü m ü d i ğ e r h a re k e tl i y ı l d ı z l a rı n d o ğ u d a n b a tı y a d o ğ ru h a re k e tl e ri n i g ö z d e n h a re k e t e d i y o rl a rd ı . G ö k b i­ l i m d e i l e ri b i r d ü z e y e v a r ı n c a y a k a d a r i n c e l e m e l e ri n i s ü r d ü r d ü . G e z g i n y ı l d ı z l a rı n h a re k e tl e ri , ü z e rl e ri n d e b u l u n d u k l a rı g ö k ­ l e ri n h a r e k e t l e r i n e b a ğ l ı y d ı . G ö k l e ri n h a r e k e t i i s e t ü m ü n ü n ü s t ü n ­ d e , t ü m ü n ü k u ş a ta n v e d o ğ u d a n b a tı y a d o ğ ru h a re k e t e tti re n b ü ­ y ü k b i r g ö k a ra c ı l ı ğ ı y l a g e rç e k l e ş i y o rd u . H a y b in Y a k z a n 'm m ak uzun s ü re r. Bu b i r b i l g i d e n d i ğ e ri n e n a s ı l g e ç ti ğ i n i a çı k l a ­ b ilg ile r g ö k b ilim le il g il i k i ta p l a rd a a y rı n t ı l ı o l a ra k a n l a tı l m ı ş tı r. B i z y a l n ı z c a k o n u m u z l a i l g i s i b a k ı m ı n d a n b i ­ l i n m e s i g e re k e n k a d a rı n ı v e ri y o ru z . H a y a ç ı k l a n a n b i l g i y e u l a ş m c a , i ç e rd i k l e ri y l e b i rl i k t e g ö k l e ri n b i rb i rl e ri n e b i ti ş m i ş an lad ı. D ah a ö n ce b e n z e rl e ri n i n d u ru m l a rı y l a te k b ir b ü tü n o l u ş tu rd u k l a rı n ı i n c e l e d i ğ i y e r, s u , h a v a , b i t k i l e r, h a y v a n l a r v e tü m ü ile g ö k l e r b ü y ü k b ir g ö ğ ü n için d e y d i. B u b ü ­ y ü k g ö ğ ü n d ı ş ı n d a k a l a n h i ç b i r ş e y y o k tu . Bu büyük gök, için d e k i b ü tü n v a rl ı k l a rl a b i rl i k t e b ir can lı (ha y v a n) s a y ı l a b i l i rd i . G ö k t e g ö r ü l e n p a r l a k y ı l d ı z l a r h a y v a n ı n d u ­ y u l a rı , b i rb i ri n e b i ti ş m i ş g ö k l e r h a y v a n ı n o rg a n l a rı , o l u ş v e b o z u ­ l u ş â l e m i (d ü n y a ) i s e h a y v a n ı n d ö l y a t a ğ ı g i b i y d i . H a y v a n ı n i ç i n d e n a s ıl y e n i b i r c a n l ı o l u ş u y o rs a , e v re n i n d ö l y a ta ğ ı g ib i o l a n d ü n y a d a o l u ş v e b o z u l u ş y u rd u y d u . Y ar at ıc ın ın Z o r u n lu lu ğ u H a y , o lu ş v e b o z u l u ş y u rd u te k b ir d ü şü n ü ş b içim iy le so n u cu n a B ü tü n g ib i d ü n y a d a k i c i s i m l e ri te k e i n d i r g e y e n , g ö k l e r v e i ç e r d i k l e r i n i n d e a y n ı ş e k i l d e b i rl e ş i k o l d u ğ u v a rd ı . şey d e ğ e rl e n d i rm e s i n i g ö k ler i ç e rd i k l e ri y l e sağ lay an b i rl i k t e m u h ta ç te k b i r ş e y d i . B u v a rg ı s ı n d a n b ağ ım s ız b ir O z n e 'y e s o n ra e v re n e b i r b ü tü n o l a ­ ra k b a k m a y a , d ü ş ü n m e y e b a ş l a d ı. A c a b a e v re n y o k ta n m ı v a ro l m u ş tu , y o k s a b a ş l a n g ı ç s ı z m ı y d ı (k a d im ), y o k l u k k e n d i s i n i h i ç ö n c e l e m e m i ş m i y d i ? K u ş k u v e i k i r ­ cim i ç i n d e y d i . B u ik i o l a s ı l ı ğ ı n h a n g i s i n i n d o ğ ru o l d u ğ u k o n u s u n ­ 113 d a b ir s e çim y a p a m a d ı , b i r k a ra ra v a ra m a d ı . Bu k u şk u v e i k i rc i m n e re d e n k a y n a k l a n ı y o rd u ? E v re n i n (b ü­ y ü k â le m ) b a ş l a n g ı ç s ı z (k adim ) o l m a i h t i m a l i ü z e r i n d e d u r d u ğ u z a ­ m a n , s o n s u z u z a m a s a h ip b i r cis m in im k â n s ız l ığ ın ı o rta y a k o y a n k a n ı tl a ra b e n z e r b i rç o k e n g e l , b a ş l a n g ı ç s ı z v e s o n s u z b i r v a rl ı k d ü ­ ş ü n c e s i n i d e i m k â n s ı z k ı l ı y o rd u . Ü s te l i k b u v a rl ı ğ ı n y a ra tı l m ı ş l a r­ d an ( hav adis ) a r ı n m ı ş o lm ad ığ ın ı da g ö rü y o rd u . Y a ra tı l m ı ş l ı k ta n a r ı n m a y a n b i r v a r l ı ğ ı n y a r a t ı l m ı ş l a r d a n ö n c e l i ğ i ( t a k a d d üm ) d ü ş ü ­ n ü le m e z d i. Y a ra tı l m ı ş l a r ü z e ri n e ö n ce liğ i o lm ay an h e rh a n g i b ir v a rl ı k d a z o ru n l u o l a ra k y a ra tı l m ı ş o l a c a k tı . E v re n i n y a ra tı l m ı ş (hadis ) o l m a s ı o l a s ı l ı ğ ı ü z e r i n d e d u r d u ğ u z a m a n i s e ö n ü n e b a ş k a e n g e l l e r ç ı k ı y o r, i n a n c ı n ı s a r s ı y o r d u . Ç ü n ­ k ü e v re n i n y o k l u k ta n s o n ra y a ra tı l m ı ş o l m a s ı , z a m a n ı n o n a ö n c e ­ l ik k a z a n m a s ı d e m e k t i r. S o n r a d a n b u d u r. O y s a z a m a n , y a ra tı l m ı ş b ir p a rç a s ı d ı r v e o n d an o l m a k ta n o ld u ğ u n u (h u d u s ) ç ı k a n v a rs a y d ı ğ ı m ı z a y rı l m a s ı m ü m k ü n d e ğ i l d i r. Bu an lam e v re n i n n ed en le e v re n i n z a m a n d a n s o n ra o l m a s ı , y a ra tı l m a s ı a n l a ş ı l ı r b i r ş e y d e ğ i l ­ d i r. E ğ e r e v re n y a ra tı l m ı ş is e o n u y a ra tm a k için b i r Y a ra tı c ı g e re k ­ l i d i r. O zam an d a ak la ş u s o ru g e l i y o r : Y a ra t ı c ı e v r e n i n i ç i n d a h a ö n c e y a ra tm a d ı d a s o n ra y a ra ttı ? A c a b a Y a ra tı c ı 'y a e v re n i s o n ra ­ d a n y a r a t m a s ı n ı g e re k ti re c e k b i r ş e y m i i l i ş ti ? O y s a o r t a d a Y a r a t ı ­ c ı 'd a n b a ş k a b ir ş e y in b u l u n m a s ı m ü m k ü n d e ğ il d ir k i o n a il iş m e s i d e sö z k o n u su o lsu n . Y o k s a Y a ra tı c ı 'd a ö n c e y a ra tm a d ı ğ ı ş e y i s o n ra d a n v a re tm e s i n i , y a ra tm a s ı n ı g e re k ti re c e k b i r d e ğ i ş i k l i k m i o rta y a çı k tı ? E ğ e r b ö y l e b i r d e ğ i ş i k l i k o l d u y s a , b u d e ğ i ş i k l i ğ i o rta y a ç ı k a ra n n e d i r? H a y b i n Y a k z a n y ı l l a r c a i k i rc i m i ç i n d e k a l d ı . S ü re k l i d ü ş ü n d ü , s ü re k l i a r a ş t ı r d ı . K a n ı t l a r k ı y a s ı y a ç a r p ı ş ı y o r d u z i h n i n d e . E v r e n i n b aş lan g ıçs ız y a d a y a ra tı l m ı ş , s o n ra d a n o rta y a çık m a o ld u ğ u gö­ r ü ş l e r i n d e n b i ri n i d i ğ e r i n e s e ç e m e d i . B u k u ş k u v e i k i rc i m i g i d e r ­ m e k - b a ş l a n g ı ç s ı z l ı k v e y a r a t ı l m ı ş l ı k g ö r ü ş l e r i n d e n b i ri n i d i ğ e r i n e s e ç m e k - için d ü ş ü n m e k te n y o ru l u n c a b u g ö rü ş l e ri n g e re k ti re c e ğ i s o n u ç l a rı d ü ş ü n m e y e b a ş l a d ı . H e r i k is in d e n d e b i rta k ı m so n u çlar ç ı k a rm a k m ü m k ü n d ü . E v re n i n y o k ta n y o rd u : E v re n i n v a ro l d u ğ u n u k e n d i k e n d in e k ab u lü şu s o n u ç l a rı v a ro l m a s ı m ü m k ü n g e re k ti ri ­ d e ğ i l d i r. O n u v a re d e c e k b i r Ö z n e , Y a ra tı c ı b u l u n m a l ı d ı r. B u Ö z n e 'y i b e ş d u y u il e a l g ı l a m a k o l a n a k d ı ş ı d ı r. Ç ü n k ü d u y u l a rl a a l g ı l a n a b i l e c e k b i r ş e y 114 c i s i m l e rd e n b ir cis im , bu p a rç a o l a c a k tı r k a ç ı n ı l m a z t a ç o l a c a k t ı r. O k ı l a c a k t ı r. B u n ed en le de e v re n i n p a rç a l a rı n d a n b ir o l a ra k . D o l a y ı s ı y l a b i r y a r a t ı c ı y a m u h ­ y a ra tı c ı d a ü ç ü n c ü b i r y a ra tı c ı n ı n v a rl ı ğ ı n ı z o ru n l u z o ru n l u l u k z i n c i ri s o n s u z a k a d a r s ü rü p g i d e c e k t i r. O y s a b i r ş e y i n s o n s u z c a s ü r ü p g i tm e s i m ü m k ü n d e ğ i l d i r. B u n a g ö ­ re e v re n için Y a ra tı c ı ci s i m cis im ve cis im s e l o lm a y a n b i r Y a r a t ı c ı g e re k l i d i r . O o l m a d ığ ı için d u y u l a r y o l u y l a a l g ıl a n m a s ı s ö z k o n u ­ s u o l a m a z . Ç ü n k ü d u y u l a r a n c a k c i s i m l e ri v e c i s i m s e l o l a n n i t e l i k ­ l e ri d u y u m s a y a b i l i r. Y a ra tı c ı m üm kün d u y u m san am ay m ca o lam az . Ç ü n k ü onu im g e le m e im g e le m e ( t ahay y ül) de ( t ahay y ül e t m e ), d u y u m s a n a n n e s n e l e r i n g ö l g e l e r i n i , b i ç i m l e r i n i z i h i n d e c a n l a n d ı r m a k d e m e k t i r. Y a ra tı c ı c i s i m o l m a d ı ğ ı n a g ö re o n u n için cis i m s e l n ite l i k l e r d e d ü ­ şü n ü lem ez . C i s i m l e r i n i l k n i t e l i k l e ri u z a m d ı r . Y a n i h e r c i s m i n b i r e n i , b o ­ yu ve d e ri n l i ğ i v a rd ı r. E v re n i n Y a ra tı c ı 's ı ise u zam d an ve buna b a ğ l ı n i t e l i k l e rd e n y ü c e v e a r ı o l m a l ı d ı r . Y a r a t ı c ı , e v r e n i n v a r e d i c i s i o l d u ğ u i ç i n o n u n l a i l i ş k i s i y a l n ı z b i l i m v e g ü c ü y ö n ü n d e n d i r . " Y a­ rat an b ilm ez o lu r m u ? O lat ift ir, ha b erd a rd ır." 4 E v re n i n b a ş l a n g ı ç s ı z o l d u ğ u , e ş d e y i ş l e y o k l u ğ u n v a rl ı ğ ı n ı ö n c e l e m e d i ğ i , y a n i ş i m d i n a s ıl v a rs a , e z e l d e n b e ri ö y l e c e v a ro l a g e l d i ğ i g ö r ü ş ü n ü s e ç t i ğ i n d e , b u k a b u l ü d e ş u s o n u ç l a r ı g e re k t i re c e k t i : E v re n i n V a ro l d u ğ u h a re k e ti b a ş l a n g ı ç s ı z , e z e l e zam an d u ra ğ a n l ı k h a re k e ti n i d o ğ ru so n su z o l m a l ı d ı r. ö n c e l e m e m e l i d i r. O y sa h a re k e t i çi n m u tl a k a b i r h a re k e t e tti ri c i g e re k l i d i r. B u h a re k e t e tti ­ ri c i n i n , h a r e k e t e t t i r i c i y a d a b i r c i s m e - o cis im i s t e r h a r e k e t e t t i ri ­ ci n i n k e n d i s i , i s te r b a ş k a s ı o l s u n - b u l a ş a n b i r g ü ç tü r, y a d a h i ç b i r c i s m e b u l a ş m a y a n b i r g ü ç tü r. H a re k e t e tti ri c i , e ğ e r c i s m e b u l a ş a n ( s iray et e d e n ) b i r g ü ç i s e , c i s m i n v a rl ı ğ ı y l a v a ro l u r, p a rç a l a n m a s ı y l a p a rç a l a n ı r. N i te k i m ta ş i k i y e b ö l ü n d ü ğ ü n d e t a ş ı n a ş a ğ ı y a d o ğ r u h a re k e t i n i z o r u n l u k ı l a n a ğ ı r l ı k d a i k i y e b ö l ü n ü r. T a ş a b i r t a ş d a h a e k l e n i rs e , a ğ ı r l ı ğ ı d a o o ra n d a a rta r. T a ş s o n s u z a d e ğ in b ü y ü y e ce k o l s a , a ğ ı rl ı ğ ı d a s o n ­ s u z c a b ü y ü r . T a ş ı n b ü y ü m e s i b e l i r l i b i r s ı n ı ra k a d a r v a r ı p d u r u r s a , a ğ ı r l ı ğ ı , d a o s ı n ı rd a k a l ı r. N e k i , c i s m i n s ı n ı rl ı l ı ğ ı , s o n l u l u ğ u k a n ı tl a n d ı ğ ı n a g ö re , c i s m i n t a ş ı y a c a ğ ı n i t e l i k l e ri n d e s ı n ı rl ı o l m a s ı g e re k i r. E ğ e r s o n s u z b i r iş y a p a n b i r g ü ç v a rs a b u , c i s i m d e v a ro l m a y a c a k b i r g ü ç tü r. B ü y ü k g ö ğ ü n b aş lan g ıçs ız , k ad im 115 o l d u ğ u n u v a rs a y d ı ğ ı m ı z d a h a re k e ti n i n d e e b e d i y e n , s o n s u z o l a ra k s ü re c e ğ i n i k a b u l e tm i ş o l u ­ r u z . B u n e d e n l e g ö k l e ri d ö n d ü r e n g ü ç, n e g ö ğ ü n k e n d i cis m in d e , n e d e k e n d isin in d ış ın d ak i b aş k a b ir cis im d e b u lu n an b ir g ü ç o la­ b i l i r. Ö y l e y s e o g ü ç , c i s i m l i k t e n a rı v e c i s i m s e l n i t e l i k l e rd e n h i ç b i ­ ri y l e n i te l e n e m e y e n b i r ş e y d e b u l u n m a k ta d ı r. H a y b in Y a k z a n 'a o lu ş v e b o z u lu ş y u rd u , d ü n y a ü z e ri n d e k i i l k d ü ş ü n ü ş ü n d e , c i s i m l e r i n v a r l ı ğ ı n ı n g e rç e k l i k v e d o ğ a s ı n ı c i s i m ­ l e ri n t ü r l ü h a r e k e t l e r e y e t e n e k l i l i ğ i d e m e k o l a n b içim i o l u ş tu rd u ­ ğ u , m a d d e s i y ö n ü n d e n o l a n v a rl ı ğ ı n ı n i s e a n l a ş ı l m a s ı m ü m k ü n o l ­ m a y a n z a y ı f b i r v a rl ı k o l d u ğ u b i l g i s i te c e l l i e tm i ş ti . Ö y ley se e v re n i n v a rl ı ğ ı , m a d d e d e n ve c i s i m s e l n i t e l i k l e rd e n y ü c e , d u y u l a r l a d u y u m s a n a m a y a n v e i m g e l e m i n ( t ahay y ül ) u z a n a ­ m a d ı ğ ı b i r h a r e k e t e t t i ri c i n i n e t k i s i n i k a b u l e y e t e n e k l i o l m a y a b a ğ ­ l ı d ı r. B u h a re k e t e tti ri c i , tü rl e ri n i n çe ş i tl i l i ğ i n e k a rş ı n tü m g ö k l e ri a y n ı b i ç i m d e h a re k e t e tti rd i ğ i n e g ö re , o n a g ü ç y e ti re c e ğ i n d e n , o n u b ile ce ğ in d e n k u ş k u e d ile m e z . H ay , e v re n i b aş lan g ıçs ız v a rs a y d ı ğ ı n d a d a, s o n ra d a n o lm a, y a ra tı l m ı ş v a rs a y d ı ğ ı n d a d a u l a ş tı ğ ı s o n u ç l a r a y n ı o l m u ş tu . E v re ­ n in b aşlan g ıçsız ya da y a ra tı l m ı ş o lu şu k o n u su n d ak i k u şk u ve i k i rc i m i u l a ş t ı ğ ı s o n u c u e t k i l e m i y o r d u . H e r i k i d u r u m d a d a c i s i m o lm ay an , onun ne cis m e d ış ın d a o lan b i ti ş i k , ne k a z a n ı y o rd u . O 'n a c is im d e n sö y lem ek o n d an b ir Ö z n e 'n i n a y rı , v a rl ı ğ ı n ı n ne cis m in için d e , z o ru n l u l u ğ u ne k e sin lik a y rı d e m e k , cis m in için d e o l d u ğ u n u k a d a r a n l a m s ı z d ı r. Ç ü n k ü d ı ş ta b u l u n m a k h e p c i s i m l e re ö z g ü b i t i ş i k l i k , a y rı l ı k , i ç t e y a da d u ru m l a rd ı r. S ö z k o n u s u Ö z ­ n e , Y a ra tı c ı is e b ü tü n b u d u ru m l a rı n ü s tü n d e d i r. M u t lak v e T ek V arlık M ad d e, k e n d is in in b e l i rm e s i n e , s o m u tl a ş m a s ı n a - y e t e n e k d e m e k o l a n - b i ç i m e b a ğ ı m l ı d ı r. B u b i ç i m d e v a rl ı k k a z a n a m a y a c a ğ ı g ib i g e rç e k l i k ned en o lan b ir o lm ad an m ad ­ k az an m ası d a m ü m k ü n d e ğ i l d i r. B i ç i m i n v a r l ı ğ ı a n c a k b a ğ ı m s ı z Ö z n e ' n i n v a r l ı ğ ı i l e m ü m ­ k ü n d ü r. Bu n ed en le H ay b in Y ak z an k a tı n d a b ü tü n v a ro l u ş u n o Ö z n e 'y e b a ğ ı m l ı , z o ru n l u o l d u ğ u v e o Ö z n e o l m a k s ı z ı n h i ç b i r v a r­ l ı ğ ı n v a r o l a m a y a c a ğ ı g e r ç e ğ i b e l i rg i n l i k k a z a n d ı . D e m e k k i o Ö z ­ n e , b ü t ü n v a r l ı k l a r ı n v a r o l u ş n e d e n i , i l k e s i d i r. B ü tü n v a ro l u ş , i s te r y o k ta n y a ra tı l m ı ş 116 o l s u n , i s te r b a ş l a n g ı ç - sız , y a n i y o k lu k k en d isin i ö n ce le y ip z a m a n b ak ım ın d an b aş lan g ıcı v e ö n c e s i b u l u n m a m ı ş o l s u n , o Ö z n e ' n i n e s e r i , y a r a t ı ğ ı d ı r . V a rl ı k ­ l a r h e r ik i d u ru m d a V a rl ı k l a rı O ' n u n v a ro l a m a z d ı . O b aş lan g ıçs ız da e s e rd i rl e r v e b ir Ö z n e 'y e v a rl ı ğ ı n a b a ğ l ı d ı r. O z o ru n l u d u rl a r. v a ro l m a s a y d ı , k e n d i l e ri d e s ü re k l i o l m a s a y d ı , v a rl ı k l a r d a k a l ı cı o l a m a z d ı . O o l m a s a y d ı , v a rl ı k l a r d a b a ş l a n g ı ç s ı z , k a d i m o lam az ­ l a rd ı . B u n u n l a b i rl i k te o Ö z n e , te m e l d e b ü tü n v a rl ı k l a rd a n y ü c e v e a rı d ı r. N a s ı l ö y l e o l m a z k i , O ' n u n g ü c ü n e b i r s o n o l m a d ı ğ ı d a , b ü ­ t ü n c i s i m l e r i n , c i s i m l e r l e b i t i ş e n l e ri n y a d a ç o k a z b i r i l g i i l e d e o l ­ s a o n l a r a i l i ş k i n o l a n l a r ı n s o n l u , s ı n ı rl ı o l d u k l a r ı d a k e s i n k a n ı t l a r ­ l a o rta y a k o n u l m u ş tu r. B u n e d e n l e tü m e v r e n , i ç i n d e k i g ö k l e r, y ı l ­ d ı z l a r v e a ra l a rı n d a k i v e ü s tl e ri n d e k i v e a l tl a rı n d a k i ş e y l e ri n h e p s i o Ö z n e ' n i n e s e ri v e y a r a t ı ğ ı d ı r . V a rl ı k l a r z a m a n b a k ı m ı n d a n O ' n d a n s o n r a o l m a s a l a r b i l e ö z s e l , z a ti s o n ra l ı k b a k ı m ı n d a n s o n ra d ı rl a r. N a s ı l , e l d e tu tu l a n b i r c i ­ s im h a re k e t e tti ri l d i ğ i z a m a n , e l i n h a re k e ti i l e c i s m i n h a re k e ti a y n ı a n d a b a ş l a rs a , c i s m i n h a re k e ti z a m a n b a k ı m ı n d a n e l i n h a re k e ti n ­ d e n s o n ra o l m a s a b i l e , ö z s e l o l a ra k e l d e n s o n ra i s e , tı p k ı b u n u n g i ­ b i , b ü t ü n e v r e n o Ö z n e ' n i n y a r a t ı ğ ı d ı r v e z a m a n c a d e ğ i l , ö z s e l ( z a­ ti) s o n r a l ı k o l a r a k O ' n d a n s o n r a d ı r . " B ir ş e y i d iled iğ i z a m a n, O n u n b u y ru ğ u s adece, o ş ey e " O l " dem ek t ir, h e m e n o lu r." 5 H a y b in Y ak z an , b u d ü şü n ü şü n ü n s o n u n d a a n l a d ı k i, b ü tü n e v r e n o Ö z n e ' n i n e y l e m v e e s e ri d i r . B u b i l g i y e u l a ş ı n c a o Ö z n e ' n i n g ü cü n ü n k a rş ı z e rre s i n e y u m u ş ak lık la k o n u lm az lığ ı, nü fu z s a n a tı n ı n ed en ş a ş ı rtı c ı l ı ğ ı , h i k m e ti v e e v re n i n b ilim in in h er in ce liğ i k a rş ı s ı n d a s o n s u z b i r h a y ra n l ı ğ a k a p ı l d ı. V a ro l u ş u b u d u y g u y la y e n id e n g ö z lem lem ey e, in ce le m e y e b a ş l a d ı . N e s n e l e ri n y ü k s e k ta b a k a l a rı n d a d e ğ i l , e n a ş a ğ ı v e d e ğ e r­ s iz o l a n l a rı n d a b i l e O 'n u n ğü nd en s a n a tı n ı n ö y l e ş e y l e r g ö rü y o rd u g ü z e l l i ğ i n d e n , o l a ğ a n ü s tü l ü ­ k i, h a y re t v e ş a ş k ın lığ ı e n y ü k s e k d e re c e l e ri b u l u y o rd u . G ö z l e m l e ri s o n u c u n d a b u n e s n e l e ri n a n c a k s o n d e re c e y e tk i n , m ü k e m m e l b i r b a ğ ı m s ı z Ö z n e ' n i n e s e ri o l d u ğ u i n a n c ı d a h a b i r p e ­ k i ş ti , k e s in lik k az an d ı. " G ö k lerd e v e y e rd e z e rre k adar o lanlar b ile O 'n u n ilm i dış ında değildir. B u n d a n daha k ü ç ü ğ ü v e daha b ü y ü ğ ü d e k u ş k u s u z apaçık kit ap t adır.” 6 H a y , d a h a s o n ra h a y v a n l a rı n tü rl e ri ü z e ri n d e d ü ş ü n d ü . Y a ra ­ t ı c ı , h e r b i ri n i k e n d i n e ö z g ü b i r y a r a t ı l ı ş l a y a r a t m ı ş v e s o n r a o n l a r a 117 y a ra tı l ı ş ta n b a ğ ı ş l a d ı ğ ı g ü ç v e y e te n e k l e ri k u l l a n m a y o l l a rı n ı g ö s ­ te rm i ş ti . E ğ e r h a y v a n l a ra s a h i p o l d u k l a rı o rg a n ve g ü ç l e ri n n asıl k u l l a n ı l a c a ğ ı , o n l a rd a n n a s ı l y a ra rl a n ı l a c a ğ ı g ö s te ri l m e m i ş o l s a y d ı o n lar b u o rg a n ve g ü ç l e rd e n f a y d a l a n a m a z l a rd ı . Fay d alan m ak ş ö y l e d u r s u n , o o r g a n v e g ü ç l e r k e n d i l e r i n e a ğ ı r, t a ş ı n m a z b i r y ü k o l u rd u . H ay b u n d an da an lad ı k i, o Ö zne c ö m e rtl e ri n en c ö m e rd i , m e rh a m e tl i l e ri n e n m e rh a m e tl i s i d i r. D ü n y a d a g ö rd ü ğ ü h e r g ü z e l ­ l i ğ i n , h e r d e ğ e ri n , h e r e rd e m i n büyük v e d i ğ e r tü m ü s tü n n i t e l i k l e ri n , o v e b a ğ ı m s ı z Ö z n e 'n i n b i l i m i n d e n , c ö m e rtl i ğ i n d e n m in d e n g e l d iğ in i a p a çık g ö rü y o rd u . Z a tı n a ö z g ü l i k l e ri n , y a r a t ı k l a r ı n a ö z g ü o l a n l a rd a n v e ey le­ o l a n ü s tü n n i te ­ d a h a y e tk i n , d a h a ta m ve d a h a g ü z e l , d a h a d e ğ e r l i v e s ü re k l i o l d u ğ u n u , y a r a t ı k l a r a a i t o l a n ­ l a rı n d i ğ e r l e r i y l e h i ç b i r ş e k i l d e k a r ş ı l a ş t ı r ı l a m a y a c a ğ ı n ı k a v r a m ı ş ­ tı . H a y , n e k a d a r y e tk i n n i te l i k v a rs a t ü m ü n ü a ra ş tı rd ı , i n c e l e d i . B ü tü n b u n ite l i k l e r o b a ğ ı m s ı z Ö z n e 'n i n e s e ri o l a ra k v a ro l u y o rd u . B u n i t e l i k l e ri n Ö z n e ' y e i l i ş k i n l i ğ i , a y n ı n i t e l i k l e ri t a ş ı y a n n e s n e l e r e il iş k in l iğ in e o ra n l a d a h a y e ri n d e , d a h a u y g u n d u . B ü tü n e k s i k n i t e l i k l e ri d e i n c e l e d i . Ö z n e b u n l a r ı n tü m ü n d e n y ü c e v e a rı y d ı . Ö z n e 'n i n e k s i k n i te l i k l e rd e n a rı o l m a m a s ı d ü ş ü n ü ­ l e m e z d i . Ç ü n k ü e k s ik l ik l e r s a l t y o k l u k ta n , y a d a s a l t y o k l u k l a b a ğ ­ l a n tı l ı o l a n a rı v e y ü ce ş e y l e rd e n k a y n a k l a n ı y o rd u . Ö z n e e ğ e r e k s i k l i k l e rd e n o lm asay d ı salt y o k lu k , h er n esn ey e v a rl ı k v e re n ve k e n d i n d e v a rl ı ğ ı z o ru n l u o l a n Z a t ' a i l i ş m iş , o n u k u ş a tm ı ş o l u rd u . O y s a te k v a rl ı k O 'd u r. O g ü z e llik m u t l a k v a rl ı k t ı r. Y e t k i n l i k d e , t a m l ı k d a , d e y a l n ı z O ' d u r . S a l t ı k d e ğ e r, g ü ç , b i l i m O 'd u r. O , a n c a k O ' d u r v e “ O 'n d a n başka h e r ş ey helak o lacak t ır." 7 N o tl a r ı Ba ş u c u n o k ta sı, y e ry ü z ü n ü n h e rh a n g i b ir n o k ta sın d a , ç e k ü l d o ğ ru ltu su n d a k a la n y ö n . A y a k ta d u ra n b ir in s a n ın a y a k la rın d a n b a ş la y ıp b a ş ın d a n g e ç e n d ik b ir ç iz ­ g in in g ö k te k i n o k tas ı. 2 B ü y ü k d aire , g ö k y a rık ü re sin i ik i e şit p a rç a y a b ö le n d aire d ir. Bü y ü k d a ire y e v e b irb irle rin e k o ş u t o la ra k k u tu p la ra k a d a r sıra la n a n d a ire le r ise k ü ç ü k d aire le rd ir. 3 Esk i g ö k b ilim e g ö re e v re n in m e rk e z i d ü n y ad ır. 4 K u r' an : 67 / 14. 5 K u r ’arı: 36 / 8 2 . T a n rı'n ın b ir şe y i y a ra tm a k iç in n e m a d d e y e , n e d e z a m a n a g e re k ­ s in im i v ard ır. T a n rı'n ın z atı, iste m i, b ilim i e z e li o ld u ğ u n d a n e z e ld e d e y a ra tm a s ı m ü m k ü n d ü r. T an rı e ğ e r e v re n i e z e ld e y a ra tm ış sa e v re n e ö n c e liğ i z a m a n sa l b ir 118 ö n c e l i k d e ğ i l , ö z s e l b i r ö n c e l i k ti r . B u ö n c e l i k v e s o n r a l ı k s o r u n u n u b i r a z a ç ı k l a ­ m a k ta y a r a r v a r. Ö n c e l ik v e s o n r a l ık a ltı b iç im d e s ö z k o n u s u o la b ilir : 1 - N e d e n s e l ö n c e lik . Etk e n n e d e n in s o n u ç ü z e rin e o la n ö n c e liğ i. 2 - D o ğ a l ö n c e lik . Etk e n n e d e n d ış ın d a k i n e d e n le rin h e r b irin in s o n u c u ü z e rin ­ d e k i ö n c e liğ i. 3 - Z a m a n sa l ö n c e lik . Ba b a n ın o ğ lu ü z e rin d e k i ö n c e liğ i g ib i ö n c e liğ in in s o n ra lığ ıy la b irle ş tirilm e s i m ü m k ü n o lm a y a n ö n c e lik . 4 - R ü tb e ö n c e liğ i. Bu d a ik i ş e k ild e o lu r. B irin c isi d u y g u s a l rü tb e ile o la n ö n c e ­ lik tir. İm a m ın c e m a a tın a ö n c e liğ i g ib i. İk in c is i, u s s a l rü tb e ile o la n ö n c e lik tir. C in s in tü re , tü rü n b ire y e ö n c e liğ i g ib i. 5 - O n u rs a l ö n c e lik . B ilg in in b ilg is iz e , ö ğ re tm e n in ö ğ re n c iy e ö n c e liğ i g ib i. K e la m b ilg in le ri, b u b e ş ö n c e liğ e a ltın c ı o la ra k ö z s el ö n c e liğ i e k le m işle rd ir. Ö z sel ö n c e lik , z a m a n p a rç a la n m n b irb irle rin e ö n c e liğ i g ib id ir. Filo z o f la r b u n u z a m a n s a l ö n c e lik iç in d e d e ğ e rle n d irm iş le rd ir. 6 K u r a n : 3 4/ 3. 7 K u r' an : 2 8/ 88. 119 b e ş in ci b ö lü m y o lu n s o n u İn s an ın G e r ç e kliğ i v e M u t lu lu ğ u Y a ra tı c ı k o n u s u n d a y u k a rı d a ö z e tl e n e n b il g i d ü z e y i n e u l a ş a n H a y b in Y a k z a n 'm y a ş ı o tu z b e ş i d o l d u rm u ş tu . U l a ş tı ğ ı b il g i n e d e n i y l e k a l b in e y e rl e ş e n o Ö z n e 'y e iliş k in b ir h a l , C Y n d a n b a ş k a h e rh a n g i b i r ş e y i d ü ş ü n m e s i n e i z i n v e rm i y o r­ d u . A rtı k i n c e l e y e g e l d i ğ i v a rl ı k l a rı v e o n l a rd a n s ö z e tm e y i u n u ttu . Z a m a n l a ö y l e b i r a ş a m a y a v a rd ı k i , b a k tı ğ ı h e r n e s n e y i b i r s a ­ n a t y a p ı tı g ib i g ö rü y o r v e h e m e n e s e ri b ı ra k ı p y a ra tı c ı s ı n a y ö n e l i ­ y o r, b u n ed en le d e Y a ra tı c ı 'y a o lan ö z l e m i a rtı y o rd u . B u n a b a ğ l ı o l a ra k g ö n l ü d e b ü tü n b ü tü n a ş a ğ ı l ı k d u y u l u r d ü n y a d a n s o ğ u y a ­ ra k y ü c e a n l a ş ı l ı r d ü n y a y a b a ğ l a n ı y o rd u . V a rl ı ğ ı s ü re k l i , t ü m e v re n i n v a ro l u ş n e d e n i o l a n v e k e n d i v a r­ l ı ğ ı h i ç b i r n e d e n e b a ğ ı m l ı o l m a y a n b u y ü c e V a rl ı k ' m b ilg is in e u l a ­ ş ı n c a , b u b i l g i y e e r i ş m e s i n e n e d e n o l a n a r a c ı , g ü c ü ö ğ r e n m e i s te ğ i d u y d u . İlk in duyu o rg a n l a rı n ı g ö z d e n g e ç i rd i . K u l a ğ ı n ı , g ö z ü n ü , b u rn u n u , d il in i v e e l in i ta rttı . B u o rg a n l a r y a l n ı z c a c i s i m l e ri v e cis i m s e l n i t e l i k l e ri d u y u m s u y o r , b u n l a r ı n ö t e s i n d e b i r ş e y i d u y u m s a y a m ı y o r d u . K u l a k , c i s i m l e ri n b i rb i rl e ri n e ç a rp m a s ı y l a h a v a n ın t i t r e ş m e s i n d e n o l u ş a n s e s l e ri d u y u y o r d u . G ö z , y a l n ı z re n k l e ri g ö ­ rü y o r, b u ru n k o k u l a n , d i l t a t l a r ı a n l ı y o r, e l n e s n e l e r i n s e rt l i k ve y u m u ş a k l ığ ın ı, s af lık v e d ü z g ü n l ü ğ ü n ü d u y u m s u y o rd u . İm g elem g ü c ü d e , d ış d u y u l a r g ib i a n c a k e n , b o y v e d e ri n l i ğ i o l a n ı , y a n i c i s i m l e ri a l g ı l a y a b i l i y o rd u . A l g ı l a n a n ş e y l e ri n tü m ü c i ­ 121 s i m l e ri n n ite l i k l e ri n d e n d i . B u d u y u l a rı n d u y u m s a d ı k l a rı cis im s e l n i t e l i k l e rd e n b a ş k a s ı n ı k a v r a y a c a k l a r ı y o k t u . Ç ünkü bu d u y u lar c i s i m l e r e y a y ı l m ı ş v e c i s i m l e ri n b ö l ü n m e l e r i y l e k e n d i l e ri d e b ö l ü ­ nen, p a rç a l a n a n b aşk a b ir şey i g ü ç l e rd i . D o lay ıs ıy la d u y u m s a m a l a rı , p a rç a l a n a b i l i r a l g ı l a y a b i l m e l e ri c i s i m l e rd e n sö zk o n u su o la­ m az d ı. Ö y l e y s e c i s i m d e b u l u n a n h e rh a n g i b i r g ü ç , c i s i m g i re n ş e y l e rd e n b aş k as ın ı alg ılay am az d ı. O y sa y a d a cis m e z o ru n l u V a rl ı k 'm h e r b a k ı m d a n c i s i m s e l n i t e l i k l e rd e n u z a k v e a r ı o l d u ğ u a ç ı k b i ç i m ­ de a n l a ş ı l m ı ş tı . Bu n e d e n le onun alg ılan m as ı, d u y u m san m ası m ü m k ü n d e ğ ild i. N e cis im , n e cis im d e y a y ıl a n b ir g ü ç , n e d e h e r­ h a n g i b i r y ö n d e n c i s m e i l i ş m i ş , c i s m i n i ç i n d e , d ı ş ı n d a , o n a b i ti ş m i ş y a d a o n d a n a y rı o l a n b ir ş e y l e k a v ra n m a s ı m ü m k ü n d e ğ i l d i . H a y , b u y ü c e V a rl ı k ' ı k e n d i z a t ı , ö z ü v a rl ı ğ ı n ı n b il g i s in e u l a ş tı ğ ı m a ra c ı l ı ğ ı il e k a v ra d ı ğ ı n ı , an lad ı. N e cis im , n e d e cis im s e l o lan Z a t ' ı , z o ru n l u V a rl ı k 'ı k a v ra y a n k e n d i z a tı n ı n d a c i s i m ü s tü v e ci­ s i m s e l n i t e l i k l e rd e n a r ı o l m a s ı z o r u n l u y d u . D ı ş a r ı d a n g ö r ü n e n c i s i m s e l l i ğ i , z a tı n ı n g e rç e k l i ğ i o l a m a z d ı . Z a tı n ı n g e rç e k l i ğ i , v a rl ı ğ ı z o r u n l u o l a n s a l tı k V a rl ı k ' ı b i l m e s i n e n e d e n o l a n ş e y o l m a l ı y d ı . H a y , z a tı n ı n d u y u l a rı y l a a l g ı l a d ı ğ ı g ö v d e s i n d e n b a ş k a b i r ş e y o ld u ğ u n u k a v ra y ı n c a , c i s i m , ö n e m i n i b i r k e z d a h a y i ti rd i g ö z ü n ­ d e . V a rl ı ğ ı z o r u n l u o l a n k u t s a l V a rl ı k ' ı k a v r a y a n k e n d i z a tı n ı d ü ­ ş ü n m e y e v e z a t ı (ö z ü, ru h u ) a r a c ı l ı ğ ı i l e k e n d i n i g ö z l e m l e m e y e b a ş ­ lad ı. A c a b a z a tı y o k şey o lacak , çö z ü le ce k m i y d i , y o k s a k a lıcı m ıy d ı? v e b o z u l u ş a u ğ ra y a c a k b ir B o z u lm a v e çö z ü lm e n in c i s i m l e re i l i ş k i n n i t e l i k l e r o l d u ğ u n u b i l i y o r d u . Ç ü n k ü c i s i m l e r s u y u n b u h a r, b u h a r ı n s u , b i tk i n i n t o p r a k v e t o p r a ğ ı n b i tk i o l m a s ı g i b i b i r b i ç i m ­ d en çık ıp b i r b a ş k a b i ç i m e b ü rü n e b i l i y o rl a rd ı . B o z u l u ş u n an lam ı b u y d u . N e k i c i s i m o l m a y a n , v a rl ı ğ ı n d a c i s i m l e re b a ğ ı m l ı o l m a y a n v e tü m c i s i m s e l n i t e l i k l e rd e n a rı o l a n ş e y için b o z u l u ş d ü ş ü n ü l e ­ m e z d i. G e rç e k v a rl ı k b o z u lu şa k a v ra y ı n c a b e d e n d e n zam an z a tı n a d u ru m u n u n u ğ ra y a m a z d ı . Bunu k e s in i l g i s i n i k e s ti ğ i , o n u b e s l e m e k te n b içim d e v a z g e ç ti ğ i n e o l a c a ğ ı n ı a n l a m a k i s te d i . O y s a d a h a ö n c e , a r a ç o l a b i l m e n i te l i ğ i n i ta ş ı d ı ğ ı s ü r e c e b e d e n i y o k s a y a m a - y a c a ğ ı b i l g i s i n e u l a ş m ı ş tı . Bu i s te ğ i n a rd ı n d a n b ü tü n b ilg i e d in m e g ü ç l e r i n i , y e t i l e ri n i g ö z d e n g e ç i rd i . B u g ü ç l e r i n h e r b i r i k i m i z a m a n g ü ç s e l ( b ilk uv v e ) , 122 k im i z a m a n g ö rd ü ğ ü d a e d i m s e l d i (b ilfiil). N i t e k i m n esn ed en b aşk a b ir y ö n e g ö z y u m u ld u ğ u ç e v ri l d i ğ i z a m a n g ö rm e ya da g ü cü g ü ç s e l a l g ı l a y ı c ı d u ru m u n u k a z a n ı y o rd u . G ö z e g ü ç s e l a l g ı l a y ı c ı d e m e n i n a n l a m ı , g ö z ş i m d i a l g ı l a m ı y o r­ s a d a g e l e c e k te v e g ö rü l e b i l e c e k b ir n e s n e y e y ö n e l d i ğ i n d e g ö rü r, a l g ı l a r d e m e k t i r. E d i m s e l a l g ı l a y ı c ı d e y i m i d e g ö z ü n ş i m d i g ö r d ü ­ ğ ü n ü , a l g ı l a m a k ta o l d u ğ u n u d i l e g e ti rm e k te d i r. D u y u o rg a n l a rı n ı n a l g ı g ü ç l e ri n i n g ü ç s e l v e e d i m s e l o l m a s ı g i­ b i g ü ç l e r d e g ü ç s e l ( b ilk uv v e ) v e e d i m s e l ( b ilfiil) o l a b i l i r l e r. B u g ü ç ­ l e rd e n h e rh a n g i b i ri eğer e d im s e l o l a ra k b ir şe y alg ılam am ış s a, g ü ç s e l l i ğ i s ü rd ü k ç e a l g ı l a m a i s te ğ i d u y m a z . Ç ü n k ü o g ü ç, h e n ü z h i ç b i r ş e y t a n ı m a m ı ş t ı r . T ı p k ı a n a d a n d o ğ m a b i r k ö r g i b i d i r. F a k a t e ğ e r b i r ş e y i a l g ı l a d ı k ta n s o n ra , a l g ı s ı e d i m s e l l i k te n g ü ç s e l l iğ e d ö n ü ş ü rs e , g ü çs e l d u ru m d a ö z lem k a l d ı ğ ı s ü re c e e d im s e l alg ıy a d u y a r. Ç ü n k ü o g ü ç d a h a ö n c e a l g ı l a d ı ğ ı için o n a , a l g ı l a d ı ğ ı n e s n e y e b ağ lan m ış , s e v m iş v e e ğ ilim k a z a n m ı ş tı r. B u n e d e n l e s o n ­ r a d a n k ö r o l a n b i r a d a m ı n g ö z l e r i s ü re k l i g ö r m e ö z l e m i i ç i n d e d i r . A l g ı l a n a n n e s n e l e ri n y e tk in l i k , d e ğ e r v e g ü z e l l i ğ i n i n d e re c e s i o ra ­ n ın d a, d u y u lan ö z le m a rta r, y i ti ri l m e l e ri d u ru m u n d a o rta y a ç ık a n ü z ü n t ü d e o o r a n d a ç o k o l u r. O n e d e n l e d i r k i , s o n r a d a n g ö z l e ri n i y i ti re n k i m s e l e ri n a c ı s ı , k o k l a m a g ü c ü n ü y i ti re n l e ri n a c ı s ı n d a n d a ­ h a b ü y ü k tü r. E ğ e r y e tk i n l i ğ i s o n s u z , d e ğ e r, i y i l i k v e g ü z e l l i ğ i s ı n ı rs ı z , h e r d e ğ e r v e iy i l i ğ in ü s tü n d e , n e k a d a r iy il ik , g ü z e l l i k , d e ğ e r v e y e t­ k i n l i k v a r s a , t ü m ü n ü n k e n d i s i n d e n ç ı k t ı ğ ı ( t ü rü m , s u d u r) v e b a ş k a ­ l a rı n a o n d a n t a ş t ı ğ ı , f e y e z a n e t t i ğ i b i r v a r l ı k v a r s a , o n u k a v r a y a n , b i l e n , t a n ı y a n k i m s e h i ç k u ş k u s u z s ı n ı rs ı z b i r t a t , s o n s u z b i r c o ş k u v e z e v k d u y a r. K u ş k u s u z d a h a s o n ra b u k a v ra y ı ş v e b i l g i d e n y o k ­ s u n k a l ı rs a , b u y o k s u n l u k s ü r e s i n c e s o n s u z b i r a c ı v e s ı k ı n tı ç e k e ­ c e k ti r. D a h a ö n c e z o r u n l u V a rl ı k ' m m ış ve tü m ek sik n i t e l i k l e rd e n b ü tü n y e tk i n u z ak ve n i t e l i k l e rl e d o n a n ­ a rı o l d u ğ u n u a n l a m ı ş tı . Ş i m d i d e a r a c ı l ı ğ ı i l e b u V a rl ı k ' m b i l g i s i n e u l a ş t ı ğ ı k e n d i z a t ı n ı n d a c i s i m l e ri n h iç b irin e b e n z e m e y e n , c i s i m l e ri n ç ü rü y ü p b o z u l m a s ı y l a b o z u l m a y a n b ir ş e y o l d u ğ u k e s in b i ç i m d e o rta y a ç ı k ı y o rd u . Buna g ö re , k a v ra y ı ş a y e te n e k l i v e h a z ı r o l a n z a t (ru h ), ö l ü m o l a y ı y l a b e d e n d e n k u rtu l u p s o y u tl a n ı n c a , ö l ü m d e n ö n c e g ö v d e y e egem en o l a ra k o n u k u l l a n d ı ğ ı s ü re i ç i n d e b u z o ru n l u V a rl ı k ' ı h i ç ta n ı m a m ı ş , O 'n u n l a h iç ilg is i o l m a m ı ş v e O 'n a d a i r h içb ir ş e y d u y ­ 123 m a m ı ş i s e , z o r u n l u V a rl ı k ' a k a v u ş a m a z . A y r ı c a , k a v u ş a m a d ı ğ ı i ç i n ü z ü n tü v e a c ı d a d u y m a z . İn s a n b i ç i m i n d e o l a n v e o l m a y a n tü m h a y v a n l a r için g e ç e rl i d i r b u . R u h ö l ü m d e n ö n c e , b e d e n i k u l l a n d ı ğ ı s ü r e c e v e V a rl ı k ' m g is in e e rm i ş , y e tk in l i k ve u l u l u ğ u n u , s a l ta n a t v e g ü cü n ü b il­ b ilm iş, a n c a k d a h a s o n ra O 'n d a n y ü z ç e v i re re k d ü n y a s a l v e b e n m e rk e z c i l i s te k v e e ğ i l i m l e ri n e u y m u ş v e b u d u r u m d a i k e n y a k a s ı n ı ö l ü m ü n p e n ç e s i n e k a p t ı r m ı ş i s e , ö l ü m d e n s o n r a O ' n u n m ü ş a h e d e d e n (g ö r­ m e ) y o k s u n k a l ı r. O ' n u n y ü z ü n ü , g ü z e l l i ğ i n i g ö r m e ö z l e m i i ç i n d e u z u n b ir az ap v e s o n s u z a c ı l a r ç e k e r. S o n ra , y e te n e ğ i n e v e d ü n y a h a y a tı n d a k i h a z ı rl ı ğ ı n a g ö re y a u z u n b i r a z a p ta n s o n ra çe k ti ğ i a c ı ­ l a r d a n k u r t u l a r a k ö z l e m i n i d u y d u ğ u Z a t ' ı m ü ş a h e d e y e e re r, y a d a s o n s u z o l a r a k a c ı l a r i ç i n d e k a l ı r. R u h u b e d e n i n d e n a y r ı l m a d a n z o r u n l u V a rl ı k ' ı b i l e n , d ü ş ü n c e ­ s in i O 'n u n u l u l u ğ u , iy il ik v e d e ğ e ri il e s ı n ı rl a y a n , ö l ü n c e y e d e ğ i n O 'n d a n y ü z ç e v i rm e y e n v e e d i m s e l o l a ra k O 'n u m ü ş a h e d e e d e r v e h u z u ru n d a d u ru rk e n ö lü m e y ak alan an k im s e n in ru h u b ed end en a y rı l d ı ğ ı z a m a n s o n s u z b ir ta t, b i ti m s i z b i r c o ş k u , b i r s e v i n ç v e f e ­ ra h l ı k d u y a r. Ç ü n k ü h a y a tta k i m ü ş a h e d e il e ö l ü m d e n s o n ra k i m ü ­ ş a h e d e a ra s ı n d a b i r k o p u k l u k y o k tu r. B u m ü ş a h e d e s i a c ı l e k e s i n ­ d e n e s e n d i r. Ç ü n k ü b u d u r u m v e m ü ş a h e d e y e g ö r e a c ı , k ö t ü l ü k v e e n g e l n e d e n i s ay ılan cis i m s e l g ü ç l e ri n g e re k ti rd i ğ i d u y u m l a r o n ­ d a n a y rı l m ı ş t ı r. H a y b i n Y a k z a n , z a t ı n ı n y e t k i n l i k v e z e v k i n i n z o r u n l u V a rl ı k ' ı s ü re k l i m ü şah ed ey e b ağ lı o ld u ğ u n u an lay ın ca, b u m ü şah ed ey i e d i m s e l o l a ra k v e s o n s u z a d e ğ i n s ü rd ü rm e y e k a ra r v e rd i . D ü n y a ­ da ta ttı ğ ı z e v k , ö l ü m s o n ra s m d a da ve acıy la h iç k a rı ş m a k s ı z ı n s ü r m e l i y d i . B u n u n i ç i n d e O ' n d a n b i r g ö z k ı rp ı ş ı o l s u n y ü z ç e v i r m e m e li, son so lu ğ u n a d e ğ in e d im s e l o l a ra k i ç i n d e o l m a l ı v e b u d u ru m d a i k e n ö l ü m e te s l i m a ra l ı k s ı z m ü şah ed e o lm alıy d ı. N i t e k i m s u f i l e ri n ö n d e r i C ü n e y d , ö l ü m ü n e y a k ı n , b u m ü ş a h e ­ d e d u ru m u n a i ş a re t a m a c ı y l a , " B u z a m a n k e n d i s i n d e n y a ra rl a n ı l a ­ c a k z a m a n d ı r " d e d i k te n s o n ra " A l l a h u e k b e r" d i y e re k n a m a z a b a ş ­ l a m a k ü z e r e te k b i r a l m ı ş tı . 124 İn s an ın B o y u t lar ı H a y , al d ığ ı k a ra rd a n s o n ra m u tl a k V a rl ı k 'ta n yüz ç e v i rm e y i i m ­ k â n s ız k ıl a ca k e d im s e l m ü ş a h e d e y i s ü rd ü rm e n i n n a s ıl v e n e y o l l a m ü m k ü n o l a b il e ce ğ in i a ra ş tı rm a y a b a ş l a d ı. H a y 'm re k l i a ra ş tı rm a l a rı s o n u n d a b u l a b il d iğ i e n ( t e fe k k ür) d ü şü n m e O 'n u o ld u . a y ı rd ı . H e r an ç a rp a n b ir n e s n e , k u lağ ın a B ü tü n d ü ş ü n ü y o rd u . g elen iy i y ö n te m , s ü ­ z am an ın ı o Fak at z am an y ü ce z am an b ir s e s , z ih n in i çe le n V a rl ı k ' a gözüne a y k ı rı b ir d ü ş ü n c e , d o ğ a l g e re k s i n i m l e ri , h a s ta l ı k , s o ğ u k , s ı c a k g i b i k i m i e t­ k e n l e r d ü ş ü n m e s i n i e n g e l l i y o r, k e s i n ti y e u ğ ra tı y o rd u . D ü ş ü n m e s i ­ n in k e s i n ti y e u ğ ra m a s ı i s e b u l u n d u ğ u d u ru m d a n u z ak laş m as ın a n e d e n o l u y o rd u . B u l u n d u ğ u m ü ş a h e d e d u ru m u n a y e n i d e n d ö n e ­ b i l m e k i çin ş i d d e tl i b i r m ü c a h e d e y e 1 g i rm e s i g e re k i y o rd u . H e rh a n g i b i r n e d e n l e O 'n d a n y ü z ç e v i rd i ğ i b i r a n d a y a d a b ir g a f l e t a n ı n d a a n s ı z ı n ö l ü m ü n p e n ç e s i n e d ü ş m e k te n ço k k o rk u y o r­ d u . Ç ü n k ü b ö y l e b i r d u ru m , s o n s u z b ir h ü s ra n d e m e k o l a n s e v g i­ lid e n y o k s u n k a l m a s ın a , acık l ı b ir a z a b a u ğ ra m a s ı n a n e d e n o l a b i­ l i rd i . B u k o rk u y l a f e n a l ı k l a r g e ç i ri y o r, f a k a t b i r ç ö z ü m y o lu b u la­ m ı y o rd u . S o ru n u n a h a y v a n l a rı n b ir çö z ü m y o lu d a v ra n ı ş l a rı n ı b u lm ak a ra ş tı rm a y a d ü şü n ce siy le b aş lad ı. h ay v an lan , İ ç l e ri n d e m u tl a k V a r l ı k ' ı b i l e n b i ri s i o l a b i l i r d i . E ğ e r b ö y l e b i ri s i n i b u l a b i l i r s e o n d a n i ç i n e d ü ş t ü ğ ü te h l i k e l i d u r u m d a n k u r tu l m a s ı n ı s a ğ l a y a c a k b i r ç ö ­ züm y o l u ö ğ re n e b i l i rd i . A ra ş tı rm a l a rı s o n u ç s u z k a ld ı. H a y v a n l a r b i r ö m ü r b o y u , g e c e ­ li g ü n d ü z l ü y aln ız ca y e m e k , i ç m e k , ç i f tl e ş m e k , ı s ı n m a k , s e ri n l e ­ m e k v e b e n z e r i d o ğ a l i s te k v e g e re k s i n i m l e ri n i g i d e r m e k i ç i n ç a l ı ­ ş ı y o rl a rd ı . Bu d u ru m u n d ış ın d a k alan , d e ğ iş ik b ir am aç u ğ ru n a d a v ra n ı ş ta b u l u n a n , ça l ı ş a n b i r h a y v a n b u l a m a d ı . G ö z l e m l e d iğ i v e in ce l e d iğ i d u ru m l a rd a n a n l a d ı k i, h a y v a n l a r m u tl a k V a rl ı k 'm b i l i n c i n d e d e ğ i l d i l e r. A r a l a r ı n d a n e O ' n u t a n ı y a n , n e d e m ü şah e d e sin e ö z le m d u y an v a rd ı . B u y o k s u n l u k l a rı n e d e ­ n iy l e b e lli k i tü m ü y o k o l a c a k v e y a y o k l u ğ a b e n z e r b i r d u ru m a g e ­ l e c e k l e rd i . H a y v a n l a rı n d e, h em s o n l a rı h ak k ın d a u l a ş tı ğ ı y a rg ı n ı n b i tk i l e r i ç i n d e ö n c e l i k l e g e ç e r l i o l a c a ğ ı a ç ı k t ı . Ç ü n k ü b i t k i l e ri n a n l a y ı ­ ş ı h a y v a n l a rı n a n l a y ı ş ı n ı n a n c a k b i r p a rç a s ı o l a b i l i rd i . A n l a y ı ş b a ­ k ım ın d an d a h a g e l i ş m i ş o l a n , z o r u n l u V a rl ı k ' ı b i l e b i l e c e k b i r y e t ­ 125 k i n l i ğ e u l a ş m a m ı ş s a , a n l a y ı ş ı d a h a y e t e r s i z o l a n b i t k i l e ri n o d ü z e ­ y e e ri ş e m e y e c e ğ i e v l e v i y e tl e a n l a ş ı l m ı ş o l u rd u . K a l d ı k i, i n c e l e n d i ­ ğ i n d e b i t k i l e r i n b ü t ü n e y l e m l e r i n i n b e s l e n m e v e b ü y ü m e i l e s ı n ı rl ı k a l d ığ ı g ö rü l ü y o rd u . H ay b in Y a k z a n , s o ru n u n a h a y v a n v e b i tk i l e rd e n b ir çö z ü m b u l m a k t a n u m u t k e s i n c e g ö k l e r e , y ı l d ı z l a r a b a k t ı . T ü m ü b e l i rl i b i r d ü z e n için d e m u n ta z a m h a re k e t e d i y o rl a rd ı . S a y d a m v e ay d ın lık ­ t ı l a r. Ü s t e l i k b o z u l m a v e d e ğ i ş m e y e u ğ r a d ı k l a r ı d a g ö r ü l m ü y o r d u . H a y , b i rd e n b i re g ü ç l ü b i r s e z g i 2 il e b u g ö k c i s i m l e ri n d e z o ru n ­ l u V a rl ı k 'ı a n l a y a c a k c i s i m d ış ı b i r ş e y i n v a rl ı ğ ı n ı a n l a d ı . B u ş e y , ci­ s i m o l m a d ı ğ ı g ib i c i s m e g i rm i ş b i r ş e y d e d e ğ i l d i . Buna g ö re gök c i s i m l e ri n d e c i s i m l i k te n a rı b i r v a r l ı k v a rd ı r. N i te k i m b e n z e rl e ri o l a n i n s a n , b ü tü n g ü ç s ü z l ü ğ ü n e , d ü n y a s a l iş l e ­ re ş i d d e tl e b a ğ ı m l ı v e b o z u l u r c i s i m l e rd e n o lm ak g i b i e k s i k n i te ­ l i k l e ri t a ş ı m a s ı n a k a rş ı n z o r u n l u V a r l ı k ' ı a n l a y a c a k b i r ö z e , z a t a s a ­ h i p t i r. Ç ü n k ü s ö z k o n u s u e k s i k l i k l e r, i n s a n z a t ı n ı n c i s i m s e l n i te l i k l e rd e n u z a k v e cis im - o lm as ın ı e n g e lle y e m e m iş , b o z u l m a y a u ğ ra ­ m a s ı n a n e d e n o l a m a m ı ş tı r. Bu k a rş ı l a ş tı rm a d a n a n l a ş ı l ı y o rd u ki gök c i s i m l e ri z o ru n l u V a rl ı k ' ı b i l m e y e y e t e n e k l i b i r z a t a , b i r ö z e s a h i p o l m a k k o n u s u n d a i n s a n d a n d a h a ü s t ü n v e h a k s a h i b i i d i l e r. Ç ü n k ü g ö k c i s i m l e r i z o ­ r u n l u V a r l ı k ' ı b i l i y o r, s ü re k l i v e e d i m s e l m ü ş a h e d e i ç i n d e b u l u n u ­ y o rl a rd ı . G ö k c i s i m l e ri n d e , k e n d i s i n i z a m a n z a m a n m ü ş a h e d e d e n a l ı k o y a n d o ğ a l e n g e l v e i l i ş k i l e ri n b e n z e r l e r i y o k t u . H a y , g ö k c i s i m l e ri i l e o l a n b e n z e r l i ğ i n i n a y r ı m ı n a v a r ı n c a , g ö k c i s i m l e ri n e b e n z e rl i ğ i n i s a ğ l a y a n o n u rl u v a rl ı ğ ı n , h a y v a n l a r a ra ­ s ın d a n için y a l n ız k e n d is in e ö z g ü k ılın d ığ ı ü z e ri n d e d ü ş ü n d ü N e s n e l e re il iş k in ö n c e d e n e d i n d i ğ i b i l g il e ri y o k l a d ı . N e s n e l e ­ ri n d ö n ü ş ü m l e r i n d e n y o l a ç ı k a r a k v a r d ı ğ ı s o n u ç l a r ı y e n i d e n h a t ı r ­ lad ı. N e s n e l e r h e p b u l u n d u k l a rı d u ru m v e b i ç i m d e k a l m ı y o rl a rd ı . S ü re k l i b i r o l u ş v e b o z u l u ş i ç i n d e y d i l e r. Ç ü n k ü y a l ı n d e ğ i l , b i l e ş i k ­ ti l e r. Y a p ı l a r ı n ı b i r b i ri n e k a r ş ı t ö ğ e l e r o l u ş t u r u y o r d u . İ ç l e r i n d e k a ­ tı ş ı k s ı z , s a f b i r n e s n e y o k tu . B o z u l u ş a e n a z u ğ ra y a n l a r a l tı n v e y a k u t g i b i y a l ı n l ı ğ a e n y a ­ k ı n , b i l e ş e n l e ri e n a z o l a n c i s i m l e rd i . G ök ci s i m l e ri ise y alın ve k a tı ş ı k s ı z d ı . Bu yüzd en b o z u lu şa u ğ r a m ı y o r l a r , b i ç i m l e r i s ü re k l i d e ğ i ş i k l i k g ö s t e r m i y o r d u . O l u ş v e b o z u l u ş d ü n y a s ı n d a k i c i s i m l e ri n b i r b ö l ü m ü n ü o l u ş ­ 126 tu ra n d ö rt ö g e , b i r ci s i m l i k l e c i s i m l i ğ e e k l e n m i ş te k b i ç i m d e n (s u ­ re t ), b i t k i v e h a y v a n g i b i d i ğ e r b i r b ö l ü m ü d e c i s i m l i k l e ç o k s a y ı d a b i ç i m i n b i rl e ş m e s i n d e n o l u ş u y o rd u . A z s a y ı d a b i ç i m i n b i r l e ş m e s i n d e n o l u ş a n c i s i m l e ri n e y l e m ve e t k i l e ri d e a z d ı . B u n l a r c a n l ı l ı k t a n d a o ö l ç ü d e u z a k t ı l a r. B i ç i m ve y e te n e k te n tü m ü y l e y o k s u n o l a n n e s n e l e ri n ca n l ıl ık k a z a n m a s ı is e o l a n a k s ı z d ı . B ö y l e s i n e s n e l e r y o k l u ğ a b e n z e r b ir d u ru m d a k a l ı y o r­ l a rd ı . Ç o k s a y ı d a b i ç i m i n b i rl e ş m e s i n d e n o l u ş a n c i s i m l e ri n e y l e m v e e tk i l e ri ç o k , ca n l ı l ı k y e te n e k l e ri g ü ç l ü y d ü . E ğ e r b u b i ç i m l e r m a d ­ d eye h iç a y rı l m a y a c a k ş e k ild e g i rm i ş s e , o m ad d ed e can lılık son d e r e c e g ü ç l ü , s ü re k l i v e a ç ı k t ı . Ö z d e k ( h e y u la ) a d ı d a v e r i l e n m a d d e , t ü m b i ç i m l e rd e n s o y u t­ l a n m ı ş t ı . B u n e d e n l e m a d d e d e h i ç b i r c a n l ı l ı k b e l i rt i s i y o k t u . Y o k ­ l u ğ a b e n z e r b ir d u ru m d a y d ı . C i s i m l i k l e te k b i r b i ç i m i n b i rl e ş m e s i n d e n o l u ş a n d ö rt ö g e , y a ­ n i to p ra k , s u , a te ş v e h a v a , o l u ş v e b o z u l u ş e v re n i n d e k i e n aşağ ı v a rl ı k d e re c e s i n i o l u ş tu ru y o rd u . Ç o k s a y ı d a b içim i to p l a y a n n e s n e l e r ö ğ e l e ri n b i rl e ş m e s i n d e n o l u ş u y o r d u . Y a l n ı z c a ö ğ e l e r i n b i r l e ş m e s i n d e n o l u ş a n c i s i m l e r, n e s ­ n e l e r i ç i n d e c a n l ı l ı k d e r e c e l e r i e n z a y ı f o l a n l a rd ı . A n c a k te k y ö n l ü b i r h a r e k e t e s a h i p t i l e r. B u tü r n e s n e l e ri n c a n l ı l ı k l a rı n ı n z a y ı f o l u ş u , b i l e ş i m l e ri n d e k i ö ğ e l e r i n f a r k l ı n i t e l i k t e v e b i rb i ri n i n b i ç i m i n i d e ğ i ş t i r m e e ğ i l i m i n ­ de o lm as ın d an i l e ri g e l i y o rd u . Ö ğ e l e ri n sav aşım ın d an b as k ın çı­ k a n ö ğ e n i n n i t e l i ğ i d i ğ e r ö ğ e l e r i n e t k i n l i ğ i n i k ı r ı y o r, g ü ç l e r i n i y o k e d i y o rd u . B ile şik , b ask ın çık an ö ğ e n in n ite l i ğ i n e b ü rü n ü y o rd u . T e k ö ğ e n i n ca n l ı l ı k y e te n e ğ i a z o l d u ğ u i çin d o ğ a l o l a ra k b i l e ş i ğ in c a n l ı l ı ğ ı d a a z o l u y o rd u . B u n e d e n l e v a rl ı k l a rı k a l ıc ı v e k a ra rl ı d e ­ ğ ild i. B i t k i l e ri n c a n l ı l ı k l a rı b u n l a rd a n d ah a g ü çlü , h a y v a n l a rı n c a n l ı l ı k l a rı d a b i t k i l e r d e n d a h a g ü ç l ü v e b e l i rg i n d i . Ö ğ e l e r i ı l ı m l ı o l a n b i l e ş i k l e rd e h i ç b i r u n s u r u n n i t e l i ğ i d i ğ e r l e ­ ri n e b ask ın uyum ç ı k ı y o rd u . Ö ğ eler a ra s ı n d a ta m b ir d enge, ta m b ir v a r d ı . B i rb i r l e ri n i e ş i t o r a n d a e t k i l i y o r l a r, g ü ç l e r i n i d e k a r ş ı ­ l ı k l ı v e e ş i t o r a n d a g i d e r i y o r l a r d ı . B i r ö ğ e n i n e y l e m v e e tk i s i d i ğ e r ­ l e r i n d e n d a h a b e l i rg i n d e ğ i l d i . D o l a y ı s ı y l a n i t e l i ğ i b i l e ş i ğ e e g e m e n o l a m ı y o r d u . B ö y l e o l u n c a o b i l e ş i ğ i n ö z d o ğ a s ı (m iz a ç) ö ğ e l e r i n h i ç ­ b i ri n i n n ite l i ğ i n e b e n z e m i y o rd u . K ab u l ed ile n b içim ve e tk i l e y e c e k , b o z a c a k k a rş ı t b i r n i te l i k d e b u l u n m u y o r d u . 127 y e te n e ğ i İ ş te b u d o ğ a l ı l ı m l ı l ı k n e d e n i y l e b i l e ş i k c a n l ı l ı ğ a y e t e n e k k a z a ­ n ı y o rd u . I l ı m l ı lı k a rttı k ç a b i l e ş i k y e tk i n l e ş i y o r, ö ğ e l e ri n a ra s ı n d a k i u y u m n i t e l i k l e ri g ü ç k a z a n ı y o rd u . N i te l i k l e r a ra s ı n d a k i çe l i ş k i tü ­ m ü y l e o rta d a n k a l k ı y o r v e b il e ş iğ in ca n l ıl ığ ı d a h a m u n ta z a m o lu ­ y o rd u . K a l p t e b u l u n a n h a y v a n s a l r u h t o p r a k v e s u d a n d a h a i n c e (la­ t if), a t e ş v e h a v a d a n d a h a y o ğ u n d u . B u n e d e n l e b ü t ü n b i l e ş i k l e ri n en ılım lı o lan ıy d ı. N i te l i ğ i , ö ğ e l e ri n i n n i t e l i k l e ri n i n b ile ş im in d e n o l u ş m u ş t u . Ö ğ e l e r i a r a s ı n d a b e l i rg i n b i r k a rş ı t l ı k , ç e l i ş k i y o k t u . B u n e d e n l e ca n l ıl ık b i ç i m i n i a l m a , k a b u l e tm e y e te n e ğ i k a z a n m ı ş tı . H a y v a n s a l ru h , b u ılım lılık a rttı k ç a d ah a m ü k e m m e l l e ş i y o r­ d u . N i t e l i ğ i , ö ğ e l e r i n d e n b i ri n i n n i t e l i ğ i n e e ğ i l i m g ö s te rm e k y a d a o n l a rl a ç e l i ş k i y e d ü ş m e k g i b i te h l i k e l e rd e n u z a k l a ş ı y o r, d o l a y ı s ı y ­ l a c a n l ı l ı ğ ı d a h a d a g ü ç k a z a n ı y o rd u . H ay b in Y ak z an , h ay v an sal ru h l a r için d e en ılım lı o lan ın ın o l u ş v e b o z u l u ş d ü n y a s ı n d a k i ca n l ı l ı ğ ı n e n m ü k e m m e l i n e u l a ş tı ğ ı ­ nı ve bu ru h u n b içim in in b i r k a rş ı t ı o lm ad ığ ın ı ve b i ç i m l e ri n i n k a rş ı t ı o l m a y a n g ö k c i s i m l e r i n e b e n z e y e n b u r u h u n k e n d i h a y v a n ­ s a l r u h u (ca n) o l d u ğ u n u a n l a d ı . B u ru h y ü k s e k l e re d o ğ ru h a re k e t e d e n ö ğ e l e rl e a ş a ğ ı y a d o ğ ru h a re k e t e d e n ö ğ e l e ri n ta m o r t a s ı b i r n i t e l i ğ e s a h i p t i r. H a t t a e ğ e r b u ru h y e ry ü z ü il e a te ş i n y ü k s e l e b i l e c e ğ i s o n n o k ta a ra s ı n d a k i m e s a ­ f e n in ta m o rta s ı n a k o n u l a b i l s e , b o z u l u ş a u ğ ra m a d ı ğ ı s ü re c e o ra d a k a l ı r, n e y u k a r ı y a ç ı k m a k n e d e a ş a ğ ı y a i n m e k i s t e r. E ğ e r b e l i rl i b i r m ek ân ü z e ri n d e h a re k e t e d e rs e m e rk e z k e t e d e rs e k en d i ek sen i ç e v re s i n d e ç e v re s i n d e , y e ri n d e h a re ­ d ön er ve k ü re b içim in i a l ı r. O n u n i ç i n b u n u n d ı ş ı n d a b i r ş e y m ü m k ü n d e ğ i l d i r. B u n e d e n l e , b u ru h u n g ö k c i s i m l e ri n e b e n z e rl i ğ i s o n d e re c e g ü ç l ü d ü r. H ay b in Y a k z a n , ü z e rl e ri n d e y a p tı ğ ı g ö z lem ve in ce le m e le r s o n u n d a h a y v a n l a r ı n z o r u n l u V a rl ı k ' ı n b i l i n c i n d e o l d u k l a r ı n ı g ö s ­ t e r e n b i r b e l i rt i b u l a m a m ı ş t ı . Y a l n ı z k e n d i s i y d i o V a rl ı k ' ı n b i l i n c i n ­ d e o l a n . D e m e k k i, g ö k c i s i m l e ri n e b e n z e y e n v e ıl ım l ı ru h u b a rı n ­ d ı ra n te k c a n l ı k e n d i s i y d i . Ö y l e y s e h a y v a n l a r d a n te m s i l c i s i o lm alıy d ı. K e n d is i d i ğ e r h a y v a n l a rı n f a rk l ı b i r tü rü n y a ra tı l ı ş am acın ­ d a n f a rk l ı b i r a m a ç i ç i n y a r a t ı l m ı ş t ı . Ç ü n k ü h i ç b i r h a y v a n t ü r ü n ü n y ü k ü m l ü k ı l ı n m a d ı ğ ı y ü c e g ö re v l e ri n y ü k ü m l ü l ü ğ ü n ü ta ş ı y o rd u . V a rl ı ğ ı n ı t a m a m l a y a n i k i p a r ç a d a n - b e d e n v e h a y v a n s a l r u h g ü z e l o l a n ı, b ü tü n n e s n e l e r iç i n d e o l u ş v e b o z u l u ş d ü n y a s ı n ı n d ı­ ş ı n d a , e k s ik o l a n g ö k c i s i m l e ri n e e n ç o k b e n z e y e n i , y a n i h a y v a n s a l 128 r u h u i d i . V a rl ı ğ ı m t a m a m l a y a n b u i k i p a r ç a d a n d a ü s t ü n o l a n ı (eş ­ ref) i s e k u ş k u s u z z o r u n l u V a rl ı k ' m b il in cin e v a ra n , O 'n u ta n ı y a n T a n rı s a l e m r, y a n i r u h t u . 3 B u o n u r l a r ı n e n b ü y ü ğ ü y d ü . Ruh ( Tanrıs al e m r) b a ş k a l a ş ı m ı k a b u l e t m e z . B o z u l u ş a u ğ r a ­ m a z . C i s i m l e r i n n i t e l i k l e ri i l e n i t e l e n e m e z . H i ç b i r d u y u i l e a l g ı l a ­ n a m a z . H a y a l d e e d i l e m e z . V a rl ı ğ ı n ı n b i l g i s i n e k e n d i s i n d e n b a ş k a h içb ir a ra ç l a u l a ş ıl a m a z . O n a u laşm ak b ilin e n de A ra l a rı n d a y aln ız y i n e a n c a k k e n d i s i y l e m ü m k ü n d ü r. B il e n d e o , o , b ilg i d e b ir o d u r. B i l g in a y rı l ı k , c i s i m l e re ö z g ü a y k ı rı l ı k d e , b ilim y o k tu r. d e , b ilin e n Ç ünkü d u ru m l a rd ı r. O y s a ru h a y rı l ı k , de o d u r. a y k ı rı l ı k e v re n i n d e n e cis im , n e c i s i m s e l n i t e l i k l e r, n e d e c i s i m l i ğ e i l i ş k i n b i r ş e y v a rd ı r. E y le m in Ü ç A ş am as ı H a y b i n Y a k z a n , h a y v a n l a r a ra s ı n d a g ö k c i s i m l e ri n e y a l n ı z k e n d i ­ s in i b e n z e r k ıla n n e d e n i a n l a y m c a b ü tü n g ü c ü y l e g ö k ci s i m l e ri n e y ö n e l m e n i n , o n l a ra b e n z e m e y e ç a l ı ş m a n ı n z o ru n l u o l d u ğ u g e rç e ­ ğ in i a n la d ı. H a y , y i n e k e n d i s i n i n z o ru n l u V a rl ı k 'ı b i l e n o n u rl u p a rç a s ı , ru ­ h u n e d e n i y l e z o r u n l u V a rl ı k ' l a d a a z ç o k b e n z e ş t i ğ i n i g ö r d ü . Ç ü n ­ k ü V a rl ı k c i s i m s e l n i t e l i k l e rd e n n a s ı l a r ı v e y ü c e i s e k e n d i s i n i n g e r ­ ç e k l i ğ i n i o l u ş t u r a n p a r ç a s ı o l a n r u h u d a c i s i m s e l n i t e l i k l e rd e n ö y ­ l e s i n e a rı v e y ü c e id i. Ö y l e y s e m ü m k ü n o l a b i l e c e k tü m y ö n l e rd e n z o r u n l u V a r l ı k ' m n i t e l i k l e ri n i k a z a n m a y a ç a l ı ş m a l ı y d ı . O 'n u n a h l a k ı y l a a h l a k l a n m a l ı , e y l e m l e ri n e b o y u n e ğ m e l i , i s te ­ m in e (ira d e ) k a r ş ı ç ı k m a m a l ı , b ü t ü n i ş l e ri n i O ' n a ı s m a r l a m a l ı y d ı . B u n d an d o l a y ı g ö v d e s i in cin e ce k , z a ra ra u ğ ra y a c a k , h a tta b ü tü ­ n ü y l e y o k o l a c a k o l s a b il e , h a k k ı n d a k i h e r y a rg ı s ı n a b ü tü n k a l b iy ­ le v e s e v i n ç d u y a ra k ra z ı o l m a l ıy d ı. H a y v a n l a rl a d a a ra l a rı n d a b i r o rta k l ı k , b e n z e rl i k v a rd ı . K e n ­ d is in i o l u ş tu ra n d iğ e r p a rç a o lu ş ve b o z u lu ş e v re n i n e , d ü n y ay a a i tti . K a ra n l ı k v e y o ğ u n g ö v d e s i n i o l u ş t u r a n b u a ş a ğ ı l ı k p a r ç a k e n ­ d is in i y e m e , i ç m e v e b e n z e rl e ri g ib i d i ğ e r h a y v a n l a rl a ö z d e ş k ıl a­ ca k d a v ra n ı ş l a ra z o rl u y o rd u . K u ş k u s u z b e d e n i n y a ra tı l ı ş ı b ü s b ü tü n s a ç m a v e a n l a m s ı z d e ­ ğ i l d i . R u h l a b i rl e ş ti ri l m e s i a m a ç s ı z v e g e re k s i z o l a m a z d ı . Ö y l e y s e il g is in i k e s m e y e re k g ö v d e s i n i k o l l a m a k , d u ru m u n u 129 o lab ild iğ in ce d ü z e l tm e y e çalış m ak h a y v a n l a rı n z o ru n d a y d ı . O n u d a v ra n ı ş l a rı n a b en zer k o llam ak da d a v ra n ı ş l a rd a an cak d iğ e r b u lu n m ak la m ü m k ü n o l a b i l i rd i . B u ü ç tü r b e n z e rl i k , ü ç a m a ç y ö n ü n d e z o ru n l u e y l e m l e rl e y ü ­ k ü m l ü k ı l ı y o rd u k e n d is in i: 1 - H a y v a n l a r a b e n z e r l i ğ i n g e r e k t i r d i ğ i e y l e m l e r. 2 - G ö k c i s i m l e r i n e b e n z e r l i ğ i n g e r e k t i r d i ğ i e y l e m l e r. 3 - Z o r u n l u V a rl ı k ' a b e n z e r l i ğ i n g e r e k t i r d i ğ i e y l e m l e r. B i ri n c i b e n z e rl i k v e g e re k ti rd i ğ i e y l e m l e r z o ru n l u d u r. Ç ü n k ü d ü n y a s a l b i r b e d e n i v a rd ı r. F a rk l ı g ö re v l e ri o l a n o rg a n l a rı v e ç o k d e ğ iş ik g ü ç l e ri b a rı n d ı ra n b e d e n in de tü rl ü tü rl ü g e re k s i n i m l e ri v a rd ı r. i k i n c i b e n z e rl i k b in d e b a rı n d ı rd ı ğ ı v e g e re k ti rd i ğ i e y l e m l e r d e z o ru n l u d u r. K a l ­ h ay v an sal ru h u bunu z o ru n l u k ı l m a k t a d ı r. K a l p i s e b e d e n i n v e t ü m b e d e n s e l g ü ç l e r i n k a y n a ğ ı , i l k e s i d i r. Ü ç ü n c ü b e n z e rl i k v e g e re k ti rd i ğ i e y l e m l e r is e " O , O ' d u r " ç e ğ i n e d e n i y l e z o ru n l u d u r. Ç ü n k ü l ı k 'ı b i l e n z a tta n k e n d i g e rç e k l i ğ i , z o ru n l u ( ö z , ru h ) o l u ş m a k t a d ı r . D ah a ö n ce g e r­ V a r- s ı k ı n tı l a rd a n k u r t u l a r a k m u t l u l u ğ a u l a ş m a s ı n ı n z o r u n l u V a r l ı k ' ı b i r g ö z k ı rp ı ş ı k a d a r b i l e g a f i l o l m a y a c a k b i ç i m d e s ü re k l i m ü ş a h e d e e t m e y e b a ğ l ı o l d u ğ u n u a n l a m a s ı d a b u n u n l a m ü m k ü n o l m u ş tu . H a y v a n l a ra b e n z e rl i ğ i n g e re k ti rd i ğ i e y l e m l e r m ü ş a h e d e du­ r u m u n a b i r k a t k ı d a b u l u n a m a z . T e rs i n e , b u e y l e m l e r i n s a n ı m ü ş a ­ h e d e d e n a l ı k o y a r , ö n ü n e e n g e l l e r ç ı k a rı r. Ç ü n k ü b u b e n z e r l i k d u ­ y u m s a l i ş l e r l e u ğ r a ş m a y ı g e r e k l i k ı l m a k t a d ı r. B e d e n s e l v e d ü n y a ­ s a l b ü t ü n i ş l e r, e y l e m l e r i s e m ü ş a h e d e y o l u n a g e r i l m i ş e n g e l l e rd i r. B ed en sel h ay v an sal e y l e m l e r, g ö k ru h u n i s te rl e ri c i s i m l e ri n e açıs ın d an m ü ş ah e d e y i en g e lle m e si b ak ım ın d an n ın k o ru n m a s ı v e s ü rd ü rü l m e s i b e n z e m e s in e k a ç ı n ı l m a z d ı r. ned en Bu o lan ey lem ler z a ra rl ı o l m a k l a b i rl i k te , c a ­ z o ru n l u ğ u açıs ın d an g e re k l i ve y a ra rl ı d ı r. G ö k c i s i m l e ri n e b e n z e rl i k ta m m an a n l a m ı y l a g e rç e k l e ş ti ri l d i ğ i z a ­ m ü ş a h e d e y o l u n d a ö n e m l i a ş a m a l a r y a p ı l ı r. F a k a t b u m ü şa­ h e d e k a t ı k s ı z b i r m ü ş a h e d e d e ğ i l d i r. Ç ü n k ü m ü ş a h e d e y e b u y o l l a e r e n l e r k e n d i z a t l a r ı n a d a i l g i v e e ğ i l i m i ç i n d e d i rl e r . Ü çü n cü k e n d in d e n b e n z e rl i k g e çm e y e ile k a tık s ız b ir ( is t iğra k ) 4 u l a ş ı l ı r. m ü şah ed ey e, Bu k a tık s ız m ü şah ed ed e z o r u n l u V a rl ı k g ö r ü l ü r . O n d a n b a ş k a s ı n a i l g i v e y ö n e l i m su o lam az . Bu y o lla m ü şah ed ey e 130 e re n l e r i n b ir y aln ız ca sözk on u - k e n d i z a tl a rı y i tm i ş , y o k o l m u ş tu r. G e r ç e k v e z o r u n l u o l a n te k Z a t d ı ş ı n d a tü m v a rl ı k ­ l a r y o k l u ğ a g ö m ü l m ü ş l e rd i r. H a y , s o n a m a c ı n ı n b u ü ç ü n c ü b e n z e r l i k o l m a s ı g e re k t i ğ i n i a n ­ lad ı. N e uzun v a r k i, b u b ir s ü re b e n z e rl i k ç a l ı ş tı k ta n ve an cak ik in ci b e n z e rl i k h a z ı rl ı k ta n i k i n c i b e n z e r l i k t e g e ç i r e c e ğ i h a z ı rl ı k s o n ra d u ru m u n d a g e rç e k l e ş e b i l i rd i . d ö n e m i d e b i r i n c i b e n z e rl i k n e d e n i y l e m ü m k ü n o l a b i l i rd i . G e r ç e kle ş m e n in Y ö n t e m i H a y b i n Y a k z a n , y a p ı s ı n ı n g e re k ti rd i ğ i e y l e m l e ri n a s ı l g e rç e k l e ş ti ­ re c e ğ i n i a ra ş tı rm a y a , d ü ş ü n m e y e b a ş l a d ı u l a ş tı ğ ı k u ra m s a l s o n u ç ­ l a rd a n s o n ra . H a y , h a y v a n l a ra b e n z e rl i ğ i n y a rd ı m ı n ı n z a tı n a d e ğ i l , d o ğ a s ı ­ n a o l d u ğ u n u b i l i y o r d u . N e k i , z a t ı n ı n i l e rl e m e s i n i e n g e l l e s e d e b u b e n z e rl i k k a ç ı n ı l m a z d ı . B u n e d e n l e h a y v a n l a ra b e n z e rl i ğ i n g e re k ­ l e ri n i e n alt d ü z e y d e d ü z e y in ö lçü sü , can m y e ri n e g e ti rm e y e v a rl ı ğ ı n ı d a h a z o rl a m a l ı y d ı k e n d in i. Bu a z ıy l a s ü rd ü re m e y e c e ğ i y e ­ t e rl i k m i k t a r ı o l m a l ı y d ı . C an m v a rl ı ğ ı n ı s ü rd ü re b i l m e s i i ç in z o ru n l u ik i ş e y v a rd ı . İl k z o ru n l u l u k h a y v a n s a l ru h u n g ü c ü n ü k o ru m a k ü z e re b e d e n i ç i n d e tü k e n e n b e s i n l e ri n y e ri n e y e n i s i n i a l m a k , i k i n ci z o ru n l u l u k d a ca n ı s o ğ u k , s ı c a k , y a ğ m u r, g ü n e ş , y ı rtı c ı h a y v a n l a r g ib i d ış e tk e n ve t e h l i k e l e re k a r ş ı k o r u m a k t ı . Z o r u n l u g e r e k s i n i m l e r i n i b e l i r l e y e c e ğ i b i r d ü z e n i ç i n d e k a rş ı l a m a l ı y d ı . Y o k s a a ş ı rı g i d e b il ir, y e te rl i k ö l ç ü s ü n ü n ü z e ri n e çık a b i­ l i rd i . Bu da f a rk ı n d a o lm ad an k end i ale y h in e çalış m as ı d em ek o l u rd u . S ö z k o n u s u b e l i rl e m e y i ş u ü ç ş e y d e y a p m a l ı y d ı : 1 - N e l e ri y e m e l i y d i ? 2 - N e k a d a r y e m e liy d i? 3 - İk i y e m e k a ra s ı n d a k i z a m a n n e k a d a r o l m a l ı y d ı ? Y iy e b il e ce ğ i m a d d e l e r ü z e ri n d e d ü ş ü n d ü . B e s in m a d d e l e ri n i ü ç s ın ıf a a y ı rm a k m ü m k ü n d ü : 1 - H enüz k o c a m a m ı ş b i t k i l e r. B u n l a r y e n i l e b i l e c e k n i te l i k te y a ş b i t k i l e rd i . 2 - T ü rl e ri n i n d e v a m ı n ı t o h u m l a r ı y l a s a ğ l a y a n b i t k i l e ri n y a ş y a d a k u ru m e y v e l e ri . 3 - Y e n i l e b i l e c e k n i te l i k te k i k a ra v e d e n i z h a y v a n l a n . 131 ç e ş i tl e ri y l e B ü tü n b e s in le r h iç k u şk u su z H a y 'm m u tl u l u ğ u k e n d i s i n e y a k ı n l ı k ta g ö rd ü ğ ü , o l a n c a g ü c ü y l e b e n z e m e y e ça l ı ş tı ğ ı z o r u n l u V a rl ı k ' m m ek e y l e m i n i n ü rü n ü , e s e ri y d i . B u n e d e n l e o n l a rı y e ­ y e tk i n l e ş m e l e ri n i , y a ra tı l ı ş a m a ç l a rı n a u l a ş m a l a rı n ı e n g e lle ­ m e k o l a c a k tı . D o l a y ı s ı y l a o n l a rı y e m e s i , o n l a rı n Ö z n e 's i n e , z o ru n ­ l u V a rl ı k 'a k a rş ı k o y m a k ta n , i s y a n d a n b a ş k a b i r a n l a m Bu da g e rç e k l e ş ti rm e k i s te d i ğ i b e n z e ş i m v e u laşm ak ta ş ı m a z d ı . i s te d i ğ i y a ­ k ı n l ı k a m a c ı y l a ç e l i ş k i y e d ü ş m e k d e m e k ti . B u y ak laş ım ın d o ğ a l s o n u c u o l a ra k H a y , d o ğ ru l i rs e y e m e k t e n b ü s b ü t ü n u z a k k alm ak b u n a g ü ç y e ti re m e z d i . Ç ü n k ü yem ek o ld u ğ u n u o l an ın , o la b i­ d ü şü n d ü . Fak at y e m e y i b ü s b ü tü n k e n d i c i s m i te l e f o l u rd u . B u i s e Ö z n e 'y e b i ri n c i d e n b ı ra k ı rs a d a h a ş i d d e tl i , d a h a b ü y ü k b ir i s y a n d e m e k o l u rd u . Ç ü n k ü k e n d i ci s m i , y i y e c e ğ i m a d d e l e ri n y i y e re k c i s i m l e ri n d e n d ah a ü s tü n d ah a o la n ın k e n d i cis m in in b o z u lu ş u ü s tü n , d a h a o n u rl u y a ş a m a s ı n ı s a ğ l ı y o rd u . id i v e o n l a rı Bu b ak ım d an il e d i ğ e r n e s n e l e ri n b o z u l u ş u so n u cu n u d o ğ u ra c a k b u ik i z o ru n l u d u ru m d a n d a h a z a ra rs ı z ı n ı s e ç m e k , d o ­ l a y ı s ı y l a i k i k a rş ı k o y u ş ta n d a h a h a f i f o l a n n e s n e l e ri n te l e f i n e k a t­ l a n m a k g e re k i y o rd u . H ay , ö n ce b e s in m a d d e l e ri n i n h a n g i l e ri n i n d ah a k o lay eld e e d i l e c e ğ i n i t e s b i t e t m e l i , s o n r a a l a c a ğ ı m i k t a r ı b e l i rl e m e l i y d i . E ğ e r tü m ü k o l a y l ı k l a b u l u n u y o r , e l d e e d i l e b i l i y o rs a , o z a m a n , i h ti y a t l ı d a v ra n a ra k Y a ra tı c ı 'n ı n e y l e m i n e e n a z k a rş ı çık ış s a y ı l a c a k o l a n ın ı s e ç m e k g e re k i rd i . B u n a g ö re e n d o ğ ru s u , tü rü n ü n d e v a m ı n ı s a ğ l a ­ y a n , ç e k i rd e ğ i o l a n m e y v e l e ri s e ç m e k ti . Y a l n ız b i r k o ş u l l a : Ç e k i r­ d e k l e ri y e m e m e l i , b o z m a m a l ı , ta ş l ı k v e ç o r a k a l a n l a r a a t a r a k te l e f e tm e m e l i y d i . Buna g ö re am acın a en uygun o lan y iy e ce k le r elm a, a rm u t, e ri k g i b i e t l i v e b e s l e y i c i m e y v e l e r d i . B u n l a r ı b u l a m a z s a , o z a m a n , ce v iz v e b ad e m g ib i i ç iy l e b e s l e n i l e b i l e c e k y e m i ş l e rd e n , y a d a d i­ ğ e r m e y v e l e rd e n i y i c e o l g u n l a ş m ı ş o l a n l a rı n ı y i y e b il ird i. B u m e y ­ v e l e r i ç i n d e n d e e n b o l v e ç o ğ a l m a n i te l i ğ i e n g ü ç l ü o l a n ı n a ö n c e ­ l ik v e rm e l i y d i . E ğ e r b i t k i l e rd e n yem ek z o ru n d a k a l ı rs a , b i t k i l e ri k ö k ü n d e n k o p a rm a m a y a , v a rs a to h u m l a rı n ı te l e f e tm e m e y e ö z e n g ö s te rm e l i y d i . Y e t e rl i m e y v e v e s e b z e b u l a m a z s a , o z a m a n , h a y v a n l a r d a n y a d a y u m u rta l a rı n d a n y a ra rl a n a b i l i rd i . B u n d a d a s a y ı s ı e n ç o k o l a n ı s e ç m e k , tü rü n tü k e n m e s i n e ned en m alıy d ı. 132 o lm am ak k o şu lu n a b ağ lı k al­ H a y , y i y e c e k l e r i n s e ç i m i k o n u s u n d a k i i l k e l e ri n i b ö y l e c e b e l i r­ l e d i k te n s o n ra , y e m e s i g e re k e n m i k ta rı d ü ş ü n d ü . A la ca ğ ı b e sin , a çl ığ ın b e d e n in d e n e d e n o l d u ğ u b o ş l u ğ u d o l d u ra c a k ö l ç ü d e o l m a ­ lıy d ı. B u ö l çü y ü k e sin lik le a ş m a m a lıy d ı. İ k i y e m e k a r a s ı n d a k i s ü r e y i d e ş ö y l e b e l i rl e d i : A y a k t a d u r m a ­ s ın ı s a ğ l a y a c a k k a d a r y e d i k te n s o n ra , g ö k c i s i m l e ri n e b e n z e y e b i l ­ m e k i ç in y e ri n e g e ti rm e k z o ru n d a o l d u ğ u - a y rı n tı l a rı i l e ri d e v e ri ­ le ce k - g ö re v l e rd e n h e rh a n g i b i ri n i y a p a m a y a c a k d en li g ü çsü z le - ş in ce y e k a d a r ik in ci k e z y e m e k y e m e m e liy d i. C a n ı n v a r l ı ğ ı n ı s ü r d ü r m e k i ç i n g e re k l i o l a n i k i n c i i ş , y a n i o n u d ı ş e tk i v e te h l i k e l e rd e n k o r u y a c a k , ç e ş i tl i e z i y e tl e r d e n u z a k t u t a ­ c a k ö n l e m l e ri a l m a k H a y i ç in ç o k k o l a y d ı . Z a te n h a y v a n d e ri l e ri n ­ d en y a p t ı ğ ı g i y s i l e r g i y i y o r, k e n d i s i n i d ı ş e t k e n k o ru y a n b i r b a rı n a ğ ı b u l u n u y o rd u . B u ve t e h l i k e l e rd e n k a d a rı y e te rl i , d a h a f a z l a ­ s ı y l a u ğ r a ş m a s ı g e re k s i z d i . H a y , b e s l e n m e s i k o n u s u n d a s a p ta d ı ğ ı ilk e v e s a ğ l a d ı k ta n s o n ra , gök ö l ç ü l e re u y u m c i s i m l e ri n e b e n z e r e y l e m l e ri g e rç e k l e ş ti r­ m e n i n y o l l a r ı n ı a r a ş t ı r m a y a , d ü ş ü n m e y e b a ş l a d ı . G ö k c i s i m l e ri n e n a s ı l b e n z e y e b i l i r, o n l a r ı n n i t e l i k l e ri n i , ö z e l l i k l e ri n i n a s ı l k a z a n a b i ­ l i rd i ? B u k o n u d a b i r k a r a r a v a r a b i l m e k i ç i n ö n c e l i k l e g ö k c i s i m l e ­ ri n i g ö z l e m l e m e s i g e r e k i y o r d u . G ö k c i s i m l e r i n d e ü ç t ü r n i t e l i k g ö z l e n i y o r d u . B i ri n c i s i , k e n d i ­ l e ri n i n a l tı n d a b u lu n an o lu ş ve b o z u lu ş d ü n y a s ı i l e i l i ş k i l e ri n d e k e n d i n i g ö s t e r e n n i t e l i k l e rd i . B u n l a r o l u ş v e b o z u l u ş d ü n y a s ı n ı e t ­ k i l e y e re k ı s ı tm a k , s o ğ u tm a k , a y d ı n l a tm a k , s a y d a m l ı k ya da yo­ ğ u n l u k v e rm e k g ib i n e s n e l e ri v a rl ı ğ ı z o ru n l u O z n e 'd e n ta ş a n ru h ­ s a l b i ç i m l e r i k a b u l e y e t e n e k l i d u r u m a g e t i r e n n i t e l i k l e rd i . 5 İk in cis i, say d am lık , p a rl a k l ı k , k e n d i e k s e n i ç e v re s i n d e y a k ir ve b u l a n ı k l ı k ta n d a b ir b aş k as ın ın u z ak lık , ç e v re s i n d e d a i re s e l b i ç i m d e h a r e k e t e t m e k g i b i g ö k c i s i m l e ri n i n k e n d i l e r i n e ö z g ü n i t e ­ l i k l e rd i . G ö k c i s i m l e r i n d e g ö z l e n e n ü ç ü n c ü t ü r n i t e l i k i s e z o r u n l u V a rl ı k 'l a o lan b a ğ ı n tı l a rı n d a n k ay lan an n i t e l i k l e rd i . Z o r u n l u V a rl ı k ' ı s ü re k l i m ü ş a h e d e e t m e k , O ' n d a n y ü z ç e v i r m e m e k , O ' n a o l a ğ a n ü s ­ tü b i r tu tk u y l a b a ğ l a n m a k , b ü tü n b u y ru k l a rı n a b o y u n eğm ek ve y a l n ı z O 'n u n i s te m i d o ğ ru l tu s u n d a h a re k e t e tm e k g ib i. H a y , b ü tü n bu n i t e l i k l e ri n d e gök c i s i m l e ri n e b enzem ek için çalış m ay a b aş lad ı. G ö k c i s i m l e r i n i n o l u ş v e b o z u l u ş d ü n y a s ı i l e i l i ş k i l e ri n d e n o r ­ 133 t a y a ç ı k a n n i t e l i k l e ri n i k a z a n m a k a ş a ğ ı y a ra tı k l a rı n n i m l e ri n i h i z m e ti n e k a rş ı l a m a y ı , a m a cıy la , k e n d isin i, k e n d in d e n ad ad ı. B i tk i v e k a rş ı l a ş t ı k l a r ı h a y v a n l a rı n s o ru n l a rı g e re k s i ­ çö z ü m le m e y i, her d u ru m d a o n l a ra y a rd ı m c ı o l m a y ı b i r g ö re v s a y d ı k e n d i n e . S ö z g e l i m i b i r e n g e l n e d e n i y l e g ü n e ş ı ş ı k l a rı n d a n y o k s u n k a l ­ m ı ş b i r b i tk i m i g ö r d ü , h e m e n k o ş u y o r, e n g e l i k a l d ı rı y o r, b i tk i y i g ü n e ş ı ş ı ğ ı n a k a v u ş tu ru y o rd u . Y a b a n c ı b i tk i l e r ta ra f ı n d a n k u ş a tı l ­ m ı ş , h a y a tı te h l i k e y e g i r m i ş b i r b i tk i b i l e k a ç m ı y o r d u H a y 'm gö­ z ü n d e n . H e m e n b o ğ u l m a k ü z e re o l a n b i tk i i le d i ğ e rl e ri n i n a ra s ı n ı a y ı rı y o r, ç e v re s i n i a ç ı y o rd u . S u d a n m ış b ir çiçe k m i g ö rd ü , o n u u z ak k a l m ı ş , ö l ü rc e s i n e s u s a ­ s u y a k a v u ş tu ra n a k a d a r h iç d u rm a ­ d a n ç a l ı ş ı y o rd u . Y ab an ıl b ir h ay v an ın p e n ç e l e ri m a k ta o l a n z a v a l l ı b i r y a v ru H a y 'm a ra s ı n d a so n s o l u k l a rı n ı al­ m ü d a h a l e s i il e ca n ın ı k u rta rı ­ y o r, y a ş a m ı n ı n s e v i n c i n i y e n i d e n d u y u y o rd u . H e rh a n g i b ir y e ri n e b i r ş e y b a tm ı ş , b i r ç a l ı y a ta k ı l m ı ş , g ö z ü n e y a d a k u l a ğ ı n a b i r ş e y k açm ış acıy la in le y e n , b u l u y o rl a rd ı . H a y 'm k ı v ra n a n h ay v an lar H a y 'ı y a m b a ş l a rm d a s e v e c e n e l l e ri y a r a l a r ı n ı s a r ı y o r , a c ı l a r ı n ı d i n ­ d i ri y o rd u . B ir s e v i m l i d e re c i k , b i r ı rm a k d a y a rd ı m a g e re k s i n i m d u y ab i­ l i rd i . İ ç i n e y u v a r l a n a n b i r k a y a n ı n a k ı ş ı n ı e n g e l l e d i ğ i b i r d e r e , t o p ­ ra ğ ı n k a y a ra k ö n ü n ü k a p a ttı ğ ı , y ö n ü n ü ç e v i rd i ğ i b i r ı rm a k , H a y 'ı n ç a l ı ş m a l a rı so n u cu k e n d i l e ri n e alış m ış , b e k le y ip d u ra n b i tk i ve h a y v a n l a ra d o ğ ru o l a ğ a n a k ış ın ı s ü rd ü rü y o rd u . H a y , b i tk i ve h a y v a n l a ra y ö n e lik ilg i v e e t k i n l i k l e ri k e n d is i i ç i n d o ğ a l b i r n i te l i k d u r u m u n a g e l i n c e y e k a d a r b ü y ü k b i r ti ti z l i k ­ le e y l e m in i s ü rd ü rd ü . A rk a s ı n d a n , gök c i s i m l e ri n i n k e n d i l e ri n e özgü n i t e l i k l e ri n i k a z a n m a n ı n y o l l a rı n ı a ra ş tı rd ı . B u n u n i ç in e n ç o k te m i z l i ğ e ö n e m v e r m e s i g e r e k i y o r d u . K e n d i s i n i , g i y s i l e ri n i v e g ö v d e s i n i te m i z l e ­ m e k v e g ü z e l l e ş ti rm e k l e y ü k ü m l ü k ıl d ı. S ık s ık y ı k a n m a y a b a ş l a ­ d ı . D i ş l e ri n i , t ı r n a k l a r ı n ı v e g ö v d e s i n i n e n ç o k k ir to p l a y a n d iğ e r y e rl e ri n i te m i z tu tm a y a ö z e n g ö s te rd i . Ç i ç e k l e rd e n v e o tl a rd a n g ü ­ z e l k o k u l a r e l d e e d e re k b u n l a rı k u l l a n d ı . G iy s il e rin i o l a b i l d i ğ i n c e t e m i z t u t m a y a v e g ü z e l l e ş t i r m e y e ç a l ı ş tı . H ay , b ir y a n d a n b ir y a n d a n k e n d i n i te m i z l e r, g ü z e l l e ş ti rm e y e ç a l ı ş ırk e n d a g ö k c i s i m l e ri n i n k i n e b e n z e r d a i r e s e l h a r e k e t l e r y a ­ p ı y o rd u . K i m i z a m a n a d a n ı n ç e v re s i n d e d ö n ü y o r, k im i z a m a n b a ­ rı n a ğ ı n ı n ya d a b i r te p e n i n ç e v re s i n d e 134 d ö n ü y o rd u y ü rü y e re k ya d a k o ş a ra k . Ö y l e s i n e y o ğ u n b i r ç a b a h a rc ı y o rd u k i, ö z e l l ik l e k e n d i ç e v re s i n d e d ö n e rk e n d ü ş ü p b a y ı l d ı ğ ı b il e o l u y o rd u . G ök c i s i m l e ri n e ü çü n cü tü r n i te l i k l e ri n d e b e n z e m e k d u y u l u r d ü n y a d a n b ü t ü n i l g i s i n i k e s e r e k s ü re k l i z o r u n l u için d ü ş ü n ü y o r d u . G ö z l e ri n i y u m u y o r , k u l a k l a rı n ı t ı k ı y o r, h a y a l e p ı l m a k ta n k a ç m ı y o rd u d ü ş ü n ce s in i için . B ü tü n ç a b a s ı y a l n ı z O 'n u d ah a iy i de V a rl ı k ' ı k a­ y o ğ u n l a ş tı ra b i l m e k d ü ş ü n e b il m e k , O 'n a h içb ir ş e y i o r­ ta k e tm e m e k i ç i n d i . H a y g i d e re k d ü ş ü n m e e y l e m i n i d a i re s e l h a re k e tl e ri y l e d e s te k ­ l e m e y e , g ü ç l e n d i rm e y e b a ş l a d ı . H a re k e ti s ı ra s ı n d a b e d e n s e l g ü ç l e ­ ri z a y ı f l ı y o r, e tk i n l i ğ i n i i y i c e y i t i r i y o r d u . B u ç a l ı ş m a l a rı s o n u n d a ö y l e b i r n o k ta y a g e l d i k i, d ö n m e e y l e ­ m i ş i d d e tl e n d i k ç e d u y u l u r d ü n y a tü m ü y l e k a y b o l u y o rd u . B e d e n ­ sel a ra ç l a r g e re k s i n e n h ay al ve d i ğ e r g ü ç l e ri g e v ş i y o r, ci s i m d e n a rı n m ı ş e y l e m l e ri g ü ç k a z a n ı y o rd u . H a tta k im i z a m a n d ü n y a s a l o l a n l a rl a k a rı ş m a k ta n k u rtu l a ra k d ü ş ü n ce si ö y l e s i n e s a f l a ş ı y o rd u - k i, o n u n l a z o ru n l u V a rl ı k 'ı m ü ş a h e d e e d i y o rd u . Fak at b u m ü ş a h e d e d u ru m u u z u n s ü rm ü y o r, cis im s e l g ü çl e r b a s tı ra ra k d u ru m u n u b o z u y o r, o n u a ş a ğ ı l a rı n a ş a ğ ı s ı o l a n e s k i d u ­ ru m u n a ç e v i ri y o rl a rd ı . B u n u n ü z e ri n e H a y , b e d e n s e l g ü ç l e ri n e d ö ­ n ü y o r, e ğ e r b u n l a r k e n d i n i ç a l ı ş m a l a rı n d a n alık o y acak d en li g ü ç- s ü z l e ş m i ş s e , d a h a ö n c e b e l i rl e d i ğ i i l k e l e r d o ğ ru l tu s u n d a b e s i n a l ı­ y o rd u . Y e te rl i g ü c e u l a ş tı k ta n s o n ra d a a ç ı k l a n a n b i ç i m d e g ö k ci­ s i m l e ri n e b e n z e m e k ü z e re ç a l ı ş m a l a rı n a y e n i d e n b a ş l ı y o rd u . D ü ş ü n ce s in i cis im v e c is im l i k k u ş k u l a rı n d a n a rı n d ı rm a g ü c ü ­ n ü k a z a n d ı ğ ı z a m a n l a r d a k e n d i s i n d e , t a n r ı s a l n i t e l i k l e rl e d o n a n a n k i m s e l e re ö z g ü b i rta k ı m d u r u m l a r b e l i re re k k e n d i s i n i b u m a k a m a ç a ğ ı r ı y o r d u . H a y b ö y l e s i z a m a n l a r d a z o r u n l u V a rl ı k ' ı n n i t e l i k l e ri ­ n i k a v ra m a y a ç a l ı ş ı y o rd u . H ay , b u e d i m l e ri n e b a ş l a m a z d a n s ı ra s ı n d a z o ru n l u ö n c e , b i l i m s e l a ra ş tı rm a l a rı V a rl ı k ' ı n n i t e l i k l e ri n i n i k i y e a y r ı l d ı ğ ı s o n u c u n a u l a ş m ı ş t ı . B u n l a r d a n b i ri n c i s i o l u m l u n i t e l i k l e rd i ( s ıfat - ı s ü b u t iy e ). B i l i m , g ü ç v e h i k m e t g i b i . İ k i n c i s i i s e o l u m s u z l a n a n n i t e l i k l e rd i (sz - fa t - ı s e lt iy e ). C i s i m l i k v e c i s i m l i ğ e ö z g ü o l a n l a v e b u n l a r l a i s t e r s e ç o k u z a k ta n o l s u n il g i v e b a ğ l a n tı s ı o l a n h e r ş e y d e n a rı n m ı ş o l m a ­ s ı g ib i.6 Z o ru n l u V a rl ı k ' ı o l u m l u n i t e l i k l e ri n d e de c i s i m s e l n i t e l i k l e r­ d e n s o y u t l a m a k t e m e l k o ş u l d u r . Ç ü n k ü z o r u n l u V a rl ı k , o l u m l u n i ­ t e l i k l e ri n e d e n i y l e ç o k l u ğ u k a b u l e t m i ş s a y ı l a m a z . Ç o k l u ğ u k a b u l 135 e tm e ş ö y l e d u rs u n , o l u m l u n ite l i k l e ri n tü m ü , z o ru n l u Z a t'm g e r­ ç e k l i ğ i d e m e k o l a n t e k b i r a n l a m a d ö n e r. H ay , ik i b ö l ü m e a y rı l a n bu n i t e l i k l e ri n h e r b i ri n d e z o ru n l u V a rl ı k 'a n a s ı l b e n z e y e b i l e c e ğ i n i a ra ş tı rd ı . O lu m lu n i t e l i k l e ri n z o ru n l u V a rl ı k ' ı n g e rç e k l i ğ i y o k tu . Ç ü n k ü b ö y l e b i r d u ru m Ç o k lu k l ı k 'm ise c i s i m l e re özünü özgü b ilm e s i, b i r n i te l i k ti . b ir b ile n -b ilin e n g e rç e k l i ğ i d ış ın d a b ir ç o k l u ğ u g e re k l i k ı l a r d ı . Buna g ö re , z o ru n l u ik iliğ i ç ı k a rm a z d ı V a r- o rta y a . T e rs i n e , ö z ü , ö z ü n ü b i l m e s i n i n a y n ı s ı , ö z ü n ü b i l m e s i , ö z ü n ü n ay ­ n ıs ıy d ı. Ö y l e y s e n i t e l i k l e ri n a y r ı a y r ı k a z a n ı l m a s ı o l a n a k s ı z d ı . N i t e l i k ­ l e r ö z e il iş k in v e ö z ü n a y n ı s ı o l d u ğ u n a g ö re o n l a rı d o n a n m a k a n ­ c a k z o r u n l u V a rl ı k T a ö z d e ş l e ş m e y e b a ğ l ı b i r d u r u m d u . H a y 'm z o ru n l u V a rl ı k 'l a ö z d eşleşm esi an cak b ilg i y o lu y la m ü m k ü n d ü . H a y , z o ru n l u V a rl ı k 'ı b i l e b i l i rs e , u l a ş tı ğ ı b i l g i , z o ru n ­ l u Z a t ' t a n f a rk l ı b i r g e r ç e k l i k a n l a m ı t a ş ı y a m a z , O ' n u n a y n ı s ı o l u r ­ d u . B u n ed en le o lu m lu n i t e l i k l e r i n d e z o r u n l u V a rl ı k ' a b e n z e m e k , h i ç b i r c i s i m s e l n i te l i k l e k a r ı ş tı r m a k s ı z ı n O ' n u b i l m e k d e m e k ti . A n lat ılam ay an H ay , b u ( is t idlal ) s o n r a a y n ı y a k l a ş ı m l a k e n d i n i e l e ç ı k a rı m l a rd a n ald ı. O lu m su z lan an n i t e l i k l e ri n tü m ü , z o ru n l u s o y u tl a m a y a y ö n e l i k ti . B u n e d e n l e tü m V a rl ı k 'ı c i s i m l i k te n c i s i m s e l n i t e l i k l e rd e n k e n ­ d i n i a r ı n d ı r m a y a ç a l ı ş tı . Z a t e n g ö k c i s i m l e ri n e b e n z e m e k i ç i n y a p ­ tı ğ ı ç a l ı ş m a l a r, u y g u l a d ı ğ ı ç i l e c i y ö n t e m l e r s o n u c u c i s i m s e l n i te l i k ­ l e ri n ç o ğ u n d a n a r ı n m ı ş t ı . F a k a t y i n e d e b i r k a l ı n t ı v a r d ı ü z e r i n d e . S ü r d ü r d ü ğ ü d a i r e s e l h a re k e t l e r, b i t k i v e h a y v a n l a r a i l i ş k i n ş e y l e r i ö n e m se m e si, y an o n l a ra a c ı m a s ı , o n l a rı y e tk i n l i ğ e e n g e l l e ri o rta d a n b e l i rg i n özgü o l a n l a rı y d ı . n i t e l i k l e rd i . k a l d ı rm a k B ü tü n Ç ünkü için b u n lar d a u l a ş m a k ta n alık o ­ ç a b a h a rc a m a s ı b u n l a rı n önünde b u n l a rı c i s i m s e l so n u n d a g ü ç l e ri y l e en c i s i m l e re g ö rü y o r, ci­ s i m s e l g ü ç l e ri y l e ç a b a h a rc ı y o r, u ğ ra ş ı y o rd u . S ö z k o n u s u i l g i v e e y l e m l e ri n t ü m ü n ü te rk e tti H a y . Ç ü n k ü b u ilg i v e ey lem ler b ü y ü k b i r i s te k l e k o ş tu ğ u , u l a ş m a k i ç i n ç a l ı ş tı ğ ı ü ç ü n c ü b e n z e rl i k d u ru m u n a y a k ı ş a c a k ş e y l e r d e ğ i l d i . B a rı n a ğ ı n ı n e n k u y tu k ö ş e s i n e çe k il d i. A d e ta k e n d in i h a p s e y - 136 l e d i o ra y a . G ö z l e ri n i s ı m s ı k ı k a p a ttı . C i s i m s e l g ü ç l e rd e n y ü z ç e v i r­ d i . D u y u l u r d ü n y a i l e o l a n b a ğ l a rı n ı k e s ti . D ü ş ü n c e v e ç a b a s ı n ı z o ­ ru n l u V a rl ı k ' a y ö n e l tti . H ay alin e g elen d i ğ e r tü m ş e y l e ri a n ı n d a k o v a ra k d ü ş ü n c e s in i y a l n ız O 'n a ö z g ü k ıld ı. H a y a rt ı k y a l n ı z c a d ü ş ü n ü y o r d u . B u n u b i r y a ş a m a b i ç i m i d u ­ ru m u n a g e ti rm i ş v e bu y aşam için d e k e n d i n i , b e n l i ğ i n i e ğ i t i y o r, a rı n d ı rı y o rd u . H ay , b u yoğun y aşam a z am an la ö y le s in e a l ı ş tı k i, g ü n l e rc e h i çb i r ş e y y e m e d i ğ i , y e ri n d e n h iç k ı m ı l d a m a d ı ğ ı o l u y o rd u . D ü ş ü ­ n ü rk e n k e n d i ö z ü d ı ş ı n d a k i tü m v a r l ı k l a r s i l i n i y o r, k a y b o l u y o r d u . F a k a t k e n d i ö z ü h e n ü z z o r u n l u v e g e r ç e k V a rl ı k o l a n Z a t ' ı n m ü ş a ­ h e d e s i n e d a l d ı ğ ı z a m a n l a rd a y o k o l m u y o rd u . B u k ö tü b i r d u ru m ­ d u . Ç ü n k ü k a tı k s ı z m ü ş a h e d e y e d i ğ e r b i r ş e y i k a rı ş tı rm a n ı n g ö rü ş v e d ü ş ü n c e d e k i ş i rk t e n i l e ri g e l d i ğ i n i b i l i y o r d u . H a y , ş i rk te n k u rtu l a n a , h e m k e n d is i, h e m de y e r, g ö k l e r v e i ç e rd i k l e ri ş e y l e r, r u h s a l b i ç i m l e r v e z o r u n l u V a rl ı k ' ı b i l e n t ü m öz­ l e r d ü ş ü n c e s i n d e n t ü m ü y l e s i l i n i p y i t i n c e y e k a d a r T a n rı ' y ı k a t ı k s ı z m ü şah ed ey e u laşm ak için v a rl ı k l a r d a , k e n d i ö z ü ve g e rç e k çalış m as ın ı s ü rd ü rd ü . Sonunda d iğ e r d e k a y b o l d u , tü m ü y l e y o k o l d u . Z o ru n l u V a rl ı k 'ı n , k e n d i n d e n b a ş k a b i r g e rç e k l i k z ü y l e , " B u g ü n m ü l k k im in d ir? ta ş ı m a y a n sö­ Tek v e h e r ş e y e g ü c ü y e t en T a n n 'n ı n - d ı r." 7 d i y e h a y k ı r a r a k y o k l u ğ a (fena )8 e rd i . H a y b i n Y a k z a n b u a ş a m a y a u l a ş tı k ta n s o n r a , z o r u n l u v e te k o lan Z a t'ı n n u ş m an ın ç a ğ rı s ı n ı d u y d u , k e l a m ı n ı a n l a d ı . n e o ld u ğ u n u b ilm e m e s i o m as ın ı e n g e lle y e m e d i. B u d u ru m te k K o n u ş m am as ı, k o ­ V a rl ı k ' ı n k e lam ın ı an la­ i ç i n d e k e n d i n i y i ti rd i , d a l d ı v e b o ğ u l d u . H içb ir g ö z ü n g ö rm e d i ğ i , h içb ir k u l a ğ ın d u y m a d ı ğ ı , h iç­ b i r k a l p te n g e ç m e y e n ş e y l e ri g ö r d ü v e ta ttı . B ir U y arı S ak ın h iç k im s e n in n i te l e m e l e ri n b ile k alb in d e n g e çm e y e n bu d u ru m u ta n ı m l a m a , s e v d a s ın a k a p ılm a . D ü ş ü n k i, in s a n ın k alb in e g e le n ş e y ­ b i rç o ğ u n u ta n ı m l a m a k , n i te l e m e k m üm kün o l m u y o r. B ö y l e y k e n , k a l p te n g e ç m e s i m ü m k ü n o l m a y a n , k a lb in b u l u n d u ğ u d ü n y an ın d ış ın d a v e b u d ü n y a d a b u l u n a n l a rı n e ş i v e b e n z e ri o l­ m a d ı ğ ı ş e y l e r i t a n ı m l a m a k n a s ı l m ü m k ü n o l a b i l i r? K alp sö z cü ğ ü il e n e k a l b i n c i s m i n i , n e d e i ç i n d e b a rı n d ı rd ı ğ ı 137 h a y v a n s a l ru h u a n l a tm a k i s ti y o ru m . A n l a tm a k i s te d i ğ i m , s a h i p o l ­ d u ğ u g ü ç l e r a r a c ı l ı ğ ı i l e i n s a n a t a ş a n t a n r ı s a l r u h u n ö z e l b i ç i m i d i r. B u ö z e l b i ç i m l e r i n h e r b i r i n e k a l p a d ı v e ri l i r. H i ç k im s e , H a y 'm a ş a m a s ı n d a m ü ş a h e d e e tti ğ i ş e y l e ri h a tı rl a - y a m a z . B u n e d e n l e o d u ru m u s ö z l e a ç ık l a m a y a ça l ış a n k im s e s a ç ­ m a y l a u ğ r a ş m ı ş o l u r. S ö z g e l i m i re n k l e ri n ta d ı n ı a n l a m a k i s te y e n , s i y a h ı n ta tl ı m ı , y o k s a e k ş i m i o l d u ğ u n u a n l a m a k i s te y e n k i m s e n i n d ü ş t ü ğ ü g ü l ü n ç d u r u m a d ü ş e r. B u n u n l a b i rl i k t e s e n i , H a y ' ı n u l a ş t ı ğ ı a ş a m a d a m ü ş a h e d e e t t i ­ ğ i g ö rü l m e m i ş , o l a ğ a n ü s tü ş e y l e rd e n b ü s b ü tü n y a c a ğ ı z . N e k i, m ü ş a h e d e m a k a m ı n d a g ö rü l e n an lam an ın ı ra k an cak tu tm a m a n o ra y a u laşm ak la m ü m k ü n g e re k i r. S a n a H a y ' m y o k s u n b ı ra k m a ­ ş e y l e ri g e re ğ i g ib i o lab ile ce ğ in i g ö z d e n m ü ş a h e d e e t t i k l e ri n i , d o ğ r u ­ d a n g e rç e k l e ri n k a p ıs ın ı ç a l a ra k d e ğ i l , d o l a y ı m l ı o l a ra k g ö s te re c e k b i rta k ı m g ö s te rg e l e rl e , ö rn e k l e m e y ö n te m i y l e a n l a tm a y a ç a l ı ş a c a ­ ğ ı m . B u n e d e n l e ş i m d i i ş a re t e d e c e ğ i m ş e y l e ri k a l p k u l a ğ ı y l a d in l e , a k ıl g ö z ü y l e g ö rm e y e ça l ı ş . B e lk i b u n l a rd a s e n i d o ğ ru y o l a g ö tü re ­ c e k b i r k ı l a v u z l u k b u l u rs u n . Y a l n ız b i r ş a rtı m rın d a n d ah a faz la v a r: Ş i m d il ik , b u s a y f a l a ra a k ta rd ı ğ ı m a ç ı k l a m a i s te m e y e c e k s i n b e n d e n . Ç ü n k ü k ad a­ m ey­ d a n ç o k d a r v e d il e g e ti ri l e m e y e c e k g e rç e k l e re s ö z c ü k l e rl e ta h a k ­ küm e t m e y e k a l k ı ş m a k t e h l i k e l i d i r. H a y b i n Y a k z a n , m ü ş a h e d e e tti ğ i ş e y l e ri k e n d i n d e n v e d i ğ e r v a r l ı k l a r d a n f e n a b u l d u ğ u , v a r l ı k t a d i r i (h a y ), k e n d i l i ğ i n d e n v a r o ­ l a n ( k a y y u m ) , b i n d e n (v ahid) b a ş k a b i r ş e y g ö r m e d i ğ i z a m a n m ü ş a ­ h e d e e tti . D a h a s o n ra s a rh o ş l u ğ a b e n z e r b u m ü ş a h e d e d u ru m u n ­ d an a y rı l a ra k z o ru n l u V a rl ı k d ı ş ı n d a k a l a n l a rı g ö rd ü ğ ü , d ü ş ü n e ­ b ild iğ i o l a ğ a n d u ru m u n a d ö n d ü . O l a ğ a n d u ru m u n d a ik e n k alb in e ş u n l a r d o ğ d u : K e n d in e ö z g ü öz, g e rç e k V a rl ı k ' m özünd en a y rı b i r Ö zünün g e rç e k l i ğ i T a n rı ' n ı n ö z ü d ü r. özünd en a y rı g ö rd ü ğ ü a y rı b ir g e rç e k l i k D ah a v e s alt k e n d in e ö z g ü g e r ç e k l i ğ i y o k t u . V a rl ı k t a y aln ız ta ş ı m a m a k ta d ı r. ö n c e l e ri b ir ö z T a n rı ' n ı n T a n rı ' n ı n s an d ığ ı ş e y in özü v a rd ı ve b a ş k a h içb ir ş e y y o k tu .9 B a ş k a ş e y l e ri n v a rl ı ğ ı , y o ğ u n c i s i m l e rd e y a n s ı y a n v e il k b a k ı ş ­ t a c i s i m l e r d e n ç ı k t ı ğ ı s a n ı l a n g ü n e ş ı ş ı k l a rı g i b i d i r. B u ı ş ı k l a r y a n ­ s ıd ığ ı c i s i m l e rd e n ı ş ı k l a rı n d a n b aşk a çık ıy o r g ib i g ö rü n ü rl e rs e b ir ş e y d e ğ i l l e rd ir. C i s i m de g e rç e k te o rta d a n g ü n e ş in k a l k tı ğ ı n d a ı ş ı ğ ı d a y o k o l u r. O y s a g ü n e ş i n ı ş ı k l a rı h e p a y n ı d u r u m d a k a l m a k ­ 138 t a d ı r. N e c i s i m l e ri n v a r l ı ğ ı n e d e n i y l e a z a l m a k t a , n e d e c i s i m l e ri n y o k l u ğ u d u r u m u n d a ç o ğ a l m a k t a d ı r . 10 B u d ü ş ü n ce , H a y 'm T a n rı ö z ü n ü n ç o k l u ğ u k a b u l e t m e d i ğ i v e ö z ü n e ilişk in b ilg is in in ö z ü n ü n a y n ıs ı o l d u ğ u y o lu n d a k i ö n ce k i çı­ k a rı m l a rı i l e ç a k ı ş ı y o rd u . B u ra d a n y o l a ç ı k a ra k ş u s o n u ç l a ra u l a ş tı : K im k e n d i ö z ü n e il iş k in b i r b i l g i y e u l a ş ı rs a , u l a ş tı ğ ı b i l g i, ö z ü il e a y n ı o l u r. K e n d i ö z ü n e i l i ş k i n b i l g i s i , ö z ü n ü n v a r l ı ğ ı n ı n d a g e r ç e k ­ lik k a z a n m a s ı d ı r a y n ı z a m a n d a . Ç ü n k ü ö z ü n v a rl ı ğ ı n ı n b il in m e s i, a n c a k y i n e k e n d i s i y l e m ü m k ü n d ü r. B ir b a ş k a ş e y i n ö z ü n ü b il m e k d e ö z s e l ö z d e ş l i ğ i g e re k l i k ı l a r. Ö y l e y s e d a h a ö n c e ç o k s a n d ı ğ ı s o ­ y u t v e T a n n ' y ı b i l e n ö z l e r, b i l g i l e r i n e d e n i y l e g e r ç e k t e a y n ı ş e y d i r ­ l e r. 11 T a n rı H a y ' ı a c ı m a s ı y l a k o r u m a s a , y o l g ö s t e r m e s i y l e ( hida y e t ) g e rç e ğ e d u y u lu r e rd i rm e s e y d i b u d ü n y an ın k o n u d ak i k u şk u b u lan ık lığ ın d an c i s i m l e ri n k a ra n l ı ğ ı ile k a y n a k l a n m a k ta d ı r. A z , ç o k , b i r, b i rl i k , t o p l a m a k , t o p l a n m a k , a y r ı l m a k h e p c i s i m l e r i n n i t e l i k l e ­ ri d i r . O y s a ş a n ı y ü c e v e g e r ç e k Z a t ' ı b i l e n , m a d d e d e n y ü c e v e a ş ­ k ı n ö z l e r i ç i n n e b i r, n e d e ç o k d e n i l e b i l i r. Ç ü n k ü ç o k l u k s ö z c ü ğ ü ö z l e r i n b i r b i r i n d e n a y r ı o l u ş l a rı n ı , b i rl i k s ö z c ü ğ ü i s e b i r b i r l e r i n d e n a y r ı ö z l e r i n b i rl e ş m e l e r i n i d i l e g e t i ri r. H e r i k i d u r u m y u l u r d ü n y a için d e b ir a n l a m t a ş ı r. M a d d e ü s t ü d a an cak d u ­ e v re n d e i s e tü m a n l a m ı n ı y i t i ri r. G e rç e k te n de s ö z cü k le r bu aşam ad a y e te rs i z k a l m a k t a d ı r. Ç ü n k ü m a d d e d e n a rı n m ı ş o l a n b u ö z l e ri - ş i m d i o l d u ğ u g i b i - ç o k ­ l u k ta k ı s ı y l a a n l a ts a k , o n l a rd a g e rç e k te n ç o k l u k b u l u n d u ğ u s a n ı s ı u y a n ı r. E ğ e r s ö z c ü ğ ü te k i l b i ç i m d e k u l l a n ı rs a k , b u d a b i r l e ş m e y a ­ n ı l g ı s ı n a d ü ş ü r ü r . O y s a b u ö z l e r i ç i n b i r l e ş m e o l a s ı d e ğ i l d i r. B a n a ö y l e g e l i y o r k i, y a ra s a g ib i g ü n e ş ış ığ ın ı k a ra n l ı k g ö re n ­ l e r, c i n n e t z i n c i r l e r i n d e ç ı r p ı n a n l a r , " A r a ş t ı r m a l a r ı n d a ö y l e s i n e i l e ­ ri g i t t i n k i , a k ı l s a h i p l e r i n i n y o l u n d a n s a p t ı n , a k l ı n y a s a l a r ı n ı b ü s ­ b ü tü n ço k y ab an a o lm as ın ı a ttı n . Ç ü n k ü g e re k ti ri r" ak im d iy e y a s a l a rı n e s n e n in s a l d ı ra c a k l a rd ı r b a n a . y a b i r, y a B ö y le da sö y le­ y e n l e r h a d l e r i n i b i l s i n l e r, k e s k i n d i l l e ri n i t u t s u n l a r v e k e n d i l e r i n i s u ç l a s ı n l a r. İ ç i n d e b u l u n d u k l a r ı d e ğ e r s i z , a ş a ğ ı l ı k d u y u l u r d ü n y a ­ d a n H a y b i n Y a k z a n g i b i d e r s a l a r a k g e r ç e ğ e u l a ş s ı n l a r. H a y d a ö n c e l e ri d u y u l u r d ü n y a y ı b i r b a k ış a ç ı s ı y l a s ın ırs ız b ir ço k l u k i ç i n d e , b a ş k a b i r b a k ı ş a ç ı s ı n d a n d a b i r g ö rm ü ş tü . G e rç e k te ç o k m u y d u , b i r m i y d i ? U z u n s ü r e i k i rc i m y a rg ı y a u l a ş m a m ı ş tı . 139 için d e k a lm ış , k e s in b ir S o n r a a n l a d ı k i , b i rl i k v e ço k lu ğ u n k ay n ağ ı d u y u lu r d ü n y a­ d ı r. B i rl i k v e ç o k l u k b u d ü n y a i ç i n b i r a n l a m l e ş m e k , y e rl e ş m e k , b a ş k a l a ş m a k çi n g e ç e rl i d i r. şey g ib i T a n rı s a l e v r e n d e n e t ü m , i f a d e e d e r. T a n rı s a l lin e n s ö z c ü k l e rl e e v re n e k o n u şm ak bu dünya n e d e p a rç a s ö z c ü k l e ri b ir ilişk in b ir g e rç e k t a ş ı r. A y r ı l m a k , b i r ­ n i te l i k l e r y a l n ı z d ış ı iş , b ir ş e y h a k k ın d a b i­ s o n u ç l a ra g ö tü rü r in ­ s an ı. T a n rı s a l e v r e n i a n c a k g ö r e n b i l e b i l i r. O r a n ı n g e rç e k l i ğ i y a l n ı z o r a y a u l a ş a n l a r t a r a f ı n d a n a n l a ş ı l a b i l i r. B e n i " a k ı l s a h i p l e ri n i n y o ­ lu n d an sap m ak , ak lın y a s a l a rı n ı y ab an a a tm a k 'T a s u ç l a y a n l a ra h a k v e r i y o r v e o n l a r ı a k ı l l a rı v e a k ı l s a h i p l e r i i l e b a ş b a ş a b ı r a k ı y o ­ ru m . Ç ü n k ü o n l a rı n a k ıl d e d i k l e ri ş e y , d u y u l u r d ü n y a y ı a ra ş tı ra n , in ce le y e n v e o n l a rd a n g e n e l k u ra l l a r ç ı k a ra n d ü ş ü n m e g ü cü n d e n (ne fs - i na t ık a )12 b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l d i r . A k ı l s a h i p l e r i d e d i k l e ri d e , d u y u l u r v a rl ı k l a rd a n k e n d i l e ri n e ö z g ü d ü ş ü n m e y ö n te m l e ri y l e ç ı ­ k a r ı m l a r d a b u l u n a n k i m s e l e rd i r . B iz im ta rtı ş tı ğ ı m ı z k o n u , s ö y l e n i l e n l e ri n ço k ü s tü n d e d i r. D u ­ y u l u r d ü n y a v e b u d ü n y a y a iliş k in g e n e l l e m e l e r d ı ş ı n d a b ir ş e y ta ­ n ı m a y a n k i m s e l e r b u k o n u l a r l a i l g i l e n m e s i n l e r, k u l a k l a rı n ı s ı m s ı k ı k a p a ts ı n l a r v e y a l n ı z d ü n y a h a y a tı n ı n d ış y ü z ü n ü b i l e n , iç y ü z ü n ­ d e n , ö t e d ü n y a b i l g i s i n d e n h a b e r s i z o l a n s ü r ü y e k a t ı l s ı n l a r. 13 E ğ e r , t a n rı b i l i m e ( ilm - i ilahi)u ö z g ü i ş a r e t l e r v e ö r t ü k a n l a t ı m l a y e t i n i r, s ö y l e y e c e k l e r i m i z i a l ı ş ı l m ı ş a n l a m l a r ı d o ğ r u l t u s u n d a a l g ı ­ lam az s an ız H a y 'm a rı n m ı ş k i m s e l e re özgü m ak am d a g ö rd ü ğ ü ş e y l e r d e n b i r b ö l ü m ü n ü e s k i b i l g i l e r i n i z e k a t a b i l i rs i n i z . A y n alar D ü z e n e ğ i H a y , k a t ı k s ı z k e n d i n d e n g e ç m e ( is t iğrak ) v e t a m g e rç e k l i ğ e u l a ş tı k ta n y o k o l u ş (fe na ) i l e s o n ra , ö te s i n d e h i ç b i r c i s i m b u lu n m ay an en y ü c e g ö k k a t ı n d a 15 m a d d e d e n a r ı n m ı ş b i r ö z g ö r d ü . B u ö z , g e r ç e k v e b ir o l a n Z a t'ı n k e n d is i o lm a d ığ ı g ib i g ö ğ ü n k e n d is i d e d e ğ ild i. Fa k a t b aş k a b ir ş e y d e d e ğ ild i. Ş ö y l e d e a n l a ta b i l i ri z b u n u : G ü n e ş , g ü n e ş i n k a rş ı s ı n a k o n u l ­ m u ş b i r a y n a v e g ü n e ş i n a y n a d a g ö r ü n e n s u re t i n i d ü ş ü n . A y n a d a g ö rü l e n s u re t n e d i r? G ü n e ş m i ? A y n a m ı ? T ü m ü y l e b a ş k a b i r ş e y m i ? H i ç b i ri d e ğ i l . H ay , en y ü ce gök k a tı n ı n a rı n m ı ş ö z ü n d e 140 ö y l e b i r y e tk i n l i k , ö y l e b i r d e ğ e r , ö y l e b i r g ü z e l l i k g ö r d ü k i , s ö z c ü k l e r l e d i l e g e t i ri l e ­ m e z . Ö y l e s i n e a ş k ı n v e i n c e ( lat if) i d i k i , o n a s e s v e h a r f g i y s i s i g i y ­ d i ri l m e s i m ü m k ü n d e ğ il d i. E n y ü c e g ö k k a t ı n ı n a ş k ı n ö z ü , y ü c e v e u l u G e r ç e k ' i n ( H a k k 'ın ) özünü m ü şah ed e e d i y o rd u . Ş id d e tl i b ir i s te k , se v in ç, co ş k u ve z e v k için d e y d i. H a y s o n r a e n y ü c e g ö k k a tı n ı n a l tı n d a k i s a b i t y ı l d ı z l a r k a tı n ­ d a d a m a d d e d e n a ş k ı n b i r ö z g ö r d ü . B u ö z d e n e g e r ç e k B i rü n ö z ü , n e e n y ü c e g ö k k a tı n ı n a ş k ı n ö z ü , n e b u g ö k k a tı n ı n k e n d i s i , n e d e b u n la r d ış ın d a b aş k a b ir şe y d i. Y i n e a y n ı ö rn e ğ e b a ş v u r a r a k ş ö y l e d i y e b i l i ri z : B u ö z , g ü n e ş i n , k a r ş ı s ı n d a k i a y n a d a n b i r b a ş k a a y n a y a y a n s ı y a n s u r e t i g i b i d i r. H ay , b u özde d e ö n ce k i ö z d e g ö rd ü ğ ü n i t e l i k l e ri , d i ğ e r i , g ü ­ z e l l iğ i, z e v k v e co ş k u y u g ö rd ü . H a y , s a b i t y ı l d ı z l a r k a tı n ı n de a l tı n d a k i Z ü h a l ( S a t ü rn ) k a t ı i ç i n m a d d e d e n a rı n m ı ş v e n e g ö rd ü ğ ü ö n c e k i ö z l e ri n a y n ı s ı , n e d e o n l a r d a n b a ş k a s ı o l a n b i r ö z m ü ş a h e d e e t t i . G ü n e ş i n , k a rş ı s ı n d a k i a y n a d a n b ir b aş k a a y n a y a v e o n d a n d a b ir d iğ e r a y n a y a y an s ıy an s u re ti g ib i. B u ö z d e ö n c e k i ö z l e r i n n i t e l i k l e ri n i t a ş ı y o r d u . H ay , g ö k k a tl a rı n ı n a y n a l a rd a n , a y n a d a n g ib i, h e r g ö k ö z l e ri n d ü z e n i ü z e re , g ü n e ş e k a rş ı d ü z e n l e n m i ş ay n ay a k a tı i çi n y a n s ı y a ra k m ad d ed en g ö rü n e n a rı n m ı ş g ü n e ş in v e k e n d isin d e n s u re ti ö n ce k i n e a y n ı s ı , n e d e b a ş k a s ı o l a n b i r ö z g ö rd ü . B u ö z l e ri n b i ri n d e h i ç b i r g ö z ü n g ö rm e d i ğ i , h içb ir k u l a ğ ın her d u y m a d ığ ı, h içb ir i n s a n ı n ta tm a d ı ğ ı b ir ta t, b ir s e v i n ç , b ir g ü z e l l i k v e d e ğ e r m ü ş a h e ­ d e e tti . H a y b i n Y a k z a n , y u k a r ı d a n a ş a ğ ı y a d o ğ r u b ü t ü n g ö k k a t l a rı n ı m ü ş a h e d e e d e re k b ü tü n p a rç a l a rı y l a A y k a h i ç i n d e b u l u n a n ve b o z u lu ş d ü n y asın a s o y u tl a n m ı ş ve k a d a r g eld i. B u g ö rd ü ğ ü dünya ö n c e k i ö z l e ri n ne için de ay n ıs ı, n e o lu ş m ad d ed en de b aşk ası o l a n b i r ö z g ö rd ü . B u ö z ü n y e tm i ş b i n y ü z ü , h e r y ü z d e y e tm i ş b i n a ğ z ı , h e r a ğ ı z d a y e t m i ş b i n d i l i v a r d ı . B u d i l l e ri n t ü m ü y l e g e r ç e k o lan Z a t'ı a n ı y o r, u l u l u y o r, k u ts u y o rd u . H em de en k ü çü k b ir u s a n ç , b e z g i n l i k g ö s t e r m e d e n . 16 Ç o k o l m a d ı ğ ı h a l d e , ç o k o l d u ğ u y a n ıl g ıs ın a d ü ş tü ğ ü b u ö z d e d e ö n c e k i l e rd e g ö rd ü ğ ü tü m n i t e l i k l e ri a y n e n g ö r d ü . O l u ş v e b o ­ z u l u ş d ü n y a s ı n a ö z g ü o l a n b u ö z , ç a l k a l a n a n b i r s u d a g ö rü l e n g ü ­ n e ş in s u re ti g i b i y d i . B u s u re t, y u k a rı d a n 141 a ş a ğ ı y a d o ğ ru s ı ra l a n a n a y n a la r d ü z e n e ğ i için d e , g ü n e ş in k a rş ı s ı n d a k i il k a y n a d a n b a ş l a ­ y a n y a n s ı m a n ı n s o n a e r d i ğ i s o n a y n a d a n s u y a y a n s ı m a s ı g i b i y d i . 17 B ü tü n b u m ü ş a h e d e v e te c e l l i l e rd e n s o n ra H a y , k e n d i s i i ç i n d e b i r ö z m ü ş a h e d e e tti . E ğ e r o l u ş v e b o z u l u ş d ü n y a s ı n a ö z g ü y e t m i ş b in y ü z l ü ö z ü n p a rç a l a n m a s ı m ü m k ü n o l s a y d ı, b u ö z ü n o n u n p a r­ ç a l a r ı n d a n b i r i o l d u ğ u s ö y l e n e b i l i rd i . E ğ e r k e n d i ö z ü s o n r a d a n v a ro l m a s a y d ı , o l u ş v e b o z u l u ş d ü n y a s ı n a ö z g ü H a y 'ı n s o n ra d a n o lm a b e d e n in e özgü özün ay n ıs ı v e e ğ e r o lm asay d ı, y a ra tı l m a m ı ş , b a ş l a n g ı ç s ı z o l d u ğ u d ü ş ü n ü l e b il i rd i . Bu aşam ad a H ay , v a ro l d u k ta n k e n d i s i y l e b i rl i k t e v a r o l a g e l e n s o n ra yok o lm u ş c i s i m l e rl e , - i s t e r ç o k , i s te r tü m ü b i r s a y ı l s m - s o n s u z s a y ı d a k i b ü tü n c i s i m l e r i ç in k e n d i ö z ü g ib i b i rç o k ö z m ü ş a ­ hed e e tti . H e m k en d i ö zü için , h e m de k en d i d ü z e y in d e k i ö z le r için h içb ir g ö z ü n g ö rm e d i ğ i , h içb ir k u l a ğ ın d u y m a d ı ğ ı , h içb ir b e ­ ş e ri n k a l b i n d e n g e ç m e y e n , h i ç b i r n ite l i ğ i n n i te l e y e m e y e c e ğ i v e b u g e rç e ğ e u l a ş a n l a rd a n b a ş k a h iç k im s e n in k a v ra y a m a y a c a ğ ı s o n s u z b i r t a t , b i r d e ğ e r, b i r g ü z e l l i k m ü ş a h e d e e tti . Bu ö z l e ri n y a n ı s ı ra , g ü n e ş i n s u re ti n i y a n s ı ta n ay n ay a a rk a s ı d ö n m ü ş , y ü z ü o n d a n ç e v ri l m i ş , p a s v e k ü f i ç i n d e k a l m ı ş a y n a l a ra b e n z e r, m ad d ed en B u n l a rd a h iç s o y u tl a n m ı ş d ü şü n ü le m e y e ce k b i rç o k b ir öz d ah a çi rk i n l i k , b ir m ü şah ed e e k sik lik e tti . v a rd ı . S o n s u z a c ı l a r , b i t i m s i z ö z l e m l e r i ç i n d e y d i l e r. A z a p ç a d ı r l a r ı k u ş a t ­ m ı ş t ı v e a y rı l ı k a te ş i y a k ı p d u rm a d a y d ı b u n l a rı . S a n k i k o p m a v e ç e k i l m e te s te re l e ri y l e ik i y e b iç i l m i ş l e rd i . H a y , o l u ş v e b o z u l u ş d ü n y a s ı n d a a c ı i ç i n d e k ı v ra n a n b u ö z l e r­ d e n b a ş k a b i rta k ı m ö z l e r d a h a g ö r d ü . B u n l a r b e l i ri y o r, s o n r a y o k o l u y o r, s o n ra to p l a n ı y o r, d a ğ ı l ı y o rl a rd ı . Bu ö z l e ri n g e rç e k l i ğ i n e u l a ş m a k i ç in y o ğ u n b i r ç a b a h a rc a d ı , d e ri n g ö z l e m l e rd e b u l u n d u H a y . D e h ş e t, a k ıl a l m a z i ş l e r, s o n d e re c e h ı z l ı y a ra t ı l ı ş l a r , y e t k i n y a rg ı l a r, d ü z e l ti l e n b e d e n l e r, ü f ü rü l e n ru h l a r, y a p m a l a r v e b o z m a ­ l a r d a n b a ş k a b i r ş e y g ö r e m e d i . 18 H a y , b u m a k a m d a u z u n s ü re d u ra m a d ı . Y i tm i ş b e d e n s e l g ü ç ­ l e ri y e n i d e n d e v r e y e g i rd i v e b a y g ı n l ı ğ a b e n z e r d u r u m d a n a y rı l d ı . B u lu n d u ğ u m ak am d an a y a ğ ı k ay d ı. D u y u lu r d ü n y a y e n id e n gö­ rü n d ü , ta n rı s a l e v re n k a y ı p l a ra k a rı ş tı . Ç ü n k ü b u i k i d ü n y a n ı n b i r a r a d a b u l u n m a s ı m ü m k ü n d e ğ i l d i r. B u d ü n y a i l e ö te d ü n y a i k i k u ­ m a g i b i d i r. H a n g i s i n i n g ö n l ü n ü y a p s a n d i ğ e r i n i g ü c e n d i r m i ş o l u r ­ su n . 142 B ir S o r u v e Y an ıtı S o ru : H a y b i n Y a k z a n ' ı n ö y k ü l e d i ğ i n m ü ş a h e d e l e r i n d e n o r t a y a ş u ç ı k ı y o r : A ş k ı n ö z l e r, g ö k k a t l a r ı g i b i v a r l ı ğ ı s ü re k l i c i s i m l e r e ö z g ü i s e l e r , o n l a r ı n v a r l ı k l a r ı d a s ü re k l i d i r . İ n s a n g ib i s o n u d a ğ ıl m a v e b o z u l m a o l a n c i s i m l e re ö z g ü i s e l e r o n l a rı n d a b o z u l m a l a rı , y o k o l m a l a rı k a ç ı n ı l m a z d ı r. N i te k i m l e r, a n c a k a y n a l a rı n v e rd i ğ i n ö rn e k te , a y n a l a rd a k i s u re t­ v a rl ı ğ ı n a , k a l ı c ı l ı ğ ı n a b a ğ l ı d ı r. A y n a l a r b o z u ­ l u r, y o k o l u r s a s u r e t l e r d e y o k o l u rl a r. Y anıt : V e r d i ğ i n s ö z ü n e ç a b u k u n u t t u n v e b a ğ ı ç ö z d ü n , a n l a ş ­ m a m ı z ı b o z d u n . S a n a d a h a ö n c e b u a l a n d a d i l i n , a n l a tı m ı n y e te r­ s iz k a l d ı ğ ı n ı , s ö z c ü k l e ri n g e rç e k l e ri ta m o l a ra k d il e g e ti re m e y e c e ­ ğ in i, b u n e d e n l e y a n ı l g ı y a d ü ş ü re b i l e c e k l e ri n i b e l i rtm i ş ti m o y s a . Seni k u şk u y a d ü ş ü re n , k u l l a n d ığ ım ız s im g e ile s im g e le n e n i b i r k a b u l e tm e n v e b ö y l e d e ğ e rl e n d i rm e n d i r. A s l ı n d a b ö y l e b i r d e ­ ğ e r l e n d i r m e o l a ğ a n k o n u ş m a l a r i ç i n b i l e y e r s i z v e y a n l ı ş t ı r. B ö y l e ik e n , ta n rı s a l e v re n e il iş k in b i r b il g i a k ta rı m ı n d a n a s ı l d ü ş ü n ü l e b i ­ l i r? G ü n e ş i n k e n d i s i , ı ş ı ğ ı , s u r e t i , a y n a l a r v e a y n a l a r d a b e l i re n s u ­ re tl e r c i s i m l e rd e n a y rı l m a y a n , c i s i m l e re b a ğ l ı o l a n v e a n c a k c i s i m ­ l e r d e b u l u n a b i l e n ş e y l e rd i r . B u n e d e n l e v a r l ı k l a r ı c i s i m l e r e b a ğ ı m ­ l ı d ı r. C i s i m l e r i n ç ö z ü l m e l e r i y l e o n l a r d a ç ö z ü l ü r , y o k o l u rl a r. T a n rı s a l ö z l e r , R a b b a n i r u h l a r i s e d a n v e c i s i m l e re il iş e n ş e y l e rd e n ta m c i s i m l e rd e n , ci s i m s e l o l a n ­ a n l a m ı y l a a r ı v e a ş k ı n d ı r l a r. A r a l a r ı n d a h i ç b i r b a ğ l a n t ı y o k t u r. O n l a r a g ö r e c i s i m l e r i n a s ı l s ı z l ı ğ ı i l e g e r ç e k l i ğ i , y o k l u ğ u i l e v a r l ı ğ ı a r a s ı n d a b i r f a rk y o k t u r. T a n rı s a l Z a t'l a ru h l a r, y a l n ı z c a v a rl ı ğ ı z o ru n l u b a ğ l a n t ı l ı , i l i ş k i l i d i rl e r. T a n r ı b u n l a r ı n ve g e rç e k tü m ü n d e n o lan te k ö n c e , tü ­ m ü n ü n i l k e s i , n e d e n i v e y a r a t ı c ı s ı d ı r . B u n l a r a s ü re k l i l i k , s o n s u z l u k b a ğ ı ş l a y a n y a l n ı z c a T a n rı ' d ı r . V a rl ı k l a rı n a k a l ı c ı l ı ğ ı O v e r i r . B u ö z l e r h i ç b i r c i s m e g e re k s i n i m s i m l e r b u n l a ra g e re k s i n i m d u y m a z l a r . T e rs i n e b ü t ü n c i ­ d u y a r l a r . V a rl ı ğ ı y ü c e v e z o r u n l u Z a t ' ı n b i r a n i ç i n y o k o l d u ğ u n u v a r s a y s a k n a s ı l b ü t ü n ö z l e r, b ü t ü n c i s i m ­ l e r v e b a ş ta n b a ş a tü m m az sa; b u d u y u l u r d ü n y a y o k o l u r, h i ç b i r v a r l ı k k a l ­ ö z l e r d e b ir a n i ç i n y o k o l s a l a r, b ü t ü n cis im le r y ık ım a u ğ r a r , y o k o l u rl a r. Ç ü n k ü b u n l a r ı n v a r l ı k l a r ı b i rb i ri n e b a ğ l ı d ı r . H e r n e k a d a r d u y u l u r d ü n y a , ta n rı s a l e v re n e b a ğ ı m l ı v e o n u n g ö l g e s i , ta n rı s a l e v re n d u y u l u r d ü n y a d a n b a ğ ı m s ı z v e a ş k ın is e d e , y o k lu ğ u n u v a rs a y m a k m üm kün d e ğ i l d i r. Ç ü n k ü 143 d u y u lu r d ü n y a ta n rı s a l e v re n e b a ğ ı m l ı d ı r. B u n e d e n l e o n u n b o z u l u ş u b i ç i m d e ğ iş­ ti rm e k te n b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l d i r. Y o k s a tü m ü y l e y o k o l m a s ı d e m e k d e ğ i l d i r. Y ü c e K i t a p d a b u n u b i l d i ri r. N i t e k i m , " İn s a nla rın at eş çe v ­ re s in d e çı rp ın ıp d ö k ülen keleb ek lere d ö n m e s i " , " D a ğla rın at ılm ış renk li y ü n l e re b e n z e m e s i" } 9 " G ü n e ş in d ü rü l ü p ış ıks ız k alm as ı" , " D e n iz i n kay ­ na y ıp d a lga la nm a s ı" ,20 " G ö k lerin T a n rının s a ğ e lind e d ü rü l m e s i " , " Y e­ ri n başka b ir y e re d ö n ü ş m e s i " 21 b o z u l u ş u n b u a n l a m a g e l d i ğ i n i g ö s ­ te rm e k te d i r. B u ra y a d e ğ i n H a y 'ı n u l a ş tı ğ ı o b ü y ü k m a k a m d a m ü ş a h e d e e t­ ti k l e ri n d e n i ş a re t y o l u y l a d i l e g e ti rm e y e g ü ç y e ti re b i l d i ğ i m n ı a n l a ttı m . S ö z y o lu y la d ah a ço ğ u n u k a d a rı ­ a n l a tm a m ı i s te m e b e n d e n . Ç ü n k ü b u m ü m k ü n d e ğ i l d i r. H a y b i n Y a k z a n , u l a ş tı ğ ı m ü ş a h e d e l e rd e n s o n ra d ü n y a s a l h a ­ y a tı n y ü k ü m l ü l ü k l e ri n d e n i y i c e u s a n d ı . B u n a k a rş ı l ı k s o n s u z h a­ y a t a i l g i v e ö z l e m i a r t t ı k ç a a rt t ı . B u n e d e n l e u l a ş t ı ğ ı m a k a m a y e n i ­ d e n d ö n m e y i i s te d i . Ö n c e k i ç a l ı ş m a l a rı n d a n d a h a a z b i r ç a l ı ş m a y ­ l a m ü ş a h e d e m a k a m ı n a u l a ş tı . B u k e z , il k e ri ş ti ğ i n d e k a l d ı ğ ı n d a n d a h a u z u n b i r s ü re k a l d ı k ta n s o n ra d ö n d ü d u y u l u r d ü n y a y a . H ay , d u y u lu r d ü n y ay a y e n id e n e rm e k için çab a v e h er d ö n ü şü n d en s o n ra , m ü ş a h e d e y e ça l ış m a s ın ı s ü rd ü rd ü . H e r d e f a s ın d a b i r a z d a h a k o l a y u l a ş ı y o r d u . G i d e re k ö y l e b i r d ü z e y e g e l d i k i , m ü ­ ş a h e d e m a k a m ı n a i s te d i ğ i z a m a n u l a ş ı y o r, i s te m e d i k ç e d e o ra d a n a y rı l m ı y o rd u . Ç a l ı ş m a l a rı n ı , m ü ş a h e d e m a k a m ı n d a d u rm a y ı v e o ra d a n ay ­ rı l m a y ı i s te m i n e b a ğ l ı b i r d u ru m a g e ti ri n c e y e k a d a r s ü rd ü rd ü . E n a l t d ü z e y e i n d i rd i ğ i z o ru n l u b e d e n s e l g e re k s i n i m l e ri n i g i d e rm e n i n d ış ın d a h içb ir ş e y için m a k a m ı n d a n a y rı l m a z o l d u . Y in e d e b u k ü ­ ç ü k a y rı l ı k l a r ü z ü n tü v e a c ı y a b o ğ u y o rd u H a y 'ı . B u y ü z d e n a y rı l ı ­ ğa ned en o lan b e d e n in d e n b ü tü n ü y l e k u rtu l a ra k v e k u rtu l u ş a e rm e y i d i l i y o rd u T a n rı 'd a n . 144 so n su z h u z u ra N o tl a r 1 M ü c a h e d e . Sö z c ü k an la m ıy la s a v a ş m a k d e m e k o la n m ü c a h e d e , te rim o la ra k in ­ s a n ın b e n liğ iy le s a v a ş m a s ı, d ü n y a sa l o la n d a n k u rtu lm a sı iç in ç a b a h a rc a m a sı a n la m ın ı d ile g e tirir. T an rı, " U ğ ru m da m ü c ahede ed e n ler i e lb e t t e y o llar ım ız a er iş t ir e ­ ceğ iz " ( A n k e b u t: 69 ) b u y u rm u ştu r. 7 Se z g i ( hads, m ü kâş efe) . D e n e y v e d ü ş ü n m e n in b e lli b ir b irik im i s o n u n d a b ird e n ­ b ire g e rç e k le ş e n b ilm e . 3 R u h ile h a y v a n sa l ru h u n a y rı ş e y le r o ld u ğ u u n u tu lm am alıd ır. ^ İstiğ ra k , k e n d in d e n g e ç m e k , k e n d in i y itirm e k , e srim e k . U y a ra n la ra k a rşı d u y a r­ lığ ın y o k o ld u ğ u , ç e v re d e o lu p b ite n le rin a lg ıla n m a d ığ ı, y a ln ız ta n rısa l o la n ın g ö rü ld ü ğ ü g a y b e t d u ru m u . ^ " Y ıld ız la rın v e ta b ia tla rın te s ir v e ta sa rru f ta ro lle ri v ard ır. Fa k a t b u te sir v e ta ­ s a rru fla r o n la ra m a h su s d e ğ ild ir. Y ıld ız la r v e ta b ia tla r o h a k im v e s a n i' o la n A lla h ü ta a la m n a le tle r g ib i h iz m e tç ile rid ir. M e se la b ir p a d iş a h b ü y ü k b ir s a ra y y a p tırıp iç in d e k e n d i v e z iri iç in h u su si b ir k ö ş k h a z ır la s ın . K ö ş k e tra f ın d a b ir av lu v e a v lu iç in d e o n ik i h ü c re b in a e d ip h e r b ir h ü c re d e b ir n a ib n a sb e tsin . N a ib le r v e z ir- i a z a m in e m irle rin i d ış a n y a te b liğ ile g ö re v li o lsu n lar. H ü c re le rin k a p ıla rı ü z e rin d e y e d i s ü v a ri n a k ib y an i b e y o lsu n . G ö re v le ri h iz m e tte m u k im o lu p P a d işa h ta n v e z ire , o n d a n n a ib le re , o n la rd a n n a k ib le re g e le n e m ir v e h ü ­ k ü m le ri d ış a rıd a ic ra k ılm a k o lsu n . A y rıc a d ış a rd a d ö rt p iy a d e z a b it b u lu n u p e l­ le rin d e k i k e m e n d le rle p a d iş a h ın iste d iğ i k im s e le ri b a ğ la y ıp h u z u ra g e tirs in le r v e y a h u z u rd a n ç ık ars ın la r. Bu m isa ld e P a d işa h ta n m u ra d â le m le rin R ab b id ir. Bü y ü k s a ra y A rş , k ö ş k , v e z ir- i a z a m in m a k a m ı o la n K ü rsid ir. A v lu s e k iz in c i fe ­ le k tir. O n ik i b u rc u n d a o n ik i m e le k v ard ır. Sü v a ri n a k ib le r y e d i g e z e g e n d ir. Bu n la r g e c e g ü n d ü z o b u rç la rın k a p ıla rın ı d o la ş ıp h iz m e t e d e rle r. P iy a d e z a b it­ le r a n a sır- ı e rb aa d ır. Bu n la r b u lu n d u k la rı y e rd e n h a re k e t e tm e z le r. Sıc a k lık , s o ­ ğ u k lu k , y a ş lık v e k u ru lu k a te ş, h a v a , su v e to p ra ğ ın e lin d e d ö rt k e m e n d i g ib i­ d ir." ( İb ra h im H a k k ı, M ar ifet n am e) ^ K e la m b ilim in e g ö re T a n rı'n ın n ite lik le ri ( sıfat - ı ilahiy e ) ik iy e ay rılır: 1) O lu m s u z ­ la n a n n ite lik le r ( sıfat - ı s e lb iy e ): H u du s ( b a ş la n g ıç lı o lm a k ) , f e n a (s o n lu o lm a k ) , m ü şabe het ( b a ş k a s ın a b e n z e m e k ) , kıy am - ı lig ay rihi ( b a ş k a s ıy la v a ro lm a k ) , ş ir k ( o r­ tak lık ) . Bu n ite lik le r T a n n 'd a n s e lb e d ile re k b u lu n m a s ı g e re k e n k a rşıt n ite lik le re u la şılır. Bu n la r d a kıdem (b a ş la n g ıç sız lık ) , be ka ( s o n su z lu k ) , m u hale fe t ü n lihev adis ( h iç b ir ş e y e b e n z e m e m e ) , kıy am - biz at ihi ( k e n d isiy le v a ro lm a ) v e v ahdan iy e t ( te k o lm a) . 2) O lu m lu n ite lik le r (s ıfat - ı sü bu t iy e ): ilim ( h e r şe y i b ilm e ) , hay at ( d iri o l­ m a ) , ku dre t ( y a p a b ilm e y e s o n su z c a g ü c ü y e tm e ) , se m i' ( h e r şe y i iş itm e ) , basar ( h e r ş e y i g ö rm e ) , kelam ( k e n d in e ö z g ü s ö y le y iş ) v e tekv in ( y a ra ta b ilm e v e y o k e d e b ilm e ) . 7 K u r' an : 40 / 16. ® Fe n a. K u lu n h a y v a n sa l n ite lik le rin d e n a rın a ra k v e d ü n y a sa l o la n d a n ilg is in i k e ­ se re k T an rı v a rlığ ın d a y o k o lm a s ı d u ru m u . Bu d u ru m d a k i k u l tam a n la m ıy la ta n rısa l iste m in d e n e tim i a ltın a g irm iştir. 9 T an rı e lç isi, " Tan rı v ardı v e O ' n u n la birlikt e h iç b ir ş e y y o kt u " b u y u rd u . Bu h a d isi d u y a n A li b in Eb u T alib , " O şim d i d e e z elde n asılsa ö y le dir " d e d i. H e r ik isin e d e s e la m o lsu n . 145 10 " B u g ö rü n e n ş e y le r re n k li c a m la ra b e n z e rle r. O V ü c u d g ü n e ş in in ış ığ ı v u rm u ş ­ tur. K ırm ız ı, s a rı v e y e ş il o la n o c a m la rd a n g ü n e ş o re n k le rd e im iş g ib i g ö rü ­ n ü r." (C am i) 11 Bu d ü ş ü n c e n in d o ğ ru k a v ra n a b ilm e s i iç in " K en din i bile n R ab b in i bilir " h a d isiy le b irlik te d ü ş ü n ü lm e si y e rin d e o lu r. 12 N e f s - i n a tık a y a d a n e f s - i in s a n i. R u h , m a d d i k iş ilik , ak ıl, d u y g u v e iste m g ü c ü . 13 " O n la r, d ü n y a h a y a tın ın g ö rü le n k ıs m ım b ilirle r. O n lar, a h ire tte n h a b e rs iz d ir­ le r." ( K u r ' an : 30 / 7 ) 14 T a n n b ilim ( ilm - i ilahi, ilm - i lahu t i) , ila h iy a t, te o lo ji. T an rı v e d in k o n u s u n u a y rın ­ tıla rıy la in c e le y e n b ilim . 15 K u r ' an ' a g ö r e f e l e k ( g ö k y ü z ü ) y e d i kattır. Bu y e d i k a t f e le ğ in ü s tü n d e A rş -ı âlâ v e h e p s in in ü s tü n d e d e K ü rsi y e r alır. G ö k b ilim le u ğ ra ş a n e s k i b ilg in le re g ö re h e r g e z e g e n in b ir g ö k k a tı v ard ır. Bu n la r d o k u z ta n e d ir v e şö y le s ıra la n ır: 1. Fe le kü ' lK am e r (A y k a tı) 2. F e le kü ' l- U t arid ( M e rk ü r k a tı) 3. F e le kü ’z - Z ü kr e (V e n ü s v e y a Ç o - b a n y ıld ız ı k a tı) 4. Fe le kü ' ş- Ş em s ( G ü n e ş k a tı) 5. Fe le kt i' l- M erih ( M e rih v e y a M a rs k a tı) 6. F e le kt i’l- M ü şt er i ( Jü p ite r k a tı) 7. Fe le kt i' z - Z ü hal ( Sa tü rn k a h ) 8. Felekti' s- Sev abit ( Sa b it y ıld ız la r k a h ) 9. Fe le kü ' l- A z am ( En b ü y ü k k at) B u n a F e le kü ’l- U la (En y ü k s e k g ö k k a h ) , F e le kü ' l- E flak ( Fe le k le r f e le ğ i) F e le kt i’ l- M e v hu m ( Bo ş lu k k a tı) , Fe le k' ü l- A t las ( A tla s k a tı) d a d e n ir. 16 " Y e d i g ö k , y e r v e b u n la rın iç in d e k ile r O 1n u te şb ih e d e rle r. O n u ö v g ü ile te şb ih e tm e y e n h iç b ir ş e y y o k tu r. A m a s iz o n la rın te şb ih le rin i a n la m a z s ın ız ." ( K u r' an : 17/ 4 4 ) 17 " G ö rü n e n ş e y le r b ü tü n a y n a la rd ır v e o n la rd a g ö rü n e n y in e H ak tır. Y a h u t H a k ­ k ın n u ru a y n a v e g ö rü n e n ş e y le r su re tle rd ir. B a k ış ı k u v v e tli o la n h a k ik a ti a ra ş tı­ ra n ın g ö z ü n d e d e b u a y n a la rd a n h e r b iri y in e b a ş k a b ir ş e y d ir." (C am i) 18 " O h e r a n b ir iş te d ir." ( K u r ' an : 5 5 / 2 9 ) 19 Kur' an-, 101 / 4- 5. 2 0 K u r' an : 8 1/ 1- 2. 21 K u r' an : 8 4/ 1- 3. 146 a lt ın cı b ö lü m g e r ç e ğ i n ik i y ü z ü A b s al H a y 'm b u b i r k a ç s a y f a y a s ı k ı ş t ı rı l a n s e r ü v e n i o n u n h a y a t ı n ı n t a m k ı rk d o k u z y ı l ı n ı d o l d u r m u ş t u . B i r i n s a n ı n u l a ş a b i l e c e ğ i s o n aşa­ m a o l a n m ü ş a h e d e m a k a m ı n a e r d i ğ i v e d ü n y a i l e b ü t ü n i l g i l e ri n i k o p a rd ı ğ ı s ı ra l a r y a ş ı e lliy e v a rm ı ş ve m ü ş ah e d e n in d oyu m su z s a rh o ş l u ğ u n u , z e v k i n i y a ş ı y o rd u . A n c a k ta m b u s ı ra l a rd a h a y a tm d a b ü y ü k b i r d e ğ i ş ik l i k y a p a ­ c a k ö n e m l i b ir o l a y o ld u . B ir g ü n a d a s ın d a o g ü n e d e ğ in h iç g ö r­ m e d i ğ i b i r y a r a t ı k l a , b i r i n s a n l a k a rş ı l a ş t ı . İ ş t e b u n d a n s o n r a n e f s i ­ n i a rı n d ı rm a k i çin a d a y a g e l e n A b s a l il e H a y a ra s ı n d a g e ç e n ö y k ü ­ y ü a n l a ta c a ğ ı z . Ö y k ü m ü z ü n b a ş ı n d a , H a y b i n Y a k z a n 'ı n d ü n y a y a g e l i ş i i l e il­ g ili ik i d e ğ iş ik v a rs a y ı m d a n s ö z e tm i ş ti k . K e n d i l i ğ i n d e n tü re m e y i m ü m k ü n g ö rm e y e n l e ri n v a rs a y ı m l a rı n a g ö re H a y b i r b a ş k a a d a d a d ü n y a y a g e lm iş i. İ ş te bu ad ad a ö n c e l e ri esk i i n a n ç l a rı n b o z u lm u ş ş e k i l l e ri n e b a ğ l ı i n s a n l a r y a ş ı y o r l a r d ı . F a k a t z a m a n l a s o n T a n rı E l ç i s i ' n i n t e b ­ l i ğ e t t i ğ i g e r ç e k , s a h i h i n a n ç b u a d a y a d a u l a ş t ı v e ı ş ı k l a rı n ı s a ç m a ­ y a b a ş l a d ı . A d a h a l k ı a ra s ı n d a h ı z l a y a y ı l a n y e n i i n a n ç v e ö ğ re ti , k ıs a z a m a n d a h a l k ı n ç o ğ u n l u ğ u n u n i n a n c ı d u ru m u n a g e l e re k b ü ­ y ü k b i r g ü ç v e e tk i n l i k k a z a n d ı . E n s o n u n d a , a d a n ı n s u l ta n ı d a ç o ­ ğ u n l u ğ u n i n a n c ı n a b o y u n e ğ e re k tü m a d a h a l k ın ın s a h i h ö ğ re ti y i b e n im s e m e s in i sağ lad ı. A d a h a l k ı i ç i n d e b i rb i ri n i ç o k s e v e n c a n d a n i k i a rk a d a ş v a rd ı . 147 B iris in in so y lu a d ı A b s a l , d i ğ e ri n i n k i S a l a m a n 'd ı . A d a n ı n g e n ç l e ri n d e n b e n i m s e m i ş l e rd i . o lan b u ik i a rk a d a ş Y a s a k l a rı n d a n d a s ah ih k a ç m ı y o r, en se çk in ve i n a n c ı i ç te n l i k l e b u y ru k l a rı n ı ti ti z l i k l e y e r i n e g e t i r i y o r l a r d ı . B i r y a n d a n d a d i n i ö ğ r e n m e y e , b i l g i l e ri n i d e ­ ri n l e ş ti rm e y e ç a l ı ş ı y o rl a rd ı d a h a iy i a n l a m a k , d a h a g ü z e l y a ş a m a k içi n . T a n rı 'n m K i ta b ı d ü ş m ü y o r d u e l l e r i n d e n . S ü re k l i o k u y o r , s ü ­ re k l i d ü ş ü n ü y o r l a r d ı ü z e r i n d e . K i ta p , b ü tü n i n s a n l a ra s e s l e n m e y i a m a ç l a d ı ğ ı i çi n a ç ı k , a n l a ş ı ­ l ı r b i r d i l i v a r d ı . B u n u n l a b i rl i k t e f a r k l ı d ü z e y d e k i i n s a n l a r ı n , a ç ı k v e y alın a n l a m l a rı n ö t e s i n d e d a h a f a rk l ı v e d e r i n a n l a m l a ra u l a ş ­ m a l a r ı n a o l a n a k t a n ı y a n i m l e r, s i m g e l e r b a r ı n d ı r a n o l a ğ a n ü s t ü b i r a n l a tı m g ü c ü ta ş ı m a k ta y d ı .1 İk i a rk a d a ş ta n A b s a l , y a ra tı l ı ş ı g e re ğ i ru h s a l g e rç e k l e ri d a h a ç o k ö n e m s i y o r, b u n l a ra y o ğ u n b i r il g i d u y u y o rd u . B u y ü z d e n K i ­ ta p 'm d a h a ç o k iç a n l a m l a rı n ı a ra ş tı rı y o r, s ö z l e ri n d ış a n l a m l a rı n ı y o ru m l a m a e ğ i l i m i ta ş ı y o rd u . A b s a l 'm a rk a d a ş ı S a l a m a n i s e K i ta p 'm l a m l a rı n ı k o ru m a k g e re k ti ğ i n e i n a n ı y o rd u . a n l a m l a rı n ı a ra ş tı rm a k ta n , s ö z l e ri n ta n ş i d d e tl e b ü tü n k a ç m ı y o rd u . açık v e a n la ş ılır d ış a n ­ d ış S a l a m a n 'a i n s a n l a rı i l g i l e n d i ri y o rd u ve k a rg a ş a y a y o l a ç a rd ı . S o ru m l u l u k g ö re bu K i ta p 'm s ö z l e ri n i n iç a n l a m l a rı n ı y o ru m l a m a k ­ s ö z l e ri n a n l a m l a rı n a l a n ı K i ta p 'm d ış a n l a m l a rı y o ru m l a n m a s ı d ı ş a n l a m l a rı ile b e l i rl e n d i ğ i n e g ö re i ç a n l a m l a rı a ra ş tı rm a n ı n a n l a m ı y o k tu . A ra l a rı n d a k i il g i v e y a k l a ş ı m f a rk ı n a k a rş ı n h e r i k i a r k a d a ş d a a ç ı k b u y r u k l a r ı t i t i z l i k l e y e r i n e g e t i r i y o r l a r d ı . B e n l i k l e ri n i d e n e t i m a l tı n a a l a ra k a rı n m a , d ü n y a s a l i s te k v e e ğ i l i m l e ri y l e s a v a ş ı m (.m ü­ cadele) k o n u s u n d a o l a ğ a n ü s t ü b i r ç a b a h a r c ı y o r l a r d ı . N e ki bu a m a ç l a rı n ı n a s ı l g e rç e k l e ş ti re c e k l e ri k o n u s u n d a a n ­ l a ş m a z l ı ğ a d ü ş t ü l e r. K i ta p 'm i ç e rd i ğ i k im i s ö z v e ö ğ e l e r i n s a n l a rı y a l n ı z l ı ğ a ç a ğ ı rı ­ y o r, ü s tü n l ü k v e k u rtu l u ş u n y a l n ı z l ı k ta , to p l u m d a n s o y u tl a n m a d a o l d u ğ u n a i ş a re t e d i y o rd u .2 K i m i s ö z v e ö ğ e l e r d e to p l u m l a i ç iç e l i ğ i , t o p l u m s a l h a y a t ı n g e re k l i l i k v e z o r u n l u l u ğ u n u d i l e g e t i r i y o r d u . A b s a l y a l n ız l ığ ı, to p l u m d a n s o y u tl a n m a y ı s e ç ti . D ü şü n m ek , a ra ş tı rm a k , d e rs a l ı n a c a k ş e y l e r ü z e ri n d e d u rm a k , a n l a m l a rı n d e ­ ri n l i k l e r i n e d a l m a k o n u n d o ğ a l e ğ i l i m l e r i y d i ç ü n k ü . B u e ğ i l i m l e r i ­ n i d e a n c a k y a l n ı z l ı k ta g e rç e k l e ş ti re b i l i y o rd u . S alam an ise to p l u m s a l h a y a t ı s e ç ti . S a l a m a n 'ı n d o ğ as ın a da b u u y g u n d ü ş ü y o r d u . D ü ş ü n m e k t e n k a ç ı n ı y o r, d ı ş a n l a m l a r ı n y o ­ 148 ru m l a n m a s ı n d a n k a y g ı d u y u y o rd u . T o p l u m o n u n için b ir s ığ m a k ­ tı. K u ş k u l a rı n ı , k u r u n tu l a rı n ı g i d e r e c e k , ş e y ta n ı n a l d a tm a c a l a rı n ­ d a n o n u k o ru y a c a k b i r s ığ ın ak . Y a k l a ş ı m l a rı n d a k i , s e ç i m l e ri n d e k i b u a y rı m , ik i a rk a d a ş ı n y o l ­ l a rı n ı n a y rı l m a s ı n a n e d e n o l d u . A b s a l , H a y b in Y a k z a n 'ın b u l u n d u ğ u a d a n ı n b e rd a rd ı . Y a l n ız l ı k i çin o ra d a n v a rl ı ğ ı n d a n h a ­ d a h a iy is i o l a m a z d ı. S ö y le n d iğ in e g ö re ı l ı m a n b i r ik l i m i v a rd ı . A v h a y v a n l a rı , m e y v e a ğ a ç l a rı il e d o ­ lu y d u . H e r şe y d ah a k o lay o l u rd u o ra d a . A m a c ı n a u laşm ak için d a h a u y g u n b i r o rta m b u l a m a z d ı . H i ç d ü ş ü n m e d e n k a ra rı n ı v e rd i . O ıs s ız a d a y a g i d e c e k , ö m rü n ü n k a l a n k ıs m ın ı o ra d a , b ü tü n in s a n ­ l a r d a n u z a k t a , y a l n ı z b a ş ı n a g e ç i re c e k t i . A b s a l , a l d ı ğ ı k a ra r ü z e ri n e n e y i v a r, n e y i y o k h e r ş e y i n i s a ta ­ ra k p a ra y a ç e v i rd i . E l i n e g e çe n p a ra n ı n b i r b ö l ü m ü ile k e n d is in i a d a y a g ö tü re c e k b i r k a y ı k k i ra l a d ı . K a l a n k ıs m ın ı d a s o n k u ru ş u n a k a d a r y o k s u l l a ra d a ğ ı ttı . A rtı k y a p a c a k b i r ş e y k a l m a m ı ş tı . A rk a ­ d a ş ı S a l a m a n 'l a v e d a l a ş a ra k k i ra l a d ı ğ ı k a y ı k l a d e n i z e a ç ıl d ı. K a y ı k u z u n b i r y o l c u l u k t a n s o n r a a d a y a v a r d ı . K a y ı k ç ı l a r, u y ­ g u n b i r y e rd e n k a ra y a y a n a ş tı rd ı l a r k a y ı ğ ı v e A b s a l 'ı a d a y a ç ı k a r­ d ı l a r. A b s a l t e ş e k k ü r e t t i , i y i d i l e k l e rd e b u l u n d u k a y ı k ç ı l a ra . O n ­ l a r d a k a rş ı l ı k v e r d i l e r g e re k l i b i ç i m d e , e l s a l l a y a r a k g e r i d ö n d ü l e r . A b s a l , k a ra rl ı a d ı m l a rl a y ü rü d ü ad an ın i ç l e ri n e d o ğ ru v e b ö y l e c e y e n i h a y a tı b a ş l a m ı ş o l d u . A b s a l , a d a y ı ş ö y l e b i r ta n ı d ı k ta n v e k e n d i s i i ç i n u y g u n b i r y e r s e ç ti k te n s o n ra ç a l ı ş m a l a rı n a b a ş l a d ı . B ü tü n g ü n ta p m ı y o r, T a n n 'y ı a n ı y o r, k u t s u y o r , u l u l u y o r , t a n r ı s a l n i t e l i k l e ri v e a d l a rı ü z e ri n d e d ü ş ü n ü y o rd u . A d a ta m d a d ü ş ü n d ü ğ ü g i b iy d i. G ö n ü l h u z u ru i ç i n d e ta p ı n a ­ b i l i y o r, d ü ş ü n ü y o r d u . İ l g i s i d a ğ ı l m ı y o r , d ü ş ü n c e s i k a r ı ş m ı y o r d u . A c ı k tı ğ ı z am an h a y v a n l a rı n d a n m eyve, hem tı k a b asa b i rb i ri n d e n y e te ri k ad ar güzel a l ı y o r, ve ta tl ı k a rn ı n ı m e y v e l e rd e n , d o y u ru y o rd u . av H em d e a v h a y v a n l a rı a l a b il d iğ in e b o l o l d u ğ u h a l d e A b s a l , yem em eye, sad e ce açlığ ın ı b a s tı ra c a k ö lçü d e yem eye ö z e n g ö s te ri y o rd u . G ü n l e r v e g ü n l e r g e ç ti b ö y l e . O l a ğ a n ü s tü b i r s e v i n ç , T a n rı 'y a y a k ı n l ı k v e y a k a r ı ş i ç i n d e g e ç m i ş t i g ü n l e r i . İ s t e k l e ri n i n y e r i n e g e l ­ m e s i n i , a ç l ı ğ a k a t l a n m a s ı n ı k o l a y l a ş t ı r a n , b i l g i l e ri n i d e ri n l e ş t i r e n , k a l b i n i a y d ı n l a t a n t a n r ı s a l b a ğ ı ş l a r, a r m a ğ a n l a r y a ğ m ı ş , o z a m a n a k a d a r a n l a y a m a d ı ğ ı b i rç o k ş e y i k a v ra m ı ş tı . 149 A b s a l 'm s ü re için d e k e n d i b e n liğ iy le H ay b in ( m ilca he de ) g e ç i r d i ğ i sav aşım la Y ak z an , e ri ş t i ğ i y ü ce m ak am d a bu k e n d in d e n g e ç m i ş b i r d u ru m d a b u l u n u y o rd u . G e re k s i n d i ğ i b e s i n i te m i n i ç in h a f ta d a y a l n ı z b i r d e f a ç ı k ı y o rd u b a rı n a ğ ı n d a n . B u n e d e n l e A b s a l , H a y 'm v a r l ı ğ ı n d a n h a b e r s i z d i b u s ı r a l a r. A d an ın k im se y e ç e v re s i n d e d o l a ş tı ğ ı , k ö ş e b u c a ğ ı n ı g e z d i ğ i h a l d e h iç ra s tl a m a m ı ş tı . R a s tl a m a k b ir y a n a , b ir in s an ın v a rl ı ğ ı n ı g ö s te re c e k b i r iz b il e g ö re m e m i ş ti . B u d a a d a y a d u y d u ğ u a rtı rm ı ş , için i ra h a tl a tm ı ş tı . Ç ü n k ü ta m b ir y aln ız lık s e v g iy i için d e y a ş a ­ m a k k a ra rı n d a id i A b s a l. A b s al ile H ay kar ş ılaş ıy o r lar A b s a l b i r g ü n g e z i n ti y e çı k m ı ş tı . A ğ ı r a ğ ı r y ü rü y o r, b i r y a n d a n d a d ü ş ü n ü y o rd u . H a y d a y i y e c e k to p l a m a k i çin a y rı l m ı ş tı o g ü n b a rı n a ğ ı n d a n . Y o l l a rı ç a k ı ş t ı , a n s ı z ı n b i rb i rl e ri n i g ö r ü v e r d i l e r . A d e t a donup k al­ d ıl a r ik isi d e . A b s a l , ilk in u z ak laşm ak yüzd en d o ğ a l o l a ra k am acıy la ad ay a d e iliş k i k u rm a n ı n H a y 'm g e lm iş d a k e n d i s i g ib i i n s a n l a rd a n b iri o ld u ğ u n u d ü şü n d ü . Bu g e re k s i z , y a ra rs ı z o l d u ğ u n a k a ra r v e r ­ d i . K o n u ş u r, ta n ı ş ı rl a rs a a ra l a rı n d a o l u ş a c a k il iş k i d u ru m u n u b o ­ z a b i l i r , a m a c ı n a u l a ş m a s ı n ı e n g e l l e y e b i l i rd i H ay b in Y ak z an A b s al o an a d e ğ in b e n z e m i y o rd u is e ilk in A b s a l 'm ne o ld u ğ u n u ta n ı d ı ğ ı , g ö rm ü ş o l d u ğ u ç ü n k ü . Ü z e ri n d e k i y ü n an lay am ad ı. h a y v a n l a rı n h i ç b i ri n e v e k ıld an y ap ılm ış g iy s iy i d e d o ğ a l ö rtü s ü s a n m ı ş tı . T a m b i r k a ra rs ı z l ı k v e ş a ş k ı n l ı k i ç i n d e y ­ d i. A b s a l , b i r an lık d u ra k s a m a d a n s o n ra , H a y 'ı n k e n d is in i e y l e m ve s av aş ım ın d an alık o y acağ ı k ay g ıs ıy la hem en u z a k l a ş m a y a b a ş l a d ı . O y s a H a y , o n u b ı ra k m a k A rk a s ı n d a n g i tm e y e , iz le m e y e b aşlad ı. a rk a s ı n ı d ö n e re k n i y e ti n d e d e ğ i l d i . N e s n e l e ri n g e rç e k l i ğ i n i a ra ş tı rm a k d o ğ a s ı n ı n e n te m e l n i te l i ğ i y d i ç ü n k ü H a y ' m . İz le n d iğ in i an lay an A b s al, u z ak laş m ak , g iz le n m e k h ı z l a k o ş m a y a b a ş l a d ı . B u n u n ü z e ri n e H a y v an lan onun a v la d ığ ı g ib i o n u d a a v l a m a k için k e n d is in i g iz le d i. A b s a l k en d isin i U ygun am acıy la d u ra k l a d ı . D i ğ e r h a y ­ i z l e m e k te n b ir y e r s e ç e re k v a z g e ç ti ğ i n i , n am az g e ri döndüğünü k ı l m a y a , T a n rı ' y ı a n m a y a 150 ve san d ı. O 'n a y a k a rm a y a b a ş l a d ı. T a p ın m a o n u ta m b i r d i n g i n l i ğ e k a v u ş tu ru y o r, h e r ş e y d e n u z a k l a ş tı rı y o rd u . H a y g i z l i c e v e y a v a ş y a v a ş y a k l a ş tı . A b s a l h e r ş e y d e n h a b e r­ s i z , k e n d i d ü n y a s ı n a d a l ı p g i tm i ş ti . H a y ö y l e s i n e y a k l a ş tı k i o n u n o k u y u ş u n u , a ğ l a y ı ş ı n ı d u y u y o r, k e n d i n i a l ç a l tı ş m ı g ö rü y o rd u . O a n a k a d a r h i ç b i r h a y v a n d a n d u y m a d ı ğ ı g ü z e l l i k te b i r s e s ti d u y d u ­ ğ u v e k o n u ş m a s ı d a e n y e tk i n k o n u ş m a . İ l g i v e m e ra k l a i n c e l e m e y e b a ş l a d ı A b s a l 'ı . Y ü z ü n e , g ö v d e s i ­ n in y a p ı s ı n a , o rg a n l a rı n a , d a v ra n ı ş l a rı n a b a k ü u z u n u z u n . H a y re t­ l e k e n d i s i n e b e n z e d i ğ i n i g ö rd ü . Ü z e ri n d e k i g i y s i d e d o ğ a l d e ğ il, k e n d is in in k i g ib i y a p m a y d ı. A lça k g ö n ü l l ü l ü ğ ü , s a y g ıs ı, a ğ la y ış v e y a k a rı ş ı k u ş k u y a y e r b ı ra k m a y a c a k b i ç i m d e A b s a l 'm T a n n 'y ı b ile n ö z l e rd e n o l d u ğ u n u g ö s te ri y o rd u . O n u y a k ı n d a n ta n ı m a k , a n l a m a k i ç i n b ü y ü k b i r i s te k d u y d u . H ay içy ü z ü n ü , ağ lay ış ve y a k a rı ş ı n ı n n e d e n in i an lam ak dü­ ş ü n c e s i y l e o d e n l i y a k l a ş t ı k i , A b s a l h e m e n f a rk ı n a v a r d ı . H a y ' ı g ö ­ r ü r g ö r m e z d e h ı z l a k a ç m a y a b a ş l a d ı . H a y k a r a r l ı y d ı . P e ş i n i b ı ra k ­ m a d ı v e h e m e n y a k a l a d ı o n u . T a n rı , H a y ' a d ü ş ü n m e g ü c ü y a n ı n ­ d a ü s t ü n b i r b e d e n s e l g ü ç d e b a ğ ı ş l a m ı ş t ı . O n u y e n i d e n k a ç m a f ı r­ s a t v e rm e y e c e k b i ç i m d e s ım s ık ı tu ttu . A b s a l , H a y 'm n in a ç ı k ta k a l a n v e g ü cü n ü n ü z e ri n d e k i h a y v a n p o s tu n d a n g i y s i y i , g ö v d e s i ­ k ı s ı m l a rı n ı k a p l a y a n d u y g u l a rı n ı u y a n d ı rm a y a , H a y 'm ne özgü tü y l e ri n i , k o ş u ş u n d a k i h ı z ı ş i d d e ti n i g ö rü n c e b ü y ü k b i r k o rk u y a k a p ı l d ı . A c ı m a b ir k o n u ş m an ın h iç an lam ad ığ ı, y a ln ız ca k e n d i­ p a rç a l a rı o l d u ğ u n u a y ı r t e tti ğ i s ö z l e r l e k e n d i s i n e ı s ı n d ı r m a y a ç a l ı ş tı . H ay k ım d a h a y v a n l a rd a n d a v ra n ı ş l a rl a A b s a l 'm ö ğ re n d i ğ i k im i s e s l e rl e v e k o rk u s u n u g a ri p b i rta ­ g i d e rm e y e , d o s t o l d u ğ u n u a n l a tm a y a ç a l ı ş ı y o rd u . Ç a b a s ı s o n u ç s u z d a k a l m a d ı . A b s a l 'm k u s u y a v a ş y a v a ş g e ç ti . K a l b i s ü k û n e t b u l d u . H a y ' m k o r­ k e n d is in e b ir k ö tü l ü k y a p m a k , z a ra r v e rm e k i s te m e d i ğ i n i a n l a m ı ş tı . A b s a l , ö t e d e n b e ri y ü z e y s e l b i l g i l e rl e y e t i n m e d i ğ i , y o r u m b ili­ m i n e v e h e r ş e y i n g e rç e k l i ğ i n i ö ğ re n m e y e y o ğ u n b i r il g i d u y d u ğ u için ço k s a y ı d a d il ö ğ re n m i ş v e b u d i l l e rd e b ü y ü k u s ta l ı k k az an - m ı ş ü . H a y ' l a a n l a ş a b i l m e k u m u d u y l a b i l d i ğ i b ü t ü n d i l l e ri d e n e d i . Fa k a t h içb ir o lu m lu s o n u ç alam ad ı. H ay , d o ğ al o l a ra k ş a ş k ın l ığ ı, A b s a l 'd a n bu k o n u ş m a l a rd a n duyduğu h içb ir ş e y a n l a m ı y o r, d e ğ i ş i k d i l l e rd e k i h e r s ö z c ü k t e b i ­ r a z d a h a a r t ı y o r d u . B u n a k a rş ı n d u y d u ğ u s e v i n c i , d o s tl u k i s te ğ i n i 151 d a v ra n ı ş l a rı y l a g ö s te rm e y e , a n l a tm a y a ç a l ı ş ı y o rd u . H er b iri n i n d u ru m u k a rş ı s ı n d a k in i h a y re te d ü ş ü rü y o r, il g i v e m e ra k ı n ı k a m ç ı ­ l ı y o rd u . A b s a l , H a y 'm e l i n d e n t u t a r a k b a r ı n d ı ğ ı y e r e g ö t ü r d ü . G e l i rk e n h e r i h ti m a l e k a rş ı y a n ı n d a g e ti rd i ğ i f a k a t e l s ü rm e d i ğ i y i y e c e k l e r­ d e n b i r k ı s m ı n ı b i r d o s tl u k g ö s te ri s i o l a ra k H a y 'm önüne koydu. H a y , d a h a ö n c e g ö r m e d i ğ i b u n e s n e l e ri n n e o l d u ğ u n u , n e i ş e y a r a ­ d ı ğ ı n ı a n l a y a m a d ı . A b s a l , H a y ' a o n l a rı n y i y e c e k o l d u ğ u n u g ö s t e r ­ m e k i ç i n ö n c e k e n d i s i y e d i , s o n r a d a e l i y l e y e m e s i n i i ş r e t e tti . H a y , y i y e c e k l e r k o n u s u n d a b e l i rl e d i ğ i i l k e l e ri d ü ş ü n d ü . K e n ­ d i s i n e s u n u l a n ş e y l e ri n n e d e n y a p ı l d ı ğ ı n ı b i l m i y o rd u . B u y ü z d e n b i r k a ra ra v a ra m a d ı . Y e m e s i n i n d o ğ ru o l u p o l m a d ı ğ ı n ı k e s ti re m e d iğ i için d e y e m e k te n k a çın d ı. A b s a l , y e m e s i i ç i n H a y ' ı s ü re k l i i s t e k l e n d i r m e y e , g ö n l ü n ü ç e l ­ m eye ç a l ı ş ı y o rd u . H ay , i k ra m ed ile n ş e y l e ri y e m e k te n k a ç ı n ı rs a A b s a l 'ı n k e n d i s i n d e n s o ğ u y a c a ğ ı n ı d ü ş ü n e re k k a y g ı l a n ı y o rd u . S o ­ n u n d a A b s a l 'ı ta n ı m a k i s te ğ i a ğ ı r b a s tı . K a ra rı n ı d e ğ i ş ti re re k ye­ m e y e b aşlad ı. Y e m e k s o n d e re c e l e z iz d i. B u d u ru m i l k e l e ri i l e ç e l i ş i y o r d u . B u n e d e n l e k ö tü y iy e ce k le r k o n u s u n d ak i b ir şe y y a p tı ğ ı n ı a n l a d ı. B ü y ü k p i ş m a n l ı k d u y g u s u n a k a p ı l d ı . H e m e n k a l k tı v e k a ç a rc a s ı n a u z a k l a ş tı A b s a l 'ı n y a n ı n d a n . H ay K o n u ş m ay ı Ö ğ r e n iy o r H a y , b a rı n a ğ ı n a v a rd ı k ta n s o n ra d u y u l u r d ü n y a d a n m ak am ın a, m ü şah ed e d u ru m u n a d önm ek i s te d i . s o y u tl a n a ra k Fak at a l ı ş tı ğ ı ü z e re k o l a y c a m ü ş a h e d e y e e re m e d i . K a l b i n d e A b s a l 'a k a rş ı k u rtu ­ l a m a d ı ğ ı b i r il g i v e e ğ il im v a rd ı . B u n u n ü z e ri n e n e y a p m a s ı g e re k ­ ti ğ i n i d ü ş ü n m e y e b a ş l a d ı . S o n u n d a A b s a l 'ı n ra k an lay ın cay a, A b s a l 'l a b i rl i k t e k a lb in d e k i k alm ay a, i s te k ve a rk a d a ş l ı k e ğ ilim d u ru m u n u yok e tm e y e ta m o lu n cay a k a ra r v e rd i . o la­ k ad ar D ah a s o n r a ç a l ı ş m a l a r ı n a y e n i d e n b a ş l a r, m a k a m ı n a b i r d e m l i k d ö n e b i ­ l i rd i . H a y ' m b i rd e n b i r e k a ç ı p g i t m e s i A b s a l ' ı d a d ü ş ü n m e y e s e v k e t m i ş ti . O , s an d ığ ı g ib i k e n d is i için b ir e n g e l o lam az d ı. K a y g ı l a rı y e rs i z d i . K o n u ş m a s ı n ı b il e b i l m e y e n z a v a l l ı b ir v a h ş i id i. O n a a c ı ­ m a s ı , y a rd ı m e t m e s i g e r e k t i . O n a b e l i rl i b i r z a m a n a y ı r a r a k k o n u ş ­ 152 m a y ı , T a n rı ' y ı , d i n i ö ğ r e t e b i l i r , b u y o l l a s e v a p v e T a n r ı ' y a y a k ı n l ı k k a z a n a b i l i rd i . A b s a l ile H a y o rta k d ü şü n ce v e k a ra rl a rı s o n u c u b i rb i r l e ri n i a r a d ı l a r v e y e n i d e n b i r a r a y a g e l d i l e r. A b s a l h e m e n k o n u ş m a y ı ö ğ re tm e y e b a ş l a d ı H a y 'a . E l iy l e n e s ­ n e l e ri g ö s t e r i y o r , a d l a r ı n ı s ö y l ü y o r v e H a y ' m d a s ö y l e m e s i n i i s ti ­ y o rd u . N e s n e n i n a d ı i y i c e ö ğ re n i l i n c e y e k a d a r s ö z c ü k y i n e l e n i y o r­ du. Bu y o lla s ö z c ü k l e ri A b s a l . A rk a s ı n d a n ö ğ re ti n c e y e k ad ar a ş a m a l ı b i r y ö n te m l e çalış m as ın ı k ıs a s ü re d e s ü rd ü rd ü k o n u şm ay ı ö ğ re tti H a y 'a . H a y k o n u ş m a y ı ö ğ re n i n c e A b s a l o n d a n d u ru m u n u , a d a y a n a ­ s ı l v e n e rd e n g e l d i ğ i n i a n l a tm a s ı n ı i s te d i . H a y , n e g e l d i ğ i y e ri b i l ­ d i ğ i n i n e d e k e n d i s i n i e m z i re n c e y l a n d a n b a ş k a b i r a n n e - b a b a ta ­ n ıd ığ ın ı s ö y l e d i . H a tı rl a d ı ğ ı k a d a rı y l a h a y a tı n ı , m ü ş a h e d e m ak a­ m ı n a u l a ş ı n c a y a k a d a r y a ş a d ı ğ ı d ü ş ü n s e l v e ru h s a l s e rü v e n i a n l a t­ tı. V a r l ı k l a rı n n 'y ı b ile n g e rç e k l i k l e ri n i , ö z l e ri , b u n l a r ı n cis im s e l n i t e l i k l e rd e n n i t e l i k l e ri n i , T a n r ı ' y a a rı n m ı ş k av u şan T an - ö z l e ri n d u y d u k l a r ı - A b s a l ' ı n d a T a n rı i s i m l e ri n i a n a r a k u l a ş t ı ğ ı m a k a m d a az ço k ta ttı ğ ı - z e v k i, T a n rı 'y ı m ü şah ed e e tm e k te n p e rd e l e n m i ş o l a n l a r ı n ç e k t i k l e ri a c ı l a r ı a n l a t t ı . B ü tü n b u n l a rı b ü y ü k b i r ş a ş k ın l ı k i ç i n d e d i n l e y e n A b s a l , i m a n e t t i ğ i ö ğ re t i n i n T a n rı , m e l e k l e r, k i t a p l a r , e l ç i l e r, ö t e d ü n y a , c e n n e t v e c e h e n n e m e il iş k in b i l d i rd i k l e ri n in e t i k l e ri n i n b i re r s i m g e s i o ld u ğ u n u tü m ü n ü n g ö rd ü . H a y 'm B ü tü n m ü şah ed e b i l g i l e ri g e rç e k a n l a m ı n a k a v u ş tu . K a l p g ö z ü a ç ı l d ı , d ü ş ü n c e a te ş i p a rl a d ı . Ö ğ re ti ­ n i n d ı ş s a l ( z ahiri ) h ü k ü m l e r i n i n g e r ç e k l i k i ç i n d e k i y e r i v e k o n u m u ay d ın lık k az an d ı. B ü tü n g ü çlü k le r o rta d a n k a l k tı , s o ru n l a rı çö ­ z ü m l e n d i . D e ri n k u ş k u l a r ı a ç ı k l ı ğ a k a v u ş t u . S a h i h a k l a s a h i p k i m ­ s e l e r a r a s ı n a k a tı l d ı . H a y b i n Y a k z a n g ö z ü n d e b ü y ü d ü , say g ın lık k a z a n d ı . O n u n , k e n d i l e ri i ç i n h i ç b i r k o r k u , k a y g ı v e a c ı b u l u n m a ­ y a n T a n rı d o s t l a r ı n d a n b i ri s i o l d u ğ u n u a n l a d ı . A b sal z a n 'm h iç d u ra k s a m a d a n , z am an y i ti rm e d e n H ay b in Y ak - h i z m e ti n e g i rd i , o n a b a ğ l a n d ı . H a l k ı i ç i n d e ik e n ö ğ re n d i ğ i d i n s e l e d i m l e rd e k i (am el) ç e l i ş k i l e r i g i d e r m e k için H a y 'm o rta y a k o y d u ğ u g e rç e k l e re y a p ı ş tı . H ay d a A b s a l 'ı n s e rü v e n i n i ö ğ re n m e k i s te d i . A b s a l y a ş a d ı ğ ı a d a y ı , a d a d a k i i n s a n l a rı , i n a n ç l a rı n ı , ö ğ re ti n i n b i l d i rd i ğ i ö te d ü n ­ y a y ı , c e n n e ti , c e h e n n e m i , y e n i d e n d i ri l m e y i , k ı y a m e ti , h e s a b ı , ta r­ tı y ı , s ı ra t k ö p rü s ü n ü a n l a ttı . 153 H a y , b ü tü n a n l a tı l a n l a rı d o ğ ru l a d ı . Ç ü n k ü b u n lar m ü şah e d e e tti ğ i ş e y l e rl e u y u ş u y o r ç a k ı ş ı y o rd u . B u n l a rı g e ti re n v e a ç ı k l a y a n k im s e n in T a n rı s ö z l e ri n i n ta ra f ı n d a n g ö n d e ri l m i ş b ir e lçi d o ğ ru v e g e rç e k o l d u ğ u n a i m a n o l d u ğ u n a , b ü tü n e tti . E l ç i l i ğ i n i k a l b i y l e o n a y l a d ı v e ta n ı k l ı k e tti. H a y , A b s a l 'd a n T a n rı e l ç i s i n i n g e t i r d i ğ i e m i r l e r i , y a s a k l a r ı v e y ü k ü m l ü l ü k l e ri s o rd u . A b s a l n a m a z ı , o ru c u , h a c c ı v e d i ğ e r e m i rl e ­ ri , y a s a k l a n , y ü k ü m l ü l ü k l e r i a n l a t t ı . H a y b u a n l a tı l a n l a rı n d a tü ­ m ü n ü o n a y l a d ı , g e rç e k l e d i . D o ğ ru l u ğ u a p a ç ı k o l a n e l ç in in b u y ru ­ ğ u n a u y a ra k k e n d i n i b u g ö re v l e rl e y ü k ü m l ü k ıld ı. Y aln ız H a y 'm an lay am ad ığ ı, n as ıl b ir h i k m e te d ay an d ığ ın ı k e s ti re m e d i ğ i ik i k o n u d a k u ş k u k a l m ı ş tı i ç i n d e . T a n rı e l ç i s i , ö t e d ü n y a y a i l i ş k i n a ç ı k l a m a l a n n d a n i ç i n s i m g e ­ s e l b i r d i l k u l l a n m ı ş , g e rç e k l i ğ i n i a ç ı k ç a g ö s te rm e k te n k a ç ı n m ı ş tı . Ç ü n k ü b u d u ru m , i n s a n l a rı n s o m u tl a ş tı rm a g ib i, T a n rı 'n m en u z ak o l d u ğ u ş e y l e re i n a n m a k g i b i b i r te h l i k e y e d ü ş m e l e ri n e n e d e n o l a ­ b i l i r, ö d ü l v e c e z a h a k k ı n d a d a g e r ç e k d ı ş ı b i r t a k ı m in an çlar d o ğ ­ m a s ı n a y o l a ç a b i l i rd i . T a n rı e l ç i s i a ç ı k l a m a l a r ı n ı n i ç i n b u y r u k l a r v e k u l l u k ri y l e s ı n ı rl a n d ı rm ı ş , d ü n y a h a y a tı n a il iş k in b i rta k ı m g e l i m i m a l b i ri k ti rm e y i , b o l b o l y e m e ve g ö re v l e ­ k o n u lan , sö z ­ içm e y i m ü b ah k ı l m ı ş tı . Ç ü n k ü i n s a n l a r b u n l a r n e d e n i y l e b a tı l ş e y l e r a ra c ı l ı ğ ı i l e b a tı l ş e y ­ l e r e d i n m e y e ç a l ı ş a r a k T a n r ı ' d a n y ü z ç e v i re b i l i rl e rd i . H ay , in san ın y e n ilm e sin i y o k tu d o ğ ru a y a k ta d u rm a s ı n ı s a ğ l a y a c a k b u l m u y o rd u . M alın ise k ad an n d an h içb ir a n la m ı, faz la d e ğ e ri g ö z ü n d e . B u n e d e n l e ö ğ re ti n i n z e k â t v e k ı s ı m l a n , a l ı ş v e ri ş , f a iz v e b u n l a rl a il g il i c e z a l a rı v e b e n z e ri d u ru m l a ra il iş k in il k e v e y a rg ı l a rı a n l a ş ı l m a z , g e re k s i z b u n l a rı n a y rı n tı l a rd ı o n a g ö re . E ğ e r i n s a n l a r g e rç e k l i k l e r i n i b i l s e l e r, a n l a s a l a r d ı b u t ü r b a t ı l ş e y l e r d e n y ü z ç e v i ri r, T a n rı 'y a y ö n e l i rl e rd i . D o l a y ı s ı y l a h iç k i m s e z e k â tı n d a n h e s a b a ç e k i l e c e ğ i , ç a l d ı ğ ı i ç i n e l l e ri k e s i l e c e ğ i , u ğ r u n d a c a n l a r ı n t e ­ l e f e d i l e c e ğ i d ü n y a l ı k l a , m a l l a rl a i l g i l e n m e z d i . H a y 'ı b ö y l e d ü ş ü n d ü re n n e d e n , b ü tü n i n s a n l a rı ü s tü n y a ra tı l ış lı, i n c e k a v ra y ı ş l ı v e k a l p g ö z ü a ç ı k k i m s e l e r s a y m a s ı y d ı . İ n s a n ­ l a rın y e t e n e k s i z l i ğ i n i , a k ı l s ı z l ı ğ ı n ı , d ü ş ü n c e s i z l i ğ i n i , k a ra r s ı z l ı ğ ı n ı v e k im i z a m a n h a y v a n l a rd a n b il e a z g ı n v e a ş a ğ ı d u ru m a d ü ş tü k ­ l e ri n i b i l m i y o r d u . 154 İn s an lar A r as ın d a H a y , i n s a n l a ra d u y d u ğ u se v g i v e acım a y ü z ü n d e n o l m a y a ca k b ir s e v d a y a k a p tı rd ı k e n d is in i. İ n s a n l a ra ö n d e rl i k , k ı l a v u z l u k y a p a ra k g e rç e k l e ri g ö rm e l e ri n i v e b i r o y u n d a n b a ş k a b i r ş e y o l m a y a n d ü n ­ ya h a y a tı n ı n p i s l i k l e ri n d e n k u rtu l m a l a rı n ı s a ğ l a y a b i l i rd i . Bunun i ç in d e o n l a rı n y a n m a g i tm e l i , g e rç e k l e ri o n l a ra a ç ı k l a m a l ı y d ı . H a y , b u k o n u d a k i d ü ş ü n ce s in i A b s a l 'a a ç a ra k d ü ş ü n c e s in i v e a d a y a g i tm e k i çin b i r y o l b u l u n u p b u l u n a m a y a c a ğ ı n ı s o rd u . A b s a l , i n s a n l a rı n b i rta k ı m e k s i k l i k l e r ta ş ı d ı k l a rı n ı , y e te n e k l e ­ r i n i n a y n ı o l m a d ı ğ ı n ı , d ü n y a s a l i s t e k v e e ğ i l i m l e ri n i n a ğ ı r b a s t ı ğ ı ­ n ı, b u n e d e n l e d e T a n rı 'd a n y ü z ç e v i rd i k l e ri n i , o n l a ra g e rç e ğ i k a ­ b u l e tti rm e n i n ç o k z o r o l d u ğ u n u a n l a tm a y a ç a l ı ş tı y s a d a H a y 'ı k a ­ ra rı n d a n ç e v i re m e d i . B u n u n ü z e ri n e , tü m h a lk ın d e ğ ils e b ile içle ­ r i n d e n k u r t u l u ş a y a k ı n o l a n b i r k ı s m ı n ı n T a n rı ' n ı n i z n i v e H a y ' m a y d ı n l a tm a l a rı y l a d o ğ ru y o la g e le b ile ce ğ i u m u d u y la H a y 'a k a tı l ­ m a k z o ru n d a k a ld ı. İ n s a n l a rı n y a ş a d ı ğ ı a d a y a g i d e b i l m e k i ç in y a p a c a k l a rı te k ş e y ad a y a k ı n l a rı n d a n g e çe ce k b ir gem i b e k l e m e k ti . g ö z l e ri u f u k l a rd a b e k l e m e y e b a ş l a d ı l a r. T a n rı 'm n K ıy ıy a i n d i l e r, k e n d i l e ri n e h a ­ y ı r v a s ı ta l a rı n ı o rta y a ç ı k a rm a s ı n ı , a m a ç l a rı n a u l a ş m a l a rı i çin y a r­ d ı m c ı o l m a s ı n ı y a k a rı p d u rd u l a r. G ü n ler b o y u b ık ıp u s a n m a d a n b e k l e d i l e r. N i h a y e t b i r g ü n i s te m v e T a n rı 'd a n u m u t k e s m e d e n b e k l e d i k l e ri o l a y g e r ç e k l e ş t i . T a n rı s a l g e r e ğ i y o l u n u y i tre n b i r g e m i , r ü z g â r ı n d a e tk i s i y l e a d a y a ­ k ı n l a rı n a s ü rü k l e n d i . N e re d e b u l u n d u k l a rı n ı ö ğ re n m e k n i y e ti y l e i y i c e k ı y ı y a y a k l a ş a n g e m i c i l e r, k e n d i l e ri n e s e s l e n e n , e l k o l i ş a re t­ l e ri y a p a n A b s a l i l e H a y ' ı g ö rd ü l e r. B i ra z o n l a ra k o n u ş a ra k k e n d i l e ri n e y a r d ı m d a h a y a k l a ş t ı l a r. A b s a l e tm e l e ri n i r i c a e tti . G e m i c i ­ l e r i s t e k l e ri n i k a b u l e d e r e k i k i a r k a d a ş ı b i r s a n d a l l a g e m i y e a l d ı l a r. T a n rı u y g u n b i r r ü z g â r e s t i r d i v e g e m i k ı s a s ü r e d e a d a y a u l a ş ­ tı . A b s a l i l e H a y ' ı k a r a y a ç ı k a rd ı k ta n s o n r a g e m i y o l u n a d e v a m e t­ t i . İ k i a r k a d a ş y ü r ü y e r e k a d a n ı n m e r k e z i o l a n k e n t e g e l d i l e r. A b s a l 'm d ö n ü ş h a b e ri h ı z l a y a y ı l d ı k e n te . B ü tü n t a n ı d ı k l a rı , d o s tl a rı ç e v re l e ri n e to p l a n d ı . A b s a l o n l a ra H a y b i n Y a k z a n 'm v e n i n i a n l a ttı . H a y ' m h a y a tı n ı m u c i z e k ab ilin d e n h a l k b ü y ü k il g i g ö s te rd i o n a . S e ç k in b i r to p l u l u k b ir o lay s e rü ­ say an s a y g ı ile h a lk a - l a n d ı ç e v re s i n d e . A b sal, b u to p l u l u ğ u n ad ad ak i 155 h a lk ın en zek i ve k a v ra y ı ş l ı o l a n l a rı o l d u ğ u n u , b u n l a rı u y a rm a d a , a y d ı n l a tm a d a v e d o ğ ru y o ­ l a g e ti rm e d e b a ş a rı g ö s te re m e d i ğ i ta k d i rd e h a l k ı e ğ i tm e k , a y d ı n ­ l a tm a k k o n u s u n d a h i ç b i r b a ş a rı k a z a n a m a y a c a ğ ı n ı a n l a ttı H a y ' a . A b s a l 'ı n esk i k ü m d a rı o l m u ş tu . H a y 'ı n a rk a d a ş ı S alam an g e çe n ç e v re s i n d e z am an için d e to p l a n a n l a r d a ad an ın S alam an hü­ ve a d a n ı n d i ğ e r i l e r i g e l e n l e ri i d i . H ay , ç e v re s i n d e k i to p l u l u ğ a d e rs v e rm e y e , y a v a ş y av aş ay ­ d ı n l a t m a y a b a ş l a d ı . İ l k i n h i k m e tte n , h i k m e ti n g i z l e r i n d e n s ö z e tti . D a h a s o n ra ö ğ re ti n i n ilk e v e y a rg ı l a rı n d a n g e rç e k l i ğ e d o ğ ru y ö n e l ­ d i . Z i h i n l e re b a ş k a b i ç i m l e rd e y e rl e ş m i ş k i m i i n a n ç v e d ü ş ü n c e l e ri g e rç e k l i k a ç ı s ı n d a n y e n i d e n ta n ı m l a m a y a , y o ru m l a m a y a g e ç ti . H a y 'ı n a ç ı k l a m a l a rı , y o ru m l a rı y a v a ş y av aş to p l u l u ğ u te d i r­ g in e tm e y e , c a n l a rı n ı s ı k m a y a b a ş l a d ı . G e rç i H a y 'ı n y a b a n c ı l ı ğ ı n ı , a r k a d a ş l a r ı A b s a l ' ı n h a t ı rı n ı g ö z e t e r e k g ü l e r y ü z g ö s t e r i y o r l a r , a ç ı ­ ğ a v u rm u y o rl a rd ı a m a i ç te n i ç e k ı z ı y o rl a rd ı . H a y ise b ü y ü k b ir co ş k u y la, g e ce d e m e d e n , g ü n d ü z d e m e d e n o n l a r ı u y a r m a y a ç a l ı ş ı y o r, g i z l i v e a ç ı k t ü m de g ö z le r ö n ü n e s e ri y o rd u . N e ki bu g e rç e k l e ri y a l ı n b i ç i m ­ çab a v e a ç ı k l a m a l a r o n l a rı g e r ç e ğ e ç e k e e k y e r d e k ı z g ı n l ı k l a rı n ı a r t ı r ı y o r , d o ğ r u y o l a d u y d u k ­ l a rı n e f re ti d e ri n l e ş ti ri y o rd u . B u n u n l a b i rl i k t e b u i n s a n l a r ı n b ü s b ü t ü n k ö t ü o l d u k l a r ı s ö y l e ­ n e m e z d i . B u n l a r iy il iğ i s e v e n , g e rç e ğ e y ö n e l e n i n s a n l a rd ı y i n e d e . F a k a t y a r a tı l ı ş l a r ı n d a n g e l e n e k s i k l i k te n v e b i l g i s i z l i k l e ri n d e n d o ­ l a y ı g e rç e ğ i , g e rç e ğ e özgü y o ld an a ra m ı y o rl a r, a ra ş tı rm a y ö n ü n e g i tm i y o rl a rd ı . B u b i r y a n a , g e rç e ğ i , g e rç e ğ e u l a ş a n i n s a n l a rı n y o ­ l u n d a n ö ğ re n m e y i d e i s te m i y o rl a rd ı . İ ş te bu n e d e n l e rd e n d o lay ı H ay , o n l a rı n d u ru m u n u d ü z e l t­ m e k t e n u m u t k e s m e k z o r u n d a k a l d ı . K a v r a y ı ş l a r ı o d e n l i s ı n ı rl ı y d ı k i, k a b u l e t t i k l e ri ş e y l e r i n o n l a rı k u rtu l u ş a y ö n e l tm e s i m üm kün d e ğ ild i. H a y , a y d ı n l a tm a y a ç a l ı ş tı ğ ı i n s a n l a rd a n u m u t k e s ti k te n s o n ra b ü tü n to p l u m u g ö z d e n g e ç i rd i . H e r s ı n ı f ta n i n s a n ı n k e n d i b il g i s iy ­ l e y e t i n d i ğ i n i , d ü n y a s a l i s t e k v e e ğ i l i m l e r i n i , b e n c i l i s t e k l e ri n i t a n r ı e d i n d i k l e ri n i g ö r d ü . İ n s a n l a r , k e n d i l e ri i ç i n b i r f e l a k e t d e m e k o l a n d ü n y a m a l l a r ı m to p l a m a k ta b i ti m s i z b i r y a rı ş i ç i n e g i rm i ş l e rd i . Ö l ü n c e y e k a d a r s ü ­ re n bu m al e ri ş t i r e c e k b i ri k ti rm e ey lem ve h içb ir y a ra rı y o k tu y a rı ş ve ç a b a l a rd a n h ı rs ı , o n l a rı ö lü m sü z g a f i l b ı ra k m ı ş t ı . o n l a ra . H i ç b i r g ü z e l s ö z 156 m u tl u l u ğ a Ö ğ ü t v e rm e n i n o n l a rı e tk i l e y e m e z d i . O n l a ra k a rş ı ç ı k m a k , o n l a rl a s a v a ş m a k d a iş e y a ra m a z d ı . Ç ü n k ü b u , o n l a rı n i n a t l a r ı n ı a rt ı rı r, d u r u m l a r ı n d a d a h a d a d i r e n m e l e r i n e n e d e n o l u rd u . Bu in s an lar b ilg iy e , d ü ş ü n ce y e g id e ce k b ü tü n y o l l a rı k a p a t­ m ı ş l a rd ı k e n d i e l l e ri y l e . B i l g is iz l ik ç e p e ç e v re k u ş a tm ı ş tı to p l u m u . Y a p t ı k l a rı k ö t ü l ü k l e r k a l p l e r i n i k a r a r t m ı ş t ı . T a n rı d a o n l a r ı n k a l p ­ l e ri n i , k u l a k l a rı n ı m ü h ü rl e m i ş ti . A rtı k d u y a m a z l a rd ı . G ö z l e ri n e p e rd e g e rç e k l e ri k a v ra y a m a z l a r, çe k i l m i ş ti . D o ğ ru y o lu g ö rm e l e ri m ü m k ü n d e ğ ild i. A çık , an laş ılır b ir a z a p , b ü y ü k b ir a z a p lu m için . Ç ü n k ü d e l e r ö rtm ü ş tü h a z ı rl a n m ı ş tı b u to p ­ a z a b ı n n e d e n l e r i k u ş a t m ı ş t ı o n l a rı . K a p k a r a p e r ­ d ö rt b ir y a n ı. Ç o k a z ı d ış ın d a b ü tü n to p l u m dün­ y a d a n b a ş k a b i r ş e y d ü ş ü n m ü y o rd u . K o l a y l ı k l a rı n a ra ğ m e n b ü tü n g ü z e l f i i l l e r, e y l e m l e r a r k a y a a t ı l ı y o r, y a d a a z b i r d ü n y a l ı k k a rş ı l ı ­ ğ ı s a t ı l ı y o r d u . B i l d i k l e ri e n i y i ş e y a l ı ş v e r i ş t i v e b u , o n l a r ı T a n rı ' y ı a n m a k t a n s ü re k l i a l ı k o y u y o r d u . B ü t ü n k a l p l e r i n v e g ö z l e r i n b a ş k a tü rl ü o l a c a ğ ı g ü n ü n k o rk u s u g ö rü l m ü y o rd u h i çb i r y ü re k te . B ü tü n y o lu y la b u n lar açık ça u laş ılan g ö s te ri y o rd u g e rç e k l i k l e ri n k i, b u to p l u m a a n l a tı l m a s ı m ü m k ü n m ü şah ed e d e ğ ild i. O n ­ l a rd a n o ru ç , n a m a z , h a c , z e k â t v e b e n z e ri y ü k ü m l ü l ü k l e rd e n d a h a faz las ın ı b e k le m e k an lam s ız d ı. B ü y ü k ço ğ u n lu ğ u n z a n c ı , y a l n ı z c a d ü n y a s a l d ı r. D ü n y a s a l h a y a tl a rı n ı n d i r. G ü v e n l i k i ç i n d e y a ş a m a l a r ı , d o ğ r u b i r g e ç i m ri v e h a k l a rı n ı n te c a v ü z d e n k o ru n m a s ı ö ğ re ti d e n k a­ d ü z e n le n m e s i­ y o l u tu ta b i l m e l e ­ g ib i y a ra rl a r g ö re b i l i rl e r an cak . Ö te d ü n y a m u tl u l u ğ u n u ise a n ca k im a n y a r a ş ı r b i ç i m d e ç a l ı ş a n l a r ta d a b i l i r. A z g ı n l ı k d ü n y a h a y a tı m ö te d ü n y a y a y e ğ l e y e n l e ri n e d e re k ö te d ü n y a y a v a d is in e s a p a ra k bu d ö n e c e k l e ri y e r i s e c e ­ h e n n e m a te ş i d i r. B ü tü n am acı m al to p l a m a k , d o y u rm a k , için d e k i k in v e m evk i ve m ak am yem ek içm e k , cin s e l n e f re ti b a ş k a l a rı n ı e z e re k i s te ğ i n d e b u l u n m a k , ö ğ re ti n i n i s t e k l e ri n i y a tı ş tı rm a k , b u y u rd u ğ u yü­ k ü m l ü l ü k l e ri i n s a n l a r ı a l d a t m a k i ç i n y e r i n e g e t i r m e k g i b i a ş a ğ ı l ı k ve d e ğ e rs i z ş e y l e rd e n ö te g i tm e y e n in s an d an d ah a ço k z iy an d a o la n k im s e d ü ş ü n ü le b ilir m i? O y s a b ü tü n b u ş e y l e r k o s k o c a b i r d e n i z d e b irb iri ü s tü n e y ı ğ ı l ­ m ı ş k a r a n l ı k l a r g i b i d i r. B u k a r a n l ı k l a r i ç i n d e b o ğ u l m a k , b ö y l e s i i n ­ s a n l a r i ç i n T a n rı ' n ı n t a k d i r i g e r e ğ i k a ç ı n ı l m a z o l m u ş t u r . H a y b in Y a k z a n h a lk ın d u ru m u n u , b ü y ü k ç o ğ u n l u ğ u n u n h a y ­ 157 v a n l a r g ib i k a v ra y ı ş ta n y o k s u n o l d u k l a rı n ı g ö rü n c e E l ç i 'n i n s ö y l e ­ d i k l e ri n i n , ö ğ re ti n i n b u n l a rd a n O n l a rd a n g e t i rd i k l e ri n i n d a h a h i k m e tl i v e d ah a h i k m e ti n i an lad ı. H alk k u rta rı c ı b i r y o l m ü m k ü n f a z l a s ın ı b e k l e m e n i n , i s te m e n i n için o lam az d ı. h içb ir g e re ğ i ve a n l a m ı y o k tu . İ ş l e r i çin a y rı a y rı i n s a n l a r y a ra tı l m ı ş , h e r i n s a n y a ­ ra t ı l d ı ğ ı i ş i ç i n g e r e k e n y e t e n e k v e g ü ç l e d o n a t ı l m ı ş t ı . B u , T a n rı ' n m s ü re g e l e n y o l u v e y a s a s ı y d ı . T a n rı 'n m y o l v e y a s a l a rı is e d e ğ iş m e ­ d e n u z a k tı . H ay , b u g ö z lem v e d ü ş ü n c e l e ri n d e n s o n ra S a l a m a n v e a rk a ­ d a ş l a rı n ı n y a n m a g i d e re k b ü tü n s ö y l e d i k l e ri , a n l a ttı k l a rı için ö z ü r d ile d i. B ü tü n s ö y l e d i k l e ri n i n y an lışlığ ın ı an lad ığ ın ı, k e n d i l e ri n e k a tı l d ı ğ ı n ı b i l d i rd i . O n l a ra , ö ğ re ti n i n b e l i rl e d i ğ i ç e rç e v e d ı ş ı n a ç ı k m a m a l a rı n ı , y ü ­ k ü m l ü l ü k l e ri n i y e ri n e g e ti rm e l e ri n i , ö n e m s i z v e a m a ç d ı ş ı ş e y l e rl e u ğ r a ş m a m a l a r ı n ı , K i t a p ' t a k i b e n z e t m e l i ( m ü t e ş a b ih ) s ö z l e r i o l d u ğ u g ib i k ab u l v e im an e tm e l e ri n i , d in e s o n ra d a n k a tı l a n ş e y l e rd e n (b id 'a t ), d ü n y a s a l i s t e k v e e ğ i l i m l e ri n e u y m a k t a n k a ç ı n m a l a r ı n ı , i l k m ü m i n l e re u y a ra k ö ğ re ti d e b u l u n m a d ı ğ ı h a l d e s o n ra d a n u y d u ru ­ l a n ş e y l e r i t e rk e t m e l e r i n i , d a h a ç o k rü l d ü ğ ü g ib i ö ğ re ti y i h alk ın b ilg is iz s a v s a k l a y a ra k d ü n y ay a k e s im in d e g ö ­ y ö n e l m e m e l e ri n i ö ğ ü tl e d i . H a y v e A b s a l , ö ğ re ti y e te s l i m o l a n f a k a t e k s ik l ik v e y a n l ı ş l a r­ d a n a rı n m a y a n h a l k için b a ş k a b i r y o l o l m a d ı ğ ı n ı a n l a m ı ş l a rd ı . B u y o ld an alın ıp m ü şah ed e m u tl u l u ğ a u l a ş m a k d o ru k l a rı n a ç ı k a rı l m a k i s te n i rs e , s o n s u z ş ö y l e d u rs u n , i ç i n d e b u l u n d u k l a rı d u ru m l a rı b i l e b o z u l a b i l i rd i . T e p e ta k l a k y u v a rl a n ı v e ri rl e r, s o n l a rı ç o k d ah a k ö t ü o l a b i l i r d i . E ğ e r ö l e r e k k e s i n b i l g i y e ( y a k in) u l a ş a n a d e ğ i n b u ­ l u n d u k l a rı d u ru m d a k a l ı rl a rs a , k ö tü s o n u ç ta n k o ru n a b i l i r, k i t a b ı s a ğ e l i n d e n v e r i l e n l e r d e n ( as hab - ı y e m i n ) o l a b i l i rl e rd i . Y ü k sek m a k a m l a ra e ri ş e n ve T a n rı d o s t l a r ı n a en y ak ın o lan k i m s e l e r is e , b ü tü n i ç v e d ı ş g ü ç l e ri y l e b e n l i k l e ri n e k a rş ı s a v a ş a ra k h a l k ı g e r i d e b ı r a k a n ö n c ü l e r ( s a b ik û n ) o l a c a k t ı r. H a y v e A b s a l , S a l a m a n v e a rk a d a ş l a rı n a v e d a e d e re k a y rı l d ı ­ l a r. A d a l a r ı n a d ö n m e n i n b i r y o l u n u a r a m a y a b a ş l a d ı l a r . T a n rı ' n m y a rd ı m ı y l a a d a l a rı n a k a v u ş tu l a r. H a y , ö n c e k i y ö n te m i y l e ç a l ı ş a ra k e s k i m a k a m ı n a u l a ş tı . A b s a l d a o n u i z l e y e re k o n u n m a k a m ı n a y a k ı n d e re c e l e re y ü k s e l d i . H a tta hem en h em en H a y ' a y e ti ş ti . Ö l ü n c e y e k a d a r a d a d a T a n rı 'y a k u l ­ l u k e t t i l e r. 158 N o tl a r 1 " K u r'a n 'ın b ir z a h iri, b ir b a tın ı, b ir h a d d i v e b ir m a tla ı v a rd ır" , " H e r a y e tin b ir z a h iri, b ir b a tın ı v ard ır. H e r h a rf in b ir h a d d i v e h e r h a d d in b ir m a tla ı v a rd ır" , " K u r'a n y e d i h a r f ü z e rin e in d irild i. O n d a k i h e r h a rf in b ir z a h iri b ir b a tın ı v ard ır. A li b in E b u T a lib 'd e z a h ir v e b a tın ın b ilg is i m e v c u ttu r" (H ad is). ^ Y a ln ız ik i ö rn e k v e re lim : " D ü n y a h a y a tı y a ln ız c a b ir o y u n v e o y a la n m ad ır. A h ire t y u rd u s a k ın a n la r iç in d a h a iy id ir. D ü ş ü n m ü y o r m u s u n u z ? " ( K u r ' an : 6 / 3 2 ) , " Bilin k i d ü n y a h a y a tı o y u n , o y a la n m a , s ü s le n m e , a ra m z d a ö v ü n m e v e d a h a ç o k m al v e ç o c u k sa h ib i o lm a k ta n ib are ttir. Bu , y a ğ m u ru n b itird iğ i, e k ic ile rin d e h o ş u n a g i­ d e n b ir b itk iy e b e n z e r, s o n ra k u ru r, s a p sa rı o ld u ğ u g ö rü lü r, s o n ra ç e rç ö p o lu r. A h ire tte ç e tin a z a p d a v ard ır. A lla h ın h o ş n u tlu ğ u v e b a ğ ış la m a s ı d a v ard ır. D ü n ­ y a h a y a tı ise y a ln ız c a a ld a tıc ı b ir g e ç in m e d ir." ( K u r ' an : 5 7/ 20) . 159 so nso z T a n rı b i z i v e s i z i k e n d i s i n d e n t a ş a n ş e re f l i r u h u y l a d o ğ r u l a s ı n . B u k i ta p ta H a y b i n Y a k z a n , A b s a l v e S a l a m a n 'm ö y k ü l e ri ç e v ­ re s i n d e h i çb i r k i ta p ta b u l u n m a y a n , o l a ğ a n k o n u ş m a l a rd a d u y u l a m ay acak ve eh li d ı ş ı n d a k i l e rd e n g iz li tu tu l a n b i l g i l e ri i ç e re n ö n e m l i k o n u l a r a i l i ş k i n a ç ı k l a m a l a r y a p t ı m . B u b i l g i l e ri a n c a k T a n ­ rı b i l g i s i n e e h il k im s e le r a n l a y a b i l i r. Ş e y ta n ı n a y a rttı ğ ı , T a n n 'y a k a r ş ı m a ğ r u r k i m s e l e r i s e b u b i l g i l e r d e n y o k s u n k a l ı rl a r. B i z d e n ö n c e k i b i l g i n l e r b u b i l g il e ri a ç ı k l a m a k ta n e k e s d a v ra n ­ m ı ş l a r, e h l i o l m a y a n k i m s e l e r d e n s a k l a m ı ş l a rd ı r. B i z o n l a r a m u h a ­ l e f e t e d e re k h e r ş e y i o rta y a k o y d u k . Ü s tü n d e k i ö rtü y ü k a l d ırd ık . B u n u z o ru n l u l u k d u y d u ğ u m u z iç in y a p tı k . G ü n ü m ü z d e f e l s e f e ci ­ l e ri n s a v u n d u k l a rı b i rç o k b a tı l g ö r ü ş o rta l ı ğ a y ay ılm ış , h alk ı d a k a ç ı n ı l m a z b i ç i m d e e t k i l e m i ş t i r. B ü y ü k n e b i l e ri - t ü m ü n e s e l a m o l­ s u n - i z l e m e y ü k ü m l ü l ü ğ ü n ü ü z e r l e r i n d e n a t a r a k s e f i h l e ri n p e ş i n ­ d e n g i tm e k i s te y e n l e ri n , k e n s ı rl a rd a n d an , b u y e te n e k s i z k i m s e l e rd e n s a k l a n m a s ı g e re ­ o l d u ğ u n u s a n a ra k b u y a n l ı ş g ö rü ş l e re i n a n m a l a rı n ­ g ö rü ş l e re ilg i v e se v g in in a rtm a s ı n d a n k i m s e l e ri a r a ş t ı r m a y a , d ü ş ü n m e y e y ö n e l t e r e k k o rk t u k . B ö y le si y a n lış y o l d a y ü rü ­ m e l e ri n i ö n l e m e n i n e n i y i y o l o l d u ğ u n u d ü ş ü n d ü k . Şunu d a b e l i rte l i m k i, o rta y a koyduğum uz s ı rl a rı b ü s b ü tü n ö rtü s ü z b ı ra k m a d ı k . E h l i o l a n l a rı n k o l a y l ık l a y ı rta b i l e c e ğ i , b u b il ­ g i l e re u l a ş m a s ı d o ğ r u o l m a y a n l a r i ç i n i s e o l d u k ç a k a l ı n s a y ı l a b i l e ­ c e k i n c e b i r p e r d e ç e k ti k . S a y f a l a ra d ö k tü ğ ü m ü z s a p ta y ı p s ö z l e ri a m a c ı m ı z a u y g u n açık lam a k o n u s u n d a n i n b i l g i n l e r ta ra f ı n d a n g ö s te rd i ğ i m b ir b içim d e h o ş g ö rü n ü n m a z e re ti ­ k a b u l e d i l m e s i n i d i l e ri m . Ç ü n k ü 161 bu h oş­ g ö rü l ü ta v rı m , g ö rü ş l e ri n g ö z l e ri n k ay d ığ ı y ü ce u z an ab ile ce ğ i so n d o ru k l a rı n n o k ta n ı n d a ö te s i n e , te p e s i n e çı k ı ş ı m d a n k ay n ak lan ­ m a k t a d ı r. B u h o ş g ö r ü i l e y ü c e m a k a m l a r a i l i ş k i n b i l g i l e r i d e rl i t o p l u b i ­ ç i m d e i s t e k l i l e ri n z i h i n l e r i n e s o k m a y ı v e o n l a r ı d o ğ r u y o l a u l a ş t ı r ­ m ay ı am açlad ım . T a n n 'd a n s u ç l a rı m ı z ı b ağ ış lam as ın ı ve u z a k o l a n T a n rı b i l g i s i n e u l a ş t ı r m a s ı n ı d i l e r i z . 162 g e re k s i z s ö z l e rd e n 9 . y ü z y ıld a Y u n an c ad an A rap ç ay a ç e v rile n S alam an v e A b s al ö y k ü sü , b aşta Ib n Sin a ’n ın H ay b in Y akz an ı o lm ak ü z e re , b irç o k İslam d ü şü n ü rü n ü n y ap ıtların a k ay n ak lık e tti. G e n e llik le ale g o rik ö y k ü le r y a d a ö y k ü m sü an latılar o lan b u y ap ıtlard an sad e c e b iri, ro m an b o y u tların a u laştı v e b ü tü n b e n z e rle rin i g ö lg e d e b ıra k tı: 12. y ü z y ıld a En d ü lü slü Iş ra k i d ü şü n ü r Ib n T u f e y l’in y az d ığ ı H ay b h ı Y akz an y a d a E s r ar u l- H ik m e t i ' l- M eşrikiy e. Bu ilk “ fe lse fi ro m an ” v e ilk “ ro b in so n ad ” , T a n p ın a r’ın d ey işiy le “ M ü s lü m an âle m in in t e k r o m an ı' , 14. y ü z y ıld an b aşlay arak b e llib aş lı A v ru p a d ille rin e ç e v rild i; D e f o e , B a c o n , Sp in o z a v e M o r e g ib i p e k ç o k d ü şü n ü r v e san atç ı ü z e rin d e e tk ili o ld u . D o ğ u , ö z e llik le O s m a n lı ise Ib n T u f e y l’e v e y ap ıtın a ilg isiz k ald ı: Ü z e rin d e k i H ay b in Y akz an e tk ile ri ö z e l ç alışm alara k o m i o lan R o b in s o n C rıtsoe d e f alarc a T ü rk ç e y e ç e v rild iğ i h ald e , H ay b in Y ak z an , d ilim iz e k az an d ırılm ak iç in 1 9 2 3 y ılın ı, k itap laşab ilm e k iç in d e 1 9 8 5 y ılın ı b e k le y e c e k ti. B u y e n i v e g e n işle tilm iş b ask ıd a, ,W n T u f e y l’ in H ay b in Y akz an ma. e k o larak - M . Şe re le d d in Y a l t kav a n fn ç ev irisi v e İslam d ü n y asın d a ale g o rik ö y kü g e le n e ğ in in tarih ç e sin i v e d ü şü nsel ark ap lan ım ak tard ığ ı gi/ İş V az ısıy laİb n Sin a ’ n ın H av b in Y akz a? a> da y er auy o r-ı ISBN 975-363:4?5-7 9 7 8 9 7 5 3 6 3 4 7 5 5