Description of the relations between Timurids and Karakoyunli during the time of Timurid ruler Shahrukh Mirza

G&#39;ayratjon Jumayev

Bu makale Timurlu hükümdarı Shahrukh Mirza'nın Karakoyunlularla siyasi faaliyetlerinin tarihini anlatmaktadır. Bu dönemde yaşanan olayları yazımızda ele aldık.

2ND INTERNATIONAL AZERBAIJAN CONGRESS ON LIFE, SOCIAL, HEALTH, AND ART SCIENCES AUGUST 13-14, 2022 CONGRESS PROCEEDINGS BOOK ISBN: 978-605-73228-1-4 EDITORS ASSOC. PROF. DR. PARVIN AHANCHI DR. FARAHILA BABAYEVA-SHUKUROVA EMIL RAUL OGLU AGAYEV AZERBAIJAN, TURKEY, ALGERIA, BANGLADESH, BREZIL, CAMEROON, CHINA, GEORGIA, GREECE, ETHIOPIA, INDIA, ITALY, MOROCCO, NIGERIA, PHILIPPINES, PORTUGAL, REPUBLIC OF KOREA, SRI LANKA, MALAYSIA, MAURITIUS, MEXICO, NEPAL, RUSSIA, SPAIN, THAILAND, UNITED KINGDOM, UZBEKISTAN, UNITED STATES OF AMERICA, VIETNAM, QATAR 2ND INTERNATIONAL AZERBAIJAN CONGRESS ON LIFE, SOCIAL, HEALTH, AND ART SCIENCES AUGUST 13-14, 2022 (ONLINE & FACE TO FACE PARTICIPATION) ISBN: 978-605-73228-1-4 EDITORS ASSOC. PROF. DR. PARVIN AHANCHI DR. FARAHILA BABAYEVA-SHUKUROVA EMIL RAUL OGLU AGAYEV BZT AKADEMİ YAYINEVİ® BZT ACADEMY PUBLISHING HOUSE 2021© TURKEY, GERMANY TR: +90543 671 0123 GR: +491774586777 2ND INTERNATIONAL AZERBAIJAN CONGRESS ON LIFE, SOCIAL, HEALTH, ART SCIENCES AUGUST 13-14, 2022 ONLINE & IN-PERSON PARTICIPATION BAKU, AZERBAIJAN CONGRESS PROCEEDINGS BOOK EDITORS ASSOC. PROF. DR. PARVIN AHANCHI DR. FARAHILA BABAYEVA-SHUKUROVA EMIL RAUL OGLU AGAYEV BZT AKADEMİ YAYINEVİ® TURKEY, GERMANY TR: +90543 671 0123 GR: +491774586777 Azerbaijancongress2022@gmail.com https://www.azerbaijancongress.com/ All rights reserved BZT AKADEMİ YAYINEVİ® BZT ACADEMY PUBLISHING HOUSE 2021© Publishing Date: 18.08.2022 ISBN: 978-605-73228-1-4 2ND INTERNATIONAL AZERBAIJAN CONGRESS ON LIFE, SOCIAL, HEALTH, AND ART SCIENCES CONGRESS ID CONGRESS NAME 2ND INTERNATIONAL AZERBAIJAN CONGRESS ON LIFE, SOCIAL, HEALTH, AND ART SCIENCES DATE AND VENUE AUGUST 13-14, 2022 ONLINE & IN-PERSON PARTICIPATION (BAKU, AZERBAIJAN) (FROM 30 DIFFERENT COUNTRIES) ORGANIZERS & PARTICIPANT INSTITUTIONS BZT Academy, Turkey Azerbaijan National Academy of Science, Azerbaijan Gence University, Azerbaijan Southern Federal University, Russia Mindanao University, Philippiness President of Organization Committee Dr. Farahila BABAYEVA-SHUKUROVA President of Scientific Committee Assoc. Prof. Dr. Sadaqat ALIYEVA President of Coordinators’ Baha Ahmet YILMAZ ACCEPTED PAPERS 59 Turkish Participants 203 Foreign Participants %77.9 Foreign Participant Rate REFUSED PAPERS 24 Turkish Participants 17 Foreign Participants EVALUATION PROCESS All Submissions Have Passed a Double-Blind Referee Evaluation Process All Responsibility for the Works Belongs to the Author CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS CONGRESS PHOTOS BİLİM & ORGANİZASYON KURULU SOSYAL BİLİMLER & GÜZEL SANATLAR Prof. Dr. Hasan KÖNİ Kültür University - Turkey Prof. Dr. Kobus MAREE University of Pretoria, South Africa Prof. Dr. Mrudul NILE Mumbai University, India Prof. Dr. Muhlise COŞGUN ÖGEYİK Trakya University, Turkey Prof. Dr. Dervish ALIMI University of Tetova, Macedonia Prof. Dr. Dobrinka D. RADOINOVA Medical University of Varna, Bulgaria. Prof. Dr. Calin SCRIPCARU Institute of Forensic Medicine, Romania Prof. Dr. Elnara SHAIFYEVA Prof. Dr. Asiye AKA Baku State University, Azerbaijan Çanakkale 18 Mart University, Turkey More information: www.bztacademy.com | +90 543 671 0123 BİLİM & ORGANİZASYON KURULU SOSYAL BİLİMLER & GÜZEL SANATLAR Prof. Dr. Vaskhanim ORUJOVA Baku State University, Azerbaijan Assoc. Prof. Dr. Nesrin ADA Assoc. Prof.Dr. Çiğdem NAS Yıldız Technical University, Turkey Ege University, Turkey Assoc. Prof. Dr. Imam Bakır KANLI Marmara University, Turkey Assoc. Prof. Dr. Fahri ÖZSUNGUR Adana Chamber of Commerce, Trade Registry Deputy Manager, Turkey Assoc. Prof. Dr. Kutay UZUN Trakya University, Turkey Assoc. Prof. Dr. Çetin TAN Fırat University, Turkey Assoc. Prof. Dr. Nuran KILAVUZ Erzincan Binali Yıldırım University, History Dr. Kaan DİYARBAKIRL IOĞLU ICONSOS International Academic Network, United States More information: www.bztacademy.com | +90 543 671 0123 BİLİM & ORGANİZASYON KURULU SOSYAL BİLİMLER & GÜZEL SANATLAR Dr. Mohammad ALAWAMLEH American University of Madabai, Jordan Dr. Joy Ifeanyi Osarumwense JOSEPH Rhodes University, South Africa Dr. Merati RACHID University of Tiaret, Algeria Dr. Ahmet YILMAZ Treu Consulting Coorporation, Germany Dr. Boudra ABDELLATIF University of Tiaret, Algeria Dr. Ulker IMAMELIYEVA Baku State University, Azerbaijan PhD.Marjan KASTEREN Purdue University, USA PhD. Vugar GAHRAMANOV Rovira i Virgili University, Spain More information: www.bztacademy.com | +90 543 671 0123 BİLİM & ORGANİZASYON KURULU SOSYAL BİLİMLER & GÜZEL SANATLAR Dr. Muhammad SAFDAR BHATTI The Islamia University of Bahawalpur, Pakistan Dr. Shahboz SHOEV Warsow University, Poland Dr. Övgü KALKAN KÜÇÜKSOLAK Yalova University, Turkey Dr. Samir HUMBETOV Head of the Center for International Relations and Diplomatic Studies, Azerbaijan Dr. Hamza Rehman BUTT GIFT University, Pakistan Dr. Carlos ARENAS Valencia University, Spain Dr. Meryem AKÇAYOĞLU Çukurova University, Turkey More information: www.bztacademy.com | +90 543 671 0123 SCIENTIFIC & ORGANIZATION COMMITTEES SOCIAL SCIENCES & FINE ARTS Prof. Dr. Hasan KÖNİ Kültür University - Turkey Prof. Dr. Kobus MAREE University of Pretoria, South Africa Prof. Dr. Mrudul NILE Mumbai University, India Prof. Dr. Muhlise COŞGUN ÖGEYİK Trakya University, Turkey Prof. Dr. Dervish ALIMI University of Tetova, Macedonia Prof. Dr. Dobrinka D. RADOINOVA Medical University of Varna, Bulgaria. Prof. Dr. Calin SCRIPCARU Institute of Forensic Medicine, Romania Prof. Dr. Elnara SHAIFYEVA Baku State University, Azerbaijan Prof. Dr. Asiye AKA Çanakkale 18 Mart University, Turkey More information: www.bztacademy.com | +90 543 671 0123 SCIENTIFIC & ORGANIZATION COMMITTEES SOCIAL SCIENCES & FINE ARTS Prof. Dr. Vaskhanim ORUJOVA Baku State University, Azerbaijan Assoc. Prof. Dr. Nesrin ADA Assoc. Prof.Dr. Çiğdem NAS Yıldız Technical University, Turkey Ege University, Turkey Assoc. Prof. Dr. Imam Bakır KANLI Marmara University, Turkey Assoc. Prof. Dr. Fahri ÖZSUNGUR Adana Chamber of Commerce, Trade Registry Deputy Manager, Turkey Assoc. Prof. Dr. Kutay UZUN Trakya University, Turkey Assoc. Prof. Dr. Çetin TAN Fırat University, Turkey Assoc. Prof. Dr. Nuran KILAVUZ Erzincan Binali Yıldırım University, History Dr. Kaan DİYARBAKIRLIOĞLU ICONSOS International Academic Network, United States More information: www.bztacademy.com | +90 543 671 0123 SCIENTIFIC & ORGANIZATION COMMITTEES SOCIAL SCIENCES & FINE ARTS Dr. Mohammad ALAWAMLEH American University of Madabai, Jordan. Dr. Joy Ifeanyi Osarumwense JOSEPH Rhodes University, South Africa Dr. Merati RACHID University of Tiaret, Algeria Dr. Ahmet YILMAZ Treu Consulting Coorporation, Germany Dr. Boudra ABDELLATIF University of Tiaret, Algeria Dr. Ulker IMAMELIYEVA Baku State University, Azerbaijan PhD.Marjan KASTEREN Purdue University, USA PhD. Vugar GAHRAMANOV Rovira i Virgili University, Spain More information: www.bztacademy.com | +90 543 671 0123 SCIENTIFIC & ORGANIZATION COMMITTEES SOCIAL SCIENCES & FINE ARTS Dr. Muhammad SAFDAR BHATTI Bahawalpur İslam Üniversitesi, Pakistan Dr. Shahboz SHOEV Varşova Üniversitesi, Polanya Dr. Övgü KALKAN KÜÇÜKSOLAK Yalova Üniversitesi, Türkiye Dr. Samir HUMBETOV Uluslararası İlişkiler ve Diplomasi Çalışmaları Merkezi Başkanı, Azerbaycan Dr. Hamza Rehman BUTT GIFT Üniversitesi, Pakistan Dr. Carlos ARENAS İspanya Üniversitesi, Türkiye Dr. Meryem AKÇAYOĞLU Çukurova Üniversitesi, Türkiye More information: www.bztacademy.com | +90 543 671 0123 BİLİM & ORGANİZASYON KURULU SAĞLIK VE SPOR BİLİMLERİ Prof. Dr. Paul ZÖLLNER Duisburg-Essen University, GERMANY Assoc. Prof. Dr. Yueqi ZHANG Purdue University Northwest, China Prof. Dr. Nazan AKTAŞ Selçuk University, Turkey Prof. Dr. Papatya KARAKURT Erzincan Binali Yıldırım University, Turkey Assoc. Prof.Dr. Nuray DEMIR Ataturk University, Turkey. Assoc. Prof. Dr. Özüm ERKİN GEYİKTEPE İzmir Demokracy University, TURKEY Assoc. Prof. Dr. Aysel KIZILKAYA NAMLI Fırat University, TURKEY Assoc.Prof. Dr. P.Sivasakthivelan Assoc. Prof. Dr. Mehtap KAVURMACI Annamalai University, India Ataturk University, Turkey More information: www.bztacademy.com | +90 543 671 0123 BİLİM & ORGANİZASYON KURULU SAĞLIK VE SPOR BİLİMLERİ Dr. Gülbin KONAKÇI Izmir Demokracy University, Turkey Dr. Genc DEMJAHA Demjaha Dent, Kosovo Spc. Yunus Emre KAVAL Minis. of Healty, Turkey Dr. Nora DEMJAHA Demjaha Dent, Kosovo Dr. Mücahit YILMAZ FS Hospital, Turkey Dr. Martin KANEV TUSEB, Covid-19 Center: Specialist Biologist, Turkey Dr. Mario JACKSON United Nations, United Health Group, Jordan Dr. Rina DEMJAHA Graz Med. University, Austria More information: www.bztacademy.com | +90 543 671 0123 BİLİM & ORGANİZASYON KURULU SAĞLIK VE SPOR BİLİMLERİ Dr. Sena HIZLI Göztepe Hospital, TURKEY Dr. Teona KVANTCHIANI Ivane Javakhishvili Tbilisi State University, Republic of Georgia Dr. Funda ÇİTİL CANBAY Atatürk University, TURKEY Elif Tuğçe ÇİTİL Kütahya Dumlupınar University, TURKEY More information: www.bztacademy.com | +90 543 671 0123 SCIENTIFIC & ORGANIZATION COMMITTEES HEALTH & SPORT SCIENCES Prof. Dr. Paul ZÖLLNER Duisburg-Essen University, GERMANY Assoc. Prof. Dr. Yueqi ZHANG Purdue University Northwest, China Prof. Dr. Nazan AKTAŞ Selçuk University, Turkey Prof. Dr. Papatya KARAKURT Erzincan Binali Yıldırım University, Turkey Assoc. Prof.Dr. Nuray DEMIR Ataturk University, Turkey. Assoc. Prof. Dr. Özüm ERKİN GEYİKTEPE İzmir Demokracy University, TURKEY Assoc. Prof. Dr. Aysel KIZILKAYA NAMLI Fırat University, TURKEY Assoc.Prof. Dr. P.Sivasakthivelan Assoc. Prof. Dr. Mehtap KAVURMACI Annamalai University, India Ataturk University, Turkey More information: www.bztacademy.com | +90 543 671 0123 SCIENTIFIC & ORGANIZATION COMMITTEES HEALTH & SPORT SCIENCES Dr. Gülbin KONAKÇI Izmir Demokracy University, Turkey Dr. Genc DEMJAHA Demjaha Dent, Kosovo Spc. Yunus Emre KAVAL Ministry of Health, Turkey Dr. Nora DEMJAHA Demjaha Dent, Kosovo Dr. Mücahit YILMAZ FS Hospital, Turkey Dr. Martin KANEV TUSEB, Covid-19 Center: Specialist Biologist, Turkey Dr. Mario JACKSON United Nations, United Health Group, Jordan Dr. Rina DEMJAHA Graz Med. University, Austria More information: www.bztacademy.com | +90 543 671 0123 SCIENTIFIC & ORGANIZATION COMMITTEES HEALTH & SPORT SCIENCES Dr. Sena HIZLI Göztepe Hospital, TURKEY Dr. Teona KVANTCHIANI Ivane Javakhishvili Tbilisi State University, Republic of Georgia Dr. Funda ÇİTİL CANBAY Atatürk University, TURKEY Elif Tuğçe ÇİTİL Kütahya Dumlupınar University, TURKEY More information: www.bztacademy.com | +90 543 671 0123 BİLİM & ORGANİZASYON KURULU FEN, MATEMATİK, MÜHENDİSLİK & UYGULAMALI BİLİMLER Prof. Dr. Neslihan DOGANSAGLAMTIMUR Nigde Omer Halisdemir University, Turkey Prof. Tin-Yam CHAN National Taiwan Ocean University, Taiwan Prof. Mohammed BETTACH Chouaib Doukkali University, Morocco Assoc. Prof. Dr. Nur Jale ECE Mersin University, Turkey. Assoc. Prof. Dr. İkbal ERBAŞ Akdeniz University, Turkey. Dr. Enis Nadia Md YUSOF University Sains Malaysia, Malaysia Dr. Nik NORLIATI FITRI MD NOR University Sains Malaysia, Malaysia Dr. Abdulgaffar MUHAMMAD National Open University of Nigeria, Nigeria More information: www.bztacademy.com | +90 543 671 0123 BİLİM & ORGANİZASYON KURULU FEN, MATEMATİK, MÜHENDİSLİK & UYGULAMALI BİLİMLER Dr. Amirah HURZAID University Sains Malaysia, Malaysia Dr. Yassine ENNACIRI Chouaib Doukkali University, Morocco Dr. Özerk YAVUZ Haliç University, Turkey Didem Yavuz VELİPASAOĞLU Izmir Democracy University, Turkey Dr. Mustafa Alper DÖNMEZ Konya Technical University, Turkey Dr. Khurshid ALAM Sultan Qaboos University, Qatar Dr.K.P.Sanal Kumar R.V. Government Arts College, India Dr.Mohammad Arif Kamal Aligarh Muslim University, India More information: www.bztacademy.com | +90 543 671 0123 BİLİM & ORGANİZASYON KURULU FEN, MATEMATİK, MÜHENDİSLİK & UYGULAMALI BİLİMLER Dr. K. Thamizhmaran Government College of Engineering, India Dr. K. Thamizhmaran Government College of Engineering, India DR. P. SIVASAKTHIV ELAN Annamalai University, India More information: www.bztacademy.com | +90 543 671 0123 SCIENTIFIC & ORGANIZATION COMMITTEES LIFE, MATHEMATICS, ENGINEERING & APPLIED SCIENCES Prof. Dr. Neslihan DOGANSAGLAMTIMUR Nigde Omer Halisdemir University, Turkey Prof. Tin-Yam CHAN National Taiwan Ocean University, Taiwan Prof. Mohammed BETTACH Chouaib Doukkali University, Morocco Assoc. Prof. Dr. Nur Jale ECE Mersin University, Turkey. Assoc. Prof. Dr. İkbal ERBAŞ Akdeniz University, Turkey. Dr. Enis Nadia Md YUSOF Dr. Enis Nadia Md YUSOF, University Sains Malaysia, Malaysia Dr. Nik NORLIATI FITRI MD NOR University Sains Malaysia, Malaysia Dr. Abdulgaffar MUHAMMAD National Open University of Nigeria, Nigeria More information: www.bztacademy.com | +90 543 671 0123 SCIENTIFIC & ORGANIZATION COMMITTEES LIFE, MATHEMATICS, ENGINEERING & APPLIED SCIENCES Dr. Amirah HURZAID University Sains Malaysia, Malaysia Dr. Yassine ENNACIRI Chouaib Doukkali University, Morocco Dr. Özerk YAVUZ Haliç University, Turkey Didem Yavuz VELİPASAOĞLU Izmir Democracy University, Turkey Dr. Mustafa Alper DÖNMEZ Konya Technical University, Turkey Dr. Khurshid ALAM Sultan Qaboos University, Qatar Dr.K.P.Sanal Kumar R.V. Government Arts College, India Dr.Mohammad Arif Kamal Aligarh Muslim University, India More information: www.bztacademy.com | +90 543 671 0123 SCIENTIFIC & ORGANIZATION COMMITTEES LIFE, MATHEMATICS, ENGINEERING & APPLIED SCIENCES DR. K. THAMİZHMARA N Government College of Engineering, India Dr. K. Thamizhmaran Government College of Engineering, India DR. P. SIVASAKTHIV ELAN Annamalai University, India More information: www.bztacademy.com | +90 543 671 0123 DAY I - 10:00-17:00 DAY I - 09:00-18:00 AZERBAIJAN LOCAL TIME TURKEY LOCAL TIME 2 INTERNATIONAL AZERBAIJAN CONGRESS ON LIFE, SOCIAL, HEALTH, AND ART SCİENCES ND AUGUST 13-14, 2022 MEETING ID: 853 1356 5235 PASSWORD: 290296 PROGRAM FLOW 10.00-10.10 (AZ) 09.00-09.10 (TR) KEYNOTE SPEAKER - 1 Assc. Prof Dr. Pərvin KƏRİMZADƏ Gence University, AZERBAIJAN 10.10-10.20 (AZ) 09.10-09.20 (TR) KEYNOTE SPEAKER - 2 10.20-10.30 (AZ) 09.20-09.30 (TR) KEYNOTE SPEAKER - 3 10.30-10.40 (AZ) 09.30-09.40 (TR) KEYNOTE SPEAKER - 4 Prof. Dr. Inna Konstantinovna SHEVCHENK Southern Federal University, RUSSIA Assc. Prof. Dr. Subhan TALIBLI The Institute of Coucasus Studies of ANAS, AZERBAIJAN Dr. Farahila BABAYEVA-SHUKUROVA The Institute of Coucasus Studies of ANAS, AZERBAIJAN 10.40-10.50 (AZ) 09.40-09.50 (TR) OPENING SPEAKERS & COORDINATOR Dr. (A) Baha Ahmet YILMAZ Dublin University Collage & Ege University, IRELAND & TURKEY 11.00 - 18.00 (AZ) 10.00 - 17.00 (TR) DAY I - SESSIONS https://www.internationalistanbulcongress.com/ CONGRESS PROGRAM Online (with Video Conference) Presentation PARTICIPANT COUNTRIES (30 DIFFERENT COUNTRIES) AZERBAIJAN, TURKEY, ALGERIA, BANGLADESH, BREZIL, CAMEROON, CHINA, GEORGIA, GREECE, ETHIOPIA, INDIA, ITALY, MOROCCO, NIGERIA, PHILIPPINES, PORTUGAL, REPUBLIC OF KOREA, SRI LANKA, MALAYSIA, MAURITIUS, MEXICO, NEPAL, RUSSIA, SPAIN, THAILAND, UNITED KINGDOM, UZBEKISTAN, UNITED STATES OF AMERICA, VIETNAM, QATAR MEETING ID: 853 1356 5235 PASSWORD: 290296 IMPORTANT, PLEASE READ CAREFULLY  To be able to attend a meeting online, login via https://zoom.us/join site, enter ID “Meeting ID or Personal Link Name” and solidify the session.  The Zoom application is free and no need to create an account.  The Zoom application can be used without registration.  The application works on tablets, phones and PCs.  The participant must be connected to the session 5 minutes before the presentation time.  All congress participants can connect live and listen to all sessions.  Moderator is responsible for the presentation and scientific discussion (question-answer) section of the session.     Points to Take into Consideration - TECHNICAL INFORMATION Make sure your computer has a microphone and is working. You should be able to use screen sharing feature in Zoom. Attendance certificates will be sent to you as pdf at the end of the congress. Requests such as change of place and time will not be taken into consideration in the congress program. (All speakers required to be connected to the session 15 min before the session starts) Moderator is responsible for ensuring the smooth running of the presentation, managing the group discussion and dynamics. Each presentation will take 10-12 minutes. There will be a question and answer session for 2-3 minutes after the presentation. Before you login to Zoom please indicate your name_surname and HALL number: exp. Hall-1, Name SURNAME SESSION (1)- HALL (1) MEETING ID: 853 1356 5235 PASSWORD: 290296 13.08.2022 Time: 1000-1230 (Turkey Local time GMT+3) Time: 1100-1330 (Azerbaijan Local time GMT+4) MODERATOR: Dr. Ayten CAN COORDINATOR: Spc. Baha Ahmet YILMAZ Authors Affiliation Topic title Zeliha Nur KAYAHAN Ankara Yıldırım Beyazıt University MORAL NORMS IN THE ISLAMIC LAW OF WAR Prof. Dr. Hasan BAYRAMOV Sara BAYRAMOVA Ayten CAN Baku State University Azerbaijan State Pedegoji University Aydın Adnan Menderes University ESTABLISHMENT PROCESS OF TEACHER SCHOOLS IN AZERBAIJAN 1030-1045 Amil JAFARZADE Sebahattin Zaim University RELATIONS BETWEEN THE PEOPLE'S REPUBLIC OF AZERBAIJAN AND THE OTTOMAN STATE 1045-1100 Enver Emre ÖCAL İstanbul Topkapı University RELOCATION LAW AND THE EFFECT OF IMPERIALISM Fatih TUNA Tekirdağ Namık Kemal University TURKEY-EUROPE RELATIONS DURING THE AK PARTY ERA Fatih TUNA Tekirdağ Namık Kemal University THE HISTORY OF THE AEGEAN PROBLEM BETWEEN TURKEY-GREECE AND ITS PLACE IN THE INTERNATIONAL ECONOMIC ARENA 1130-1145 Adnan Cem KIRAL Yeditepe University / Queen Mary University of London RISING IDEOLOGIES IMPACTS FROM VIENNA CONGRESS TO NOWADAYS 1145-1200 Ismat ABBAS İmran GÜRSOY Ondokuz Mayıs University MUSIC IN ANCIENT ROME Ahmet TUNÇ Burak BALIK Çanakkale Onsekiz Mart University AN ASSESSMENT ON THE TURKISH ELECTION SYSTEM WITHIN THE FRAMEWORK OF RECENT CHANGES Ayten CAN Seher BÜYÜKBAŞ Aydın Adnan Menderes University EL HAC MUSTAFA HAMİ PASHA'S RECOMMENDATIONS ON PROTECTION FROM PEOPLE AND CONTAGIOUS DISEASES 1000-1015 1015-1030 1100-1115 1115-1130 1200-1215 1215-1230 SESSION (1)- HALL (2) MEETING ID: 853 1356 5235 PASSWORD: 290296 13.08.2022 Time: 1000-1300 (Turkey Local time GMT+3) Time: 1100-1400 (Azerbaijan Local time GMT+4) MODERATOR: Prof. Dr. Neslihan DOĞAN-SAĞLAMTİMUR COORDINATOR: Spc. Nuran SAĞLAM Authors Affiliation Topic title 1000-1015 Ali Müjdat ÖZKAN Emre ASLAN Konya Technical University THE GEOCHEMICAL PROPORTIES CARBONATES OF KIZILÖREN FORMATION AROUND AKYOKUŞ-ÇAL DAĞI (KONYA, TÜRKIYE) 1015-1030 Ali Müjdat ÖZKAN Konya Technical University GEOCHEMICAL CHARACTERISTICS OF UPPER PERMIAN KAHTEPE FORMATION LIMESTONES EAST OF HADIM (KONYA, TÜRKİYE) 1030-1045 Zeynep EKMEKCİ Seda KARAOGLU Isparta University of Applied Sciences A NEW PHOTOSENSITIVE MOLECULE FOR PHOTODYNAMIC THERAPY 1045-1100 Zeynep EKMEKCİ Isparta University of Applied Sciences OBTAINING A DIFFERENT MOLECULAR LOGIC CIRCUIT BY A SINGLE MOLECULE DEPENDING ON TIME Dokuz Eylül University COMPARISON OF TRIASSIC-JURASSIC TRANSITION AND SEQUENCES WITHIN DIFFERENT MESOSOIC CARBONATE MASSES IN THE BORNOVA FLYSCH ZONE AROUND İZMIR (WESTERN TÜRKIYE): PALEOGEOGRAPHIC AND PALEOTECTONIC IMPLICATIONS İsmail İŞINTEK Dokuz Eylül University PETROGRAPHIC CHARACTERISTICS OF NEOGENE LACUSTRINE TRAVERTINE-TYPE LIMESTONES OF SOUTHERN MANISA (WESTERN TÜRKIYE)AND THEIR COMPARISON WITH TIPICAL QUARTERNARY TRAVERTINES. Sevda SARITAŞ Erdal TURGUT Sevda Agayeva KHASAY Bekir GÜRBULAK Mutlu KUNDAKÇI Muhammet YILDIRIM Atatürk University National Aviation Academy ANNEALING PROCESS EFFECT ON TUNGSTEN DOPED ZnO THIN FILMS Fatma Gizem KARAOGLAN YILMAZ Ramazan YILMAZ Bartin University EXAMINING STUDENT VIEWS ON THE USE OF THE LEARNING ANALYTICS DASHBOARD OF A SMART MOOC Fatma Gizem KARAOGLAN YILMAZ Ramazan YILMAZ Bartin University INVESTIGATION OF STUDENTS' SELFREGULATION SKILLS, MOTIVATION AND DISORIENTATION IN SMART MOOC Kemal ULUSOY Neslihan DoğanSAĞLAMTİMUR Niğde Ömer Halisdemir University EVALUATION OF AIR POLLUTION AND COVID19: A CASE STUDY FROM DENİZLİ (TÜRKİYE) Sinan KARTAL Alanya Alaaddin Keykubat University STUDIES ON EVALUATION OF IRRIGATION UNIONS IN TURKEY: A REVIEW Asli Asiye AGİL Erhan AYAS Eskişehir Technical University EFFECTS OF SINTERING TEMPERATURE ON PROPERTIES OF CARBON FIBER REINFORCED ULTRA-HIGH TEMPERATURE CERAMICS 1100-1115 İsmail İŞINTEK 1115-1130 1130-1145 1145-1200 1200-1215 1215-1230 1230-1245 1245-1300 SESSION (1)- HALL (3) MEETING ID: 853 1356 5235 PASSWORD: 290296 13.08.2022 Time: 1000-1245 (Turkey Local time GMT+3) Time: 1100-1345 (Azerbaijan Local time GMT+4) MODERATOR: Dr. Gülbin KONAKÇI COORDINATOR: Spc. Gökhan GEZER Authors Affiliation Topic title 1000-1015 Katibe Tuğçe TEMUR Niğde Ömer Halisdemir University THE USE OF ULTRASONOGRAPHY IN DENTISTRY: A REVIEW OF CURRENT LITERATURE 1015-1030 İsmet SEVEN Zeki KEMEÇ Habib EMRE Batman Training and Research Hospital Van Medical Faculty EVALUATION OF PATIENTS WITH ACUTE RENAL FAILURE Tuğra AKKUŞ Harran University DETERMINATION OF ISCHEMIA MODIFIED ALBUMIN LEVEL AS AN INDICATOR OF OXIDATIVE STRESS IN OVARIOHYSTERECTOMY OPERATION IN CATS Mehmet Ali ŞENER Merve ÇOBANOĞLU Gül BÜLBÜL MARAŞ İzmir Demokrasi University HAND HYGIENE COMPLIANCE OF HEALTH PERSONNEL IN PREVENTING HEALTHCARE RELATED INFECTIONS: REVIEW Ceylan Cesur USAL Sibel ŞEKER Aydın Adnan Menderes University THE EXPERIENCES AND CHALLENGES OF MIDWIVES AND NURSES IN PROVIDING IMMIGRANT WOMEN WITH REPRODUCTIVE HEALTH: AYDIN PROVINCE SAMPLING Gülşah DENİZ Sibel ŞEKER Çanakkale Onsekiz Mart University OCCUPATIONAL HEALTH AND SAFETY AWARENESS AMONG HEALTH CARE PROFESSIONALS: THE EXAMPLE OF AYDIN CITY 1130-1145 Serap KORKMAZ Kayseri University THE ROLE OF ACUPUNCTURE IN INCREASING THE EFFECTIVENESS OF PAINKILLERS 1145-1200 Papatya KARAKURT Sevinç KÖSE TUNCER Erzincan Binali Yıldırım University DETERMINING UNIVERSITY STUDENTS' ATTITUDES TOWARDS SEXUAL HEALTH: THE CASE OF NURSING STUDENTS 1200-1215 Prof. Dr. Dilek KILIÇ Derya Gürcan YILDIRIM Gülnaz ATA Atatürk University AN INTEGRATIVE APPROACH TO BREAST CANCER: GUIDED IMAGERY 1215-1230 Gülbin KONAKÇI İzmir Demokrasi University AN UP-TO-DATE OVERVIEW OF INCREASING EHEALTH APPLICATIONS IN PATIENT MONITORING DURING THE PANDEMIC PERIOD 1230-1245 Ömür UÇAR Bartın University THE ART OF ADORNMENT AND COSMETICS IN ANCIENT CULTURES 1030-1045 1045-1100 1100-1115 1115-1130 SESSION (2)- HALL (1) MEETING ID: 853 1356 5235 PASSWORD: 290296 13.08.2022 Time: 1300-1545 (Turkey Local time GMT+3) Time: 1400-1630 (Azerbaijan Local time GMT+4) MODERATOR: Doç. Dr. Mehmet Fatih BUĞAN COORDINATOR: Spc. Baha Ahmet YILMAZ Authors Affiliation Topic title 1300-1315 Yakubu Mohammed JIBRIL Prof. Dr. Murat ERTUĞRUL Anadolu University CONSUMER BEHAVIOUR TOWARDS FINANCIAL PRODUCTS AND SERVICES: A META-ANALYSIS 1315-1330 İlyas YILMAZ Bingöl University INSURANCE OF EFFECTIVE INTERNAL CONTROL SYSTEM: INTERNAL AUDIT 1330-1345 Sıtkı Selim DOLANAY Istanbul Topkapı University INDUSTRY 4.0 PROCESS AND TURKEY 1345-1400 Akif ABDULLAH Afyon Kocatepe University STRUCTURE AND PROBLEMS OF WOMEN'S EMPLOYMENT IN THE RUSSIAN FEDERATION LABOR MARKET Akif ABDULLAH Afyon Kocatepe University LABOR MIGRATION IN RUSSIA IN THE COVID19 PERIOD Gaziantep University A COMPARATIVE INTERPRETATION BETWEEN IDEOLOGY OF FLEXIBLE-INTERVENTIONALIST TAXATION AND IDEOLOGY OF NEUTRAL TAXATION Gaziantep University THE IMPORTANCE OF SOCIAL SECURITY EXPENDITURES FOR THE SOCIAL WELFARE STATE: A COMPARISON OF SELECTED OECD COUNTRİES AND TURKEY Yalova University THE EFFECT OF THE COVID-19 PANDEMIC PROCESS ON TOURISM BUSINESSES: AN APPLICATION IN ACCOMMODATION SECTORS IN AZERBAIJAN Salahaddin ALJASEM Mehmet Fatih BUĞAN Eray GEMİCİ Gaziantep University THE CAUSAL RELATIONSHIP BETWEEN BITCOIN, ISLAMIC STOCKS, AND OIL PRICES: EVIDENCE FROM THE QUANTILES-BASED GRANGER CAUSALITY TEST Zeynep SÖYLEMEZ Mehmet Fatih BUĞAN Eray GEMİCİ Gaziantep University THE RELATIONSHIP BETWEEN RISK APPETITE INDEX AND FINANCIAL INVESTMENT INSTURUMENTS Dokuz Eylül University DETERMINING THE WORKING CONDITIONS AND OCCUPATIONAL PROBLEMS OF OCCUPATIONAL HEALTH AND SAFETY PROFESSIONALS 1400-1415 1415-1430 Prof. Dr. Selim ERDOĞAN Ergün Pirsefa YILDIRIM 1430-1445 Mehmet Emin BILBAY Selim ERDOGAN 1445-1500 Prof. Dr. Selami ÖZCAN Arzu KAZIMOVA 1500-1515 1515-1530 1530-1545 Olcay ATAŞ Çağatay PAMUKÇU SESSION (2)- HALL (2) MEETING ID: 853 1356 5235 PASSWORD: 290296 1300-1315 1315-1330 1330-1345 1345-1400 1400-1415 1415-1430 1430-1445 1445-1500 1500-1515 1515-1530 13.08.2022 Time: 1300-1530 (Turkey Local time GMT+3) Time: 1400-1630 (Azerbaijan Local time GMT+4) MODERATOR: Dr. Barış BAYDEMİR COORDINATOR: Spc. Nuran SAĞLAM Authors Affiliation Topic title Barış BAYDEMİR İpek İrem ÜLKÜ Çanakkale Onsekiz Mart University Manisa Celal Bayar University INVESTIGATION OF THE RELATIONSHIP BETWEEN PHYSICAL CHARACTERISTICS AND ATHLETIC PERFORMANCES OF ATHLETES FIGHTING IN FENCING SPORT SWORD SUBDISCIPLINE Barış BAYDEMİR İpek İrem ÜLKÜ Çanakkale Onsekiz Mart University Manisa Celal Bayar University PHYSICAL FITNESS IN BASKETBALL PLAYERS: INVESTIGATION OF AGILITY, STRENGTH AND REACTION TIME VARIABLES Kenan KOÇ Mustafa Soner YÜCE Erciyes University INVESTIGATION OF ETHICAL DECISIONMAKING ATTITUDES AND LEVELS OF EMPATIC TENDENCIES OF INDIVIDUALS INTERESTED IN FIGHTING SPORTS (BOX, KICK BOX, MUAY THAI, WUSHU, TAEKWONDO) Erdem AYYILDIZ Tekirdağ Namık Kemal University EXAMINATION OF PARENT CHILD RELATIONSHIP IN SPORTS ENVIRONMENTS Tunc ILCIN Merve BEKTAS Bitlis Eren University INVESTIGATION OF THE KNOWLEDGE LEVELS OF ATHLETES IN SKI BRANCH ABOUT SPORT INJURY AND THEIR TREATMENT METHODS İmren ÇELİK Mustafa YEŞİLYURT Yıldız Teknik University Amasya University KHAN ACADEMY SUPPORTED MATHEMATICS IN PRIMARY SCHOOL 4TH GRADES Emrullah SOĞANLI Celal Turgut KOÇ Gazi University CLASSIFICATION OF TEXTS IN THE TEXTBOOK NAMED EL-QIRAAT-UL MUYESSERA USED IN THE ARABIC READING SKILLS LESSON IN TERMS OF TEXT TYPES AND STRATEGY SUGGESTIONS Dilek MÜLAZIM Atatürk University THE LITERATURE OF HASAN M. SAVALAN'S "APARDI SELLER SARA" ASSAYED Merve UTAR Private Practice FRACTOGRAPHIC MARKINGS IN DENTAL CERAMIC RESTORATIONS Emre ÇUBUKÇU Işık University THE EFFECTS OF EXTENSIVE ROOF APPLICATIONS ON THE ARCHITECTURAL BUILDING SESSION (2)- HALL (3) - SON MEETING ID: 853 1356 5235 PASSWORD: 290296 1300-1310 13.08.2022 Authors Affiliation Prof. Dr. Qasım HACIYEV AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutu, Azerbaijan "ERMƏNİSTANIN YÜRÜTDÜYÜ SİYASƏT CƏNUBİ QAFQAZDA DİNCLİYİN POZULMASINA İSTİQAMƏTLƏNMİŞDİR" Parvin AHANCHI Azerbaijan National Academy of Sciences, Azerbaijan COLLECTIVE TRAUMA, COLLECTIVE MEMORY: THE UNTOLD NARRATIVES ON HELICOPTER CRASH NEAR THE VILLAGE OF KHALFALI, SHUSHA REGION (SOCIAL-ANTHROPOLOGICAL STUDY) Emil Raul oğlu AĞAYEV Azerbaijan State Pedagogical University, Azerbaijan VICTORY COLORS OF KARABAKH ALİYEVA Telli Tbilisi Millennium University, Georgia BRAIN TUMOR Humbətov SAMİR Head of the Center for International Relations and Diplomatic Studies, Azerbaijan REGIONAL AND GLOBAL EFFECTS OF THE TANAP AND TAP PROJECT Komiljon SULTONOV Museum of History of the Uzbek Academy of Sciences ANALYSIS OF WRITTEN SOURCES WITH DIFFERENT ATTITUDES TOWARDS THE PERSONALITY OF AMIR TEMUR Nazilə ABDULLAZADƏ Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, Azerbaijan MIR MOHSUN NAWWAB FROM SHUSHA and HIS WORK “TAZKIREYI-NAWWAB” Əyyubova Şəhla Azerbaijan National Academy of Science, Azerbaijan IX-XVII. YÜZYILLARDA ŞİRVAN'DA METAİŞLEME SANATI BABAYEVA-ŞÜKÜROVA Fərahilə Fazil Azerbaijan National Academy of Science, Azerbaijan CƏNUBİ QAFQAZDA DİNCLİK VƏ SABİTLİK YARATMAQ MÜMKÜNDÜR Günel MUSAYEVA Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası CƏFƏR CABBARLI DRAMATURGİYASI VƏ AZƏRBAYCAN TEATRI Sabirova Nasiba ERGASHEVNA o`rgatish milliy markazi, Uzbekistan XORAZM FOLKLORI MAROSIMLARINING ILMIY-NAZARIY ASPEKTLARI 1310-1320 1320-1330 1330-1340 1340-1350 1350-1400 1400-1410 1410-1420 1420-1430 1430-1440 1440-1450 1450-1500 1500-1510 1510-1520 1520-1530 1530-1540 MODERATOR: Dr. Natavan BAGHİROVA COORDINATOR: Spc. Baha Ahmet YILMAZ Topic title Time: 1300-1620 (Turkey Local time GMT+3) Time: 1400-1720 (Azerbaijan Local time GMT+4) Sharipov Azizjon AZIMOVICH Yuldashev Botir URALOVICH The State Museum of Temurid’s History of the Academy of Sciences of Uzbekistan, Uzbekistan The State Museum of Temurid’s History of the Academy of Sciences of Uzbekistan, Uzbekistan SOME INFORMATION ABOUT COINS IN ZAKHIRIDDIN BOBUR STATE DESCRIPTION OF KABUL IN “BABURNAMA” AND IN “JAHANGIRNAMA” Dilnoza JUMAYEVA О‘zbekiston davlat san’at va madaniyat institute, Uzbekistan “YUSUF VE ZÜLEYHA” DESTANLARINDA EDEBİ SANATLAR Natavan BAGHİROVA ANAS National Museum of Azerbaijan Literature, Azerbaijan WAWA AL-DIMASHKI AS THE LITERARY FIGURE OF SAIF AL-DAWLA’S COURT COUNCIL Jumayev Gayratjon ISMATULLO OGLI Taşkent Devlet Doğu Araştirmalari Üniversitesi DESCRIPTION OF THE RELATIONS BETWEEN TIMURIDS AND KARAKOYUNLI DURING THE TIME OF TIMURID RULER SHAHRUKH MIRZA Girayalp KARAKUŞ Amasya University THE REGULATION OF THE ORGANIZATION OF THE TURKISH STATES AND THE BALANCING EFFORT ON A GLOBAL SCALE 1540-1550 1550-1600 1600-1610 M. Tolga KIRIŞ Ministry of Health, Department of Medical Specialization Board COLON AND RECTUM POLYPS; COLONOSCOPIC BIOPSY HISTOPATHOLOGICAL FEATURES OF 398 CASES Yusuf YAVUZ Ministry of Health, Department of Medical Specialization Board DEVELOPMENT OF LAPAROSCOPIC SURGERY IN TÜRKİYE DAY II - 09:30-20:00 DAY II - 08:30-21:00 AZERBAIJAN LOCAL TIME TURKEY LOCAL TIME 2 INTERNATIONAL AZERBAIJAN CONGRESS ON LIFE, SOCIAL, HEALTH, AND ART SCİENCES ND AUGUST 13-14, 2022 MEETING ID: 829 7305 2226 PASSWORD: 381963 PROGRAM FLOW 09.30-09.40 (AZ) 08.30-08.40 (TR) KEYNOTE SPEAKER - 1 Prof. Dr. Murat KASIMOĞLU İstanbuk Ticaret University, TURKEY 09.40-09.50 (AZ) 08.40-08.50 (TR) KEYNOTE SPEAKER - 2 09.50-10.00 (AZ) 08.50-09.00 (TR) KEYNOTE SPEAKER - 3 11.00 - 18.00 (AZ) 10.00 - 17.00 (TR) DAY II - SESSIONS Prof. Dr. Michelle DAAROL The Institute of Oriental Studies of ANAS AZERBAIJAN Assc. Prof. Dr. Sədaqət ƏLIYEVA Azerbaijan State University of Culture and Arts AZERBAIJAN https://www.internationalistanbulcongress.com/ CONGRESS PROGRAM Online (with Video Conference) Presentation PARTICIPANT COUNTRIES (30 DIFFERENT COUNTRIES) AZERBAIJAN, TURKEY, ALGERIA, BANGLADESH, BREZIL, CAMEROON, CHINA, GEORGIA, GREECE, ETHIOPIA, INDIA, ITALY, MOROCCO, NIGERIA, PHILIPPINES, PORTUGAL, REPUBLIC OF KOREA, SRI LANKA, MALAYSIA, MAURITIUS, MEXICO, NEPAL, RUSSIA, SPAIN, THAILAND, UNITED KINGDOM, UZBEKISTAN, UNITED STATES OF AMERICA, VIETNAM, QATAR MEETING ID: 829 7305 2226 PASSWORD: 381963 IMPORTANT, PLEASE READ CAREFULLY  To be able to attend a meeting online, login via https://zoom.us/join site, enter ID “Meeting ID or Personal Link Name” and solidify the session.  The Zoom application is free and no need to create an account.  The Zoom application can be used without registration.  The application works on tablets, phones and PCs.  The participant must be connected to the session 5 minutes before the presentation time.  All congress participants can connect live and listen to all sessions.  Moderator is responsible for the presentation and scientific discussion (question-answer) section of the session.     Points to Take into Consideration - TECHNICAL INFORMATION Make sure your computer has a microphone and is working. You should be able to use screen sharing feature in Zoom. Attendance certificates will be sent to you as pdf at the end of the congress. Requests such as change of place and time will not be taken into consideration in the congress program. (All speakers required to be connected to the session 10-12 min before the session starts) Moderator is responsible for ensuring the smooth running of the presentation, managing the group discussion and dynamics. Each presentation will take 10-12 minutes. There will be a question and answer session for 2 minutes after the presentation. Before you login to Zoom please indicate your name_surname and HALL number: exp. Hall-1, Name SURNAME SESSION (1)- HALL (1) MEETING ID: 829 7305 2226 PASSWORD: 381963 0900-0910 0910-0920 0920-0930 0930-0940 14.08.2022 Time: 0900-1210 (Turkey Local time GMT+3) Time: 1000-1310 (Azerbaijan Local time GMT+4) Authors Affiliation MODERATOR: Dr. Muhammad Safdat BHATTI COORDINATOR: Spc. Baha Ahmet YILMAZ Topic title Fatima Jinnah Women University, Pakistan SURGE IN MEDICAL WASTE DUE TO ADVENT OF COVID-19 IN PAKISTAN Fahmeeda IDREES Huma SALEEM Mishal FATIMA Fahmeeda IDREES Quratul Ain ASGHAR Qurat ul AIN Rimsha MUNIR Fahmeeda IDREES Isbah USMAN Javeria AHMED Javeria REHMAT, MAHNOOR, Malalai KHAN Fahmeeda IDREES Ramaisa ASIF Rehab BASHIR Remsha ZAMEER Salwa MEHBOOB Samina Fatima Jinnah Women University, Pakistan Fatima Jinnah Women University, Pakistan HUMAN PAPILLOMA VIRUS VACCINATION AND ITS STATUS IN PAKISTAN Fatima Jinnah Women University, Pakistan ERGONOMICS CONSIDERATION FOR HIGH HEELS FOOTWEAR FOR WOMEN 0940-0950 Rifka NUSRATH South Eastern University of Sri Lanka, Sri Lanka ERROR ANALYSIS OF HIGHER EDUCATION STUDENTS IN ENGLISH SPEAKING AND LISTENING TASKS; A STUDY BASED ON HIGHER NATIONAL DIPLOMA IN ENGLISH (HNDE) STUDENTS AT ADVANCED TECHNOLOGICAL INSTITUTE (ATI) SECTION-SAMMANTHURAI. SRI LANKA INSTITUTE FOR ADVANCED TECHNOLOGICAL EDUCATION (SLIATE) Mahnoor ZAHRA The Women University Multan, Pakistan PORTRAYAL OF OPPRESSION(S) OF WOMEN OF COLOUR IN ANGELOU AND DURRANI’S AUTOBIOGRAPHIES: A QUALITATIVE ANALYSIS Wondim Tiruneh ZELEKE Injibara College of Teachers’ Education, Ethiopia THE NEGATIVE IMPACT OF COVID-19 ON SCHOOL EDUCATION IN INJIBARA CITY ADMINISTRATION AND IT IS OVERCOMING STRATEGIES: THE CASE OF AGAW MEDIR GENERAL SECONDARY SCHOOL (2020-2021) Muhammad SHAKIR The Islamia University of Bahawalpur, Pakistan ANALYSIS OF HEALTH AND HEALTH EDUCATION PROGRAM FOR EARLY CHILDHOOD CARE EDUCATION (ECCE) IN PAKISTAN 0950-1000 1000-1010 1010-1020 BIOTERRORISM IN PUBLIC HEALTH: A GLOBAL THREAT AND WAY FORWARD 1020-1030 Muhammad Safdar BHATTI Maria NOOR Rini Listyowati, S.S.,M.PD. Zahida Shahbaz RAFIQUE Siddhartha Shekhar BISWAS Jaftiyatur ROHANIYAH 1030-1040 Misbah Shafait ABBASI Mah Noor TAJ The Islamia University of Bahawalpur, Pakistan Sibling Academy of Quality Education, Pakistan Universitas Islam Madura, Pakistan SSE, Govt. Girls High School, Pakistan Matuail Haji Abdul Latif Bhuiyan College, Pakistan Universitas Islam Madura, Pakistan International Islamic University, Pakistan Mirpur University of Science & Technology, Pakistan 1040-1050 1110-1120 Muntaka MUSA THE NEED FOR E- LEARNING IN TEXTILE DESIGN TRAINING FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN INSTITUTIONS OF LEARNING IN NIGERIA Parasurama D. JSS Sri Manjunatheshwara College of Education, India DEVELOPMENT AND VALIDATION OF CHECKLIST TO ASSESS THE LEVEL OF DIFFICULTY FACED BY TEACHER TRAINEES IN ACTION RESEARCH Emmanuel SEMAKO Bolanle ADEYEMI Simeon Adebayo OLADIPO Lagos State University, Nigeria SAFETY AND SECURITY PLANNING AND EFFECTIVE MANAGEMENT OF PUBLIC SECONDARY SCHOOLS IN LAGOS STATE, NIGERIA S. O. OLADAPO T. D. ALADEJEBI Oluwayanlemi Aaron BABATUYI Adekunle Ajasin University, Nigeria COMPUTER LITERACY AND INTERNET USAGE AS PREDICTOR OF STUDENTS’ KNOWLEDGE OF CHILD RIGHTS CONCEPT IN SOCIAL STUDIES Shuaibu Chiroma HASSAN Isa Kaita College of Education, Nigeria TRANSITION TO CLEAN ENERGY: HOW IT AFFECTS HOSPITALITY AND TOURISM INDUSTRY Moruf Adebayo ABIDOGUN Lagos State University of Education PREVENTIVE COUNSELLING ON WELL-BEING OF UNDERGRADUATES IN NIGERIA UNIVERSITY Farooq Muhammad SABIL Feroze NAZIA University of Poonch Rawalakot, Pakistan Nankai University, China CONSTRUCTIVE ANALYSIS ON TEACHING ARCHITECTURE THROUGH FACE TO FACE AND ONLINE LEARNING Hafiz Abdullah SAIM University of Lahore POSTCOLONIAL ANALYSIS OF A PASSAGE TO INDIA THROUGH THE LENS OF ORIENTALISM Chems Eddine BOUKHEDIMI University of Tizi Ouzou, Algeria ANALYSIS OF WIND ENERGY CAPACITY INSTALLED IN THE WORLD 1120-1130 1130-1140 1140-1150 1150-1200 1200-1210 CHALLENGES AND POSSIBILITIES CONCERNING PROFESSIONAL DIGITAL COMPETENCES OF UNIVERSITY TEACHERS Isa Kaita College of Education, Nigeria 1050-1100 1100-1110 USING ENGLISH AS A MEDIUM OF INSTRUCTION AT SECONDARY LEVEL: A SURVEY SESSION (1)- HALL (2) MEETING ID: 829 7305 2226 PASSWORD: 381963 0900-0910 0910-0920 14.08.2022 Time: 0900-1200 (Turkey Local time GMT+3) Time: 1000-1300 (Azerbaijan Local time GMT+4) Authors Affiliation MODERATOR : Assoc. Prof. Dr. Parvin AHANCHI COORDINATOR: Spc. Nuran SAĞLAM Topic title Niharika SINGH Prof. L. Shashikumar SHARMA Trinankur DEY Mizoram University ICFAI University Tripura A NARRATIVE REVIEW ON SPOUSAL SUPPORT FOR WORKING WOMEN IN INDIA Estefanie R. CORTEZ Elysia Chryzrel M. ABAIN Clarisse ARRIOLA Aiko L. GAJELOMO Polytechnic University of the Philippines-Manila, Philippines Sekmai Community Health Centre, Philippines FPT University,Vietnam Duy Tan University, Vietnam THE BOCAUE FIREWORK AND PYROTECHNIC INDUSTRY FOLLOWING THE IMPLEMENTATION OF 2017 FIREWORK REGULATIONS 0920-0930 Trinh Le TAN Ngo Tran XUAT Dao Thi Dai TRANG 0930-0940 Priscila ESPINOSA José M. PAVÍA University of Valencia, Spain AUTOMATIC TOOLS FOR MODELLING REGIONAL ECONOMIC GROWTH. THE CASE OF THE VALENCIAN COMMUNITY (SPAIN) Emmanuel A. ONSAY Michael P. VALE Ralyn P. VALENCIA Partido State University, Philippines School of Economics De La Salle University, Philippines WOMEN IN FISHERY SECTOR OF LAGONOY GULF: GEARING UP TOWARDS FOOD SECURITY Nadil SHAH University of Turbat, Pakistan SOCIO-ECONOMIC DETERMINANTS OF MATERNAL MORTALITY IN BALOCHISTAN, PAKISTAN Shuaibu Chiroma HASSAN Isa Kaita College of Education, Nigeria HOW CAN NIGERIAN SMALL AND MEDIUM IN HOSPITALITY AND TOURISM ENTERPRISES (SMES) SURVIVE IN THE POST COVID-19 PERIOD? Shuaibu Chiroma HASSAN Isa Kaita College of Education, Nigeria HERITAGE TOURISM DEVELOPMENT IN KATSINA STATE – A REFLECTION ON SELECTED ATTRACTIONS Majid KHAN Navid ULLAH Muhammad Asghar KHAN Abdul Wali Khan University, Pakistan Quaid-I-Azam University Islamabad, Pakistan University of Swat, Pakistan ECONOMIC CAUSES OF CHILD LABOUR: A CASE STUDY OF DISTRICT SWAT, KHYBER PAKHTUNKHWA, PAKISTAN Sokun ANG Build Bright University, Cambodia THE IMPACTS OF THE MANAGEMENT OF THE ANGKOR WORLD HERITAGE BY APSARA NATIONAL AUTHORITY ON NOKOR KRAV COMMUNITY, SIEM REAP PROVINCE, CAMBODIA Quaisar ALAM University of Delhi, India CONTOURS OF A ‘REGIME CHANGE’ IN THE GLOBALISED WORLD Quaisar ALAM University of Delhi, India KALEIDOSCOPIC ANALYSIS OF THE CONTEMPORARY KAZAKHSTAN Quaisar ALAM University of Delhi, India ANALYZING CONTEMPORARY ‘GEO-POLITICS OF SOUTH ASIA’ IN A CHANGING CONUNDRUM 0940-0950 0950-1000 1000-1010 1010-1020 1020-1030 1030-1040 1040-1050 1050-1100 1100-1110 IMPACT OF SOCIAL MEDIA ADVERTISING FEATURES ON VIETNAMESE GENZ’S ONLINE SHOPPING INTENTIONS 1110-1120 Quaisar ALAM University of Delhi, India ‘CHALLENGES AND OPPORTUNITIES’ OF THE POST-PANDEMIC WORLD 1120-1130 Emmanuel Wasiu AKERELE Wasiu Akanni SALAMI Anchor University, Nigeria THE POLICE AND INTERNAL SECURITY IN NIGERIA’S FOURTH REPUBLIC (1999-2014) 1130-1140 Emmanuel Chijioke OGBONNA Adeniyi ADEKUNLE Nigerian Army University Biu, Nigeria CIVIC LIABILITIES IN NIGERIA’S STATE-SOCIETY RELATIONS Nnameziri Sunday IRECHUKWU Niger Delta University, Nigeria TECHNOLOGY AND THE DEVELOPMENT IN THE 22ND CENTURY CONTEMPORAL NIGERIA: A BOOM-DOOMED JOURNEY-IN AFRICA Nnameziri Sunday IRECHUKWU Niger Delta University, Nigeria UNDERDEVELOPMENT, NATIONAL INSTABILITY AND COVID-19 PANDAMICS/ #ENDSARS CHALLENGES IN NIGERIA 1140-1150 1150-1200 SESSION (1)- HALL (3) MEETING ID: 829 7305 2226 PASSWORD: 381963 0900-0910 0910-0920 0920-0930 14.08.2022 Time: 0900-1200 (Turkey Local time GMT+3) Time: 1000-1300 (Azerbaijan Local time GMT+4) Authors Affiliation MODERATOR & CO-COORDINATOR: Zohaib Hassan SAIN COORDINATOR: Spc. Gökhan GEZER Topic title Ganda Febri KURNIAWAN Universitas Negeri Semarang, Indonesia GENDER EQUALITY IN INDONESIAN TEACHING OF HISTORY OGUNBAMOWO, W.B. ASHON D.O. Lagos State University, Nigeria COMMUNITY HEALTH EDUCATION AS A TOOLS FOR COVID-19 PREVENTION AMONG MARKET WOMEN IN KOSOFE LOCAL GOVERNMENT AREA OF LAGOS STATE THE PERCEIVED EFFECT OF EARLY EXPOSURE TO ENVIRONMENTAL POLLUTION ON DEVELOPMENT OF CHILDHOOD DISEASES AMONG RESIDENTS OF RURAL COMMUNITIES IN LAGOS STATE Waliu Babatunde OGUNBAMOWO ASHON D.O. Lagos State University, Nigeria 0930-0940 Mohd Hanafi JUMRAH Han Chiang University, Malaysia REPRESENTATION OF HEALTH EDUCATION THROUGH MALAYSIAN ANIMATION SERIES OF UPIN IPIN 0940-0950 T. A. Adeosun O. A. Ganiyu R. B. Fatai J. B. Adeogun O. A. Abu Federal College of Education (Technical), Nigeria University of Ibadan, Nigeria INTESTINAL MORPHOLOGY OF GROWING RABBITS (ORYCTOLAGUS CUNICULLUS) OFFERED CORN COBBASED DIET SUPPLEMENTED WITH FEED ADDITIVES Shamsuddeen Shehu SAEED Usman Manman KANDI Usman UMAR Ibrahim YUNUSA Aliyu ABUBAKAR Kaduna Polytechnic, Nigeria COMMERCIAL MOTORCYCLE RIDERS AND BANKING SERVICES IN KADUNA METROPOLIS, KADUNA STATE NIGERIA Md. Khaledur Rahman BHUIYAN Ram Bahadur KHADKA Syed Mahmood Shahidul ISLAM Md.Shanzid HASAN Nikolaos SYRMOS Md. Rezwan Ahmed MAHEDI Alhaji saleh ISYAU Fatema Binta Tanzila Kamal RAISA Eskayef Pharmaceuticals Ltd., Bangladesh Pokhara University, Nepal SMEC International Pty Ltd., Australia University of Asia Pacific, Bangladesh Aristotle University of Thessaloniki, Greece Benzene Research Centre, Bangladesh Glocal University, India North South University, Bangladesh CURRENT HEPATITIS B VIRUS INFECTIOUS SITUATION IN BANGLADESH Zunara MUMTAZ Areej SABIR University of Poonch Rawalakot, Pakistan AN EDUCATION FOR OUTSIDERS: POPULAR EDUCATION Korimayum Abdur RAHMAN Ikram HUSSAIN Abu SAYED Nasim HAQUE Aligarh Muslim University, India THE ATTITUDE OF SPORTSPERSON TOWARD MORNINGNESS AND EVENINGNESS 0950-1000 1000-1010 1010-1020 1020-1030 Abu SAYED Ikram HUSSAIN Korimayum Abdur RAHMAN Nasim HAQUE Nidhi RANI Aligarh Muslim University, India WOMEN'S SPORTS PARTICIPATION BARRIERS: A STUDY OF FEMALE BANGLADESHI STUDENTS' PARTICIPATION IN PHYSICAL ACTIVITIES Mary Varghese KUNDUKULAM Gandhi University, India A STUDY ON HEALTH AND WELLNESS: PHYSICAL EDUCATION Navid ULLAH Majid KHAN Basit ALI Quaid-I-Azam University, Pakistan THE EFFECT OF CANNABIS ON STUDY PREPARATION OF UNDERGRADUATE STUDENTS: A CASE STUDY OF DISTRICT SWAT, KHYBER PAKHTUNKHWA, PAKISTAN Iftikhar Ahmad WANI Merajuddin FARIDI Adnan KHAN Kamran KHAN Aligarh Muslim University, India UNEMPLOYMENT AND GOVERNMENT POLICIES: A NEW ANSWER TO AN OLD QUESTION 1110-1120 Adeel IFTIKHAR Raila MUMTAZ University of Poonch Rawalakot, Pakistan EFFECTS OF DISTANCE LEARNING ON LEARNING EFFECTIVENESS 1120-1130 Basit ALI Ahmad ALI Aisha KHAN Bushra SHAFI University of Swat, Pakistan SOCIOLOGICAL ANALYSIS OF VIOLENCE AND ITS ASSOCIATION WITH EFFECTS OF DRUG ADDICTION ON OTHER FAMILY MEMBERS Sameer KHAN Basit ALI University of Swat, Pakistan SOCIO-CULTURAL CAUSES AND EFFECTS OF STIMULANTS ON YOUTH AND THEIR FAMILIES Zohaib Hassan SAIN Superior University, Pakistan CHALLENGES IN QUALITY OF EDUCATION IN HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS (HEIS) OF PAKISTAN Shahzadi Hina SAIN Zohaib Hassan SAIN Beaconhouse School System, Pakistan Superior University, Pakistan EFFECT OF PROJECT BASED LEARNING ON THE READING SKILLS OF THE YEAR 3 STUDENTS 1030-1040 1040-1050 1050-1100 1100-1110 1130-1140 1140-1150 1150-1200 SESSION (2)- HALL (1) MEETING ID: 829 7305 2226 PASSWORD: 381963 14.08.2022 Time: 1300-1610 (Turkey Local time GMT+3) Time: 1400-1710 (Azerbaijan Local time GMT+4) Authors Affiliation MODERATOR : Dr. Özerk YAVUZ COORDINATOR: Spc. Nuran SAĞLAM Topic title Özerk YAVUZ Nişantaşı University, Turkey INSPECTING AND SCRUTINIZING CRIME RATES ALONG WITH VILONCE AGAINST THE PERSON RATES AS WELL AS THEIR ANTECEDENTS IN LONDON WITH SUPERVISED AND UNSUPERVISED MACHINE LEARNING ALGORITHMS 1310-1320 Aneeqa SAEED COMSATS University Islamabad, Pakistan SUPPLY CHAIN DIGITALIZATION TRENDS: A LITERATURE REVIEW 1320-1330 Pedro M.P. CURRALO Raul D.S.G. CAMPILHO Joaquim A.P. PEREIRA Instituto Superior de Engenharia do Porto, Portugal INEGI – Pólo FEUP, Portugal DESIGN AND STRUCTURAL VERIFICATION OF A CONNECTOR ASSEMBLY EQUIPMENT FOR THE AUTOMOTIVE INDUSTRY 1330-1340 César F.F. GOMES Raul D.S.G. CAMPILHO Isidro J. SÁNCHEZ-ARCE Instituto Superior de Engenharia do Porto, Portugal INEGI – Pólo FEUP, Portugal ADHEREND MATERIAL EFFECT ON TUBULAR ADHESIVE JOINTS SUBJECTED TO TENSILE LOADS Instituto Superior de Engenharia do Porto, Portugal COHESIVE ZONE ANALYSIS OF TUBULAR JOINTS BONDED WITH DIFFERENT ADHESIVES 1300-1310 1340-1350 1350-1400 1400-1410 1410-1420 Daniel R. BARBOSA Raul D.S.G. CAMPILHO Isidro J. SÁNCHEZ-ARCE José P.S.M.B. RIBEIRO Raul D.S.G. CAMPILHO Isidro J. SÁNCHEZ-ARCE Mokrane SALWA El azzouzi RACHID A.Y. ABBDULAZEEZ I. U. SHUAIBU S. M. NASIR M. I. DABO A. YAHUZA H. MUHAMMED Z. I. AMOKA INEGI – Pólo FEUP, Portugal Instituto Superior de Engenharia do Porto, Portugal Sultan Moulay Slimane University, Morocco Agronomic and Veterinary Institute Hassan II – IAV, Morocco 1430-1440 1440-1450 Abdulhaqq Onoruoyiza MUHAMMED Hassan Opotu SIYAKA Chinedu Chimdi ADINDU Abdulsamad Adinoyi MUHAMMED Ismaila, T. Mustapha, M. G. Mannir, S. K. Gambomi, A. COMPARATIVE STUDY BETWEEN GNSS AND LASERGRAMMETRY College of Science and Technology, Philippines TREATMENT OF TEXTILE EFFLUENTS USING A NANO-PARTICLES ACTIVATED CARBON OF MORINGA SEED International Islamic University CHANGE SELF-EFFICACY AS MEDIATOR BETWEEN LEARNING ORGANIZATIONS AND ORGANIZATIONAL INNOVATIONS: MODERATING ROLE OF POWER DISTANCE AND CAREER SATISFACTION Federal University of Technology, Nigeria University of Abuja, Nigeria APPRAISING THE CAUSES AND EFFECTS OF CONSTRUCTION MATERIALS PRICE FLUCTUATION ON BUILT ENVIRONMENT PROJECT DELIVERY IN ABUJA METROPOLIS, NIGERIA College of Science and Technology, Kaduna Polytechnic, Nigeria INVESTIGATION OF MICRO WAVE RADIATION DOSE FROM SELECTED MOBILE PHONES 1420-1430 Muhammad Salman CHUGHTAI FRACTURE ENVELOPE OF DUCTILE ADHESIVES USING THE SINGLE-LEG BENDING (SLB) TEST Ibrahim, M. M. 1450-1500 Fadila Haruna MASANAWA Saadu Sani SULAIMAN Yusuf Mohammed HASSAN Collage of Science and Technology, Kaduna Polytechnic, Nigeria PHYTOCHEMICALS SCREENING AND ANTHELMINTIC ACTIVITY OF FERATIA ACANTHIOIDES AGAINST ADULT EARTHWORM 1500-1510 Abdulkadir SULEIMAN Abdulrahman HASSAN Sadiq NADADA College of Science and Technology Kaduna Polytechnic, Nigeria DETERMINANTS OF COMFORT IN WEARABLE TEXTILES FOR ENHANCING NIGERIAN TEXTILE MARKET POTENTIALS 1510-1520 Ahmed Badaru KURAWA Gwari William BAKO Aminu Abdullahi MUHAMMED Sadiq Muhammad NASIR Ahmadu Bello University, Nigeria Kaduna Polytechnic, Nigeria THE ROLE OF LABOUR MOVEMENT IN NATIONAL DEVELOPMENT: A CASE STUDY OF ITS CONTRIBUTIONS TO POLITICAL, SOCIAL AND ECONOMIC LIFE OF THE NATION 1520-1530 A.Y. ABDULAZEEZ I.U. SHUAIBU B.A. ABBA F.H. MASANAWA College of Science and Technology, Philippines CHARACTERIZATION OF PHYSICO-CHEMICAL PARAMETERS OF AN INDUSTRIAL EFFLUENTS: A CASE STUDY OF TEXTILE INDUSTRY, NIGERIA Y. ATTEGUE M. A. BELFOUL S. AMARIR K. AMROUCH Ibn Zohr University, Morocco The University of Adelaide, Australia CONTRIBUTION OF STRUCTURAL ANALYSIS AND REMOTE SENSING IN THE STUDY OF THE SUPERIMPOSED DEFORMATION OF THE BASIN LAMNIZLA BASIN (WESTERN HIGH ATLAS MOROCCO) Patrick D. CERNA Federal Technological Institute University, Philippines DETECTION OF PHENYLKETONURIA FOR THE NEWBORN SCREENING USING HYBRID CONVOLUTIONAL (CNN) AND RECURRENT NEURAL NETWORK (RNN) MACHINE LEARNING ALGORITHM Hamid ULLAH Mohammad NOOR-A-ALAM Young-Han SHIN Riphah International University, Pakistan University of Ulsan, South KOREA SWITCHABLE POLARIZATION IN MN EMBEDDED GRAPHENE Nişantaşı University, Turkey ANALYSING EDUCATION AND UNEMPLOYMENT RATES AS LEADING INDICATORS OF CRIME RATES IN GREATER LONDON AREA WITH MACHINE LEARNING, ARTIFICIAL INTELLIGENCE AND DATA MINING 1530-1540 1540-1550 1550-1600 1600-1610 Özerk YAVUZ SESSION (2)- HALL (2) MEETING ID: 829 7305 2226 PASSWORD: 381963 MODERATOR : Irene C. GUMIRAN & Jovany Gleen L. ALLAWAN COORDINATOR: Spc. Baha Ahmet YILMAZ Topic title 14.08.2022 Time: 1300-1620 (Turkey Local time GMT+3) Time: 1400-1720 (Azerbaijan Local time GMT+4) Authors Affiliation 1300-1310 Jovany Gleen L. ALLAWAN University of MindanaoPanabo College, Philippines MULTIPLE REGRESSION ANALYSIS OF PROBLEM-SOLVING SKILLS IN SENIOR HIGH SCHOOL STUDENTS’ BIOLOGICAL SCIENCE 1310-1320 Calyd T. CERIO Rhesty R. BIARES Partido State University, Philippines CULTURAL COGNITION, RISK PERCEPTION, AND RISK MITIGATION ARRANGEMENT TO COVID-19 PANDEMIC OF PERSONS UNDER COMMUNITY QUARANTINE IN THE PHILIPPINES 1320-1330 Madelyn P. ARCA Jeanilyn E. TACADENA Graduate School-St. Marys’ College of Tagum, Philippines DEVELOPING THE LANGUAGE MASTERY OF EARLY CHILDHOOD LEARNERS FROM THE LENS OF PARENTS: A PHENOMENOLOGY 1330-1340 Reynaldo V. MORAL Charlie W. ZAYAS Division of Cebu City/Master Teacher, Philippines Division of Cebu City/Assisting Principal, Philippines AN EVALUATION OF THE TEACHER INDUCTION PROGRAM IN DON SERGIO OSMEŇA SR. MEMORIAL NATIONAL HIGH SCHOOL THROUGH THE EYES OF BEGINNING TEACHERS 1340-1350 Junelle P. Silguera, RMT, MSMT Jemaica Marie A. BABIERA Kezia Erica L. BATIANCILA Tricia Mae S. QUILAQUIL University of Mindanao, Philippines CORRELATION OF THE PRESENCE OF PARASITES IN SOIL AND NUTRITIONAL STATUS IN CHILDREN 3 TO 5 YEARS OLD AT PUROK 15 BARANGAY TIGATTO, BUHANGIN, DAVAO CITY Carlos Décio CORDEIRO Vítor TEODORO Lusofona Univeristy, Portugal TEACHERS AND THEIR IMPORTANCE IN READING LITERACY Junelle P. SILGUERA University of the Immaculate Conception, Philippines SOCIODEMOGRAPHIC PROFILE, KNOWLEDGE, AND ATTITUDE OF RESIDENTS IN BARANGAY MATINA CROSSING, DAVAO CITY ON COVID-19 AS PREDICTORS OF THE MITIGATION PRACTICES 1410-1420 Junelle P. SILGUERA Alex C.OJANOLA, Jr. Jernie Mee T. PORRAS University of the Immaculate Conception, Philippines University of Mindanao, Philippines ACADEMIC RELATED STRESS AMONG CHSEBSMT/MLS STUDENTS OF UNIVERSITY OF MINDANAO AS TYPE II DIABETES MELLITUS RISK FACTOR 1420-1430 Muhamad Qamar Rahman Md ISA Mohd Hanafi JUMRAH Nur Adillah MAAZ INTI International College Penang, Malaysia Han Chiang University College of Communication, Malaysia PERCEPTION OF VIRTUAL ZOO TOUR AMONG PARENTS IN MALAYSIA: A CASE STUDY OF TAIPING ZOO AND NIGHT SAFARI Irene C. GUMIRAN Our Lady of Fatima University, Philippines CONFLICT MANAGEMENT STYLES OF DEANS OF PUBLIC HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS IN THE NATIONAL CAPITAL REGION: BASES FOR A STRUCTURAL ETHICAL CONFLICT MANAGEMENT MODEL Irene C. GUMIRAN Rizal Technological University, Philippines MOODLE UTILIZATION ASSESSMENT: LENSES ON ITS ACCESSIBILITY, SECURITY, AND USABILITY 1350-1400 1400-1410 1430-1440 1440-1450 1450-1500 Juspher G. HANDANG Nurfaiza JOE Jewel Doreen LEMANA Ericson O. ALIETO Roel MARCIAL Marianet Delos SANTOS Edison ESTIGOY Western Mindanao State University, Philippines Xi'an University of Technology, Philippines TEACHING THE PAST TODAY, THE ANCIENT IN MODERN TIME: PERSPECTIVES OF RELEVANCE AMONG SENIOR HIGH SCHOOL STUDENTS Syed AURANGZEB Bangor University THE ROLE OF ULEMA (CLERIC) AND YOUNG BRITISH MUSLIMS IN CONSTRUCTION OF MUSLIM IDENTITY IN SCOTLAND, BRITAIN Khon Kaen University THE EFFECT OF SOCIAL MEDIA USE ON THAI UNIVERSITY STUDENTS DURING COVID-19 PANDEMIC University of Mindanao Panabo College, Philippines TEACHING MATHEMATICS THE QUIPPER WAY: PERSPECTIVE OF TEACHERS UM Panabo College, Philippines PERCIEVED IMPACT OF TAX REFORM ON PERSONAL INCOME AND EMPLOYEE SATISFACTION AMONG ACADEMIC PERSONNEL UM Panabo College, Philippines SERVICE QUALITY AND CUSTOMER SATISFACTION AMONG SELECTED BAKESHOPS IN PANABO CITY 1500-1510 1510-1520 1520-1530 1530-1540 1540-1550 Jintana RATTANAKHEMAKORN Wanwisa WANNAPIPAT Panwasa THONGAREE Waranya SAECHUA Sarocha WORARAT Irish B. SARSALEJO Naomi C. PEROL Johnmer Dale G. BALDO Liezel V. CHAN Amelie L. CHICO Karen Kaye A. LAUREL Gina B. REVANTE Ana Mae N. GARADO Amelie L. CHICO Divine Grace T. PANILAGAO Altonete B. CHAVES Lilibeth D. GUBATON 1550-1600 Rodel C. PACIT John Erwin P. PEDROSO West Visayas State University, Philippines EXPERIENCES OF STUDENT JOURNALISTS DURING THE COVID-19 PANDEMIC 1600-1610 Salla Vijay KUMAR Ashoina KAPADIA Jai SHRESTHA Institute of Hotel Management (IHM), India A STUDY OF ONLINE SKILLS AND KNOWLEDGE TRACKING STUDENTS BEHAVIOR IN HOTEL MANAGEMENT SCHOOLS DURING THE COVID19 PHASE 1610-1620 Salla Vijay KUMAR Institute of Hotel Management (IHM), India PSYCHO–PHYSICAL REPRESENTATIONS OF SARI AS AN ENDORSED ENSEMBLE AMONG INDIAN WOMEN 2022 SESSION (2)- HALL (3) MEETING ID: 829 7305 2226 PASSWORD: 381963 1300-1310 1310-1320 1320-1330 1330-1340 14.08.2022 Authors Affiliation Hridayesh ARYA Anil KUMAR N. R. E. C. College, India EVALUATION OF LARVICIDAL ACTION OF LEAF AND SEED OF ARGEMONE MEXICANA AGAINST THE AEDES AEGYPTI (DIPTERA: CULICIDAE) Musa Yakubu TULA Federal Polytechnic Mubi, Nigeria EMERGENCE OF METALLO-BETA-LACTAMASE (MBL) PRODUCING GRAM-NEGATIVE BACTERIA IN A HOSPITAL ENVIRONMENT WITH NO HISTORY OF CARBAPENEM USAGE Musa Yakubu TULA Onaiwu Idahosa ENABULELE Anthony Endurance OPHORI Federal Polytechnic Mubi, Nigeria University of Benin, Nigeria Anisa IFTIKHAR University of Lahore, Pakistan Hilda. A. EMMANUEL-AKERELE Anchor University, Nigeria ISOLATION AND IDENTIFICATION OF PLASTIC DEGRADING BACTERIA FROM DUMPSITES IN LAGOS Rahmani MAHSA Babalar MESBAH 1400-1410 Rahmani MAHSA Babalar MESBAH 1410-1420 F.Z. JANANI A. ELHALIL N. BARKA University College of Agriculture and Natural Resources, United States of America University College of Agriculture and Natural Resources, United States of America Sultan Moulay Slimane, Morocco University of Beni Mellal, Morocco Hassan II University of Casablanca, Morocco 1420-1430 1430-1440 EMERGENCE OF NEW DELHI METALLO-ΒLACTAMASE-1 (NDM-1) PRODUCERS AMONG CARBAPENEM-RESISTANT ENTEROBACTERIACEAE (CRE) IN SOURCES OF WATER FROM ADAMAWA-NORTH SENATORIAL ZONE, NIGERIA CRYOPROTECTIVE EFFECT OF BUTYLATED HYDROXYTOLUENE ON MICROSCOPIC PARAMETERS OF RING-NECKED PHEASANT (PHASIANUS COLCHICUS) SEMEN 1340-1350 1350-1400 MODERATOR & CO-COORDINATOR: Riya COORDINATOR: Spc. Gökhan GEZER Topic title Time: 1300-1630 (Turkey Local time GMT+3) Time: 1400-1730 (Azerbaijan Local time GMT+4) EFFECT OF NUTRIENT SOLUTION ON VEGETATIVE TRAITS , CHLOROPHYLLS AND CAROTENOID OF PEACH TREES EFFECT OF RATE NH4+/NO3-+NH4+TO K+, IONS UPTAKE ON PEACH TREES (PRUNUS PERSICA (L.) BATSCH. CVS. ALBERTA & ZAFERANI) ENHANCED PHOTOCATALYTIC DEGRADATION OF PHARMACEUTICAL POLLUTANT: CATALYST SYNTHESIS, CHARACTERIZATION AND EXPERIMENTAL STUDY Kalidoss ANNATHURAI SOUNDARYA R. SRM Arts and Science College, India ISOLATION, IDENTIFICATION AND CHARACTERIZATION OF PERIODONTAL PATHOGENS AND ANTIMICROBIAL POTENTIAL OF CATHARANTHUS ROSEUS Tanko, M. M. Pukuma M. S. Ismail MUHAMMAD Federal Polytechnic, Nigeria IN VITRO ANTIMALARIAL ACTIVITY OF GARCINIA KOLA AGAINST 3D STRAIN PLASMODIUM FALCIPARUM 1440-1450 Promise Goodness ADELEYE University of Ilorin, Nigeria IMPACTS OF EFFICIENT LIVESTOCK PRODUCTION WITH SUSTAINABLE APPROACH Visakh N. U Berin PATHROSE Kerala Agricultural University, India PLANT ESSENTIAL OILS FROM AN AGRO-WASTE PRODUCT: A KEY APPROACH FOR THE MANAGEMENT OF MAJOR STORED-PRODUCT INSECT PESTS Auwal IBRAHIM Amina ZAKARI Fauzia Shehu MUHAMMAD Aliyu Babangida JIBRIL Collage of Sciences and Technology, Nigeria NUTRITIONAL EVALUATION OF A POTENTIAL READY TO USE THERAPEUTIC FOOD FORMULATED FROM SESAME, WHEAT AND SOYA BEANS BLEND Shahnaz BHUTTO Kainat VIGHIO Abdul Rasool KHOSO Niketa ASHEM Sindh Agriculture University Tandojam, Pakistan Hohai University, China Regional Institute of Medical Science, India SOLID WASTE MANAGEMENT ISSUES IN DISTRICT HYDERABAD SINDH (AN OBSERVATION BASED SOCIOLOGICAL INVESTIGATION) Shefin BASHEERA S. SIVANANDAN B. C. KAMALAN University of Kerala, India EVALUATION OF ANTI-TUBERCULOSIS ACTIVITY OF CURCUMA LONGA AND IDENTIFICATION OF LEAD MOLECULES Amar CHAUDHARY Ram DAYAL Manisha NANDA Kamla SINGH Dolphin PG Institute of Biomedical & Natural Sciences, India IRCC IVF Centre, India Infertility Consultant (IRCC Hospital), India OBSERVATIONAL STUDY OF HUMAN SPERM SURVIVAL & MOTILITY IN TWO DIFFERENT MEDIUMS: A COMPARABLE ANALYSIS Sumanta BHATTACHARYA Maulana Abul Kalam Azad University of Technology, India SUSTAINABLE MANAGEMENT OF WATER RESOURCES A NEED OF THE HOUR TO ACHIEVE WATER SECURITY AND SANITATION FOR ALL Riya Ranchi University, India IN-VITRO PHYSICOCHEMICAL, PHARMACOLOGICAL AND PHYTOCHEMICAL EVALUATIONS OF DIFFERENT PLANT PARTS OF LEEA MACROPHYLLA ROXB. EX HORNEM Oinam Prabita DEVI Davina HIJAM Shija Academy of Health Sciences, India Regional Institute of Medical Sciences, India THE SUNSHINE VITAMIN: BIOCHEMISTRY AND ITS UTILITY IN PRESENT DAY MEDICINE Darya Khan Sanjrani Misbah Bibi QURESHI Sajjad Ali MALLAH Bahadur Ali NAICH Sindh University Jamshoro, Pakistan Sindh Agriculture University, Pakistan ROLE OF RURAL WOMEN IN UTILIZATION OF NATURAL RESOURCES: A CASE STUDY OF TALUKA SAKRAND, SINDH, PROVINCE OF PAKISTAN Bahadur Ali NAICH Sindh Agriculture University, Pakistan IMPACT OF WATER POLLUTION ON PUBLIC HEALTH: A CASE STUDY OF DISTRICT SUKKUR, SINDH PROVINCE OF PAKISTAN 1450-1500 1500-1510 1510-1520 1520-1530 1530-1540 1540-1550 1550-1600 1600-1610 1610-1620 1620-1630 SESSION (2)- HALL (4) MEETING ID: 829 7305 2226 PASSWORD: 381963 14.08.2022 Time: 1300-1630 (Turkey Local time GMT+3) Time: 1400-1730 (Azerbaijan Local time GMT+4) MODERATOR : Assoc. Prof. Dr. Parvin AHANCHI Authors Affiliation Topic title Shubhangi BHARADWAJ U.C. GUPTA Govt. Shrimant Madhavrao Scindia PG College (Affiliated to Jiwaji University), India Govt. Shrimant Madhavrao Scindia PG College (Affiliated to Jiwaji University), India INFLUENCE OF TRAINING AND DEVELOPMENT INTERVENTIONS ON EMPLOYEE RETENTIONAN EMPLOYER BRAND-BASED AGENDA 1310-1320 Gbenga Festus BABARINDE Tajudeen Idera ABDULMAJEED Matthew Oladapo GIDIGBI Julius Tumba NDAGHU Modibbo Adama University, Nigeria EFFECT OF RURAL FINANCIAL INSTITUTIONS ON STANDARD OF LIVING IN NIGERIA 1320-1330 Ghougali HADJER University of Biskra, Algeria SEL: NEW OPPORTUNITIES FOR ADOLESCENTS ’ WELL BEING AND ACADEMIC EXCELLENCE IN MIDDLE SCHOOL EFL CLASSES 1300-1310 1330-1340 Trinh Le TAN FPT University, Vietnam 1340-1350 RESEARCHING THE EFFECT OF VIEWS AND FEEDBACK ABOUT PRODUCTS ON CUSTOMER’S PURCHASE INTENTION. CASE OF SHOPPING ON THE SOCIAL MEDIA Habtamu Walga ADABA Ambo University, Ethiopia EFFECTS OF METACOGNITIVE READING STRATEGY EXPLICIT INSTRUCTION ON GRADE 11 STUDENTS’ READING MOTIVATION: THE CASE OF GUDER PREPARATORY SCHOOL IN OROMIA REGIONAL STATE, ETHIOPIA. QUASIEXPERIMENTAL DESIGN Santanu SARKAR Anuradha CHOUDRY Indian Institute of Technology, India INDIAN AESTHETIC NOTION OF ‘RASA’ THEORY AND DRAMATHERAPY: A PSYCHO-AESTHETIC WAY TO ACHIEVE THE THERAPEUTIC GOAL 1400-1410 Khwaja Danish HAMEED Integral University, India NATIONALISM AND ISLAM: TRACING INCOMPATIBILITIES 1410-1420 Amir LATEEF Nadil SHAH Ayaz UMAR University of Turbat, Pakistan VACCINE HESITANCY AMONG UNIVERSITY STUDENTS: A CASE STUDY IN MAKRAN DIVISION, BALOCHISTAN Friday Ogbu EDEH Alex Ekwueme Federal University, Nigeria TALENT MANAGEMENT IN THE BANKING SECTOR: PREDICTING BUSINESS RESILIENCE Stephen O. AIGBONOGA Alex Ekwueme Federal University, Nigeria A CRITICAL ANALYSIS OF DIACLECTICAL MATERIALISM AND ITS IMPLICATION FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN NIGERIA Sorelle Audrey ENGOME University of Yaoundé I, Cameroon UNDERSTANDING THE MANAGEMENT OF THE PRESBYTERIAN MISSION HERITAGE BY THE PRESBYTERIAN CHURCH OF CAMEROON FROM 1957 TO 2020 IN THE CITY OF EBOLOWA MAH NOOR TAJ Muhammad Jamil AAMER Misbah Shafait ABBASI Misbah SHAKIR Mirpur University of Science & Technology (MUST), Pakistan International Islamic University, Pakistan CHALLENGES AND OPPORTUNITIES OF DIGITAL LEARNING FOR SECONDARY SCHOOL LEVEL STUDENTS DURING COVID-19 1350-1400 1420-1430 1430-1440 1440-1450 1450-1500 1500-1510 1510-1520 Chems Eddine BOUKHEDIMI University of Tizi Ouzou, Algeria ANALYSIS OF WIND ENERGY CAPACITY INSTALLED IN THE WORLD Jeff Sterline Ngami KAMAGOUA University of Yaoundé I, Cameroon LANGUAGES USE IN PUBLIC ADMINISTRATION OF CAMEROON Salman AHMAD SABAWON Abdul Wali Khan University, Pakistan Nonprofit Organization NGO, Pakistan WATER, SANITATION & HYGIENE (WASH) NEEDS ASSESSMENT AND SITUATION ANALYSIS OF AFGHAN REFUGEES VILLAGES IN DISTRICT HARIPUR, KP, PAKISTAN Noreen SULTAN Ahmad ALI Salman AHMAD Abdul Wali Khan University, Pakistan SOCIO-PSYCHOLOGICAL PROBLEMS FACED BY PREGNANT WORKING WOMEN AT DISTRICT MARDAN 1520-1530 1530-1540 1540-1550 Sarah EHSAN Salman AHMAD 1550-1600 1600-1610 1610-1620 Salman AHMAD Ahmad ALI Zahid UMER Abdul Wali Khan University, Pakistan THE IMPACTS OF COMMERCIAL USE OF WATER ON WATER CONSUMPTION AND ENVIRONMENTAL POLLUTION IN KHYBER PAKHTUNKHWA Abdul Wali Khan University, Pakistan IMPORTANCE OF HOMEWORK ON THE ACADEMIC ACHIEVEMENTS OF THE STUDENTS AT PRIVATE SECTOR SCHOOLS OF DISTRICT NOWSHEHRA, KPK Zahid UMER Ahmad ALI Salman AHMAD Abdul Wali Khan University, Pakistan Muhammad IDREES Ahmad ALI Salman AHMAD Abdul Wali Khan University, Pakistan Nadasha WACANINGPUTRI School of Business and Management, Indonesia 1620-1630 A SOCIOLOGICAL INVESTIGATION OF POSTMERGER REFORMS IN EX-FATA ANALYZING THE ROLE OF FAMILY IN DRUG ADDICTION; A STUDY FROM KHYBER PAKHTUNKHWA, PAKISTAN DRIVING FACTORS OF SECOND-HAND CLOTHING PURCHASE: GENERATION Z CONSUMERS IN INDONESIA SESSION (3)- HALL (1) MEETING ID: 829 7305 2226 PASSWORD: 381963 14.08.2022 Time: 1600-1830 (Turkey Local time GMT+3) Time: 1700-1930 (Azerbaijan Local time GMT+4) MODERATOR : K. Thamizhmaran Authors Affiliation Topic title K. Thamizhmaran Government College of Engineering, India ENERGY EFFICIENT QUALITY ROUTING PROTOCOL FOR WSNs K. Thamizhmaran Government College of Engineering, India AVOIDED MALICIOUS NODES IN MANET USING ACKNOWLEDGEMENTS ALGORITHM K. Thamizhmaran Government College of Engineering, India SELECTION BASED ENERGY AWARE ROUTING PROTOCOL FOR MANET K. Thamizhmaran Government College of Engineering, India DSR ROUTING PROTOCOL BY BLACK HOLE ATTACK FOR MANET 1640-1650 K. Thamizhmaran Government College of Engineering, India EA3ACK-EEDS IN MANET USING DYNAMIC STATES 1650-1700 K. Thamizhmaran Government College of Engineering, India SECURE DYNAMIC SOURCE ROUTING FOR MANET K. Thamizhmaran Government College of Engineering, India HYBRID ROUTING PROTOCOL UNDER BLACK HOLE ATTACK FOR MANET K. Thamizhmaran Government College of Engineering, India VARYING PARAMETERS OF TOPOLOGY BASED ACKNOWLEDGEMENTS MODEL FOR MANETS K. Thamizhmaran Government College of Engineering, India ON-DEMAND ROUTING PROTOCOL WITH ECC FOR MANET 1600-1610 1610-1620 1620-1630 1630-1640 1700-1710 1710-1720 1720-1730 1730-1740 1740-1750 1750-1800 Nessaibia ISSAM Cocci LUIGI Bouslama ZIHAD Abdulhaqq Onoruoyiza MUHAMMED Ayooluwa Femi ARIBISALA Mercy Enotse ABOH Jonathan Oluwapelumi MOBAYO Segun Moses AYODELE Sayantani BANERJEE Environmental Research Center (C.R.E), Pakistan Gabinetto di Psicologia (REFLETO), Italy Environmental Research Center (C.R.E), Algeria Federal University of Technology Minna, Nigeria University of Ibadan, Nigeria THE IMPACT OF ADMINISTRATION TECHNIQUE ON THE QUALITY OF IMMUNE DATA RESULTS IN STRESS EXPERIENCE CRISIS MANAGEMENT PRACTICES IN THE CONSTRUCTION INDUSTRY: A REVIEW The Graduate School College for Women, India IMPACT OF OCCUPATIONAL STRESS ON JOB SATISFACTION OF UNIVERSITY TEACHERS 1800-1810 Mohammad Azhar Ud DIN Mudasir Ahmad GANIE Aligarh Muslim University PATTERN AND GROWTH OF PUBLIC HEALTH EXPENDITURE: A STUDY OF INDIA 1810-1820 Nadasha WACANINGPUTRI School of Business and Management DRIVING FACTORS OF SECOND-HAND CLOTHING PURCHASE: GENERATION Z CONSUMERS IN INDONESIA 1820-1830 Arooba AFZAL University of Lahore SUBALTERN FEMALE IDENTITY IN MAHASWETA DEVI’S BREAST-GIVER 1830-1840 K. Thamizhmaran Government College of Engineering, India IMPROVED QUALİTY OF SERVİCE (QOS) FOR MOBİLE ADHOC NETWORKS USİNG S-EA3ACK ALGORİTHM SESSION (3)- HALL (2) MEETING ID: 829 7305 2226 PASSWORD: 381963 1600-1610 1610-1620 1620-1630 1630-1640 14.08.2022 Time: 1600-1810 (Turkey Local time GMT+3) Time: 1700-1910 (Azerbaijan Local time GMT+4) MODERATOR : Omoge O. ADEYEMI COORDINATOR: Spc. Baha Ahmet YILMAZ Authors Affiliation Topic title Ishika CHOUDHURY ARKA JAIN University, India TINOSPORA CORDIFOLIA: A PLANT OF MIRACLE Omoge ADEYEMI, O. Abraham FRANK U. Adekale TEMITOPE. A. Adesegun MOBOLAJI M. Coursin OLUWAPELUMI O. Odide CLEMENT E. Adeleke University, Nigeria Omoge O. ADEYEMI Oyedele O. MODUPE Erinsakin B. OLUWABUNMI Adeleke University, Nigeria The University of Manchester, United Kingdom FACTORS INFLUENCING KNOWLEDGE, ATTITUDES AND PERCEPTIONS OF MALARIA IN PREGNANCY AMONG PREGNANT WOMEN ATTENDING ANTENATAL CLINICS AT HOSPITALS IN OKITIPUPA, ONDO STATE, NIGERIA Omoge O. ADEYEMI Oyedele O. MODUPE Erinsakin B. OLUWABUNMI Adeleke University, Nigeria The University of Manchester, United Kingdom PREVALENCE OF HYPERTENSION AMONG RESIDENTS OF EBUDU COMMUNITY IN EDO STATE, NIGERIA Adeleke University, Nigeria KNOWLEDGE, ATTITUDES AND PERCEPTIONS OF MALARIA IN PREGNANCY AMONG PREGNANT WOMEN ATTENDING ANTENATAL CLINICS AT HOSPITALS IN OKITIPUPA, ONDO STATE, NIGERIA 1640-1650 Omoge O. ADEYEMI 1650-1700 Omoge O. ADEYEMI Adesegun MOBOLAJI M. Arogundade AYORINDE O. Godfrey Sally G. Obi – Obasi CHIAMAKA S., Opadele MODUROTOLU M. Adeleke University, Nigeria 1700-1710 Omoge O. ADEYEMI 1710-1720 1720-1730 ASSESSMENT OF SOLID WASTE MANAGEMENT PRACTICES AMONG RESIDENTS OF BUARI ISHOLA ISIBO IN EDE NORTH LOCAL GOVERNMENT AREA, OSUN STATE, NIGERIA Omoge ADEYEMI O. Abraham FRANK U. Adekale TEMITOPE A. Adesegun MOBOLAJI M. Coursin OLUWAPELUMI O. Odide CLEMENT E. Omoge O. ADEYEMI Akinduro OLUWANIYI P. Adejumobi ADEJUMOKE O. Eweka AGNES O. Adeleke University, Nigeria Adeleke University, Nigeria Adeleke University, Nigeria EXPERIENCES AND ATTITUDES TOWARDS SEXUAL HARASSMENT AMONG HAWKERS RESIDING IN EDE TOWNSHIP IN OSUN STATE, NIGERIA ASSOCIATION BETWEEN SOCIO DEMOGRAPHIC CHARACTERISTICS AND KNOWLEDGE, ATTITUDES AND PERCEPTIONS OF MALARIA IN PREGNANCY AMONG PREGNANT WOMEN ATTENDING ANTENATAL CLINICS AT HOSPITALS IN OKITIPUPA, ONDO STATE, NIGERIA ASSESSMENT OF SOCIAL DETERMINANTS OF HEALTH AMONG RESIDENTS OF BUARI ISHOLA ISIBO IN EDE NORTH LOCAL GOVERNMENT AREA, OSUN STATE, NIGERIA BREASTFEEDING PRACTICES AMONG MOTHERS LIVING IN EDE NORTH LOCAL GOVERNMENT, OSUN STATE, NIGERIA 1730-1740 1740-1750 1750-1800 1800-1810 Omoge O. ADEYEMI Godfrey G. SALLY Obi – Obasi S. CHIAMAKA Eweka A. OGHOGHO Amos J. RIMAMFATEM Adeleke University, Nigeria EXPERIENCE OF CHILD ABUSE AMONG SECONDARY SCHOOL STUDENTS IN BAPTIST HIGH SCHOOL, EDE, OSUN STATE, NIGERIA Madan Mohan LADDUNURI Malla Reddy University (MRU), India CHILD MARRIAGES AND ITS ADVERSE IMPACT ON GIRL CHILDREN: A CASE OF NIRMAL DISTRICT, TELANGANA STATE, SOUTHERN INDIA Ruhul AMIN Faruk ALAM Biplab Kumar DEY Assam Down Town University, India PREPARATION AND VALIDATION OF PATIENT INFORMATION LEAFLETS (PILS) FOR CHRONIC KIDNEY DISEASE (CKD) PATIENTS USING A COMPUTER-AIDED READABILITY SCALE M. Ramakrishnan JIPMER Hospital, India PRANAYAMA ON STRESS AMONG PARENTS OF CHILDREN WITH AUTISM- A PILOT STUDY SESSION (3)- HALL (3) MEETING ID: 829 7305 2226 PASSWORD: 381963 1600-1610 14.08.2022 Time: 1600-2010 (Turkey Local time GMT+3) Time: 1700-2110 (Azerbaijan Local time GMT+4) MODERATOR : Indrajit BANERJEE COORDINATOR: Spc. Baha Ahmet YILMAZ Authors Affiliation Topic title Jared ROBINSON Alexandra LECLÉZIO Indrajit BANERJEE Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Mauritus COVID-19: THERAPEUTIC POTENTIAL OF TOCILIZUMAB AND CORTICOSTEROIDS IN CYTOKINE STORM Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Mauritus 1630-1640 Alexandra LECLÉZIO Jared ROBINSON Indrajit BANERJEE Indrajit BANERJEE Jared ROBINSON Alexandra LECLÉZIO Brijesh SATHIAN Indraneel BANERJEE Abhishek KASHYAP Indrajit BANERJEE 1640-1650 Niketa ASHEM 1650-1700 Mohammad Azhar Ud DIN Mudasir Ahmad GANIE Regional Institute of Medical Science, India Aligarh Muslim University, India 1610-1620 1620-1630 1700-1710 1710-1720 1720-1730 1730-1740 1740-1750 1750-1800 1800-1810 1810-1820 1820-1830 Jared ROBINSON Indrajit BANERJEE Brijesh SATHIAN Satvik JAIN Ananya SHUKLA Nihal MOHAMMED Tasneem HUSSAIN Indrajit BANERJEE Wilayat SHAH Javid ALI Zahid Ullah KHAN Vidushka APPADOO Indrajit BANERJEE Jared ROBINSON Alexandra LECLÉZIO Yashika AGGARWAL Bhavesh JUGGOO Akash THAKUR Abhishek KASHYAP Indrajit BANERJEE Vaishali NOTWANI Mitanshi RAGHUVANSHI Sai YOGESH Indrajit BANERJEE Jared ROBINSON Brijesh SATHIAN Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, India Rumailah Hospital, Qatar Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Mauritus Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Mauritus Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Mauritus COVID-19 AND SUNLIGHT: IMPACT ON SARSCOV-2 LONG COVID OR POST COVID SYNDROME: A NOVEL CHALLENGE EMERGENCE OF ARTIFICIAL INTELLIGENCE IN INFODEMIC BASED COVID-19 PANDEMIC RECOMBINANT DNA TECHNOLOGY PATTERN AND GROWTH OF PUBLIC HEALTH EXPENDITURE: A STUDY OF INDIA HUMAN MONKEYPOX 2022 OUTBREAK: AN EMERGING ZOONOTIC DISEASE PATIENTS' PERCEPTIONS AND EXPERIENCES OF LIVING WITH CORONARY ARTERY DISEASE: A HOSPITAL BASED QUALITATIVE STUDY FROM MAURITIUS Hohai University Nanjing, China IMPACT OF EMOTIONAL INTELLIGENCE ON TASK PERFORMANCE OF DOCTORS IN PRIVATE SECTOR HOSPITALS Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Mauritus ROLE OF 2-DEOXY D-GLUCOSE IN PHARMACOTHERAPY OF COVID-19 Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Mauritus THE LIVED EXPERIENCE OF PATIENTS WITH CANCER: A QUALITATIVE STUDY FROM A REGIONAL HOSPITAL IN MAURITIUS Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, India Rumailah Hospital, Qatar AVASCULAR NECROSIS IN PATIENTS RECOVERING FROM COVID-19: CAUTION AGAINST CORTICOSTEROID BASED THERAPY Abhishek KASHYAP Indrajit BANERJEE Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Mauritus INCURSION OF OMICRON AND SUBVARIANTS: VIRUS' PATH REMAINS UNPREDICTABLE Leticia MENDOZA-MARTÍNEZ Pronaces Conacyt-Ciesas Golfo BIOETHICAL DELIBERATION ON BIOPRODUCTS DERIVED TO ARTIFACTUAL HUMAN DNA Indrajit BANERJEE Brijesh SATHIAN Ahammed A MEKKODATHIL Edwin van TEIJLINGEN Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Mauritus Rumailah Hospital, Qatar Hamad General Hospital COVID-19 IN PREGNANCY: A SYSTEMATIC REVIEW AND META-ANALYSIS ON EPIDEMIOLOGIC CHARACTERISTICS, CLINICAL Mohammad ASIM Padam SIMKHADA Israel Júnior Borges do NASCIMENTO 1840-1850 Davina HIJAM Nungshitombi NGANGBAM University of Huddersfield, United Kingdom University Hospital and School of Medicine, Brezil University Hospital Center “Souss Massa”, Morocco Translational Medicine and Interventional , Morocco Faculty of Medicine and Pharmacy of Agadir, Morocco Regional Institute of Medical Sciences, Morocco Regional Institute of Medical Sciences, India 1850-1900 Davina HIJAM Nungshitombi NGANGBAM Regional Institute of Medical Sciences, India RELATIONSHIP BETWEEN NESFATIN-1 LEVELS AND VARIOUS DISEASES Jared ROBINSON Indrajit BANERJEE Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Mauritus INVESTIGATING THE REASONS FOR STUDENTS' ABSENTEEISM FROM LECTURES: A CROSSSECTIONAL STUDY FROM A MEDICAL SCHOOL IN MAURITIUS Indrajit BANERJEE Jared ROBINSON Amarendra ANNAVARAPU Rajesh Kumar GUPTA Maharabam Purnima DEVI Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, India TEACHING AND LEARNING PHARMACOLOGY IN MAURITIUS: FEEDBACK OF UNIVERSITY MEDICAL STUDENTS ON VARIOUS TEXBOOKS Maharabam Purnima DEVI Sekmai Community Health Centre, India TUMOUR MARKERS: AN OVERVIEW Bouqoufi AFAF Ait El hadj FATIMA Lahlou LAILA Khabbal YOUSSEF Ibn Zohr University, Morocco SAFETY CLASSIFICATION OF HERBAL MEDICINES USED AMONG PREGNANT WOMEN IN EASTERN MEDITERRANEAN REGION : A SCOPING REVIEW Kshetrimayum Roshita DEVI Davina HIJAM Regional Institute of Medical Sciences, India MONOCLONAL ANTIBODIES: ITS APPLICATION IN MEDICAL SCIENCE 1830-1840 Fatima Aıt el HADJ Afaf BOUQOUFI Sara Aıt OUSSOUSS Radia CHAKIRI Youssef KHABBAL 1900-1910 1910-1920 1920-1930 1930-1940 1940-1950 1950-2000 Wahengbam Diana DEVI Davina HIJAM Shija Academy of Health Sciences, India Regional Institute of Medical Sciences, India MANAGEMENT AND PUBLIC HEALTH IMPLICATIONS LYELL SYNDROME SECONDARY TO SELFMEDICATION MAJOR HISTOCOMPATIBILITY COMPLEX IRISIN, A NOVEL BIOMARKER OF TYPE 2 DIABETES MELLITUS 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences THE USE OF ULTRASONOGRAPHY IN DENTISTRY: A REVIEW OF CURRENT LITERATURE 1 Dr. Katibe Tuğçe Temur 1 Niğde Ömer Halisdemir University, Faculty of Dentistry, Department of Oral and Maxillofacial Radiology, Niğde, Turkey ORCID Code: 0000-0001-9947-5679 ABSTRACT Ultrasonography (USG) is a non-invasive, painless imaging method that uses high-frequency sound waves without ionizing radiation and does not pose a known risk to human tissue. The pioneering studies on diagnostic USG in dentistry date back to the 1960s, but extensive research has been carried out in dentistry until today, due to the various advantages it provides. Although USG is reported that the diagnostic value of soft tissue lesions is superior to that of hard tissues, it is utilized in dentistry for the detection of both hard and soft tissue. When current research is analyzed, USG is utilized in dentistry to imagining salivary glands, dental caries, tooth fractures, temporomandibular joint dysfunction, periapical lesions, periodontal bone defects, maxillofacial fractures, bone defects around dental implants, tongue carcinomas, cervical lymph nodes and facial muscles. The present review, USG applications in dentistry were evaluated based on current literature. Keywords: Dentistry; Ultrasonography; Maxillofacial diagnosis USG’ NİN DİŞ HEKİMLİĞİNDE KULLANIMI: GÜNCEL LİTERATÜR DERLEMESİ ÖZET Ultrasonografi (USG), iyonlaştırıcı radyasyon olmadan yüksek frekanslı ses dalgalarını kullanan ve insan dokusu için bilinen bir risk oluşturmayan, non-invaziv, ağrısız bir görüntüleme yöntemidir. Diş hekimliğinde tanısal USG ile ilgili öncü çalışmalar 1960’lı yıllara dayanmaktadır, ancak sağladığı çeşitli avantajlar nedeniyle diş hekimliğinde günümüze kadar kapsamlı araştırmalar yapılmıştır. USG, yumuşak doku lezyonların tanı değeri sert dokulara göre daha üstün olduğu bildirilse de diş hekimliğinde hem sert hem de yumuşak doku tespitinde kullanılır. Mevcut araştırmalar analiz edildiğinde, USG diş hekimliğinde tükürük bezleri, diş çürükleri, diş kırıkları, temporomandibular eklem disfonksiyonu, periapikal lezyonlar, periodontal kemik defektleri, maksillofasiyal kırıklar, dental implantların etrafındaki kemik defektleri, dil karsinomları, servikal lenf nodları ve yüz kaslarını görüntülenmesinde kullanılmaktadır. Bu derlemede güncel literatür dikkate alınarak diş hekimliğinde USG uygulamaları değerlendirildi. Anahtar Kelime: Diş hekimliği; Ultrasonografi; Maksillofasiyal tanı 1 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences GİRİŞ Ultrasonografi (USG) radyasyona maruz kalmadan ultrason dalgaları kullanılarak yüzeysel dokuların gerçek zamanlı görüntülerinin elde edildiği, noninvaziv ve ucuz bir görüntüleme yöntemdir (Takeshita et al., 2022; Wakasugi-Sato et al., 2010). USG diğer adı sonografidir ve bu yöntem vücuda yüksek frekanstaki ses dalgaları (ultrason) gönderilerek farklı doku yüzeylerinden yansımaları (eko) temeline dayanır ve görüntü yansıyan ses dalgaları sayesinde oluşur (YALÇIN, 2016). USG’ nin 0,02 megahertz (MHz) üzerindeki frekanslara sahip duyulamayan ses dalgalarını ifade eder. 2–20 MHz frekans aralığı tanısal uygulamalarda yaygın olarak kullanılırken, 0.02–3 MHz frekansları terapötik uygulamalarda özellikle yumuşak ve sert doku iyileşmesinde sıklıkla kullanılır (Elbarbary et al., 2022; Marotti et al., 2013b). Diğer yandan USG’ nin bazı dezavantajları vardır. USG görüntülerini yorumlamak kolay değildir, şişman bireylerde görüntü kalitesi düşüktür, baş boyun bölgesinde kullanımı sınırlıdır, hava içeren yapıları ve kemik görüntülenemez. Ancak diş hekimliği pratiğinde USG’ nin fiziki özellikleri ve çalışılan yapıların yüzeyselliği dikkate alındığında son derece geçerli bir yöntemdir (Patil et al., 2021; Reda et al., 2021). DİŞ HEKİMLİĞİNDE USG UYGULAMA ALANLARI Diş hekimliğinde USG tanısal olarak ilk 1963 yılında Baum ve arkadaşları tarafından oftalmolojik ultrason kullanılarak dişlerin iç yapılarını görüntülemede kullanıldığı görülür (Baum, Greenwood, Slawski, & Smirnow, 1963). 1960’ lardaki öncü çalışmalardan bu yana diş hekimliğinde kapsamlı bir şekilde araştırılmıştır (Afzelius, Nielsen, Ewertsen, & Bloch, 2016; Bohner et al., 2019; Heřman et al., 2019; Patil et al., 2021; Pihut, Gala, Obuchowicz, & Chmura, 2022; Reda et al., 2021; Su, van Wijk, Visscher, Lobbezoo, & van der Heijden, 2018; Takeshita et al., 2022). Ayrıca diş hekimliğinde USG tanı amacının yanında terapötik amaçlı da kullanılır (Rubin, Bolander, Ryaby, & Hadjiargyrou, 2001). Diş hekimliğinde USG’ nin tanı amaçlı uygulama alanlarına baktığımızda öncelikle majör tükürük bezi, servikal lenf nodları, yüz kasları, yüz ve boyundaki yüzey yumuşak dokuların değerlendirilmesinde kullanıldığı ve yüksek çözünürlüklü ultrason cihazlarının gelişmesiyle birlikte erken dönem dil karsinomları, periapikal lezyonlar ve temporomandibular eklem bozukluklarının değerlendirilmesinde kullandığı görülür. Ek olarak US-elastografi, lenf nodu metastazlarının tanısında, maksillofasiyal kırıklar, periodontal kemik defektleri, diş eti ve kas kalınlığı, ve implant diş hekimliğinde tanı amaçlı kullanım alanı bulmuştur (Bohner et al., 2019; Hayashi, 2012; Marotti et al., 2013a; Pihut et al., 2022). Ayrıca ortodontik, ortognatik tedavi öncesi, sırasında ve sonrasında yumuşak doku fonksiyonunu (örneğin dilin dinlenme, konuşma ve yutkunma sırasında pozisyonu) değerlendirmek için kullanılabilir (Trpkova, Major, Prasad, & Nebbe, 1997). USG’ nin temporomandibular eklem bozukluklarının değerlendirilmesinde manyetik rezonans görüntüleme (MRG) yöntemine göre noninvaziv olması, ucuz bir prosedür olması, dental ortamlarda kullanılabilmesi, kalp pili, metalik implantları olan ve klostrofobili hastalarda kullanımı gibi avantajları vardır (Kundu, Basavaraj, Kote, Singla, & Singh, 2013). Ek olarak USG özellikle büyüme ve gelişimi devam eden bireylerde tekrarlanan radyasyon dozunun endişe verici olduğu durumlarda yüz yapısının radyografik teşhisini desteklemek için ortodontide kullanılabilir bir görüntüleme yöntemidir (Kubo, Kawata, Ogawa, Watanabe, & Sasaki, 2006). ÇENELERDE KEMİK PATOLOJİLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ: Güncel bir derlemede periapikal lezyonların ayrıcı tanısında USG’ nin radyografilere kıyasla daha iyi bir tanı aracı olduğu ve gelecekte diş hekimliğinde USG’ nin intraoral periapikal veya bitewing radyografilerin kullanımını azaltabileceği bildirildi (Patil et al., 2021). Farklı bir makalede de USG’ nin noninvaziv olması ve hastanın iyonize radyasyona maruz kalmadan inflamatuar lezyonların, kistlerin, nonodontojenik tümörlerin, odontojenik tümörlerin ve arteriyovenöz malformasyonların tanısında 2 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ve endodontik lezyonların ayırıcı tanısında etkin bir şekilde kullanılacağı ve çenelerin intraosseöz lezyonlarının teşhisi için diğer özel testlere uygun bir yardımcı olabileceği bildirildi (Musu, RossiFedele, Campisi, & Cotti, 2016). Diğer yandan USG ile oral bölgedeki vaskülarite gözlenen tümörleri kistlerden ayırmada yararlı olduğu rapor edildi (Takeshita et al., 2022). YÜZ KASLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ USG’ nin çiğneme kaslarındaki değişikliklerin teşhisinde ve büyüme, yaşlanma sırasındaki değişikliklerin incelenmesi için güvenilir bir yöntem olduğu bildirildi. Diğer yandan USG’ nin kasın yapısal değişiklikleri hakkında bilgisayarlı tomografi (BT) ve manyetik rezonans görüntüleme (MRG) göre hızlı ve ucuz olması, bilinen biyolojik etkilerin olmaması, ekipman kolayca taşınabilir olması gibi avantajları olduğu ve diğer teknikler kadar güvenilir, kesin sonuçlar veren bir görüntüleme yöntemi olduğu rapor edildi (Benington, Gardener, & Hunt, 1999; Martin, 1984; Serra, Duarte Gavião, & dos Santos Uchôa, 2008). USG ile yapılan bir çalışmada massater kas kalınlığı farklı yüz büyüme paternine göre değişiklik gösterdiği ve masseter kas kalınlığının cinsiyete göre farklılık gösterdiği bulundu (Rohila, Sharma, Shrivastav, Nagar, & Singh, 2012). Mevcut bir derlemede ise temporomandibular eklem hastalarında çiğneme kası miyaljisinin MRG ve sonografik tanısını araştıran makaleleri analiz ettiklerinde teknolojik son gelişmeler ile çiğneme kas miyaljisi olan hastalarda ödem değişiklikleri ve kas sertleşmesi MRG ve sonoelastografi kullanılarak görüntülenebileceği sonucuna varıldı. USG’ nin klinisyenin çiğneme kas miyaljisini yönetmek için uygun tedavi yöntemlerini seçmesini sağlayacağı bildirildi (Ariji & Ariji, 2017). Dentomaksillofasiyal bölgede ağrılı kas-iskelet sistemi sorunları olan hastalarda USG elostografisinin tanı ve tedavide, yumuşak dokuların değerlendirmek için faydalı bir yöntem olduğu bildirildi (Yazici, Kafa, Kolsuz, & Orhan, 2021). TEMPOROMANDİBULAR EKLEMİN DEĞERLENDİRİLMESİ Temporomandibular eklem bozuklukları orofasiyal bölgedeki çiğneme kaslarını, temporomandibular eklemleri ve diğer anatomik yapıları etkileyen ağrılı bir tür kas-iskelet sistemi bozukluğudur (Resende et al., 2013). MRG, eklem diskinin pozisyonunu ve morfolojisini tanımlamak için altın standarttır (Serindere & Aktuna Belgin, 2021). Ancak temporomandibular eklem ve eklem diski USG ile ilk olarak 1991’ de 3,5 MHz dönüştürücü ile Nabeih ve Speculand tarafından görüntülendi (Nabeih & Speculand, 1991). 1992’de Stefanoff ve diğerleri, 5 MHZ dönüştürücü ile asemptomatik bireylerde temporomandibular eklem diskini değerlendirdi ve başarılı sonuçlar elde etti (Stefanoff, Hausamen, & van den Berghe, 1992). 1992’ den beri USG ucuz, noninvaziv olması, hastanın baş duruşunda değişiklik veya kondiler hareketle etkileşim olmaksızın eklemi bir süreklilik içinde görüntüleyebilme ve özel tesis gerektirmemesi gibi avantajları nedeni ile temporomandibular eklem bozukluklarının görüntülenmesinde alternatif bir tanı yöntemi olarak önerildi (Kundu et al., 2013). İMPLANT CERRAHİSİ ÖNCESİ ve SONRASI KEMİK DEĞERLENDİRME Orhan ve arkadaşları implant çevresi kemik defektlerinin görüntülemede farklı tip USG probları karşılaştırdıkları çalışmalarında intraoral hokey sopası tipi probların implant çevresindeki kemik defektlerinin değerlendirilmesinde etkili bir seçenek olabileceği bildirdi. Ancak implant çevresi kemik defektinin görüntülenmesinde USG’ nin etkinliğini değerlendirmek için daha fazla çalışma yapılması önerdi (Orhan, Serindere, Belgin, & Kurt, 2021). Chan ve arkadaşları diş ve diş implantlarının fonksiyon ve estetiği için önemli olan fasiyal krest kemiğinin seviyesini ve kalınlığını ölçmek için USG’ nin doğruluğunu değerlendirdiler. Sonuç olarak alveolar kemik seviyesini ve kalınlığını belirlemede USG ölçümlerinin konik ışınlı bilgisayarlı tomografi (KIBT) ve direkt ölçümler kadar doğru olduğunu rapor ettiler (Chan et al., 2017). 3 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Bohner ve arkadaşları ise implant çevresindeki kemik defektlerinin ölçümünde yüksek frekanslı USG doğruluğunu, KIBT, bilgisayarlı mikro tomografi (mikroBT) ile karşılaştırmalı olarak değerlendirdiler. Sonuç olarak USG’ nin implant çevresi defektlerinin genişliğini doğru ölçtüğü ancak dikey ölçümlerde KIBT ve mikro BT’ ye kıyasla yaklaşık 1 mm eksik tahmin ettiklerini bildirdiler (Bohner et al., 2019). METASTATİK LENF DÜĞÜMLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Metastatik lenf nodlarının saptanması baş boyun malignitelerinin tedavisinde önemli bir konudur (Sarvanan et al., 2006). USG ağız kanseri hastalarında iyi ve kötü huylu lenf nodlarının ayırt edebilmesinde kullanılır. Malign lenf düğümleri komşu kas dokularına kıyasla hipoekoik görünür (Dudea, Lenghel, Botar-Jid, Vasilescu, & Duma, 2012). Baş boyun kanserinde metastatik lenf düğümlerinin değerlendirilmesinde palpasyon, USG veya BT karşılaştırıldığı bir çalışmada USG bulgularının patolojik bulgularla korelasyon gösterdiği ve özellikle USG eşliğinde biyopsi uygulamasının teşhis için iyi bir araç olabileceği bildirildi (Haberal et al., 2004). Ağız kanserinde lenf nodu metastazı tespitinde USG’ nin tanı değerini değerlendiren bir çalışmada USG’ nin lenf nodu metastazını saptamadaki genel etkinliği yaklaşık %82 olduğu rapor edildi. USG’ nin boyun ameliyatları öncesinde tanı, evreleme ve tedavi seçimlerinde gerekli olduğu bildirildi (Dayanand, Desai, & Reddy, 2010). TÜKRÜK BEZLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ USG ağız kuruluğu, yutma güçlüğü ve kanal tıkanıklığı gibi semptomlarla ortaya çıkabilen tükürük bezi hastalıklarında endikedir (Afzelius et al., 2016). Mevcut bir çalışmada transoral sonografi submandibular kanalı görüntülemede ve küçük taşların varlığını saptamada kullanıldığı rapor edildi (Cho, Lim, & Park, 2014). Ayrıca USG ameliyat öncesi tükürük bezi taşlarının boyutlandırılmasında klinik karar vermeyi yönlendirmek için kullanılabileceği bildirilir (Badger, Patel, Romero, Fuson, & Joshi, 2020). DİL LEZYONLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ İntraoral USG ile dil lezyonların sınırını, boyutunu, yerini, derinliğini, kapsülün varlığını ve vaskülarite içeren iç yapısını içeren lezyonları görüntülemede kullanılabilir (Sugawara et al., 2016). MAKSİLLOFASİYAL KIRIKLARIN ve DİSRAKSİYON OSTEOGENESİZ SONUÇLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ USG hızlı, dinamik, noninvaziv ve ucuz bir görüntüleme yöntemi nedeni ile son zamanlarda maksillofasiyal kırıkların değerlendirilmesinde kullanılmaya başlanmıştır ve BT taramalarına alternatif olarak gösterilir (Adeyemo & Akadiri, 2011). Distraksiyon osteogenezisi uygulanan mandibulalarda kemik oluşumunun değerlendirilmesinde USG’ nin faydalı bir görüntüleme yöntemi olduğu bildirilir (Troulis, Coppe, O’Neill, & Kaban, 2003). PERİODONTAL DOKULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ USG, periodontal derinliğin ölçülmesine ve periodontal sağlığın değerlendirilmesine yardımcı olur (Bains, Mohan, & Bains, 2008). USG görüntü üzerinde mikrometre seviyesinde dişeti oluk derinliği, serbest dişeti kalınlığı, periodontal boşluk genişliği en koronal pozisyonda kenar dişeti ve alveolar kret arasındaki mesafe, klinik kron yüksekliği ve anatomik kron yüksekliği gibi ölçümler yapılabilir (Hassan, Bhateja, & Arora, 2019). 4 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences DİŞ DOKULARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Oklüzal mine kalınlığı 20 premolar dişin oklüzal yüzeylerindeki düz alanlar işaretlenerekultrasonik ölçümler alındı. Bu çalışmada kullanılan ultrasonik yöntemin mine kalınlığının ölçülmesinde güvenilir olduğu bildirildi (Bozkurt, Tagtekin, Hayran, Stookey, & Yanikoglu, 2005). MİDPALATAL SUTURUN DEĞERLENDİRİLMESİ USG’ nin hızlı palatal ekspansiyon uygulanan hastalarda mid-palatal sütür açıklığını değerlendirmede yararlı kullanımı kolay ve ucuz bir yöntem olabileceği bildirildi. Aynı çalışmada USG’ nin önemli bir avantajının iyonlaştırıcı radyasyon içermemesi ve gerçek zamanlı bir görüntüleme aracı olması olduğu bildirildi (Gumussoy, Miloglu, Bayrakdar, Dagistan, & Caglayan, 2014). USG’ NİN TERÖPATİK KULLANIMI Düşük yoğunluklu pulse ultrason farelerde mandibular kemik defektlerinin rejenerasyonunu artırabileceği bildirildi (Etemadi Sh et al., 2020). Yine benzer şekilde düşük yoğunluklu pulse ultrasonun mandibula kırıklarının iyileşmesi üzerindeki etkilerini değerlendiren çalışmada tavşanlarda mandibula kırıklarının kemik iyileşmesini iyileştirdiği gösterildi (Erdoǧan et al., 2006). İntraoral dikey ramus osteotomisi uygulanan hastalarda yapılan çalışmada düşük yoğunluklu pulse ultrason intraoral dikey ramus osteotomisinden sonra kemik iyileşmesini desteklediği böylece kemik yoğunluğunu iyileştirdiği ve klinik faydalar sağladığı gösterildi (Arimoto et al., 2019). KAYNAKLAR: Adeyemo, W. L., & Akadiri, O. A. (2011). A systematic review of the diagnostic role of ultrasonography in maxillofacial. Afzelius, P., Nielsen, M. Y., Ewertsen, C., & Bloch, K. P. (2016). Imaging of the major salivary glands. Clin Physiol Funct Imaging, 36(1), 1-10. doi:10.1111/cpf.12199 Ariji, Y., & Ariji, E. (2017). Magnetic resonance and sonographic imagings of masticatory muscle myalgia in temporomandibular disorder patients. Jpn Dent Sci Rev, 53(1), 11-17. doi:10.1016/j.jdsr.2016.05.001 Arimoto, S., Hasegawa, T., Takeda, D., Tateishi, C., Akashi, M., Furudoi, S., & Komori, T. (2019). Effect of low-intensity pulsed ultrasound after intraoral vertical ramus osteotomy. Oral Surgery, Oral Medicine, Oral Pathology and Oral Radiology, 128(6), 581-589. Badger, C. D., Patel, S. R., Romero, N. J., Fuson, A., & Joshi, A. S. (2020). In Vivo Accuracy of Ultrasound for Sizing Salivary Ductal Calculi. Otolaryngology–Head and Neck Surgery, 164, 124 - 130. Bains, V., Mohan, R., & Bains, R. (2008). Application of ultrasound in periodontics: Part II. Journal of Indian Society of Periodontology, 12(3), 55-61. doi:10.4103/0972-124x.44096 Baum, G., Greenwood, I., Slawski, S., & Smirnow, R. (1963). Observation of internal structures of teeth by ultrasonography. Science, 139(3554), 495-496. Benington, P. C., Gardener, J. E., & Hunt, N. P. (1999). Masseter muscle volume measured using ultrasonography and its relationship with facial morphology. The European Journal of Orthodontics, 21(6), 659-670. Bohner, L., Habor, D., Gremse, F., Tortamano, P., Wolfart, S., & Marotti, J. (2019). Accuracy of High-Frequency Ultrasound Scanner in Detecting Peri-implant Bone Defects. Ultrasound in Medicine & Biology, 45(3), 650-659. doi:https://doi.org/10.1016/j.ultrasmedbio.2018.10.030 Bozkurt, F. Ö., Tagtekin, D. A., Hayran, O., Stookey, G. K., & Yanikoglu, F. Ç. (2005). Accuracy of ultrasound measurement of progressive change in occlusal enamel thickness. Oral Surgery, Oral Medicine, Oral Pathology, Oral Radiology, and Endodontology, 99(1), 101-105. doi:https://doi.org/10.1016/j.tripleo.2004.05.013 5 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Chan, H.-L., Sinjab, K., Chung, M.-P., Chiang, Y.-C., Wang, H.-L., Giannobile, W. V., & Kripfgans, O. D. (2017). Non-invasive evaluation of facial crestal bone with ultrasonography. PLOS ONE, 12(2), e0171237. doi:10.1371/journal.pone.0171237 Cho, W., Lim, D., & Park, H. (2014). Transoral sonographic diagnosis of submandibular duct calculi. Journal of Clinical Ultrasound, 42(2), 125-128. doi:https://doi.org/10.1002/jcu.22063 Dayanand, S. M., Desai, R., & Reddy, P. B. (2010). Efficiency of ultrasonography in assessing cervical lymph node metastasis in oral carcinoma. Natl J Maxillofac Surg, 1(2), 117-122. doi:10.4103/0975-5950.79212 Dudea, S. M., Lenghel, M., Botar-Jid, C., Vasilescu, D., & Duma, M. (2012). Ultrasonography of superficial lymph nodes: benign vs. malignant. Med Ultrason, 14(4), 294-306. Elbarbary, M., Sgro, A., Khazaei, S., Goldberg, M., Tenenbaum, H. C., & Azarpazhooh, A. (2022). The applications of ultrasound, and ultrasonography in dentistry: a scoping review of the literature. Clinical Oral Investigations, 26(3), 2299-2316. doi:10.1007/s00784-021-04340-6 Erdoǧan, Ö., Esen, E., Üstün, Y., Kürkçü, M., Akova, T., Gönlüşen, G., . . . Çevlik, F. (2006). Effects of low-intensity pulsed ultrasound on healing of mandibular fractures: an experimental study in rabbits. Journal of oral and maxillofacial surgery, 64(2), 180-188. Etemadi Sh, M., Hsieh, N.-C., Movahed Mohammadi, S. S., Momeni, S., Razavi, S. M., & Alizargar, J. (2020). Histological and Radiological Evaluation of Low-Intensity Pulsed Ultrasound Versus Whole Body Vibration on Healing of Mandibular Bone Defects in Rats. Medicina, 56(9), 457. Gumussoy, I., Miloglu, O., Bayrakdar, I. S., Dagistan, S., & Caglayan, F. (2014). Ultrasonography in the evaluation of the mid-palatal suture in rapid palatal expansion. Dentomaxillofacial Radiology, 43(8), 20140167. doi:10.1259/dmfr.20140167 Haberal, I., Çelik, H., Göçmen, H., Akmansu, H., Yörük, M., & Özeri, C. (2004). Which is Important in the Evaluation of Metastatic Lymph Nodes in Head and Neck Cancer: Palpation, Ultrasonography, or Computed Tomography? Otolaryngology–Head and Neck Surgery, 130(2), 197-201. doi:10.1016/j.otohns.2003.08.025 Hassan, S. A., Bhateja, S., & Arora, G. (2019). Non ionising diagnostic technique in dentistry. IP International Journal of Maxillofacial Imaging, 5(3), 54-55. Hayashi, T. (2012). Application of ultrasonography in dentistry. Japanese Dental Science Review, 48(1), 5-13. doi:https://doi.org/10.1016/j.jdsr.2011.05.001 Heřman, J., Sedláčková, Z., Fürst, T., Vachutka, J., Salzman, R., Vomáčka, J., & Heřman, M. (2019). The role of ultrasound and shear-wave elastography in evaluation of cervical lymph nodes. BioMed research international, 2019. Kubo, K., Kawata, T., Ogawa, T., Watanabe, M., & Sasaki, K. (2006). Outer shape changes of human masseter with contraction by ultrasound morphometry. Archives of oral biology, 51(2), 146-153. Kundu, H., Basavaraj, P., Kote, S., Singla, A., & Singh, S. (2013). Assessment of TMJ disorders using ultrasonography as a diagnostic tool: a review. Journal of clinical and diagnostic research: JCDR, 7(12), 3116. Marotti, J., Heger, S., Tinschert, J., Tortamano, P., Chuembou, F., Radermacher, K., & Wolfart, S. (2013a). Recent advances of ultrasound imaging in dentistry – a review of the literature. Oral Surgery, Oral Medicine, Oral Pathology and Oral Radiology, 115(6), 819-832. doi:https://doi.org/10.1016/j.oooo.2013.03.012 Marotti, J., Heger, S., Tinschert, J., Tortamano, P., Chuembou, F., Radermacher, K., & Wolfart, S. (2013b). Recent advances of ultrasound imaging in dentistry – a review of the literature. Oral Surgery, Oral Medicine, Oral Pathology and Oral Radiology, 115(6), 819-832. doi:10.1016/j.oooo.2013.03.012 Martin, A. O. (1984). Can ultrasound cause genetic damage? J Clin Ultrasound, 12(1), 11-19. doi:10.1002/ jcu.1870120105 Musu, D., Rossi-Fedele, G., Campisi, G., & Cotti, E. (2016). Ultrasonography in the diagnosis of bone lesions of the jaws: a systematic review. Oral Surgery, Oral Medicine, Oral Pathology and Oral Radiology, 122(1), e19-e29. doi:https://doi.org/10.1016/j.oooo.2016.03.022 6 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Nabeih, Y., & Speculand, B. (1991). Ultrasonography as a diagnostic aid in temporomandibular joint dysfunction: a preliminary investigation. International journal of oral and maxillofacial surgery, 20(3), 182-186. Orhan, K., Serindere, G., Belgin, C. A., & Kurt, M. H. (2021). Evaluation of the visibility of peri-implant bone defects using ultrasonography with two types of probes. Journal of Ultrasonography, 21(86), 206-212. doi:doi:10.15557/jou.2021.0033 Patil, S., Alkahtani, A., Bhandi, S., Mashyakhy, M., Alvarez, M., Alroomy, R., . . . Raj, A. T. (2021). Ultrasound imaging versus radiographs in differentiating periapical lesions: a systematic review. Diagnostics, 11(7), 1208. Pihut, M., Gala, A., Obuchowicz, R., & Chmura, K. (2022). Influence of Ultrasound Examination on Diagnosis and Treatment of Temporomandibular Disorders. Journal of Clinical Medicine, 11(5), 1202. Reda, R., Zanza, A., Cicconetti, A., Bhandi, S., Miccoli, G., Gambarini, G., & Di Nardo, D. (2021). Ultrasound imaging in dentistry: a literature overview. Journal of Imaging, 7(11), 238. Resende, C. M. B. M. d., Alves, A. C. d. M., Coelho, L. T., Alchieri, J. C., Roncalli, Â. G., & Barbosa, G. A. S. (2013). Quality of life and general health in patients with temporomandibular disorders. Brazilian oral research, 27, 116-121. Rohila, A. K., Sharma, V. P., Shrivastav, P. K., Nagar, A., & Singh, G. P. (2012). An ultrasonographic evaluation of masseter muscle thickness in different dentofacial patterns. Indian J Dent Res, 23(6), 726-731. doi:10.4103/0970-9290.111247 Rubin, C., Bolander, M., Ryaby, J. P., & Hadjiargyrou, M. (2001). The use of low-intensity ultrasound to accelerate the healing of fractures. JBJS, 83(2), 259. Sarvanan, K., Bapuraj, J. R., Sharma, S. C., Radotra, B. D., Khandelwal, N., & Suri, S. (2006). Computed tomography and ultrasonographic evaluation of metastatic cervical lymph nodes with surgicoclinicopathologic correlation. The Journal of Laryngology & Otology, 116(3), 194-199. doi:10.1258/0022215021910519 Serindere, G., & Aktuna Belgin, C. (2021). MRI investigation of TMJ disc and articular eminence morphology in patients with disc displacement. Journal of Stomatology, Oral and Maxillofacial Surgery, 122(1), 3-6. doi:https://doi.org/10.1016/j.jormas.2020.09.019 Serra, M. D., Duarte Gavião, M. B., & dos Santos Uchôa, M. N. (2008). The Use of Ultrasound in the Investigation of the Muscles of Mastication. Ultrasound in Medicine & Biology, 34(12), 1875-1884. doi:https://doi. org/10.1016/j.ultrasmedbio.2008.05.009 Stefanoff, V., Hausamen, J.-E., & van den Berghe, P. (1992). Ultrasound imaging of the TMJ disc in asymptomatic volunteers: Preliminary report. Journal of Cranio-Maxillofacial Surgery, 20(8), 337-340. Su, N., van Wijk, A. J., Visscher, C. M., Lobbezoo, F., & van der Heijden, G. J. (2018). Diagnostic value of ultrasonography for the detection of disc displacements in the temporomandibular joint: a systematic review and meta-analysis. Clinical Oral Investigations, 22(7), 2599-2614. Sugawara, C., Takahashi, A., Kawano, F., Kudo, Y., Ishimaru, N., & Miyamoto, Y. (2016). Intraoral ultrasonography of tongue mass lesions. Dentomaxillofacial Radiology, 45(5), 20150362. doi:10.1259/dmfr.20150362 Takeshita, Y., Kawazu, T., Hisatomi, M., Okada, S., Fujikura, M., Yoshida, S., . . . Asaumi, J. (2022). Ultrasound procedure for the diagnosis of mass lesions in the oral region. Oral radiology. doi:10.1007/s11282-02200605-2 Troulis, M. J., Coppe, C., O’Neill, M. J., & Kaban, L. B. (2003). Ultrasound: assessment of the distraction osteogenesis wound in patients undergoing mandibular lengthening. Journal of oral and maxillofacial surgery, 61(10), 1144-1149. Trpkova, B., Major, P., Prasad, N., & Nebbe, B. (1997). Cephalometric landmarks identification and reproducibility: a meta analysis. American journal of orthodontics and dentofacial orthopedics, 112(2), 165-170. 7 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Wakasugi-Sato, N., Kodama, M., Matsuo, K., Yamamoto, N., Oda, M., Ishikawa, A., . . . Kokuryo, S. (2010). Advanced clinical usefulness of ultrasonography for diseases in oral and maxillofacial regions. International journal of dentistry, 2010. YALÇIN, E. D. (2016). Ağız Tabanı ve Orofarenkste Ultrasonografik Anatomi. Turkiye Klinikleri J Oral Maxillofac Radiol-Special Topics, 2(3), 75-79. Yazici, G., Kafa, N., Kolsuz, M. E., & Orhan, K. (2021). USG Imaging in Physiotherapy of Dentomaxillofacial Region Ultrasonography in Dentomaxillofacial Diagnostics (pp. 351-363): Springer. 8 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ANALYSING EDUCATION AND UNEMPLOYMENT RATES AS LEADING INDICATORS OF CRIME RATES IN GREATER LONDON AREA WITH MACHINE LEARNING, ARTIFICIAL INTELLIGENCE AND DATA MINING Asst. Prof. Dr. Özerk YAVUZ, Bilkent University Bahçeşehir University “Somebody has to spend the money for businesses to boost their sales revenues and hire people. That would end the recessions and unemployment. These are the rules of the game in 21st Century Business Landscape. Hope I hit the jackpot and be a lucky star for contributing to a sustainable economy with my spendings some day.” -Dr. Özerk Yavuz “The more you earn, the more you can make a contribution to the growth of economy which means more jobs and pay slips for our distinguished world citizens. Maybe these will be the ones who will go to heaven who knows. “ -Dr. Özerk Yavuz “Citizenship and unemployment salary seems to be the most effective methods for all world citizens to sustain their lifes and satisfy their needs with goods and services that they purchase.” -Dr. Özerk Yavuz “We need to increase employment rates, bring job security and increase the education level of individuals for a more peacefull society with lower or may be no crime rates” -Dr. Özerk Yavuz “Citizenship and unemployment salary can make a positive impact on crime rate reduction in a society.” -Dr. Özerk Yavuz “Insanity is doing the same thing over and over again and expecting different results.” -Albert Einstein “Poverty is the mother of crime.” - Marcus Aurelius “Poverty is the parent of crime and revolution.” -Aristotle 9 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ‘Nothing in the world is harder than speaking the truth and nothing easier than flattery -Fyodor Dostoyevsky Abstract Human kind has long thought and debated about importance of living in a peacefull society with lower crime rates where everbody has a good standard of living, education, a good wellfare, in a society where everybody can have a sustainable income for affording her/his needs as indicated in the needs hierarchy of Maslow composed of physiological needs, safety needs, love and belonging needs, esteem needs and self actualization needs, where everybody respects each other’s views, opinions, life styles and rule of law. Today needs of human beings are satisfied in many ways including products and services provided by businesse, states and governments. In order to sustain a good standard of living and afford one’s needs, a person mostly needs to work which in many cases requires some skills and education for you to be hired. If you are lucky enough then you can maybe hit the jackpot or use the inheritances that are left to you from your parents and grandparents. Unfortunately everybody is not as much as lucky some of the people who do not have the enough capabilities and education can lead to unemployment which two are mainly highlighted as the antecedents of many crimes. This is usually because of the fact that people are engaging in criminal behaviors to pay their expenses and continue their lives switching to a wrong direction. Of course this is not an excuse to commit a crime but unfortunately researches suggests that rates of high unemployment, insufficient income and poor education are highly correlated with high crime rates. In this research some of the leading indicators of crime rates as education status, income, employment status are analysed with the aim of providing insights to political leaders, business leaders and society at large. Keywords: Artificial Intelligence, Machine Learning, Data Mining, Education, Unemployment, Poor Income, Crime Rates INTRODUCTION Human kind has long thought and debated about importance of living in a peacefull society with lower crime rates where everbody has a good standard of living, education, a good wellfare, in a society where everybody can have a sustainable income for affording her/his needs as indicated in the needs hierarchy of Maslow composed of physiological needs, safety needs, love and belonging needs, esteem needs and self actualization needs, where everybody respects each other’s views, opinions, life styles and rule of law. Today needs of human beings are satisfied in many ways including products and services provided by businesse, states and governments. In order to sustain a good standard of living and afford one’s needs, a person mostly needs to work which in many cases requires some skills and education for you to be hired. If you are lucky enough then you can maybe hit the jackpot or use the inheritances that are left to you from your parents and grandparents. Unfortunately everybody is not as much as lucky some of the people who do not have the enough capabilities and education can lead to unemployment which two are mainly highlighted as the antecedents of many crimes. This is usually because of the fact that people are engaging in criminal behaviors to pay their expenses and continue their lives switching to a wrong direction. Of course this is not an excuse to commit a crime but unfortunately researches suggests that rates of high unemployment, insufficient income and poor education are highly correlated with high crime rates (Yavuz, 2009; Yavuz, 2013, Yavuz, 2018, Yavuz, 2019; Yavuz, 2021; Yavuz, 2022; Kotler, 1991; Kotler 2000; Porter , 2008; Ades, 2020; LSE, 2016; Anser, 2020). Usually some of the individuals not thinking rationaly are engaging in dangerous behavioral patterns and criminal behaviors to earn money for continuing their lifes. If the parents have not enough income to support the education of their offspring, when the individual does not have enough capabilities, education 10 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences or skills then she/he can not be hired in a highly compatitive capitalist structure where compatition is immense. If there is not a security provided to the unemployment citizens in the form of unemployment salary of citizenship salary, some may engage in criminal behaviors threating the wellfare, peace of the society and constitutional order following a wrong path. After their penalties and jailtime since they can not be employed because of their criminal records they give up on searching jobs and same dangerous path follows with additional offenses, criminal activities which threatens the innocent individuals and society which means more penalties and jailtime in many cases. As suggested in literature in countries and communities where education level is high and unemployment rate is low generally crime rates are lower comparably to ghettos and countries with higher unemployment rates and lower educational levels in many cases. However happily this doesn’t change the fact that there are always success stories and exceptions associated with different demographies and citizen characteristics. When the individuals and citizens are given the enough support and resources with good consuling and mentoring there is no reason that they would suceed in life (Yavuz, 2009; Yavuz, 2013, Yavuz, 2018, Yavuz, 2019; Yavuz, 2021; Yavuz, 2022; Kotler, 1991; Kotler 2000; Porter , 2008 ; Ades, 2020; LSE, 2016; Anser, 2020). Additionaly drop of income and unemployment means less demand and spending which would lead to a poor production and supply of goods and services because of the lessened revenues of other businesses. This would usually be followed by lay offs of employees and recession if it is not properly managed by governments by increasing the liquidity and governmental spending to break the recession deadlock cycle. Legislative reforms for internal and external shocks triggered by market dynamics in the global market place arising from the domino effect and band wagon tendencies of the customers, world citizens and businesses. Increasing the consumer confidence index with the help of legislative reforms, using marketing instruments as product, price, place, promotion of famous Kotler in consumer decision making, or other macro or micro level leading indicators of inflation, economy and currency crises should be utilized. In this way an improvement in the lagging indicators would usually be observed (Yavuz, 2009; Yavuz, 2013, Yavuz, 2018, Yavuz, 2019; Yavuz, 2021; Yavuz, 2022; Kotler, 1991; Kotler 2000; Porter , 2008 ; Ades, 2020; LSE, 2016; Anser, 2020). Similary governmental legislations, increased consumer spending leaded by consumer confidence,Government to Business (G2B), Business to Business(B2B), Customer to Business (C2B) sales transactions, bileteral trade agreements, governmental subsidaries and incentives, sustaining job and income security with permanent contracts, citizenship salary or unemployment salary may provide several benefits to the economies, businesses, countries, states and society at large. Also educational plans, programs and reforms that is suitable for the contemporary world conditions can be helpfull for training the individuals and youth with necessary skills, knowledge, capabilities and competencies necessary for them to be hired in many cases in the highly competitive market place. In this research some of the leading indicators of crime rates as education status, income, employment status are analysed with the aim of providing insights to political leaders, business leaders and society at large (Yavuz, 2009; Yavuz, 2013, Yavuz, 2018, Yavuz, 2019; Yavuz, 2021; Yavuz, 2022; Kotler, 1991; Kotler 2000; Porter , 2008 ; Ades, 2020; LSE, 2016; Anser, 2020). Data mining is defined as a methodological approach in the analysis of quantitative data as indicated in the literature. The data mining process is formed of a set of structured steps that make up the data mining research process and methodology. Initially, the understanding and analysis of the business situation and problem are completed, this is later followed by the review and pre-processing of the data. Subsequently, a conceptual framework or model is developed following the literature review and analysis approaches, model testing is performed with supervised and unsupervised versions of machine learning approaches (Yavuz, 2009; Yavuz, 2013, Yavuz, 2018, Yavuz, 2019; Yavuz, 2021; Yavuz, 2022 ; Ades, 2020; LSE, 2016; Anser, 2020). In supervised learning, learning process is usually triggered and activated by anticipatory (feedforward) approaches which are then followed by backward propagation processes which aim to minimize 11 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences the cost functions in a stochastic manner. Using the mapping functions, the input layers of the model are mapped to the output layer taking into account the independent dependent values. The functions and equations involved in this mapping are calculated. Subsequently, in many ways, the rules generated with the lowest error rate measured by respective entropy values are assesed. As in gradient descent forms the lowest cost for the respective variable weights are searched. The equation with the slope which is zero in local minimum or global minimum, which is also the derivative of the cost in the reverse parabolic cost weight diagram is presented as the main association rule. This value can also be calculated by finding the tangent of that point which can be calculated by dividing edge looking to the angle (opposing edge) to adjacent edge in a triangular. To reach the point with the slope zero which is the intersection of the lowest weight and respective weight value meaning the lowest cost in the function at this point is steep to the weight, an iterative traversal is necessary for the opposite direction of the gradient. In this manner rules that provide the closest proximity to the actual results are selected and presented as distinctive association rules. To assess this, a stochastic backpropagation technique is used in many respects. In unsupervised machine learning grouping of several construct value combinations for different variables are assigned to respective clusters by applying mimicry for the pre-unlabeled data (Yavuz, 2009; Yavuz, 2013, Yavuz, 2018, Yavuz, 2019; Yavuz, 2021; Yavuz, 2022). RESEARCH METHOD Data Mining techniques, which is considered to be a sub-part of artificial intelligence, are mainly composed of supervised and unsupervised forms of machine learning. In this case classification and regression are two forms of supervised learning whereas association and clustering are examples to unsupervised learning. In classification form of supervised learning the interpretations are handled based on input and output labes where dependent classification variables are pre-labeled whereas in unsupervised learning interpretation is merely done based on input data only without any pre-labeling process. In the regression form of supervised learning a relation between indipendent variables and dependent variables are seeked. Respective influence of the indipendent variables on the dependent variable is calculated by finding the slopes which is equal to the tangent value at that point. In clustering approach while similarities and convergence for the in group variable values are aimed to be maximized, a divergence from out group member values for other segments and clusters are applied. In association form of unsupervised learning associative relations for several situations and categories are tried to be discovered within the data sets. Both supervised and unsupervised machine learning forms employ several techniques composed of statistics, mathematics and heuristics. In todays world data mining driven research methods are frequently used in several research domains and research topics in medical science, marketing, political science, public and cultural studies as a research method. It is also an important field itself in the scientific body of knowledge and literatures of computer science and quantitative research with its several techniques and algorithms that it employs (Yavuz, 2009; Yavuz, 2013, Yavuz, 2018, Yavuz, 2019; Yavuz, 2021; Yavuz, 2022). The data mining approach can be viewed as a systematic and structured investigative process that focuses on situation analysis, data collection, model building, and model testing. The ideas and insights uncovered from these analyses can be used as a starting point for decision-making by leaders, the scientific community, and society as a whole. Machine learning technique, which is a famous approach in quantitative research methodologies based on data mining, is a form of machine learning. The use of machine learning from data mining can provide an exploratory and confirmatory understanding of the phenomena in question and can provide in-depth insight and uwnderstanding with the option of knowledge discovery, prediction, or forecasting that it offers (Yavuz, 2009; Yavuz, 2013, Yavuz, 2018, Yavuz, 2019; Yavuz, 2021; Yavuz, 2022). 12 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 1. Athena Data Mining Model (Prepared by the Researcher) In data mining process Athena data mining model has been employed as seen in Figure 1. In this research, several machine learning algorithms have been applied. Among these algorithms, unsupervised machine learning algorithms here assess the instance values and assign these independent values to the respective segment clusters whereas supervised machine learning algorithms mainly focus on mapping the multivariate variables in input layers to class labels in output layers with transformation and mapping functions. Additionally, class-based metrics are evaluated and associated rules are generated in a reinforced fashion some applying forward feeding and backpropagation approaches based on the algorithmic designs and architectures Prediction-focused machine learning functions are also involved in input-output transformation processes which generates the predicted values for the respective variables and attributes Depending on the algorithmic design, algorithmic architecture, complexity of the algorithms these algorithms can generate different results for similar, same or distinct problem For the same dataset with the same parameters performance indicators of the algorithms have been assessed and their results are evaluated. The best performing algorithm for this problem with the respective dataset and parameters has been discovered with the analysis conducted. Knowledge patterns and rules found out have been interpreted and listed. For the supervised machine learning approach, Niagara Falls Model as depicted in Figure 2 is followed. For the unsupervised machine learning approach, Manavgat Falls Model has been employed as depicted in Figure 3. (Yavuz, 2009; Yavuz, 2013, Yavuz, 2018, Yavuz, 2019; Yavuz, 2021; Yavuz, 2022). 13 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 2. Niagara Falls Machine Learning Flow of Supervised Learning (Prepared by the Researcher) Figure 3. Manavgat Falls Unsupervised Machine Learning Algorithm Flow Composed of Model Building and Testing (Prepared by the Researcher) DATA GATHERING AND PROCESSING For the data set and sampling secondary data has been used from London Mayorship and greater London authority. available in data mining literature employed. In model training and testing, 66 percent of the data has been used for training of the model purposes whereas remaining part of the data has been used for model testing purposes. In this way a solution for the research questions “What are the relations between education, unemployment and crime rates in Greater London Area.”. Some of the 14 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences main hypothesis tested has been as follow. (Yavuz, 2009; Yavuz, 2013, Yavuz, 2018, Yavuz, 2019; Yavuz, 2021; Yavuz, 2022). Table 1a. Main Hypothesis of the research h1: Education has influence on crime rate Accepted h2: Employment rate has influence on crime rate Accepted h3: Education has influence on Violence against the person rate Accepted h4: Employment rate has influence on Violence against the person rate Accepted Table 1b. List of Variables Used in Analysis Variable Name Variable Number of jobs in area Nominal (Categorical) Employment per head of resident wa population Nominal (Categorical) In employment (16-64) Nominal (Categorical) Average gcse capped point scores Nominal (Categorical) % With no qualifications Nominal (Categorical) A-level average point score per student Nominal (Categorical) % With level 4 qualifications and above Nominal (Categorical) Crime rate - 2014/15 Nominal (Categorical) Violence against the person rate Nominal (Categorical) Deliberate fires per 1,000 population Nominal (Categorical) FINDINGS In data mining analysis, the rules of the association, predictive knowledge with insights have been discovered using classification and clustering algorithms for the relevant domain and problem set. In these approaches, the input-output mapping functions are used to create association rules that correspond to the outer layer projection from inner layers. In some, feed-forward and backward propagation techniques have been applied. The relevant rules with the lowest error rate have been presented as the main rules discovered with the analysis conducted (Yavuz, 2009; Yavuz, 2013, Yavuz, 2018, Yavuz, 2019; Yavuz, 2021; Yavuz, 2022). Many data mining processes today employ a technical approach to supervised learning in which independent or multivariate indicators and variables are assigned to output class labels using mapping functions. In unsupervised versions of data mining and machine learning, the fundamental values of each group (focal points, centroids) are calculated, the sample and the corresponding characteristic values are assigned to the respective groups in order to maximize convergence and minimize differences in the same group while divergence is expected among members of different groups. In the supervised and unsupervised machine learning process, rules are created to improve the exploratory and confirmatory understanding of the phenomenon this context, the Model 1. research design path can offer several 15 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences advantages in understanding these phenomena and can be a good decision support tool for key business leaders, political leaders, and the society (Yavuz, 2009; Yavuz, 2013, Yavuz, 2018, Yavuz, 2019; Yavuz, 2021; Yavuz, 2022). In the applied analysis, the same input load was tested with the same parameters using multilayer perceptron, Bayesian networks, random forrest algorithms. In the analysis of the University of Waikato’s Weka data mining package, which includes supervised and unsupervised machine learning applications have been implemented. Then the key performance indicators of the classifications and clusterings were compared and evaluated. During the analysis, 66 percent of the data was used to train the model as the training set, and then the model is tested with a test dataset composed of the same variables with the remaining part of the data as the test set. Based on the performance metrics associated with data mining analysis, a high-performing algorithm was selected that can be used for such areas and problem sets to gain additional information and insights. For this, the mean square of the error, accuracy (precision), coefficient of correct classification, and coefficient of misclassification were used (Yavuz, 2009; Yavuz, 2013, Yavuz, 2018, Yavuz, 2019; Yavuz, 2021; Yavuz, 2022). The rules and performance indicator values calculated are shown in Tables 2 and 3. Random Forrest has been the top scorer among all machine learning algorithms with the highest classification rate, lowest RMSE, and misclassification performance. The maing finding were given in the Table 3. Figure 4. Employment Rate and Crime Rate Change 16 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 5. Average GCSE capped point scores and Crime Rate Change Figure 6. Percentage of non-qualifiers and Violence against the person rate change 17 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 2. Performance Estimations of Machine Learning Algorithms Machine Learning Algorithm Key Performance Indicators RMSE Precision % Correctly Classified % Misclassified OneR 0.35 N/A 81.25 18.75 Naive Bayes 0.29 N/A 83.03 16.96 Multilayer Perceptron 0.29 N/A 81.69 18.30 Hoeffding Tree 0.29 N/A 83.03 16.96 Random Forest 0.29 N/A 83.92 16.07 Table 3. Predicted and Discovered Rules of Data Mining Algorithms I. In the cluster analysis of unsupervised machine learning it was found out that Emloyment rate is lower, Average GCSE capped point score is lower, percentage of unqualified individuals are higher with higher crime rates and higher violence against the person rate whereas Emloyment rate is higher, Average GCSE capped point score is higher, percentage of unqualified individuals are lower with lower crime rates and lower violence against the person rate II. Crime rate is high if intensely populated, moderate if less intensely populated III. If employment rate is moderate then vilonce against the person rate is low, if employment rate is low vilonce against the person rate is moderate IV. If % with Level 4 qualifications and above is moderate, then crime rate is high If % with Level 4 qualifications and above is high then crime rate is moderate V. There is an inverse relation between education level and crime rates VI. There is an inverse relation between employment rate and vilonce against the person rate In the cluster analysis of unsupervised machine learning it was found out that Emloyment rate is lower, Average GCSE capped point score is lower, percentage of unqualified individuals are higher with higher crime rates and higher violence against the person rate whereas Emloyment rate is higher, Average GCSE capped point score is higher, percentage of unqualified individuals are lower with lower crime rates and lower violence against the person rate. Crime rate is high if intensely populated, moderate if less intensely populated. If employment rate is moderate then vilonce against the person rate is low, if employment rate is low vilonce against the person rate is moderate. If % with Level 4 qualifications and above is moderate, then crime rate is high If % with Level 4 qualifications and above is high then crime rate is moderate. There is an inverse relation between education level and crime rates. There is an inverse relation between employment rate and vilonce against the person rateNeural network generated research models can be found in Figure 7 and Figure 8. 18 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 7. A Neural Network View of the Generated Model (Multilayer Perceptron: Crime Rate is the Dependent Variable) Figure 8. A Neural Network View of the Generated Model (Multilayer Perceptron: Violence against the person rate is the Dependent Variable) In the conducted analysis, the Multilayer perceptron method has been the best performing algorithm among other applied supervised machine learning approaches. This technique creative generated a correct classification rate of 75.39 percent with an RMSE of 0.42 and a misclassification rate of 24.60. Performance measures and indicators have been chosen as suggested in the literature. It is further 19 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences concluded that supervised and unsupervised machine learning algorithms, also known as classification and clustering techniques in the data mining literature, can be used as effective and efficient tools for the discovery of meaningful knowledge and insights. Confirmation and exploration of knowledge and insights are possible with data mining flows as in Athena data mining model. These ideas can be taken into account by policy-makers and society at large in such areas and in a similar set of issues. Processing times can vary based on the input loads, algorithmic design, architecture, and performance of the algorithm which can be evaluated with approximation approaches by using metrics such as Big O or Big Ω which can also be used to assess the efficiency and the complexity of these calculations (Yavuz, 2009; Yavuz, 2013, Yavuz, 2018, Yavuz, 2019; Yavuz, 2021; Yavuz, 2022). DISCUSSION AND CONCLUSION Human kind has long thought and debated about importance of living in a peacefull society with lower crime rates where everbody has a good standard of living, education, a good wellfare, in a society where everybody can have a sustainable income for affording her/his needs as indicated in the needs hierarchy of Maslow composed of physiological needs, safety needs, love and belonging needs, esteem needs and self actualization needs, where everybody respects each other’s views, opinions, life styles and rule of law. Today needs of human beings are satisfied in many ways including products and services provided by businesse, states and governments. In order to sustain a good standard of living and afford one’s needs, a person mostly needs to work which in many cases requires some skills and education for you to be hired. If you are lucky enough then you can maybe hit the jackpot or use the inheritances that are left to you from your parents and grandparents. Unfortunately everybody is not as much as lucky some of the people who do not have the enough capabilities and education can lead to unemployment which two are mainly highlighted as the antecedents of many crimes. This is usually because of the fact that people are engaging in criminal behaviors to pay their expenses and continue their lives switching to a wrong direction. Of course this is not an excuse to commit a crime but unfortunately researches suggests that rates of high unemployment, insufficient income and poor education are highly correlated with high crime rates. In this research some of the leading indicators of crime rates as education status, income, employment status are analysed with the aim of providing insights to political leaders, business leaders and society at large. In the cluster analysis of unsupervised machine learning it was found out that Emloyment rate is lower, Average GCSE capped point score is lower, percentage of unqualified individuals are higher with higher crime rates and higher violence against the person rate whereas Emloyment rate is higher, Average GCSE capped point score is higher, percentage of unqualified individuals are lower with lower crime rates and lower violence against the person rate. Crime rate is high if intensely populated, moderate if less intensely populated. If employment rate is moderate then vilonce against the person rate is low, if employment rate is low vilonce against the person rate is moderate. If % with Level 4 qualifications and above is moderate, then crime rate is high If % with Level 4 qualifications and above is high then crime rate is moderate. There is an inverse relation between education level and crime rates. There is an inverse relation between employment rate and vilonce against the person rate. To conclude in this research some of the leading indicators of crime rates as education status, income, employment status are analysed with the aim of providing insights to political leaders, business leaders and society at large. To Sum up, as the research findings suggest, importance of good education and unemployment reductions can make a positive impact on crime rate reductions and lead to a more peacefull and tranquilly society free from criminal activities where everybody is happy and not threatened. 20 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences REFERENCES Özerk, Yavuz, An Early Warning System Approach For The Identification Of Currency Crises, 2009, Bahçeşehir University, Institute Of Sciences Karahoca, Dilek; Karahoca, Adem; Yavuz, Özerk, An Early Warning System Approach For The Identification Of Currency Crises With Data Mining Techniques, Neural Computing And Applications,23,2013, Springer Yavuz, Özerk; Karahoca, Adem; Karahoca, Dilek, A Data Mining Approach For Desire And Intention To Participate In Virtual Communities, International Journal Of Electrical And Computer Engineering,9,2019, Iaes Institute Of Advanced Engineering And Science Yavuz, Özerk, A Data Mining Analysis Of Covid 19 Cases In States Of Usa, International Journal Of Electrical And Computer Engineering,12,2022, Yavuz, Özerk, A Data Mining Analysis Of Coronavirus Cases And Vaccinations In The City Of London, Engineering Science In The Changing And Transforming World: An Interdisciplinary Approach, 2021, Astana Yavuz, Özerk, A Public Perceptions Analysis With Data Mining Algorithms,2. International Başkent Congress On Physical, Social And Health Sciences, Ankara, 2021, Yavuz, Özerk, A Public Perceptions Analysis With Data Mining Algorithms, Ii. International “Başkent” Congress On Physical, Social And Health Sciences Proceedings Book, 2021, Yavuz, Özerk, Marketing Implications Of Participative Behavior In Virtual Communities, 2018, Bahçeşehir University, Institute Of Social Sciences Yavuz, Özerk, A Machine Learning Approach In Understanding Vaccinations In Covid-19 Pandemy, 6. International Istanbul Scientific Research Congress, 2021 Yavuz, Özerk; Qahramanov, Vugar, 6th International Istanbul Scientific Research Congress Proceedings Book, 2021, Yavuz, Özerk, Analyzing Intoxication Caused Deaths In United States Of America With Classification And Clustering,3. International Congress On Life, Social, And Health Sciences In A Changing World, 2021, Yavuz, Özerk, Analyzing Intoxication Caused Deaths In United States Of America With Classification And Clustering,3. International Congress On Life, Social, And Health Sciences In A Changing World Proceedings Book, 2021, Yavuz, Özerk, A Machine Learning Approach In Understanding Vaccinations In Covid-19 Pandemy,6th International Istanbul Scientific Research Congress,,2021, Yavuz, Özerk, A Machine Learning Approach In Understanding Vaccinations In Covid-19 Pandemy,6th International Istanbul Scientific Research Congress Proceedings Book,,2021, Yavuz, Özerk, A Classification And Clustering Analysis By Applied Machine Learning In Virtual Communities And Social Media, Iii. International “Başkent” Congress On Physical, Social And Health Sciences, 2021, Yavuz, Özerk, Combining Qualitative And Quantitative Research Methodologies In Assesing Health Effects Of Alcohol, International Congress On Multidisciplinary Natural Sciences And Engineering Abstracts Booklet, 2021, Yavuz, Özerk, Combining Qualitative And Quantitative Research Methodologies In Assesing Health Effects Of Alcohol, International Congress On Multidisciplinary Natural Sciences And Engineering, 2021, Yavuz, Özerk, A Statistical Analysis Approach In Understanding Consumption Related Knowledge Sharing Behavior In Virtual Communities,4th International Congress On Human Studies, 2021, Yavuz, Özerk, A Leading Indicator Approach With Data Mining Techniques In Analyzing Bitcoin Market Value, International Conference On Design, Research And Development, 2021, Yavuz, Özerk, A 21st Century Approach In Analysing Health Precautions In London With Machine Learning Driven Data Mining, International Conference On Design, Research And Development, 2021, 21 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Yavuz, Özerk, Understanding Ethanol Usage And Its Influences By Applying A Qualitative And Quantitative Research Design, International Conference On Design, Research And Development, 2021, Yavuz, Özerk, Why Do We Use Virtual Communities? Consumption Related Virtual Community Participative Behavior And Its Antecedents From A Behavioral Perspective Using Multiple Regression Technique For Knowledge Discovery,7th International Istanbul Scientific Research Congress, 2021, Yavuz, Özerk, A Classification And Clustering Analysis By Applied Machine Learni̇ ng In Virtual Communities And Social Media,3. International “Başkent” Congress On Physical, Social And Health Sciences Proceedings Book, 2021, Yavuz, Özerk, A Supervised And Unsupervised Machine Learning Approach In Analyzing Influence Of Eating Habit Changes To Constipation And Hemmoroids, Vi. International Scientific And Vocational Studies Congress Science And Health, 2021, Yavuz, Özerk, A Digital Analytics Approach By Applying Achine Learning For The Analysis Of Theatre And Art Marketing With Managerial Implications For Contemporary Fine Arts Education, Vi. International Scientific And Vocational Studies Congress Engineering, 2021, Yavuz, Özerk, Bi̇ tcoi̇ n Değeri̇ ni̇ n Anali̇ zi̇ nde Deneti̇ mli̇ Ve Deneti̇ msi̇ z Maki̇ ne Öğreni̇ mi̇ Algori̇ tmalari İle Bi̇ r Veri̇ Madenci̇ li̇ ği̇ Yaklaşimi, Iv. Ulusal Mühendislikte Bilimsel Ve Mesleki Çalişmalar Kongresi, 2021, Yavuz, Özerk, A Phenomenological, Single Case Study Approach In Analysing Health Considerations Obehavior Seen In Adults, Current Debates On Natural And Engineering Sciences 2, 2021, Bilgin Kültür Sanat Yayinlari A Consumption Related Knowledge Sharing Behavior Analysis By Applying Multiple Regression Algorithms, Current Debates On Social Sciences 7, Bilgin Kültür Sanat Yayinlari Yavuz, Özerk, Understanding Ethanol Usage And Its Influences By Applying A Qualitative And Quantitative Research Design, European Journal Of Science And Technology, 2021, Yavuz, Özerk, A 21st Century Approach In Analysing Health Precautions In London With Machine Learning Driven Data Mining, European Journal Of Science And Technology, 2021 Yavuz, Özerk, A Leading Indicator Approach With Data Mining Techniques In Analysing Bitcoin Market Value, European Journal Of Science And Technology, 2021, Yavuz, Özerk, A Classification And Clustering Approach Using Data Mining Techniques In Analyzing Gastrointestinal Tract, International Scientific And Vocational Journal, 2021, Yavuz, Özerk, An Optimization Focused Machine Learning Approach In Analysing Arts Participative Behavior With Fine Arts Education Considerations, International Scientific And Vocational Journal, 2021, Yavuz, Özerk, A Supervised And Unsupervised Machine Learning Research Design In Analyzing The Pandemy Influence On Theatre And Arts Participation In The City Of Istanbul: An Integrated Approach In Coping With Obstacles In Art Marketing, Engineering & Architectural Science - 2 (A Multdiscipliner Approach), 2021, Astana Editor: Ö. Yavuz, Engineering & Architectural Science - 2 (A Multdiscipliner Approach), 2021, Editor: Ö Yavuz, 6th International Istanbul Scientific Research Congress Proceedings Book, 2021, Yavuz, Özerk, Understanding Political Ideologies With Several Influential Factors And Leading Indicators Behind Using Data Mining Techniques And Algorithms, Iv. International New York Academic Research Congress, 2022, Yavuz, Özerk, Understanding Political Ideologies With Several Influential Factors And Leading Indicators Behind Using Data Mining Techniques And Algorithms, Iv. International New York Academic Research Congress Proceedings Book, 2022, Yavuz, Özerk, Nitel Ve Nicel Araştirma Tasarimi Uygulamasiyla Etanol Kullanimini Ve Etkilerinin Anlaşilmasi, Avrupa Bilim Ve Teknoloji Dergisi 22 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Yavuz, Özerk, A Data Mining Analysis Of Covid-19 Cases In States Of United States Of America. International Journal Of Electrical & Computer Engineering (2088-8708),12,2022, Yavuz, Özerk, Data Mining And Machine Learning In Computer Engineering, 2022, Yavuz, Özerk, Virtual Communities And Social Media, 2022, Yavuz, Özerk, A Deep Learning Analysis Of Service Marketing And Purchase Behavior: A Consumer Behavior Form, Premium E-Journal Of Social Sciences, 2022 Yavuz, Özerk, A Deep Learning, Machine Learning And Data Mining Analysis Of Gender Pay Gap And Its Influences, International Journal Of Academic Accumulation, 2022, Yavuz, Özerk, Applying Data Mining And Artificial Intelligence Practices Of Computer Engineering In Medical Science, 2022, Orion Yavuz, Özerk, A Deep Learning, Machine Learning And Data Mining Analysis Of Gender Pay Gap And Its Influences: Cinsiyet Ücret Açiği Ve Etkilerinin Derin Öğrenme, Makine Öğrenimi Ve Veri Madenciliği İle Analizi, Uluslararasi Akademik Birikim Dergisi,5,2022, Yavuz, Özerk, Contemporary Medical Science Using Machine Learning, Data Mining And Artificial Intelligence, 2022, Orion Yavuz, Özerk, Data Mining, Machine Learning And Computer Engineering Practices In Economics, 2022, Orion Yavuz, Özerk, Marketing In Social Media And Online Venues In The Contemporary World, 2022, Orion Yavuz, Özerk, A Statistical Analysis Approach In Understanding Consumption Related Knowledge Sharing Behavior In Virtual Communities,4thinternational Congress Of Human Studies Abstracts Booklet, 2021, Yavuz, Özerk, Analyzing Celebrity Endorsement, Public Relations, Advertisement Influence On Online And Conventional Purchasing Behaviors With Machine Learning Form Of Data Mining,5th International Congress On Life, Social, And Health Sciences In A Changing World, 2022 Yavuz, Özerk, Antecedents Of Online Purchasing Behavior For Products Marketing In Contemporary World: An Integrated Approach Withdeep Learning, Machine Learning And Data Mining, Journal Of Social And Humanities Sciences Research (Jshsr), 2022 Yavuz, Özerk, Analyzing Celebrity Endorsement, Public Relations, Advertisement Influence On Online And Conventional Purchasing Behaviors With Machine Learning Form Of Data Mining,5th International Congress On Life, Social, And Health Sciences In A Changing World Full-Text Book, 2022 Yavuz, Özerk, Analyzing Celebrity Endorsement, Public Relations, Advertisement Influence On Online And Conventional Purchasing Behaviors With Machine Learning Form Of Data Mining,5th International Congress On Life, Social, And Health Sciences In A Changing World Abstract Book, 2022 Yavuz, Özerk, Bi̇ tcoi̇ n, Blockchai̇ n Ve Eşler Arasi Ağlar Üzeri̇ ne Bi̇ r Veri̇ Madenci̇ li̇ ği̇ Yaklaşimi, Muhasebe, Finans Ve Denetim Alanlarinda Yenilikçi Yaklaşimlar–3, Efe Akademi Yayinlari Yavuz, Özerk, Understanding Cultural Values With Data Mining And Deep Learning Veri Madenciliği Ve Derin Öğrenme İle Z Kuşağinin Kültürel Değerlerini Anlamak, Yavuz, Özerk, A Machine Learning Approach In Analyzing Contemporary Onychomycosis Treatments Using Terbinafine, V. International New York Academic Research Congress, 2022 Yavuz, Özerk, A Machine Learning Approach In Analyzing Contemporary Onychomycosis Treatments Using Terbinafine, V. International New York Academic Research Congress Full Text Book, 2022 Yavuz, Özerk, A Machine Learning Approach In Analyzing Diabetes Mellitus,9th International Istanbul Scientific Research Congress Full-Text Book, 2022, Yavuz, Özerk, A Machine Learning Approach In Analyzing Diabetes Mellitus,9th International Istanbul Scientific Research Congress, 2022, 23 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Yavuz, Özerk, Analyzing Celebrity Endorsement, Public Relations, Advertisement Influence On Online And Conventional Purchasing Behaviors With Machine Learning Form Of Data Mining,5th International Congress On Life, Social, And Health Sciences In A Changing World Full-Text Book, 2022 Yavuz, Özerk, Analyzing Celebrity Endorsement, Public Relations, Advertisement Influence On Online And Conventional Purchasing Behaviors With Machine Learning Form Of Data Mining,5th International Congress On Life, Social, And Health Sciences In A Changing World, 2022 Yavuz, Ö, Understanding Brand Switching Behavior And Its Antecedents In Service Marketing With Artificial Intelligence Supported Data Mining Techniques And Algorithms”,6th International Congress On Life, Social, And Health Sciences In A Changing World Yavuz, Özerk, Understanding Brand Switching Behavior And Its Antecedents In Service Marketing With Artificial Intelligence Supported Data Mining Techniques And Algorithms,6th International Congress On Life, Social, And Health Sciences In A Changing World Proceedings Book, 2022 Yavuz, Özerk, Analysing Bitcoin Value And British Pound (£) Relation Using Supervised And Unsupervised Machine Learning Form Of Data Mining For An Artificial Intelligence Driven System Design, International Azerbaijan Academic Research Congress, 2022 Yavuz, Özerk, Analysing Bitcoin Value And British Pound (£) Relation Using Supervised And Unsupervised Machine Learning Form Of Data Mining For An Artificial Intelligence Driven System Design, International Azerbaijan Academic Research Congress Proceedings Book, 2022 Yavuz, Özerk, Analysing Ethereum Crypto Currency By Applying Data Mining Algorithms, Contemporary Research Practices In Engineering In 21st Century: An Interdisciplinary Approach, 2022, Orion Yavuz, Özerk, An Artificial Intelligence Approach Made By Machine Learning In Analyzing Celebrity Endorsement, Public Relations And Advertisement Influence On Purchasing Behavior, Contemporary Research Practices In Engineering In 21st Century: An Interdisciplinary Approach, 2022, Orion Yavuz, Özerk, A Machine Learning And Artificial Intelligence Driven Data Mining Analysis Approach In Understanding Bitcoin Cryptocurrency And Its Eur Volume, Contemporary Research Practices In Engineering In 21st Century: An Interdisciplinary Approach, 2022, Orion Yavuz, Özerk, Analyzing Terbinafine Effectiveness On Tinea Unguium Treatment With Machine Learning Driven Data Mining Techniques Of Artificial Intelligence, Contemporary Research Practices In Engineering In 21st Century: An Interdisciplinary Approach, 2022, Orion Yavuz, Özerk, A Supervised And Unsupervised Machine Learning Approach Of Data Mining In Blood Glucose Anamoly Detection And Diabetes Mellitus, Contemporary Research Practices In Engineering In 21st Century: An Interdisciplinary Approach, 2022, Orion Yavuz, Özerk, A Supervised And Unsupervised Machine Learning Approach Of Data Mining In Blood Glucose Anamoly Detection And Diabetes Mellitus, Contemporary Research Practices In Engineering In 21st Century: An Interdisciplinary Approach, 2022, Orion Kotler, Phılıp, Prıncıples Of Marketıng, Englewoodclıffs -Prentıcehall, 1991, New Jersey (Us). Kotler, Phılıp, Marketıng Management, Uppersaddlerıver -Prentıcehall, 2000, New Jersey (Us). Porter, Eugene Mıchael Competıtıve Strategy: Technıques For Analyzıng Industrıes And Competıtors, 2008, Sımon And Schuster Ades, James & Mıshra, Jyotı. (2020). Educatıon And Crıme Across Amerıca: Inequıty’s Cost. London School Of Economıcs And Polıtıcal Scıence, Sıte: Https://Blogs.lse.ac.uk/Usappblog/2016/07/08/ How-Neıghborhood-Inequalıty-Leads-To-Hıgher-Crıme-Rates/ Accessed: 14.7.2022 Anser, M.k., Yousaf, Z., Nassanı, A.a. Et Al. Dynamıc Lınkages Between Poverty, Inequalıty, Crıme, And Socıal Expendıtures In A Panel Of 16 Countrıes: Two-Step Gmm Estımates. Economıc Structures 9, 43 (2020) 24 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences STUDIES ON EVALUATION OF IRRIGATION UNIONS IN TURKEY: A REVIEW Sinan KARTAL Alanya Alaaddin Keykubat University, General Secretary, Antalya, Türkiye ORCID Code: 0000-0002-9600-8052 ABSTRACT Climate change and drought, which is one of the most important problems for humanity, has an important study area in our country as well as in the world. Drought in the world and our country causes irregular water resources and puts irrigation water supply at risk. Irrigation water is the most important factor for food production, security, and sustainability of agriculture. Therefore, the use and management of irrigation water are the main issues that need to be studied. The majority of irrigation schemes in our country are managed by water user associations. So far, many studies have been carried out for the evaluation of irrigation schemes. In the studies, data belonging to irrigation schemes in different regions and with different characteristics were used. In recent years, many studies have been carried out using statistical methods and performance indicators. TOPSIS method, performance indicators, data envelopment analysis, correlation analysis, BCC model, time series, ARIMA, quality index, ANOVA, and RAP-MASSCOTE are the main tools used in evaluations. These studies offer great ideas to water decision-makers regarding the use and safety of water resources and bring new proposals for new developments. In the studies, evaluations were made by analysing the current situation and its future. In the studies, the mistakes and deficiencies in the use of irrigation water were revealed and solutions were suggested. The data of irrigation unions were compared and their positive and negative aspects and reasons were revealed. Scientific researches indicate what should be done and what can be done in the future. As a result of the examination of the studies, it has been determined that the irrigation networks need modernization to provide a more effective and efficient water supply. Keywords: Drought, performance evaluation, statistical methods, irrigation schemes TÜRKİYE’DE SULAMA BİRLİKLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALAR: BİR İNCELEME ÖZET İklim değişikliği ve buna bağlı olarak insanlık için en önemli sorunların başında gelen kuraklık dünyada çalışma konusu olduğu gibi ülkemizde önemli bir çalışma alanına sahiptir. Dünyada ve ülkemizde yaşanan kuraklık su kaynaklarındaki düzensizlikler oluşarak ve sulama suyu temini risk altına girmesine neden olmaktadır. Sulama suyu, gıda üretimi, gıda güvenliği ve bunların sürdürülebilirliği için en önemli unsurdur. Bundan dolayı sulama suyunun kullanılması ve yönetilmesi üzerinde çalışılması gereken başlıca konulardır. Ülkemizde sulama şebekelerinin çoğunluğu sulama 25 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences birlikleri tarafından yönetilmektedir. Şimdiye kadar sulama şebekelerinin değerlendirilmesi için birçok çalışmalar yürütülmüştür. Yapılan çalışmalarda farklı bölgelerde bulunan ve farklı özelliklere sahip sulama şebekelerine ait veriler kullanılmıştır. Son yıllarda istatiksel yöntemler ve performans göstergeleri kullanarak birçok bilimsel çalışma yapılmıştır. Topsis yöntemi, Performans göstergeleri, veri zarflama analizi, Korelasyon analizi, BCC model, Zaman serisi, ARIMA, R, Kalite indeksi, Anova, RAP-MASSCOTE değerlendirmelerde kullanılan analiz yöntemleridir. Bu çalışmalar su kaynaklarının kullanımı ve güvenliği için su karar vericilerine büyük fikirler sunmakta ve yeni geliştirmeler için yeni önermeler getirmektedir. Yapılan çalışmalarda mevcut güncel durumlar analiz edilerek değerlendirmeler yapılmıştır. Çalışmalarda sulama suyu kullanımında yapılan hatalar ve eksiklikler ortaya konarak çözüm önerileri getirilmiştir. Sulama birliklerine ait veriler karşılaştırılarak olumlu ve olumsuz yönleri ve sebepleri ortaya konmuştur. Bilimsel araştırmalarda gelecekte neler yapılması gerektiği, neler yapılabileceği belirtilmiştir. Çalışmaların incelenmesi sonucunda sulama şebekelerinin daha etkili ve verimli su temini sağlaması için modernizasyon ihtiyacı olduğu belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Performans değerlendirilmesi, sulama şebekeleri, istatiksel yöntemler, kuraklık Kaynakça: AKKUZU, E., & MENGÜ, G. P. (2012). Aşağı Gediz Havzası sulama birliklerinde karşılaştırmalı performans göstergeleri ile sulama sistem performansının değerlendirilmesi. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 49(2), 149-158. ARSLAN, F., & DEĞİRMENCİ, H. (2018). Sulama Şebekelerinin işletme-bakım ve yönetim modernizasyonunda RAP-MASSCOTE yaklaşımı: Kahramanmaraş Sol Sahil Sulama şebekesi örneği. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 49(1), 45-51. BÜYÜKCANGAZ, H., DEĞİRMENCİ, H., & KARTAL, S. (2018). Bursa bölgesi sulama şebekelerinin istatistiksel yöntemlerle değerlendirilmesi. Türk Tarım ve Doğa Bilimleri Dergisi, 5(4), 501-508. ÇAKMAK, B. (1997). Devredilen Sulama Şebekelerinde Performansın Değerlendirilmesi: Konya Örneği. Journal of Agricultural Sciences, 3(01), 79-86. ÇAKMAK, B. (2002). Kızılırmak Havzası sulama birliklerinde sulama sistem performansının değerlendirilmesi. KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 5(2), 130-141. ÇAKMAK, B. (2003). Ceylanpınar İkicırcıp Sulama Birliği’nde sistem performansının değerlendirilmesi. Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 7(1-2), 1-9. ÇAKMAK, B., & AKMAK, B. (2001). Konya sulama birliklerinde sulama performansının değerlendirilmesi. Journal of Agricultural Sciences, 7(03), 111-117. ÇİFÇİ, Ş., & DEĞİRMENCİ, H. (2022). Sulama Performans Göstergeleri ve TOPSİS Yöntemi ile Asi Havzası Sulama Birliklerinin Analizi. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Tarım ve Doğa Dergisi, 25(1), 169-180. GENÇOĞLU, M., & DEĞİRMENCİ, H. (2019). Sulama performansının değerlendirilmesi: kırıkhan sulama birliği örneği. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Tarım ve Doğa Dergisi, 22(3), 436-443. KARTAL, S. (2021). Estimation of future irrigation performance with times series analysis: a case study of Andırın, Kahramanmaraş, Turkey. Turkish Journal of Agriculture and Forestry, 45(2), 234-242. KARTAL, S. (2021). Forecasting future performance of irrigation schemes: The case of Bergama. Turkish Journal of Agriculture-Food Science and Technology, 9(4), 769-774. KARTAL, S. MASAT, BEYLER VE IĞDIR SULAMA ŞEBEKELERİNİN PERFORMANS DEĞERLENDİRMESİ. Black Sea Journal of Agriculture, 2(2), 66-70. KARTAL, S., & DEĞİRMENCİ, H. (2019). Performans Göstergelerine Göre Sulama Şebekelerinin Değerlendirilmesi. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Tarım ve Doğa Dergisi, 22, 223-230. 26 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences KARTAL, S., & DEĞİRMENCİ, H. (2020). Antalya bölgesi sulama şebekelerinin değerlendirilmesi. Mediterranean Agricultural Sciences, 33(3), 381-388. KARTAL, S., ARSLAN, F., & DEĞİRMENCİ, H. (2019). Boğaçay, Çamgazi ve sarayköy sulama şebekelerinin istatistiksel yöntemlerle analizi. Black Sea Journal of Agriculture, 2(1), 27-34. KARTAL, S., ARSLAN, F., & DEĞİRMENCİ, H. (2020). Sulama Şebekelerinde Bakım Performansının Değerlendirilmesi: Yozgat İli Örneği. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 52(1), 36-45. KARTAL, S., Değirmenci, H., & Arslan, F. (2020). Assessment of irrigation schemes with performance indicators in southeastern irrigation district of Turkey. Journal of Agricultural Sciences, 26(2), 138-146. KIRNAK, H., & Karaca, L. (2017). Sarıoğlan sulama birliği sahasında sulama performansının değerlendirilmesi. Gaziosmanpaşa Bilimsel Araştırma Dergisi, 6(Özel Sayı (BSM 2017)), 35-41. KIZILOĞLU, F. M., ŞAHİN, Ü., DİLER, S., ÇAKMAKCI, T., & ÖZTAŞKIN, S. (2018). Aşağı Pasinler Ovası sulama şebekesinin performansının (2012-2016) değerlendirilmesi. Yuzuncu Yıl University Journal of Agricultural Sciences, 28(4), 466-472. NALBANTOĞLU, G., & ÇAKMAK, B. (2007). Akıncı Sulama Birliğinde sulama performansının karşılaştırmalı değerlendirilmesi. Journal of Agricultural Sciences, 13(03), 213-226. ÖZDEMİR, K., & Armağan, G. (2010). AYDIN İLİNDEKİ SULAMA BİRLİKLERİNİN FAALİYETLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ VE ETKİNLİKLERİNİN BELİRLENMESİ. Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 7(2), 75-83. ÖZFİDANER, M., GÖNEN, E., & KARTAL, S. (2020). Adana ilinde TOPSIS yöntemi ile kuraklık analizi. Mediterranean Agricultural Sciences, 33(1), 101-106. SÖNMEZYILDIZ, E., & ÇAKMAK, B. (2013). Eskişehir Beyazaltın köyü arazi toplulaştırma alanında sulama performansının değerlendirilmesi. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 26(1), 33-40. ŞEKER, M. (2015). Nazilli ilçesi sulama birliklerinde sulama performansının değerlendirilmesi (Master’s thesis, Adnan Menderes Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü). ŞENER, M., & Kurç, H. C. (2012). Küçük sulama şebekelerinde performans değerlendirmesi: Trakya Bölgesi Örneği. Tekirdağ Ziraat Fakültesi Dergisi, 9(2), 82-91. 27 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences THE GEOCHEMICAL PROPORTIES CARBONATES OF KIZILÖREN FORMATION AROUND AKYOKUŞ-ÇAL DAĞI (KONYA, TÜRKIYE) Ali Müjdat Özkan1*, Emre Aslan2 *1 Konya Technical University, Faculty of Engineering and Natural Sciences, Department of Geological Engineering, Konya, Türkiye. 2 Konya Technical University, Graduate Education Institute, Geological Engineering, Konya, Türkiye *ORCID Code: 0000-0001-6686-327X ABSTRACT The aim of this study is to determine the geochemical properties of the Upper Triassic-Lower Jurassic Kızılören limestones. Microfacies, major and trace element properties of the Kızılören limestone samples demonstrate very low diagenetic alteration and very low terrigenous contribution, and our samples preserved their primary marine characteristics. Again, since the K/Rb ratios of the Kızılören limestone samples are quite low, they do not show any metamorphism effect. The strong positive correlations between the TREE values of the Kızılören limestone samples and SiO2, Al2O3, and Fe2O3 emphasize that the TREE content is taken from the terrigenous input. In the Sr-Rb-Ba triangular diagram, the Kızılören limestone samples indicate a marginal and open marine environment. In addition, the distribution of the Kızılören limestone samples in the Sr/Ba–Sr/Rb diagram demonstrates the deposition in a completely continental margin environment. The source of the terrestrial input in the Kızılören limestone samples indicates the arid climate region and the Al/Ti ratios emphasize that the terrestrial input is eolian rather than fluvial. The limestones of the Kızılören Formation demonstrate that the rare earth elements are impoverished according to PAAS and are not affected by hydrothermal fluids. Keywords: Geochemistry, Rare earth element, Kızılören limestone. INTRODUCTION The climatic changes that took place during the Phanerozoic process are the focus of attention on a global scale today. Since this subject is of interest to us, it is aimed to reach a conclusion by using elemental (major, trace, and rare earth) geochemical data to determine the history of the Kızılören Formation limestones developed in the Late Triassic-Early Jurassic time interval in our study area (Figure 1). Major, trace and rare earth element analyzes were performed and geochemical characteristics of the Kızılören Formation samples were taken from the route of two measured stratigraphic sections (Köstenliktepe ÖSK and Çaldağı ÖSK) selected around Akyokuş-Çal Mountain (Konya). Determination of the environmental conditions (anoxic-oxic) in which the limestones belonging to the Kızılören Formation are stored, whether terrigenous detrital have entered the basin during the deposition process, whether there is a hydrothermal effect in the basin, whether the primary characteristics of the carbonate 28 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences phase are preserved, if terrigenous input, these detritus are found in the source rock (felsic, mafic or mixed) varieties, the degree of influence of the limestone samples during the diagenesis process, whether there is a metamorphism effect on the samples and the changes in the paleoclimatic conditions between the Late Triassic-Early Jurassic time period were tried to be revealed. Figure 1. a) Location map of the study area (Google Maps), b) Geological map of the study area (modified from Karakoç, 1996) MATERIALS AND METHODS Limestone samples from the Kızılören Formation represent the material in the study area. The geological map of the study area was taken from Karakoç (1996) and used by changing it. During the field study, 20 systematic samples were taken along the measured stratigraphic section from the two areas where the limestones of the Kızılören Formation were best exposed, and these levels were photographed. Thin section construction of the collected samples was carried out at Pamukkale University, Faculty of Engineering, Department of Geological Engineering. Alizarin red staining technique was used to distinguish possible dolomite mineral and calcite mineral in thin sections of the samples. Selected 11 samples were sent to Acme analytical laboratory in Canada for geochemical analysis and their readings were performed on ICP-ES/ICP-MS devices. Elements below the limit value were used in this study by taking the limit values. RESULTS The lithogeochemical results of the Kızılören limestone samples are presented in Tables 1, 2, and 3. According to the analysis results, very low or unmeasurable sub-limit values were observed in some of the Kızılören limestone samples. The relative abundance of the carbonate fraction and terrestrial detrital content is reflected by the Rb/Sr ratios. Rb/Sr ratios are very low (0.00009-0.00339; mean 0.00098) in Kızılören samples and show very low values compared to the mean upper crust value (0.32). The REE+Y values of Kızılören limestone samples indicate the marine environment values (Figure 2a). In addition, the TREE content 29 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences of the Kızılören samples (1.86-5.98 ppm) is much lower than the standard Post-Arkeen Australian Shale (184.8 ppm). The terrigenous input in the Kızılören samples shows the completely arid climate zone and chemical immaturity (Figure 2b). In the Kızılören samples, there is a strong positive correlation between SiO2 and Al2O3, Fe2O3, TREE+Y, weak positive correlation with K2O, TiO2, CaO, weak negative correlation with MgO, and no correlation with P2O5, MnO and Na2O (Table 4). In the Kızılören limestone samples, strong positive correlation between Rb and K2O (R=0.99), a very weak and weak positive correlation between SiO2 and Al2O3 and Rb (R=0.26; R=0.55) respectively, Sr (R=0.39; R=0.43) weak positive correlation between Ba (R=0.14; R=0.35), very weak and weak positive correlation between Ba (R=0.14; R=0.35), weak and very weak positive correlation between Zr (R=0.52; R=0.30), V(R=0.0; R= 0.0), there is no correlation between Sc (R=0.0; R=0.0), strong and weak positive correlations are observed between Th (R=0.77; R=0.51), respectively (Table 4). Table 1. Major element (%) concentrations of the Kızılören limestones Sample SiO2 Al2O3 Fe2O3 MgO CaO Na2O K2O TiO2 P2O5 MnO Cr2O3 LOI SUM Limit val. 0.01 0.01 0.04 A-55 0.29 0.04 <0.04 0.63 54.80 0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 44.1 99.90 A-47 0.14 0.04 0.06 6.26 48.77 0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 44.6 99.88 A-38 0.13 0.03 0.05 0.32 55.29 0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 44.1 99.90 A-30 0.40 0.14 0.09 0.54 54.61 <0.01 0.03 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 44.1 99.94 A-24 0.48 0.19 0.06 0.31 54.93 0.01 0.04 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 43.8 99.87 A-18 0.43 0.19 0.07 0.34 54.90 0.02 0.05 A-12 0.23 0.09 <0.04 0.30 55.17 0.01 A-8 0.27 0.12 0.06 0.28 55.02 0.02 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 44.1 99.90 A-5 0.39 0.14 0.08 0.41 54.62 <0.01 0.02 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 44.2 99.90 A-1 0.77 0.22 0.14 0.32 54.81 0.01 <0.01 0.01 <0.01 <0.01 <0.002 43.6 99.86 B-1 0.16 0.02 <0.04 0.35 55.15 0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 44.2 99.92 0.01 0.01 0.01 30 0.01 0.01 0.01 0.01 0.002 -5.1 0.01 <0.01 <0.01 <0.002 43.9 99.87 0.02 <0.01 <0.01 <0.01 <0.002 44.0 99.82 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 2. Trace element (ppm) concentrations of the Kızılören limestones Sample Ba Rb Sr Zr U V Th Mo Cr Ni Pb Zn Co Limit val. 1 0.1 0.5 0.1 0.1 8 0.2 0.1 0.002 0.1 0.1 1 A-55 <1 0.2 675.7 5.7 2.7 <8 <0.2 0.3 14 2.1 0.8 3 <0.2 A-47 5 <0.1 79.0 4.1 0.9 <8 <0.2 0.2 14 2.0 0.7 4 <0.2 A-38 6 0.2 713.5 2.4 2.1 <8 <0.2 <0.1 14 1.8 0.8 <1 <0.2 A-30 6 1.2 352.5 3.4 2.4 <8 <0.2 0.1 14 2.1 1.2 2 <0.2 A-24 5 1.4 1008.1 4.4 2.6 <8 <0.2 0.2 14 2.3 1.2 1 <0.2 A-18 5 1.7 966.2 3.9 2.4 <8 <0.2 <0.1 14 0.7 1.3 2 <0.2 A-12 3 0.6 1409.6 4.1 2.3 <8 <0.2 <0.1 14 1.3 1.1 2 <0.2 A-8 5 <0.1 796.9 3.7 2.0 <8 <0.2 <0.1 14 1.3 1.6 2 <0.2 A-5 6 0.6 709.3 6.3 1.8 <8 <0.2 <0.1 14 2.1 2.0 3 <0.2 A-1 5 0.1 1101.2 5.7 1.2 <8 0.3 0.1 14 1.6 2.6 2 <0.2 B-1 4 <0.1 610.1 4.7 2.0 <8 <0.2 0.1 14 2.3 0.8 1 <0.2 Lu TREE+Y 0.2 Table 3. Rare earth element (ppm) concentrations of the Kızılören limestones Sample La Ce Pr Nd Sm Eu Gd Tb Dy Y Ho Er Tm Yb Limit v. 0.1 0.1 0.02 0.3 0.05 0.02 0.05 0.01 0.05 0.1 0.02 0.03 0.01 0.05 0.01 A-55 0.2 0.5 0.06 <0.3 <0.05 <0.02 <0.05 <0.01 <0.05 0.5 <0.02 <0.03 <0.01 <0.05 <0.01 1,86 A-47 0.4 0.7 0.07 0.4 <0.05 <0.02 <0.05 <0.01 0.05 0.3 <0.02 0.04 <0.01 <0.05 <0.01 2,18 A-38 0.3 0.6 0.08 0.3 <0.05 <0.02 <0.05 <0.01 0.05 0.6 <0.02 <0.03 <0.01 <0.05 <0.01 2,18 A-30 0.6 1.1 0.14 0.5 0.11 <0.02 0.10 0.01 0.07 1.0 <0.02 0.05 <0.01 <0.05 <0.01 3,79 A-24 0.7 1.4 0.17 0.5 0.11 0.02 0.10 0.01 0.08 0.7 <0.02 0.05 <0.01 <0.05 <0.01 3,93 A-18 0.7 1.2 0.18 0.6 0.09 <0.02 0.08 0.01 0.08 0.5 0.02 0.03 <0.01 <0.05 <0.01 3,58 A-12 0.4 0.5 0.12 0.4 <0.05 <0.02 0.08 0.01 <0.05 0.7 <0.02 0.05 <0.01 <0.05 <0.01 2,47 A-8 0.6 1.2 0.15 0.5 <0.05 0.02 0.06 0.01 0.08 0.4 <0.02 0.05 <0.01 <0.05 <0.01 3,21 A-5 0.6 1.1 0.15 0.4 <0.05 <0.02 0.09 0.01 0.06 0.5 <0.02 0.04 <0.01 <0.05 <0.01 3,11 A-1 1.2 1.8 0.27 1.0 0.14 0.04 0.19 0.03 0.10 1.0 0.02 0.10 <0.01 0.06 0.02 5,98 B-1 0.4 0.6 0.06 0.4 <0.05 <0.02 <0.05 <0.01 <0.05 0.4 <0.02 <0.03 <0.01 <0.05 <0.01 2.32 31 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 2. a) Rare earth element diagram of the Kızılören Formation samples normalized to Post Archean Australian Shale (PAAS: Post Archean Australian Shale; McLennan, 1989), b) Diagram of % SiO2 vs. Al2O3+K2O+Na2O (diagram from Suttner and Dutta, 1986) Table 4. Major and trace element correlations of the Kızılören limestones SiO2 Al2O3 Fe2O3 MgO CaO Na2O K2O SiO2 Sr Zr U Th Mo Cu Ni Pb Zn TREEY 1 Fe2O3 0840 0.700 1 -0.4 -0.428 -0.112 1 CaO 0.339 0.362 0.05 -0.996 1 Na2O -0.008 0.269 -0.071 -0.187 0.18 K2O Rb 1 Al2O3 0.888 MgO Ba 1 0.283 0.581 0.003 -0.272 0.243 0.327 1 Ba 0.135 0.341 0.448 0.04 -0.078 0.101 0.21 Rb 0.262 0.545 -0.005 -0.302 0.274 0.245 0.989 0.219 Sr 0.384 0.44 0.033 -0.683 0.692 0.14 0.227 -0.264 0.186 Zr 0.516 0.30 0.344 -0.06 0.011 -0.251 -0.133 -0.343 -0.156 0.153 U -0.084 0.022 -0.486 -.657 0.680 0.143 0.501 -0.358 0.555 0.338 -0.166 Th 0.776 0.512 0.843 -0.123 0.093 -0.167 -0.267 0.067 -0.303 0.298 0.39 -0.499 Mo -0.178 -0.394 -0.408 0.337 -0.315 -0.302 -0.154 -0.690 -0.153 -0.289 0.321 0.199 -0.201 Cu 0.754 0.608 0.852 -0.278 0.224 0.015 -0.252 0.328 -0.284 0.246 0.505 -0.48 0.826 -0.407 Ni -0.045 -0.242 -0.013 0.218 -0.229 -0.768 -0.265 0.027 -0.179 -0.469 0.253 -0.02 -0.091 0.501 -0.043 Pb 0.813 0.746 0.829 -0.389 0.326 0.106 -0.043 0.309 -0.076 0.382 0.548 -0.345 0.751 -0.486 0.961 -0.16 Zn -0.228 -0.352 -0.033 0.714 -0.734 -0.115 -0.35 -0.262 -0.369 -0.558 0.471 -0.507 -0.076 0.38 -0.061 0.154 -0.094 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 TREEY 0.936 0.894 0.903 -0.322 0.263 0.072 0.238 0.374 0.215 0.328 0.268 -0.238 0.799 -0.406 0.793 -0.126 0.827 -0.324 32 1 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences In addition, very weak positive correlation between CaO and Rb (R=0.26), a moderate positive correlation between Sr (R=0.69), a very weak negative correlation between Ba (-R=0.08), no correlation between Zr (R=0.0), there was no correlation between V (R=0.0), no correlation between Sc (R=0.0), and very weak positive correlation between Th (R=0.09) (Table 4). Some elemental ratios such as Mo/U, V/Cr, Ni/Co, U/Th, and V/(V+Ni) are used to determine redox conditions (eg Hatch and Leventhal, 1992; Jones and Manning, 1994) (Table 5). The Mo/U, V/Cr, Ni/ Co, U/Th, and V/(V+Ni) ratios of the Kızılören samples were 0.04-0.22 (mean 0.08), 0.57, 3.5-11.5 (mean 8.65), 4-13.5 (mean 10), and 0.77-0.92 (mean 0.82) respectively, (Table 6). Table 5. Some elemental concentrations used to evaluate paleoredox conditions Element ratio Oxic Dyoxic Anoxic Ni/Co <5 5-7 >7 V/Cr <2 2-4.5 >4.5 U/Th <0.75 0.75-1.25 >1.25 V/(V+Ni) <0.46 0.46-0.60 0.54-0.82 Euxinic Authors Jones & Manning (1994) >0.84 Hatch & Leventhal (1992) Table 6. Redox susceptibility trace element concentrations and geochemical ratios of the Kızılören Formation samples Sample Mo/U V/ Cr Ni/ Co U/ Th V/(V +Ni) Mn/ Sr K/ Rb Al/ Ti Ce/ Eu/ Ce* Eu* Y/ Ho Eu/ Sm A-55 0,11 0,57 10,5 13,5 0,79 0,11 0,041 4 1,04 1,88 25 0.40 A-47 0,22 0,57 10 4,5 0,80 0,97 0,083 4 0,96 1,88 15 0.40 A-38 0,05 0,57 9 10,5 0,82 0,11 0,041 3 0,89 1,88 30 0.40 A-30 0,04 0,57 10,5 12 0,79 0,22 0,021 14 0,88 0,90 50 0.18 A-24 0,08 0,57 11,5 13 0,78 0,08 0,024 19 0,94 0,90 35 0.18 A-18 0,04 0,57 3,5 12 0,92 0,08 0,024 19 0,78 1,11 25 0.22 A-12 0,04 0,57 6,5 11,5 0,86 0,05 0,028 9 0,52 1,41 35 0.40 A-8 0,05 0,57 6,5 10 0,86 0,10 0,083 12 0,92 1,69 20 0.40 A-5 0,06 0,57 10,5 9 0,79 0,11 0,028 14 0,85 1,31 25 0.40 A-1 0,08 0,57 8 4 0,83 0,07 0,083 22 0,73 1,12 50 0.28 In addition, since the Mn/Sr ratios of Kızılören samples are << 3 (0.05-0.97; mean 0.19), it states that the diagenetic alteration they are exposed to is insignificant (Table 6). The values of Kızılören samples normalized to Post-Arkeen Australian Shale (McLennan, 1989) show depletion and moderate positive Y anomaly in all samples (Figure 3). Again, in Figure 3, we see that the Kızılören samples were not exposed to any hydrothermal fluid effects and present moderately positive Eu anomaly and positive Y anomaly. Very strong positive and unrelated correlations between K2O and TiO2 and Rb (R=0.99; R=0.0) in the Kızılören samples, very weak positive and unrelated correlation between Sr (R=0.22; R=0.0), Ba 33 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences (R=0.20; R=0.0) =0.0) very weak positive and unrelated correlation, very weak negative and unrelated correlation between Zr (-R=0.14; R=0.0), no correlation between V (R=0.0; R=0.0), Sc (R=0.0; there is no correlation between R=0.0), there is a very weak negative and uncorrelated correlation between Th (-R=0.26; R=0.0) (Table 4). Figure 3. a) Shale normalized (PAAS) REE+Y diagram of the Kızılören limestone samples. The blue area denotes present-day sea water, b) Y/Ho versus Eu/Sm diagram of the Kızılören limestones DISCUSSION We can say that Wang et al. (2017) stated that Sr and Mn are important elements of diagenetic alteration. Therefore, Mn/Sr values are very useful indicators in determining the diagenetic alteration of carbonate rocks due to the contradictory properties of Sr and Mn elements. If the Mn/Sr values are less than 3, it indicates that the primary deposition of the rock is preserved, if it is between 3-10, it has undergone low diagenetic alteration, and if it is >10, it indicates severe alteration (Kaufman and Knoll,1995; Wang et al., 2017). The Mn/Sr values of Kızılören samples are between 0.05 and 0.22, and we can say that they preserve their primary storage characteristics. Although it is known that hydrothermal effects show positive Eu and high Ba values, positive Eu (Figure 3) and low Ba values are observed in Kızılören limestone samples, and we can state that positive Eu values originate from terrigenous feldspars. Because, in Figure 3, no hydrothermal effect is observed in our samples. K/Rb values are high (≥500) in highly metamorphosed rocks, 230 in unmetamorphized igneous rocks (excluding oceanic tholeiites), and 200 in shales (Rudnick et al., 1985; Bauernhofer et al., 2009). Since the K/Rb values of the Kızılören samples changed by 0.021-0.083, we can say that they did not undergo metamorphism. Seawater contributes very little REE to chemical sediments. However, non-marine water sediments show very high REE concentrations due to contamination by non-carbonate materials such as silicates, Fe-Mn oxides, phosphates, and sulfides during the chemical leaching process (Nothdurft et al., 2004). The positive correlation of TRE elements in terrestrial and shallow marine limestones with SiO2, Al2O3, TiO2, and Fe2O3 (respectively R=0.62, R=0.48, R=0.67, R=0.45) indicates that REE is under the influence of siliciclastic input (Zhang et al., 2017). The strong positive correlation between TREE and SiO2 (R=0.94), Al2O3 (R=0.89), TiO2 (R=0), Fe2O3 (R=0.90) of the Kızılören samples (Table 4) also indicates the effect of siliciclastic input on REE. 34 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Ali and Wagreich (2017) stated in their study that limestone Ce anomalies are close to 1 and differ from seawater values (0.1-0.4). They described this situation as follows: (1) the presence of small amounts of clay (from detrital input) minerals in pure and impure samples, (2) may have resulted from the increase in LREEs due to the degradation of Ce-containing organic matter several cm deep in the sediment column below the seafloor. The Ce anomaly values in Kızılören limestone samples vary between 0.52-1.04 (mean 0.85) (Table 6) and are higher than seawater values. We can say that the increase in Ce anomaly in Kızılören samples is due to either the presence of clay minerals in the limestones or the degradation of organic matter containing Ce in the seafloor sediments. In the Eu/Eu* versus Ce/Ce* graph of the Kızılören limestone samples (Figure 4), our samples show the deposition in the marginal-offshore environment. Figure 4. Position of Kızılören limestone samples in Ce/Ce* vs. Eu/Eu* diagram according to various depositional environments. The diagram is taken from Zhang et al. (2017) Stable elements such as Ti, Si, Al, and Zr are relatively immobile during diagenetic processes and are often used as markers to reflect terrigenous input (eg Hatch and Leventhal, 1992; Xin et al., 2021). For example, in sediments Ti is commonly found in the minerals ilmenite or rutile, Si is most commonly associated with siliciclastics, including quartz, feldspar, and clay minerals (Kidder and Erwin, 2001; Xin et al., 2021), and in Al feldspars, clay minerals and other aluminum silicate minerals (Rimmer, 2004; Xin et al., 2021). The strong (R=0.89) positive relationship between SiO2 and Al2O3 in Kızılören samples indicates that feldspar and quartz are derived from terrestrial input from the same source (Table 4). Al2O3/TiO2 values are used to reveal the provenance of clastic rocks, and these values range from 3-8 for mafic igneous rocks, 8-21 for intermediate rocks, and 21-70 for felsic igneous rocks (Hayashi et al., 1997). The Al2O3/TiO2 ratios of Kızılören samples are 3-8 (3 samples), 9-19 (6 samples), and 22 (one sample) (Table 6), although it shows mostly intermediate rocks as source rock composition, it indicates being taken from mixed source rocks. In addition, Al/Ti ratios are also used to determine whether the terrigenous input is of a stream or Eolian origin. The Al/Ti ratios of the Kızılören limestone samples range from 3-22 (average 12) (Table 6) and the fact they are lower than the upper crust average value (27), indicating that terrigenous input to the basin during the deposition process is via eolian transport rather than stream. CONCLUSION Major and trace element characteristics of the Kızılören Formation samples indicate that diagenetic alteration and terrigenous input occur at a negligible level. The K/Rb ratios of Kızılören samples show 35 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences very low values indicating no metamorphism effect. The source of the terrigenous input observed in the Kızılören samples shows that it originates from mixed provenance. The terrigenous input in the Kızılören samples indicates origination from the arid climate, and the terrigenous detrital brought to the basin during the deposition process indicate eolian fragments rather than streams according to Ti/Al ratios. The strong positive correlation between elements such as Si, Al, Fe, and Th and rare earth elements in Kızılören samples, and a very weak positive relationship between Ca and REE, indicate that rare earth elements originate from terrigenous silicates and alumino-silicate detrital The Kızılören limestones show a continental margin and an open sea depositional environment. The Kızılören samples show depletion by rare earth elements according to PAAS and show no exposure to hydrothermal fluids. ACKNOWLEDGEMENTS This work was supported by the KTUN BAP Coordinatorship with the project numbered 211007022. REFERENCES Ali A, Wagreich M 2017. Geochemistry, environmental and provenance study of the Middle Miocene Leitha limestones (Central Paratethys). Geologica Carpathica, 68(3): 248-268. Bauernhofer A, Hauzenberger C, Wallbrecher E, Muhongo S, Hoinkes G, Mogessie A, Opiyo-Akech N, Tenczer V 2009. Geochemistry of basement rocks from SE Kenya and NE Tanzania: Indications for rifting and early Pan-African subduction. International Journal of Earth Sciences, 98(8): 1809-1834. Hatch JR, Leventhal JS 1992. Relationship between Inferred Redox Potential of the Depositional Environment and Geochemistry of the Upper Pennsylvanian (Missourian) Stark Shale Member of the Dennis Limestone, Wabaunsee Country, Kansas, USA. Chemical Geology, 99: 65-82. Hayashi KI, Fujisawa H, Holland HD, Ohmoto H 1997. Geochemistry of ∼1.9 Ga sedimentary rocks from northeastern Labrador, Canada. Geochim. Cosmochim. Acta, 61(19): 4115-4137. GoogleMaps: https://www.google.com/maps/@38.0369777,32.4285516,11.25z/data=!5m1!1e4 Jones B, Manning DAC 1994. Comparison of Geochemical Indices Used for the Interpretation of Palaeoredox Conditions in Ancient Mudstones. Chemical Geology, 111: 111-129. Karakoç İ 1996. Hatıp-Çayırbağı-Çaldağı ve Kuzeyi (Konya Batısı)nın Jeolojisi; S.Ü., Fen Bil. Enst., Yüksek Lisans Tezi, 62 s. (Yayımlanmamış) Kaufman AJ, Knoll AH 1995. Neoproterozoic variations in the C-isotopic composition of seawater: stratigraphic and biogeochemical implications. Precambrian Research, 73: 27-49. Kidder DL, Erwin DH 2001. Secular Distribution of Biogenic Silica through the Phanerozoic: Comparison of Silica-Replaced Fossils and Bedded Cherts at the Series Level. The Journal of Geology, 109: 509-522. McLennan SM 1989. Rare Earth Elements in Sedimentary Rocks: Influence of Provenance and Sedimentary Process. Review of Mineralogy, 21: 169-200. Nothdurft L, Webb GE, Kamber BS 2004. Rare earth element geochemistry of Late Devonian reefal carbonates, Canning Basin, Western Australia: Confirmation of a seawater REE proxy in ancient limestones. Geochimica et Cosmochimica Acta, 68: 263-283. Rimmer SM 2004. Geochemical paleoredox indicators in Devonian–Mississippian black shales, Central Appalachian Basin (USA). Chemical Geology, 206: 373-391. Rudnick RL, McLennan SM, Taylor SR 1985. Large iron lithophile elements in rocks from high-pressure granulite facies terrains. Geochimica et Cosmochimica Acta, 49: 1645-1655. Suttner LJ, Dutta PK 1986. Alluvial Sandstone Composition and Palaeoclimate Framework Mineralogy. Journal of Sedimentary Petrology, 56: 329-345. 36 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Wang ZW, Fu XG, Feng XL, Song C, Wang D, Chen WB, Zeng SQ 2017. Geochemical features of the black shales from the Wuyu Basin, southern Tibet: Implications for palaeoenvironment and palaeoclimate. Geol. Jour., 52: 282-297. Xin B, Hao F, Han W, Xu Q, Zhang B, Tian J 2021. Paleoenvironment evolution of the lacustrine organic-rich shales in the second member of Kongdian Formation of Guangdong Sag, Bohai Bay Basin, China: Implications for organic matter accumulation. Mar. Pet. Geol., 133: 1-21. Zhang KJ, Li QH, Yan LL, Zeng L, Lu L, Zhang YX, Hui J, Jin X, Tang XC 2017. Geochemistry of limestones deposited in various plate tectonic settings. Earth-Science Reviews, 167: 26-47. 37 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences AĞRI KESİCİLERİN ETKİNLİĞİNİ ARTIRMADA AKUPUNKTUR’UN ROLÜ Serap KORKMAZ 1* 1 Kayseri University, Safiye Cıkrıkcıoglu Vocational College, Kayseri/Turkey ORCİD Code: 0000-0002-8119-8471 ÖZET Günümüzde modern hayatın yoruculuğu ve bunun yanı sıra radyasyon ışınlarına aşırı maruz kalma, travmalar, post operatif durumlar gibi birçok nedenden ağrı kesiciler oldukça fazla kullanılmaktadır. Ağrının türüne göre kullanılan narkotik analjezikler, narkotik olmayan analjezikler olarak sınıflandırılan ağrı kesicilerin de bir takım yan etkileri söz konusudur. Narkotik analjezikler (Opiyatlar); bu grupta bulunan ilaçların yan etkilerini, solunum depresyonu, psişik ve fiziksel bağımlılık (bu nedenle kırmızı reçete ile satılırlar), miyozis, huzursuzluk, bulantı, safra kesesi basıncında artma, kabızlık, bronkospazm, alerjik reaksiyonlar, toksik metabolitleri konvülsiyon ve nefrotoksisite ve aritmilerle sonuçlanması olarak sıralamak mümkündür. Narkotik olmayan analjezikler (NSAİİ; Nonsteroidal antienflamatuvar ilaçlar) analjezik etkilerine ek olarak antipiretik (ateş düşürücü) ve antienflamatuvar etkileri vardır. Etkinliklerini prostaglandin sentezini engelleyerek gösterirler. Narkotik analjeziklere oranla ağrı kesici etkileri daha düşüktür ve bağımlılık yapmazlar. Ancak, bu guruptaki ilaçların mideyi tahriş edici ve kan pıhtılaşmasını azaltıcı etkileri bulunmaktadır. Ayrıca mide ülseri ve bu ülserleşmeye bağlı kanamalar, NSAİİ ve asetil salisilik asit kullanımına bağlı trombosit fonksiyonundaki azalma sonucunda kanama riskinde artış gibi belirgin birtakım yan etkileri de vardır. Bu gibi durumlarda enfarktüs gibi trombotik olayların önüne geçilmesinden faydalanılmaktadır. Söz konusu yan etkiler göz önüne alındığında, ağrı kesicilerin kullanımının azaltılmasına yönelik çalışmalar hem modern hem de alternatif tıpta önemli bir yere sahip olmuştur. Ağrı kesici olarak alternatif tıpta kullanılan yöntemlerden birisi de akupunkturdur. Alternatif tıp uygulamaları içinde yer alan akupunktur, 3000 yıldan daha fazla bir süredir; başta Çin ve Uzakdoğu ülkeleri olmak üzere, tüm dünyada hastalıkların tedavisinde başvurulmakta ve başarılı sonuçlar elde edilmektedir. Yapılan çalışmalardaki başarılı sonuçlar sebebiyle akupunktur, ağrı için bütünleştirici veya tamamlayıcı bir tedavi olarak giderek daha fazla kullanılmaktadır. Bu bağlamda, çalışmanın amacı, söz konusu bu yan etkileri göz önüne alarak ağrı kesicilerin ve akupunkturun beraber kullanılmasına ilişkin teorik çıkarımlarda bulunmaktır. Anahtar Kelime: Narkotik Analjezik, Narkotik Olmayan Analjezik, Akupunktur. 38 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences THE ROLE OF ACUPUNCTURE IN INCREASING THE EFFECTIVENESS OF PAINKILLERS ABSTRACT Currently, painkillers are used quite a lot for many reasons, such as the fatigue of modern life, as well as excessive exposure to radiation rays, traumas, and post-operative conditions. Narcotic analgesics are used according to the type of pain, painkillers classified as non-narcotic analgesics also have some side effects. Narcotic analgesics (Opiates); the side effects of the drugs in this group, respiratory depression, psychic and physical dependence (red therefore they are sold with a prescription), miosis, restlessness, nausea, increase in pressure, gall bladder, constipation, bronchospasm, allergic reactions, convulsions and toxic metabolites with nephrotoxicity, as a result, it is possible to sort and arrhythmia. Non-narcotic analgesics (NSAIDs; Nonsteroidal anti-inflammatory drugs), in addition to their analgesic effect, have antipyretic (antipyretic) and anti-October effects. They show their effectiveness by inhibiting the synthesis of prostaglandins. They have a lower pain-relieving effect and are not addictive compared to narcotic analgesics. However, the drugs in this group have effects that irritate the stomach and reduce blood clotting. In addition, there are also some obvious side effects, such as gastric ulcer and bleeding due to this ulceration, an increased risk of bleeding as a result of a decrease in platelet function due to the use of NSAIDs, and acetylsalicylic acid. In such cases, it is used to prevent thrombotic events such as infarction. Given the side effects in question, studies aimed at reducing the use of painkillers have occupied an important place in both modern and alternative medicine. One of the methods used in alternative medicine as a pain reliever is an acupuncture. Acupuncture, which has been in the practice of alternative medicine for more than 3000 years, has been used to treat diseases all over the world, especially in China and Far Eastern countries, and successful results have been achieved. Due to the successful results of the conducted studies, acupuncture is increasingly used as an integrative or complementary treatment for pain. In this context, the study aims to make theoretical conclusions about the use of painkillers and acupuncture together, taking into account these side effects in question. Keywords: Narcotic Analgesic, Non-Narcotic Analgesic, Acupuncture. 39 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences TÜRK DEVLETLERİ TEŞKİLATI’NIN BÖLGESEL VE KÜRESEL DÜZEYDE DENGE OLUŞTURMA GAYRETİ Girayalp Karakuş Dr. Öğr. Üyesi, Amasya Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, ORCID ID: 0000-0001-6240-5490 Özet “Türk Konseyi”nin adı Kasım 2021 yılında Türk Devletler Teşkilatı olarak değiştirildi. Özellikle Avrasya coğrafyasında Çin ve Rusya bu gelişmeleri yakından takip etmektedir. Çin kaynakları bu teşkilatı dünyanın yükselen gücü olarak tarif ediyor. Uzun yıllar Rusya’nın egemenliğinde kalan Türk Cumhuriyetleri bu teşkilatı dünyaya açılan kapı olarak görmektedir. Azerbaycan ve Türkiye’nin öncülüğünde mikro Turan’ı hedefleyen örgüt, siyasi, ekonomik ve kültürel işbirliğini öncelemekte olduğu söylenebilir. Daha önce boylar şeklinde yaşayan Türk halkları birleştiğinde Turan gerçekleşmiş oluyordu. Bu birleşme boylar federasyonu şeklindeydi. Ancak günümüzde Orta Asya’da ayrı ayrı pek çok Türk devleti mevcut. Tek bir bayrak altında toparlanmanın yerine çok boyutlu işbirliği kültürel açıdan birbirine benzeyen Türkleri tek çatı altında birleştirebiliyor. Enerji kaynakları bağlamında zengin olan Türk cumhuriyetleri bu zenginlikleri dünyaya pazarlamada zorluklar çekiyordu. Nakliye açığını ise Türkiye’nin yetişmiş uzman kadrosuyla bu ülkeler gidermeye çalışacak. Kültürel zenginliklerin paylaşılması da örgütün temel hedefleri arasında. Böylece uzun yıllar birbirinden uzak iklimlerde yaşayan Türk halkları yeni bir zemin yaratmış olacak. Çalışmada Türk halklarının geçmişten günümüze geçirdiği tarihsel evrilmelere yer verirken aynı zamanda Türk Devletler Teşkilatı’nı İslam İşbirliği Teşkilatı ile karşılaştırarak aradaki yapısal farklılardan bahsedildi. Çalışmanın temel hedefi yeni bir politik vizyon olarak Türk Devletler Teşkilatının yapısal özelliklerini ortaya koyabilmek olduğu söylenebilir. Anahtar Kelimler: Türkiye, Azerbaycan, İşbirliği, Kazakistan, Türkmenistan Abstract The name of the “Turkic Council” was changed to the Organization of Turkic States in November 2021. Especially in Eurasian geography, China and Russia teach this course. Chinese sources describe this transportation as rapidly increasing. For the rest of the long years of Russia, the Turkic Republics see this as the door to be sent off. Under the leadership of Azerbaijan and Turkey, the micro Turan organization may be prioritizing political, economic and cooperation. It took place before when tribes united in Turkic peoples. This dream was in the form of a federation of tribes. However, there are many Turkish states in Central Asia. The old roof renewal chance of a single frame renovation can be completed, Turks can be completed under one roof. The Turkish republics, which have energy resources, draw attention to the fact that they are used in transportation in this way. Realize the transportation plans in this way with Turkey’s trained experts. Sharing cultural groups is also among the main purposes. Long distances that can be lived in new climates will create a ground for Turkish peoples. 40 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences In the study, while giving place to the historical evolutions of the Turkic peoples from past to present, at the same time, the structural differences between the Turkish States Organization and the Organization of Islamic Cooperation were mentioned. It can be said that the main goal of the study is to reveal the structural features of the Organization of Turkish States as a new political vision. Key Words: Turkey, Azerbaijan, Cooperation, Kazakhstan, Turkmenistan Giriş Dünyamızın yeni bir devletlerarası ilişkileri düzenleyecek örgütlenmeye ve politik vizyon oluşturmaya ihtiyacı vardır. Uluslararası sistemin kendi içinde yapısal ve hiyerarşik düzende sorunlu olduğu görülmektedir. Yeni bir paradigma ile dünya sorunlarına çözüm üreten, istikrara katkı sağlayan ve ortak değerler üreten yeni bir politik organizasyon anlayışını inşa etmek gerekmektedir. Bölgesel ittifaklar ile yeni bir politik vizyon bağlayıcı bir nitelik taşıyabilir. Bölgesel ittifakların kendi içinde oluşturdukları siyasi, ekonomik, sosyal entegrasyon bölgesel sorunlarda sorunların çözümüne katkı sağlayabilir. Devletlerarası ilişkilerin yeni bir vizyonla örgütlenmesinde bölgesel ittifaklar belirleyici rol üstlenmesi gerekebilir. Devletlerarası ilişkileri genellikle dini inanç, ideolojiler, gelenekler etkilemektedir ancak diplomasi bu ayrımları azaltabilir. “Milletler için genel-geçer bir tarif yapılamaz”1 denilirken genelgeçeri geçersiz kılan başlıca sebepler olarak her milletin kendine özel oluşumu vardır. Yani bunlar paradigma farklılıklarıdır. Genellikle dar bir coğrafyada yerleşik olarak oluşan millet kavramı Türk milleti için geçerli değildir çünkü Türk boyları çok geniş coğrafyalarda göç halinde millet olmuşlardır. Türkler tarihsel süreç içinde maddi-manevi sahalarda çok geniş atılımlar yapmış, göç güzergâhlarında farklı kültürlerle etkileşimlerle sosyal-kültürel değişikler yaşamıştır. Aslında kültür temelli benzerlikler milletleşmede en önemli etkendir. Zaman bazında uygarlık paradoksunda kadim uygarlıklar yok olmaz. Kadim uygarlıkların, tarihsel ve toplumsal ayrıcalıkları hala devam etmektedir. Değişim süzgeci şartların getirdiği konjonktürel durumlarda kaybolmuş gözükse de varlığını devam ettirir.2 Devletlerin en yüksek uygarlık sistemine ulaştıktan sonra çöküşünün ne zaman gerçekleşmeye başladığını tespit etmek tartışmaya açık bir konu olmuştur.3 Teknolojik gelişmelerin oluşturduğu iktisadi sosyal ve değişimler kadim uygarlıklarda farklı bir gelişme seyretmiştir. Bu toplumlarda popüler kültür genel-geçer bir kültür akımı olarak kalmıştır. Dünya ekonomik sisteminin en belirgin özelliği çıkar ilişkilerine dayanan bir toplum yaratmış olmasıdır. Devletlerarası ilişkilerde diplomasinin etkin bir güç olarak kullanılması demek, silahsız olarak ulusal çıkar doğrultusunda harekete geçebilmektir. Ulusları birbirlerini güç kavramıyla tanımlar.4 Güççıkar uluslar arasındaki ilişkilerde en temel konular arasında olmuştur. “Çıkar” sözcüğünün kendisi ideolojiktir. Mülkiyet ve mali işlerde kullanılan formel bir terimden türetilmiş olması5 para ilişkileriyle tam olarak bağlantılıdır. Güç ve çıkar bağlamında jeopolitik alanlarda nüfuz elde etme rekabeti yaşanmaktadır. Baltık Denizi’nden başlayarak Ortadoğu, Orta Asya, Akdeniz ve Ege’den Çin ve Hindistan’a uzanan jeopolitik alanlarda güç ve çıkar sistemine dayalı mücadelenin yoğun bir şekilde devam ettiği bilinmektedir. Daha gerçekçi ifadeyle siyasal gerçeklik güçlü devletlerin daha güçsüz devletlere kendi isteklerini dikte ettirmeleridir. Toplumsal ilişkiler güç ve çıkar tahakkümünde olduğu sürece cinsiyetler arasındaki ilişkilerde her zaman cinsiyetçi olacaktır. Her zaman bir dünya savaşı tehdidi olacaktır. Siyasi, toplumsal özgürlüklerin alınması tehlikesi olacaktır. Doğanın kendisi her zaman acımasız sömürünün 1 Benedict Andeson, Hayali Cemaatler Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, Çev: İskender Savaşır, Metis Yayınları, İstanbul,1995,s.17 2 Alaaddin Şenel, İlkel Topluluktan Uygar Topluma, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara,1995, s.32 3 Northcote Parkinson, Siyasal Düşüncenin Evrimi, Çev: Mehmet Harmancı, Remzi Kitap Evi, İstanbul, 1984, s. 14 4 John Vasques, The Power of Power Politic: From Classical Realism To Neotraditionalism, Cambridge University Pres, Cambridge, 1998, s.37. 5 Terry Eagleton, İdeoloji, Çev: Muttalip Özcan, Ayrıntı Yayıncılık, İstanbul,1996, s.28 41 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences nesnesi kalacaktır.6 Güç-çıkar rekabetinde devletlerin sorun yaşadığı ülkelerle ilişkilerinde rasyonel davranacağı beklenemez. Bütün iletişim ve diplomasi kanalları açık olsa dahi beklenen rasyonel davranış gerçekleşmeyebilir. Rus Egemenliğinde Kadim Türk Boyları 15. yüzyıldan sonra Osmanlı devletine hasım iki devlet ortaya çıkacaktır. Birincisi Rusya. İkincisi İran. Özellikle İran, Anadolu’ya kim hâkim olduysa onun jeopolitik rakibi olmuştur. İran Safevileri, bir tarikat iken sonradan siyasi birlik olarak tarihte yerini almıştır. Safevi devletinin ismi tarikat şeyhi Safiyüddin İshak’dan (1252-1334) intikal etmiştir.7 Safevilerin gelişmesiyle Osmanlı’nın Orta Asya Türkleriyle olan bağlantısı ekonomik, siyasi ve kültürel olarak kopmasına sebep olmuştur. Rus Devleti’de İran Safevi Devleti gibi din motivasyonlu olarak ortaya çıkmıştır. Ortodoks Hıristiyanlığın Kiev Rusya’sına Bizanslı Rumlar’dan gelmesi, din hocalarının Bizanslı Rum kökenli olması bilhassa dini mahiyeti olan bir durumdur. İstanbul Patrikhanesinin Kiev Rusya’sına nüfuzu uzun süre davam etmiştir. Rusça din kitapları, kanunları ve tarihi eserleri Bizans’tan Rusya’ya intikal etmiştir.8 Daha sonra bu durum siyasi nitelik kazanmıştır. Kazan ve Astrahan hanlıklarını ele geçiren Rusya, Kafkaslara sokularak Osmanlı Devletini çevrelemeye başlamıştır. Türkistan’dan gelen tüccar ve hacı kafilesinin yolunun kapatılması ile başlayan gerginlik 1569’da “Ejderhan Seferi” adıyla bilinen ilk Türk -Rus savaşının başlamasına sebep olmuştur. Sibirya Hanlığı 1598’de Rusların eline geçmesiyle Sibirya üzerinden Çin’e ve Türkistan’a ulaşım Rusların eline geçti. Rusya’nın Türk Hanlıklarına saldırısı ile başlayan hareketlilik Osmanlı Devleti’nin Don ve İdil arasında bir kanal açılması projesini gündeme getirmesine neden oldu.9 Ancak 1569’larda bu iki nehrin arasındaki dağlık sahayı (50-60 km) kazmak teknik bakımdan imkânsızdı.10 Rusya ile rekabet Kafkaslar’da da sürmüştür.1834-1963 tarihlerinde Kuzey Kafkasya’da “Kafkasya Savaşları” adı altında savaşlar yaşanmıştır. İmam Şamil bu savaşlarda Rusya’ya karşı mücadele vermişti. Şamil’in orduları Osmanlı Devleti’nin gönderdiği silahlarla uzun süre direniş gösterdi.11 Orta Asya Türk boyları, Rus egemenliğinden milliyetçi başkaldırı ile bağımsızlıklarını kazanmamışlardır. 1991 Ağustosu’nda Mihail Gorbaçov’un yaptığı reformlara karşı bir darbe yapılmasıyla başlayan süreçte bağımsızlıklarını elde eden Türk boylarının devletleşme süreci eski Sovyetlerde yöneticiler konumundaki liderlerin ülkelerine dönerek milliyetçi söylemlerle devletlerinin bağımsızlıklarını ilan etmesiyle başlayan bir gelişmedir. Hem Rus Çarlığı hem de Sovyet döneminde Türk boyları, yeni bir ulus imal etmede ve var olmayan yeni uluslar yaratma girişimlerinde oldukça etkili politikalar izlediler. Burada amaç büyük ve kadim Müslüman Türk ulusunu küçük halklara bölerek kendi içinde asimile etmek ve stratejik öncelik dil (Türkçe) din (İslam) üzerine kurulu dilsel ve kültürel bütünlüğü kırmaktı.12 1924’te her birine birer asli halk atfedilecek olan Türk boyları, Sovyet Cumhuriyeti’nin kurulmasına dâhil edilmesi kanun hükmüne bağlandı. Bu sanal halk çok kavimli bir imparatorluk içinde farklı halklar olarak eritilmek istendi. Bugünkü Türk Cumhuriyetleri kurulmadan önce milliyetçiliğe yabancılaştırıldı. Orta Asya’da genel siyasal oluşumlar hanedana sadakat ve İslam’a bağlılık üzerine kurulmuştu. Etnik kavramı gözlenebilir bir veri olmaktan çok siyasal bir inşadır.13 Orta Asya Türk boylarının sosyal 6 Slovoj Zızek, İdeolojinin yüce Nesnesi, Çev:Tuncay Birkan, Metis Yayınları,İstanbul,2019,s.20 7 Tahsin Yazıcı, “Safeviler” İslam Ansiklopedisi, C:,X, İstanbul,1966, s.53 8 Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanlığı Yayınları Ankara,1990 s.2 9 Halil İnalcık, “Osmanlı-Rus Rekabetinin Menşei ve Don-Volga Kanalı Teşebbüsü 1569” Belleten, XII,S:46 (Nisan 1948) s.349-402. 10 , Akdes Nimet Kurat, Türkiye İdil Boyu, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1966, s.43. 11 Orhan Gafarlı, Avrasya Çıkmazı, Nobel Yayıncılık, Ankara,2015,s.64 12 Oliver Roy, Yeni Orta Asya, Çev: Mehmet Maralı, Metis Yayınları, İstanbul, 2000, s.9 13 A.g.e. s.31 42 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ve demografik yapısı itibariyle Türkileşme olarak şekillendiğini söyleyebiliriz. Rusya Türkleri’nin bir kısmı kurtuluşun tek ve bağımsız Türk devletinden geçeceğine inanıyordu. A. İshak, Vakit gazetesinde (23 Ocak 1923) durumu şöyle özetliyor. “Yazarlarımız, politikacılarımız, tüccarlarımız, öğretmen ve talebelerimi yeni gıda ve ruh almak için kafileler halinde Türkiye’ye giderlerdi.” İsmail Gaspıralı’nın bütün Türk lehçelerini birleştirecek ortak edebi dil yaratma çabaları ilgiyle karşılanmıştı. Fakat elde bir devlet gücünün olmamasından dolayı Türk boylarının okullarında ortak eğitim sistemi uygulamak oldukça zordu. Dini edebiyat Arapça’ya bağlıydı.14 1904 yılında Rusya’da Türk boyları arasında Bakü’de yayınlanmaya başlayan “Hayat Gazetesi” kitap ve dergi yayınlamaya başlamıştı. İlginç kişiliğiyle tanınan Azerbaycan Türkü Hacı Zeynel Abidin tüm kazandığı servetini eğitim yolunda harcamasıyla tanınır. Her sene yirmi Türk gencini üniversiteye gönderip okutan, ilk kız okulunu açan ve Türk tiyatrosunu yaptırmasıyla15 öne çıkan bir kişiliği vardır. 1905 yılı Azerbaycan’ında yeni usul ve sistemle eğitim başlamıştı. Türkiye’den öğretmen getiriliyordu.16 Kafkaslar ve Orta Asya Jeopolitiğinde Çıkar-Güç Rekabeti Türkiye’nin dış politikası Kuzey Kafkaslar ve Orta Asya Türk devletleriyle ilişkilerini geliştirmek yönünde gelişmektedir. Türkiye aynı zamanda daha bağımsız politikalarla kendi güvenliğini ve çıkarlarını temsil yönünde ağırlığını hissettirmekte. Türk dış politikası kendi politikalarını stratejik alanda çeşitlendirdiği için AB ve ABD’ye bağımlı olmayacağını açık olarak göstermektedir. Türkiye’nin Azerbaycan ve Orta Asya Türk devletleriyle geliştirdiği jeopolitik hedeflerin şekillenmeye başladığı söylenebilir. ABD’li stratejistler ise Rusya’nın tekrar bu bölgeyi ele geçirmesini engellemek için “KenarKuşak” stratejisi ile bölgeyi etki altına almaya çalışmaktadır. NATO, Finlandiya ve İsveç’i dâhil ederek Baltık Denizi’ni Rusya’ya kapatmıştır. Ayrıca NATO Ukrayna, Gürcistan, Azerbaycan ve Orta Asya coğrafyasına inerek Rusya’yı tamamen çevreleyerek izole etmeye çalışmakta. Bir diğer politik hedef ise Çin’dir. ABD’nin küresel hegemonyasını devam ettirebilme iddiasına karşı ortaya çıkan hemen hemen tüm meydan okumalar bu bölgededir. Avrasya’nın total gücü, ABD’nin gücünü fazlasıyla aşmaktadır. Ama ne var ki, Avrasya, ABD’nin karşısında siyasal bir bütünlük oluşturamayacak derecede büyük ve karmaşıktır.17 Brezinski’nin “Avrasya Balkanları” olarak tabir ettiği bölge, Kafkaslar ve Orta Asya’dır.18 ABD’nin jeopolitik çıkarı Azerbaycan ve Gürcistan’ı Rusya’dan uzak tutmak ve enerji kaynaklarını Türkiye üzerinden Avrupa’ya ulaştırmak, İran’ı da bulunduğu bölgede çevrelemek. ABD, Azerbaycan ve Gürcistan’ı üslerle donatıp Rusya’yı yumuşak karnından vurmak istemektedir. ABD, Kafkasya’yı “yaşamsal çıkarlarının bulunduğu bölge”, NATO ise ‘’Stratejik Bölge” ilan etti.19 Türkiye’nin Türk Cumhuriyetleri ve Azerbaycan ilişkisinin önemli ölçüde gelişmesi hem Rusya’yı hem de İran’ı rahatsız etmekte olduğu söylenebilir. Türkiye’nin enerji geçiş güzergâhında olması jeopolitik önemini güçlendirmektedir. Türkiye, bölgesel açılımlarıyla enerji kavşağı olma arzusunu eşanlı olarak etkileme kapasitesine sahiptir.20 Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ise siyasi bağımsızlıklarını tehlikeye düşürecek ittifaklardan kaçınmışlardır. Zaman zaman Rusya ve ABD ile denge siyaseti izlemişlerdir. Türkiye ile eşit devletler olarak ilişkiye geçmişler. Türk Cumhuriyetleri uluslararası platformda tanınır ülkeler olmak için çok sayıda ülkeyle ilişki içinde bulundular. Batı ülkeleri ile ilişkiler kurmuşlar, BDT ile ortak güvenlik anlaşması yapmışlar ve Şanghay İşbirliği örgütüne üye oldular. Yeni kurulan Türk Cumhuriyeti Liderleri kendi rejimlerini meşrulaştırmak ve sağlamlaştırmak için güvenlik sorunlarını bir araç olarak kullandılar. Bağımsızlıklarını kazandıklarında etnik çeşitliliğe sahip olan Orta Asya ülkelerinde 14 Nadir Devlet, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), T.T.K. Yayınları, Ankara, 2014, s.190-203. 15 A.g.e. s.241 16 Ahmet Caferoğlu, Azerbaycan da Maarif Hareketleri, T.T.K Yayınları, Ankara, 1964, s.132 17 Ömer Göksel İşyar, Avrasya ve Avrasyacılık, Dora Yayınları, Bursa,2013, s.5 18 A.g.e. s.5 19 A.g.e. s.102 20 Mert Bilgin, “Orta Asya ve Kafkaslar ‘da Enerji Stratejileri: Rekabet, İşbirliği ve Bölgesel Sorunlar”, Orta Asya Ve Kafkaslar, Der: Tayyar Arı, Marmara Kitap Merkezi, Bursa, 2010, s.159-160 43 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Kültürel zenginlikten öte ulusal kimlik oluşturma sürecini zedeleyici nitelik taşıyan önemli istikrarsızlıklar oluştu. Örneğin; Kazakistan bağımsızlığını kazandığında toplumun yarısı Rus’tu. Kırgızistan’ın ise %52’si Kırgız %22’si Rus’tu.21 Bu bağlamda Kazakistan, Rus bağımlılığını azaltmak, Çin ve Hindistan piyasalarına petrolünü satmak konusunda boru hattı projelerine önem verdi. 1994 yılında Kazak lider Nursultan Nazarbayev Avrasya Birliği projesi ile Avrasya ülkelerinin birlik halinde güçleneceğini düşünmüştür. Orta Asya’da Avrasyacılığın, şekillendirdiği üç temel platform bulunmaktadır. Avrasya Ekonomik İşbirliği, Kollektif Güvenlik Antlaşması ve Uluslararası Avrasya hareketidir.22 Özbekistan, Orta Asya’da merkezi bir konumunun olmasından dolayı jeopolitik önemi vardır. İlk Pan-Türkist ve İslami hareketler Buhara’da başlamıştır. Bu yüzden “Türk Birliğinin” olması için Özbekistan’ın desteği gerekmektedir. Özbekistan bölgede liderliğe oynamaktadır. Özbekistan yönetimi, ABD’ye üs verirken Rusya’ya bu ayrıcalığı vermemiştir. Rusya‘yı tam anlamıyla dışlamaktan ziyade stratejik ilişkilerini devam ettirmeye özen göstermiştir. Kırgızistan oldukça fakir bir ülkedir enerji kaynaklarından yoksundur. İşsizlik sorunu oranı yüksektir. Kırgız halkı genellikle yurtdışına para kazanmak için çalışmaya giderler. Kırgızistan, Rusya, Çin ve Hindistan’ın tam ortasında bulunur. Bu konumu onu jeopolitik olarak önemli kılar. ABD’nin Batı-Doğu ekseninde nüfuz alanını genişletme stratejisinde Kırgızistan önemli bir konumdadır. Hazar Havzasında bulunan petrollerin ihracı Azerbaycan ve Kazakistan için oldukça önemli. Kazakistan’ın petrol ihracı bu bölgede Azerbaycan’dan fazladır bundan dolayı petrolün paylaşılmasında iki ülke arasında rekabet yaşanmaktadır.23 Kazakistan, Orta Asya’nın en zengin petrol kaynaklarına sahip ülkedir. Kazakistan devleti yatırım açığını Batılı şirketler yoluyla kapatmaya çalışmaktadır. Kazakistan ve Orta Asya ülkeleri kaynaklarını dış pazarlara taşıma zorluğu çekmektedir. Kazakistan petrollerini Rusya üzerinden ihraç etmektedir. Fakat yetersiz ve eski bir teknolojisi olan Rus petrol boru hattı büyük bir sorundur. Kazakistan, Rusya ve Türkmenistan ile 20 Aralık 2007’da “Hazar Sahili Hattı’’ adı altında yeni bir hattın inşası için anlaşmışlardı. Kazakistan’ın ulusal ekonomik imkanları yeterli olmadığından Batılı ülkelerin büyük şirketlerini ülkelerine çekerek yatırım yapmasını sağlamaya çalışmaktadırlar. Böylelikle Rusya’ya olan bağımlılığını dengelemeye çalışıyorlar. Politik Vizyon- Türk Devletleri Teşkilatı –İslâm İşbirliği Teşkilatı Karşılaştırması Türk Devletleri Teşkilatı’nın başarılı olabilmesi için çok parçalı ve kültürlü yapıları dikkate almak zorunda. Türkiye jeopolitik olarak bölgenin tam merkezinde yer almasından dolayı jeopolitik ve jeostratejik gerçeklere dayanmalı. Orta Asya Türk Devletleri, Avrupa’nın kesiştiği alanda.24 Rusya ve Türkiye bazı konularda anlaşmış ve ilişkiler düzelmiş gözükse de Suriye ve Libya’da anlaşmazlıklar devam etmektedir. Her iki ülkenin aynı bölgede ve kıtada yer alması nedeniyle rekabetin kaçınılmaz olması beklenilir bir durumdur. Türkiye Türk ve İslâm dünyasıyla iyi ilişkiler kurmak istiyor. Bu bağlamda 57 İslam ülkesinin üye olduğu İslam İşbirliği Teşkilatının aktif bir üyesidir. İslam İşbirliği Teşkilatı kuruluş aşamasında Arap Birliği misyon görünümündeyken sonradan diğer Müslüman ülkeleri de içine alacak şekilde genişlemeyi uygun görmüşlerdir. İslam İşbirliği Teşkilatının haklı davalar da dahi etkin ve verimli olarak gücünü kullanabildiğini söyleyemeyiz. İİT hâlen gevşek bir işbirliği, ve istişare platformu niteliği taşıyan bir örgüt.25 BM gibi evrensel bir örgüt değildir. Dini bağından hareketle politik bir forum oluşturmuştur. İnsani ilkeleri içeren, kesin kurallardan uzak yalnızca çerçeve veren bir örgüttür. İslam Ülkelerinin yaşadığı sosyal ve ekonomik sorunlarda etkili çözüm üretememiştir. İİT’nin I/9 maddesinde ekonomik ticari işbirliği yazsa da İslam Ülkeleriyle ticaret ve ekonomi sınırlı bir 21 Tayyar Arı, Orta Asya ve Kafkasya, Marmara Kitap Evi,Bursa, 2010, s.18 22 İşyar, a.g.e, s.208 23 Mehmet Vedat Gürbüz, Kafkasya’da Siyaset, Kadim Yayınları, Ankara,2012, s. 8 24 Anıl Çeçen, Türkiye ve Avrasya, Fark Yayınları, Ankara,2006, s.515 25 Nevzat Yalçıntaş, “Bloklaşan Dünyada İslam Bölgesi” Yeni Türkiye Türk Dış Politikası Özel Sayısı, S:3, 1995, s.386 44 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences düzeydedir. Viyana sözleşmesi (14 Mart 1975) kapsamında İslam İşbirliği Teşkilatı, uluslararası bir örgüt olarak tanımlanmaktadır. İslam İşbirliği Teşkilatı askeri bir pakt olmadığı gibi AB gibi entegrasyonu gerçekleştirmeye de niyetli değil. İslam İşbirliği Teşkilatının ana şartnamesinde, kendi ülkelerindeki otoriter egemenlikleri tehlikeye atacak sorgulamalar ve tartışma açma konuları kapalıdır. İnsan hakları mekanizması gibi yapıları da devre dışı bırakmıştır. Türk Devletleri Teşkilatı ise Türkiye’nin öncülüğünde vaat veren bir teşkilat görünümünde olduğu söylenebilir. Dolaysıyla örgütten beklentiler yüksek. Örgüt özellikle insan haklarına önem veren görünüm sergilemektedir. Bu bağlamda ülkelerin entegrasyonu ile yeni bir vizyon ortaya koyuyor. 2040 Türk Dünyası vizyon belgesinin kabulü ile örgütün hayata geçirilmesi küresel düzeyde yeni denklemler oluşturabilir. 2040 vizyon belgesinde Türk Koridoru oluşturulmasına yer verildi. Bildirinin 7. maddesinde K.K.T.C’nin devlet olarak tanınması gündeme getirildi. 26 Nahcıvan da, imzalanan anlaşma ile Azerbaycan-Kazakistan ve Türkiye arasında kurulmuş olan uluslararası örgüt işbirliğini önplana çıkarmaktadır. 2021 yılı İstanbul’da düzenlenen 8. Zirvede Macaristan, Kırgızistan, Türkmenistan gözlemci statüsü kazanmıştır. Örgüt amacında küresel barışı sağlamayı belirtti. Ayrıca bilim ve teknolojide işbirliğinin genişletilmesi hedefler arasında. Türk devletleri arasında ekonomik işbirliğini güçlendirmek amacıyla Türkistan’da Türk devletleri için “TURANSEZ” ekonomi bölgesi oluşturulacak. Türk üniversiteler birliğini ( TÜRKUNİB) oluşturulacak. Bilimsel dergiler için ortak bir uluslararası dizin oluşturmak hedefler içindedir.27 Ancak Çin kendi politikalarını bölgede uygulamak istiyor. Ve bölgede hâkimiyet konusunda Türkiye’yi rakip görüyor. Bu anlamda, Türk Devletleri Teşkilatını politikalarına aykırı olarak değerlendiriyorlar. Türk Devletleri Teşkilatının logosu ve bayrağı 22 Ağustos 2012 tarihinde Bişkek’te düzenlenen 2. Zirve toplantısında tanıtıldı. Logo ve Bayrakta üye ülkelerin bayraklarının unsurları yer almaktadır. Macaristan’ın Türk Devletlerine katılması ve gözlemci statüsünde olması teşkilatın siyasi bir yönünün de olduğu şeklinde değerlendirilmektedir. Türk Devletleri Teşkilatının amacı Türk devletlerinin tek bir bayrak etrafında toparlamaktan ziyade siyasi ve ekonomi işbirliğini önceliyor. Türk Ticaret Evleri ve Türk Ticaret ve Sanayi Odası faaliyetleri geliştirilmek isteniyor. Türk dünyasını birbirine bağlayacak olan Zengezur koridorunun açılması hedefler arasında. Özbekistan ve Kazakistan’da yaşanan halk ayaklanmaları karşısında Türkiye Azerbaycan’ın daha fazla demokratikleşmesi gerektiğini belirtir.28 Ankara daha fazla demokratikleşmiş Azerbaycan’ın daha güçlü olacağını ifade etmiştir. Türkiye, Azerbaycan’da siyasi istikrarsızlığa sebep olacak eylemler ve söylemlerden uzak durmuş ve özen göstermiştir. Azerbaycan –Türkiye arasında siyasi, ekonomik, kültürel işbirliği gelişmiş durumda. Azerbaycan’ın Karabağ savaşını kazanmasıyla alternatif yol güzergâhları oluştu. Nahcıvan üzerinden açılacak kara yolu ve Çin’in yeni demiryolu projesi önemli bir çıkış yolu olma potansiyeline sahiptir. Orta Asya Türk Cumhuriyeti devletlerine ulaşımda bu koridor oldukça önemli. Oysa Orta Asya Türk Devletleri’nin Türkiye’ye tek ulaşım yolu İran üzerinden karayolu ile mümkün olmaktadır. Bu durum İran’ın jeopolitik konumunu önemli kılmaktadır. Aynı zamanda Türkiye’nin çok yönlü alternatif yol güzergâhları üzerinde çalışmalara destek olması İran tarafından endişeyle takip edilmektedir. Azerbaycan jeopolitik konumu itibariyle Güney Kafkasya’nın bir parçasıdır. Ayrıca Ortadoğu, Avrupa ve Orta Asya’nın kesiştiği bir noktada. Azerbaycan, Karadeniz’den Çin’e uzanan bir noktada olmasından dolayı önemini korumakta. AB, Rusya ve ABD’nin bölgede çıkarları var. Azerbaycan bu özelliğini kullanarak son yıllarda ekonomik anlamda ciddi atılımlar yaptı. Söz konusu ülke en son Karabağ savaşında işgal edilmiş topraklarını geri almayı başardı. Türkiye’nin güç-çıkar çatışmalarını iyi değerlendirmesi gerekmektedir. 26 https://www.hurriyet.com.tr/galeri-susa-beyannamesi-nedir-turkiye-ile-azerbaycan-muttefiklik-iliskileri-hak- kinda-imzalanan-susa-beyannamesi-maddeleri-41995119/1 Son Erişim Tarihi: 22.07.2022. 27 Kürşad Zorlu, Türk Dünyası 2040 Vizyonu Belli Oldu! Peki Hayata Geçebilir Mi?, Habertürk, 14.11.2021. 28 Murat Yetkin, “Erdoğan’ın Gecikmiş Azerbaycan Ziyareti ve İran”, Radikal,29.6.2005 45 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Sonuç Azerbaycan ile Türkiye arasındaki iyi ilişkiler Süleyman Demirel dönemine kadar uzanmaktadır. Bir dönem Türkiye-Azerbaycan’ın birleşmesi bile konuşulmuştu. Orta Asya Türk Devletlerinin de Türkiye’ye karşı yakın ilgi duydukları bilinmekte. Bu anlamda gelişen Türkiye-Azerbaycan ilişkileri 15 Haziran 2021 yılında Şuşa’da imzalanan askeri ve savunma alanında ortak iş birliği (ŞUŞA Beyannamesi) anlaşmasıyla taçlandı. Müttefiklik ilişkisi içeren bu anlaşmada eğitimden sağlığa pek çok konu yer almaktadır. İki ülke dış politika da Stratejik İşbirliği Konseyi çerçevesinde çalışmalarını sürdürmeye başlamışlardır. Taraflar ulusal çıkarları doğrultusunda bağımsız dış politika yürüteceklerdir. Ancak BM, AGİT, Avrupa Konseyi, İslâm İşbirliği Teşkilatı ve Türk Devletleri Teşkilatı’nda birlikte hareket edeceklerdir. Küresel sistemde güç ve çıkar anlayışı uzun süren politik savaş riskini de beraberinde getirmektedir. Yayılmacı anlayışların sonucu olarak Balkanlar, Kafkaslar ve Ortadoğu savaşlar görmüş. Ancak Türk dünyası için Türk Devletleri Teşkilatı çok boyutlu aşırı rekabete bir alternatif olarak ortaya çıkmıştır. Türkiye ve Azerbaycan’ın öncülük yaptığı bu oluşumun üye ülkeler arasında olumlu yansımaları olabilir. Daha önce yaşanan Renkli Devrimler belki de bu teşkilat sayesinde yaşanmayacaktır. Ancak Türk devletlerinin güçlenmesini istemeyen Rusya ve Çin bu örgütü takip ediyor. Gelişen süreçte Orta Asya Türk Devletleri ile kurulan bölgesel ve küresel işbirliği stratejik anlamda dayanışmayı arttıracak. Teşkilatın BM anlaşmasının kabul ettiği insan hakları meselesini önemsemesi örgüte evrensellik kazandırmaktadır. Üye ülkeler, hukukun üstünlüğü, iyi yönetim konularında da ortaya bir vizyon koymuşlardır. Türk Devletleri teşkilatının üyeleri teknoloji, eğitim alanında ve kitle iletişimin teşvik edilmesi anlamında iş birliğinin genişletilmesini ön görmüştür. 2040 vizyon belgesiyle Türk dünyası küresel ölçekte yeni sesler getirebilir. Kaynakça Anderson, Benedict, Hayali Cemaatler Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, Çev: İskender Savaşır, Metis Yayınları, İstanbul,1995. Arı, Tayyar, Orta Asya ve Kafkasya, Marmara Kitap Evi,Bursa, 2010. Bilgin, Mert, “Orta Asya ve Kafkaslar ‘da Enerji Stratejileri: Rekabet, İşbirliği ve Bölgesel Sorunlar’’ Orta Asya Ve Kafkaslar, Der: Tayyar Arı, Marmara Kitap Merkezi, Bursa, 2010. Caferoğlu, Ahmet, Azerbaycan da Maarif Hareketleri, T.T.K Yayınları, Ankara, 1964. Çeçen, Anıl, Türkiye ve Avrasya, Fark Yayınları, Ankara,2006. Devlet, Nadir, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), T.T.K. Yayınları, Ankara, 2014. Eagleton, Terry, İdeoloji, Çev: Muttalip Özcan, Ayrıntı Yayıncılık, İstanbul,1996. Gafarlı, Orhan, Avrasya Çıkmazı, Nobel Yayıncılık, Ankara,2015. Gürbüz, Mehmet Vedat, Kafkasya’da Siyaset, Kadim Yayınları, Ankara,2012. https://www.hurriyet.com.tr/galeri-susa-beyannamesi-nedir-turkiye-ile-azerbaycan-muttefiklik-iliskileri-hakkinda-imzalanan-susa-beyannamesi-maddeleri-41995119/1 Son Erişim Tarihi: 22.07.2022. İnalcık, Halil, “Osmanlı-Rus Rekabetinin Menşei ve Don-Volga Kanalı Teşebbüsü 1569” Belleten, XII, S:46 (Nisan 1948) s.349-402. İşyar, Ömer Göksel, Avrasya ve Avrasyacılık, Dora Yayınları, Bursa,2013. Kurat Akdes Nimet, Türkiye İdil Boyu, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1966. Kurat, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanlığı Yayınları Ankara,1990. Parkinson, Northcote, Siyasal Düşüncenin Evrimi, Çev: Mehmet Harmancı, Remzi Kitap Evi, İstanbul, 1984. 46 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Roy, Oliver, Yeni Orta Asya, Çev: Mehmet Maralı, Metis Yayınları, İstanbul, 2000. Şenel, Alaaddin, İlkel Topluluktan Uygar Topluma, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara,1995. Vasques, John, The Power of Power Politic: From Classical Realism To Neotraditionalism, S.Combridge: Combidge University Pres,1998. Yalçıntaş, Nevzat, “Bloklaşan Dünyada İslam Bölgesi” Yeni Türkiye Türk Dış Politikası Özel Sayısı, S:3, 1995, s.386 Yazıcı, Tahsin, “Safeviler” İslam Ansiklopedisi, C:,X, İstanbul,1966. Yetkin, Murat, “Erdoğan’ın Gecikmiş Azerbaycan Ziyareti ve İran”, Radikal,29.6.2005 Zızek, Slovoj, İdeolojinin Yüce Nesnesi, Çev:Tuncay Birkan, Metis Yayınları,İstanbul,2019. Zorlu, Kürşad, Türk Dünyası 2040 Vizyonu Belli Oldu! Peki Hayata Geçebilir Mi?, Habertürk, 14.11.2021. 47 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences GEOCHEMİCAL CHARACTERİSTİCS OF UPPER PERMİAN THE KAHTEPE FORMATİON LİMESTONES EAST OF HADİM (KONYA, TÜRKİYE) Ali Müjdat Özkan* * Konya Technical University, Faculty of Engineering and Natural Sciences, Department of Geological Engineering, Konya, Türkiye. ORCID Code: 0000-0001-6686-327X ABSTRACT The aim of this study is to define the geochemical characteristics of the Upper Permian Kahtepe limestones. The Kahtepe Formation has been defined as mudstone, wackestone, packstone, and grainstone according to its microfacies characteristics. The source of the terrestrial input in the Kahtepe limestone samples demonstrates the semi-humid climate region and the Al/Ti ratios stress that the terrestrial input is fluvial rather than eolian. The source of the terrestrial input observed in the Kahtepe limestone samples is predominantly felsic but of mixed origin. Major and trace element properties of the Kahtepe limestones show insignificant diagenetic alteration (Mn/Sr < 0.46), and a significant amount of terrestrial input at some levels. The K/Rb ratios (0.031-0.061) of the Kahtepe limestone samples are quite low and do not indicate any metamorphism effect. The Kahtepe Formation was deposited in a carbonate shelf (marginal sea) environment in largely oxic conditions, which includes patch reefs in places, where there is a stream inflow at some stages and where weak organic matter can be preserved. Keywords: Carbonate shelf, geochemical characteristics, Kahtepe limestone. INTRODUCTION This study, it was aimed to determine the geochemical properties of the Late Permian aged Kahtepe Formation carbonates located in the Middle Taurus Mountains covering the Hadim (Konya) area (Figure 1). Since the climatic changes that took place in the Phanerozoic period have become the focus of attention on a global scale, it is aimed to reach a conclusion by using elemental (major and trace) geochemical data to determine the history of the Kahtepe Formation limestones that developed in the Late Permian period. The mineralogy of detrital particles in carbonate and/or siliciclastic sedimentary rocks is important in determining the lithology of the host rocks in the source area (Sarı et al., 2011). In addition, mineralogy provides important information for interpreting tectonic conditions and climate, because tectonic and climate affect each facies. For example, Zircon concentration can be applied to determine the nature and composition of source rocks, and TiO2 versus Zr values can be used to classify source rocks as felsic, intermediate, or mafic (Hayashi et al., 1997). MATERIALS AND METHODS Limestone samples from the Kahtepe Formation represent the material in the study area. The geological map of the study area was taken from Turan (1990) and used by changing it. During the field 48 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences study, 20 systematic samples were taken along the measured stratigraphic section from the area where the limestones of the Kahtepe Formation were best exposed, and these levels were photographed. During the field studies, thin sections were made from the limestone samples taken along the measured section line, and their mineralogical composition, rock type, and textural properties were determined and their microscopic pictures were taken. Thin sections were made in the a Technical University Department of Geological Engineering section and examined under the polarizing microscope in our department. The naming of the limestones was made according to Dunham (1962). Alizarin red staining technique was used to distinguish possible dolomite mineral and calcite mineral in thin sections of the samples. Samples for elemental analysis from 20 samples were made in the ICP-MS device at the Middle East Technical University Central Laboratory R&D Training and Measurement Center. Elements below the limit value were used in this study by taking the limit values. Figure 1. a) Location map of the study area (Google maps), b) Geological map of the study area (modified from Turan 1990) 1) Seydişehir formation (Upper Cambrian-Lower Ordovician), 2) Kahtepe formation (Upper Permian), 3) Zindancık complex (Triassic), 4) Hacıalabaz formation (Upper Jurassic), 5 ) Taşkent complex (Upper Cretaceous), 6) Saytepe formation (Upper Cretaceous), 7) Çobanağacık limestone (Lutetian), 8) Alluvium (Quaternary), 9) Bedding location, 10) Formation boundary, 11) Thrust fault, 12) Strike-slip fault RESULTS Major and trace element compositions of The Kahtepe Formation limestones are given in Table 1. The Kahtepe limestones have SiO2 values of 0.14 to 16.69% (average 2.43%), Al2O3 values 0.04 to 0.55% (average 0.19%), Fe2O3 values 0.02 to 2.37% (average 0.18%), K2O values 0% to 0.09% (average) 0.02%), TiO2 values 0.001% to 0.025% (average 0.008%), P2O5 values 0% to 0.021% (average 0.006%), MnO values 0.002% to 0.033% (average 0.008%), Na2O values 0 to 0.015% (average) 0.007%), CaO 49 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences values between 41.97% and 55.97% (mean 51.56%), and MgO values between 0.36% and 0.86% (mean 0.53%) (Table 1). The SiO2 content of Kahtepe limestones shows a very weak positive correlation with TiO2, MnO, Zr, strong negative correlation with CaO, weak negative correlation with MgO and TOC, but not with other elements (Table 2). Table 1. Major element and TOC values of the Kahtepe Formation limestone samples Sample CaO MgO SiO2 Al2O3 Fe2O3 K2O Na2O TiO2 P2O5 J-85 50,37 0,51 6,85 0,264 0,063 0,030 0,0074 0,0195 0 J-81 53,17 0,45 1,61 0,108 0,037 0 J-78 50,37 0,48 J-75 MnO CaCO3 TOC 0,0048 89,91 0.11 0,0040 0,0044 0,0080 0,0072 94,90 0.09 6,63 0,265 0,071 0,025 0,0050 0,0205 0,0089 0,0053 89,91 0.08 55,97 0,43 0,16 0,079 0,020 0,005 0,0036 0,0015 0 0,0043 99,9 0.05 J-71 54,57 0,55 0,66 0,083 0,018 0,007 0,0067 0,0015 0 0,0044 97,40 0.08 J-68 54,57 0,46 0,45 0,087 0,030 0,008 0,0062 0,0020 0 0,0036 97,40 0.07 J-65 53,17 0,86 0,21 0,083 0,020 0,008 0,0058 0,0017 0 0,0021 94,90 0.13 J-60 51,77 0,65 1,97 0,153 0,066 0,017 0,0088 0,0047 0,0108 0,0045 92,41 0.05 J-56 48,97 0,53 3,55 0,548 2,373 0,095 0,0147 0,0253 0,0156 0,0068 87,41 0.10 J-54 50,37 0,55 2,12 0,378 0,153 0,071 0,0094 0,0157 0,0112 0,0099 89,91 0.04 J-52 50,37 0,60 1,80 0,111 0,029 0,009 0,0051 0,0023 0,0208 0,0332 89,91 0.03 J-48 41,98 0,36 16,69 0,115 0,047 0,014 0,0069 0,0062 0 0,0167 74,92 0.03 J-42 51,77 0,55 0,23 0,074 0,029 0,006 0 0,0026 92,41 0.09 J-38 51,77 0,50 0,30 0,147 0,101 0,027 0,0055 0,0033 0,0192 0,0190 92,41 0.08 J-35 50,37 0,70 2,37 0,043 0,018 0,005 0,0065 0,0012 0 0,0023 89,91 0.07 J-28 50,37 0,55 0,83 0,227 0,111 0,035 0,0047 0,0083 0,0133 0,0077 89,91 0.09 J-21 50,37 0,41 1,30 0,102 0,066 0,013 0,0031 0,0025 0 0,0039 89,91 0.07 J-14 54,57 0,43 0,14 0,151 0,043 0,024 0,0065 0,0028 0,0078 0,0062 97,40 0.11 J-7 51,77 0,55 0,47 0,454 0,146 0,088 0,0149 0,0140 0,0117 0,0119 92,41 0.08 J-1 54,57 0,50 0,30 0,283 0,156 0,013 0,0066 0,0143 0 0.07 50 0,0025 0 0,0072 97,40 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 1. continued Sample Sr Rb Zr V Mo Zn Cr Ni Co Sc J-85 830 0,74 5,7 0 0 24 4,6 0 0 0 J-81 440 0,13 2,2 0 0 25 0 0 0 0 J-78 580 0,63 5,6 0 0 25 5,5 0 0 0 J-75 900 0 0,99 15 0 26 8,1 0 0 0 J-71 1020 0,12 0,91 0 0 26 7 0 0 0 J-68 1260 0,14 0,83 0 0 25 5,4 0 0 0 J-65 880 0,13 1,8 0 0,53 25 0 0 0 0 J-60 940 0,38 1,8 0 0 24 6,2 0 0 0 J-56 960 2,8 8,2 5,9 0,51 26 11 0 0 0 J-54 970 2,2 5,5 8,1 0,5 27 12 0 0 0 J-52 1300 0,16 1,7 0 0,15 28 5,2 0 0 0 J-48 950 0,28 2,2 3,2 0,26 26 3,6 0 0 0 J-42 800 0 1,1 5,4 0 26 5,6 0 0 0 J-38 1140 0,61 1,4 0 0,52 36 12 0 0 0 J-35 720 0 0,87 0 0 27 8,3 0 0 0 J-28 840 1 2,7 13 0 30 16 0 0 0 J-21 710 0,31 1,3 0 0 24 0 0 0 0 J-14 200 0,57 1,3 11 0 28 13 0 0 0 J-7 200 2,2 3,6 0 0,25 33 0 0 0 0 J-1 540 0,41 3,2 12 0,8 42 21 0 0 0 51 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 2. Correlations of some major, trace elements and TOC values of the Kahtepe Formation limestone samples SiO2 Al2O3 Fe2O3 MgO CaO K2O Na2O P2O5 TiO2 MnO Sr SiO2 Zr Cr Zn V Mo TOK 1 Al2O3 0.07 1 Fe2O3 0.02 0.91 1 MgO 0.33 0.07 0.11 1 CaO 0.84 0.19 0.18 0.15 1 K2O 0.02 0.93 0.84 0.01 0.24 1 Na2O 0.11 0.80 0.67 0.12 0.18 0.83 1 P2O5 0.14 0.44 0.46 0.05 0.15 0.50 0.35 1 TiO2 0.30 0.89 0.76 0.13 0.29 0.73 0.59 0.25 1 MnO 0.20 0.07 0.11 0.12 0.36 0.10 0.09 0.66 0.04 Sr Rb 1 0.09 0.06 0.17 0.16 0.17 0.17 0.14 0.14 0.20 0.33 1 Rb 0.02 0.95 0.86 0.03 0.24 0.99 0.81 0.50 0.75 0.09 0.16 0 1 Zr 0.30 0.88 0.73 0.05 0.33 0.75 0.60 0.32 0.97 0.10 0.79 1 Cr 0.20 0.26 0.47 0.12 0.17 0.15 0.05 0.20 0.72 0.03 0.03 0.19 0.16 Zn 0.26 0.27 0.51 0.07 0.18 0.16 0.16 0.23 0.13 0.31 0.20 0.15 V 0.17 0.17 0.29 0.28 0.22 0.11 0.09 0.04 0.10 0.13 0.18 0.15 0.07 0.70 0.33 0 1 0.63 1 1 Mo 0.02 0.47 0.63 0.21 0.08 0.38 0.39 0.20 0.36 0.24 0.07 0.41 0.36 0.40 0.64 0.18 1 TOK 0.31 0.01 0.01 0.30 0.33 0.09 0.02 0.15 0.15 0.51 0.39 0.08 0.17 0.05 0.05 0.05 0.02 1 * Numbers colored red are negative values, numbers colored blue are strong, numbers colored yellow are moderately correlated While a strong negative correlation is observed between CaO and SiO2 in Kahtepe limestone samples, no correlation is observed between CaO and other elements (except for very low positive and negative relations), and no correlation is observed between SiO2 and other elements (Table 2). While a strong positive correlation was observed between Al2O3 and Fe2O3, K2O, Na2O, TiO2, Rb, and Zr, weak positive or negative correlations were observed between other elements (Table 2). There is a strong positive correlation between Fe2O3 and K2O and Rb, a moderate positive correlation between Fe2O3 and Na2O, TiO2, Zr, and Mo, while weak positive or negative correlations are observed between Fe2O3 and other elements (Table 2). Except for very low negative and positive correlations between MgO and all other elements, no significant relationship could be observed (Table 2). There are strong positive correlations between K2O and Rb, Al2O3, Fe2O3, and Na2O, and moderate positive correlations between TiO2 and Zr, while very weak positive or negative correlations are observed with other elements (Table 2). A strong correlation was observed between Na2O and Al2O3, K2O, Rb, and a moderate correlation between Fe2O3, TiO2, and Zr (Table 2). There is a moderate correlation between P2O5 and MnO, K2O, Rb, and a very weak positive or negative correlation with other elements (Table 2). There are strong positive correlations between TiO2 and Al2O3, Zr, moderate positive correlations between Fe2O3, K2O, Na2O, 52 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Rb, and Cr, and very weak positive or negative correlations with other elements (Table 2). A moderate positive correlation was observed between MnO and only P2O5 and TOC, while very weak positive or negative correlations were observed with other elements (Table 2). Very weak positive or negative correlations were observed between Sr and all other elements (Table 2). A strong positive correlation is observed between Rb and Al2O3, K2O, Fe2O3, Na2O, and a moderate positive correlation is observed between TiO2 and Zr, and very weak positive or negative correlations are observed between all other elements (Table 2). A moderate positive correlation is observed between Cr and TiO2, Zn and V. There is a moderate positive correlation between Zn and Fe2O3, Cr and Mo (Table 2). There is a moderate positive correlation between V and only Cr (Table 2). A moderate positive correlation was observed between Mo and Fe2O3 and Zn (Table 2). Weak negative correlation between TOC and SiO2, P2O5, Sr, and moderate negative correlation with MnO; While weak positive correlations are observed with CaO and MgO, very weak positive or negative correlations are observed with other elements (Table 2). DISCUSSION The fact that CaO in the limestone samples of the Kahtepe Formation exhibits strong-weak negative correlations with almost all other major and trace elements, we can say that Ca is predominantly biogenic and essentially a diluent of all other components (Table 2). This is consistent with the fact that all our samples contain fossils. Interestingly, SiO2 did not show a strong or moderate positive relationship with any element representing terrestrial input, but showed a weak positive relationship only with TiO2 (r=0.30) and Zr (r=0.30), indicating that SiO2 originates from the basin rather than terrestrial input (probably from siliceous organisms). In our samples, Al2O3 showed a strong positive correlation with Fe2O3 (r=0.91), K2O (r=0.93), Na2O (r=0.80), TiO2 (r=0.89), Rb (r=0.95) and Zr (r=0.88), indicates terrestrial input controlled by clay minerals (aluminosilicates) of these elements. Zircon concentration can be applied to determine the nature and composition of source rocks, and TiO2 versus Zr values can be used to classify source rocks as felsic, intermediate, or mafic (Hayashi et al., 1997). The TiO2 vs. Zr plot of the Kahtepe Formation limestone samples in Figure 2a indicates that the culms entering the basin fell into the area of felsic rocks and were taken from only one source. Terrestrial inputs to the environment where the Kahtepe Formation limestones precipitate are generally low at all levels, but high at some levels, and the sizes of the particles vary from clay to sand size. The source of terrestrial input in the limestone samples of the Kahtepe Formation falls into the semi-humid climate zone (Figure 2b). Figure 2. a) TiO2 versus Zr separation diagram of the Kahtepe Formation limestones (from Hayashi et al., 1997), b) SiO2 – (Al2O3+K2O+Na2O) diagram of the Kahtepe Formation limestone samples (from Goldberg and Humayun, 2010) Dilution with carbonate source: Since the TOC content is expressed in wt%, it is affected by the relative concentration of all other components in the sedimentary rock such as carbonate, silicate (including clay minerals and biogenic silica) and iron-sulfide (mainly pyrite) (Baudin et al., 2008). For 53 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences example, TOC contents can be diluted with siliciclastic or carbonate particles in some environments or concentrated by dissolving carbonate in others (Baudin et al., 2008). This allows the organic distribution to be compared in relation to the carbonate content. It is observed that the TOC increase in the Kahtepe Formation is due to the increase in calcium carbonate, albeit a small amount (Figure 3). The weak positive correlation between CaO and TOC supports this view (Table 2). Figure 3. Carbonate and total organic carbon content of the Kahtepe formation limestone samples according to the idealized bioturbation and bottom oxygenation model proposed by Ricken (1993) (from Baudin et al., 2008) Such a linear relationship with a weak positive slope (Table 1), as Baudin et al. (2008) emphasized, changes in carbonate input could largely explain changes in organic matter content, which could be due to fluctuations in either primary productivity or the rate of dissolution of precipitated carbonate, both of which would repeatedly reduce the relative percentage of organic carbon in the sediment to carbonate during precipitation, or will increase. Kuchenbecker et al. (2016) stated that the Rb/Sr ratios reflect the terrestrial content and the relative abundance of the carbonate fraction. The Rb/Sr ratios of the Kahtepe Formation limestone samples range from 0 to 0.011 (mean 0.001), slightly above the very low rate expected for carbonates (decreasing to 0.0008; Kuchenbecker et al., 2016), (14/20 samples this, 0.0008 ratios)) and reflects the small loss of Sr during the diagenetic process. The low trace element content of the Kahtepe limestone samples (with the exception of 4 samples; Table 1) indicates that the terrestrial input was mostly in a small proportion during the deposition. In addition, Frimmel (2009) emphasized that Zr ratios above 4 (ppm) in carbonates indicate terrestrial pollution. In the Kahtepe limestone samples, 4 samples (n: 20) are greater than 4 and 16 samples (n: 20) are less than 4, indicating very little terrestrial contamination (Table 1). The correlations between the stable trace element Zr (r=0.88) and Al2O3 of the Kahtepe limestone samples show a strong positive relationship and Nothdurft et al. (2004) also state that these elements are of terrestrial origin (Table 2). Major and trace element properties of our samples indicate that biogenic and authigenic enrichment of Ca is consistent throughout the deposition of the Kahtepe limestones. The detrital input is likely to change during precipitation, leading to a negative relationship between Ca and detrital indicators (Al, Si, K, Zr, Ti, Rb). Levels with high Ca concentrations represent very limited detrital entry times. For example, calcite-producing organisms such as corals, crinoids, brachiopods, and stromatoporoids can reproduce without any dilution effect. Algae, corals, crinoids and fusulinids observed in the Kahtepe Formation support this view. 54 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Al2O3/(Al2O3+Fe2O3) ratios range from 0.18 to 0.82, which is close to the typical siliceous rocks of marginal seas, as Murray (1994) emphasized (Li et al., 2014). These expressed features are illustrated in the discrimination diagram in Figure 4a, where almost all (19 samples) of the Kahtepe Formation limestone samples fall into the marginal sea area, with only one sample falling into the mid-ocean ridge area. This result is also consistent with the depositional environment indicated by the fossils (Ammodiscus, Glomospira, Mizzia, fusulinid, ostracod, and coral) observed in the Kahtepe Formation limestones. Figure 4. a) Fe2O3/TiO2 vs. Al2O3/(Al2O3+Fe2O3) separation diagram of the Kahtepe Formation limestones (from Murray, 1994; from Li et al., 2014), b) the Kahtepe Formation limestone samples fall into the marginal sea area in the V vs. Ti separation diagram (from Murray et al., 1992; from Li et al., 2014) In the study of Yarıncık et al. (2000), V/Cr >2 reflects an anoxic precipitation environment, while V/Cr <2 indicates an oxygen-rich precipitation environment. The V/Cr ratios of the analyzed Kahtepe limestone samples vary between 0.54 and 1.85 (Table 3), indicating that the depositional environment is rich in oxygen. FeT/Al values of Kahtepe limestone samples ranged between 0.29 and 0.91, 12 samples show a ratio of <0.5, 4 samples (0.5-0.64) dyoxic ratio, and 3 samples (>0.64) anoxic ratio (Table 3; Lyons et al., 2003). This indicates that the Kahtepe Formation limestones were mostly deposited under oxic conditions. 55 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 3. Some major and trace element ratios in samples of the Kahtepe Formation limestones Sample K2O/ Rb J-85 0,040 13,56 J-81 J-78 J-75 Al/Ti V/Cr Mn/Sr Fe/Al Si/Al V/ (V+Ni) Cr/Al 0 0,044 0,31 25,89 0 24,84 0 0,127 0,46 14,90 0 0,039 12,89 0 0,071 0,36 25,08 0 1,85 0,037 0,33 1,97 0 0 52,87 K/AL Zr/Rb P/Ti 0,0033 0,178 7,70 0 16,92 1,35 0,0039 0,146 8,89 0,32 1 0,0193 0,093 9,90 0 0 0 J-71 0,055 55,39 0 0,033 0,29 7,98 0 0,0159 0,125 7,58 0 J-68 0,061 43,43 0 0,022 0,46 5,17 0 0,0117 0,154 5,93 0 J-65 0,059 49,85 0 0,018 0,32 2,57 0 0,145 13,85 0 J-60 0,045 32,77 0 0,037 0,57 12,86 0 0,0076 0,176 4,74 1,68 J-56 0,034 21,62 0,54 0,055 0,47 6,48 1 0,0038 0,272 2,93 0,45 J-54 0,032 24,11 0,67 0,079 0,53 5,61 1 0,0060 0,296 2,50 0,52 J-52 0,056 47,75 0 0,198 0,34 16,12 0 0,0088 0,125 10,62 6,50 J-48 0,049 18,68 0,89 0,136 0,54 144,82 1 0,0059 0,188 7,86 0 0,96 0,025 0,51 3,19 1 0,0144 0,126 11,00 0 0 0,129 0,91 2,03 0 0,0154 0,291 2,29 4,20 0 0,025 0,56 54,66 0 0,0361 0,191 8,70 0 0,0133 0,241 2,70 1,16 0,194 4,19 0 0,0162 0,245 2,28 2.00 0,305 1,64 0,61 0,0140 0,070 7,80 0 J-42 J-38 J-35 0 29,46 0,045 44,18 0 37,23 J-28 0,035 27,19 0,81 0,071 0,65 3,68 1 J-21 0,041 40,79 0 0,042 0,85 12,79 0 J-14 0,041 53,32 0,85 0,240 0,37 0,95 1 J-7 0,040 32,37 0 0,460 0,42 1,04 0 J-1 0,031 19,76 0,57 0,104 0,73 1,06 1 0 0 0 The V/(V+Ni) ratios of the Kahtepe limestone samples are around <0.43 (the limit value of 20 was taken as the limit value of 20; the V values below the limit were taken as 8), indicating that the source rock deposition took place in an oxygen-rich environment. Again, Galarraga et al. (2008) stated that <1.9 V/Ni values indicate storage under oxic conditions. Since the V/Ni values of the Kahtepe limestone samples are <0.75, it indicates storage in oxic conditions. In the Ti versus V separation diagram, the Kahtepe limestone samples fall into the marginal marine environment (Figure 4b). This is also supported by Figure 2. The Kahtepe Formation has low and high levels of lithological, microfacies (fossil, ooid, intraclast, pellet, micrite and sparite-containing mudstone, wackestone, packstone and grainstone; Dunham, 1962) and paleontological (algae, coral, fusulinid, gastropod, bivalve) characteristics. It was deposited in a shelf (marginal sea) environment dominated by carbonate precipitation (Özkan, 2021) (Figure 5). 56 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 5. The Kahtepe Formation depositional environment model (modified from James and Jones, 2015) CONCLUSION The Kahtepe Formation was deposited in a largely oxic carbonate shelf (marginal sea) environment, which includes patch reefs in places, where there is a stream inflow at some stages and where weak organic matter can be preserved. Major and trace element properties of the Kahtepe limestones show insignificant diagenetic alteration (Mn/Sr <0.46) and a significant amount of terrestrial input at some levels. The K/Rb ratios (0.031-0.061) of the Kahtepe limestone samples are quite low and do not indicate any metamorphism effect. Most of the Kahtepe limestone samples (>4 in only 4 samples) have a Zr content of <4, indicating low terrestrial pollution. During the deposition of the Kahtepe limestones, the terrestrial input was mostly provided by the river according to the Al/Ti ratios. These terrestrial inputs were mostly at J-48, J-78, and J-85 levels, respectively. The source of the terrestrial input observed in the Kahtepe limestone samples is predominantly felsic but of mixed origin. The source of terrestrial input in the Kahtepe limestone samples points to the semi-humid climate zone. ACKNOWLEDGEMENTS This study was supported by the Scientific Research Coordinatorship of Konya Technical University with the project number 2010007012. REFERENCES Baudin F, Moullade M, Tronchetti G 2008. Characterisation of the organic matter of Upper Bedoulian and Lower Gargasian strata in the historical stratotypes (Apt and Cassis-la-Bédoule Areas, SE France). Carnets de Geologie, Notebooks on Geology, CG2008 (L01), 1-9. Dunham RJ 1962. Classification of carbonate rocks according to depositional texture, in Ham WE (ed.), classification of carbonate rocks. American Association of Petroleum Geologists Memoir, 1, 108-121. Frimmel HE 2009. Trace element distribution in Neoproterozoic carbonates as a paleoenvironmental indicator. Chemical Geology, 258, 338-353. 57 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Galarraga F, Reategui K, Martïnez A, Martínez M, Llamas JF, Márquez G 2008. V/Ni ratio as a parameter in the palaeoenvironmental characterization of nonmature medium-crude oils from several Latin American basins. Journal of Petroleum Science and Engineering, 61, 9–14. Goldberg K, Humayun M 2010. The applicability of the chemical index of the alteration as a paleoclimatic indicator: an example from the Permian of the Paraná Basin, Brazil. Paleogeography, 293, 175–183. Hayashi KI, Fujisawa H, Holland HD, Ohmoto H 1997. Geochemistry of 1.9 Ga sedimentary rocks from northeastern Labrador, Canada. Geochim. Cosmochim. Acta, 61, 4115–4137. James NP, Jones B 2015. Origin of carbonate sedimentary rocks. American Geophysical Union, Wiley, 464 pp. Kuchenbecker M, Babinski M, Pedrosa-Soares AC, Lopes-Silva L, Pimenta F 2016. Chemostratigraphy of the lower Bambuí group, southwestern São Francisco craton, Brazil: insights on Gondwana paleoenvironments. Brazilian Journal of Geology, 46, 145-162. Li P, Xu ZQ, Wang Y, Wang PC 2014. Chapter 1: georesearch, mineral prospecting, and exploration. The relationships between uranium mineralization and organic matter in 373 uranium deposits. in: Lu X, Lam KC, Xu H, Jia Z (eds.), advanced materials research. Resources and Sustainable Development III, 203–207. Lyons TW, Werne JP, Hollander DJ, Murray RW 2003. Contrasting sulfur geochemistry and Fe/Al and Mo/Al ratios across the last oxic-to-anoxic transition in the Cariaco basin, Venezuela. Chem. Geol., 195(1–4): 131–157. Murray RW, Brink MRBT, Gerlach DC, Russ III GP, Jones DL 1992. Rare earth, major, and trace element composition of Monterey and DSDP chert and associated host sediment: assessing the influence of chemical fractionation during diagenesis. Geochimica et Cosmochimica Acta, 56(7): 2657–2671. Murray RW 1994. Chemical criteria to identify the depositional environment of chert: general principles and applications. Sedimentary Geology, 90(3-4): 213–232. Nothdurft L, Webb GE, Kamber BS 2004. Rare earth element geochemistry of late Devonian reefal carbonates, Canning basin, western Australia: confirmation of a seawater REE proxy in ancient limestones. Geochimica et Cosmochimica Acta, 68, 263-283. Özkan AM 2021. Hadim Doğusundaki (Konya) Üst Permiyen Kahtepe Formasyonu bitümlü litolojilerinin organik jeokimyasal incelemesi. KTUN Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Araştırma Projesi Proje no: 2010007012, 103 s. (yayımlanmamış) Sarı A, Koca D, Yavuz B, Özlük M 2011. Nallıhan (Ankara, Türkiye) civarı bitümlü şeyllerinde organik ve biyojeokimyasal incelemeler. Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projesi, Proje No: 09B4343004, 218 s. (Yayımlanmamış) Turan A 1990. Toroslarʹda Hadim (Konya) ve güneybatısının jeolojisi, stratigrafisi ve tektonik gelişimi. S.Ü. Fen Bil. Ens., Doktora Tezi, 229s. (yayımlanmamış) Yarıncık KM, Murray RW, Lyons TW, Peterson LC, Haug GH 2000. Oxygenation history of bottom waters in the Cariaco basin, Venezuela, over the past 578,000 years: results from redox-sensitive metals (Mo, V, Mn, Fe). Paleoceanography, 15(6): 593-604. 58 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ESKRİM SPORU KILIÇ ALT DİSİPLİNİNDE MÜCADELE EDEN SPORCULARIN FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ VE ATLETİK PERFORMANSLARI ARASINDAKİ İLİŞKİNİN İNCELENMESİ Barış BAYDEMİR1*, İpek İrem ÜLKÜ2 *1 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Spor Bilimleri Fakültesi, Antrenörlük Eğitimi Bölümü, Çanakkale, Türkiye ORCID: 0000-0002-8653-0664 2 Manisa Celal Bayar Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Antrenörlük Anabilim Dalı Spor Sağlık Bilimleri, Manisa, Türkiye ORCID: 0000-0002-6041-2395 ÖZET Bu araştırmanın amacı, eskrim sporu kılıç alt disiplininde mücadele eden sporcuların fiziksel özellikleri ve atletik performansları arasındaki ilişkinin incelenmesidir. Araştırmaya Manisa ilinde eskrim sporunun kılıç alt disiplininde mücadele eden (yaş 12±1.17, boy uzunluğu 153±12.88, BKI 19.55±3.14) toplam 33 erkek sporcu gönüllü katılmıştır. Araştırmada eskrimcilerin fiziksel özelliklerinden boy ve vücut ağırlığı ölçülerek beden kütle indeksi hesaplanmıştır. Biomotor özelliklerden sürat, denge ve esneklik parametreleri ölçülmüştür. Araştırmada elde edilen verilerin analizi için SPSS paket programı kullanılmıştır. Verilerin normal dağılım gösterip göstermediği Kolmogorov-Smirnova testi sonucunda çıkan değerlerin yanısıra Q-Q Plots ve histogram grafikleri de incelenmiş ve boy uzunluğu esneklik dışında değerlerin normal dağılmadığı tespit edilmiştir. Bu nedenle sporcuların performans değerlerindeki ilişkiyi tespit etmek amacıyla Spearman korelasyon analizi yapılmıştır. Anlamlılık düzeyi p<0.05 ve p<0.01 kabul edilmiştir. Araştırma sonucunda, yaş ve boy uzunluğu, yaş ve vücut ağırlığı, boy uzunluğu ve vücut ağırlığı, vücut ağırlığı ve BKI arasında pozitif, vücut ağırlığı ve esneklik arasında negatif, vücut ağırlığı ve denge, vücut ağırlığı ve 2m hamle arasında pozitif, BKI ve esneklik arasında negatif, BKI ve denge, BKI ve 2m hamle arasında pozitif, esneklik ve denge, esneklik ve 2m hamle arasında negatif, denge ve 2m hamle arasında pozitif yönde anlamlı bir ilişki tespit edilmiştir. Eskrim sporunda kılıç alt disiplinde mücadele eden sporcuların fiziksel özelliklerinden BKI değerleri düştükçe atletik performans değerlerinden esneklik, denge ve 2m hamle sürati performanslarının, vücut ağırlığı arttıkça denge ve 2m hamle süratinin iyileştiği söylenebilir. Anahtar Kelimeler: Eskrim, kılıç, denge, esneklik, sürat. 59 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences INVESTIGATION OF THE RELATIONSHIP BETWEEN PHYSICAL CHARACTERISTICS AND ATHLETIC PERFORMANCES OF ATHLETES FIGHTING IN FENCING SPORT SWORD SUB-DISCIPLINE ABSTRACT The aim of this research is to examine the relationship between the physical characteristics and athletic performance of the athletes competing in the sword sub-discipline of fencing. A total of 33 male athletes (age 12±1.17, height 153±12.88, BMI 19.55±3.14) competing in the sword sub-discipline of fencing in Manisa voluntarily participated in the study. In the study, the body mass index was calculated by measuring the height and body weight of the fencers’ physical characteristics. Speed, balance and flexibility parameters of biomotor features were measured. SPSS package program was used for the analysis of the data obtained in the research. In addition to the values obtained as a result of the Kolmogorov-Smirnova test, Q-Q Plots and histogram graphs were also examined and it was determined that the values were not normally distributed except for height and flexibility. For this reason, Spearman correlation analysis was performed to determine the relationship between the performance values of the athletes. The significance level was accepted as p<0.01. As a result of the research, age and height, age and body weight, height and body weight, positive between body weight and BMI, negative between body weight and flexibility, positive between body weight and balance, body weight and 2m moves, between BMI and flexibility. A significant correlation was found between negative, BMI and balance, positive between BMI and 2m sprint, negative between flexibility and balance, flexibility and 2m sprint, and positive between balance and 2m sprint. It can be said that as the physical characteristics of the athletes fighting in the sword sub-discipline in fencing, flexibility, balance and 2m lunge speed performances, which are athletic performance values, improve as their BMI values decrease, and balance and 2m lunge speed improve as their body weight increases. Keywords: Fencing, sword, balance, flexibility, speed. GİRİŞ Eskrim spor branşları içerisinde farklı dinamiklere sahip bir branştır. Atak ve savunmaya dayanan ve alt disiplinlere ayrılan bir spordur. Eskrim üç ana branştan oluşmaktadır. Bu branşlar; epe, flöre ve kılıç’tır. Epe, dürtüş ile tuş alınan bir silah türüdür. Epe branşında atak silahın ucunun dürtülmesi ile yapılır. Tuş için geçerli bölge eskrimcilerin tüm vücududur. Sadece tüm vücuda yapılan atak tuş olarak kabul edilir. Flöre, yine epe branşında olduğu gibi dürtüş yapılan bir silah türüdür. Flörede de atak, epe’de ki gibi silahın ucunun dürtülmesi ile yapılır. Geçerli tuş bölgesi vücudun gövdenin önyüz bölümüne yapılan dürtüşler tuş ve atak kabul edilir. Gövdenin dışında kalan bölümler geçerli olarak kabul edilmez. Kılıç, dürtüş ve vuruş yapılan silah türüdür. Tuş almak için geçerli bölge eskrimcinin belden yukarısı kol ve kafa bölümü bölgeleri atak olarak kabul edilmektedir. Eskrimcilerde esneklik denge ve sürat performansı geliştirilmesi gereken atletik performans kriterlerindendir. Esneklik; eskrim sporcuları adına önemli bir biyomotor özellik, olup rakibe tuş esnasında yapılan hamle mesafesi için önemlidir. Esneklik, birçok sporcunun antrenman programlarında ve de ısınma aktivitelerinde düzenli olarak yer verdikleri, germe egzersizleri aracılığı ile geliştirilebilen antrenman programlarının önemli bir bileşenidir. Bu yüzden esneklik egzersizleri doğru antrenman metodları ile uygulandığında eskrimcilerin performansına katkı sağlayacağı düşünülmektedir (Cornelius ve Hands, 1992). Denge, geliştirilmeye açık hareket tekniği ve kondisyon ile birlikle kabul edilebilmektedir. (Sekulic vd., 2013). Dinamik ve statik denge olarak 2’e ayrılır. Dinamik denge; postural,nöromuskular kontrol, alt ekstremitenin güç, esneklik ve koordinasyon bileşenlerini içermektedir. Hareket halindeyken postural 60 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences pozisyonu korumaya çalışmaktadır. (Arnold vd., 2009). Statik denge; vücudu hareketsiz sabit tutmayı amaçlar (Crossley vd., 2011). Sürat; bir insanın en yüksek hızla bir yerden bir yere hareket ettirme yeteneğidir.. Sürat kalıtımsal özelliktir fakat düzenli antrenman programlaması ile gelişebilir ve istenilen seviyeye getirilebilmektedir (Aksoy, 2010). Esneklik, denge ve sürat çalışmaları eskrimcilerin tuş yapma esnasında kullandığı çıkış ve hamle tekniği için oldukça önemlidir. Bu araştırmanın amacı, eskrim sporu kılıç alt disiplininde mücadele eden sporcuların fiziksel özellikleri ve atletik performansları arasındaki ilişkinin araştırılmasıdır. MATERYAL VE METOT Araştırma Grubu Araştırmaya Manisa ilinde eskrim sporunun kılıç alt disiplininde mücadele eden (yaş 12±1.17, boy uzunluğu 153±12.88, BKI 19.55±3.14) toplam 33 erkek sporcu gönüllü katılmıştır Araştırma Helsinki bildirgesine uygun olarak 18 yaşından küçük sporcular için veli onay formu alınmıştır. Bu sporcular için antrenör izinleri alınmıştır. Veri Toplama Araçları Boy, Vücut Ağırlığı ve BKI Hesaplanması Sporcuların boy ölçümü anatomik duruşta ve ayaklar bitişik, ayak çıplak ve topuklar duvara yaslanarak ölçülmüş ve cm cinsinden kaydedildi. Vücut ağırlığı ölçümü ise Tanita body composition analyzer model TBF-300 ile ölçüldü ve BKI değerleri hesaplandı (Baydemir vd., 2018). Esneklik Testi Sporcuların esneklik performanslarını belirlemek için otur-uzan (sit-reach) sehpası kullanıldı. Sporculardan 2 kez test yapılması istenerek,en iyi skor cm cinsinden kaydedildi (Mackenzie, 2005). Denge Testi Sporcuların denge performansı flamingo denge testi ile ölçüldü. Bir ayak zeminde çıplak ayakla olacak şekilde diğer ayak eller ile sabitlendi. Sporcu hazır olduğunda test başladı ve 30 saniye boyunca duruş pozisyonu bozulduğunda hata sayılarak toplam skor elde edildi. 2m Hamle Testi Sporcuların sürat performansları eskrim salonunda ve eskrim zemininde (pistinde) ölçüldü. Sporculardan en-garde (duruş) pozisyonunda başlangıç çizginin gerisinde kendisini hazır hissettiğinde çıkış yapması istendi. İlk çıkış ve bitiriş çizgisinde sabitlenmiş fotosel ile 2m de elde edilen değer saniye olarak kaydedildi. İstatistiksel Analiz Araştırmada elde edilen verilerin analizi için SPSS paket programı kullanılmıştır. Verilerin normal dağılım gösterip göstermediği Kolmogorov-Smirnova testi sonucunda çıkan değerlerin yanısıra Q-Q Plots ve histogram grafikleri de incelenmiş ve boy uzunluğu esneklik dışında değerlerin normal dağılmadığı tespit edilmiştir. Bu nedenle sporcuların performans değerlerindeki ilişkiyi tespit etmek amacıyla Spearman korelasyon analizi yapılmıştır. Anlamlılık düzeyi p<0.05 ve p<0.01 kabul edilmiştir. 61 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences BULGULAR Tablo 1. Araştırmaya Katılan Sporcuların Betimleyici Özellikleri Değişkenler X SS Min Max Yaş (yıl) 12.48 1.17 11 14 Boy (cm) 153.42 12.88 133 177 Vücut Ağırlığı (kg) 46.57 12.04 28 61 19.55 3.14 14.30 31.20 Esneklik (cm) 28.22 5.62 21 44 Denge (tekrar) 1.54 0.26 0 4 2m Hamle Sürati (sn) 1.10 .30 .61 1.78 BKI N 33 Araştırmaya katılan yüzücülere ait tanımlayıcı istatistikler Tablo 1’de verilmiştir. Tablo 2. Normallik Testi Kolmogorov-Smirnova Değişkenler Statistic df Sig. Yaş (yıl) .215 33 .000 Boy (cm) .119 33 .200* Vücut Ağırlığı (kg) .180 33 .008 BKI .136 33 .124 Esneklik (cm) .107 33 .200* Denge (tekrar) .256 33 .000 2m Hamle Sürati (sn) .203 33 .001 *p>0.05 Araştırma elde edilen verilerin normal dağılım gösterip göstermediğini test etmek için yapılan normallik testi sonucunda araştırmaya katılan sporcuların 30’un üzerinde olması nedeni ile KolmogorovSmirnov değerleri dikkate alınmıştır. Yapılan analiz sonucunda boy ve esneklik değerlerinin normal dağıldığı tespit edilirken diğer parametrelerin normal dağılmadığı tespit edilmiştir (p>0.05). Elde edilen veriler Tablo 2’de verilmiştir. 62 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Tablo 3. Katılımcıların Fiziksel Özellikleri ile Atletik Performans Değerlerinin Korelasyon Analizi Yaş Boy (cm) Vücut Ağırlığı (kg) BKI Esneklik (cm) Denge (tekrar) 2m Hamle Sürati (sn) Yaş Boy (cm) Vücut Ağırlığı (kg) BKI Esneklik (cm) Denge (tekrar) 2m Hamle Sürati (sn) 1.000 .939** .784** .107 -.056 .077 .30 p . .000 .000 .555 .758 .670 .868 r 1.000 .837** .058 -.019 .020 -.017 p . .000 .748 .917 .911 .924 r 1.000 .554** -.522** .491** .495** p . .001 .002 .004 .003 r 1.000 -.976** .942* .975** p . .000 .000 .000 r 1.000 -.938* -.990** p . .000 .000 r 1.000 .347* p . .028 r r 1.000 p . *p<0.05, **p<0.01. Araştırmaya katılan sporcuların fiziksel özellikleri ve atletik performansları arasındaki ilişkinin belirlenmesi için yapılan Spearman Sıra Farkları Korelasyon testi sonucunda; yaş ve boy uzunluğu (r=.939, p<0.01), yaş ve vücut ağırlığı (r=.784, p<0.01), boy uzunluğu ve vücut ağırlığı (r=.837, p<0.01), vücut ağırlığı ve BKI arasında pozitif (r=.554, p<0.01), vücut ağırlığı ve esneklik arasında negatif (r=.522, p<0.01), vücut ağırlığı ve denge (r=.491, p<0.01), vücut ağırlığı ve 2m hamle arasında pozitif (r=.495, p<0.01), BKI ve esneklik arasında negatif (r=-.976, p<0.01), BKI ve denge (r=.942, p<0.05), BKI ve 2m hamle arasında pozitif (r=.975, p<0.05), esneklik ve denge (r=-.938, p<0.05), esneklik ve 2m hamle arasında negatif (r=-.990, p<0.01), denge ve 2m hamle arasında (r=.374, p<0.05), pozitif yönde anlamlı bir ilişki tespit edilmiştir. Elde edilen veriler Tablo 3’de verilmiştir. TARTIŞMA Bu araştırmanın amacı, eskrim sporu kılıç alt disiplininde mücadele eden sporcuların fiziksel özellikleri ve atletik performansları arasındaki ilişkinin incelenmesidir. Araştırma sonucunda, yaş ve boy uzunluğu, yaş ve vücut ağırlığı, boy uzunluğu ve vücut ağırlığı, vücut ağırlığı ve BKI arasında pozitif, vücut ağırlığı ve esneklik arasında negatif, vücut ağırlığı ve denge, vücut ağırlığı ve 2m hamle arasında pozitif, BKI ve esneklik arasında negatif, BKI ve denge, BKI ve 2m hamle arasında pozitif, esneklik ve denge, esneklik ve 2m hamle arasında negatif, denge ve 2m hamle arasında pozitif yönde anlamlı bir ilişki tespit edilmiştir. 63 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Konu ile ilgili literatür incelendiğinde; Tsolakis ve arkadaşları (2010) yapmış olduğu çalışmada, sporcularda hamle süresinin yalnızca kol ile yönlendirilene karşı hareketin önemli ölçüde tahmin edildiğini, mekik testindeki süre ile atlama performansı, uyluk çevresi ve vücut yağ yüzdesi arasında ilişki olduğunu tespit etmişlerdir (Tsolakis vd., 2010). Paterno ve arkadaşlarının (2004 ) sporcular üzerinde yaptığı çalışmada 6 hafta süresince yaptırdıkları Bosu topu ile denge egzersizlerinin sporcuların denge performanslarının geliştiğini belirtmiştir. Alpay ve arkadaşları (2017) ani hareket gerektiren spor branşlarında hareketin temelini denge performansının oluşturduğunu savunmuşlardır. Ateş ve arkadaşları (2017) sporcularda denge performans değerlendirmesinin sportif performansda önemli olduğunu ve uzun süreli yapılan denge antrenmanlarının denge performansını artırdığını, sportif performans için ve ayrıca sakatlıkların için uygun bir antrenman yöntemi olduğunu belirtmişlerdir. Cerrah ve arkadaşları (2016) Futbolcu çocuklar üzerinde yapılan bir çalışmada denge antrenmanlarının denge performansını olumlu yönde etkilediğini belirmişlerdir. Cote ve arkadaşları (2005) yaptığı çalışmalarda dinamik denge ve postüral kontrolün performans sporlarında önemli olduğunu savunmuşlardır.. Malliou ve arkadaşları (2010) dengenin, diğer parametrelerden farklı olarak koordinatif bir yeti olduğunu belirtmişlerdir. Denge performansının arttırabilmesi için denge için gerekli hareketlerin antrenman programları içerisine eklenirse performans için daha iyi olacağını düşünmüşlerdir. Sporis ve arkadaşları (2010) ise sürat ve patlayıcı gücün yanında denge performansının önemli bir etken olduğunu ortaya koymuştur. SONUÇ Araştırma sonucunda, yaş ve boy uzunluğu, yaş ve vücut ağırlığı, boy uzunluğu ve vücut ağırlığı, vücut ağırlığı ve BKI arasında pozitif, vücut ağırlığı ve esneklik arasında negatif, vücut ağırlığı ve denge, vücut ağırlığı ve 2 metre hamle arasında pozitif, BKI ve esneklik arasında negatif, BKI ve denge, BKI ve 2 metre hamle arasında pozitif, esneklik ve denge, esneklik ve 2 metre hamle arasında negatif, denge ve 2 metre hamle arasında pozitif yönde anlamlı bir ilişki tespit edilmiştir. Eskrim sporunda kılıç alt disiplinde mücadele eden sporcuların fiziksel özelliklerinden BKI değerleri düştükçe atletik performans değerlerinden esneklik, denge ve 2 metre hamle sürati performanslarının, vücut ağırlığı arttıkça denge ve 2 metre hamle süratinin iyileştiği söylenebilir. Denge çalışmalarının eskrim branşındaki en-garde (duruş) pozisyonu için önemli olduğu söylenebilir . Düzenli olarak yapılan denge çalışmalarının özellikle 10-13 yaş grubunda erken yaşta etki göstereceği ve sürat antrenmanların yapılmasının ise çıkış hızlarına bağlı 2 metre bölümünde kısa sürede tuş alacağı söylenebilir. Daha fazla çalışma yapılarak , diğer eskrim dallarında (flöre ve epe) standart testler ile branşa özel testler arasındaki ilişki araştırabilir. Bu nedenle antrenör ve sporculara etkili performans testleri önerilebilir. KAYNAKLAR Aksoy F. Kuvvet, Sürat, Dayanıklılık ve Koordinasyon Drilleri, Erol Ofset, Samsun, 2010. Alpay, C. B., Işık, Ö. (2017). Comparison of body components and balance levels among hearing-impaired wrestlers and healthy wrestlers. Acta Kinesiologica, 11(1):79-84. Arnold, B.L., De La Motte, S., Linens, S.,Ross, S.E. (2009) Ankle instability is associated with balance impairments: a meta-analysis. Med Sci Sports Exerc, 41 (5), 1048-1062.). Ateş, B., Çetin, E., Yarım, İ. (2017). Kadın sporcularda denge yeteneği ve denge antrenmanları. Gaziantep Üni Spor Bil Der, 2(2):66-79. Baydemir, B., Cirasun, V., & Yurdakul, H. Ö. (2020). Futbol Hakemlerine Uygulanan Kuvvet Antrenmanlarının Sürat, Çeviklik, Aerobik ve Anaerobik Kapasiteye Etkisi. Uluslararası Dağcılık ve Tırmanış Dergisi, 3(1), 15-26. 64 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Cerrah, A.O., Bayram, İ., Yıldızer, G., Uğurlu, O., Şimşek, D., Ertan, H. (2016). Effects of functional balance training on static and dynamic balance performance of adolescent soccer players. Interl J Sports, Exerc Train Sci, 2(2): 73-81. Cote, K.P., Brunet, M.E., Gansneder, B.M., Shultz, S.J. (2005). Effects of pronated and supinated foot postures on static and dynamic postural stability. J Athl Train, 40(1):41-46. Cornelius, W. L., & Hands, M. R. (1992). The effects of a warm-up on acute hip joint flexibility using a modified PNF stretching technique. Journal of athletic training, 27(2), 112. Crossley, K.M., Zhang, W.J., Schache, A.G., Bryant, A.,Cowan, S.M. (2011) Performance on the single-leg squat task indicates hip abductor muscle function. Am J Sports Med, 39 (4), 866-873. Mackenzie, B. (2005). 101 Performance Evaluation Test. London. Electric Word Plc., 96- 117. Malliou VJ, Beneka AG, Gıoftsidou FA, Malliou PK, Kallistratos E, Pafis GK, Katsikas CA, Douvis S. Young tennis players and balance performance. Journal of Strength and Conditioning Research.2010;24(2): 389-393. Paterno, M.V., Myer, G.D., Ford, K.R., Hewett, T.E. (2004). Neuromuscular training improves single-limb stability in young female athletes. J Orthop Sports Phy Ther, 34(6): 305-316 Sekulic, D., Spasic, M., Mirkov, D., Cavar, M.,Sattler, T. (2013) Gender-specific influences of balance, speed, and power on agility performance. J Strength Cond Res, 27 (3), 802-811. Sporis, G., Jukic, I., Milanovic, L., Vucetic, V. (2010). Reliability and factorial validity of agility tests for soccer players. J Strength Cond Res, 24: 679-686. Tsolakis, C., Kostaki, E., & Vagenas, G. (2010). Anthropometric, flexibility, strength-power, and sport-specific correlates in elite fencing. Perceptual and motor skills, 110(3_suppl), 1015-1028. 65 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences BASKETBOLCULARDA FİZİKSEL UYGUNLUK: ÇEVİKLİK, KUVVET VE REAKSİYON SÜRESİ DEĞİŞKENLERİNİN İNCELENMESİ Barış BAYDEMİR1, İpek İrem ÜLKÜ2* 1 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Spor Bilimleri Fakültesi, Antrenörlük Eğitimi Bölümü, Çanakkale, Türkiye ORCID: 0000-0002-8653-0664 *2 Manisa Celal Bayar Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Antrenörlük Anabilim Dalı Spor Sağlık Bilimleri, Manisa, Türkiye ORCID: 0000-0002-6041-2395 ÖZET Bu araştırmanın amacı, basketbolcularda fiziksel uygunluk düzeylerinden çeviklik, kuvvet ve reaksiyon süresi değişkenlerinin incelenmesidir. Araştırmaya Mega Manisaspor kulübünden toplam 45 erkek sporcu gönüllü katılmıştır. Araştırmada basketbolcuların fiziksel özelliklerinden boy ve vücut ağırlığı ölçülerek beden kütle indeksi hesaplanmıştır. Biomotor özelliklerden çeviklik, kuvvet ve reaksiyon süreleri ölçülmüştür. Araştırmada elde edilen verilerin analizi için SPSS paket programı kullanılmıştır. Verilerin normal dağılım gösterip göstermediği Kolmogorov-Smirnova testi sonucunda çıkan değerlerin yanısıra Q-Q Plots ve histogram grafikleri de incelenmiş ve tüm değerlerin normal dağıldığı tespit edilmiştir. Bu nedenle sporcuların performans değerlerindeki ilişkiyi tespit etmek amacıyla Pearson korelasyon analizi yapılmıştır. Anlamlılık düzeyi p<0.05 ve p<0.01 kabul edilmiştir. Araştırma sonucunda, basketbolcularda boy uzunluğu ile vücut ağırlığı, BKI, sağ pençe kuvveti sol pençe kuvveti arasında vücut ağırlığı ile sağ pençe kuvveti, sol pençe kuvveti ve reaksiyon arasında BKI ile sağ pençe kuvveti, sol pençe kuvveti ve reaksiyon arasında sağ pençe kuvveti ve sol pençe kuvveti arasında anlamlı bir ilişki tespit edilmiştir. Bu sonuçlara bakıldığında, basketbol antrenmanları dizayn edilirken çeviklik, kuvvet ve reaksiyon sürelerine uygun kombine antrenmanların tercih edilmesi önerilmektedir. Anahtar Kelimeler: Basketbol, fiziksel uygunluk, çeviklik, kuvvet, reaksiyon. PHYSICAL FITNESS IN BASKETBALL PLAYERS: INVESTIGATION OF AGILITY, STRENGTH AND REACTION TIME VARIABLES ABSTRACT The aim of this research is to examine the variables of agility, strength and reaction time, which are physical fitness levels in basketball players. A total of 45 male athletes from the Mega Manisaspor club voluntarily participated in the research. In the study, the body mass index was calculated by measuring the height and body weight of the physical characteristics of the basketball players. Agility, strength and reaction times were measured from biomotor features. SPSS package program was used for the analysis of the data obtained in the research. In addition to the values obtained as a result of 66 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences the Kolmogorov-Smirnova test, whether the data showed normal distribution or not, Q-Q Plots and histogram graphs were also examined and it was determined that all values were normally distributed. For this reason, Pearson correlation analysis was performed to determine the relationship between the performance values of the athletes. Significance levels were accepted as p<0.05 and p<0.01. As a result of the research, in basketball players, height and body weight, BMI, right paw strength, left paw strength between body weight and right paw strength, left paw strength and reaction between BMI and right paw strength, left paw strength and reaction, right paw strength and left paw strength. A significant relationship was found between the strength and Considering these results, it is recommended that combined trainings suitable for agility, strength and reaction times should be preferred when designing basketball training. Keywords: Basketball, physical fitness, agility, strength, reaction. GİRİŞ Sporcuların ve antrenörlerin en önemli amacı, en iyi performansa ulaşmaktır. Performansı yakalama da bilimsel çalışmalardan faydalanmak da oldukça önemlidir. Sporcuların kuvvet, sürat, esneklik, beceri, dayanıklılık gibi özelliklerin geliştirilmesi spor branşına özgü yapılan çalışmalar ve antrenmanlarla sağlanabilmektedir. Bunun sonucunda basketbol oyuncularının daha süratli daha çevik ve reaksiyonlarının iyi olması hedeflenmektedir. Basketbol beceri ve koordinasyonun önemli olduğu branşlar arasında yer almaktadır. İyi bir basketbol yeteğine sahip olabilmek için motorik özelliklerin gelişmiş olması gerekmektedir. (Sevim, 1997) Dünyada ve de ülkemizde önemli bir yerde olan basketbol günümüzde üst düzeyde ve yüksek performans gerektiren bir spor dalı haline gelmiştir. Basketbolun olumlu gelişim grafiği neticesinde sporcuların performanslarının da üst düzeye çıkmasını zorunlu hale getirmiştir. Basketbol en yüksek seviyede kondisyon gerektiren patlayıcı güç, çeviklik ve sürat gibi özellikleri gerektiren ve tüm bunları maçın başından sonuna kadar yüksek şiddette devam ettirilmesi gereken bir spor dalıdır. (Dündar, 1999). Basketbolda top ve rakibe göre yapılan hareketler temelde karmaşık gibi görünse de nöromüsküler açıdan birbiri ile koordineli çalışan hareket dizinlerinden oluşmaktadır. Çeviklik, güç ve reaksiyon gibi biomotor özellikler basketbolcularda performansı etkileyen başlıca özelliklerdir. Çocuklarda çeviklik, çabukluk ve reaksiyon zamanının daha kolay geliştiği ve ergenlik döneminden itibaren ergen dönemi bittiğinde çocukluk döneminde ki gibi aktif olmadığı bilinmektedir. Önemli olan basketbol da sporcuyu bu gelişme devrelerine hazırlayabilmektir. Çeviklik; denge, hız, kuvvet ve sinir-kas koordinasyonu ile birlikte vücudu hareket ettirme ve yön değiştirme becerilerini kolay, hızlı ve kontrollü bir şekilde yapılabilmesi olarak tanımlanmaktadır (Turner, 2011). Çeviklik becerileri duruma, zamana, rakibe, takım arkadaşlarının pozisyonuna kadar çeşitli faktörlerden etkilenmektedir. Motor yetenek olan çeviklik, düzenli egzersizle geliştirilebilmektedir. Çeviklik spor performans ölçümlerinde kullanılan güvenilir ve geçerli bir yöntemdir. Güç; en iyi kuvveti en kısa sürede üretebilme becerisidir. Güç 2’e ayrılır. Bunlar kuvvet ve sürattir. Kuvvet ve süratin doğru olarak kullanılması sporcuların vurma, fırlatma, sıçrama gibi patlayıcı hareketleri yapmalarına olanak sağlamaktadır (Hoeger, 2008). Reaksiyon; uyarının başlangıç zamanıyla tepkinin başlangıç zamanı arasındaki geçen süreye denmektedir. (Takahashi vd., 2004) Uyaran, dokunma, görsel ve işitsel şekilde olabilmektedir. Reaksiyon, bilinçli olarak ortaya çıkan bir durumdur. Bu temel özellikler basketbolcuların performanslarını direkt olarak etkilemektedir. Bu araştırmanın amacı, basketbol sporunda yarışan sporcuların fiziksel özellikleri,güç,reaksiyon ve çeviklik performansları arasındaki ilişkinin incelenmesidir. 67 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences MATERYAL VE METOT Araştırma Grubu Araştırmaya Mega Manisaspor Kulübü’nün basketbol branşında mücadele eden (yaş 10.35±2.13, boy uzunluğu 141.51±9.01, vücut ağırlığı 40.24±10.11, BKI 19.82±3.35) toplam 45 erkek sporcu gönüllü katılmıştır. Araştırmada Helsinki bildirgesine uygun olarak 18 yaşından küçük sporcular için veli onam formu alınmıştır. Ayrıca sporcular için antrenör izinleri alınmıştır. Veri Toplama Araçları Boy, Vücut Ağırlığı ve BKI Hesaplanması Sporcuların boy ölçümü anatomik duruşta ve ayaklar bitişik, ayak çıplak ve topuklar duvara yaslanarak ölçülmüş ve cm cinsinden kaydedildi. Vücut ağırlığı ölçümü ise Tanita body composition analyzer model TBF-300 ile ölçüldü ve BKI değerleri hesaplandı (Baydemir vd., 2018). Pro Agility Çeviklik Testi Sporcuların çeviklik performanslarını belirlemek için Microgate (WITTTY Wireless Training Timer ) Cihazı kullanıldı. Başlangıç çizgisinin sağından 4,57 soluna ve sağına işaretçiler yerleştirildi. Başlangıç çizgisine fotosel yerleştirilerek sporcuların geçiş sürelerinin tespiti sağlandı. Sporculardan başla komutu ile önce sağ-sonra sol-sonra tekrar sağa tarafa koşu yaparak testi bitirmesi istendi ve en iyi derece saniye cinsinden kaydedildi. (Bayraktar, 2013) Pençe Kuvveti Testi Sporcuların sağ ve sol el kavrama kuvvetlerinde Camry 200 lb/90 kg dijital el dinamometresi kullanılmıştır. Sporculara ayakta,elleri vücudundan ayrı şekilde tek el ile kavranması ve parmakların avuç içine yaklaştırılarak sıkılması istendi. Sağ ve Sol el için sıkılan maksimum kuvvet kaydedildi. Görsel Reaksiyon Testi Reaksiyon ölçümlerinde, 0.001 sn hassasiyete sahip Performanz Spark (Finlandiya) test cihazı kullanıldı. Bu cihaz ile görsel reaksiyon seviyesini ölçen ve geliştiren cihaz olarak 8 adet ışık sensörü içermektedir. Testin uygulanan çalışma sistemine göre modülün önünden sporcuları modüle dokunarak/ vurarak cihaz üzerinde yansıtıcıdan sadece 1 adet renge dokunması/vurması istendi. Sporcuların süreleri bilgisayar aracılığıyla saniye cinsinden kaydedildi. İstatistiksel Analiz Araştırmada elde edilen verilerin analizi için SPSS paket programı kullanılmıştır. Verilerin normal dağılım gösterip göstermediği Kolmogorov-Smirnova testi sonucunda çıkan değerlerin yanısıra Q-Q Plots ve histogram grafikleri de incelenmiş ve tüm verilerin normal dağıldığı tespit edilmiştir. Bu nedenle sporcuların performans değerlerindeki ilişkiyi tespit etmek amacıyla Pearson korelasyon analizi yapılmıştır. Anlamlılık düzeyi p<0.05 ve p<0.01 kabul edilmiştir. 68 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences BULGULAR Tablo 1. Araştırmaya Katılan Sporcuların Betimleyici Özellikleri Değişkenler X SS Min Max Yaş (yıl) 10.35 2.13 10 12 Boy (cm) 141.51 9.01 124 160 Vücut Ağırlığı (kg) 40.24 10.11 23 70 19.82 3.35 14.70 27.80 5.84 .52 4.95 7.12 Pençe Sağ (puan) 16.20 4.58 9.20 27.60 Pençe Sol (puan) 15.36 4.00 8.50 28.20 Reaksiyon (sn) .50 .91 .33 .73 BKI Çeviklik (sn) N 45 Araştırmaya katılan yüzücülere ait tanımlayıcı istatistikler Tablo 1’de verilmiştir. Tablo 2. Normallik Testi Kolmogorov-Smirnova Değişkenler Statistic df Sig. Yaş (yıl) .211 45 .200* Boy (cm) .086 45 .200* Vücut Ağırlığı (kg) .076 45 .200* BKI .113 45 .200* Çeviklik (sn) .098 45 .200* Pençe Sağ (puan) .114 45 .199* Pençe Sol (puan) .099 45 .200* Reaksiyon (sn) .095 45 .200* *p>0.05 Araştırma elde edilen verilerin normal dağılım gösterip göstermediğini test etmek için yapılan normallik testi sonucunda araştırmaya katılan sporcuların 30’un üzerinde olması nedeni ile KolmogorovSmirnov değerleri dikkate alınmıştır. Yapılan analiz sonucunda tüm değerlerin normal dağıldığı tespit edilmiştir (p>0.05). Elde edilen veriler Tablo 2’de verilmiştir. 69 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Tablo 3. Katılımcıların Fiziksel Özellikleri ile Çeviklik, Kuvvet ve Reaksiyon Değerlerinin Korelasyon Analizi Yaş Boy (cm) Yaş Boy (cm) Vücut Ağırlığı (kg) BKI Çeviklik (sn) Pençe Sağ (puan) Pençe Sol (puan) Reaksiyon (sn) r 1.000 .350 .630 .106 -.052 .085 .39 .293 p . .000 .000 .555 .758 .670 .868 .754 r 1.000 .773** .404** -.200 .662** -.586** .217 p . .000 .006 .188 .000 .000 .152 1.000 .884** -.139 .624** .535** .424** . .000 .362 .000 .000 .004 r 1.000 -.029 .410** .342* .432** p . .850 .005 .021 .003 1.000 -.272 -.193 -.102 . .070 .205 .503 r 1.000 .864** .143 p . .000 .348 r 1.000 .101 p . .510 Vücut r Ağırlığı (kg) p BKI Çeviklik (sn) r p Pençe Sağ (puan) Pençe Sol (puan) Reaksiyon (sn) r 1.000 p . *p<0.05, **p<0.01. Araştırmaya katılan sporcuların fiziksel özellikleri ve çeviklik, kuvvet ve reaksiyon performansları arasındaki ilişkinin belirlenmesi için yapılan Spearman Sıra Farkları Korelasyon testi sonucunda; boy uzunluğu ve vücut ağırlığı (r=.773, p<0.01), boy uzunluğu ve BKI (r=.404, p<0.01), boy uzunluğu ve sağ pençe kuvveti (r=.662, p<0.01), boy uzunluğu ve sol pençe kuvveti arsında negatif (r=.586, p<0.01), vücut ağırlığı ve BKI (r=.884, p<0.01), vücut ağırlığı ve sağ pençe kuvveti (r=.624, p<0.01), vücut ağırlığı ve sol pençe kuvveti (r=.535, p<0.01), vücut ağırlığı ve reaksiyon (r=.424, p<0.01), BKI ve sağ pençe kuvveti (r=-.410, p<0.01), BKI ve sol pençe kuvveti (r=-.342, p<0.01), BKI ve reaksiyon (r=.432, p<0.01), sağ pençe kuvveti ve sol pençe kuvveti arasında (r=.864, p<0.01) pozitif yönde anlamlı bir ilişki tespit edilmiştir. Elde edilen veriler Tablo 3’de verilmiştir. TARTIŞMA Araştırmanın sonucunda, basketbolcularda boy uzunluğu ile vücut ağırlığı, BKI, sağ pençe kuvveti sol pençe kuvveti arasında vücut ağırlığı ile sağ pençe kuvveti, sol pençe kuvveti ve reaksiyon arasında BKI ile sağ pençe kuvveti, sol pençe kuvveti ve reaksiyon arasında sağ pençe kuvveti ve sol pençe kuvveti arasında anlamlı bir ilişki tespit edilmiştir. 70 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Çeviklik, basketbolda fizyolojik olarak önemli bir yere sahiptir. (Hoffman ve ark., 2000). Çünkü sporcular oyun boyunca sürekli ani yön değiştirmeler yapmaktadırlar (McInnes ve ark., 1995). Chaouachi ve arkadaşları (2009), çeviklik üzerine yaptıkları çalışmada erkek elit basketbol oyuncularında fizyolojik bir yetenek olarak gördüklerini ifade etmişlerdir. Murphy ve arkadaşları (2003), ivmelenmenin 5 yard (4,57 metre) ya da 10 yardlık (9,14 metre) alanlar içerisinde değerlendirilmesi gerektiğini bildirmişlerdir. Berisha (2018) yapmış olduğu çalışmada el Pençe kuvvetini kızlarda 13,90 kg, erkeklerde 14,60 kg olarak tespit etmiştir. Gerodimos (2012) yapmış olduğu çalışmada basketbolcularda, kavrama kuvveti iki el arasında fark olmadığı ve bunun nedenini topun yakalanması, tutulması ve pas atılması sırasında sağ ve sol elin aktif olarak kullanıldığını göstermiştir. Akgül (2014) basketbolu bölgelerine göre değerlendirmiştir. Bunun sonucunda pivot oyuncularının boy, vücut ağırlığı, vücut yağ yüzdeleri, el kavrama kuvvetleri diğer mevki de bulunan oyunculara göre daha yüksek olduğunu ve dayanıklılık kapasitesi, çabukluk, sıçrama yüksekliklerinin ise daha düşük değerlerde olduğunu tespit etmiştir. Salonikidis ve Zafeiridis (2008); 64 tenisçi ile yaptığı çalışmada eğitim programının teniste ki spesifik hareketlerin, reaksiyon zamanı, hız ve çeviklik üzerindeki etkilerini araştırmışlardır. Çalışmalar sonucunda çeviklik sürelerinde anlamlı farklılıklar tespit etmişlerdir. Pençe kuvvetine dair çalışmalara bakıldığında; Yolcu (2012) yapmış olduğu çalışmada takım ve bireysel sporlardan basketbol, güreş, futbol ve futbol branşından sedanter bireylerde basketbolcuların sağ kavrama kuvveti ortalaması 38,035±8,252; sol kavrama kuvveti ortalaması 34,983±6,587 olarak bulmuştur. Çağlar ve arkadaşları (2013) ise düzenli olarak spor yapanların dominant elleri ile yapmış oldukları pençe kuvveti değerleri 22.57±9.33 kg olarak tespit etmişlerdir. Pamuk ve arkadaşları (2008) yapmış olduğu çalışmada basketbolcuların sağ el pençe kuvveti 44.58±11.99 kg, sol el pençe kuvveti 45.56±10.98 kg olarak tespit etmişlerdir. Kuru ve arkadaşları (2009) ise erkek basketbolcuların sağ el pençe kuvveti değerlerini 42.66±6.19 kg olarak, sol el pençe kuvveti değerlerini 39.33±5.53 kg olarak tespit etmişlerdir. Reaksiyon zamanına dair çalışmalara bakıldığında; düzenli yapılan egzersiz çalışmalarının çeviklik ve reaksiyon zamanlarını etkilediğini ifade eden çalışmalar vardır (Doğu., 2016; McBride ve ark., 2002). Ziyagil ve arkadaşları (2006) yapmış oldukları çalışmada görme uyarısına karşı reaksiyon zamanının antrenman yapmayan kişilere göre düzenli antrenman yapanların daha kısa olduğu bildirmişlerdir. Fox ve arkadaşları (2012) performansı yüksek sporcuların reaksiyon zamanının daha iyi olduğunu belirtmişlerdir. Arslanoğlu ve arkadaşları (2011) badminton takımından 12 üst düzey erkek sporcu ile yapmış oldukları çalışmada sporcuların sağ el reaksiyon zamanı ortalama değerlerini 212.96 ms, sol el reaksiyon zamanı ortalama değerlerini 225.33 ms, olarak bulmuşlardır. SONUÇ Araştırma sonucunda, basketbolcularda boy uzunluğu ile vücut ağırlığı, BKI, sağ pençe kuvveti sol pençe kuvveti arasında vücut ağırlığı ile sağ pençe kuvveti, sol pençe kuvveti ve reaksiyon arasında BKI ile sağ pençe kuvveti, sol pençe kuvveti ve reaksiyon arasında sağ pençe kuvveti ve sol pençe kuvveti arasında anlamlı bir ilişki tespit edilmiştir. Bu sonuçlara bakıldığında, basketbol antrenmanları dizayn edilirken çeviklik, kuvvet ve reaksiyon sürelerine uygun kombine antrenmanların tercih edilmesi önerilmektedir. KAYNAKLAR Akgül D. Basketbol oyun bölgelerine göre Oyuncuların Bazı Fiziksel ve Fizyolojik Özelliklerinin Karşılaştırılması Yüksek Lisans Tezi Haliç Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü İstanbul 2014 syf 13-22. Baydemir, B., Cirasun, V., & Yurdakul, H. Ö. (2020). Futbol Hakemlerine Uygulanan Kuvvet Antrenmanlarının Sürat, Çeviklik, Aerobik ve Anaerobik Kapasiteye Etkisi. Uluslararası Dağcılık ve Tırmanış Dergisi, 3(1), 15-26. 71 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Berisha, M. (2018). Kosova’da 11-17 Yaş Öğrencilerin Fiziksel ve Biyomotorik Gelişmelerinin Değerlendirilmesinde Norm Değerlerin Belirlenmesi. Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Sakarya. Doğu, G.A. (2016). 8 Haftalık Halk Oyunları Çalışmalarının 9-11 Yaş Grubu Kız Çocuklarda Reaksiyon Zamanı Üzerine Etkisi. İnönü Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi, 3(3), 41-47. Chaouachi A, Brughelli M, Chamari K, Levin GT, Ben Abdelkrim N, Laurencelle L, Castagna C. Lower limb maximal dynamic strength and agility determinants in elite basketball players. J. Strength Cond Res. 2009; 23(5): 1570–7. Çağlar, Ö., Uludağ, H.A., Sepetçi, T., Çalışkan, E., (2013). Evaluatıon of Physical Fitness Parameters of Hearıng Impaired Adolescents Who Are Actıve And Non-Actıve In Sports. Turkish Journal of Sport and Exercise, 15 (2), s. 38-44. Dündar. U., (1999). Basketbolda Kondisyon. Bağırgan Yayınevi, Ankara. Fox E.L., Bowers R.W., Foss L.M., (2012). Beden Eğitimi ve Sporun Fizyolojik Temelleri. Cerit, M. (Çev), Spor Yayınevi ve Kitabevi, Ankara. Gerodimos, V. (2012). Reliability of Handgrip Strength Test in Basketball Players. Journal of Human Kinetics, 31, 25-36. Hoeger, W. W. K. and Hoeger, S. A. (2008). Principles and Labs for Physical Fitness. Australia: Thomson/Wadsworth. Hoffman J. Principles of training. In: Physiological Aspects of Sport Training and Performance. J. Hoffman, ed. Champaign, IL: Human Kinetics, 2002; 71–76. Kuru, C., Savaş, S., (2009). Üst Düzey Basketbolcuların Hazırlık Dönemi Sürecinde Bazı Fiziksel ve Fizyolojik Parametrelrinin İncelenmesi. Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi, 4(2), s. 67-74. McInnes SE, Carlson JS, Jones CJ, McKenna MJ. The Physiological Load İmposed on Basketball Players During Competition. J Sports Sci. 1995;13:387-97. Pamuk, Ö., Kaplan, T., Taşkın, H., Erkmen, N., (2008). Basketbolcularda Bazı Fiziksel ve Fizyolojik Parametrelerin Farklı Liglere Göre İncelenmesi. SPORMETRE Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi, VI (3), s. 141-144. Salonikidis, K. & Zafeiridis, A. (2008). The Effects of Plyometric, Tennis-drills, and Combined Training on Reaction, Lateral and Linear Speed, Power, and Strength in Novice Tennis Players. The Journal of Strength & Conditioning Research, 22(1), 182-191. Turner, A. (2011). Defining, Developing And Measuring Agility. The Journal of Strength & Conditioning Research. 2(2), 26-28. Yolcu A. 14-17 Yaş Arasındaki Erkek Basketbolcu, Futbolcu, Güreşçi ve Sedanter Bireylerin Bazı Fiziksel ve Fizyolojik Özelliklerinin Karşılaştırılması, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü Beden Eğitimi ve Spor Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Niğde, 2012. Ziyagil, M.A., Eliöz, M., (2006). Basketbol Antrenman Bilgisi, Kenar Yönetimi, Teknik-Taktik. Morpa Kültür Yayınları Ltd Şti, İstanbul. 72 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences A NEW PHOTOSENSİTİVE MOLECULE FOR PHOTODYNAMİC THERAPY Zeynep EKMEKCİ1*, Seda KARAOGLU2 *1 Isparta University of Applied Sciences, Faculty of Technology, Department of Biomedical Engineering, Isparta, Turkey. Isparta University of Applied Sciences, Faculty of Technology, Department of Biomedical Engineering, Isparta, Turkey. 2 ORCID CODE: * 0000-0002-4023-1036; 0000-0003-2996-9950 ABSTRACT Photodynamic therapy (PDT) is a non-invasive method based on cell damage by reactive singlet oxygen species formed as a result of excitation of the photosensitive substance at an appropriate wavelength in the presence of oxygen. [Asnaashari vd., 2016; Börekci vd., 2017). Photodynamic therapy is based on the combination of three compounds: photosensitizer, light and molecular oxygen. (Cieplik vd., 2018) Compared to other treatments, PDT has many advantages such as its non-invasive nature, high selectivity, safe treatment without drug resistance, fast recovery time, and minimal side effects. (Lucky vd. 2015). For these reasons, PDT is among the important research topics. Studies on new photosensitive substances that can be used in PDT continue without slowing down. Boron 2-(2-pyridyl) imidazole complex with fluorescence properties was synthesized by Mao et al. in 2011. The substance in figure 1 was obtained by bromination of this structure from the imidazole side, and the photophysical properties of this molecule in various solvents were investigated (Mao vd. 2011). N N N B F F Br Br Şekil 1. Structure of Boron 2-(2-pyridyl)imidazole complex (Mao vd. 2011) It has been reported that this molecule shows a high Stokes shift and does not encounter solubility problems in many general solvents. Additionally, high quantum yields of 0.47, which are thought to be due to the extended π system, have also been obtained (Mao vd., 2011). In this study, after derivatization of the BOPIM core with the pyrazole ring was provided by the Suzuki-Miyaura reaction method (Dengiz vd., 2015), The imidazole structure was formed by the general synthesis method in the literature, in the presence of glyoxal and ammonia at 0 °C. (Ekmekci vd. 2020). After bromination of the imidazole structure by using Br2, According to the method in the literature (Mao et al., 2011; Ekmekci et al., 2020), BOPIM body was obtained in the presence of Et₃N and BF3.OEt2. The ability of the new molecule to produce singlet oxygen was investigated in the presence of 1,3-diphenylisobenzofuran (DPBF), known as a singlet oxygen scavenger. According to the results obtained, it is thought that it is a photosensitive candidate that can be used in PDT, and it will contribute to future studies. This study was supported by TÜBİTAK under Project Number 119Z719. 73 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Keywords: Photodynamic therapy, Singlet oxygen, Photosensitive molecule References Asnaashari, M., Mojahedi, S. M., Asadi, Z., Azari-Marhabi, S., & Maleki, A. (2016). A comparison of the antibacterial activity of the two methods of photodynamic therapy (using diode laser 810 nm and LED lamp 630 nm) against Enterococcus faecalis in extracted human anterior teeth. Photodiagnosis and photodynamic therapy, 13, 233-237. BÖREKÇİ, G., & ELİUZ, E. A. E. (2017). ANTİBİYOTİK ARAYIŞINDA FOTOANTİMİKROBİYALLER VE FOTODİNAMİK ANTİMİKROBİYAL TEDAVİ. ANKEM Derg, 31(3), 116-126. Cieplik, F., Deng, D., Crielaard, W., Buchalla, W., Hellwig, E., Al-Ahmad, A. & Maisch, T. (2018). Antimicrobial photodynamic therapy – what we know and what we don’t. Critical Reviews İn Microbiology, 44(5), 571–589. doi:10.1080/1040841x.2018.1467876. Debele, T. A., Peng, S., & Tsai, H. C. (2015). Drug carrier for photodynamic cancer therapy. International journal of molecular sciences, 16(9), 22094-22136. Dengiz, C., Breiten, B., Gisselbrecht, J. P., Boudon, C., Trapp, N., Schweizer, W. B., & Diederich, F. (2015). Synthesis and optoelectronic properties of Janus-dendrimer-type multivalent donor–acceptor systems. The Journal of Organic Chemistry, 80(2), 882-896. Ekmekci, Z., Yilmaz, G., & Duman, E. (2020). Switching among logic XNOR, IMPLICATION and INHIBIT gates at molecular level and selectively sensing of Cu2+. Chemical Physics, 532, 110693. Mao, M., Xiao, S., Yi, T., & Zou, K. (2011). Synthesis and characterization of novel fluorescent BOPIM dyes with large Stokes shift. Journal of Fluorine Chemistry, 132(9), 612-616. 74 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences FOTODİNAMIK TERAPİ İÇİN YENİ IŞIĞA DUYARLI BİR MADDE Zeynep EKMEKCİ1*, Seda KARAOGLU2 *1 Isparta University of Applied Sciences, Faculty of Technology, Department of Biomedical Engineering, Isparta, Turkey. Isparta University of Applied Sciences, Faculty of Technology, Department of Biomedical Engineering, Isparta, Turkey. 2 ORCID CODE: * 0000-0002-4023-1036; 0000-0003-2996-9950 ÖZET Fotodinamik terapi (FDT), oksijen varlığında ışığa duyarlı maddenin uygun bir dalga boyunda uyarılması sonucu oluşan reaktif singlet oksijen türlerinin hücre hasarına dayanan invaziv olmayan bir yöntemdir [Asnaashari vd., 2016; Börekci vd., 2017). Fotodinamik terapi ışığa duyarlı madde, ışık ve moleküler oksijen olarak üç bileşiğin kombinasyonuna dayanır (Cieplik vd., 2018) FDT, diğer tedavilerle karşılaştırıldığında, invaziv olmayan doğası, yüksek seçicilik, ilaç direnciyle karşılaşmadan güvenli tedavi, hızlı iyileşme süreci ve minimum yan etki gibi birçok avantajı bulunmaktadır (Lucky vd. 2015). Bu sebeplerden dolayı PDT önemli araştırma konuları arasındadır. FDT de kullanılabilecek yeni ışığa duyarlı maddelerin araştırılmasa ile ilgili çalışmalar, hız kesmeden devam etmektedir. 2011 yılında Mao vd. tarafından, floresans özellik gösteren boron 2-(2-pridil)imidazol kompleksi sentezlenmiştir. Bu yapının imidazol grubu tarafından bromlanması ile şekil 1deki madde elde edilmiş olup, bu molekülün çeşitli çözücülerde fotofiziksel özellikleri incelenmiştir. N N N B F F Br Br Şekil 1. Boron 2-(2-pridil)imidazol kompleksini şekli (Mao vd. 2011) Bu molekülün yüksek Stokes kayma gösterdiği ve birçok çözücüde çözünme problemi ile karşılaşılmadığı bildirilmiştir. Ayrıca, genişletilmiş π sisteminden kaynaklandığı düşünülen 0.47 gibi yüksek kuantum verimleri de elde edilmiştir (Mao vd. 2011). Bu çalışmada, BOPIM gövdesi pirazol halkası ile türevlendirilmesi Suzuki- Miyaura reaksiyon yöntemi (Dengiz vd., 2015) ile sağlandıktan sonra imidazol yapısı literatürdeki genel sentez yöntemi olan 0 °C de, glioksal ve amonyak varlığında oluşturulmuştur (Ekmekci vd. 2020). İmidazol yapısının Br2 kullanılarak bromlanmasının ardından lliteratürdeki yönteme (Mao vd. 2011; Ekmekci vd. 2020) göre Et₃N ve BF3.OEt2 varlığında BOPIM gövdesi elde edilmiştir. Elde edilen yeni molekülün, singlet oksijen üretebilme durumu, singlet oksijen yakalayıcısı olarak bilinen 1,3-difenilisobenzofuran (DFBF) varlığında incelenmiştir. Elde edilen sonuçlara göre FDT de kullanılabilecek ışığa duyarlı bir aday olduğu bundan sonra yapılacak olan çalışmalara da katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Bu çalışma TÜBİTAK tarafından 119Z719 proje numarası ile desteklenmiştir. Anahtar Kelimeler: Fotodinamik terapi, Singlet oksijen, Fotoduyarlı moleküller 75 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Kaynaklar: Asnaashari, M., Mojahedi, S. M., Asadi, Z., Azari-Marhabi, S., & Maleki, A. (2016). A comparison of the antibacterial activity of the two methods of photodynamic therapy (using diode laser 810 nm and LED lamp 630 nm) against Enterococcus faecalis in extracted human anterior teeth. Photodiagnosis and photodynamic therapy, 13, 233-237. BÖREKÇİ, G., & ELİUZ, E. A. E. (2017). ANTİBİYOTİK ARAYIŞINDA FOTOANTİMİKROBİYALLER VE FOTODİNAMİK ANTİMİKROBİYAL TEDAVİ. ANKEM Derg, 31(3), 116-126. Cieplik, F., Deng, D., Crielaard, W., Buchalla, W., Hellwig, E., Al-Ahmad, A. & Maisch, T. (2018). Antimicrobial photodynamic therapy – what we know and what we don’t. Critical Reviews İn Microbiology, 44(5), 571–589. doi:10.1080/1040841x.2018.1467876. Debele, T. A., Peng, S., & Tsai, H. C. (2015). Drug carrier for photodynamic cancer therapy. International journal of molecular sciences, 16(9), 22094-22136. Dengiz, C., Breiten, B., Gisselbrecht, J. P., Boudon, C., Trapp, N., Schweizer, W. B., & Diederich, F. (2015). Synthesis and optoelectronic properties of Janus-dendrimer-type multivalent donor–acceptor systems. The Journal of Organic Chemistry, 80(2), 882-896. Ekmekci, Z., Yilmaz, G., & Duman, E. (2020). Switching among logic XNOR, IMPLICATION and INHIBIT gates at molecular level and selectively sensing of Cu2+. Chemical Physics, 532, 110693. Mao, M., Xiao, S., Yi, T., & Zou, K. (2011). Synthesis and characterization of novel fluorescent BOPIM dyes with large Stokes shift. Journal of Fluorine Chemistry, 132(9), 612-616. 76 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences OBTAINING A DIFFERENT MOLECULAR LOGIC CIRCUIT BY A SINGLE MOLECULE DEPENDING ON TIME Zeynep Ekmekçi* * Isparta University of Applied Sciences, Faculty of Engineering, Department of Biomedical Engineering, Isparta, Turkey. ORCID Code: (0000-0002-4023-1036) ABSTRACT Fluorescence molecules are subject to change colorometrically and fluorometrically under various chemical and optical effects. This situation makes you think that fluorescence molecules can mimic the action those logical operations do (Lin et al., 2015). This issue was proposed by de-Silva et al. in 1993 in their study (de Silva et al. 1993). de-Silva et al. used anthracene derivative as the receptor molecule, and Na+ and H+ ions as the inputs. A molecular level first AND gate was obtained by observing the deviation in the fluorescence of the receptor molecule in the 22 possibilities of two inputs (de Silva et al. 1993). By this study, the potential of taking place of silicon-based equivalents in terms of data processing and calculation in molecular level have taken a great attention. The works on two, three and even four input molecular logic gate and logic circuits continue unabated (Liu et al., 2015; Sarkar et al., 2015; Andréasson et al., 2010; Ulu et al., 2015). A four-input molecular logic circuit was obtained, by our group, by investigating the deviations in fluorescence of the molecule, obtained by combination of monostrl-boradiazaindacene (BODIPY) and Spiropyran (SP) molecule, under 4 different inputs which had chemical and optical diversity (Ekmekci et al., 2017). In this study, during the investigation of the fluorescence deviation of BODIPY-SP molecule, which is obtained by our group, under 24 possibilities of four inputs, the time exposed to UV and visible lights, which constitute two out of four inputs, is reduced from 30 min. to 20 min. Less UV light excitation time yield less conversion rate of SP to its isomer merocyanine (ME). Since ME form is less in the environment, the energy transfer to ME from BODIPY will be less. In the bar graphs (figure 1), which show relative emission deviations in 16 combinations of 4 inputs and obtained as the result of measurements carried out, it was shown that a different molecular logic circuit (figure 2) was obtained when the threshold level was taken as 0.8 as it was in the first study. The results are considered important for time dependent molecular logic circuit designs. This study was supported by TÜBİTAK under Project Number 113Z140. Keywords: Fluorescent molecule, Molecular logic circuit, UV light, Visible light. 77 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences a) b) Figure 1: Resulting bar graphs obtained by UV and VIS lights application for a) 30 min. (Ekmekci et al., 2017). b) 20 min. Figure 2: The schematic view of resulting molecular logic circuit References: Andréasson, J., & Pischel, U. (2010). Smart molecules at work—mimicking advanced logic operations. Chemical Society Reviews, 39(1), 174-188. de Silva, P. A., Gunaratne, N. H., & McCoy, C. P. (1993). A molecular photoionic AND gate based on fluorescent signalling. Nature, 364(6432), 42-44. Ekmekci, Z., Ulu, B., & Ekmekci, E. (2016). A new molecular logic circuit with 4 bit input. Sensors and Actuators B: Chemical, 231, 655-658. Lin, Q., Zhu, X., Fu, Y. P., Zhang, Y. M., & Wei, T. B. (2015). Highly reversible “on–off–on” fluorescence switch and logic gate accurately controlled by pH based on nitrophenylfuran–acylhydrazone. Dyes and Pigments, 112, 280-282. Liu, J., He, X., Zhang, J., He, T., Huang, L., Shen, J. & Yin, S. (2015). A BODIPY derivative for colorimetric and fluorometric sensing of fluoride ion and its logic gates behavior. Sensors and Actuators B: Chemical, 208, 538-545. Sarkar, D., Pramanik, A., Jana, S., Karmakar, P., & Mondal, T. K. (2015). Quinoline based reversible fluorescent ‘turn-on’chemosensor for the selective detection of Zn2+: Application in living cell imaging and as INHIBIT logic gate. Sensors and Actuators B: Chemical, 209, 138-146. Ulu, B., & Ekmekci, Z. (2015). Logic gate applications of monostyryl-and distyryl-BODIPY derivatives. Journal of Fluorine Chemistry, 178, 30-33. 78 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ZAMANA BAĞLI OLARAK TEK BİR MOLEKÜL İLE FARKLI MOLEKÜLER MANTIK DEVRESİNİN ELDE EDİLMESİ Zeynep Ekmekçi* * Isparta University of Applied Sciences, Faculty of Engineering, Department of Biomedical Engineering, Isparta, Turkey. ORCID Code: (0000-0002-4023-1036) ÖZET Floresans özelliğe sahip moleküller birçok kimyasal ve optiksel etkiler altında kolorimetrik ve florometrik değişime uğramaktadır. Bu durum, floresans özelliğe sahip moleküllerin, mantık işlemlerinin yapmış olduğu eylemi taklit edebildiğini düşündürmüştür (Lin vd., 2015). de-Silva vd., 1993 yılında yapmış oldukları çalışmada bu durumu ortaya konulmuştur. de-Silva vd. antrasen türevini reseptör molekül olarak, Na+ ve H+ iyonlarını da giriş olarak kullanmıştır. İki girişin 22 olasılığında reseptör molekülün floresansındaki değişim incelenerek moleküler düzeyde ilk VE kapısı elde edilmiştir (de Silva vd. 1993). Bu çalışma ile moleküler düzeyde bilgiyi işleme ve hesaplama bakımından silikon tabanlı eş değerlerinin yerini alabilme potansiyeli büyük dikkat çekmiştir. İki, üç hatta dört girişli birçok moleküler tabanlı mantık kapı ve mantık devreleri ile ilgili çalışmalar hız kesmeden devam etmektedir (Liu vd., 2015; Sarkar vd., 2015; Andréasson vd., 2010; Ulu vd., 2015). Grubumuz tarafından monostrilboradiazaindasen (BODIPY) ve Spiropiran (SP) moleküllerinin birleştirilmesi ile elde edilen molekülün kimyasal ve optiksel çeşitliliğe sahip olduğu 4 farklı giriş altında floresansındaki değişimler incelenerek 4 girişli moleküler mantık devresi elde edilmiştir (Ekmekci vd., 2017). Bu çalışmada, grubumuz tarafından elde edilmiş olan BODIPY-SP molekülünün 4 girişin 24 olasılığı altında floresansındaki değişimi incelenirken 4 girişten ikisini oluşturan UV ışık ve görünür ışığa maruz kalma süreleri 30 dak. dan 20 dak. ya indirilmiştir. UV ışık ile uyarım süresinin daha az olması SP’nin izomeri olan merosiyanin’e (ME) dönüşüm oranın daha az olmasına sebep olmuştur. Ortamda ME formu daha az olduğundan BODIPY tarafından ME’ye enerji transferi daha az olmaktadır. Yapılan ölçümler sonucunda elde edilen ve 4 girişin 16 kombinasyonunda rölatif emisyon değişimlerini gösteren bar grafiklerinde (şekil1) eşik değeri ilk çalışmadaki gibi 0.8 alındığında farklı bir moleküler mantık devresinin (şekil 2) elde edildiği gösterilmektedir. Sonuçların zamana bağlı moleküler devre tasarımı için önemli olduğu değerlendirilmiştir. Bu çalışma TÜBİTAK tarafından 113Z140 proje numarası ile desteklenmiştir. Anahtar kelimeler: Floresans molekül, Moleküler mantık devre, UV ışık, Görünür ışık. 79 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences a) b) Şekil 1: UV ve VIS ışığın a) 30 dak. (Ekmekci vd., 2017) b) 20 dak. uygulanması sonucu elde edilen bar grafikler Şekil 2: Elde edilen moleküler mantık devresinin şematik gösterimi Kaynaklar: Andréasson, J., & Pischel, U. (2010). Smart molecules at work—mimicking advanced logic operations. Chemical Society Reviews, 39(1), 174-188. de Silva, P. A., Gunaratne, N. H., & McCoy, C. P. (1993). A molecular photoionic AND gate based on fluorescent signalling. Nature, 364(6432), 42-44. Ekmekci, Z., Ulu, B., & Ekmekci, E. (2016). A new molecular logic circuit with 4 bit input. Sensors and Actuators B: Chemical, 231, 655-658. Lin, Q., Zhu, X., Fu, Y. P., Zhang, Y. M., & Wei, T. B. (2015). Highly reversible “on–off–on” fluorescence switch and logic gate accurately controlled by pH based on nitrophenylfuran–acylhydrazone. Dyes and Pigments, 112, 280-282. Liu, J., He, X., Zhang, J., He, T., Huang, L., Shen, J. & Yin, S. (2015). A BODIPY derivative for colorimetric and fluorometric sensing of fluoride ion and its logic gates behavior. Sensors and Actuators B: Chemical, 208, 538-545. Sarkar, D., Pramanik, A., Jana, S., Karmakar, P., & Mondal, T. K. (2015). Quinoline based reversible fluorescent ‘turn-on’chemosensor for the selective detection of Zn2+: Application in living cell imaging and as INHIBIT logic gate. Sensors and Actuators B: Chemical, 209, 138-146. Ulu, B., & Ekmekci, Z. (2015). Logic gate applications of monostyryl-and distyryl-BODIPY derivatives. Journal of Fluorine Chemistry, 178, 30-33. 80 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences CONSUMER BEHAVIOUR TOWARDS FINANCIAL PRODUCTS AND SERVICES: A META-ANALYSIS Yakubu Mohammed JIBRIL Ph.D. Candidate, Anadolu University, Graduate School of Social Sciences, Department of Business Administration, Eskişehir, Turkey. ORCID: 0000-0001-5131-9917 Professor Dr. Murat ERTUĞRUL Anadolu University, Faculty of Economics and Administrative Sciences ORCID: 0000-0002-9674-1465 Abstract The financial services industry is in a constant state of change. While these changes are due to a number of factors, such as changing regulations, the introduction of new technologies, and new competitors, the increasingly complicated nature of consumers in this industry is the biggest contributor to the overall changes in the industry. Consumers’ tastes and preferences are shifting with the wind these days, and they are also unwilling to settle for less or compromise, making it extremely difficult for financial institutions to have truly loyal customers. However, the few accessible studies in the literature show contradictory results regarding consumer behaviour toward financial products. Therefore, the aim of this paper is to analyse consumer behaviour toward financial products and services by summarising the results of previous studies through a meta-analysis. Using the meta-analysis of Hunter and Schmidt’s (2004) correlation approach, the results of the study show that consumer behaviour has a significant impact on consumers’ intention to purchase financial products and services. Keywords: Consumer Behaviour, Financial Products and Services, Meta-Analysis 81 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EXAMINING STUDENT VIEWS ON THE USE OF THE LEARNING ANALYTICS DASHBOARD OF A SMART MOOC Fatma Gizem KARAOGLAN YILMAZ 1*, Ramazan YILMAZ 2 *1 Faculty of Science, Department of Computer Technology & Information Systems, Bartin University, Bartin, Turkey ORCID Code: 0000-0003-4963-8083 2 Faculty of Science, Department of Computer Technology & Information Systems, Bartin University, Bartin, Turkey ORCID Code: 0000-0002-2041-1750 Abstract In this study, the views of students using the adaptive dynamic intelligent tutoring system supported by learning analytics designed as smart MOOCs on the learning dashboard of the system were examined. The learning dashboard of the system in question shows the results of video analytics indicators, exam analytics indicators, and system usage indicators from the data obtained from students’ interactions with the system. In addition, the system’s learning dashboard provides the descriptive statistics results of the students and the predictive statistics results that can reveal the student’s status for the following weeks of the course. In other words, the student learning dashboard shows results that predict both the current and future situations. The research was carried out on 36 university students. The study’s data were obtained through the researchers’ semi-structured student opinions determination form. Content analysis was performed in the analysis of the data. The research findings reveal that the learning dashboard helps show the status of students’ engagement, seeing how much time they spend on the lesson and how often they study, telling what to do in terms of being successful in the future, and increasing student motivation. In addition, the visuals in the learning dashboard helped increase the intelligibility of the results of learning analytics, enabling the students to determine their own level and see where they are, allowing them to see the topics they learned well and to self-evaluate. The majority of the students stated that the learning dashboard has no disadvantages. A few students stated that insufficient results in the learning dashboard could lead to decreased student motivation. In line with the findings obtained from the research, a discussion was made about what should be considered in terms of learning dashboard design and its effective use, and various suggestions were made. Keywords: Smart learning environments; Smart MOOCs; learning dashboard; learning analytics 1.Introduction Learning analytics dashboards are an interface where students present performance indicators related to a specific goal or learning process with the help of graphs. Learning analytics dashboards are a user interface where data visualization is done. In an online learning environment such as a learning management system, the behavior of users is stored in the database in the form of log data. These data in the database are processed with data mining and machine learning methods, and meaningful results are 82 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences tried to be drawn about the learning goals and processes of the students. These results are presented to the user on the dashboard as learning analytics indicators (Karaoglan Yilmaz, 2022a, 2022b). In learning analytics dashboards, the current performance status of students can be revealed as well as predictions about the future (Han et al., 2021). Thus, students can see their current situation, realize their learning deficiencies and take measures to complete them (Tepgec et al., 2021a, 2021b; Valle et al., 2021). Learning analytics dashboards are as helpful for teachers as they are for students. By looking at the learning analytics results, the teacher can check the students’ success and performance, dropping out of the course and can intervene with the students accordingly (Karaoglan Yilmaz et al., 2021; Karaoglan Yilmaz & Yilmaz, 2022; Sahin et al., 2021). Previously published studies have been carried out on the design and use of learning analytics dashboards. However, in these studies, it is understood that the number of studies examining user experience is limited and the diversity of research on this subject should be increased (Yilmaz et al., 2022). This research examined students’ views on the learning analytics dashboard developed for the Smart MOOC environment. Aforementioned Smart MOOC dashboard, descriptive statistical results regarding the current performance status of the students are presented, as well as the predictive statistical results regarding the future performance status of the students. In addition, on the Smart MOOC dashboard, the video analytics results of the students watching the lecture videos, the exam analytics results of the exams made over the system, and the system usage analytics results of the system usage are also given to the students. Smart MOOC provides student-oriented advice and guidance based on learning analytics results. Again, these advice and guidance messages are shown on the system’s dashboard. No research has been found in the literature that examines student views on a comprehensive dashboard design that includes the above features. In this respect, the study will contribute to the literature. 2. Method The study was carried out within the scope of the qualitative research method. In this direction, taking and analyzing students’ views on the Smart MOOC dashboard was carried out within the scope of the study. 2.1. Participants The research participants are 36 university students who take the statistical methods in education course through Smart MOOC (mooc.bartin.edu.tr). Students are studying at a state university in Turkey and have taken the course through the Smart MOOC system. 2.2. Data Collection Tools and Analysis of Data In order to obtain the research data, a semi-structured student opinion determination form developed by the researchers was used. The questions to be included in the form were determined as a result of the literature review. The questions were then sent to three educational technology field experts for expert evaluation. In line with the opinions and suggestions from the experts, the questions in the form were finalized. Content analysis was conducted to analyze the data obtained from the students. Students’ opinions were thematized separately by two different researchers, and then the researchers came together to examine the consistency of the coding. 3. Findings, Discussion and Conclusion In line with the first sub-purpose of the research, an answer was sought for the following question. What do you think are the benefits and aspects of the dashboard of the mooc.bartin.edu.tr site you have used? The content analysis results regarding the students’ opinions are given in Table 1. 83 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 1. Student Opinions on the Benefits of Using the Learning Analytics Dashboard Sub-Theme Frequency Show students' attendance status 25 Allowing to see the status of student performance 24 Provide self-assessment 21 Demonstrate the student's progress in the process 18 Increasing motivation for the lesson 17 Making predictions about the student's course performance in the coming weeks 17 Enabling the student to see their level and compare it with the class average 16 Enabling to see learning deficiencies and mistakes 16 Providing advice and guidance in line with learning needs 13 Making data easier to understand with data visualization 12 Enabling to see the proficiency status regarding the course topic 11 Making learning easier 7 Preventing loss in the system 2 When Table 1 is examined, it is seen that the use of the learning analytics dashboard makes many contributions to the students. Thanks to the learning analytics dashboard, students can see their own situation, compare their levels with those in the classroom, realize their learning deficiencies, and overcome them in line with the system’s recommendations and directions. In line with the second sub-purpose of the research, an answer was sought for the following question. What are the disadvantages/limitations of the Mooc.bartin.edu.tr dashboard that you have used? The content analysis results regarding the students’ opinions are given in Table 2. Table 2. Student Opinions on the Disadvantages/Limitations of Using the Learning Analytics Dashboard Sub-Theme Frequency It has no disadvantages or limitations. 30 The low level of individual performance data compared to the class average can 3 reduce motivation. It can make the student feel complacent in terms of performance. 3 When Table 2 is examined, most students state that there is no disadvantage or limitation in using the learning analytics dashboard. A small number of students indicated that viewing learning analytics results in students with low-performance data might lead to a decrease in motivation or complacency. When evaluated in general, it is seen that the learning analytics dashboard of the Smart MOOC system provides various benefits to students. For this reason, it is necessary to display students’ engagement and performance data on the learning analytics dashboards to be designed for similar systems, to include predictive statistics for the future, to include individual performance results in class average results, and to include analytics on video analytics, exam analytics, and system usage can be said. It is also beneficial for the system to give advice and guidance to students based on the results of learning analytics. For this reason, it would be helpful to include the recommendation system feature in dashboard designs. 84 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Acknowledgment: This study is financially supported by the Scientific and Technological Research Council of Turkey (TUBITAK grant ID: 119K430). References Han, J., Kim, K. H., Rhee, W., & Cho, Y. H. (2021). Learning analytics dashboards for adaptive support in face-to-face collaborative argumentation. Computers & Education, 163, 104041. Karaoglan-Yilmaz, F. G., Tepgec, M., Muftuoglu, C. T., Sulak, S., Sahin, M., Aydin, F., Yilmaz, R., & Yurdugul, H. (2021). Students’preferences and views about learning in a smart mooc integrated with intelligent tutoring. 18th International Conference on Cognition and Exploratory Learning in Digital Age (CELDA 2021). Karaoglan Yilmaz, F. G. (2022a). The effect of learning analytics assisted recommendations and guidance feedback on students’ metacognitive awareness and academic achievements. Journal of Computing in Higher Education, 1-20. Karaoglan Yilmaz, F. G. (2022b). Utilizing learning analytics to support students’ academic self-efficacy and problem-solving skills. The Asia-Pacific Education Researcher, 31(2), 175-191. Karaoglan Yilmaz, F. G., & Yilmaz, R. (2022). Learning analytics intervention improves students’ engagement in online learning. Technology, Knowledge and Learning, 27(2), 449-460. Sahin, M., Aydın, F., Sulak, S., Muftuoglu, C. T., Tepgec, M., Karaoglan Yilmaz, F. G., Yilmaz, R., & Yurdugül, H. (2021). Using adaptive mastery testing in assessment management systems. 18th International Conference on Cognition and Exploratory Learning in Digital Age (CELDA 2021), 205-211. Tepgec, M., Karaoglan Yilmaz, F.G., Yilmaz, R., Aydin, F., Sulak, S., Yurdugul, H. (2021a). Learning analytics based feed-forward: Designing dashboards according to learner expectations and lecturer perspectives. The Association for Educational Communications and Technology (AECT) International Convention, Virtual and Chicago, IL, USA, 05-11-2021. Tepgec, M., Karaoglan Yilmaz, F.G., Yilmaz, R., Aydin, F., Sulak, S., Yurdugul, H. (2021b). Finding traces of motivational beliefs in learning analytics supported massive open online courses. The Association for Educational Communications and Technology (AECT) International Convention, Virtual and Chicago, IL, USA, 05-11-2021. Valle, N., Antonenko, P., Dawson, K., & Huggins‐Manley, A. C. (2021). Staying on target: A systematic literature review on learner‐facing learning analytics dashboards. British Journal of Educational Technology, 52(4), 1724-1748. Yilmaz, R., Yurdugul, H., Karaoglan Yilmaz, F.G., Sahin, M., Sulak, S., Aydin, F., Tepgec, M., Muftuoglu, C., Oral, O. (2022). Smart MOOC integrated with intelligent tutoring: a system architecture and framework model proposal. Computers & Education: Artificial Intelligence. 85 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences INVESTIGATION OF STUDENTS’ SELF-REGULATION SKILLS, MOTIVATION AND DİSORIENTATION IN SMART MOOC Ramazan YILMAZ 1, Fatma Gizem KARAOGLAN YILMAZ 2* 1 Faculty of Science, Department of Computer Technology & Information Systems, Bartin University, Bartin, Turkey ORCID Code: 0000-0002-2041-1750 *2 Faculty of Science, Department of Computer Technology & Information Systems, Bartin University, Bartin, Turkey ORCID Code: 0000-0003-4963-8083 Abstract Students who have not developed self-directed skills in online learning environments may face problems such as not knowing what to do. Students in this situation need the advice and guidance of external support, such as the teacher. In MOOC environments, students are expected to make their own decisions, orient themselves, develop their own study strategy and make their own self-assessments. For this reason, students with low motivation who have not developed self-directed skills may fail to take courses at MOOCs. From this point of view, it is understood that there is a need for smart MOOC environments that determine the current situation and needs of the student with learning analytics, advise and guide the student through the recommendation system in line with these needs. According to this, students’ self-regulation skills, motivations and disorientation in hypermedia were examined within the scope of the research. The research was conducted on 116 university students who took the statistical methods in education course in the smart MOOC environment. Research data were obtained through the Online Self-Regulation Questionnaire, MSLQ and Disorientation Scale. Research findings revealed that students using the smart MOOC environment had high self-regulation skills, MSLQ scores were moderate, and they were less likely to disorientation in hypermedia environments. When the relations between the scales are examined, it is revealed that there is a small negative correlation between disorientation scale – online self-regulation questionnaire, a moderate negative correlation between disorientation scale – MSLQ, and a strong positive correlation between online self-regulation questionnaire- MSLQ. Various suggestions were made in line with the research findings. Keywords: Smart MOOCs; learning dashboard; learning analytics; recommendation system; selfregulation skill; disorientation in hypermedia; motivation 1. Introductıon Massive Open Online Courses (MOOCs) continue to become widespread in higher education processes. MOOCs are used not only in online programs but also for hybrid education purposes (de Moura et al., 2021; Zhang et al., 2021). On the other hand, research shows that the completion rate of MOOCs (about 5-15%) is relatively lower compared to traditional online learning (about 60-75%) (Kuo et al., 2021). Therefore, it is stated that the factors affecting the dropout rates of students in MOOCs 86 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences should be investigated (de Moura et al., 2021; Kuo et al., 2021). When the studies are examined, it has been revealed that various factors can be effective in the failure of students in MOOCs. MOOCs are environments that require students to have self-regulated learning skills (Tang, 2021). Students set goals in MOOCs environments, develop strategies to achieve these goals, and control and evaluate their own learning processes. If a student’s self-regulation skills are low, the probability of failing in the MOOCs environment may increase (Karaoglan Yilmaz, 2022a, 2022b). For this reason, it may be appropriate to take precautions in MOOCs environments for students with low self-regulation skills. On the other hand, studies suggest that one of the factors that can be effective in failing MOOCs is lack of motivation. Students mostly learn individually in MOOCs environments. In these environments, teacher support and peer interaction are low. If the student has problems in motivating herself/himself, her/his lack of motivation may increase as the lessons progress and she/he may need external support and guidance (Karaoglan Yilmaz & Yilmaz, 2022). Therefore, measures to eliminate students’ motivational deficiencies will increase student motivation. Another problem experienced by students in MOOCs is that they do not know what to do in the learning environment, cannot decide where to study, and need external support and guidance. These problems can lead to disorientation problems in students. It is thought that personalized smart MOOCs environments, which know the student, know her/his learning needs and deficiencies, and offer advice and guidance to the student in line with these needs and deficiencies, can be effective in solving the problems that the students mentioned above experience in MOOCs. Smart MOOCs designs for this need are carried out, and their effectiveness is evaluated (Karaoglan-Yilmaz et al., 2021; Tepgec et al., 2021a, 2021b). Within the scope of this research, a Smart MOOC (Yilmaz et al., 2022; Sahin et al., 2021), which is supported by learning analytics, provides advice and guidance to the student based on learning analytics data, and has adaptive learning, dynamic assessment, adaptive mastery testing features. It was aimed to examine self-regulation skills, motivation, and disorientation states, and to discover the relationships between the variables in question. 2. Method This research was carried out according to the correlational survey model. It aimed to determine the self-regulation skills, motivation and disorientation status of the students taking lessons in the smart MOOC system and to examine the relationships between these variables. The participants of the research are 116 university students who take the statistical methods in education course in the smart MOOC system. 61% of the students are male and 39% are female. Students took the course in the smart MOOC system during an academic term. Three self-reported instruments were used as data collection tools in the study. Online self-regulation questionnaire, Disorientation scale, and Motivated Strategies for Learning Questionnaire (MSLQ). Kilis and Yildirim (2018) adapted the online self-regulation questionnaire into Turkish. The scale consists of 24 items and three sub-factors. The scale has a five-point Likert type scoring structure. Karadeniz and Kilic (2004) adapted the disorientation scale into Turkish. The scale consists of 7 items and one dimension. The scale has a five-point Likert type scoring structure. The lowest score obtained from the scale is 7 and the highest score is 35. The scale consists of 4 negative and 3 positive items. MSLQ was adapted into Turkish by Büyüköztürk et al. (2004). The scale consists of two subscales: motivation and learning strategies. The motivation subscale was used within the scope of the research. The motivation subscale has a seven-point Likert-type scoring structure. Descriptive statistics and correlation analysis results were used to analyze the data obtained from the scales used in the research. 87 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 3. Findings, Discussion, and Conclusion In order to the first purpose of the study, descriptive statistics related to the scores obtained by the students from the online self-regulation questionnaire, disorientation scale, and MSLQ were examined. Descriptive statistics are given in Table 1. Table 1. Descriptive statistics Number of items The lowest score The highest score Online self-regulation questionnaire 24 24.00 120.00 Disorientation scale 7 7.00 MSLQ 31 61.00 Scales sd X /k 89.72 20.01 3.74 26.00 17.86 4.47 2.55 217.00 153.07 30.61 4.94 X As shown in Table 1, the mean score of students on online self-regulation questionnaire is 89.72 (3.74 out of 5), and the mean score on disorientation scale is 17.86 (2.55 out of 5), and MSLQ is 153.07 (4.94 out of 7). According to these results, it can be said that students’ online self-regulation scores were high and MSLQ scores were moderate. As for Karadeniz and Kılıç (2004), the high score obtain from scale means students’ disorientation level is high. The student with a score lower than 21 points, which is the scale’s midpoint, does not disorientate. In this study students’ disorientation scale scores were low. Consequently, students do not disorientate in this Smart MOOC system. In order to the second purpose of the study, the relationships between the scores obtained by the students from the online self-regulation questionnaire, disorientation scale, and MSLQ were examined. The Pearson correlation has investigated relationships between scales. Table 2. Correlations between variables Online self-regulation questionnaire Disorientation scale Online self-regulation questionnaire r - Disorientation scale r -.230* - MSLQ r .643** -.421** MSLQ - As given in Table 2, there is a small-negative correlation between disorientation scale – online selfregulation questionnaire (r=-.230, p<.05) and moderate-negative correlation between disorientation scale – MSLQ (r=-.421, p<.01) (Pallant, 2001). Also, there is a strong-positive correlation between online self-regulation questionnaire- MSLQ (r=.643, p<.01) (Pallant, 2001). It can be said that the Smart MOOC system (Yilmaz et al., 2022) developed based on the research findings is effective in improving students’ self-regulation skills, increasing their motivation, and reducing their disorientation. From this point of view, it is thought that smart MOOCs systems can give useful results in solving the problems experienced by students in MOOCs and online learning environments. Experimental studies to evaluate the effectiveness of the Smart MOOC system can be planned in future studies. 88 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Acknowledgment: This study is financially supported by the Scientific and Technological Research Council of Turkey (TUBITAK grant ID: 119K430). References Büyüköztürk, Ş., Akgün, Ö. E., Kahveci, Ö., & Demirel, F. (2004). Güdülenme ve öğrenme stratejileri ölçeğinin Türkçe formunun geçerlik ve güvenirlik çalışması. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri, 4(2), 207-239. de Moura, V. F., de Souza, C. A., & Viana, A. B. N. (2021). The use of Massive Open Online Courses (MOOCs) in blended learning courses and the functional value perceived by students. Computers & Education, 161, 104077. Karadeniz, Ş. & Kılıç, E. (2004). Adaptation of disorientation scale. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi Dergisi, 39, 420-229. Karaoglan-Yilmaz, F. G., Tepgec, M., Muftuoglu, C. T., Sulak, S., Sahin, M., Aydin, F., Yilmaz, R., & Yurdugul, H. (2021). Students’preferences and views about learning in a smart mooc integrated with intelligent tutoring. 18th International Conference on Cognition and Exploratory Learning in Digital Age (CELDA 2021). Karaoglan Yilmaz, F. G. (2022a). The effect of learning analytics assisted recommendations and guidance feedback on students’ metacognitive awareness and academic achievements. Journal of Computing in Higher Education, 1-20. Karaoglan Yilmaz, F. G. (2022b). Utilizing learning analytics to support students’ academic self-efficacy and problem-solving skills. The Asia-Pacific Education Researcher, 31(2), 175-191. Karaoglan Yilmaz, F. G., & Yilmaz, R. (2022). Learning analytics intervention improves students’ engagement in online learning. Technology, Knowledge and Learning, 27(2), 449-460. Kilis, S , Yıldırım, Z . (2018). Online self-regulation questionnaire: validity and reliability study of turkish translation. Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 47 (1), 233-245. Kuo, T. M., Tsai, C. C., & Wang, J. C. (2021). Linking web-based learning self-efficacy and learning engagement in MOOCs: The role of online academic hardiness. The Internet and Higher Education, 51, 100819. Pallant, J. (2001). SPSS: survival manual. McPherson. Sahin, M., Aydın, F., Sulak, S., Muftuoglu, C. T., Tepgec, M., Karaoglan Yilmaz, F. G., Yilmaz, R., & Yurdugül, H. (2021). Using adaptive mastery testing in assessment management systems. 18th International Conference on Cognition and Exploratory Learning in Digital Age (CELDA 2021), 205-211. Tang, H. (2021). Person-centered analysis of self-regulated learner profiles in MOOCs: A cultural perspective. Educational Technology Research and Development, 69(2), 1247-1269. Tepgec, M., Karaoglan Yilmaz, F.G., Yilmaz, R., Aydin, F., Sulak, S., Yurdugul, H. (2021a). Learning analytics based feed-forward: Designing dashboards according to learner expectations and lecturer perspectives. The Association for Educational Communications and Technology (AECT) International Convention, Virtual and Chicago, IL, USA, 05-11-2021. Tepgec, M., Karaoglan Yilmaz, F.G., Yilmaz, R., Aydin, F., Sulak, S., Yurdugul, H. (2021b). Finding traces of motivational beliefs in learning analytics supported massive open online courses. The Association for Educational Communications and Technology (AECT) International Convention, Virtual and Chicago, IL, USA, 05-11-2021. Yilmaz, R., Yurdugul, H., Karaoglan Yilmaz, F.G., Sahin, M., Sulak, S., Aydin, F., Tepgec, M., Muftuoglu, C., Oral, O. (2022). Smart MOOC integrated with intelligent tutoring: a system architecture and framework model proposal. Computers & Education: Artificial Intelligence. Zhang, J., Gao, M., & Zhang, J. (2021). The learning behaviours of dropouts in MOOCs: A collective attention network perspective. Computers & Education, 167, 104189. 89 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences NON ALKOLİK YAĞLI KARACİĞER HASTALARINDA SERUM İNTERLÖKİN-34 DÜZEYİ Bülent Çakal Department of Medical Microbiology, Istanbul Faculty of Medicine, Istanbul University, Istanbul, Turkey. Topkapı Mahallesi, Turgut Özal Caddesi, 34093 Fatih/İSTANBUL. ORCID Code: 0000-0002-1254-844X ÖZET Amaç: Non-alkolik yağlı karaciğer hastalığı/steotahepatit (NAFLD/NASH) tüm dünyada önemli karaciğer hastalığıdır. Non-alkolik yağlı karaciğer hastalığı karaciğer fibrozisi ve hepatosellüler karsinoma (HSK) gelişimi için risk faktördür. Serum interlökin (IL)-34 düzeylerinin non-alkolik yağlı karaciğer hastalarında gelişen karaciğer hasar düzeyleri ile ilişkili olabileceği öne sürülmektedir. Bu çalışmada NAFLD ve NASH’li hastalarda serum IL-34 düzeylerinin değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Gereç ve Yöntem: Çalışmaya histopatolojik olarak NASH ve NAFLD tanımlanan sırasıyla 23 ve 10 toplam 33 non-alkolik yağlı karaciğer hastalığı olan hasta dahil edildi. Kontrol grubu olarak ise farklı klinik endikasyonlar nedeniyle karaciğer biyopsi işlemi gerçekleştirilen ve histolojik olarak non-viral karaciğer hastalığı tanımlanan 33 hasta dahil edildi. Karaciğer biyopsi örnekleri ile alınan eş zamanlı alınan hasta serumlarında IL-34 düzeylerinin tespiti amacıyla ELISA prensibiyle çalışan ticari kit kullanıldı. Bulgular: Çalışmaya dahil edilen tüm hastaların ortalama aspartat aminotrasferaz (AST), alanin aminotrasferaz (ALT), alkalen fosfataz (ALP), gama glutamil transferaz (GGT), alfafetoprotein; (AFP) albümin ve IL34 düzeyleri sırasıyla 86.62±124.38 (U/L), 107.71±128.33 (U/L), 184.34±228.68 (U/)L, 198.13±269.06 (U/L), 3.77±3.42 (ng/ml), 4.33±0.60 (g/dl) ve 12.87±2.90 (pg/ml) olarak ölçüldü. 23’ü NASH, 10’NAFLD, toplam 33 non-alkolik yağlı karaciğer hastalığı ile non-viral karaciğer hastalığı olan 33 hastanın IL-34 düzeyleri ise sırasıyla 12.47±3.14, 12.65±2.40, 12.53±2.90 ve 13.22±2.91 pg/ml olarak ölçüldü. Gerek nonalkolik yağlı karaciğer hastalığı ve non-viral karaciğer hastalığı olan hastalar gerekse NASH ve NAFLD’li hastaların serum IL-34 düzeyleri i arasında istatistiksel olarak anlamlı bir korelasyon saptanmadı (p>0.05). Sonuç: Serum IL -34, NAFLD ve NASH ilişkili karaciğer hasarlarının tanımlanmasında bir biyobelirteç olarak kullanılabilirliği oldukça sınırlıdır. Anahtar Kelimeler: İnterlökin 34, NAFLD, NASH, karaciğer fibrozisi 90 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Kaynaklar Yoshio S, Kanto T. 2021. Macrophages as a source of fibrosis biomarkers for non-alcoholic fatty liver disease. Immunol Med, 44(3):175-186 Noda Y, Kawaguchi T, Korenaga M, Yoshio S, Komukai S, Nakano M, et al. High serum interleukin-34 level is a predictor of poor prognosis in patients with non-viral hepatocellular carcinoma. Hepatol Res. 2019;49(9):1046-1053. 91 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences SERUM INTERLEUKIN-34 LEVEL IN NON-ALCOHOLIC FATTY LIVER PATIENTS Bülent ÇAKAL Department of Medical Microbiology, Istanbul Faculty of Medicine, Istanbul University, Istanbul, Turkey. Topkapı Mahallesi, Turgut Özal Caddesi, 34093 Fatih/İSTANBUL. Tel: +90532726644. ORCID Code: 0000-0002-1254-844X Absract Background and Aim: Non-alcoholic fatty liver disease/steatohepatitis (NAFLD/NASH) is an important liver disease in the all worldwide. Non-alcoholic fatty liver disease is a risk factor for the development of liver fibrosis and hepatocellular carcinoma (HSC). It is suggested that serum interleukin (IL)-34 levels can be associated with liver damage levels in non-alcoholic fatty liver patients. In this study, it was aimed to evaluate serum IL-34 levels in patients with NAFLD and NASH. Material and Method: A total of 33 patients with non-alcoholic fatty liver disease, including 23 histopathologically identified as NASH and 10 identified as NAFLD, were included in the study. As the control group, 33 patients who underwent liver biopsy for different clinical indications and whose histologically defined non-viral liver disease were included. A commercial kit operating with the ELISA principle was used to detect IL-34 levels in patient sera obtain simultaneously with liver biopsy samples. Results: The mean of all patients included in the study were aspartate aminotrasferase (AST), alanine aminotrasferase (ALT), alkaline phosphatase (ALP), gamma glutamyl transferase (GGT), alphafetoprotein; (AFP) albumin and IL-34 levels were 86.62±124.38 (U/L), 107.71±128.33 (U/L), 184.34±228.68 (U/)L, 198.13±269.06 (U/L), 3.77±3.42 (U/L), respectively. ng/ml), 4.33±0.60 (g/ dl) and 12.87±2.90 (pg/ml). IL-34 levels of 33 patients, 23 of whom had NASH, 10’NAFLD, and a total of 33 non-alcoholic fatty liver disease and non-viral liver disease, were 12.47±3.14, 12.65±2.40, 12.53±2.90 and 13.22±2.91 pg/ml, respectively. was measured. No statistically significant correlation was found between serum IL-34 levels of patients with non-alcoholic fatty liver disease and non-viral liver disease, and patients with NASH and NAFLD (p>0.05). Conclusion: The utility of serum IL-34 as a biomarker in the identification of NAFLD and NASH-related liver injuries is quite limited. 92 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Keywords: İnterlökin 34, NAFLD, NASH, karaciğer fibrozisi REFERENCES Yoshio S, Kanto T. 2021. Macrophages as a source of fibrosis biomarkers for non-alcoholic fatty liver disease. Immunol Med, 44(3):175-186 Noda Y, Kawaguchi T, Korenaga M, Yoshio S, Komukai S, Nakano M, et al. High serum interleukin-34 level is a predictor of poor prognosis in patients with non-viral hepatocellular carcinoma. Hepatol Res. 2019;49(9):1046-1053. 93 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences HASAN M. SAVALAN’IN “APARDI SELLER SARA’NI” ESERİNİN EDEBİ TAHLİLİ DİLEK MÜLAZIM Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili Öğrencisi Özet Makalemde Hasan Mecitzade SAVALAN’ın 1978 ‘de yayımlanan Türkçe yazılmış eseri Apardı Seller Sara’nı halk hikayesinin edebi tahlillerine yer verilmiştir. 19. yy’ dan beri Şah İsmail’in baskılarından dolayı edebi faaliyetler çok gelişim gösterememiştir. Türkçe yazılan bu eser yayınlanmak için 12 sene beklemiştir. Apardı Seller Sara’nı halk hikayesinde bir aşk hikayesinin hüzünlü sonu anlatılmaktadır. Şiirde kullanılan edebi sanatlarla verilmek istenen duygu daha da zenginleştirilmiştir. Bu makalede edebi sanatların tahlil incelemelerine genişçe yer yerilmiştir. Anahtar Kelimeler: Halk hikayesi, edebi sanatlar, Türkçe şiir, Güney Azerbaycan sahası THE LITERATURE OF HASAN M. SAVALAN’S “APARDI SELLER SARA” ASSAYED Summary In my article, the literary analysis of the folk tale of Hasan Mecitzade SAVALAN’s Apardı Seller Sara, which was written in Turkish and published in 1978, is included. Since the 19th century, literary activities have not developed much due to the pressures of Shah Ismail. Written in Turkish, this work waited 12 years to be published. In the folk tale of Apardı Seller Sara, the sad end of a love story is told. The emotion desired to be given with the literary arts used in the poem is further enriched. In this article, analysis of literary arts has been extensively covered. Keywords: Folk tale, literary arts, Turkish poetry, South Azerbaijan field. Giriş Apardı Seller Sara’nı halk hikayesinin yazarı H. Mecitzade SAVALAN 1940 yılında Erdebil’e bağlı Nir kasabasında dünyaya gelmiştir. Çocukluğu Türkçe’nin yasaklandığı ,sürgünlerin ve zulümlerin olduğu bir döneme denk gelmesiyle kendi vatanından sürgün edilmiş çok küçük yaşlarda büyük sorunlar yaşamıştır. Şahlık döneminde Türkçe konuşmak, yayınlar yapmak ve eğitim dilinin Türkçe olması yasaklanmıştır. Bu yasak Savalan’ın diline olan aşkının önüne geçememiştir. Türkçe şiirler yazmış ve Türkçe’yi yaşatmak için faaliyetlerde en ön sırada yer almıştır. 1979’dan beri Prof. Dr. Cevat Heyet’in kurmuş olduğu “ varlıq” dergisinde etkin rol üstlenmiştir. Türkçe yazdığı şiirlerinden bir olan Apardı Seller 94 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Saran’ı şiiri Şah idaresi tarafından yayınlanmasına 12 yıl boyunca izin verilmemiştir. Bu geçen zaman SAVALAN’ın diline olan bağlılığını daha da arttırmıştır. Nihayetinde 1978 yılında izin alır ve o destansı şiirini halka sunar. Şiirlerinde aşk, sevgi, dil ve özlemini duyduğu vatan sevgisini işlemiştir. İlk çalışmalarına 1955 yılında K. Azerbaycan edebiyatından yaptığı aktarmalar ile başlamıştır.1960-61 yıllarında kendi yazdığı şiirlerle birlikte Azerbaycan’a ait türküleri birleştirerek kitap yazmıştır. 1. Şiirdeki Edebi Sanatlar 1.2 Şiir’in Biçim ( Şekil) Yönünden İncelenmesi: Apardı Seller Saran’ı şiiri 5 mısradan oluşmaktadır. Bunlara “bent” denir. Halk edebiyatındaki koşma nazım türü olan ve 11’li hece ölçüsüyle yazılan 6+5 duraklıdır. Örneğin; A/zer/bay/can/! Se/nin(durak) u/ca/dır/ ba/şun, Ta/rix/le/ be/ra/ber(durak) baş/la/nıb/ ya/şun, Géç/miş/den/ söz/ a/çır(durak) her/ dağ/un/ , da/şun, Çox/ sa/yın/ ta/ri/xe(durak) ma/lik/ tor/pa/ğın, Her/ de/ren/, her/ da/ğun(durak), her/ ça/yın/,ba/ğın… Şiirdeki kafiye düz uyaktır. Mısralar kendi aralarında (a-a-a-b-b) şeklinde kafiyelenmiştir. On min ilden qabaq sende yurd salan, (a) Her bir çetinliğe galabe çalan, (a) İgid éller olmuş qoynunda qalan, (a) Alovlar ölkesi tanırlar seni, (b) Ey igidler yurdu qoçak meskeni, (b) Şiirdeki dize sonlarında aynı göreve sahip ek, kelime, ve cümlelere redif denir. Rediflerde önemli olan görev benzerliğidir. Dize sonlarında rediften önce gelen görevleri farklı olabilen ses ve ek benzerliğine ise kafiye denir. Yukarıdaki şiirin dize sonundaki kelimeleri redif ve kafiye bakımından inceleyelim: sal+an, ,çal+an, qal+an kelimelerinde, /-al / iki ses benzerliğinden dolayı tam kafiyedir. /-an/ sıfat fiil eki görevleri aynı olduğu için rediftir. sen+i , mesken+i burada yine /-en/ eki iki ses benzerliğinden dolayı tam kafiyedir. /-i/ belirtme eki ise görevleri aynı olduğu için rediftir. Apardı Seller Sara’nı Azerbaycan halk edebiyatının koşma nazım türü olan “geraylı “nazım biçimdir. Geraylı nazım türü Anadolu’daki halk şiiri türlerinden olan semai ile genellikle 8’li hece ölçüsü ile yazılmasından dolayı benzerlik gösterir. Fakat incelediğimiz şiirde de görüldüğü üzere 11’li hece ölçüsü ile de yazılmaktadır. Geraylı nazım türünün de çeşitleri vardı; Sallamalı geraylı, Negaratlı geraylı, Geraylı rubai, Çıgalı geraylı, Nakaratlı geraylı, Geraylı dildönmez, Mürveti geraylı, Elif- Lam geraylı vs. (Tekin, 2005 s.137) 95 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Apardı Seller Sara’nı şiirinin 5 mısralı olmasından ötürü şiirde nakaratlı geraylıdan bahsetmek mümkündür. Örneğin; “Aras nehri aştı taştı, Sel Sara’yı götürüp kaçtı, Sara güzel kalem kaştı, Götürdü seller Sara’yı, O kara saçlı yavruyu.” “Geldi Aras taşa taşa, Canım kurban kalem kaşa, Oğlan elin çıktı boşa, Götürdü seller Sara’yı, Bir kara gözlü yavruyu…” Şiirdeki nakaratlı olan iki bendi incelediğimizde her mısrada birinci, ikinci, üçüncü mısra kendi aralarında kafiyelenmiştir. Dördüncü ve beşinci mısralar ise bendin tamamına göre nakarat üzerinde kafiyelenmiştir. Azerbaycan halk edebiyatına göre buna “Nakaratlı Geryalı “ denir.29 Şiir etkileyici, ince anlamlı , çarpıcı ve güzel söyleme sanatıdır. İnsanoğlu çağlar boyunca dilini zenginleştirmek için yoğun çalışmalar yapmışlardır. Dilin ifadesini genişletmişler, karşılıklı iletişimin daha kuvvetli olmasını sağlamışlardır. Yüzyıllar boyunca yavaş yavaş dili işleyen edebiyatçılar dilin işlevinin tek anlamlılıktan çıkarıp birçok farklı anlamı karşılayabilecek potansiyele getirmişleridir. Bu sayede dil sadece iletişim aracı olmaktan çıkmış, derin anlamlı, ahenkli, zengin sözcüklerle yoğun içerikli halini almıştır. Edebi sanatlar dilin bu halini almasında etkin rol oynamıştır. Az sözcükle çok şey ifade etmek, bir kelime ile farklı anlamlar çıkarmak, anlam bakımından çağrışım ilişkisi kurmak amacıyla üretilmiş söz sanatlarına denir. Edebi sanatlar, verilmek istenen ince mesajları zengin kelime dağarcığı ile estetik bir haz uyandırmak amacıyla ortaya çıkmıştır. Türk edebiyatında çok eski dönemlerden Çağdaş Türk Edebiyatına kadar edebi sanatlara ilgi çoktur. Bu makalede Apardı Seller Sara’nı şiirindeki söz sanatlarını geniş bir şekilde ele alacağız. Şiirde en çok karşılaştığımız söz sanatlarından biri de Teşbih( benzetme) ‘tir. Aralarında en çok benzerlik bulunan iki ögeden biri diğerine benzetilir. Benzetmenin iki ögeden biri, benzeyen (müşebbeh), bir diğeri kendisine benzetilen (müşebbehün bih)dir. Bu iki ögenin ortak oldukları özelliklere, benzeyiş yönü (vech-i şebeh) denir. Benzetme, bazı durumlarda benzetme edatı(teşbih edatı) kullanılarak yapılır (Saraç, 2007) Benzetme, heyecana dayalı bir sanattır. Sanatçı; onu etkileyen, düşündüren olay veya varlık karşısında heyecan duyar, duyduğu bu heyecanı daha etkili ve güçlü anlatmak için aynı zamanda duyulan bu heyecanın okuyucuya da geçmesi amacıyla okuyucunun zihninde kolayca canlandırma yapabileceği benzetmelerden yararlanır (Kocakaplan,1992). Özellikle şairler, bir olay veya varlık karşısında kendilerini etkilemişse heyecanlanırlar. Bu heyecanı da daha etkili hale getirmek için ruh halini okura daha iyi yansıtmak için benzetme yapmayı tercih eder. Buna bağlı olarak da benzetme sanatı ortaya çıkar (Macit ve Soldan, 2004). Şiirdeki örnekleri inceleyelim: · “Alovlar ölkesi tanırlar seni” ( Ateşler ülkesi tanıyorlar seni) “Burada alevler ülkesi ile benzetilmek istenen Azerbaycan’dır.” · “Doğdu bir gözel qız kim yéni heyat” ( Doğdu bir güzel kız gibi yeni hayat) “/kim/ yani /gibi/ edatı kullanılarak doğan bir bebeği yeni hayatın başlangıcı olarak nitelendirilmiştir.” 29 HUBEYLİ “ Aşık Şiirinin Neyleri”, 2002, Lefkoşa. 96 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences · “Qara saç, qara göz ,quzu ceyrana” ( Kara saç, kara göz, kuzu ceylana) “Bebeğin fiziksel görünümün bir ceylana benzetilmesi “ teşbih-i beliğ” sanatıdır. “ · “Gözel olsun ay tek ışılar salsın.” (Güzel olsun ay gibi ışıklar saçsın) “/tek/ Azerbaycan Türkçesine “ gibi” edatını karşılar. Burada bebeğin ay gibi parlayan güzel ışıklar saçan bir yüzü olması dileği yer almaktadır.” · “Eşqli oxuşan bülbül sarıdı” ( Aşkla ötüşen bülbül gibiydi) “Burada Sara’nın sesinin aşkla ötüşen bülbüllerin sesi kadar güzel olduğu söylenmektedir.” · “Sara céryan kimi süzüb axardı.” ( Sara ceylan gibi süzülüp akardı) “Sara’nın yürüyüşü ceylanın zarifliğine benzetilmek istenilmiştir. Ceylanın birden fazla fiziki özelliği insana benzetildiği için “yaygın benzetme” var diyebiliriz.” · “Muğan’ın parlayan bir ulduz idi” ( Muğan’da parlayan bir yıldız idi) “Sara bebeğin göz büyüleyici bir güzelliğinin olması Mugan’da parlayan bir yıldıza benzetilmiştir.” · Sara da Muğan’ın esil gül idi, ( Sara da Muğan’ın asıl gülü idi,) Esil yér yétirmiş şux sünbül idi,( Asıl toprağın yetiştirdiği şuh sünbülü idi) “Sara Mugan’da doğup büyüdüğü için bu coğrafyada yetişen ve herkes tarafından bilinen has gül ve sünbüle benzetilmiştir.” · “Ay üzüne o mirvanı danesin,” ( Ay yüzüne o inci tanesini) “Sara’nın güzelliği gök geline benzetilirdi. Bu nedenle yüzü aya benzetilir ağladığında göz yaşı ise inci taneleri gibiydi.” · “Sultan dédi - odur ömrümün barı,” ( Sultan dedi : odur ömrümün meyvesi) “Sultan kişi kızı Sara’dan söz ederken “ömrümün meyvesi “ benzetmesini yapmıştır.” · “Qabağın tutdı, bir yazıq kişi tek,” ( Önünü kesti bir zavallı insan gibi) “ Sultan kişi kızını Hakim’in elinden kurtarmak ister fakat gücü yetmediği için zavallı bir insan gibi Hakim’in önünü kesti. Sultan’ın içinde bulunduğu vaziyet zavallı bir adama benzetilmiştir.” · “Balası vurulmuş bir pelengi kimi” ( Yavrusu vurulmuş bir kaplan gibi) “Sultan kişinin Hakim karşısında çaresiz kalışı ve kızını götürmelerini izlemesi yavrusu vurulmuş bir kaplana benzetilmiştir”. · “Üzi sanke on dört gécelik aydı.”( Yüzü sanki on dört gecelik aydı.) “Yüzü güzel kadınlar için ayın on dördü yani dolunay benzetmesi yapılmıştır. “ İnsan kişiliği verilen varlıkları konuşturma sanatına İntak denir. İntak sanatında mutlaka kişileştirme bulunur çünkü canlı olup konuşan tek varlık insandır (Dilçin, 2016). Hayvanlara, hayali yaratıklara ve canlı olmayan varlıklara insanın konuşma özelliğinin aktarılması ile yapılır (Kocakaplan, 1992; Özdemir, 2014). İntak, konuşma özelliği olmayan varlıkları konuşturma sanatıdır. Yoğun olarak benzetme ile birlikte kullanılırken tek başına da kullanıldığı görülür (Aktaş, 2002). Konuşturma, teşhis sanatının bir alt dalıdır (Coşkun, 2007). Bu sanat yetenekli ve zeki bir kişi tarafından yapıldığında güzel bir ifade ortaya çıkarken bunun tam tersi bir durum olduğunda söz ve hareket verilmek istenen cansızlar daha da cansızlaşır (Külekçi, 1999). Aşağıda konuşturma sanatına ilişkin örnekler verilmiştir: 97 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences · daş, Çoban’a sarı düz gédirdi bir baş, Yaxınlaşdı yara o yavaş- yavaş, Çobanı terpetdi altındaki Bu kim bir azacıq o daş soruşdı, Sara’nın gelmeğin o başa düşdi. “Taşın Sara’nın gelmesi ile alakalı soru sorması intak sanatıdır.” · Tebiet işinde héç yox idi şek, O , yazıq kişiye édirdi kömek, Yeni galibiyet ona öyretmek, Sular axıb , sél güclenirdi her an, Araz küşüldeyib déyirdi: qan-qan. “Suların hızla akıp güçlenmesi ile teşhis, Aras’ın kan kan diye söylenmesi ile intak sanatı kullanılmıştır.” · Qara qaşlı , iri qara göz oldı , İstekli, anlayan, şirin söz oldı, Vurğunu onun dağ, dere, düz oldı, Dağlar arxasından ay boylanarken, Baxdı ,meftun olub, söyledi ; ehsen !. “Bu kıtada dağın, derenin sevgilsinin Sara olduğu söylenir. Dağlar Sara’nın arkasından yükselirken ona “aşk olsun!” dedikleri anlatılmıştır.” Kişileştirme (teşhis) sanatı da görülür.Kişileştirmek, insan dışında kalan canlı ve cansız varlıkları, duyan, hareket eden ve düşünen bir insan kişiliğinde göstermektir. Kişileştirme yapılırken benzetme, istiare gibi diğer mecaza dayalı sanatlardan da yararlanılır (Dilçin, 2016). Benzerlik temelinde benzetme aracılığıyla dilin anlatım gücü kullanılarak varlıklar, insanların faaliyetleri ve bilinçli yaşam çerçevesinde imgelere dönüştürülür (Genç, 2007). Teşhis, kişileştirme anlamına gelmektedir. İnsan dışındaki varlıkları, insana benzetip bu varlıklara insan özellikleri yüklemektir. Bundan hareketle bir bitkiyi bir hayvanı veya canlı olmayan bir varlığı insana benzetmek kişileştirme sanatını ortaya çıkarmaktadır (Kocakaplan, 1992). Kişileştirme ile insan dışında kalan varlık ya da eşyalara duyma, düşünme özellikleri ekleyerek onlara insan kişiliği verilir (Külekçi, 1999). Aşağıda kişileştirme sanatına ilişkin örnekler verilmiştir: · Seher güneş çıxıb Sara’ya baxdı, Eşqe dözemdi her axşam axdı, Bir- bir eşiqlerin yandırıb yaxdı, Eşqe düşdi bütün göyde ulduzlar , Çıxdı süzüb batdı o çarasızlar . “Güneşin Sara’ya bakması, aşka tahammül edememesi, yıldızların çaresizce süzülüp batmaları “kişileştirme sanatı” örneğidir.” · Onun görüşüne güller telesdi , O, bağın , çemenin sebrini kesdi , Görmeyende onı yarpaxlar esdi , Sara, tebietin gözel céyranı , Dağlar baxdı onun oldu héyran. “Güllerin sabırsızlanması, bağın, çimenin sabrının kesilmesi ve dağların Sara’ya hayran olması kişileştirme sanatıdır.” Bir atasözü ya da atasözü niteliğindeki sözü söylenen bir düşünceyi inandırmak ve pekiştirmek amacıyla söze örnek katmak için kullanılan sanata “İrsal-i Mesel” denir.(Aktaş, 2012; Dilçin,2016). Genellikle ünlü şair ve yazarlardan örnek sözlerle bir düşünceyi kanıtlamak ve inandırmak için atasözleri söylenir (Soysal,1998) İstenilen düşünceyi daha açıklıkla ifade etmek için yardımcı söz sanatlarıdır. Örnekleri inceleyelim; 98 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences · “Hesret çekdi o da baladan sarı.” ( Hasret çekmek: özlem duymak) · “Ana xeste yorgan döşeğe düşdü,” ( Yorgan döşeğe düşmek: hastalanmak) · “Ölüm üstüne döş gerdiği zaman,”( Döş germek: zorlukla mücadele etmek) · “Bir anlıq Sultan’ın lap fikri çaşdı,” ( Aklı şaşmaq: ne yapacağını bilememek) · “Sınıxdı , qurıdı ,hamı dil dodağ,” ( Dili damağı kurumaq: korku ve çaresizlik hissetmek) · “Gülnar’dan Sultan’a yadigar qalan,” (Yadigar kalmaq: bir kimseyi hatırlatmak) · “Sara idi ona gönül bağladı,”( Gönül bağlamaq: içtenlikle sevmek) · “Qız ki, birin sévdi hamı göz yumar.” ( Göz yummaq: umudunu kesmek) · “Üreğe eğlenen Çoban neğmesi,” ( Yüreğe eğlemek: tesirli olmak) · “Gam guseni kökden qazıb atarıq,”( Kökünden kazımaq: ortadan kaldırmak) · “Bizler göz tikmerik özge malına,” ( Göz dikmek:bir şeyi elde etmek istemek) · “Bu sözlerle atma özivi ota!” ( ota atmaq: tehlikeli işlere karışmak) Şiirde verilmek istenen duyguların şiddetle vurgulanmasını sağlamak için sesleniş yapılır. Ünlemlerle yapılan bu seslenmelere “Nida” denir. Şiddetli duyguları, heyecanları coşkun bir şekilde ifade etme sanatıdır. Genellikle “ey” gibi ünlemler kullanılır. · Éy menim ezizim heyat yoldaşım · Hakim dédi- Ay qız kimin qızısan? · Hakim acıq boğub dédi- éy Sultan, · Éy Hakim, qızı sen aparamasan , · Sultan dédi- Durun ahay atlılar! · Ay Hakim , dayanın size sözüm var, Şiirde anlatımı güçlendirmek için söz ya da söz gruplarını tekrar etme sanatına “Tekrir”denir. Burada da “bal dadı” yinelenerek vurgulanmıştır. · “Men aşığem bala céyran bal dadı, Sevdiceğim bala dadı bal dadı, Bala éle şirin olar dünyada , Sanasan ki lap acısı bal dadı, Ata – ananın baladur her zadı.” İstifham sanatında soru sormak söz konusudur. Fakat amaç cevap beklemek değildir sorulan sorunun anlamını güçlendirmektir. · Gören bu insandı, ya kim periydi ? · Hakim dédi- Ay qız kimin qızısan? · Bu yérin perisi , ya yıldızısan !? · Atlılar qorxdılar kim bu hal nedi !? Bir şeyi olduğundan pek çok ve pek az gösterip yapmak ya da olamayacağı bir şekilde anlatmak o sözün etkisini güçlendirmek amacıyla yapılıyorsa Abartma (mübalağa) sanatı yapılmış olur. Bu anlatım nükteli ve zarif olmalıdır, aşırı soğuk olmamalıdır. Daha çok divan şiirinde methiye, fahriye ve hicviyelerde karşılaşılır (Dilçin, 2016) İnsanoğlunun anlatımı etkili şekle sokması, karşısındakini etkilemek, yanıltmak veya 99 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences inandırmak gibi amaçlarla kullandığı en yaygın söz sanatlarından birisidir. Abartmanın resim, tiyatro, sinema gibi sanat dallarında da edebiyatta olduğu gibi kullanılan bir anlatım biçimi vardır (Coşkun, 2007). Sanatçının duygularını, olayların olağan durumların dışında dile getirmesi ile ortaya çıkar. Bu sanat iki yolla ortaya çıkar. Birincisi sanatçı heyecanına neden olan olayı ya büyültür ya da küçültür ikincisi olayan uygun bir benzetmede bulunarak abartma yapar (Külekçi, 1999). Aşağıda abartma sanatına ilişkin örnekler verilmiştir: · Hakim baxıb - baxıb meftun olarken, Dédi- böyle gözel görmemişem men, Huriler bu yérde görüner herden , Muğan’da peri var démişdur anam, Heyretdeyem gerek bu sırı qanam. “Sara’nın güzelliği huri ve perilere benzetilmiştir. Burada güzelliği övülmek istenmiş ve abartıya kaçılmıştır.” Bir sözü benzetme amacı duymadan gerçek anlamının dışında kullanmak için yapılan sanata Mecaz-ı Mürsel denir. Başka bir deyişle mecazların alışılagelmiş ve çok bilinir olanların sanatlı kullanılmasıdır (Külekçi, 1999). Ad aktarması etkin bir dil kullanımı için etkilidir ve düşüncelere seslendiği için daha çok düşüncesel etkinlikleri harekete geçirir, bilinci uyandırır. Okur, ad aktarması ile birlikte yapılan imgelerin gerisindeki söylenmeyeni anlamaya çalışır. Benzetme ilişkisi asla yoktur sadece maksat söz konusudur (Genç, 2007). · “Muğan’a bereket yayda yağanda,” ( Bereket sözcüğü ile yağmur kastedilir.Soyut – somut ilişkisi kurulmuştur) · “Yad eller Sara’nı tutub da dartdı,”( Yad elden kasıt yabancı insanlardır.) · “Döşde otlayırdı o seher çağı” (Döş, göğüs anlamı dışında dağın tepenin yamacı olarak kullanılmıştır. Şiirin sonunda beklenmedik bir sonla okuru şaşırtmaya “Terdit” (Şaşırtma) sanatı denir. · Ata - bala muhkem qucağlaşdılar, Sanki ; bir- birine lap suvaşdılar, Bilmem, ne danışıb razılaşdılar, Ata öz balasın qelb yana- yana, Atdı çaya , Araz basdı bağrına. “Baba kız son kez sarılıp vedalaşacakları sırada birbirleriyle anlaşmışlar ve Sultan kişi kızını yabancıya teslim etmektense onu Aras nehrine atmayı göze almıştır. Hiç beklenmedik bir olayla karşı karşıya kalan okuyucu derin üzüntü içerisinde kalır.” Bir edebi eserde konu edilen olay veya durumun gerçek bir nedeni vardır fakat yazar anlatıma fark katmak için olayı başka bir sebebe bağlar. Böylelikle daha estetik bir görünüm kazanmış olur eser. Bu söz sanatının adına “ Hüsn-ü Talil” yani güzel benzetme denir.Bir şeyin ortaya çıkışı için şairane bir neden söylemeye denir. Çoğunlukla için, çünkü dan gibi edat ve ekler kullanılır (Türk Dili ve Edebiyatı Ders Kitabı,2018). · Sanki o gülende çiçek açırdı,” ( Sanki o gülünce çiçek açıyordu. ) “Çiçeklerin açma sebebi olarak Sara’nın gülmesi gösterilmiş fakat bildiğimiz gibi çiçekler doğal süreçte kendiliğinden açar yani Sara’nın gülmesine gerek yoktur. Burda Sara’nın gülmesi güzel bir sebebe bağlanmıştır.” Tanınan bir kişiyi, herkes tarafından bilinen önceden yaşanmış bir olayı, yaygın bir 100 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences atasözünü, bir inancı hatırlatmak amacıyla kullanılan söz sanatına “Telmih ( Hatırlatma)” denir.. Anıştırma sanatında hatırlatılan şey uzunca açıklanmaz, bir, iki kelimeyle hatırlatılır (Dilçin, 2016). · Oğlun-qızın her an göstermiş hüner, İgid Nebin ile qoçağın Hecer, Cevanşir’le Babek dillerde ezber, Nigar ile Ayvaz bir de Xan Çoban, Hem Sara senindur hem gözel Muğan “Burada işaret edilen olaylarla okuyucuya verilmesi gereken duygu aşılanmıştır.” SONUÇ 9. yy’dan itibaren Türkçenin yeri İran’da konuşma dili seviyesine yükselmiştir. Fakat Türkçe, İra , Azerbaycan ve Türkiye’yi kapsayacak bir yazı dili olması 13.yy’a kadar süregelmiştir. Bu dönemden günümüze kadar Türkçe konuşma ve yazı dili olarak İran’ın önemli dillerinden biri haline gelmiştir. Bu sebeple uzun yıllar boyunca İran Türkleri kendi dillerinden yoksun bir eğitim ve yayın yapma zorunluluğuna mahkum edilmiştir. Türkçe yasağının 1978’de kaldırılmasıyla seri bir şekilde yayın yapmaya başlanılmıştır. Bu dönemde (1979 Nisan) çıkmaya başlayan ve günümüzde de devam eden “Varlık “dergisi Türkçenin gelişmesi ve korunması açısından önemli faaliyet göstermiştir.30 Son dönemlerdeki bu çalışmaların ses getirmesinin etkisiyle İran’daki okullarda Türk dili dersleri verilmeye başlanmıştır. Bu doğrultuda ders kitaplarının 11 Türkçe basılmasına izin verilmiştir. Fakat İran’da halen daha Türkçe yayın yapan radyo ve televizyon kanalı bulunmamaktadır.31 İran’daki bu baskı sonucu kişiler ana dillerine daha bağlı kalmışlardır. Türkçe yazılan şiirlere ilgi artmış ve şiirlerin tutması sağlanılmıştır. İran’ın köylerinden, semtlerinden, kopup gelen gurbetçilerin vatan hasretlerini Türkçe yazılmış şiirlerle gidermişlerdir. Dünyanın her yerindeki insanlar vatanına, geçmişe ait gelenek göreneklerine, çocukluğuna, hatıralarına derin özlem duyarlar. Dolayısıyla kendi dillerinde yazılmış eserleri daha çok benimserler. KAYNAKÇA Aktaş, H. ( 2002). Modern Türk Şiirinde Edebi Sanatlar. Konya: Çizgi Kitabevi. Aktaş, Ş. (2002). Edebi Metinler ve Özellikleri. Erzurum: A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. Sayı 39, ss. 187-200. Coşkun, M. (2007). Sözün Büyüsü Edebi Sanatlar. İstanbul: Dergâh Yayınları Dilçin, D. (2016). Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Ankara: Tdk Yayınları Genç, İ. (2007). Edebiyat Bilimi-Kuramlar-Akımlar-Yöntemler. İzmir: Kanyılmaz Matbaası. Külekçi, N. (1999). Açıklamalar ve Örneklerle Edebi Sanatlar. Ankara: Akçağ Yayını. MEB.(2018). Türk Dili ve Edebiyatı Dersi Öğretim Programı ve Kılavuzu. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. Özdemir, E. (2014). Edebiyat Sözlüğü. Ankara: Bilgi Yayınevi. Saraç M. A. Y. (2007). Klasik Edebiyat Bilgisi Belâgat. İstanbul: 3F Yayınları. Soysal, M.O.(1998). Edebi San’atlar ve Tanınması. İstanbul: Meb 30 Ahmet B. Ercilasun, “Tahran’da Çıkan Türkçe Bir Dergi” , Türk Dünyası Üzerine Makaleler-İncelemeler, s.300- 311. 31 İbrahim Refref, Anadil Azerbaycanca Derslik, Tehran 1995. 101 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences SAĞLIK ÇALIŞANLARINDA İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ FARKINDALIĞI: AYDIN İLİ ÖRNEĞİ Gülşah DENİZ1, Dr. Öğr. Üyesi Fehmi Volkan AKYÖN2, Dr. Öğr. Üyesi Sibel ŞEKER1 1 2 Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Aydın, Türkiye Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Çanakkale, Türkiye ORCID Code: 0000-0003-2778-8275 ÖZET Bu araştırma; sağlık çalışanlarının iş sağlığı ve güvenliğine yönelik farkındalık düzeylerini belirlemek amacıyla, Ocak 2021-Mayıs 2021 tarihleri arasında tanımlayıcı tipte gerçekleştirildi. Araştırmanın evrenini Türkiye’nin batısında yer alan Aydın İli Efeler ilçesindeki kamu hastanelerinde çalışan 2000 sağlık çalışanı (doktor, hemşire, ebe, (anestezi, laboratuvar, röntgen) teknisyen, diyetisten, fizyoterapist ve tıbbi sekreter), örneklemini ise, evrenden gelişigüzel örnekleme ile seçilen 451 sağlık çalışanı oluşturdu. Verilerin toplanmasında araştırmacılar tarafından literatüre dayalı oluşturulan “kişisel bilgi formu” ile Deniz ve arkadaşları (2021) tarafından geliştirilen “sağlık çalışanları için iş sağlığı ve güvenliği farkındalık ölçeği’’ (SÇİİSGFÖ) kullanıldı. Elde edilen veriler; tanımlayıcı istatistiklerle ifade, Mann-Whitney U, Kruskal Wallis ve Friedman testleriyle analiz edildi. Katılımcıların %81’ i kadın, %72,1’i evli, yaş ortalaması 40±5,5 olup, mesleki özellikler açısından değerlendirildiğinde %72,9’u hemşirelerden oluşmaktadır. Çalışılan birim açısından bakıldığında %61,9’ u polikliniklerde ve yataklı tedavi görülen kliniklerde çalışmaktaydı. Mesleki risk etmenleri ise, %72,9 iş kaynaklı hastalıklar, %70,7 psiko-sosyal risk etmenleri, %2,1 meslek hastalığından oluşmaktadır. Araştırmaya katılan sağlık çalışanlarının iş sağlığı ve güvenliği farkındalık ölçeğinden aldıkları toplam puan ortalaması 4,62±3,26 olup, ölçeğin alt boyutlarından alınan puanların ortalaması ise; güvenlik kültürü puan ortalaması 4,97±7,58, fiziksel risk etmenleri puan ortalaması 4,46±4,49, koruma ve önleme yöntemleri puan ortalaması 4,54±2,18, psikososyal risk etmenleri puan ortalaması 4,62±3,26 olarak hesaplandı. İş sağlığı ve güvenliği farkındalık ölçeğinden alınan puanların meslek ve yaştan etkilendiği belirlendi. Katılımcılardan 40 yaş ve üzerinde olanların; ölçekten alınan toplam puan ve güvenlik kültürüne yönelik alt boyuttan alınan puanı etkilediği, meslek guruplarından hemşire gurubunun da toplam puanı ve koruma ve önleme yöntemlerine yönelik farkındalık düzeyi alt boyut puanını etkilediği hesaplandı. Yapılan analizlerde; cinsiyet, medeni durum, öğrenim durumu, çalışma yılı, çalıştığı birimdeki hizmet süresi, öğrenim durumu ve çalışılan birimin iş sağlığı ve güvenliği farkındalık ölçeğinden alınan puanları etkilemediği bulundu. Araştırma kapsamındaki sağlık çalışanlarının iş sağlığı ve güvenliği farkındalık düzeyi ölçekten alınabilecek en yüksek puana yakın olduğundan iyi düzeydedir. Sağlık çalışanlarına yönelik iş sağlığı ve güvenliği eğitimleri planlanırken öncelikle farkındalık düzeyleri belirlenmeli, farkındalığı yüksek ve 102 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences daha düşük düzeyde olanların eğitimleri farklı planlanmalı, sağlık kurumlarında düzenlenecek hizmet içi faaliyetlerle iş sağlığı ve güvenliği farkındalığı artırılmalıdır. Anahtar Kelimeler: İş Sağlığı, İş Güvenliği, Farkındalık, Sağlık Çalışanları OCCUPATIONAL HEALTH AND SAFETY AWARENESS AMONG HEALTH CARE PROFESSIONALS: AYDIN PROVINCE SAMPLING This research; The descriptive study was conducted between January 2021 and May 2021 in order to determine the awareness levels of healthcare professionals about occupational health and safety. The population of the research is 2000 health workers (doctor, nurse, midwife, (anesthesia, laboratory, x-ray) technician, dietitian, physiotherapist and medical secretary) working in public hospitals in Aydın Province Efeler district, located in the west of Turkey, and the sample is randomly selected from the population. It consisted of 451 health workers. The “personal information form” created by the researchers based on the literature and the “occupational health and safety awareness scale for healthcare professionals” (HOWHSAS) developed by Deniz et al. (2021) were used to collect the data. The data obtained; Expression with descriptive statistics was analyzed with Mann-Whitney U, Kruskal Wallis and Friedman tests. 81% of the participants are women, 72.1% are married, the average age is 40±5.5, and when evaluated in terms of professional characteristics, 72.9% are nurses. In terms of the unit worked, 61.9% of them were working in outpatient clinics and inpatient clinics. Occupational risk factors consist of 72.9% work-related diseases, 70.7% psycho-social risk factors and 2.1% occupational diseases. The total score average of the health workers participating in the research from the occupational health and safety awareness scale is 4.62±3.26, and the average of the scores obtained from the subdimensions of the scale; Safety culture mean score is 4.97±7.58, physical risk factors mean 4.46±4.49, protection and prevention methods mean 4.54±2.18, psychosocial risk factors mean 4.62±3, It was calculated as 26. It was determined that the scores obtained from the occupational health and safety awareness scale were affected by occupation and age. Participants aged 40 and over; It was calculated that it affected the total score obtained from the scale and the score obtained from the sub-dimension of the -safety culture, and the total score of the nurse group from the occupational groups and the awareness level of the protection and prevention methods sub-dimension score. In the analyzes made; It was found that gender, marital status, education level, working year, length of service in the unit, education level and unit worked did not affect the scores obtained from the occupational health and safety awareness scale. In the analyzes made; It was found that gender, marital status, education level, working year, length of service in the unit, education level and unit worked did not affect the scores obtained from the occupational health and safety awareness scale. Occupational health and safety awareness level of health workers within the scope of the research is at a good level as it is close to the highest score that can be obtained from the scale. While planning occupational health and safety trainings for healthcare professionals, first of all, awareness levels should be determined, trainings for those with high and low awareness should be planned differently, and occupational health and safety awareness should be increased with in-service activities to be organized in health institutions. KEYWORDS: Occupational health, occupational safety, awareness, health care professional 103 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences THE SEISMIC HAZARDS OF EASTERN ANATOLIA AND ITS SURROUNDING AREA Gulten POLAT 1*, Fatma Figen ALTINOĞLU2 *1 2 Yeditepe University, Engineering Faculty, Department of Civil Engineering, Istanbul, Turkey. Pamukkale University, Engineering Faculty, Department of Geological Engineering, Denizli, Turkey. ORCID Code: 0000-0001-6261-5658 ABSTRACT The magnitude-frequency relationship for earthquake risk analysis was determined by using the Gutenberg-Richter model in Eastern Turkey. The size scaling b- and a-values for the overall catalogue were estimated as 0.62 and 5.673, respectively. The average completeness magnitude for the entire investigated region, was estimated to be equal to 2.3. Additionally, the spatial variation of b-value was mapped, calculating b-values from ≈ 0.4 to 1.8 were varied. Probably, the observed b-low values are related to differential crustal stress and strain produced by large faults located in the study region. It means that the region is prone to destructive and massive earthquakes with high magnitudes. Keywords: seismic hazard, Gutenberg-Richter model, b-value, Eastern Anatolia 104 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ETKİN İÇ KONTROL SİSTEMİNİN SİGORTASI: İÇ DENETİM İlyas YILMAZ1 1 Bingöl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu, Maliye Programı, Bingöl, TÜRKİYE. ORCID ID: 0000-0002-7267-5926 ÖZET Yönetim biliminin beş temel fonksiyonlarından biri olan kontrolü gerçekleştirmek için yürütülen denetim faaliyetleri, belirli amaçları gerçekleştirmek için kurulan işletmelerin söz konusu amaçlara ne kadar ulaştıklarını tespit etmek amacıyla yürütülür. Amaçlarına ulaşma yolunda işletmelerin önüne bir takım engeller çıkarak sapmalar ortaya çıkabilir. Bu nedenle denetim fonksiyonu sapmaları zamanında belirleyerek ve gerekli önlemlerin alınmasını sağlayarak adeta bir savunma mekanizması oluşturmaktadır. Kontrol faaliyetleri işletmelerde iç kontrol sistemleri ile yerine getirilmektedir. COSO’nun 1992 yılında yapmış olduğu tanıma göre iç kontrol: İşletmenin yönetim, yönetim kurulu ve çalışanlarından etkilenen; faaliyetlerin etkinliği ve verimliliği, finansal raporlamanın güvenilirliği ile yasa ve yönetmeliklere uygunluk sağlanarak amaçlara ulaşılmasına ilişkin makul güvence sağlamak üzere işletme içinde tasarlanmış bir süreçtir. İşletme içinde kurulan iç kontrol sisteminin sürekli izlenerek denetiminin yapılması iç denetimi gerekli kılmaktadır. İç denetim, işletme içerisinde kurulan iç kontrol sistemini gözden geçirip etkinlik ve verimliliğini değerlendirerek işletme faaliyetlerinin etkin ve verimli bir şekilde yerine getirilip getirilmediğini ölçmektedir. İşletmenin kuruluş amaçları, yönetim tarafından belirlenen politika ve prosedürler ile mevzuata uygun bir şekilde faaliyetlerin yerine getirilip getirilmediğini belirlemek amacıyla işletme içindeki yetkili uzman denetçiler tarafından yapılan denetime, iç denetim denmektedir. İşletme içerisinde etkin ve verimli bir iç kontrol sistemini kurulduktan sonra sürekli gözden geçirilmesi iç denetimin varlığını zorunlu kılmaktadır. İç kontrol sisteminin eksik olduğu ve gözden kaçırdığı konuların olması muhtemeldir. İç denetim yaptığı denetimler sayesinde iç kontrol sisteminin eksik ya da gözden kaçırdığı noktalar ile değişen koşullara göre gerekli olan düzenlemelerin yapılması konusunda yönetime öneriler sunarak gerekli düzenlemelerin yapılmasını sağlamaktadır. Bu nedenle organizasyon içerisinde etkin bir iç denetimin birimin olması gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: Denetim, İç Kontrol, İç Denetim 105 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences INSURANCE OF EFFECTIVE INTERNAL CONTROL SYSTEM: INTERNAL AUDIT ABSTRACT Audit activities carried out to realize control, which is one of the five basic functions of management science, are carried out in order to determine how far the enterprises established to realize certain objectives have achieved these objectives. In the way of achieving their goals, some obstacles may appear in front of the enterprises and deviations may occur. For this reason, the audit function constitutes a defense mechanism by identifying the deviations in a timely manner and ensuring that the necessary measures are taken. Control activities are carried out by internal control systems in enterprises. According to the definition made by COSO in 1992, internal control is: Affected by the management, board of directors and employees of the enterprise; It is a process designed internally to provide reasonable assurance regarding the effectiveness and efficiency of operations, the reliability of financial reporting, and the achievement of objectives by complying with laws and regulations. Continuous monitoring and auditing of the internal control system established within the enterprise necessitates internal auditing. Internal audit measures whether the business activities are carried out effectively and efficiently by reviewing the internal control system established within the enterprise and evaluating its effectiveness and efficiency. Internal audit is the audit performed by authorized expert auditors within the company in order to determine whether the activities are carried out in accordance with the establishment objectives of the enterprise, the policies and procedures determined by the management and the legislation. After an effective and efficient internal control system has been established within the enterprise, its constant review necessitates the existence of internal audit. It is possible that there are issues that the internal control system is missing or overlooked. Thanks to the audits it performs, the internal audit provides suggestions to the management about the missing or missed points of the internal control system and the necessary arrangements according to the changing conditions and ensures that the necessary arrangements are made. For this reason, it is necessary to have an effective internal audit unit within the organization. Key Words: Audit, Internal Control, Internal Audit Giriş Günümüzde yaşanan hızlı değişimler hayatımızın her alanına etki ederek sürekli bir değişim süreci içerinde yaşamıza neden olmaktadır. Değişen koşullar faaliyet gösteren işletmeleri de etkilemekte bu durum karşında işletmeler açısından değişime uyum sağlamayı zorunlu hale getirmektedir. Ayrıca koşulların değişmesine bağlı olarak iş hayatında yürütülen işler giderek artmakta ve karmaşık hale gelmektedir. Artan ve karmaşık hale gelen işler, denetime olan ihtiyacı artırmaktadır. Bilindiği üzere yönetimin beş temel fonsiyonundan biri kontroldür. Kontrol faaliyetleri yönetimin diğer fonksiyonlarının sonuçlarını denetlerek yönetim istediği çıktı ile elde ettiği çıktının sürekli olarak karşılaştırılmasını yaparak sapmalar varsa bunları tespit ederek yönetime geri bildirim sağlar. Kontrol faaliyetleri sonucunda sağlanan geri bildirimle yönetimin gerekli önlemleri alınması sağlanmış olur. İşletmelerde kontrol faaliyetleri iç kontrol sistemi ile yerine getirilmektedir. İç kontrol; varlıkların korunması, üretilen bilgilerin güvenirliliğinin artırılması ve faaliyetlerin ilgili ülkenin mevzuatı ile yönetim tarafından belirlenen politika ve prosedürlere uygun bir şekilde yerine getirilmesi konusunda yönetime yardımcı olan bir sistemdir (Özkardeş, 2017). Değişen koşulların getirdiği risklerin belirlenerek gerekli denetimlerin işletme içerisinde yapılması ise iç denetimin görevi olmaktadır. İç kontrol sisteminin sürekli olarak denetiminin yapılarak eksiklik 106 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ve aksaklıklarının belirlenip çözüm önerileri ile birlikte yönetime raporlanması, iç denetim tarafından yerine getirilmektedir (Görmen ve Korkmaz, 2021). İç Kontrol 1980’li yılların başlarında Amerika Birleşik Devletlerinde hileli finansal tablolarda meydana gelen artış nedeniyle Hileli Finansal Raporlama Ulusal Komisyonu (National Commission on Fradulent Financial Reporting) bu durumu önleme konusunda iç kontrol sisteminin önemini vurgulamıştır. İlerleyen yıllarda Amerika Birleşik Devletleri Sponsor Organizasyonlar İzleme Komitesi (COSO - The Comittee of Sponsoring Organizations of The Treadway Commission) kurulmuştur (Yılmaz, 2020). COSO 1992 yılında İç Kontrol Bütünleşik Çerçevesi’ni (Internal Control Integrated Framework) yayınlamıştır. İç Kontrol bütünleşik Çerçevesi, iç kontrol standartları olarak kabul edilerek 2000’li yıllardan itibaren uygulanmıştır. COSO’ya göre iç kontrol: İşletmenin yönetim, yönetim kurulu ve çalışanlarından etkilenen; faaliyetlerin etkinliği ve verimliliği, finansal raporlamanın güvenilirliği ile yasa ve yönetmeliklere uygunluk sağlanarak amaçlara ulaşılmasına ilişkin makul güvence sağlamak üzere işletme içinde tasarlanmış bir süreçtir. Tanım incelendiğinde belirli birtakım temel kavramları yansıtmaktadır (https:// www.coso.org/Shared%20Documents/Framework-Executive-Summary.pdf): • İç kontrol, birbiriyle örtüşen çeşitli kategorilerdeki hedeflere ulaşılmasına yöneliktir. • İç kontrol bir süreçtir. Kendi başına bir amaç değil, bir amaç için bir araçtır. • İnsanlardan etkilenir. İç kontrol insanlar tarafından gerçekleştirilir. Tüm personel, faaliyetlerdeki sorunları, belirlenmiş standartlardan sapmaları ve politika veya mevzuat ihlallerini iletmekten sorumludur. • İç kontrol, bir organizasyonun yönetimine hedeflere ulaşılması konusunda yalnızca makul güvence sağlaması beklenebilir. Mutlak güvence değildir. • Organizasyon yapısına uyarlanabilir. İşletme içerisinde yürütülen kontrol faaliyetleri amaçlara ulaşma bakımından oldukça önemlidir. İşletmenin amaçlarına ulaşmasını sağlamak, varlıkların korunması, üretilen finansal tabloların doğruluk ve güvenilirliğinin artırılması, yürütülen faaliyetlerin mevzuat ile yönetimin politikalarına uygunluğunun sağlanarak etkin ve verimli bir şekilde yerine getirilmesi iç kontrolün amaçları arasındadır (Akyel, 2010). COSO çerçevesi incelendiğinde iç kontrolün beş temel bileşeni olduğu görülmektedir: • Kontrol Ortamı: İşletmenin yönetim tarzı ile kültürünü yansıtan kontrol ortamı, diğer bileşenlerin temelini oluşturmaktadır. Kontrol ortamı, işletme yönetim ve çalışanlarının iç kontrol sistemine ilişkin genel tutum, farkındalık ve eğilimini belirtir (Efe, 2021). • Risk Değerlemesi: İşletmenin amaçlarına ulaşma konusunda önüne çıkabilecek tehlikelerin önceden belirlenerek tanımlaması ve kontrol faaliyetleri gerçekleştirilirken söz konusu risklerin etkilerini mümkün olduğunca en asgari düzeye indirmenin sağlanmasındır (Adiloğlu, 2011). • Kontrol Faaliyetleri: İşletme içerisinde her kademede yürütülen eylemler olup risk değerleme faaliyetleri ile birlikte yönetim tarafından belirlenen bir takım politika ve prosedürlerin uygulanmasıdır (Sabuncu, 2017). • Bilgi ve İletişim: İşletme içinden ve dışından gerekli olan bilginin zamanında elde edilmesi, analiz edilerek ilgi duyan kişilere zamanında ve ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde sunulmasını sağlayacak gerekli sistemlerin kurulmasıdır (Adiloğlu, 2011). • İzleme: İç kontrol sistemini izleme sorumluluğu üst yönetimin sorumluluğunda olup kontrol sisteminin sürekli olarak izlenmesi, performansının değerlendirilmesi, değişen koşullara 107 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences uyumunun sağlanması, eksiklik ve aksaklıkların olması durumunda gerekli olan düzenlemelerin yapılmasının sağlanmasıdır (Moeller, 2007). İç Denetim İç denetim, işletmenin personeli olan uzman denetçilere yönetim tarafından yaptırılan bir denetim olup faaliyetlerin işletme amaçlarına uygun olarak yerine getirilip getirilmediğini, mevzuat ve prosedürlere uygun yürütülüp yürütülmediğini belirlemek amacıyla yapılan denetimdir (Okur, 2010). İç denetim, işletme içerisinde sadece mali nitelikteki olayları değil, mali nitelikte olmayan diğer faaliyetleri de kapsamaktadır. İç denetim, işletmenin amaçlarına ulaşmasının sağlanması, risklerin belirlenmesi, mevzuat ile politika ve prosedürlere uygunluğun sağlanması, kaynakların korunarak faaliyetlerin etkin ve verimli bir şekilde yerine getirilmesi, finansal tabloların doğruluk ve güvenirliliğinin artırılması gibi yönetimin sorumluluğunda olan konuların denetimini gerçekleştirmektedir (Kepekçi, 2000). İç denetim faaliyetlerini düzenlemek amacıyla Amerika Birleşik Devletlerinde kurulan Uluslararası İç denetçiler Enstitüsü (IIA) tarafından yapılan tanıma göre iç denetim: “İç denetim, bir kuruluşun operasyonlarına değer katmak ve geliştirmek için tasarlanmış bağımsız, nesnel bir güvence ve danışmanlık faaliyetidir. Risk yönetimi, kontrol ve yönetişim süreçlerinin etkinliğini değerlendirmek ve geliştirmek için sistematik, disiplinli bir yaklaşım getirerek bir kuruluşun hedeflerine ulaşmasına yardımcı olur.” şeklindedir (https://www.theiia.org/en/about-us/about-internal-audit/). IIA’nın yaptığı tanıma göre iç denetimin bazı terimleri içermektedir. İç denetim faaliyetlerinin yürütülmesi ve raporların hazırlanması konusunda herhangi bir baskının olmaması açısından bağımsızlık kavramını vurgulamıştır. Ayrıca iç denetimin organizasyonların bir fonksiyonu olduğu, iç denetçilerin denetim faaliyetlerine göre bir yargısal değerlendirme yaptıkları, tüm faaliyetleri kapsadığı, karar alıcıların işlerini kolaylaştırdığı ve işletme içi ve dışı ilgili kişilere yani işletmenin tüm çevresini ilgilendirdiği görülmektedir (Moeller, 2009). İşletme içerisinde kurulan iç kontrol sistemi amaçlara ulaşma konusunda önem arz etmektedir. Kurulan iç kontrol sistemini sürekli olarak incelenerek eksiklik ve aksaklıkların belirlenmesi ve gerekli iyileştirici önlemlerin alınması gerekmektedir. İşletme içerisinden iç kontrol sisteminin sürekli olarak incelenip değerlendirilmesi faaliyetleri ise iç denetim tarafından yerine getirilmektedir (Usul vd, 2011). Böylelikle iç denetim, işletme içerisinde yürütülen faaliyetlere değer katmaktadır. Günümüzde iç denetimin kapsamı oldukça genişlemiş olup süreç odaklı, hata ve hilelerin henüz ortaya çıkmandan önlenerek risk odaklı denetim faaliyetlerinden oluşmaktadır (Adiloğlu, 2011). İç Denetçiler Enstitüsü (IIA) 1978 yılında yayınlamış olduğu İç Denetim Mesleki Uygulama Standartlarında iç kontrol kavramına geniş bir şekilde yer verilmiş olup iç kontrol sisteminin etkinliğinin değerlendirilmesi ve denetlenmesi, iç denetimin faaliyet alanı olduğu belirtilmiştir. İç denetim faaliyetleri sistematik olarak İşletme içinde yürütülerek gerekli önlemlerin alınması bakımından gelecek odaklı bir denetimdir. Sistematik bir denetim olması sebebiyle iç denetim faaliyetleri alanında uzman kişiler tarafından yerine getirilmektedir. Ayrıca iç denetim faaliyetleri risk odaklı olarak yürütülerek riskler henüz ortaya çıkmadan gerekli önlemlerin alınmasını sağlamaktadır (Yılmaz, 2020). İşletme içinde yürütülen iç denetim faaliyetleri sadece mali nitelikli olayları değil aynı zamanda mali nitelikte olmayan olayları kapsayarak oldukça geniş kapsamlı bir denetim türüdür. İşletme finansal tabloları içinde yer alan bilgilerin doğruluk ve güvenirliliğin belirlemek amacıyla iç denetçiler finansal denetim yapmaktadır. İşletmede yürütülen faaliyetlerin mevzuata ve yönetim tarafından belirlenen politika ve prosedürlere uygunluğunu belirlemek amacıyla iç denetçiler uygunluk denetimi yapmaktadırlar. İşletmenin daha önce belirlediği performans kriterleri çerçevesinde kaynakların etkin ve verimli bir şekilde kullanılıp kullanılmadığını belirlemek amacıyla iç denetçiler tarafından performans denetimi yapılmaktadır. Herhangi bir kasıt olmadan çalışanlar tarafından yapılan hatalar 108 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ile kasıta bağlı olarak yapılan hilelerin olması durumunda gerekli araştırmaların yapılması ve gerekli önlemlerin alınması konusunda iç denetçiler, hata ve hile denetimi yapmaktadırlar. İşletme içerisindeki verilerin toplanması, işlenmesi, saklanması ve gerekli olan kişilere zamanında iletilmesine yönelik bilgi teknolojilerinin gereksinimlerinin belirlenmesi amacıyla iç denetçiler tarafından bilgi teknolojilerinin denetimi yapılmaktadır (Kagermann, 2008). Sonuç Yönetimin temel fonksiyonlarından biri olan kontrol, işletmelerde kurulan iç kontrol sistemi ile yerine getirilmektedir. İç kontrol, işletmelerin amaçlarına ulaşmasını sağlamak, kaynakların etkin ve verimli bir şekilde kullanılmasını sağlamak, yürütülen faaliyetlerin mevzuata ve yönetim tarafından belirlenen politika ve prosedürlere uygun bir şekilde yerine getirilmesini sağlamak üzere tüm faaliyetler içine entegre edilen bir sistemdir. İç denetim, bir kuruluşun operasyonlarına değer katmak ve geliştirmek için tasarlanmış bağımsız, nesnel bir güvence ve danışmanlık faaliyetidir. Risk yönetimi, kontrol ve yönetişim süreçlerinin etkinliğini değerlendirmek ve geliştirmek için sistematik, disiplinli bir yaklaşım getirerek bir kuruluşun hedeflerine ulaşmasına yardımcı olur.İç kontrol sisteminin var olması, bu sistemden olan beklentileri karşılayacağı anlamına gelmemektedir. İç kontrol sistemi oluşturulurken gözden kaçan hususlar olabileceği gibi değişen şartlara göre sistemde gücellemelerin yapılması gerekebilir. Bu amaçla iç kontrol sisteminin bileşenlerinden izleme bileşeni devreye girmektedir. İç kontrol sisteminin sürekli olarak izlenerek eksiklik ve aksaklıkların belirlenmesi, düzeltici önlemlerin alınması iç kontrolün izleme bileşeninin bir gereği olmaktadır. İzleme bileşeni ise işletmelerde iç denetim tarafından yerine getirilmektedir. İşletme içinde iç kontrol sisteminin etkin ve verimliliği yürütülen iç denetim faaliyetlerine bağlıdır. Ayrıca bir işletmede iç kontrol sisteminin oluşturulması yönetimin sorumluluğundadır. Bu nedenle içkontrol sistemini sürekli olarak incelenerek eksiklik ve aksaklıkların belirlenmesi, değişen koşullara uyum sağlanması konusunda gerekli düzenlemelerin yapılması iç denetim raporlarına göre yöneticiler tarafından yapılmaktadır. İç denetim faaliyetleri iç kontrol sisteminin eksiklik ve aksaklıklarını belirlemekle yetinmeyip gerekli çözüm önerilerinide içeren raporlarını yönetime sunmaktadırlar. Çözüm önerileri sunmakla iç denetim, yönetime aynı zamanda danışmanlık görevini yerine getirmektedir. Yöneticiler, iç kontrol sisteminin belirlenen eksiklik ve aksaklıklar ile önerileride dikkate alarak sistem üzerinde gerekli önlemleri almaktadırlar. Bu açıdan iç denetim, kontrol faaliyetleri üzerinde kurulan bir kontroldür. Etkin ve verimli bir iç kontrol sistemi, iç denetimi zorunlu kılmaktadır. İç denetim, iç kontrol sisteminin denetimini yaparak iç kontrolün izleme bileşenini yerine getirmektedir. Böylelikle iç denetim etkin bir iç kontrol sisteminin varlığını sigorta etmektedir. KAYNAKÇA Akyel, R., (2010), Türkiye’de İç Kontrol Kavramı, Unsurları ve Etkinliğinin Değerlendirilmesi, Celal Bayar Üniversitesi İ.İ.B.F. Yönetim ve Ekonomi, 1 (17): 83-98 Adiloğlu, B., (2011), İç Denetim Süreci ve Kontrol Prosedürleri, Türkmen Kitabevi, İstanbul Efe, A., (2021), COSO İç Kontrol Sistemi Bilgi ve İletişim Bileşeninin Kalkınma Ajansları Üzerinde Analizi, Denetişim, 2: 69-88 Görkmen, M., Korkmaz, G., (2021), Savunma Projelerinde Risk Odaklı İç Denetim; İhtiyaç Analiz Sürecinin Değerlendirilmesi: Tecrübesel Bir Yaklaşım, Dokuz Eylül Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, 2(22): 189-215 Kagermann, H., and others, (2008), Internal Audit Handbook, Springer, Verlag Berlin Heidelberg. Kepekçi, C., (2000), Bağımsız Denetim, Siyasal Kitabevi, Ankara 109 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Moeller, R.R., (2007), COSO Enterprise Risk Management, (2nd Edition), John Wiley and Sons Inc., Canada Moeller, R.R., (2009), Brink’s Modern Internal Auditing, (7th Edition), John Wiley & Sons, Inc, Canada Okur, Y., (2010) Türkiye’de Teftiş ve İç Denetim: Kavramlar, Beklentiler ve Hayatla Yüzleşme, Maliye Dergisi, Ocak-Haziran, 158 Özkardeş, L., (2017), Kurumsal Firmaların İç Kontrol, İç Denetim ve Riske Yaklaşımları, Journal of Yasar University, 12 (47): 191-200 Sabuncu, B., (2017), İşletmelerde İç Denetim ve İç Kontrol İlişkisi, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 2(18): 161- 175 Usul, H., İsmet Titiz, Burcu A. Ateş, (2011), “İç Kontrol Sisteminin Kurumsal Yönetimin Oluşumundaki Etkinliği: Marmara Bölgesi Belediye İşletmelerine Yönelik Bir Uygulama”, Muhasebe Finansman Dergisi, 49: 48-54 Yılmaz, İ., (2020), Türkiye’de İç Denetimde Merkezi Uyumlaştırmanın Rolü: Kamu İç Denetçileri Üzerinde Bir Araştırma, (Yayımlanmış Doktora Tezi), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya. https://www.coso.org/Shared%20Documents/Framework-Executive-Summary.pdf): [30.07.2022] https://www.theiia.org/en/about-us/about-internal-audit/ [01.08.2022] 110 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EFFECTS OF SINTERING TEMPERATURE ON PROPERTIES OF CARBON FIBER REINFORCED ULTRA-HIGH TEMPERATURE CERAMICS Asli Asiye AGİL1 and Erhan AYAS2 1 Department of Materials Science and Engineering, Eskişehir Technical University, Eskişehir, 26555, Turkey 21 Department of Materials Science and Engineering, Eskişehir Technical University, Eskişehir, 26555, In this study, the properties of ZrB2-SiC, which is one of the ultra-high temperature composite were investigated by reinforcing carbon fiber fabric. The composites were fabricated by spark plasma sintering (SPS) technique at different temperatures. Phase and microstructural analysis, densification and mechanical properties of the composites were performed by X-Ray Diffraction, Scanning Electron Microscopy, Archimedes method and three-point bending tests, respectively. As expected from the phase analyzes of the materials, while the peaks of ZrB2, SiC and carbon were observed, ZrC impurity phase was also encountered. It has been observed from the microstructure images of the composites that a homogeneous density can not be obtained throughout the entire structure and that the ceramic particles are not fully homogeneously distributed between the fibers. It has been determined that the density values measured by the Archimedes method increase with increasing sintering temperature. In terms of mechanical properties, the optimum sintering temperature was determined to be 1950 oC. Keywords: Ceramic Matrix Composites, Carbon Fiber, Spark Plasma Sintering Acknowledgements This work was supported by the Research Fund of Eskişehir Technical University, Eskişehir, Turkey, under Grant Contract No: 20DRP021. Sinterleme Sıcaklığının Karbon Fiber Takviyeli Ultra Yüksek Sıcaklık Seramiklerinin Özelliklerine Etkisi Bu çalışmada, ultra yüksek sıcaklık kompozitlerinden biri olan ZrB2-SiC’nin özellikleri, karbon fiber kumaş takviye edilerek araştırılmıştır. Kompozitler, farklı sıcaklıklarda spark plazma sinterleme (SPS) tekniği ile üretilmiştir. Kompozitlerin faz ve mikro yapı analizi, yoğunlaştırma ve mekanik özellikleri sırasıyla X-Işınları Kırınımı, Taramalı Elektron Mikroskobu, Arşimet yöntemi ve üç nokta eğme testleri ile gerçekleştirilmiştir. Malzemelerin faz analizlerinden beklendiği gibi ZrB2, SiC ve karbona ait pikler gözlemlenirken ZrC safsızlık fazına da rastlanmıştır. Kompozitlerin mikro yapı görüntülerinden tüm yapı boyunca homojen bir yoğunluğun elde edilemediği ve seramik parçacıklarının fiberler arasında tam olarak homojen dağılmadığı gözlemlenmiştir. Arşimet yöntemi ile ölçülen yoğunluk değerlerinin artan sinterleme sıcaklığı ile arttığı tespit edilmiştir. Mekanik özellikler açısından optimum sinterleme sıcaklığı 1950 oC olarak belirlenmiştir. 111 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Anahtar Kelimeler: Seramik Matris Kompozitler, Karbon Fiber, Spark Plazma Sinterleme Teşekkür Bu çalışma Eskişehir Teknik Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından 20DRP021 nolu proje kapsamında desteklenmiştir. 112 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences THE EXPERIENCES AND CHALLENGES OF MIDWIVES AND NURSES IN PROVIDING IMMIGRANT WOMEN WITH REPRODUCTIVE HEALTH: AYDIN PROVINCE SAMPLING Ceylan Cesur Usal ¹ ̽, Sibel Şeker² ¹Ministry of Health Bandırma Training and Research Hospital, Balıkesir, Türkiye. ² Faculty of Health Sciences, Aydın Adnan Menderes University, Department of Midwifery, Aydın, Turkey. ORCID: ¹ 0000-0003-1724-3845, ²0000-0001-8730-1786 ABSTRACT This research; it was conducted in a descriptive type to determine the experiences of midwives and nurses serving in the field of reproductive health in Aydın province and the difficulties they faced with immigrant women. The population of the study consisted of 233 midwives and nurses working at 32 Family Health Centers (FHC), Efeler District Sanitation Department and Aydın Maternity and Children's Hospitals in Efeler District Center affiliated to Aydın Provincial Directorate of Health between 01 December 2019-01 December 2020. 111 midwives and nurses who volunteered to participate in the study were taken as a sample. The data were collected with the '’Data collection form'’ developed by the researcher based on the literature. The data obtained; expressed as descriptive statistics (number, percentage), analyzed with the Fischer exact test and chi-square. 82% of the participants in the research work as midwives and 18% as nurses. 57.7% of them work in primary care and 42.3% in secondary care; only 2.7% received training on service delivery to immigrants. Maximum 73.8% emigrate; 27.5% stated that they provide service to migrant women once a month, 23.8% every day. The most frequently provided services are family planing (FP) (26.1%) and pregnancy follow-up (25.0%). 77.7% of midwives and nurses stated that they had a negative experience in service delivery, and it was determined that 45.5% had difficulties in communication at most. In the statistical analysis; in primary care, mostly FP services are provided, while in secondary care services are provided for the pregnancy and postpartum period, secondary care institutions provide more frequent services and night shifts experience more problems, emigration staffs have fewer positive experiences, and primary care institutions make fewer arrangements. In the second step, it was determined that the arrangements for interpreter support were mostly made, but this was insufficient. As a result, it is important to support midwives and nurses in terms of education in service delivery and to develop continuous solutions to ensure communication. Keywords: Immigrant, Midwifery, Nursing, Reproductive Health. 113 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EBE VE HEMŞİRELERİN GÖÇMEN KADINLARA ÜREME SAĞLIĞINA YÖNELİK HİZMET VERME DENEYİMLERİ VE KARŞILAŞTIKLARI ZORLUKLAR: AYDIN İLİ ÖRNEĞİ ÖZET Bu araştırma; Aydın ilinde üreme sağlığı alanında hizmet veren ebe ve hemşirelerin göçmen kadınlara yönelik hizmet verme deneyimleri ve karşılaştıkları zorlukları belirlemek amacıyla tanımlayıcı tipte gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın evrenini 01 Aralık 2019-01 Aralık 2020 tarihleri arasında Aydın İl Sağlık Müdürlüğü’ne bağlı Efeler İlçe Merkezinde bulunan 32 Aile Sağlığı Merkezi (ASM), Efeler İlçe Sağlık Müdürlüğü ile Aydın Kadın Doğum ve Çocuk Hastalıkları Hastanesi’nde görev yapan 233 ebe ve hemşire oluşturmuş olup, örneklem seçimine gidilmemiş, araştırmaya katılmaya gönüllü 111 ebe ve hemşire örneklem olarak alınmıştır. Veriler literatüre dayalı olarak araştırmacı tarafından geliştirilen ‘Veri toplama formu’ ile toplanmıştır. Elde edilen veriler; tanımlayıcı istatistikler (sayı, yüzde) ile ifade edilmiş, fischer exact test ve ki kare ile analiz edilmiştir. Araştırmaya katılanların %82’si ebe, %18’i hemşire olarak görev yapmaktadır. Birinci basamakta %57,7’si ve ikinci basamakta %42,3’ü çalışmakta olup; göçmenlere hizmet sunumuna yönelik sadece %2,7’si eğitim almıştır. En çok %73,8’i dış göçe; %27,5’i ayda bir, %23,8’i hergün göçmen kadınlara hizmet verdiğini ifade etmiştir. En çok verilen hizmet aile planması (AP) (%26,1) ve gebelik izlemi (%25,0)’dir. Ebe ve hemşirelerin %77,7’si hizmet sunumunda olumsuz deneyim yaşadığını ifade etmiş olup en çok %45,5’nin iletişim ile ilgili zorluk yaşadıkları saptanmıştır. Yapılan istatistiksel analizlerde; birinci basamakta en çok AP, ikinci basamakta ise gebelik ve doğum sonrası döneme yönelik hizmet verildiği, ikinci basamak kurumlarda daha sık hizmet verildiği ve gece çalışanlarda daha fazla sorun yaşandığı, dış göçe hizmet verenlerin daha az olumlu deneyim yaşadığı, birinci basamak kurumlarda daha az düzenlemenin yapıldığı, ikinci basamakta ise en çok tercüman desteğine yönelik düzenlemenin yapıldığı ancak bunun yetersiz olduğu belirlenmiştir. Sonuç olarak ebe ve hemşirelerin hizmet sunumunda eğitim açısından desteklenmesi, özellikle iletişimi sağlamaya yönelik sürekli çözümlerin geliştirilmesi önemlidir. Anahtar kelimeler: Ebelik, Göçmen, Hemşirelik, Üreme Sağlığı. 114 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences SON YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER ÇERÇEVESİNDE TÜRK SEÇİM SİSTEMİNE YÖNELİK BİR DEĞERLENDİRME Ahmet Tunç1*, Burak Balık2 *1 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, Çanakkale, Türkiye. ORCID Code: 0000-0003-0106-2599 2 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Çanakkale Ssoyal Bilimler Meslek Yüksek Okulu, Çanakkale, Türkiye. ORCID Code: 0000-0003-2473-1759 ÖZET 31 Mart 2022 tarihinde TBMM’de kabul edilen ve 6 Nisan 2022 tarihinde 31801 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 2839 sayılı milletvekili seçim kanunu, 2820 sayılı siyasi partiler kanunu ve 298 sayılı seçimlerin temel hükümleri ve seçmen kütükleri hakkında kanunda yapılan değişiklikler ile 2023 Haziran ayında yapılması planlanan genel seçimlere yönelik bir değerlendirme yapılmaya çalışılmıştır. Anayasa’nın 67. maddesinin son fıkrasında ‘’seçim yasalarında yapılacak değişiklikler, yürürlüğe girdikleri tarihten itibaren bir yıl içinde yapılacak seçimlerde uygulanamaz’’ denilmektedir. Anayasanın ilgili maddesinden hareketle 2023 yılında yapılması planlanan milletvekili seçimlerinin Nisan 2023 tarihinden sonra yapılacağı ön görülmekte, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanın seçimin zamanında yapılacağına dair beyanları da bu durumu desteklemektedir. Türkiye Cumhuriyeti, 16 Nisan 2017’de yapılan halk oylaması sonucu kabul edilen ve 9 Temmuz 2018 tarihinden itibaren uygulanmaya başlanan Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi ile idare edilmektedir. Geniş çaplı bir yasal düzenleme olmaksızın partilerin kendi aralarında ittifak kurabilmelerine olanak sağlayan bir seçim sisteminin sonucunda ittifakın yüzde on (10) barajını aşması ittifakın resmi üyesi olan partilerin milletvekili çıkarmalarına imkân verilmiştir. Türkiye’de 2018 yılında yapılan cumhurbaşkanlığı ve genel seçimlerle uygulanan D’hont sistemiyle seçim ittifakları aldıkları toplam oy nispetinde milletvekili sayılarını belirlediler. Bu yöntemle bir ittifak içerisinde yer alarak küçük partiler de yüzde on (10) barajına takılmadan “artık” oylar sayesinde milletvekili çıkarabildiler. “Artık” oy sayesinde küçük partiler ittifaklar içerisinde aldıkları oyun çok üstünde bir ağırlığa sahip olma imkânı yakaladılar. Dördüncü yılı geride kalan Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi 20 Nisan 2018 tarihinde alınan erken seçim kararı ile yapılan genel seçimlerin sonrasında yürürlüğe girmiş olması sebebiyle yeni sistemin ihtiyaç duyduğu düşünülen seçim sistemiyle ilgili uyum yasalarının TBMM’de düzenlenme fırsatını milletvekillerine verilememişti. 6 Nisan 2022 tarihinde resmî gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren yasal değişiklikler Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminin modelinin ihtiyaç duyduğu düzenlemeler olarak “cumhur ittifakı” tarafından öngörülmektedir. Bu çalışma; 2839 Sayılı Milletvekili Seçim Kanunu, 2820 Sayılı Siyasi Partiler Kanunu ve 298 Sayılı Seçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında Kanunda hangi değişikliklerin yapıldığını 115 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences eski ve yeni yasaların karşılaştırmalı olarak gösterilmesini amaçlamakta olup çalışmada tarihsel ve betimsel metodoloji benimsenmiştir. Anahtar Kelimeler: Seçim Sistemi, Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi, Milletvekili Seçim Kanunu AN ASSESSMENT ON THE TURKISH ELECTION SYSTEM WITHIN THE FRAMEWORK OF RECENT CHANGES Abstract With the amendments made in the Law on the Election of Deputies No. 2839, the Law No. 2820 on the Political Parties, and the Basic Provisions of the Elections No. 298 and the electoral rolls, which was adopted by the Turkish Grand National Assembly on March 31, 2022 and entered into force by being published in the Official Gazette No. 31801 on April 6, 2022. An evaluation has been made for the general elections planned to be held in May. In the last paragraph of Article 67 of the Constitution, it is stated that “the amendments to be made in the election laws cannot be applied in the elections to be held within one year from the date of their entry into force”. Based on the relevant article of the Constitution, it is foreseen that the parliamentary elections planned to be held in 2023 will be held after April 2023, and the statements of the President of the Republic of Turkey that the elections will be held on time also support this situation. The Republic of Turkey is governed by the Presidential Government System, which was accepted as a result of the referendum held on 16 April 2017 and started to be implemented as of 9 July 2018. As a result of an electoral system that allows parties to form alliances among themselves without a wideranging legal arrangement, when the alliance exceeds the ten (10) percent threshold, parties that are official members of the alliance were allowed to elect deputies. With the D’hont system implemented in 2018 presidential and general elections in Turkey, electoral alliances determined the number of deputies in proportion to the total votes they received. By taking part in an alliance with this method, small parties were able to get deputies thanks to the “residual” votes without hitting the ten (10) percent threshold. Thanks to the “now” vote, small parties had the opportunity to have a weight much higher than the vote they received in alliances. Since the Presidential Government System, whose fourth year has passed, came into effect after the general elections held with the early election decision on April 20, 2018, the opportunity to prepare the harmonization laws regarding the electoral system, which was thought to be needed by the new system, was not given to the parliamentarians. The legal changes that came into force after being published in the official gazette on April 6, 2022, are foreseen by the “people’s alliance” as the regulations required by the model of the Presidential Government System. This work; It aims to show what changes have been made in the Law on Elections of the Parliament No. 2839, the Law on Political Parties No. 2820 and the Law No. 298 on Basic Provisions of Elections and Electoral Registers, and historical and descriptive methodology has been adopted in the study. Keywords: Election System, Presidential Government System, Parliamentary Election Law 116 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences AKUT BÖBREK YETMEZLİĞİ TANILI HASTALARIN DEĞERLENDİRİLMESİ İsmet Seven1, Zeki KEMEÇ2, Habib Emre3 1 Batman Eğitim ve Araştırma Hastanesi İç Hastalıkları Kliniği, Batman, Türkiye 2 Batman Eğitim ve Araştırma Hastanesi Nefroloji Kliniği, Batman, Türkiye 3 Van Tıp Fakültesi Nefroloji Bilim Dalı, Van, Türkiye Numara: 0000-0003-4943-6502 ÖZET Amaç: Bu araştırma ile akut böbrek yetmezliği (ABY) tanısı ile yatırılan veya yattığı süre zarfında ABY gelişen hastaların demografik özellikleri, hastaneye yatış nedenleri, böbrek yetmezliği sebepleri, böbrek yetmezliği gelişimi için risk faktörleri, hemodiyaliz (HD) ihtiyacı ve mortalite ile ilişkili faktörlerin incelenmesi amaçlandı. Yöntem: Çalışmaya Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi’nde yatarak tedavi gören 18-85 yaş arasında ABY tanısıyla yatan veya hastanede yatmakta iken ABY gelişen 72 kişilik Hasta Grubu ve Kontrol Grubu olarak 50 sağlıklı birey (SB) alındı. Demografik ve laboratuvar özellikleri açısından karşılaştırılırdı. Hasta grubu, böbrek yetmezliği nedenlerinin dağılımı açısından 3 alt gruba [prerenal böbrek yetmezliği (PRBY), renal böbrek yetmezliği (RBY) ve postrenal böbrek yetmezliği (PSBY)] bölündü. Bulgular: ABY gelişimi ile ilişkili faktörler aşağıdaki gibi sıralanabilir: ileri yaş, ilaç kullanımı, komorbid hastalık varlığı, daha önce hastaneye yatış öyküsü, ateş yüksekliği, white blood cell (WBC)nötrofili-glukoz-fosfor-kortizol-paratiroid hormon (PTH) gibi değişkenlerin serum düzey yüksekliği, hemoglobin (Hgb)-hematokrit (Htc)-kalsiyum-albümin gibi değişkenlerin serum düzey düşüklüğü. HD’ye alınanların kreatinin, aspartat aminotransferaz (AST) ve fosfor serum düzeyleri HD’ye girmeyenlere göre daha yüksekti (p<0,05). Sonuç: Vefat edenlerin BUN, AST, fosfor, kortizol, ferritin serum düzeyleri taburcu olanlara göre daha yüksek olmasına rağmen Hgb, platelet, kalsiyum, total protein, albümin, serbest T4 (FT4) serum düzeyleri daha düşüktü (p<0,05). HD’ye girenlerle karşılaştırıldığında ise vefat edenlerde Hgb-plateletkreatinin serum düzeyleri daha düşük, serum kortizol düzeyi daha yüksekti (p<0,05). Anahtar Kelimeler: Hemodiyaliz, Akut Böbrek Yetmezliği, Prerenal Böbrek Yetmezliği, Renal Böbrek Yetmezliği, Postrenal Böbrek Yetmezliği, vefat 117 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EVALUATION OF PATIENTS WITH ACUTE RENAL FAILURE ABSTRACT Objective: The goal of this study was to examine demographic characteristics, reasons for hospitalization, causes of kidney failure, risk factors for kidney failure, the need for hemodialysis (HD), and factors associated with mortality in patients who were admitted with acute renal failure (ARF) or who developed ARF during hospitalization. Metods: The study included a patient group consisted 72 subjects between the ages of 18 and 85 who were admitted to Van Yüzüncü Yıl University Medical Faculty Hospital with the diagnosis of ARF or who developed ARF while in the hospital, as well as a control group comprising 50 healthy individuals (Hİ). They were compared in terms of demographic and laboratory characteristics. In terms of the distribution of renal failure causes, the patient groups were divided into three subgroups: prerenal renal failure (PRF), renal failure (RF), and postrenal renal failure (PRF). Results: The following are the factors related to the development of ARF: advanced age, drug-using, the existence of comorbidity condition, history of previous hospitalization, a high fever, high serum levels of variables such as white blood cell (WBC)-neutrophil-glucose-phosphorus-cortisol-parathyroid hormone (PTH), low serum levels of variables such as hemoglobin (Hgb)-hematocrit (Htc)-calciumalbumin. The serum levels of creatinine, aspartate aminotransferase (AST) and phosphorus were all higher in those who were given HD than those who did not (p<0,05). Conclusions: Although BUN, AST, phosphorus, cortisol, ferritin serum levels of the deceased were higher than those who survived, Hgb, platelet, calcium, total protein, albumin, free T4 (FT4) serum levels were lower (p<0,05). Compared to those who entered HD, serum levels of Hgb-platelet-creatinine were lower and serum cortisol levels were higher in those who died (p<0,05). Keywords: Hemodialysis, acute renal failure, prerenal failure, renal failure, postrenal failure, death GİRİŞ Akut böbrek yetmezliği, saatler-günler içinde böbrek fonksiyonlarının bozulması ve glomerüler filtrasyon hızı (GFH) azalmayla seyreden bir tablodur. ABY ve bu tabloya bağlı olarak gelişebilen kronik böbrek yetmezliği (KBY) dünya çapında önemli bir halk sağlığı problemi olarak karşımıza çıkmaktadır (1). Akut böbrek yetmezliği PRBY, RBY ve PSBY olmak üzere çeşitli etiyolojiik sebeplere bağlı olarak meydana gelmektedir (2). PRBY nedenleri arasında dehidratasyonla ilişkili kanama, gastroenterit ve kusma yer alırken (3), PSBY nedenleri arasında taş, tümör basısı ve benign prostat hiperplazisi (BPH) sayılabilir (2,3). RBY nedenleri ise sekonder olarak böbreği etkileyen iskemik ve sitoksik hastalıklar (vaskülitler, glomerulonefritler, renal vasküler obstrüksiyonlar, tübüller hastalıklar ve enfeksiyonlar) (4), çeşitli ilaçlar [antihipertansifler, non-steroidal anti-inflamatuar drug’lar (NSAİD) ve antibiyotikler] (5-8), kontrast maddeler ve bitkisel ajanlardır (9). Akut böbrek yetmezliği insidansı toplumsal veya hastane kaynaklı çalışmalarda yaklaşık 200/milyon kişi/yıl, HD ihtiyacı ise yaklaşık 50/milyon kişi/yıl olarak bildirilmiştir. ABY, hastanede yatan yoğun bakım hastalarının %20-25’inde, tüm hastaların ise %5’inde gelişebilmektedir (10). Tanı ve tedavideki ilerlemeleri rağmen yaşlı, multiorgan yetmezliği olan ve sepsisin eşlik ettiği hasta grubunda, özellikle yoğun bakım ünitesinde takip edilen ve mekanik ventilasyon ihtiyacı olan hastalarda mortalite oranı %50’nin üzerine çıkabilmektedir (11,12). 118 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Amaç Bu araştırma ile Doğu Anadolu Bölge’mizdeki ABY tanısı ile yatırılan veya hastanede yatmakta iken ABY gelişen hastalar ile SB katılımcıları demografik ve laboratuvar değerleri açısından karşılaştırıldı. Hasta grubunun alt gruplarında (PRBY, RBY ve PSBY) yatış nedenleri, böbrek yetmezliği nedenleri ve böbrek yetmezliği gelişimi için risk faktörleri, HD ihtiyacı ve mortalite ile ilişkili faktörler incelendi. GEREÇ VE YÖNTEM Prospektif bir çalışma olup totalde 112 bireyden oluşmaktadır. İki ana gruba ayrıldı. Kontrol (SB) grubu: 1-30 Kasım 2013 tarihleri arasında Van Yüzüncü Yıl Tıp fakültesi Nefroloji polikliniğine ayaktan başvuran hastalar arasından 50 SB kişi seçildi. Dışlama kriterleri: Hipertansiyon (HT), KBH, kardiyovasküler hastalıkları, neoplastik hastalıkları, hematolojik hastalıkları, endokrin hastalıkları, akut-kronik aktif inflamatuar bozuklukları olan ve herhangi bir ilaç alan bireyler bu gruba alınmadı. Dahil edilme: Yaş aralığı 18-64 olanlar, herhangi bir hastalığı olmayan veya sağlıklı bireyler dahil edildi. ABY (Hasta) grubu: 1 Kasım 2013-1 Kasım 2014 tarihleri arasında Van Yüzüncü Yıl Tıp Fakültesi Hastanesinde yatarak tedavi gören hastalar arasından 72 kişi seçildi. Dışlama kriterleri: Önceden KBH’ı olanlar çalışmaya alınmadı Dahil edilme: 18-85 yaş aralığındakiler çalışmaya alındı. Hastanede yatarak tedavi gören hastalara arasından gerek servis kabulü esnasında gerek yattığı süre zarfında ABY gelişen hastalar çalışmaya uygun görüldü. Hasta grubu, böbrek yetmezliği nedenlerinin dağılımı açısından üç alt gruba (PRBY, RBY, PSBY) bölündü. Ayrıca, bu alt gruplar demografik ve laboratuvar verileri açısından karşılaştırıldı. Diyabetes mellitüs (DM) hastalığında diyabete bağlı nefropati geleneksel olarak klinikle konuluyor. Diyabet hastalığında diyabete bağlı nefropatinin kesin tanısı histopatoloji ile konulmaktadır. Ama renal biyopsinin invazif olması nedeniyle tanı daha çok klinikle konuluyor. Bu mantıkla hareket ettik. Hastalarımızın çoğu düşkün ve ek hastalıkları bulunuyordu. İnvazif bir işlem olan renal biyopsiden kaçındık. PRBY, RBY ve PSBY kavramları daha çok klinikle konulmaktadır (13). Anamnez, klinik ve laboratuvar değerlerini baz alarak ayırıcı tanıya gittik. Hastaların demografik özellikleri (yaş, cinsiyet, eşlik eden ek hastalıklar, önceki hastaneye yatış sayısı, yatış tanısı, böbrek yetmezliği nedeni, daha önce hastanede yatma öyküsü ve nedeni, bazal kreatinin düzeyi, kullandığı ilaçlar), klinik ve sistemik fizik muayene bulguları (başvuru şikâyeti, ateş, nabız sayısı, solunum sayısı, tansiyon arteryal ve muayene bulguları), başvuru anındaki laboratuvar verileri (tam kan sayımı ve biyokimyasal analizi) hastaların dosyalarından elde edildi. Laboratuvar Çalışmaya alınan hastaların Hgb, Htc, mean corpuscular volume (MCV), WBC, nötrofil, lenfosit, mean platelet volume (MPV) ve platelet serum düzeyleri etilen diamin tetra asetat (EDTA) içeren tüplere alınan tam kan örneğinde Beckman Coulter LH780 oto analizörü ile çalışıldı. Kan üre azotu (BUN), kreatinin, glukoz, sodyum, potasyum, kalsiyum, fosfor, total protein, albümin, alanin aminotransferaz (ALT), AST serum düzeyleri jelli tüplere alınan kan numunelerinin santrifüj ile elde edilen serumlarda Roche/Hitachi Cobas C 501 oto analizöründe kolorimetrik test yöntemiyle, PTH, free T3 (FT3), FT4, tiroid stimülan hormon (TSH), kortizol aynı cihazda immuno radiometrik (IRMA) yöntemiyle çalışıldı. 119 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences İstatistiksel Analiz İstatistiksel analizler SPSS (Statistical Package for the Social Sciences) yazılımı kullanılarak yapılmıştır. Tanımlayıcı bilgiler ortalama, minimum ve maksimum, standart sapma, sayı ve yüzdeler -normal dağılmayan değişkenler için ortanca (medyan) ve çeyreklikler- kullanılarak verilmiştir. Normal dağılıma uymayan sürekli değişkenlerin karşılaştırılmasında parametrik olmayan testlerden ikili karşılaştırmalar için Mann Whitney U, üç ve daha fazla grup karşılaştırılmasında Kruskal Wallis önemlilik testleri kullanılmıştır. p değerinin 0,05’in altında olduğu durumlar istatistiksel olarak anlamlı sonuçlar olarak değerlendirilmiştir. BULGULAR Çalışmaya 72 hasta grubu ve 50 kontrol grubu alındı. Kontrol grubunun yaş ortalaması (32,2±13,7 yıl) ile medyan yaşı (27 yıl) hasta grubuna göre (yaş ortalaması: 62,1±17,6 yıl, medyan yaş (66 yıl)) istatistiksel olarak daha düşüktü (p<0,001) (Tablo 1). Hasta grubunun 65’inde (%90,3) (özgeçmişinde böbrek hastalığı yok) başvuru anında ABY varken, 7’sinde (%9,7) hastanede ABY gelişti. Hastaların 57’si (%79,2) böbrek fonksiyonları tamamen veya kısmen düzelerek taburcu olurken, 15’i (%20,8) vefat etti. Hasta grubunda; Hgb, Htc, albümin ve kalsiyum gibi değişkenlerin serum düzeyleri istatistiksel olarak daha düşüktü (P<0,05). Ama WBC, glukoz, potasyum, fosfor, PTH ve kortizol gibi değişkenlerin serum düzeyleri istatistiksel olarak daha yüksekti (P<0,05) (Tablo 1). Hasta grubu böbrek yetmezliğinin nedenine göre PRBY, RBY ve PSBY olarak üç alt gruba ayrıldı. Hastaların 28’i (%38,9) PRBY, 37’si (%51,4) RBY ve 7’si (%9,7) PSBY grupta idi. Renal böbrek yetmezliği olanlarda tansiyon değerleri PRBY olanlara göre daha yüksek; başvuru kreatinin serum düzeyi PSBY olanlarda PRBY ve RBY olanlara göre daha yüksek; serum ferritin düzeyi PSBY olanlarda RBY olanlara göre daha yüksek; Hgb ve Htc serum düzeyleri PRBY olanlarda RBY olanlara göre daha yüksekti (p<0,05) (Tablo 2). Hasta grubu RBY nedenleri açısından incelendiğinde; 37 RBY hastasından 18’i (%48,6) akut tübüler nekroz (ATN), 14’ü (%37,8) toksik nefropati [5 hasta antibiyotik kullanımına (kolistin, rifampisin ve aminoglikozid) bağlı ABY, 4 hasta NSAİD kullanımına bağlı ABY, 3 hasta kontrast nefropatiye bağlı ABY, 1 hasta ACEİ+NSAİD nefropatisine bağlı ABY ve 1 hasta antibiyotik+NSAİD kullanımına bağlı ABY], 3’ü (%8,2) vaskülitik ABY (1 hasta wegener granülamatöz, 1 hasta henoch-schönlein purpurası ve 1 hasta sklerodermal renal krize bağlı ABY) ve diğer 2 (%5,4) kişi ise nefritik ve nefrotik sendroma bağlı idi. Postrenal böbrek yetmezliği nedenlerine bakıldığında 4 hastada malignite, 2 hastada böbrek taş hastalığı ve bir hastada BPH mevcuttu. Hasta grubunun bazal serum kreatinin düzeyi 0,8±0,2 (0,5-1,3) mg/dL arasında izlendi. Hastaneye başvuru anındaki serum kreatinin düzeyi ise 4,1±2,6 (1,7-17,0) mg/dL aralığında bulundu. ABY etiyolojisine göre hasta grubunun başvuru anında ortalama ve medyan serum kreatinin düzeyleri incelendiğinde PRBY grubunda sırasıyla, 3,6±1,8 (1,7-9,0) mg/dL ve 3,2 (2,1-4,3) mg/dL; RBY grubunda sırayla, 3,7±1,7 (1,7-9,5) mg/dL ve 3,2 (2,7-3,9)mg/dL; PSBY grubunda sırayla, 8,6±4,7 (3,5-17) mg/dL ve 7,3 (4,5-12,2) mg/dL bulundu. PSBY grubunda başvuru serum kreatinin düzeyi diğer gruplara göre daha yüksekti (p=0,001) (tablo 2). Hastaların taburcu-vefat anındaki serum kreatinin düzeyi 1,5±1,4 (0,5-9,5) mg/dL aralığında bulundu. Taburcu olanların serum kreatinin düzeyi 0,9±0,2 (0,5-2,2) mg/dL, vefat edenlerin serum kreatinin düzeyi 0,9±2,0 (0,5-9,5) mg/dL idi. Vefat edenlerin son serum kreatinin düzeyi yaşayanlara göre daha yüksekti (p=0,001). 120 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Hasta grubunun tanı anındaki komorbid durumları incelendiğinde, 52 hastada (%72,2) komorbid hastalık bulundu. Hastaların 20’sinde (%27,7) hiçbir komorbid durum izlenmezken, 30 hastada (%41,6) HT, 16 hastada (%22,2) DM, 12 hastada (%16,6) malignite, 7 hastada (%9) kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH), 6 hastada (%6,9) koroner arter hastalığı (KAH) ve 2 hastada (%2,2) konjestif kalp yetmezliği mevcuttu. Yalnız bir komorbid durumun bulunduğu 34 hasta (%47,2), iki komorbid durumun birlikte bulunduğu 15 hasta (%20) ve üç komorbid durumun birlikte bulunduğu 3 hasta (%4,1) vardı. Hasta grubunun tanı anında veya hastanede kaldığı süre boyunca enfeksiyon geçirip geçirmedikleri kayıt edildi. Buna göre 56 hastada (%77,8) enfeksiyon saptanmazken 16 hastada (%22,2) enfeksiyon tespit edildi. En sık görülen enfeksiyon nedenleri; idrar yolu enfeksiyonu 6 kişide (%8), pnömoni 4 kişide (%5), akut gastroenterit 4 kişide (%5), bruselloz-sepsis ve selülit ise 1’er kişide (%1,3) görüldü. Hemodiyaliz hastaları Hastaların 11’inde (%15,2) HD endikasyonu vardı. Hastaların HD endikasyonları anüri, hipervolemi, üremik ensefalopati, üremik hıçkırık, üremik kanama açısından operasyon öncesi HD, tömör lizis sendromu ve hiperürisemi oluşturdu. HD ihtiyacı olan hastaların hepsinde hastaneye başvuru esnasında ABY mevcut olup hastanede yatış esnasında ABY gelişen hastaların hiçbirinde HD ihtiyacı olmadı. Hemodiyalize alınan hastalardan 1 hasta (%9,1) PRBY, 7 hasta (%63,6) RBY ve 3 hasta (%27,3) PSBY olarak takip edildi. PRBY olarak takip edilen hastada doğum sonrası kanamaya bağlı ABY gelişti. PRBY olarak başvuran hastaların tanıları ise 3 hastada ATN, 2 hastada toksik nefropati ve 2 hastada tümör lizis sendromu bulundu. PRBY olarak takip edilen hastaların 2’si mesane karsinomu ve 1’i ise nefrolityasize bağlı ABY’di. Hemodiyaliz ihtiyacı olan hastaların laboratuvar değerleri tablo 3’te verildi. HD hastalarında BUN, kreatinin, ALT, AST, fosfor ve TSH serum düzeyleri HD’ye girmeyenlere göre istatistiksel olarak daha yüksekti (p<0,05). Hemodiyaliz ihtiyacı olan hastaların idrar çıkışlarına bakıldığında 3 hasta (%27,3) anürik, 3 hasta (%27,3) oligürik ve 5 hasta (%45,4) normal idrar çıkışına sahipti. İdrar çıkışı ile HD ihtiyacı arasındaki ilişkiye bakıldığında idrar çıkışı az olan (oligürik veya anürik) hastalarda HD ihtiyacı anlamlı derecede daha yüksekti (p=0,03). Hemodiyaliz ihtiyacı olup taburcu edilen hastaların çıkış serum kreatinin düzeyi 1,1±0,4 (0,8-2,2) mg/dL arasında bulundu. HD ihtiyacı olan hastaların hiçbirinde kronik HD ihtiyacı olmadı. Vefat eden hastalar Takip edilen hastalardan 15’i (%20,8) vefat etti. Vefat eden hastaların ABY nedenlerine bakıldığında 6 hasta (%40) PRBY, 8 hasta (%53,3) RBY ve 1 hasta (%6,7) PSBY idi. PRBY hastaların tanılarına bakıldığında 2 hastada malignite, 1 hastada fournier gangreni, 2 hastada pnömoni ve bir hastada KOAH vardı. RBY tanıları gözden geçirildiğinde 2 hastada sebebi açıklanamayan ATN, 2 hastada toksik nefropati, 1 hastada malignite+serebrovasküler enfarktüs ve 1 hastada sistemik vaskülit vardı. Sadece 1 PSBY hastasının tanısı mesane karsinomuydu. Vefat eden hastaların laboratuvar değerleri tablo 3’te verildi. Yaşayanlar ile karşılaştırıldığında vefat eden hastaların BUN-AST-fosfor-kortizol-ferritin serum düzeyleri daha yüksek, Hgb-plateletkalsiyum-total protein-albümin-FT4 serum düzeyleri daha düşüktü (p<0,05). HD’ye giren hastalar ile karşılaştırıldığında vefat eden hastalarda Hgb-platelet-kreatinin gibi değişkenlerinin serum düzeyleri daha düşük, ama kortizol serum düzeyi daha yüksekti (p<0,05). Hastaların tanı anındaki serum albümin düzeylerinin mortalite ile ilişkisi incelendi. Vefat eden hastalarda ortalama serum albümin düzeyi 2,6±0,5 (2,0-4,6) gr/dL ve yaşayanlarda 3,1±0,6 (1,8-3,6) gr/ dL idi. Vefat edenlerde serum albümin düzeyi yaşayanlara göre daha düşüktü (p=0,01). 121 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences TARTIŞMA Akut böbrek yetmezliği, saatler-günler içinde böbrek fonksiyonlarının bozulması ve GFH’de azalmayla seyreden bir tablodur. Son zamanlarda ABY tanısında kullanılan RIFLE ve AKIN kriterlerine göre, kreatinin değerinde 0,3 mg/dL’lik artış, bazal kreatinin değerinde 1,5 kat artış veya son 6 saatlik idrar çıkışının 0,5 ml/kg/saat altında olması ABY tanısını koydurur (1,14-16). Tanı sırasında oligüri ve kreatinin değerinin 3 mg/dL’nin üzerinde olması kötü prognostik göstergeler olarak bildirildi. Yaşlı, multiorgan yetmezliği olan ve sepsisin eşlik ettiği hastalarda mortalite yüksektir. Yoğun bakım ünitesinde takip edilen ve mekanik ventilasyon ihtiyacı olan hastalarda mortalitenin %50’nin üzerinde olduğu bilinmektedir (11,15). Çalışmamızda hasta grubunun yaş ortalaması 62,1±17,5 (18-84) ve medyan yaşı 66 (persentil aralığı: 53-76) yıldı. Çalışmaya alınan hasta grubunun tanı anındaki komorbid durumları incelendiğinde 52 hastada (%72,2) komorbid hastalık saptandı. Çalışmamızda ABY gelişimi ile ilişkili faktörler; daha önce hastaneye yatış öyküsü, başvuru anındaki ateş yüksekliği, WBC-nötrofilglukoz-fosfor-kortizol-PTH-gibi değişkenlerin serum düzey yüksekliği, Hgb-Htc-kalsiyum-albümin gibi değişkenlerin serum düzey düşüklüğüydü. Prospektif bir çalışmada ABY’nin yıllık insidansı 100.000 popülasyonda 14,7 olarak bildirildi (17). Hastaneye yatıştan sonra, 60 yaşın üstündeki hastalarda ABY gelişim sıklığının %1,4 olduğu tespit edildi (18). Rabbani ve ark. (19) 1991-2000 yılları arasında toplam 898 ABY tanılı hastayı inceledikleri bir çalışmada 551 hastanın (%61) erkek olduğu ve ortalama hasta yaşının 53±17,6 (15-91) yıl olduğunu bildirdiler. Wang ve ark. (20) 1994-2003 yılları arası dönemde Pekin Üniversite Hastanesi’nde ABY tanısı ile tedavi gören 209 hastayı incelediler, hasta yaşının iki dönemde pik yaptığını (34-45 ve 60-80 yıllarında) rapor ettiler. ABY etiyolojisine göre yaş dağılımına bakıldığında PRBY grubun yaş ortalaması 59,6±20,2 (18-82), RBY grubun yaş ortalaması 62,6±16,4 (18-84), PSBY grubun yaş ortalaması ise 68,7±9,7 (59-82) yıldı. Böbrek yetmezliği nedenine göre hastaların yaş ortalamaları arasında istatistiksel olarak bir fark olmamakla beraber PSBY grupta yaş ortalamasının daha yüksek olması dikkat çekiciydi (p=0,4). Biesenbach ve ark. (21) 1981-1990 arası ve 1991-2000 yılları arasındaki dönemlerde non-travmatik ABY nedeniyle HD gereksinimi olan toplam 550 hastayı incelediler. Önceki dönemlerdeki çalışmalara göre ABY’ye sebep olan akut glomerulonefrit, akut intersitisyel nefrit ve akut pankreatit olgularının azaldığını, öte yandan ilaca bağlı ABY’nin arttığını ve diğer sebeplere bağlı ABY olgularının sıklığında anlamlı bir değişiklik olmadığını bildirdiler. DM, KAH ve KBY gibi kronik risk faktörlerinin önceki dönem çalışmalarına göre daha sık olduğu, ama her iki dönemdeki mortalite oranlarının benzer olduğu (%41,8 ve %44,6) bildirildi. Çalışmamızda HD’ye alınan hastalardan 1’i (%9,1) PRBY, 7’si (%63,6) RBY ve 3’ü (%27,3) PSBY idi. PRBY ile takip edilen hastada doğum sonrası kanamaya bağlı ABY gelişti. RBY ile başvuran hastaların tanıları ise 3 hastada ATN, 2 hastada toksik nefropati ve 2 hastada tümör lizis sendromu mevcuttu. PSBY ile takip edilen hastaların 2’si mesane karsinomu ve 1’i nefrolityazise bağlı ABY’di. Selçuk ve ark. (22) ABY tanılı 339 hastayı incelediler ve hastaların 46’sında (%13,5) ABY’ye sebep olan iki ya da daha fazla etiyolojik faktör tespit ettiler. Bu hastaların 26’sında (%56) PRBY ve RBY; 12’sinde (%26) PRBY, RBY ve PSBY; 4’ünde (%9) RBY ve PSBY gibi sebepler birlikte tespit edildi. PRBY sebepleri içinde en sık ishal ve kusma, RBY nedenleri içinde en sık gentamisin kullanımı ve PSBY sebepleri içinde en sık BPH görüldü. Birden fazla etiyolojik faktör tespit edilen hastaların 32’sinde (%70) oligürik, 8’inde (%17) anürik ve 6’sında (%13) non-oligürik tespit edildi. 19 hastaya (%41) yalnız medikal, 27 hastaya (%59) medikal tedaviyle birlikte HD uygulandığı belirtildi. 5 hastanın (%10,8) vefat ettiği rapor edildi (17). Çalışmalarında ABY etiyolojisinden en sık sorumlu nedenleri ilaçlar, sepsis ve volüm açığı olarak bildirilmiştir. Hasta grubumuzda RBY nedenleri; 37 RBY nedeninden 18’i (%48,6) ATN, 14’ü (%37,8) toksik nefropati, 3’ü (%8,2) vaskülit ve 2’si (5,4) nefritik ve nefrotik sendrom idi. PSBY nedenleri aşağıdaki şekilde izlendi; 4 hasta malignite, 2 hasta böbrek taş hastalığı ve 1 hasta BPH idi. 122 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Zhang ve ark. (23) 1990-2001 yılları arasında 12 yıllık bir dönem boyunca KBY zemininde ABY gelişen 104 hastayı incelediler. Bu çalışmada ABY‘nin en sık nedenleri ilaca bağlı akut tübülointersitisyel nefrit, PRBY ve lupus nefrit aktivasyonu bulundu. Olguların üçte birinden fazlasının ilaca bağlandığı ve bu durumun genellikle yaşlı hastalarda görüldüğü bildirildi. Hastanede ortalama kalış süresi 28,5 gündü, 39 hastada HD gereksinimi oldu, 23 hasta HD’ye bağlı kaldığı ve mortalitenin %1,9 olduğu bildirildi. Serum kreatinin seviyesi hastaların %46,2’sinde bazal düzeylere gerilediği belirtildi. Çalışmamızdaki hastaların %79,2’sinin böbrek fonksiyonları tamamen veya kısmen düzelerek taburcu olmuştur. Hastaların hastanede kalış süresi ortalama 10,6±7,9 (1-45) gün idi. Bu süre; vefat eden hastalarda 12,8±9,1 (3-32) gün, taburcu olanlarda ise 10,1±7,6 gündü ve aralarında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmadı (p>0,05). Mahajan ve ark. (24) 2000-2004 yılları arasında Kuzey Hindistan’da gerçekleştirdikleri retrospektif bir çalışmada 454 yaşlı ABY hastasını (≥60 yaş) incelediler. ABY’nin en sık sebepleri %33 olguda hipovolemi, %21,6 olguda enfeksiyon ve %11,5 olguda ilaçlar sorumlu tutuldu. %31,8 olguda oligüri görüldü ve %33,5 olguda renal replasman tedavisine (RRT) gereksinim duyuldu. Yine yukarıdaki çalışmalara benzer bir şekilde bizim çalışmamızda da ilaçlara bağlı ABY olgusunun 14 (%19,4) olması dikkat çekiciydi (17,23,24). Anadolu Bölgemizde yer alan Erzurum Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde Uyanık ve ark. (25) yaptığı bir çalışmada 256 ABY tanılı hasta incelendi. Bu çalışmada hastaların 142’si (%55,5) erkek, 114’ü (%44,5) kadın ve yaş ortalamaları 60,8±18,0 (18-89) yıldı. Hastalardaki ABY nedenlerine bakıldığında, 91’i (%35,5) PRBY, 134’ü (%52,3) RBY ve 31’i (%12,1) PSBY nedenlere bağlı ABY geliştiği bildirildi. Bu çalışmada mortalite oranı %10,2 idi. Hastaların yaş ortalaması 62,1±17,5 (18-84) yıldı. Çalışmamızdaki takip edilen hastaların 15’i (%20,8) vefat etti. ABY etiyolojisine bakıldığında, hastaların 28’i (%38,9) PRBY, 37’si (%51,4) RBY ve 7’si (%9,7) PSBY grubundaydı. Çalışmamızda Uyanık ve ark. (25) çalışmasındaki gibi RBY oranı (%51,4) PRBY ve PSBY’ne göre daha baskındı. Olasılıkla üçüncü basamak hastane olmamız ve bundan dolayı renal nedenlere bağlı ABY olgularının sıklıkla hastanemize çevre illerden sevk edilmesinin önemli bir şekilde rol oynadığını düşündürmektedir. Akut böbrek yetmezliği gelişim riskini araştıran çok sayıda çalışma mevcuttur. ABY’li hastaların %40’ının 60 yaş üzerinde olduğunu belirtildi, ilerleyen yaşın ABY gelişiminde majör risk faktörü olduğu saptandı (17). NSAİD, kontrast ve ACEİ gibi nefrotoksik ilaç kullanımı, sepsis, majör kardiovasküler cerrahi, serebral-pulmoner-kardiovasküler ve DM gibi komorbid hastalık olması ABY için bildirilen risk faktörleridir (25,26). Chertow ve ark. (27) 40000 üzerindeki kardiovasküler cerrahi geçiren hastayı inceledikleri bir çalışmada ABY ile ilişkili faktörler; kardiyomegali, serebral vasküler hastalığı, KOAH, diüretik kullanımı, DM varlığı, sol ventriküler ejeksiyon fraksiyonunun %35’in altında olması ve önceden kalp cerrahisi geçirme öyküsü idi. Çalışmamızda vefat eden 15 hastamızdan 1’inde (%6,6) komorbid durum, 8 hastada (%53,3) HT, 6 hastada (%40) malignite, 2 hastada (%13,3) DM ve korener arter hastalığı bulundu. Akut böbrek yetmezliğinde HD rutin olarak uygulanmayıp üremik ensefolapati, perikardit, oligürianüri gibi acil HD endikasyonu varlığında yapılmaktadır. Selçuk ve ark. (22) ABY tanısı olan toplam 339 hastayı incelediler ve hastaların %59‘unda HD ihtiyacı olduğunu bildirdiler. Zhang ve ark. (23) ABY tanısı ile takip ettikleri 104 hastanın 39’unda (%37,5) HD gereksinimi olduğunu bildirdiler. Mahajan ve ark. (24) RRT gereksinim oranını %33,5 olduğunu belirttiler. Uyanık ve ark. (25) 256 ABY hastasının 74‘ünde (%29) HD ihtiyacı olduğunu bildirdiler. Bizim çalışmamızda HD ihtiyacı olan 11 hasta (%15,2) tespit edildi. HD ihtiyacı olan hasta oranı diğer çalışmalara göre daha az oranda olması dikkat çekiciydi. Hasta sayımızın azlığına bağlı olabilir. Hastalarımızın HD endikasyonları; anüri, hipervolemi, üremik ensefolapati, üremik hıçkırık, üremik kanama açısından operasyon öncesi HD, tümör lizis sendromu ve hiperürisemi oluşturdu. HD’ye alınan hastaların yaş ortalaması 64,7±16,5 (26-82) yıldı. Hastaların 6’sı (%54,5) erkek, 5’i (%45,5) kadındı. HD ihtiyacı olan hastalardan 3’ü (%27,2) vefat etti. Bunun yanında HD gereksinimi ile mortalite oranı arasında istatistiksel olarak anlamlı değildi (p=0,5). 123 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Akut böbrek yetmezliğinde HD ihtiyacı ile ilişkili faktörler bazı çalışmalarda bildirildi. Mehta RL ve ark. (28) yoğun bakım ünitesinde gelişen ABY olgularında HD’le ilişkili faktörler olarak taşikardi, sistolik, diastolik ve ortalama kan basıncı düşüklüğü şeklinde belirttiler. Çalışmamızdaki vefat edenlerin ortalama sistolik kan basıncı 111,1±29,0 (80-176) mmHg, ortalama diastolik kan basıncı 65,8±16,4 (50-95) mmHg, taburcu olanların ortalama sistolik kan basıncı 119,7±24,8 (80-220) mmHg ve ortalama diastolik kan basıncı 73,1±13,2 mmHg şeklinde bulundu. Vefat edenlerde başvuru esnasındaki sistolik ve diastolik kan basınçları taburcu olanlara göre daha düşük olmakla beraber aralarında istatistiksel olarak anlamlı bir fark yoktu (p>0,05). Chertow GM ve ark. (27) HD ihtiyacını belirleyen prediktörleri olarak tanı anında ve takibinde idrar çıkışının az olması, BUN yüksekliği ve karaciğer yetmezliği şeklinde ifade ettiler. Bizim çalışmamızda HD ile ilişkili yüksek korelasyon gösteren faktörler; ABY nedeninin RBY’ye bağlı olması, yatış anındaki kreatinin serum düzey yüksekliğiydi. HD ile ilişkili diğer faktörler idrar çıkışının az olması, fosfor-AST-ALT-TSH serum düzey yüksekliğiydi. RBY ile HD ihtiyacının ilişkisi, RBY’nin oligürikanürik gibi olumsuz seyrine bağlı olduğunu düşündük. Laboratuvar değerlerinde karaciğer fonksiyon bozukluğu ile HD ihtiyacı arasındaki ilişkiyi, yukarıda belirtilen çalışmalardaki gibi multiorgan yetmezliğinde ABY’nin fazla oranda görülmesine bağlamaktayız. Çalışmamızda HD ihtiyacı olan hastaların laboratuvar değerleri HD ihtiyacı olmayanlar ile karşılaştırıldığında BUN, kreatinin, ALT, AST, fosfor ve TSH serum düzeyleri istatistiksel olarak yüksek bulundu (p<0,05). Chertow GM ve ark. (28) HD ihtiyacı olan ABY olgularında ileri yaş ve karaciğer yetmezliğini en önemli mortalite ile ilişkili faktörler olarak bildirdi. Diğer yandan idrar miktarı ile mortalite arasında ilişki tespit edilemedi. Bu çalışmada düşük serum kreatinin ve yüksek BUN konsantrasyonları ile mortalite arasında anlamlı bir ilişki bulundu. Mortalite ile ilişkili diğer faktörler ARDS ve trombositopeni idi. de Mendonça A ve ark. (29) ABY’deki mortalite ile ilişkili faktörleri kardiovasküler hastalık, 65 yaş üstü ve hematolojik malignensi öyküsü varlığını şeklinde bildirdiler. Hastalarımızın ölüm nedenleri sepsis, serebrovasküler enfarktüs, malignite, kardiovasküler hastalık ve sistemik vaskülitti. Vefat edenlerin laboratuvar değerleri yaşayanlarla karşılaştırıldığında BUN-AST-fosfor-kortizol-ferritin serum düzeyleri daha yüksek, Hgb-platelet-kalsiyum-total protein-albümin-FT4 serum düzeyleri daha düşüktü (p<0,05). HD’ye giren hastalar ile karşılaştırıldığında vefat edenlerde Hgb-platelet-kreatinin serum düzeyleri daha düşük, serum kortizol düzeyi daha yüksekti (p<0,05). Obialo ve ark. (30) yaptıkları çalışmada hipoalbüminemi ve hipokolesterolemi bulguları olanlarda ABY mortalitesinin fazla olduğunu bildirdiler. Uyanık ve ark. (25) RBY’de mortalite oranının diğer gruplara göre daha yüksek olduğunu ancak bu yüksekliğin istatistiki açıdan anlamlı olmadığını bildirdiler. Mortalite ile ilişkili faktörler kan basıncı düşüklüğü, idrar miktarı azalması ve hipoalbüminemiydi. ABY kötü prognoz belirteçleri ileri yaş, albümin düşüklüğü, oligüri ve hipotansiyon idi. Hastalarımızın tanı anındaki serum albümin düzeylerinin mortalite ile ilişkisi incelendi. Ölen hastalarda ortalama serum albümin düzeyi 2,6±0,5 (2,0-4,6) gr/dL yaşayanlarda 3,1±0,6 (1,8-3,6) gr/dL idi. Vefat edenlerde serum albümin düzeyi taburcu olan hastalara göre belirgin olarak daha düşüktü (p=0,01). Çalışmamızın bazı kısıtlamaları vardı. Vaka sayımız yeterli sayıda değildi. Böbrek yetmezliği nedenleri ayırıcı tanısı için renal biyopsi yapılmamış olmasıydı. Biyopsi işleminin invazif bir olması, ek olarak anamnez, klinik ve laboratuvar ile ayırıcı tanıya gidiyor olmasının yeterliliğiydi. SONUÇ Böbrek yetmezliği nedenlerinin başında renal nedenler bulundu. İdrar çıkışına göre hastalar sınıflandırıldığında non-oligürik hastalar ağırlıktaydı. HD’ye giren hastaların çoğunluğunu RBY’liler (%63,6) oluşturdu. Oligürik ve anürik hastaların HD ihtiyacı daha fazlaydı. RBY hastalarının yatış süresi daha uzundu. ABY gelişimi ile ilişkili faktörler, ileri yaş, ilaç kullanımı, komorbid hastalık varlığı, daha önce hastaneye yatışın varlığı, ateş yüksekliği, idrar çıkışında azalma, WBC-nötrofil-glukoz-fosforkortizol-PTH-ferritin serum düzey yüksekliği, Hgb-Htc-kalsiyum-albümin serum düzey düşüklüğü 124 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences idi. Hastaların %15,2’sinde HD endikasyonu vardı. Hastaların HD endikasyonları anüri, hipervolemi, üremik ensefolapati, üremik hıçkırık, tömör lizis sendromu ve hiperürisemi oluşturdu. Takip edilen hastaların %20,8’i öldü. Ölüm nedenleri sepsis, serebrovasküler enfarktüs, malignite, kardiovasküler hastalık ve sistemik vaskülit oluşturdu. KAYNAKLAR Lameire N, Van Biesen W, Vanholder R. Acute renal failure. Lancet. 2005; 365(9457): 417-430. DOI: https://doi. org/10.1016/S0140-6736(05)70238-5 Lameire N, Biesen VW, Vanholder R. Epidemyology, Clinical evaluation, and prevention of acute renal failure. 3th edn. In Feehally J, Floege J, Johnson RJ (eds). Comprehensive Clinical Nephrology. Philadelphia: Mosby, 2007; 979-1000. Albright RC Jr. Acute renal failure: a practical update. Mayo Clin Proc. 2001; 76(1): 67-74. DOI: https://doi. org/10.4065/76.1.67 Workeneh BT, Agraharkar M, Gupta R. Acute Kidney injury: Etiology. İn: Medscape [online]. Available from: https://emedicine.medscape.com/article/243492-overview#a5. Updated: Dec 24, 2020 Tonelli M, Gill J, Pandeya S, Bohm C, Levin A, Kiberd BA. Barriers to blood pressure control and angiotensin enzyme inhibitor use in Canadian patients with chronic renal insufficiency. Nephrol Dial Transplant. 2002; 17(8): l426-33. DOI: https://doi.org/10.1093/ndt/17.8.1426 Huerta C, Castellsague J, Varas-Lorenzo C, Garcia Rodriquez LA. Nonsteroidal antiinflammatory drugs and risk of ARF in the general population. Am J Kidney Dis. 2005; 45(3): 531-9. DOI: https://doi.org/10.1053/j. ajkd.2004.12.005 Szalat A, Krasilnikov I, Bloch A, Bloch A, Meır K, Rubinger D, et al. Acute renal failure and ınterstitial nephritis in a patient treated with rofecoxib: case report and review of the literature. Arthritis Rheum. 2004; 51(4): 670-3. DOI: https://doi.org/10.1002/art.20543 Merten GJ, Burgess WP, Gray LV, Holleman JH, Roush TS, Kowalchuk GJ, et al. Prevention of contrast-induced nephropathy with sodium bicarbonate: a randomized controlled trial. JAMA. 2004; 291(19): 2328-34. DOI: https://doi.org/10.1001/jama.291.19.2328 Gruberg L, Mehran R, Dangas G, Mintz GS, Walksman R, Kent KM, et al. Acute renal failure requiring dialysis after percutaneous coronary interventions. Catheter Cardiovasc Interv. 2001; 52(4): 409-16. DOI: https:// doi.org/10.1002/ccd.1093 Carmichael P, Carmichael AR. Acute renal failure in surgical setting. ANZ J Surg. 2003; 73(3): 144-53. DOI: https://doi.org/10.1046/j.1445-2197.2003.02640.x Metcalfe W, Simpson M, Khan IH. Acute renal failure requiring renal replacement therapy: incidence and outcome. QJM. 2002; 95(9): 579-83. DOI: https://doi.org/10.1093/qjmed/95.9.579 Brivet FG, Kleinknecht DJ, Loirat P, Landais LP. Acute renal failure in intensive care units--causes, outcome, and prognostic factors of hospital mortality; a prospective, multicenter study. French Study Group on Acute Renal Failure. Crit Care Med. 1996; 24(2): 192-8. DOI: https://doi.org/10.1097/00003246-199602000-00003 Mottl AK, Tuttle KR. Diabetic kidney disease: Pathogenesis and epidemiology. İn: Up To Date Diabetic kidney Medicine [online]. Available from: www.uptodate.com. Updated: 14 September 2021 Bellomo R, Ronco C, Kellum JA, Mehta RL, Palevsky P. Acute Dialysis Quality Initiative workgroup. Acute renal failure-definition, outcome measures, animal models, fluid therapy and information technology needs: the Second International Consensus Conference of the Acute Dialysis Quality Initiative (ADQI) Group. Crit Care. 2004; 8(4): 204-12. DOI: https://doi.org/10.1186/cc2872 John A Kellum, Rinaldo Bellomo, Claudio Ronco. Classification of acute kidney injury using RIFLE: What’s the purpose? Crit Care Med. 2007; 35(8): 1983-4. DOI: https://doi.org/10.1097/01.CCM.0000277518.67114. F8 125 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Akcan-Arikan A, Zappitelli M, Loftis LL, Washburn KK, Jefferson LS, Goldstein SL. Modified RIFLE criteria in critically ill children with acute kidney injury. Kidney Int. 2007; 71(10): 1028-35. DOI: https://doi. org/10.1038/sj.ki.5002231 El-Reshaid K, Kapoor M, Johny KV, Sungathan TN. Acute renal failure in Kuwait-a prospective study. J Trop Med Hyg. 1993; 96(5): 323-9 Kohli HS, Bhaskaran MC, Muthukumar T, Thennarasu K, Sud K, Jha V, et al. Treatment-related acute renal failure in the elderly: a hospital-based prospective study. Nephrol Dial Transplant. 2000; 15(2): 212-7. DOI: https://doi.org/10.1093/ndt/15.2.212 Rabbani MA, Habib HB, Siddiqui BK, Tahir MH, Ahmad B, Murtaza G, et al. Etiology of acute renal failure in a tertiary center. Saudi J Kidney Dis Transpl. 2008; 19(6): 1009-14. Wang Y, Cui Z, Fan M. Retrospective analysis on Chinese patients diagnosed with acute renal failure hospitalized during the last decade (1994-2003). Am J Nephrol. 2005; 25(5): 514-9. DOI: https://doi. org/10.1159/000088460 Biesenbach G, Janko O, Schmekal B. Etiology and prognosis of “internal medicine” acute renal failure in 19811990 and 1991-2000-an analysis of 510 cases in a single center. Wien Med Wochenschr. 2003; 153(23-24): 530-3. DOI: https://doi.org/10.1007/s10354-003-0050-z Selçuk NY, Odabas AR, Cetinkaya R, Tonbul HZ, San A. Frequency and outcome of patients with acute renal failure have more causes than one in etiology. Ren Fail. 2000; 22(4): 459-64. DOI: https://doi.org/10.1081/ JDI-100100887 Zhang L, Wang M, Wang H. Acute renal failure in chronic kidney disease-clinical and pathological analysis of 104 cases. Clin Nephrol. 2005; 63(5): 346-50. DOI: https://doi.org/10.5414/CNP63346 Mahajan S, Tiwari S, Bhowmik D, Aqarwal SA, Tiwari SC, Dash SC. Factors affecting the outcome of acute renal failure among the elderly population in India: a hospital based study. Int Urol Nephrol. 2006; 38(2): 391-6. DOI: https://doi.org/10.1007/s11255-006-0053-y Uyanık A. Akut Böbrek Yetmezliğinde Prognoza Etki Eden Faktörlerin Araştırılması. Uzmanlık Tezi. Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Nefroloji Bilim Dalı, 2010. Mehta RL, Pascual MT, Soroko S, Savage BR, Himmelfarb J, Ikizler TA. Spectrum of acute renal failure in the intensive care unit: the PICARD experience. Kidney Int. 2004; 66(4): 1613-21. DOI: https://doi.org/10.1111/ j.1523-1755.2004.00927.x Chertow GM, Lazarus JM, Christiansen CL. Preoperative renal risk stratification. Circulation. 1997; 95(4): 87884. DOI: https://doi.org/10.1161/01.CIR.95.4.878 Ulusoy H, Kaynar K, Ulusoy Ş. Preoperatif risk değerlendirmesi Türk Nefroloji Diyaliz ve Transplantasyon Dergisi. 2003; 12(2): 84-7. de Mendonça A, Vincent JL, Suter PM, Mpreno R, Dearden NM, Antonelli M, et al. Acute renal failure in the ICU: risk factors and outcome evaluated by the SOFA score. Intensive Care Med. 2000; 26(7): 915-21. DOI: https://doi.org/10.1007/s001340051281 Obialo CI, Okonofua EC, Nzerue MC, Tayade AS, Riley LJ. Role of hypoalbuminemia and hypocholesterolemia as copredictors of mortality in acute renal failure. Kidney Int. 1999; 56(3): 1058-63. DOI: https://doi. org/10.1046/j.1523-1755.1999.00622.x. 126 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Tablolar Tablo 1. Hasta grubu ile kontrol grubunun laboratuvar ve demografik değişkenlerin karşılaştırılması Dğişkenler Gruplar Medyan Persentil 25 Persentil 75 Ortalama Yaş (yıl) SİS-B (mmHg) DB (mmHg) Hgb (g/dL) 66 53 76 62,1 17,6 18-84 SB 27 21 42 32,2 13,7 18-84 ABY 110 100 130 117,9 25,8 80-220 SB 120 120 130 120,2 7,1 110-130 ABY 70 60 80 71,5 14,2 40-110 SB 75 70 80 75,0 5,1 70-80 11,8 10,0 13,5 12,1 2,9 6,4-19,6 14,3 13,4 14,8 14,2 1,4 11,417,6 36,3 30,5 41,0 36,9 8,8 19,061,0 ABY ABY SB MCV (fL) Platelet (/ mm3) Minmax ABY SB Htc (%) SD 43,2 40,1 45,0 43,3 4,1 35,252,1 ABY 86 82 89 85,5 6,4 65-104 SB 85 83 89 86,0 4,6 75-94 239000 187000 316500 ABY SB ABY 257277,8 121696,6 24000657000 260500 214000 297000 263540,0 16500066498,2 491000 11900 9150 14900 12615,3 5560,1 300040500 WBC (/mm3) SB 7150 5800 8200 7248,0 1760,9 400012400 Glukoz (mg/ dL) ABY 114 89 138 148,6 146,2 61-980 SB 88 82 92 87,7 9,4 59-120 Sodyum (mmol/L) ABY 136 132 140 136,8 9,2 116-178 SB 138 137 140 138,3 1,9 134-142 ABY 4,5 4,0 5,1 4,6 1,3 2,4-13,0 SB 4,2 4,0 4,4 4,2 ,3 3,1-5,1 Potasyum (mmol/L) 127 p* <0,001 0,073 0,039 <0,001 <0,001 0,708 0,291 <0,001 <0,001 0,009 0,050 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences AST (U/L) ALT (U/L) ABY 27 18 40 78,7 310,5 6-2600 SB 17 15 20 19,0 6,3 14-42 ABY 16 11 28 122,0 810,4 6-6800 SB 15 11 22 17,6 8,1 8-39 3,0 2,6 3,5 3,0 ,6 1,8-4,6 4,0 3,9 4,3 4,1 ,3 3,2-4,7 8,3 7,8 8,9 8,3 ,8 6,3-10,2 9,9 9,6 10,1 9,8 ,4 8,7-10,6 ABY 4,6 3,6 6,2 4,8 2,0 ,4-10,2 SB 3,6 3,3 3,8 3,5 ,4 2,7-4,3 169 87 279 219,0 190,7 2-929 SB 72 65 95 76,7 22,1 41-114 ABY 1 1 3 2,6 8,3 0-63 SB 2 1 2 1,6 ,7 1-4 ABY 1 1 1 1,1 ,3 0-2 SB 1 1 1 1,0 ,1 1-1 15 12 22 16,7 7,8 3-45 8 5 10 8,4 3,4 4-17 Albümin (gr/ ABY dL) SB Kalsiyum (mg/ ABY dL) SB Fosfor (mg/ dL) PTH (pg/mL) ABY TSH (µIU/ mL) FT4 (ug/dL) Kortizol dL) (ug/ ABY SB <0,001 0,348 <0,001 <0,001 <0,001 <0,001 0,219 0,590 <0,001 *Mann-Whıtney U testi kullanılmıştır. Kısaltmalar: SS, standart sapma; Min-max, minimum-maimuu; ABY, akut böbrek yetmezliği; SB, sağlıklı birey; SİS-B, Sistolik basınç; DB, Diastolik basınç; Hgb, hemoglobin; Htc, hematokrit; MCV, mean corpuscular volume; WBC, white blood cell; AST, aspartat aminotransferaz; ALT, alanin aminotransferaz; PTH, paratiroid hormon; TSH, tiroid stimülan horman; FT4, free T4 128 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Tablo 2. PRBY, RBY ve PSBY subgruplarının laboratuvar ve klinik değişkenlerin karşılaştırılması Değişkenler Subgruplar Medyan Persentil 25 Persentil 75 Ortalama SİS-B (mmHg) DB (mmHg) BUN (mg/ dL) Kreatinin (mg/dL) Hgb (gr/dL) Htc (%) Ferritin (mg/L) SD Min-max PRBY 105 90 110 106,1 19,1 80-160 RBY 120 110 140 126,9 28,0 90-220 PSBY 120 110 130 117,1 19,8 80-140 PRBY 70 60 70 64,4 10,6 40-80 RBY 80 70 84 77,5 15,0 50-110 PSBY 70 60 70 68,6 6,9 60-80 PRBY 60 43 103 73,0 45,1 21-197 RBY 58 48 80 63,4 26,8 20-140 PSBY 110 59 141 120,4 86,4 52-300 PRBY 3,2 2,1 4,3 3,6 1,8 1,7-9,0 RBY 3,2 2,7 3,9 3,7 1,7 1,7-9,5 PSBY 7,3 4,5 12,2 8,6 4,7 3,5-17,0 PRBY 13,0 11,1 15,1 13,2 3,2 8,5,19,6 RBY 11,3 9,5 13,0 11,3 2,5 6,4-17,2 PSBY 12,0 11,2 12,5 11,7 2,4 7,5-15,8 PRBY 39,5 33,3 47,0 40,4 9,8 25,0-61,0 RBY 35,0 29,0 39,0 34,4 7,5 19,0-50,0 PSBY 36,6 33,0 38,0 35,6 7,3 23,7-48,0 PRBY 305 171 597 426,7 386,3 88-1500 RBY 134 64 336 208,8 189,8 26-728 PSBY 519 303 579 642,7 614,8 206-2000 p* ,002 ,001 ,091 ,003 ,059 ,053 ,010 *Kruskal Wallis testi kullanılmıştır. Kısaltmalar: SD, Standart deviasyon; Min-max, minimum-maximum; SİS-B, Sistolik basınç; DB, Diastolik basınç; PRBY, prerenal böbrek yetmezliği; RBY, renal böbrek yetmezliği; PSBY, postrenal böbrek yetmezliği; BUN, kan üre azotu; Hgb, hemoglobin; Htc, hematokrit 129 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Tablo 3: ABY gelişen, HD’ye alınan ve vefat eden hastaların labaratuvar değerleri HD (n:11) ABY (n:72) Değişkenler n Ortalama Min± SS Max Hgb (g/dL) 72 12±2,9 WBC (/mm3) 72 12,6±5,6 3-40,5 Platelet (/mm3) 72 257±121 BUN (mg/dL) 72 n Vefat eden hastalar (n:15) Ortalama Min± SS Max 7,3-14,3 12,9 ±3,8 8,5-22,1 15 12,6±4 22-12,6 2,4-657 11 296 ± 150 140-655 15 193±82 38-351 72±45 20-300 11 108 ± 74 20 -300 15 99±48 40-197 Kreatinin (mg/dL) 72 4,1±2,6 1,7-17 7,6 ± 4,1 2,7-17 15 4,3±2,4 2-9,5 71 148±146 61-980 11 96±24 70-146 15 98±48 40-197 Sodyum (mg/dL) 72 136±9,2 116-178 11 138±12 124-174 15 135±7,7 116-144 Potasyum (mg/dL) 72 4,6±1,3 2,4-13 4,9±1,0 3,4-6,7 15 4,6±0,7 3,5-6 AST (U/L) 70 78±310 6-2600 11 267±773 10-2600 15 229±659 7-2600 ALT (U/L) 70 122±810 6-6800 11 636±2044 6-6800 15 477±1749 6-6800 Albümin (g/dL) 64 3±0,6 1,8-4,6 11 2,8±0,5 2,1-3,6 14 2,6±0,5 1,8-3,6 8,3±0,8 6,3-10,2 11 8,4±0,8 7,5-10,2 15 7,9±0,8 6,3-9,5 4,8±2 0,4-10,2 11 5,9±2,2 1,8-10,2 13 6,1±1,8 2,5-8,3 Kalsiyum (mg/dL) 63 Fosfor (mg/dl) 53 11 11 11,7±3,0 11 7,7-17,2 15 Ortalama ± SS MinMax 10,4±2,2 Glukoz (mg/dL) 6,4-19,6 11 n Ürik asit (mg/dL) 19 12,3±4,1 6,5-24 4 15,4 ± 6,2 9,7-24 7 14±4,8 9,7-24 TSH (µIU/mL) 57 2,6±8,2 0-63 11 7,3±18,6 0,0-63 11 1,4±1,1 0-3 FT4 (ug/dL) 57 1±0,3 0-2 11 0,9±0,3 0,0-1 11 0,9±0,2 1-1 Kortizol (ug/dL) 44 16,7±7,8 3-45 8 14,8±4,5 8-24 9 23±10,3 11-45 PTH (pg/mL) 56 219±190,7 2-929 10 199±146 23-523 10 268,3±204,4 37-617 26-2000 9 311±216 64-728 807,6±677,4 50-2000 Ferritin (ng/mL) 44 367±389 8 Kısaltmalar: ABY, akut böbrek yetmezliği; HD, hemodiyaliz; SS, standart sapma; Hgb, hemoglobin; WBC, white blood cell; BUN, kan üre azotu; AST, aspartat aminotransferaz; ALT, alanin aminotransferaz; TSH, tiroid stimülan hormon; FT4, free T4; PTH, paratiroid hormon. 130 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences İZMİR ÇEVRESİNDE (BATI TÜRKİYE) BORNOVA FLİŞ ZONU’NA AİT FARKLI MEZOZOYİK KARBONAT KÜTLELER İÇİNDEKİ TRİYAS-JURA GEÇİŞİNİN VE İSTİFLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI: PALEOCOĞRAFİK VE PALEOTEKTONİK ÇIKARIMLAR İsmail İşintek1* *1 Dokuz Eylül Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Buca-İzmir, Turkiye. ORCID Kod: (0000-0002-1856-6243) ÖZET İzmir çevresinde (Batı Türkiye) yayılım sunan Bornova Filiş Zonu içindeki allokton Mesozoyik karbonat istifler içinde, birbirine çok yakın oldukları halde önemli farklılıklara sahip Triyas-Jura geçiş istifleri bulunur. Bu çalışma söz konusu Triyas-Jura geçiş istiflerini karşılaştırarak, istifler arasındaki benzerlik ve farklılıkları ortaya koymayı ve bunları paleocoğrafik ve paleotektonik olaylarla ilişkilendirmeyi amaçlar. Bu Triyas-Jura geçiş katmanlarını içeren istifler i) Birgi köyü (Karaburun Yarımadası), ii) Tahta iskele (Karaburun Yarımadası), iii) İçmetepe (Urla), iv) Özbek köyü (Urla), v) Andız Yarımadası (Urla), vi) Kaynaklar köyü (Buca), vii) Karacadağ (Özdere) tip kesitleri olarak adlandırılmıştır. Bu yedi adet tip kesitin ortak özelliklerinden biri bol Aulotortus spp. ve Triasina hantkeni içeren, gittikçe sığlaşan, sığ denizel bir Geç Noriyen-Resiyen istife sahip olmalarıdır. Bu durum tüm bu istiflerin aynı Geç Triyas platformu üzerinde ve aynı paleocoğrafik alanda olduklarını yansıtır. İkinci ortak özellik hepsinde en geç Resiyen’den Jura’ya geçişin oldukça ani bir transgresyonla temsil edilmesidir. Birgi köyü, Tahta iskele ve Özbek köyü istiflerinde Üst Triyas katmanları, 100-150 metreyi geçebilen Thaumatoporella parvovesiculifera içeren foraminifersiz bir düzeyden sonra, Orbitopsella praecursor, Siphovalvulina colomi, S. gibralterensis, Lituosepta sp., Meandrovoluta asiagoensis, Paleomayncina temieri foraminiferlerini ve Palaeodasycladus mediterraneus algini içeren tipik orta Liyas kireçtaşlarına geçer. Oysa Andız Yarımadası, Kaynaklar Köyü ve Karacadağ tip kesitlerinde 5-10 metrelik fosilsiz bir düzeyden sonra, yukarıdakiyle benzer orta Liyas foraminiferli kireçtaşlarına geçilir. Bu durum Transgresyonun farklı alanları farklı etkilemesinden kaynaklanabilir ve bu tip kesitlerin aynı platformun birbirinden uzak bölümlerine ait olduğunu yansıtır. Tip kesitler arasında önemli farklılıklardan bir tanesi Liyas sonrası Jura bölümündeki farklılıklardır. Birgi Köyü tip kesitinde Liyas doğrudan orta Malm kireçtaşlarıyla üstlenir. Doger ve alt Malm kayaları eksiktir. Oysa İçme Tepe kesiti ve Kaynaklar Köyü kesitlerinde ani bir pelajikleşme gözlenir. İçmetepe kesitinde radyolaryalı mikritik kireçtaşları doğrudan neritik Liyas kireçtaşlarını üstler ve üste doğru resifal Malm kireçtaşlarıyla üstlenir. Kaynaklar kesidinde ise Neritik Liyas kireçtaşları yarı pelajik fosilsiz mikritik kireçtaşlarınca üstlenir. Bu durum platformun neritik Liyas karbonatlarının çökelimi sırasında tekrar kırıldığını ve Birgi köyü tip kesitinin platmormun yükselen basamaklarında kalırken 131 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences İçmetepe ve Kaynaklar tip kesitlerinin platformun çöken bölümlerinde kaldığını düşündürür. Urla içmeler tip kesitinde malm karbonatlarının resifal ve sığ denizel olması, bu platform parçasının tekrar çökmediğini, Kaynaklar tip kesitinde ise Liyas’tan sonra sürekli yarı pelajik kireçtaşlarının devam etmesi bu parçanın sürekli çöken blokta kaldığını yansıtır. Triyas-Jura geçişlerini içeren bu yedi tip kesitten yalnızca Karaburun Yarımadası platformuna ait Birgi ve Tahta İskele tip kesitleri tümsel bir Mesozoyik platform istifine sahiptir. Diğer dört tip kesit Resiyen-Noriyen’den Geç Jura’ya uzanan eksikli dilimlerdir ve Karaburun Platformu istifiyle bire-bir deneştirilmeleri zordur. Bornova Fliş Zonu içine yer alan çok sayıda karbonat megablokta da gözlendiği gibi İçmetepe, Özbek Köyü, Andız Yarımadası, Kaynaklar Köyü ve Karacadağ tip kesit bloklarının neden Noriyen-Resiyen ile başladığı ilginç bir sorundur. Oldukça önemli farklılıkları olan bu çok sayıdaki istifin aynı paleocoğrafik kuşakta oldukları, benzer tektonik olayların etkisinde kaldıkları halde farklılıklar sunması, platformun farklı bölümlerinde kaldıkları için olmalıdır. Sonuç olarak birbirine az çok uzak yerlerde oluşan bu istif parçaları Kretase-Paleosen ve sonrası tektonik olayları sonucu Bornova Fliş Zonu içinde yan yana veya üst üste gelmişlerdir. Keywords: Triyas-Jura geçişi, Triyas karbonatları, Jura karbonatları, Paleocoğrafya COMPARISON OF TRIASSIC-JURASSIC TRANSITION AND SEQUENCES WITHIN DIFFERENT MESOSOIC CARBONATE MASSES IN THE BORNOVA FLYSCH ZONE AROUND İZMIR (WESTERN TÜRKIYE): PALEOGEOGRAPHIC AND PALEOTECTONIC IMPLICATIONS ABSTRACT In the allocthonous Mesosozic carbonate masses of the Bornova Flysch Zone, cropping out around İzmir (western Türkiye), type sections revealing Triassic-Jurassic transition with quite different characteristics are observed although they are currently in close localities. This study aims to compare these sections and relate their similarities and defferences with paleogeographic and paleotectonic events. i) Birgi village (Karaburun Peninsula), ii) Tahta iskele (Karaburun Peninsula), iii) İçmetepe (Urla), iv) Özbek village (Urla), v) Andız Peninsula (Urla), vi) Kaynaklar village (Buca) and vii) Karacadağ (Özdere) type sections are ones containing Triassic-Jurassic transition layers and will be focused in this study. One of the common characteristics of these seven type sections is that Late NorianRhetian part of them are characterized by a shallow marine environment, that became increasingly shallower, with abundant Aulotortus spp. and Triassina hantkeni. This similarity indicates that all those type sections formed on the same Late Triassic platform in the same paleogeographic area. The second common characteristic is that in all those sections, transiton from late Rhetian to Jurassic is represented by a sudden transgression. Along Birgi village, Tahta iskele and Özbek village sections, Upper Triassic layers, after a foraminifera-free, Thaumatoporella parvovesiculifera-bearing zone of 100-150 m, pass into typical middle Liassic layers with foraminiferas of Orbitopsella praecursor, Siphovalvulina colomi, S. gibralterensis, Lituosepta sp., Meandrovoluta asiagoensis, Paleomayncina temieri and algea of Palaeodasycladus mediterraneus. Along the Andız Peninsula, Kaynaklar village and Karacadağ type sections, on the other hand, the Late Triassic parts pass into the similar middle Liassic layers along a 5-10 m-thick fossil-free zone. This difference implies that transgression affected different parts of the platform in different ways. One of the main differences between type sections is observed in the post-Liassic layers. In the Birgi village section Liassic layers are directly overlain by the middle Malm limestones. Dogger and lower Malm layers are absent. In the İçmetepe and Kaynaklar village type sections, on the other hand, environment suddenly become more pelagic. Along the İçmetepe section, radiolarian micritic limestones directly ovelay the Liassic limestones and are overlain by the reefal malm limestones. Along the Kaynaklar section, on the other hand, neritic Liassic limestones are overlain by semi-pelagic, fossil132 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences free micritic limestones. This difference may imply that the platform was broken up once more during the deposition of neritic Liassic carbonates and Birgi village type section stayed on the rising blocks while İçmetepe and Kaynaklar sections left in subsiding blocks. Malm carbonates observed in İçmetepe (Urla) section are reefal in nature, characterizing a shallow sea environment and indicates this part of platform did not collapsed later again. Along the Kaynaklar section, however, semi-pelagic limestones are observed after Liassic time indicating that this part was located on the subsiding part during the evolution of the platform. Among these seven type sections, only the Birgi and Tahta iskele sections of Karaburun Peninsula, have a complete Mesozoic platform sequence. Along the other five, partial sections from Rhetian-Norian to Late Jurassic, are observed and are difficult to correlate with Karaburun sequence. It is an interesting question that why the sequence starts from Norian-Rhetian in İçmetepe, Özbek village, Andız Peninsula, Kaynaklar village and Karacadağ type sections like the most of the other megablocks found in Bornova Flysch Zone? Although they formed along the same paleogeographic belt and and are subjected to similar tectonic evolution, since they show quite differend characteristics, they must have formed in completely different places of that belt. These different sequences formed in different parts of a regional paleogeographic belt, finally, came together in the Bornova Flysch Zone by Cretaceous-Palaeocene and later tectonic events. Keywords: Triassic-Jurassic transition, Triassic carbonates, Jurassic carbonates, Paleogeography 133 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences MANİSA GÜNEYİ (BATI TÜRKİYE) NEOJEN GÖLSEL TRAVERTEN TİPİ KİREÇTAŞLARININ PETROGRAFİK ÖZELLİKLERİ VE TİPİK KUATERNER TRAVERTENLERİYLE KARŞILAŞTIRILMASI İsmail İşintek1* *1 Dokuz Eylül Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Buca-İzmir, Turkiye. ORCID Kod: (0000-0002-1856-6243) ÖZET Batı Anadolu’da, Manisa güneyinde, Gediz graben sisteminin batı kolunun taban bloğunda yer alan Spil Dağı Neojen kayaları, alttan üste i) Alt karbonat birim ii) Kırıntılı birim ve iii) Üst karbonat birim olmak üzere üç birimden yapılıdır. Alt karbonat birimi yalnızca Turgutalp Köyü çevresinde gözlenir ve genellikle gastropodlu, algli kireçtaşı ve az olarak kiltaşı ve kireçli çamurtaşından yapılıdır. Kırıntılı birim Turgutalp Köyü çevresi ve Akyokuş mevkiinde gözlenir ve litik çakıltaşı, litik kumtaşı, kiltaşı, çamurtaşı ve az olarak kireçtaşından oluşur. Üst karbonat birimi Manisa ile Turgutalp Köyü arasında yayılım sunar ve algli kireçtaşı, killi kireçtaşı ve ince kömür laminalı kireçli çamurtaşı içeriklidir. Birime ait algli kireçtaşlarının kıyı fasiyesine ait katmanları “traverten tipi kireçtaşı” özelliklerine sahiptir. Bu çalışma, söz konusu algli kireçtaşlarının Güvercin Kaya tip lokalitesindeki yüzleklerinin, hızlı çökelim ürünü bir kireçtaşı olan tipik Kuvaterner travertenlerle karşılaştırmayı amaçlamıştır. Çalışma alanındaki Neojen istif, kireçtası, mafik volkanik ve kumtaşı-şeylden oluşan, Geç KretasePaleosen yaşlı Bornova Filiş Zonu kayalarını transgresif ve uyumsuz olarak üstler. Alt karbonat birimimin, Kırıntılı birim ile dokanağı kısa süreli bir uyumsuzluğu karşılar. Üst karbonat birimi, Kırıntılı birimi uyumlu ve dereceli bir dokanakla üstler. Alt ve Üst karbonat birimler sınırlı dolaşımlı sığ, indirgen tatlı su göl ortamında çökelmiştir. Kırıntılı birim, alüvyal deltaya yakın, akarsu beslenmeli, sığ bir gölsel ortamı yansıtır. Birim içinde algli kireçtaşı ara düzeylerinin varlığı ortamın dereceli olarak tatlı su göl ortamına değiştiğini belirtir. Güvercin Kaya traverten tipi kireçtaşlarında en bol olarak, pıhtı mikrit, pıhtı mikrit kümesi, mikrobiyal mikrit, onkoidal küme, spar kabuk, algal kabuklaşmış makrofita, makrofita çatı içi spar, organizma içi spar yapıları gibi spar ve mikritten oluşan traverten yapıları görülmektedir. Biyolojik formlar ise ostrakod, gastropod ve algal kabuklaşmış borucuk şekilli makrofitalarla temsil edilmektedir. Güvercin kaya travertenlerinin algal kabuklaşmış makrofita yapılarının bol olduğu katmanlar birimin çok sığ gölsel kıyı fasiyesinde çökeldiğini yansıtmaktadır. Birim içinde bol olarak bulunan spar kabuk yapıları makrofita yapraklarının üzerinde oluşmuştur. Parçalanmış spar kabuklar ise gölün kıyıdan uzak, bağıl olarak daha derin bölümleri yansıtmaktadır. Tüm Güvercin Kaya traverten tipi kireçtaşları örneklerinde yaygın ve kesin bir mikrobiyal etki gözlenmektedir ve bu etkide mavi-yeşil alglerin rolü açıktır. Güvercin kaya traverten tipi kireçtaşlarının farklı özelliklerinden biri de genellikle doğrudan veya dolaylı olarak sıcak su etkisiyle oluşan, yaygın 134 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Kuvaterner travertenlerinde çok bol rastlanan hasır çalı, telek-tüy çalı, küme çalı ve ışınsal çalı gibi çalı yapıların gözlenmemesidir. Keywords: Traverten tipi kireçtaşı, Traverten, Spil Dağı, Neojen kayalar PETROGRAPHIC CHARACTERISTICS OF NEOGENE LACUSTRINE TRAVERTINE-TYPE LIMESTONES OF SOUTHERN MANISA (WESTERN TÜRKIYE)AND THEIR COMPARISON WITH TIPICAL QUARTERNARY TRAVERTINES. ABSTRACT In the southern Manisa, in the footwall of the westen branch of the Gediz Graben system, the Neogene rocks of the Mount Spil can be devided into three rocks units from base to top: i) the Lower carbonate unit, ii) the Detrital unit and iii) the Upper carbonate unit. The Lower carbonate unit is observed only around Turgutalp Village and is generally made up of algal limestones and minor claystones and carbonaceous mudstones. The Detrital unit spreads between Akyokuş locality and Turgutalp Village and consists of lithic conglomerates, sandstones, siltstones, mudstones and minor limestones. The upper carbonate unit crops out between Manisa and Turgutalp Village and comprises algal limestones, clayey limestones, and minor laminated carbonaceous mudstones and thin coal. The coastal facies layers of the algae limestones of the unit have the characteristics of “travertine-type limestones”. This study aimed to compare the outcrops of the aforementioned algal limestones in the Güvercin Kaya type locality with tipical Quarternary travertines, known as a rapid precipitation product. Spil Mountain Neogene sequence overlies the Late Cretaceous-Paleoce Bornova Flysch Zone rocks consisting of limestones, mafic volcanic rocks and sandstone-shales, along a progressive onlap unconformity surface. The contact between the Lower carbonate and the Detrital units represents a short period of unconformity. The Upper carbonate unit overlies conformably and gradually the Detrital unit. The Lower and Upper carbonate units were deposited in a lake environment of shallow and reducing fresh water conditions with restricted circulation. The Detrital unit reflects a successive development of alluvial fan, fluvial and eventual lacustrine deposition. In Güvercin Kaya travertine-type limestones, travertine structures compose of spar and micrite structures such as cloted micrite, cloted micrite clump, microbial micrite, oncoidal clump, spar crust, algal crusted macrophyta, macrophyta intra frame spar, inner organism spar structures. Biological forms are represented by ostracod, gastropod and algal encrusted tubular macrophyta. The layers with abundant algal crusted macrophyta structures of Güvercin Kaya travertine-type limestones reflect that the unit was deposited in a very shallow lacustrine coastal facies. Spar crust structures, which are abundant in the unit, formed on the surfaces of macrophytes leaves. The fragmented spar crusts reflect the relatively deeper parts of the lake away from the shore. A widespread and definite microbial effect is observed in all Güvercin Kaya travertine-type limestone samples and the role of blue-green algae in this effect is clear. One of the different characteristics of the Güvercin Kaya travertine-type limestones from the common Quaternary travertines is the absence of shrup structures such as mat-shrup, quill-feather shrup, cluster shrup and radial shrup, which are often directly or indirectly formed by the effect of hot water springs. Keywords: Travertine-type limestone, Travertines, Mount Spil, Neogene rocks 135 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences MÜCADELE SPORLARI İLE İLGİLENEN BİREYLERİN (BOKS, KİCK BOKS, MUAY THAİ, WUSHU, TAEKWONDO) AHLAKİ KARAR ALMA TUTUMLARI İLE EMPATİK EĞİLİM DÜZEYLERİNİN İNCELENMESİ Doç.Dr. Kenan KOÇ1, Mustafa Soner YÜCE2 1 Erciyes Üniversitesi Spor Bilimleri Fakültesi, Kayseri, TÜRKİYE Orcid: 0000-0002-1459-2655 2 Erciyes Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü/ Doktora Öğrencisi, Kayseri, TÜRKİYE Orcid: 0000-0001-7896-6073 ÖZET Bu araştırmanın amacı, Kayseri İlinde aktif olarak spor yaşamına devam eden mücadele sporu ile uğraşan sporcuların (Boks, Kick Boks, Muay Thai, Wushu, Taekwondo) ahlaki karar alma tutumları ile empatik eğilim düzeylerinin çeşitli değişkenler açısından incelenmesidir. Araştırmaya Kayseri ilinde yaşayan rastgele yöntemle seçilmiş 158 aktif(yarışlara katılan) mücadele sporu ile ilgilenen sporcu gönüllü olarak katılmıştır. Araştırmada veri toplama araçları olarak; Gürpınar (2014) tarafından Türkçeye uyarlanan Altyapı Sporlarında Ahlaki Karar Alma Tutumları Ölçeği (AMDYSQ), Dökmen (1988) tarafından geliştirilen Empatik Eğilim Ölçeği (EEÖ) ve araştırmacı tarafından hazırlanan kişisel bilgi formu kullanılmıştır. Elde edilen verilerin istatistiksel analizleri SPSS 20.0 paket programı ile yapılmıştır. Adaylara ilişkin kişisel bilgiler, envanter toplam puanları ve faktör puanları frekans (f) ve yüzde (%) değerleri tespit edilerek verilmiştir. Ölçeklerden elde edilen puanların karşılaştırılması için cinsiyet değişkenine göre bağımsız T test istatistiği kullanılırken; branş, yaş ve sporculuk yaşı karşılaştırmalarında tek yönlü varyans analizi(Lsd) test istatistiği kullanılmıştır. Sonuç olarak müsabaka sporcularının orta düzeyde ahlaki karar alma ve empatik eğilim tutumuna sahip oldukları belirlenmiştir. Çalışmamıza değişkenler açısından bakıldığında ise cinsiyet, yaş, sporculuk yaşı değişkenlerinde anlamlı farklılık tespit edilirken; branş değişkeninde anlamlı farklılık saptanmamıştır. Aynı zamanda korelasyon sonuçları incelendiğinde ahlaki karar alma ve empatik eğilim düzeyleri arasında negatif yönlü anlamlı ilişki tespit edilmiştir. Çalışmamız neticesinde ele alınan iki değerin birbiri ile ilişki içerisinde olduğu ve çeşitli değişkenlerin ahlaki karar alma ve empatik eğilim düzeyi üzerinde etkisi olduğu sonucuna varılmıştır. Anahtar kelimeler: Mücadele Sporu, Ahlaki Karar Alma, Empatik Eğilim, 136 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences INVESTIGATION OF ETHICAL DECISION-MAKING ATTITUDES AND LEVELS OF EMPATIC TENDENCIES OF INDIVIDUALS INTERESTED IN FIGHTING SPORTS (BOX, KICK BOX, MUAY THAI, WUSHU, TAEKWONDO) ABSTRACT The aim of this study is to examine the moral decision-making attitudes and empathic tendency levels of combat athletes (Boxing, Kick Boxing, Muay Thai, Wushu, Taekwondo) who continue their active sports life in Kayseri in terms of various variables. A random selection of 158 active combat athletes living in Kayseri province participated in the research voluntarily. As data collection tools in the research; Moral Decision-Making Attitudes Scale in Youth Sports (AMDYSQ), which was adapted into Turkish by Gürpınar (2014), Empathic Tendency Scale (EES) developed by Dökmen (1988) and a personal information form prepared by the researcher were used. Statistical analyzes of the obtained data were made with SPSS 20.0 package program. Personal information about the candidates, total inventory scores and factor scores were given by determining the frequency (f) and percentage (%) values. In order to compare the scores obtained from the scales, the independent T-test statistics according to the gender variable were used; One-way analysis of variance (Lsd) test statistic was used in comparison of branch, age and sportsman age. As a result, it has been determined that the competition athletes have a moderate level of moral decision-making and empathetic disposition. When we look at our study in terms of variables, there was a significant difference in the variables of gender, age, and age of sportsmanship; no significance was found in the branch variable. At the same time, when the correlation and regression results were examined, a negative significant relationship was found between moral decision making and empathic tendency levels. As a result of our study, it was concluded that the two values discussed are in a relationship with each other and that various variables have an effect on moral decision making and empathic tendency level. Keywords: Combat Sport, Moral Decision Making, Empathic Tendency, GİRİŞ Bir eğitim faaliyeti olan spor, ortak amaçları dile getirebilme gücünü ve takdir edebilme duygusunu ortaya çıkarmaktadır. Bunların yanı sıra spor, problem çözme, anlayış, sorumluluk taşıyabilme ve işbirliği içinde düzen sağlama kabiliyetini de geliştirmektedir (İlhan, 2008; Yüce ve Koç 2021). Spor, doğumla birlikte erken yaşlardan itibaren çocuğun hayatına girmekte ve çocukların eğitilip geliştirilmesinde en uygun ve önemli eğitim yöntemi olarak kabul edilmektedir (Aydoğan ve ark. 2015). Sporun genel amacı erdem sahibi, ahlak değerlerine önem veren, yaşamında mutlu, sağlıklı ve bir şeyler üretebilen bir gençlik yetiştirebilmektir (Yetim, 2005). Spor etkinlikleri ile birlikte sporda fair play duygusu ve ahlaki değerlerin hayata yansıması beklenilen bir olgudur (Durak, 2011). Spor, ahlaki davranış ve tutumların çok sık tekrarlandığı ve bu davranış ve tutumların görünür olmasını sağlayan çok verimli bir ortamdır (Shogon, 2007). Bir davranış tek başına ahlakla ilgili değildir; ancak bu davranış eylem safhasında başkalarını da ilgilendiren bir davranışa dönüşür. Bu nedenle spor içinde yapılan davranış ve eylemler ahlakla ilgilidir (Yapan, 1992). Bireylerin günlük yaşamda ki davranış ve ahlaki tutumları spor müsabakalarında mücadele ve kazanma hırsı ile birlikte daha görünür olmaktadır (Kuter ve Kuter, 2012). Sporu belirleyen ilkeler ve özellikler aynı zamanda ahlakı ya da yaşama biçimini de belirlemektedir (Tel, 2014). Bir ahlak olarak spor, tıpkı günlük, olağan yaşamdan olduğu gibi, bütün bunların da üzerinde, bunlara paralel ve dolaylı ilişkidedir. Önemli ayrılığı onun yapısı, özü gereği bir ahlak olmasıdır. Sporu belirleyen ilkeler ve özellikler aynı zamanda bu ahlakı ya da yaşama biçimini de belirlemektedir (Erdemli, 2016). 137 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Ahlak, insanın kendisine ve diğer canlılara karşı görevlerini yerine getirmesi için taşıması gereken olumlu özelliklerin tümü olarak tanımlanmaktadır (Aydın, 2011). Bireyin sosyal hayatında diğer canlılara karşı görevini yerine getirebilme ve toplum içerisinde sorun yaşamadan hayatını devam ettirebilme başarısı, diğer bireyler gibi düşünebilmeye ve gerçekleşecek durumlara onun perspektifinden bakabilme yeteneğine sahip olması ile doğru orantılı olacağı düşünülmektedir. İnsanların bir arada yaşayabilmesi ve birbiriyle bağlantı kurabilmesi için diğer insanların duygularını anlama, paylaşma ve cevaplamaya ihtiyacı vardır. Aynı zamanda toplumla sağlıklı bir bağlantı kurma; birbirini anlama ve anlaşıldığını hissetmeyle mümkündür. Empati kavramı, tüm bu sosyalleşme sürecinde önemli bir rol oynamaktadır (Bahar, 2018; Blair, 2005; Furtana, 2018; Öztürk, 2018; Varol, 2018). Empati kavramı kısaca kişinin kendisini karşısındakinin yerine koyarak, olaylara onun bakış açısıyla bakması olarak açıklanabilir (Hojat ve ark. 2002). Dökmen (2015) empatiyi; kişinin kendisini karşısındaki insanın yerine koymasına ek olarak onun duygularını ve düşüncelerini doğru olarak anlaması şeklinde yorumlamıştır. Günlük hayatta bilerek ya da farkında olmadan kullandığımız empati, etkili iletişim kurma konusunda insanlara yardımcı olmaktadır. Dünyada geniş bir sporcu kitlesine sahip olan uzak doğu kökenli sporlarda, empatinin bileşenlerini oluşturan bilişsel ve duygusal faktörler de çok büyük öneme sahiptir. Empati konusunda yapılan araştırmalarda, empatik beceriye sahip bireylerin kendi davranışlarının nedenlerini olduğu kadar, başkalarının davranışlarının nedenlerini anlamakta da daha başarılı oldukları ve farklı görüş sergileyen kişilere karşı olumlu katkılar sağladığı bulunmuştur (Sezen-Balçıkanlı ve Sezen, 2017; Yüksel, 2004). Empati, bireysel farklılıkları anlayabilmek ve kabul edebilmek olarak düşünülebilir. Bu durum, empatiyi ahlaki değerlerin oluşumunda önemli bir konuma getirmektedir. Empatik bakış açısına sahip birey, eylemlerinin başkalarının refahına olan etkilerini dikkate almaya çalışmaktadır (Cooper, 2011). Ahlak kavramının tanımları incelendiğinde ahlaki karar alma ve uygulama sırasında empatinin önemli yere sahip olduğu düşünülmektedir. Bu doğrultuda literatürde ahlak ve empati kavramlarının birlikte ele alındığı çalışmalara rastlamak mümkündür. (Balçıkanlı ve Yıldıran, 2011; Kavussanu, 2006; Kavussanu ve ark. 2009; Koç 2018). Literatür incelendiğinde mücadele sporları ile ilgilenen sporcuların ahlaki karar alma ve empatik eğilim düzeyleri ile ilgili sınırlı sayıda çalışmaya rastlanılmıştır. Bu bağlamda çalışmamızın amacı mücadele sporları ile uğraşan bireylerin ahlaki karar alma ve empatik eğilim düzeyleri arasındaki ilişkinin incelenmesidir. MATERYAL-METOD Çalışma Grubu Bu araştırma ilişkisel tarama modelindedir. Bu tarama modeli, “…iki ve daha çok sayıdaki değişken arasında birlikte değişim varlığını ve/veya derecesini belirlemeyi amaçlayan araştırma modelleri” şeklinde tanımlanabilir (Karasar, 2015). Araştırma; Kayseri ilinde aktif olarak spor yaşamına devam eden mücadele sporu ile uğraşan sporcuların karşıt düşünceye saygı gösterme ve öz denetim düzeylerinin belirlenmesi konusunda durum tespiti yapılacağından dolayı betimsel nitelik taşımaktadır. Veri Toplama Araçları Araştırmada katılımcılara yaptırılacak olan anketlerin uygulanması esnasında araştırmacılar tarafından adayların her birine geniş bir zaman dilimi içerisinde, acele edilmeden, gerekli açıklamalar yapılarak, katılımcılar için yeterli bir düzeyde değerlendirme süreci yaratılmaya çalışılmıştır. 138 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Ayrıca adayların rahat bir ortamda formları doldurmaları için uygun koşullar sağlanmıştır. Araştırmada kullanılan veri toplama araçları Gürpınar (2014) tarafından Türkçeye uyarlanan Altyapı Sporlarında Ahlaki Karar Alma Tutumları Ölçeği (AMDYSQ), Dökmen (1988) tarafından geliştirilen Empatik Eğilim Ölçeği (EEÖ) ve Sosyo demografik bilgi formu şeklinde ayarlanmıştır. Gönüllü Gruplarının Oluşturulması: Araştırma çalışma grubu üzerinden yürütülecektir. Çalışma grubunu tesadüfü yöntem ile seçilmiş Kayseri ilinde aktif olarak spor yaşamına devam eden mücadele sporu ile uğraşan 158 sporcu oluşturmaktadır. Tablo1: Katılımcıların Sosyo Demografik Özellikleri Branş Cinsiyet Yaş Spor Yaşı Değişken N % Boks 18 11,4 Kick Boks 41 25,9 Muay Thai 42 26,6 Wushu 44 27,8 Taekwondo 13 8,2 Kadın 73 46,2 Erkek 85 53,8 18-20 64 40,5 21-23 40 25,3 24-26 25 15,8 26-üzeri 29 18,4 0-2 17 10,8 3-5 23 14,6 6-8 33 20,9 8-üzeri 85 53,8 Sosyo-demografik Bilgi Formu Çalışmanın sosyo-demografik bilgi formu oluşturulurken, literatürdeki karşıt düşünceye saygı gösterme ve öz denetim ölçeklerinin bulunduğu araştırmalar ve sosyo-demografik bilgi formları incelenmiş ve sporcularda tespit edilmek istenen özelliklerden oluşan bir havuz oluşturulmuştur. Daha sonra istatistik uzmanlarından yardım alınarak, sosyo-demografik bilgi formu oluşturulmuştur. Oluşturulan bu sosyo-demografik bilgi formu, branş, cinsiyet, yaş ve spor yaşı bilgilerini elde etmek amacıyla 4 soru içermektedir. Altyapı Sporlarında Ahlaki Karar Alma Tutumları Ölçeği (AMDYSQ) Lee, Whitehead ve Ntoumanis (2007) tarafından sporcuların ahlaki karar alma tutumlarını ölçmek üzere geliştirilen “Altyapı Sporlarında Ahlaki Karar Alma Tutumları Ölçeği” (Attitudes to Moral Decision-making in Youth Sport Questionnaire - AMDYSQ) kullanılmıştır. Ölçeğin Türk kültürüne uyarlaması Gürpınar (2014) tarafından yapılmıştır. Orijinal ölçek 9 maddeli ve 3 alt boyutlu ve Kesinlikle 139 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Katılmıyorum (1) ve Kesinlikle Katılıyorum (5) arasında puanlanan 5’li likert tipi bir ölçektir. Ölçeğin alt boyutlarını yarışma severliği benimsemek (örn: Bazen rakibimi tahrik etmeye çalışırım.), hileyi benimsemek (örn: Kazanmama yardımcı olacağını düşünürsem hile yaparım.) ve adilce kazanmayı korumak (örn: Kazanmak ve kaybetmek hayatın bir parçasıdır.) oluşturmaktadır. Hile “haksız avantaj elde etmek için kuralları çiğnemek ve yakalanmamak” anlamına gelir (Loland, 1998). Yarışma severlik ise “istenen amaca ulaşmak için şüpheli ve olası tüm yöntemleri yakalanmadan kullanmak ve kuralların sınırlarını zorlamak” olarak tarif edilmiştir (Lumpkin et.al., 2003). Ahlaki karar alma tutumlarını ölçmeye yönelik maddelerden 6 adedi olumsuz (1, 2, 4, 5, 6 ve 8. maddeler) ve 3 adedi de olumlu (3, 7 ve 9. maddeler) anlam taşımaktadır. Olumlu maddeler puanlanırken “Kesinlikle katılıyorum” yanıtı “5” ile ve “Kesinlikle katılmıyorum” yanıtı ise “1” ile puanlanmaktadır. Olumsuz maddelerin puanlanmasında da ”Kesinlikle katılmıyorum” yanıtı “5” ile “Kesinlikle katılıyorum” yanıtı da “1” ile puanlanmaktadır. Ölçekten alınan yüksek puanlar, sporcu öğrencilerin ahlaki karar alma tutumlarının daha olumlu; düşük puanların ise daha olumsuz olduğu anlamına gelmektedir. Empatik Eğilim Ölçeği (EEÖ) Dökmen, tarafından geliştirilen EEÖ’ nün amacı, kişilerin günlük yaşamdaki empati kurma potansiyellerini ölçmektir. 20 maddeden oluşan ölçek likert tipi 5’li dereceleme ölçeğidir. Bireyler maddeleri okuyup, maddelerin kendileri için ne kadar geçerli olduğuna, ‘’tamamen aykırıdan’’dan ‘’tamamen uyguna’’ ya uzanan bir dereceleme üzerine işaretleme yapılır. Bireyler maddelerdeki görüşe ne derece katıldıklarını her bir maddenin yanında verilen, ‘’1-5’’ arasında değişen değerlerden birini işaretleyerek belirtmektedirler. Ölçekten elde edilebilecek en yüksek puan 100, en düşük puan 20’dir. Toplam puan bireylerin empatik eğilim puanlarını ifade eder, puanın 21 yüksek olması empatik eğilimin yüksek olduğunu; düşük olması empatik eğilimin düşük olduğunu gösterir. Ölçeğin güvenirlik katsayısı 0.72 olarak bulunmuştur. (Dökmen, 1988). Bu değer ölçeğin oldukça yüksek bir iç tutarlılığa sahip olduğunu göstermektedir. Verilerin Analizi Adaylara ilişkin kişisel bilgiler ve envanter toplam puanları ve faktör puanları frekans (f) ve yüzde (%) değerleri tespit edilerek verilmiştir. Ölçeklerden elde edilen puanlarının dağılımlarını belirlemek için Kolmogrov Smirnov ve Çarpıklık Basıklık değerleri incelenmiştir. Elde Edilen sonuçlar verilerin dağılımı +/-2 aralığında tespit edilmiştir. Cooper-Cutting (2010) çarpıklık ve basıklık değerlerinin ± 2 aralığında olması normallik açısından uygun bir durum şeklinde yorumlamaktadır. Bu sonuçlara göre elde edilen verilerin karşılaştırılması için parametrik test istatistikleri kullanılmıştır. Ölçeklerden alınan puanların ikili karşılaştırılmasında bağımsız T testi kullanılırken, üç veya daha fazla değişkenin karşılaştırılmasın tek yönlü varyans analizi kullanılmıştır. Tek yönlü varyans analizi istatistiği sonucunda anlamlı farklılık tespit edilen alt boyutlarda ikili karşılaştırma için homojen dağılım gösteren ve grup sayıların eşit olmadığı ikili karşılaştırmalarda kullanılan LSD test istatistiği kullanılmıştır. 140 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences BULGULAR Tablo 2. Katılımcıların Ahlaki Karar Alma Tutumları ve Empatik Eğilim Ölçeklerinden Aldıkları Puanların Betimsel İstatistiği Ölçek N Minimum Maksimum Hileyi Benimsemek 158 2,00 3,67 Yarışma severliği Benimsemek 158 1,00 5,00 Adilce Kazanmayı Korumak 158 1,67 4,33 Empatik Eğilim 158 2,30 4,60 X±SS 2,64±0,39 2,70±1,08 2,78±0,51 3,31±0,40 Skewness Kurtosis ShapiroWilk 0,75 -0,34 ,000 0,14 -0,97 ,000 0,97 0,67 ,000 0,41 0,50 ,020 Tablo 2. incelendiğinde sporcuların ahlaki karar alma ve empatik eğilim ölçekleri alt başlıklarından hileyi benimsemek alt boyut ortalamasının 2,64±0,39, yarışma severliği benimsemek alt boyutunun 2,70±1,08, adilce kazanmayı korumak alt boyutunun 2,78±0,51 ve empatik eğilim puanlarının 3,31±0,40 olduğu tespit edilmiştir. Tablo 3. Katılımcıların Branşlarına Göre Ahlaki Karar Alma ve Empatik Eğilim Ölçek Puanlarının Karşılaştırılması Ölçek Branş N Boks1 18 2,61±0,38 2 41 2,55±0,33 3 Muay Thai 42 2,65±0,36 Wushu4 44 2,73±0,45 Taekwondo5 13 2,64±0,42 18 3,07±1,05 Kick Boks2 41 2,67±1,04 Muay Thai3 42 2,65±1,14 Wushu4 44 2,55±1,07 Taekwondo 13 2,92±1,12 Boks1 18 2,83±0,54 Kick Boks2 41 2,84±0,54 Muay Thai3 42 2,79±0,54 Wushu 44 2,76±0,44 Taekwondo5 13 2,54±0,42 Kick Boks Hileyi Benimsemek Boks Yarışma severliği Benimsemek 1 5 Adilce Kazanmayı Korumak X±SS 4 141 f p Fark(Lsd) 1,214 ,307 - ,906 ,462 - ,952 ,436 - 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Boks1 18 3,26±0,53 2 41 3,33±0,42 Muay Thai3 42 3,25±0,39 Wushu4 44 3,37±0,36 13 3,29±0,35 Kick Boks Empatik Eğilim 5 Taekwondo ,586 ,673 - Tablo 3 incelendiğinde sporcuların branşlarına göre ahlaki karar alma ve empatik eğilim ölçekleri alt boyunlarından hileyi benimsemek, yarışma severliği benimsemek, adilce kazanmayı korumak ve empatik eğilim alt boyutunda anlamlı ilişki tespit edilememiştir(p>0.05). Tablo 4. Katılımcıların Cinsiyet Göre Ahlaki Karar Alma ve Empatik Eğilim Ölçek Puanlarının Karşılaştırılması Ölçek Cinsiyet N X±SS t Hileyi Benimsemek Kadın 73 2,61±0,40 ,016 Erkek 85 2,67±0,37 Yarışma severliği Benimsemek Kadın 73 2,46±1,02 Erkek 85 2,91±1,10 Adilce Kazanmayı Korumak Kadın 73 2,76±0,46 Erkek 85 2,79±0,54 Kadın 73 3,33±0,36 Erkek 85 3,29±0,44 Empatik Eğilim p ,572 2,968 1,610 ,279 ,009 ,715 ,591 Tablo 4 incelendiğinde sporcuların cinsiyet değişkenine göre ahlaki karar alma ve empatik eğilim ölçekleri alt boyunlarında yarışma severliği benimsemek alt boyutunda anlamlı ilişki tespit edilirken(p<0.05); hileyi benimsemek, adilce kazanmayı korumak, empatik eğilim alt boyutlarında anlamlı ilişki tespit edilememiştir.( p>0.05) Tablo 5. Katılımcıların Yaşlarına Göre Ahlaki Karar Alma ve Empatik Eğilim Ölçek Puanlarının Karşılaştırılması Ölçek Hileyi Benimsemek Yarışma severliği Benimsemek Yaş N X±SS 18-201 64 2,66±0,41 2 21-23 40 2,67±0,36 24-263 25 2,55±0,35 26-üzeri4 29 2,66±0,41 18-201 64 2,60±1,12 2 40 2,63±1,11 3 25 2,85±1,03 29 2,87±1,02 21-23 24-26 26-üzeri4 142 f p ,618 ,604 ,631 ,596 Fark(Lsd) - - 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Adilce Kazanmayı Korumak 18-201 64 2,84±0,52 2 21-23 40 2,87±0,44 24-263 25 2,76±0,62 26-üzeri4 29 2,54±0,37 1 64 3,28±0,42 2 21-23 40 3,34±0,38 24-263 25 3,25±0,45 26-üzeri4 29 3,36±0,39 18-20 Empatik Eğilim 2,972 ,034 ,488 ,691 1>4 2>4 - Tablo 5 incelendiğinde sporcuların yaş değişkenine göre ahlaki karar alma ve empatik eğilim ölçekleri alt boyunlarında adilce kazanmayı korumak alt boyutunda anlamlı ilişki tespit edilirken(p<0.05); hileyi benimsemek, yarışma severliği benimsemek, empatik eğilim alt boyutlarında anlamlı ilişki tespit edilememiştir.( p>0.05) Tablo 6. Katılımcıların Spor Yaşlarına Göre Ahlaki Karar Alma ve Empatik Eğilim Ölçek Puanlarının Karşılaştırılması Ölçek Hileyi Benimsemek Spor Yaşı Adilce Kazanmayı Korumak Empatik Eğilim X±SS 0-21 17 2,43±0,23 3-52 23 2,57±0,37 33 2,68±0,34 8-üzeri 85 2,69±0,42 0-21 17 2,41±0,94 3-52 23 2,26±0,82 3 6-8 33 2,71±1,11 8-üzeri4 85 2,87±1,12 0-21 17 2,78±0,47 3-52 23 2,87±0,54 3 6-8 33 2,87±0,58 8-üzeri4 85 2,72±0,47 0-21 17 3,20±0,38 3-52 23 3,35±0,46 3 6-8 33 3,30±0,46 8-üzeri4 85 3,32±0,37 3 6-8 4 Yarışma severliği Benimsemek N f p Fark(Lsd) 2,640 ,049 1<3 1<4 2,476 ,064 - 1,010 ,390 - ,484 ,694 - Tablo 6 incelendiğinde sporcuların spor yaşları değişkenine göre ahlaki karar alma ve empatik eğilim ölçekleri alt boyunlarında hileyi benimsemek alt boyutunda anlamlı ilişki tespit edilirken(p<0.05); yarışma severliği benimsemek, adilce kazanmayı korumak empatik eğilim alt boyutlarında anlamlı ilişki tespit edilememiştir.( p>0.05) 143 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences r Hileyi Benimsemek Yarışma severliği Benimsemek Adilce Kazanmayı Korumak Empatik Eğilim Empatik Eğilim Adilce Kazanmayı Korumak Yarışma severliği Benimsemek Hileyi Benimsemek Tablo 7. Ahlaki Karar Alma ve Empatik Eğilim Ölçekleri Korelasyon Analizi 1 p N 158 r ,472** p ,000 N 158 158 r ,129 ,213** p ,107 ,007 N 158 158 158 r -,023 -,062 -,287** p ,771 ,440 ,000 N 158 158 158 1 1 1 158 *p<0,05,**p<0,001 Tablo 7. Hileyi benimsemek alt boyutu ile empatik eğilim (r=-,023, p=,771 ) alt boyutu arasında anlamlı ilişki tespit edilememiştir. Yarışma severliği benimsemek alt boyutu ile empatik eğilim (r=-,062, p=,440 ) alt boyutu arasında anlamlı ilişki tespit edilememiştir. Adilce kazanmayı korumak alt boyutu ile empatik eğilim (r=-,287, p=,000 ) alt boyutu arasında negatif yönlü düşük düzeyde anlamlı ilişki tespit edilmiştir. TARTIŞMA SONUÇ Çalışmamız doğrultusunda mücadele sporları ile uğraşan sporcularının ahlaki karar alma değerleri ile empatik eğilim düzeyleri çeşitli değişkenler dâhilinde incelenmiştir. Elde ettiğimiz veriler şu şekilde sunulmuştur; Gerçekleştirilen bu çalışmada katılımcıların branşlarına göre ahlaki karar alma değerleri ile empatik eğilim düzeyleri arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı tespit edilmiştir (p>0.05). Literatür incelendiğinde Altın ve Özsarı (2017) ahlaki karar alma tutumu alt boyutlarının tamamında atletizm sporu ile ilgilenen sporcu ortalamalarının güreşçilere nazaran yüksek olduğunu belirlemişlerdir. Tsai ve Fung (2005) basketbolcuların, voleybolculara göre sportmenliği daha az önemsediklerini belirtmektedirler. Gürpınar (2014) sporcu öğrencilerin ahlaki karar alma tutumlarının spor türü değişkenine göre anlamlı bir farklılık gösterebileceğine vurgu yapmıştır. Mouratidou ve arkadaşları (2007) fiziksel temasın sporcuların ahlaki yargılarında önemli bir rol oynadığını, fiziki temas düzeyi düşük ya da hiç olmayan branşlardaki sporcuların ahlaki gelişim skorlarının daha yüksek olduğunu, yüksek temas sporlarının ise daha düşük ahlaki seviyelerle ilişkilendirildiğini rapor etmiştir. Empati 144 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences değerlerinde ise çalışmamızla paralel olarak Bayraktar ve arkadaşları (2015), takım sporu yapan ve bireysel spor yapan lise öğrencilerinin empatik eğilim puan ortalamalarında anlamlı bir fark olmadığını belirlemiştir. Aynı şekilde Savaş (2018) branş değişkenine göre empati düzeyleri arasında anlamlı ilişki tespit edememiştir. Diğer yönden Erkmen (2017), beden eğitimi ve spor yüksekokulu öğrencilerinin empatik eğilim puanları açısından bireysel sporlar ve takım sporları ile uğraşanlar arasında takım sporları ile uğraşanlar lehine anlamlı bir farklılaşma tespit etmiştir. Mücadele sporları genel olarak aynı temel üzerine kurulmuştur ve kazanmak için benzer kombinasyonlar kullanılmaktadır. Müsabakalarda karşılaşılan durumlar çoğu zamana aynı olabilmektedir. Sporcuların branşlarına göre ahlaki karar alma ve empati seviyelerinin farklılaşma göstermemesinin sebebi bundan kaynaklanıyor olabilir. Araştırmamızda katılımcıların cinsiyetlerine göre ahlaki karar alma değerleri ile empatik eğilim düzeyleri arasında istatistiksel olarak anlamlı ilişkiler tespit edilmiştir (p<0.05). Literatür incelendiğinde Atalay (2016) ise yaptığı çalışmada cinsiyet değişkeni ile hileyi benimsemek ve yarışma severliği benimseme alt boyutu arasında istatistiksel açıdan anlamlı bir fark tespit etmiş; erkek sporcu öğrencilerin hileyi benimsemek ve yarışma severliği benimseme puanının daha yüksek olduğunu belirlerken, cinsiyet ile adilce kazanmayı korumak puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunamamıştır. Gürpınar’ın (2014) sporcu ortaokul ve lise öğrencilerinin ahlaki karar alma tutumlarını incelediği araştırmasında, sporcu öğrencilerin hileyi benimsemek, yarışma severliği benimsemek ve adilce kazanmayı korumak alt boyutundan almış oldukları puanların kızların lehine anlamlı farklılık gösterdiği; kızların hileyi ve yarışma severliği erkeklerden daha az benimsedikleri, adilce kazanmayı ise daha çok korudukları bulunmuştur. Çağlayan ve arkadaşları da (2017) benzer şekilde Spor Bilimleri alanında öğrenim gören öğrencilerde, kadınların ahlaki tutumlarının erkeklere göre daha yüksek puana sahip olduğunu belirlemiştir. Aynı zamanda Koul (2012), çalışmasında hileye olan eğilimin erkeklerde kadınlardan daha fazla olduğunu sonucuna ulaşmıştır. Ponseti ve arkadaşları (2012), hile ve yarışma sevme durumunu kabul etmenin erkeklerde kadınlara oranla daha fazla olduğunu tespit etmişlerdir. Empatik eğilim düzeyine göre yapılan incelemede ise çalışmamıza paralel bulgulara rastlamak mümkündür, Kiraz (2011), Güleç ve Doygun (2012), Tozoğlu ve arkadaşları (2014), Yaşar ve Erol (2015) yapmış oldukları çalışmalarda empatik eğilim ile cinsiyet arasında anlamlı bir farklılığın olmadığı sonucuna varmışlardır. Fakat diğer yandan Ekinci (2009) yaptığı çalışmada öğretmen adaylarının empatik eğilimlerinin cinsiyetlerine göre kadınlar lehine anlamlı bir fark gösterdiğini belirtirken, Karabulut ve Pulur (2016) sporcularının empatik eğilim düzeylerini inceledikleri çalışmalarında yine aynı şekilde kadın sporcuların empatik eğilim düzeylerinin daha yüksek düzeyde olduğunu ifade etmişlerdir. Aynı zamanda Yılmaz ve Şahinkaya (2010) öğretmenler üzerinde yapmış oldukları araştırmalarında öğretmenlerin empatik eğilim düzeylerinin cinsiyete göre farklılık gösterdiğini belirmişlerdir. Mücadele sporlarını erkek bireylerin kadınlara göre daha severek ve isteyerek yaptıkları düşünülmektedir. Kadınlar doğaları gereği daha duygusal olabilmekte ve bu durumun branşlarına yönelik ilgi ve alaka tutumlarını olumsuz yönde etkilediği düşünülmektedir. Bu sebepten sporseverliği benimseme boyutunda bu şekilde bir farklılaşmanın oluşması öngörülen bir sonuçtur. Çalışmamızda katılımcıların yaşlarına göre ahlaki karar alma değerleri ile empatik eğilim düzeyleri arasında istatistiksel olarak anlamlı ilişkiler tespit edilmiştir (p<0.05). Oluşan anlamlı ilişkinin adilce kazanmayı korumak alt boyutunda genç sporcular lehine olduğu saptanmıştır. Literatür incelendiğinde Atalay (2016) yaş değişkeni ile ahlaki karar alma arasında anlamlı ilişki tespit etmiştir. Lee ve arkadaşları (2007) yaptıkları araştırmada, 14- 16 yaş grubu sporcuların hileyi ve yarışma severliği benimseme boyutlarında 11-13 yaş grubu sporculardan daha yüksek ortalamaya sahip olduğunu bildirmişlerdir. Çağlayan ve arkadaşları (2017) tarafından yapılan bir araştırmanın sonuçlarında ise 18-20 yaş grubu Yarışma severliği benimseme alt boyutunda en yüksek puanı alırken, yaşla birlikte bu alt boyuta ilişkin tutumlarının olumsuzlaştığı yani sporcuların kazanmak için her şeyi yapma potansiyellerinin yaşla paralel artış gösterdiğini belirlemişlerdir. Diğer yandan Özbek ve Nalbant’ın (2016) Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ndeki genç sporcuların ahlaki karar alma tutumları üzerine yaptıkları araştırmada, yaş değişkenine bağlı olarak ahlaki karar alma tutumu 145 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences alt boyutlarında istatistiksel bir farklılık tespit etmemişlerdir. Çalışmamızda empati puanlarında yaş değişkenine göre anlamlı bir farklılık göstermediği bulunmuştur. Bu araştırma bulgusu Kiraz (2011), Yaşar ve Erol (2015), Tozoğlu ve arkadaşları (2016), Yılmaz ve Akyel (2008) yapmış oldukları çalışma sonucuyla benzerlik göstermektedir. Diğer yandan Karabulut ve Pulur (2016) araştırmamız aksine yaş değişkeni ile empatik eğilim arasında anlamlı farklılık olduğunu saptamışlardır. Genç sporcuların adilce kazanmayı korumak alt boyutunda anlamlı ilişki oluşturmasının sebebi yaşın yükselmesiyle birlikte branşta tecrübe ve birikim kazanan sporcuların müsabakayı kazanmak adına sportmenlik dışı davranışlara başvurmalarından kaynaklanıyor olabilir. Araştırmamız incelendiğinde katılımcıların sporculuk yıllarına göre ahlaki karar alma değerleri ile empatik eğilim düzeyleri arasında istatistiksel olarak anlamlı ilişkiler tespit edilmiştir. (p<0.05). Oluşan anlamlı farklılığın hileyi benimsemek alt boyutunda spora yeni başlayan bireyler üzerinde olduğu saptanmıştır. Çalışmamızla paralel olarak Gürpınar (2014) spor yaşının artması ile beraber hileyi benimseme düzeylerinin de arttığını belirtmiştir. Çağlayan ve arkadaşları (2018) gerçekleştirdiği çalışmasında spor yılı ile ahlaki karar alma arasında anlamlı ilişki olduğunu tespit etmişlerdir. Diğer yandan Spor yaşı ve hileyi benimsemek alt boyutu arasında herhangi bir ilişki olmadığını belirten araştırmalarda mevcuttur (Arslan, 2018; Demirci, 2020). Atalay (2016) yaptığı araştırmada spor branşının yapılma süresi ile Hileyi Benimsemek alt boyutu arasında istatistiksel açıdan anlamlı bir fark tespit etmiş, 1-2 yıldır sporla uğraşanların Hileyi Benimsemek puanın daha yüksek olduğunu belirlemiştir. Empatik eğilim ilişkisi ele alındığında ise çalışmamıza paralel olarak Karabulut ve Bahadır (2013) judo sporcularına yapmış olduğu araştırmada spor yılı ile empatik eğilim arasında anlamlı bir farklılık bulamamıştır. Mutlu ve arkadaşları (2014) tenis sporcularının spor yılları ile empatik eğilimleri arasında bir ilişki bulamamıştır. Topçu (2019) lise öğrencilerine yapmış olduğu araştırmada spor yılı ile empatik eğilim arasında anlamlı bir farklılık bulamamıştır. Literatürde çalışmamız sonuçlarıyla örtüşmeyen diğer araştırmalarda ise Erkmen (2017), Elik (2017), Ayaş ve Çoban (2018) öğrencilerin spor yılları ile empatik eğilimleri arasında anlamlı farklılık bulmuştur. Spor branşına yeni başlayan bireyler branşa özgü stilleri, hareketleri yeni yeni öğrenmeye başlamaktadır. Bu doğrultuda ilk müsabakalarında karşılaştıkları sorunlarla alakalı pek fazla tecrübeye sahip olmayabilirler. Branşa yeni başlayan bireyler karşılaştıkları sorunları çözümleyebilmek için hile veya sportmenlik dışı davranışlara başvurmak istemezler bunun nedeni ise sonucunda başarısız olma ihtimallerinin yüksek olacağını öngörebilirler. Bu sebeptendir ki çalışmamızda bu şekilde bir sonuç elde etmemiz beklenilen bir durumdur. Çalışmamızın korelasyon ve regresyon sonuçları incelendiğinde ahlaki karar alma ve değerleri ile empatik eğilim düzeyleri arasında negatif yönlü anlamlı ilişki tespit edilmiştir. Literatürde günümüze kadar spor ahlakı ve empati üzerine birçok çalışma yapılmıştır.(Stornes ve Ommundsen, 2004; Balçıkanlı,Yıldıran, 2011; Gano-Overway ve ark. 2005; Kavussanu ve ark. 2009). Litaratürdeki genel kanı empatik eğilim ile ahlaki karar alma arasında olumlu yönde ilişkilerin olduğuna yöneliktir. Fakat araştırmamız sonuçları incelendiğinde adilce kazanmayı korumak ile empatik eğilim arasında negatif yönlü ilişki saptanmıştır. Bunun sebebi mücadele sporcularının müsabaka anında sadece sonuca odaklı olmaları, mükemmeliyetçi tutum sergilemeleri ve kazanmak adına empati gibi çeşitli değerleri göz ardı edebilmelerinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Sonuç olarak müsabaka sporcularının orta düzeyde ahlaki karar alma ve empatik eğilim tutumuna sahip oldukları belirlenmiştir. Çalışmamıza değişkenler açısından bakıldığında ise cinsiyet, yaş, sporculuk yaşı değişkenlerinde anlamlı farklılık tespit edilirken; branş değişkeninde anlamlılık saptanmamıştır. Aynı zamanda korelasyon ve regresyon sonuçları incelendiğinde ahlaki karar alma ve empatik eğilim düzeyleri arasında negatif yönlü anlamlı ilişki tespit edilmiştir. Çalışmamız neticesinde ele alınan iki değerin birbiri ile ilişki içerisinde olduğu ve çeşitli değişkenlerin ahlaki karar alma ve empatik eğilim düzeyi üzerinde etkisi olduğu sonucuna varılmıştır. 146 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ÖNERİLER - Ahlak toplum için vazgeçilmez bir olgudur bu doğrultuda müsabık sporculara bu yönde eğitimler verilerek daha ahlaklı sporcu olmaları sağlanabilir. - Antrenörler rakibi anlamak, empati kurmak vb. özellikleri geliştirici öğretiler sağlayabilir. - Kadın sporcuların branşlarına olan ilgiyi artırmaya yönelik çeşitli etkinlikler düzenlenebilir. - Branşa yeni başlayan sporculara spor yaşamları boyunca fair play çerçevesi doğrultusunda hareket etmeleri adına hatırlatıcı konuşmalar ve eğitimlerde bulunulabilir. - Çalışmamız örneklemi ve değişkenleri genişletilerek farklı çalışmalar literatüre kazandırılabilir. KAYNAKÇA Altın, M, Özsarı, A. (2017). Sporcu eğitim merkezlerinde yatılı olarak eğitim gören sporcuların ahlaki karar alma tutumları. Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi (UKSAD), 3(1), 133-145. Arslan, B. (2018). Türkiye’deki bocce ve dart sporcularının ahlaki karar alma tutumlarının incelenmesi. Yüksek lisans tezi. Bartın Üniversitesi, Bartın. Atalay, A. (2016). Türkiye’de üniversitelerde eğitim gören öğrenci-sporcuların ahlaki karar alma tutumları, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, (4)31, 53-66. Aydın, MK. (2011), Okulda Ahlak Eğitimi ve Ahlak Öğretiminde Örnek Olay İncelemesi Yöntemi (4. Basım), Nobel Yayıncılık, Ankara, ss. 178. Aydoğan Y, Özyürek A, Akduman GG. (2015). Okul öncesi dönem çocuklarının spora ilişkin görüşlerinin incelenmesi. International Journal of Science Culture and Sport, 4 (Special Issue 1): 103-115. Bahar, M. (2018). Kaynaştırma Öğrecisi Bulunan Sınıfların Empatik Eğilimlerinin İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırşehir. Balçıkanlı G S., Yıldıran İ. (2011). Profesyonel Futbolcuların Sportmenlik Yönelimleri ve Empatik Eğilim Düzeyleri, Spormetre Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi, IX (2), 49-56 Bayraktar G, Tozoğlu E, ve Öztürk ME. (2015). Spora katılan ve katılmayan lise öğrencilerinin empatik eğilimlerinin incelenmesi. Uluslararası Hakemli Akademik Spor Sağlık ve Tıp Bilimleri Dergisi, 16(5): 73-87. Blair, RJR. (2005). Responding to the Emotions of Others: Dissociating Forms of Empathy Through the Study of Typical and Psychiatric Populations. Consciousness and Cognition. 14. 698-718. Cooper, B. (2011). Empathy in Education: Engagement, Values and Achievement. London: Continuum. Çağlayan, A., Özbar, N., Duran, M., Tarakçı, O. (2018). Altyapı sporcularının ahlaki karar alma tutumlarının incelenmesi. Muş Alparslan Üniversitesi Uluslararası Spor Bilimleri Dergisi, 2(3), 57-68. Çağlayan, A., Özbar, N., Türkmen, N., Öntürk, Y. (2017). Spor bilimleri fakültesi ve beden eğitimi ve spor yüksekokulu öğrencilerinin ahlaki karar alma tutumlarının incelenmesi, Uluslararası Hakemli Psikiyatri Ve Psikoloji Araştırmaları Dergisi, Eylül – Ekim – Kasım - Aralık 2017 Sayı: 10 Sonbahar Kış, 20-42. Demirci, S. (2020). 14-17 yaş arası sporcularda antrenör-sporcu ilişkisi kalitesinin ahlaki karar alma ve saldırgan davranışları belirlemedeki rolü. Yüksek lisans tezi. Marmara Üniversitesi, İstanbul. Dökmen, Ü. (2015). Sanatta ve günlük yaşamda iletişim çatışmaları ve empati (53. basım). İstanbul: Remzi Yayınevi. Durak, N. (2011). Gelenek ve Modernite etkileşimi bağlamında spor etiği. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(27), 43-63. Ekinci, Ö. (2009). Öğretmen Adaylarının Empatik ve Eleştirel Düşünme Eğilimlerinin İncelenmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adana Çukurova Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. 147 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Elik, T. (2017). Güneydoğu Anadolu Bölgesi Futbol Takımlarında Amatör Olarak Futbol Oynayan Sporcuların Sportmenlik Yönelimleri ve Empatik Eğilim Düzeyleri. Yüksek Lisans Tezi. T.C. İstanbul Gelişim Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Antrenörlük Eğitimi Anabilim Dalı Hareket Ve Antrenman Bilimleri Bilim Dalı, İstanbul. Erdemli A. (2016). Temel Sorunlarıyla Spor Felsefesi. E yayınları, İstanbul. Erkmen, G. (2017). Selçuk Üniversitesi Beden Eğitimi Ve Spor Yüksekokulunda Öğrenim Gören Öğrencilerin Empatik Eğilimlerinin Sporda Tercih Ettikleri Lider Davranışları İle Karşılaştırılması. Yüksek Lisans Tezi. T.C. Selçuk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Beden Eğitimi Ve Spor Öğretmenliği Anabilim Dalı, Konya. Furtana, S. (2018). 7. ve 8. Sınıf Öğrencilerinin Empatik Eğilimleri ile Sosyal Duygusal Öğrenme Becerilerinin Zihin Kuramını Yordaması. Yüksek Lisans Tezi. Toros Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin. Güleç, S. ve Doygun, Ö.(2012). The Examination Of The 7th And 8th Grade Students’ Emphatic Tendency Levels According to Different Variables. Procedia - Social And Behavioral Sciences, 1124 – 1129. Gürpınar B (2014). Cinsiyet, eğitim seviyesi ve spora ait değişkenler açısından ortaokul ve lise’de okuyan sporcu öğrencilerin ahlaki karar alma tutumları. Eğitim ve Bilim Dergisi, 39(176): 413-424. Gürpınar, B. (2014). Altyapı Sporlarında Ahlaki Karar Alma Tutumları Ölçeğinin Türk Kültürüne Uyarlanması: Bir Türk Örnekleminde Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması, Eğitim ve Bilim, 39(176), 405-412. Hojat, M., Gonnella, J., Nasca, T., Mangione, S., Vergare, M., Magee, M. (2002). Physician empathy: Definition, components, measurement, and relationship to gender and specialty. The American Journal of Psychiatry, 159, 1563–1569. İlhan L (2008). Eğitilebilir zihinsel engelli çocuklarda beden eğitimi ve sporun sosyalleşme düzeylerine etkisi. Kastamonu Eğitim Dergisi, 16(1): 315-324. Karabulut, EO., Pulur, A. (2016). Üst Düzey Çim Hokeyi Sporcularının Empatik Eğilim Düzeylerinin Farklı Değişkenler Bakımından İncelenmesi. Niğde Üniversitesi Beden Eğitimi Ve Spor Bilimleri Dergisi, Cilt 10, Sayı 1. Karabulut, OE., Bahadır, Z. (2013). Ümit Milli Judo Takımının Olumsuz Değerlendirilmekten Korkma ve Empatik Eğilim Düzeylerinin İncelenmesi. Niğde Üniversitesi Beden Eğitimi Ve Spor Bilimleri Dergisi Cilt 7, Sayı 2. Karasar, N. (2015). Bilimsel Araştırma Yöntemi (17.baskı), Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, s. 49Kavussanu M. (2006). Motivational Predictors of Prosocial and Antisocial Behaviour in Football, Journal of Sport Science, 24(6), 575-588 Kavussanu M., Stamp R., Slade G., Ring C. (2009). Observed Prosocial and Antisocial Behaviors in Male and Female Soccer Players, Journal of Applied Sport Psychology, 21 (Supp. 1), 62-76, Kiraz, C. (2011). Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Empatik Eğilimleri ile Narsistik Kişilik Özellikleri, Yüksek Lisans Tezi, İstanbu Yedi Tepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Koç K. (2018). Futbol hakemlerine uygulanan empatik beceri eğitiminin hakemlerin müsabaka yönetimi üzerine etkisinin incelenmesi. Yayınlanmış Doktora Tezi. Erciyes Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Beden Eğitimi ve Spor Ana Bilim Dalı, Kayseri. Koul, R. (2012). Multiple motivational goals, values, and willingness to cheat. International Journal of Sport Science, Volume 2, Issue 3 (December 2018) Journal of Educational Research Kuter, FÖ., Kuter, M. (2012). Beden eğitimi ve spor yoluyla değerler eğitimi. Journal of Education and Humanities: Theory and Practice, 3(6), 75-94. Lee M J, Whitehead J, Ntoumanis N (2007). Development of the attitudes to moral decision-making in youth sport questionnaire (AMDYSQ). Psychology of Sport and Exercise, 8(3): 369-392. Mouratidou K, Chatzopoulos D, Karamavrou S (2007). Moral development in sport context: utopia or reality. Hellenic Journal of Psychology, 4: 163-184. 148 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Mutlu, OT., Şentürk, EH., Zorba, E. (2014). Üniversite Öğrencisi Tenisçilerde Empatik Eğilim ve İletişim Becerisi. Special Issue on the Proceedings of the 3rd ISCS Conference SI(1): 129-137. Özbek O, Nalbant U (2016). Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ndeki genç sporcuların ahlaki karar alma tutumları. 14. Uluslararası Spor Bilimleri Kongresi, 01-04 Kasım, Antalya. Öztürk, S. (2018). Acil Serviste Çalışan Hemşirelerin Mesleki Benlik Saygıları ve Empatik Beceri Düzeyleri. Yüksek Lisans Tezi. Erciyes Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Kayseri. Ponseti, FJ., Palou, P., Borràs, PA., Vidal, J., Cantallops, J., Ortega, F., Boixados, M., Sousa, C., Garcia-Calvo, T., Garcia-Mas, A. (2012). El Cuestionario de Disposición al Engaño en el Deporte (CDED): su aplicación a jóvenes deportistas. Revista de Psicología del Deporte. Sezen-Balçıkanlı, G. ve Sezen, M. (2017). Professional Sports and empathy: relationship between professional futsal players’ tendency toward empathy and fouls. Physical Culture and Sport Studies and Research, 73(1), 27-35. doi: 10.1515/pcssr-2017-0003 Shogon, D. (2007). Sport ethics in context. (First Edt). Toronto: Canadian Scholars Press Inc Tel M (2014). Türk toplum yaşantısında fair play. International Journal Of Science Culture And Sport. 2(1): 694704. Topçu, Y. (2019). Farklı Statüdeki Lise Öğrencilerinin Spor Yapma Alışkanlıkları, Empatik Eğilim ve İletişim Becerilerinin İncelenmesi. T.C. Trabzon Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Beden Eğitimi ve Spor Anabilim Dalı, Trabzon. Tozoğlu, E., Bayraktar, G., ve Gülbahçe, 5. (2016). The Investigation of Empathic Tendencies of UEFA Classification Football Coaches. International Journal of Science Culture and Sport, 4(3), 267- 276. Tsai E., Fung L (2005). Sportspersonship in youth basketball and volleyball players. Athletic Insight, 7(2): 37-46. Varol, C. (2018). Kişilerarası İlişkiler Psikoterapisi Eğitimi Almanın Subjektif Mutluluk, Empati, Duyguları İfade Etme ve Yakın İlişkilerde Yaşantılar Üzerindeki Etkisinin İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Yapan, TH. (1992). Spor ahlakı-beden eğitimi dersinde ahlaki eğitim. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Yaşar, M., & Erol . (2015). Determination of Relationship Between the Empathic Tendency Levels and Thinking Styles of Preschool Teacher Candidates, International Journal of Assessment Tools in Education, 2 (2), 38-65. Yetim, A. (2005). Sosyoloji ve Spor. İstanbul: Morpa. Yılmaz, İ., Akyel, Y. (2008). Beden Eğitimi Öğretmen Adaylarının Empatik Eğilim Düzeylerinin Çeşitli Değişkenler açısından İncelenmesi. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi (KEFAD), Cilt 9, Sayı 3,27-33 Yılmaz, S., Şahinkaya, N. (2010). The Relationship Between The Methods Teachers Use Against The Misbehaviour Performed in The Classroom and Emphatic Tendencies Of Teachers. Procedia Social And Behavioral Sciences, 2932–2936. Yüce MS., Koç K. (2021) Spor bilimleri fakültesi öğrencilerinin problem çözme becerileri ile akademik motivasyon ve akademik mükemmeliyetçilik düzeyleri arasındaki ilişkinin incelenmesi. ANKARA: Gece Kitaplığı Yüksel, A. (2004). Empati eğitim programının ilköğretim öğrencilerinin empatik becerilerine etkisi. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 17(2), 341-354 149 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences İSLAM SAVAŞ HUKUKU’NDA AHLAKİ NORMLAR Zeliha Nur Kayahan Yüksek Lisans Öğrencisi, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü/İslami İlimler Fakültesi İslam Hukuku Anabilim Dalı, Ankara, Türkiye ORCID: 0000-0001-6701-6785 Özet: Savaş, toplumların kaçınılmaz kaderlerinden biridir ve tarihin en tozlu sahnelerinden nice kitleleri de içine alarak, genişleyerek ve çeşitlenerek günümüze kadar gelmiş ve günümüzde de devam etmektedir. Savaşın ekonomik, politik, siyasî, dinî birçok sebebi vardır. İslam dinindeki savaşların sebebi ise İslam’ın adını yüceltmek, tebliğde bulunmak, din ve yaşama hürriyetini sağlamak, bu hürriyete engel teşkil eden durumları ortadan kaldırmak, Müslümanlara yapılan bir eziyet, zulüm var ise bunun önüne geçmek, ahde vefasızlığı cezalandırmak, ülke topraklarını düşmanlara karşı korumak, kısasta bulunmak vb. sebepler olarak sıralanabilir. Her toplumun oluşturduğu gibi İslam’da kendi ruhuna uygun bir savaş hukuku oluşturmuştur. İslam dininin kendi bünyesinde bir ahlak sistemi bulunmaktadır ve bu ahlak sistemini savaş ahkâmında da bizlere sunmaktadır. Bu ahkâmın içerisindeki ahlaki normları tespit etmek çalışmamızın konusunu oluşturmaktadır. Bu çalışmanın amacı İslam’ın savaşa karşı geliştirmiş olduğu ahlaki normların açıklanarak anlaşılmasını sağlanmaktır. Çalışmamız İslam’ın öngördüğü savaş ahlakı çerçevesinde Müslümanların savaşlarda dinî, ahlakî ve stratejik anlamda nasıl bir yol izledikleri, kendilerine nasıl bir düstur edindikleri, dinin belirlediği ve savaşa yansımış olan bu ahlakî normlarının neler olduğunu anlamak, bu tutumlarında neyi kaynak olarak aldıklarını araştırmak ve bu normların peygamber dönemi dışında da uygulanabilirliğini analiz etmek, günümüzde var olan ve var olabilecek savaşlara bir yol haritası çıkarmak açısından önem taşımaktadır. Bu çalışma nitel araştırma yöntemlerinden veri dokümantasyon tekniğini kullanılarak hazırlanmıştır. Savaş ile ilgili konumuz açısından değerlendirilen ve çalışmamız içerisinde yer verilen 69 âyet bulunmaktadır. Bu âyetlerin anlaşılmasında birçok meal ve tefsir kitaplarından faydalanılmıştır. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsiri, Hak Dini Kur’an Dili eserlerindeki meal ve tefsirler dikkate alınmıştır. Bunun yanında klasik hadis kitaplarından Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nevevî, Zebidî, Ahmed b. Hanbel, İbnü’l-Esîr, İbnü’l-Cezerî’nin cihad, gaza ve siyer başlığı ile yazılan bölümlerinden kapsamlı bir hadis taraması yapılmıştır. Klasik fıkıh kitaplarından Mülteka’l-Ebhur, el-İhtiyâr, el-Muğnî, El-Mebsût, El-Muvatta’nın siyer ve cihad bölümlerinden konu ile ilgili araştırmalar yapılmıştır. Çalışmamızda yer alan kavramlar için TDV İslam Ansiklopedisinden ve Dini Kavramlar Sözlüğünden ve kavram ile ilgili yazılan kitap ve dergi bölümlerinden, makale ve akademik tezlerden yararlanılmıştır. Konumuzun kapsam ve sınırlılığı Hz. Muhammed döneminde yapılan gazve ve savaşlardır. Dolayısıyla çalışmamızda siyer ve megazi kitaplarından, İslam tarihi kitaplarından faydalanılmıştır. Medine dönemi itibari ile İslam’ın yayılması, Müslümanların tanınması, devletlerarası hukukun oluşmasında savaş büyük bir etken oluşturmaktadır. Bu dönemde yapılan gazvelerin sayısı 27 olmakla beraber sadece dokuzunda çarpışma meydana gelmektedir. Seriyyelerin sayısı ise 35 ile 66 arasında bir sayıda olup net bir sayı verilememektedir. Bu sebeplerle İslam savaş hukuku alanında yazılan birçok müstakil eser bulunmaktadır. Bu eserlerde cihadın çeşitlerinden, faziletlerinden bahseden âyet ve hadislerin ele alınmasıyla; savaşın başlaması için oluşması gereken 150 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences şartlardan, savaş içi muamelelerin sınırlılıklarından, savaş sonrası ganimet paylaşımlarından ve büyük bir çoğunlukla rehine ve esirlerin durumlarından bahsedilmektedir. Savaş hukuku milletler, devletler ve uluslararası hukuku etkilemesi bakımından bu başlıklar altında da kendini göstermektedir. Çalışmamızda âyetler ve hadisler ışığında maddelendirdiğimiz ve detaylandırdığımız İslam savaş hukukundaki ahlaki normlar incelendiğinde; İslam’ın barışı öncelediği fakat gerektiği durumlarda savaştan kaçınmadığını ve savaşın bu durumlarda emir ve teşvik edildiğini bizlere göstermektedir. Kimi zaman savunma yapan taraf olabildiği gibi kimi zaman da savaşı başlatan taraf olabilmektedir. İslam’ın uluslararası hukukta politikası ne tamamen savaş ne de tamamen barıştır; şartlar hangisine izin veriyor ise politikasının da o yönde şekillendiği görülmektedir. Politikasının savaş olduğu durumlarda; can ve canlı kıyımının en aza indirgenebilmesi için bir takım normlar benimsemektedir. Bu normlarda cana ve canlıya verilen değeri, minimum zarar ile hayata verilen önemi, canın, namusun ve kutsalın dokunulmazlığını, aşırılığa kaçmamayı, zulüm, eziyet ve işkencenin yasak olmasını, ahde vefaya riayet edilmesini, temel insani hak ve özgürlüklere duyulan saygıyı sonuç olarak karşımıza çıkarmaktadır. Peygamber döneminde istisnaları bulunmakla beraber bu kurallara riayet edildiği tespit edilmiştir. Fakat dönemsel şartların değişmesi, savaşların çeşitlenmesi ve globalleşmesi, savaş sebeplerinin ve amaçlarının muhtevasının bozulması, savaşların içinde kullanılan malzemelerin peygamber dönemindeki malzemeler ile farklılık göstermesi, uluslararası yapılan anlaşmaların bağlayıcılığı gibi sebeplerden ötürü İslam savaş hukukunun günümüzde de uygulanabilirliğinin tekrardan gündeme getirilerek tartışılması ve daha sistemli olarak ele alınması gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: İslam Hukuku, Savaş, Savaş Çeşitleri, İslam Savaş Hukuku, Ahlaki Normlar. MORAL NORMS IN THE ISLAMIC LAW OF WAR Abstract War is one of the inevitable destinies of societies, and it has come to the present day by including, expanding and diversifying many of the most dusty scenes in history, and it continues today. The war has many economic, political, religious reasons. The reason for the wars in the religion of Islam can be listed as follows: to glorify the name of Islam, to serve the notifying, to ensure the freedom of religion and life, to eliminate the conditions that are obstructing this freedom, If there is a persecution of Muslims, to prevent it , to punish perfidy, to protect the country’s lands against enemies, to retailate, etc. As any society has created, Islam has created a law of war in its own spirit. The religion of Islam has a moral system within its own body, and it also offers this moral system to us in the understanding of war too. Our study, within the framework of the morality of war in the wars of Muslims, It is important to understand what these moral norms determined by religion and reflected in the war are, to investigate what they take as a source in these attitudes and to analyze the applicability of these norms outside the period of the prophet, to draw a road map to the wars that exist and may exist today. This study was prepared using data documentation technique which is one of the qualitative research methods. There are 69 verses that are evaluated in terms of our topic related to war and included in our study. Many commentary books have been used to understand these verses. The meaning and commentaries in the ‘Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsiri’ and ‘Hak Dini Kur’an Dili’ have been taken into account. In addition, a comprehensive hadith review has been made of the chapters written with the title jihad, gaza and siyar from the classical hadith books of Buhârî, Müslim, EbûDâvûd, Tirmizî,Nevevî, Zebidî, Ahmed b. Hanbel,İbnü’l-Esîr and İbnü’l-Cezerî. Researches have been made on the subject from the siyar and jihad sections of the classical fiqh books of Mülteka’l-Ebhur, el-İhtiyâr, el-Muğnî, El-Mebsût and ElMuvatta. For the concepts contained in our study, the TDV Islamic Encyclopedia and the Dictionary of Religious Concepts, and the sections of books and journals, articles and academic theses written about the concept were used. The scope and limitations of our topic are ghazwas and battles that were fought during the reign of Hz. Muhammed. Therefore, siyar and megazi books and Islamic history books were used in our study. As of the Medina period, and the war constitute a major factor in the spread of Islam, 151 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences the recognition of Muslims and the formation of interstate law. Although the number of ghazwas made during this period is 27, battles occur only in nine of them. The number of Seriyyes is between 35 and 66, and no clear number can be given. For these reasons, there are many detached works written in the field of Islamic law of war. In these works, the types of jihad, the verses and hadiths mentioning their virtues are discussed; the conditions that must be formed for the start of the war, the limitations of inwar treatment, the sharing of spoils after the war, and the situations of hostages and captives are mostly mentioned. The law of war also manifests itself under these headings in terms of its impact on nations, states and international law. In our study, when the moral norms in Islamic war law that we have stated and detailed in the light of verses and hadiths are examined, it shows us that Islam prioritizes peace but does not avoid war when necessary and that war is ordered and encouraged in these cases. Sometimes Islam can be the side that defends, and sometimes it can be the side that initiates the war. The policy of Islam in international law is neither purely war nor purely peace; it seems that its policy is also shaped in this direction, whichever the circumstances allow. In cases where its policy is war; It adopts a number of norms in order to minimize the destruction of life and property. In these norms, the value given to life and living being, the importance given to life with minimal harm, the inviolability of life, honor and the sacred, the prohibition of extremism, cruelty, and torture, compliance with loyalty , respect for fundamental human rights and freedoms are revealed as a result. Although there were exceptions during the Prophetic period, it was determined that these rules were followed. But for the reasons such as the periodic change of the terms, diversification and globalization of wars, distorting the content of the causes and aims of the war, the difference between the materials used in the wars and the materials used in the prophetic period, the binding of international agreements, the applicability of Islamic martial law today should be discussed and discussed again and dealt with more systematically. Key Words: Islamic Law, War, Types of War, Islamic Law of War, Moral Norms. 152 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ANNEALING PROCESS EFFECT ON TUNGSTEN DOPED ZnO THIN FILMS Sevda Sarıtaş1*, Erdal Turgut2, Sevda Agayeva Khasay3, Bekir Gürbulak4, Mutlu Kundakçi4, Muhammet Yıldırım4 *1 Atatürk University, Department of Electric Power Generation, Transmission and Distribution, İspir Hamza Polat Vocational College, Erzurum, Turkey. 2 Atatürk University, Department of Electric Power Generation, Aşkale Vocational College, Erzurum, Turkey. 3 Aerospace Faculty of the National Aviation Academy, Baku. Azerbaijan 4 Atatürk University, Department of Physics, Erzurum, Turkey ORCID Code: (ORCID: 0000-0002-7274-3968) ABSTRACT Tungsten transition metal doped ZnO (ZnO:W) nanostructure was grown by Radio Frequency (RF) Sputtering technique under 14mtorr grown pressure on glass substrate at 450oC grown temperature. The change in the structural and optical properties of the crystal structure with the annealing process was investigated in detail. ZnO:W were analyzed through Scanning Electron Microscopy (SEM), X-ray Diffraction (XRD) by operating Cu-Kα lines (λ = 1.5406 Å), for structural analysis. Absorption method (UV–VIS) has been operated for examination of optical properties. ZnO: W thin films have hexagonal crystal structure and P63mc space group (a (Å) = b (Å):3,24, c (Å):5,17). XRD measurement of the ZnO:W thin films peak has been observed at angle of 34.43°, 34.75° also FWHM size of 0,98 ; 0,49 for the ZnO:W and annealed at 550 oC ZnO:W , respectively. Absorption measurement of the ZnO:W thin films band gab has been observed at of 3,15eV ;3.25eV for the ZnO:W and annealed at 550 oC ZnO:W , respectively. Structural and morphological changes in thin film depending on the annealing process has been observed with the SEM measurements. Results from SEM images are compatible with XRD and absorption measurements. Keywords: ZnO, Tungsten, Magnetron Sputtering, INTRODUCTION In recent years, many theoretical and experimental studies have been carried out on wide band gap semiconductors in parallel with technological developments. However, it is known that SiC, GaN, ZnO, which are wide band gap semiconductors, have high thermal conductivity and do not lose their stability at high temperatures. Therefore, semiconductors such as SiC, GaN, ZnO; They are materials that can be used in the production of devices for technologies that require high power, high frequency and high temperature (Morkoç et al. 1994). Direct transition ZnO is a composite semiconductor with a band gap of 3.37 eV in the experimental environment and under normal conditions. The most important advantage of ZnO over other wide band gap semiconductors is that it has approximately three times the exciton binding energy (60 meV) (Liang and Yoffe 1968). This means that efficient radiation based on excitons 153 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences is obtained at room temperature and above, considering the thermal energy at room temperature is 25 meV (Kohan et al. 2000). It was determined long ago that point defects in semiconductors greatly affect the electrical and optical properties of the material. In this case, it is an important field of study to examine the effects of natural point defects that occur during growth and to develop methods to reduce these effects in order to make ZnO suitable (Lee et al. 2001). In ZnO, there are 8 types of point defects as O and Zn interstitial atoms, their vacancies, interchangeability defects and Frenkel defects (Oba et al. 2001; Zhang et al. 2001). In this study, the point defect responsible for n-type conductivity was investigated and the effect of tungsten doping was studied. Also have been presented experimental results how the structural and optical properties of W-doped zinc oxide compound change with annealing. MATERIALS AND METHODS Radio Frequency (RF) Technique Sputter method; It is the process of growing atoms, molecules and ions detached from a metal or ceramic target on a substrate at a certain temperature with a plasma formed from inert argon gas. Figure 1. The system of RF sputter device As seen in Figure 1, the RF power supply system converts the inert argon gas into plasma. The plasma formed between the target and the substrate holder deposits the atoms, molecules or ions that it detaches from the target surface on the substrate. The quality of the films enlarged with the Sputter technique; It is highly affected by the power, distance, growth pressure and substrate temperature of the system. 154 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 1. Grown conditions of ZnO:W , thin films obtained by RF sputtering techniques and physical parameters Thin Film Substrate Tempurature 0 ( C) Tickness (nm) RF Power (W) ZnO:W As Grown 450 300 120 ZnO:W 550oC 450 300 120 Total Growth 2 Theta Time -FWHM(Degree) (Minute) 60 60 Bandgab (eV) 34.43 FWHM:0.98 3.15 34.75 FWHM:0.49 3.25 RESULTS Absorption technique (UV–VIS) had operated for optical properties of grown ZnO:W nanostructure . Absorption measurement vs. wavelenght and plot of (αhυ)2(cm−1 eV2) vs. photon energy hυ can be seen in figure 2-3. The crystal structure and crystal morphology of the films was analyzed by X-ray Diffraction (XRD) using x-ray diffractometer in the θ-2θ Bragg Brentana Configuration by PANaltical Empyrean (CuKα (λ = 1.5405 Å). SEM images of ZnO:W thin films were taken by Zeiss Sigma 300. XRD measurement of W doped Zinc oxide and W doped Zinc oxide annealed at 550 oC thin films can be seen in figure 4-6. The all changes in the structural, morphological and optical properties of the films can be seen in these graphs. Figure 2. Plot of absorption measurement of W doped Zinc oxide (right) and W doped Zinc oxide annealed at 550 oC (left) thin films. Figure 3. . Plot of (αhυ)2(cm−1 eV2) vs. photon energy hυ of W doped Zinc oxide (righ) and W doped Zinc oxide annealed at 550 oC (left) thin films. 155 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 4. Plot of XRD measurement of W doped Zinc oxide (right) and W dopped Zinc oxide annealed at 550 oC (left) thin films. Figure 5. Plot of FWHM quantity of W doped Zinc oxide (right) and W doped Zinc oxide annealed at 550 o C (left) thin films. Figure 6. Plot of XRD measurement of W dopped Zinc oxide and W doped Zinc oxide annealed at 550 oC thin films in the same figure. The SEM images at 50.000,10000,2000 magnifications of the W doped zinc Oxide thin film, at 550 0C annealed, given in Fig. 7, shows that the nanostructure has a homogeneous distribution on the surface in addition, the resulting structures are quite distinct. and a large tungsten nano sheets structure. 156 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 7. FE-SEM images of W doped zinc oxide thin film at 550 0C annealed. DISCUSSION The changes in XRD peak intensities and FWHM values show that annealing improves the crystal structure and enlarges the crystal grains. We can also see that the band gap of the semiconductor material increases after annealing. With annealing, the FWHM value decreased from 0.98 to 0.49. In addition, the band gap increased from 3.15 to 3.25. The SEM images of the W doped zinc Oxide thin film given in Fig. 7, shows that the compound has a homogeneous distribution on the surface and a large tungsten nano sheets structure. CONCLUSION We have presented experimental results how the structural and optical properties of W-doped zinc oxide compound change with annealing. This study will be a source for similar studies. ACKNOWLEDGEMENTS This study was obtained from the projects numbered FHD-2021-9778 and FBA-2020-8217 supported by the Scientific Research Projects Coordination Unit of Atatürk University. We would like to thank the Eastern Anatolia High Technology Application and Research Center (DAYTAM) for their support. 157 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences REFERENCE Kohan, A.F., Ceder, G., Morgan, D. and Van de Walle, C.G., 2000. First principle study of native point defects in ZnO. Phys. Rev. B, 61 (22), 15019-15027. Lee, E.C., Kim, Y.S., Jin, Y.G. and Chang K.J., 2001. First Principle study of the compensation mechanism in N-doped ZnO. Physica B, 308-310, 912-915. Liang, W.Y. and Yoffe A.D., 1968. Transmission Spectra of ZnO Single Crystals Phys. Rev. Lett. 20, 59-62. Morkoç, H., Strite, S., Gao, G.B., Lin, M.E., Sverdlov, B. and Burns, M., 1994. Large band gap SiC, III-V nitride, and II-VI ZnSe-based semiconductor device technologies. J. Appl. Phys., 76 (3), 1363-1398. Oba, F., Nishitani, S.R., Isotani, S., Adachi, H. and Tanaka, I., 2001. Energetics of native defects in ZnO. Journal of Applied Physics, 90 (2), 824-828. Zhang, S.B., Wei, S.H. and Zunger A., 2001. Intrinsic n-type versus p-type doping asymmetry and the defect physics of ZnO. Physical Review B, 63, 075205-1. 158 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ANTİK ROMA’DA MÜZİK Ismat ABBAS, İmran GÜRSOY Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü,Tarih Anabilim Dalı, Samsun, Türkiye Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi,Arkeoloji Anabilim Dalı, Samsun, Türkiye ORCID: 0000-0002-7673-2094 ORCID: 0000-0003-4471-7655 ÖZET Antik Roma’da müziğin ilk kullanımı M.Ö. 8. Yüzyılda Roma şehrinin kuruluşundan hemen sonraya atfedilmektedir. Yapılan bu müziğin tanrılar için söylenen ilahiler olduğu bilinmektedir. Romalılar müziği Tanrı ile iletişimin bir yolu olarak kullandılar. Sanatın neredeyse her dalında Yunanlılardan esinlendikleri gibi Romalılar müzik konusunda da Yunanlılara pek çok şey borçludurlar. Yunanlılarla birlikte Antik Mısır ve Etrüsk müziklerinden de etkilendiler. Kullandıkları pek çok enstrüman bu toplumlardan Roma kültürüne dahil edilmiştir. Müzik, Yunan dünyasından farklı olarak Roma’da halk arasına inmiştir. Romalılar müziği yaşamlarının her alanında kullanmışlardır. Özellikle eğlence alanında ve orduda müzik Romalılar için önemli bir unsur olmuştur. Tibia, tuba, salpinx, cornua, buccina gibi enstrümanlar Roma ordusunda yer almıştır. Orduda kullanılan müzik aletleri genellikle üflemeli aletler olmuştur. Orduda kullanılan bu enstrümanların pek çoğunu Yunanlılardan almışlardır. Şatafatlı akşam yemeklerinde de müzik her zaman yer almıştır. Geç Roma İmparatorluğu döneminde Hristiyanlık Roma’da resmi din olmadan önce Hristiyanlar tarafından Yahudiye’de İbranice ilahiler söylenmiştir. Fakat belirli bir dönem bu ilahilerin söylenmesi yasaklanmıştır. I. Constantinus zamanında Hristiyanlar ibadetlerini özgürce yapabilme hakkına sahip olmuşlardır. Roma müziğinin etkilerini bu şekilde ortaçağ kiliselerinde de görülmüştür. Anahtar kelimeler: Antik Roma, Müzik, Antik Yunan, Enstrüman, İlahi. MUSIC IN ANCIENT ROME ABSTRACT The first use of music in ancient Rome is attributed to just after the founding of the city of Rome in the 8 BC century. It is known that this music is hymns sung for the gods. The Romans used music as a way of communicating with God. Just as they were inspired by the Greeks in almost every branch of the arts, the Romans owed a lot to the Greeks in music. They were also influenced by Ancient Egyptian and Etruscan music, along with the Greeks. Many of the instruments they used were included in the Roman culture from these societies. Music, unlike the Greek world, descended to the people in Rome. The Romans used music in every aspect of their lives. Music was an important element for the Romans, especially in the field of 159 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences entertainment and in the army. Instruments such as tibia, tuba, salpinx, cornua, and buccina were in the Roman army. Musical instruments used in the army were generally wind instruments. They took most of these instruments used in the army from the Greeks. Music has always been present at sumptuous dinners, too. Hebrew hymns were sung by Christians in Judea before Christianity became the official religion in Rome during the late Roman Empire. However, it was forbidden to sing these hymns for a certain period. During the reign of Constantine I, Christians had the right to freely practice their religion. The influence of Roman music was also seen in medieval churches in this way. Keywords: Ancient Rome, Music, Ancient Greece, Instrument, Hymn Giriş Müzik tüm zamanlarda ve tüm kültürlerde daim en önemli sanatlardan biri olmuştur. Pisagor, müziğin kozmosla insanı birbirine bağladığını düşünmüştür. Macrobius ise nefes alan her şeyin müzik tarafından büyülenmesinin doğal olduğunu savunmuştur.32 Müziğin ortaya çıkış hikayesi olarak insanların kuş seslerini taklit ettikleri ve böylece kendi müziklerini oluşturdukları düşünülmektedir. Bir başka düşünceye göre ise insanların yaşadıkları olaylar onlarda duygu değişimleri yaratmış, bu değişimler insanda bazı kasılmalara yol açmıştır. Kasılmalar sonucu insan sesiyle söylenen müzik doğmuştur. Daha sonra insan konuşma becerileri edinmiş ve konuşma yoluyla düşüncelerini, müzik yoluyla da duygularını ifade etmeyi öğrenmiştir.33 Toplumlar geliştikçe müzik de gelişmiş, zamanla her kültürün kendine özgü müziği oluşmuştur. Müzik konusunda Roma uygarlığına bakacak olursak, Romalıların müzik adına yenilik yaptığını veya antik müziğe yeni bir şeyler kattığını söyleyemeyiz.34 Romalılar yeni bir çalgı icat etmemiştir. Onlar, özellikle Yunan ve Mısır uygarlıklarına ait çalgıları benimsemiş ve kullanmışlardır.35 Roma müziğine ilişkin en eski belge M. Ö. 749 yılında Romulus’un bir zaferini kutlamak için düzenlenen törende tanrılara ilahlar söylediğini yazmaktadır. Bu ilahiler zamanı kalkanları birbirine vurarak sesler de çıkarmışlardır.36 Romalılar Yunan ve Mısır kültürü ile tanışmadan önce Etrüsk müziğinden etkilenmiş ve onu benimsemişlerdir. Roma halkı Etrüsk müziklerini daha çok cenaze törenleri, savaş alanları ve açık hava gösterilerinde kullanmışlardır.37 M. Ö. 336 yılından itibaren Roma tiyatrolarında Etrüsk pantomimleri görünmeye başlamıştır. Roma tiyatrosu yavaş yavaş kişilik kazanmış, satirik konulara yönelmiş ve halka dönük bir karakteri olmuştur.38 Romalılar fethettikleri uygarlıkların müziklerini de kendi kültürlerine katmışlardır. Onlar müzik konusunda Etrüsklerle birlikte Yunanlılardan ve Mısırlılarda çok fazla şey almışlardır. İlk dönemlerinde Etrüsk müziğini, topraklarını genişletip Akdeniz kıyısına yayılmaya başladıktan sonra ise Yunan ve Mısır müziğini benimsemiştir.39 Roma materyalist bir kültüre sahip olmuştur. Yunan kültüründen Roma’ya geçen müzik savaş ve eğlence seven bir uygarlığın kültürüne uygunlaşmıştır. Antik Yunan tapınaklarının ağırbaşlı ve mistik şarkıları Roma’nın zafer geçitlerinde gladyatör savaşlarında yozlaşmıştır. Müzik, Roma’da arenalarda kurbanların seslerini bastırmak, şatafatlı akşam yemeklerini canlandırmak için 32 Mucznik, 2011: 266. 33 Bayramlı, 2004: 29-30. 34 Selanik, 1996: 19. 35 Nacakcı, 2003: 90. 36 Sönmez, 2008: 159. 37 Adkins, R; Adkins, A. : 2004: 390. 38 Selanik, 1996: 20. 39 Say, 2012: 64. 160 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences kullanılmıştır.40 Müzik Romalılar için Yunanlılardan daha az önemli olmuştur. Romalılar Yunanlılardan aldıkları müziğin erdemli, ahlaksal ve toplumsal işlevini halka indirmiş ve ona halk eğlencelerinde daha önemsiz bir rol vermişlerdir.41 Böylelikle Yunan kültüründe daha asil ve yüce tutulan müzik Roma’da anlamını yitirmiş ve halk arasına indirilmiştir. Roma’ya getirilen Yunan köleler sayesinde Yunan müziği Roma kültürüne daha da nüfuz etmiştir. Romalıların müziği için “birkaç yüz yıllık görkemli geçmişi bulunan Yunan müziğinin düşkün ve bitkin bir hale gelmiş acıklı ve hüzünlü bir sonudur” tabiri kullanılmıştır.42 Roma müziğinin kulağa nasıl geldiği bilinmemektedir. Hiçbir Roma kompozisyonu günümüze ulaşmamıştır. Bundan dolayı bilim insanları Roma müziğinde nota sistemlerinin nasıl olduğunu çözememişlerdir. Antik yazar Pultarchos müziğin ilk ve en yüce amacının tanrılara şükranlarımızı sunmak olduğunu, sonraki amacımızın ise ruhlarımızı arındırmak ve uyumlu kılmak olduğunu yazmıştır.43 İnsanoğlunun en büyük vazifesinin tanrıları övmek olduğunu düşünen Pultarchos, Homeros’u örnek vererek şöyle anlatmaktadır: Kutsal ilahi ve şarkılarla yarıştırmayı denediler tanrıyı gün boyu…44 Bazı arkeolojik kazılar zamanı bulunan enstrüman kalıntıları, mozaikler ve heykellerdeki tasvirlere aracılığıyla Roma müziği hakkında bilgiler verilmeye çalışmıştır. Roma müziği ile ilgili bilgi aldığımız en önemli mozaiklerden biri Şeyh Zouede mozaiği olmuştur. Mozaikte Tanrı Dionysos’a adanmış bir tören alayı tasvir edilmiştir. Dini çağırışımlar içeren mozaikte müzik çalma ve dans etme tasviri bulunmaktadır.45 Eski Yunan’dan farklı olarak Roma’da dansçılar köleler olmuştur. Roma soyluları için dans etmek alçaltıcı bir iş olarak görülmüştür.46 Buna karşın Pultarchos müzisyenlerin maaşa bağlandığını yazmaktadır.47 Mozaikte tasvir edenlerin birer köle değil Maenad48 olduğu düşünülmektedir.49 Mozaikte çıplak Maenad iki elinde tuttuğu çanların ritmine göre dans etmektedir. Aynı zamanda mozaikte trompet ve davul çalan, dans eden bir başka Maenad da bulunmaktadır.50 Mozaikte yer alan başka bir tasvirde Dionysos’un arabasını çeken dişi centaur51 yani insan başlı at büyük bir liri havada tutmaktadır. Yanında erkek bir centaur sağ elinde bir boynuz ve sol elinde bir kaval veya boru (keras) tutmaktadır. Lir, Apollo müziğini çağrıştırmaktadır, fakat mozaikte yer alan müzik aletleri genellikle Dionysos kültüyle ilişkilendirilmektedir. Aulos ve syrinx gibi nefesli çalgılar Dionysos kültü için kendinden geçmiş bir ambiyans sağlarken, insanın dürtülerini ve tutkularını sembolize etmektedir.52 Roma’da müziğin dayandığı Roma gamı, adını yedi gezegenden almıştır. Her nota dörder notalık yeni bir tetrakord oluşturmuştur. Bunlar da haftanın günleriyle adlandırılmıştır.53 Kamusal ve özel yaşamdaki önemli olayların çoğunda müzik bulunmuştur. cenaze alaylarında sadece profesyonel yay tutanlar değil müzisyenler de olmuştur. Kazanılan askeri zaferlerin kutlamaları zamanı da aynı şekilde müzisyenler enstrümanlarıyla şehirde dolaşmışlardır. Roma’da müzik her yerde 40 Selanik, 1996: 19. 41 Sönmez, 2008: 159. 42 Say, 2012: 64. 43 Pultarchos, Müzik Üzerine, 42. 44 Pultarchos, Müzik Üzerine, 2. 45 Mucznik, 2011: 273. 46 Selanik, 1996: 20. 47 Pultarchos, Müzik Üzerine,1. 48 Yunanca “Mainomai” kelimesinden türemiştir. Tanrı etkisiyle kendinden geçen, coşup taşan ve doğaya, tanrıya karışarak öbür insanlara çıldırmış gibi görünen bir kişi, özellikle bir kadın için kullanılır. (Erhat, A. 2021: 198.) 49 Tschen-Emmons, J. B. 2014: 78. 50 Mucznik, 2011: 274. 51 Yarı insn yarı hayvan (at) bedenli mitolojik yaratıklardır. (Erhat, 2021: 170.) 52 Mucznik, 2011: 276. 53 Selanik, 1996: 20. 161 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences olmasına rağmen Roma eğitimde müzik yer almamıştır. Müzisyenler ya özel öğretmenlerden ya da aile fertlerinden enstrüman çalmayı öğrenmişlerdir. Roma imparatorlarından Hadrianus, Caligula, Augustus, Tiberius ve Nero müzikle uğraşmışlardır. İmparator Nero’un konserler verdiği hatta M. S. 60 yılında lir çalıp şarkı söylediği ve Olimpiyatlara katıldığı bilinmektedir. Kazanmak için zorbalıklara başvurmuş, dönemin ünlü müzisyenlerini aşağılamak için akıl almaz çılgınlıklar yapmıştır.54 M.S. 3. yüzyıl Roma’sına baktığımızda yaşanan kargaşadan ve iç savaşlardan dolayı, Roma’daki müzik de tıpkı Pompeii’nin boş odaları gibi ölümcül bir sessizliğe mahkum olmuştur.55 Fakat bu sessizliği günümüz İsrail ve Filistin topraklarında İbranice söylenen ilahiler bozmuştur. Zira Yahudiye’de söylenen bu ilahiler erken dönem Hristiyanlar tarafından benimsemişlerdir. M.S. 313 Milano Fermanı’ndan56 sonra Hristiyanlar ibadetlerini açıkça yapmış, ilahiler söylemişlerdir. Bu dönemden sonra kilise müziğinin temelini oluşturmuştur.57 Antik Roma’da Kullanılan Müzik Enstrümanları Müziğin etkileri çaldıkları enstrümanın türüne göre farklılık göstermiştir. Yaylı çalgılar ahenkli müzik üretirken vurmalı veya rüzgarlı çalgılar coşkulu hatta şehvetli bir ritim yatarmıştır. Quintillianus58 ve Pythagoros59 yaylı çalgıların seslerinin insan ruhunu göksel yörüngelere yükselttiğine, üflemeli çalgıların seslerinin ise ruhu aşağı düşürdüğüne dikkat çekmişlerdir. Başka bir değişle yaylı çalgılar diğer çalgıların müziğinin aksine göksel müziği ortaya çıkarmıştır.60 Romalılar nefesli, vurmalı ve telli çalgılar dahil olmak üzere bir çok müzik aletine sahip olmuşlardır. Roma müziği hakkında bildiğimiz en bariz şey gladyatör savaşlarında ve diğer tüm halk eğlencelerinde müziksel anlamda org’a karşı duydukları özel ilgi olmuştur. Kelime, Yunancadan “enstrüman” ya da “alet” anlamına gelen “organor”dan gelmektedir.61 Su orgu şeklinde adlandırılan hydraulisin ilk olarak M.Ö. 3. yüzyılda Mısır’ın İskenderiye kentinde bir mühendis tarafından icat edildiği düşünülmektedir. Fakat hydraulis zamanla Roma’ya getirilmiş ve Roma ile birlikte anılmıştır.62 Hydraulis’in günümüze ulaşan en eski örneği M. S. 228 yılına aittir. Bu çalgı Antik Roma kenti olan Aquincum’da63 bulunmuştur.64 Org’un körüklü türü de bulunmuştur, fakat Roma’da hydraulis daha fazla kullanılmıştır. Antik Yunan’da aulos adlanan, Romalıların tibia dediği nefesli çalgı Roma müziğinde önemli yer kapsamış ve genellikle cenaze törenlerinde kötü ruhları kovmak için kullanılmıştır. Tibia aynı zamanda Bacchanal65 törenlerinde yaygın kullanılmıştır.66 Bu çalgı günümüz tahta üflemeli çalgıların atası olmuştur. Kökeni Mezopotamya’ya kadar uzanan tibia tarih öncesinde ortaçağa kadar yaygın şekilde kullanılmıştır.67 Günümüze kalan kalıntılarından anlaşıldığı üzere çift kamışlı ve uzum ağızlı olmuştur. Flüte benzetilse de çok farklı bir çalgı olmuştur.68 54 Selanik, 1996: 20. 55 Goodall, 2018: 17. 56 M.S. 4. yüzyılda Hristiyanların dini ifade özgürlüğünü savunan ve Hristiyanların el konulan mallarının iadesini emreden I. Constantinus tarafından kabul edilen fermandır. (Boatwright, M. T. vd: 2022: 286.) 57 Goodall, 2018: 17-18. 58 Marcus Fabius Quintilianus M. S. 35-100 yıllarında yaşamış Romalı eğitimci olmuştur. 59 Pythagoros, ünlü Yunanlı filozof ve düşünür olmuştur. 60 Mucznik, 2011: 267. 61 Goodall, 2018: 16. 62 Nacakcı, 2003: 90. 63 Günümüz Budapeşte şehridir. 64 Goodall, 2018: 16-17. 65 Tanrı Bacchus (Dionysos) adına düzenlenen dinsel ayin ve törendir. 66 Selanik, 1996: 19. 67 Tunçer, 2005: 33-35. 68 West, 1992: 84. 162 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Özellikle Roma askeri alanında kullanılan tuba başka bir nefesli çalgı olmuştur. Bronzdan yapılan tuba uzun olmuş ve orduda askerleri bilgilendirmek için kullanılmıştır. Etrüsklerden geldiği düşünülen çalgı Yunan salpinx’ine de benzemiştir.69 Geçit ve cenaze törenlerinde kullanılsa da esas kullanım alanı ordu olmuştur.70 Askeri alanda kullanılan bir başka çalgı cornua olmuştur. Cornua büyük bir G harfine benzemiş ve askerlerin hareketlerini belirli bir işaret altına almak için kullanılmıştır. Uzunluğu 9.8 fit (yaklaşık 3 metre) olan cornua, sökülme özelliğine sahip olmuştur.71 Askeri alanda gece nöbet değişikliklerini bildirmek, uyandırma ve yemek zamanlarını duyurmak için kullanılan çalgı buccina olmuştur. Buccina, cornua’ya benzemiş, fakat buccina çalan askerler cornua ve tuba çalan askerlerden daha düşük rütbeli olmuşlardır.72. Cornua ve buccina Etrüsk kültüründen Roma kültürüne geçmiştir.73 Yine genellikle askerler tarafından kullanılan çalgı olan tuba eski metinlerde düz, silindirik bir alet alarak tasvir edilmiştir.74 Roma’da özellikle savaş alanlarında orduya hücum veya geri çekilme emri için trompet (lituus) kullanılmıştır. Trompet, J harfi biçiminde, düz ama sonu bükülmüş şekilde ve çıkarılabilen ağızlığa sahip olmuştur. Roma döneminden bugüne ulaşan trompet üfleyen heykeller o dönemlerde trompet’in medeniyetlerin yaşamlarında ne derece önemli olduğuna ilişkin bilgiler sunmaktadır. Trompet, hem Etrüsk hem Yunan hem de Mısır kültüründe bulunmuştur.75 Antik Mısır uygarlığından Roma kültürüne geçmiş bir başka çalgı sistrum olmuştur. Sistrum, bronz ya da pirinçten yapılan bir iskelete sahip olmuş, üzerinde üç veya dört metal çubuk bulunmuştur. Çubuklar sallandıkça ses çıkarmıştır.76 Roma müziğinde kullanılan en önemli çalgılardan biri lir olmuştur. Lir, boynuzdan, ağaçtan ya da fildişinden hazırlanmış, bir mızrapla veya sadece parmaklarla kullanılabilmiştir. Bir lir’in tel sayısı 5, 6, 7, 8, 11, 12, hatta 15’e kadar olmuştur.77 Telli müzik aletlerinden ve Roma müziğinde çok fazla rastladığımız cithara da lir gibi Yunan kültüründen roma kültürüne geçmiştir. Cithara, lir’den daha karmaşık, daha ağır ama hassas akorda sahip olmuştur.78 Seneca, “eğlence müziği” kapsamında gösteri yerlerinde ve amfitiyatrolarda çok korolu ses müziğinden ve güçlü üflemeli bakır çalgılardan bahsetmiştir.79 Roma’nın antik döneminin müziği zamanla tıpkı Pompeii’nin boş odaları gibi ölümcül bir sessizliğe mahkum olmuştur. Sadece günümüz İsrail ve Filistin topraklarını oluşturan Yahudiye’de durum farklı olmuştur. Bu topraklarda söylenen ilahiler zamanla Hıristiyanlık tarafından benimsenmiş ve M. S. 350 yılında Roma’daki kilise, Schola Cantorum (Şan Okulu) kurmuştur.80 SONUÇ Genel olarak bakıldığında Romalılar müziği yaşamın her alanında kullanmışlardır diyebiliriz. Onlar şatafatlı akşam yemeklerinde, düğünlerde ve hatta cenaze törenlerinde çalgılar çalmış, şarkılar söylemişlerdir. Romalılar müziğin cenaze törenlerinde insanların bir araya gelmesine ve ölülerin sorunsuz bir şekilde karşı tarafa geçmesine yardımcı olduğuna inanmışlardır. Aynı zamanda Romalılar müziği tanrılara ulaşım aracı olarak da görmüşlerdir. Müzik konusunda Antik Yunan, Etrüsk ve Mısır 69 John G. 1999: 78-79. 70 Say, 2012: 65. 71 Wiedemann, 1995: 15. 72 Landels, J. G. 1999: 179. 73 Landels, J. G. 1999: 177. 74 Ovid, Metamorphoses, 1951: I. 98 75 Üstün, 2020: 23-25. 76 Tekçam, 2017: 167. 77 Say, 2012: 61. 78 Say, 2012: 61. 79 Say, 2012: 64. 80 Goodall, 2018: 17. 163 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences etkisinde çokça kalmıştır. Elimizdeki verilere göre Romalıların müziğe kendilerinden bir şey katmadığını söylemek mümkündür. Cumhuriyet ve Erken İmparatorluk dönemlerinde yaşamın her alanında müzik kullanılmasına rağmen, eğitimde müziğe yer verilmemiştir (M.S. 350’ye kadar). Müzik eğitimleri ya özel hocalar tarafından ya da aile tarafından verilmiştir. Öte yandan bazı Roma imparatorları -örneğin Nero- müzikle özel olarak ilgilenmiştir. Yeri geldiğinde arenalarda kurban seslerini bastırmak için yeri geldiğinde çeşitli şölenlerde insanları eğlendirmek için müzik kullanılmıştır. Savaşçı bir toplum olan Roma’da her alanda kullanıldığı gibi orduda da müziğe yer verilmiştir. Özellikle üflemeli aletler kullanımı kolay olduğundan dolayı orduda sıkça kullanılmış ve bunun sonucunda üflemeli aletler Romalılar tarafından geliştirilmiştir. Müzik, çeşitli sanat eserlerinde de konu olarak işlenmiş ve buralarda da yerini almıştır. KAYNAKÇA Adkins, Lesley, Adkins, Roy A., 2004. Handbook to Life in Ancient Rome, Fact on File, USA. Bayramlı, Evren, 2004. Müziğin Kadim Yolculuğu, Maya Yayınları, İstanbul, Boarwright, Mary T., vd., 2022. Romalıların Kısa Tarihi, çev. İrem Kısacık, Alfa Yayıncılık İstanbul. Erhat, Azra, 2021. Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul. Goodall, Howard, 2018. Müziğin Öyküsü, (çev.) Sevi Sarıışık Tokalaç, Emrah Tokalaç, Pegasus Yayınları, İstanbul. Landels, John G., 1999. Music in Ancient Greece and Rome, Routledge, London and New York. Mucznik, Sonia, 2011. “Musicians and Musical Instruments in Roman and Early Byzantine Mosaics of the Land of Israel: Sources, Precursors and Significanc”, Gerion, vol. 29, num. 1, ss.265-286 Nacakcı, Zeki, Canbay, Alattin (ed.), 2003. Müzik Kültürü, Pegem Akademi, Ankara. Ovid, 1951. Metamorphoses, Vol. I-II., (çev.) J. F. Miller, Harvard University Press, Cambridge. Pultarchos, 2016. Müzik Üzerine, çev. Didem Demiral, Detay Yayıncılık, Ankara. Say, Ahmet, 012. Müzik Tarihi, Müzik Ansiklopedisi Yayınları, Ankara. Selanik, Cavidan, 1996. Müzik Sanatının Tarihsel Serüveni, Doruk Yayıncılık, Ankara. Sönmez, Devrim, 2008. Antik Dönemde Anadolu’da Müzik ve Müzik Aletleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Tekçam, Gözde, 2017. “Eski Mısır Uygarlığında Müzik ve Müzik Enstrümanları”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 12, Iğdır, ss. 155-170 Tschen-Emmons, James B., 2014. Artifacts from Ancient Rome, Greenwood, USA. Tunçer, Berna, 2005. Eskiçağ Kilikia Çalgıları, Pan Yayıncılık, İstanbul. Üstün, Hamza, 2020. “Trompetin Tarihsel Gelişimi Üzerine Bir İnceleme”, Bayterek Uluslararası Akademik Araştırmalar Dergisi, C. 3, S. 1, ss. 19-45 West, Martin L., 1992. Ancient Greek Music, Clarendon Press, England. Wiedemann, Thomas, 1995. Emperors and Gladiators, Routledge, UK. 164 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences SAĞLIK HİZMETİ İLİŞKİLİ ENFEKSİYONLARINI ÖNLEMEDE SAĞLIK PERSONELİN EL HİJYENİ UYUMU: DERLEME Mehmet Ali ŞENER1*, Merve ÇOBANOĞLU2, Gül BÜLBÜL MARAŞ3 *1 İzmir Demokrasi Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yaşlı Sağlığı Tezli Yüksek Lisans, İzmir,Türkiye. ORCID NO: 0000-0002-2491-905X 2 İzmir Demokrasi Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yaşlı Sağlığı Tezli Yüksek Lisans, İzmir,Türkiye. ORCID NO: 0000-0003-0882-7101 3 Assistant Professor, İzmir Demokrasi Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu,İzmir,Türkiye ORCID NO: 0000-0001-6357-4085 ÖZET Sağlık hizmeti ilişkili enfeksiyon (SHİE), hastaya bir sağlık kurumunda bakım ya da sağlık hizmeti sunulması sırasında gelişen ve o kuruma başvuru sırasında var olmayan ya da inkübasyon döneminde olmayan enfeksiyonlardır. Sağlık hizmeti ilişkili enfeksiyonlar, bireyde iş gücü kaybı ile ekstra sağlık problemlerinin gelişmesinin yanında tedavi maliyetleri ve mortalitede de artışa neden olmaktadır. El hijyeni SHİE önlemede en etkili ve en önemli önlemlerden biridir. El hijyeni basit bir işlem olmasına karşılık, el hijyenine uyma davranışı karmaşık bir konudur. Hastane ortamında el hijyeninin sağlanması ya ellerin yıkanması ya da ellere el antiseptiklerinin uygulanmasıyla sağlanmaktadır. Ancak son 30 yılda sağlık çalışanlarının el hijyenine uyumunu ele alan çalışmalarda, sağlık çalışanları arasında el hijyeni önerilerine uyum %50’nin altında belirlenmiştir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), hasta güvenliği ve kalite göstergesi olarak el hijyeni oranlarını ölçmek, teşvik etmek, iyileştirmek ve sürdürmenin şart olduğunu belirtmektedir. El hijyeni eğitimlerinin hastanelerde çalışan sağlık profesyonellerinin görev ve eğitim seviyesine göre farkındalık göstermesi gerekmektedir. Ayrıca eğitimler verilirken belirli bir sistem içinde olmalı hem teorik hem de pratik uygulamalı eğitime önem verilmelidir. Bu verilecek eğitimler sayesinde el hijyeni uyumunun artacağı kaçınılmaz bir gerçektir. Bu sayede de SHİE önlenimi için önemli bir adım atılacak, sağlık kurumları ve hastalar için büyük bir problem olan SHİE’nin önünce geçilmiş olacaktır. Anahtar kelimeler: Sağlık Hizmet İlişkili Enfeksiyonlar, El Hijyeni, Eğitim (HAND HYGIENE COMPLIANCE OF HEALTH PERSONNEL IN PREVENTING HEALTHCARE RELATED INFECTIONS: REVIEW) ABSTRACT Healthcare-associated infection (HCAI) is an infection that develops during the care or provision of health care in a healthcare institution and is not present at the time of application to that institution 165 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences or is not in the incubation period. HCAIs cause loss of workforce and development of extra health problems, as well as increased treatment costs and mortality. Hand hygiene is one of the most influential and significant measures to prevent HCAIs. Although hand hygiene is a simple process, the behavior of complying with hand hygiene is a complex issue. Providing hand hygiene in the hospital environment is provided by either washing the hands or applying hand antiseptics to the hands. However, in studies dealing with hand hygiene compliance among healthcare professionals in the last 30 years, compliance with hand hygiene recommendations has been determined to be below 50%. The World Health Organization (WHO) states that it is essential to measure, encourage, improve and maintain hand hygiene rates as an indicator of patient safety and quality. Hand hygiene training should show awareness according to the duty and education level of health professionals working in hospitals. In addition, while giving training, it should be within a specific system, and both theoretical and practical training should be provided importance. It is an inevitable fact that hand hygiene compliance will increase thanks to this training. In this way, an important step will be taken for the prevention of HCAI, and HCAI, which is a big problem for health institutions and patients, will be avoided. Keywords: Healthcare-Associated Infections, Hand Hygiene, Education GİRİŞ Sağlık Hizmeti İlişkili Enfeksiyon (SHİE), hastaya bir sağlık kurumunda bakım ya da sağlık hizmeti sunulması sırasında gelişen ve o kuruma başvuru sırasında var olmayan ya da inkübasyon döneminde olmayan enfeksiyonlardır (Alay. H., 2019; Başkan, Ş., 2019; Hekimoğlu, C. H., 2019; Ural, 2020). Sağlık hizmeti ilişkili enfeksiyonlara maruz kalan kişilerde; iş gücü kaybı, ekstra sağlık problemleri, tedavi maliyetleri ve mortalitede artış görülmektedir (Yavuz, 2014). Hastaneye yatan hastaların %7-10’unda SHİE gelişmektedir. Enfeksiyon kontrol önlemleriyle bu enfeksiyonların %30-50’sinin önlenebileceği belirtilmektedir (Günaydın, 2013). SHİE’ların önlenmesi ve kontrolünde dezenfeksiyon, antisepsi, streilizasyon uygulamaları, uygun antibiyotik kullanımı, yoğun bakımda ve ameliyathanelerde enfeksiyon kontrolü, izolasyon önlemleri, hastane temizliği, çamaşırhane hizmetleri, mutfak, havalandırma, atıklar, sürveyans ve el hijyeni gibi önlemlerin uygulanması önerilmektedir. El hijyeni SHİE önlemede en etkili ve en önemli önlemlerden biridir. El hijyeni basit bir işlem olmasına karşılık, el hijyenine uyma davranışı karmaşık bir konudur. SHİE neden olan mikroorganizmalar, hastalarla doğrudan temas veya hasta çevresiyle temas sonucu sağlık çalışanının eline bulaşır ve böylece geçici florada taşınırlar(World Health Organization (WHO), 2009; Türk Hastane Enfeksiyonları ve Kontrolü Derneği, 2006). Yeterli el hijyeni olmazsa, el kirliliği artar ve bu nedenle kirli eller endemik SHİE ile yakından ilişkilidir (WHO, 2009; Giuffré ve Kilpatrick, 2016). Ellerde görünen bir kir veya leke varsa, eller su ve sabunla yıkanmalıdır. Ellerde görünen bir kirlenme yoksa eller alkol bazlı el antiseptiği ile ovalanmalıdır. (WHO,2009;Günaydın M.,2011). Sağlık personelinin el hijyenine uyumunu pek çok faktör etkilemektedir. Bu faktörler arasında sağlık çalışanlarının bireysel özellikleri, çalışma koşulları (iş yükü, el hijyenine uygun malzeme ve olanakların olması vb.), inanç, bilişsel algıları el hijyenine uyma davranışının artırılmasında önemli yere sahiptir ve uyumu etkilemektedir (Giuffré ve Kilpatrick, 2016; Allegranzi ve diğerleri, 2014; WHO, 2009). El hijyeni uyumunun yüksek olduğu sağlık kuruluşlarında SHİE yayılımının azlığı tespit edilmiştir. Bu durumun personelin ve hasta yakınlarının farkındalık düzeylerinin yüksek olmasından kaynaklanabileceği düşünülmektedir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), hasta güvenliği açısından sağlık personelinin el hijyeni standartlarını düzenli olarak ölçme, teşvik etme, iyileştirme ve sürdürmenin şart olduğunu bildirmektedir (Karahan, E., Doğan, Ş., & Çelik, S., 2020). 5 ülkede yapılan bir araştırma sonucuna göre düşük ve orta gelirli ülkelerde eğitimin etkisi ile el hijyeni uyumunun anlamlı olarak arttığı bildirilmiştir (Allengazi, Conway, Larson ve Pittet, 2014). 166 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Literatürde sağlık çalışanları arasında el hijyeni uyum oranının düşük, orta ya da yüksek olduğunu bildiren çalışma sonuçları yer almaktadır (Rn, Jones, Martello, Biron ve Lavoie-Tremblay, 2017; Koşucu, Baltacı ve Yıldız, 2015; Pittet ve diğerleri, 2004). Erasmus ve ark. (2010) hasta bakımında el hijyeni rehberlerine uyumla ilgili 96 çalışmayı sistematik olarak incelemiş, sağlık personelinin el hijyenine uyum oranının %40 olduğunu ve el hijyenine uyumun artırılmasına yönelik araştırmalara ve eğitime gereksinim olduğunu ortaya koymuşlardır (Erasmus ve diğerler,2010). Pittet ve arkadaşlarının (2004) yaptığı çalışma sonucunda el hijyenine uyumun öneminin ve izlenmesinin farkında olan hekimlerde uyumun %61 olduğu, tam olarak bilincinde olmayan hekimlerde ise %44’e düştüğü belirtilmiştir (Pittet ve diğerleri, 2004). Maraş tarafından (2007) yapılan çalışmada da sağlık çalışanı olmayan bireylerin yalnızca %6’sının ellerinde patojen mikroorganizmalar bulunurken, hasta bakımı ile ilgilenen sağlık çalışanlarında bu oranın %68’e yükseldiği bildirilmiştir (Maraş, 2007). Acil serviste gözleme dayalı yürütülen bir çalışma sonucuna göre 814 temasın %68.9 temiz, %31.1’inin kirli temas olduğu ve kirli temaslarda el yıkama oranı anlamlı şekilde daha yüksek olduğu rapor edilmiştir (Akça ve Keşaplı, 2016). AMAÇ Bu derlemenin amacı sağlık hizmeti ilişkili enfeksiyon oranlarını azaltmada sağlık çalışanlarına verilen el hijyeni eğitiminin etkisini değerlendiren mevcut literatürün gözden geçirilmesi ve çalışmalardan elde edilen verilerin incelenmesidir. KAPSAM Araştırmada Türkiye’de ve Dünyada yazılan çeşitli makalelerden yararlanılmıştır. SINIRLILIKLAR Araştırma sadece ulaşılabilen kaynaklar kullanılarak yazılmıştır. Kelime sayısı sınırlaması ve ulaşılamayan kaynaklar araştırmanın sınırlılığıdır. YÖNTEM Bu çalışma sağlık hizmeti ilişkili enfeksiyonlar sağlık personelinin el hijyeni uyumunun önemini belirlemek için yapılmış sistematik derlemeler ile güncel literatür bilgileri incelenerek hazırlanmıştır. Çalışmanın ana araştırma soruları; 1) Sağlık Hizmet İlişkili Enfeksiyon Nedir? 2) Sağlık Hizmeti İlişkili Enfeksiyonları Önlemede El Hijyeninin önemi? 3) Sağlık Hizmeti İlişkili Enfeksiyonları Önlemede EL Hijyeni Uyumu Nasıl Arttırılır? 1. El Hijyeni ve El Hijyeni Uyumu Nedir? 1.1 El Hijyeni Nedir? Eller hasta bakımı ve tedavisi sırasında sağlık çalışanlarının en çok kullandığı ve bu nedenle de en çok mikroorganizma barındıran organdır. Mikroorganizmalar, hasta veya kontamine çevre ile temas sonrası el üzerinde 2-60 dakika canlı kalabilmektedir. El hijyeninde amaç; kimyasal ve fiziksel zararlıların ve enfeksiyonlara yol açan mikroorganizmaların uzaklaştırılmasını sağlamaktır. Böylelikle ellerin mikroorganizmalarla kontaminasyonu önlenirken, basit ve maliyetsiz bir şekilde mikroorganizmaların hastadan hastaya geçişi de engellenmektedir(Khan A, Nausheen S.,2017) El hijyeni bugün tüm dünyada bir pandemi olarak kabul edilen başta koronavirüs hastalığı-2019 olmak üzere birçok salgın hastalık ile mücadelede de önemini göstermiştir. Dünya Sağlık Örgütü 167 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences (DSÖ), Hastalıkları Kontrol Ve Önleme Merkezi [Centers for Disease Control and Prevention (CDC)] ve diğer sağlık kuruluşları tarafından hazırlanan tüm rehberlerde de el hijyeni en baş sıralarda yer almaktadır(Lynch., C.,2020,Bülbül Maraş ve diğerleri, 2020) “El hijyeni” ve “el yıkama” terimleri birbirinin yerine kullanılıyorsa da aslında her biri ayrı bir anlam ifade etmektedir. CDC dil birliğini sağlamak amacıyla rehberlerinde bu tanımlara açıklık getirmektedir. “El yıkama” ellerin antimikrobiyal olmayan normal sabun ve su ile yıkanmasını tanımlarken “el hijyeni”; ellerin normal sıvı sabun / antiseptik bir ajan ve su ile yıkanarak ya da alkollü susuz el antiseptiği ile ovularak geçici floranın uzaklaştırılmasıyla gibi tüm uygulamaları kapsayan genel bir tanımdır (Gencer, 2008). Ellerin doğru teknikle yıkanmasının yanı sıra, ellerin yıkama durumlarının bilinmesi, ellerin yıkanmaya elverişli olması, el yıkama ürünlerinin seçimi, cilt bakımı ve kurulamayı da içermektedir. Ayrıca doğru eldiven kullanımı da el hijyeni konusunun ayrılmaz bir parçasıdır (Kaymakçı H, Özcan A., 2007). 1.2 El Hijyeni Uyumu Nedir? El hijyeni uygulamalarının izlenmesi, el hijyeni uyum düzeylerinin arttırılması açısından; sağlık çalışanlarının temel düzeydeki riayeti ile yaygınlaştırma girişimlerinin etkisini değerlendirmek ve sağlık çalışanlarına geri bildirimde bulunmak için hayati öneme sahip bir faaliyettir(DSÖ,2006). Son 30 yılda sağlık çalışanının el hijyenine uyumunu ele alan çalışmalarda, sağlık çalışanları arasında el hijyeni önerilerine uyum %50’nin altında belirlenmiştir. Bu çalışmaların yöntemleri, çalışma grupları ve yapıldıkları alanlar farklı olsa da el hijyeni önerilerine uyumun evrensel olarak düşük olduğu gözlenmiştir(DSÖ,2006) Koşucu ve arkadaşlarının (2015) çalışmasında toplam 3690 el hijyeni endikasyon durumu gözlenmiştir. Tüm sağlık personelinin ortalama el hijyeni uyum oranı %58 olarak saptanmıştır. Sağlık personelinin aseptik işlemlerden önce el hijyeni uyumunun en yüksek düzeyde (%80), hastanın eşyaları ile temastan sonra en düşük düzeyde (%48) olduğu saptanmıştır. Sağlık personeli, meslek gruplarına göre değerlendirildiğinde ise el hijyeni uyum oranı hemşirelerde %69, doktorlarda %45 ve yardımcı sağlık personelinde %36 olarak bulunmuştur (Koşucu SN, Göktaş SB, Yıldız T.,2015). Eğitim eksikliği, yetersiz personel sayısı, yoğun iş yükü, izolasyon önlemlerine yönelik yeterli alet ve malzemenin bulunmayışı, önlemlere inanmama, el antiseptikleri/lavaboların yetersiz olması ya da ulaşılabilir yerde bulunmaması, koruyucu ekipman eksikliği, iletişim eksikliği, alt yapı sorunları, rol model eksikliği gibi sebepler SHİE oranlarını olumsuz yönde etkilemektedir. 2. Dünyada ve Türkiye’de El Hijyeni Uyumu Oranları Yataklı sağlık kurumlarında yüksek bulaş ve çoklu ilaç direnci olan mikroorganizmaların, artış ve yayılmasının % 20-40’ında kaynak sağlık çalışanlarının kirli elleridir(Artan, C., Artan, M. O., & Baykan, Z. 2015). Bir üniversite hastanesinin yoğun bakım ünitesinde el hijyeni uyumları ile hastane enfeksiyonlarını inceledikleri çalışmalarında Yurttaş ve arkadaşları el hijyeni uyumu gözlemlerinde doktor grubunun uyum oranının %58,7, hemşire-ebe grubunun uyum oranının %65.4 ve temizlik personelinin uyum oranının ise, %42.2 olarak tespit etmişlerdir. Bu çalışmada sağlık hizmet ilişkili enfeksiyonların yüksek olması sebebiyle özellikle el hijyeninin artırılması gerektiği ve etkin el hijyeni uygulamasının yapılmasının gerektiğini tespit etmiş ve önermişlerdir(Yurttaş A, Kaya A, Engin, R.,2017). Rupp ve arkadaşları ise yaptıkları çalışmada mikroorganizma ilişkili enfeksiyonlardan alınan kültürler ile sağlık çalışanlarının elleri arasında doğrudan bir ilişki tespit etmişlerdir. Ortaya çıkan bu sonuç sonrasında sağlık profesyonellerinin el yıkamaya ayırdıkları sürenin yeterli olması ve uygun antiseptik solüsyon ve tekniklerin kullanılmasının öneminin SHİE’lerin bulaşmasını önlemedeki önemi belirtilmiştir(Rupp MN. Fitzgerald T, Puumala S, Anderson JR, Craig R, Iwen P C,2008). 168 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Suudi Arabistan’da yapılan bir çalışmada ise 163 sağlık çalışanın el hijyenine uyum oranı değerlendirilmiş ve genel uyum oranı %50,3 olarak bulunmuştur. Bu çalışmada meslek grupları yönünden yapılan değerlendirmede hekimlerde %49,1, hemşirelerde %52,2, teknisyenlerde %42,8 oranında el hijyeni uyum oranı tespit edilmiştir(Bukhari SZ, Hussain WM, Banjar A, Almaimani WH, Karima TM, Fatani MI., 2011) 3. El Hijyeni Uyumunu Olumsuz Etkileyen Faktörler 3.1 Eğitim yetersizliği En düşük ihtimaldir. İletişim çağında hastane enfeksiyonları ve ellerin hastane içerisinde patojen mikroorganizmaların hastadan hastaya geçişteki en önemli yol olduğu konusunda doktor ve hemşirelerin çoğunun teorik bilgisi normalin üzerindedir. Problem bilgi yetmezliği değil pratik noksanlığıdır. Hastane çalışanları hastane enfeksiyonları, bulaş yolları ve el antisepsisinin önemini biliyor olmalarına karşın doğru uygulamalar hakkında yeterli bilgi sahibi olmayabilirler. Sadece doktor, hemşire ve hastane çalışanlarının değil aynı zamanda hastalarında eğitilmesi gerekmektedir. Bu konuda hastalar da hakları ve sorumlulukları konusunda bilinçlendirilmelidir. Yapılan propagandalar sonucu hastalar doktor, hemşire ve hasta bakıcıya korkmadan, ‘ellerinizi yıkamadan bana dokunmayın’ diyebilmektedir. Bu uygulama el yıkama alışkanlığını % 35 oranında artırmıştır (Günaydın, M.,2002).. 3.2 İnançsızlık ve defans Öncelikle hastaya en kaliteli hizmetin verileceğine inanmak ve her hastayı en yakını gibi görmek gerekmektedir. Doğru uygulamalar yukardan aşağıya, usta-çırak ilişkisi içerisinde benimsetilmelidir. Seminerler ve direk uygulamalarla konu desteklenmelidir. Egzama ve iritasyon gibi antiseptik kullanımını sınırlandıracak sebepler ileri sürülebilir. Yönetim bunu dikkate alarak çok daha kısa sürede etkili, daha az irritan ve nonallergen alkol veya alkol bazlı antiseptikleri almalıdır. Yine uygun musluk, kollu sıvı dezenfektanlar ve kâğıt havlu el yıkama işleminin uygulanabilmesi için gereklidir. Elini yıkadıktan sonra kurulama imkanı olmayan bir kişinin el yıkaması beklenmemelidir. 3.3 Antiseptiklerin seçimi ve satın alma Antiseptiklerin doğru seçimi önemlidir. En kısa sürede en etkili, az irritan, nonallerjen antiseptikler tercih edilmelidir. Mümkün olduğunca küçük kısa süreli kullanıma uygun ambalajlarda alınmalıdır. Kullanma kapları kolla veya ayakla kumanda edilebilir, pedallı türden olmalı negatif basınçla geriye hava emmemelidir. Bu tür kaplar kullanımdan sonra yeniden doldurulmadan önce mutlaka steril edilmelidir. Şayet sabunluk tek kullanımlık değil ise her boşaltmadan sonra iyice yıkanmalıdır Bu sabunlukların içerisinde oluşan barlar mikroorganizmalar için üreme vasatı oluşturmakta ve salgınlara neden olabilmektedir. Sabunla yapılan ön yıkamalarda kullanılacak sabunun da medikal olmasına dikkat edilmeli, deride iritasyon ve alerjik reaksiyonlara neden olmayan antiseptikler seçilmelidir. Kalıp sabunlar tercih edilmemelidir, eğer kullanılıyorsa sabunlar oluklu taşıyıcılar üzerine konmalıdır. Kağıt havlu temin edilmelidir(Günaydın, M.,2002).. 3.4 Düşük riskli hastalara seyrek konsültasyon Her hasta, florasında diğer hastalar için risk oluşturacak patojen taşıyabilir. Bu nedenle hastaya basit bile olsa her temas öncesi ve sonrası el yıkamak gereklidir. 3.5 Ağır iş yükü Eller gerçekten çok acil bir müdahale gerekmiyorsa mutlaka hasta ile her temastan önce ve sonra yıkanmalıdır. Zaman yetersizliği konusunun gerekçe olarak gösterildiği yoğun bakım ve transplantasyon 169 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences üniteleri hastane enfeksiyonlarının en sık görüldüğü ünitelerdir. Burada personelin iş yükü ağırdır ve el yıkamama için mazeret hazırdır. Bu nedenle el antisepsisi ya hiç yapılmaz ya da 5 – 10 saniye gibi kısa bir sürede su ve nonmedikal sabunların kullanıldığı bir ön yıkama ile iş geçiştirilir ve eldivene güvenilir. Yapılan çeşitli çalışmalarda sağlık personelinin el yıkama süreleri ortalama 4.7-24.4 sn olarak bulunmuştur. Yine iş esnasında bu personelin ortalama el yıkama sıklıkları 1.6-3.3/saat olarak tespit edilmiştir. Randomize çalışmalarda vinil eldivenlerin en az % 80’inde mikro delik ve yırtıkların olduğu gösterilmiştir. Bu mikrorganizmalar eldivenlerdeki mikro yırtıklardan hastayı enfekte edebilmektedir. Bu durumda yoğun bakımda enfeksiyonların ve dirençli suşların olması kaçınılmazdır. Bu olumsuzluklar antisepsi için su ve sabundan çok daha kısa sürede, çok daha etkili olan % 60-n-propanol, %70-90 isopropanol veya %70 ethanol içeren antiseptiklerin kullanılması ile bir miktar giderilebilir. Ayrıca daha uzun etkinlik ciltte yumuşaklık istenirse chlorhexidin veya iodin içeren alkol preparatlarıda kullanılabilir. Her hastanın mümkünse başucuna değilse oda içerisinde personelin kolaylıkla ulaşabileceği yerlere yeterli sayıda antiseptik taşıyıcısı ve mümkünse tek kullanımlık havlular asılmalıdır. Yoğun bakım ünitelerinde hasta başında uygulanacak ve diğer antiseptiklerden daha kısa sürede etkili lavabo su ve kurulama gerektirmeyen alkol bazlı antiseptikler özendirilmelidir. 3.6 Ciltteki allerji, egzama ve dermatitler Antiseptik ajanlarla sık yıkamanın ellerde alerjik reaksiyon veya iritasyon yaratması ihtimali azda olsa mümkündür. Ancak bu ihtimal sıcak su ve sabunla yapılan el yıkamalardan daha çok değildir. Gliserin gibi nemlendiriciler katkı sağlayabilir. Personelde dermatit varsa hem kendisi hem de hasta için risk söz konusudur. Bu personelin hasta ile teması önlenmelidir. Hem dermatitte hem de uzun tırnaklarla mikrop bulaştırmak mümkündür(Günaydın, M.,2002). 4. El Hijyeni Eğitimi ve Doğru El Hijyeni Tekniği 4.1 El Hijyeni Eğitimi SHİE günümüzde yayılımı en yüksek enfeksiyon kaynaklarında biridir. Bu yayılımın önlenmesi ve SHİE için gerekli tedbirlerin alınarak kontrolünün sağlanabilmesi için sağlık kuruluşunda görev alan tüm sağlık ve sağlık dışı personelin bu konuda bilinçlendirilmesi ve gerekli eğitimlerin verilmesi gerekmektedir(Alay.H., 2019). SHİE’ların kontrolü ve önlenmesinde en etkili yöntem olan el hijyeninin eğitimi sağlık kuruluşları enfeksiyon kontrol komiteleri tarafından yürütülmektedir. Sağlık çalışanlarına yönelik eğitimler, sağlık profesyonelleri tarafından ve görev alanında verilmelidir (Toraman.A.R.,2009) Ayrıca el yıkama rehberleri veya kılavuzların yeterli sayıda olmaması, hijyenik el yıkama yerine eldiven kullanılabileceğine inanma ve tecrübeli sağlık çalışanlarının iyi bir model olmaması gibi birçok etmen de etkilemektedir.( Biçer, E., Güçlüel, Yasemin, Neymen, Aysun, & Yiğit, Şenay.,2013). Artan ve arkadaşları tarafından yapılan çalışmada el hijyeni eğitimi öncesi puanının 69,27 iken eğitimden 3 ay sonraki puanının 70,36 olduğu görülmüştür. Bu puanlar ölçekten alınabilecek üst puanlara yakın değerlerdir(Artan, C., Artan, M. O., & Baykan, Z.,2015). Kanıta dayalı araştırma sonuçlarına göre düşük düzeyde kanıt olmasına rağmen eğitimin el hijyeni uyumunu iyileştirebileceği bildirilmiştir (Çelik, B., İbrahimoğlu, Ö., & Mersin, S.,2020). Hijyenik el yıkama konusunda eğitimler ve eğitim sonrası geribildirimler arttıkça, el hijyeni uyumunda da olumlu yönde gelişme sağlanacağı ve bu doğrultuda sağlık çalışanlarının hijyenik el yıkama uyumunun artacağı düşünülmektedir. Sayıştay tarafından yapılan denetimler kapsamında ki ankette yer alan “Hastaneniz, enfeksiyon kontrolü ve önlenmesi hakkında meslek mensuplarına eğitim vermekte midir?” sorusuna, hastanelerin %25’i herhangi bir eğitimin verilmediği cevabını vermiştir. Ayrıca yine danıştay yapılan yerinde denetimlerde enfeksiyon alanında görevli personellere gerekli eğitimin verildiği tespit edilmiştir. Ancak verilen bu eğitim sistemli olmadığı tespit edilmiştir(Ling, M. L., & How, K. B. ,2012). 170 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Karabay ve arkadaşları yaptıkları çalışmada, tecrübeli hemşirelerin, meslekte çalışma süresi az olan hemşirelere göre el hijyenine uyumlarının daha fazla olduğunu tespit etmişler ve el hijyeni eğitimlerindeki sürekliliğin önemine vurgu yapmışlardır(Karabay O, Sencan I, Sahin I, Alpteker H, Ozcan A, Oksuz S.,2005). Güçlü ve arkadaşlarının yapmış olduğu çalışmada müdahale öncesinde dört eğitim yapılmış ve toplam 78 hemşire ve üç yardımcı sağlık personeli bu eğitimlere katılmış, müdahale döneminde verilen toplam yedi el hijyeni eğitimine 144 hemşire ve 174 yardımcı sağlık personeli katılmıştır. Eğitimlerin daha sık aralıklarla yapılması ve yapılan bu eğitimlere daha fazla katılımın olması, el hijyeni uyum oranlarına da yansımıştır. Hemşirelerde 2010 yılında %32.2 olan el hijyeni uyumu 2011 yılında %45’e yardımcı sağlık personelinde %24.7 olan uyum oranı %34.3’e yükselmiştir. Doktorlarda iki dönem arasında anlamlı fark saptanmamıştır, dolayısıyla doktorlara eğitim veremediğimiz de söylenebilir. Hastane geneline bakıldığında el hijyeni uyumunun %29.3’ten %37.2’ye yükseldiği görülmüştür. Bu sebeple enfeksiyon kontrol komitelerinin hekimler eğitimlere katılmasa bile eğitim verme çabalarına devam etmesi gerektiği belirtilmiştir(Güçlü, E., Tuna, N., Yahyaoğlu, M., Çalıca Utku, A., Özcan, Ö., Ceylan, S., & Karabay, O. ,2012). 4.2 Doğru El Hijyeni Tekniği El yıkamanın etkinliği, yıkama süresi ve tekniği ile yakından ilişkilidir. Eller su ve sabun ile yıkanacağı zaman önce su ile ıslatılır, yeterli miktarda sıvı sabun ele alınır, sabun her iki ele yayılır, daha sonra her iki elin parmak araları, tırnak uçları, başparmaklar, el sırtlarına ayrıca özen gösterilerek her iki el sabunla ovulur. Bu işlemlerin her birinin en az beşer kez yapılması önerilir. Yaklaşık 20-30 saniyelik sabunla ovmanın sonunda eller güzelce durulanır. Eğer elde yüzük (alyans) varsa yıkama ve durulamada dikkat edilmelidir, (diğer yüzük ve takılar önerilmez). Daha sonra eller kâğıt havlu ile kurulanır, eğer musluk otomatik veya pedallı değilse, bu kağıt havlu ile kapatılır. Kağıt havlu çöp kovasına el ile dokunmadan atılır. Tüm bu işlemler için bir musluk başında yaklaşık 60-90 saniye kadar bir zamana ihtiyaç vardır. İşlem sırasında dermatit riskini artırabileceğinden sıcak su kullanılmamalıdır(Esen Ş, Perçin D, Özinel MA, Günaydın M, Zenciroğlu.,2011). Alkol bazlı solüsyon ile el antisepsisi için üretici firmanın önerileri doğrultusunda 3-5 ml solüsyon bir elin avucuna alınır, iki el birleştirilerek tüm el yüzeyleri (el yıkamada sabunun sürüldüğü gibi) ve parmaklara temas edecek şekilde kuruyuncaya dek eller ovalanır. El yıkamada iyi yıkanamayan ve özen gösterilecek bölgelere el antiseptiği ile ovalamada da özen gösterilir(Türk Hastane İnfeksiyonları ve Kontrolü Derneği,2008) TARTIŞMA Ülkemizde ve dünyada hasta güvenliği konusunda risk teşkil eden sorunların başında SHİE gelmektedir. Uluslararası yapılan çalışmalar sonucunda el hijyeninin sağlanması SHİE’lerin kontrol edilmesi ve önlenmesinde önemli bir uygulamadır. Literatürde sadece sağlık personellerinin el hijyeni uygulamalarına yönelik çalışmalar sınırlı sayıdadır(Salmon S, Tran HL, Bùi DP, Pittet D, McLaws ML.,2014). Sağlık çalışanlarının el hijyeni uyumları yetersiz olduğu bilinmektedir. Sağlık çalışanlarının el hijyeni uyumun sağlanması için bilgi sahibi olmaları gereklidir. Koşucu ve arkadaşları, el hijyeninin 5 endikasyonu kuralına göre gözlem yapılarak yapmış oldukları çalışmada; sağlık çalışanlarının el hijyenin uyumlarını %58 olarak tespit etmişlerdir. Bu uyum meslek gruplarına göre; hemşirelerde %69, doktorlarda %45 ve Sağlık personellerinin ise %36 olarak bulunmuştur. Sağlık çalışanlarında el hijyeni uyum oranın aseptik işlemlerden önce yüksek düzeyde (%80), hastanın 19 çevresine temas sonrasında ise el hijyeni uyumunu düşük düzeyde (%48) saptamışlardır(Sönmez, A., Öztürk, B., & Abacıgil, F.,2019). Bir başka çalışmada ise Salmon ve arkadaşları, hastane genelinde el hijyeni uyumu %47 olarak tespit edilmiştir. Bu uyumun hastane birimlerinde de farklılık gösterdiğini saptamışlardır. Salmon ve arkadaşları el hijyeni uyumunu; yoğun bakım ünitesinde %69, pediatrı servisinde %64, 171 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences cerrahi birimlerde %42 ve doğumhane %42 olarak bildirmişlerdir(Tai, J. W. M., Mok, E. S. B., Ching, P. T. Y., Seto, W. H., & Pittet, D.,2009). Güçlü ve arkadaşlarının çalışmalarında, sağlık çalışanlarının el hijyeni uyumunun hizmet içi eğitim öncesi %29,3 iken eğitim sonrası %37,2 olduğunu saptamışlardır. Aynı çalışmada eğiti sonrasındaki el hijyeni uyumu hemşirelerde %32,2’den %45’e, yardımcı sağlık personelinde %24,7’den %34,3’e yükselirken, doktorlarda %27,1’den %26’ya azalma tespit edilmiştir (Güçlü vd., 2012). Bu araştırmada YHP’nin el hijyeni uyumunda eğitim öncesi ve eğitim sonrası anlamlı bir fark olmasa da artış olduğu belirlenmiştir. Çalışma alanları hastanelerde yoğun bakım üniteleri, ameliyathane ve cerrahi servisler gibi kritik alanları kapsayan sağlık personellerinin, invaziv işlemlerin sık yapıldığı, enfeksiyon etkenlerinin yoğun olduğu bu alanlarda bilgili, algısı yüksek ve eğitim düzeyi yüksek olması SHİE önlenmesinde etkili bir kontrol ve önleme yöntemidir(Çelik, B., İbrahimoğlu, Ö., & Mersin, S.,2020). Ülkemizde yapılan başka bir çalışmada eğitimin ve alkol bazlı el antiseptiklerinin ulaşılabilir olmasının sağlanması ile uyum oranında değişim değerlendirilmiştir. Çalışmada, düzeltici işlemler sonrası el hijyeni uyumu değerlendirildiğinde hekimlerde uyumun %29,3’ten %37,2’ye yükseldiği, hemşirelerde uyumun %32,2’den %45’e yükseldiği, ancak müdahale öncesi ve sonrası uyumda istatistiksel bir farkın bulunmadığını saptamışlardır(Güçlü E, Tuna N, Yahyalıoğlu M, Utku ÇA.,2012) Ataei ve ark. nın yaptığı çalışmada hemşirelerin el hijyeni uyum hızının (%8,4), doktor (%3,8), öğrenci (%7,3) ve yardımcı personelden (%0,9) daha yüksek olduğu belirtilmektedir (Ataei B, Zahraei SM, Pezeshki Z, Babak A, Nokhodian Z, Mobasherizadeh S, Hoseini SG.,2013). Rosenthal ve arkadaşlarının 1998-2005 yılları arasında yaptığı Arjantin, Brezilya, Kolombiya, Hindistan, Meksika, Fas, Peru ve Türkiye’yi kapsayan çalışmada; 62 626 hasta temasında, meslek grupları arasında en fazla el hijyeni uyumunun hemşirelerde olduğu bildirilmektedir (Rosenthal VD, Maki DG, Rodrigues C.,2010). Erkan’ın çalışmasında hemşirelerin alkol bazlı el antiseptiği kullanma oranları el yıkama eğitimi öncesi %51.1, eğitim sonrası %44.1 olarak belirlenmiştir. Bu sonuçlar hemşirelerde el hijyeni konusundaki hassasiyetinin yüksek olduğunu, el hijyeni konusunda titiz davrandıklarını ve hijyenik el yıkama ajanları konusunda eğitime gereksinimleri olduğunu göstermektedir. Bu doğrultuda el hijyenine yönelik eğitim verilmesinin antiseptik el ovma/yıkama ürünlerinin kullanım oranını olumlu yönde etkileyebileceği düşünülebilir(Erkan T.,2010). SONUÇ Hastane enfeksiyonları, hastanelerin en önemli kalite göstergelerinden biri olarak kabul edilmekte ve hasta güvenliği çerçevesinde enfeksiyon gelişiminin önlenmesi ve kontrolü giderek önem kazanmaktadır. Sağlık kuruluşlarında, SHİE kontrol programlarının yapılmasını öneren ulusal mevzuatlar olmasına rağmen, mevcut değerlendirme sistemi, bakım uygulamalarının kalitesini belirlemek için değerlendirmenin ölçülmesini, yorumlanmasını ve nitelikli olma özelliğini desteklememektedir ve hastane enfeksiyonları hala en çok iş gücü, maliyet ve ölüme neden olmaya devam etmektedir. Hastane enfeksiyonlarının bulaşması ve yayılmasında da öncelikli etkenlerden biride personelin el hijyenidir. El hijyeni konusunda sağlık içi ve dışı personelin uyumunun düşük olması SHİE yayılımını arttırmakta ve hızlandırmaktadır. Ancak her geçen gün artam eğitim seviyesi ve kurumlar tarafından yapılan araştırmalar doğrultusunda el hijyeni konusunda bilinç artmış. Bakanlık merkezli yapılan el yıkama ve el hijyeni bilinçlendirme kampanyaları ile bu konuya dikkat çekilmiştir. Ancak halen net bir sistemli eğitim olmaması dolayısıyla el hijyeni uyumu halen istenilen seviye de değildir. SHİE önlenimi için son derece önemli bir noktada bulunan el hijyeni konusunda verilecek eğitimlerin her görev için ayrı olması ve her eğitim seviyesi için farkındalık göstermesi gerekmektedir. Ayrıca eğitimler verilirken belirli bir sistem içinde olmalı hem teorik hem de pratik eğitime önem verilmeli ve mutlaka uygulamalar yaptırılmalıdır. Bu verilecek eğitimler sayesinde el hijyeni uyumunun artacağı kaçınılmaz bir gerçektir. 172 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Bu sayede de SHİE önlenimi için önemli bir adım atılacak, sağlık kurumları ve hastalar için büyük bir problem olan SHİE’nin önünce geçilmiş olacaktır. KAYNAKLAR Akar Taşkıran, N. (2020). Yoğun Bakım Ünitesinde Çalışan Hemşirelerin Hastane Enfeksiyonlarını Önlemede İzolasyon Uyum Düzeylerinin Belirlenmesi (Master’s Thesis). Akça, A. H., & Keşaplı, M. (2016). Acil serviste el yıkama alışkanlıkları ve ülkemizdeki sağlık politikalarının bu alışkanlık üzerine etkileri. Van Tıp Dergi, 23(2), 176-82. Alkan, S., Günal, Ö., Süleyman, K. L. I. Ç., Tahmaz, A., & Ceylan, A.(2021) Yanık Yoğun Bakım Ünitesi Hastalarında Sağlık Hizmeti İlişkili Enfeksiyonlar. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 16(3), 327-331. Alp, D. E. (2007). Sürveyans Yöntemleri. Enfeksiyon Kontrol Programı Yazarlar, 29. Artan, C., Artan, M. O., & Baykan, Z. (2015). Sağlık personelinin sağlık riskleri ve hastane enfeksiyonları ile ilgili bilgi düzeyleri ve uygulamaları. Düzce Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 5(2), 6-11. Artan, Y., Sözeri, İ., Durmaz, A. A. (2018). Yoğun bakımda çalışan yardımcı hizmet personelinin el hijyeni uyumunun değerlendirilmesi. Yoğun Bakım Hemşireliği Dergisi, 22(1), 10-18. Atama AD, Vatanoğlu EE, Yıldırım G. Medicine in stamps-Ignaz Semmelweis and Puerperal Fever. J Turkish-German Gynecol Assoc 14:35-9, 2013. Ataei B, Zahraei SM, Pezeshki Z, Babak A, Nokhodian Z, Mobasherizadeh S, Hoseini SG. Baseline evaluation of hand hygiene compliance in three major hospitals, Isfahan. Iran Journal of Hospital Infection. 2013; 69-72. Aylaz, R., Şahin, F., & Yıldırım, H. (2018). Hemşirelerin hastane enfeksiyonu konusuna ilişkin bilgi düzeylerinin belirlenmesi. Balıkesir Sağlık Bilimleri Dergisi, 7(2), 67-73. Başkan, Ş. (2019). Hasta Refakatçilerinin Hastane Enfeksiyonları Hakkında Bilgi Düzeyleri, Tutum Ve Davranışlarının Belirlenmesi (Master’s thesis, Sağlık Bilimleri Enstitüsü). Başkanlığı, T. S. (2007). Hastane Enfeksiyonları İle Mücadele. Biçer, E., Güçlüel, Yasemin, Neymen, Aysun, & Yiğit, Şenay(2013). Hasta Güvenliğine İlişkin Düzenlenen Hizmet İçi Eğitimin Hemşirelerin Bilgi düzeyine etkisi. Hemşirelikte Eğitim ve Araştırma Dergisi, 10(1), 14-20. Bukhari SZ, Hussain WM, Banjar A, Almaimani WH, Karima TM, Fatani MI. Hand hygiene compliance rate among healthcare professionals. Saudi Med J. 2011; 32(5): 515-9. Bülbül Maraş, G., Köse, Ş., & Kocaçal, E. (2020). Hasta ve Hasta Yakınlarının El Yıkama Konusundaki Bilgi ve Tutumlarının Belirlenmesi. Türkiye Klinikleri Journal of Nursing Sciences, 12(4). Bülbül Maraş, G.,Atasoy, A., Yorgun, S., Kocaçal, E.,(2021) Examınıng Open Access Studıes On Hand Hygıene: A Document Analysıs, Scıentıfıc Research Congress. Bülbül Maraş, G. 2007. Sağlık çalışanlarının el yıkama alışkanlıklarını geliştirmede precede modelinin kullanımı (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ege Üniversitesi/Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İzmir. Chou PY, Doyle AJ, Arai S, Burke PJ, Bailey TR. Antibacterial Eff icacy of Several Surgical Hand Preparation Products Used by Veterinary Students. Vet Surg 2016;45:515–22 Çelik, B., İbrahimoğlu, Ö., & Mersin, S. (2020). Sağlık Profesyonellerinde Tükenmişliğin Sağlık Hizmeti İlişkili Enfeksiyonlar Üzerine Etkisi. Türkiye Sağlık Bilimleri ve Araştırmaları Dergisi, 3(1), 61-68 Çopur, B. (2005). El yıkama çeşitleri ve dikkat edilecek hususlar. 4. Ulusal Sterilizasyon Dezenfeksiyon Kongresi, 20-24. Dikiş, D., Şimşek, S., Kepeli, N., Küçükler, N. D., Ulusoy, B., Korkmaz, N. B., Ulusoy, S. (2020). Bir Üniversite Hastanesindeki Sağlık Personelinin El Hijyeni Uyum Oranlarının Değerlendirilmesi: Prospektif Bir Çalışma. Ege Tıp Dergisi, 59(2), 91-96. 173 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Doğan, Ş. (2020). Yardımcı Hizmet Personelinin Hijyenik El Yıkama Uyumuna Yönelik Eğitimin Etkisi (Master’s thesis, Sağlık Bilimleri Enstitüsü). Doğan, Ş., & Karahan, E. (2021). Yardımcı Hizmet Personeline Verilen Uygulamalı El Hijyeni Eğitiminin El Hijyeni Uyumuna Etkisi. İnönü Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksek Okulu Dergisi, 9(1), 117-129 Durduran, Y., Kandemir, B., Yıldırım, E. N., Pakna, Ö., & Demir, L. S. (2020). Üniversite Hastanesinde Hasta Bakıcı Ve Temizlik Personellerine Yönelik Hastane Enfeksiyonu, El Hijyeni Ve Tıbbi Atık Eğitimlerinin Değerlendirilmesi. Ortadoğu Tıp Dergisi, 12(1), 89-95. Dünya Sağlık Örgütü El Hijyeni Kılavuzu, Nisan 2006, http://www.kalite.saglik.gov.tr/index.php?lang=tr&page=187, Dünya Sağlık Örgütü, Dünya Hasta Güvenliği Birliği, Gözlemciler İçin Rehber Ek 17, 2007, http://www.kalite. saglik.gov.tr/content/files/el_hijyeni_2011/dso/9dsorehber.pdf, Erasmus V, Daha TJ, Brug H, Richardus JH, Behrendt MD, Vos MC, Beeck FV. Systematic review of studies on compliance with hand hygiene guidelines in hospital care. Infect Control Hospital Epidemiology, 31(3):283-394,2010. Erden, S., Kahraman, B. B., & Bulut, H. (2015). Yoğun Bakım Ünitelerinde Çalışan Doktor Ve Hemşirelerin İzolasyon Önlemlerine Uyumlarının Değerlendirilmesi. Gümüşhane Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 4(3), 388-398. Erkan T. Hemşirelerin el yıkama davranışlarının değerlendirilmesi [master’s thesis]. Edirne: Trakya Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü; 2010. Erol, S. (2009). El Antisepsisi, Cerrahi El Antisepsisi El Hijyeninde Kullanılan Solüsyonlar ve Yumuşatıcılar. 6. Ulusal Sterilizasyon Dezenfeksiyon Kongresi, 1(5). Ezer, A. (2014). Hastane Enfeksiyonları, Önlenmesi Ve Korunması (Master’s thesis, Sosyal Bilimler Enstitüsü). Gencer, S. 2008. Hastane enfeksiyonlarının önlenmesi ve kontrolün olmazsa olmazı: El yıkama, İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri, Hastane Enfeksiyonları: Korunma ve Kontrol Sempozyum Dizisi No:60, 71-7 Gökdoğan F, Kır E, Özcan, A, Cerit B, Yıldırım Y, Akbaş, S. Eğitim Kitapçıkları Güvenilir mi? 2. Uluslararası 9. Ulusal Hemşirelik Kongresi, Antalya. 2003 Güçlü, E., Tuna, N., Yahyaoğlu, M., Çalıca Utku, A., Özcan, Ö., Ceylan, S., & Karabay, O. (2012). Eğitimin ve alkol bazlı el antiseptiklerinin hastanede yaygınlaştırılmasının el hijyeni uyumuna etkisi. Flora, 17(2), 11825. Günaydın, M. (2002). El hijyeni ve dezenfektanların kullanımı. Günaydın M. İnfeksiyon kontrolünde el hijyeni ve önemi, “Esen Ş, Perçin D, Özinel MA, Günaydın M, Zenciroğlu D (eds). 7. Ulusal Sterilizasyon Dezenfeksiyon Kongresi Kitabı”nda s.133-46, Bilimsel Tıp Yayınevi, Ankara (2011). ISBN: 978-605-4488-00-1 Günaydın, M. (2012). El hijyeni. Ankem Dergisi, 26, 306-308. Günenç, E. (2014). Nlp (nöro linguistik programlama) eğitiminin, sağlık yöneticilerinin iletişim tarzı, sözsüz iletişim düzeyi ve kişiler arası iletişim süreci üzerindeki etkileri (Tire Devlet Hastanesinde bir uygulama) (Master’s thesis, Sosyal Bilimler Enstitüsü). Güçlü E, Tuna N, Yahyalıoğlu M, Utku ÇA, Eğitimin ve alkol bazlı el antiseptiklerinin hastanede yaygınlaştırılmasının el hijyeni uyumuna etkisi. Flora 2012; 17(3): 118-25. Handan, A. L. A. Y. Yenidoğan Yoğun Bakım Ünitesinde Sık Görülen Sağlık Hizmeti İlişkili Enfeksiyonlarından Korunma ve Önlenmesi. Journal of Biotechnology and Strategic Health Research, 3(3), 176-182. Hekimoğlu, C. H. (2019). Sağlık Hizmeti İlişkili Enfeksiyon Salgınlarının İncelenmesi. Buhasder Kongresi, 8. İnan, D. (2011). El hijyeni ve önemi. Ankem Derg, 25(Suppl 2), 224. 174 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences İnfal, S., & Şahin, T. K. (2018). Bir Üniversite Hastanesinde Çalışan Hemşirelerin Hastane Enfeksiyonları Konusundaki Bilgi Düzeyleri. Süleyman Demirel Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 9(3), 1-6. İnfal, S., & Şahin, T. K. (2016). Bir Üniversite Hastanesindeki Yardımcı Personelin Hastane Enfeksiyonları İle İlgili Bilgi Ve Tutumlarının Değerlendirilmesi. Türk Hijyen Ve Deneysel Biyoloji Dergisi, 73(1), 39-48. Karabay O, Sencan I, Sahin I, Alpteker H, Ozcan A, Oksuz S. Compliance and efficacy of hand rubbing during in-hospital practice. Med Princ Pract 2005;14:313-7. Karahan, E., Doğan, Ş., & Çelik, S. (2020). Sağlık Çalışanlarında El Hijyeni İnancı ve Uygulamalarının Değerlendirilmesi. Sağlık Akademisi Kastamonu, 5(2), 91-103. Kaymakçı H, Özcan A. El Hijyeni. Klimik Dergisi, 2007;20(2):39. Karakaya K, Tüzün H, Baran E, Göçmen L, Erata M, Arıkan İ, Kökalan YH.(2012) Türkiye el yıkama araştırması. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Erişim Adresi: https://sbu.saglik.gov.tr/Ekutuphane/kitaplar/ elyika_tr.pdf. Erişim Tarihi: 01.04.2019 Khan A, Nausheen S. Compliance of surgical hand washing before surgery: Role of remote video surveillance. J Pak Med Assoc 2017;67(1):92–6 Koşucu SN, Göktaş SB, Yıldız T. Sağlık personelinin el hijyeni uyum oranı. Müsbed 5 (2):105-108, 2015. Kurt, H., Gündeş, S., Geyik, M. F. (2016). Enfeksiyon Hastalıkları. İstanbul: Nobel Tıp Kitapları 2. Baskı, 474475. Ling, M. L., & How, K. B. (2012). Impact Of A Hospital-Wide Hand Hygiene Promotion Strategy On Healthcare-Associated İnfections. Antimicrobial Resistance And İnfection Control, 1(1), 1-5. Lynch C, Mahida N, Oppenheim B, Gray J. Washing our hands of the problem. J Hosp Infect. 2020;104(4):401-3.[ Oğuz, B., Oğuz, B., & Kurutkan, M. N. (2013). Hastane Kaynaklı Enfeksiyonları Azaltmanın Altın Kuralı El Hijyeni: Kamu Ve Özel Hastane Karşılaştırması. Konuralp Medical Journal, 5(2), 36-42. Özçetin, M., Saz, E. U., Karapınar, B., Özen, S., Aydemir, Ş., & Vardar, F. (2009). Hastane Enfeksiyonları; Sıklığı Ve Risk Faktörleri. J Pediatr Inf, 3(3), 49-53. Özerdoğan, E., & Yeşilbalkan, Ö. U. (2005). Yardımcı Hizmet Personeli El Hijyeni Uyum Ölçeği’nin Geliştirilmesi: Geçerlik Ve Güvenirlik Çalışması1 Development Of Scale For Hand Hygıene Complıance Of Auxılıary Servıce Staff: Valıdıty And Relıabılıty Study. Hastane, 19, 23. Pittet, D., Simon, A., Hugonnet, S., Pessoa S.C.L., Sauvan, V. ve Perneger, T.V. (2004). Hand hygiene among physicians: performance, beliefs, and perceptions. Annals of Internal Medicine,141, 1-8. doi: 10.7326/00034819-141-1-200407060-00008 Raporu, P. D. (2007). Hastane Enfeksiyonları İle Mücadele. RN, O. D., Jones, D., Martello, M., Biron, A., & Lavoie‐Tremblay, M. (2017). A systematic review on the effectiveness of interventions to improve hand hygiene compliance of nurses in the hospital setting. Journal of Nursing Scholarship, 49(2), 143-152. Rosenthal VD, Maki DG, Rodrigues C. Impact of International Nosocomial Infection Control Consortium (INICC) strategy on central line-associated bloodstream infection rates in the intensive care units of 15 developing countries. Infect Control Hosp Epidemiol. 2010; 31(12): 1264-1274. Rupp MN. Fitzgerald T, Puumala S, Anderson JR, Craig R, Iwen P C, et al. Prospective, controlled, Cross-Over Trial Of Alcohol-Based Hand Gel İn Critical Care Units. Infection Control & Hospital Epidemiology. 2008;29(1):8-15 Salmon S, Tran HL, Bùi DP, Pittet D, McLaws ML. Beginning the journey of hand hygiene compliance monitoring at a 2,100-bed tertiary hospital in Vietnam. Am J Infect Control 42:71-3, 2014 Sönmez, A., Öztürk, B., & Abacıgil, F. (2019, September). Sağlık Hizmeti İlişkili Enfeksiyon Epidemiyolojisi Ve Sürveyansı. In 3. International 21. National Public Health Congress. 175 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Tai, J. W. M., Mok, E. S. B., Ching, P. T. Y., Seto, W. H., & Pittet, D. (2009). Nurses And Physicians’ Perceptions Of The İmportance And İmpact Of Healthcare-Associated İnfections And Hand Hygiene: A Multi-Center Exploratory Study İn Hong Kong. Infection, 37(4), 320-333. Taş, E. (2019). Sağlık Kurumlarında Kalite İyileştirme Uygulamaları; Sağlık Bakımı İlişkili Enfeksiyonların Yönetimi Üzerine Bir Araştırma (Master’s Thesis, Sosyal Bilimler Enstitüsü). Toraman AR, Battal F, Çaşkurlu H, Gürel A, Feride Korkmaz F. Yoğun bakım ünitesinde sağlık personelinin el yıkama alışkanlıkları. Yeni Tıp Dergisi 26:85-89, 2009. Türk Hastane İnfeksiyonları ve Kontrolü Derneği. El Hijyeni Kılavuzu, Hastane İnfeksiyon Derg 2008;12(Ek 1):3-29. Ural, O., Sümer, Ş., Demir, N. A., Abukan, P., Benlioğlu, Ö. Ö., & Özcan, N. (2020). Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi’nde Çalışan Hemşire Ve Personellerin Sağlıkhizmeti İlişkili Enfeksiyonları Önlemeye İlişkin Eğitim Öncesi Ve Eğitim Sonrası Bilgi Düzeylerinin Ölçülmesi* Measuring Knowledge Levels Of Nurses And Personnel Working At Selcuk University Medical Faculty Hospital Before And After Education Related To Preventing Health. Genel Tıp Dergisi, 30(2), 76-81. World Health Organization (WHO), (2009). Guidelines on hand hygiene in health care. First global patient safety challenge clean care is safer care. 28 Ağustos 2020 tarihinde https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/44102/9789241597906_eng.pdf?sequ nce=1 adresinden erişildi. Yavuz, A. İ. (2014). Sağlık işletmelerinde iş sağlığı ve güvenliği kapsamında çalışanlara yönelik şiddet (Dr. Behçet Uz Çocuk Hastalıkları ve Cerrahisi Eğitim ve Araştırma Hastanesi örneği) (Master’s thesis, Sosyal Bilimler Enstitüsü). Yurttaş A, Kaya A, Engin, R. Bir Üniversite Hastanesinin Yoğun Bakım Ünitesindeki El Hijyeni Uyumları İle Hastane Enfeksiyonlarının İncelenmesi: Retrospektif Çalışma. Sağlık Bilimleri ve Meslekleri Dergisi. 2017;4(1):1-7. Yawson AE, Hesse AAJ. Hand Hygiene Practices And Resources İn A Teaching Hospital İn Ghana. J Infect Dev Ctries. 2013 Apr 17; 7 (04): 338–47 Yilmaz, D. Sağlık hizmetlerinde kalite yönetimi çerçevesinde yapılan eğitimlerin irdelenmesi (Master’s thesis, Sağlık Bilimleri Enstitüsü). 176 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EXAMINATION OF PARENT CHILD RELATIONSHIP IN SPORTS ENVIRONMENTS Erdem AYYILDIZ Tekirdag Namik Kemal University, Sports Science Faculty This study aims to examine the relationship of parents who send their children to a sports course with their children. Quantitative method was used in the research. In line with the purpose, it was made with the descriptive scanning model, which is one of the general scanning designs. The research group of this study consists of 397 parents who send their children to a sports-related course in the Marmara region. The data collection tool consists of two parts. In the first part, as a personal information form; What is the parental role (parent), whether to send their child to any course, age, education level and welfare status are included. In the second part, the parent-child relationship scale developed by Hetherington and Clingempeel (1992) and adapted into Turkish by Aytaç, Çen, and Yüceol (2018) was used. SPSS 25 and Graphpad Prism 9 program were used for data analysis. When the results of the study are examined, it is seen that the relationship of parents who direct their children to sports with their children is quite high and the negative parental relationship status is low. Keywords: Family, Sports, Sports Sociology. 177 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNİN CİNSEL SAĞLIĞA YÖNELİK TUTUMLARININ BELİRLENMESİ: HEMŞİRELİK ÖĞRENCİLERİ ÖRNEĞİ Prof. Dr. Papatya KARAKURT1 1 Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Erzincan ORCID Code: 0000-0003-0330-9807 Dr.Öğr.Üyesi Sevinç KÖSE TUNCER1 1 Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Erzincan ORCID Code: 0000-0002-2598-6182 Özet Amaç: Cinsel sağlık, cinselliğin fiziksel, duygusal, entelektüel ve sosyal yönlerinin kişiliği, iletişimi ve aşkı zenginleştirici etkilerinin bileşiminden oluşur. Bu araştırma, hemşirelik öğrencilerinin üreme sağlığı ve cinsel sağlığa ilişkin bilgi, tutum ve davranışlarının belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. Yöntem: Tanımlayıcı tipteki araştırmanın evrenini bir üniversitenin Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Bölümünde 2021-2022 eğitim-öğretim yılında öğrenim gören toplam 459 öğrenci oluşturmuştur. Evrenden örneklem seçimine gidilmemiş olup ulaşılabilen 340 öğrenci ile araştırma tamamlanmıştır. Verilerin toplanmasında “Bilgi Formu” ve öğrencilerin cinsel sağlığa yönelik tutumlarını belirlemek için “Hemşirelik ve Ebelik Öğrencilerinin Cinsel Sağlığa Yönelik Tutumları Ölçeği” kullanılmıştır. Veriler normal dağılım göstermediğinden verilerin analizinde sayılar, yüzdelikler, ortalama, standart sapma, Mann Whitney U ve Kruskall Wallis Analizi kullanılmıştır. Bulgular: Öğrencilerin %66,2’sinin cinsel sağlıkla ilgili eğitim almadığı, cinsel sağlıkla ilgili bilgilere %91,8’inin internet, %41,8’inin arkadaş ve %40,6’sının ise sağlık personeli aracılığıyla ulaştığı tespit edilmiştir. Öğrencilerin yaşanılan yere göre cinsel sağlığa yönelik tutumları ölçeği puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir. Öğrencilerin cinsel sağlığa yönelik tutumları ölçeği ortalamasının ise 46,28±8,60 olduğu belirlenmiştir. Sonuç: Bu araştırmada öğrencilerin yarısından çoğunun cinsel sağlıkla ilgili eğitim almadığı, cinsel sağlığa yönelik bilgilere tamamına yakınının internet aracılığıyla ulaştığı ve cinsel sağlığa yönelik tutumlarının orta düzeyin üzerinde olduğu saptanmıştır. Anahtar sözcükler: Öğrenci, Cinsel sağlık, Tutum, Hemşirelik DETERMINING UNIVERSITY STUDENTS’ ATTITUDES TOWARDS SEXUAL HEALTH: THE CASE OF NURSING STUDENTS Abstract Aim: Sexual health is a combination of the physical, emotional, intellectual and social aspects of sexuality that enhance personality, communication and love. This study was conducted to determine the 178 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences knowledge, attitudes, and behaviours of nursing students about reproductive and sexual health. Method: The population of this descriptive study consisted of a total of 459 students studying in the Nursing Department of the Faculty of Health Sciences of a university in the academic year of 2021-2022. Sample selection was not made from the population and the study was completed with 340 students who could be reached. In the data collection, the “Information Form” and the “Scale of Attitudes of Nursing and Midwifery Students towards Sexual Health” to determine the attitudes of the students towards sexual health were used. Numbers, percentages, mean, standard deviation, Mann Whitney U test and Kruskal Wallis Analysis were used in the data analysis. Results: It was found that 66.2% of the students did not receive any training on sexual health, 91.8% of the students accessed information about sexual health through the internet, 41.8% from friends and 40.6% from healthcare personnel. There was a statistically significant difference between the students’ mean scores of attitudes towards sexual health scale according to the place where they spent most of their lives. The students’ mean score of attitudes towards sexual health scale was 46.28±8.60. Conclusion: In this study, it was determined that more than half of the students did not receive training on sexual health, almost all of them accessed information about sexual health via the Internet, and their attitudes towards sexual health were above the medium level. Key words: Student, Sexual health, Attitudes, Nursing 179 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences SANAYİ 4.0 SÜRECİ VE TÜRKİYE Dr. Sıtkı Selim Dolanay İstanbul Topkapı Üniversitesi İktisadi İdari ve Sosyal Bilimler Fakültesi Ekonomi Bölümü, Dr. Öğretim Üyesi, İstanbul, Türkiye, https://orcid.org/0000-0002-3971-2887, Özet İngiltere’de Sanayi Devrimi ile başlayan, tarım toplumundan sanayi toplumuna geçiş sürecinde, yaşanan sanayileşme hamlelerini sanayileşme hamlesinin arz ettiği özelliği ön plana çıkarıp safhalar halinde sanayileşme süreçlerini açıklamak söz konusu olmuştur. Bu açıklama şekli süreçlerin anlaşılmasını kolaylaştırdığı gibi, geriden gelenlerin, önden gidenleri ne şekilde yakalayabileceği konusunda da açıklayıcı olabilmektedir. Bu çerçevede, 1., 2. Ve 3. Sanayi Devrimi ya da başka bir deyişle, Sanayi 1.0, Sanayi 2.0 ve Sanayi 3.0 süreçlerini doğru anlamak, Sanayi 4.0 sürecinde yaşanan gelişmeleri yeterince anlamamızı kolaylaştıracaktır. Nitekim İngiltere’de yaşanmış olan 1. Sanayi Devrimi sürecinin Avrupa’ya yayılımı ve Almanya’nın daha geç sanayileşen bir ülke olarak İngiltere’yi geride bırakabilmesini anlamlandırmak ta kolaylaşacaktır. Türkiye gibi geriden gelen ülkelerin neden önden gidenleri neden yakalayamadığı sorunsalı ise ayrı bir tartışma konusudur. Türkiye henüz Sanayi 3. 0 sürecini tamamlamaya çalışırken, teknoloji geliştiremediği ve teknoloji geliştirme yeteneği kazanamadığı için sürekli teknoloji ithal etmekte ve küresel teknoloji geliştirme sürecine katılamamaktadır. Anahtar Kelimeler: Sanayi 1.0, Sanayi 2.0, Sanayi 3.0, Sanayi 4.0, teknolojik gelişme, teknolojik yetenek, teknoloji geliştirme yeteneği. INDUSTRY 4.0 PROCESS AND TURKEY Abstract In the process of transition from the agricultural society to the industrial society, which started with the Industrial Revolution in England, it was a matter of explaining the industrialization processes in stages by highlighting the characteristics of the industrialization move. This form of explanation not only facilitates the understanding of the processes, but also can be explanatory about how those behind can catch up with those who are ahead. In this context, understanding the 1st, 2nd and 3rd Industrial Revolution, or in other words, Industry 1.0, Industry 2.0 and Art 3.0 processes, will make it easier for us to adequately understand the developments in the Industry 4.0 process. As a matter of fact, it will be easier to make sense of the spread of the 1st Industrial Revolution process in England to Europe and Germany’s ability to leave England behind as a country that industrialized later. 180 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences The question of why behind-the-scenes countries like Turkey could not catch up with the leading ones is another matter of discussion. While Turkey is trying to complete the Industry 3.0 process, it is constantly importing technology and cannot participate in the global technology development process because it cannot develop technology and gain technology development capability. Keywords: Industry 1.0, Industry 2.0, Industry 3.0, Industry 4.0, technological development, technological capability, technology development capability. Giriş: Sanayileşme Tarihine Kısa Bir Bakış Sanayi kelimesi, Latincedeki “industria” kelimesinden dilimize Fransızcadaki okunuşuyla endüstri kelimesi ile uyarlanmış olup (Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 423) İngilizce de “industry” biçiminde kullanılmaktadır. Tarihteki sanayi faaliyeti kapsamında değerlendirilebilecek ilk etkinlikler insanlık tarihi kadar eskidir, çünkü insanlar var olduklarından beri hayatta kalabilmek için çeşitli mücadele vermek mecburiyetinde kalmıştır (Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 423). Ancak tarihte insanlar günümüzdeki anlamı ile sanayiyle ilk kez 18. Yüzyılda İngiltere’de yaşanmış olan 1. Sanayi Devrimi ile tanışmışlardır (Dolanay ve Oğuztürk, 2018; Yüksekbilgili ve Çevik, ts). İlk olarak 18. yy.da İngiltere’de yaşanan gelişmeler ile ortaya çıkmaya başlayan ilk sanayi devrimi, yeni bir çağın başlangıcını temsil etmiştir. Teknoloji ile paralel olarak gelişim gösteren endüstri, insan ihtiyaçları ve ticaret dinamiklerinin değişimi yıllar içerisinde benzer büyük çaplı değişikliklerin tekrarlanmasına yol açmıştır. (Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 423) 1. Birinci Sanayi Devrimi Newcomen tarafından bulunmuş olan buhar makinesinin ardından (Freeman ve Soete, 2003), ilk sanayi devrimi, James Watt’ın geliştirdiği buhar makinesiyle hız kazanarak 1760-1840 tarihleri arasında gerçekleşmiştir. (Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 423) Sanayi Devrimi kısaca, kas gücünün egemen olduğu üretim şeklinden, makine gücünün kas gücünü desteklediği üretim şekline geçiş olarak tanımlanabilmektedir (Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 423) 16. yüzyıldan itibaren ülke nüfuslarında bir patlama yaşanmıştır. Tarımdaki gelişmeler köyden kente göçü hızlandırmış ve böylelikle sanayide istihdam edilecek bir iş gücü oluşmuştur. Kişilerin yaşam düzeyinin yükselmesiyle, önceleri lüks tüketim mallarından sayılan kahve, çay ve şeker artık Orta sınıfın da günlük gereksinimi haline gelerek bu malların tüketim talebini artırmıştır. (http://www.tarihiolaylar. com/tarihi-olaylar/sanayi-devrimi-1107) 16. ve 17. yüzyıllarda yapılan geniş çapta yağmacılık Avrupa’yı finanse etmiş ve gelişimini desteklemiştir. Gerek İspanyolların Orta Amerika kolonilerinin altınlarını yağmalamaları, gerekse İspanyolların gemilerini yağmalayan İngiliz korsanların Avrupa’ya çok büyük miktarda altın kazandırmış olmaları bu zenginleşmede sanayileşme devrimini tetikleyen olaylardan başlıcası olarak kabul edilmektedir. (http://www.tarihiolaylar.com/tarihi-olaylar/sanayi-devrimi-1107) 1753 tarihinde Hindistan’da Fransızları yenerek Babür İmparatorluğunun hazinesine el koyan İngilizler bu hazineyi ülkelerine taşıyarak büyük bir ekonomik güç elde etmiş ve dokuma makineleri ile ilgili tüm teknik buluşların bu döneme (1758-1791) denk gelmesi hazinenin teknik buluşlara olan etkisinin bir açıklaması olarak göze çarpmıştır. Sömürge devletleri sömürgelerinden getirdikleri hammaddeleri ülkelerinde işleyerek yeniden büyük bir Pazar olarak görülen sömürgelerine götürerek geri satmışlardır. Taşımacılık ve Teknolojide meydana gelen gelişmelerle orta sınıf zenginleşmiş ve bir kapital birikimi oluşmuştur. Bu zenginleşme beraberinde insanları yeni yatırım alanları aramaya yönlendirmiştir. (http://www.tarihiolaylar.com/tarihi-olaylar/sanayi-devrimi-1107) 181 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Sanayi Devrimi’yle birlikte geliştirilen büyük makineler evlere sığmıyordu. Bunun üzerine makineler toplu bir binaya taşınmış, işçilerin bu binaya gelmesi sağlanarak Fabrikalaşma olgusu başlatılmıştır. (http://www.tarihiolaylar.com/tarihi-olaylar/sanayi-devrimi-1107) 2. İkinci Sanayi Devrimi İkinci Sanayi Devrimi, ilk aşama olan ilk sanayi devriminin yaşanmış olduğu periyot sonrasında, 1870 yılından itibaren Birinci Dünya Savaşı’nın başladığı dönem olan 1914 yılına kadar geçen süreçte meydana gelmiş olan teknolojik gelişmeler ile bunların getirdiği ekonomik ve sosyal değişiklileri ifade etmektedir diyebiliriz (http://blog.kavrakoglu.com/tag/ikinci-sanayi-devrimi/; Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 423). Endüstriyel devrimin ilk aşamasının sonucunda gelişen demiryolları ile nakliye ve bu sayede hızla büyüyüp ivme kazanan ticaret, demiryollarının dayanıklı çelik üretimine olan arzını doğurmuş, bu da sanayi devriminin yeni aşaması için itici güç rolünü oynamıştır. İkinci Sanayi Devrimi’nin belirleyici faktörleri ise petrol ve benzeri hammaddelerin ekonomi içerisinde sahip olduğu önem, elektriğin kullanılmaya başlanması, petrol ile çalışan içten yanmalı motorlar ve dolayısıyla otomotiv sektörünün gelişmesi olmuştur. Ayrıca bu dönemde telgraf ve radyo bağlantılarının geliştirilmesi sayesinde oluşan yeni imkânlar ile borsa ve hisse senedi piyasaları oluşmuştur (http://ushistoryscene.com/article/secondindustrial-revolution; Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 423). 3. Üçüncü Sanayi Devrimi Birinci Endüstri Devrimi’nde su ve buhar gücü; İkinci Endüstri devriminde petrol ve elektrik ana enerji kaynaklarıdır. Üçüncü Endüstri Devrimi’nde ise, güneş enerjisi, rüzgâr enerjisi gibi yenilenebilir enerji kaynakları önem kazanmıştır. Yarı iletkenlerin, ana bilgisayarların, kişisel bilgisayarların ve internetin çevresinde geliştiği için çoğunlukla dijital devrim ya da bilgisayar devrimi olarak adlandırılmıştır. Sanayi devrimi genel olarak medeniyete doğru atılmış adımlar bütünü gibi görünse de bazı getirileri olumsuz sonuçlara yol açmıştır. Birinci ve ikinci sanayi devrimlerinden sonra doğal kaynaklar ve hammaddelerin tüketimi hızla arttığından dünyadaki kaynaklar da aynı hızda azalmaya ve risk altına girmeye başlamıştır. Bu sebeple de doğal hayat ve çevre negatif yönde etkilenmiş ve kaynaklar sürdürülebilirliğini yitirmeye başlamıştır. Sürdürülebilirliğin risk altına girdiği fark edildiğinde ise teknoloji çevre dostu olmaya yöneltilmiş ve yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanılabilmesi için çalışmalara başlanmıştır. Bu gelişmeler de Üçüncü Sanayi Devrimi’ni getirmiştir. Ekonomik bir devriminin oluşması için yeni bir enerji kaynağı ile yeni bir iletişim teknolojisinin ortaya çıkması gerekmektedir. Bu iki olgunun bir araya geldiği koşullarda ise yaşam başka bir boyuta geçecektir. Örneğin Birinci Sanayi Devrimi kömür ile matbaanın aynı anda gelişip birleşmesi ile patlayıp yayılmıştır. 2. Sanayi Devrimi ise petrol ve yeni iletişim gereçlerinin bir araya gelmesinden doğmuştur. 3. Sanayi Devrimi de yenilenebilir enerji ile internetin ortaklığından ortaya çıkmıştır (Rifkin, 2021: 57-60; Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 424). Aslında İkinci Sanayi Devrimi olup bittikten sonra 1970’lerden itibaren yaşanan pek çok teknolojik gelişmeye ve bu olaylar zincirine Üçüncü Sanayi Devrimi Adını kullanan ve yaygınlaşmasını sağlayan aynı isimli kitabı ile Jeremy Rifkin olmuştur. Ayrıca The Economist dergisinin de bu konu üzerinde ses getiren bir makale yayınlaması 3. Sanayi Devrimi kavramının akıllarda iyice yer etmesini sağlamıştır. Economist’in makalesinde bu devrim ile yeni dönemde üretim dijitalleşmektedir. Çok fazla insanın üretimde yer aldığı ve verimliliği düşük, kendisi çok büyük olan fabrikalar bu yeni dönemde aynı şekilde faaliyetlerine devam edemeyeceklerdir. 3D yazıcılar, kullanımı kolay robotlar gibi yeni aletler ve teknolojik gelişmeler sayesinde çok daha az insanın üretim süreçlerinde yer aldığı ancak verimliliğin çok daha yüksek olduğu bir endüstri ortamı oluşmaktadır. Bu koşulların, üretimin pahalı olması sebebi ile az gelişmiş ülkelere yönlendirilen üretim bağlamında, zengin ülkelere yeniden iş olanakları doğurabileceği de bu haberde öne sürülmüştür (http://www.economist.com/node/21552901, Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 424). 182 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Endüstrideki bu 3. devrim çok daha farklı ve yeni çok yeni koşullar yaratmıştır. Yeni buluşlara ait aletler eskilerinden daha hafif, daha dayanıklı hale gelerek pek çok farklı üretim dalında kullanılır hale gelmiştir. İnternet ise tasarım alanında farklı dizayn yapanların iş birlikleri kurmasına ortam hazırlamaktadır. (Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 424) 4. Dünya’nın Yaşadığı Teknolojik Dönüşümler Perez (2002, 2011) dünyanın geçirdiği teknolojik dönüşümleri beş safhaya ayırmaktadır. Perez’e göre her safha bir ya da birkaç radikal teknolojik yeniliğin ortaya çıkması ile oluşmuştur. Birinci safha, İngiltere’de birinci sanayi devrimi sırasında pamuklu tekstil sanayinin buhar makinesiyle mekanizasyonuyla başlamıştır. Bu safhada taşımacılık su kanallarının ve gemiciliğin gelişimi yolu ile yapılmıştır. İkinci safhada demiryolu taşımacılığı 1829 tarihinden itibaren gelişmeye başlamış, demiryollarının gelişiminde demir vr kömür kullanımının gelişmesi stratelik rol oynamıştır. Üçüncü safhada 1875 yılından itibaren çelik kullanımı artmış çeliğin buhar makinelerinde kullanımı gelişmiş, gemilerde çelik kullanımı başlamış, kimya, inşaat mühendisliği ve elektronik alanında gelişmeler olmuştur. Dördüncü safhada 1908 yılından itibaren ABD’de, otomobillerde petrol kullanımı, petrol kullanımı başlayarak gelişmiş ve kitle üretim sistemi ortaya çıkarak Avrupa’ya yayılmıştır. Beşinci safhada ise 1971 yılından itibaren enformasyon devrimi ortaya çıkmış, ucuz mikroelektroniğe dayalı bilgisayar ve yazılımlar yolu ile telekominikasyon alanı gelişmiştir. Bilgi işlem teknolojilerindeki gelişmeler bir yandan üretim sisteminin otomasyonunu getirirken, diğer yandan bilgi işlem teknolojilerindeki gelişmelere bağlı olarak internet uygulamaları ile sanal dünya oluşmuştur. Sanayi 4.0 sürecinde ise sanal dünya ile reel dünyayı birbiriyle iletişime geçirebilecek Nesnelerin Interneti sistemi ortaya çıkmakta, nasılki sanayi 3.0 fabrikalarda otomasyonu getirmişse, sanayi 4.0 ise yapay zeka uygulamaları yoluyla akıllı robotların yönettiği akıllı fabrikaları getirebilecektir 5. Dördüncü Sanayi Devrimi Sanayi ya da Endüstri 4.0 bugün içerisinde olduğumuz bir süreci ifade etmektedir. Dolayısıyla henüz tamamlanmış bir dönem değildir ve geleceğine dair teoriler üzerinde durulmaktadır. Endüstri 4.0 genel itibariyle; robotların üretimi devralması, üç boyutlu yazıcılar ile üretim, yapay zekanın gelişmesi, büyük veri çalışmaları ve daha birçok yeniliklerle incelenebilir (https://www.muhendisbeyinler.net/4-sanayidevrimi-nedir/; Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 424). Sanayi 4.0’ın (Industry 4.0) kuramsal başlangıcı için Kagermann’ın 2011 tarihli makalesi esas alınmaktadır. Kagerman (2011) 4. Sanayi devriminin sadece otomasyondaki gelişimi değil, aynı zamanda akıllı gözlem ve karar alma süreçlerini de içermekte olduğunu ifade etmektedir (Alçın, 2016: 21; Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 424). “Nesnelerin İnterneti”, “Her Şeyin İnterneti” veya “Endüstriyel İnternet” isimleri ile de bilinen bu değişiklikleri ilk üç sanayi devriminden ayırmaya yarayacak karakteristikleri şu şekilde sıralanabilir: (Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 424) Siber fiziksel sistemler (CPS): Siber fiziksel sistemler (SFS) sensörler ve aktüatörler yardımıyla fiziksel dünyayı sanal bilgi işlem dünyasıyla bağlar. Farklı kurucu bileşenlerden oluşan SFS’ler iş birliği ile global davranışları oluşturur. Bu bileşenler gerçek dünya ile etkileşimde bulunmak için genellikle gömülü teknolojiler dahil olmak üzere yazılım sistemleri, iletişim teknolojileri, sensörleri/aktüatörleri içermektedir. Bu iki dünyayı birleştiren Siber Fiziksel Sistemler iki önemli unsurdan oluşuyor. Birbirleri ile internet üzerinden ve atanmış bir internet adresi ile haberleşen nesne ve sistemlerin oluşturduğu ağ; gerçek dünyadaki nesnelerin ve davranışların bilgisayar ortamında simülasyonuyla ortaya çıkan sanal ortamdır. “Nesnelerin İnterneti” ile birlikte çok geniş bir iletişim ağı yaratan ve böylece gerçek ve sanal dünyalar arasındaki sınırı kaldırmaya yönelen Siber-Fiziksel Sistemler, Endüstri 4.0’ın temelindeki güçlerden birini oluşturuyor. (http://www.endustri40.com/siber-fiziksel-sistemler/) 183 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Endüstri 4.0 tabanlı üretim süreçleri, sistemlerin çeşitli arayüzler üzerinden farklı ağlara bağlanıp farklı servislerle iletişim kurmasını esas alıyor. Tıpkı akıllı telefonlardaki internet bağlantısı ile çeşitli içeriklere ulaşmamız, çevremizdeki diğer akıllı telefonlarla farklı platformlar üzerinden iletişim kurmamız gibi, Endüstri 4.0 da Siber-Fiziksel Dünyalar arasındaki iletişimi makinelere yansıtıyor. Bunun en belirgin örneği ise “Akıllı Fabrikalar”. Akıllı Fabrikalarda otomasyon süreçleri, cihazların ve makinelerin birbirleriyle haberleşerek üretim işlemlerini kendi içlerinde belirleyip düzenlemeleri anlamına geliyor. Örneğin, üretimin herhangi bir aşamasında kaynak sıkıntısı olması durumunda, gerekli kaynak siparişi otomatik olarak veriliyor, oluşan arızalar anında ve yerinde tespit edilip giderilebiliyor, sistem tam kapasiteyle ve sorunsuz çalıştırılabiliyor. (http://www.endustri40.com/siber-fizikselsistemler/) Bu sistemler sensörler aracılığı ile reel fiziksel dünyayı sanal bilgi işlem dünya ile bağlamaktadırlar. Geniş bir iletişim ağı oluşturan ve bu sayede reel ile sanal dünyalar arasındaki sınırları ortadan kaldırmayı sağlayan sistemler Endüstri 4.0’ın da en temel itici güçlerinden bir konumundadır (http:// www.endustri40.com/siber-fiziksel-sistemler/; Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 424). Siber fiziksel sistemler sayesinde gelecekteki tesisler yeni oluşturulmuş koşullar ve arayüzlere sahip olacak, bu arayüzlerin eş zamanlı olarak kontrol edilebilmesi, üretim süreçlerindeki donanımların en son yenilikleri ile güncellenmesi konularında daha esnek olunabilecektir. Bu sayede de ilgili bütün değişikliklerin üretim süreçlerine uyarlanması daha az zaman alacak ve potansiyel olumsuzluklar ile aksaklıkların minimum seviyeye çekilebilmesi mümkün olacaktır. Bütün bunlar da doğal olarak verimlilik seviyesini daha yukarılara taşıyacaktır. . (Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 424) Siber-Fiziksel Sistemler, sadece üretimde değil bir çok yerde esas rol oynamaktadır. Bazıları şöyle sıralanabiliyor: (http://www.endustri40.com/siber-fiziksel-sistemler/) a) Fiziksel ve organizasyonel veya iş süreçleri monitör ve kontrol ediyor b)Önemli kullanıcı katılımı/etkileşimi içeriyor c) Gerçek zaman yapılandırma, dağıtım veya görevlendirme ile çevredeki tepkisel değişiklere uyum ve gelişim sağlıyor d) Kendi performansını sürekli monitör ve optimize ediyor e) Yüksek derecede güvenirlik gerektiriyor f) Farklı teknik disiplinler ve farklı uygulama alanlarının entegrasyonunu gerektiriyor g) Yerel, bölgesel, ulusal ve küresel düzeyde özerlik yüksek derecede hiyerarşik karar sistemleri gerektiriyor Ayrıca Ar-Ge, tasarım ve pazarlama süreçlerinde de önemli farklar yaratabiliyor. Örneğin, bir fabrika fiziksel olarak kurulmadan önce simülasyon yoluyla kurulup gerekli bütün fizibilite çalışmaları bu simülasyon üzerinden yapılabiliyor. Kısacası Siber-Fiziksel Sistemler, dolayısıyla da Endüstri 4.0, bugün belki hayal bile edemediğimiz çözümlerin üretilmesi, kaynak kullanımının iyileştirilmesi, verimliliğin artırılması anlamında gelecek vaat ediyor. (http://www.endustri40.com/siber-fiziksel-sistemler/) Büyük Veri: Günümüzde bilgi toplumunun unsurlarını hayatın her alanında görmek mümkündür. Artık çoğu insanın cebinde bir akıllı telefon, çoğu insanın da, evinde bir bilgisayar ve tüm şirketlerin arka ofislerinde bilgi teknolojileri yönetimini yapan birimler bulunmaktadır. Ancak bilginin kendisi o kadar görünür değildir. Bununla birlikte bilgisayarların insan hayatına girmesinden ancak yarım asır sonra bilgi miktarı anlamlı ve özel bir nitelik kazanacak şekilde toplanmaya başlamıştır. Günümüzde sadece bilgi miktarı artmamış aynı zamanda bilgiye erişim hızı da artmıştır. Niceliksel değişiklik beraberinde niteliksel değişikliği de getirmiştir. Verinin manalı bir bütün oluşturacak şekilde toplanması ilk önce astronomi ve genetik alanında gerçekleşmiştir. Büyük veri kavramı da ilk olarak bu alanlarda kullanılmış daha sonra bu kavram her alan için kullanılmaya başlanmıştır. Büyük veri artık hayatımızın her alanında kendini göstermeye başlanmıştır. Örneğin; Ínternet arama motoru Google’dan hastalıkların 184 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences teşhis ve tedavisi, İnternet üzerinden alışverişlere kadar her alanda büyük veri karşımıza çıkmaktadır. Büyük veri; toplumsal medya paylaşımları, ağ günlükleri ,bloglar, fotoğraf, video, log dosyaları gibi değişik kaynaklardan toparlanan tüm verinin, anlamlı ve işlenebilir biçime dönüştürülmüş biçimine denir. Olageldiği gibi, ilişkisel veri tabanlarında tutulan yapısal verinin dışında kalan, son dönemlere dek çok da kullanılmayan, yapısal olmayan veri yığınıdır. Artık yıkılmış olan yaygın bilişimci inanışına göre, yapısal olmayan veri, değersizdi, ama büyük veri bize bir şey gösterdi o da günümüzdeki bilgi çöplüğü diye adlandırılan olgudan muazzam derecede önemli, kullanılabilir, yararlı yani çöplükten hazine çıkmasına neden olan yegane sistemdir. Büyük veri; web sunucularının logları, İnternet istatistikleri, sosyal medya yayınları, bloglar, mikrobloglar, iklim algılayıcıları ve benzer sensörlerden gelen bilgiler, GSM operatörlerinden elde edilen arama kayıtları gibi büyük sayıda bilgiden oluşuyor. Büyük veri, doğru analiz metotları ile yorumlandığında şirketlerin stratejik kararlarını doğru bir biçimde almalarına, risklerini daha iyi yönetmelerine ve inovasyon yapmalarına imkân sağlayabiliyor. Şirketlerin çoğu, halen konvansiyonel veri ambarı ve veri madenciliği yöntemleriyle elde ettikleri datalardan yola çıkarak, karar almaya devam ediyorlar. Ancak, tüketici eğilimlerini dinamik şekilde öngörebilmek, büyük veriyi analiz edebilmekten ve bu analizlere göre hareket edebilmekten geçiyor. Büyük veri, geleneksel veri tabanı araçları ve algoritmaları ile işlemesi zor olan bu büyük verinin oluşturulması, saklanması, akışı, analiz edilmesi gibi birçok konuyu içeren bir terim olarak karşımıza çıkmaktadır. Veriler klasik veri tabanlarının kaldıramayacağı büyüklükte olduğu gibi verinin büyüme hızı da bir bilgisayar veya bir veri depolama ünitesini aşmaktadır. 2012 rakamları ile dünyada günlük 2.5 Kentirilyon byte veri üretilmektedir. Bu çapta büyük veriyi işleme, transfer etme gibi işlerin tümüne Büyük veri (Big Data) adı verilmektedir. Günümüz veri tabanları bu çapta büyüyen verileri tutmakta yeterli değildir. İlişkisel veritabanları gigabyte seviyesinde veri tutabilirken, büyük data ile petabyte seviyelerinde veriler saklayabiliriz. Ancak büyük data sadece yığın işleme( Batch) işlemleri için uygundur. Transactions gibi gelişmiş veri tabanlarında kritik öneme sahip özellikler yoktur. Veri tabanları okuma, yazma güncelleme gibi işlemleri transactionlar aracılığı ile yapabildiği için bu işlemler atomik olarak kabul edilir ve çeşitli kilitleme mekanizmaları ile verinin birden fazla işlem tarafından değiştirilerek tutarsızlaşması engellenir. Büyük veri bir kere yazılıp defalarca okuma işlemi yapıldığı durumlarda kullanılması gerekir. Çünkü veriler birden fazla yerde paralel olarak işlenir. Bu büyüklükte veri RFID sensörlerinden, sosyal medyaya, hastanelere kadar birçok alanda üretilmektedir. DNA dizilişlerinin analizi, hava durumu sensörlerinden gelen veriler başta olmak üzere verileme işlemlerinin yapıldığı birçok alanda büyük veri bir ihtiyaç olarak karşımıza çıkmaktadır. (https://tr.wikipedia.org/wiki/B%C3%BCy%C3%BCk_veri) Sanayi 4.0 ile şekillenen geleceğin üretim tesislerinde işlenip kaydedilmesi gereken çok daha fazla veri hareketi olacağından inovatif veri sistemlerinin kullanılması önem taşımaktadır. “İnternette, çeşitli sosyal medya sitelerinde yapılan paylaşımlar, bloglar, fotoğraf, video gibi değişik kaynaklardan akan tüm verinin, anlamlı ve işlenebilir biçime dönüştürülmüş haline denir. Büyük veri; internet istatistikleri, sosyal medya yayınları, bloglar ve benzeri sensörlerden gelen bilgiler gibi çok büyük sayıda veriden oluşmaktadır (https://tr.wikipedia.org/wiki/B%C3%BCy%C3%BCk_veri; Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 424). Bu veriler, doğru şekilde analiz edilip yorumlanabilirse işletmelerin; doğru şekilde önemli stratejik kararlar almalarını, riski en az seviyede tutup daha iyi yönetebilmelerini bu sayede yüksek verimlilik ile çalışabilmelerini sağlamaktadır (http://www.mckinsey.com/businessfunctions/operations/our-insights/ how-big-data-can-improve-manufacturing; Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 424) Dijital Bilgi Alışverişi: Sanayi 4.0’ın temel felsefelerinden biri sanal ve gerçek dünyanın birbirine bağlanmasıdır. İçerikler, donanımlar, bileşenler, sistemler ve insanlar arasında internet aracılığı ile sağlanan kesintisiz bilgi alışverişi sayesinde nihai ürünler, makineler, içerikler ve üretimdeki her adımın dijital ayak izleri olacaktır. Bu 425 sayede de üretimin daha hızlı, esnek ve düşük risk yüksek verimlilik ile yapılabileceği düşünülmektedir. Buna göre akıllı fabrikalar, güncel koşullara durumlara otomatik olarak uyum sağlayacak, sipariş taleplerine göre üretim planlamalarını organize edecektir (Taghizadeh ve Keser, 2015; Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 424-425). 185 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Akıllı Robotlar: İnsan kaynaklı hataları sonlandırması beklenen robotlar, üretimde yaygın şekilde kullanılmaktadır. Dolayısıyla robot teknolojileri, Dördüncü Sanayi Devrimi’nin, yani Endüstri 4.0’ın etkisini artırtmak açısından gelecek vaat etmektedir. Örneğin, akıllı fabrikalardaki robotlar birbiri ile iletişim halinde, iş bölümü yaparak, değişiklikleri analiz edip tepki vererek üretimi yönetebilir hale gelecektir. Bu robotlar klasik üretim bandında hareket eden malzemeleri sensör teknolojileri sayesinde ayırt ederek, hangi aşama ve işlemler tabi tutulması gerektiğini bilmektedir. Bu sayede her bir farklı ürünün tek bir üretim bandında hatasız şekilde işlenmesi sağlanabilmektedir. (Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 425; Ford, 2015) Dijital Sanayileşme: Sanayi 4.0 ile üretim süreçlerinin tamamı, seri üretimden önce, ilk etapta planlanıp sanal bir üretim programı planı aracılığıyla sağlanacaktır. Tüm adımlar, öncelikle sanal olarak doğrulanacak sonrasında fiziksel üretim tamamlanacaktır. (Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 425) Endüstri 4.0, dijital değişim faktörleri ile gelecekte söz sahibi olacak olan akıllı üretim ekonomisini ortaya çıkartmaktadır. Uluslararası rekabette söz sahibi olmayı hedefleyen işletmeler kendilerini bu yeni düzende vazgeçilmez roller oynayacak olan akıllı robotlar, pazarlama ve yönetim aşamalarında kullanılabilecek yapay zeka sistemleri, Ar-Ge (Araştırma ve Geliştirme) birimleri ve bütün bunların fiziksel dünya ile arasındaki bilgi akışını yürütecek internet temelli sistemler ile bu sistemlerin bir arada uyumlu şekilde işlemesini sağlayacak çalışan ekipler ile desteklemeleri ve geliştirmeleri gerekmektedir. Teknoloji alanındaki gelişmeler başlangıcından beri sanayi devrimlerinin temel itici gücü olmuşlardır. 18. yüzyılda buhar gücüyle çalışan makineler üretim süreçlerine dahil edilmeye başlanmış, 20. Yüzyılda başında elektrik enerjisi ile seri üretim doğmuş ve verimlilik artmıştır. 1970’lerden sonra ise bilgi teknolojilerinin endüstride kullanımı ile otomasyon sistemleri yayılmaya başlamıştır. Dört temel akım iş hayatında oldukça büyük değişikliklere yol açarak bu devrimin de temelini atmıştır. Bu akımlar şu şekilde açıklanabilir: • Bölgesel akımlar- Ülkeler arasındaki sosyal etkileşim ve ticarette artış • Ekonomik akımlar- Yükselen yeni güçlü ekonomiler ve finansal kaynak akışları ile artan küreselleşme • Teknolojik akımlar- Artan bağlanabilirlik ve platform teknolojilerinin gelişmesi • Meta akımlar- Giderek kıtlaşan kaynaklar, çevre ve güvenlikle ilgili artan kaygılar” (http://www. otomasyondergisi.com.tr/arsiv/yazi/97-turkiyenin-kuresel-rekabetciligi-icin-birgereklilik-olaraksanayi-40; Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 425). Bu 4 oluşum sensörlerin, bilgi teknolojilerinin ve üretim gereçlerinin gittikçe birbirine bağlandığı işleyişlerin temelini oluşturarak yeni değer zincirleri ortaya çıkartmışlardır. Siber-fiziksel sistemleri ismi ile bilinen bu sistemler, internet entegrasyonu sayesinde birbirleri arasında bilgi ve veri alışverişi sağlayarak olası hataları öngörebilmek ve güncellenen koşullara hızlı adapte olabilmek amacı ile verileri analiz etmektedirler. (http://www.gazeteekonomi.com/ekonomi/sanayi-40-konferansinda-engelsegonderme-h153237.html; Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 425) Günümüzde birbirine bağlı olmayan sistemleri kullanan hala çok fazla organizasyon olmasına karşılık gün geçtikçe bağlanabilirlik artmakta ve endüstride önemli bir yer tutmaya başlamıştır. Bugün artık fiziki dünya ile sanal dünyayı birbirinden ayrı şekilde düşünmek çok mümkün olmamaktadır. Sanal dünya gerçek dünya üzerine kurulmuşken, fiziksel hayatın sınırları sanal dünya tarafından genişletilmektedir. İşte bu iki dünyanın arasındaki bağlantıyı ve bilgi alışverişini sağlayan siber fiziksel sistemler Sanayi 4.0’ın en temel güçlerinden birini oluşturmaktadır. Bugün gelişmiş teknoloji eseri bilişim sistemleri üretim süreçlerinin merkezine konumlanmış durumdadır. Siber fiziksel sistemler ve teknolojiler ile donatılmış makineler yeni ara yüzlere sahip olacaktır. Bunları eş zamanlı olarak kontrol etmek ve gerekli güncellemeleri yapmak konusunda daha hızlı ve esnek olabilmek adına değer zincirindeki ekipmanın yeni inovasyonlarla desteklenmesi ve siber fiziksel sistemlere uyumlaştırılması gerekmektedir. Endüstri 4.0’ın temeli, üretim süreçleri ve sistemlerin farklı ara yüzler üzerinden çeşitli ağlar ile bağlantı kurup çeşitli servislerle iletişim kurmasını sağlamaktır. Buna örnek olarak akıllı telefonlarımızdaki internet bağlantısı 186 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ile istediğimiz içeriklere ulaşabilmemiz, etrafımızdaki diğer akıllı telefonlarla çeşitli ağlar üzerinden iletişim sağlayabilmemiz gösterilebilir. Sanayi bağlamında incelendiğinde ise Endüstri 4.0’ın siberfiziksel dünyalar arasındaki bağlantıları makinelere taşıdığı görülebilmektedir. Bu açıdan bakıldığında da örnek olarak “Akıllı Fabrikalar” gösterilebilir. Akıllı Fabrikalarda otomasyon, ekipmanların kendi aralarında haberleşerek işlevlerini aralarında belirleyip planlamaları anlamına gelmektedir. Örneğin, üretim sırasında hammadde eksikliği oluşursa gerekli sipariş otomatik olarak verilebilir, herhangi bir arıza durumunda o anda tespit yapılıp hızlıca giderilebilir. Siber fiziksel sistemler, aynı zamanda Ar-Ge ve pazarlama bölümlerinde de etkili farklar yaratabilmektedir. Herhangi bir yeni bölüm fiziki olarak kurulmadan önce bu sistemler sayesinde simüle edilip fizibilite çalışmaları bu sayede yapılabilmektedir. Özet olarak Endüstri 4.0 ve siber fiziksel sistemler çok daha hızlı ve inovatif çözümlerin üretildiği, verimliliğin daha fazla olduğu bir gelecek yaratmaktadır. (Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 426) Hızlı gelişmelerin yaşandığı teknoloji; üretim, dizayn ve hizmet anlayışlarını da beraberinde getirdiği yenilikler çerçevesinde değiştirmiştir. Bugüne kadar önemli sayıda üretici firma otomasyon sistemleri ile radyo frekans sistemi (RFID) kullanmaya başlayarak çoğu süreçlerini ‘akıllı’ işlemlere çevirmiş olsa da henüz teknoloji tam olarak beklentileri karşılayacak seviyeye erişmemiştir. Siber fiziksel sistemlerin esas hedefi tamamı ile ‘akıllı izleme’ ve ‘akıllı kontrol’ süreçlerinin kullanılıyor olmasıdır. (Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 426) 6. Üçüncü Sanayi Devrimi İle Dördüncü Sanayi Devrimi Arasındaki Temel Ve Sistematik Farklılıklar Sanayi 3.0 da üretim sürecinde makinelerin önceden yapılandırılmaya ihtiyacı vardır, birbirinden bağımsız olarak her kullanım ve değişiklikte ayarlanması gerekmektedir. Çünkü bu sanayi devrimi her ne kadar ileri teknoloji olarak ifade edilse de yine insan emeğine ihtiyaç duyabilmekte, yani insanmakine ilişkisine dayalı çalışmaktadır. Çünkü üretimin belli yerlerinde makineye yön veren yine insan emeği olmaktadır. Sanayi 4.0 da üretim sürecinde makineler diğer makinelerle iletişim kurarak ayarların yanı sıra güvenlik mekanizmaları etrafında akıllı bir şekilde çalışmaktadır. Yani makine-makine ikilemi sonucu sistemin beyni olan Siber Fiziksel Sistem, tüm makinelerin çalışma sistemini ele alarak kimi makinenin işini planlıyor, kimi makineyi durduruyor, kimisini de kontrol ederek Karanlık Fabrika diye tabir edilen Akıllı Fabrikalarda neredeyse hiç insan eli değmeden işleri yapmaktadır. Dolayısıyla her iki devrim arasında fark aslında insan-makine ikileminden makine-makine ikilemine geçiş olarak ifade edilmektedir. (Davutoğlu, 2020: 184) Sanayi 3.0 da süreç izleme oldukça zor ancak her bir çalışan veya makine kendi verimlilik oranında tek bir problem odaklı çalışmaktadır. Bu sanayi devriminde, hem çalışan hem de makinelerin verimliliği üretilen ürün ya da zaman bazında performans değerlemesi olarak ifade edilmektedir. Dolayısıyla çalışan kişinin emeğinin karşılığı olan getiri yine kendi elinde olmaktadır. Çünkü bir makinenin azami saatte kaç ürün çıkaracağı bellidir, burada önemli olan kişinin verimli çalışmasıdır. Sanayi 4.0’da ise süreç izleme neden-sonuç ilişkisi içinde kapsamlı olarak makineler üretimi durdurma yeteneğine sahip olarak sorunları düzeltmek için akıllı makinelerdeki sensörler aracılığı ile sinyal vermektedir. Yani performans tamamıyla makinenin çalışmasına kalmıştır. Çünkü insan emeği bu sanayi devriminde kısıtlı bir şekilde ele alınmakta iş tamamen makinelere yani akıllı makineler ve Yapay Zekalı insansı robotlara bırakılmıştır. (Davutoğlu, 2020: 184) Sanayi 3.0 da sıradan ürünlerin üretimi kolay yapılırken, özel ürünlerin üretiminde sıkıntılar yaşanmaktadır. Bu Sanayi Devriminde işler daha seri ve kitlesel olduğu için 185 üretim daha kısa sürede ve çıktılar da o kadar fazla olmaktadır. Çünkü makinenin çalışma kapasitesi önceden belli olduğun için tam kapasite çalışmak için bu tür üretim modeli benimsenmiştir. Bu tür üretim modelinde müşteriye özel sipariş hem çok masraflı hem de aşırı zaman kaybına neden olmaktadır. Dolayısıyla bu sanayi devriminde daha çok kütle üretim modeli benimsenerek, sisteme uygun makineleşmeye gidilmiştir. Oysa Sanayi 4.0’da Akıllı makineler aracılığı ile her bir müşteri için ayrı ayrı olmak üzere 187 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences aynı anda onlarca ve birbirinden farklı ürünler üretebilme yeteneğine sahip olarak üretim yapılmaktadır. Bu devrimde üretim bandında her bir ürün içerisinde kendi kimliğini taşıyacağı ve ne işlem yapılacağı bilindiği yani ürünün hayat hikâyesi içinde saklı olduğundan üretim bandında farklı özellik ve çeşide bağlı ürünler bir arada üretilebilecektir. Çünkü üretim bandında bulunan yapay zeka robotlara da aynı künye gönderildiği için sorunsuz üretim yapılması için uygun ortam karanlık fabrikalarla sağlanmıştır. Sanayi 3.0 da envanter süreçteki değişimi dikkate alarak stoklamaya önem vermektedir. Çünkü olası üretim fazlası aniden ortay çıkan siparişler için yedeklemek işletmelerin çoğunlukla tercih ettiği bir stoklama yöntemidir. Bu tür stoklama az miktarda ve belli zaman dilimi dikkate alınarak yapılmaktadır. Sanayi 4.0 da akıllı fabrikalar kendi üretim kaynaklarını dikey-yatay entegrasyon sistemleriyle oluşturduğundan tam zamanlı üretim yöntemiyle müşteri odaklı çalışma sonunda stoklamaya yer verilmemektedir. Yani müşteri sipariş esasına göre çalışıldığı, bir bantta onlarca farklı ürün varken amaç sadece var olanın o zaman dilimi dikkate alınarak yapılması ve müşterinin istediği zamanda verilmesi önemlidir. (Davutoğlu, 2020: 184-185) Sanayi 3.0 da makineler insanın fiziksel yapısı ve işgücü temeline göre dizayn edilmektedir. Yani makineyi düzenleyen, bozulanı tamir eden, yedek parçaları yeri geldikçe takan kalifiye insan emeği bu sanayi devriminde önemli yere sahiptir. Çünkü üretim esnasında insan gücü kimi zaman makineyi durdurarak, ona yön vererek, kontrol ederek makineye hükmetmekte bir nevi üstünlüğünü kanıtlamaktadır. Dolayısıyla insanmakine ikilemi ile makineye yön veren insan ve emeğidir. Oysa Sanayi 4.0 makineler robot teknolojisine sahip olarak sistemlerin entegrasyonuna göre çalıştıklarından işgücü temeline yer almamaktadır. Yani Siber Fiziksel Sistem Bulut Bilişim ve Büyük Veri analizinden gelen bilgiler çerçevesinde her bir akıllı makinenin çalışma sistemini planlayarak makinenin işini, çalışma zamanlamasını, makinenin dinlenme süresini, yine yapay zeka insansı robotlara aktararak karanlık fabrikaların çalışmasını hem planlamakta hem de kontrol etmektedir. (Davutoğlu, 2020: 185-186) Sanayi 3.0 da görevler, yetkiler, sorumluluk ve iş tanımları, standartlar mevcut hukuki sistemle yapılandırılmaktadır. Çünkü işi yapan, planlayan, geliştiren ve kontrol eden insanlardır. Dolayısıyla iş sürecinde emir komuta zincirine bağlı olarak işler zincirleme olarak birbirine bağlıdır. Ve her bir zincirdeki çalışan hangi işten sorumlu olduğu bellidir. Bu sorumluluk eğer yerine getirilmez ise diğer zinciri etkilemektedir. Dolayısıyla her bir zincir işleri bu emir-komuta ile yerine getirmek zorundadır. Oysa Sanayi 4.0 da yetkiler, görevler, sorumluklar, iş tanımları ve standartlar gelecekteki hukuki sistemlerle yapılandırılmaktadır. Yani işleri insanalar değil çoğunlukla yapay zeka robotlar yapacağı için bu yapıya uygun mevzuat çıkarmak hukuki düzenlemeler yapmak işletmeler için zorunluluk olacaktır. Çünkü bu sistemin de düzgün yürüyebilmesi için çalışma prensiplerinin oluşturulması gereklidir. Bu prensiplerin çok daha mekaniksel olacağı aşikârdır. (Davutoğlu, 2020: 186) Sanayi 3.0 da mesleki eğitimlerin çoğu mesleksel yani teknik ağırlıklı yapılarak çalışanların kalifiye olması amaçlanmaktadır. Çalışanları kalifiye yani nitelikli hale getirmek için işletmeler belli periyotlarla hizmet içi-dışı eğitimlere yer vermektedirler. Bu tür eğitimlerde zaman zaman genel ve özel ama çoğunlukla mesleki eğitim ile daha çok teknolojik bilgi verilmektedir. Bu eğitimden amaçlanan personelin zamanın teknolojisini iyi anlaması ona yön verebilmesidir. Sanayi 4.0’da bulut bilişim sistemiyle daha çok robot teknolojisine uygun olarak akıllı makinelerin çalıştırılmasına yönelik eğitimler oluşturularak belli sayı ve nitelikteki personelin kalifiye olması için teknolojik eğitim verilmektedir. Yani bir önceki sanayi devriminde makine başındaki tüm personel eğitime tabi iken bu sanayi devriminde belli miktarda ve önemli yani kilit noktalardaki personel eğitimden geçmektedir. Çünkü tüm işler iyi algoritma ile yapılandırılmış robotlar tarafından yapılmaktadır. Sanayi 3.0 da karar yapısı insan odaklı olarak yapılandırılmaktadır. Ürünü dizayn eden ilk prototip üretimi yapan, sahaya inerek makine başında eğitim veren sonunda ise yapılan işi kontrol eden dolayısıyla işi teorik olarak yapan da pratiğe döken de insandır. Üretim bandında usta-çırak ilişkisi bu odaklılık üzerine kurulmuştur. Oysa Sanayi 4.0 da karmaşık durumlarda karar verme yetkisi yapay zekaya sahip olan robotlar 187 vasıtasıyla gerçekleştirilecektir. Yani akıllı makineler olarak ifade edilen gerek robotlar gerekse akıllı 188 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences makineler insan emeğine asgari düzeyde ihtiyaç duyarak işleri hem planlayarak hem de gerçekleştirerek faaliyetlerini gerçekleştireceklerdir. (Davutoğlu, 2020: 186-187) Sanayi 3.0 da makineler birbirinden bağımsız olarak çalışma prensibine sahiptir. Yani her bir makine sadece belli bir işin belli bir parçasını üretme yeteneğine sahiptir. Dolayısıyla birbirinden bağımsız birden fazla ürün üretmemektedirler. Yani işin belli parçaları tamamen ayrı ayrı üretilmekte sonradan belli istasyonda birleştirilmektedir. Oysa Sanayi 4.0 da sistemlerin entegrasyonu ile akıllı fabrikalarda makineler birbirine bağımlı olarak hem kendi çalışmasından hem de diğer makinelerin çalışmasından sorumlu olacaktır. Dolayısıyla bir bantta onlarca farklı ürün bir arada üretilebilecek ve hepsi birbirinden hem özellik hem de çeşit olarak farklı olacaktır. (Davutoğlu, 2020: 187) Sonuç olarak Sanayi 3.0 olarak bilinen sanayi devriminde işletmeler açısından belirlenen basit görevler, tekrar eden süreçler, görev, sorumluluk, yetki tanımları, işlem süreçleri ve süreleri için belirlenen standartlar Sanayi 4.0 ile değişecektir. Sanayi 4.0’la yeniden yapılanma sonucu organizasyonel yapı değişime uğrayabilecek, dolayısıyla görevler, yetkiler, sorumluklar oldukça farklılaşabilecektir. İşlem süreçleri ve süreler için yeniden standartlar oluşturulabilecek, Sanayi 4.0’a uygun verilen eğitimlerin içeriği dolayısıyla çalışanlardan beklenen kalifikasyonlar (özellik) farklılaşacak, karmaşık durumlarda kişisel karar verme yetisi yapay zekaya sahip robotlar ile azalacaktır. (Davutoğlu, 2020: 188) Bulut Bilişim Sistemi yardımıyla görselleştirme sonucu aksiyon süresinde azalma sağlanarak verimlilik artacak, sistemlerin entegrasyonu sonucu arıza arama tamamen sensörler aracılığı ile akıllı fabrika ve akıllı ürünlerde oluşturulacaktır. Kestirimci bakım ise tamamen yapay zekaya sahip robotlara bırakılarak zaman tasarrufu ile birlikte maliyetlerde optimumluk sağlanacak, yeni nesil işletmelerin oluşturulması dijital dönüşüm denilen bu sanayi devrimiyle gerçekleştirilebilecektir. Ayrıca Sanayi 4.0 ile sektörler arasındaki sınır kaldırılabilecek, değer zinciri dizilimi farklılaşabilecek, işletmeler arası rekabet ile baş edebilmek açısından yeni stratejik kararlar oluşturulabilecek, işletmelerin organizasyonel yapısı yeniden dizayn edilebilecek, işletmelerin başarılı olma faktörleri tekrardan yapılandırılacak ve hizmet temelli iş modelleri yeniden tanımlanacaktır. (Davutoğlu, 2020: 188) 7. Türkiye’de Sanayi 4.0 Uygulamaları Türkiye’de, ilk olarak en hızlı işleyen sektör olması sebebi ile otomotivde kullanılmaya başlanan Endüstri 4.0 teknolojileri, ürünlerin piyasaya sunulma sürelerini ciddi oranda kısaltmaktadır. Bu gelişmeler ve değişikliklerin diğer sektörlere de aynı etki ve hızda yansıması için devlet ve özel sektörün önde gelen isimleri tarafından çeşitli forumlar düzenlenmekte, farkındalık çalışmaları yapılmaktadır. (Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 428) Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından 2016 Şubat ayı içerisinde yapılan Bilim Teknoloji Yüksek Kurulu toplantısının gündemi Sanayi 4.0 olarak belirlenmiştir. Bu toplantıda Endüstri 4.0 ile ilgili konuşma yapan Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanı Fikri Işık sanayideki yeni çağa uyumun devletimiz için önemine vurgu yapmış ve gerisinde kalmak gibi bir seçeneğimizin olamayacağını belirtmiştir. Bakanlığın bu kapsamda ortaya çıkan teknolojik gelişmeler yapay zeka, akıllı robotlar, 3-D yazıcılar, nesnelerin interneti, büyük veri ve bulut sistemleri gibi olguların üzerinde durularak bu bağlamda 25 Öncelikli Dönüşüm Programı, 64. Hükümet Programı ve Eylem Planı ile Türkiye’nin çok ileri bir noktaya taşınması için çalışıldığından bahsedilmiştir. Buna göre Türkiye’nin sanayi stratejisi uzun dönemde orta yüksek ve yüksek teknolojili ürünlerde, Afro-Avrasya’nın tasarım ve üretim üssü olmayı hedeflemektedir. Aynı zirveye konuşmacı olarak katılan Başbakan Binali Yıldırım da Türkiye’nin esas hedefinin teknolojik, katma değeri arttıracak, yenilikçi, milli ve yerli mamüller yaratmak olduğuna dayanmış ve bu bağlamda da veri merkezlerinin önemine değinerek bu konuda yapılacak girişimleri devletin her şekilde destekleyeceğini açıklamıştır. (Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 428) Bugün Türkiye’de, bahsedilen bu hedeflere ulaşılmış olmadığı gibi gecikmeler arttıkça altından kalkılması gerekecek yük de artacaktır. Ülkemizde bugün Endüstri 4.0 kapsamında öncelikli olarak 189 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences yapılması gereken yeni teknolojik altyapıların ve bu altyapılar ile çalışabilecek uzman kadroların oluşturulmasıdır. Küresel pazarlarda rekabet edebilecek güçte olmak için bu yeni sanayi döneminin getirilerini özümsemek hayati öneme sahiptir çünkü inovatif olamayan organizasyonlar kısa dönemde piyasadan silineceklerdir. (Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 429) Endüstri 4.0 devriminin hayata geçirilmesinde ivme kazanılması organizasyonların dijital dönüşümlerini tamamlamış olmalarına bağlıdır. Bu dönüşümü hem altyapı hem de organizasyon kültürü bağlamlarında bünyesine almamış olan işletmelerin yeni çağı yakalaması olanaksızdır. 2016 tarihli “Türkiye’deki Dijital Değişime CEO Bakışı” adı verilen rapor, Türkiye’de ki 58 şirketin üst düzey yöneticileriyle yüz yüze yapılan mülakatlar neticesinde meydana gelmiştir. Bankacılık, Holding, Perakende, Hızlı Tüketim ve Telekomünikasyon gibi önemli sektörlerde faaliyet gösteren şirketlerle çalışmalar yapılmıştır. Türkiye’de ki bu üst düzey yöneticilere göre, şirketlerinin dijital stratejilerinin şirket çalışanları tarafından anlaşılma tahmini %66 civarlarındadır ve dijital değişime yön veren C seviye yönetici varlığı da %38 yükselmiştir. Bu şirket üst düzey yöneticilerine şirketlerinin dijital yetkinlik seviyesi sorulduğunda ise; %7’si giriş, %59’u gelişmekte olan ve %34’ü gelişmiş bir dijital yapıya sahip olduklarını söylemiştir. Araştırmanın en kritik sorularından biri, şirketlerin yatırımlarının ne kadarlık bir bölümünü dijital gelişime tahsis ettikleridir. Ortalama sayı %27 olmuştur ve bu oran ümit vaat etmektedir (http://www.endustri40.com/endustri-tarihine-kisa-bir-yolculuk/; Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 429). (Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 429) 8. Genel Değerlendirme Türkiye bugün son endüstri devrimi konusunda fazla mesafe kat eden ülkelerden biri konumunda değildir. Eğer Endüstri 4.0’ı uygulamaya geçirmek için gerekli teknolojik altyapıların oluşturulup hazırlanması ve yeni dönem için yeterli donanıma sahip uzmanların yetiştirilmesi için geç kalınırsa bu durum Türkiye’nin üstlenmekte oldukça zorlanacağı bir sorumluluk olacaktır. Bugünkü aşamada, küresel boyutta rekabet avantajını elinde tutabilmek ve gücünü koruyabilmek isteyen her ekonomik güç gibi Türkiye’nin de en önemli misyonu Endüstri 4.0’ın getirdiği gereklilikleri yapmaktır. Bunun için de Türkiye’nin öncelikli olarak kendi adına bir durum tespiti yapması ve bu doğrultuda stratejik bir yol çizmesi gerekmektedir. Sanayi alanında söz sahibi, sanayi devi ülkeler başta Almanya olmak üzere 2013 yılından itibaren bu yeni kavram çerçevesinde çalışmalara başlamışlardır. Türkiye’de ise bu kavrama dair ilgi anca 2015 yılından itibaren başlamıştır. Bunu en açık şekilde Endüstri 4.0 konusunda Türkiye’den yapılmış olan Google aramalarından gözlemlenebilmektedir. (Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 430) Endüstri 4.0 reformunun uygulanması ve tamamlanabilmesi için en önemli ön koşullardan bir tanesi, kurumların dijital reformlarını tamamlamış olmasıdır. Dijitalleşme sürecini hem altyapılarına hem de şirket kültürlerine uyarlamamış ve bu süreci tamamlayamamış organizasyonlar Endüstri 4.0’ı yakalayamayacak ve rekabet edemeyerek belki de yok olmaya mahkum kalacaktır. TÜSİAD, Samsung Türkiye, Deloitte Türkiye ve GFK Türkiye’nin işbirliğiyle düzenlenen, 2016 tarihli “Türkiye’deki Dijital Değişime CEO Bakışı” adlı raporda, Türkiye’de faaliyet göstermekte olan 58 işletmenin üst düzey yöneticileriyle yapılmış olan mülakatlar sonucunda ortaya konmuştur. Bankacılık, Holding, Perakende, Hızlı Tüketim ve Telekomünikasyon gibi mühim ve büyük sektörlerde faaliyet gösteren işletmelerle bir çalışma yapılmış ve onların üst düzey yöneticilere göre, kurumlarının dijital stratejilerinin personel tarafından anlaşılma oranı % 66 civarındadır. Bu dijital değişimi sağlayan C seviye yönetici oranının da %38 civarında olduğu belirtilmiştir. Şirket yöneticilerine, şirketlerinin dijital yetkinlik seviyesi sorulduğunda ise; %7’si giriş, %59’u gelişmekte olan ve %34’ü gelişmiş bir dijital yapıya sahip olduklarını belirtmiştir. Araştırmanın kritik sorularından biri, şirketlerin yatırımlarının ne kadarını dijital gelişime ayırdıklarıdır. Ortalama olarak bu oran %27’dir ve ümit vaat etmektedir (http:// www.endustri40.com/turkiyedeendustri-4-0). Sanayi reformunun tamamlanması için özel sektörün teknolojiye yapacağı yatırımlar, devletin bu alanda başarılı bir vizyonu olmadığı sürece anlamsız kalacaktır. 2016 yılının Şubat ayında yapılan Bilim Teknoloji Yüksek Kurulu toplantısında bu konuya 190 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences dair bazı kararlar alınmıştır. Siber fiziksel sistemler, yapay zeka, sensör, robot teknolojileri, Nesnelerin İnterneti, Büyük Veri, siber güvenlik ve bulut bilişim gibi konulardaki yetkinliklerin artırılmasını hedefleyen Ar-Ge çalışmalarının desteklenmesi ve lider teknolojilerin yerli şirketler tarafından üretilebilmesine imkan tanıyacak gerekli teşvik programlarının geliştirilmesi yönünde alınan karar; Türkiye’nin Endüstri 4.0 vizyonuna dair farkındalığının yüksek düzeyde olduğunu ortaya koymaktadır. TÜBİTAK tarafından yapılan ve Türkiye’nin sanayi devrimleri bağlamındaki konusunu tespit etmeyi amaçlayan çalışmaya göre Türkiye bugün dijitalleşme açısından Endüstri 2.0 ile Endüstri 3.0 arasında bir konumda bulunmaktadır (http://www.endustri40.com/turkiyede-endustri-4-0). Türkiye, coğrafi konumunun sağladığı kolaylıklar ve düşük maliyet ile üretim yapılması sayesinde küresel ticarette güçlü bir rakip pozisyonunu almıştır. Türkiye’nin bu rekabet gücünü elinde bulundurmaya devam edebilmesi için büyük bir kısmı ithalata dayanan üretimini geliştirmek zorundadır. Ayrıca yüksek teknolojili ürün üretiminde Türkiye, az gelişmiş bir profil çizmektedir. Toplam ihracatındaki yüksek teknolojili ürün ihracatının oranı yalnızca %4’ünün olması Türkiye’nin eksikliğini ortaya koymaktadır. Dolayısıyla üretimdeki ithalat oranının aşağı çekilerek daha bağımsız ve donanımlı hale getirilmesi gerekmektedir. (Yüksekbilgili ve Çevik, ts: 431) Sanayi 4.0 süreci, Türkiye gibi Sanayi 3.0’ı dahi uygulamakta zorlanan ülkeler için oldukça zorlayıcı bir süreç olmakla birlikte (Dolanay ve Oğuztürk, 2019; Dolanay ve Oğuztürk, 2020), bir o kadar da fırsatlar sunan bir süreçtir diyebiliriz. Sanayi 4.0’ın getirdiği teknolojik yenilikleri bir an evvel uygulamaya geçirebilen ülkeler uluslararası rekabette ön plana çıkacakmış gibi görünmektedir. Geriden gelen ülkelerin önden giden ülkelerin teknolojisini yakalama sürecinde bir yakınsama ve hatta yakalamanın söz konusu olabileceği söylenebilir. (Yüksekbilgili ve Çevik, ts; Perez ve Soete, 1988: 460-463; Dolanay ve Oğuztürk, 2018) Sonuç Sanayi 4.0 süreci, sadece üretim alanını değil, sosyal hayatı ve hatta ihtiyaç algılamasını dahi değiştirebilecek bir süreç olarak ortaya çıkmaktadır. Sanayi 4.0’ın getirdiği teknolojik yenilikleri bir an evvel uygulamaya geçirebilen ülkeler uluslararası rekabette ön plana çıkacakmış gibi görünmektedir. Endüstri 4.0’ın getirdiği yeni teknolojilerden olan siber fiziksel sistemler, büyük veri (bulut) teknolojileri, yapay zekaya sahip akıllı robotlar üretim sistemini devraldığında, yani ülke sektörlerindeki tüm üretim tesisleri iletişim içinde üretimi gerçekleştirdiğinde, bir işlemin gerçekleştirilmesi konusunda hızlı iletişim işlemin gerçekleşme sürecini de hızlandıracak ve verim artacaktır. Büyük verinin sağladığı olanaklardan yararlanan akılı robotlar, insanlardan daha hızlı ve çok çalışma durumuna geldiklerinde, üretim sistemini yenilemenin maliyetinin yüksekliği önemini yitirmeye başlayacak ve tüm girişimciler yeni sistemin gelecekte sağlayabileceği kar oranlarının bugünküne göre çok yüksek olmasına odaklanabileceklerdir. Türkiye ise yeni teknolojileri üretim sistemine dahi uygulamakta gecikmektedir. Henüz teknoloji geliştirme yeteneğini kazanamamış olan ülkenin, yeni teknolojileri teknoloji transferi yolu ile alıp kendine uyarlaması ise zaman alacak gibi görünmektedir. Ancak henüz Sanayi 3.0’ı tamamen hayata geçirememiş olan Türkiye, bir üst düzey teknolojileri barındıran Sanayi 4.0’ı hayata geçirmeyi başarabilirse, safha atlayıcı teknolojik ilerleme yöntemiyle teknoloji geliştirme yeteneğini kazanabildiğinde, çok büyük bir milli gelir sıçraması ve ekonomik gelişme yaşayabilecektir. Kaynaklar Alçın, S. (2016). Üretim İçin Yeni Bir İzlek: Sanayi 4.0. Journal of Life Economics, 3 (2), 19-30. DOI: 10.15637/ jlecon.129, Erişim Tarihi: 06.08.2022, Davutoğlu Naci Atalay (2020), “Üçüncü ve Dördüncü Sanayi Devrimleri Arasındaki Temel ve Sistematik Farklılıkların Determinist Bir Yaklaşımla Analizi”, https://dergipark.org.tr › pub › mpsr › issue, https://dergipark. org.tr › download › article-file, Erişim Tarihi: 07.08.2022, 191 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Dolanay Sıtkı Selim ve Oğuztürk Bekir Sami (2018), Otomotiv Sanayinde Teknolojik Gelişme (Güney Kore-Türkiye): Teknoloji Öncülüğünde Ekonomik Gelişme ve Patika Bağlılığı, Güney Kore ve Türkiye Otomotiv Sektörlerinde Tarihsel Gelişimi Esas Alan Bir İnceleme, Alter Yayıncılık Ltd. Şti., Ankara, Ford Martin (2015), Robotların Yükselişi, Çeviren: Duran Cem, Kronik Kitap, İstanbul, Freeman Chris ve Soete Luc (2003), Çeviren: Türkcan Ergun, Yenilik İktisadı, Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu Yayını, Akademik Dizi, Ankara, http://blog.kavrakoglu.com/tag/ikinci-sanayi-devrimi/, http://www.tarihiolaylar.com/tarihi-olaylar/sanayi-devrimi-1107, http://ushistoryscene.com/article/second-industrial-revolution, http://www.endustri40.com/siber-fiziksel-sistemler/, (http://www.endustri40.com/endustri-tarihine-kisa-bir-yolculuk/, https://www.muhendisbeyinler.net/4-sanayi-devrimi-nedir/, http://www.gazeteekonomi.com/ekonomi/sanayi-40-konferansinda-engelse-gonderme-h153237.html, http://www.otomasyondergisi.com.tr/arsiv/yazi/97-turkiyenin-kuresel-rekabetciligi-icin-birgereklilik-olarak-sanayi-40, Perez Carlota ve Soete Luc (1988), “Catching up in technology: entry barriers and windows of opportunity”, 458479, https://www.researchgate.net/publication/46431817, ..., Erişim Tarihi: 14.08.2022, Perez, C. (2002), Technological Revolutions and Financial Capital: The Dynamics of bubbles and Golden Ages, Cheltenham: Elgar, Perez Carlota (2011), “Finance and Technical Change: Long Term View”, African Journal of Science, Technology, Innovation and Development, Vol. 3, No. 1, 10-35, https://citeseerx.ist.psu.edu › viewdoc › download, Erişim Tarihi: 14.08.2022, Rifkin Jeremy (2021), Üçüncü Sanayi Devrimi, Çevirenler: Baştekin Fırat ve Sıral Pelin, İletişim Yayınları, 3. Baskı, Ankara, Taghizadeh, K. Ve Keser Gençer (2015), “Sanayi 4.0”, KPMG Yönetim Danışmanlığı Araştırma Makalesi, https:// assets.kpmg › pdf › 2016/08 › tr-sanayi-4, Erişim Tarihi: 06.08.2022, Yüksekbilgili Zeki ve Çevik Gözde Zeynep (tarihsiz (ts)), “Endüstri 4.0 Bağlamında Türkiye’nin Yerine İlişkin Güncel ve Gelecek Eksenli Bir Analiz”, https://dergipark.org.tr › pub › fesa › issue, Erişim Tarihi: 06.08.2022, 192 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences İLKOKUL 4. SINIFLARDA KHAN ACADEMY DESTEKLİ MATEMATİK İmren ÇELİK Yıldız Teknik Üniversitesi, Orcid id: 0000-0003-3882-8076 Mustafa YEŞİLYURT Amasya Üniversitesi, Orcid id: 0000-0003-4108-7467 ÖZET Bu araştırma 4. sınıf BİLSEM öğrencilerinin teknoloji ile kendi kendine öğrenme düzeylerinin Khan Academy eğitim platformu özelinde incelenmek amacıyla yapılmıştır. Araştırmada Üstün Yetenekli öğrencilere Khan Academy eğitim platformu kullanılarak Matematik eğitimi verilerek öğrencilerin bilgiye ulaşma yollarını öğrenmeleri ve öz öğrenme yollarını düzenlemelerinin sağlandı. Bireysel farklılıklar göz önüne alındığında alternatif eğitim platformlarının içerikleri öğrencilerin ilgi, ihtiyaçları ile bireysel öğrenme hızlarını destekleyerek öğrencileri özgürleştirmektedir. Yapılan çalışma, öğrenme sürecinde eğitim platformu kullanan ve öz öğrenme süreci ile ilgili, yeni bilgilere sahip olan öğrencilerin davranışları üzerinde oluşan etkinin çalışılması önem arz etmektedir. Bu araştırmada Nicel ve Nitel Araştırma Yöntemlerinin birlikte kullanıldığı Karma Araştırma Modeli uygulanmıştır. Araştırma okul dışı destek eğitimi veren resmi bir kurum olan Bilim ve Sanat Merkezinde genel zihinsel yetenek alanında eğitim alan 4. sınıf öğrencileriyle gerçekleştirilmiştir. Amaçlı örnek yöntemiyle seçilen çalışma gurubuna; araştırmacı, bir BİLSEM sınıf öğretmeni, bir uzman öğretmen ve tez danışmanı tarafından hazırlanan ders planları 4 hafta ikişer ders saati olarak uygulanmıştır. Ayrıca araştırmaya katılan tüm öğrencilere uygulama öncesi ve uygulama sonrasında Demir ve Yurdugül tarafından çevrilen ve geçerlik ve güvenirlik çalışmalarıyla Türkçeye uyarlanan çocuklar için teknoloji ile birlikte kendi kendine öğrenme ölçeğinden uyarlanan ölçek uygulanmıştır. Araştırmada nitel veriler öğrencilere uygulanan ders planlarında yer alan sorulara verilen cevaplardan, nicel veriler ise ölçeğe verilen cevaplardan elde edilmiştir. Araştırma sonunda Khan Academy eğitim platformu kullanılarak hazırlanan dersler öğrenciler tarafından eğlenceli ve öğretici bulunmuştur. Khan Academy kullanılarak tasarlanan ders planlarının öğrencilerin niyetli öğrenmelerine bir etkisi olmadığı, öz yönetimlerine olumlu yönde bir etkisi olduğu görülmüştür. Khan Academy kullanılarak yapılan Matematik dersinin öğrencilerin kendi kendine öğrenmeleri üzerinde olumlu yönde bir etkisi olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bu bağlamda Bilim ve Sanat Merkezlerine gidemeyen üstün yetenekli öğrencilerin eğitimde Khan Academy kullanılması öğrencilerin sonraki öğrenmelerinin önünü açarak öğrencinin hayat boyu öğrenmesini sağlayacaktır. Anahtar Kelimeler: Üstün zekâlılar eğitimi, Khan Academy, BİLSEM. 193 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences KHAN ACADEMY SUPPORTED MATHEMATICS IN PRIMARY SCHOOL 4th GRADES ABSTRACT This research was conducted to examine the technology and self-learning levels of 4th grade BİLSEM students in the Khan Academy education platform. In the research, Mathematics education was given to gifted students using the Khan Academy education platform, allowing students to learn the ways of accessing information and to organize their self-learning ways. Considering individual differences, the contents of alternative education platforms liberate students by supporting students’ interests, needs and individual learning speeds. With the study, it is important in the context of studying the effect on the behavior of the students by obtaining information about the self-learning process by using the educational platform in the learning process of the students. In this research, Mixed Research Model, in which Quantitative and Qualitative Research Methods are used together, was applied. The research was carried out with 4th grade students studying in the field of general mental ability at the Science and Art Center, which is an official institution that provides out-of-school support education. To the study group selected with the purposeful sample method; The lesson plans prepared by the researcher, a BİLSEM classroom teacher, a specialist teacher and the thesis advisor were applied as two lesson hours for 4 weeks. In addition, the scale adapted from the selflearning scale for children, which was translated by Demir and Yurdugül and adapted into Turkish with validity and reliability studies, was applied to all students participating in the study before and after the application. In the study, qualitative data were obtained from the answers given to the questions in the lesson plans applied to the students, and the quantitative data were obtained from the answers given to the scale. At the end of the research, the lessons prepared using the Khan Academy education platform were found to be entertaining and instructive by the students. It has been observed that the lesson plans designed using Khan Academy have no effect on students’ intentional learning but have a positive effect on their self-management. It has been concluded that the mathematics course using Khan Academy has a positive effect on students’ self-learning. In this context, the use of Khan Academy in education of gifted students who cannot go to Science and Art Centers will open the way for students’ future learning and will enable the student to learn for life. Keywords: Gifted Education, Khan Academy, BİLSEM. GİRİŞ TDK teknolojiyi iki farklı şekilde tanımlamakta ve bunlardan biri de “İnsanın maddi çevresini denetlemek ve değiştirmek amacıyla geliştirdiği araç gereçlerle bunlara ilişkin bilgilerin tümü” teknolojinin tanımıdır (TDK, 2019). Bu bağlamda insanın teknoloji ile ilgisini sadece maddi ürünlerle sınırlamak doğru değildir. Dolayısı ile eğitim de teknolojiden payını almış durumdadır. Zira geçmişten günümüze teknolojinin eğitimden bağımsız olması durumu düşünülemez. Birbirini destekleyen ve iç içe olan eğitim ve teknoloji özellikle tüm dünyada etkisini gösteren Covid-19 virüs salgını sebebiyle yaşananlar ile kendini iyice ortaya koymuştur. Çocukları virüsün etkilerinden korumak amacıyla okulların kapatılması uzaktan eğitimi zorunlu hale getirdi. Ülkemizde de MEB’in TRT’den aldığı televizyon kanalları ile başlayan eğitim, dijital eğitim platformlarına taşınarak öğretmen ve öğrencilerin daha aktif katılım sağlayacakları sürekli bir hale getirildi. Hiç kuşkusuz eğitimin sürekliliği kadar kalitesi de çok büyük önem arz etmektedir. Hangi koşulda devam ediyor olursa olsun eğitimin kalitesi uluslararası bir mesele olup çeşitli kurumlar tarafından çeşitli ölçeklerle belirlenmektedir. Örneğin IEA tarafından 4. ve 8. Sınıf düzeyindeki öğrencilerin matematik ve fen alanındaki başarılarını değerlendirmek amacıyla yapılan TIMSS raporuna göre Türkiye 4. sınıf matematik alanında 2015 yılında 483 puan ortalamasına 194 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences sahipken 2019’da 523 puan ortalamasına yükselmiştir (MEB, 2020). TİMSS, PİSA gibi öğrencilerin matematik okuryazarlığını veya öğrencilerin matematiği günlük yaşamda kullanabilme becerilerini ölçmeye yönelik çalışmalar incelendiğinde; görülmektedir ki Türkiye’de matematik başarısı her geçen gün gelişmektedir. Öğrencilerin internet yoluyla iletişim teknolojisini kullanarak çeşitli platformlara ulaşabilmesi etkili olan faktörlerdendir. Günümüz iletişim çağında dünyanın herhangi bir yerindeki herhangi bir bilgiye ulaşılması hiç de zor değildir. Burada önemli olan bireylerin kendi bilgi edinme süreçlerine dönük bilinçli olması ve teknolojik bir ürüne sahip olmasıdır. Zimmerman, Pintrich, Miller gibi bilim adamları öz düzenlemeli öğrenme modelleri ile bireylerin kendi kendine öğrenme süreçlerinin düzenlenebileceğini ortaya koymaktadır (Tortop & Eker, 2014). MEB Öğretim Programları, insan gelişiminin sürekli olduğu ve yaşamı boyunca devam ettiği ilkesi göz önüne alınarak hazırlanmıştır (MEB, 2018b). Bu bağlamda öz öğrenme, kendi kendine öğrenme veya öğrenmeyi öğrenme; bilgi, iletişim ve teknoloji toplumunun üzerinde durması gereken yöntemlerdendir. Zira eğitim ve öğrenme ömür boyu sürecek çok yönlü bir süreçtir. Öz Öğrenme Bireylerin kendi öğrenmelerinin sorumluluğunu aldıkları süreçler öz öğrenmedir. Geçmişte öğretmenler bilginin anahtarını elinde tutarken günümüzde öğretmenin rolü daha çok öğrencinin öğrenmeyi planlamasına, keşfetmesine ve materyallerin düzenlenmesinde destekleyici bir role sahiptir. Günümüzde artık öğrenme internet erişiminin olduğu herhangi bir yerde gerçekleşebilecektir (Mok & Lung, 2005). Bu bağlamda öğrenmeyi öğrenme büyük öneme sahiptir. Yine de öğrencinin öğrenme ile ilgili duyusal alan özelliklerine baktığımızda kimi öğrenciler öğrenme sorumluluğu duyarken, kimileri bu sorumluluğu duymaz. Aynı şekilde kimileri yapılanmış öğrenmeden hoşlanır ve konulan kurallara sıkı sıkıya bağlı kalırken kimileri kurallardan hoşlanmazlar (Özer, 1998). Bu bağlamda öğrenmeyi öğrenme büyük öneme sahiptir. Öğrenme stilleri ile öğrenme stratejilerindeki bilgi ve becerileri kapsayan öğrenmeyi öğrenmenin ders konuları ile beraber sınıflarda öğrencilere edindirilmesi gerekmektedir (Özer, 1998). Öz öğrenmede; öğrenme sürecinin kontrolünü sağlayan öğrenen, öğrenme sürecinin koşulları ve sonuçlarından sorumludur. Ayrıca kendi öğrenme konuları, motivasyonu, öğrenme çevresi, öğrenme kaynakları, geri dönütler ve bağlam olmak üzere öz öğrenme faktörlerine dikkat etmesi gerekmektedir. Mok & Lung, 2005 yaptıkları araştırmada üç ana tema üzerinde durmuşlardır. Bunlar; öğreneni kontrol etmek, kaynakları yönetme ve aramaya yardım etmedir. Bu üç tema öğrenenin öz öğrenme sırasında kontrol etmesi gereken durumlardır. Bireyin kendi öğrenmesini sağlayacak koşulları oluşturması yani öğrenme sürecini dolayısıyla öğrenmeyi düzenlemesi gerekmektedir. Zimmerman’ın öz-düzenlemeli öğrenme modelinde bireyde var olan motivasyon bireyin zihinsel becerisini akademik performansa dönüştüren önemli bir faktördür. Motivasyonun önemi üzerinde duran diğer bir isim ise Pintrich’tir. Bireylerde motivasyonun oluşturulması, bunun için de öz-yeterlilik inançlarının bireylerde geliştirilmesi gerektiğini savunur (Sarı & Akınoğlu, 2009). Öğrenme hedefini belirleme, strateji seçme, hedef için harcanan çaba, süre, hedefe yönelik duygusal tavır sürecin parçalarını etkiler. Öz düzenlemeli öğrenme sürecinde hedef belirleme, strateji seçimi, strateji geliştirilmesi ve kendini etkin biçimde izleme olanaklıdır (Tortop & Eker, 2014). Knowles ve diğ. (2015)’e göre öz yönelimli öğrenmenin belirgin aşamaları vardır. Bunlar; öğrenme ihtiyacının belirlenmesi, planlama yapma, öğrenmeye katılma ve değerlendirmedir. Burada öğrenme ihtiyacı, ‘arzu edilen yeterlilik ile mevcut yetenek seviyeleri arasındaki farklılık olarak açıklanabilir’ (Louws, Meirink, van Veen, & van Driel, 2017). Öz-düzenlemeli öğrenen bireylerin en önemli özelliklerinden biri kendi kendilerine yani bağımsız çalışabilmeleridir. Öğrenenler, öğrenme ortamlarında edindikleri bilgilerle sınırlı kalmayıp öğrenilen konuyla ilgili kendileri de çeşitli araştırmalar yapmak isterler (Sarı & Akınoğlu, 2009). Bağımsız çalışma yetilerinden olan bu araştırma yapma becerisi bireyin akademik performansını da olumlu yönde etkilemektedir. 195 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Özel Yetenek MEB özel yetenekli bireyi, yaşıtlarına göre daha hızlı öğrenen, yaratıcılık, sanat, liderliğe ilişkin kapasitede önde olan, özel akademik yeteneğe sahip, soyut fikirleri anlayabilen, ilgi alanlarında bağımsız hareket etmeyi seven ve yüksek düzeyde performans gösteren birey olarak tanımlamaktadır (MEB, 2018c). 1940-1970 yıllarında zekâda “ıraksak düşünme” dediğimiz yaratıcılık ön plana çıkmış ve bu akımın öncülerinden olan Guilford (1967) bu doğrultuda zekâyı belirli bir ürün ortaya koymak üzere belirli bir içerik üzerinde çalışma ve performans ortaya koyma kapasitesi olarak tanımlamıştır. Bu kurama göre zekâ sadece kalıtımdan değil aynı zamanda çevre ve eğitim tarafından da ciddi bir biçimde etkilenmektedir (Kaplan Sayı, 2018). 1983’te Howard Gardner tarafından “çoklu zekâ teorisi” ortaya konulmuştur ve Gardner zekâyı; problem çözme veya bir ya da daha fazla farklı kültürde değerli bulunan bir ürün ortaya koyma yeteneği olarak tanımlamıştır (Kaplan Sayı, 2018). Gardner farklı zekâ türlerinin olduğunu ve bunlardan birkaçının bireylerde baskın olduğunu belirtir ve baskın olmayan zekâ türlerinin de yine eğitim ile geliştirilebileceğini savunur. Türkiye’de Özel Yetenekli Bireylerin Eğitimi İbn-i Sina eğitim, bilim ve mutluluk arasında bir ilişki olduğunu ve eğitimin temel amaçlarından birinin insanın yeteneklerini en üst düzeye kadar geliştirip kötülüklerden arındırması ve sonuçta mutluluğa ulaştırması olduğunu ifade etmiştir. Farabi’ye göre ise eğitimin amacı, mutluluğu bulmak ve bireyi topluma yararlı hale getirmektir (Akyüz, 2019). Eğitim tarihinde üstün yetenekli eğitimi denilince özgün yapısı ile ilk akla gelen kurumlardan olan Osmanlı döneminde kurulmuş ve faaliyet göstermiş Enderun Mektebi, Müslüman olmayan zeki çocukları nitelikli bir öğretimle üst düzey yönetici olarak yetiştirmiştir. Bireylerin yeteneklerine değer verip onları en iyi şekilde yetiştiren Enderun Mektepleri sadece ülkemiz için değil dünya eğitim tarihi açısından çok önemli bir eğitim ortamıdır (Akyüz, 2019). Özel yetenekli bireylerin eğitimi ile ilgili 1950’lerden sonraki çalışmalara yer verirsek eğer özellikle 1962 yılında 7. Milli eğitim şurasında alınan karar doğrultusunda matematik ve fen alanlarında üstün yetenekli öğrencilerin yetiştirilmesini hedefleyen fen liselerin açılması önemli bir adımdır. Günümüzde hala devam eden bu uygulama ne yazık ki açılan özel kurslarda öğrencilerin özel eğitim almaları nedeniyle fen ve matematik becerisinin, öğrencinin doğal yeteneği mi yoksa sonradan edinilen bir bilgi birikimi mi olduğu belli olmamaktadır. Benzer şekilde üstün yetenekli öğrencilerin eğitimi için1989 yılında Anadolu ve Güzel Sanatlar Liseleri açılmıştır. 1995’te bugün hala sayıları artarak devam eden Bilim ve Sanat Merkezlerinin ilki açılmıştır (Işık & Güneş, 2017). Ne yazık ki fen liseleri için geçerli olan özel kurslar sorunu özel yetenekli öğrencileri keşfedip özel eğitim almalarını sağlayan diğer kurumlar için de geçerli olmuştur. Çeşitli yönleriyle sürekli ve sıkı bir şekilde eleştirilen mevcut eğitim sistemimizin belki de en büyük zaafı, toplumdaki zeki, kabiliyetli, dahi insanları çekip çıkaramamak ve onları sıradanlaştırarak köreltmektir (Gündüz, 2019). MEB üstün yeteneklilerin eğitiminde, bir koordinasyon merkezi gibi çalışmakta ve daha çok öğrencilerin bireysel farklılıkları göz önüne alınarak öğretmenlere bırakılan esnek bir öğrenme modeli için, imkân vermektedir. Öğrenciler tam zamanlı veya yarı zamanlı olarak homojen veya heterojen sınıflarda eğitim alabilmektedirler. Bireyler, eğitim aldıkları süre boyunca, ilgi ve yetenekleri doğrultusunda çeşitli programlara veya okullara yönlendirilir ve bu okul veya programla yetiştirilirler (Resmi Gazete, 1973). Özellikle erken tanının önemi üzerinde durularak ilkokul çağında yeteneklerinin fark edilebilmesi için MEB tarafından organize bir şekilde yürütülen bir takım tarama testleri ve bireysel görüşmeler yardımıyla öğrencilerin yetenekleri tanılanmaktadır. Tanılanmaları gerçekleştirilen öğrencilerin eğitimlerini okulda veya özel yeteneklilere uygun farklı kurumlarda almalarını sağlayacak çeşitli çalışmalar yapılmaktadır. MEB Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği incelendiğinde Üstün yetenekli öğrencilere yönelik eğitimler daha çok BİLSEM’lerde olmak üzere 196 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences öğrencilerin örgün eğitim aldığı kurumlarda, okulun kendi bünyesinde açtığı Destek Eğitim Odalarında olacak şekilde planlandığı görülmüştür. Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (BEP) Bu program özel eğitim ihtiyacı olan bireylerin takip ettikleri program esas alınarak gelişim özellikleri, eğitim ihtiyaçları ve performansları doğrultusunda hedeflenen amaçlara ulaşmaya yönelik hazırlanan ve bu bireylere verilecek destek eğitim hizmetlerini de içeren özel eğitim programını ifade eder (MEB, 2018c). Bu program üstün yetenekli öğrenciler için hazırlanırken ZEP olarak hazırlanması görüşü de alan yazında yer almaktadır. Zira üstün yetenekli öğrencilere yönelik hazırlanan planda daha çok eğitimin zenginleştirilmesi esastır. Üstün yetenekli olduğu düşünülen öğrencinin fark edilmesiyle birlikte öğrenci, velisi veya okulu tarafından RAM’a yönlendirilir. MEB tarafından uygulanan çeşitli özel ölçme ve değerlendirme yöntemleri neticesinde öğrencinin üstün yetenekli olduğu belgelenmektedir. Özel yetenekli olduğu tespit edilen öğrencinin eğitim alacağı kurum, öğrencinin eğitimine başlamadan önce kurulan ilgili komisyon öğrenciye yönelik BEP hazırlar ve sonrasında bu program ilgili sınıf veya alan öğretmeni tarafından uygulanır. Bu program öğrencilerin devam ettiği örgün eğitim kurumundaki programla uyumlu olmalıdır. BEP öğrencinin örgün eğitim aldığı okuldaki eğitim planı, zenginleştirme ve hızlandırma yoluyla farklılaştırılması ile elde edilen programdır. Okul içinde veya okul dışında bu programa uygun bir şekilde eğitim verilmeli ve ölçme değerlendirme yapılmalıdır. Normal Sınıflarda Özel Yetenekli Bireylerin Eğitimi 2023 Eğitim Vizyonu Belgesine göre MEB özel yetenekli çocukları akranlarından ayrıştırmadan, doğalarına uygun bir eğitim yöntemi belirleyerek eğitimlerinin sağlanmasını amaçlanmaktadır (MEB, 2018a, s. 60). Bütünleştirme uygulaması da denilen kaynaştırma yoluyla eğitim, özel eğitim ihtiyacı olan öğrencilerin arkadaşlarından koparılmadan bireysel özelliklerine uygun eğitim almalarıdır (MEB, 2018c). RAM tarafından üstün yetenekli olduğu belgelenen öğrencilerin, örgün eğitim aldığı okuldaki sınıfında bireyselleştirilmiş eğitim alması uygun görülmektedir. Bu öğrencilere yetenekleri ve düzeyi doğrultusunda BEP hazırlanarak kendisine sınıf içinde bu programa uygun eğitim öğretim etkinlikleri uygulanmaktadır. BEP uygulanan öğrencilere öğrencinin programı doğrultusunda ve plana uygun ölçme değerlendirme çalışmaları yapılmaktadır. Destek Eğitim Odalarında Özel Yetenekli Bireylerin Eğitimi 2015 yılında MEB’in çalışmalarıyla yasal zemine kavuşan Destek eğitim odaları dünyada çok daha önceki yıllara ait bir çalışmadır (Nar & Tortop, 2017). Destek Eğitim Odası sadece tam zamanlı kaynaştırma/bütünleştirme yoluyla eğitimlerine devam eden öğrencilere değil aynı zamanda özel yetenekli öğrencilere ihtiyaç duydukları alanlarda destek eğitimi hizmetleri verilmesi için düzenlenmiş ortamı ifade eder (MEB, 2018c). RAM tarafından genel zihinsel yetenek alanında özel yetenekli olarak tanılanan üstün zekâlı öğrenciler il özel eğitim hizmetleri kurulu kararı ile destek eğitim odası hizmetinden faydalanırlar (MEB, 2019). Destek eğitim odalarında öğrencilere uygulanmak üzere Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı Geliştirme Birimi tarafından hazırlanan BEP ilgili sınıf veya alan öğretmenlerince uygulanır. Bu program öğrencilerin devam ettiği eğitim kurumlarındaki programla uyumlu olmalı ve öğrencinin devam ettiği kurumdaki programın zenginleştirilme ve hızlandırma yoluyla farklılaştırılması ile verilir. Üstün yetenekli öğrencilere BEP geliştirme biriminin kararı doğrultusunda öğrencinin haftalık ders saatinin %40’ını geçmeyecek şekilde hafta içi veya hafta sonu planlanmış olmak üzere birebir eğitim verilir. Aynı seviyede birden fazla öğrenci olması durumda ise en fazla 3 öğrenci aynı anda 197 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences destek eğitim odasında eğitim alabilir. Öğrencinin örgün eğitim aldığı okuldaki öğretmenler tarafından eğitim alabileceği gibi bulunduğu okul dışından görevlendirilen öğretmen tarafından da destek eğitim odalarında eğitim alabilir. İlkokul ve ortaokullarda destek eğitim odalarında eğitim alan üstün zekâlı öğrenciler için üst kademedeki öğretmenlerden görevlendirme yapılabilmektedir (MEB, 2018c). Araştırma Geliştirme Eğitim ve Uygulama Merkezi (ARGEM) MEB Özel Eğitim Hizmetleri yönetmeliğine göre özel eğitim ihtiyacı olan öğrencilerin eğitim ihtiyaçlarının belirlenmesi ve niteliğinin arttırılması, değerlendirme yapılması amacıyla Bakanlıkça Araştırma Geliştirme Eğitim ve Uygulama Merkezi ile bu merkez bünyesinde okul açılabilir. Açılacak okulun işleyişi ile ilgili her türlü usul ve esaslar ise bakanlığın çıkaracağı yönetmelikle belirlenecektir (MEB, 2018c). MEB İstanbul ilinin Üsküdar ilçesinde kısa adı ARGEM olan Araştırma Geliştirme Eğitim ve Uygulama Merkezi açmıştır. Burada ortaokul ve lise düzeyinde çok özel yöntemlerle seçilen öğrenciler eğitim almaktadır. Örgün eğitimlerini aldıkları kampüs içerisindeki villaların düzenlenmesiyle burada yatılı kalan öğrenciler Türkiye’nin çeşitli illerinde bulunan değişik okullardan üniversitede görev yapan öğretim üyelerinin özgün ölçme ve değerlendirme yöntemleriyle seçilerek ARGEM’de eğitim almaya hak kazanmıştırlar. Bilim ve Sanat Merkezlerinden farklı olarak örgün eğitimlerini de bu kurumda alan öğrencilerin ARGEM’de aldıkları eğitim içeriği ile ilgili ayrıntılar okul dışına mümkün olduğunca yansıtılmamaktadır. Bilim ve Sanat Merkezleri (BİLSEM) Milli Eğitim Bakanlığı özel yetenekli çocukların eğitiminde bu çocukların eğitimi için ihtiyaçları olan zenginleştirilmiş eğitim ortamları ile yetenek alanlarını geliştirilmesine imkân tanıyan çalışma ve uygulama alanlarını içinde barındıran fiziksel ortamları tüm yurt genelinde yaygınlaştırmaya devam etmektedir. İçerisinde spor salonları, çeşitli laboratuvarlar, tiyatro, müzik, resim atölyeleri gibi sanat ve spor çalışmalarının yapılabileceği fiziksel özelliklere sahip bu kurumlar her geçen gün daha da gelişmekte ve yaygınlık kazanmaktadır. BİLSEM örgün eğitime devam eden ve MEB tarafından özel yöntemlerle tanılanan üç yetenek alanından en az birinde yetenekli oldukları tespit edilen öğrencilerin bireysel yeteneklerinin farkında olmaları ve yeteneklerini geliştirerek kapasitelerini en üst düzeyde kullanmalarını sağlamak amacıyla eğitim veren kurumlardır (MEB, 2018c). İlk BİLSEM 1995 yılında açılmış olup 2021 yılı sonunda gelinen noktada ülke genelinde 225 sayısına ulaşmıştır. Bu sayı gün be gün nitelik ve nicelik olarak artmaya devam etmektedir. Özel yetenekli bireylerin BİLSEM’lerde eğitim alabilmeleri için öncelikle özel yetenekli olarak BİLSEM’e aday gösterilmeli ve öğrencilerin eğitsel değerlendirme ve tanılaması Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yapılmalıdır. Her yıl Milli Eğitim Bakanlığının yayımladığı kılavuz doğrultusunda belirlenen sınıf kademesindeki öğrencilerden öğretmenleri ve okul yönetimi tarafından önerilen öğrencilere uygulanan çeşitli tarama yöntemleri ile belirlenen ölçütün üzerinde performans gösteren özel yetenekli öğrenciler il tanılama komisyonu tarafından yapılan bireysel inceleme sonunda, BİLSEM’lere kayıt yapma hakkı kazanmaktadır. Örgün eğitime devam eden öğrencilerin; genel zihinsel, görsel sanatlar veya müzik yetenek alanları olmak üzere üç farklı alanda özel yetenekli oldukları tespit edilebilir. Bu öğrencilerin devamsızlık süresi bir eğitim ve öğretim yılının eğitim süresinin %30’unu aşarsa, devam ettiği programdan istifade edemediği ve programa devamında yarar bulunmadığı öğretmenler kurulunca oy çokluğuyla kararlaştırılırsa öğrencilerin BİLSEM’le ilişiği kesilir (MEB, 2019a). BİLSEM’de gerçekleştirilecek eğitim ve öğretim etkinlikleri öğrencinin örgün eğitim gördüğü saatler dışında hafta içi ve/veya hafta sonu olacak şekilde Milli Eğitim Bakanlığının belirlediği yıllık çalışma takvimine göre ve öğrencinin eğitim ihtiyaçlarına göre hazırlanan BEP doğrultusunda bireysel veya 198 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences grup eğitimi şeklinde planlanır. BİLSEM’e kayıtlı öğrenciler; uyum, destek eğitimi, bireysel yetenekleri fark ettirme, özel yetenekleri geliştirme, proje üretimi ve yönetimi programlarında eğitim alırlar (MEB, 2019). Ayrıca tatil dönemlerinde de çeşitli öğrenci kampları düzenlenebilir ve bu kamplarda da eğitimlerine devam edilmektedir. BİLSEM’e yeni kaydı yapılan her öğrenci öncelikle uyum programına alınır. Uyum programı iki aylık süreyi geçmeyecek şekilde toplam 40 ders saati olarak planlanır ve uygulanır. Uyum programı etkinliklerinin uygulanmasında öncelik sınıf öğretmeni ile rehberlik öğretmenlerine aittir. Öğrencinin sorumlusu olacak olan danışman rehber öğretmeni bu dönemde belirlenir. Uyum programını tamamlayan genel zihinsel yetenek alanından tanılanan öğrenciler destek eğitim programına alınır. Destek eğitim programı, 2 ve 3. sınıfta BİLSEM’e girmeye hak kazanan öğrenciler için iki eğitim ve öğretim yılı, 4 ve 5. sınıfta BİLSEM’e girmeye hak kazanan öğrenciler için en az bir eğitim ve öğretim yılıdır. Destek eğitim programını tamamlayan öğrenciler bireysel yeteneklerini fark etmeleri amacıyla bireysel yetenekleri fark ettirme programına alınır. Bu program öğrencinin bütün alanları tanıyacağı şekilde planlanıp uygulanır ve üç eğitim ve öğretim yılıdır. Bireysel yetenekleri fark ettirme programının tamamlanmasını takiben öğrenciler, öğretmenler kurulunca çoklu değerlendirme yöntemiyle değerlendirilerek özel yetenekleri geliştirme programı alanlarına yönlendirilir. Müzik ve görsel sanatlar yetenek alanından uyum programını tamamlayan öğrenciler destek eğitim programı ve bireysel yetenekleri fark ettirme programını almadan özel yetenekleri geliştirme programına alınır. Özel yetenekleri geliştirme programı genel zihinsel yetenek alanında tanılanan öğrenciler için iki eğitim ve öğretim yılı; görsel sanatlar ve müzik alanında tanılanan öğrenciler için dört eğitim ve öğretim yılıdır. Son olarak ise öğrenciler ilgi, istek ve yetenekleri doğrultusunda bir alanda grupla veya bireysel olarak yürütülen Proje üretimi ve yönetimi programına dâhil olurlar. Bu programda süre sınırlaması yoktur, öğrenci ortaöğretimden mezun oluncaya kadar devam eder (MEB, 2019). Bilgisayar Destekli Matematik Eğitimi İbn-i Sina 20. yy batılı eğitimcilerden çok daha önce eğitimde araç-gereç kullanılmasının öğretimini başlı başına bir konu kabul etmektedir (Akyüz, 2019). Eğitimde kara kalemin de bir araç olduğu düşünüldüğünde eğitimde araç gereç kullanımı konusunun ne kadar eskiye dayandığı tartışma konusudur. Yaşam koşullarına adapte olmayan bir eğitim sistemi çocuk gelişiminin bütüncül olarak ele alınması gerektiği anlayışından uzak bir eğitim ve öğretim süreci sadece ders saatleriyle sınırlı kalacaktır. Fakat okul, gerçek hayatın bir parçası olması hasebiyle eğitsel süreçlerin ders saatlerinde olduğu kadar ders saatleri dışında da gerçekleştirilmesiyle mümkündür. Şüphesiz günümüz şartlarında bunu en iyi sağlayan dijital ortamlardır. Günümüz iletişim çağında ev, sokak, dijital ortamlar ve okul bir bütün olarak düşünülmelidir. Covid-19 salgını ile beraber çevirim içi dijital ortamların ve okulun dijital ortamlarla bütünlüklü çalışmasının önemi de bir kez daha görüldü (MEB, 2018a). Kollar ve Fischer (2006)’ a göre Bilgisayar destekli öğretim, öğrenme ortamlarında bireysel farklılıkları olan öğrencilere kolaylık sağlar. Öğrenme ortamlarında farklı ön bilgilere sahip öğrencilerin olduğunun üzerinde duran bilgisayar destekli öğretim yöntemi, öğrencilere, adapte edilebilen öğretici desteği de sağlayan bir yöntemdir (Sarı & Akınoğlu, 2009). Yurt dışında yapılan araştırmalar bilgisayarların öğretim süresini kısalttığını, öğrenci merkezli ve bireysel öğrenme olanağı verdiğini, öğrenmede başkalarına gereksinimi azaltıp öğrenme sürecinde öğrenciye daha fazla sorumluluk yüklediğini ortaya koymuştur. Ayrıca yaratıcı, çözüm üretici davranışların oluşmasına katkı sağlamaktadır (Başar, 1999). Eğitim sistemimiz Matematiksel yetkinlik, Dijital yetkinlik, Öğrenmeyi öğrenme gibi yetkinliklere sahip bireyleri yetiştirmeyi amaçlanmaktadır. MEB Öğretim Programları insan gelişiminin sürekli olduğu ve yaşamı boyunca devam ettiği ilkesi göz önüne alınarak hazırlanmıştır. Bu gelişim süreci önemli evrelerden meydana gelmektedir. Bu evreler birbirini takip eden ve değişmeyen, basitten karmaşığa, genelden özele, soyuttan somuta, bir sıra izler. Bu bağlamda Sarmal Öğretim yaklaşımına göre hazırlanan programlar her yaş döneminde bireylerin gelişim özellikleri ve bireysel farklılıkları 199 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences dikkate alınarak disiplinler arası ilişki gözetilerek destekleyici önlemler alınmasını önerir. Yine bu bağlamda aynı konu eklemeli olarak farklı yıllarda ve farklı disiplinlerde öğretim içinde yer almaktadır. Böylece bütünleşik, anlamlı öğrenmeyi sağlayan ve üst bilişsel becerileri kullanarak günlük hayat problemlerini çözebilen bireyler yetiştirilmesi sağlanmaya çalışılmaktadır (MEB, 2018b). Türkiye’de eğitimde teknoloji desteği özellikle altyapı anlamında çok büyük bir dönüşüm görmüştür. FATİH Projesi ile tüm ülke genelinde başlayan altyapı ve içerik üretme süreci 2023 Vizyon belgesiyle yazılı bir hedef haline gelmiştir. Bu bağlamda Türkiye’nin her yerinde hatta yurt dışında yaşayan öğrenci ve öğretmenlere eşit öğrenme ve öğretme fırsatı sunulmaktadır. Her öğrencimizin en iyi eğitime kavuşması, en kaliteli eğitim içeriklerine ulaşması ve eğitimde fırsat eşitliğinin sağlanması için tasarlanmış olan FATİH Projesi, eğitimde teknoloji kullanımıyla ilgili dünyada uygulamaya konulan en büyük ve en kapsamlı eğitim hareketidir (Fatih Projesi). Proje ile planlanan öğretmen ve öğrenciler daha güvenli ve hızlı internet eğitimine kavuşması, çeşitli e-içeriklere ulaşımları sağlanması ve öğrencilerin gelişimleri izlenmesidir. Öğrenciler okul dışında da eğitimlerine devam edebileceklerdir. Eğitimde FATİH projesi ile MEB tüm okul, derslik, öğrenci ve öğretmenlere eğitime destek olacak Bilişim Teknolojileri donanımının ulaştırılmasını hedeflemiştir. Bu kapsamda her sınıfa etkileşimli tahta kurulması, her öğrenciye tablet dağıtılması ve çeşitli eğitim içeriklerinin öğrenci ve öğretmenlere sunulması öngörülmüştür. EBA (Eğitim Bilişim Ağı) yine bu projenin ürünlerindendir. Ülkemizde de özellikle Covid-19 salgını sürecinde dijital eğitim yapılmış ve iletişim teknolojileri yoluyla uzaktan eğitime geçilmiştir. İlk adım olarak TRT’den üç TV kanalı alan MEB ardından fatih projesinin bir parçası olan EBA platformu üzerinden kademeli olarak öğretmen ve öğrencilerin uzaktan eğitimine devam etmesini sağlamıştır. Öğrencilerin sınıf içinde ve dışında teknolojiden uzak kalmaları hem teknoloji kullanma becerileri hem de özgüvenleri açısından olumsuz etkiye sahiptir. Teknoloji kullanımında öğrencilerin okul dışında da aktif olacağı (kullanma, uygulama arzusu tetikleyen) materyallere daha fazla yer verilmeli. Bunun için EBA gibi eğitim platformlarının içerikleri profesyonel ekiplerce kontrol edilerek zenginleştirilmelidir (Çalışkan Dedeoğlu, Ağaç, Erdoğan, & Koçak, 2013). Sadece bir ders materyali olarak değil ölçme ve değerlendirme aracı olarak da kullanılan interaktif dijital ortamlar mevcuttur. Milli Eğitim Bakanlığı da üst bilişsel becerileri destekleyen yeni nesil dijital ölçme materyallerin geliştirilmesin desteklemektedir (MEB, 2018a). Yeni nesil dijital ölçme materyallerinde; çeşitli oyunlar, videolar, işitsel-görsel-kinestetik içeriklerle öğrencilerin öğrenmeleri kişiselleştirilerek öğrenme deneyimleri pekiştirilmektedir. Bir Dijital Eğitim Platformu Olarak Khan Academy Asiye Ata’nın 2018 yılında Alternatif Dijital Eğitim Platformu üzerine yaptığı çalışmada üniversitelerin dijital eğitim platformlarına olan ilgisi belirlenerek dil problemi aşıldığı durumda dijital eğitim platformlarına katılımın daha da artacağı belirtilmiştir (Ata & Atik, 2017). 2006 yılında Salman Khan tarafında isteyen herkesin, istediği an, istediği yerde dünya standartlarında ve ücretsiz bir öğrenim imkânına sahip olabilmesini sağlamak amacıyla içerik oluşturmaya başlayan ve kâr amacı gütmeyen bir eğitim platformudur. Khan Academy ister okula yardımcı bir kaynak ister ders materyali olarak kullanılabilen zengin içeriğe sahip çeşitli etkinlik ve videolarla her konu ile ilgili içerik bulabileceğiniz bir eğitim platformu olarak karşımıza çıkmaktadır. Khan Academy Türkçe ise 2012 yılında Khan Academy’nin ilk yurtdışı iştiraki olarak kurulmuştur. Khan Academy 2008 yılından beri uzaktan eğitim için kullanılıyor. Khan Academy için 2021’e kadar 190 ülkede ve 41 dilde 5 milyardan fazla insana ders veren, fırsat eşitliği ilkesiyle tüm içerik ve öğretme araçları tamamen ücretsiz olan çevrimiçi bir eğitim platformudur (Khan Academy Türkçe, 2022). Bugün Milli Eğitim Bakanlığı ile yapılan protokol ile resmi olarak Türkiye’deki her öğrenci ve öğretmen Khan Academy’yi kullanabilmektedir. Böylece Türkiye’deki her öğrenci sınıf içerisinde veya sınıf dışında Khan Academy’deki ders içeriklerinden isterlerse EBA üzerinden isterlerse Khan Academy Türkçe sitesini kullanarak veya Khan Academy Youtube kanalı aracılığıyla yararlanmaktadırlar. Ayrıca 200 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences platform Youtube dışında farklı sosyal medya hesaplarından insanlara ulaşmaya devam etmektedir. Khan Academy’ye ulaşmak için tek yol bilgisayar değil, internet erişimi olan akıllı telefon, tablet gibi mobil cihazlarla da ulaşılabilir. Mobil cihazlar için ücretsiz uygulaması da mevcut olan platform öğrencilere her koşulda ücretsiz destek sağlama amacındadır. Öğrenciler Khan Academy eğitim platformunun sistemine kişisel bilgileri ile üye olabilmektedirler. Üye bilgileri ile sisteme giriş yaptıklarında sistemde bulunan alıştırma ve etkinliklere ulaşabilmektedirler. Ayrıca üye olan öğrencilerin gelişim durumları hem öğretmenlerine hem de velilerine sistem tarafından bildirilmektedir. Öğretmen ve velilerin öğrencilerin gelişimini her an her yerden takip edebileceği sistem velilere öğrenciyle ilgili haftalık gelişim raporunu mail olarak göndermektedir. Öğrenciler ayrıca kendi öğrenmeleri açısından önemli olan geri dönütleri anında almaktadırlar. Platformda bulunan alıştırmaları çözüp gerçek zamanlı geribildirim alan öğrenciler, isterlerse kendi öğrenmelerine dönük yol çizebilmektedirler. Ayrıca öğretmen veya velileri rehberliğinde de öğrenci öğrenmeleri düzenlenebilir. Öğrencinin nasıl öğrendiğini bilmesi ve öğretmenin farklı öğrenen öğrencilere uygun öğrenmeöğretme faaliyetlerini düzenlemesi, eğitim-öğretimin hedeflerine ulaşmak adına oldukça önemlidir. Öğretmenler öğrencilerin uygulamalarına bakarak geri bildirim vermeli, öğrencilerin daha fazla pratik yaparak öz düzenleme stratejilerini içselleştirmeleri, kullanmaları desteklenmelidir (Tortop & Eker, 2014). Dijital eğitim platformları ile öğrenciler kendi kendilerine veya bir rehber eşliğinde öğrenme süreçlerini düzenleyebilir, verimli bir çalışma ortamı ile akademik gelişimlerini sağlayabilirler. Bu noktada öz düzenlemeye dayalı bir öğrenme stratejisi üzerinde durulabilir. Araştırmanın Amacı Öğrencilerin teknolojik ürünlerle geçirdiği süre arttıkça bu araçları eğitimde kendi kendine öğrenme için kullanma fırsatları da artmaktadır. Bilgi kaynaklarına çevirim içi ulaşımın kolay olduğu günümüzde öğrencilerin bir öğretmen olmadan da kendi öğrenme süreçlerini tasarlayabilmeleri mümkündür (Akman & Bircan, 2021). Anaokulu seviyesinden ortaöğretim seviyesine kadar pek çok öğrenciyle matematik başarılarının arttırılmasına dönük çalışmalar yapılmaktadır. Bilişim teknolojilerindeki gelişmelerle gözler daha çok dijital öğrenme- öğretme ortamlarına çevrilmiştir. Bu araştırma 2021 yılında Bilim ve Sanat Merkezlerinde genel zihinsel yetenek alanından eğitim almaya hak kazanmış 4. Sınıf öğrencilerinin matematik eğitiminde alternatif dijital eğitim platformu olan Khan Academy kullanıldığında öğrencilerin kendi kendine öğrenme düzeylerinde anlamlı bir fark olup olmayacağı üzerine yapılan bir çalışmadır. Sınırlılıklar Bu araştırma İstanbul ilinde bulunan bir Bilim ve Sanat Merkezi ile sınırlıdır. Bu araştırma 2021 yılı ve öncesine ait araştırmalar ve 2021 yılı ve öncesine ait yönetmeliklerle sınırlıdır. YÖNTEM Araştırmanın Modeli Bu araştırmada Nicel ve Nitel Araştırma Yöntemlerinin birlikte kullanıldığı Karma Araştırma Modeli uygulanmıştır. Araştırma Evreni ve Örneklemi Bu araştırmanın evreni 2021 yılında BİLSEM’lerde eğitim alan 4. sınıf öğrencileridir. Araştırmanın örneklemini 2021 yılında İstanbul İlinde bulunan Esenyurt Bilim ve Sanat Merkezlerinde eğitim alan 4. sınıf öğrencilerinden amaçlı örneklem yöntemiyle seçilen genel zihinsel yetenek alanında eğitim alan 201 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences öğrenciler oluşturmaktadır. İstanbul ilinin Esenyurt ilçesi sadece İstanbul’un değil Türkiye’nin en büyük ilçesi olma özelliğine sahiptir. Neredeyse bir milyon nüfusu ile 80’den fazla ülke vatandaşının öğrencisine sahip ilçe kozmopolit bir yapıdadır. Bu bağlamda Esenyurt BİLSEM farklı sosyoekonomik düzeyde ki öğrenci yapısı ve öğrenci sayısının fazlalığı sebebiyle BİLSEM öğrencilerini temsil edilebilirliği yüksek olması hasebiyle araştırmada yer almıştır. Tablo 1: Araştırmaya Katılan Öğrenci Sayısı 1. Gurup 2. Gurup Toplam Kız Öğrenci Sayısı 1 3 4 Erkek Öğrenci Sayısı 4 7 11 Toplam 5 10 15 Veri Toplama Araçları Araştırmaya katılan tüm öğrencilere uygulama öncesi ve uygulama sonrasında “Çocuklar için Teknoloji ile Birlikte Kendi Kendine Öğrenme Ölçeği” (Demir & Yurdugül, 2013) uyarlaması olan ölçek uygulandı. Araştırmaya katılan öğrencilere 4 hafta 2’şer ders saati olmak üzere toplam 8 ders saati Khan Academy ile kendi kendine öğrenme becerilerini geliştirmesi düşünülen ders planları hazırlanıp uygulandı. Verilerin Toplanması ve Analizi Ders planının uygulanacağı öğrenci gurupları, öğretmenleri gönüllü olan ve öğrenci sayısı ile öğrenci devam düzeyi en yüksek olan sınıflardan belirlendi. Örneklem belirlendikten sonra tüm öğrencilere Demir ve Yurdugül tarafından çevrilen ve geçerlik ve güvenirlik çalışmalarıyla Türkçeye uyarlanan Çocuklar için Teknoloji ile Birlikte Kendi Kendine Öğrenme Ölçeğinin (Demir & Yurdugül, 2013) 5’li likert tipi sorulardan oluşan 6 maddelik parçasının uyarlaması olan 5’li likert tipi sorulardan oluşan 13 maddelik yeni ölçek uygulandı. Yeni ölçek maddeleri oluşturulurken soru cümleleri daha anlaşılır olması açısından bağlaçlarından ayrılarak anlam bütünlüğünü bozmayacak biçimde aynı fiillerle tekrar yazıldı. Esenyurt BİLSEM sınıfları heterojen bir yapıya sahip olması araştırma için uygun bir ortamı ortaya çıkarmıştır. Araştırmada farklı seviyede farklı bilgi ve beceriye sahip öğrencilerin teknoloji ile kendi kendine öğrenme becerilerinin artırılması hedeflenmektedir. Araştırmacı, bir BİLSEM sınıf öğretmeni, bir uzman sınıf öğretmeni ve araştırma danışmanı toplam 4 kişilik çalışma grubu tarafından ders planları ve ders planlarına uygun etkinlikler hazırlandı. Araştırmanın Nicel verileri IBS SPSS paket programı yardımıyla analiz edilerek Khan Academy eğitim platformu kullanılarak teknoloji ile matematik eğitimin öğrencilerin niyetli öğrenmeleri ve öz yönetim üzerindeki etkisine dair bulgular elde edildi. Nitel veriler araştırmacı tarafından uygulanan ders planı içerisinde yer alan soru-cevap kısımlarından elde edilmiştir. Ayrıca ders içinde öğrenci davranışları gözlemlenerek, ders dışında ise öğrencilerin Khan Academy hesap hareketleri incelenerek elde edilmiştir. SONUÇ VE TARTIŞMA Dört ders için hazırlanan ikişer saatlik ders planları, araştırmacı tarafından öğrencilere uygulanırken soru-cevap, beyin fırtınası gibi yöntemler kullanılmıştır. Bu yöntemlerle sorulan sorular ve alınan cevaplar kayıt altına alınarak öğrencilerin Khan Academy eğitim platformu kullanılarak hazırlanan programa yönelik ve kendi kendine öğrenme düzeylerine yönelik nitel veriler elde edilmiştir. 202 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Birinci Ders Sonunda Elde Edilen Sonuçlar Ders etkinliğine katılan öğrencilerden 5 kişi etkinliği tamamlayarak robotlara ayrıntılar da eklemiş, 4 öğrenci ise etkinliği tamamlayamamıştır. 1 öğrenci ise sadece üç tane robot çizebilmiştir. Kes-kopyalayapıştır yapan hiçbir öğrenci olmadığı gözlemlenmiştir. Burada öğrencilerin ellerinde cep telefonu ve tablet olmasına rağmen etkinliğe yoğun bir katılım göstermeleri, yaparak yaşayarak öğrenmeye ve öğrendiklerini somutlaştırmada hevesli olduklarını göstermiştir. Öğrencilerin kendi öğrenme süreçleri ile ilgili farkındalıklarının sağlanması amacıyla ve öz öğrenme becerilerinin gelişimi için ders sonunda ödevlendirilmişlerdir. İkinci derse kadar geçen süreçte Khan Academy öğretmen girişi ile öğrenci gelişimleri takip edilmiş ve geçen süreçte öğrenci çalışmalarına katılımın beklenenin altında olduğu görülmüştür. Öğrencilere verilen süre içinde sadece 5 öğrencinin sisteme girerek ödev yaptığı görülmüştür. Bu düşük katılımın nedeni ile ilgili soruya öğrencilerin hafta içi telefon, tablet gibi elektronik eşya kullanmalarının velileri tarafından yasaklandığı cevabını vermişlerdir. Öğrencilerin Khan Academy eğitim platformunda ne yaptıklarının öğretmen veya veli tarafından görülebilmesi için öğrencinin kullanıcı adı ve şifresi ile sisteme girmesi gerekmektedir. Fakat kullanıcı adı ve şifre ile sisteme girme işlemi öğrenciler tarafından olumsuz karşılanmıştır. Öğrenciler Khan Academy platformuna kullanıcı adı ve şifre kullanarak girmeleri gerekmektedir. Fakat öğrenciler kullanıcı adı veya şifrelerini unuttuklarından sisteme girememişler veya yeni bir kullanıcı adı ve şifre ile giriş yapmışlardır. Tüm bu durumlar öğrencilerin davranışlarının takibini zorlaştırmıştır. İkinci ders Sonunda Elde Edilen Sonuçlar Öğrencilerin dikkatini çekmek için derste sorulan sorulardan anlaşılmıştır ki öğrencilerin büyük bölümü ödevlerini yaparken zorlanmamaktadır. Fakat ödevlerini ne ölçüde yaptıklarına dair kesin bir veri elde edilememiştir. Çalışmaya katılan öğrencilerden 3 kişi etkinliğin başından itibaren hiçbir şekilde çalışmaya odaklanamadıklarını ifade etmişler ve bunun sebebinin ise BİLSEM derslerine sadece aile isteği üzerine katıldıkları ve kendilerinin internet ortamında sadece eğlenceli videoları izleme ve bilgisayar oyunu oynama istekleri olmuştur. Çalışması erken biten öğrencilerden arkadaşlarının yaptığı çalışmaya da katılım sağlayanlar olmuştur. Öğrencilerin konuya ilgi duymasının nedeni çoğunlukla; konunun eğlenceli olması, konuyu sevme veya konuyu merak etmedir. Öğrenciler çalışmak istedikleri konuyu, mutlu hissettireceği için seçmişlerdir. Diğer tercih sebebi ise öğrencilerin daha bilgili olacağı veya daha başarılı hissedeceği olmuştur. Konuyu iyi kavrayarak sonradan okulda işlendiğinde zorlanmadan ve rahat bir şekilde öğrenme düşüncesi de motivasyon kaynağı olmuştur. Öğrencilerin “Google” arama motorunu yoğun bir şekilde kullandıkları belirlenmiştir. Video izlemek için daha çok Youtube kullandıkları, çok azının farklı eğitim platformlarından yararlandığı görülmüştür. Ödevleri yapmak için kullandıkları çevrimiçi siteler ise örgün eğitim aldıkları okulları tercih ettiği platformlar olmuştur. “Khan Academy” uygulaması sonrası ise bu platformu tanıyan öğrenciler Google arama motoru yanından Khan Academy kullanmayı tercih edeceklerini ifade etmişlerdir. Üçüncü ders Sonunda Elde Edilen Sonuçlar Bu derste öğrenciler yapacakları çalışmanın ne zaman ve nerede olacağı ile ilgili bilgilerin yer aldığı plan hazırlamışlardır. Çalışma planlamalarını yapan öğrenciler bunu mail yoluyla araştırmacı ile paylaşmışlardır. Google’ın elektronik posta hizmeti temel alınarak hazırlanan 7 adımdan oluşan 203 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences yönergeye uygun olarak öğrencilerin çalışma planlarını e-mail olarak sorunsuz bir şekilde atmışlardır. Yarım saatlik çalışma planı hazırlayan öğrencilerin kendi çalışmalarını değerlendirmeleri: Çalışma eğlenceli miydi, Ne kadar sürdü, Bu çalışmadan hoşlandım mı, Başka çalışmalar yapmak için istek uyandırdı mı, Başka konularda çalışma yapmak ister miyim; soruları sorularak sağlandı. Öğrenciler Khan Academy kullanarak yaptıkları çalışmaları eğlenceli bulmuşlar ve bu çalışmaları tekrar etmek istediklerini ifade etmişlerdir. Dördüncü Ders Sonunda Elde Edilen Sonuçlar Youtube, Instagram gibi sosyal medya araçlarını öğrencilerin tamamının kullandığı ortaya çıkmıştır. Öğrencilerin tamamı popüler sosyal medya aracı olan Youtube’u kullandığını belirtirken Youtube ile beraber en fazla kullanılan özellikle yeni nesil öğrencilerin kullandığı sosyal etkileşim ağı olan “Discord” oldu. “Instagram, Snapchat, Tiktok gibi araçlar da öğrenciler tarafından kullanılan sosyal medya araçlarıdır. Sosyal medya aracı kullanmayan hiçbir öğrenci olmaması eğitimde sosyal medya araçlarını kullanan eğitimcilerin diğerlerine göre öğrenci ile iletişimde önde olacağının en büyük göstergesidir. Youtube benzeri sosyal medya araçlarını öğrencilerin tamamı “Eğlence” için kullanmaktadır. Eğlenceden sonra en çok kullanılma sebebi ise “Bilgi edinme”dir. Eğlenceli öğrenmenin önünü açan ve farklı ilgi, istek ve öğrenme biçimlerine sahip öğrencilerin istedikleri yer ve zamanda kendi hızlarına uygun bir biçimde öğrenmelerinin sağlamasında etkili olmuştur. Video izlemek isteyen öğrencilerin EBA’dansa Youtube’u tercih ettikleri bunun sebebi olarak ise Youtube’un daha fazla içeriğe sahip olması yer almaktadır. Diğer en büyük etken Youtube’un daha eğlenceli olmasıdır. Daha fazla kişinin Youtube’u kullanması, yeni eklenmeler sebebiyle içerik zenginliği oluşturmakta, böylece daha fazla kişi tarafından Youtube kullanılmaktadır. Bu döngü ile gün geçtikçe Youtube benzeri sosyal etkileşimin yoğun olduğu ağlar giderek yaygınlık kazanmaktadır. En çok sevilen ve kullanılan ağ olan “Youtube”u “Watsapp”, “Scratch”, “Gmail” ve “Discord” takip etmiştir. Öğrencilerin hem bilgi kazanıp hem de eğlenebildiği, arkadaşlar edinip onlarla iletişimde kaldığı ve kullanımı basit çok yönlü etkileşim sağlayan bu ağlar; pek çok eğitim platformu tarafından da aktif olarak kullanılmaktadır. Milli Eğitim Bakanlığına bağlı pek çok kurum da yeni nesillere ve daha geniş bir kitleye ulaşmak için sosyal medya hesaplarını aktif bir şekilde kullanmaktadır. Khan Academy de Youtube, Instagram ve Twitter gibi sosyal medya ağlarını kullanmaktadır. Çalışmaya katılan öğrencilerin büyük bir kısmı videoları izlemeden önce veya izledikten sonra “Yorumlar” kısmını okumamaktadır. Youtube’da yer alan videolara yorum yazan insanlar birbirini tanımadıklarını düşünmektedirler. Öğrenciler merak ettikleri konular hakkında tanımadıkları insanlara soru sormamayı tercih etmektedirler. Bunun nedeni ise daha çok karşı tarafa güvenmemedir. Öğrenciler soru sormasalar da cevabını bildikleri soruları gördüklerinde cevaplamak istediklerini ifade etmişlerdir. Çocuklar İçin Teknoloji ile Birlikte Kendi Kendine Öğrenme Ölçeğinden Elde Edilen Sonuçlar Araştırmanın örneklemini oluşturan öğrencilerin Covid-19 salgını etkisiyle de yaptığı yoğun devamsızlık durumu, öğrencilerin tüm etkinliklere katılımının önünde engel teşkil etmiştir. Aynı zamanda bu yoğun devamsızlık yüzünden etkinlik yapılan öğrenci sayısı çok düşük düzeyde kalmıştır. İlk veya son derse katılmayan öğrenciler çıkarıldığında, 4 kız 11 erkek öğrenciden oluşan örneklem 15 kişi ile sınırlı kalmıştır. Ölçekten elde edilen ve normal dağılım gösteren veriler uygulama öncesi ve uygulama sonrasında anlamlı bir fark gösterip göstermediğinin anlaşılması için bağımlı guruplar karşılaştırmalı t-testi uygulanmıştır. Niyetli öğrenme; bilinçli öğrenme veya kasıtlı öğrenme de diyeceğimiz, bireyin kendiliğinden öğrenme ihtiyacının farkında olarak bu ihtiyaca yönelik çabasıdır. Her yaşanmışlık niyetli öğrenenler 204 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences için bir fırsattır (Christensen, Gittleson, & Smith, 2020). Araştırma gurubuna uygulan “Çocuklar İçin Teknoloji İle Birlikte Kendi Kendine Öğrenme” ölçeği niyetli öğrenme alt faktörü ortalamaları incelendiğinde olumlu yönde bir farklılık olduğu görülmüştür. Niyetli öğrenme alt faktöründe öğrenci ortalamaları artmıştır. Tablo 2: Kendi Kendine Öğrenme Ölçeği “Niyetli Öğrenme” Faktörü Karşılaştırmalı t-Testi İstatistikleri Farkın %95 Güven Aralığı Ortalama N Standart En Sapma En düşük yüksek Öntest 3,5893 15 ,94133 Sontest 3,8107 15 ,66528 -,61718 ,17451 Anlamlılık Düzeyi t df Tek yönlü p Çift yönlü p -1,199 14 ,125 ,250 Tablo 2’de yer alan niyetli öğrenme alt faktörü anlamlılık değerleri incelendiğinde ise p>0,05 olduğundan uygulama öncesi ile uygulama sonrası arasında anlamlı bir farklılık bulunamamıştır. Khan Academy kullanılarak yapılan Matematik dersinin öğrencilerin niyetli öğrenmeleri üzerinde etkisinin olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Araştırma gurubuna uygulan “Çocuklar İçin Teknoloji İle Birlikte Kendi Kendine Öğrenme” ölçeği özyönetim alt faktörü ortalamaları incelendiğinde olumlu yönde bir farklılık olduğu görülmüştür. Öz yönetim alt faktöründe öğrenci ortalamalarını arttığı görülmektedir. Tablo 3: Kendi Kendine Öğrenme Ölçeği “Öz Yönetim” Faktörü Karşılaştırmalı t-Testi İstatistikleri Farkın %95 Güven Aralığı Ortalama N Standart Sapma Öntest 2,2887 15 ,72971 Sontest 2,9113 15 ,86973 Anlamlılık Düzeyi En Düşük En Yüksek t -1,09828 -,14705 -2,808 df Tek Yönlü p Çift Yönlü p 14 ,007 ,014 Tablo 3’de yer alan özyönetim alt faktörü anlamlılık değerleri incelendiğinde p<0,05olduğundan uygulama öncesi ile uygulama sonrası arasında anlamlı bir farklılık bulunmuştur. Bu fark pozitif yönlü bir fark olduğundan uygulamanın öğrenciler için öz yönetim faktörü yönünden olumlu yönde bir farka neden olmuştur. Khan Academy kullanılarak yapılan Matematik dersinin öğrencilerin özyönetimleri üzerinde olumlu yönde bir etkisi olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Araştırma gurubuna uygulan “Çocuklar İçin Teknoloji İle Birlikte Kendi Kendine Öğrenme” ölçeği öntest ve sontest ortalamaları incelendiğinde olumlu yönde bir farklılık olduğu görülmüştür. Çocuklar için teknoloji ile birlikte kendi kendine öğrenme ölçeği uygulama sonrası sontest ortalamalarının arttığı görülmektedir. 205 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Tablo 4: Kendi Kendine Öğrenme Ölçeği Karşılaştırmalı t-Testi İstatistikleri Farkın %95 Güven Aralığı Öntest Sontest Ortalama N Standart Sapma 2,9407 15 ,65075 3,3593 15 Anlamlılık Düzeyi Tek Yönlü En En Düşük Yüksek t df -,74958 -,08775 -2,714 14 p ,008 Çift Yönlü p ,017 ,73231 Araştırma gurubuna uygulan “Çocuklar İçin Teknoloji İle Birlikte Kendi Kendine Öğrenme” ölçeği ortalamalarının anlamlılık değerleri incelendiğinde p<0,05 olduğundan uygulama öncesi ile uygulama sonrası arasında olumlu yönde anlamlı bir fark vardır. Khan Academy kullanılarak yapılan Matematik dersinin öğrencilerin kendi kendine öğrenmeleri üzerinde olumlu yönde bir etkisi olduğu sonucuna ulaşılmıştır. KAYNAKÇA Akman, E., & Bircan, M. A. (2021). Öğrencilerin Teknolojiyle Kendi Kendine Öğrenme ve Bilgisayarca Düşünme Becerilerinin İncelenmesi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 12-22. Akyüz, Y. (2019). Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Pegem Akademi. Ata, A., & Atik, A. (2017). Eğitsel Bir Araç ve Ortam Olarak Videonun Tarihsel Gelişimi. Atatürk İletişim Dergisi(13), 27-52. Başar, H. (1999). Sınıf Yönetimi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. Christensen, L., Gittleson, J., & Smith, M. (2020, 08 7). The most fundamental skill: Intentional learning and the career advantage. McKinsey&Company, s. 1-8. Çalışkan Dedeoğlu, N., Ağaç, G., Erdoğan, G., & Koçak, C. (2013). MEB Destekli Sanal Öğrenme Nesnelerinin Matematik Öğretiminde Etkili Teknoloji Kullanımı Bağlamında İncelenmesi. Bayburt Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 8(2), 28-40. Demir, Ö., & Yurdugül, H. (2013). Self-directed learning with technology scale for young students: A validation study. E-International Journal of Educational Research, 58-73. Fatih Projesi. (tarih yok). 1 2, 2022 tarihinde fatihprojesi.meb.gov.tr: http://fatihprojesi.meb.gov.tr/about.html adresinden alındı Gündüz, M. (2019). Eğitim Tarihinin Peşinde: Türkiye’de Eğitim Tarihçiliği ve Güncel Tetkikler. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık. Işık, A., & Güneş, E. (2017). Türk Tarihinde Özel Yeteneklilerin Eğitimi: Osmanlı Enderun Mektebi. Üstün Zekâlılar Eğitimi ve Yaratıcılık Dergisi, 1-13. Kaplan Sayı, A. (2018). Dezavantajlı Üstün Yetenekli Çocuklar İçin Zenginleştirilmiş Destek Eğitim Programı Projesi Katılımcı Görüşlerinin İncelenmesi. Turkish Studiies, 749-770. Khan Academy Türkçe. (2022, 1 2). www.khanacademy.org.tr. 1 2, 2022 tarihinde https://www.khanacademy.org. tr/hakkimizda.asp?ID=1 adresinden alındı Louws, M. L., Meirink, J. A., van Veen, K., & van Driel, J. H. (2017). Teachers’ self-directed learning and teaching experience: What, how, and why teachers want to learn. Teaching and Teacher Educatiıon, 171-183. 206 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences MEB. (2018a). 2023 Eğitim Vizyonu. Ankara: T.C. Milli Eğitim Bakanlığı. MEB. (2018b). Matematik Dersi Öğretim Programı. Ankara: T.C. Milli Eğitim Bakanlığı. MEB. (2018c). Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği. T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği. Ankara, Türkiye: Resmi Gazete. MEB. (2019). Bilim ve Sanat Merkezleri Yönergesi. T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Bilim ve Sanat Merkezleri Yönergesi. MEB. (2020). TIMSS 2019 Türkiye Ön Raporu. Ankara: T.C. Milli Eğitim Bakanlığı. Mok, M. M., & Lung, C. L. (2005). Developing Self-Directed Learning In Student Teachers. International Journal of Self-Directed Learning (s. 18-39). Florida Atlantic University. Nar, B., & Tortop, H. S. (2017). Türkiye’de Özel/Üstün Yetenekli Öğrenciler İçin Destek Eğitim Odası Uygulaması: Sorunlar ve Öneriler. Eğitim Fakültesi Dergisi, 85-99. Özer, B. (1998). Öğrenmeyi Öğretme. A. Hakan içinde, Eğitim Bilimlerinde Yenilikler (s. 147-162). Ankara: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi. Resmi Gazete. (1973, 6 24). Milli Eğitim Temel Kanunu. Milli Eğitim Temel Kanunu. Ankara: T.C. Cumhurbaşkanlığı İdari İşler Başkanlığı Hukuk ve Mevzuat Genel Müdürlüğü. Sarı, A., & Akınoğlu, O. (2009). Öz-Düzenlemeli Öğrenme: Modeller ve Uygulamalar. M.Ü. Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleir Dergisi, 139-154. TDK. (2019). Türk Dil Kurumu Sözlük. 6 1, 2022 tarihinde https://sozluk.gov.tr/: https://sozluk.gov.tr/ adresinden alındı Tortop, H. S., & Eker, C. (2014). Üstün Yetenekliler Eğitim Programlarında Öz-düzenlemeli Öğrenme Neden Yer Almalıdır? Üstün Yetenekliler Eğitimi Araştırma Dergisi, 23-41. 207 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences PANDEMİ DÖNEMİ HASTA İZLEMİNDE ARTAN E-SAĞLIK UYGULAMALARINA GÜNCEL BAKIŞ Gülbin KONAKÇI 1 1 Asst. Prof., Department of Internal Medicine Nursing Faculty of Health Sciences İzmir Demokrasi University, Izmir / Türkiye Orcid ID: 0000-0002-0567-574X ÖZET COVID-19, dünya çapında tele-tıp için ilgi ve talebi artırmış ve ayakta tedavi sunumunun parçası olarak bu bakım yönteminin hızla genişlemesine yol açmıştır. Bununla birlikte, bugüne kadar, çözümlerin heterojenliği ve altyapı ve teknolojilerin kalitesindeki farklılıklar ve ayrıca farklı ülkelerdeki hasta ve doktorların kabul düzeyi nedeniyle tele-tıp kullanımı dünya çapında yetersiz kalmaktadır. Tele-tıp programlarının uzun vadeli uygulanabilirliğini sağlamak için, bu hizmetlerin finanse edilmesi konusunun da hasta lehine düzenlenmesi önemlidir. Tele-tıpın geleceği, teknolojide ve yasal altyapıda önemli, uzun vadeli değişiklikler ve düzenlemeler yapılmasıyla ilişkilidir. Bu nedenle ivedilikle güvenli ve etkin tele-tıp/ e-sağlık kullanımını artırmaya yönelik adımları iyileştirmeye odaklanılmalıdır. Anahtar Kelimeler: COVID-19; tele-sağlık; e-sağlık; dijital sağlık AN UP-TO-DATE OVERVIEW OF INCREASING E-HEALTH APPLICATIONS IN PATIENT MONITORING DURING THE PANDEMIC PERIOD ABSTRACT COVID-19 has increased interest and demand for telemedicine worldwide and has led to the rapid expansion of this mode of care as part of outpatient delivery. However, to date, the use of telemedicine remains inadequate worldwide due to the heterogeneity of solutions and differences in the quality of infrastructure and technologies, as well as the level of acceptance of patients and doctors in different countries. To ensure the long-term viability of telemedicine programs, it is important to regulate the financing of these services in favour of the patient. The future of telemedicine is associated with significant, long-term changes and adjustments to technology and legal infrastructure. Therefore, immediate focus should be placed on improving steps to increase the use of safe and effective telemedicine/e-health. Keywords: COVID-19 ; tele-health; e-health; digital health GİRİŞ Pandemi sürecinde COVID-19 kontrol önlemleri ve sağlık kurumlarına başvuru davranışlarının değişimi sonucunda, kronik hastalıklara yönelik bakım sunumunun da birçok yönden dönüştüğü görülmektedir. Geleneksel sağlık kurumunda hizmet veren kronik hastalık yönetimi, kendi kendine bakımı mümkün kılmak için eğitim, bilgi ve iletişim teknolojilerinden yararlanan yeni bakım modellerine çevrilmiştir. COVID-19 pandemisi, kronik hastalıkların yönetiminde sağlık sisteminin 208 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences kırılganlığını ortaya çıkardığından, gelecekteki benzer durumlara hazırlanmak için, tele sağlık, e-izlem, evde laboratuvar hizmetleri, hastalık yönetiminde hasta liderliği, e-kayıtta veri güvenliği, ilaç temini ve akılcı kullanımı, dijital okuryazarlık, dezavantajlı gruplarda farklı sistem gereksinimleri gibi birçok konuyu kapsayan sağlık sisteminin dayanıklılığının artırılması gerekmektedir. COVID-19, dünya çapında tele-tıp için ilgi ve talebi artırmış ve ayakta tedavi sunumunun parçası olarak bu bakım yönteminin hızla genişlemesine yol açmıştır (Arshad, 2020). Yüz yüze görüşmelerin dramatik bir şekilde azalmasıyla eş zamanlı olarak, uzaktan hasta izleme ve telefon kullanımında artış olmuştur. Tele-tıp, kronik hastalığı olan hastaların bakımının sürekliliğini sağlayarak ve bu hastalarda enfeksiyonun yayılmasını sınırlamak için dünya çapında vazgeçilmez bir kaynak haline gelmiştir (Keesara, 2020; Latifi, 2020). Akıllı telefon uygulamalarına (mobil-health (m-health) olarak adlandırılan) dayalı dijital sağlık ve tele-tıp çözümleri artan bir popülerlik kazanmıştır. İnsanların yakınlığı, konumu, hareketi ve sağlık durumuyla ilgili verileri toplamak ve analiz etmek için dijital kişisel izleme uygulamaları kullanılmış, özellikle yapay zekâ tabanlı teknolojileri entegre edilerek, virüsün yayılmasını kontrol altına almaya ve COVID-19’un nüfus sağlığı üzerindeki etkisini azaltmaya yardımcı olmuştur (Grekousis, 2021; Akinbi, 2021). Bazı m-Sağlık uygulamaları, semptom kontrolü, uzaktan izleme ve video konsültasyonu için ve güncel sağlık bilgilerinin paylaşımı ile popülasyonda farkındalık yaratılması için değerli araçlar olarak görülmüştür. COVID-19 pandemisinin erken evrelerinde yürütülen sistematik bir incelemeye göre, Asya’da temas takibi veya semptom kontrolü uygulamaları yaygınken, Avrupa ve Kuzey Amerika’da geliştirilen uygulamalar bilgiye odaklanmıştır (Omboni, 2022). Bununla birlikte, bugüne kadar, çözümlerin heterojenliği ve altyapı ve teknolojilerin kalitesindeki farklılıklar ve ayrıca farklı ülkelerdeki hasta ve doktorların kabul düzeyi nedeniyle tele-tıp kullanımı dünya çapında yetersiz kalmaktadır. COVID-19’a (Ocak-Haziran 2020) yanıt olarak erken dönem bilimsel literatürü kapsayan bir incelemede, tele tıp kullanımının, özellikle yüksek gelirli ülkelerde yayın olduğu gösterilmiştir (Doraiswamy, 2020). Özellikle endokrinoloji, onkoloji, geriatri, kardiyoloji ve ortopedi, psikiyatri, cerrahi, nöroloji, kulak burun boğaz, dermatoloji ve koruyucu sağlık hizmetlerinde (COVID-19, bulaşıcı olmayan hastalıkların önlenmesi ve sağlık eğitimi, birinci basamak dahil farklı ortamlarda) tele-tıp kullanımına odaklanıldığı belirtilmiştir (Bitar, 2021). Tele tıp kullanmanın en yaygın amacı, triyaj, tanı, tedavi, takip ve rehabilitasyon hizmetlerinin herhangi bir kombinasyonunu içeren entegre klinik bakımın sağlanması olarak ele alınmıştır (Jnr, 2021). Amerika ve birçok Avrupa ülkesinde e- sağlık uygulamalarının daha etkin kullanımı için kolaylaştırıcı ve zorlaştırıcı yönleri tartışılırken, bazı Asya ülkelerinde, okuma yazma bilmeme, başarılı teletıp uygulamasına potansiyel bir engel teşkil etmiştir. Eğitimli hastalar bile tele-tıp için gerekli iletişim platformları ve diğer teknolojilerle bağlantı kurmak için teknolojik okuryazarlıkta zorlanmış, internet ve elektrik gibi altyapı eksikliği nedeniyle tele-tıp için gerekli teknolojilerin güvenilir bir şekilde kullanılamadığı Libya ve Suriye gibi sosyoekonomik bozulma yaşayan ülkelerde de e-sağlık uygulamaları ciddi şekilde engellenmiştir (Omboni, 2022). Bu nedenle gelecekteki pandemi dönemlerine hazırlıklı olabilmek için, e-sağlık sisteminin herkese eşit bir şekilde sunumu ve etkin kullanımını sağlayacak sağlık hizmeti modellerinin kullanımının gerekliliği görülmektedir. E- sağlık hizmetinde amaç sadece hastanelerdeki uygulamaları eve taşımak değil aynı zamanda hastaların ve ailelerinin hastalık yönetimine etkin katılımını sağlamak, koruyucu sağlık hizmetlerini birincil sağlık uygulamaları olarak farkındalık yaratmak olmalıdır. Tele sağlık, e-sağlık hizmetlerinin kullanımının güçlük yaşandığı durumlarda ya da dezavantajı nedeniyle (yaşlılık, internet kullanımındaki zorluk, cihaz kullanımı vs.) sisteme uyumda zorluk çeken gruplarda evde bakım hizmetleriyle koordineli bir sistemin kullanımı geçiş sürecinde kolaylaştırıcı olabilir (Schnake-Mahl, 2020). E-sağlık ve evde bakım entegrasyonu, hasta izleminde ve eğitiminde her iki ekibin birlikte çalışmasını gerektirecektir. Aynı zamanda bu şekilde bakımın sürekliliği sağlamak, acil servislere uygunsuz başvurular dahil olmak üzere hastanelere gereksiz kişisel tıbbi ziyaretleri önleyebilir, zaten aşırı kalabalık tedavi talebi ile tükenmişlik yaşayan sağlık çalışanlarını ek baskılardan kurtarabilir (Xu, 2020; Schnake-Mahl, 2020). 209 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Pandemi sürecinde e- sağlık, tele sağlık telefon görüşmesi, video tabanlı tele tıp platformu veya görüntülü sohbet platformu, sanal izlem gibi farklı uygulamalar ile sunulmuş ve etkinlikleri literatürde çalışmalar ile gösterilmiştir (Greenhalgh, 2020; Turer, 2020; Judson, 2020; Mehring, 2020). Ancak burada belirli bir değerlendirme aracı önermeden önce seçilen formatın, ülkelerin kültürel özellikleriyle uyumlu hasta mahremiyeti düzenlemelerini kapsayan aynı zamanda sınırlı sağlık okuryazarlığına sahip hastaları mağdur etmeyecek seçeneklerin dikkatle incelenmesi gerekir (US Department of Health and Human Services, 2022). Yüce (2022), dijital okuryazarlığın, özellikle bilgi aramanın e-sağlık okuryazarlığı üzerinde dolaylı bir etkisi olduğunu öne sürmektedir. Dijital okuryazarlık becerileri, toplumun ilgili sağlık bilgilerini etkili bir şekilde arayabilmesini sağlamak için gereklidir. COVID-19, genel olarak sağlık bilgisi arayan kişilerin sayısını artırdığı gibi bilgiye ulaşım için medyanın kullanımını da artırmıştır. Özellikle evde izolasyon ve karantina dönemleri başlangıcında, COVID-19’un semptomların tedavisine yönelik çözümler, nasıl mücadele edildiği konusunda bilgiler çeşitli telekomünikasyon araçları kullanılarak paylaşılmıştır (Yüce, 2022; Maleka, 2022). Bunun yanı sıra tele-tıp programlarının uzun vadeli uygulanabilirliğini sağlamak için, bu hizmetlerin finanse edilmesi konusunun da hasta lehine düzenlenmesi önemlidir. Teletıpın geleceği, teknolojide ve yasal altyapıda önemli, uzun vadeli değişiklikler ve düzenlemeler yapılmasıyla ilişkilidir (Hirko, 2020). Bu düzenlemeler, hastaların internet ya da farklı erişim yöntemi kullanımlarının karşılanması ve sağlık kurumları açısından maliyet etkin, özellikle dezavantajlı ve hassas hasta gruplarında (yaşlı hastalar, okur yazarlık durumu, işitsel ya da görsel yetersizliği olan hastalar gibi) e-sağlık kullanımının, özelleştirilmiş çözümler ile erişim engellerinin ele alınmasını gerektirecektir (Annaswamy, 2020; Xu, 2022). E-sağlık kayıt sisteminin etkin kalabilmesi için eksiksiz veri elde etme, arızaya karşı dayanıklılık, yüksek oranda erişilebilir olması ve güvenlik politikalarıyla tutarlı olması gibi bazı gereksinimleri karşılaması gerekir (Camarines, 2021). Ülkemiz de dahil olmak üzere sağlık kurumlarında e-sağlık teknolojileri hasta verileri kaydı için kullanılmaktadır. Ancak kurum dışında güvenli olmayan internet veya kablosuz bağlantılar yoluyla alınan hasta verileri dinleme, veri hırsızlığı ve veri kötüye kullanımı gibi tehditler oluşturabilmektedir. Aynı zamanda kurumların bilgi güvenliğini de etkileyebilecek siber saldırılara zemin hazırlayabileceği bildirilmektedir. Dünyanın en büyük siber güvenlik şirketlerinden biri olan Tenable, Ocak-Ekim 2020 raporunda 22 milyardan fazla kaydın kamuya açıklandığı 700 veri ihlaline maruz kaldığını açıklamıştır (Quilan, 2021; Camarines, 2021). Sağlık hizmetleri verileri, diğer veri türlerinden daha hassastır çünkü herhangi bir veri kaybı ya da değişimi, hastalarda ölümcül ve geri döndürülemez kayıplarla hatalı tedaviye yol açabilir. Bu nedenle, sağlık hizmetleri verilerinin gelişmiş güvenliğe ihtiyacı vardır. Mevcut araştırmalar, bilgi güvenliği olaylarının çoğunun insan hatasıyla ilgili olduğunu göstermiştir. Personel, hayat kurtarmaya ve yeni çalışma ortamlarına ve teknolojilere uyum sağlamaya odaklanmakla meşgul olduğunda hata eğilimi artmaktadır. Çalışma uygulamalarındaki ani değişikliklerle birlikte, uzun süre stres altında olmak, çalışanları dikkatsizliğe düşürmekte ve hata yapmaya karşı savunmasız hale getirmektedir. (Evans, 2019; Furnell, 2020; He, 2021). Bu nedenle e-sağlık hizmeti için, ulusal sağlık politikalarında koordineli bir siber güvenlik kapasitesi oluşturmak, insan hatalarını azaltma yaklaşımlarını ve insan kaynaklı güvenlik olaylarını azaltmak hem sağlık çalışanı hem de hastalar için farkındalık sağlamak, güvenli dijital okur yazarlık eğitimleri planlamak, öncelikle veri güvenlik kültürü oluşturmak hedeflenmelidir (Kaplan, 2020). Sonuç olarak, sadece sosyo-kültürel ve ekonomik avantajları nedeniyle e-sağlık sistemi kullanabilen hastalarda yapılan çalışmalarla elde edilen sonuçlar, ülke ya da topluma genellenemeyeceği gibi, pandemi, afet gibi süreçlerde e-sağlık hizmetlerinin ülke ya da toplumun kesintisiz sağlık hizmeti alma durumunu nasıl etkilediğini değerlendirmeye de çözüm olamayacaktır. E-sağlık uygulamalarında hala doldurulması gereken boşluklar bulunmaktadır (Tablo 1) (Omboni, 2022). Tele-tıp sağlık hizmetlerinde bütünleyici bir rol oynamaya ve artan bir oranda kullanılmaya devam edecektir (Xu, 2022). Bu nedenle ivedilikle güvenli ve etkin tele-tıp/ e-sağlık kullanımını artırmaya yönelik adımları iyileştirmeye odaklanılmalıdır. 210 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences KAYNAKLAR Akinbi A, Forshaw M, Blinkhorn V. Contact tracing apps for the COVID-19 pandemic: a systematic literature review of challenges and future directions for neo-liberal societies. Health Inf Sci Syst 2021;9:18. Annaswamy TM, Verduzco-Gutierrez M, Frieden L. Telemedicine barriers and challenges for persons with disabilities: COVID-19 and beyond. Disabil Health J 2020 Oct;13(4):100973 Arshad Ali S, Bin Arif T, Maab H, et al. Global interest in telehealth during COVID-19 pandemic: an analysis of Google Trends™. Cureus 2020;12:e10487. Bitar H, Alismail S. The role of eHealth, telehealth, and telemedicine for chronic disease patients during COVID-19 pandemic: a rapid systematic review. Digit Health 2021;7:20552076211009396. Camarines, T. M., & Camarines, J. (2021). Discussing data security and telehealth during the COVID-19 pandemic. Journal of public health (Oxford, England), fdab284. Advance online publication. https://doi.org/10.1093/ pubmed/fdab284 Doraiswamy S, Abraham A, Mamtani R, Cheema S. Use of telehealth during the COVID-19 pandemic: scoping review. J Med Internet Res 2020;22:e24087 Evans M, He Y, Maglaras L, Janicke H. HEART-IS: A novel technique for evaluating human error-related information security incidents. Computers & Security. 2019 Jan;80:74–89. doi: 10.1016/j.cose.2018.09.002. Furnell S, Shah JN. Home working and cyber security – an outbreak of unpreparedness? Computer Fraud & Security. 2020 Aug;2020(8):6–12. doi: 10.1016/s1361-3723(20)30084-1. Greenhalgh T, Wherton J, Shaw S, Morrison C. Video consultations for covid-19. BMJ 2020; 368:m998. Grekousis G, Liu Y. Digital contact tracing, community uptake, and proximity awareness technology to fight COVID-19: a systematic review. Sustain Cities Soc 2021;71:102995. He, Y., Aliyu, A., Evans, M., & Luo, C. (2021). Health Care Cybersecurity Challenges and Solutions Under the Climate of COVID-19: Scoping Review. Journal of medical Internet research, 23(4), e21747. https://doi. org/10.2196/21747 Hirko K, Kerver J, Ford S, Szafranski C, Beckett J, Kitchen C, et al. Telehealth in response to the COVID-19 pandemic: implications for rural health disparities. J Am Med Inform Assoc 2020 Nov 01;27(11):1816-1818 Jnr B. Implications of telehealth and digital care solutions during COVID-19 pandemic: a qualitative literature review. Inform Health Soc Care 2021;46:68-83 Judson TJ, Odisho AY, Neinstein AB, et al. Rapid design and implementation of an integrated patient self-triage and self-scheduling tool for COVID-19. J Am Med Inform Assoc 2020; 27:860. Kaplan B. evisiting health information technology ethical, legal, and social issues and evaluation: telehealth/telemedicine and COVID-19. Int J Med Inform. 2020 Nov;143:104239. doi: 10.1016/j.ijmedinf.2020.104239. Keesara S, Jonas A, Schulman K. Covid-19 and Health Care’s digital revolution. N Engl J Med 2020;382:e82. Latifi R, Doarn CR. Perspective on COVID-19: finally, telemedicine at center stage. Telemed J E Health 2020;26:1106-9. Maleka, N.H. and Matli, W. (2022), “A review of telehealth during the COVID-19 emergency situation in the public health sector: challenges and opportunities”, Journal of Science and Technology Policy Management, 2053-4620 https://doi.org/10.1108/JSTPM-08-2021-0126 Mehring WM, Poksay A, Kriege J, et al. Initial Experience with a COVID-19 Web-Based Patient Self-assessment Tool. J Gen Intern Med 2020; 35:2821. Omboni S, Padwal RS, Alessa T, Benczúr B, Green BB, Hubbard I, Kario K, Khan NA, Konradi A, Logan AG, Lu Y, Mars M, McManus RJ, Melville S, Neumann CL, Parati G, Renna NF, Ryvlin P, Saner H, Schutte AE, Wang J. The worldwide impact of telemedicine during COVID-19: current evidence and recommendations for the future. Conn Health 2022;1:7-35. 211 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Quilan R. Healthcare Security: Ransomware Plays a Prominent Role in COVID-19 Era Breaches. 2021. Retrieved from https://www.tenable.com/blog/healthcare-security-ransomware-plays-a-prominent-role-in-covid-19-era-breaches (10 July 2022, date last accessed). Schnake-Mahl AS, Carty MG, Sierra G, Ajayi T. Identifying patients with increased risk of severe COVID-19 complications: Building an actionable rules-based model for care teams. NEJM Catal Innov Care Deliv 2020. Turer RW, Jones I, Rosenbloom ST, et al. Electronic personal protective equipment: A strategy to protect emergency department providers in the age of COVID-19. J Am Med Inform Assoc 2020; 27:967. US Department of Health and Human Services. Notification of enforcement discretion for telehealth remote communications during the COVID-19 nationwide public health emergency. Available at: https://www.hhs.gov/ hipaa/for-professionals/special-topics/emergency-preparedness/notification-enforcement-discretion-telehealth/index.html (Accessed on July 22 2022) Xu H, Huang S, Qiu C, et al. Monitoring and Management of Home-Quarantined Patients With COVID-19 Using a WeChat-Based Telemedicine System: Retrospective Cohort Study. J Med Internet Res 2020; 22:e19514. Xu P, Hudnall M, Zhao S, Raja U, Parton J, Lewis D. Pandemic-Triggered Adoption of Telehealth in Underserved Communities: Descriptive Study of Pre- and Postshutdown Trends J Med Internet Res 2022;24(7):e38602 Yuce, A.E., Albayrak, A., Baran, B. and Kalafat, Ö. (2022), “Role of factors in ehealth literacy in period of COVID-19: a study of Turkey”, Health Education, Vol. 122 No. 4, pp. 469-489, doi: 10.1108/HE-07-20210105. Tablo 1: E-sağlık/ Tele-tıp Uygulamasındaki Boşluklar  Bazı ülkelerde hala var olan tele-tıp uygulamalarına ilişkin yasal boşluk ve düzenlemelerde eksiklikler  E-sağlık uygulaması için protokoller ve kılavuzlar arasında uluslararası düzeyde entegrasyon ve standardizasyon olmaması  Halk sağlığı bağlamında tele-tıp için finansman çerçeveleri tanımlanmaması  Düşük ve orta gelirli ülkelerde okuma yazma bilmeme, tele-tıpın önemi hakkındaki farkındalığın az olması, klinisyenlerin tele-tıp benimseme konusundaki isteksizliği, yeterli eğitim sağlanmaması  Tele-tıpın teknolojik ve altyapısal gereksinimleri ve yüksek maliyetlerinin farklı gelir düzeylerine sahip ülkeler ve çeşitli nüfus alt grupları arasında eşitsizliği artırma riskini taşıması  Mevcut çözümlerin ve teknolojilerin heterojenliğinin, platformlar arası birlikte çalışabilirliğe ve kolay veri alışverişine izin vermemesi, sağlık ağının yeniden düzenlenmesi gerekliliği.  Sağlık profesyonelleri ve hastaların bilişim okuryazarlığı düzeyi 212 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences RELATIONS BETWEEN THE PEOPLE’S REPUBLIC OF AZERBAIJAN AND THE OTTOMAN STATE Amil JAFARZADE Sebahattin Zaim University, History ABSTRACT Azerbaijan, which was exposed to the occupation of the Russian Tsardom at the beginning of the 18th century, achieved press freedom as a result of the reforms initiated by Alexander II in the 60s. Subsequently, the intellectuals of Azerbaijan were influenced by the nation-state idea, which had a significant impact on the world during the 19th century, and started to take steps toward this approach. Thereon, after the Russian Revolution in 1905, the leaders of Azerbaijan, who took advantage of the political freedoms that took place all over Russia, formed a series of political factions. The most influential of these was the “Musavat” party, which was based on the ideology of national consensus in 1911-1912, under the chairpersonship of Mehmed Emin Resulzade. This highly-supported party became a part of the three national elements (Georgians, Armenians and Azerbaijanis) in the region of the Trans-Caucasus Government based in Tbilisi, with the influence of the Republic and later the Bolshevik administration, which emerged after the “February Revolution” and “October Revolution” that shook the Russian Tsardom as a result of its defeat in the ongoing First World War. However, this government, which was established as a federation, surrendered its place to three separate national states on 28 May 1918 as a result of the military operations of the Ottoman Empire, Russia’s rival during the First World War. One of them was the Azerbaijan Democratic Republic. Before the Azerbaijan Democratic Republic declared its independence, it established relations with the Ottoman Empire and provided its military assistance due to the Batumi Treaty. The Azerbaijani government, which could not establish its political authority in its lands, succeeded in clearing the Azerbaijani lands from Bolshevik, Armenian and British elements with the help of the Caucasian Islamic Army, which was newly formed by the Ottoman Empire and led by Nuri Pasha, on September 14, 1918, with the capture of Baku. After the Armistice of Mudros was signed on October 30, 1918, the Ottoman Empire, which was defeated in the First World War, had to leave the Azerbaijani lands. It was unacceptable for the Ottoman military to leave the Azerbaijani people to the conscience of the Armenian terrorists during this separation process. For this reason, Ottoman soldiers helped the Azerbaijani people by providing them with weapons, despite the order from Istanbul. In this process, the British, who replaced the Ottoman Empire in Azerbaijan, invaded the lands of the Ottoman Empire and limited the relations between these two countries. In this environment, the two countries had limited relations years 1919 and 1920. This process continued until the Soviet occupation of the Azerbaijan Democratic Republic on April 28, 1920. This study will examine the relations of these two countries, which fought back to back with the feelings of brotherhood after the destruction brought by the First World War, and later had to get along with the Entente State for their future in terms of military, social, economic, political and diplomacy. Keywords: “Musavat”, World War I, Azerbaijan, Ottoman, Caucasian Islamic Army, Nuri Pasha, Armistice of Mudros, 213 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences RUSYA FEDERASYONU İŞGÜCÜ PİYASASINDA KADIN İSTİHDAMININ YAPISI VE SORUNLARI Akif ABDULLAH Afyon Kocatepe Üniversitesi, Emirdağ Meslek Yüksekokulu Dış Ticaret Programı, Afyonkarahisar,Türkiye ORCID: 0000-0001-8750-3783 ÖZET Kadınlar, kendilerine yönelik oluşan toplumsal değer yargıları ve fizyolojik farklılıkları nedeniyle dezavantajlı bir konumda oldukları kabul edilir. Bu durum onların sosyo-ekonomik yaşamlarını olumsuz yönde etkileyerek erkeklere oranla dezavantajlı bir konuma düşmelerine neden olmaktadır. Özellikle işgücü piyasasında kadınlar ile özdeşleşen bazı meslekler dışında konumlanmaları ve istihdamın nitelikli bir parçası olmaları oldukça zordur. Ancak kadınların istihdamda etkin olamaması ülkeler açısından ciddi bir emek/işgücü kaybını ortaya çıkarmaktadır. Bu nedenle de ülkeler, başta kadınlar olmak üzere dezavantajlı grupların işgücü piyasasına etkin bir şekilde katılımları için politikalar üretirler, planlamalar yaparlar ve bunların uygulanmasını gerçekleştirirler. Çalışmada Rusya Federasyonu işgücü piyasasında kadın istihdamının yapısı ve kadınların işgücü ile ilgili yaşadığı sorunlar ele alınmıştır. Bu kapsamda Rusya’da kadın istihdamının temel özellikleri, istihdam durumları ve rekabet güçleri araştırılmıştır. Bu bağlamda kadın istihdamını karakterize eden göstergelerin dinamiklerini değerlendirilmiş, ana dönüşümler, eğilimler ve gelişmeler belirlenmiştir. İşgücü piyasasında, istihdam ve işsizlik çalışmalarının toplumsal cinsiyet yaklaşımının sonuçları analiz edilmiştir. Çalışma sonunda Rusya’da istenilen düzeyde olmadığı tespit edilen kadın istihdamının nitelik olarak artırılması ile ilgili çözüm önerileri sunulmuştur. Anahtar Kelimeler: İşsizlik, İstihdam, Kadın İstihdamı, İşgücü Piyasası, Rusya. STRUCTURE AND PROBLEMS OF WOMEN’S EMPLOYMENT IN THE RUSSIAN FEDERATION LABOR MARKET ABSTRACT Women are considered to be in a disadvantaged position due to social judgments and their physiological differences. This situation affects their socio-economic life negatively and causes them to fall into a disadvantageous position compared to men. Especially in the labor market, it is very difficult for them to be positioned outside of some professions identified with women and to be a qualified part of employment. However, the ineffectiveness of women in employment creates a serious labor/workforce loss for countries. For this reason, countries produce policies, make plans and implement them for the effective participation of disadvantaged groups, especially women, in the labor market. In the study, the structure of women’s employment in the labor market of the Russian Federation and the problems experienced by women regarding the labor force are discussed. In this context, the basic features of 214 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences women’s employment in Russia, their employment status and competitiveness were investigated. In this context, the dynamics of the indicators characterizing women’s employment were evaluated, and the main transformations, trends and developments were determined. The results of the gender approach of employment and unemployment studies in the labor market are analyzed. At the end of the study, solution suggestions were presented for increasing the quality of women’s employment, which was determined to be not at the desired level in Russia. Keywords: Unemployment, Employment, Women’s Employment, Labor Market, Russia. 215 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences COVİD-19 DÖNEMİNDE RUSYA’DA İŞGÜCÜ GÖÇÜ Akif ABDULLAH Afyon Kocatepe Üniversitesi, Emirdağ Meslek Yüksekokulu Dış Ticaret Programı, Afyonkarahisar,Türkiye ORCID: 0000-0001-8750-3783 ÖZET Koronavirüs pandemisi, insanların sosyal yaşamlarını, tüketim alışkanlıklarını, önceliklerini ve dolayısıyla da ekonomik tercihlerini önemli ölçüde dönüştürmüştür. Bu durum üretim süreçlerinin, genel anlamda ise tüm üretim faaliyetlerinin yeniden dönüştürülmesini zorunlu kılmıştır. Üretim sürecinin önemli bir parçası olan işgücü de bu dönüşümlerden önemli ölçüde etkilenmiştir. İşgücü piyasası, mevcut kriz nedeniyle ciddi zorluklar yaşamıştır. Küresel ölçekli olan bu kriz ekonomik yatırım, küresel değer zincirleri ve uluslararası ticaret üzerinde önemli etkilere sahip olmuştur. Pandemi nedeni ile ortaya çıkan sorunların tespit edilmesi ve bu sorunlara rasyonel çözümler üretilebilmesi için tüm verilerin toplanarak, amaçlarına uygun olarak analiz edilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda yapılan araştırmada ulusal ekonominin durgunluktan çıkış aşamasında Rusya’ya yapılan emek göçünün gelişim süreci ve bu süreçteki eğilimler ele alınmıştır. Çalışma kapsamında uluslararası işgücü değişimine oldukça duyarlı olduğu ortaya çıkan COVID-19 salgınının sonuçları Rusya ölçeğinde değerlendirilmiştir. Yapılan araştırma ile yurtiçi işgücü piyasasındaki durum analiz edilerek bu durumun işçi göçmenlerin üzerindeki etkisi araştırılmıştır. Rus ekonomisinin mevcut işgücü kaynakları incelenerek bu bağlamda değişen ihtiyaçları tespit edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca yabancı işgücü akışının istihdam üzerindeki etkileri değerlendirilerek ortaya çıkan sorunlar ile ilgili çözüm önerilerinde bulunulmuştur. Çalışmada ağırlıklı olarak Rusya Federal İstatistik Servisi (Rosstat) tarafından yayınlanan istatistikî veriler kullanılmıştır. 2019 ve 2020 döneminin istatistiksel analizleri yapılırken pandemi nedeniyle işgücü piyasasında gerçekleşen değişiklikler, demografik faktörün etkisi ve uluslararası işgücü göçü esas alınmıştır. Anahtar Kelimeler: Covid-19, İşgücü, İşgücü Göçü, İşgücü Piyasası, Rusya’da İşgücü Göçü, LABOR MIGRATION IN RUSSIA IN THE COVID-19 PERIOD ABSTRACT The coronavirus pandemic has significantly transformed people’s social lives, consumption habits, priorities, and therefore their economic preferences. This situation necessitated the re-transformation of production processes, in general all production activities. The workforce, which is an important part of the production process, has also been significantly affected by these transformations. The labor market has experienced serious difficulties due to the current crisis. This global crisis had significant effects on economic investments, global value chains and international trades. All data should be collected and analyzed in accordance with their purposes in order to identify the problems arising due to the pandemic and to produce rational solutions to these problems. In this context, the development process of labor 216 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences migration to Russia during the exit phase of the national economy from recession and the trends in this process were discussed. Within the scope of the study, the results of the COVID-19 epidemic, which turned out to be very sensitive to international workforce change, were evaluated on the scale of Russia. With the research, the situation in the domestic labor market was analyzed and the effect of this situation on the immigrant workers was investigated. The current labor resources of the Russian economy have been examined and the changing needs in this context have been tried to be determined. In addition, the effects of foreign labor flow on employment were evaluated and solutions were offered for the problems that emerged. Statistical data published by the Russian Federal Statistical Service (Rosstat) were mainly used in the study. The statistical analyzes of the 2019 and 2020 periods are based on the changes in the labor market due to the pandemic, the effect of the demographic factor and international labor migration. Keywords: Covid-19, Labor Force, Labor Migration, Labor Market, Labor Migration in Russia, 217 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences KAYAK BRANŞINDAKİ SPORCULARIN SPOR YARALANMASI VE TEDAVİ METOTLARI HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİNİN İNCELENMESİ Tunç İlçin1*, Merve Bektaş2 * Bitlis Eren Üniversitesi, Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu, Yönetim ve Organizasyon Bölümü, Bitlis, Türkiye. 2 Gümüşhane Üniversitesi, Şiran Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu, Gümüşhane, Türkiye. ORCID Code: 10000-0003-2681-7046, 20000-0003-4239-7790 ÖZET Bu araştırma; kış sporlarında alt ve üst ekstremite, baş ve omurilik yaralanmalarını ve önlemlerini araştırmak amacı ile yapılmış olup, Türkiye Kayak Federasyonu’na bağlı lisanslı sporcuların katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Kış sporları yaygınlığı her sezon artan spor branşlarındandır ve bu sporu yapan kişi sayısının artmasına bağlı olarak yaralanan sporcu sayısında da artışlar meydana gelmektedir. Kış sporlarında yaralanma profesyonel sporcularda, amatör sporculara oranla daha fazladır. Fakat yaralanma ciddiyeti ve şiddeti amatör sporcularda daha yüksektir. Her yıl milyonlarca kişinin yaptığı bu spor faaliyetlerinde yaralanmalardan korunmak çok önemlidir. Bu çalışmanın analizleri Spss24 paket programı kullanılarak yapılmıştır. Öncelikle yüzde frekans analizi uygulanarak yaş, boy ve kilo ortalamaları alınmıştır. Çalışmaya yaş ortalamaları 19,93 boy ortalamaları 166,21 ve kilo ortalamaları 62,8 olan toplamda 65 katılımcı eşlik etmiştir. Branşlar arası çoklu karşılaştırmada ANOVA analizleri kullanılmış olup, branşlar arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farkın olmadığı tespit edilmiştir. İkili grup karşılaştırmalarında İndependent Sample T Test uygulanmıştır. Bu test sonucunda sakatlanma geçiren ve geçirmeyen, milli sporcu olan ve olmayan gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark tespit edilmiştir p<0,05. Yapılan analizler sonucunda sakatlanma türlerinin yaygınlığı tespit edilmiş olup sporcuların koruyucu ve uygun donanım kullanmalarının, yaptıkları sporla ilgili eğitim almalarının önem arz ettiği kanısına varılmıştır. Alınacak basit davranışsal önlemlerin koruyucu etkisinin olduğu unutulmamalıdır. Koruyucu donanım kullanımının kazalarda, yaralanmaların azaltılması nedeniyle önemli olduğu tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Kayak, Sporcu, Yaralanma, Tedavi 218 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences INVESTIGATION OF THE KNOWLEDGE LEVELS OF ATHLETES IN SKI BRANCH ABOUT SPORT INJURY AND TREATMENT METHODS ABSTRACT This research; It was carried out with the aim of investigating lower and upper extremity, head and spinal cord injuries and precautions in winter sports, with the participation of licensed athletes affiliated with the Turkish Ski Federation. The prevalence of winter sports is one of the sports branches that increases every season and the number of injured athletes increases due to the increase in the number of people who do this sport. Injuries in winter sports are more common in professional athletes than in amateur athletes. However, the severity and severity of injury is higher in amateur athletes. It is very important to be protected from injuries in these sports activities that millions of people do every year. The analyzes of this study were made using the Spss24 package program. First of all, the averages of age, height and weight were taken by applying percentage frequency analysis. A total of 65 participants with an average age of 19.93, an average height of 166.21 and an average weight of 62.8 accompanied the study. ANOVA analyzes were used in the multiple comparisons between the branches, and it was determined that there was no statistically significant difference between the branches. Independent Sample T Test was applied in paired group comparisons. As a result of this test, a statistically significant difference was found between the groups with and without injury, with and without national athletes, p<0.05. As a result of the analyzes made, the prevalence of injury types was determined and it was concluded that it is important for the athletes to use protective and appropriate equipment and to receive training on the sports they are doing. It should not be forgotten that simple behavioral measures to be taken have a protective effect. It has been determined that the use of protective equipment is important in accidents because of the reduction of injuries. Keywords:Ski, Athlete, Injury, Treatment 219 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences DETERMINATION OF ISCHEMIA MODIFIED ALBUMIN LEVEL AS AN INDICATOR OF OXIDATIVE STRESS IN OVARIOHYSTERECTOMY OPERATION IN CATS Assistant Professor Tuğra AKKUŞ1 1 Department of Obstetrics and Gynaecology, Faculty of Veterinary Medicine, Harran University, Sanliurfa-TURKEY ORCİD: 0000-0002-6002-5942 Abstract Spaying female dogs and cats is one of the most common surgeries in veterinary medicine. Trauma of a surgical procedure can contribute to oxidative stress. The ischemia-reperfusion process, the increase in free iron and copper released from the tissues and the activation of the inflammatory response increase oxidation in patients. Serous inflammation in the peritoneum caused by the operation may also lead to oxidative stress. Reactive oxygen species are produced endogenously under physiological and pathological conditions, as well as through exposure to exogenous changes. The organism has defense mechanisms against these reactive oxygen species. Under physiological conditions, there is a delicate balance between the production of free oxygen radicals and the antioxidant systems of the organism. The present study is to determine the effect of ovariohysterectomy on ischemia modified albumin (IMA), a marker of oxidative stress, in cats in the preoperative and postoperative periods. 20 healthy female cats were used in the study. All animals were anesthetized with a xylazine-ketamine combination and underwent total ovariohysterectomy (OVH). Before the operation (before anesthesia) and in the early postoperative period (24th hour), blood samples were taken to be used in the evaluation of IMA levels and serum was extracted. Obtained data were analyzed with Independent samples t-test. The serum IMA level was significantly higher after the operation than before the operation (p<0.05). As a result, some changes were found in the antioxidant defense system in the early postoperative period. Evaluation of IMA level was thought to be useful for the evaluation of oxidative stress after OVH in cats. Key words: Cat, ovariohysterectomy, ischemia modified albumin, oxidative stress Kedilerde Ovariohisterektomi Operasyonunda Oksidatif Stresin Göstergesi Olarak İskemi Modifiye Albümin Seviyesinin Belirlenmesi Özet Dişi köpek ve kedilerin kısırlaştırılması veteriner hekimlikte en sık yapılan ameliyatlardan biridir. Cerrahi bir işlemin travması oksidatif strese katkıda bulunabilir. İskemi-reperfüzyon süreci, dokulardan salınan serbest demir ve bakırın artması ve inflamatuar yanıtın aktivasyonu hastalarda oksidasyonu arttırır. Operasyonun neden olduğu peritondaki seröz inflamasyon da oksidatif strese yol açabilir. Reaktif oksijen türleri, fizyolojik ve patolojik koşullar altında ve ayrıca eksojen değişikliklere maruz kalma yoluyla endojen olarak üretilir. Organizma bu reaktif oksijen türlerine karşı savunma mekanizmalarına 220 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences sahiptir. Fizyolojik koşullar altında, serbest oksijen radikallerinin üretimi ile organizmanın antioksidan sistemleri arasında hassas bir denge vardır. Sunulan çalışma kedilerde preoperatif ve postoperatif dönemde ovariohisterektomi’nin oksidatif stres belirteci olan iskemi modifiye albümin (IMA) düzeyine etkisini belirlemektir. Çalışmada 20 sağlıklı dişi kedi kullanıldı. Tüm hayvanlara ksilazin-ketamin kombinasyonu ile anestezi uygulandı ve total ovariohisterektomiye (OHE) tabi tutuldu. Operasyon öncesi (anestezi öncesi) ve operasyon sonrası erken dönemde (24. saat) IMA düzeyleri değerlendirmelerinde kullanılmak üzere kan örneği alınıp serumu çıkarıldı. Elde edilen veriler Independent samples t-test ile analiz edildi. Serum IMA seviyesi, operasyon sonrasında operasyon öncesine göre anlamlı derecede yüksekti (p<0.05). Sonuç olarak, postoperatif erken dönemde antioksidan savunma sisteminde bazı değişikliklere bulunmuştur. Kedilerde OHE sonrası oksidatif stresin değerlendirilmesi için IMA düzeyinin değerlendirilmesi faydalı olabileceği düşünülmüştür. Anahtar kelimeler: Kedi, ovariohisterektomi, iskemi modifiye albümin, oksidatif stres 221 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences COLON AND RECTUM POLYPS; COLONOSCOPIC BIOPSY HISTOPATHOLOGICAL FEATURES OF 398 CASES M.Tolga Kırış Ministry of Health, Department of Medical Specialization Board, G.surgery, Ankara, Turkey ORCID Code: 0000-0003-0279-832X SUMMARY Colon is the most common gastrointestinal system polyps. Colorectal cancers are an important cause of death and morbidity in the world and all over the world. Submucosa and should be reviewed. In this study, we investigated the evaluation of polyps obtained from the colons detected in Mardin City and the histopathologically precancerous sample. Material and Methods: In the selection made between 2017-2021 in our study province and center, 1129 colonies detected as a result of examination, or forceps polypectomy or polypectomy with 398 colons scanned by Methods were included in the polyp hospital case study. Cases in which malignancy was found in pathologies were excluded. The demographic characteristics of the patients, the locations of the polyps, the number of polyps, the sizes of the largest excised polyps, and pathological diagnoses were evaluated. Results: A total of 398 patients diagnosed as pathologically in our study were included in the study. A total of 506 polyps were found in 398 patients. The mean number of polyps per procedure was 1.27. According to gender, 343 (68.5%) of the patients were male and 159 (31.5%) were female. In our study, the distribution of polyps according to their sizes; There were 338 (66.7%) diminutive polyps, 82 (16.3%) small polyps, and 86 (16.9%) large polyps. Polyps were observed most frequently from distal to proximal in 201 (39.8%) in the rectum and 127 (25%) in the sigmoid colon. The least polyp localization was seen in the cecum with 16 (3.1%). Histopathologically, the most common tubular adenoma was 47% and hyperplastic polyp was 34%. While no signs of dysplasia were found in 278 (55%) patients, 172 (34%) patients had low-grade dysplasia, 3 (1.5%) patients had moderate dysplasia, 12 (6%) patients, and 27 (13.6%) patients had high-grade dysplasia. followed. Conclusion: The fact that colon cancers are among the most common cancers of the gastrointestinal tract increases the importance of colonoscopic evaluation since colon polyps, which are frequently found in the colon and whose incidence increases with age, can be seen as precancerous lesions. Timely endoscopic evaluations and removal of detected polyps gain importance in terms of reducing the risk of cancer development. Keywords: colon polyps, screening, colonoscopy 222 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences KOLON VE REKTUM POLİPLERİ; 398 OLGUNUN KOLONOSKOPİK BİYOPSİ HİSTOPATOLOJİK ÖZELLİKLERİ ÖZET Amaç: Kolon, gastrointestinal sistemde poliplerin en çok gözlendiği bölgedir. Ülkemizde ve tüm dünyada kolorektal kanserler önemli bir mortalite ve morbidite sebep olmaktadır. Submukoza ve mukoza epitelinden kaynaklanan bu polipler prekanseröz lezyonlar olabileceği için tarama, takip ve tedavisi de önem kazanmaktadır. Yaptığımız bu çalışmada Mardin ilimizde tespit edilen kolon kaynaklı poliplerinin tür, boyut ve sayı bakımından değerlendirilmesi ve histopatolojik olarak prekanseröz olup olmadığını araştırdık. Gereç ve Yöntemler: Çalışmamızda ilimizin merkez hastanesinde 2017-2021 yılları arasında yapılan 1129 kolonoskopik inceleme sonrasında tespit edilen, snare ya da forseps yardımı ile polipektomi ya da biyopsi uygulanan 398 kolonda polip saptanan vaka değerlendirmeye alındı. Patoloji sonucunda malignite rastlanan vakalar kapsam dışı bırakılmıştır. Hastaların demografik özellikleri, poliplerin yerleri, polip sayısı, eksize edilen poliplerden en büyük olanlarının boyutları, patolojik tanıları değerlendirmeye alındı. Bulgular: Çalışmamızda patolojik olarak tanısı konulan toplam 398 hasta çalışmaya dahil edildi. 398 sayıda hastada toplam 506 adet polibe rastlandı. İşlem başına ortalama polip sayısı 1,27 idi. Cinsiyete göre hastaların 343’ü erkek (%68,5) ve 159’u (31,5%) kadındı. Çalışmamızda poliplerin boyutlarına göre dağılımı; 338‘i (%66,7) diminutif polip, 82‘si (%16,3) küçük polip, 86‘sı (%16,9) büyük polip olarak saptandı. Polipler distalden proksimale doğru en sık olarak rektumda 201 (%39,8), sigmoid kolonda 127 (%25) izlendi. En az polip lokalizasyonu ise 16 (%3,1) ile çekumda görüldü. Poliplerin histopatolojik olarak en sık tübüler adenom %47 ve hiperplastik polip %34 oranında olduğu görüldü. 278 (%55) hastada herhangi bir displazi bulgusuna rastlanmazken, 172 (%34) hastada low grade displazi 3 (%1,5) hastada orta dereceli displazi 12 (%6) ve 27 (%13,6) hastada ise high grade displazi izlendi. Sonuç: Kolon kanserlerin gastrointestinal sistemin en sık görülen kanserlerinden olması, kolonda sık olarak bulunan ve yaş ile görülme sıklığı artan kolon poliplerini prekanseröz lezyonlar şeklinde görülebileceğinden dolayı kolonoskopik değerlendirmenin öneminin arttırmaktadır. Endoskopik değerlendirmelerin zamanında yapılması ve tespit edilen poliplerin çıkarılması kanser gelişme riskini düşürme açısından önem kazanmaktadır. Anahtar Kelimeler: kolon polipleri, tarama, kolonoskopi 223 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ARAPÇA OKUMA BECERİLERİ DERSİNDE KULLANILAN EL-QIRAAT-UL MUYESSERA ADLI DERS KİTABINDAKİ METİNLERİN METİN TÜRLERİ BAKIMINDAN SINIFLANDIRILMASI VE STRATEJİ ÖNERİLERİ Emrullah Soğanlı Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Arap Dili Eğitimi Bilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi ORCID: 0000-0001-8915-4556 Doç. Dr. Celal Turgut Koç Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Arap Dili Eğitimi A.B.D. Öğretim Üyesi ORCID: 0000-0002-6881-732X Yabancı dilde okuduğunu-anlama becerisi, ulusal ve uluslararası sınavlarda en çok sınanan beceri olması yönüyle dil öğrenen bireylerin en önemli hedefi olmuştur. Arapça öğretmenliği programlarında da özellikle okuma becerileri dersi müfredatta önemli bir yer taşımaktadır. Okuma becerilerinin öğretiminde kullanılan materyaller, başarılı bir dil edinimi gerçekleşmesi için hayati önemi haizdir. Bu çerçevede bu çalışmada Türkiye Cumhuriyetinde Arapça Öğretmenliği programlarında “okuma becerileri” dersi için ders materyali olarak kullanılan “El-Qıraat-ul Muyessera” adlı ders kitabının içeriğindeki metinlerin metin türleri bakımından sınıflandırma çalışması yapılmış olup kullanılan metin türüne göre çeşitli okuma stratejileri önerilmiştir. Nitel araştırma tekniklerinden olan doküman analizi yoluyla yapılan çalışmada 30 metin içerinden 19’unun bilgilendirici metin türlerinden olduğu, kalan 11 metinin de yazınsal metin türlerinden olduğu belirlenmiştir. Bilgilendirici metin türlerinde 7 makale, 5 biyografi, 3 bilgilendirici tarihi yazı, 2 anı, 1 deneme ve 1 adet mektup türünde metine yer verilmiştir. Yazınsal metin türlerinde ise; üçü halk hikâyesi olmak üzere toplam 6 hikâye, ve 4 adet güldürü türünde okuma metnine yer verilmiştir. Metin türlerine göre farklı stratejiler önerilmektedir. Bunlar; Metinle ilgili öykü-kavram haritasının hazırlanması, metnin temasını yansıtabilecek anahtar sözcükleri tarama, metinle ilgili kestirimlerde bulunulması, anahtar kelimeleri içerecek şekilde notlar alınması, sözcük ve metin düzeyinde çıkarsamalar yapılması, önceden hazırlanan kavram haritalarından faydalanma, okunan metnin öz cümlelerle özetlenmesi, metnin ana hatlarıyla ilgili sorular sorulması ve bu sorulara cevap aranması gibi stratejilerdir. CLASSIFICATION OF TEXTS IN THE TEXTBOOK NAMED EL-QIRAATUL MUYESSERA USED IN THE ARABIC READING SKILLS LESSON IN TERMS OF TEXT TYPES AND STRATEGY SUGGESTIONS The ability to read-comprehension in a foreign language has been the most important target of language learners as it is the most tested skill in national and international exams. Reading skills course also has an important place in the curriculum in Arabic teaching programs. The materials used in 224 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences teaching reading skills are of vital importance for successful language acquisition. In this context, in this study, a classification study has been made in terms of text types of the texts in the content of the course book “El-Qıraat-ul Muyessera”, which is used as a course material for the “reading skills” course in the Arabic Language Teaching programs in the Republic of Turkey, and various reading strategies have been proposed according to the text type used. In the study conducted through document analysis, which is one of the qualitative research techniques, it was determined that 19 out of 30 texts were informative text types, and the remaining 11 texts were literary text types. In the informative text types, 7 articles, 5 biographies, 3 informative historical articles, 2 memoirs, 1 essay and 1 letter type text are included. In literary text types; A total of 6 stories, three of which are folk tales, and 4 comic reading texts are included. Different strategies are suggested according to text types. These; Preparing a story-concept map about the text, scanning the keywords that may reflect the theme of the text, making predictions about the text, taking notes including keywords, making inferences at the word and text level, benefiting from the concept maps prepared beforehand, summarizing the read text with concise sentences, related to the main lines of the text. strategies such as asking questions and seeking answers to these questions. 225 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences AK PARTİ DÖNEMİNDE TÜRKİYE AVRUPA İLİŞKİLERİ Dr. Öğr. Üyesi Fatih TUNA Tekirdağ Namık Kemal üniversitesi ORCID ID: 0000-0001-9549-9972 Özet Türkiye -AB ilişkileri 1959 yılında yapılan başvuru ve 1963 yılında Ankara anlaşmasıyla resmi süreç başlamıştır. 1995 yılında ticari malların serbest dolaşımını sağlayan Gümrük Birliği Müzakerelerin yapılması, 1999 yılında resmi olarak aday ülke statüsünde olması ve 2005 yılında imzalanan katılım ortaklık belgesi ile üyelik süreci devam etmektedir. 61 yıllık süre içerisinde Türkiye – AB ilişkileri çeşitli testlere tabi tutulsa da genel olarak AB verdiği sözde durmamıştır. Güney Kıbrıs Rum Yönetimi (GKRY) ve Yunanistan AB’ye üyelik sürecinde sürekli karşı durmuş, fasılların açılmasına blokaj koymuştur. Özellikle Türkiye’nin son 10 yıllarda AB’den farklı olarak, Ege ve Doğu Akdeniz bölgesinde farklı dış politika izlemesi GKRY ve Yunanistan ile birlikte birçok AB üyesi ülkeleri rahatsız etmiştir. Arap Baharı olayların başlaması ve Suriye’deki gösterilen iç savaşa evrilmesiyle birlikte ortaya çıkan mülteci – göç sorununda AB, Türkiye ile yakın çalışmış, bu konuda Türkiye’ye vize serbestisi başta olmak üzere AB üyelik sürecinin hızlandırılması konusunda 2013 yılında Vize Serbestisi Diyaloğu Mutabakat Metni ve Geri Kabul Anlaşması imzalanmıştır. Bu çalışmada Türkiye’nin AB üyelik sürecinde izlediği dış politikanın analizi yapılarak, AB’nin benimsediği tutarsız politikaların ortaya konulması amaçlanmıştır. Temel çıktı olarak; AB’nin Türkiye’ye karşı sorumluluğunu yerine getirmediği, istikrarsız politikalar izlediği ve birlik üyeleri arasında Türkiye’ye karşı ortak tutum olmadığı tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Avrupa Birliği, Türkiye, Ak Parti Turkey-Europe Relations During The Ak Party Era Abstract The official process of Turkey-EU relations started with the application made in 1959 and the Ankara agreement in 1963. The membership process continues with the Customs Union Negotiations providing the free movement of commercial goods in 1995, its official status as a candidate country in 1999, and the participation partnership document signed in 2005. Although Turkey-EU relations have been subjected to various tests in 61 years, the EU has not kept its promise in general. The Greek Cypriot Administration of Southern Cyprus (GCA) and Greece have always opposed the EU membership process and blocked the opening of the chapters. Especially in the last 10 years, Turkey’s different foreign policy in the Aegean and Eastern Mediterranean regions, unlike the EU, has disturbed many EU member states along with the Greek Cypriot Administration of Cyprus and Greece. The EU worked closely with Turkey on the refugee-migration problem that emerged with the onset of the Arab Spring events and its evolution into the civil war in Syria. Acceptance Agreement signed. This study is aimed to 226 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences reveal the inconsistent policies adopted by the EU by analyzing the foreign policy followed by Turkey in the EU membership process. As the basic output; It has been determined that the EU does not fulfill its responsibilities towards Turkey, follows unstable policies and there is no common attitude towards Turkey among the members of the union. Keywords: Europian Union, Turkey, Ak Party 227 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences TÜRKİYE-YUNANİSTAN ARASINDAKİ EGE SORUNU TARİHİ ve ULUSLARARASI EKONOMİK ARENADAKİ YERİ Dr. Öğr. Üyesi Fatih TUNA Tekirdağ Namık Kemal üniversitesi ORCID ID: 0000-0001-9549-9972 ÖZET Ege sorunu içerisinde birçok konuyu ve anlaşmazlığı içeren derin bir tarihe sahip dış ilişkiler sorunudur. Türkiye-Yunanistan arasındaki deniz yolu bağlantısı coğrafi yapının etkisi altında kalmaktadır. İki ülke arasında 1974 yılında başlayan anlaşmazlıkların çözümünde denenmiş bir çok politika bulunmaktadır. Bu çalışmada Türkiye-Yunanistan ilişkilerinde 1923 Lozan Antlaşması ile kıta sahanlığı, hava sahanlığı, karasuları, silahsızlandırılma, yasal statü, arama/kurtarma faaliyetleri gibi çözülemeyen problemler tarihsel çerçevede ele alınarak diğer ülkelerle olan ilişkilere yönelik bir değerlendirilme yapılmaktadır. Türkiye ile Yunanistan, karasularının genişliği dışında Ege kıta sahanlığının iki ülke arasında nasıl paylaşılacağı konusunda da anlaşmazlığa düşmektedir. Bu sorunun kapsamı içerisinde yer alan en önemli ülkeler kuşkusuz ki AB üye ülkeleridir. AB ülkelerinin tutumu Türkiye ve Yunanistan’nın arasında yıllardır süregelen sorunlardan dolayı değişmekte ve sürekli gündemde kalmış bir konudur. Tarihsel arkaplanda birçok gelişmenin ardından iki ülke de Ege politikalarında değişiklik yapmaktadır. Deniz ve adalardan kaynaklanan anlaşmazlıklar mevcut uluslararası hukuk kuralları kapsamında çözülmesi, ancak ilgili kuralların yetersizliği, ülkelerin bu kuralları çeşitli biçimlerde yorumlamaları gibi sebeplerle kolay görülmemektedir. Bu çalışmada yukarıda bahsi geçen sorunların Türk-Yunan ilişkileri içerisindeki yerine değinilmektedir. Bu kapsamda Türkiye ve Yunanistan arasındaki Ege Denizi ile karşı karşıya geldikleri sorunlar siyasi ve ekonomik konjonktürde ele alınacak olup Türkiye’nin izlediği stratejik yöntemler incelenecektir. Anahtar Kelimeler: Ege Sorunu, Türkiye-Yunanistan İlişkileri, Türk Uluslararası Politika, Türkiye, Yunanistan. THE HISTORY OF THE AEGEAN PROBLEM BETWEEN TURKEY-GREECE AND ITS PLACE IN THE INTERNATIONAL ECONOMIC ARENA ABSTRACT It is a foreign relations problem with a deep history that includes many issues and disagreements within the Aegean problem. The sea route connection between Turkey and Greece is under the influence of the geographical structure. There are many tried-and-true policies in resolving the conflicts between the two countries that started in 1974. In this study, unsolved problems such as the 1923 Treaty of Lausanne and the continental shelf, air shelf, territorial waters, disarmament, legal status, search/rescue 228 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences activities in Turkey-Greece relations are handled within the historical framework and an evaluation is made on the relations with other countries. Apart from the breadth of their territorial waters, Turkey and Greece cannot agree on how the Aegean continental shelf will be shared between the two countries. The most important countries within the scope of this problem are undoubtedly EU member states. The attitude of EU countries has been changing due to the ongoing problems between Turkey and Greece for years, and it is an issue that has always been on the agenda. After many developments in the historical background, both countries are making changes in their Aegean policies. Disputes arising from seas and islands cannot be resolved within the scope of existing international law rules, but due to the inadequacy of the relevant rules and the interpretation of these rules by countries in various ways. On the other hand, the place of the above-mentioned problems in Turkish-Greek relations is mentioned in the study. In this context, the problems that Turkey and Greece face with the Aegean Sea will be discussed in the political and economic conjuncture, and the strategic methods followed by Turkey will be examined. Keywords: Aegean Problem, Turkey-Greece Relations, Turkish International Politics, Turkey, Greece. 229 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences MEME KANSERİNDE İNTEGRATİF BİR YAKLAŞIM: YÖNLENDİRİLMİŞ İMGELEME Prof. Dr. Dilek KILIÇ* Dr. Öğr. Üyesi Derya GÜRCAN YILDIRIM** Arş. Gör. Gülnaz ATA* * Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Halk Sağlığı Hemşireliği AD ** Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü Klinik Psikolojisi AD Anahtar Kelimeler: Meme kanseri, integratif yaklaşımlar, yönlendirilmiş imgeleme Meme kanseri önemli bir toplum sağlığı sorunudur (Global Health Estimates,2020; Globocan,2020). Kronik bir hastalık olan ve yaşam boyu devam eden meme kanseri, iyilik halini ve yaşam kalitesini önemli ölçüde etkilemektedir (Albayrak et al.,2019; Karayurt et al.,2021; Türk,2019). Meme kanseri hastaları tedavi yan etkileri deneyimlemekte, yaşam biçimi değişiklikleri yaşamakta, stres, anksiyete, depresyon gibi psikososyal sorunlar başta olmak üzere hastalık ve tedavi süreci ile ilgili birçok problemle karşılaşabilmektedir (Torres et al.,2016; Williams & Jeanetta,2016). Bu sorunlar bireylerin yaşamını başta fiziksel, sosyal, ruhsal açıdan olmak üzere tüm yönleriyle etkilemektedir. Bu nedenle; meme kanserinde karşılaşılan sorunların üstesinden gelebilmek, iyilik halini sağlamak ve yaşam kalitesini artırmak için integratif (bütüncül) müdahaleleri benimsemek oldukça önemlidir (İnan & Üstün,2014; İzgü,2020). Bu bakımdan çalışmanın amacı, integratif bir uygulama olan yönlendirilmiş imgelemenin meme kanserinde kullanımı ve etkilerine yönelik bir literatür değerlendirmesi yapmaktır. İntegratif yaklaşım, bireyin tüm sistemleriyle bir bütün olduğunu ve çevresinden ayrı düşünülemeyeceğini benimser. Bireyselliği de içine alan, kanıta dayalı, ihtiyaca ve beklentiye göre en az invaziv olandan en fazla invaziv olana doğru ilerleyerek iyileşme sürecini desteklemek için tüm terapötik uygulamaları kullanır (Aufenthie,2014; Koithan,2014). İntegratif uygulamalar; insan sağlığını ve iyiliğini geliştirmede uzun süredir etkili olduğu kabul edilen, birden çok iyileştirme yöntemlerini ve bilgiyi bir araya getirir. Beden, zihin ve ruhunun dengesini ve iyileşmesini destekleme potansiyeline sahiptir. Bitkisel terapiler, reiki, refleksoloji, akupressür, müzik terapisi, aromaterapi, masaj, meditasyon, derin solunum egzersizleri, farkındalık temelli stres azaltma ve yönlendirilmiş imgeleme gibi uygulamalar integratif yaklaşımlara örnek olarak verilebilir (Aufenthie,2014; Koithan,2014; National Center for Complementary and İntegrative Health,2018; Ringdahl,2014). Telkin ile oluşturulan özel bir bilinç halini ifade eden yönlendirilmiş imgeleme, zihnin ve bedenin iyileşmesine ve iyi kalmasına yardımcı olmak için bilinçli olarak hayal gücünü kullanma süreci olarak tanımlanır. Bir diğer ifadeyle hayal etmenin terapötik amaçlı kullanılmasıdır. Yönlendirilmiş imgeleme genellikle bireyin kendini gevşemiş, güvenli, mutlu ve huzurlu hissedebileceği bir yerde hayal etmesini sağlayacak imgeleme tekniklerini kullanmaktadır (Can 2013; dos Santos Felix et al.,2019; Kreitzer,2015; Kubes,2015; National Center for Complementary and İntegrative Health,2018; Posadzki et al. 2012; Roffe et al,2005; Yel & Karadakovan,2020). Bir uygulayıcının aktif olarak bireyi yönlendirmesi yoluyla ya da yine bir uygulayıcı tarafından önceden hazırlanmış ses ve video kaydının birey tarafından dinlenilmesi yoluyla 230 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences uygulanabilir. Alternatif olarak da birey dışarıdan bir uygulayıcıya ihtiyaç duymadan kendi kendine yönlendirilmiş imgeleme uygulayabilir. Yöntem bireylere gruplar halinde uygulanabileceği gibi bireysel uygulama yapmak da mümkündür (dos Santos Felix et al. 2019; Posadzki et al. 2012; Roffe,2005). İnvaziv bir uygulama olmadığı için kullanımıyla ilişkili riskler minimum olup hemşirelik alanında ve kanser hastalarında yaygın olarak kullanılmaktadır (Büyükbayram & Sarıtaş,2021; Kubilay & Ergüney,2020; Lee et al.,2013, Hosseini et al.,2016; Chen et al.,2015; Serra et al.,2012). Yönlendirilmiş imgeleme; yeni bir şeyi öğrenmek, prova yapmak, rahatlamak, mutlu olmak, hatta travma ve kayıptan kurtulmayı kolaylaştırmak için kullanılabilir (Owen 2010). Yönlendirilmiş imgeleme sırasında hayal ettirilen güvenli, özel veya ideal yer ile kişi stresli durumlarla başa çıkabilir, o yerde kendisini sahip olmak istediği duyguya, davranışa veya yeteneğe programlayabilir (Drake,2014; Wagner,2014). Yönlendirilmiş imgeleme ile aynı zamanda kişinin sorunu, yanlış inancı ya da problem/problemlerine odaklanmasına izin verilir ve olumsuz düşüncelerin daha olumluları ile değiştirilmesi sağlanır (Kerman and Bahar 2019). Arzu edilen bir sonuca ulaşmak için bir kişinin gücünü ve motivasyonunu artırabilir. Yönlendirilmiş imgeleme uygulanan meme kanseri hastalarının, kemoterapi süresinde daha az stres, anksiyete ve depresif belirtiler deneyimlediği tespit edilmiştir (Kerman and Bahar 2019; Aksan 2021). Ayrıca yönlendirilmiş imgelemenin meme kanserinde stres, kaygı, yorgunluk ve depresyon düzeylerini azaltırken; gevşemeyi, rahatlamayı sağladığı, psikolojik ve fizyolojik uyumu ve yaşam kalitesini yükselttiği belirlenmiştir (Kerman and Bahar 2019; Aksan 2021). Yönlendirilmiş imgeleme; yorgunluk, ağrı ve bilişsel sorunlarda da yaygın olarak kullanılmaktadır (Drake,2014; Wagner,2014). İntegratif yaklaşımlardan biri olan yönlendirilmiş imgeleme, meme kanserinde bireyi bütüncül olarak destekleyerek, zihnini rahatsız edici duygularından, yaşadığı sorunlardan ve günlük yaşam düşüncelerinden uzaklaştırmak ve kendini gevşemiş, mutlu ve huzurlu hissetmesini sağlayarak; iyilik durumunu, öz yeterliğini ve yaşam kalitesini olumlu yönde etkilemek amacıyla hemşirelik uygulamaları arasında yaygın bir şekilde kullanılabilir. Meme kanseri gibi bireyi tüm yönleriyle etkileyen kronik bir hastalık sürecinde bütüncül olarak destekleyen yönlendirilmiş imgeleme uygulamasının sağlık bakım uygulamalarında geniş bir şekilde yer bulabilmesi için; hemşirelerin bu konuda eğitim ve sertifika programlarıyla desteklenmesi, bu konudaki farkındalığın artırılması ve yönlendirilmiş imgelemenin meme kanserinden sonraki süreçte etkilerine yönelik bilimsel çalışmaların yapılması oldukça önemlidir. ABSTRACT AN INTEGRATIVE APPROACH TO BREAST CANCER: GUIDED IMAGERY Keywords: Breast cancer, integrative approaches, guided imagery Breast cancer is an important public health problem (Global Health Estimates,2020; Globocan,2020). Breast cancer, which is a chronic disease and persists throughout life, significantly affects well-being and quality of life (Albayrak et al.,2019; Karayurt et al.,2021; Türk,2019). Breast cancer patients experience treatment side effects, experience lifestyle changes, and encounter many problems related to the disease and treatment process, especially psychosocial problems such as stress, anxiety and depression (Torres et al.,2016; Williams & Jeanetta,2016). These problems affect the lives of individuals in all aspects, especially physically, socially and spiritually. Because; It is very important to adopt integrative interventions in order to overcome the problems encountered in breast cancer, ensure well-being and increase the quality of life (İnan & Üstün,2014; İzgü,2020). In this respect, the aim of the study is to make a literature review on the use and effects of directed imagery, which is an integrative application, in breast cancer. The integrative approach adopts that the individual is a whole with all his systems and cannot be considered separately from his environment. It uses all therapeutic practices to support the healing process, including individuality, evidence-based, progressing from the least invasive to the most invasive according to need and expectation (Aufenthie,2014; Koithan,2014). Integrative applications; It 231 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences brings together multiple healing methods and knowledge that have long been recognized as effective in promoting human health and well-being. It has the potential to support the balance and healing of the body, mind and spirit. Applications such as herbal therapies, reiki, reflexology, acupressure, music therapy, aromatherapy, massage, meditation, deep breathing exercises, mindfulness-based stress reduction and guided imagery can be given as examples of integrative approaches (Aufenthie,2014; Koithan,2014; National Center for Complementary and Integrative Health,2018; Ringdahl,2014). Guided imagery, which expresses a special state of consciousness created by suggestion, is defined as the process of consciously using the imagination to help the mind and body heal and stay well. In other words, it is the therapeutic use of imagination. Guided imagery generally uses imagery techniques that will enable the individual to imagine himself in a place where he can feel relaxed, safe, happy and peaceful (Can 2013; dos Santos Felix et al.,2019; Kreitzer,2015; Kubes,2015; National Center for Complementary and Integrative Health, 2018; Posadzki et al. 2012; Roffe et al, 2005; Yel & Karadakovan, 2020). It can be practiced by a practitioner actively guiding the individual, or by listening to a pre-prepared audio and video recording by a practitioner. Alternatively, the individual can practice self-guided imagery without the need for an outside practitioner. The method can be applied to individuals in groups as well as individual application (dos Santos Felix et al. 2019; Posadzki et al. 2012; Roffe, 2005). Since it is not an invasive application, the risks associated with its use are minimal and it is widely used in nursing and cancer patients (Büyükbayram & Sarıtaş,2021; Kubilay & Ergüney,2020; Lee et al.,2013, Hosseini et al.,2016; Chen et al., 2015; Serra et al., 2012). Guided imagery; It can be used to learn something new, rehearse, relax, be happy, and even facilitate recovery from trauma and loss (Owen 2010). With the safe, private or ideal place imagined during guided imagery, the person can cope with stressful situations and program himself/herself to the emotion, behavior or ability he/she wants to have in that place (Drake, 2014; Wagner, 2014). With guided imagery, it is also allowed to focus on one’s problem, false belief or problem/s and replace negative thoughts with more positive ones (Kerman and Bahar 2019). It can increase a person’s strength and motivation to achieve a desired result. It was determined that breast cancer patients who underwent guided imagery experienced less stress, anxiety and depressive symptoms during chemotherapy (Kerman and Bahar 2019; Aksan 2021). In addition, while guided imagery reduces the levels of stress, anxiety, fatigue and depression in breast cancer; It has been determined that it provides relaxation, relaxation, increases psychological and physiological harmony and quality of life (Kerman and Bahar 2019; Aksan 2021). Guided imagery; It is also widely used in fatigue, pain and cognitive problems (Drake, 2014; Wagner, 2014). Guided imagery, which is one of the integrative approaches, supports the individual in breast cancer holistically, taking his mind away from his disturbing emotions, problems and thoughts of daily life, and making him feel relaxed, happy and peaceful; It can be widely used among nursing practices in order to positively affect well-being, self-efficacy and quality of life. In order for the guided imagery application, which supports a holistic approach to a chronic disease process such as breast cancer that affects the individual in all its aspects, to be widely used in health care practices; It is very important to support nurses with training and certificate programs on this subject, to increase awareness on this subject, and to conduct scientific studies on the effects of guided imagery in the process after breast cancer. KAYNAKÇA Aksan, A.T. (2021). Meme kanserli kadınlarda bilişsel davranışçı terapilerin etkililiği: sistematik derleme çalışması. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 13(1):34-51. Aufenthie, J. (2014). Facilitating Lifestyle Choice and Change İçinde:Mary Jo Kreitzer, Koithan M (editörler). Integrative Nursing, New York, Oxford University Press, 137-147. Buüyükbayram, Z., Sarıyaş, S.C. (2021). The effect of Reiki and guided imagery intervention on pain and fatigue in oncology patients: A non-randomized controlled study. EXPLORE, 17: 22-26. Can, G. (2013). Meme kanserinde tamamlayıcı yaklaşımlar: non-farmakolojik yaklaşımlar. Sağlıkla, 54-55. 232 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Chen, S.F., Wang, H.H., Yang, H.Y., Chung, U.L. (2015). Effect of relaxation with guided imagery on the physical and psychological symptoms of breast cancer patients undergoing chemotherapy. Iranian Red Crescent Medical Journal, 17 (1), e31277. dos Santos Felix, M.M., Ferreira, M.B.G., da Cruz, L.F., Barbosa, M.H. (2019). Relaxation therapy with guided imagery for postoperative pain management: an integrative review. Pain Management Nursing, 20: 3-9. Drake, D. (2014). Integrative Nursing Management of Fatigue İçinde:Mary Jo Kreitzer MK (editör). Integrative Nursing, New York, Oxford University Press, 271-285. Global Health Estimates 2020: Deaths by Cause, Age, Sex, by Country and by Region, 2000-2019. https://www. who.int/data/gho/data/themes/mortality-and-global-health-estimates/ghe-leading-causes-of-death. Erişim tarihi: 28.02.2021. Globocan 2020. Cancer Today. https://gco.iarc.fr/. Erişim tarihi: 28.02.2021. Hosseini, M., Tirgari, B., Forouzi, M.A., Jahani, Y. (2016). Guided imagery effects on chemotherapy induced nausea and vomiting in Iranian breast cancer patients. Complementary Therapies in Clinical Practice, 25:8-12. İnan, F.Ş., Üstün, B. (2014). Evde psikososyal bakım örneği: meme kanserinde tedavisi sonrası dönemde psikoeğitim uygulaması. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi, 7:52-58. İzgü, N. (2020). Meme kanseri tedavisini tamamlamış bireylerin tedavi sonrası döneme ilişkin deneyimleri: tanımlayıcı fenomenolojik bir araştırma. Türkiye Klinikleri Hemşirelik Bilimleri, 12:385-396. Karayurt, Ö., Ursavaş, F.E, Çömez, S., Bilik, Ö., Alıcıkuş, Z.A, Ertuğrul, N. (2021). Meme kanserli kadınlarda radyoterapi öncesi, sırası ve sonrası deneyimlenen semptomların ve yaşam kalitelerinin incelenmesi. Avrasya Sağlık Bilimleri Dergisi, 4:21-29. Kerman, K.T, Bahar, Z. (2019). Stresle baş etmede hemşirelerin kullandığı kanıt çalışmaları. Turkiye Klinikleri Public Health Nursing-Special Topics, 5(1):78-83. Koithan, M. (2014). Concepts and Principles of Integrative Nursing. İçinde:Mary Jo Kreitzer, Koithan M (editörler). Integrative Nursing, New York, Oxford University Press, 3-16. Kreitzer, M.J. (2015). Integrative nursing: Application of principles across clinical settings. Rambam Maimonides Medical Journal, 6:1-8. Kubes, L.F. (2015). Imagery for self-healing and integrative nursing practice. The American Journal of Nursing, 115:36-43. Kubilay, Ş.D., Ergüney, S. (2020). Kemoterapi tedavisi alan hastalarda progresif gevşeme egzersizleri ve yönlendirilmiş imgelem uygulamasının kemoterapi semptomları ve yaşam kalitesi üzerine etkisi. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi, 23:67-76. Lee, M.H., Kim, D.H., Yu, H.S. (2013). The effect of guided imagery on stress and fatigue in patients with thyroid cancer undergoing radioactive iodine therapy. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine. National Center for Complementary and İntegrative Health. Complementary, (2018). Alternative, or Integrative Health: What’s In a Name?. Owen, D.W. (2010). Spontaneous and guided imagery in counseling: Putting fantasy to work. Turkish Psychological Counseling and Guidance Journal, 4(33):71-80. Posadzki, P., Lewandowski, W., Terry, R., Ernst, E., & Stearns, A. (2012). Guided imagery for non-musculoskeletal pain: a systematic review of randomized clinical trials. Journal of Pain and Symptom Management, 44:95-104. Ringdahl, D. (2014). Integrative Nursing and Symptom Management İçinde:Mary Jo Kreitzer MK (editör). İntegrative Nursing, New York, Oxford University Press, 187-199. Roffe, L., Schmidt, K., Ernst, E. (2005). A systematic review of guided imagery as an adjuvant cancer therapy. Psycho‐Oncology, 14:607-617. 233 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Serra, D., Parris, C.R., Carper, E., Homel, P., Fleishman, S.B., Harrison, L.B., Chadha, M. (2012). Outcomes of guided imagery in patients receiving radiation therapy for breast cancer. Clinical Journal of Oncology Nursing, 16: 617. Torres, E., Dixon, C., Richman, A.R. (2016). Understanding the breast cancer experience of survivors: a qualitative study of African American women in rural eastern North Carolina. Journal of Cancer Education, 31:198-206. Türk, K.E. (2019). Meme kanseri, kadınlar ve eşlerinin yaşadığı sorunlar. Gümüşhane Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 8:495-500. Wagner, J.L., Thompson, S. (2014). Integrative Nursing Management of Pain. İçinde:Mary Jo Kreitzer MK (editör). Integrative Nursing, New York, Oxford University Press, 286-299. Williams, F., Jeanetta, S.C. (2016). Lived experiences of breast cancer survivors after diagnosis, treatment and beyond: qualitative study. Health Expectations 19:631-642. Yel, P., Karadakovan, A. (2020). Dünyada ve Türkiye’de meme kanserli hastaların tamamlayıcı ve alternatif tedavi kullanımı. Cumhuriyet Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 5(1):38-48. 234 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences DENTAL SERAMİK RESTORASYONLARDAKİ KIRIK BELİRTEÇLERİ Merve UTAR,DDS,PhD Private Practice, Ankara, Turkey Orcid ID: 0000-0002-5876-3743 ÖZET Seramik malzemelerle ilgili gelişmeler modern seramiklerin fiziksel özelliklerinin iyileşmesini sağlamış ve bu durum klinik kullanımlarında önemli bir artışla sonuçlanmıştır. Hem konvansiyonel hem de gelişmiş yöntemlerle üretilen dental seramikler hastaların estetik ve fonksiyonel ihtiyaçlarının karşılanması için uygun restorasyonların oluşturulmasında önemli rol oynamaktadır. Geleneksel yöntemler teknik hassasiyet gerektirmekte ve pek çok değişkenden etkilenmektedir. Endüstriyel olarak üretilen bloklarda ise yapısal eksiklikler en aza indirilmekle birlikte daha homojen bir yapı elde edilmektedir. Elde edilen tüm restorasyonların kullanım süresinin, meydana gelen başarısızlıkların ve sebeplerinin değerlendirilmesi, ileriye dönük olarak eksikliklerin tespit edilip telafi edilebilmesi için önem taşımaktadır. Kırık analizi ve dental seramik yüzeyinde meydana gelen işaretlerin incelenmesi bu noktada fayda sağlamaktadır. Aynı zamanda, restorasyonların kullanıma sunulmadan önce mevcut yapısının değerlendirilmesinin, karşılaşılacak başarısızlıklarda sebeplerin tespitini kolaylaştıracağı düşünülmektedir. Bu derlemede dental seramik restorasyonlarda taramalı elektron mikroskobu ile görüntülenen kırık belirteçleri ve özellikleri incelenmektedir. Anahtar Kelimeler: Dental seramikler, kırık analizi, taramalı elektron mikroskobu. FRACTOGRAPHIC MARKINGS IN DENTAL CERAMIC RESTORATIONS ABSTRACT Advances in ceramic materials have led to the improvement of the physical properties of modern ceramics, resulting in a significant increase in their clinical use. Dental ceramics produced by both conventional and advanced methods play an important role in the creation of appropriate restorations to meet the aesthetic and functional needs of patients. Traditional methods require technical precision and are affected by many variables. In industrially produced blocks, structural deficiencies are minimized and a more homogeneous structure is obtained. Evaluation of the prognosis of all restorations, failures and their causes are important in order to determine and compensate the deficiencies for further restorations. Fracture analysis and examination of the markings on the dental ceramic surface are beneficial at this point. At the same time, it is thought that the evaluation of the existing structure of the restorations before they are delivered for clinical use will facilitate the determination of the reasons for the failures to be encountered. In this review, fractographic markings and their properties detected by scanning electron microscopy in dental ceramic restorations are examined. Keywords: dental ceramics, fractographic analysis, scanning electron microscopy. 235 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences DEVELOPMENT OF LAPAROSCOPIC SURGERY IN TÜRKİYE Yusuf YAVUZ Ministry of Health, Planning Department, General Surgery, Ankara, Türkiye Introduction The first laparoscopy was performed on dogs by Georg Kelling in Germany in 1902. The first laparoscopy on humans was performed in Sweden in 1910 by Hans Christian Jacobaeus. Laparoscopic surgery is one of the greatest advances in general surgery. German obstetrician Kurt Karl Stephan Semm used the method in gynecological operations in the 1960s, and he made the first laparoscopic appendectomy in 1981. The first experience in Turkey was implemented in 1990 at SSK Okmeydanı Hospital. The aim of our study is to examine the operation data of 2016 and 2021 in our country and to show the point of laparoscopic operations. Material and Method: The study was prepared by obtaining the necessary permissions from the Ministry of Health and using the data of general surgery operations in 2016 and 2021 registered in the ministry system. The levels of appendectomy, low anterior resection, gastrectomy, adrenalectomy, cholecystectomy, inguinal hernia, peptic ulcer, umbilical hernia and nephrectomy operations were examined both openly and laparoscopically, and statistical data were prepared through the tabulation program. Results: When we examined the operation levels, the number of appendectomies, which was 9,634 in 2016, increased to 65,216 in 2021, while the number of laparoscopic appendectomies increased from 11,435 to 28,066. The number of low anterior resections (LAR), which was 2,715 in 2016, increased to 3032 in 2021, while the number of laparoscopic LARs increased from 612 to 1540. The number of gastrectomies, which was 2544 in 2016, decreased to 2426 in 2021, and the number of laparoscopic gastrectomies from 190 to 380. The number of adrenalectomy, which was 823 in 2016, increased to 1135 in 2021, and the number of laparoscopic adrenalectomy has increased from 334 to 562. The number of cholecystectomies, which was 3855 in 2016, increased to 4060 in 2021, and the number of laparoscopic cholecystectomies from 330 to 785. The number of inguinal hernia operations, which was 130,540 in 2016, decreased to 121,267 in 2021, and the number of laparoscopic inguinal hernias, which was 3514, reached 9042. The number of peptic ulcer operations, which was 2721 in 2016, decreased to 2619 in 2021, while the number of laparoscopic peptic ulcer operations was 456, which was 243. The number of umbilical hernia operations, which was 24,132 in 2016, increased to 27,364 in 2021, while the number of laparoscopic umbilical hernias increased from 804 to 1,188. The number of nephrectomies, which was 6,042 in 2016, increased to 6977 in 2021, while the number of laparoscopic nephrectomy was 1233, which was 1062. 236 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Conclusion: When general surgery operations were examined, gastrectomy, inguinal hernia and peptic ulcer operations decreased slightly, while the number of all other operations increased. While the number of laparoscopic surgeries was limited in 2016, it was observed that the use of the laparoscopic method in surgical operations increased significantly in 2021. Keywords: General surgery, Laparoscopy, Operation Türkiye’de Laparoskopik Cerrahinin Gelişimi Giriş İlk laparoskopi, 1902 yılında Almanya’da Georg Kelling tarafından köpekler üzerinde gerçekleştirilmiştir. İnsanlar üzerinde ilk laparoskopi 1910 yılında İsveç’te Hans Christian Jacobaeus tarafından gerçekleştirilmiştir. Laparoskopik cerrahi genel cerrahideki en büyük gelişmelerden birisidir. Alman kadın doğumcu Kurt Karl Stephan Semm’in 1960’larda jinekolojik operasyonlarda yöntemi kullanmasıyla farklı boyut kazanır ve 1981’de yine kendisi ilk laparoskopik appendektomiyi yapar. Türkiye’de ilk deneyim 1990 yılında SSK Okmeydanı Hastanesinde uygulanmıştır. Çalışmamızdaki amaç ülkemizde 2016 ve 2021 yıllarındaki operasyon verilerini inceleyerek laparoskopik operasyonların geldiği noktayı göstermektir. Materyal ve Metot: Çalışma Sağlık Bakanlığından gerekli izinler alınarak bakanlık sistemine kayıtlı olan ve 2016 ile 2021 yıllarındaki genel cerrahi operasyonlarına ait veriler kullanılarak hazırlanmıştır. Appendektomi, low anterior rezeksiyon, gastrektomi, sürrenalektomi, kolesistektomi, inguinal herni, peptik ülser, umblikal herni ve nefrektomi operasyonlarının hem açık hem laparoskopik olarak düzeyleri incelenmiş ve tablolama programı üzerinden istatistiki verileri hazırlanmıştır. Bulgular: Operasyon düzeylerini incelediğimizde 2016 yılında 9.634 olan appendektomi sayısı 2021 yılında 65.216’ya çıkmıştır, 11.435 olan laparoskopik appendektomi sayısı ise 28.066 olmuştur. 2016 yılında 2.715 olan low anterior rezeksiyon (LAR) sayısı 2021 yılında 3032’ya çıkmıştır, 612 olan laparoskopik LAR sayısı ise 1540 olmuştur. 2016 yılında 2544 olan gastrektomi sayısı 2021 yılında 2426’ya düşmüştür, 190 olan laparoskopik gastrektomi sayısı ise 380 olmuştur. 2016 yılında 823 olan sürrenalektomi sayısı 2021 yılında 1135’e çıkmıştır, 334 olan laparoskopik sürrenalektomi sayısı ise 562 olmuştur. 2016 yılında 3855 olan kolesistektomi sayısı 2021 yılında 4060’a çıkmıştır, 330 olan laparoskopik kolesistektomi sayısı ise 785 olmuştur. 2016 yılında 130.540 olan inguinal herni operasyon sayısı 2021 yılında 121.267’ye düşmüştür, 3514 olan laparoskopik inguinal herni sayısı ise 9042 olmuştur. 2016 yılında 2721 olan peptik ülser operasyon sayısı 2021 yılında 2619’a düşmüştür, 243 olan laparoskopik peptik ülser operasyonu sayısı ise 456 olmuştur. 2016 yılında 24.132 olan umblikal herni operasyon sayısı 2021 yılında 27.364’e çıkmıştır, 804 olan laparoskopik umblikal herni sayısı ise 1.188 olmuştur. 2016 yılında 6.042 olan nefrektomi sayısı 2021 yılında 6977’ye çıkmıştır, 1062 olan laparoskopik nefrektomi sayısı ise 1233 olmuştur. Sonuç: Genel cerrahi operasyonları incelendiğinde gastrektomi, inguinal herni ve peptik ülser ameliyatları sınırlı düzeyde azalmışken, diğer tüm ameliyatların sayısı artmıştır. 2016’da laparoskopik ameliyatların sayısı sınırlı düzeydeyken 2021 yılında cerrahi operasyonlarda laparoskopik yöntemin kullanımının belirgin düzeyde arttığı görülmüştür. Anahtar Kelı̇meler: Genel cerrahi, Laparoskopi, Operasyon 237 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EKSTENSİF ÇATI UYGULAMALARININ MİMARİ YAPI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Dr. Öğr. Üyesi Emre ÇUBUKÇU1* *1 Işık Üniversitesi, Sanat, Tasarım ve Mimarlık Fakültesi, İç Mimarlık ve Çevre Tasarımı Bölümü İstanbul, Türkiye. ORCID: 0000-0003-1085-8919 ÖZET Mimari yapılar; mekan organizasyonu, fonksiyonu, gelişen teknoloji sonucunda ortaya çıkan malzeme ve çözüm yaklaşımları 21. yüzyıl ile birlikte sürdürebilirlik, erişebilirlik, ekoloji gibi tasarım yaklaşımlarda önem arz etmektedir. Özellikle hızlı gelişen, nüfusu artan, boş ve yeşil alan kapasitesi azalan büyükşehirde, yaşam kalitesi giderek azalmaktadır. Kullanıcıların, her geçen süreçte günlük yaşamlarına da olumsuz etkisini gördüğü yerleşik düzene karşı alternatif yaklaşımların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Tasarım yaklaşımlarıyla birlikte birçok mimari yapıda açık, yarı açık, kapalı alan/ mekanlarda temiz hava alabileceği, insan-çevre ilişkisini ve yaşam kalitesini arttırabileceği, uygulama yaklaşımları üretilmektedir. Bu yaklaşımlar içerisinden biri de çatı-teras bahçeleridir. Birçok mimari ve peyzaj uygulama alanlarında uygulanan çatı-teras bahçeleri kendi içerisinde de; işlev, amaç, bakım şekilleri, kullanıcılara etkisi çatı tipleri entansif (yoğun) ve ekstensif (seyrek) olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Çalışmada ele alınacak olan ekstensif (seyrek) çatı tiplerinde bitki türleri genellikle bodur çalılar, yabani otlar, çayır örtüsü ve çeşitli bitki türleri kullanılmaktadır. Ekstensif çatı tipi yaklaşımlarında entansif çatı tipine göre kullanıcı ağırlıklı olmayıp, seçilen bitki türleri az maliyetli, alçak boyutlu bitki türleriyle birlikte, dayanıklı, rejenerasyonu yüksek, binaya yük vermeyen uygulama yaklaşımıdır. Çalışmanın amacı; ekstensif çatı uygulamlarının mimari yapı üzerindeki etkileri incelenip örmekleriyle karşılaştırma yapmaktır. Literatürde konu ile ilgili birçok çalışma olmasına ragmen, mimari yapılar ile ilgili etkilerin incelenmesi sayıca az yapılmıştır.Çalışma nitel araştırma yöntemlerinden faydalanmıştır. Kapsam dahilinde Avrupa, Amerika ve Uzakdoğu ülkelerindeki büyük şehirlerden mimari yapı örneklerinden seçilerek inceleme yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: Entensif Çatı Tipi, Mimari Yapılar, Çatı Teras Bahçeleri THE EFFECTS OF EXTENSIVE ROOF APPLICATIONS ON THE ARCHITECTURAL BUILDING ABSTRACT Architectural structures; Along with factors such as space organization, function, materials and solution approaches that emerged as a result of developing technology, design approaches such as sustainability, accessibility and ecology are important in the 21st century. The quality of life is gradually decreasing, especially in the metropolitan city, which is rapidly developing, has an increasing population, and the 238 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences capacity of empty and green spaces is decreasing. It causes the emergence of alternative approaches against the established order, which users see negatively in their daily lives with each passing process. Along with the design approaches, application approaches are produced in many architectural structures where open, semi-open and closed areas can take fresh air, increase the human-environment relationship and quality of life. One of these approaches is roof-terrace gardens. Roof-terrace gardens, which are applied in many architectural and landscape application areas; roof types are divided into two groups as intensive (dense) and extensive (rare) functions, purpose, maintenance types and effects on users. In the extensive (sparse) roof types that will be discussed in the study, the plant species are generally dwarf shrubs, weeds, meadow cover and various plant species. In the extensive roof type approaches, the user is not dominant compared to the intensive roof type, and the selected plant species are lowcost, low-dimensional plant species, durable, high regeneration, and application approach that does not burden the building. The aim of the study; The aim of this study is to examine the effects of extensive roof applications on the architectural structure and compare them with the examples. Although there are many studies on the subject in the literature, the examination of the effects on architectural structures has been few in number. The study has benefited from qualitative research methods. Within the scope of the study, architectural structure samples were selected from the big cities in Europe, America and Far East countries. Keywords: Intensive Roof Type, Architectural Buildings, Roof Terrace Gardens 239 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ PROFESYONELLERİNİN ÇALIŞMA KOŞULLARININ VE MESLEKİ PROBLEMLERİNİN TESPİTİ Olcay ATAŞ 1 , Prof.Dr. Çağatay PAMUKÇU 2 1 Dokuz Eylul University, M.Sc Student, Institute of Natural &Amp; Appl. Sciences, Tinaztepe Campus, Izmir/TURKEY 2 Dokuz Eylul University, Mining Eng. Dept., Tinaztepe Campus, Izmir/TURKEY ÖZET İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG); her geçen gün artan sanayileşme ile birlikte çalışma yaşamında hem insani hem ekonomik boyutu ile daha önemli hale gelen bir kavramdır. Bu alan aynı zamanda, toplumda derin etkiler yaratabilecek önemde bir takım sorunların da yer aldığı, farklı etkileri olan geniş kapsamlı bir konudur. İş kazaları ve meslek hastalıklarının yıkıcı etkilerinin, endüstrileşmenin başlangıcından beri ciddi neticeleri olmuştur. Zaman içerisinde bu konularda önleyici bir takım tedbirler alınması gerekliliği ortaya çıkmıştır. Sosyal güvenlik ve hukuk sistemlerinin gelişmesi neticesinde bu düzenlemeler resmileştirilmiş ve yaygınlaştırılmıştır. Gelişmekte olan ve gelişmiş ülkelerde bu düzenlemelerle alakalı bir takım zorunlu değişikliklerin yapılması ihtiyacı hâsıl olmuştur. Ülkemizde de benzer gelişmeler söz konusudur. İş güvenliği ile alakalı 2013 senesinde yürürlüğe girmiş olan “6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu” konuya dair ehemmiyetli düzenlemeler getirmiştir. Yapılacak düzenlemeler ve konuya gösterilecek sürekli hassasiyet ile çalışan sağlığı ve iş güvenliği konusunda olumlu gelişmeler beklenebilecektir. Bu gelişmelerin bir takım sosyal ve ekonomik getirilerinin olması da tabiidir. Geniş bir bakış açısı ile değerlendirildiği zaman, işçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda kapsamlı çalışmalar bu alanda görev alan profesyonelleri de kapsamalıdır. Bu çalışmada; İSG alanında görev alan profesyonellerin çalışma hayatına dair koşulları ve sorunlarını tespit ederek çalışma hayatında direkt ve dolaylı anlamda yarattığı etkiler belirlenecektir. Bu faktörleri belirleyebilmek adına iş sağlığı ve güvenliği sahasında görev alan iş güvenliği profesyonellerinin sorunlarını analiz eden anket formları üzerinden anket soruları ilgili çalışanlara ulaştırılmıştır. Anketle toplanan veriler, SPSS istatistik programıyla analiz edilerek değerlendirilmiş ve son bölümde tartışılarak bir takım öneriler belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: İş Sağlığı ve Güvenliği, Çalışma Koşulları, Mesleki Problemler DETERMINING THE WORKING CONDITIONS AND OCCUPATIONAL PROBLEMS OF OCCUPATIONAL HEALTH AND SAFETY PROFESSIONALS ABSTRACT Occupational Health and Safety (OHS) is a concept that has become more important with both its human and economic dimensions in working life with the increasing industrialization day by day. This area is also a wide-ranging issue with different effects, including a number of problems that may have 240 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences profound effects on society. The devastating effects of occupational accidents and occupational diseases have had serious consequences since the beginning of industrialization. Over time, the necessity of taking some preventive measures on these issues has emerged. As a result of the development of social security and legal systems, these regulations have been formalized and expanded. There has been a need to make some mandatory changes related to these regulations in developing and developed countries. There are similar developments in our country as well. Regarding occupational safety, the “Occupational Health and Safety Law No. 6331”, which came into force in 2013, has brought important regulations on the subject. Positive developments in employee health and safety can be expected with the regulations to be made and the constant sensitivity to the subject. It is natural that these developments have some social and economic benefits. When evaluated from a broad perspective, comprehensive studies on occupational health and safety should include professionals working in this field. In this study, by determining the conditions and problems of the professionals working in the field of OHS, their direct and indirect effects on working life will be determined. In order to determine these factors, survey questions were sent to the relevant employees through questionnaires that analyzed the problems of occupational safety professionals working in the field of occupational health and safety. The data collected through the questionnaire were analyzed and evaluated with the Statistical Package for the Social Sciences (SPSS) program, and some suggestions were determined by discussing in the last section. Keywords: Occupational Health and Safety, Working Conditions, Occupational Problems GİRİŞ İSG; çalışma hayatı içindeki her kademede çalışanların koşullarını, sosyal güvenlik süreçlerini, çalışanların fiziki ve ruhsal anlamda sağlıklarını, beden bütünlüklerini korumakla ilgili faaliyetlerdir. Özellikle son dönemlerde yapılan yasal düzenlemelerle daha önemli hale gelen bir uygulama alanıdır. 18. yy. sonlarında gelişen icatların yönlendirdiği süreçle Sanayi Devrimi, ilk olarak ortaya çıktığı coğrafyalardaki toplumlarda oldukça keskin dönüşümler meydana getirmiştir. Endüstrileşme ile beraber işgücü gereksinimini karşılamak adına insanlar, kendi yaşam alanlarından sanayi tesislerinin bulunduğu yerlere, büyük şehirlere göç etmiş ve sanayi tesislerinde yüksek adetli üretimler gerçekleştirerek ekonomilerin büyümesine katkı vermişlerdir. Bu süreç, iktisadi alana yaptığı katkıların yanında ticari yöntemlerin çeşitlenmesi, teknolojideki gelişmeler ve sosyo-kültürel alanda değişimlere de yol açmıştır. Toplumsal tarihte büyük dönüşümlerin yaşandığı dönemlerde, alışılageldiği üzere bir takım düzensizlikler, kargaşa ve sömürü olguları gündeme gelmiştir. Sanayileşme uzun süre iktisadi gelişmeye, zenginleşmeye ve kar olgusuna odaklanırken çalışan geniş kesimlerin gereksinimleri geri planda bırakılmıştır. Büyük nüfuslara ev sahipliği yapan emek yoğun sanayi tesisleri ve bunların yakınlarındaki şehirler, ciddi anlamda beklenmedik bu nüfus artışının etkileri ile sağlıklı bir şekilde başa çıkamamış ve bu durum ciddi sorunlara yol açmıştır. ARAŞTIRMA VE YÖNTEM Bugün çalışma hayatında olağan karşılanan birçok uygulama ve belirli haklar, o dönem için henüz gündemde değildi. Yaşanan birçok acı tecrübe sonucunda çalışma hayatının, sadece kar amacıyla ele alınamayacak kadar önemli ve toplumun sağlıklı yapısını korumak için özenle ele alınması gereken bir sosyal saha olduğu anlaşılmaya başlanmakla birlikte bu süreç oldukça uzun zaman almıştır. Günümüzde bile halen çalışma hayatının bütüncül bakış açısı ile değerlendirilmesi kolay değildir. İSG bu çerçevede önem kazanmaya başladıkça, bu alanda çalışan profesyonellerin de sürece katkıları değerlendirme konusu olmuştur. İSG, günümüzde çalışma hayatının önemli bir parçası haline geldiğinden, bu alanı denetleyen ve bir anlamda yönetilmesine katkı sağlayan İSG çalışanlarının sorunları da ciddiyetle ele alınmak durumundadır. İSG profesyonelleri, işveren adına işçilerin sağlıklı ve güvenli şartlarda çalışmalarını denetleyerek gereken tedbirlerin alınmasını sağlamakla beraber mevzuata uygun değerlendirmelerin yapılmasını temin etmekle de görevlidirler. Bu noktada, işletmelerin kar ve sürdürülebilirlik hedefleri 241 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ile İSG arasında olumlu ve destekleyici bir ilişki kurulmasına imkân vermek, doğru ve sağlıklı değerlendirmelerle, uzun vadeli kazan kazan politikaları uygulamak gerekmektedir. Sadece karlılık üzerine odaklanan bir işletmenin diğer hususları göz ardı etmesi, aslında karlılık hedefine de aykırı neticeler doğurmaktadır. İSG profesyonelleri çalışma hayatının genel sorunları ile ilgilenirken bir yandan da bu çelişkili gibi görünen hedeflerin birbiri ile uyumlu hale getirilmesinin mesuliyetini almaktadırlar. Bu durum, onların yaptığı görevi bir kat daha önemli ve zor hale getirmektedir. Böylesine önemli bir alanda görev yapan İSG profesyonellerinin çalışma şartları ve yaşadıkları sorunlara dair çalışmalar yapılması bu nedenle büyük önem arz eder. İş Güvenliği ve Sağlığı konusunda ilk öncül yasal altyapıyı 1957 senesinde Avrupa Topluluğunca imzalanan Roma Antlaşması ve ILO’nun 155 sayılı “İş Sağlığı Güvenliği Çalışma Ortamına İlişkin Sözleşme” oluşturmaktadır. İş güvenliği uzmanlarının yaşadıkları problemlerle alakalı çalışmalar genel olarak işyerindeki ve yaşanılan zorlu koşulların çalışanlara olumsuz etkileri ile bağdaştırılmaktadır. Konuya dair yapılan araştırmalar her ne kadar yeterli görülmese de ülkemizde ve uluslararası alanda iş güvenliği uzmanlarının yaşadığı sorunlar üzerine çalışmalar vardır. Sakaoğlu Kaya ve İri (2018) tarafından iş güvenliği uzmanlarının yaşadığı sorunlara dair yapılan araştırma sorunlara dair yapılan araştırma etkili ve verimli çalışmalar ortaya koymalarının ancak yaşadıkları olumsuzlukların en düşük seviyeye indirilmesi ile mümkün olacağına tespit etmişlerdir. Yine Cerev (2018) tarafından iş güvenliği uzmanlarının iç ve dış takviye seviyelerinin incelenmesi üzerine yapılan araştırmada iş güvenliği uzmanlarının iş doyum seviyelerinin yüksek olmasının çalışma ilişkilerini olumlu etkileyeceği tespit edilmiştir. Sürdürülebilir bir kalkınma modeli oluşturabilmek için iş yerlerinde genel olarak çalışanların iş doyumu seviyelerinin yüksek olması ve uzun vadeli verimli çalışmanın sağlanabilmesi gerekmektedir. İş güvenliği uzmanlarının bu alandaki sorunlarının giderilmesi süreci olumlu etkileyecektir tespiti yapılmaktadır. Namal Kanber ve Kavas (2016) tarafından yapılan çalışmada iş güvenliği uzmanlarının denetledikleri kurumlardan ücretlerini almaları sebebiyle yaşadıkları etik sorunlar üzerine yapılan araştırmada idari bağımsızlık ve görevlerini etkin biçimde yapabilmek adına iş güvenliği uzmanlarının maaşlarını kamusal bir hizmet olarak algılanarak farklı alternatif kanaldan almalarının daha uygun olacağı sonucuna varılmıştır. Araştırmamızın amacı; İSG profesyonellerinin çalışma koşulları ve mesleğe dair sorunlarının araştırılarak tespit edilmesi ve bu konuya ilişkin toplanan veriler ile sorunların çözümüne dair önerilerin tartışılarak ortaya konulmasıdır. Araştırma bu amaçla giriş ve sonuç kısmı hariç üç ana kısımdan meydana getirilmiştir. Birinci bölümde konuya dair kavramsal çerçeve çizilmeye çalışılmış, mevzuat ve özellikle 6331 sayılı İSG Yasası irdelenerek içeriğine bakılmıştır. Bu yasanın işverene yüklediği sorumluluklar hakkında bilgi verilmiş, ayrıca işveren vekili olarak İSG konusunda işletmenin genel sürecini denetleyen ve raporlayarak ilgili önlemlerin alınmasını sağlayan İSG sorumlusu kavramı incelenmiştir. Bu görevi yapan profesyonellerin nasıl niteliklere sahip olması gerektiği, uzmanlık sınıfları gibi konular kavramsal çerçeve içinde ele alınmıştır. Bununla beraber yine birinci bölümde, İSG görevinde bulunan çalışanların genel çalışma şartları ile fiziki ya da ruhsal anlamda yaşadıkları sorunların çerçevesi çizilmeye çalışılmış, geçmiş akademik araştırmalar ve güvenilir kaynaklar üzerinden alanyazın tarama ve derleme çalışması yapılmıştır. Araştırmanın ikinci bölümünde uygulama çalışması ele alınmıştır. Bu araştırmanın yöntemi, amacı, örneklem ve sınırlılıkları hakkında bilgiler verilmiştir. Üçüncü bölümde; İSG alanında çalışan personelin çalışma şartlarına dair verilerini toplamak adına 22 soruluk bir anket formu hazırlanmış, 114 İSG profesyoneli tarafından ankete verilen cevaplar SPSS programı üzerinden işlenerek bulgular değerlendirilmiştir. Sonuç kısmında ise neticeler tartışılarak sonuç ve öneriler kısmı hazırlanmıştır. SONUÇ VE ÖNERİLER Yürürlükte bulunan iş sağlığı ve güvenliğine dair yasa mevzuat uygulayıcısı olarak çalışan İSG uzmanları, piyasanın giderek artan ihtiyacını karşılamak üzere çalışmaktadır. İSG konusunda görev alan profesyonel uzmanlar, ülkenin mevcut ihtiyacını karşılayabilmek adına farklı sektörlerde hizmet vermektedir. İSG uzmanlarına olan ihtiyaç ve bu alanda uzmanlık sahibi profesyonellerin sayısının 242 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences artması ile beraber konumun önemi de dikkate alındığında, çalışma şartlarının sürekli biçimde yeniden değerlendirilmesi ve iyileştirilmesi gerekmektedir. İSG, araştırmamızda irdelendiği gibi bu konuda çalışan profesyonellerin yaşadıkları sorunlar üzerinden değerlendirildiğinde konuya dair geliştirici ve düzenleyici önlemlerin tespit edilmesi daha kolay olacaktır. Özellikle İSG konusunda çalışan uzmanların, belirli konularda yoğunlaşan problemlerinin olduğundan bahsedebiliriz. Yaptığımız saha araştırmasında İSG uzmanlarının belirli konularda yoğunlaşan sorunlara dönük tespitlerinin olduğu görülmüştür. Önemli tespitlerden biri; uzmanların mesleki otonomi ve idari bağımsızlık konusudur. Maaşların ve sicillerin işveren tarafından verilmesi, uzmanlarının sahada önlem alırken hareket kabiliyetlerini kısıtlayabilmektedir. Buna dair düzenleyici tedbirlerin alınması, uzmanların daha etkin çalışmaları bakımından önem arz etmektedir. İSG uzmanlarının çalışma şartlarına dair yaptıkları önemli tespitlerden bir diğeri ise; çalıştıkları işyerlerinde işveren ve çalışanların iş sağlığı ve güvenliğine dair farkındalık eksikliğidir. Bu konuda yapılacak bilinçlendirme kampanyaları ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın teşviki ile mesleki saygınlığı artırmaya dönük çabalar fayda getirebilir kanaati mevcuttur. İş güvenliği konusunun işveren tarafından yalnızca bir maliyet kalemi olarak görülmemesi, bu konunun işletmenin sürekliliği, piyasadaki rekabet içerisindeki varlığını destekleyen ve çalışanlarının şirketi olan bağlılıklarını karşılama arzularını artıracak bir konu olduğu bilinmesi gerekmektedir. İş güvenliğinin direkt ve dolaylı iş süreçlerine olumlu katkıda bulunacağı hatırda tutulmalıdır. Elbette ki iş sağlığı ve güvenliği ile alakalı alınacak tedbirlerin bir maliyet tarafı olacaktır ancak bu konuda uzun vadeli planlama yapılarak, bu kapsamda yapılacak yatırımın geri dönüşümünün fazlasıyla olacağı konusunda kanaat sahibi olunmalıdır. İşverenlerin sürece yaklaşımı, iş sağlığı ve güvenliği personelinin işini etkin yapabilmesi bakımından önem arz eder. Bu konuda sağlıklı biçimde yapılacak maliyet analizlerinin uzun dönem geri dönüşlerinin işveren lehine olacağının altının çizilmesi faydalı olacaktır. İSG ile alakalı yapılacak harcamalar, uzmanlıkları ile yetkin personel tarafından planlandığı zaman gerçekte oldukça uygun bütçeler ile etkin çözümler ortaya konulabileceği bilinmelidir. İnsana saygı, örgütün benimseyeceği temel değerlerden biri olmak zorundadır. Dolayısıyla çalışanların emniyet ve güvenliğinin, sağlıklarının ön planda tutulması, günümüz koşullarında bir tercihten öte bir gereklilik olarak addedilmelidir. Maddi sorunlarını çözmüş, işine yoğunlaşmış ve hak ettiği ücreti aldığını düşünen uzmanların işyerinde daha verimli çalışacaklarını düşünebiliriz. Dolayısıyla saha araştırmasının bize gösterdiği şekli ile İSG uzmanlarının neredeyse yarısı, aldıkları ücretin yaptıkları işin karşısında tatmin edici düzeyde olmadığını belirtmektedir. Genel bir değerlendirme ile uzmanların maddi sorunlarının hakkaniyetli bir düzenleme ile gündeme getirilmesinin faydalı olacağı görülmektedir. Saha araştırması kapsamında idari etkinlik ve çalışma şartları, uzmanlık sınıfına göre değişimi incelendiğinde; uzmanların idari etkinliğinin uzmanlık sınıfına bağlı değişimi kayda değer görülmemiştir. Uzmanlık sınıfı ise daha çok çalışma şartlarına etki etmektedir. Uzmanlık sınıfı yükseldikçe çalışma şartları değişmektedir. Uzmanlık sınıflarına bağlı olarak mevzuat desteği, uzmanların iş etkinliklerini olumlu etkileyebileceği uygulama çalışmasından çıkan neticelerden biridir. İdari etkinlik ve çalışma şartları cinsiyete göre irdelendiğinde ise kayda değer bir ilinti tespit edilememiş olması, uzmanların cinsiyetten bağımsız olarak benzer çalışma koşullarını paylaştıklarını ifade etmektedir. İSG uzmanlarının sorunları ortaklaşmaktadır. İdari etkinlik ve destek üzerinden çalışma şartları değerlendirildiğinde, idari etkinlik ve destek, tecrübeye göre anlamlı ilinti ortaya koymamaktadır. Oysaki çalışma şartlarının anlamlı düzeyde farklılık gösterdiği görülmüştür. Çalışma şartlarını idare etmekte süreci etkilemekte ve değiştirmekte, tecrübeli İSG uzmanlarının daha yetkin oldukları düşünülebileceği gibi, zaman içinde tecrübeli uzmanların mevcut olumsuz şartlara alıştıkları şeklinde de değerlendirilebilir. İSG uzmanlarının yaşadıkları sorunların tespitine dönük alanyazında yapılan çalışmaların yeterli olduğunu söylemek mümkün değildir. Bu konuda yapılacak daha detaylı saha araştırmalarıyla sorunun farklı boyutlarıyla masaya yatırılması ve çözüm önerilerinin geliştirilmesi mümkün olacaktır. 243 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences KAYNAKÇA Acar, İ. (2014). ISG Profesyonellerinin Çalışma Koşulları ile İSG Hizmeti Alınan ve Alınmayan İşyerlerinde İş Kazası ve Meslek Hastalığı Sıklığının Değerlendirmesi. Ankara: Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi/ T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü. Akın, L. (2005). İş Sağlığı ve Güvenliğinde İşyerinin Örgütlenmesi, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. Akpınar, T. (2014). İş Sağlığı ve Güvenliği, Bursa: Ekin Yayınevi. Baloğlu, C. (2015). İşverenlerin İş Sağlığı ve Güvenliği Yükümlülükleri ve Aykırılığın İş İlişkisine Etkisi, TBB Dergisi. Baradan, S., Akboğa, Ö., Gürcanlı, E., Dikmen, Ü., & Bayram, İ. (2015, 11 19). İş Güvenliği Uzmanlığı: Sistemin İşleyişinin Değerlendirilmesi, Researchgate: file:///C:/Users/user/Desktop/Downloads/GvenliiUzmanl.pdf adresinden alınmıştır Başbuğ, A. (2003). İşyeri Hekiminin İş Güvenliği Organizasyonlarındaki Yeri ve İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğinin Gerçekleştirilmesindeki Rolü, Ankara. Caniklioğlu, N. (2012). 6331 Sayılı İSG Kanununda Öngörülen İşveren Yükümlülükleri. Türkiye Toprak, Seramik, Çimento ve Cam Sanayii İşverenleri Sendikası Yayını. Cavanaugh, M. A., Boswell, W., Roehling, M. V., & Bourdreau, J. W. (2000, Akt: Karakaya). An Empirical Examination of Self-Reported Work Stress among US Managers, Journal of Applied Psychology. Çeçen, F. O. (2019). İş Sağlığı ve Güvenliği Çalışanlarının Çalışma Koşulları ve Sorunlarının Saptanması. Ankara: Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi. Çelik, N., Caniklioğlu, N., & Canbolat, T. (2016). İş Hukuku Dersleri, İstanbul: Beta Yayınevi. Ekmekçi, Ö. (2012). İş Sağlığı ve Güvenliği, Eskişehir Anadolu Üniversitesi Yayınları. Ertürk, Ş. (2012). İş Sağlığı ve Güvenliğinde İşverene Getirilen Yükümlülükler. Sicil İş Hukuku Dergisi. Gazete, R. (2013, 11 11). İş Güvenliği Uzmanlarının Görev, Yetki, Sorumluluk Ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik. T.C. Resmi Gazete, 28792. Güney, Z. (2014). 6331 Sayılı Yasa Çerçevesinde İş Güvenliği Uzmanlarının Sorunları. Mühendis ve Makine Dergisi. ISMMMO-TESMER. (2022, 04 28). İş Sağlığı ve Güvenliği. ISMMO: https://archive.ismmmo.org.tr/docs/seminernotlar/24.012.014/TESMER-ISG.pdf adresinden alınmıştır Karakaya, T. (2018). İş Güvenliği Uzmanlarının Çalışma Yaşamı Özellikleri, İş Stresi ve Güvencesizliğinin Değerlendirmesi. Ankara: Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi/ Hacettepe Üniversitesi. Özveri, M. (2015). İşçi Sağlığı, İş Güvenliği ve İş Cinayetleri. Birleşik Metal -İş Yayınları, İstanbul. Resmi Gazete. (2012, 12 29). İş Güvenliği Uzmanlarının Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmeliği. Resmi Gazete. Resmi Gazete 6331/4. (2012, 06 20). İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu. mevzuat.gov.tr: https://www.mevzuat.gov. tr/mevzuatmetin/1.5.6331.pdf adresinden alınmıştır Sümer, H. (2017). İş Hukuku. İstanbul: Seçkin Yayıncılık. Süzek, S. (2016). İş Kazaları Konusunda Devletin, İşverenlerin ve Sendikaların Yükümlülükleri. İş Hukuku Uluslararası Kongresi, İstanbul. Takaoğlu, Z. B., Kaya, E. Ç., & İri, N. Ö. (2018, 7 1). İş Güvenliği Uzmanlarının Yaşadığı Sorunlar. Gümüşhane Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi. Tülü, M. (2014). İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetlerinde İSG Profesyonellerinin Algı ve Beklentileri. Ankara: T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü. 244 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ANTİK KÜLTÜRLERDE SÜSLENME SANATI ve KOZMETİKLER Dr. Ömür UÇAR Bartın Üniversitesi, Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu, Saç Bakımı ve Güzellik Hizmetleri Bölümü, Bartın, Türkiye ORCID KOD: 0000-0003-1714-2518 ÖZET İlk insanların tuvali, mağara duvarları ve kendi bedenleri olmuştur. Çeşitli madenlerden elde ettikleri boyalarla derilerini süslemişler ve kömürle saçlarını boyamışlardır. Süslenme sanatı insanlık tarihine derinden kök salmıştır. Binlerce yıldır insanların süslenme aracı olan bu ürünler kozmetik olarak adlandırılmaktadır. Kozmetikler; vücudu renklendirmek, kokulandırmak ve süslemek için tasarlanmışlardır. İnsanların yüzlerini, tırnaklarını, saçlarını ve bedenlerini kozmetiklerle süslemenin amacı; görünüm manipülasyonu oluşturmaktır. Süslenme şekilleri bilinen tarih boyunca farklı zamanlarda, farklı kültürlerde ve coğrafyalarda belirgin şekilde farklılıklar göstermiştir. Bu çalışmada vücudu süslemek için kullanılan renkli kozmetikler ele alınmıştır. Süslenme amacı ile kullanılan fondötenlerin, rujların, göz kozmetiklerinin, ciltteki kontür ve renk anormalliklerinin kamufle edilmesini sağlayan kozmetiklerin, tırnak kozmetiklerinin ve saç kozmetiklerinin sanatsal kullanımları ele alınacaktır. Süslemeden yola çıkılarak kozmetik sanatının zaman içerisinde değişimi incelenerek tarihsel persfektifini sunmak ve literatüre katkıda bulunmak amaçlanmıştır. Antik çağdaki süslenme biçimlerinin; içeriği, sosyal ve siyasal anlamlarının ele alındığı bir çalışma olması açısından önem taşımaktadır. Bu çalışma konuyla ilgili Bartın Üniversitesi Merkez Kütüphanesi veri tabanından ve internet ortamından ulaşılan akademik yayınlardan elde edilen kaynakların derlenmesinden oluşan nitel bir çalışmadır. Anahtar Kelimeler: Süslenme, kozmetikler, kozmetik tarihi. THE ART of ADORNMENT and COSMETICS in ANCIENT CULTURES ABSTRACT The canvas of the first people became the walls of caves and their bodies. They decorated their skin with old dyes from various metals and dyed their hair with charcoal. The art of adornment is deeply rooted in human history. These products, which have been adorning people for thousands of years, are called cosmetics. Cosmetics are designed to color, fragrance, and decorate the body. Trimming people’s faces, nails, hair, and bodies with cosmetics creates appearance manipulation. Ornamentation styles have differed markedly in different cultures and geographies throughout known history. 245 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences In this study, colored cosmetics used to decorate the body are discussed. Artistic uses of foundations, lipsticks, eye cosmetics, cosmetics that camouflage contours and color abnormalities on the skin, nail cosmetics, and hair cosmetics will be discussed. It is aimed to present the historical perspective and contribute to the literature by examining the change in cosmetic art over time based on ornamentation. The forms of adornment in ancient times are essential in terms of being a study in which its content and social and political meanings are discussed. This study is a qualitative study comprising the compilation of the resources obtained from the Bartın University Central Library database and academic publications accessed from the internet. Keywords: Adornment, cosmetics, cosmetic history GİRİŞ Kozmetik kelimesi ilk kez, erkekleri ve kadınları parfüm içinde banyo yaptıran Romalı köleler için kullanılmıştır (Chaudhri ve Jain, 2009). Bu kavramın kökeni Yunanca kozmos (düzen veya güzelleştirme, çeki düzen verme) kavramına dayanır. Bu kökten Yunanca kosmein (güzelleştirmek, çeki düzen vermek) fiili ve kosmetikos kavramı türemiştir (https://tr.wikipedia.org/wiki/Kozmetik). Kozmetik kişiyi çekici hâle getirmek, görünüm sorunlarını gidermek için kullanılan ürünleri, uygulanan bakım ve tedavileri kapsayan; deri ve eklerini güzelleştirmek veya farklı bir görünüm vermek için uygulanan dekoratif ve süsleyici ürün ve işlemlerdir (https://tr.wikipedia.org/wiki/Kozmetik; Toköz, 2018). MÖ 10.000 gibi erken bir tarihte kozmetik işlemler güzelliği sunmak, detaylandırmak veya ona katkıda bulunmak için kullanılmaya başlanmıştır. Kozmetikler, insanlık tarihinde çok çeşitli ve önemli roller oynamıştır; süslemek, ciltlerini temizlemek, yumuşatmak, vücut kokularını maskelemek, ölüleri gömmeden önce süslemek, dini törenlere ve savaşlara hazırlamak; enfeksiyonlardan, böcek sokmalarından, güneşten ve rüzgardan korumak gibi türlü çeşit nedenlerden dolayı kullanılmışlardır (Draelos, 2000). Bugün kullandığımız kozmetikler varlığını geçmişin boya ve pigmentlerine borçludur. Bu çalışmada süslenme amacı ile kullanılan fondötenlerin, rujların, göz kozmetiklerinin, tırnak kozmetiklerinin ve saç kozmetiklerinin sanatsal kullanımları ele alınmıştır. Süslemeden yola çıkılarak kozmetik sanatının zaman içerisinde değişimi incelenerek tarihsel persfektifini sunmak ve literatüre katkıda bulunmak amaçlanmıştır. Antik çağdaki süslenme biçimlerinin; içeriği ve sosyal anlamlarının ele alındığı bir çalışma olması açısından önem taşımaktadır. ANTİK KÜLTÜRLERDE CİLT RENKLENDİRME UYGULAMALARI Cilt makyajı karmaşıktır ve insanlık tarihine derinden kök salmıştır. Ruh hali, doğa, kültür ve ten rengine bağlı olarak kullanıcı beklentilerini karşılamak için medeniyetler, moda akımları, bilimsel bilgi ve teknolojilerle birlikte gelişmiştir. Yüzü güzelleştirmenin en önemli aşaması olan ten rengi, makyaj için renklendirme malzemelerinin yerleştirildiği “tuvali” oluşturur. Kadınlar bunu cilt tonunu eşitlemek, cilt rengini değiştirmek veya cilt yüzeyini pürüzsüzleştirmeye katkıda bulunmak için bir araç olarak görürler. Antik çağda dekoratif yüz boyama ve güzelleştirme, sosyal statü ve koruma ile ilişkilendirilmiştir. 18. yüzyıldan itibaren modayla daha yakından bağlantılı hale gelmiştir (Eldridge, 2015). Yüz derisine ve vücut derisine renk ve süs ekleyerek kişinin kendi görünümünü değiştirmesi yeni bir trend değildir (Claude, 2006; Gründ, 2003). Paleolitik çağlardan beri insan, çeşitli ritüel etkinlikler için kendini vücut boyası ve dövmelerle süslemiştir. En eski uygarlıklardan beri, özellikle ten rengini değiştirmeyi amaçlayan, günümüz yaklaşımlarından farklı olan çeşitli bileşenler kozmetik tariflerde kullanılmıştır. Genellikle yüksek rütbeli kişiler tarafından kullanılan kozmetiklerin amacı, çoğunlukla ten rengini beyazlatmak olmuştur (Şekil 1). 246 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Şekil 1. Antik Dünyada Cilt Kozmetiklerinin Kullanımı (Guichard ve ark., 2022) Antik Roma’da kozmetikleri, güzelliği arttırmak ve özellikle yaşlanma sürecinin neden olduğu olumsuzlukları gizlemek için kullanmışlardır. Üst sınıf kadınlar kabuğu soyulmuş arpa, geyik boynuzu tozu, nergis soğanı, sakız ve bal gibi maddelerle yüzlerini parlak hale getirmek için kullanırken; kurutulmuş timsah dışkısını, kurşun karbonatı, bitkisel özleri ve lanolini ciltlerini beyazlatmak için kullanmışlardır (Guichard ve ark., 2022). Mezopotamya’da Ur kraliçesi ve prensleri, talk kelimesinin de türetildiği “Talak” bazlı mineral pigmentlerin karışımını kullanmışlardır. Günümüzde bu tür kozmetikler hala yaygın olarak Ortadoğu’nun bazı bölgelerinde kullanılmaktadır (Guichard ve ark., 2022). Ayrıca kınada bu kültürlerin yaygın olarak kullandığı diğer bir maddedir. Kına bazı; deri hastalıklarını tedavi etmek için cilde, ellere ve ayaklara uygulanmıştır. Egzamaya, depigmente bölgelere, vitiligo veya cilt lekeleri gibi lezyonlara kamuflaj olarak da kullanılmıştır. Ayrıca cilt enfeksiyonları, apseler, cilt yanıkları ve uyuzlarda lapa şekline getirilerek uygulanırdı (Toköz, 2018). Antik Yunanlılar doğu menşeili aromalı yağları ve merhemleri bir tür makyaj malzemesi olarak kullanan ilk Avrupalılardı (Toköz, 2018). Saflığı simgeleyen beyaz mat ten rengini tercih etmişler ve bu görünüme ulaşmak için alçı, tebeşir, kaolin ve kurşun karbonat kullanmışlardı (Guichard ve ark., 2022; Toköz, 2018). Ayrıca yüzün rengini koyulaştırmak için timsah dışkısı kömürü kullandılar. Kullanmış oldukları yüz boyaları cilt yüzeyini erozyona uğratan ürünlerdi. Kuşkonmaz kökleri, yabani anason, keçi sütü içinde vahşi zambak soğanları ve gübre filtre edilerek yumuşak ekmekle beraber yüz cildini güzelleştirmek ve pürüzsüz hale getirmek için kullanılırdı (Toköz, 2018). Antik Mısır’da alçı, kalsiyum karbonat, kalay oksit, öğütülmüş inciler ve kurşun karbonatı hayvan yağı, mumlar ve doğal reçinelerle karıştırılarak yapmış oldukları macunlarla ciltlerini beyazlatmışlardır. Bu konuda en eski kozmetik uygulamalar Kleopatra’ya atfedilmektedir (Guichard ve ark., 2022). 247 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Ek olarak, Londra’da MS 2. yüzyılın ortalarına tarihlenen bir tapınakta kazı yapılırken bulunan merhem kutusunun analizinde glikoz bazlı polimerlere, nişastaya ve kalay oksite rastlanmıştır. Kremin beyaz görünümü teknolojik olarak iyi hazırlanmış kozmetik düzeyini yansıtmaktadır (Evershed ve ark.,2004). ANTİK KÜLTÜRLERDE DUDAK RENKLENDİRME UYGULAMALARI Dudak makyajı kadınların yüzlerini daha çekici ve canlı hale getirmek için sıklıkla kullandıkları dekoratif kozmetiklerdir. Koruma ve nemlendirme için hafif renklendirilmiş stick ve dudak balmları artık erkekler tarafından da kullanılmaktadır. Dudak dokusu hem mukoza hem de deridir ve karmaşık bir anatomiye sahiptir, çok hassastır, pigmentasyon kusurları gösterebilir ve yaşlanma ile değişikliğe uğrar. Ruj formülasyonları en çok dudakların güzelliğini arttırmak ve kadınların makyajına çekici bir dokunuş katmak için kullanılır. Bugün bildiğimiz ruj, esas olarak içinde dağılmış pigmentler olan, yağlar ve mumlar gibi susuz macunlardan ve diğer renklendirici maddelerden oluşan bir makyaj ürünüdür (Heusèle ve ark., 2022). Kadınsı güzelliğin simgesi ve dikkat çekme yöntemi olan rujun çok uzun bir geçmişi vardır. Dudakların kırmızı rengi ve yüze verdiği canlılık ilk kez antik dünyada vurgulanmıştır (Dong, 1999). Dudak renklendirmek MÖ 7000’de Sümerler zamanından beri kullanılmaktadır. Dudak boyama; Mısırlılardan Suriyelilere, Babillilere, Perslere, Yunanlılara, Romalılara ve günümüz uygarlıklarına kadar birçok nesil boyunca aktarılarak günümüze kadar gelmiştir (Draelos, 2000). Dudak boyalarında kırmızımsı bir renk elde etmek için safran veya Brezilya ağacı gibi bitki materyalleri kullanılmıştır. En eski gerçek rujlar balmumu, don yağı ve pigmentten oluşmaktaydı (Draelos, 2000). Romalı elit kadınlar dudaklarını ve yanaklarını kırmızı hardal veya şarap tortularından yapılan bir boya ile renklendirmişti (Gunn,1973). Antik Yunan’da dudak renklendirmek fahişelerin tercih ettiği bir süslenme biçimi olmuştu (Gunn,1973). Mısırlı kadınlar yanakları ve dudakları katı veya sıvı yağ ile birleştirilmiş kırmızı hardal sarısı karışımlı ve biraz reçine eklenmiş boyayla boyamışlardı (Gunn,1973). Günümüzde kullanılan rujların temelleri ilk kez 1920’lerde piyasaya sürülmüştür (Draelos, 2000) ANTİK KÜLTÜRLERDE GÖZ RENKLENDİRME UYGULAMALARI Gözü ve çevresini süslemek için kullanılan farklı kategorilerde kozmetikler vardır. Maskara, göz farı, göz kalemi ve kaş kozmetiği gibi. Göz kozmetikleri yüzyıllardır göz süslemek için kullanılmıştır. Göz kozmetiklerinin kullanımı MÖ 4000 yıllarında kaydedilmiştir. Malakitten yapılan yeşil toz, antimon, yanmış badem, siyah bakır oksit ve kahverengi kilden oluşan karışım hayvansal yağ veya bitkisel yağ ile karıştırılmıştır (Gunn,1973). Üst ve alt göz kapaklarına yoğun bir şekilde uygulanmıştır (Şekil 2). Kohl macunu küçük mermer kutular içine saklanmış ve içi boş kamışlar yardımıyla tükürük ile nemlendirilerek gözlere sürülmüştür (Şekil 3). Bir tür çekirge türünün öğütülmüş kabuklarından oluşan göz kapağı parıltısı kullanmakta o dönemde popülerdi. Göz kozmetiklerinin, parazit ve parazit oluşumunu önlemede tıbbi faydalar sağladığına inanılıyordu (Draelos, 2000; Murube, 2013). 248 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Şekil 2. Mısır Tabutundan Yüz Kaynak: https://kallosgallery.com/blog/55-the-role-of-kohl-in-ancient-egypt Şekil 3. Kohl Kutusu – Mısır MÖ 1800-1500 Kaynak: https://kallosgallery.com/blog/55-the-role-of-kohl-in-ancient-egypt Romalı kadınların kohl adı verilen ürünlerin göz süslemelerinde kullanıldığı bilinmektedir (Toköz, 2018; Gunn, 1973). Mezopotamya’da göz boyaları kohl, bir çeşit siyah pudra olup Pers İmparatorluğu halkı tarafından popüler bir şekilde tercih edilmiştir. Göz kapaklarını boyamak ve gölgelendirmek ya da göz kalemi olarak kullanılmıştır. Birçok yüzyıl boyunca, Arap kadınları bugün bilinen en ünlü kozmetik ürünlerinden biri olan siyah tozu, yani Arap rastığını kullandılar. Rastık (kohl), Arap dünyasında yaygın olarak kullanılan siyah bir tozdur. Toz olarak kullanılır veya göz kalemine benzer bir şekilde göz kapaklarının kenarlarını koyulaştırmak için sürülür. Avrupa’ya 13. yüzyılda Arabistan’dan eşlerine hediye olarak rastık getiren haçlılar tarafından tanıtıldı. Bugün hala kullanılmaya devam edilmektedir (Toköz, 2018). Yunanlılar’da siyah göz kalemi ve göz farı kullanmışlardır (https://www.worldhistory.org/ article/1441/cosmetics-in-the-ancient-world). Antik Mısır’da göz makyajı tüm sosyal sınıflardan erkekler, kadınlar ve çocuklar tarafından kullanılmıştır. Toz, böcek, bakteri gibi gözleri etkileyen birçok sağlık sorunuyla karşı karşıya kaldıkları için gözlerini boyamışlardır. Göz makyajı için kullanılan boya/sürme/kohl için; malakit, kurşun karbonat, bakır oksit, demir, manganez, kahverengi hardal, yeşilimsi mavi bakır cevheri ve antimon sülfüründen oluşuyordu. Kirpikleri de yanmış mantarla karartmışlardı (Gunn, 1973). 249 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ANTİK KÜLTÜRLERDE TIRNAK RENKLENDİRME UYGULAMALARI Tırnak cilası tırnak süslemesinde, tırnaktaki renk bozukluklarının kapatılmasında ve zayıf tırnakların güçlenmesinde faydalıdır. Tırnakların süslemesinin en eski kanıtı MÖ 5000 yıllarında Antik Çin, Mısır ve Hindistan izlenebilir; askeri, sosyal ve dini faktörler nedeniyle kullanılmışlardır. Çin ve Mısır’da tırnakları kırmızı- kahverengi bir renge boyamak sosyal statünün göstergesi olmuştur (Tsatalis, 2018). Tırnak süslemesi seçkinlere ait bir uygulamaydı. MÖ 3000 Çinliler balmumu, yumurta akı, jelatin ve kauçuktan oluşan tırnak cilası geliştirdiler, solgun renge sahip bu kozmetiği yalnızca kraliyet ailesinin kullanmasına izin verdiler. MÖ 1100-200 yıllarında Antik Çin’de soylular gümüş ve altın renkli cilalar kullanmış ve daha sonraki hanedanlık dönemlerinde ise kırmızı ve siyah renkli cilalar tercih etmişlerdir. Alt sınıftan insanların tırnaklarında parlak renkler kullanması yasaktı ve kullanılan boyalar sosyal sınıfın farklı kademelerini temsil etmiştir (Toksöz, 2018; Tsatalis, 2018). Mezopotamya’da evlilik törenlerinde kadınların ve çocukların el ve ayakları farklı şekilde figürler kullanılarak kınayla renklendirilirdi (Toksöz, 2018). Antik Yunan’da tırnak renklendirme, MÖ 5. yüzyılda popülerlik kazandı. Masumiyeti vurgulayan daha açık tonlar tercih edilmiştir ve sosyal statünün göstergesi olmuştur (Tsatalis, 2018). Antik Mısır’da tırnakları kırmızımsı-kahverengi bir renge boyamak için kına kullandılar (Bryson, 2022; Toksöz, 2018). Tırnaklarını kınayla beneklediler. Tırnaklar için kırmızı rastık olarak adlandırılan bir kil, öğütülüp su ile karıştırılırdı (Toksöz, 2018). Avuç içleri ve tırnaklar kınayla kızartılırdı (Gunn,1973). Kral Tutankamon (MÖ 1300), Kraliçe Nefertiti (MÖ 1300), Kleopatra (MÖ 50) gibi tanınmış liderler tırnaklarını renklendirmişlerdi. Kraliçe Nefertiti yakut kırmızısı tırnaklarıyla tanınırken, Kleopatra pas rengi bir tonu tercih etmiştir. Mısır, Babil ve Roma’daki askeri komutanlar da savaşa girmeden önce tırnaklarını boyarlardı (Tsatalis, 2018). İlk tırnak cilası patenti 1919’da verildi. Rengi çok sönük pembeydi (Toksöz, 2018). ANTİK KÜLTÜRLERDE SAÇ SÜSLEMELERİ Modern saç boyaları, geniş bir ürün yelpazesi ve çeşitli renk sonuçları sunar. Günümüzde tüm dünya kadınların %70’inden fazlası saçlarını en az bir kez renklendiriyor ve çoğu düzenli olarak devam ediyor. Saç boyamanın bir numaralı nedeni gri saçları kapatmak ve daha genç görünmek ama artık daha çok kadın görünüşünü değiştirmek için saç boyası kullanılmaktadır. Kalıcı saç boyaları, kategori içinde tüm ürünlerin yaklaşık %80’i ile en büyük pazar payını temsil etmektedir. Hidrojen peroksit ve bir alkalileştirici ajanın (amonyak gibi) kombinasyonu, doğal saç rengini açmak için temel oluştururken aynı zamanda saç şaftında yıkamaya dayanıklı renk oluşturur. Saç boyalarının karmaşık kimyası nedeniyle, güvenlik ve düzenleyici kriterler modern saç boyalarının temel unsurlarıdır. Son teknolojik gelişmelerle birlikte, uygun güvenlik ve kullanım talimatlarına vurgulanmalıdır; bunlar potansiyel alerji riskinin daha da aza indirilmesini sağlamaktadır (Rust ve Schlatter, 2022). Romalı kadınlar ceviz ekstresini saçlarını koyulaştırmak için uyguladılar (Toksöz, 2018). Mezopotamya’da kadınlar ve erkekler saçları hakkında hep endişelenmişlerdir. Saçlarını uzatma, boyama, kesme ve peruk kullanmaya hep ilgi duymuşlardır. Arap kadınları, saçlarının estetik öneminin yanı sıra, psikolojik ve cinsel bir önemi olduğunu da düşünüyorlardı. Arap kadınları saç boyama malzemelerini hem beyazlamış saçlarını gizlemek amacıyla hem de moda ve güzellik için kullandılar. En ünlü boyama maddesi kınaydı. Bu bazı erkeklerin neden saç derisini, bıyıklarını ve sakallarını boyamak için kına kullandıklarını açıklamaktadır. Toz kına çay veya su ve az miktarda zeytin yağı ile karıştırılarak macun formunda kullanılır ve iki saat süreyle saça uygulanır. Etkisi 8 ile 12 hafta arasında sürer. Eğer toz haline getirilmiş indigo (çivit) ile karıştırılırsa siyah-mavi gölgeler oluşturur. 250 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Ancak beyazlamış saçları örtmek için her iki veya üç haftada bir uygulanmalıdır. Kadınlar saçları uzattığına ve saç tellerini kalınlaştırdığına inanır. Zeytinyağını kafa derisi ve cilt için nemlendirici olarak kullandılar ayrıca kuru saçları şekillendirmek, yumuşatmak ve özellikle saçların kırılmasını önlemek için de kullanmışlardır. Bazı çöl bölgelerinde ve köylerde yaşayan kadınlar hamile ineklerin ve develerin idrarını saçlarını yıkamak için kullandılar çünkü bunun saçları uzamasına yardımcı olacağına inanıyorlardı (Toksöz, 2018). Antik Mısır’da boyalar cildi, vücudu ve saçı renklendirmek için kullanılırdı. Saç modelleri bugünküne çok benziyordu. Sıradan halk saçlarını kısa kestirirdi. Mısırlı genç kızlar genellikle saçlarını örerlerdi. Erkekler ve kadınlar bitlerden korunmak için başlarını traş ederlerdi. Genç erkeklerin başı traş edilirken başlarının bir yanından saç lülesi bırakılıyordu. Resmi törenlere, partilere katılırken başlarını sıcaktan korumak için koyunyünü veya insan saçından peruk takmışlardı. Ayrıca doğal saçları daha güzel hale getirmek için de takma saç parçaları kullanmışlardır. Perukları takmadıkları zamanlarda özel bir kutunun içinde saklamışlar ve bu esnada kokulu kremler sürerek bakımını yapmışlardır (Chaudhri ve Jain, 2009). Antik Mısır’da kavanozlar içerisinde balmumu ve reçine içeren saç sabitleyici losyonlar olarak kullanıldığı tahmin edilen karışımlar bulunmuştur. Bu karışımların saç dökülmesini ve saç beyazlamasını önleyici olarak kullanıldığıda düşünülmektedir. Aynı zamanda bu ürünleri mumyalarda, sonraki hayatta onları karşı konulamaz cazibe kazandıracağı inancıyla da kullanmışlardır (Toksöz, 2018). SONUÇ Süslenme kültürünün ilk bulguları oldukça erken bir dönemde karşımıza çıkmaktadır. Süslenmek denildiğinde ilk akla gelen ve kozmetik uygulamaları ilk kez kullandığı kabul edilen Mısır kraliçesi Kleopatra’nın süslenme ritüelleri günümüze kadar gelmiştir. Kozmetik kelimesi bile süsleme konusunda uzmanlaşan kölelere verilen isimden esinlenerek bugünkü halini almıştır. Antik dönemlerde süslenme uygulamalarına önem verildiği gözlenmiştir. Kültürel olarak farklılıklar gösterse bile; deriye, yüze, tırnaklara, kirpiklere ve saça hala benzer uygulamalar yapılmaktadır. Ancak kullanım amaçları sadece süslenmek olmamıştır. Ölüleri süslemek, sıcaktan, rüzgardan, tozdan, böcekten kendilerini korumak, toplumsal ritüellere hazırlanmak, sosyal sınıfını belirlemek gibi çok çeşitli nedenler süslenmenin amaçları arasında yerini almıştır. O dönemlerdeki kozmetik kullanımının erkekler arasında günümüz kadar yaygın olduğu da gözlemlenmiştir. Kullanım amaçları farklılıklar göstermiş; sanatsal olan kozmetik uygulamalar güzümüzde sadece güzel görünmeye hizmet ederken, sağlığı korumanın yerini kozmesötik etkili kozmetikler ve ilaçlar almıştır. Günümüz de böceklerden korunmak için böcek ilaçları, güneşten korunmak içinde güneş koruyucu ürünleri kullanılmaktadır. Süslenmede kullanılan malzemeler yaşanılan coğrafyaya göre farklılıklar göstermiştir. Ulaşabildikleri materyalleri değerlendirmeye çalışmışlardır. Süslenmede kullanılan renkler doğu ve batı belirgin farklar sergilemiştir. Açık ten rengine sahip batılı kadın ve erkekler süslenmede seçtikleri renkler daha açık ve solgunken; koyu ten rengine sahip doğulu kadın ve erkeler daha koyu ve parlak renkleri tercih etmişlerdir. Kına ve sürme ise antik dönemlerden gelmiş ve bugün hala yaygın olarak kullanılan dekoratif kozmetik maddelerdir. Kişisel çekiciliğe hizmet eden süslenme insanların güzel olma isteğini tarih boyunca karşılamıştır. Bu nedenle kozmetikler günümüzde çok tüketilen ürünler haline gelmiş ve tarihin her döneminde var olmaya devam edeceklerini kanıtlamışlardır. KAYNAKÇA Bryson PH 2022. Cosmetic dermatology. Draelos ZD (eds), Colored nail cosmetics and hardeners. John Wiley & Sons Ltd.,s.280. Chaudhri S K, Jain N 2009. History of cosmetics. Asian Journal of Pharmaceutics, s.164-167. 251 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Claude C 2006. Histoire du maquillage du teint: une vision croi-sée des cultures, des modes et des évolutions technologiques. Thèse pour l’obtention du Diplôme d’Etat de Docteur en Pharmacie Fac-ulté Paris. Dong JK, Jin TH, Cho HW 1999.The esthetics of the smile: a review of some recent studies. Int J Prosthodont,12, s. 9–19. Draelos ZD 2000. Cosmetics and skin care products: a historical perspective. Dermatologic Clinics, 18(4): 557559. Eldridge L 2015. Face paint: The story of makeup. Abrams. Evershed RP, Berstan R, Grew F, et al. 2004. Formulation of a Roman cosmetic. Nature, 432, s. 35– 36. Guichard S, Roulier V, Bodnar B and Ricard A 2022. Cosmetic dermatology. Draelos ZD (eds), Lips and lipsticks. John Wiley & Sons Ltd.,s.252. Gunn F1973. Artificial face : a history of cosmetics. David & Charles : Newton Abbot, s.19-38. Heusèle C, Cantin H and Bonté F 2022. Cosmetic dermatology. Draelos ZD (eds), Facial foundation. John Wiley & Sons Ltd.,s.235-343. Murube J 2013. Ocular cosmetics in ancient times. Ocul Surf, 11, s. 2–7. Rust RC, Schlatter H 2022. Cosmetic dermatology. Draelos ZD (eds), Hair dyes. John Wiley & Sons Ltd.,s.252. Toksöz AB 2018. Kozmetiklerin kullanımının dünya tarihi boyunca bilimsel, psikolojik, sosyolojik ve ekonomik açıdan değerlendirilmesi. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi. İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Üniversitesi. Farmasötik Teknoloji Anabilim Dalı, s.5-19. Tsatalis JP, Estarabadi AR, Tosti A 2018. Speaking with your hands—the history of the manicure. JAMA Dermatology,154(5): 595. https://kallosgallery.com/blog/55-the-role-of-kohl-in-ancient-egypt. Erişim tarihi: Ağustos 2022. https://tr.wikipedia.org/wiki/Kozmetik. Erişim tarihi: Ağustos 2022. https://www.worldhistory.org/article/1441/cosmetics-in-the-ancient-world. Erişim tarihi: Ağustos 2022. 252 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ESNEK-MÜDAHALECİ VERGİLEME YAKLAŞIMI VE TARAFSIZ VERGİLEME YAKLAŞIMI ARASINDA KARŞILAŞTIRMALI BİR DEĞERLENDİRME Prof. Dr. Selim Erdoğan1, Ergün Pirsefa Yıldırım2 1 University of Gaziantep, Faculty of Economic and Adminstrative Sciences, Department of Finance ORCID Code: 0000-0263-0262-6317 2 University of Gaziantep, Institute of Social Sciences, Department of Finance ORCID Code: 0000-0003-2144-1959 Özet Vergileme veya bir diğer deyişle vergi politikası yapma yetkisi, egemenlik yetkisinin bir uzantısı olarak siyasi iktidarların sahip olduğu önemli bir yetkidir. Bu yetkinin kullanılması esas olarak vergilerle ulaşılmak istenen amaçlara göre şekillenmektedir. Bu amaçlarsa vergileme yetkisini elinde bulunduran siyasi iktidarların benimsenmiş oldukları vergileme yaklaşımına göre belirlenmektedir. Zira vergileme yetkisini elinde bulunduran siyasi iktidarlar, bu yetkilerini benimsemiş oldukları yaklaşım doğrultusunda kullanacaklardır. Vergileme yaklaşımları esnek-müdahaleci vergileme yaklaşımı ve tarafsız vergileme yaklaşımı olmak üzere iki gruba ayrılabilir. Esnek-müdahaleci vergileme yaklaşımının savunucuları, vergiler yoluyla mükellef kararlarını etkileyerek sosyoekonomik yaşantıda düzenleyici politikalar yürütülmesi gerektiğini savunmaktadırlar. Hatta onlar, egemen gücün yetkisini bu şekilde kullanmasını bir hak olarak değerlendirmektedirler. Tarafsız vergi politikası yaklaşımı savunucularıysa, tam aksine, vergilerin mükellef kararları üzerinde etkili olmaması gerektiğini belirtmektedirler. Bu yaklaşımın savunucuları; vergilerin düzenleyici biçimde kullanılmasını mükellef haklarını zedelediği gerekçesiyle eleştirmekte, mükelleflerin vergileme öncesi ve vergileme sonrası kararları arasında bir değişiklik olmaması gerektiğini savunmaktadırlar. Bu çalışmada esnek-müdahaleci vergileme yaklaşımı ve tarafsız vergileme yaklaşımı, bu yaklaşımların amaçları ve yaklaşımlara yöneltilen eleştiriler tanıtılarak iki yaklaşım arasındaki fark ortaya konmaya çalışılmış ve teorik bir değerlendirmede bulunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Vergileme Yetkisi, Esnek-Müdahaleci Vergileme, Tarafsız Vergileme A COMPARATIVE INTERPRETATION BETWEEN IDEOLOGY OF FLEXIBLEINTERVENTIONALIST TAXATION AND IDEOLOGY OF NEUTRAL TAXATION ABSTRACT Power of taxation, in other words power of implementing tax policy, is a important power qua a component of power of domination whose governments have. Using of the power is formed fundamentally according to aims of taxation. The aims is determined according to adapted ıdeology 253 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences by goventments which have power of taxation, because governments which have power of taxation use the power in paralel with their taxation ideology. Ideologıes of taxatin can be divided two group: ideology of flesxible-ınterventionalist taxation and ideology of neutral taxation. Supporters of flexible-interventionalist taxation claim that decisions of taxpayer must be effected by using power of taxation. According to they it is a right. On the contrary suporters of neutral taxation claim that decisions of taxpayer mustn’t be effected from taxation. They criticize using of tax regulative form because of it destroys rights of taxpayer. According to they, decisions of taxpayer mustn’t be changed at before and after of taxation. Differents, purposes and reviews of flexible-interventionalist taxation and neutral taxation are showed by introducing the ideologies and they are interpreted theoretically in this study. Keywords: Power of Taxation, Flexible-İnterventionalist Taxation, Neutral Taxation GİRİŞ Sosyal bir olgu olan vergiler, sosyal bilimlerin doğası gereği olarak dönemler ve bölgeler itibarıyla çeşitli değişikliklere uğrayarak çeşitli yapılara bürünmüştür. Vergilerin yapısında yaşanan bu değişikliklerde sosyal ve kültürel özellikler, ülkelerin gelişmişlik seviyesi, vergileme yetkisine haiz olanların benimsedikleri vergileme yaklaşımı vb. birçok değişken etkili olmaktadır. Bu değişkenler farklı türden bir vergilemeyi, başka bir deyişle farklı vergi politikaları uygulamayı, gerektirmekte; vergilemede yaşanan değişim ise vergi sistemlerinde ve dolayısıyla vergilerin yapısında yaşanan değişikliğin sebebini oluşturmaktadır (Alm, 1996:131). Vergilemenin kısmen dahi olsa politik bir tercih olduğu maliye yazınında genel kabul gören bir yaklaşımdır. Nitekim 21. Yüzyıl dünyasında yer alan modern anlamdaki vergiler politika yapıcıların kararları neticesinde şekillenmekte ve vergileme işlemi bu doğrultuda gerçekleşmektedir. Bu durum politika yapıcılar tarafından benimsenmiş olan vergileme yaklaşımlarını vergiler üzerinde son derece etkili bir konuma getirmektedir. Temel amacı optimal bir vergi sistemi kurmak olan ve sosyoekonomik yaşantı üzerinde isyanlarla dahi sonuçlanabilecek derecede önemli etkileri olan vergileme yetkisinin kullanımına yönelik olan düşüncelerdeki farklılık, vergileme yaklaşımlarında yaşanan farklılıkları da beraberinde getirmektedir (Alt, 1983:181; Tanzi & Zee, 2000:299). Vergileme yaklaşımları; esnek-müdahaleci vergileme yaklaşımı ve tarafsız vergileme yaklaşımı olmak üzere iki gruba ayrılabilir. Bu yaklaşımlardan hangisinin benimseneceği ise politika yapıcıların ekonomik konjonktürün farklı devrelerinde sosyoekonomik hayatı etkilemek için vergileri kullanarak birey kararlarına müdahalede bulunmasının ve/veya bulunmamasının meşruluğu ve vergilemenin amaçları üzerine yürütülen yaklaşımlar sonucu olmaktadır (Aktan, 2019:29-30). Aşağıda esnek-müdahaleci vergileme yaklaşımına ve tarafsız vergileme yaklaşımına ilişkin olarak maliye yazınında yer alan bilgilere yer verilmiş ve iki yaklaşım üzerine açıklamalarda bulunulmuştur. Son olarak yaklaşımlar arasındaki farklar tanıtılarak iki yaklaşım teorik bir çerçevede ele alınmış ve değerlendirilmiştir. 1. Esnek-Müdahaleci Vergileme Yaklaşımı Esnek-müdahaleci vergileme yaklaşımı, vergileme yetkisinin birey kararlarını etkileyerek sosyoekonomik hayata müdahalede bulunmaya yönelik kullanılmasını meşru olarak karşılayan yaklaşımdır. Bu yaklaşımın savunucularına göre vergileme yetkisi, ekonomik konjonktürün değişik evrelerinde politika yapıcılar tarafından ekonomiye müdahalede bulunulabilecek seviyede esnek olmalıdır. Yani vergileme işlemleri farklı dönemlerde politika yapıcıların takdirine göre şekillenebilmeli ve politika yapıcılar ekonomiye müdahalede vergileme yetkisini ihtiyari olarak kullanabilmelidirler. Bu yaklaşımın savunucularından olan Herbert Stein’e göre vergileme yetkisinin böyle bir esnekliğe sahip olması, politika yapıcıların doğru zamanda doğru politikaları uygulayabilmesine olanak tanıyacaktır 254 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences (Stein, 1946:260). Özetle bu yaklaşım çerçevesinde vergileme yetkisine haiz olan politika yapıcılara geniş ölçüde yetkiler verilmiş ve onların ekonomik konjonktür devrelerinde ihtiyari olarak vergi politikası uygulamaları meşru olarak karşılanmıştır. Esnek-müdahaleci vergi politikası yaklaşımı çerçevesinde tanımlanan optimal vergi sistemine ulaşılabilmesi için vergi sistemi bazı ilkelere bağlı olmalı ve vergileme yetkisi bu ilkeler doğrultusunda kullanılmalıdır. Bu ilkeler: y Vergilemede esneklik y Müdahalecilik y Düzenleyicilik y Özellik ilkeleri olarak sıralanabilir (Aktan, 2019:35). Esnek-müdahaleci vergileme yaklaşımının temellerinin Keynesyen telafi edici maliye politikası anlayışına dayandığı maliye yazınında yer alan çeşitli çalışmalarda belirtilmektedir. Ancak Keynesyenlerden ve hatta Keynes’ten çok önce, merkantilist ekonomi düşünürlerinden olan J. B. Colbert vergilerin mükellef kararları üzerindeki etkilerini keşfederek onları çalışmaya teşvik etmek için vergilerin kullanılabileceğini öne sürmüştür. Her ne kadar ondan çok sonra ortaya çıkan bir kavram olsa da Colbert’in bu önerisi esnek-müdahaleci vergileme yaklaşımı ile uyumlu bir öneridir. Yani esnekmüdahaleci vergileme yaklaşımı her ne kadar Keynes’e ve onun takipçilerine atfedilen bir yaklaşım olsa da tarihi çok daha eski dönemlere dayanmaktadır (Turhan, 1998:25). Esnek-müdahaleci vergileme yaklaşımında esas olan husus mükellefler üzerindeki vergi yükünü değiştirerek onların kararlarını etkilemek ve bu sayede sosyoekonomik hayata yön vermektir. Vergilerin birey kararlarını etkileme yönündeki bu gücü; devlet açısından bir gelir olan vergilerin onu ödeyen mükellefler açısından bir maliyet kalemi olarak değerlendirilmesinden ileri gelmektedir. Zira vergileme sonucu mükelleflere vergi yükü olarak ifade edilen bir mali yük yüklenmekte ve bu yük sonucu harcanabilir geliri azalan bireyler sosyoekonomik kararlarında değişiklikler yapabilmektedirler. Bu müdahaleci etkileri nedeniyle vergiler, esnek-müdahaleci vergileme anlayışı çerçevesinde sosyoekonomik yaşantıda düzenleyici bir politika aracı, mükellefleri bazı kararlara yönelik olarak güdülemede veya cezalandırmada araç olarak kullanılabilmektedir (Dikmen, 1955:2425; Neumark ve Ülkener, 1937:249). 255 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 1.1. Esnek-Müdahaleci Vergilemenin Yaklaşımında Amaçlar ve Araçlar Esnek-müdahaleci vergileme yaklaşımı çerçevesinde vergiler, bir politika aracı olarak kullanılıp çeşitli sosyoekonomik amaçlara yönelmektedir. Bu amaçlar arasında maliye politikası amaçları ve çeşitli sosyoekonomik amaçlar sayılabilir. Bu amaçlara ulaşma yolunda vergi afları, vergi oranları, vergi harcamaları vb. araçlar kullanılmaktadır (Aktan, 2019:31). Esnek-müdahaleci vergilemenin amaçları ve kullanılan araçlar Şekil 1.’de gösterilmiştir. Şekil 1. Esnek-Müdahaleci Vergileme Amaçları ve Kullanılan Araçlar Kaynak: Şekil, maliye yazınında çeşitli kaynaklarda yer alan bilgiler derlenerek yazar tarafından hazırlanmıştır. 1.2. Esnek Müdahaleci Vergileme Yaklaşımına Yöneltilen Eleştiriler Esnek-müdahaleci vergileme yaklaşımı; politika yapıcıların elinde bulundurdukları geniş ölçekli vergileme yetkisinin kötüye kullanılarak mali disiplinsizliğe, istikrarsızlığa, belirsizliğe, öngörülemezliğe, rant kollama faaliyetlerine, başta mülkiyet hakkı olmak üzere çeşitli mükellef haklarının ihlaline, keyfiyete bağlı yönetim anlayışına, yüksek vergi maliyetine, mali ayrımcılığa ve ağır vergi yükü nedeniyle toplumsal refahta azalmalara sebep olabileceği için çeşitli yönlerden eleştirilmektedir. Bu yaklaşım ayrıca vergi politikalarının kendinden beklenenin tersine sonuçlar verebileceği (örneğin zararlı tüketim mallarının kısılmasına yönelik bu malların tüketimi üzerinden alınan vergi miktar ve oranlarının arttırılması sonucu, bu malları tüketen mükelleflerin tüketimden vazgeçmek yerine daha da zararlı olabilecek olan merdiven altı veya kaçak ürünlere yönelmesi gibi) riski nedeniyle de eleştiriye tabi tutulmaktadır (Aktan, 2019:27-84). Bu yaklaşım ayrıca vergi erozyonuna81 sebep olduğu gerekçesiyle de eleştirilebilir. Nitekim vergileme yetkisinin bazı sosyoekonomik faaliyetleri desteklemeye yönelmesi durumunda kullanılan 81 Vergi erozyonu, vergi gelirlerinin yasal boşluklar, vergi harcamaları vb. nedenlerle azalmasını ifade etmektedir (Saraçoğlu, 2000:). 256 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences vergi harcamaları ve vergi teşvikleri gibi çeşitli araçlar vergi gelirlerinde bir azalmaya neden olacak ve vergilerin mali fonksiyonunu yerine getirememesi gibi bir problem doğurabilecektir. 2. Tarafsız Vergileme Yaklaşımı Tarafsız vergileme yaklaşımı, vergilerin mükellef kararlarını etkilememesi gereği üzerinde duran yaklaşımdır. Başka bir deyişle bu yaklaşımda vergileme yetkisi mükellef kararlarını etkileyerek sosyoekonomik hayata müdahalede bulunma amacıyla kullanılmamalıdır. Bu görüşün taraftarlarına göre vergileme yetkisinin mükellef kararlarını etkileyecek biçimde ihtiyari olarak kullanılması; hem mükellef hak ve özgürlüklerini zedelemekte hem de vergi sisteminde bir belirsizlik doğurarak ekonomiyi de belirsizliğe ve istikrarsızlığa sürüklemektedir. İhtiyari olarak kullanılan vergileme yetkisinin doğuracağı olumsuz etkileri önlemek için ise vergileme yetkisini sınırlayacak olan kurallar vergi sistemi içerisinde yer almalı, vergileme yetkisinin bu yetkiye haiz olanlar tarafından mükellef kararlarını etkilemek suretiyle kullanılmasının önüne geçilmelidir (Chen, 2018:5; Buchanan, 1993:410). Tarafsız vergileme yaklaşımının temelleri mali gelenekçiliğe, bir başka deyişle geleneksel maliye teorisine, dayanmaktadır. Zira devletin sosyoekonomik yaşantıya etkisinin asgari düzeyde olması gerektiğini savunan geleneksel maliyeciler, vergilerin de mükellef kararlarına etkilerinin asgari düzeyde olması gerektiğini savunmaktadırlar. Bu sav leave them as find them (onları bulduğun gibi bırak) biçiminde sloganlaştırılmış ve bu slogan üzerinden mükellef kararlarının vergileme öncesinde ve sonrasında değiştirilmemesi gerektiği dile getirilmiştir. Ancak belirtmek gerekmektedir ki geleneksel maliye görüşünden yüzlerce yıl önce yaşamış olan İbn-i Haldun, haksız şekilde gerçekleşen vergilemenin olumsuzluklarını dile getirmiş ve kendisinden çok sonra ortaya çıkan bir yaklaşım olsa da tarafsız vergilemeyle uygun düşen görüşler belirtmiştir (Aktan, 2019:39; Jarczok-Guzy, 2017:74; Candan, 2007:242). Tarafsız vergileme yaklaşımında optimal bir vergi sisteminin kurulabilmesi için, esnek-müdahaleci vergi yaklaşımından ayrı olarak, vergilemede esneklik ilkesinin yerine vergi esnekliği ilkesi savunulmaktadır. Nitekim bu yaklaşımın savunucuları esneklik ilkesinin vergi sisteminde sine quo non (olmazsa olmaz) olduğunu, ancak bu esnekliğin vergilemede değil vergi sisteminde yer alması gerektiğini savunmaktadırlar. Burada bahsi geçen esneklik; vergileme yetkisinin ekonomik konjonktürün farklı evrelerinde bu yetkiye haiz olanlar tarafından ihtiyari olarak kullanılmasını değil, kurulmuş olan vergi sisteminin her koşula uyum sağlayabilmesini ifade etmektedir. Esneklik ilkesiyle beraber bu yaklaşıma göre optimal bir vergi sisteminin kurulması için benimsenmesi gereken ilkeler; y Vergi esnekliği y Genellik y Tarafsızlık y Öngörülebilirlik y Kurala bağlılık olarak sıralanabilir (Aktan, 2019:28). 2.1. Tarafsız Vergileme Yaklaşımında Amaçlar ve Araçlar Tarafsız vergileme yaklaşımında esas amaç birey kararlarını etkilemeden kamusal harcamaların finanse edilmesidir. Bu nedenle bu yaklaşımın taraftarları ekonomiye en az düzeyde etkide bulunacak olduğunu savundukları dolaylı vergilerin kamusal harcamaların finansmanı için kullanılması gerektiğini savunmuşlardır. Nitekim dolaylı vergiler mali anestezi etkisiyle mal ve hizmetlerin fiyatları içine gizlenecek ve mükellefler tarafından hissedilmeyerek kararlarında olumsuz etkiye neden olmayacaktır (Dikmen, 1955:23; Armağan, 2007:238). 257 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Tarafsız vergileme yaklaşımı savunucuları, vergileme yetkisinin müdahaleci biçimde kullanılması sonucunda doğabilecek olan keyfi vergileme problemini önlemek için anayasal mali kuralları öne sürmüşlerdir. Onlara göre vergilendirme yetkisini sınırlandıracak olan anayasal nitelikteki mali kurallar, belirlilik ve istikrar ilkelerine katkıda bulunarak vergi sisteminin daha etkin bir yapıya kavuşmasına yol açacaktır (Buchanan, 1993:401). 2.2. Tarafsız Vergileme Yaklaşımına Yöneltilen Eleştiriler Tarafsız vergileme yaklaşımına yönelen temel eleştiri, hiçbir verginin tarafsız olamayacağıdır. Yani her vergi, mükelleflere mali yük getirmesi nedeniyle onların kararlarının değişmesine yol açarak sosyoekonomik etkiler meydana getirecektir. Hatta mükellef kararlarına bağlı olmadan, onların şahsi varlığı üzerinden tahsil edilen baş vergisinin dahi mükelleflerin harcanabilir gelirini azaltması nedeniyle sosyoekonomik etkiler doğurabileceği, bu eleştiri konusu için verilen önemli bir örnek olarak maliye yazınında yer almaktadır (Dikmen, 1955:26). Bir diğer eleştiri konusu ise tarafsız vergileme yaklaşımı savunucuları tarafından vergileme yetkisini sınırlamak için öne sürülen mali kuralların demokrasiyi olumsuz yönde etkilediği ve politika yapıcıları adeta kurallarla örülü bir çembere hapsettiği yönünde değerlendirilebilir. Bu durum maliye politikası gecikmelerine de yol açabilecek ve Stein’in deyişi ile doğru zamanda doğru politikaların uygulanmasına engel olarak maliye politikası uygulamalarının hantallaşmasına yol açacaktır (Stein, 1946:260). 3. Esnek-Müdahaleci Vergileme Yaklaşımı ve Tarafsız Vergileme Yaklaşımı Arasındaki Farklar Esnek müdahaleci vergileme yaklaşımı ve tarafsız vergileme yaklaşımı birbirinden kesin çizgilerle ayrılmaktadır. İki yaklaşım çerçevesinde de belirlenmiş olan amaçların gerçekleştirilebileceği optimal vergi sistemini kurmaya yönelik olarak vergileme yetkisinin nasıl kullanılması gerektiğine ilişkin önceki kısımlarda yer alan açıklamalar, bu iki yaklaşımı farklılaştıran özellikleri meydana getirmektedir. Nitekim vergileme yetkisinin hangi amaca yönelik olarak nasıl kullanılacağının doğurmuş olduğu farklılıkların esnek müdahaleci vergileme yaklaşımı ve tarafsız vergileme yaklaşımı arasındaki farklılaşmayı meydana getirdiği, önceki kısımlarda yapılan açıklamalardan görülmektedir. Bu açıklamalardan yola çıkarak iki yaklaşım arasındaki farklar Tablo 1.’deki gibi ifade edilebilir. Tablo 1.’de görüldüğü üzere bu farklılıklar benimsenmiş olan ilkelere, amaçlara, vergileme yetkisinin kullanımına ve vergilerin etkilerine göre dört gruba ayrılmaktadır. 258 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Tablo 1. Esnek-Müdahaleci Vergileme Yaklaşımı ve Tarafsız Vergileme Yaklaşımı Arasındaki Farklar Farklılıklar İlkelere Yönelik Farklılıklar Esnek-Müdahaleci Vergileme Yaklaşımı Tarafsız Vergileme Yaklaşımı Vergilemede esneklik ilkesini benimser Vergi esnekliği ilkesini benimser Vergilemede özellik ilkesini benimser Vergilemede genellik ilkesini benimser Müdahalecilik ilkesini benimser Tarafsızlık ilkesini benimser Vergileme Yetkisinin Kullanımına Yönelik Farklılıklar Vergileme yetkisi iradi-takdiri olarak kullanılabilir Vergileme yetkisi kurala bağlı olarak kullanılabilir Amaçlara Yönelik Farklılıklar Vergileme yetkisi mali ve mali olmayan amaçlara yönelmelidir Vergileme yetkisi mali amaca yönelmelidir Vergileme yetkisi kullanılarak vergi ayrıcalıkları oluşturulabilir Vergi ayrıcalıklarının oluşmasına izin verilmemelidir Vergileme sonrasında mükellef kararları değişmelidir Mükelleflerin vergileme öncesinde ve vergileme sonrasındaki kararları arasında değişiklik olmamalıdır Vergileme yetkisi sosyoekonomik hayatı düzenlemede bir politika aracı olarak kullanılmalıdır Vergileme yetkisinin sosyoekonomik hayat üzerine etkileri asgari düzeyde olmalıdır Etkilere Yönelik Farklılıklar Kaynak: Tablo, metin içerisinde yapılan açıklamalar ışığında yazar tarafından hazırlanmıştır. 259 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Sonuç ve Değerlendirme Vergileme yetkisinin kullanılmasına yönelik olarak iki ayrı yaklaşım bulunmaktadır: Esnekmüdahaleci vergileme yaklaşımı ve tarafsız vergileme yaklaşımı. Esnek-müdahaleci vergileme yaklaşımı çerçevesinde vergileme yetkisinin mükellef kararlarını etkileyerek sosyoekonomik hayat üzerinde düzenleyici bir politika aracı olarak kullanılabileceği görüşü benimsenmiştir. Bu yaklaşıma göre vergileme yetkisinin, bu yetkiye haiz olanlar tarafından, mali ve mali olmayan amaçlara yönelik olarak ihtiyari biçimde kullanılması meşru olarak karşılanmıştır. Vergilemede esneklik, müdahalecilik, düzenleyicilik ve özellik ilkelerinin benimsendiği bu yaklaşım; belirsizliğe, istikrarsızlığa, keyfi yönetime, rant kollama faaliyetlerine vb. çeşitli olumsuzluklara neden olduğu gerekçesiyle eleştirilmektedir. Tarafsız vergileme yaklaşımı çerçevesinde vergileme yetkisinin sosyoekonomik hayat üzerinde düzenleyici bir politika aracı olarak kullanılmasına karşı çıkılmış ve bu türden uygulamalar gayrimeşru olarak tanımlanmıştır. Bu yaklaşıma göre vergileme yetkisi anayasal mali kurallara bağlı olmalı, vergileme öncesinde ve sonrasında mükellef kararlarında herhangi bir değişiklik olmalı ve vergileme mali amaca yönelik olarak gerçekleşmelidir. Vergi sisteminde esneklik, tarafsızlık, kurala bağlılık, belirlilik ve öngörülebilirlik ilkelerinin benimsendiği bu yaklaşım; hiçbir verginin tarafsız olamayacağı (her verginin sosyoekonomik etkileri olduğu) ve maliye politikasını hantallaştırdığı gerekçesiyle eleştirilere tabi tutulmaktadır. İki yaklaşımın da artıları ve eksileri bulunmakla beraber hangi yaklaşımın benimseneceği, vergi sisteminin optimize edilmesi için gereken şartları taşıyan vergileme yaklaşımına yönelik olarak belirlenmelidir. Zira vergiler sosyal bir olgu olmasından mütevellit dönemler ve bölgeler itibarıyla farklı etkiler meydana getirmekte ve farklı türden vergilemeye gereksinim duyulabilmektedir. Ancak şartlar ne olursa olsun vergileme yetkisi kullanılırken mükellef hakları gözetilerek hak ihlalinin önüne geçilmeli; vergileme yoluyla bir grup mükellef faaliyetlerinden ötürü güdülenirken diğerleri zarar görmemeli veya cezalandırılmamalıdır. Ayrıca vergileme yetkisinin tarafsız vergileme yaklaşımında belirtildiği gibi sınırlanması gerekmekle beraber bu sınırlar maliye politikası uygulamalarını geciktirici veya etkinliğini azaltıcı şekilde değil, istikrarı ve belirliliği bozmadan belirli şartların oluşması halinde vergileme yetkisinin kullanılmasına yönelik sınırlamalar olmalıdır. Bu sınırlar ise istikrarın ve mali disiplinin korunması ile keyfi yönetimin önlenmesi için anayasalarda yer almalıdır. Kaynakça Aktan, C. C. (2019). Mali Ayrımcılık (1. b.). Ankara: Seçkin Yayıncılık. Alm, J. (1996). What Is An “Optımal” Tax System? National Tax Journal, 49(1), 117-133. doi:10.1086/ NTJ41789190 Alt, J. E. (1983). The Evolution of Tax Structures. Public Choice, 41(1), 181-222. Armağan, R. (2007). Türkiye’de Gelir ve Kurumlar Vergisi Oranlarında İndirimin Vergi Gelirleri Üzerine Etkileri. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 12(3), 227-252. Buchanan, J. M. (1993). The Political Efficiency of General Taxation. National Tax Journal, 46(4), 401-410. Candan, N. (2007). İbni Haldun’un Gözüyle Kamu Maliyesi Yaklaşımı. Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 14(2), 236245. Chen, S.-C. (2018). Neutrality As Tax Justice: The Case Of Common Consolidated Corporate Tax Base Under The EU Law. Chen, Shu-Chien, Neutrality as Tax Justice: The CaseEuropean Studies - The Review of European Law, Economics and Politics, 5, 33-66. Dikmen, M. O. (1955). Liberal, Bitaraf ve Müdahaleci Vergi Politikaları. Maliye Araştırma Merkezi Konferansları, 1, s. 23-39. İstanbul. 260 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Jarczok-Guzy, M. (2017). The Principles Of Tax Law Equality In The Context. Journal of Economics and Management, 30(4), 70-84. doi:10.22367/jem.2017.30.04 Neumark, F., & Ülkener, S. (1937). Vergi Yükü ve İktisadi Hayat. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 3(0), 247-261. Saraçoğlu, F. (2000). Vergi Erozyonu Açısından Gelir Vergisinde Yer Alan Müesseselerin Analizi. Gazi Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 2(2), 79-96. Stein, H. (1946). Stability and Flexibility In Fedaral Tax Policy. Proceedings of the Annual Conference on Taxation under the Auspices of the National Tax Association. 39, s. 260-266. The National Tax Association. Tanzi, V., & Zee, H. H. (2000). Tax Policy for Emerging Markets: Developing Countries. National Tax Journal, 53(2), 299-322. Turhan, S. (1998). Vergi Teorisi ve Politikası (6. b.). İstanbul: Filiz Kitabevi. 261 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences RELOCATION LAW AND THE EFFECT OF IMPERIALISM Enver Emre ÖCAL İstanbul Topkapi University, Faculty of Administrative and Social Sciences, Department of History, İstanbul, Türkiye. ORCID Code: 0000-0002-9654-0241 ABSTRACT The three-article Relocation and Settlement Law enacted by the Ottoman Government in 1915 is undoubtedly a historical fact that has never lost its importance and continues to be used as a political argument to put the Republic of Turkey in a difficult position before the world public opinion. In the analysis of the historical conditions underlying this case, it will be seen that the main determining factor was the imperialist structure that started to dominate the Ottoman lands as of the 19th century. The nationalism movement, which began to develop in continental Europe and led to the emergence of nationstates, was used as the apparatus of capitalist imperialism’s policies aimed at dividing semi-periphery countries in the next stage. In this context, an attempt was made to form an Armenian consciousness among the Armenian subjects living in the Ottoman country. Many Western “travelers” have been in the geographies where Armenians live and they have put forward studies on Armenian history and the Armenian language. In addition to these studies, Armenian separatist organizations such as imperialist Dasnaktsutyun, Hınchak, and Ramgavar were established and supported by imperialist forces. As a result, the made attempts yielded results and some separatist Armenian subjects rebelled against the Ottoman Empire. With the First World War, the Armenian revolts increased and became a part of the war strategy to weaken the Ottoman army. As a result of all these events, the Ottoman Government had to enact the Law of Relocation and Settlement in order to make the Armenians in the war zone immigrate to safe areas. The aim of this study is to deal with the historical background of the relocation decision, which covers only the war zone, in the context of the goals of imperialism and to try to analyze the material conditions that revealed the Deportation Law. Keywords: History of the Republic, Relocation, Armenian Revolts, Imperialism 262 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences AZERBAYCAN’DA ÖĞRETMEN OKULLARININ KURULUŞ SÜRECİ Prof. Dr. Hasan BAYRAMOV 1*, Dr. Sara BAYRAMOVA 2 , Dr. Öğretim Üyesi Ayten CAN 3 *1 2 Bakü Devlet Üniversitesi, Sosyal İlimler ve Psikoloji Fakültesi, Pedagoji Bölümü, Bakü/ Azerbaycan. Azerbaycan Devlet Pedagoji Koleji, Okul Öncesi Eğitim, Psikolojik Danışmanlık ve İşitme Engelliler Fakültesi, Pedagoji ve Psikoloji Bölümü, Bakü/ Azerbaycan. 3 Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Tarih Bölümü, Efeler- Aydın/ Türkiye. ORCID Code: Hesen BAYRAMOV: 0000-0003-2415-0284 Sara BAYRAMOVA: 0000-0002-1237-2608 Ayten CAN: 0000-0003-1739-8660 ÖZET Temel amacı bir ülkenin ve o ülkede yaşayan insanların nitelikli olarak yetiştirmek, o ülkede yaşayan insanlara vatandaşlık eğitimi vermek olan eğitim sistemleri toplumların ihtiyaçlarına göre belirlenirler. Toplumsal bir kurum olan eğitim kurumlarının temel taşları öğretmenlerdir. Bir ülkenin geleceğinin mimarları olan öğretmenler o toplumda yaşayan ve hizmet veren doktor, mühendis, hukukçu, asker, polis, öğretmen, sürücü, tesisatçı gibi meslek grubunda çalışan ve toplumun her kesiminde hizmet veren insan gücünü yetiştiren kişilerdir. Bir öğretmen öğretmenin yanı sıra toplumda huzur ve sosyal barışın sağlanması, toplumsal değerler ve kültürlerin gelecek nesillere aktarılması, ülkenin ihtiyacı olan nitelikli insan gücünün yetiştirilmesi görevlerini de üstlenmektedir. Öğretmenlerin yetiştirdiği nesillerin niteliğinin iyi olması ülke kalkınmasında çok önemli bir yere sahiptir. Eğitim, kişileri yaşadığı topluma ve içinde bulundukları çağdaş dünyaya uyumlu hale getirmek amacıyla bilgi ve becerilerle donatmaktır. İyi bir eğitim verilebilmesi için de nitelikli öğretmenler yetiştirilmelidir. Temel görevi öğrenmeyi sağlamak olan öğretmenlerin yetiştirilmesi için de eğitim kurumlarına ihtiyaç vardır. Bu kurumlar çeşitli dönemlerde farklı adlarla anılsalar da öğretmen okullarıdır. Biz bu çalışmamızda Azerbaycan Cumhuriyet’inde tarihsel süreçte öğretmen okullarının geçirdiği evreler hakkında bilgi vereceğiz. Bu evreler, Azerbaycan’ın Çarlık Rusya’sı tarafından işgal edilmesinden önce cami ve medreselerde Arapça ve Farsça din eğitimi verildiği dönem, İşgalden sonra da Rusça eğitime geçiş dönemi, Sovyet Rusya Dönemi ve Bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti Dönemi’dir. Çarlık Rusya’sı Dönemi’nde Rusça eğitim veren okullarda öğretmen ihtiyacını karşılamak amacıyla kurslar açılmış, kursları başarı ile tamalayanlar şehirlerde ve köylerde görevlendirilmişlerdir.1876’dan sonar Kuzey Kafkasya Okulları Öğretmen Okulu, Göri Güney Kafkasya Öğretmen Okulu, Erivan Öğretmen Okulu açılmıştır. Sovyet Rusya döneminde de Bakü’de öğretmenlik eğitimi veren birçok okul açılmıştır. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını kazanmasının ardından ülke yönetimi eğitim konusuna da önem vermiş ve öğretmen yetiştirmek amacıyla okullar açmıştır. Bu okullar pedegoji kolejleri olarak anılmaktadır. Azerbaycan Eğitim Sistemi modernleştirilmekte ve uluslararası 263 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences standartlara uygun hale getirilmektedir. Bildirimizde tarihsel süreçte Azerbaycan’da öğretmen yetiştiren kurumların gelişimi hakkında ayrıntılı bilgi verilecektir. Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Eğitim, Öğretmen, Pedegoji Koleji, ESTABLISHMENT PROCESS OF TEACHER SCHOOLS IN AZERBAIJAN SUMMARY Education systems, whose main purpose is to raise qualified people living in a country and to provide citizenship education, are determined according to the needs of societies. The cornerstones of educational institutions, which are social institutions, are teachers. The architects of a country’s future are teachers. Doctors, engineers, lawyers, soldiers, police, teachers, drivers, and plumbers, who live and serve in that society, are the people who work in occupational groups and train the workforce, who works in every part of the society. In addition to teaching, a teacher also undertakes the duties of ensuring peace and social peace in the community and transferring social values and cultures to future generations. The quality of the generations raised by the teachers has a significant place in the development of a country. Education is to equip people with knowledge and skills to adapt them to society and the world they live. Qualified teachers must be trained, to provide proper education. Educational institutions are also needed to train teachers whose main task is to provide learning. Even though they called by different names, they are basically teacher schools. In this study, we will give information about the stages of teacher schools in the historical process in the Republic of Azerbaijan. These stages are the period when Arabic and Persian religious education was given in mosques and madrasas before the occupation of Azerbaijan by Tsarist Russia, the transition period to Russian education after the invasion, the Soviet Russia Period, and the Independent Azerbaijan Republic Period. In Tsarist Russia, crammers were opened to meet the need for teachers in schools providing education in Russian, and those who completed the lessons were assigned to cities and villages. In Soviet Russia, many schools providing teacher education were opened in Baku. After the independence of the Republic of Azerbaijan, the country’s government gave importance to education and opened schools to train teachers. These schools are called pedagogical colleges. The Azerbaijan Education System modernized according to the international standards. In this paper, detailed information will be given about the development of teacher training institutions in Azerbaijan in the historical process. Keywords: Azerbaijan, Education, Teacher, Pedegogical College, GİRİŞ Azerbaycan’ın Çarlık Rusya’sı tarafından işgalinden önce ağırlıklı olarak cami ve medreseler ile bölge zenginlerinin mülklerinde kurdukları Arapça ve Farsça dini eğitim veren özel eğitim kurumları bulunmaktaydı. Bu kurumlarda çalışan öğretmenler de ağırlıklı olarak Kum, Necef, Kerbela, Tebriz, Kars ve İstanbul’da din eğitimi almış âlimlerdi. Kafkasya’nın Çarlık Rusya’sı tarafından işgali sonrasında Azerbaycan’da Arapça-Farsça eğitimden resmi Rusça devlet eğitimine geçiş gerçekleşmiştir. Bu amaçla, Kafkasya’da (Ruslar bu bölgeyi Kuzey Kafkasya olarak adlandırmaktadırlar- H.B. ) yeni resmi devlet okulları açmak için 1828’de Eğitim Nizamnamesi kabul edilmiş vebu nizamnameye göre taşra okulları Rusça eğitim veren ilk devlet okulları olarak oluşturulmuştur. Bu okulları şöyle sıralayabiliriz.:Şuşa (1830), Şeki (1831), Bakü (1832), Gence (1833), Nahçıvan (1837) ve Şemaha’da (1838) açılmıştır. (Ahmadov,2006, s. 16). Her ne kadar açılan bu kurslar katılımcı sayısının az olması ve geçici olması nedeniyle kırsaldaki okulların öğretmen ihtiyacını karşılayamasa da yerli gençlerin öğretmenliğe olan ilgisini arttırmıştır. 264 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Bu kurslarda yetişen gençler sadece öğretmenlik yapmakla kalmamış, köylülerin Rus yetkililerinden taleplerine yönelik dilekçeler yazmış, bulundukları köylerin insani, kültürel ve tarımsal ihtiyaçlarının karşılanmasına yardımcı olmuşlardır. Mirze Alakber Elxanov da bu tür çalışmaların içinde yer almıştır. Bütün bu çabalara rağmen Müslüman vilayetlerde yetkin eğitimli öğretmenlerin eksikliği çok belirgindir. Bunun nedenleri ise Kafkaslarda dini eğitimin baskın olması, laik eğitime karşı direnç gösterilmesi ve Rus yönetimine karşı güvensizlik olarak sıralayabiliriz.( Bayramov 2015, s.85-86) . Daha sonraki süreçte taşra okullarının statüsü arttırılmış, şegir okulları haline getirilmiş ve köy ve şehir okulları ağı oluşturulmuştur. Daha önce 1876 yılında Kuban’da açılan öğretmen okulu Kuzey Kafyasya Okulları öğretmen ihtiyacını karşılayamadığından Gürcistan’ın Gori kentinde Güney Kafkasya bölgesindeki okullarda görevlendirilmek için yeni bir öğretmen okulu açılmıştır. Siyasi olarak daha öğretmenlerin daha güvenilir olmasınıı ve Çarlık Rusyası’na bağlılıklarını sağlamak amacıyla özellikle Müslüman yerel beylerin ve hanların çocukları seçilmiş, ayrıca bunlara hiç bir gizli devrimci örgüte katılmayacakları ve imparaorluğa bağlı kalacaklarına dair yemin ettirilmektedir (Bayramov, 2015, s.86) Bu konuda dönemin Eğitim Bakanı Nikolai İlminsky’ın Duma’ya yazdığı gizli raporda şu ifadeler yer almaktadır. “ Eğitim işi öyle yapılandırılmalıdır ki Rusça Öğrenen bir Tatar’ın82 sıradan bir büro memuru olsa bile tam bir hiç olduğunu anlasın, Rusça yazarken çok hata yapsın, sadece Validen değil, en aşağı kademedeki bir memurdan bile korksun.” Deken aslında Kafkas halkına Rusça eğitim verilse de bu eğitimin çok iyi olmasının istenmediğini de ifade etmiştir. (Azərbaycan tarixi. II hissə, 2010, s.47) Çarlık Rusyası Dönemi’nde Azerbaycan’da Öğretmen Okulları’nın Kuruluşu Öğretmen Seminerlerinin Türk-Tatar Şubesinin ilki 1878 yılında kurulmuş, yöneticiliğine de Rusya’dan Güney Kafkasya’ya göç Rus bir ailenin oğlu olan Semahili Andrey Çernyayevski getirilmiştir. Ayrıca Azerbaycanı-Tatar Dili Öğretmneliğine Sefereli Velibekov, İslami Dini Öğtetmenliğine Transkafkasya Şeyhülislamı Abdulselam Ahundzade ve Transkafkasya Müftüsü Hüseyn bey Kayıbov atanmıştır. Görünüşe göre Transkafkasya’nın dini liderleri bu yeni eğitim sistemine desteklemişler, hatta öğretmen olarak bu kurumun içinde yer almışlardır. Gori Öğretmen Okulu 40 yılada 240’dan fala öğretmen yetiştirmiştir (.Mardanov 2011,s.56). Daha sonraki süreçte Erivan Öğretmen Okulunun öğretmeni olan Firidun bey Köçerli de bu okulda yöneticilik yapmıştır. Okul Çarlık Rusyası’nın yıkılmasından sonra Azerbaycan’nın Kazak şehrine taşınmıştır. İkinci Öğretmen Okulu 1881’de kurulan Erivan Öğretmen okuludur. 1920 yılına kadar aktif olarak eğitim verilen bu okuldan 200’den fazla öğretmen yetiştirilmiştir. Zamanının ünlü ve önemli eğitimcilerinden Axund Memmedbağır Qazızade, Firudun bey Köçerli, ilk ana dilde ders kitabı yazarı Mirze Elekber Elxanov, Kafkasya ve İran’da ünlü olan ve reformist eğitim veren “Üsuli-cedid” okullarının kurucusu Mirze Kazım gibi ismler milli eğitim sisteminin oluşması için büyük çaba göstermişlerdir. Erivan’ın Ermenistan’ın başkenti olmasının ardından Sovyet Dönemi Erivan Öğretmen Okulu, Erivan Teknik Okuluna çevrilmiş ve eğitime az sayıda öğretmenle devam etmiştir. 1948 yılında Ermenis’tan’da yaşayan Azerbaycan halkının ikinci kez bölgeden göç ettirilmesi ile teknik okul da önce Gence’ye daha sonra da Yelendorf’a (Göygöl) taşınmıştır. Rusya Türkleri Arasında Ceditçilik Faaliyetleri XIX. Yüzyıl sonları ve XX. Yüzyıl başlarında Rusya Müslümanları arasında özellikle de Kırım’da İsmail Bey Gaspıralı’nın öncülüğünü yaptığı Cedid Hareketi Kuzey ve Güney Azerbaycan’da da etkili olmaya başlamış, bu süreçte Cedit Hareketi aydınlanma ve milli bir eğitim sistemi ideolojisinin oluşmasını ve bu ideolojinin olgunlaşmasını da desteklemiştir. 82 Hasan Bayramov, “Ruslar Tüm Türkleri Tatar diye tanımlamaktadırlar” 265 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Arapça kökenli bir kelime olan “ Cedid” anlamına gelmektedir. Cedidcilik- Cedidizm ya da Usul-ü Cedit Hareketi XIX. Yüzyılın ikinci yarısında Rusya’da Türkçe konuşan halklar eğitim, kültür alanında ortaya çıkan yenileşme hareketidir. Eski olanın tersine yenileşme anlamına gelen “Cedid” kelimesinden türeyen “Tecdid” kelimesi de “Yenilemek” anlamına gelmektedir.( Kasımov 1995,s. 88-97, Maraş, 2002, Zenkovski, 2000; Kanlıdere, 2004; Kanlıdere, 2005; Kanlıdere, 2003, Kanlıdere, 1999,)Cedit kelimesini ilk kez İsmail Gaspıralı tarafından Kırım’da açılan Usûl-i Cedit Mektepleri ile Tarih ve Siyaset literatüründe görülmeye başlamıştır. Ceditçilik Hareketi Osmanlı Devleti dâhil olmak üzere İran, Afganistan ve Türkistan’daki gençler arasında yayılmışmış. Yeni ilerici bir eğitim sistemini ifade eden cedidcilik hareketinin temel amacı öğrencilere yeni yöntemlerle okuma –yazma öğretmektir. Bu hareket farklı bölgelerdeki aydınları farklı şekilde etkilemiştir. Osmanlı Devleti’nde Cedit Hareketi’nin öncülerinden Ziya Gökalp’e göre ceditcilik “Şekil ve Yaşayışça Avrupalılar gibi olmak değil, Muasırlaşmak, Avrupalılar gibi zırhlar, uçaklar… yapıp bunları kullanabilmektir” (Gökalp, 1974: 12.) XX. Yüzyıl başlarında Ceditçilik Hareketi mensupları özellikle bağımsızlığının sağlamak için genç nesillerin çağın gereklerine uygun olarak fen- doğa bilimleri alanında çağdaş eğitim almalarını öngörmektedirler. Kurulan Cedit Okullarında yoğun bir şekilde Pozitivizm ve Aydınlanma Hareketlerinin etkisi vardır. İlk olarak Kırım’da açılan Cedit Okulu’ndan sonra 1890’da Fergana, 1893’te Semerkant’ta açılmıştır. Usul-ü Cedidi Okullarında dersler anadilde okutulmaktadır. Rusça da bağımsız bir ders olarak okutulmaktadır. Gaspıralı’nın amacı Cedit Okulları aracılığı ile Buhara başta olmak üzere tüm Türkistan Coğrafyasında eğitim yoluyla bölge halkını uyandırmak, Türk ve Müslüman Dünyasını sömürgecilikle mücadele etmekte katkı sağlamayı amaçlamıştır. Ceditciler içinde bulundukları sosyal düzeni değiştirmeyi ve geleneksel din anlayışını yenileyerek toplumun manevi yaşamını yenilemeye çalışmışlardır (Vurgun, 2014 s. 220). Ceditçilik Hareketi öncelikle Rusya Müslüman Kafkas Türk halkları arasında İdil- Ural Bölgesi, Sibirya ve Uzakdoğu’da aydınlanmacı dini reformlarar olarak görüldü. Bu dini reformun en önemli destekçileri ise ünlü tarihçi, ilahiyatçı, Kazan Camii imamı Şihabettin Mercani (1818-1889)83 , tarihçi, filalog, eğitimci, pedagog ve yazar Abdul Kayyum Nasiri (1824-1902)84, Kazan Üniversitesi’nde Doğu Dilleri derslerini veren ve Çuvaşça ve Bulgarca’nın aynı kökten geldiğini ilk kez vurgulayan Hüseyin Feyiz Hani (1826-1886) ve Tatar Milli Uyanışının öncüsü olan İsmail Gaspıralı’dır (1851-1914). Bahçesaray yakınlarında Avcıköy’de doğan İsmail Gaspıralı’nın babası da dönemin ilerici düşünceye sahip aydınlarından biri olan Mustafa Bey’dir. Aile 1854 yılında Sosyo-kültürel ve eğitim ortamı ile İsmail Gaspıralı’nın dünya görüşünün oluşmasında önemli etkisi olan Bahçesaray’a taşınmıştır. İlk eğitimini ğretimini Bahçesaray’da Zincirli Medrese’de alan Gaspıralı daha sonra eğitimine on yaşında Gynnasium Akmescid ‘de (Simferpo) askeri okulda devam etmiş, sonra da Moskova’da askeri okula gitmiştir. 1867’de askeri eğitimden ayrılan Gaspıralı Bahçesaray’a dönmüş bir süre Zincirli Medresede ve Yalta’da Rusça öğretmenliği yapmış, 1871’de eğitimini sürdürmek amacıyla Paris’e gitmiştir. 1874’te İstanbul’a gelen Gaspıralı 1875’te tekrar Kırım’a dönmüştür. Yalta Müslüman Mektebi’nde öğretmenliğe başlamış ve bu süreçte düşünce dünyası iyice gelişmiştir. Gaspıralı İdil- Urak Bölgesi, Rusya, Kafkasya, Türkiye , Türkistan,Hindistan, Mısır ve Avrupa’ya çaşitli zamanlarda seyahatler yapmıştır (Gündoğdu, 2012, s.18). İsmail Gaspıralı fikir adamlığı ve eğitimciliğin yanında aynı zamnda fikirlerini yaymak amacıyla gazete çıkararak gazetecilik de yapmıştır. 1881 yılında çıkardığı “ Tavrida Gazetesi’nde” Rusça olarak yayınladığı makalesinde şu görüşlerine yer vermiştir. 1 -Millî okulların geliştirilmesini ve eğitimde reform yapılmasını; 83 Prof. Dr. Abdullah Gündoğdu 2012,“Gaspıralı İsmail Bey ve Türk Aydınlanması” Düşünce Dünyasında Türkiz, Siyaset ve Kültür Dergisi , Y.:3, S, 17, Ankara ,s.16; Marja’ni’nin doğum yılı olarak 1815 tarihini vermektedir. 84 İsmail Türkoğlu, İbrahim Maraş, “Kayyum Nasiri” TDV İslam Ansikloprdisi,, Nasiri’nin doğum tarihi 1825 0larak verilmiştir. 266 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 2- Millî eğitim merkezlerinin desteklenmesi için “Cemiyet-i Hayriye” kurulmasını; 3-Bütün Türklere ortak dilde hitap edecek millî basının faaliyete geçmesini; 4-Müslüman hayat tarzının modernleştirilmesini; 5-Müslüman kadının hürriyete kavuşturulmasını; 6- Millî aydınlar zümresinin yetiştirilmesini. ((Gündoğdu, 2012, s.18). Bu gazetenin dışında daha bir gazete çıkaran Gaspıralı son olarak Azerbaycan’dan Zengin bir iş insanı olan Tagıyev’n desteği ile Tercüman-ı Perevodçik adlı gazeteyi çıkarmış, bu gazete yoluyla da Rusya Müslümanlarının birliğini ve Türk aydınlanmasını sağlamak amacıyla bütün Türklerin anlayabileceği bir yazı dili kullanmaya çalışmıştır. (Gündoğdu, 2012, s19). İsmail Gaspıralı’nın 13 Nisan 1883’ten itibaren çıkarmaya başladığı Tercüman Gazetesi aracılığı ile ifade ettiği “dilde, fikirde, işte birlik” düşüncesi Kırım’dan başlamak üzere bütün Kafkasya Halkları, Kazan, Sibirya, Türkistan, Mısır, İran Osmanlı Türkleri arasında hatta Çin’de bile yayılmıştır. Avrupa seyahati sırasında burada uygulanan ünlü İsveçli Pedagog Johan Heinrich Pestalozzi’ nin (1746-1827) tarafında ortaya atılan ve çağdaş ilköğretimin temellini oluşturan yeni eğitim anlayışını benimsemiş, Kırım’a döndüğünde de Usul-ü Cedid ya da Usul-ü Sovyet öğretim modelini burada uygulamaya ve Rusya Müslümanları arasında yayılmasını sağlamaya çalışmıştır. Gaspıralı’nın eğitim alanında yürüttüğü bu çalışmalar Azertbaycan’da da etkili olmuştur. Bir çok defa Azerbaynlı Aydınlarla görüşmeler yapan Gaspıralı Kafkasya’da döneminin ilim ve medeniyet merkezi olan Tiflis’egelmiş, Azerbaycanlı Aydınlar da Bahçesaray’a giderek temaslarda bulunmuşlardır. Gaspıralı’ın öğrencilik yıllarından beri tanıyan Ferudun Bey Koçarlı 1890 yılında Seferali Bey Valibeyov ile birlikte Gaspıralı’yla görüşmek için Bahçesaray’a gitmiş, evinde konuk olmuştur. Bahçesaray’da okulları ziyater etmişler ve hatta Seferali Bey bir okulda ders de vermiştir. Hayırsever Bakü’lü zengin iş insanı Hacı Zeyneleddin Tagıyev tarafından Odessa Üniversitesi’nde tıp eğitimi alması için gönderilen ve Azerbaycan Sovyet Hükümeti Başkanı olan Neriman Nerimanov’a ve onun milletin yararına yaptığı çalışmalara büyük saygı duyan Gaspıralı’ın Nerimanov ile tanışması onun öğrenciliği döneminde kış tatili sırasında Bahçesaray’ı ziyater ettiği dönemde olmuştur. Nerimanov bu sırada “ Usul-ü Cedid “ okulları hakkında da bilgi edinmiştir. Türk dünyasının en önemli eğitimci ve aydınlarından olan İsmail Gaspıralı 1914 yılında öldükten sonra çok sevdiği Türk vatanı topraklarına defnedilmiştir. Azerbaycan’nı önemli aydın ve eğitimcileri Mirze Fatali Ahunzade, Hasan Bey Zardabi’nin açtığı yoldan İsmail Gaspıralı, Ali Bey Hüseyinzade, Ahmet Ağaoğlu, Mehmet Emin Resulzade başta olmak üzere daha bir çok aydınlarımız eserleriyle yürüttüğü milli ideolojinin oluşmasında etkili olmuştur. Azerbaycan’da eğitim tarihi boyunca öğretmenlik mesleğini seçenlereher zaman katı kurallar uygulanmış, öğretmenlerin mesleki bilgi ve becerilere, ahlaki ve manevi değerlere sahip olmalarının sağlanmasına çok önem verilmiştir. XIX. Yüzyıl başlarında Göri Öğretmen Okulunda öğretmen yetiştirilmesi için doğrudan görev alan Feridun Bey Kaçarlı bir öğretmenin sosal ve politik konulardan haberdar olmasının , halkla ilişkilerde aktif şekilde yer almasının gerekli ve önemli olduğunu, bir öğretmenin yaratıcı, sağduyulu, duyarlı ve kibar olması gerektiğini belirtmiştir (Bayramova S.,2015, s. 164-165). Çarlık Rusyası döneminde Azerbaycan’da sadece Erivan ve Gori Öğretmen okulları eğitim vermiş, bunların dışında başka yüksek okul kurulmamıştır. Sovyet Rusya Dönemi’nde Azerbaycan’da Öğretmen Okulları 1917’de Çarlık Rusya’ının yıkılması ve Sovyet yönetiminin başlamasından sonra da Sovyet Yönetimi Kafkasya Türkleri arasında Ruslaştırma politikasını uygulamaya devam etmiştir. Bunu açtığı yenieğitim kurumları ile desteklemiştir. Bu dönemde Erivan ve Göri Öğretmen olkullarının yanısıra Şuşa, Kazak, 267 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Gence ve Şeki’de kısa dönem süren öğretmenlik eğitimine yönelik kurslar açılmıştır (Bayramova S.,2015, s. 24). Daha sonraki süreçte Öğretmen Okulları farklı adlarla faaliyetlerini devam ettirmişlerdir. 1919-1920 yıllarında Bakü Erkek Öğretmen Okulu, 1920-1925 yıllarında Bakü Kadın Öğretmen Okulu, 1925-1926 yıllarında Bakü Birleşmiş Öğretmen Okullu, 1926-1938 yıllarında Bakü Merkez Uluslararsı Pedegoji Koleji, 1938-1968 yıllarında Bakü Pedaqoji Okulu (bu okul kolej statüsündedir.H.B), 1968-1991yıllarında Bakı Pedaqoji Texnikumu, 1999-2016 yıllarında Azerbaycan Devlet Prdegoji Koleji, son olarak da 2016 yılından günümüze Azerbaycan Devlet Pedegoji Üniversitesi bünyesinde Azerbaycan Devlet Pedagoji Koleji öğretmenlik eğitimini sürdürmektedirler. olarak adlandırılan cı ilden indiyedek ise Azerbaycan Dövlet Pedaqoji Universitetinin nezdinde yani onun tabeliyinde Azerbaycan Dövlet Pedaqoji Kolleci adlanmışdı. (İskenderov İ. 2019, s.270). Sonra da Teknik okullar yönetmeliği onaylanmış ve Erivan ve Gori Öğretmen Okullarının devamı niteliğinde farklı alanlarda eğitim veren Bakü, Gence, Şeki Kazak’ta teknik okullar açılmıştır. Bu okulların sayısı 1934-1941 yıllarında 69’a ulaşmış ve 28.511 öğrenci öğretmenlik eğitimi almıştır (Bayramova S. 2015, s.33) . Sovyet Azerbayca’nında eski okullarda eğitim Rusça olduğundan öğretmenlerin bir çoğu Azerbaycan Türkçesi’ne hakim değillerdi. Yeni açılan Sovyet okulların öğretmen ihtiyacını karşıamak amacıyla da kısa süreli öğretmenlık kursları( pedegojik formasyon)açılmış ayrıca öğretmen okullarının sayısı da arttırılmıştır. Sovyet ideolojisini öğretilmesi amacıyla 9 adet yeni öğretmen okulu kurulmuştur (Bayramova S., 2015, s.39) 1940-1941 Eğitim -Öğretim yılında Azerbaycan’da bulunan 91 Meslek Yüksek Okulunun (orta ixtisas tehsili mektebinin ,yani kolleclerin-H.B) 24’ü pedaqoji-tibb, 16’sı ziraat, 6’sı güzel seanatlar, 2’ si endüsriyel yapı, lojistik,ticaret vemaliye alanlarındadır. 1960-1961 Eğitim- Öğretim Yılında Azerbaycan’da 66 Yüskek okuldan 8’i öğretmen yetiştirmek üzere faaliyet gösteren okullardır (İskenderov İ. 2019, s. 62-67) Geçtiğimiz yüzyılda, 1970’lerde Azerbaycan’da ilk ve orta dereceli okullarda eğitim veren öğretmenlerin sayısı 108.000 olup bunların neredeyse yarısı kolej eğitimi (Yüksek eğitim) almış olan öğretmnlerden oluşmaktaydı (.Mehdizadə. M, Allahverdiyev.T Əliyev.Q., 1980, s.158-159) 1990’lardan başlayarak Azerbaycanda görülen ekonomik kriz eğitim – öğretimi de etkilemiş, öğretmen okullarına öğrenci kabulünde bir düşüş görülmüştür. Bağımsızlığın ilk yıllarında ve bağımsızlığa geçiş döneminin özellikleri nedeniyle öğretmen yetiştirme alanında yürütülen reformist çalışmaların hızı diğer alanlara göre daha önemli ölçüde azaltılmıştır. Bu konudaki çalışmalar aralıklarla yürütülmüştür. Bağımsızlık Dönemi’nde Azerbaycan’da Öğretmen Okulları 1991’den itibaren ülkedeki fabrika, değirmen, atölye gibi üretim tesisleri kapatılmış köylerde Sovyetler Döneminden kalma kollektif ve devlet çiftlikleri kaldırılmışfakat yerine yenileri de oluşturulmadığından tarımsal üretim sekteye uğramış. çiftçilikle uğraşanların durumları iyice kötüleşmiştir. Okullarda eğitim alanların sayısında da büyük düşüş yaşanmıştır. Okulların oranı %77’den %71’e, öğrenci sayısı da 60.100’den 32.600’e düşmüştür. Her bin kişiden 83’ne denk gelen öğrenci sayısı neredeyse yarı yarıya azalarak 42’ye düşmüştür (Mardanov. M. 2011, s577). Görüldüğü üzere Azrbaycan’ın bağımsızlığını kazandıktan sonraki süreçte eğitim ve öğretimin yeniden yapılandırılmasında bir takım sorunlarla karşı karşıya kalmıştır. “ .. bağımsızlığın kazanıldığı ilk yıllarda Azerbaycan’da eğitimin durumu çok kötüydü. İçler acısı olan bu durum 1988-1989 yılları arasında Azerbaycan’daki sosyo- politik olarak gergin olan durumun da bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Okullar ve eğitim sistemi de bu durumdan olumsuz yönde etkilenmiştir. 1991- 1913 yılarında da kriz devam ettiği için eğitim çalışmalarının yürütülmesi de imkansız hale gelmiş ve bu alanda bir çok ghata yapılmıştır (Bayramova 2015, s. 34). 268 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Azerbaycan Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı 13 Eylül 2001 tarihli “ 2001-2004 yılları için Azerbaycan Cumhuriyeti’nde Meslek Yüksek Okullarının (Orta Uan-manlık Eğitimi- Kolejler) geliştirilmesi Programını” onaylamış ve 2 Eylül 2002 tarihli karar ile de ülkedeki Yüksek okulların adı Teknik Okul ‘dan koleje çevrildi (Mardanov. M., 2011, s.583) . 2003 yılında kolejlerde eğitim standartlarına uygun olarak 45 alanda 129 uzmanlık alanında lisans eğitiminin düzeyi ve içeriği yeniden gözden geçirilerek onaylanmıştır. 2008 yılında 53.497 öğrencinin eğitim aldığı 59 devlet ve özel kolejde 6867 öğretmen görev almıştır (Mardanov. M., 2011, s.587). Azerbaycan’da öğretmen okullarında eğitimin içeriği güncellenerek iyileştirilmiş ve 33 alanda yürütülen temel eğitim programı yüksek öğretim programına uyarlanmıştır. Günümüzde Azerbaycan’da 40’ın üzerinde öğretmen (Yüksek Okul- Üniversite- Ali Mektep) kolej bulunmaktadır. Bunlardan 5’i Azerbaycan Dövlet Pedaqoji Kolleci, Bakü Senayi pedaqoji Kolleci, Şeki, Astara, Ağcabedi Pedaqoji Kollecleri ilk okullar üçin öğretmen yetiştirmektedir. Ortaöğretim alanında personel yetiştirilmesi yapısında değişiklik yapılmış, ders içerikleri güncellenmiş, yeni standartlara uygun olarak 33 yeni uzmanlık alanı eklenmiştir. Ayrıca bu standartlara uygun olarak Ders Kitabı Hazrlama programı geliştirilerek Bakanlar Kurulu’na sunulmuştur. Azerbaycan Cumhuriyeti’nde 2001-2004 Yılları arasında Ortaöğretim Uzmanlık Eğitimi Geliştirme Programı yönetim tarafından onaylanmış ve eğitim önemli ölçüde iyileştirilmiştir (Bayramova S. 2015, s72). Azerbaycan Cumhuriye’inde 2009 yılında kabul edilen Eğitim Yasasına göre öğetmen okullarınn üstlendiği görevler şu şekilde sıralanmıştır: Yüksek öğretimin normativ-yasal tabanının iyileştirilmesi, Yüksek Öğretimin eğitim ve öğretim teknolajilernin içeriğinin güncellenmesi, Yüksek Öğretimde eğitimin yapısının ve yönetim sisteminin modernizasyonu, Yüksek Öğretimde istihdam edilmek üzere personel eğitimi, Modern gereksinimlere uygun olarak Yüksek Öğretimin teknik temellere dayandırılması, Yüksek Öğretimde eğitimin finansmanı için yeni mekanizmalar oluşturularaknitelikli, yeni bir eğitime yönelik stratejik ve kavramsal eğitim politikalarına yaratıcı katkıyı arttıracak lisans eğitiminin üşkenin işgücü piyasasına uygun olarak düzenlenmesi (Mardanov M.,(c) 2011, s.97-98) . Azerbaycan Cumhuriyeti’nde 2010-2011 yılları arasında 57 Teknikum’dan altısı pedegoji kolejidir. Günümüzde 100. Yılını kutlayan Azerbaycan Devlet Pedegoji Koleji bu alanda en iyilerinden biri olup bundan başka ayrıca beş pedegoji koleji daha bulunmaktadır. Azerbaycan Devlet Pedegoji Kolejinde “Okul Öncesi Eğitime Hazırlık”, “Okul Öncesi Eğitim”, “Mesleki Eğitim”, “Teknoloji Öğretmenliği”,” Ailede ve Evde Eğitim”, “ Güzel Sanatlar Öğretimi” alanlarında eğitim verilmektedir. Kolejde 36 adet uzmanlaşmış birim, resim ve güzel sanatlar atölyeleri, spor kompleksi, müze ve elektronik kütüphane bulunmaktadır. “2011-2012 yıllarında Azerbaycan’da eğitim ve öğretimin geliştirlmesi stratejisinin ” ana hedefi modernleşme olarak belirlenmiş olup bu Ulusal Stratejik Programa göre önde gelen Yüksek Öğretim Okullarının dönüştürülmesi, lisans öğrencilerinin lisns eğitimi sonrası yüksek lisan öğrenimi görmeleri için bu öğrencilere ayrıcalık sağlanması ve okulların öğretim kadrolarının doktora öğrencileri ile güçlendirilmesi planlanmaktadır. Ayrıca Azerbaycan’da Üniversite eğitimini uluslararası standartlara uygun hale getirmek için de bir dizi proje hayata geçirilmiştir. Azerbaycan Devlet Başkanı İlham Aliyev’in emriyle kurulan “ Eğitimi Kalkındırma Fonu” katkısıyla Yüksek Öğretimde yeniden bir toparlanma aşamasına gidilmiştir. 269 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Öğretmen yetişrmeye yönelik yüksek öğretim kurumlarında eğitimin içeriğini şekillendiren ana faktörleri şöyle sıralayabilirz.; 1. Müfredat 2. Bilimsel Program, 3.Ders Kitapları ve yardımcı kaynaklar, 4. Öğretimde bilgisayar teknolojisi kullanımı, 5. Öğretmenler Günümüzde Yüksek Öğretimde eğitim sisteminde en önemli sorun eğitimin içeriğidir. Eğitimin içeriği doğrudan olarak bilimin gelişme düzeyine, farklı disiplinlerin eğitim sürecindeki rolüne ve yerine bağlı olarak yürütülmektedir. Ayrıca eğitmcinin uzmanlığı da eğitimin başarısında önemli bir yere sahiptir. Fakat günümüze kadar müfredat ve program geliştiricisi kadro kendi uzmanlık alnları olan ve temsil ettikleri konuları tercih etmişle ve uzmanlık eğitimi sistemine bir bütün olarak dikkat etmemişlerdir. Bu durum bazen müfredatın geliştirilmesinde de kendini göstermiştir. Programlar tasarlanırken eğitim programlarının ve okutulacak ders kitaplarının hazırlanmasında bilimin gerekleri ve çağdaş kazanımlar dikkate alınmıştır. Yine de bu yeterli değildir. Çünkü programalar hazırlanırken geleceğin uzmanının uzmanlık alanı, çalışılan konuların sistemi, aralarındaki bağlantılar ve ilişkiler, uygulanan öğretim yöntemleri ve diğer didaktik faktörler de dikkate alınmalıdır. Örneğin öğretmenlik eğitimi veren bir yüksek öğretim kurumundaki eğitimin içeriğinin belirlenmesinde bu eğitim kurumunda öğretilen dersler ile okul derslerinin içeriği arasındaki ilşiki büyük önem taşımaktadır. Aralarında ilişkinin olmaması önemli bir sorundur ve bu sorunun çözülmesinde her şeyden önce okullarda öğretilen bilimin temellerinde sapmamaya çalışmak ve okullardaki belirli uzmanlık alanlarındaki öğretmenlerin bilimsel eğitimini, temel konularla sınırlandırmamak gerekir. Öğretmen tetiştiren yüksek öğretim kurumlarında eğitim içeriğini en önemli konusu müfredat ve program ilkelerinin geliltirilmesi,teorik uygulamaların örnek projelerle test edilerek eğitimin içeriğine uygynluk derecesi belirlenmelidir. Sonuç olarak eğitim müfradatında bir konunun özel ağırlığı daha öznel faktörler tarafından belirlenmelidir (Bayramova S. 2015,s.85-86). Ülkede uygulanan yeni eğitim politikası öğretim sürecinde çok önemli bir rol oynamaktadır. Ders kitapları öğrenme sürecinde en önemli kaynaktır ve bu kaynakların hazırlanmasında aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir; Ders Kitabı eğitimin içeriğine ve gereksinimlerine uygun olarak hazırlanmalı ve ihtiyacı tam olarak karşılamalıdır, Kısa, açok ve anlaşılır bir dille yazılmalıdır, Estetik açıdan güzel ve açıklayıcı olmalıdır, Derslerde elektronik olanaklardan yararlanılmalıdır, Dersler stabil ve de mabil olamalıdır (Bayramova S. , 2015, s.107) Pedegojik Kolejlerde (Öğretmen Okulları) uzmanlık alanı olarak pedegoji eğitimi verilmektedir. Günümüzde Azerbaycan Cumhuriyeti’nde A. M. Hasanov’un “Okul Öncesi Pedegoji”, N.M.Kazımоv, Ə.Ş.Həşimоv, Ə.Х.Paşayev, F.A.Rüstəmоv, L.N.Qasımоva , R.M.Mahmudоva, A.N.Abbasоv, H.Ə.Əlizadə, M.İsmiхanоv, H.H.Əhmədov farklı zamanlarda kaleme aldığı “ “Pedegoji” ders kitapları okutulmaktadır. İstatistiksel araştırmalara göre Azerbaycan’da yüksek öğretim kurumlarının ülke nüfusunun eğitim düzetinin artmasında önemli bir rol oynadığı görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında pedegojik odaklı yüksek öğretim kurumlarının faaliyetleri iki açıdan önemlidir. İlki; bu kurumlar toplumun eğitim düzeyini yükseltmektedirler. İkincisi;Pedegojik odaklı yüksek öğretim kurumları mezunları yaptıkları 270 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences çalışmalar ile toplumdaki eğitim düzeyini yükseltmeye hizmet ederler. Bu kurumlar genel yüksek öğretimde çok önemli ve zor bir görev olan ilk okul öğretmenlerinin yetiştirlmesinde büyük rol oynar. Bu nedenle bu kurumlarda eğitimin içeriği dünya eğitimine uygun hale getirilmelidir. Geniş kapsamlı reformların gerçekleştirildiği bir dönemdeulusal ve toplumsal açıdan yüksek öğretim kurumlarında personel eğitiminin de büyük önem arz etmektedir. Milli Lider Haydar Aliyev’in önderliğinde 1998 yılından günümüze bu alanda yapılan çalışmalarla yüksek öğretim kurumlarında peegojik eğitim sistemi iyileştirilmiştir. Haydar Aliyev’in de katılımı ile gerçekleştirilen Azerbaycanlı Eğitimcilerin XI. Ve XII. Kurulytaylarda 56 Devlet Yüksek Öğretim Kurumu bulunduğu belirtilmiştir. İstatistiki verilere göre bu kurumlarda her 1000 Azerbaycan vatandaşında 121’i yüksek öğrenim eğitimi almaktadır (Bayramova S. 2015, s.67). Ülkede 1990’da 78, 1995’te 78, 2000’de 68, 2001’de 66 devlete ait yüksek öğretim kurumu vardır. Aynı tarihlerde 1995’te 11, 2000’de 3, 2001’de de 3 tane özel yüksek öğretim kurumu bulunmaktadır. İlgili yıllarda devlete ait yüksek öğretim kurumlarında öğrenci sayısı ise sırasıyla 1990’da 58.838, 1995’te 30.508, 2000’de 41.173, 2001’de 47.726 ‘dır. Özel yüksek öğretim kurumlarında öğrenci sayısına bakacak olursak 1995’te 3.035, 2000’de 1.439, 2001’de 1.477 kişi olduğu görülmektedir (Bayramova, S. 2015, s. 69). Her 10.000 kişiye düşen yüksek öğrenim mezunu öğretmenlerin sayısı da 1993’te 83, 1995’te 44, 2000’de 54, 2001’de 61’dir (Bayramova S.,2015, s. 70). SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Azerbaycan’da öğretmen yetiştiren öğretim kurumlarının tarihi oldukça eskilere dayanmaktadır ve zengin bir geçmişe sahiptir. Azerbaycan Türkleri her türlü iç ve dış baskılara rağmen gerek Çarlık Rusyası döneminde gerekse Sovyet Rusya döneminde öğretmen yetiştirmeye büyük önem vermişler, açtıkları yeni tip okullarla içinde bulundukları çağa uygun, milli bir eğitim yapısı oluşturmaya çalışmışlardır. Daha sonraki süreçte bağımsızlık döneminde kısa süreli krizlerin aşılmasının ardında Büyük Lider Haydar Aliyev’in önderliğinde yeni bir dönem başlamış, bu dönemde Azerbaycan Cumhuriyeti’nde hızlı bir şekilde öğretim elemanı yetiştirilmesinde pedegoji kolejlerinin büyük katkısı olmuştur. Haydar Aliyev’in 1999 yılında başlattığı her alanda başlattığı modernizasyon plitikalrında yüksek öğretim kurumları da etkilenmiş, bu kurumlar ulusal rekabetin artmasında önemli rol oynamıştır. Yüksek öğretim kurumlarında altyapı iyileştirilmiş, eğitim programları yeniden düzenlenmiştir. Bu kurumlarda yetişen iyi eğitimli yüksek nitelikli uzmanlar toplumun her alanında başarılı ve yaratıcı bir şekilde hizmet etmişlerdir. Çalıştıkları alanların gelişimine katkıda bulunan, kamusal alanda ve devlet inşasında akrif rol alan bu uzmanlar Azerbaycan Cumhuriyeti’nde Eğitimin Geliştirilmesine İlişkin Devlet Stratejisi’nin belirlediği şekilde eğitimin geliştirlmesinde, ülke nüfusunun refahının artırılmasında, her bir bireyin daha iyi bir yaşam standardına erişmesinde de etkili olmuşlardır. Eğitim insanların teknolojiye uyum sağlamalrına, işgücü piyasasında değerli bir yer edinmelerine, sağlıklı bir yaşam tarzı seçmelerine ve çevreye karşı duyarlı ve doğru tutum sergilemelerine olanak tanır. Eğitimin toplum ve devlet hayatındaki rolü ise kazanılan bilgi ve becerilerin yanısıra etik ve ahlaki normlar ve değerler edinmesini sağlamaktır. Eğitim her bir bireyin toplumun değerli bir üyesi olması için gerekli koşulları yaratır ve nireyleri manevi bir aile üyesi, aktif bir vatandaşa dönüştürür (Bayramov H, 2020, s.3). KAYNAKÇA Abdullah Gündoğdu 2012,“Gaspıralı İsmail Bey ve Türk Aydınlanması” Düşünce Dünyasında Türkiz, Siyaset ve Kültür Dergisi , Y.:3, S, 17, Ankara. Ahmet Kanlıdere, 2003, “Cedidcilik ve Dini Islahçılık”, İsmail Bey Gaspıralı ve Ziya Gökalp Sempozyumu: Bildiriler, Ankara: Türksoy Yayınları, s. 92-96. 271 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Ahmet Kanlıdere, 1999, “Rusya Türkleri Arasında Yenileşme Hareketleri Hakkındaki Araştırmalara Genel Bir Bakış”, Müteferrika, Sayı: 19, s. 123-131. ) Ahmet Kanlıdere ,2004,“Islahatçı ve Ceditçi Tanımlamaları Üzerine Bazı Düşünceler”, Hakan Kırımlı vd. (Ed.), İsmail Bey Gaspıralı İçin, Ankara: Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği, s. 255-262 Ahmet Kanlıdere, 2005, “Dini Ceditçilikten Seküler Reformculuğa: Islahçı ve Ceditçilerin Zihni Serüvenleri”, Ankara: XIV. Türk Tarih Kongresi, II. Cilt, II. Kısım, Türk Tarih Kurumu Yayınları, s. 1339-1344. Ahmadov. H.. 2006, XIX asr Azerbaycan mektebi. III neşr, Bakı, 580 s Ahmadov. H.. 2014, Azerbaycan mekteb ve pedaqoji fikir tarixi. Bakı, 432 s. Ahmadov. H. 2012,. Avrasiya xalqlarının məktəb ve pedaqoji fikir tarixinə dair oçerkler. Bakı, 544 s. Aliyev H. 2002. Tehsil milletin geleceyidir. Bakı, “Təhsil”, 508 s Azərbaycan tarixi., 2010, II hissə, Bakı, 545 s Bayramov. H.2015, Çar Rusiyasının Azərbaycandakı təhsil siyasəti: unifikasiya prosesi və tarixi- pedaqoji paradiqmanın formalaşması. Bakı, 368 s Bayramov. H., 2020, Dövlətin tehsil siyasəti. Bakı, 320 s Bayramova S. Azerbaycan Respublikasının orta ixtisas pedaqoji tehsil müessiselerinde kadr hazırlığı. Bakı, 2015, 192 s. Begali Kasımov (1995), “20. Yüzyıl Başlarında Türkistan’daki Cedidcilik Akımının Başlıca Özellikleri” Avrasya Etütleri Dergisi, Cilt:2, Sayı:3, s. 88-97 İbrahim Maraş (2002), “Türk Dünyasında Dini Yenileşme (1850-1917)”, Ötüken Yayınları No:535, Kültür Serisi: 231, İstanbul İsmail Türkoğlu, İbrahim Maraş, “Kayyum Nasiri” TDV İslam Ansikloprdisi İskenderov.İ. 2019, ADPU-nun nezdinde Azerbaycan Dövlet Pedaqoji Kolleci, Bakı, 2019, 270 s Mardanov. M. 2011, (a)Azərbaycan tehsil tarixi. I cild. Bakı, 296 s Mardanov. M. 2011, ( b) Azərbaycan tehsil tarixi. II cild. Bakı, 704 s Mardanov. M. 2011, (c)Azərbaycan tehsil tarixi. III cild. Bakı, 672 s Mardanov. M. 2011, (d)Azərbaycan tehsil tarixi. IV cild. Bakı, 912 s Mardanov. M. Azərbaycan müəllimlərinin kurultayları. Bakı, 784 s Mehdizadə. M, Allahverdiyev.T Əliyev.Q. 1989, Azərbaycanda xalq maarifinin surətli inkişafı. Bakı, 1980, 273 s Serge A. Zenkovski (2000), Rusya’da Türkçülük ve İslam, Ali Nejat Ongun (çev.), Ankara: Günce Yayınları, s. 76-86.9 89-96 Ziya Gökalp, (1974), Türkleşmek İslamlaşmak, Muasırlaşmak, İstanbul: Türk Kültür Yayını. Seda Yılmaz Vurgun, 2014, Türkistan’da “Ceditçilik Hareketinin Etkisinde Tiyatro”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 16, Sayı: 2, s. 219-232. 272 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EL HAC MUSTAFA HAMİ PAŞA’NIN SALGIN VE BULAŞICI HASTALIKLARDAN KORUNMAYA YÖNELİK ÖNERİLERİ85 Dr. Öğretim Üyesi Ayten Can 1*, Tarih Uzmanı Seher BÜYÜKBAŞ 2 *1 2 Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Tarih Bölümü, Efeler-Aydın/ Türkiye Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Mezunu, Efeler-Aydın/ Türkiye ORCID Code: Ayten CAN: 0000-0003-1739-8660 Seher BÜYÜKBAŞ: 0000-0003-0488-4440 ÖZET İnsanların tarih sahnesinde görülmeye başladıkları andan itibaren sağlık konusu önemli olmuştur. Eski dönemlerde insanlar nelerin hastalıklara neden olabileceğini, nasıl tedavi edileceğini bilmez iken daha sonraki dönemlerde bu konuda çeşitli yöntemler geliştirmişlerdir. İnsanlık tarihinde veba, kolera, sıtma, çiçek, verem, frengi, tifüs, tifo, kuduz, İspanyol Gribi gibi birçok salgın ve bulaşıcı hastalık görülmüş, milyonlarca insan hayatını kaybetmiş, ekonomik ve askeri çöküntü yaşanmış, kimi toplumlar tarih sahnesinden silinmiştir. 2019 yılı Aralık ayında Çin’in Hubei Eyaleti Wuhan kentinde ortaya çıkan, daha sonraki süreçte mutasyona uğrayarak çeşitli varyantlarla günümüze kadar devam eden ve milyonlarca kişinin ölümüne neden olan Covid- 19 Koronavirüs pandemisi ve Maymun Çiçeği Hastalığı bu hastalıklardan birkaçıdır. Modern tıbbın gelişmesi ile koruyucu ve önleyici tedavi yöntemleri önem kazanmış, daha önce ilkel yollarla tedavi edilmeye çalışılan hastalıklardan korunması ve yayılmasının engellenmesine çalışılmış ve tedavisi daha etkili hale gelmiştir. Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nde modern tıp eğitimi alan El Hac Mustafa Hami Paşa’nın Sıhhatnümayı Kebir adlı eserinde salgın ve bulaşıcı hastalıklardan korunmaya yönelik önerileri değerlendirilecektir. Mustafa Hami 1827’de II. Mahmut Dönemi’nde açılan Mektep-i Tıbbiye ’den 1846’da mezun olduktan sonra askeri hekim olarak Hicaz Tabipliğinde görevlendirilmiştir. Birçok alanda batı tarzı kurumların oluşturulmaya çalışıldığı II. Mahmut Dönemi’nde Tıbbiye- Amire’nin kurulmasının dışında Karantina Uygulamasının getirilmiştir. Sağlık konusunda ve başka konularda birçok eser kaleme alan Mustafa Hami Paşa Sıhhatnümayı Kebir adlı eserini 1865 yılında Sultan Abdülaziz’e sunmak üzere kaleme almıştır. Eserde sağlığın korunması için sağlıklı beslenme, coğrafya, iklim, beden ve çevre temizliği ve vücut hareketleri gibi dikkat edilmesi gereken konulara yer verilmektedir. Sıhhatnüma-yı Kebir’de salgın ve bulaşıcı hastalıklardan 85 Bu çalışma Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalında Dr. Öğretim Üyesi Ayten CAN danışmanlığında yaptığım yüksek lisans tezinden yararlanarak hazırlanmıştır. Bkz. Seher Büyükbaş, 2022, El Hac Mustafa Hami Paşa’nın “Sıhhatnüma-yı Kebir “ Adlı Eserinin Değerlendirilmesi, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. 273 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences korunmak için de temizlik kurallarına uyulması, hastalarla mesafeli olunması, aşı uygulaması, özel eşyaların paylaşılmaması, karantina uygulaması gibi birçok önlemden söz edilmektedir. Çalışmamızda Mustafa Hami Paşa’nın döneminin modern tıp uygulamalarına göre salgın ve bulaşıcı hastalıkların önlenmesi ve korunma yöntemleri hakkında verdiği öneriler değerlendirilecektir. Anahtar Kelimeler: El Hac Mustafa Hami Paşa, Sıhhatnüma-yı Kebir, Salgın ve Bulaşıcı Hastalıklar, Osmanlı’da Karantina Uygulaması, Tıbbıye-i Amire EL HAC MUSTAFA HAMİ PASHA’S RECOMMENDATIONS ON PROTECTION FROM PEOPLE AND CONTAGIOUS DISEASES SUMMARY The issue of health has been important from the moment people began to appear on the stage of history. In ancient times, people did not know what could cause diseases and how to treat them, but in later eras, they developed various methods. Many epidemics and contagious diseases such as plague, cholera, malaria, smallpox, tuberculosis, syphilis, typhus, typhoid fever, rabies, and Spanish Flu have been seen in the history of humanity, and millions of people have lost their lives. Economic and military crises occurred. Some of these diseases are the Covid-19 Coronavirus pandemic and Monkeypox Disease, which emerged in Wuhan, China’s Hubei Province, in December 2019, mutated in the later process and continued until today with various variants and caused the death of millions of people. With the development of modern medicine, preventive and preventive treatment methods have gained importance. It has been tried to protect it from diseases treated with primitive methods before and to prevent its spread, and treatments have become more effective. In this study, El Hac Mustafa Hami Pasha, who received modern medical education in the Ottoman Empire, will evaluate the suggestions for protection from epidemics and infectious diseases in Sıhhatnüma-yı Kebir. Mustafa Hami graduated from the Mektep-i Tıbbiye, which was opened in 1827 during the reign of II. Mahmut, in 1846, was appointed as a military physician in Hejaz Medicine. In the Mahmut II. period, western-style institutions were tried to be established in many areas. The Quarantine Application was introduced in addition to the establishment of the Medical Office-Amire. Mustafa Hami, who graduated from the Mektep-i Tıbbiye, which was opened in 1827 during the reign of Mahmut II, in 1846, was appointed as a military physician in the Hejaz Medicine. Mustafa Hami Pasha, who wrote many works on health and other subjects, wrote Sıhhatnüma-yı Kebir in 1865 to present it to Sultan Abdülaziz. The work includes issues that need attention, such as healthy nutrition, geography, climate, anatomy, environmental cleanliness, and body movements for health. In Sıhhatnüma-yı Kebir, many measures such as following the rules of hygiene, keeping a distance from patients, vaccination, not sharing exclusive items, and quarantine are mentioned to protect against epidemics and infectious diseases. In our study, the suggestions given by Mustafa Hami Pasha about the prevention methods of epidemic and infectious diseases according to the modern medical practices of his period will be evaluated. Keywords: El Hac Mustafa Hami Pasha, Sıhhatnüma-yı Kebir, Epidemic and Infectious Diseases, Quarantine Practice in the Ottoman Empire, Tıbbıye-i Amire GİRİŞ İnsanların tarih sahnesinde görülmeye başladıkları andan itibaren sağlıklarının korunması yönündeki uygulamaları da görmekteniz. Tarihin tüm dönemlerinde görülen salgın ve bulaşıcı hastalıklar milyonlarca insanın ölümüne neden olmuştur. Son olarak bütün dünyada milyonlarca kişiyi etkileyen ilk 274 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences olarak Çin’in Hubei Eyaleti Wuhan kentinde 31 Aralık 2019 tarihinde görülen Korona virüs Pandemisi üç ay gibi çok kısa bir sürede dünya çapında 160 ülkeye yayılmış ve milyonlarca insana bulaşmış, hastalanmasına ve ölmesine neden olmuştur. 11 Şubat 2020 tarihinde Türkiye’de de görülen hastalık Dünya Sağlık Örgütü tarafından Covid-19 olarak adlandırılmış ve pandemi ilan edilmiştir. Covid -19 küresel bir salgın haline gelmiş ve sadece ölümlere neden olmamış, aynı zamanda yoksulluk ve işsizliğin artmasına, ekonomik sıkıntılara, belirsizlik ve güvensizliğe de neden olmuştur ( Can, 2021). Covid-19 pandemisi süreciyle birlikte insanların yaşam koşulları, beslenmeleri, yaşadıkları yerler, hastalıktan korunma yöntemleri içinde yer alan maske, mesafe ve temizlik sağlıkları açısından daha önemli hale gelmiştir. Çalışma konumuz olan El Hac Mustafa Hami Paşa’nın Sıhhatnüma-yı Kebir adlı eserinde de bu gibi konular yer almaktadır. El Hac Mustafa Hami Paşa Eserinde kişilerin beslenmesi, beslenme düzeni, beslenme türleri, beslenme aralıkları, mevsimsel dönemlere göre giyim, kuşam ve yaşam koşulları, salgın ve bulaşıcı olan ve olmayan hastalıklar ve bu hastalıkların tedavi yöntemleri hakkında bilgi verilmektedir. Sultan Abdülaziz’e sunulmak üzere yazılmış olan Sıhhatnüma-yı Kebir’de Osmanlı Devlet’inde ve dünyada yaşanan salgın hastalıklar konusunda bilgiler de yer almaktadır. Askerlik görevi nedeniyle gittiği Hicaz coğrafyasına ait bilgiler de aktaran yazarın bu eseri günümüzde büyük önem taşımaktadır. 1. EL HAC MUSTAFA HAMİ PAŞA’NIN HAYATI VE ESERLERİ Zeki, çalışkan. faziletli bir kişi, olarak tanımlanan Mustafa Hami Paşa 1846 yılında Tıbbiye Mektebinde eğitimini tamamladıktan sonra eğitimini tamamladıktan sonra Hicaz Tabipliği ’ne atanmıştır (Büyükbaş, 2022; İhsanoğlu, 2008 ; Dizdar, 2016). Hicaz Tabipliği sonrasında Askeri Şura azalığı da yapmış olan (Büyükbaş, 2022, Kahya, 1985). Mustafa Hami Paşa’ya askeri görevleri nedeniyle Miralay ve Mirliva rütbeleri verilmiştir. Paşa çalışma konumuz olan eserde de olduğu gibi El Hac Mustafa Hami ismiyle de anılmaktadır. İstanbul Atatürk kitaplığında yaptığımız araştırmalarda ise El Hac Mustafa Hami ismiyle kayıt altına alındığı görülmektedir. Çalışkan ve üretken bir yazar olan Mustafa Hami Paşa karakteri hakkında Bursalı Mehmet Tahir Osmanlı Müellifleri isimli çalışmada onun otuzun üzerinde eser kaleme aldığını belirtmektedir(Bursalı Mehmet Tahir Bey, 1975). Mehmet Süreyya tarafından hazırlanan Sicill-i Osmani ’de de Hami Paşa’nın değişik konularda 5-10 civarında eser verdiği ifade edilmektedir (Mehmet Süreyya, 1996) Mustafa Hami Paşa’nın Eserlerinin bazıları tıpla ilgilidir, ayrıca Afrika Seyahatnamesi, Fezâil-i Askeriyye gibi tıp bilim dışında eserler de kaleme almıştır (Büyükbaş, 2022) . Mustafa Hami Paşa’nın eserlerinden bazıları: Menafiu’l-İnsan, Menafin’n-Nâs, Fenn-i Sibahat, İlm-i Nebadat, Kimya, Hıfz-ı Sıhhat, Fenn-i Kıyafet, Menafiu’l-â’za, Zübdetü’l-Ulûm, Fezail-i Askeriye, Panzehir-nâme, Sihhatnümai Kebîr ve sarie (Bursalı Mehmet Tahir,1975). Sevkü’l-Askeri, Süvâriye Âid Nişân Talimnamesi, Manevra-i Harbiye, Fransız Jimnastik Talimnamesi Riyâzati Bedeniyye-i Tıbbiyye, Hatırgüzâr-ı Piyâdegân, Vezâif-i Etfâl’dir. Mustafa Hami’nin Vezaif-i Etfal adlı eserinin rüştiye mekteplerinde de okutulmasının yararlı olacağı ifade edilmektedir(BOA, A.} MKT.MHM. 465-18, H-03-08-1290 (26 Eylül 1873),. Ahlak eğitimi ile ilgili olan eserde aile büyüklerine saygı ve davranış kurallarının yanı sıra eğitim öğretim konularıyla da ilgili bilgiler yer almaktadır. Eserin sonraki bölümlerinde sağlıklı ve besleyici gıdaları alma, beslenme yöntemleri, giyinme, kıyafet ve ayakkabı seçimi gibi konulara da yer verilmiştir (Tekin,2017). Tıpla ilgili eserleri: Anatomi ve İlm-i Teşrih, Fenni Kıyâfet, Fenn-i Sibâhat, Hazine-i Fünûn Kanûn-ı Sıhhat, Manâfiʼal-Huccâc, Manâfiʽal-Âzâ, Manâfiʽ al-İnsan, Risâle-i Edviye, Panzehirnâme, Risâle-i Terceme-i Hıfz-ı Sıhha-i Ahali, Risâle-i Riyâzat-ı Bedeniye-i Tıbbiye, Sıhhat-nümâ, Sıhhat-nümâ-yı Kebir (Büyükbaş, 2022; Dizdar, 2016). Osmanlı Devlet’inde modern sporun yer almasıyla birlikte Mekteb-i Sultanî’de beden eğitimi dersleri verilmeye başlanmış ancak bu dersi verecek yetişmiş kadronun bulunmaması nedeniyle öğretmenler 275 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Avrupa’dan getirilmek zorunda kalınmıştır. Bu derslerde okutulmak üzere Sultan Abdülaziz askeri mütercim olan Hami Paşa’dan Fransız Jimnastik Talimnamesi’ni çevrirmesini istemiştir (Büyükbaş, 2022; Dizdar, 2016; Çelik,2010). Hami Paşa bu eseri orijinal haline uygun olarak resimleri de dâhil edilerek çevirmiş ve bu eser Meşrutiyet’e kadar modern anlamda Osmanlı Devlet’inde tek spor kitabı olarak okutulmuştur. Miralay Mustafa Hami Alman Doktor Daniel Gottlob Maritz Schreber’in “Système de Gymnastique de Chambre Mèdıcale et Hygıènıque” Fransızca isimli eserini Riyâzati Bedeniyye-i Tıbbiyye ismiyle Türkçeye çevirmiştir. Mustafa Hami’nin çevirdiği ilk spor metni olan eser 10 Kasım 1859’da Takvimhane-i Amire Matbaası’nda basılmıştır(Büyükbaş, 2022; Dizdar,2016). Mezarı Eyüp’te olan Mustafa Hami Paşa’nın ölümüyle ilgili iki farklı bilgi ortaya çıkmaktadır. Bunlardan ilki Mehmet Süreyya’nın Sicill-i Osmani isimli eserinde 1290 (1873) olarak verilmiştir. Diğer bilgi ise Bursalı Mehmet Tahir’in Osmanlı Müellifleri isimli eserinde 1295 (1879) şeklinde verilmektedir (Büyükbaş, 2022). 2. OSMANLI DEVLETİ’NDE GÖRÜLEN SALGIN HASTALIKLAR VE HALK SAĞLIĞINI KORUMAYA YÖNELİK ÖNLEMLER: Osmanlı Devleti’nin kurulduğu tarihten itibaren halk sağlığına önem verdiği bilinmektedir. Özel vakıflar tarafından desteklenen Darü’s -şifa, Darü’t-tıp ve Bimarhaneler kurulmuştur. Bu kurumların bünyesinde han-hamam ve cami de bulunmaktadır. Osmanlı merkez şehirlerinde kurulan hastanelerin yanında hekim ve öğrencilerin kalacakları yurtlarla tıp eğitimi malzemelerinin de bulunduğu bilinmektedir (Bozkurt, 2020; Güreşsever Cantay,2014). 2.1. Osmanlı Devleti’nde Görülen Salgın Hastalıklar: İnsanlığın dünyada var olduğu zamandan beri birçok salgın ve bulaşıcı hastalık görülmüş ve bu hastalıklar toplumlara çok ciddi zararlar vermiştir. Özelikle insanların yerleşik bir yaşam sürdürmesiyle beraber salgın hastalıklarda da büyük bir artış görülmektedir. Bu artışta en önemli etken insanların yaşam koşullarıdır. Dünyada yaşanan doğal afetler, bu afetler sonrasında ekolojik dengenin bozulması, insan varlığının azalması sonucu ortaya çıkan kıtlıklar salgın ve bulaşıcı hastalıkların yayılmasında çok etkili olmuştur. Sağlıksız ortamlarda uzun yıllar boyunca süren kızıl, kızamık, difteri, dizanteri, verem, grip, kolera, veba, çiçek, sıtma, tifo, tifüs gibi salgın ve bulaşıcı hastalıklar kimi devletlerin ve orduların yok olmasına neden olmuştur (Mohammed, Ali Suhaib İsmael, & Ademi, Rahman, 2022) Bir geçiş güzergâhı üzerinde bulunan ve hâkimiyetinde olduğu boğazlar aracılığı ile kıtaların birbirine bağlandığı bir coğrafyada olan Osmanlı Devleti’nde de yüzyıllar boyunca Asya ve Avrupa kökenli çeşitli salgın hastalıklar görülmüştür (Büyükbaş, 2022; Dağ, 2021). Kimi dilbilimcilere göre tüm salgın ve bulaşıcı hastalıklar için kullanılan “taun”( Büyükbaş, 2022; Suhaib İsmael.- Rahman, 2022) 1453 yılında İstanbul’un fethinden sonra Osmanlı Devleti’nde de görülmeye başlamıştır.. İbn-i Sina’ya göre “ taun” irin bağlayan yakıcı ve sıcaklık veren kulak yakınında ve kasıkta görülen şişliklerin olduğu bir hastalık, yani veba olarak tanımlamaktadır. Evliya Çelebi’ye göre de “taun”, ” kıran “ya da “davun” olarak adlandırılın bir salgın hastalıktır (Büyükbaş, 2022; Ağır, 2020). Tüm dünyada olduğu gibi Osmanlı Devleti’nde de etkili olan salgın ve bulaşıcı hastalıkları aşağıda görüldüğü gibi sıralayabilir. 2.1.1. Taun- Veba Taun (Büyükbaş, 2022; Varlık, 2011) ya da veba “hıyarcıklı veba”, “yumurcak hastalığı” olarakta adlandırılmaktadır. Türklerin vebanın adını söylerlerse bu hastalığı çağıracaklarından korktukları için Anadolu’da hastalığa “oymaca, baba, ölet, kıran, yumurcak,” adlarını vermişlerdir (Büyükbaş, 2022; Yıldırım,2010). Veba devlet tarafından “illet-i malume “olarak adlandırılmıştır. Genelde fareler üzerinde yaşayan pireler aracılığı ile yayılan veba pirelerin insanları ısırmasıyla insanlara geçmektedir. İnsandan insana da hızla yayılan vebanın taşınması hastaların kullandıkları eşyalar, hava parçacıkları, ticari 276 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences eşyalar, mektuplar aracılığı ile de olabilmektedir. Fakirlik, pislik de hastalığın yayılmasında önemli bir etkendir ( Büyükbaş, 2022; Dağ,2021). Göç, seyahat, ticaret ile yani insanların, yaşam koşulları, yaşam tarzları ve hareketliliği ile yayılan taun İstanbul ve Rumeli bölgesi başta olmak üzere neredeyse bütün Osmanlı Coğrafyasında görülmüştür. Göç, seyahat ve ticaret nedeniyle insan hareketliliğindeki artış sadece vebanın değil aynı zamanda verem, çiçek, tifüs, koleranın artmasına ve yaygınlaşmasına neden olmuştur. “Büyük kıran, büyük ölüm, kara ölüm “gibi tanımlamaları yapılan taun-veba’ın taşıyıcılarının fareler olduğu tespit edildikten sonra bu hastalıkla mücadele daha da kolaylaşmıştır Büyükbaş, 2022; Genç,2011). Çalışma konumuz Sıhhatnüma-yı Kebir’de de fareler yoluyla bulaşan hastalıklardan korunma yöntemleri anlatılmaktadır. XVI. Yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı Devleti’nde sık aralıklarla veba salgını görülmüştür. XIX. Yüzyıla gelindiğinde Osmanlı Devleti çok yaygın ve öldürücü özelliği olan veba ve diğer salgın hastalıklarla mücadeleye devam etmektedir 2.1.2. Kolera Kusma ve ishal ile seyreden bir ince bağırsak hastalığı olan kolera salgını da 1822’de Hindistan’dan kolera hastalığı taşıyıcılarının da olduğu bir ticaret gemisinin Irak’ın Basra şehrine gelmesi sonrasında bu şehirde başlamış, salgın Dicle ve Fırat ırmaklarının suları ile Halep ve Diyarbakır’a kadar yayılmış, buradan İstanbul başta olmak üzere birçok yerde görülmüştür. “illet-i kolera, illet-i adiyye, illet-i mahuf, işidad-ı illet” olarak adlandırılan kolera ilk kez 1831’de İstanbul’da görülmüş, hacca gidenler aracılığı ile Hicaz’da da yayılmıştır. Su kaynakları ve gıdaların temiz olmaması, kanalizasyon ve atıklarında oluşan bakterilerin su kaynakları aracılıyla insanlara geçmesinden oluşan kolera salgınından İstanbul’da yaşayanların korunmaları amacıyla Sultan II. Mahmut’un emriyle kolera hastaları Kız Kulesi’ne kapatılmıştır (Büyükbaş, 2022; Yıldırım, 2006). Alınan önlemlere rağmen kolera hastalığı yayılmaya devam etmiştir. Hatta kolera salgını Rusya’ya kadar ulaşmış, 1831 yılında yine II. Mahmut’un emriyle Rusya’dan gelen gemiler Karadeniz’de beş gün süreyle bekletilmiştir. 1835’te Dâr’ül Etibbâ adıyla karantina müdürlüğü kurulmuştur.1838’de de Meclis-i Tehaffuz (Meclis-i Muhafızhane adıyla anılmaktadır) kurulmuştur. Karantina uygulaması için de Meclis-i Umur-u Sıhhiye kurulmuştur (Büyükbaş, 2022; Aras,2020 ). 1866 yılında Uluslararası İstanbul Sağlık Konferansı düzenlenmiş, bir yıl sonra da Kolera Nizamnamesi hazırlanarak yürürlüğe konmuştur (Büyükbaş, 2022; Yıldırım, 1994). Karantina uygulamasının yansıra oluşturulan Tedbirhanelerde ev, iş yeri, eşyalar, giysiler gibi kullanılan her türlü eşyanın sıcak su buharı ve dezenfektanlarla dezenfeksiyon yöntemleri, uygulaması yapılması önerilmiştir. Ayrıca salgın görülen yerlere hekim, aşıcı ve eczacılar atanmıştır. Mustafa Hami Paşa çalışma konumuz olan eserinde kolera ve diğer salgın ve bulaşıcı hastalıklardan korunmak amacıyla yapılması gerekenleri de ayrıntılı bir şekilde aktarmıştır. 2.1.3. Çiçek Diğer bir salgın ve bulaşıcı hastalıklarda olduğu gibi savaşlar, ticaret ve göç yolları ile yayılan çiçek hastalığı her yaşta ve cinsiyette bireylerin enfekte olmasına neden olmakla birlikte daha çok çocuklarda görülen bir hastalıktır. Hasta ile yakın temas, hastanın kullandığı eşyaların kullanılması sonucu bulaşabilen çiçek hastalığının Osmanlı Devleti’nde XVII.-XVIII. Yüzyıldan itibaren görülmeye başlanmış, her ne kadar ilk aşı uygulaması XVIII. Yüzyılda yapılmış olsa da XIX. Yüzyılda bu hastalık hakkında çok şey bilinmediği de unutulmamalıdır. 1845 tarihinde İstanbul’da görülen çiçek salgını 1846’dan sonra da Anadolu’nun birçok bölgesinde görülmektedir. 1873’de ve 1894-1895 yıllarında İstanbul’da yeni bir çiçek salgını görülmüştür. Osmanlı belgelerinde “çiçek illeti” olarak da adlandırılan bu hastalık vücutta iltihaplı kabarcıklar oluşmasına bu kabarcıkların iz bırakmasına ve körlüğe neden olmaktadır (Büyükbaş, 2022; Ağır,2020). XIX. Yüzyılın sonlarından itibaren Osmanlı Devleti’nde çiçek hastalığı ile mücadele konusunda önemli adımlar atılmış, 1885’te Çiçek Aşısı Nizamnamesi 277 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences hazırlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu nizamnameye göre okula gitsin ya da gitmesin bütün kız ve erkek çocukların aşılanması şartı getirilmiştir. İstanbul’da bütün okullarda, medreselerde okuyanlarla ve zaptiye ve askeriyeye katılacak olanlara da aşı uygulaması zorunlu hale getirilmiştir. 1892’de devlet tarafından İstanbul’da Telkihhane-i Osmani adında aşı evi açılmıştır (Büyükbaş, 2022; Özcengiz,2003). 1894 tarihinde yeni bir Çiçek Aşısı Nizamnamesi hazırlanarak yeni doğan çocuklara ilk altı ayda aşı yapılması zorunlu hale getirilmiştir. Aşılamaların takibinin yapılabilmesi için 1872’de aşı müffettişliği kurulmuş, 1892’de de çiçek aşısı hazırlanması amacıyla Telkh-i Cüderi Ameliyathanesi – Telkihhane-i Şahane- Telkihhane-i Osmani (Çiçek Aşısı Evi) kurulmuştur (Büyükbaş, 20022; Yıldırım ). Buradan da anlaşılacağı üzere Osmanlı Devleti yöneticileri çiçek hastalığı ile mücadelede koruyucu ve önleyici tedaviye büyük önem vermektedirler. 2.1.4. Sıtma Mustafa Hami Paşanın da üzerinde durduğu bir diğer hastalık da sıtmadır. Anofel sivrisineklerinin insanları ısırması ile bulaşan ateşli bir hastalık olan sıtma hastalığı dünya nüfusunu önemli oranda etkilemiştir. Dünyada görülen tüm bulaşıcı hastalıklar içinde insanlara en çok zararı sıtma hastalığının verdiği ifade edilmektedir. Osmanlılarda sıtma hastalığı ile ilgili “malarya sıtması, sıtma hastalığı, sıtma illeti” gibi terimler kullanılmaktadır (Büyükbaş, 2022; Ağır, 2020). Osmanlı Devleti’nde diğer bulaşıcı hastalıklarda olduğu gibi sıtma hastalığının önlenmesinde de koruyucu ve önleyici tedavi yöntemleri uygulanmıştır. Diğer bulaşıcı hastalıklarda olduğu gibi sıtma hastalığının önlenmesinde de temizlik büyük öneme sahiptir. Sadece beden temizliğine değil aynı zamanda çevre temizliğine de önem verilmesi gerekmektedir. Mustafa Hami Paşa’nın da ifade ettiği gibi çevreyi kirleten, kötü kokulara neden olan ölü hayvanların leşlerinin uygun şekilde ortadan kaldırılması, göllerin, birikinti halinde olan kirli suların, sulama kanallarının temizlenmesi, bataklıkların temizlenmesi ve kurutulması, sıtmaya neden olan çeltik (pirinç) ve tütün ekiminin kontrol altına alınması, hastaların hastalığı diğer insanlara bulaştırmaması için başka yerlere nakledilmesi, sıtma hastalığı hakkında araştırma yapanların desteklenmesi gibi önlemler almıştır. Sıtma tedavisi için kullanılan kinin maddesine halkın kolayca ve uygun fiyatlarla ulaşabilmesini sağlamak ve nasıl saklanacağı ve kullanılacağını anlatmak amacıyla da devlet nizamname çıkarmıştır (Büyükbaş, 2022;.Kumaş, 2017) 2.1.5. Cüzzam Osmanlı Devleti’nde görülen diğer bir hastalık cüzzam- lepra- miskin hastalığıdır. Arapça “cezem” kökünden üretilen cüzzam “elin kesilmesi, parmakların düşmesi” anlamına gelmektedir (Büyükbaş, 2022; Tüzün, 2021). Vücutta şekil bozukluklarına neden olan cüzzamın Lepromalı Cüzzam, Sinir Cüzzamı ve Tüberkülozumsu Cüzzam olarak üç türü bulunmaktadır. Cüzzamlı bir hastayla temas, yiyecek-içecek yoluyla ya da cinsel yolla bulaşan cüzzam Eski çağlardan itibaren korkulan ve bulaşıcı bir hastalık olarak görülmüştür. Günümüzde ise cüzzam hastalığı tedavi edilebilmektedir (Büyükbaş, 2022; Serdar- Hanar,2018). Cüzzam hastalarının tedavisi için ömürlerini harcayan Sayın Dr. İbrahim Ethem Utku ve Prof. Dr. Türkan Saylan’ı da minnetle anmamız gerekir. Hastalığın görünümünden ve bulaşmasından korkulduğu için cüzzam hastaları genellikle diğer insanlardan tecrit edilmiş bir biçimde, toplumdan uzak yaşamak zorunda kalmışlardır. Osmanlı Devleti’nde cüzzam hastalarının barınmalarını sağlamak amacıyla cüzzamhaneler açılmıştır. İlki II. Murat döneminde Edirne’de yaptırılan cüzzamhane, Yavuz Sultan Selim tarafından 1514’te yaptırılan Karacaahmet Miskinler Tekkesi ,1551’de Bursa’da yaptırılan cüzzamhane bunlardan sadece birkaçıdır (Büyükbaş, 2022; Aybar,2018). Cüzzam hastaları Cüzhamhaneler, tahaffuzhaneler, miskinhane ya da miskinler tekkesi olarak adlandırılan yerlerde barındırılmakta ve tedavi edilmektedirler. Ayrıca cüzzamhane bulunmayan yerlerdeki cüzzam hastalarının da gurebahanelerde oluşturulan özel bölümlerinde tedavi edilmesine çalışılmıştır (Büyükbaş, 2022; Ünver- Şehsuvaroğlu, 1961). Miskinler 278 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Tekkesi, ya da gurebahanelerde tedavi imkânı bulunmadığı durumlarda da cüzzam hastalarını belli mahallelerde tecrit etmişlerdir. Görüldüğü üzere diğer salgın ve bulaşıcı hastalıklarda olduğu gibi cüzzam hastalığının da yayılmasını önlemek amacıyla Osmanlı Devleti’nde önlemler alındığı, cüzzam hastalarına tedavi süreçlerinde destek olduğu bilinmektedir. Sadece hastalara yönelik hizmet verilmemiş, aynı zamanda cüzzam tedavi edilebilmesi için yapılan araştırmalar da desteklenmiştir. 2.1.6. Verem Türkçe ’de İnce hastalık, zafiyet, duman, teverrüm olarak da adlandırılan verem- tüberküloz hastalığı binlerce yıldır salgın ve bulaşıcı hastalık olarak varlığını sürdürmektedir. 2500 yıl önce yaşamış olan Hipokrat’ın kitabında verem hastalığı hakkında bilgi bulunmaktadır. Hipokrat verem hastalığının daha çok on sekiz otuz beş yaş arasında kişilerde görüldüğünü yazmaktadır (Büyükbaş, 2022; Barış, 2010). Verem- tüberküloz hastalığı akciğerlerde görülen bir enfeksiyon hastalığıdır. Akciğerler dışında akciğer zarı, lenf düğümleri, gırtlak, beyin zarı, bağırsaklar, böbrek, deri ve kemiklerde de görülebilmektedir. 1834 yılından itibaren bu hastalık için Tüberküloz terimi kullanılmaya başlamıştır. 1882 tarihinde Robert Koch tarafından keşfedilen tüberküloza Koch Basili de denmektedir. Verem mikrobu konuşma, öksürme, hapşırma yoluyla havaya karışmakta ve damlacık yoluyla sağlıklı bir insanın akciğerine ulaşabilmektedir ( Büyükbaş, 2022; Ziyanak- Özlü, 2020). Verem akciğere broşlar, lenf damarları ve kan yoluyla yayılmaktadır. Bireylerin sağlıksız koşullarda yaşamaları, iyi beslenmemeleri, yorgunluk, uykusuzluk, mutsuzluk gibi durumlarda bağışıklık sisteminin bozulması ile ortaya çıkmakta, özellikle bağışıklık sistemi zayıf olanlarda daha hızlı ilerlemektedir (Büyükbaş, 2022; Keskinbora,2016). Osmanlı Devleti’nde de etkili olan verem hastalığı nedeniyle binlerce kişi hayatını kaybetmiştir. Hatta Sultan II. Mahmut ve Sultan Abdülmecid’in de verem hastalığından öldüğü bilinmektedir (Büyükbaş, 2022; Yıldırım, 1985). Verem hastalığının görüldüğü diğer birçok ülkede olduğu gibi Osmanlı Devleti’nde de veremle mücadele etmek için çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Robert Koch’un tüberküloz basilini izole etmesinin ardından Sultan II. Abdülhamit tarafından Dr. Feyzullah, Dr, Horasancı, Dr. Naim ve Dr. Von Düring’den oluşturulan bir ekip verem hastalığı hakkında inceleme yapmaları amacıyla Berlin’e gönderilmiştir (Büyükbaş, 2022; Ağır,2020). Sultan II. Abdülhamit 1895 yılında Cemiyet-i Tıbbiye-i Şahane tarafından veremin bulaşıcılığı hakkında inceleme yapılması istenmiş, Cemiyetin oluşturduğu komisyonun yaptığı incelemeler hazırlanan rapor doğrultusunda Şişli Hamidiye Etfal Hastanesi bahçesinde intaniye pavyonu açılmış (Büyükbaş, 2022; Etker,2020), yine aynı hastanede Verem İlleti Hakkında Tedbir Komisyonu adında daimi bir komisyon kurulmuş ve bu komisyonun görevleri hakkında da nizamname hazırlanmıştır. Ayrıca Veremle Mücadele Cemiyeti de hastalığın yayılmasını önlemek amacıyla çalışmalar yapmıştır. Osmanlı Devleti’nde veremle mücadele sadece devlet eliyle yürütülmemiştir. Aynı zamanda veremle mücadele etmek amacıyla sivil toplum örgütleri de kurulmuştur. Kurulan bu Bu cemiyetler aracılığı ile halkı verem hastalığına karşı bilinçlendirmek, hastalığın tedavisine yönelik çalışmaları desteklemek, yerel yönetimlerin ve hükümetin verem hastalarının tedavi edilebileceği hastaneler, dispanser ve sanatoryumlar açması için girişimlerde bulunmak gibi faaliyetlerde bulunulmuştur (Büyükbaş, 2022; Yıldırım 2020). Veremle mücadele derneklerin yansıra Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti de çalışmalar yürütmüştür. Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde içinde bulunduğu savaş şartları nedeniyle diğer salgın ve bulaşıcı hastalıklarda olduğu gibi verem hastalığında önemli bir artış olmuştur. Bu nedenle hastalığın tedavisi sürecinde yardımcı sağlık personeline duyulan ihtiyaç da artmıştır. Bu ihtiyacı karşılamak için de 1914 yılında Darülfünun Tıp Mektebi’nde Veremle Mücadele Osmanlı Cemiyeti kurucu başkanı Besim Ömer Paşa’nın öncülüğünde Hasta Bakıcı Okulu açılmıştır (Büyükbaş, 2022; Aksu,2018). Görüldüğü üzere Osmanlı Devleti’nde Verem hastalarının tedavisi, veremden korunma yöntemleri gibi halkın bilinçlendirilmesine yönelik veremle mücadele hem devlet hem de sivil örgütleri eliyle yürütülmüştür. Özellikle temizlik konusuna çok dikkat edilmiştir. Verem hastalığının hastaların çıkardığı 279 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences balgam aracılığı ile yayıldığı için sokaklara, okullara, kışlalara, hastahanelere, tren, tranvay, vapur gibi toplu taşıma araçlarına, fabrika, kahvehane, resmi dairelerde tükürük hokkaları konulması uygulamasına gidilmiştir. Toplu yaşanılan okullar, kışlalar, hastaneler, sokaklar, evler ve hastaların kullandığı eşyaların temizlenmesi hususunda bilgilendirmeler yapılmıştır. Okullarda, kışlalarda önlemler alınmış, hastaların tedavisi için suyu ve havası güzel yerlerde sanatoryumlar açılmıştır. Bu mücadele Cumhuriyet Dönemi’nde de devam etmiştir. 2.1.7. Tifüs Çok eski dönemlerden itibaren özellikle savaşlar ve kıtlıklar nedeniyle halkın sefalet içinde olduğu dönemlerde yaygın olarak görülen ve birçok insanın ölümüne neden olan ateşli ve bulaşıcı olan tifüs hastalığı vücut biti (pediculushumanuscorporis) ile insandan insana bulaşan lekeli humma hastalığı olarak da bilinmektedir ( Büyükbaş, 2022, Bulut- Bulut,- Aysert- Yıldız, 2017). Canlı hücre içinde yaşayabilen Rikketsiya Prowazeki isimli bir bakterinin neden olduğu bu hastalık Yunanca’da “tuphosduman” anlamına gelmekte ve çok hızlı yayılmaktadır. İnsanlar arasında bitler aracılığı ile yayılan bu hastalığın iki tipi bulunmaktadır ve insanlık tarihinin en eski hastalıklarından biridir. Ayrıca ateşli bir hastalık olan tifüs kıtlık ateşi, gemi ateşi, hapishane ateşi ve kamt ateşi gibi isimlerle de anılmaktadır. Epidemik tifüs ve fare tifüsü olarak adlandırılan bu türlere göre bireyler hastalık belirtileri gösterirler. Epidemik tifüs ya da Avrupa tifüsü baş, bacak ve sırt ağrısı, halsizlik, iştahsızlık, üşüme, titreme, ürperme, yüksek ateş, bulantı, kusma, ishal ya da kabızlık şeklinde belirti göstermektedir (Büyükbaş, 2022; Bulut vd. 2017). Fare tifüsü-endemik tifüs daha çok fakir insanları etkileyen tifüs hastalığından dünyada iki üç milyon kişi hayatını kaybetmiştir. Osmanlı Devleti’nde de Kırım Savaşı, 1877-178 Osmanlı Rus Savaşı, 1897 Osmanlı- Yunan Savaşı, 1912 Balkan Savaşları ve I. Ve II. Dünya Savaşlarında tifüs hastalığı görülmüştür (Büyükbaş, 2022; Karatepe,1999). Bu savaşlar sırasında özellikle orduda, hem tifüs hem diğer salgın ve bulaşıcı hastalıklarla mücadele etmek amacıyla 13 Nisan 1914’te Emraz-ı Sariye ve İstilaiye Nizamnamesi, yine 1914’te yayımlanan Lekeli Hummaya Karşı İttihaz Olunacak Tedabir-i Tahaffuziye ve Mania-i İstilaiye Üzerine Talimatname’de tifüs hastalığının önlenmesi ve tedavi edilmesi hakkında yapılması gerekenler anlatılmaktadır. Ayrıca 1913 tarihinde çıkarılan Vilayet İdare-i Sıhhıye Nizamnamesi’ne eklenen bir maddede Vilayet ve sancaklarda belediyelerin işyerleri, evler, ev eşyaları ve giysilerin temizlenerek bitlerden arındırılması amacıyla tedbirhanelerin (dezenfeksiyon istasyonları) kurulması istenmiş fakat özellikle hem savaş hem de ekonomik sıkıntılar nedeniyle bu konuda bir başarı kaydedilememiştir. Halkın evlerini, eşyalarını ve bedenlerini temiz tutarak bu hastalığa karşı önlem almasını sağlamak amacıyla Lekeli Hummaya Karşı İttihaz Olunacak Tedabir-i Tahaffuziye ve Mania-i İstilaiye Üzerine Talimatname’nin aşağıda aktarılan son bölümü çoğaltılması ve insanların görebilecekleri yere asılması istenmiştir. Ayrıca orduda tifüs ile mücadele edilmesi için de 1914 tarihinde Seferde Bulaşıcı Hastalıkların Teşhis Korunma Ve Tedavisi Hakkında Muhtıra yayınlanarak askeri doktorların kıtalarda görülen ateşli hastalık görülenlerin kanlarının tahlil edilmesi, şüpheli görülen hastaların ayrı bir koğuşa alınması, bitlerden arındırılması ve günlük takibinin yapılması, böyle durumda olan hastalarla ilgili bilgilerin üst makamlara bildirilmesi istenmiştir (Büyükbaş, 2022; Karatepe,1999). Yine orduda tifüs salgınını engellemek için bitlerden kurtulmaması gerektiğinden 1915 tarihinde askerlerin sevk edilmek üzere toplandıkları yerler, hastaneler, kalabalık yerlerde dezenfeksiyon fırınları kullanılmaya başlanmıştır. Tifüs ile mücadelede bu yöntemin başarılı olmasının ardından Sıcak Hava Cereyanıyla Tathir Fırını adında bir broşür hazırlanarak ordulara gönderilmiştir. Dezenfeksiyon işlemleri sadece fırınlarda değil ihtiyaç duyulan yerlerde ekmek tandırlarında ve tandır da bulunamazsa toprağın kazılarak oluşturulan yerlerde de yapılmıştır. Osmanlı Devleti tifüs hastalığını önlemeye yönelik tedbirler konusunda aşı uygulaması da yapmıştır. Reşat Rıza ve Mustafa Hilmi Bey tarafından aşı bulunmuş, 28 Mart 1915’te Tevfik Salim tarafından 280 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences hazırlanarak Dr. Selahattin, Dr. Süleyman Ali, Dr. İhsan Arif, Dr. Haydar Cemal ve ayrıca dört subaya uygulanmıştır. Aşı uygulanan kişilerde hastalanma oranı düştüğü tespit edilince de özelikle risk grubunda yer alan hasta bakıcı ve hekimler aşılanmış fakat yeterli aşı üretilemediğinde uygulaması yaygınlık kazanmamıştır. Osmanlı Devleti’nin son yıllarında sivil hekimlerin azlığı da göz önünde bulundurulursa askeri hekimler hem savaşlarda yaralanan askerlerle hem de salgın hastalıkların tedavisi ile uğraşmak zorunda kalmışlardır. Askerlerin ve sivil halkın hayatlarını olumsuz yönde etkileyen tifüs, çiçek, sıtma, frengi, dönek humma gibi salgın ve bulaşıcı hastalıklarla mücadele edilmiştir. Eldeki imkânların yetersizliğine rağmen yürütülen mücadele her ne kadar etkili olduysa da Ulusal Kurtuluş Savaşı sırasında da sadece düşmanla değil aynı zamanda salgın ve bulaşıcı hastalıklarla da mücadele edilmek zorunda kalınmıştır. 1916’da Sivas Menzil Mıntıka Sertabibi Dr. Ahmet Fikri tarafından dezenfeksiyon için yapılan taşınması ve kullanımı daha kolay olan buğu sandığı 1917’den itibaren orduda yaygın olarak kullanılmaya başlamıştır. Tifüs hastalığına neden olan bitle mücadelede Tokat Hastanesi Sertabibi Dr. Hüseyin Bey tarafından yapılan Buğu Fıçısı, II. Ordu IV. Kolordu Hıfzısıhha Müşaviri Dr. Ahmet Lütfi tarafından yapılan Buğu Kazanı da etkili olmuştur.(Büyükbaş,2022; Karatepe 1999) Daha çok savaş olan bölgelerde yaygın olarak görülen tifüs askeri hareketlilik, göç, İstanbul’un taşra ile artan ilişkileri gibi nedenlerle 1916’da İstanbul’da ve yakın kazalarında da görülmüş, 1917’de ise yayılmıştır. İstanbul dışında Edirne, Beyrut, Suriye, Halep, Kudüs, Kayseri, Aydın, Sivas, Bayburt ve Niğde’de de tifüs hastalığı yayılmıştır. Buralarda da hastalıkla mücadele etmek amacıyla önlemler alınmaya çalışılsa da imkânsızlıklar nedeniyle hastalık yayılmaya devam etmiştir. 2.1.8. Tifo İnsanlık açısından önemli zararlara sebep olan tifo Osmanlı Devleti’nde ve toplumunda da büyük zararlara ve insanların ölümüne neden olmuştur. Hızlı ve kolay bulaşıcılık özelliğine sahip olan ve kısa sürede salgına dönüşebilen, tedavi edilmezse ölüme neden olan Tifo, Salmonella familyasından Ebert basilinin neden olduğu bir hastalıktır. Yunanca Tifos (duman, buharlaşma, dalgınlık anlamlarına gelmektedir.) kelimesinden türeyen bu hastalık (Büyükbaş, 2022; Ayku- Uslu, 2022) ilk kez 1829 yılında tanımlanmış ve hastalığa Fievre Typhoid adı verilmiş, etken maddesi ise 1880’de Ebert tarafından bulunmuştur. Yaygın olarak tifo hastasının giysileri, pis ve kirli sular yoluyla bulaşan tifo hastalığı kimi durumlarda hastanın çıkardığı balgam, kusmuk ya da salya yoluyla da bulaşabilmektedir (Büyükbaş, 2022; Aykun- Uslu, 2022). Ağız yoluyla vücuda giren tifo mikrobu bağırsaklara ve kana geçtikten sonra aktif hale gelir ve insan vücudunda çok uzun süre yaşayabilir. Bu nedenle bulaşıcılığı yüksek bir hastalıktır. Sağlıksız koşullarda yaşama, yetersiz beslenme, yorgunluk ve daha önce bu hastalığı geçirmiş olma gibi nedenler hastalığın vücutta yayılmasında etkili olabilmektedir. Hastalık belirtileri şiddetli baş ağrısı, karın ağrısı, halsizlik, kırgınlık, ürperme, titreme, iştahsızlık, ishal durumlarıdır ( Büyükbaş, 2022; Ayaz- Arıtürk, 1997). Diğer salgın ve bulaşıcı hastalıklarda olduğu gibi tifo hastalığından da en etkili korunma yöntemi temizliktir. El Hac Mustafa Hami’nin de Sıhhatnüma-yı Kebir’de belirttiği gibi özellikle insanların içme ve diğer amaçlarla kullandığı suların temiz olması gerekmektedir. Hastalık görülen yerlerde sular kaynatılarak kullanılmalı, kirlenmiş sular kesinlikle kullanılmamalıdır. Sadece suların temizliği değil, aynı zamanda çevre temizliğine de önem verilmelidir. Özellikle içme sularına atık maddelerin karışmasını önlemek amacıyla tuvalet kullanımı konusuna da çok dikkat edilmeli, tuvaletlerin su kaynaklarına uzak yerlere yapılması gerekmektedir. Yine mezarların da yerleşim yerlerine uzak bölgelerde yapılması da önerilmektedir. Hastalıkların yayılmasını önlemek çok önemli olup insanların kalabalık şekilde bulunduğu hapishaneler, hastanelerde karantina bölgelerinin de olması büyük öneme sahiptir. Hastaların kullandıkları 281 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences eşyaların temizlenmesi amacıyla da etüv bulundurulması gerekmektedir ( Büyükbaş, 2022; Ağır, 2020, Özlü,2017; Yıldırım, 2004). Hastaların kullandığı ev ve diğer eşyalar iyice temizlenmeli, insanlar hastalığın yayılmasının önlenmesi için alışkanlıklarını değiştirmelidirler. Aynı kaptan yemek yemek, aynı bardaktan su içmek gibi konulara dikkat edilmeli, yemeklerde çatal, kaşık, bıçak kullanılması, ellerin yemekten önce ve sonra, tuvalet sonrası su ve sabunla yıkanması, selamlaşırken tokalaşmamak, başkalarının yattığı yataklarda yatmamak, pis ve kirli yerlerde bulunmamak, yıkanmadan ve çiğ olarak hiçbir besini yememek gibi konulara da dikkat edilmelidir ( Büyükbaş, 2022; Şibh Tifoya Karşı İttihaz Olunacak Tedabir-i Tahaffuziye ve Mânia-ı İstilaiye’ye Dair Talimatname. 1331, s. 58-59) Salgın ve bulaşıcı hastalıklardan korunmanın en iyi yöntemleri temizlik koşullarına dikkat edilmesi ise de özellikle aşı yapılması hastalığın daha az ağır seyretmesine neden olmaktadır. Tifo aşısını ilk üretimi Poymer ve Payper tarafından yapılmış, daha sonra 1896’da Kolle ve Pfeiffer, 1897’de Wright ve Semple tifo aşısı üretmiş ve kullanımına başlamıştır Tifo aşısının bulunması ve kullanıma sunulması öncelikle bu hastalığın en fazla zarar görmesine ve ölümlerine neden olduğu orduda kullanımına başlanmıştır. İlk kez İngilizler tarafından kullanılmış, Osmanlı Devleti’nde 1911’de Muallim Doktor Hüsamettin Bey tarafından hazırlanan bir raporla askerlere tifo aşısı yapılması istenmiştir. Daha sonra da aşı zorunlu hale gelmiş, I. Dünya Savaşı Başlamadan ordunun önemli bir kısmı aşılanmıştır (Büyükbaş, 2022; Sağlam,1922; Hot,2015). Aşı Tifodan korunmanın en önemli yöntemi olup, salgın görülen yerlerde insanların kısa zamanda aşılanması çok önemlidir. İki sene koruyuculuğu olan tifo aşısı Osmanlı Devleti tarafından insanlara ücretsiz uygulanmaktadır (Büyükbaş, 2022, Aykun- Yıldız Uslu, 2022). Şibh Tifoya Karşı İttihaz Olunacak Tedabir-i Tahaffuziye ve Mânia-ı İstilaiye’ye Dair Talimatnameye göre 10 ila 50 yaş arası bütün Osmanlı vatandaşlarına en az bir kere tifo aşısı uygulanması gerektiği belirtilmektedir. Görüldüğü üzere Osmanlı Devleti’nde salgın ve bulaşıcı hastalıklarla mücadele savaş yıllarında da devam etmiştir. Dünyadaki diğer ülkelerde yürütülen çalışmalar yakından takip edilmiş ve ülke içinde öncelikle orduda daha sonra sivil halkta bu çalışmaların uygulaması yapılmıştır. Özelikle de hastalıklardan korunmanın en etkili yöntemi olan aşı çalışmalarına büyük önem verilmiştir. Osmanlı Devleti bütün bu çalışmaları devam eden savaşlar, ekonomik sıkıntılara rağmen yürütmüştür. 2.1.9. Kuduz Kudurmuş, deli, şiddete meyilli, kontrolünü yitirmiş anlamlarına gelen kuduz hasta köpekler ve diğer memeli hayvanlar vasıtası ile bulaşan ve hayvanlardan insanlara ve insanlardan da hayvanlara geçen, merkezi sinir sistemini etkileyen zoonoz diye de tanımlanan bulaşıcı bir hastalıktır.86 Osmanlı Devleti’nde kuduz hastalığı için Daü’l kelb terimi kullanılmaktadır (Büyükbaş, 2022; Özgün, 2017). Tarihin çok eski zamanlarından beri bilinen kuduz hastalığı daha az görülse de tehlikeli salgın ve bulaşıcı hastalık olarak günümüzde de hala varlığını sürdürmektedir. Osmanlı Devleti’nde ilk kuduz vakası ile ilgili bilgiler 1586 yılına aittir. 1696’da Afyon’da, 1852’de Antalya’da kuduz vakarlına rastlanmıştır (Büyükbaş, 2022;Yıldırım, 1985). Kuduz virüsü daha çok tilki, kurt, çakal, kedi ve yarasalarda bulunmakta, köpekler ise insanlara daha yakın yaşadıklarından kuduz hastalığının yayılmasında en etkili hayvanlar olarak karşımıza çıkmaktadırlar (Büyükbaş, 2022; Muşmal- Semiz, 2018) Bu nedenle bu hastalığa köpek hastalığıDâülkelp de denmektedir. Kuduz hastalığının etken maddesi olan rhabdovirüsler grubunda RNA’lı virüs hasta hayvanın salyası, gözyaşları, idrarı ya da vücut sıvısı ile bir başkasına geçebilir (Büyükbaş, 2022; Çavuş, 2017). RNA’lı 86 Zoonoz hayvanlardan insanlara, insanlardan hayvanlara geçen hastalığı tanımlayan bir terimdir. https://ankara.tarimorman.gov.tr/Belgeler/liftet/zoonozhastaliklar.pdf. 282 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences virüs bir hayvana ya da insan geçtikten sonra sekiz gün ile iki yıl arasında bir kuluçka süresi vardır. Fakat genel olarak bu süre kırk gün olup bu sürede aşı yapılması durumunda hastalık belirti vermeden iyileşebilmektedir. Fakat bu süre geçecek olursa ve belirtiler ortaya çıktıysa aşı bile yapılsa hastanın iyileşmesi mümkün olamamaktadır. İnsanlarda hastalığın belirtileri üç evrede görülmektedir. İlk evrede hastanın göz bebekleri büyümekte, kornea refleksinde kaybolma olmaktadır. İki ile üç gün süren bu evrede hasta huzursuz olmakta, olmayan nesnelere karşı yüksek sesle bağırarak tepki vermektedir. Hastalığın ikinci evresinde hasta saldırgan hale gelmekte, hastada suya karşı korku (hidrofobi) oluşmakta, ses, ışık ve havaya karşı duyarlılığı artmaktadır. Üçüncü evre ikinci evrenin ardında iki ila on gün arasında ortaya çıkan felç evresidir. Bu evrede hastanın ses tonu değişir, yutması zorlaşır, çenesi kapanmaz ve salya akıtmaya başlar ve kısa süre sonra hasta ölür (Büyükbaş, 2022; Muşmal- Semiz, 2018). Kuduz hastalığının tedavisi 1885’te Louis Pasteur’un kuduz aşısını geliştirmesi ile mümkün olmuştur. Osmanlı Devleti’nde de diğer salgın ve bulaşıcı hastalıklarda olduğu gibi kuduz hastalığında da Avrupa’daki gelişmelerin takip edildiği görülmektedir. 1885 yılında Dr. Hüseyin Remzi Bey, Dr. Zoeros Paşa ve Veteriner Hüsnü Beylerden bir heyet oluştu Paris’e gönderilmiş, aynı zamanda Padişah II. Abdülhamit bu heyetle Pasteur’e kuduz tedavisinde kullanılmak üzere 10.000 frank göndermiştir. Pasteur’e yaptığı çalışmalar için Osmanlı Devleti tarafından Mecidiye Nişanı verilmiştir (Büyükbaş, 2022; Ağır, 2020). 1887’de II. Abdülhamid’in emriyle Daülkelp Tedavihanesi kurulmuş ve Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’nin bahçesinde kuduz aşısı üretilmesi amacıyla laboratuvar açılmış ve yönetimine de Dr. Zoeros Paşa getirtilmiştir. Dâülkelp Tedavihanesi hemen tedaviye başlayamamış odluğundan bu nedenle Paris’e tedavi amaçlı hasta gönderildiği bilinmektedir (Büyükbaş, 2022; Çavuş, 2017). Kuduz hastalığının tedavisinde sadece İstanbul’daki Dâülkelp Tedavihanesi yeterli olmadığı görülmüş bu nedenle Erzurum, Yemen, Şam, Selanik ve Manastır’da kuduz tedavi merkezleri kurmuştur. Kuduz tedavisi amacıyla oluşturulan kurumlar insanların tedavisi dışında hastalık bulaşan hayvanlarla ilgili de önlemler almıştır. 1910 yılında kuduz ile mücadelede farklı bir yönteme başvurulmuş, Şehremini Tevfik Bey tarafından İstanbul sokaklarında başıboş dolaşan köpekler toplatılarak Hayırsız Ada’ya gönderilmiştir. Aç ve susuz kalan bu köpekler telef olmuş bu durum insanlar arasında tartışmalara neden olmuşsa da köpeklerin toplatılması işine Operatör Dr. Cemil (Topuzlu) Paşa tarafından devam edilmiştir (Büyükbaş, 2022; Yıldırım, 1985). XIX. Yüzyıl sonlarında Osmanlı Devleti’nde de kuduz hastalığı ile mücadelede etkin tedavi yöntemleri uygulanmıştır. 2.1.10. Frengi Cinsel yolla bulaşan bir hastalık olan frengi-sifilis Treponema Pallidum adı verilen bir bakterinin neden olduğu enfeksiyon hastalığıdır. Frengi genel olarak cinsel yolla bulaşmakla birlikte frengili bir hastanın kullandığı eşyalar yoluyla da bulaşabilir. Osmanlı Devleti’nde 1806-1812 ve 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşları sonrasında öncelikle işgal edilen bölgelerde ve Payitaht İstanbul başta olmak üzere Anadolu’nun her yerinde görülmektedir. 1854-1856 Kırım Savaşı ve 1877-1878 Osmanlı- Rus Savaşı sonrasında frengi salgını olduğu bilinmektedir (Büyükbaş, 2022;Yıldırım ,1985). Kişilerin cinsel konularda eğitimsiz ve bilgisiz olmaları, gayri meşru ilişkiler ve uygun olmayan evlilikler frenginin yayılmasında etkili olmuştur. 1870’leden itibaren frengi ile mücadele edilmeye başlanmıştır. Aslında bu mücadele daha çok fuhuşla mücadele şeklinde de yorumlanabilir. Diğer salgın ve bulaşıcı hastalıklarda olduğu gibi frengi de özellikle askerlerin arasında yaygın olarak görülmekte olduğundan 1883 yılında Osmanlı Ordusu’nda görev alan Alman General Baron Von Der Goltz dönemin padişahı II. Abdülhamid de konu ile ilgili bir rapor sunmuş, daha sonra da 1889’da Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne’nin Emrâzı-ı Cildiye ve Efrenciye Hocası During Paşa başkanlığında toplanan sağlık komisyonu tarafından ülke genelinde frengi savaşı raporu hazırlanmıştır (Büyükbaş, 2022; Uzluk, 1967). 1896’da da en çok frengi hastalığı görülen Kastamonu’da hastalıkla mücadele edilmesi amacıyla Kastamonu Vilayeti ve Bolu Sancağı Frengi Mücadelesi Teşkilatı Nizamnamesi hazırlanarak yürürlüğe girmiştir (Büyükbaş, 2022; Kastamonu Vilayeti ve Bolu Sancağı Frengi Mücadelesi Teşkilat-ı Sıhhiyesi 283 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Nizamnamesi. Sıhhiye Mecmuası. 1331). 1915’te de Emrazı Zühreviyenin Men-i Sirayeti” (Zührevi Hastalıkların Yayılmasının Engellenmesi) hakkında çıkarılan nizamname yürürlüğe girmiştir. Frengi ile mücadele daha Türkiye Cumhuriyeti kurulmadan önce Ulusal Kurtuluş Savaşı yıllarında da devam etmiştir. 1921 yılında “Frenginin Men-i Sirâyet ve İntişârının Tahdidi Kanunu” adlı 90 numaralı kanun frengililerin tedavisinin devlet tarafından parasız yapılması ve bu tedavinin zorunlu olması, hastalığı bilerek bulaştıranların cezalandırılması, hastanın kimliği açıklanmadan ihbar edilmesi ve frengi hastalarına zorluk çıkaran hekimlerin cezalandırılması gibi maddeleri içermektedir (Büyükbaş, 2022; Özkaya, 2016; Hot, 2004). 1.1.11. Trahom Chlamydia trachomatis adıyla da bilinen A, Ba ve Cserotiplerinin oluşturduğu keratokonjoktivit hastalığı olan ve bulaşıcı özelliklere sahip trahom hastalığında hastanın kirpikleri içeriye doğru bükülerek korneada damarlaşma ve yaralar oluşmasına neden olmaktadır. Hasta tedavi edilmezse körlüğe neden olabilmektedir. Osmanlı Devleti’nde Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferi sonrası Anadolu’ya geldiği varsayılan trahom Cumhuriyetin ilk yıllarına kadar yaygın bir şekilde görülmektedir. Daha çok kırsal bölgelerde görülen trahomunun yayılmasında kötü çevresel şartlar ve temizlik koşullarının iyi olmaması etkili olmaktadır. Trahom hastalığı Osmanlı Devleti’nde ve Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarında özellikle Antep, Urfa, Adıyaman, Kilis, Malatya, Besni gibi şehirlerde yaygın olarak görülmektedir (Büyükbaş, 2022; Töre, 2021). Önlenebilir körlük nedeni olan trahomla mücadele ancak Cumhuriyetin ilk yıllarında kazanılmıştır. 2.2. Osmanlı Devleti’nde Sağlık Alanında Yürütülen Çalışmalar Osmanlı Devleti’nde salgın ve bulaşıcı hastalıkların artması, doktor azlığının anlaşılması, modern hekimler yetiştirecek tıp okulunun eksikliğinin fark edilmesine neden olmuş, bu nedenle II. Mahmut tarafından 14 Mart 1827 yılında Hekimbaşı Behçet Mustafa Efendi yönetiminde Tıphane-yi Amire (Cerrahhane-i Mamure ya da Darü’t –tıbb-ı Amire) adlı tıp okulu açılmıştır. Bu okulda Türkçe ve Arapça hastalık adları, bitkisel ilaçlar, ilaçların adları, Türkçe, Arapça ve Fransızca dilleri okutulmaktaydı. Daha sonra Tıp Mektebinde eğitim dili Fransızca olmuş, bu okulu başarıyla bitirenler Askeri Hekim olarak görevlendirilmişlerdir (Büyükbaş, 2022; Ergin, 1977). El Hac Mustafa Hami de bunlardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle askeriyenin ihtiyaçlarını karşılamak için cerrahiye büyük önem verilmiştir. Bu dönemde sağlık sistemine daha fazla önem verilmiş, yurt dışına öğrenci gönderilmiştir. 1839’da Tıphane-i Amire adı Cerrahhane-i Amire ve Mekteb-i Tıbbıye-i Şahane olarak değiştirilmiştir. Hıfzıssıhha87 Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren çok önemli bir konu olarak varlığını sürdürmüştür. İslam Dini’nde Kur’an- Kerim ve Sünnet’e dayanan hıfzıssıhha konusunda Osmanlılar sağlığa yönelik koruyucu hekimlik ve tedavi olmak üzere iki alana yoğunlaşmışlardır. Osmanlı Devleti’nde genel halk sağlığının korunmasına büyük önem verilmiş, çıkabilecek salgın hastalıklara karşı tedbir alınmasına özen gösterilmiştir. Halk sağlığının korunmasında temizlik çok önemlidir. Özellikle yaşanılan yerlerin temiz tutulmasını sağlamak amacıyla emirler yayınlanmış, temizlik işlerini kontrol etmek için de güvenlikten sorumlu subaşının yanında çöpçlükbaşı unvanına sahip görevli 87 Bkz. Bozkurt, Nebi, Hıfzısıhha, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt:17, s. 316-319; İslam tıp literatüründe tedbîr’üs-sıhha olarak geçen hıfzıssıhha terimi tıp bilimi ile eş zamanlı olarak gelişmiştir. Koruyucu hekimlik olarak da tanımlayabileceğimiz hıfzıssıhhanın ilk şartı temizliktir. Temizlik sadece beden temizliği olmayıp, diş temizliği, evlerin ve sokakların temizliği de önemlidir. Beslenme de hıfzıssıhha açısından önemlidir. Dengesiz beslenen bir kişi birçok hastalığa maruz kalabilir. Modern tıpta da beslenme konusuna önem verildiği görülmektedir. Hıfzıssıhha sadece beden ile ilgili olmayıp aynı zamanda ruh sağlığı açısından da önemlidir. Hıfzısıhha konusunda Beden sağlığının açısından kişinin fiziki özellikleri ve ihtiyaçları, bu ihtiyaçların karşılanması, kişilerin yaşadıkları yerlerin havası, suyu, yaşanılan konutlar, yaşanılan coğrafyanın iklimi, sıcaklık-soğukluk durumunda yapılması gereken şeyler, yiyecek-içecek, cinsel eylemler, uyku, temizlik ve sağlık için spor yapma gibi konuların yansıra ruh sağlığının korunması için de gam ve kederden, kalpte oluşan kuruntu, kuşku gibi durumlardan uzak durma ve korkuları yenme önerilmektedir. 284 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences bulunmaktadır. İngiltere ve Fransa gibi batılı ülkelerde XVII. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren Tıp Bilimi ile gelişmeye başlayan modern anlamda hıfzıssıhha Osmanlı Devleti’ni de etkilemiştir. 2.2.1. Osmanlı Devleti’nde Modern Tıp Eğitimi Osmanlı Devleti’nde askeri ihtiyacı karşılamak amacıyla modern anlamda eğitim veren bir tıp okulu açılmak istense de bu konuda çok başarışı olunamamıştır. III. Selim’in padişahlığı döneminde 1806 yılında Kasımpaşa’da açılan Tersane Tıp Mektebi bu amaçla kurulması planlanmış olmasına rağmen çok uzun ömürlü olamamıştır (Büyükbaş, 2022; Gencer,1977). 14 Mart 1827’de II. Mahmut tarafından askeri ihtiyaçları karşılamak amacıyla açılan Tıbhane-i Amire modern anlamda tıp eğitimi veren ilk kurumdur. Tıbbiye-i Amire’de sadece temel tıp bilimleri değil aynı zamanda cerrahi eğitimi verilmesi de öngörülmüştür. Bu okulun açılmasının başka bir amacı da orduda modern tıp bilimine hâkim Müslüman hekimlerin görev almasını sağlamaktır. 29 Ocak 1832’de Sarayburnu’nda Topkapı Sarayı’nın Yıldız Kapısı yanında cerrahlık eğitimi veren yeni bir okul açılmıştır. 1834’te Tıbhane-i Amire’nin cerrah sınıfı Askakir-i Hassa-i Şahane Cerrahisi ile birleştirilmiştir (Büyükbaş, 2022; Altıntaş). 1836’da Tıbhane-i Amire ve Cerrahhane birleştirilmiş ve eğitim ve öğretimin daha rahat yürütülmesi amacıyla okul yatılı hale getirilmiştir (Büyükbaş,2022; Sarı, 2007). Tıbhane-i Amire’de öğrenci sayısının artması üzerine mevcut bina yetersiz gelmeye başladığından 1837’de Galatasaray’daki Enderun Mektebi’ne taşınmasına karar verilmiştir. Ekim 1837’de Galatasaray’daki Enderun Mektebi Tıbhane olarak yeniden inşa edilerek Ekim 1838’de buraya taşınmıştır. Bu tarihten sonraki belgelerde okulun adı “Mekteb-i Tıb-ı Cedid, Mekteb-i Cedid-i Amire, Mekteb-i Cedid-i Ulum-u Tibbiye” adlarıyla anılmaya başlar. Okulun adı 14 Mayıs 1839’da Sultan II. Mahmut’un ziyaretinin ardından Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye-i Şahane olarak değiştirilmiştir. 1840’tan itibaren okulda eğitim dili Fransızcadır ve askeri tıbbiye eğitimi sürdürülmüştür. Eğitim süresi ise önce altı yıla daha sonra dokuz yıla çıkarılmıştır.1848’de Hasköy’de Humbarahane binasına taşınan okul 1867’de de Demirkapı’daki binaya taşınır (Büyükbaş, 2022; Altıntaş, 2012). 1841 yılından itibaren ise mektebe Gayr-ı Müslümler de kabul edilmeye başlanmış, bunlar için yeni düzenlemeler yapılmıştır. 1842- 1843 eğitim öğretim yılında ders programı Dr. Bernard tarafından yeniden düzenlenerek Viyana Josephium Askeri Tıp-Cerrahi Akademisi’ne benzer bir program hazırlanmıştır. Okulda Tıp ve cerrahi eğitimlerinin yanı sıra eczacılık dersleri ve ebelik eğitimi de verilmektedir. Kadınlara ebelik dersleri 1842 yılından itibaren verilmeye başlamıştır. 1848’den itibaren temel bilimlerin yanında koruyucu hekimlik, klinik farmakoloji, cerrahi Teknikleri, histoloji, genel patoloji, dahili hastalıklar, cerrahi hastalıkları, doğurtma yöntemleri, patolojik anatomi, çocuk hastalıkları, nörolojik hastalıkları, kulak hastalıkları, göz hastalıkları, kadın hastalıkları, nörolojik hastalıklar, dahiliye ve hariciye hastalıkları, kuduz hastalığı, deri hastalıkları ve frengi, adli tıp konularında eğitim verilmeye başlanmıştır. 1849’da Hekimbaşılık lağvedilerek Mekteb-i Tıbbiye Nezareti ve Meclis-i Tıbbiye kurulmuştur. 1857’de Mekteb-i Tıbbiye –i Şahane İdare-i Dahiliyesi’ne Dair Kanunname yürürlüğe girmiştir. 1863-1864 eğitim öğretim yılında tıp mektebi öğrencilerine kılıç kuşatılmış, aynı yıl askeri okulların idadileri de birleştirilmiştir. Yine bu yıl içinde Mektep-i Tıbbiye daha önce yanan Galatasaray Tıbbiye Mektebi’nin yerine yapılan yeni binasına taşınmıştır. 1857’de tamamen Türkçe eğitime geçilmeden önce Tıbbiyede seçilen yetenekli öğrenciler oluşturulan “mümtaz sınıfta Türkçe, Arapça, Farsça dilleri geliştirilmeye ve tıp terimlerinin Türkçe karşılıklarını bulmaya çalışılmış, fakat daha sonra 1859’da özel sınıf kapatılmıştır( Büyükbaş, 2022; Sarı, 2017). 1867’de Türkçe eğitim veren sivil tıp okulu Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye’in açılmasının ardından 1870’de Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’de de Türkçe eğitime geçilmiştir (Büyükbaş, 2022; Yıldız,2019). 1903’te Haydarpaşa’da tıbbiye için yapılan binaya taşınan Askeri Tıbbiye 1908’de Sivil Tıbbiye ile birleştirilir ve 1909’da Haydarpaşa’da Darülfünun Tıp Fakültesi olarak 1933 yılında Darülfünun kapatılıp 285 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences İstanbul Üniversitesi kuruluncaya kadar burada eğitim ve öğretime devam eder (Büyükbaş,2022; Altıntaş, 2012). Mekteb-i Tıbbiye çağdaş tıp eğitiminin başlangıcı olarak kabul edilmektedir. 2.2.2.Osmanlı Devleti’nde Karantina Uygulaması XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde hızla yayılan kolera hastalığı ile mücadele etmek amacıyla hayata geçirilen ilk uygulamalardan biri de karantina uygulamasıdır. Karantina uygulaması ile başlayan süreçte modern sağlık kurumlarının kurulması da hızlanmıştır (Büyükbaş, 2022; Sarıyıldız, 2001). İstanbul’da ilk karantina uygulaması II. Mahmut döneminde1831 tarihinde kolera salgını ile mücadele etmek amacıyla ilk karantina uygulaması yapılmıştır. Yine II. Mahmut döneminde halkın genel sağlığını korumak ve salgın hastalıkları önlemek amacıyla 1838 yılında karantina teşkilatı kurulmuştur. Daha sonra özellikle hacca gidenlerin Hindistan kaynaklı kolera salgınının İslam dünyasına yayılmasını engellemek amacıyla Hicaz ve Kızıldeniz Sahillerinde karantina teşkilatı ağı oluşturulmuştur. Sağlığın korunmasının tedaviden daha önemli olduğu göz önünde bulunduran Osmanlı hekimler sağlıklı yaşam sürdürmek için “esbab-ı sitte-i zaruriye, “yani “zorunlu olan altı sebep” anlamına gelen kuralları sistemleştirerek uygulamışlardır (Büyükbaş, 2022; Altıntaş 2012). Çalışma konumuz olan El Hac Mustafa Hami Paşa’nın Hıfzıssıhha Beyanında Suhhatnüma-yı Kebir adlı eserinde de görüldüğü üzere insan sağlığının korunması yönünde bu altı etken önemlidir. Bunlar;1. Hava: İyi ve kötü havanın sağlığa etkisi, 2. Yeme-İçme: faydalı ve zararlı gıdaların ve içeceklerin sağlığa etkisi, 3. Spor: Hareket ve hareketsizliğin sağlığa etkisi, 4. Duygular: Gam-sevinç, korku-öfke vb. duyguların sağlığa etkisi, 5. Uyku: Düzenli-düzensiz uyku ve uykusuzluğun sağlığa etkisi, 6. Arınmak: Kan aldırma, lavman yapma, müshille temizleme ve kusma gibi yöntemleri kullanarak atılmayıp vücutta biriken maddelerden kurtulmak. 3. El Hac Mustafa Hami Paşa’nın Sıhhatnüma-yı Kebir Adlı Eserinde Salgın ve Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele ve Korunmaya Yönelik Önerileri El Hac Mustafa Hami Paşa tarafından Sultan Abdülaziz’e sunulmak üzere 1865 yılında yazılmış olan Sıhhatnüma-yı Kebir adlı eser 30 bölüm ve 549 sayfadan oluşmaktadır. Bölümler kendi içinde alt bölümlere ayrılmaktadır. Eserde beden sağlığının korunması için yaş, sağlık, yapılan işlere göre yemeiçme, giyim- kuşam, iklim, coğrafya, doğa, konut, hareket etme, cinsel hayat, yaşlı-kadın-çocuk sağlığı, uyuma, spor yapma, bulaşıcı ve salgın hastalıklar, üzüntü, sevinç, kuruntu gibi insan sağlığını etkileyen konular üzerinde durulmuştur. Salgın ve bulaşıcı hastalıkların yayılmaları hakkında da bilgi verilen eserde özellikle bu hastalıklardan korunmak için temizlik kurallarına dikkat edilmesi gerektiği anlatılmaktadır. Sokaklar, evler, toplu olarak bulunulan cami, medrese, kahve, lokanta, han, hamam gibi yerlerin temizlik kurallarına azami ölçüde dikkat etmeleri istenmektedir. Beden temizliğinin de çok önemli olduğu vurgulanmakta sık aralıklarla banyo yapılması istenmektedir. Eğer bireylerin herhangi bir hastalığı var ise beden temizliği için hamamları kullanmamaları önerilmektedir. Saç, sakal ve tırnakların da temiz tutulması istenmekte, özellikle hastalık dönemlerinde saçlar, sakallar ve tırnakların kesilmesi gerektiği belirtilmektedir. Ağız ve diş sağlığının öneminden de bahsedilen eserde kimi hastalıkların ağız yoluyla vücuda girdiği, bu nedenle ağız ve dişlerin temizlenmesi gerektiği, bu işlemin misvak ve benzeri maddelerle yapılabileceği ifade edilmektedir. Cinsel yolla bulaşan hastalıklar konusuna da değinilmekte olup özellikle kadınların ve erkeklerin cinsel aktivitelerine dikkat etmeleri istenmektedir. Özellikle erkeklerin çok eşli olmaları nedeniyle kimi bulaşıcı hastalıkları eşlerine de bulaştırdıkları belirtilmekte, bu gibi durumlardan uzak durmaları istenmektedir. Eserde salgın hastalıklar hakkında kendi içinde beş bölüme ayrılan yirmi altıncı bölümde ayrıntılı bilgiler bulunmaktadır.. İlk bölümde çocuklar dâhil birçok kişiyi etkileyen verem, sarıca ve basur 286 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences hastalıkları hakkında bilgi bulunmaktadır. Bu gibi hastalıkların yakın akrabalardan bulaşabileceği, çocukların iyi korunmasının önemli olduğu anlatılmaktadır. Ayrıca ailede herhangi bir hastalık olması durumunda bunun nesilden nesile aktarılacağı da eklenmektedir. Bazı hastalıkların kişilerin fiziki özelliklerine göre görülebileceği de aktarılmaktadır. Üçüncü bölümde kellik, uyuz gibi cilt hastalıkları ile kuduz, şirpençe, frengi hastalıklarının bulaşması hakkındadır. Ayrıca bu bölümde kızıl, kızamık, çiçek hastalıkları hakkında da bilgi verilmektedir. Bulaşıcı hastalıklardan korunma yöntemlerinin anlatıldığı dördüncü bölümde hasta olan kişilerin kullandıkları eşyalara dokunmaktan kaçınılması, bir şekilde dokunulduysa ellerin iyice yıkanması gerektiği belirtilmektedir. Kızıl, kızamık, karahumma ve çiçek hastalıklarını dokunmadan da bulaşabileceği, bu hastaların bulundukları odaların havalandırılmasının gerekli olduğu, yine böyle hastaların olduğu odalara gidilmesi gerekirse aç karnına gidilrmemesi ve hastaya çok yaklaşılmaması önerilmektedir. Bu tür hastaların yanlarından çıkıldıktan sonra da ağız, burun, alnın sirkeli suyla silinmesinin uygun olacağı ifade edilmektedir. Çocukların özellikle hastalardan uzak tutulması önerilmektedir. Salgın hastalıkların oluşmasında ve yayılmasında bir yerden bir yere seyahat eden kişilerin etkili olduğu bu nedenle bir yerde salgın hastalık görülürse oranın temiz tutulması, evlerin temizlenmesi ve havalandırılması önerilmektedir. Bir beldede kolera gibi hastalık görüldüğünde koleraya karşı vücudu güçlendirmek için defne ve papatya çayının içilmesinin uygun olacağı belirtilmektedir. Soğuktan korunmak amacıyla sıcak şeyler giyilmesi, aç karnına dışarı çıkılmaması da önerilmektedir. Ayrıca kolere hastalığına yakalanmamak için hastalık görülen yerlerden uzak durulmalıdır. Salgın ve bulaşıcı hastalığı olan kişilerin vücutlarını soğuk, sıcak, rutubet ve rüzgârdan korumaları, banyodan sonra sıcak tutacak elbiseler giymeleri, yemeklerini iyice çiğnemeleri ve yemek miktarını azaltmaları, çabuk terleyeceklerinden bir miktar kına kına çayı içmeleri, idrarlarında yanma ve kabızlık olursa içeceklerini arttırmaları önerilmektedir. Rüzgâr almadan ve vücutlarını yormadan dolaşmalarının da yararlı olacağı belirtilmektedir. Yedinci Bölümde Kimi salgın hastalıkların Fareler tarafından yayıldığı, bunu önlenmesi için farelerden kurtulmak gerektiği belirtilmektedir. Farelerden kurtulmak için sıçanotu diye bilinen bir otun hamura katılarak farelere verilmesi, evlerde ve kilerlerde ağzı açık besin maddeleri bulundurulmaması, bu besin maddelerinin içine fare girebileceği, insanların da bunları yemesi durumunda fareler tarafından taşınan hastalıkların bulaşacağı belirtilmektedir. Cüzzam, frengi, sarıca, kızıl, kızamık, çiçek, humma gibi hastalıklardan korunmak için vücudun temiz tutulması, bulunulan yerin sık sık havalandırılması, havası temiz yerlerde gezintiye çıkılması, keder ve üzüntüden uzak durulması, hasta olan kişilere ve yabancı kişilerle dikkatli temas kurulması, çatal, kaşık kadeh, çubuk, tarak, ustura gibi eşyaların paylaşılmaması önerilmektedir. Doğanın korunmasının insan sağlığına yararları hakkında da akarsuların kirletilmemesi, ormanların korunması, yerleşim yerlerinin yakınlarında ağaçların kesilerek tarla açmanın doğru olmadığı, belirtilmekte, bunun insan sağlığı açısından zararlı olacağı eklenmektedir. Ormanlık alanlar ve sahil kenarları ve diğer arazilerin havanın insan sağlığı üzerine etkisi konusunda da özellikle bu yerlerin temiz olmaları gerektiği belirtilmektedir. Ayrıca bu bölümde arazilerin sürülüp tesviye edilmesi gerektiği, işlenmeyen topraklarda hayvan leşleri, yabani bitkilerin ve yağmur suyu birikintisi olabileceği, kirlenen yağmur sularının sıtma, humma hastalıklarına neden olabileceği de ifade edilmektedir. Eserde bataklık olan bölgelerde humma, sıtma gibi hastalıkların arttığı, buralarda yaşayan insanların soluk benizli, hastalıklara yatkın oldukları aktarılmaktadır. Bu tür yerlerde yaşayanların sağlıklarının korunması için bataklıkların kurutulması ya da kanallar açılarak buralarda biriken suların derelere tahliyesinin yapılması da önerilmektedir. Bataklık olan yerlerde yetişen sebzelerin de tüketimine dikkat edilmesi gerektiği belirtilen eserde yazar su tüketimi konusunda da dağlardan gelen kaynak sularının tüketilmesi gerektiği belirtilmektedir. Kaynak suyu olmadığı durumlarda suların kaynatılarak ya da çeşitli şekillerde damıtılarak içilmesi önerilmektedir. Tarla ve bahçe işleri ile uğraşılması gerektiğinde de bu işlerin ya sabah erken saatlerde ya da akşamüzerleri yapılmasının uygun olduğu belirtilmektedir. 287 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Konutların sağlığın korunması için önemli olduğunu belirten yazar evlerin yapılırken dikkat edilecek konulardan birinin de bölgenin yüksek ve havadar olması gerektiğini belirtmektedir.. Evlerin iyi hava alması için karşılıklı pencerelerin açılması, ışık alması, çok güneş alan yerlerde kafes olması, kapıların uygun konumda olması, içinde ocak olan odaların tavanlarının yüksek ve iyi havalandırılacak şekilde olması gerektiği de anlatılmaktadır. Sağlık açısından tuvaletlerin eve altı-dokuz arşın uzaklıkta yapılması gereklidir. Sokakların temizliğinin de insan sağlığı açısından öneminden bahsedilmektedir. İnsanların toplu olarak bulundukları mescit, cami gibi yerlerin iyi havalandırılması gerektiği de eklenmektedir. Havanın temizliğinin insan sağlığı üzerinde etkilerinden söz edilen bölümde kirli havanın baş ağrısı, sersemlik, baygınlık durumu, zehirlenme, karahumma ve akciğer hastalıklarına neden olabileceği o nedenle böyle yerlerde bulunmaktan kaçınılması, bulunmak zorunda kalınması durumunda mekânın sık sık havalandırılması ya da dışarı çıkılması önerilmektedir. Yatak odaları hakkında verilen bilgilerde de özellikle bu odalarda kokulu bitkiler bulundurulmasının zararlarından söz edilmektedir. Yine bu bölümde yaşanılan yerlerin havalandırılmasının öneminden bahsedilmekte, günde en az iki-üç kere kapı ve pencerelerin açılarak havalandırılmasının gerektiği, özellikle yaz aylarında kapı ve pencerelerin açık tutulmasının faydalı olacağı, kışları da ara sıra kısa sürelerle açılması gerektiği belirtilmektedir. Konutların yeteri düzeyde havalandırılmadığı durumlarda içerideki kirli hava ve kokunun sağlık açısından zararlı olduğu ifade edilmektedir. Tuvalet temizliğine dikkat edilmesi gerektiği belirtilen eserde özellikle tuvaletlerin ve lağım çukurlarının kireç kaymağı ile karıştırılan su ile yıkanması gerektiği, ya da bir miktar şapın da aynı şekilde temizlik amacıyla kullanılabileceği belirtilmektedir. Şehirler ya da kırsalda yaşamanın da sağlığa etkileri hakkında bilgi verilmektedir. Kırsal alanlarda, açık ve havadar bölgelerde yaşamanın bedene güç vereceği, şehirlerde yaşayanların da binaların sıklığı nedeniyle iyi hava almayacağından sağlıklarına olumsuz etkileri olacağı ifade edilmekte, bu tür yerlerde geniş, havadar park ve bahçelerin olmasının önemine vurgu yapılmaktadır. Ayrıca bir salgın hastalık olduğunda şehirlerde yayılmasının daha hızlı olacağı da aktarılmaktadır (Büyükbaş, 2022; El Hac Mustafa Hami Paşa.1865). Sonuç ve Değerlendirme İnsanlık tarih boyunca görülen salgın ve bulaşıcı hastalıklar milyonlarca insanın ölmeesine ülkelerin ve orduların tarih sahnesinden silinmesine neden olmuştur. Çeşitli dönemlerde insanlar hastalıkla mücadelede farklı yöntemler uygulamışlardır. XIX. Yüzyıl’a gelindiğinde modern tıbbın gelişmeye başlamasıyla dünyada olduğu gibi Osmanlı Devleti’nde de etkili yöntemlerle mücadele edilmeye çalışılmıştır. 1827’de kurulan Mektep-i Tıbbiye uyguladığı modern tıp eğitimi ile dönemine göre oldukça donanımlı hekimler yetiştirmiştir. Bu hekimlerden biri de El Haç Mustafa Hami Paşa. Askeri Hekimlik görevi ile Hicaz’da bulunmuş, tercümanlık ve Askeri Şura üyelikleri yapmıştır Bu görevlerinin yanı sıra tıp alanında başta olmak üzere birçok eser kaleme almıştır. Çalışma konumuz olan Sihhatnüma-yı Kebir adlı eseri de bunlardan biridir. Yazar eserinde insan sağlığının korunmasına yönelik önerilerde bulunmaktadır. Aynı zamanda salgın ve bulaşıcı hastalıklarla mücadelede yapılması gerekenler hakkında da bilgi vermektedir. Bu çalışmada da Osmanlı Devleti’nde de görülen salgın hastalıklar kısaca aktarılmış, bu hastalıkların önlenmesine yönelik yapılan çalışmalar hakkında bilgi verilmiş, son olarak da Sıhhatnüma-yı Kebir’de önerilen yöntemler hakkında açıklamalarda bulunulmuştur. Osmanlı Devlet’inin sosyal ve sağlık yönüne vurgu yapan ve devletin sosyo-kültürel yapısı hakkında bilgi veren eserde özellikle sağlığın korunmasına yönelik önerilerin günümüzde devam eden Covid- 19 pandemisi göz önünde bulundurulacak olursa güncelliğini hala koruduğu görülmektedir. 288 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences KAYNAKÇA Ağır, S. (2020). Osmanlı’da Karantina Uygulama Süreçleri Ve Tepkiler (1856-1914). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Aksu, Y. (2018). Şifahane’den Hastahane’ye Osmanlı Toplumunda Vakıf, Sağlık ve Tıp. Ankara, Atıf Yayınları. Altıntaş, A. Osmanlılarda Modern Anlamda Tıp Eğitiminin Başlaması Tıbhane-i Amire. Osmanlı Ansiklopedisi, C. 8, S528-542. Altıntaş, A. (2012). Osmanlı Hekimlerinin Sağlık Kuralları, İstanbul, Maesto İletişim Grubu. Aras, G. (2020). “Hintli Hacılar Arasındaki Kolera Salgını ve Alınan Tedbirler (1831-1911)”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı (Yüksek Lisans Tezi). Afyon, Kocatepe Üniversitesi. Ayar, M. (2007). Osmanlı Devleti’nde Kolera. İstanbul: Kitabevi Yayınları. Aybar, M. (2018). İllet-i Cüzzam: “Osmanlı Dağılma Dönemi”, Tarih Okulu Dergisi, Yıl11, Sayı XXXIII, S.505 S503-517. https://johschool.com/?mod=tammetin&makaleadi=&makaleurl=469641574_19.%20M.%20 Aybar%20-%20%C4%B0llet-i%20C%C3%BCzzam%20-%20Osmanl%C4%B1%20Da%C4%9F% C4%B1lma,%20503-517..pd. Aykun, İ. & Uslu, Y. M. (2022). Talimatnameler Işığında XIX Yüzyılda Tifo Salgınından Korunma Yolları ve Aşı Uygulaması, ASSAM Uluslararası Hakemli Dergi, C. 9, S.20. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2068484 Ayaz, C. & Arıtürk, S. (1997). “Tifo ve Para Tifo Olgularının Tedavisinde Tiam Fenikol Kullanımı”. Ankem Dergisi, 11 (No.4), S493-496. Barış, Y.İ. (2010). “Tüberküloz Tarihi”, Klinik Gelişim (Salgın Hastalıklar), C.23, S.3. BOA, İ.DH. Yer Bilgis 610-42524, Belge Tarihi H-19-01-1287(21 Nisan 1870). BOA, A.}MKT. MHM. 465-18, H-03-08-1290 (26 Eylül 1873). Bozkurt, S. G. (2020). “Selçuklu ve Osmanlı Döneminde Darüşşifaların Avlu Özellikleri ve Avlularda Kullanılan Peyzaj Elemanları”, Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi, Sayı 1. Bozkurt, N. Hıfzısıhha, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt:17, S316-319. Bulut, E. & Bulut, A. & Aysert Yıldız, P. & Yıldız, A. (2017). Savaş İçinde Savaş; Tifüsle Gelen Ölüm, Savaş ve Kültür Sempozyumu. Ankara: Başkent Klişe ve Matbaacılık. Bulut, A. & Bulut, E. & Yıldız, A. & Aysert Yıldız, P. (2017). Savaş İçinde Savaş, Tifüsle Gelen Ölüm, Savaş ve Kültür Sempozyumu Kitabı. https://www.researchgate.net/publication/321329908_Savas_Icinde_Savas_Tifusle_Gelen_Olum/link/5ca8f92a299bf118c4b8ad5d/download Bursalı Mehmet Tahir Bey. (1975). Osmanlı Müellifleri 3. İstanbul: Yaylacılık Matbaası. Büyükbaş, S. (2022) El Hac Mustafa Hami Paşa’nın Sihaatnüma-yı Kebir Adlı Eserinin Değerlendirilmesi, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi Can, A. (2021). Koronavirüsle Mücadelede Yerel Yönetimlerin Rolü; Efeler Belediyesi Örneği; 2. Uluslararsı İktisadi ve İdari Bilimler Kongresi Tam Metin Kitabı; S75-84. Çakmak, F.& Köse, Ş. & Büke, Ç. & Akçiçek, E. (ED). (2018). İslam Toplumunda Cüzzam ve Cüzzamhaneler, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Cüzzam. Gece Akademi Yayınları, Ankara. Çavuş, R. (2017). II. Abdülhamid Döneminde Daülkelp (Köpek Hastalığı- Kuduz) Tedavihanesi, VAKANÜVİS-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi. S47. Çelik, V. O. (2010). Nefise Bulgu, “Geç Osmanlı Döneminde Batılılaşma Ekseninde Beden Eğitimi ve Spor”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, No:24. 289 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Dağ, M. (2021). (Editörler; Eren Akçiçek, Fevzi Çakmak). Osmanlı Dönemi İzmir’inde Veba -Disiplinlerarası ve Karşılaştırmalı bir Yaklaşımla-; Tarihsel Süreçte Anadolu’da Veba, v.d. Gece Kitaplığı, Ankara. Dizdar, M. B. (2016). Riyâzat-ı Bedeniyye-i Tıbbiyye ve Tanzimat Dönemi Spor Terminolojisinin Oluşumu, Yüksek Lisans Tezi, Fatih sultan Mehmet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, İstanbul. El Hac Mustafa Hami. Hıfzı Sıhhate Dair Sıhhatnümayı Kebir, Matbaayı Amire’de Tab olunmuştur. Fi 15 Ramazan 1281 (11 Şubat 1865), İBB Atatürk Kitaplığı, Yer Bilgisi: 297,515, Demirbaş, AHT_0087/02. Ergin, O. (1977). Türk Maarif Tarihi, 1.Baskı, İstanbul: Eser Matbaası, 2. Etker, Ş. (2020). İstanbul’da İlk Verem Savaşımı Derneği, Osmanlı Bilimi Araştırmaları; İstanbul Üniversitesi Yayınları 21, 2 S225-247. https://doi.org/10.26650/oba.710116 Genç, Ö. (2011). “Kara Ölüm: 1348 Veba Salgını ve Ortaçağ Avrupa’sına Etkileri”, Tarih Okulu Dergisi, S.10. Gençer, A.İ. İstanbul Tersanesinde Açılan İlk Tıp Mektebi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi. 1977;31. S301–316. Güreşsever, C. G. (2014). “Fatih Darüşşifasının Han’a Dönüştürülme Teşebbüsü”, FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, Sayı 4. Hot, İ. (2004). Ülkemizde Frengi Hastalığı ile Mücadele. Türkiye Klinikleri Tıp Etiği-Hukuku-Tarihi Dergisi. 12(1), S36-43. https://www.turkiyeklinikleri.com/article/tr-ulkemizde-frengi-hastaligi-ile-mucadele-35044.html İhsanoğlu, E. (2008). Osmanlı Tıbbi Bilimler Literatürü Tarihi, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul, Ircıca, S561566. Kahya, E. (1985). On dokuzuncu Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı İmparatorluğunda Tıp Eğitimi Ve Kalburüstü Hekimlerimiz, Erden Dergisi C.1, S.3, ss.685-710; 14 Şubat 1985 tarihinde Atatürk Kültür Merkezi Konferansı Konuşmasının Genişletilmiş Metni Karatepe, M. (1999). I. Dünya Savaşında Kafkas Cephesinde Tifüsle Mücadele; İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı Doktora Tezi. Kastamonu Vilayeti ve Bolu Sancağı Frengi Mücadelesi Teşkilat-ı Sıhhiyesi Nizamnamesi. Sıhhiye Mecmuası. 1331; 3: 524-6. Keskinbora, Kadircan. (2016). a.g.m., s.174. “Savaştaki Düşmanlardan Bir Diğeri: Tüberküloz”, Lokman Hekim Dergisi, C.6, S.3, s.174 Kumaş, N. (2017). Osmanlı Devleti Döneminde Sıtma Hastalığını Önlemeye Yönelik Hükümetin Aldığı Tedbirler (1860-1922); Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma. (Editörler: Köse, Ş. & Büke, Ç. & Çakmak, F. & Akçiçek E.). Bulaşıcı Hastalıklar Önleme Derneği Yayınları, Gece Kitaplığı. Lekeli Hummaya Karşı İttihaz Olunacak Tedabir-i Tahaffuziye ve Mania-i İstilaiye Üzerine Talimatname. (H.1330-M.1911-1912), İstanbul, Matbaa-i Osmaniye. Mehmet Süreyya, (1996). Sicill-i Osmanî 2. İstanbul: Kültür Bakanlığı ile Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı’nın Ortak Yayını. Murat S. & Murat H. (2018). İslam Toplumunda Cüzzam ve Cüzzamhaneler, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Cüzzam, Editörler: Çakmak, Fevzi, Köse, Şükran; Büke, Çağrı;; Akçiçek Eren; Gece Akdemi, s.81-91. Mohammed, A, S. İ. & Ademi, R. (2022). Sultan II. Mahmut Döneminde Sağlık Sistem, Balkan ve Yakın Doğu Sosyal Bilimler Dergisi. S1-5. Muşmal, H. & Semiz, E. “Osmanlı Devleti’nde Kuduz Hastalığı ve Tedavi Süreci: Konya Örneği”, Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, S.20. 290 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Mustafa Hami, (2017). Yemen 1849: Osmanlı Harekâtı Günlüğü, (Haz. Mehmet Tütüncü), Türk ve Arap Dünyası Araştırma Merkezi, Haarlem. Özkaya, H. (2016). Cumhuriyet Döneminde Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele. Türkiye Aile Hekimliği Özgün, C. (2017). “Osmanlı Devleti’nin Son Zamanlarında Bir İlletle Yüzleşmek: Devletin Resmi Tutumu Bağlamında Daü’l-Kelb (Kuduz Hastalığı)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C.32, S.2. S491. Özlü, Z. (2017). Osmanlı Devleti‟nde Difteri Hastalığı ve Koruyucu Sağlık Hizmetleri (19. Yüzyıl Sonları ve 20. Yüzyıl Başlarında). Belleten, C.LXXXI-291, S419-486. Özcengiz, E. (2003). “Türkiye’de Aşı Araştırmaları”, Toplum ve Hekim Dergisi, C.18, S.5. “Savaştaki Düşmanlardan Bir Diğeri: Tüberküloz”, Lokman Hekim Dergisi, C.6, S.3, 2016, S174. Özlü, Z. & Tiryaki, K. (2019), Osmanlıda Seferberlik Dönemlerinde Salgın Hastalıklara Karşı Halk Sağlığı Muhafazasına Dair Bulgular, Zeugma II. Uluslararası Multidisipliner Çalışmalar Kongresi, Dr. T. Mehmetoğlu, Z. Sakhi (Ed.). S597-610. Sağlam, T. (1922). Tifo Aşısı, Kader Matbaası S4-5; Aşı (1985) Sağlık Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul, Arkın Kitabevi. Sarı, N. (2017). Mekteb-i Tıbbiye (1827-1909). Tıbhane-i Amire’den İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi’ne1827-1867-2007, https://www.academia.edu/ 49355670/Mekteb_i_T%C4%B1bbiye_1827_1909_ Sarıyıldız, G. (2001). “Karantina”, DİA, Türkiye Diyanet İşleri Vakfı Yayını, C.24. Sarıyıldız, G. Osmanlılar’da Hıfzısıhha, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt:17, S319-321. Serdar, M. & Hanar, M. (2018). İslam Toplumunda Cüzzam ve Cüzzamhaneler, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Cüzzam, (ED. Çakmak, F. & Köse, Ş. & Büke, Ç. & Akçiçek E.) Gece Akdemi Tekin, İ. (2017). 1876-1923 Yılları Arasında Çocuk Eğitimi Konusunda Yazılmış Kitapların İncelenmesi. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırma Dergisi, Cilt6, Sayı3. S1589-1623. Tifoya Karşı İttihaz Olunacak Tedabir-i Tahaffuziye ve Mânia-ı İstilaiye’ye Dair Talimatname, 1331. Töre, O. (2021). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Bulaşıcı Hastalıklarla Savaşım, Klimik Dergisi, C:34. S.1. S1-12. Unat, K. E. (1945). Bulaşıcı Hastalılar ve Salgınlarla Savaş, İsmail Akgün Matbaası. Unat, E. K. & İhsanoğlu, E. & Vural, S. (2004). Osmanlıca Tıp Terimleri Sözlüğü. Ankara: TTK. Tüzün, N. (2021). XX. Yüzyılın Başlarında Osmanlı Devleti’nde Cüzzam Hakkında Bazı Teptiler, History Studies, Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, S201-. Uzluk, F. N. (1967). Frengi, Bunun Sirayet Tarzı, Tarihçesi II. Ülkemiz. (9-10): S4-5. Ünver, S. & Şehsuvaroğlu N. Bedi (1961). Türkiye’de Cüzam Tarihi Üzerine Araştırmalar, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul. Varlık, N. (2011). “Taun “, TDVİA, C:40, İstanbul. Yıldırım, N. (2006). Osmanlı Coğrafyasında Karantina Uygulamalarına İsyanlar: Karantina İstemezük” Toplumsal Tarih Dergisi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, S.150, İstanbul. Yıldırım, N. (1994). Kolera salgınları. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını. Yıldırım, N. (2018). “II. Abdülhamid’in Saltanat Yıllarında Tıp, Sağlık ve Sosyal Yardım”, Bezmialem Aktüel Dergisi, S.21. Yıldırım, N. (2010). “Salgın Afetlerinde İstanbul Afetlerin Gölgesinde İstanbul”, (Ed. Said Öztürk), Kültür Yayınları, İstanbul. 291 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Yıldırım, N. (2004). Tersane-i Amire Fabrikaları‟nda Tebhir Makinası/Etüv Üretimi ve Kullanımı” Dünü ve Bugünü ile Haliç Sempozyumu Bildirileri, (ED. S. Faruk Göncüoğlu) İstanbul: Kadir Has Üniversitesi Yayınları: S421-431. Yıldırım N. (1985). “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Koruyucu Sağlık Uygulamaları”. Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi. İstanbul, 5:1328-30. Yıldız, Abdullah, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Sivil ve Türkçe Tıp Eğitimine Geçiș”. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası. 70. S127-134. Ziyanak, E. Özlü, Z. (2020). Osmanlı Döneminde Verem Hastalığı Ve Veremle Mücadele Yöntemleri (19. Yüzyıl Sonları- 20. Yüzyıl Başları; Abay Kunanbayev Anısına Türkiye Ve Türk Dünyası Araştırmaları –III, (ED Yunus Emre Tansü). IKSAD Yayınları, Gaziantep. 292 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences RISING IDEOLOGIES IMPACTS FROM VIENNA CONGRESS TO NOWADAYS Adnan Cem KIRAL1* 1) Yeditepe University, Economics and Administrative Sciences Faculty, Political Science and International Relations Major and Economics Minor Graduate and Candidate Student of Public International Law Master’s in Queen Mary University of London School of Law, Istanbul, Turkey, London, U.K. 2) ORCID Code: 0000-0003-1419-307X ABSTRACT Inference of the new ideas and ideologies during the term after the starting point of Modern Diplomacy has gained speed a lot. Both classic and contemporary ideologies have sustained their certification process after the mid-17th Century. During certain terms: aspects of autonomy, territoriality, and sovereignty are impactful in the context of the Westphalian Treaty that constitutes the Westphalian State System. In accordance with the history of Diplomacy: It has shiftingly witnessed the development beyond certain aspects. These shifting are including: During the eras before Westphalian State System either including the eras before the Thirty Years War; there were only feudalities with the specialized mayors who are at the bourgeoisie class with the sub-branched of the peasants. These feudalities were not having autonomy in themselves, also superiorly superiorized from the emporers and clergy class. After then that, it has observed the conflicutal situation between the Continental European States. It has resulted with the legitimacy of the compromising that have been existing from the war strategy coming up from the French Empire. It was called ‘’Raison D’etat’’ (National Profit) that was including the priorly comprimisions from the denominational-based structuring at all. Furthermore, there was also an inclusion of the decentralized structure by stating the ‘’L’etat C’est Moi!’’ that is including ‘’State is mine!’’ based overview from Louis the 14th who is the French Emporer of this term. These all being fixed with the contemporaries in the other words modern diplomacy has made the French Empire advantageous, among the further mainstream states that are Habsburgs, Bohemian State, Holy Roman Empire, Swedish Empire, Danish Empire... However, a bit more advantegousness was existing from Dutchs and English citizens: including the ‘’Exceptionism’’ based on the Parliamentarian structure. It has also prepared the infrastructure for the further contemporary thoughts. After almost two century passed; again the process of the rising of the new thoughts have occurred. At this time; revolutionary action from the public was including. French Revolution in 1789 was one of the significant transition points during the certain term too. This term brought the liberty, equality and brotherhood with itself. Thus, independence actions have shown the rising shift-forward too. Then, Battle of Waterloo exists, and then the conclusion with the Vienna Congress has happened. It has observed the proposals basing on: Socialism, Nationalism, Romanticism have mainly been legalized. This was meaning the re-spahing of the society and the re-ordering of the balance of power. It has also created the contemporary theories of International Relations basing on: Realism and Liberalism. Critical theories of Feminism, Green Theory, Marxism, Constructivism and Colonialism have infrastructures during the certain term too. On the other hand; with the Realpolitik-based approach, there was still ongoing awareness that is fundamentalizing 293 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences the basement of the national profits, shifting to the ‘’no room for idealism and the interests of the country matters’’ based approach. During the 18th Century; while the Vienna Congress-based superiority was at the top level of the authorization; the process of approach from the Sardinian Kingdom fundamental to the Italian Kingdom plus the Prussian Empire fundamental to the German Empire was existing. Without doubts; the out-of-box establishments from the Commander Leader Giuseppe Garibaldi and Iron Chancellor Second Reich Leader Otto Von Bismarck were having essence at all. Thus, the measurability of the idealism is having essence in accordance with the inference from the process of Diplomatic History. Keywords: Diplomacy, History, Ideologies, State Systems, Theories, Political Aspects 294 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EVALUATION OF AIR POLLUTION AND COVID-19: A CASE STUDY FROM DENİZLİ (TÜRKİYE) Kemal Ulusoy1, Neslihan Doğan-Sağlamtimur2* Niğde Ömer Halisdemir University, Engineering Faculty, Department of Environmental Engineering, Niğde, Türkiye ORCID Code: 1 0000-0003-4283-142X, 2* 0000-0001-6287-6268 ABSTRACT Denizli is a city with polluted air, especially in terms of particulate matter concentration, and is among the top 10 most polluted cities in Türkiye on a station basis. With the COVID-19 outbreak, various restrictions, curfews, and some measures, including the industry, have been taken. This adventure started with the first case in Türkiye in March 2020 and is still popular in 2022. The coronavirus disease, which still threatens human health with various variants, increases its effectiveness again with the relaxation of the measures. In this study, in the period of March 2019–2022, the emissions trends based on particulate matter (PM10) and sulfur dioxide (SO2) were examined by a time-based data systematic method in Denizli. In the study, based on the data of two air quality measurement stations (Bayramyeri and Merkezefendi) in Denizli, year-based and season-based analyses were made. As a result of the analysis, at Bayramyeri station, it was determined that there was a gradual upward trend in PM10 concentrations from 2019 to 2022, with concentration averages of 58.50, 71.83, 76.49, and 84.34 µg/m3, respectively. On the other hand, at Merkezefendi station, the average PM10 concentration is around 50 µg/m3 for each season. As expected, concentrations increased in the autumn and winter seasons in the seasonal analysis. Upward and downward trends in SO2 concentrations are observed at both stations. The effect of the restrictions on the reduction of pollutant concentrations has not been determined, and the determination of the factors causing this situation, an action plan for reducing pollution, and future suggestions are presented in this study. Keywords: Air pollution, COVID-19, Denizli, Türkiye, pandemic, public health, PM10, SO2. INTRODUCTION The atmosphere is vital for the survival of ecosystems. Balance is an essential element in every aspect of life. For this reason, it is important to ensure and maintain the balance between the gases in the atmosphere. However, this balance is deteriorating day by day, especially due to human activities. The activities carried out in order to meet those needs pollute the atmosphere and cause various health problems. Among the anthropogenic activities, energy recovery, industrial production, and vehicle emissions come to the fore. In addition to these, emissions from natural sources also occur. Deserts, lightning, swamps, and soil can also be a source of pollutants. The World Health Organization (WHO) (WHO, 2006) has reported that air pollution is an important environmental health problem worldwide. 295 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences The WHO argues that reducing air pollution levels reduces the health effects on humans. It is known that air pollution, whose effects on upper respiratory tract diseases are constantly being questioned, causes the deaths of approximately 790,000 people per year in Europe (Lelieveld et al., 2019). While dealing with the topic of the upper respiratory tract and air pollution, it is also necessary to mention COVID-19, which is still active with various variants. COVID-19, a member of the coronavirus family, is an upper respiratory tract infection. COVID-19, which was declared a pandemic by WHO in March 2020, emerged in the Chinese province of Wuhan and has caused the deaths of approximately 6.5 million people so far (WHO, 2022). The first case in Türkiye was detected in March 2020. Due to the rapid increase in the number of cases, some precautions have been taken by policymakers. According to the severity of the pandemic, many measures have been taken, such as curfews, curfews for those over 65 and under 20, distance education, and the transition to the shift system in industrial institutions and organizations (T.R. Ministry of Interior, 2020). Although the COVID-19 pandemic has many negative aspects, such as illness and death, it has also led to positive developments in some areas. In particular, studies have been carried out on subjects such as researching the improvement in air quality due to the decrease in anthropogenic activities in the environment, changes in the marine ecosystem, and the effects of the pandemic period have been evaluated (Zheng et al., 2020; Silva et al., 2022). In this study, the effect of COVID-19 period restrictions on air pollution was investigated by using data from two air quality measurement stations (Bayramyeri and Merkezefendi) in Denizli between March 2019-2022. In the study, annual and seasonal evaluations were made, PM10 and SO2 outdoor air pollutant parameters were examined, and their changing trends were evaluated. MATERIALS AND METHODS Denizli Due to its location (see Figure 1), Denizli is a transit city. For this reason, Denizli, which connects the Aegean, Mediterranean, and Central Anatolian regions, has a mixed climate. The population of the province was 1,051,056 as of 2021. Denizli, which is called an industry, trade, and tourism centre, is famous for its ancient cities, Pamukkale travertines, and roosters (Anonymous 1, 2022). Figure 1. Denizli Province Map (Atalay et al., 2005) 296 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Air Pollutants: PM10 and SO2 PM stands for particulate matter (also called particle pollution): the term for a mixture of solid particles and liquid droplets found in the air. Some particles, such as dust, dirt, soot, or smoke, are large or dark enough to be seen with the naked eye. Others are so small they can only be detected using an electron microscope. Particle pollution includes PM10 (inhalable particles, with diameters that are generally 10 micrometers and smaller) and PM2.5 (fine inhalable particles, with diameters that are generally 2.5 micrometers and smaller) (EPA, 2022). PM, which is generally released into the atmosphere as a result of anthropogenic activities, can also be released into the atmosphere from natural sources (e.g. deserts). Vehicle emissions, combustion processes, and construction activities are the main sources of PM. It causes various upper respiratory tract diseases by accumulating in the lungs and various allergic reactions with skin contact (Gordon et al., 2014). SO2 is commonly known as the pollutant emission released into the atmosphere because of the combustion process. Industrial sites such as paper mills, power plants, and vehicle emissions are the main sources of SO2. SO2 is a pollutant that gives the atmosphere a reddish-brown color as a result of its reaction to PM in the atmosphere. As with PM, it causes upper respiratory tract diseases, especially asthma (Mohamed et al. 2021). RESULTS Data from two different air quality measurement stations were used in the study. These are Merkezefendi and Bayramyeri stations in Denizli. Annual pollutant data of the Denizli Merkezefendi air quality measurement station (DMAQMS) are given in Table 1. Table 1. Annual Average Pollutant Data of the DMAQMS Years PM10 (µg/m3) SO2 (µg/m3) 2019 58.50 16.98 2020 71.83 9.57 2021 76.49 6.95 2022 84.34 19.93 According to the annual average pollutant data of the DMAQMS, PM10 concentrations appear to be in a steady upward trend. In SO2 concentrations, it was determined that the COVID-19 restrictions were effective and there was a serious decrease in the average concentrations in 2020-2021 compared to 2019. However, as of the beginning of 2022, passing the 2019 average is an indication that anthropogenic activities continue to increase after the restrictions. Table 2. Annual Average Pollutant Data of the DBAQMS Years PM10 (µg/m3) SO2 (µg/m3) 2019 51.08 15.14 2020 47.73 12.02 2021 51.06 11.39 2022 52.63 12.16 297 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Annual pollutant data of the Denizli Bayramyeri air quality measurement station (DBAQMS) are given in Table 2. When data from this station are examined, it is discovered that the average PM10 concentration decreased in 2020, but then began to rise. It was determined that there was a decreasing trend in SO2 concentration averages compared to 2019, and the lowest average concentration was recorded in 2020. The evaluation of the average of the data of the two stations on a province basis is given in Table 3. The PM10 concentration appears to follow a steady upward trend. It was determined that the SO2 concentration decreased with the effect of the restrictions, but as of the beginning of 2022, it caught the 2019 average taken as the reference. Table 3. Average Emission Values for Denizli City Years PM10 (µg/m3) SO2 (µg/m3) 2019 54.79 16.06 2020 59.78 10.80 2021 63.78 9.17 2022 68.48 16.05 The seasonal PM10 and SO2 concentrations of the DMAQMS are given in Table 4. It has been determined that there are too many fluctuations in pollutant concentrations at DMAQMS. It is not possible to talk about a definite increasing or decreasing trend. However, it was found to have a lower concentration of PM10 compared to DBAQMS. For SO2, it can be stated that the average concentrations do not change much, and the average concentrations are higher on a seasonal basis compared to the DBAQMS. The seasonal PM10 and SO2 concentrations of the DBAQMS data are given in Table 4. It has been determined that PM10 concentrations are above the limit value determined by the World Health Organization (WHO) on a seasonal basis. An increase in pollutant concentrations is expected, especially in the autumn and winter of all studied years (except 2022). The increase in pollutant concentrations is thought to be due to the fossil fuel consumption caused by heating and the increase in individual vehicle use. 298 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 4. The Seasonal Pollutant Data of the DMAQMS and DBAQMS Years/Seasons DMAQMS DBAQMS PM10 (µg/m3) SO2 (µg/m3) PM10 (µg/m3) SO2 (µg/m3) 2019 - Spring 45.85 13.96 55.00 31.13 Summer 51.75 10.48 53.97 10.12 Autumn 55.47 19.31 63.49 8.43 2020 - Winter 47.76 17.60 70.13 19.69 Spring 48.32 10.08 62.25 6.18 Summer 40.81 9.35 65.71 6.13 Autumn 51.43 12.20 77.95 7.03 2021 - Winter 48.34 14.42 85.66 9.43 Spring 53.58 10.87 64.56 4.09 Summer 50.21 8.83 75.13 2.96 Autumn 51.43 12.20 77.95 7.03 2022 - Winter 49.87 13.14 82.05 20.39 Provincial average concentration values on a seasonal basis are given in Table 5. It was determined that the limit value for PM10 determined by the WHO was exceeded, and a significant increase was observed for SO2, especially in the winter months. The fact that PM10 is constantly higher than the determined limits adversely affects the air quality of Denizli and increases the risk of upper respiratory tract diseases. Table 5. Provincial average concentration values in seasonal trends Seasons/Pollutants PM10 (µg/m3) SO2 (µg/m3) 2019 - Spring 50.43 22.54 Summer 52.86 10.30 Autumn 59.48 13.87 2020 - Winter 58.95 18.64 Spring 55.28 8.13 Summer 53.26 7.74 Autumn 64.69 9.61 2021 - Winter 67.00 11.93 Spring 59.07 7.48 Summer 62.67 5.90 Autumn 64.69 9.61 2022 - Winter 65.96 16.77 299 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences DISCUSSION AND CONCLUSION When the annual average emission values (Figure 2) are examined, it has been determined that the PM10 parameter is 3–4 times higher than the WHO limits. It is known that PM increases the risk of upper respiratory tract diseases and causes eye and skin diseases. It has been determined that the average emission rate is very high and poses a risk in terms of health. For SO2, it can be said that it is below the WHO limit value and does not pose a serious risk in terms of health. Figure 2. Annual average emission values of PM10 and SO2 in Denizli According to the seasonal averages (Figure 3), it was determined that the concentration averages of both pollutant parameters increased in the autumn and winter of the studied years (except 2022) due to climatic conditions. An increase in concentrations is thought to occur as a result of heating-induced fossil fuel consumption, increased vehicle use, and incomplete combustion. Figure 3. Seasonal average emission values in Denizli 300 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences REFERENCES Anonymous 1, 2022 – Wikipedia - Denizli Available at: https://tr.wikipedia.org/wiki/Denizli [08.08.2022] Atalay, E, Koyuncu, H, Turgut, B, Atalay, A, Arıkan, Sanem Y, Bahadır, A, & Koseler, A 2005. High incidence of Hb D-Los Angeles [β121(GH4)Glu→Gln] in Denizli Province, Aegean region of Turkey. Hemoglobin. 29. pp. 307-310. EPA - Particulate Matter (PM) Pollution, 2022. Available at: https://www.epa.gov/pm-pollution/particulate-matter-pm-basics. [15.08.2022] Gordon, B., et al., 2004. Inheriting the World, the Atlas on Children’s Health and the Environment. World Health Organization (WHO), Myriad Editions Ltd. Lelieveld J, Klingmüller K, Pozzer A, Pöschl U, Fnais M, Daiber A, Münzel T. Cardiovascular disease burden from ambient air pollution in Europe reassessed using novel hazard ratio functions. Eur Heart J 2019;40:1590– 1596. Mohamed Abdel-Mohsen O., Maraqa, Munjed A., Howari, Fares M., Paleologos, Evan K., 2021. Chapter 9 - Outdoor air pollutants: sources, characteristics, and impact on human health and the environment, Editor(s): Abdel-Mohsen O. Mohamed, Evan K. Paleologos, Fares M. Howari, Pollution Assessment for Sustainable Practices in Applied Sciences and Engineering, https://doi.org/10.1016/B978-0-12-809582-9.00009-8. Silva ACT, Branco PTBS, Sousa SIV. Impact of COVID-19 Pandemic on Air Quality: A Systematic Review. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2022; 19(4):1950. https://doi.org/10.3390/ ijerph19041950 T.R. Ministry of Interior (2020). 17-19 Nisan Tarihleri Arasında 30 Büyükşehir ve Zonguldak İl Sınırları İçerisinde Sokağa Çıkma Yasağı. Available at: https://www.icisleri.gov.tr/17-19-nisan-tarihleri-arasinda-30-buyuksehir-ve-zonguldak-il-sinirlari-icerisinde-sokaga-cikma-yasagi [08.08.2022]. In Turkish. WHO, 2006. Air Quality Guidelines: Global Update 2005: Particulate Matter, Ozone, Nitrogen Dioxide and Sulfur Dioxide. Zheng, B., Zhang, Q., Geng, G., Chen, C., Shi, Q., Cui, M., Lei, Y., and He, K.: Changes in China’s anthropogenic emissions and air quality during the COVID-19 pandemic in 2020, Earth Syst. Sci. Data, 13, 2895–2907, https://doi.org/10.5194/essd-13-2895-2021, 2021. 301 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences SOSYAL GÜVENLİK HARCAMALARININ SOSYAL REFAH DEVLETİ AÇISINDAN ÖNEMİ: SEÇİLMİŞ OECD ÜLKELERİ VE TÜRKİYE KARŞILAŞTIRMASI Mehmet Emin BİLBAY Gaziantep Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye Bölümü, Gaziantep, Selim ERDOĞAN Gaziantep Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye Bölümü, Gaziantep, Sosyal güvenlik sistemi evrende yaşayan insanların hayatlarının güvence altına alınması ve daha uygulanabilir bir yaşam standartlarına asgari olarak ulaşması açısından önemlidir. Bu güvenlik duygusunun karşılanması durumunda ortaya çıkan refah seviyesi ise bir netice oluşturmaktadır. Elde edilen sonuçlar insanların yaşamlarının kalitesine doğrudan etki edebilmektedir. Özellikle son yıllarda her ne kadar kamu harcamaları azaltılmak istense de bazı ekonomik yönelimler tüm dünyayı harcamaların kamusal alanda devamlılığının olması gerektiğine yöneltmiştir. 2019 yılında ortaya çıkan Covid-19 salgını daha önce ortaya çıkan hastalıklardan farklı olarak küresel boyutta etkili olarak ekonomi açısından da ciddi sorunlara sebep olmuştur. Bu sebeple çalışmada, 20 OECD ülkesinin 2010-2019 yılları arasında ki kamu alanında harcamaları sosyal güvenlik harcamaları ile birlikte incelenerek sosyal refah göstergelerinin nasıl bir seviyede oldukları ve gelecek yıllarda nasıl seyredeceği ortaya konulmaya çalışılmıştır. Elde edilen sonuçlarda kamu harcamalarının artış gösterdiği, buna bağlı olarak sosyal güvenlik harcamalarının da artış eğiliminde olduğu tespit edilmiştir. Bununla birlikte refah göstergeleri da olumlu şekilde pozitif yönelimli olmuştur. Almanya, İngiltere, Fransa ve İtalya gibi ülkeler her üç alanda da ön planda olmuşlardır. Bazı yıllar artışlar kısmi veya düşüş eğiliminde olsalar da geneler olarak diğer seçilmiş ülkelere göre yeterli düzeyde seyretmişlerdir. Türkiye bu noktada birçok ülkeye ve alana göre bazı artışlar göstermiş olsa da yeterli düzeyde olamamıştır. Genel anlamda incelendiğinde ise tüm ülkelerin artışlarının yeterli olmadığı ve bundan sonraki yıllarda harcamalarının arttırılması gerektiği öngörülmüştür. Özellikle ortaya çıkan salgınların ve ekonomik krizlerin oluşması bu durumun daha ciddi boyutlara gideceğini öngörmektedir. Anahtar Kelimeler: Sosyal Güvenlik Harcamaları, Kamu Harcamaları, Refah Devleti, THE IMPORTANCE OF SOCIAL SECURITY EXPENDITURES FOR THE SOCIAL WELFARE STATE: A COMPARISON OF SELECTED OECD COUNTRİES AND TURKEY The social security system is important in terms of securing the lives of people living in the universe and achieving a more applicable living standard as a minimum. The level of prosperity that arises if this sense of security is met constitutes a result. The results obtained can have a direct impact on the quality of people’s lives. Especially in recent years, although public expenditures have been wanted to be reduced, some economic trends have led the whole world to the need for continuity of expenditures 302 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences in the public sphere. The Covid-19 outbreak, which emerged in 2019, caused serious problems in terms of the economy by being effective on a global scale, unlike the diseases that emerged before. For this reason, in the study, the expenditures of 20 OECD countries in the public sphere between 2010-2019 were examined together with social security expenditures and it was tried to reveal what level social welfare indicators are and how they will be in the coming years. In the results obtained, it was determined that public expenditures increased and accordingly, social security expenditures also tended to increase. However, well-being indicators have also been positively oriented in a positive way. Countries such as Germany, England, France and Italy have been at the forefront in all three areas. Although in some years the increases have been partial or downward, they have been at a sufficient level compared to other selected countries. Although Turkey has shown some increases according to many countries and areas at this point, it has not been at a sufficient level. When examined in general terms, it is foreseen that the increases of all countries are not sufficient and that their expenditures should be increased in the following years. Especially the occurrence of emerging epidemics and economic crises predicts that this situation will go to more serious dimensions. Keywords: Social Security Expenditures, Public Expenditure, Welfare State 303 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences COVİD-19 PANDEMİ SÜRECİNİN TURİZM İŞLETMELERİNE ETKİSİ: AZERBAYCAN`DA OLAN KONAKLAMA SEKTÖRLERİNDE BİR UYGULAMA Prof. Dr. Selami ÖZCAN, Arzu KAZIMOVA Yalova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 197201003 Yalova/Türkiye ÖZET Turizm, uluslararası ticaretin %7’sini oluşturan küresel ekonominin önemli bir motorudur. Dünyadaki her on işten biri doğrudan veya dolaylı olarak turizm tarafından yaratılmaktadır. COVID-19 pandemisinin neden olduğu kriz, turizm sektörünü işler ve işletmeler üzerinde benzeri görülmemiş bir etkiyle harap etti. Turizm, COVID-19 sınırlama önlemlerinden en çok etkilenen sektörlerden biridir ve mevcut seyahat kısıtlamaları ve üzerimize yaklaşan küresel durgunluk ile birlikte, en son toparlananlardan biri olma riskiyle karşı karşıyadır. Milyonlarca insanın geçim kaynağını kurtarmak, kararlı ve koordineli bir eylem gerektirir. 2020 için uluslararası turizmde tahmin edilen %60-%80 düşüş ve ihracat gelirlerinde 910 milyar ABD Doları’ndan 1,2 trilyon ABD Dolarına gerileme ile bugün doğrudan turizme bağlı 100 milyondan fazla iş risk altında. Bu doğrudan etkilere ek olarak, turizm ekonomisi inşaat, tarım-gıda, pazarlama ve ulaşım hizmetleri de dahil olmak üzere, tümü şoku artıran diğer birçok sektörle bağlantılıdır. COVID-19 salgını, çoğu OECD ve G20 ekonomisi için turizmin makroekonomik önemini vurguladı. Sektördeki birçok işletme hayatta kalma mücadelesi veriyor ve bunun kadınlar, gençler, kırsal topluluklar, yerli halklar ve kayıt dışı işçiler üzerinde orantısız bir etkisi var - en çok mikro ve küçük turizm işletmelerinde istihdam edilen nüfus. Kriz aynı zamanda düşük gelirli ekonomiler ve yükselen ekonomiler ile orantısız bir şekilde turizme bağımlı olan ve bu nedenle daha fazla yoksulluk riski altında olan yerel toplulukları üzerinde daha fazla baskı oluşturuyor. Mevcut kriz aynı zamanda sektör liderliği ve hazırlıklı olmanın yanı sıra yanıt verme konusundaki boşlukları da ortaya çıkardı. Gezginlerin ve işletmelerin güvenini yeniden tesis etmek, talebi canlandırmak ve turizmdeki toparlanmayı hızlandırmak acilen ulusal ve uluslararası siyasi eylem ve gelişmiş koordinasyonu gerektirmektedir.. Anahtar Kelimeler: Covid 19 Küresel Salgın, Turizm Sektörü, Azerbaycanda Konaklama İşletmeleri ABSTRACT Tourism is an important engine of the global economy, accounting for 7% of international trade. One in ten jobs in the world is directly or indirectly created by tourism. The crisis caused by the COVID-19 pandemic has devastated the tourism industry with an unprecedented impact on jobs and businesses. Tourism is one of the sectors hardest hit by the COVID-19 containment measures, and with the current 304 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences travel restrictions and the global recession looming upon us, it risks becoming one of the last to recover. Saving the livelihoods of millions of people requires decisive and coordinated action. More than 100 million jobs directly linked to tourism are at risk today, with an estimated 60%80% decline in international tourism for 2020 and a decline in export revenues from US$910 billion to US$1.2 trillion. In addition to these direct effects, the tourism economy is linked to many other sectors, including construction, agri-food, marketing and transport services, all of which add to the shock. The COVID-19 pandemic has highlighted the macroeconomic importance of tourism for most OECD and G20 economies. Many businesses in the industry are struggling to survive and this has a disproportionate impact on women, youth, rural communities, indigenous peoples and informal workers – the population most employed in micro and small tourism businesses. The crisis is also putting further pressure on lowincome and emerging economies and their local communities, which are disproportionately dependent on tourism and therefore at greater risk of poverty. The current crisis has also revealed gaps in industry leadership and preparedness as well as responsiveness. Re-establishing the confidence of travelers and businesses, stimulating demand and accelerating the recovery in tourism urgently requires national and international political action and enhanced coordination. Keywords: Covid 19 Global Epidemic, Tourism Sector, Hospitality Businesses in Azerbaijan GİRİŞ Koronavirüs (COVID-19) pandemisi, sektördeki ani ve büyük şok göz önüne alındığında, turizm ekonomisinde benzeri görülmemiş bir krizi tetikledi. COVID-19 etkisine ilişkin revize edilmiş tahminler, 2020’de uluslararası turizmde %60 düşüşe işaret ediyor. İyileşme Aralık ayına kadar ertelenirse bu oran %80’e yükselebilir. Belirli coğrafi bölgelerdeki (örneğin Avrupa Birliği’ndeki) uluslararası turizmin önce toparlanması bekleniyor. Azerbaycanda turizm ekonomisinin yaklaşık %75’ini oluşturan iç turizmin daha hızlı toparlanması bekleniyor. Özellikle sektörün birçok işi ve işletmeyi desteklediği ülkelerde, bölgelerde ve şehirlerde toparlanmayı hızlandırmak için ana şansı sunuyor. Yakın vadede beklenti, iç turizmin toparlanmayı hızlandırmak ve turizm sektörünü desteklemek için ana şansı sunmasıdır. İç turizm ekonomisi önemlidir ve Azerbaycanda toplam turizm ekonomisinin yaklaşık %75’ini oluşturmaktadır. İç turizm akışları da insanların hareketine ilişkin kısıtlamalardan büyük ölçüde etkilenmiştir, ancak sınırlama önlemleri kaldırıldığında daha hızlı toparlanması beklenmektedir. Bununla birlikte, özellikle uluslararası pazarlara büyük ölçüde bağımlı olan destinasyonlarda, iç turizmin uluslararası turizm akışlarındaki düşüşü telafi etmesi olası değildir. Bu, sektörün birçok işi ve işletmeyi desteklediği ülkelerde, bölgelerde ve şehirlerde önemli makro-ekonomik etkilere dönüşecektir. Salgın turizm ekonomisinin ötesinde küresel bir ekonomik krizi tetikledi ve birçok ekonomi resesyona giriyor. Erken ülke makro-ekonomik tahminleri, sıkı sınırlama önlemlerinin uygulandığı her ay için, yıllık GSYİH büyümesinde 2 yüzde puanına eşdeğer bir çıktı kaybı olacağını gösterdi. Kapatma, herhangi bir dengeleyici faktör olmaksızın üç ay boyunca devam ederse, yıllık GSYİH büyümesi, aksi takdirde olabileceğinden 4-6 puan daha düşük olabilir. Ancak, görünümün daha da karamsar hale gelmesiyle, bunun turizmdeki canlanma için sonuçları olacaktır. Araştırmanın Konusu ve Amacı Ekonomi iki yıldır COVID-19 pandemisi bağlamında yaşıyor ve ilk başta durumun yakında çözüleceği ve pandeminin hızla sona ereceği görülüyorsa, şimdi hiç kimse dünyanın uzun zamandır değiştiğinden şüphe duymuyor. İş dünyası yeni koşullarda çalışmayı öğrenmiş ve hatta bu durumdan bazı olumlu şeyler de çıkarmış, örneğin, sadece anti-COVID kısıtlamalarına rağmen hayatta kalmaya 305 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences değil, aynı zamanda işletmenizin karlılığını artırmaya izin veren yeni çalışma biçimleri ve yöntemleri gibi. Tüketiciler de değişti. Bu yüksek lisans tezimizde, pandemi döneminde konuk ağırlama endüstrisindeki tüketici tercihlerinin dinamikleri ve yeniliklerle ilgili bir çalışma sonucunda elde edilen bazı verileri sunacağız. Çalışma, 30 Kasım – 14 Aralık 2021 tarihleri arasında çevrimiçi anketler şeklinde gerçekleştirildi. Araştırmanın Önemi Kuşkusuz, konaklama endüstrisi bugün ciddi zorluklarla karşı karşıya – otel dolulukları geçmiş yıllara göre çok uzak. Ancak şimdi geleceğe odaklanmamız, hedef kitlemizi incelememiz, turizm pazarının nasıl değiştiğini ve turist çekmek ve otelcilik sektörünün gelişimini teşvik etmek için hangi yeni araçları kullanabileceğimizi anlamamız gerekiyor. Merkezlerin ve hızlandırıcıların oluşturulması da dahil olmak üzere dijital hizmetlere ve topluluklara ve ayrıca şu anda ön planda olan turist güvenliği konularına özel dikkat gösterilmelidir. Konaklama endüstrisinin başarılı bir şekilde gelişmesinde kilit faktör, seyahate temelde yeni bir bakışla karakterize edilen genç kategorisi de dahil olmak üzere çeşitli turist kategorilerinin ihtiyaçlarının analizi ve dikkate alınmasıdır – kural olarak bin yıllık turistler, benzersiz deneyimler, otantik deneyimler ve sıra dışı seyahat çözümleri arıyorlar. Covid-19 Pandemisi ve Turizme Sektörüne Olan Etkisi Pandemi, genel olarak insanların seyahate yönelik tutumlarını ve özel olarak da konaklama hizmetleri algısını önemli ölçüde etkiledi. Konukların tüketici tercihlerindeki vurgu, artan epidemiyolojik riskler karşısında otelde kalmayı daha konforlu hale getiren personel ile teması en aza indirmeye doğru kaymaktadır. Temassız hizmet teknolojileri, turist deneyiminin ayrılmaz bir parçası haline geliyor. Araştırmaya göre, konukların %51’i, oda seçimi veya oda erişimi gibi bir otel hizmetinin tipik öğelerinin kendi akıllı telefonları aracılığıyla kendilerine sunulmasını istiyor; gezginlerin %58’i temassız giriş, çıkış ve oda seçiminin otel deneyimi için çok önemli olduğunu söylüyor. ve ankete katılanların %50’den fazlası temassız check-in’in “COVID sonrası” zamanlarda “yeni normal” olmasını bekliyor. Bize göre, bu tür pazar geliştirme eğilimleri önemlidir ve otel işletmelerinin müşteri odaklılık uygulamasında dikkate alınmalıdır. Araştırmanın hipotezleri Hipotez 1. oteller arasında otel seçimini etkileyen faktörler arasında anlamlı bir farklılık varmı? Hipotez 2. otel seçimini etkileyen faktörler arasında cinsiyet açısından anlamlı bir farklılık varmı? Hipotez 3. otel seçimini etkileyen faktörler arasında seyahat sıklığı açısından anlamlı bir farklılık varmı? Hipotez 4. Katılımcıların çoğu misafir oldukları otelin hizmet kalitesinin COVİD-19 salgınından dolayı değiştiyini düşünüyorlar. Araştırmanın Kapsam ve Sınırlılıkları Devlet Sınır Teşkilatı’na göre, 2019 yılında Azerbaycan’ı ziyaret eden yabancı misafirerin sayısı 2018’e göre % 11,4 artarak tarihi rekor – 3,2 milyona ulaştı. 2018 yılında Gürcistan’dan gelen ziyaretçi sayısı % 18,9 artarak 725.000’e, Orta ve Güney Asya’dan gelen ziyaretçi sayısı sırasıyla % 46,4 ve % 38,1 ve Orta Doğu’dan gelen ziyaretçi sayısı ise % 34,5 artış göstermiştir. Durgunluk, bu gelişmenin karakteristik bir özelliğiydi. 2018 yazında başlayan ve mart 2019’a kadar süren uzun soluklu durgunluğun nihayetinde % 6,3 artarak 256 bin kişiye ulaştığını belirtmek gerekir. 306 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Tablo 1.1: Ülkeyi ziyaret eden yabancı sayısı (2020-2019) (Kaynak: Devlet Sınır Servisi; Devlet İstatistik Kurulu) Araştırmanın Yöntemi Bakü’de, Guba ve Lenkeran ilçelerinde bulunan 5 yıldızlı otellerin misafir yorumları tespit edilmiştir. Google Formlar’daki anketler 25 sorudan oluşmaktadır. Ankete 274 kişi katıldı, 274 anket toplandı. Verilerin analizinde “IBM SPSS Statistics” kullanılmıştır. Araştırmanın Evren ve Örneklemi Anketleri yürütmek için bağımsız referans grupları belirlendi: 1) yaşa göre – genç (18–35 yaş), orta yaş (36-60 yaş), yaşlı (65 +); 2) profesyonel ve ticari parametreye göre: ücretli işçi, girişimci, emekli, öğrenci, ev hanımı, öğretmen, serbest çalışan, kamu görevlisi, otel personeli. Mesleki parametreye göre 3 grubun temsilcileri ankette en aktif rol aldı: ücretli işçiler – % 59,1; emekliler – % 13,6; öğrenciler – % 9,1; diğer tüm gruplar – % 18,2. Referans gruplarının kantitatif göstergeleri (%; yazar tarafından derlenmiştir) Birinci hipotezin doğrulanıp doğrulanamayacağına dikkat ettiğimiz zaman ankete katılanların büyük bir kısmı için otel seçerken otelin bulunduğu konum çok önemli olduğunu göre biliyoruz. Araştırmanın gösterdiği gibi, konaklama sektörü tüketicilerinin ihtiyaçları ve tercihleri son 2 yılda önemli ölçüde değişmiştir: 307 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Önce şunu belirtmek gerekir ki, her yaş grubu için otel seçerken bulunduğu konum çok önemlidir. Ankete katılanların genç (18-35) ve daha büyük (65+) yaş gruplarında 2. sırada “konfor düzeyi” kriterisi, 3. sırada yaşam maliyeti yer alıyor. Orta yaş grubunda yaşam maliyeti 2. sırada, konfor düzeyi üçüncü sırada yer almaktadır. COVİD-19’un etkisinden kaynaklanarak pandemide “güvenlik” kriterisinin en üste çıkmasını beklememize rağmen, ankete katılanların cevapları tam tersini gösteriyor. Şöyle ki, güvenlik tüm yaş grupları için sadece 4. sırada yer almaktadır. Güvenlik parametrelerine göre, yaş kategorisine bağlı olarak katılımcıların % 92-80 için ilk sırada can ve sağlık güvenliği yer almaktadır. Ve bu, pandemide oldukça öngörülebilir. Katılımcıların yaş kategorisine bağlı olarak % 70-83’ü 2. sırada otel seçerken mülkün güvenliğinin önem taşıdığını belirtmişler. Genel olarak, Azerbaycan vatandaşları seyahat güvenliğine çok daha fazla dikkat etmeye başlamışlar (şekil 1.1). Şekil 1.1. Otel seçiminde en önemli faktörler (yazar tarafından IBM SPSS Statistics’te derlenmiştir) Ankete katılanların çoğunluğunun otelin “yıldızı” ile ilgili tercihleri değişmemiştir. Pandemi döneminde farklı kategorideki otelleri tercih etmeye başlayanlar bunu şöyle açıklamaktadır: • “güvenliği tercih etmeye ve yıldızlığa ve ek hizmetlerin kullanılabilirliğine daha az bakmaya başladım”; • “maksimum konfor seviyesini korumak istiyorum” (otelin kategorisini yükseltmenin nedenleri hakkında); • “seyahat ettiğim herkesin aşısı olmadığı için otellerde yaşama fırsatı olmadığı için oteller yerine kiralık apartman dairelerinde kalmaya başladık”; • “tercihler, otel konaklamalarını daha güvenli hale getirmeye doğru değişti”. Böylelikle, diyaqramlarda gösterildiği gibi, birinci hipotez doğrulandı – oteller arasında otel seçimini etkileyen faktörler arasında anlamlı bir farklılık var. 308 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Otel seçimini etkileyen faktörler arasında cinsiyet açısından anlamlı bir farklılık olduğunu ögrene bilmemiz için katılımcılar arasında kadınların ve erkeklerin sayısına dikkat edersek, ankete katılan 274 kişinin % 75-nin kadın, % 25-nin erkek olduğu anlaşılır (şekil 1.2.a ve 1.2.b): Şekil 1.2.a. Otel seçimini etkileyen faktörler arasında cinsiyet açısından farklılık (yazar tarafından IBM SPSS Statistics ile Ki kare (Chi square) analizi yapılmıştır) Şekil 1.2.b. Otel seçimini etkileyen faktörler arasında cinsiyet açısından farklılık (yazarın hesaplamaları) Diyagramda sunulan verilere göre, katılımcıların çoğunluğunun – % 44 – yılda bir kez, % 22 – yılda 2 kez yurt içi seyahati tercih eder; % 16 – yılda bir kez ve geri kalan % 18 – çok daha az sıklıkta yurtdışına seyahat ediyor (şekil 3.3). 309 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Şekil 1.3. Yurt içi seyahat sıklığı (yazar tarafından IBM SPSS Statistics’te derlenmiştir) Katılımcıların çoğunluğu yurt içi seyahati tercih ediyorlar. Onların yarısının tüm aile ile, % 31’nin arkadaşlarıyla, % 13’nün yalnız, ve % 6-nın karısı/kocası ile birlikte seyahata çıkmayı tercih ettiği görülmektedir. Şekil 1.4. Yolcu bileşimi (yazar tarafından IBM SPSS Statistics’te derlenmiştir) Şekil 1.2’de yer alan diyaqram gösteriyor ki, anket katılımcılarının yarısı tüm ailesi ile beraber seyahata çıkmayı tercih ediyorlar. Otel personeli (% 22,9) birçok misafirin oda ekipmanlarının kalitesi konusunda daha talepkar hale geldiğini ve artık sadece dış estetik görünümü değil, odanın genel durumunu ve teknik ekipmanı, yani TV, klima, dolaplar, sıhhi tesisatı da değerlendirdiğini belirtti. Odaların temizlik ve dezenfeksiyonu ile tek kullanımlık hijyen malzemeleri için gereksinimler artmıştır. Çalışanların % 51,4’ü misafir odası gereksinimlerinin değişmediğini düşünmektedir. Ek hizmetler konusunda otel çalışanları arasında yapılan anket, genel olarak konukların tercihlerinin değişmediğini (% 60) göstermiştir. Farklı yanıt verenler (% 40), gezi hizmetlerinin daha az talep 310 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences edildiğini ve sipariş verenlerin bunu şehir tedarikçileri aramak yerine otelde yapmayı tercih ettiğini yazmıştır. Bireysel transferler ve oda servisi daha popüler hale gelmiştir. Buna ek olarak, bazı otelciler, pandemi ve şehrin restoran ve eğlence mekanlarının periyodik olarak kapanmasıyla bağlantılı olarak otelde eğlence taleplerinin önemli ölçüde artması lehinde konuşmuşlar. Konuklar arasında yapılan bir anket, oteldeki ek hizmetler arasında restoran ve yüzme havuzunun en çok talep görenler olduğunu göstermiştir. Pandemi sırasında “oda servisi” gibi hizmetin öneminin çok artması gerektiği anlaşılıyor, ancak “gençlik” kategorisindeki (18-35 yaş) katılımcılar bu hizmeti 2. sıraya koyuyor – % 72. Diğer yaş kategorilerinde ise 36-60 yaş aralığında olan katılımcıların % 53’ü, 65 ve daha çok yaşı olan katılımcıların ise % 38’i için “oda servisi” hizmetinin önemi 3. sırada kalmıştır. “Oteldeki hizmet kalitesi değişti mi?” sorusuna katılımcıların çoğu ya “hayır” yanıtını verdi ya da yanıtlamayı zor buldu. Ancak “evet” yanıtı verenler şu yorumları yapmışlar: • “kötüleşti”; • “fiyatlar aynı kaldı, ancak hizmet kalitesi bozulmuş”; • “çok fazla kısıtlama vardır”; • “personel maske takmalı, müşterilerle daha az temas etmeli”; • “oteller, misafirlerinin sağlığının güvenliğini sağlama konusunda daha dikkatli hale gelmiş”; • “otel çalışanları, yurt dışına gidemedikleri ve diğer oteller tam zamanlı olduğu için insanların zaten onları seçeceğini anladıkça daha da kötüleşmiş”; • “insanlar arasındaki teması en aza indirmeye çalışırlar”; • “daha kapsamlı temizlik vardır”; • “hizmetin bir kısmı temassız formata geçti (bu benim için bir artı)”; • “temassız yerleşim”; • “personel maskeli hizmet veriyor”; • “otel personeli ile iletişim bilgi teknolojisiyle iletişime (örneğin rezervasyon) değiştirildi”; • “odak güvenliğe, artan sanitasyon ve hijyen gereksinimleri nedeniyle müşterilere ve onların ihtiyaçlarına daha az ilgi gösterilmesine kaydı”; • “insanlar tembelleşti ve daha kötü çalışmaya başladı”; • “bana göre, misafirlerle kişisel iletişimdeki kısıtlamalar nedeniyle çalışanların yüksek kalitede hizmet vermeleri daha zor hale geldi”; • “virüs bulaşmasına karşı korunmaya daha fazla dikkat etmeye başladı”; • “gittikçe daha fazla işlenmiş, hijyene daha özenli bir tutum haline geldi”; • “beslenme kalitesinde azalma”; • “pandemi sırasında personel, misafirlere ve otelde kalmalarına daha fazla dikkat ediyor” – bu 1835 yaş aralığındaki katılımcıların yorumlarıdır. Böylelikle, 4. hipotez doğrulana bilmiş değil. 36-65 yaş aralığındaki katılımcıların görüşleri şu şekildedir: • oteller Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu’nun (COVID-19) salgını sırasında Azerbaycanda otellerin düzenlenmesine ilişkin kurallarına uygundur; • kişisel koruyucu ekipman ortaya çıktı, sanitasyona daha fazla dikkat edildi; 311 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences • büfe kuyrukları gibi yemekle ilgili sorunlar; • hijyenik gereksinimler nedeniyle daha temiz hale geldiğini, misafir sayısının açıkça azaldığını – daha sadık hale geldiğini varsayacağım; • iyi olmak, iyileşmek; • oteller daha temiz, personel daha güler yüzlü, daha çok taksi hizmeti önerisi vardır. “Yaşlılık” (65 +) kategorisindeki katılımcıların yorumları şu şekilde olmuştur: • çok sayıda kısıtlama vardır; • daha temiz hale gelmiş, görevler görevlerini daha iyi yapıyorlar; • temizlik kalitesi bozulmuş; • restoran gündüz ve akşamları insanlar ayrılırken çalışmayabilir; • düğünler, tatiller, anma törenleri için müşterileri etkileyen çok aktif bir bina kiralaması var; • her şey sadeleştirilmiştir. Oteller yerel halk arasında daha popüler hale gelmiştir. Muhtemel sebeplerden biri, karantina ve kendi kendine izolasyon koşullarında bazı yeni izlenimler edinme arzusudur. Karantina sırasında tüketiciler, etraflarındakilerle iletişimde kalmak için sosyal medya kullanımlarını artırmıştır. Gelecekte sosyal ağların ve anlık mesajlaşma programlarının kullanım seviyesinin yüksek kalması bekleniyor. Daha sonra, misafirlerin tercih ve ihtiyaçlarındaki değişikliklerle bağlantılı olarak otellerin işletmeciliyinde ne gibi değişiklikler meydana geldiğini not ediyoruz ve pandeminin bir sonucu gibi otel hizmetindeki yenilikleri karakterize ediyoruz. COVID-19 pandemisinin uyguladığı belirgin baskı nedeniyle, çoğu oteldeki iş süreçleri kesintiye uğramıştır: bunlar çalışanların işten çıkarılması, personelin bir kısmının uzaktan çalışmaya geçişi, seyahat kısıtlamaları ve s. değişikliklerin çoğu, oda rezervasyon ve satış işlemleriyle ilgilidir. Araştırma sırasında otel personeli, rezervasyon dönemiyle ilgili şu değişiklikleri kaydetmiş bulunmaktatır: • ankete katılanların % 37,1’i rezervasyon tarihinden varış tarihine kadar geçen süredeki azalmaya dikkat çekti; • % 14,3 – rezervasyon tarihinden varış tarihine kadar olan süredeki artışa dikkat etmiştir; • pandemi süresince iptallerin toplam rezervasyon sayısı % 37,1 artmıştır. Bu fikirleri sorgu katılımcılarının vermiş oldukları cevaplarla dogrulamak için IBM SPSS Statistics ile Ki kare (Chi square) analizi yaptık (şekil 1.5). Aldığımız sonuçlar dördüncü hipotezi dogruluyor. Yani, COVID-19 salgını seyahat sıklığı açısından anlamlı bir farklılığa neden olmuştur. 312 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Şekil 1.5. Rezervasyon dönemine ilişkin değişiklikler (yazar tarafından IBM SPSS Statistics ile Ki kare (Chi square) analizi yapılmıştır) Şekil 1.6. Rezervasyon dönemine ilişkin değişiklikler – otel çalışanları arasında yapılan bir ankete gore (yazar tarafından IBM SPSS Statistics’te derlenmiştir) Şekil 3.6. gösterdiği gibi, çoğu iptal 2020’nin ilk yarısında gerçekleşmiştir. Doğrudan satış yapan konaklama işletmelerinin öneminin giderek arttığını belirtmek gerekir. Gerçek zamanlı rezervasyon seçeneği, esas olarak büyük konaklama tesislerinin web sitelerinde sunulmaktadır. Genellikle, kendi web siteleri esas olarak reklam amaçlı ve daha az ölçüde ek bir satış kanalı olarak 313 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences kullanılmaktadır. Bu nedenle, birçok otel, doğrudan otel web sitesinde ve sosyal ağlar aracılığıyla oda rezervasyonu için teknik koşullar oluşturmayı düşünmüştür. Epidemiyolojik önlemler, personelin konuklarla iletişimini etkilemiştir. Ankete katılanların yaklaşık % 30’u yüzlerinde maske bulunmasının iletişim üzerindeki olumsuz etkisine dikkat çekmiş bulunmaktadır. Şekil 1.7. Rezervasyon iptal sayısı – otel çalışanları arasında yapılan bir ankete gore (yazar tarafından IBM SPSS Statistics’te derlenmiştir) Konuşurken, her birimiz için sadece muhatabın ne dediğini duymak değil, aynı zamanda yüz ifadelerini ve dudaklarının hareketini de takip etmek önemlidir. Birçok yaşlı insan da dahil olmak üzere işitme sorunu olan kişiler için muhatabın tam yüzünü görememek, özellikle ana dili olmayan bir dilde kendisine söylenenleri anlamayı çok zorlaştırır. Otel yöneticileri de aynı şeyi yaşamışlar, çok iyi ingilizce konuşmadıklarında veya belirli bir telaffuzları olduğunda konukların ne dediklerini anlamaya çalışmışlar. Yetersiz anlayış, misafirler için ek tahrişe ve personel için yorgunluğa neden olur. Bu durumdan çıkış yolu, personelin maskelerini bireysel şeffaf ekranlarla veya resepsiyon masasını tamamen çevreleyen ortak bir şeffaf ekranla değiştirmek olabilir. Misafirlerin otelde kalış sürelerinin ve oda gereksinimlerinin değişip değişmediği sorulduğunda, görüşülen otel çalışanlarının çoğunluğu (% 58) “hayır” cevabını vermiştir. Farklı cevap verenler şunları kaydetti. Bir yandan, konuklar daha sık olarak daha fazla bütçe seçeneği seçmeye başladılar (yemeksiz düşük kategorideki odalar, süitler yerine junior süitler vb.). Öte yandan, konukların otel güvenliğine yönelik talepleri artmıştır. Misafirlerden daha sık temizlik yapmaları, odaları havalandırmaları, diğer güvenlik protokollerini takip etmeleri istenir (örneğin, aşılı çalışanlar tarafından servis edilmesini istiyorlar). Ayrıca, konuklar oda ekipmanının kalitesi konusunda daha talepkar hale gelmiştir. Koronavirüsle mücadele, otellerde dijital teknolojilerin ortaya çıkmasına katkıda bulunmuştur: yapay zeka, otomasyon ve robotik, çevrimiçi satış, nesnelerin interneti, temassız hizmet vb. Ankete katılanların çoğu, bilgi teknolojisi yoluyla otel personeli ile teması azaltmayı kabul ediyor. Gençler için bu normal ve hatta bazen iletişim için ana seçenektir; orta ve yaşlı nesiller güvenlik kaygıları ve temasların en aza indirilmesi nedeniyle bu iletişim biçimini seçebilir (tablo 1.2). 314 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Bu nedenle, ankete katılanların % 56,3’ünden % 69,2’sine kadar personel ile temas sayısını azaltmak istemektedir. En muhafazakar yanıt verenler, 36-60 yaş grubuna ait katılımcıları içerir. Şaşırtıcı bir şekilde, ankete katılan yaşlıların (65+) büyük bir yüzdesi (%62) bilgi teknolojisini kullanmaya istekli olduklarını da ifade etmiştir. Otellerdeki hizmetin nasıl değiştiği sorusuna yanıt verenlerin çoğu, daha iyi hale geldiğini yani daha teknolojik ve mobil hale geldiğini yanıtlamıştır. Aynı zamanda, otel personeli ile temaslarda bir azalma olduğu için hizmetin “üretilebilirliğinin” düşük müşteri odaklılık olarak anlaşılabileceği belirtilmelidir. Tablo 1.2: Otelde bilgi teknolojisi kullanımına yönelik tüketici hazırlığı (yazar tarafından IBM SPSS Statistics’te derlenmiştir) Otel personeli ile olan temaslarınızın sayısını azaltmaya hazır mısınız (örneğin, bir mobil uygulama kullanarak)? “65 +” yaş grubu 36-64 yaş 18-35 yaş hayır % 38 % 44 % 30,8 evet % 62 % 56 % 69,2 Yeni otel ürünlerinin ortaya çıkması, bir işletmenin pandemi ortamında hayatta kalması ve müşteri için verdiği mücadele için önemli bir koşul haline gelmiştir. Birçok otel işletmesinin stratejik portföyünde rezidans gibi ürünler ortaya çıktı. “Nilado Green Hotel Restaurant” daireleri, stüdyoları, villaları, kır evlerini ve bungalovları, mutfakları ve ayrı yaşam alanlarını ve ayrı departman hizmetlerini, departman tarafından 24 saat sağlanan desteği içerir. Kurumsal müşterilerle çalışma biçimleri değişti. Kurumsal müşterilerle çalışma biçimleri değişti. Birçoğu ergonomik bir çalışma alanı, iyi gün ışığı ve ek ışık kaynakları olan, küçük bir mutfak ve yiyecek ve içecek depolama alanı ile donatılmış daha büyük bir otel odasını tercih etmeye başladı. Birçok müşteri yemeyi odada yemeyi tercih eder ve aşırı sosyalleşmekten, otelin ortak alanlarını ziyaret etmekten kaçınır. Ortaklar, otellerin tüm anti-epidemiyolojik önlemlere uygun olarak hibrit toplantılar (çevrimiçi ve çevrimdışı) için randevu alarak ücretsiz olarak kullanabilecekleri tesisler sağlamasını talep etmeye başladığında da anlaştılar. Pandemi sırasında otel şirketleri, ofislerin kapanması ve kendi kendine izolasyon sırasında ev dışında uzaktan çalışma için otel odalarının uzun süreli (bazen konaklamasız, sadece ofis olarak) kiralanması için hizmet vermeye başladılar. “Otelde ofis” rezervasyonu yaparken, konuk otel odasını sabah 9’dan akşam 6’ya kadar kişisel ofis olarak kullanabilir. Havalimanları bölgesinde yer alan oteller, konaklama ekiplerinin yanı sıra salgınla mücadelede görev alan sağlık çalışanlarına da uzun dönemli kiralama hizmeti vermeye başladı. Pandemi sürecinde sosyal ağların tüketicilerin günlük yaşamındaki rolü artmış, dünyadaki tüketicilerin % 86 ve % 91’i gelecekte otel rezervasyonu, konaklama yeri kiralama, araba kiralama ve bir şeyler satın alma dahil bir çok alanda aynı sıklıkta sosyal ağları ve anlık mesajlaşma programlarını kullanmayı planlıyor. Bu nedenle birçok otel, sosyal ağlara karşı tutumlarını ikincil pazarlama aracı olarak yeniden gözden geçirdi. Uzun vadede bu, tüketicilerle sosyal ağlar aracılığıyla etkili iletişim için yeni fırsatlar sunuyor. Sosyal ağlar sadece bir eğlence kanalı değil, aynı zamanda kişiselleştirilmiş tekliflerin oluşturulması yoluyla tüketicilerle bir etkileşim aracı haline geldi. Pandemi, sadakat (fransızcada – loyal. Müşterinin belirli markaya olan bağlılığıdır) programlarında değişikliğe yol açmıştır. Bu, otel çalışanları arasında yapılan ankette yansıtılmıştır (şekil 1.8). 315 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Şekil 1.8. Sadakat programlarındaki değişikliklerle ilgili olarak otel çalışanlarına yönelik anketin sonuçları (yazar tarafından IBM SPSS Statistics’te derlenmiştir) Bazı durumlarda, daha fazla paket teklifi, flaş satışlar (bir kerelik indirimler veya “bir günlük” indirimler), VIP müşteriler için ayrıcalıklar arttı ve bazı oteller sadakat programlarını tamamen yeniden tasarladı. Örneğin, Four Seasons Hotel Baku’de yeni bir WELL sadakat programı başlatıldı, % 12’lik tek bir indirim yerine, üç seviyeli indirim sistemi (% 10, 12, % 15) ve her seviye için kendi ayrıcalıkları ortaya çıkmış oldu (tablo 1.3). Tablo 1.3. WELL Sadakat Programı – otel çalışanlarına yönelik anketin sonuçları (yazar tarafından IBM SPSS Statistics’te derlenmiştir) Welcome Enjoy Live kart indirimi % 10 % 12 % 15 makbuz şartları Siteye veya otele kayıt olurken 500 manat tutarında rezervasyon yaparken restoran menüsü indirimi % 10 % 10 % 10 seviye ayrıcalıkları – ücretsiz erken giriş; – 18 yaşından küçük çocuklar için, ebeveynleri ile konaklama şartına bağlı olarak ücretsiz konaklama – oda yükseltme; – favori numara; – ücretsiz erken giriş; – yastık menüsü; – 18 yaşından küçük çocuklar için, ebeveynleri ile konaklama şartına bağlı olarak ücretsiz konaklama – oda yükseltme; – favori numara; – ücretsiz erken giriş; – doğum gününüzde konaklamada % 30 indirim; - yastık menüsü; – saat 15.00'e kadar geç çıkış; – 18 yaşından küçük çocuklar için, ebeveynleri ile konaklama şartına bağlı olarak ücretsiz konaklama 316 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Çalışmanın sonuçları Özetle, ankete katılanların konaklama tesislerine ilişkin tüketici tercihlerindeki temel değişikliklerin şunlarla ilgili olduğunu söyleyebiliriz: • otelde yabancılarla iletişim kurma ihtiyacını, kalabalık yerlerde bulunma korkusunu azaltmak; • oda servisi dahil olmak üzere tercihen kişiselleştirilmiş hizmet; • ev dışında eğlence eksikliğini telafi eden ek hizmetlere artan ilgi; • güvenliğe, odanın ve bir bütün olarak otelin temizliğine, odadaki ekipmanın servis kolaylığına daha fazla dikkat. Konaklama sektörünün pandemiye ve değişen tüketici tercihlerine verdiği yanıttaki önemli yenilikler arasında şunlar yer alıyor: • özellikle can ve sağlık güvenliği olmak üzere otelin güvenliğine artan ilgi; • dijital teknolojilerin tanıtılması (ana amaç, konukların otel personeli ile temasını azaltmak ve personel eksikliğini telafi etmektir); • yeni otel ürünlerinin geliştirilmesi – otel ofisi, otelde kendini izole etme, otel partisi, rezidanslar ve diğerleri; • otel ürününün fonksiyonel özelliklerinde değişiklik; • sosyal ağlar üzerinden konuklarla aktif iletişim; • sosyal ağlar da dahil olmak üzere doğrudan rezervasyon için teknik koşulların yaratılması; • sadakat programlarını değiştirmek – daha fazla paket teklifi, flaş satışlar (bir kerelik indirimler veya “bir günlük” indirimler), VIP müşteriler için ayrıcalıkların artması. Genel olarak belirtilebilir ki, tüketicilerin kısa ve uzun vadeli seyahat planlarında kendilerini istikrarlı hissetmeleri ve güven kazanmaları için işletmelerin yeni bir davranış kalıbı oluşturması gerekiyor. KAYNAKLAR 1. ALTAN, Selahattin. “Coğrafyanın Dalları” (PDF). türkiye Turizm Coğrafyası Ders Notları. smyo.karabuk.edu. tr. 5 Ocak 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2014. 2. Acar,Y.(2020) “Yeni Koronavirüs (COVID-19) Salgını ve Turizm Faaliyetlerine Etkisi”. Güncel Turizm Araştırmaları Dergisi, 4(1), 7-21. 3. Alonso, E., Gregory, J., Field, F., et al. (2007). Material availability and the supply chain: risks, effects, and responses. Environmental Science and Technology, 41: 6649–6656. 4. Askew, K. (2020). Life in lockdown: Coronavirus prompts half of French consumers to reappraise “value” of food [Online]. https://www.foodnavigator.com/Article/2020/05/29/Life-in-lockdown-Coronavirus-prompts-half-of-French-consumers-to-reappraise-value-of-food. Accessed on May 29, 2020. 5. Atay, Lütfi (2020). Covid-29 Salgını ve Turizme Etkileri, Seyahat ve Otel İşletmeciliği Dergisi, 17(1). 6. Almena, A., Fryer, P. J., Bakalis, S., et al. (2019a). Centralized and distributed food manufacture: a modeling platform for technological, environmental and economic assessment at different production scales. Sustainable Pro- duction and Consumption, 19: 181–193 7. BAHAR, Ozan ve Kurtuluş BOZKURT; (2010), “Gelişmekte Olan Ülkelerde Turizm-Ekonomik Büyüme İlişkisi: Dinamik Panel Veri Analizi”, Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, 21(2), ss.255-265. 8. Bahar, O. & Kozak, M. (2005). Uluslararas› Turizm ve Rekabet Edilebilirlik. Ankara: Detay Yay›nlar›. 317 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 9. Bahar, O. & Kozak, M. (2010). Turizm Ekonomisi. 3. Bask›. Ankara: Detay Yay›nlar›. 10. Bayyurt, N. (2007). İşletmelerde performans değerlendirmenin önemi ve performans göstergeleri arasindaki ilişkiler. Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi 53, 577-592. 11. Başkol, M. (2010). Lojistik ve lojistik yönetimi, Bartın Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 1(2), 47-64. 12. Balcı, Y., & Çetin, G. (2019). COVID-19 pandemi sürecinin türkiye’de istihdama etkileri ve kamu açısından alınması gereken tedbirler, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, COVID-19 Sosyal Bilimler Özel Sayısı (37), 40-58. 13. Bakalis, S., Valdramidis, V. P., Argyropoulos, et al. (2020). Perspectives from CO+RE: how COVID-19 changed our food systems and food security paradigms. Current Research in Food Science, 3: 166–172. 14. Baldos, U. L. C., Hertel, T. W. (2015). The role of international trade in managing food security risks from climate change. Food Security, 7: 275–290. 15. Bendeković, J., Naletina, D., Nola, I. (2015). Food safety and food quality in the supply chain. Trade Perspectives, 151–163. 16. Bilgiç, E., Türkmenoğlu, M. A., & Ahmet, K. (2020). Dijitalleşmenin lojistik yönetimi bağlamında incelenmesi, Bitlis Eren Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Akademik İzdüşüm Dergisi, 1(5), 56-69. 18. Bilginer, N., Kayabaşı, A., & Sezici, E. (2008, Aralık). Lojistik faaliyetlerin süreçsel etkinliğine etki eden faktörlerin değerlendirilmesi üzerine ampirik bir çalışma, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (22), 277-295. 18. Canbaş, S., Doğukanlı, H., Düzakın, H., ve İskenderoğlu, Ö. (2005). Performans ölçümünde tobin q oranının kullanılması: hisse senetleri imkb’de işlem gören sanayi işletmeleri üzerinde bir deneme. Muhasebe ve Finansman Dergisi, 28, 24-36. 19. Cahyanto, I., Wiblishauser, M., Pennington-Gray, L, & Schroeder, A. (2016). The dynamics of travel avoidance: The case of Ebola in the U.S. Tourism Management Perspectives, 20, p. 195-203. 20. Cranfield, J. A. L. (2020). Framing consumer food demand responses in a viral pandemic, Canadian Agricultural Economics Society, 68: 151–156 21. Çakıroğlu, K. I., Pirtini, S., & Çengel, Ö. (2019). COVID-19 sürecinde ve post-pandemi döneminde yaşam tarzı açısından tüketici davranışlarının değişen eğilimi üzerine kavramsal bir çalışma, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, COVID-19 Sosyal Bilimler Özel Sayısı (37), 81-103. 22. ‹çöz, O. & Kozak, M. (2002). Turizm Ekonomisi. 2. Bask›. Ankara: Turhan Yay›nlar›. 23. Demirbulat, G. Ö. (2012). Turizmin Sosyal ve Kültürel Etkilerinin Turist Rehberleri Tarafından Algılanması Üzerine Bir Araştırma: Trabzon İli Örneği. Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Dergisi, 1, 53-75 24. DEMİRHAN, Gıyasettin, (1992), Dağcılıkta Spor – Turizm – Çevre İlişkisi, Anatolia Aylık Turizm ve Kültür Sanat Dergisi, 3 (3), 26. 25. Demir, A., 2009 Küresel İklim Değişikliğinin Biyolojik Çeşitlilik ve Ekosistem Kaynakları Üzerine Etkisi, Ankara Üniversitesi Çevre Bilimleri Dergisi, Cilt 1, Sayı 2, Sayfa 37- 54. 26. Dzhandzhugazova. E.A., DusenkoS.V.,Kabelkaite-VaitkieneJ.A.,Morozova M.A.,AvilovaN.I. Hotel Indusrty in the Context of Russia’s Emerging Digital Economy // Modern Journal of Language Teaching Methods. 2018. Vol. 8. № 6. Р. 263-273. 27. Dimitrov P. (2009). Measuring Occupational Health and Safety Risks in Tourism Companies, Ege Academic Review vol. 9, no. 3, p. 889-902 28. Elibüyük M., 1997. ‘Coğrafya’nın Önemi, Tanımı ve Sınıflandırılması’, Türk Kültürü Araştırmaları, Prof. Dr. Talip YÜCEL’e Armağan, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yıl XXXIII/1-2, 105-130, Ankara. 29. ERDOĞAN, Harun (1996), Ekonomik, Sosyal, Kültürel, Çevresel Yönleriyle Uluslararas Turizm, Bursa. 318 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 30. Fyles, H., & Madramootoo, C. (2016). Key drivers of food insecurity, In Emerging Technologies for Promoting Food Security. Woodhead Publishing, pp. 1–19. 31. Espitia, A., Rocha, N., Ruta, M. (2020). Covid-19 and food protectionism: the impact of the pandemic and export restrictions on world food markets. Policy Research Working Paper, No.9253, World Bank. 1–30. 32. Gürbüz, A. (2002). Turizmin Sosyal Çevreye Etkisi Üzerine Bir Araştırma. Teknoloji. 1-2, 49-59 33. Galanakis, C. M., (2020). The food systems in the Era of the Coronavirus (COVID-19) Pandemic Crisis. Food, 9: p. 523. 34. Headey, D., Heidkamp, R., Osendarp, S., et al. (2020). Impacts of COVID-19 on childhood malnutrition and nutrition-related mortality. The Lancet, 396: 519–521. 35. Hobbs, J. E. (2020). Food supply chains during the COVID-19 pan- demic. Canadian Journal of Agricultural Economics/Revue canadienne d’agroeconomie, 68: 171–176. 36. Hufnagel, J., Reckling, M., Ewert, F. (2020). Diverse approaches to crop diversification in agricultural research. A review. Agronomy for Sustainable Development, 40: p. 14. 37. Jianhua, G. (2020). Çin’in Yeni Koronavirüs Zatürresine Karşı Savaşı: Mücadeleler, Sonuçlar ve Yansımalar, BRIQ 1(2), 90-102. 38. Jeon, S. (2011). Mechanisms of labor transition during agricultural transform- ation: the cases of South Korea and Indonesia. International Conference on Asia Agriculture and Animal IPCBEE, 13: 21–26. 39. Kozak, N., Kozak, M. & Kozak, M. (2010). Genel Turizm ‹lkeler-Kavramlar, 10. Bask›. Ankara: Detay Yay›nc›l›k. 40. KOZAK, Prof. Dr. Nazmi. “Turizm Faliyetlerinin Sınıflandırılması” (PDF). Genel Turizm Bilgisi. anadolu.edu. tr. 7 Haziran 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2014. 41. Кабелкайте-ВайткенеЮ.А.,ДжанджугазоваЕ.А.Тенденции изменения структуры занятости в индустрии гостеприимства в условиях развития цифровой экономики//Экономика и управление: ключевые проблемы и перспективы развития: Материалы Х международной научно-практической конференции. Краснодар, 2019, С. 150-154. (Kabelkaite-Vaitkene Yu.A., Dzhandzhugazova EA Dijital ekonominin gelişimi bağlamında konaklama endüstrisinde istihdam yapısındaki değişikliklerde trendler // Ekonomi ve Yönetim: Temel Sorunlar ve Kalkınma Beklentileri: X International Scientific Proceedings of the X International Scientific ve Pratik Konferans. Krasnodar, 2019, s. 150-154.) 34. Mishkin, F.S. (1992). Anatomy of a Financial Crisis. Journal of Evolutionary Economics, 2, рр. 115-130. 42. Muscogiuri, G., Barrea, L., Savastano, S., et al. (2020). Nutritional recommendations for CoVID-19 quarantine. European Journal of Clinical Nutrition, 74: 850–851. 43. Nature Plants. (2020). Food in a time of COVID-19. Nat. Plants, 6: p. 429. 44. Nicola, M., Alsafi, Z., Sohrabi, C., et al. (2020). The socio-economic implica- tions of the coronavirus pandemic (COVID-19): a review. International Journal of Surgery, 78: p.185–193. 45. Ndemezo, E., Ndikubwimana, J. B., Dukunde, A. (2018). Determinants of capacity utilization of food and beverage manufacturing firms in rwanda: do tax incentives matter?. SSRN, p.1–21. 46. O’Brien, P., Kruse, J., Kruse, D. (2014). Gauging the farm sector’s sensitivity to immigration reform via changes in labor costs and availability. American Farm Bureau Federation, Washington (DC), pp. 1–46. 47. Özgüç, N., 1998. Turizm Coğrafyası: Özellikler ve Bölgeler, Çantay Kitabevi, İstanbul. 48. Öztürk, K. 2002. Küresel İklim Değişikliği ve Türkiye’ye Olası Etkileri. G. Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi Cilt 22, Sayı 1 47- 65. 49. Parsons, A., 1991. Biodiversity Conservation Under Global Climatic Change: The Insect Drosophila as a BiologicalIndicator? Global Ecology and Biogeography Letters, Vol. 1, No. 3 pp. 77- 83. 50. Pressman, P., Naidu, A. S., Clemens, R. (2020). COVID-19 and food safety: risk management and future considerations. Nutrition Today, 55: 125–128. 319 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 51. Rubenstein, D. I. 1992. The Greenhouse Effect and Changes in Animal Behavior: Effects on Social Structure and LifeHistory Strategies. In Global warming and Biological Diversity. Yale University Press, Chapter 14, pp. 180- 192. 52. Reddy, V. R., Singh, S. K., Anbumozhi, V. (2016). Food supply chain disrup- tion due to natural disasters: entities, risks, and strategies for resilience. Economic Research Institude for ASEAN and East Asia, pp. 1–36. 53. Rizou, M., Galanakis, I. M., Aldawoud, T. M. S., et al. (2020). Safety of foods, food supply chain and environment within the COVID-19 pandemic. Trends in Food Science & Technology, 102: 293–299. 54. Richards, T. J., Rickard, B. (2020). COVID-19 impact on fruit and vegetable markets. Canadian Journal of Agricultural Economics, 68: 189–194. 55. Rodríguez-Pérez, C., Molina-Montes, E., Verardo, V., et al. (2020). Changes in Dietary Behaviours during the COVID-19 Outbreak Confinement in the Spanish COVIDiet Study. Nutrients, 12: p. 1730. 56. Rude, J. (2020). COVID-19 and the Canadian cattle/beef sector: some pre- liminary analysis. Canadian Journal of Agricultural Economics/Revue canadienne d’agroeconomie, 68: p. 207–213. 57. Shahidi, F. (2020). Journal of Food Bioactives, 9: 1–3. 58. Шумакова Е.В. Проблемы гостиничного бизнеса в условиях пандемии (коронавируса) // Экономика. Серия: Экономика и Право. №6, июнь 2020 г. С. 103-106. (Shumakova E.V. Bir pandemi (koronavirüs) bağlamında otel işletmesinin sorunları // Ekonomi. Seri: Ekonomi ve Hukuk. 6, Haziran 2020, s. 103-106.) 59. TAPŞIN, Gülçin ve Ahu Tuğba KARABULUT; (2013), “Reel Döviz Kuru, İthalat ve İhracat Arasındaki Nedensellik İlişkisi: Türkiye Örneği”, Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi, (26), ss.190-205. 60. Türkeş, M., (2003). “Küresel İklim Değişikliği ve Gelecekteki İklimimiz”, 23 Mart Dünya Meteoroloji Günü Kutlaması Gelecekteki İklimimiz Paneli, Bildiriler Kitabı, 12-37, Ed.: M. Türkeş, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü, 23 Mart 2003, Ankara. 61. Türkeş, M., (2004). “Küresel İklim Değişikliği ve Olası Sonuçları”, Hava kuvvetleri Dergisi, 348: 70-77. 320 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences SOSYAL GÜVENLİK HARCAMALARININ SOSYAL REFAH DEVLETİ AÇISINDAN ÖNEMİ: SEÇİLMİŞ OECD ÜLKELERİ VE TÜRKİYE KARŞILAŞTIRMASI Mehmet Emin BİLBAY Gaziantep Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye Bölümü, Gaziantep, Prof. Dr. Selim ERDOĞAN Gaziantep Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye Bölümü, Gaziantep, Orcid Number: 0000-0003-0262-6317 Sosyal güvenlik sistemi evrende yaşayan insanların hayatlarının güvence altına alınması ve daha uygulanabilir bir yaşam standartlarına asgari olarak ulaşması açısından önemlidir. Bu güvenlik duygusunun karşılanması durumunda ortaya çıkan refah seviyesi ise bir netice oluşturmaktadır. Elde edilen sonuçlar insanların yaşamlarının kalitesine doğrudan etki edebilmektedir. Özellikle son yıllarda her ne kadar kamu harcamaları azaltılmak istense de bazı ekonomik yönelimler tüm dünyayı harcamaların kamusal alanda devamlılığının olması gerektiğine yöneltmiştir. 2019 yılında ortaya çıkan Covid-19 salgını daha önce ortaya çıkan hastalıklardan farklı olarak küresel boyutta etkili olarak ekonomi açısından da ciddi sorunlara sebep olmuştur. Bu sebeple çalışmada, 20 OECD ülkesinin 2010-2019 yılları arasında ki kamu alanında harcamaları sosyal güvenlik harcamaları ile birlikte incelenerek sosyal refah göstergelerinin nasıl bir seviyede oldukları ve gelecek yıllarda nasıl seyredeceği ortaya konulmaya çalışılmıştır. Elde edilen sonuçlarda kamu harcamalarının artış gösterdiği, buna bağlı olarak sosyal güvenlik harcamalarının da artış eğiliminde olduğu tespit edilmiştir. Bununla birlikte refah göstergeleri da olumlu şekilde pozitif yönelimli olmuştur. Almanya, İngiltere, Fransa ve İtalya gibi ülkeler her üç alanda da ön planda olmuşlardır. Bazı yıllar artışlar kısmi veya düşüş eğiliminde olsalar da geneler olarak diğer seçilmiş ülkelere göre yeterli düzeyde seyretmişlerdir. Türkiye bu noktada birçok ülkeye ve alana göre bazı artışlar göstermiş olsa da yeterli düzeyde olamamıştır. Genel anlamda incelendiğinde ise tüm ülkelerin artışlarının yeterli olmadığı ve bundan sonraki yıllarda harcamalarının arttırılması gerektiği öngörülmüştür. Özellikle ortaya çıkan salgınların ve ekonomik krizlerin oluşması bu durumun daha ciddi boyutlara gideceğini öngörmektedir. Anahtar Kelimeler: Sosyal Güvenlik Harcamaları, Kamu Harcamaları, Refah Devleti, The Importance of Social Security Expenditures for the Social Welfare State: A Comparison of Selected OECD Countries and Turkey The social security system is important in terms of securing the lives of people living in the universe and achieving a more applicable living standard as a minimum. The level of prosperity that arises if this sense of security is met constitutes a result. The results obtained can have a direct impact on the quality of people’s lives. Especially in recent years, although public expenditures have been wanted to be reduced, some economic trends have led the whole world to the need for continuity of expenditures in the public sphere. The Covid-19 outbreak, which emerged in 2019, caused serious problems in terms of the economy by being effective on a global scale, unlike the diseases that emerged before. For this 321 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences reason, in the study, the expenditures of 20 OECD countries in the public sphere between 2010-2019 were examined together with social security expenditures and it was tried to reveal what level social welfare indicators are and how they will be in the coming years. In the results obtained, it was determined that public expenditures increased and accordingly, social security expenditures also tended to increase. However, well-being indicators have also been positively oriented in a positive way. Countries such as Germany, England, France and Italy have been at the forefront in all three areas. Although in some years the increases have been partial or downward, they have been at a sufficient level compared to other selected countries. Although Turkey has shown some increases according to many countries and areas at this point, it has not been at a sufficient level. When examined in general terms, it is foreseen that the increases of all countries are not sufficient and that their expenditures should be increased in the following years. Especially the occurrence of emerging epidemics and economic crises predicts that this situation will go to more serious dimensions. Keywords: Social Security Expenditures, Public Expenditure, Welfare State 1. Giriş İlk çağlardan günümüze kadar geçen sürede modernleşen yapıların etkisi ilerlemek zorunda olan dünya düzeni sosyal, ekonomik, beşeri gibi durumların etkisi ile hızlıca değişim yaşamaya başlamıştır. Sosyal güvenlik sistemi, refah devleti yapısı da kamunun etkisi ile bu süreçten etkilenen önemli alanların başında gelmektedir. Bunlar birbirini takip eden bir çark gibi hareket etmektedir. Beşeri yapının artması ile birlikte özellikle bazı yıllar ve son yıllarda artan küresel tehlikeler gelişimi bir zaman dilimi ile değil adeta zamanında ilerisinde hareket etmeye mecbur bırakmıştır. Makro açıdan faydayı hedef olarak belirleyen iktisadi literatür bu konuda akdeminin ilgisinin çekileceği alanların başında gelmektedir. Sosyal güvenlik sistemi, harcamaları, refah devleti ve kamunun alanda etkisini hissettirmesi Türkiye başta olmak üzere OECD ülkelerinin de önem arz eden yapılarında yer almayı hızlıca devam ettirmektedir. Sosyal güvenlik sistemi ilk ilkel döneme ait yapılardan başlamış ve tehlike arz eden sorunların domine edilmesi için yapısal bir düzene ihtiyaç duymuştur. Zamanla artan iş yükleri bu durumun artık değişerek tarım yapısında sanayileşme alanına doğru ilerlerken kendisine daha düzenli bir yapı oluşmasına fırsat vermeye başlamıştır. Güvenlik kelime manasından hareketle çıkan bu yapı sosyal güvenlik disiplinli ile daha farklı bir boyuta ulaşmıştır. İlk olarak ABD ülkesinde adı geçen yapı zamanla uluslararası ölçekte yer alarak ILO (Uluslararası Çalışma Örgütü) sözleşme olarak kabul edilmiştir. Refah devleti anlayışı temeli itibari ile İkinci Dünya Savaşı ile ortaya çıkmış olup en etkin yıllarını altın çağ denilen 1945-1970 yıllarında yaşamıştır. Refah devleti yapısının hızlı yapısal düzeni ile birlikte değişimi de bir o kadar hızlı olmuştur. İnsanların beklentilerinin yüksek olması bu durumu daha da hızlandırdı diyebiliriz. 1980 yılları sonrasında ciddi yenilikler ve düzenlemeler ile birlikte politik yapıların desteği doğrultusunda farklı sonuçlar ortaya çıkmış olsa da önemini geçmişten günümüze kadar sürdürmektedir. Bu durum ise sosyal harcamaların en büyük sonucudur. Kamu harcamaları gerçekleştirilirken devletlerin ortaya koydukları harcama alanlarının analizi de oldukça kritik öneme sahiptir. Ayrılan bütçeler doğru şekilde gider kaydedilmeli ve gelir sağlayıcı faaliyetler için yatırımlar takip edilmelidir. Sosyal güvenlik harcamalarının finansmanın doğru doğru şekilde elde edilmesi ile birlikte ekonomi güçlenerek refah seviyesine pozitif etki edecektir. Refah seviyesinin yüksek olması o ülkenin yapacağı yardımların çeşitliliği, diğer ülkeler ile olan ikamesi ve haktan faydalanan kişi sayısına bağlıdır. Barınma, giyecek, aile, ölüm, doğum vb. yardımların her birisi ülke içinde yaşayan toplumların beklentilerine modern bir yapı ile destek olacaktır. Bu çalışmada öncelikle sosyal güvenlik sisteminin yapısından bahsedilecektir. Daha sonra sosyal güvenlik sistemin harcamaları ve finansmanın nasıl elde edildiği anlatılacaktır. Sosyal devlet anlayışı çerçevesinde refah devleti yapısının nasıl olduğu ve sosyal yardımların ne olduğu anlatılacaktır. Bunların 322 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences içeriğinde Türkiye ile seçilmiş OECD ülkeleri tabloları yorumlanarak bunların arsında ki ilişki analiz edilerek yorumlar yapılacak. Sonuç olarak elde edilen veriler yazılıp önerilerden bahsedilecektir. 2. SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİ GENEL YAPISI Sosyal güvenlik sistemi, insanoğlunun yaşamış olduğu dünya düzeninde karşılaştığı ve ortaya çıkan olumsuz durumlarda en asgari düzeyde sorunlardan etkilenmesi için ortaya konulan sistemsel yapılardır. Kamu tarafından hastalık, emeklilik, yaşlılık, riskler, iş kazası vb. durumların önlemler alınarak yok edilmesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Her ne kadar bu durumların oluşmaması istense de beklenmedik bazı sorunlar bireyleri olumsuz etkileyerek gelirlerin azalması, giderlerde artışlar ve hayatlarını idame ettiremeyecek duruma getirmektedir. Bu noktadan itibarla sosyal güvenlik; ekonomik, sosyal ve fizyolojik olarak bireyleri etkisi altına alan tehlikelerin ortadan kaldırılması gayretidir (Akkaya, 2000). Sosyal güvenlik sistemi, kavram olarak ilk ABD Sosyal Güvenlik Kanunu’nda 14 Ağustos 1915 tarihinde, daha sonra ise Atlantik Paktı Sözleşmesi (1941) ve Uluslar Arası Çalışma Örgütü (1944) Philedelphia Konferansında yer almıştır. Daha geniş bir şekilde ise ILO’nun 1952 yılı ve 102 sayılı Asgari Normların yer aldığı Sosyal Güvenlik sözleşmesinde ele alınmıştır (Aydın, 1999, s.57). Sosyal Güvenlik ilkel toplumların ihtiyaçlarının karşılanması açısından dikkat çekmiştir. Daha önceleri basit şekilde üretici bir toplum olan yapının artık ortaya çıkan sorunlara karşı daha sistemli yapıya dönüştürülmesi önem kazanmıştır (Şenel, 1995, s.85). Bu dönemde asıl amacın kişi fark etmeksizin herkesin koruma altına alınması olmuştur (Baylan, 2014, s.35). Toplumlar göçebe yaşamlardan yerleşik düzene geçiş dönemi yaşamaya başlamışlardır. Yerleşik düzene geçişin hızlı bir şekilde ilerlemesi ile birlikte sosyal güvenlik sistemi de değişim sürecine girmiştir. Çünkü mevcut yapı cevap vermemeye başlamıştı. Artan iş yükü ve daha disiplinli yapı sosyal güvenliğin ilerleyişini hızlandırmıştır (Şenel, 1995, s. 201-218). Kapsamlı yapıya ilk olarak endüstri devriminde rastlanmaktadır. Geleneksel yapı gün geçtikçe artan popülasyon ve iş yüklerine karşın yetersiz kalmıştır. Her ne kadar bazı adımlar atılmış olsa da disiplinli yapıya ulaşması istenen düzeyde olmamıştır. Endüstri devriminde ki yıllarda özellikle artan iş yüklerinin koordine edilmesi ve profesyonelce yönetilmesi açısından yapının değişimi de hızlı olmuştur (Erdoğan, 2016, s.27-32). Sanayi devrimi sosyal güvenlik sisteminin gelişimi açısından büyük öneme sahip olmuştur. Evrenselleşme süreci modern yapıya doğru yönelimin destekçisi olmuştur. Ortaya çıkan riskler önceki dönemlerde kullanılan ilkel ve sonrasında endüstri döneminde ki uygulamalar ile yetersiz kalmış ve daha modern bir yapı oluşması elzem hale gelmiştir. Bu nedenle 1889 yılında Almanya modern yapının öncüsü olmuştur. Bismarck modeli ile yaşlı nüfus ve zorunlu durumda çalışanlar koruma altına alınmıştır. 1942 yılında Sir William Beveridge tarafından İngiltere de hazırlanan Beveridge raporu ile modern yapı geliştirilmeye çalışılmıştır. Yapının asıl amacı katkı payları keserek dayanışmayı sağlamaktır (Akgeyik, 2006, s. 50). Genel olarak Sosyal Güvenlik sisteminin bu şekilde gelişimi ile beraber, ülkemizde ise özellikle kapsamlı yapılar olarak Emekli Sandığı, SSK, BAĞ-KUR, Yeşil kart ve Özel sandıklar şeklinde gelişmiştir. Sosyal güvenlik sistemi gelişim gösterdikçe şuan günümüz de varlığını devam ettiren (GSS) Genel Sağlık Sigortası yapısı altında toplanmıştır. 2.1.Sosyal Güvenlik Sisteminin Özellikleri Yaşlılık; anne karnından sağ olarak dünyaya gelen bireylerin, yaşamlarının devam ederek artık geriye dönülmesinin imkânsız olduğu, tek başlarına geçimlerinin maddi ve manevi olarak zor olduğu, bazı durumlarda ölümle sonuçlanan ve olumlu/olumsuz er türlü olaylarının ortaya çıktığı zaman dilimi olarak ifade edilmektedir (Tereci vd., 2016, s.85). 323 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences İnsan Hakları Açısından Temel Hak; insan hakları, sosyal güvenlik tüm insanlara belirli sınırlar çerçevesinde ekonomik ve sosyal haklar sunmaktadır. Her devletin kendi içinde yaşayan insanlara bunları asgari düzeyde sağlaması bir devlet yükümlülüğüdür (Van Ginneken, 2009, s. 230-231). Halk Desteği; halk desteği sosyal güvenlik sistemi için önemli bir yere sahiptir. Geniş bir kitleye hitap ederek almış olduğu destek ile hizmet sağlamaya çalışacaktır (Baylan, 2014, s.21). Halkına Gelir Olması; sosyal bir varlık olan insanların deneyimlerine bakmadan devlet mekanizmasının halkına gelir sağlaması esastır. Bu bir refah seviyesi göstergesi olarak da bilinmektedir. Ayrıca bunun bir demokratik hak olduğu söylenmektedir (Ünlü, 2017, s. 137). Politikada Ortak Bir Payda Olması; politikada hem demokrat hem demokrat olmayan partilerin gündeminde olan yapı sosyal güvenlik sisteminin öneminin dikkate alınması noktasında yol gösterici olmaktadır (Sala-i Martin, 1996, s. 288). 2.2.Sosyal Güvenlik Sistemin Amaçları 2.2.1. Risklere Karşı Korumak Sosyal güvenlik sistemlerinde, insanların ortaya çıkabilecek olan risk veya ortaya çıkan sorunlar itibari ile koruması esastır. Risk faktörleri iş ve meslek hayatının devamında bazı boyutları ile ortaya çıkmadan önce tedbirleri alarak, sağlık harcamaları vb. durumlara engel olmaktadır. Çıkmış olan bir risk var ise o zaman sağlık harcamaların tanzim ederek yerine getirir (Karadeniz, 2012, s.17). Risk dünya genelinde nerde olursak olalım önemli bir kavramdır. Bu kavram öyle ki bir takım yasal düzenlemeleri bile yürürlüğe koyarak uygulama alanı bulmaktadır. Bu sebeple literatürde çok kez karşımıza çıkabilmektedir (Kaplan ve Garrick, 1981, s.11). 2.2.2. Yaşanabilir Aile Desteği Oluşturmak Yaşanabilir bir aile yapısı oluşturmak hiç kuşkusuz bir toplumda yaşayan insanların en büyük talebidir. Çünkü insanların aile yapıları ne kadar yaşamaya uygun olursa aile refahının aynı derecede yüksek olması beklenecektir. Aile desteğini sadece yaşlanma durumunda düşünmek yetersiz olacaktır. Yani aileye destek yaşlanma, çocuk yardımı, aile desteği, sağlık desteği, yardımlar vb. durumların hepsini kapsayabilir (Atatanır, 2011, s.147). Sosyal güvenlik sistemi kamuda ki devlet eliyle toplumların aile yapılarına destek olarak yaşanabilir bir hayat sürdürmesini sağlamayı amaç etmektedir. 2.2.3. Bağımsızlık ve Güven İstikrarı Bağımsızlık ve güven, bireylerin kendilerini sosyal olarak daha iyi durumda hissetmeleri açısından önemli kavramlardır. Ancak ortaya istenmeyen bazı durumlar çıkınca bu iki kavram gerek doğrudan gerekse dolaylı olarak zedelenebilmektedir. Bu iki kavram sosyal güvenlik sisteminin yapısına dâhil olarak insanların hayatlarına etki edebilmektedir. Ortaya çıkan bir analık hali, engellik hali, iş göremezlik durumu gibi olaylarda kişiler yetersiz duruma gelerek kendilerini hem bağımsız hem güven noktasında istenilen seviyede olamadıklarını hissedeceklerdir. Bu noktada devletin kendi bireylerinin yanında olması gerekecektir. Bundan dolayı hem bağımsızlık hem güven için istenilen seviyeye ulaştıracaktır (Yazgan, 2011, s.54). 2.3. Sosyal Güvenlik Riskleri 2.3.1. Mesleki Riskler Mesleki riskler, insanların çalışma hayatında çalışma grubunun içerisinde karşılaştığı sorunlardır. Bu risk, yaptığı işin vermiş olduğu bazen ağır sonuçlar bazen kısmi ağır sonuçlar ile sonuçlanabilmektedir. Ortaya çıkan sonuçların kişinin iyi halini bozarak onun iş göremez hale gelmesine sebep olmaktadır. 324 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Sosyal güvenlik sistemi ise kendi hem yasal boyutu itibari ile hem de iç düzenlemesi gereği devreye girerek kişilerin korunması sağlayarak, iş göremez durumda bulunan hem çalışanı hem aile fertlerinin yaşamlarının ortaya çıkabilecek olumsuz durumlara karşı korumaktadır (Baylan, 2014, s.13). 2.3.2. Fizyolojik Riskler Fizyolojik risk, çalışma hayatını veya kendi başına yaşamını sürdürülebilmesinin engellenmesi durumudur. Kişiler bu risk grubunda engellik, yaşlılık, hastalık veya sonradan oluşan sakatlanma hali sonucu oluşan engellik durumları ile karşı karşıya kalabilmektedirler. Bu noktada ortaya çıkan olumsuzluk sebebiyle aktif durumdan pasif duruma geçen bireyin, maddi başta olmak üzere manevi şekilde ciddi sorunlara sebebiyet vermesi durumu ortaya çıkmaktadır. Bununla birlikte aidiyet ve güven duygusunun da kaybolması çok daha farklı boyutlara ulaştırması söz konusudur. Sosyal güvenlik sistemi yapısı ile bunun önlenmesi önem arz etmektedir (Güvercin, 2004, s.89). 2.3.3. Çevresel Riskler Çevresel risk grubu, çevrenin kendi yapısından kaynaklı ve toplumlardan dolayı ortaya çıkan risklerdir. Doğa ve toplum insanları kendi düzeni gereği bazen istenmeyen olayların ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Sanayinin gelişmesi ile birlikte daha çok tarımdan uzaklaşarak inşaat alanında artan doğa tahrip olayları, denizel kirlilikler vb. olaylar bunlara dikkat çekmektedir. En önemli alanlarından bir tanesi ise hızlıca artan nüfus popülasyonudur (Erden ve Koyuncu, 2014, s.10). 2.4. Sosyal Güvenlik Harcamaları Sosyal güvenlik sisteminin yapısının beraberinde önemli olan bir diğer kısım ise harcamaların gerçekleştirilmesidir. Bu sosyal güvenlik sisteminin sadece bir sosyal yapı olmayıp aynı zamanda ekonomik açıdan sürdürülebilir bir yaşam standardı oluşturulması gerektiğinin olduğunu da göstermektedir. Bu doğrultuda istihdam alanlarının oluşacağı ve güvenlik harcamalarının insanların hayatlarında en asgari düzeyde olumlu sonuçlar getireceği söylenebilir. Böylelikle devamlılığı olan bir insani sermaye ve ekonomik açıdan makro seviyede ilerleme kaydedilecektir (International Labour Organization, 2014, Erdoğan, 2016, s.24). Çalışmanın bu bölümünde sosyal koruma ve hastalık-sağlık harcamalarının seçilmiş OECD ve Türkiye 2010-2019 yılları arasında verileri Milyon € olarak incelenmiştir. 325 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Tablo 2.4.1: Seçilmiş AB Ülkeleri ve Türkiye’de Sosyal Koruma Harcamaları (Milyon €) Ülke/Yıl 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Polonya 71.306.660 71.092,15 73.478,27 77.234,06 79.354,72 83.459,07 89.595,82 96.631,03 98.142,16 113.451,69 Avusturya 87.646.600 89.405,58 92.924,56 96.019,45 99.303,35 102.813,88 106.760,10 108.683,20 112.449,11 116.626,76 Macaristan 22.258.31 21.901,17 21.182,26 21.153,96 20.926,86 21.425,86 21.810,10 23.045,64 23.675,05 24.183,13 Fransa 662.304.98 680.385,54 707.092,13 725.044,55 741.798,47 753.242,39 766.285,41 781.986,79 798.314,47 815.813,74 Hollanda 187.514.00 194.203,00 199.724,00 203.593,00 205.176,00 206.177,00 208.868,00 216.317,00 223.400,00 233.884,00 Lüksemburg 8.996.68 9.343,44 9.961,68 10.682,24 11.135,00 11.414,68 11.558,91 12.292,66 12.988,81 13.746,55 Almanya 770.086.04 775.001,87 792.949,87 822.097,95 851.107,99 888.382,86 928.061,19 965.503,20 998.576,46 1.045.321,26 İtalya 458.226.00 462.970,00 468.756,00 474.805,00 482.387,00 491.393,00 494.542,00 501.131,00 510.905,00 524.422,00 İngiltere 533.266.82 546.809,22 604.536,96 587.179,57 628.517,75 721.811,01 629.346,75 620.630,71 622.076,21 Belçika 107.312.02 112.532,67 114.647,45 118.001,04 120.843,03 124.310,55 125.773,87 128.405,46 132.253,24 137.515,33 Danimarka 82.780.04 82.961,46 85.661,99 89.231,63 91.329,62 92.031,09 91.913,25 94.486,35 96.106,50 97.931,87 İrlanda 42.224.57 42.227,65 42.376,01 41.331,56 41.359,84 42.327,52 43.152,61 44.871,93 46.450,08 48.427,18 Yunanistan 58.549.00 56.533,44 53.742,21 47.721,02 46.466,88 46.079,99 46.174,07 45.429,08 45.446,28 45.928,01 İsviçre 114.396.50 130.260,91 138.342,85 142.149,71 145.523,15 170.208,96 170.174,40 170.467,60 164.149,40 175.952,71 İsveç 106.187.91 115.381,18 124.760,97 131.742,47 128.740,67 131.829,80 137.067,98 137.888,86 132.959,65 131.622,80 İspanya 266.224.24 271.174,19 264.874,70 264.796,10 263.473,41 266.281,89 265.607,67 272.232,16 283.859,24 299.817,45 İzlanda 2.329.18 Norveç 79.465.98 86.772,40 95.193,47 96.494,95 95.534,00 94.680,88 95.180,11 98.336,58 98.865,95 100.771,14 Portekiz 46.373.61 45.382,59 44.424,66 47.017,63 46.492,10 46.199,52 46.788,98 48.252,38 49.256,05 51.453,09 Türkiye 74.354.89 73.431,31 84.574,39 87.005,55 85.065,93 92.571,25 100.655,10 92.866,22 78.617,82 2.522,05 2.619,33 2.728,12 3.092,90 3.486,50 4.160,66 5.126,95 5.329,81 5.521,92 Kaynak: Bilbay, 2022, AB ülkeleri ve Türkiye verileri EUROSTAT veri tabanından alınarak yazar tarafından hazırlanmıştır. 20.02.2022 https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/explore/all/ popul?lang=en&subtheme=spr&display=list&sort=category Yukarıda ki Tablo 2.4.1’ de sosyal koruma harcamaları alanında en yüksek harcama yapan ülke Almanya ve Fransa olarak gerçekleşmiştir. 2019 yılında Almanya 1.045.321.26 milyar Euro harcama gerçekleştirirken, Fransa 815.813.74 harcama gerçekleştirmiştir. İzlanda tüm ülkeler içerisinde en az harcama yaparak 2010-2019 yılları toplamında 34.558.24 milyon Euro sosyal korumaya bütçe ayırmıştır. Yukarıda ki Tablo 2.4.1’ de en büyük harcamaya ayrılan artış bütçesi 2010-2019 yıllarında Almanya ülkesinde olmuştur. Türkiye bu harcama alanında orta sıralarda yer almaktadır. Gelişmiş olan bazı ülkelere kıyasla harcama kalemi olarak yetersiz kalmıştır. 326 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Tablo 2.4.2: Seçilmiş AB Ülkeleri ve Türkiye’de Hastalık-Sağlık Yardımı Harcamaları (Milyon €) Ülke/Yıl 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Polonya 15.998.70 16.063.39 16.081.63 17.383.04 17.692.41 19.288.22 20.396.82 20.919.73 21.024.11 26.921.90 Avusturya 21.559.87 22.258.07 23.118.73 23.643.33 24.420.37 25.369.44 26.283.27 27.348.29 28.894.70 30.349.15 Macaristan 5.583.59 Fransa 178.272.17 182.080.22 186.910.72 191.029.97 195.685.80 199.944.79 204.381.92 208.661.33 213.136.11 218.199.57 Hollanda 63.176.00 64.880.00 66.956.00 66.470.00 66.457.00 64.058.00 65.320.00 68.457.00 72.064.00 76.185.00 Lüksemburg 2.273.42 5.503.79 2.358.12 4.950.41 2.515.63 4.988.01 2.716.35 5.102.49 2.797.97 5.624.05 2.803.62 5.921.21 2.833.63 6.283.90 3.053.99 6.551.17 3.269.67 6.745.50 3.479.90 Almanya 241.318.32 249.199.74 258.972.45 273.697.53 285.759.95 298.762.23 312.019.40 325.754.11 339.270.47 357.918.74 İtalya 110.908.00 110.035.00 108.261.00 107.315.00 108.952.00 109.254.00 110.270.00 111.761.00 114.205.00 115.790.00 İngiltere 151.865.06 165.270.46 181.537.59 182.843.02 196.967.31 234.244.20 203.318.54 200.949.75 200.641.85 Belçika 29.167.31 30.827.33 31.965.94 32.568.66 33.605.37 31.805.91 31.713.53 32.597.99 33.934.16 35.710.57 Danimarka 17.457.18 17.397.86 17.827.10 17.814.09 18.120.23 18.486.09 18.859.46 19.337.70 19.736.64 19.909.45 İrlanda 14.147.68 14.073.09 14.232.47 13.748.24 13.818.81 14.467.37 15.230.74 16.104.70 17.276.54 18.290.27 Yunanistan 15.278.59 12.783.88 11.528.98 9.665.47 İsviçre 29.988.57 34.978.52 37.580.76 39.535.08 40.222.18 47.981.24 48.733.63 49.798.13 48.320.12 52.408,42 İsveç 25.978.32 28.888.57 31.166.23 32.641.74 32.670.55 33.719.14 34.922.11 35.410.53 35.153.29 35.403.29 İspanya 75.520.73 74.003.70 68.967.20 66.382.63 67.301.34 71.541.52 68.919.16 71.817.19 74.735.90 80.453.92 İzlanda 813.21 Norveç 22.792.21 24.446.91 26.660.67 26.969.46 26.768.03 26.438.48 26.136.41 27.274.57 27.608.29 28.496.22 Portekiz 12.081.09 10.699.17 10.498.94 10.547.92 10.522.77 10.787.12 11.261.08 11.773.55 12.396.32 13.207.93 Türkiye 24.757.59 23.973.75 26.158.84 25.987.31 25.226.82 26.594.91 27.317.25 25.015.14 21.331.73 847.95 901.90 957.09 8.375.99 1.082.58 8.660.55 1.252.64 9.226.04 1.520.70 9.061.19 1.812.92 8.731.39 1.902.62 8.958.13 1.915.71 Kaynak: Bilbay, 2022, AB ülkeleri ve Türkiye verileri EUROSTAT veri tabanından alınarak yazar tarafından hazırlanmıştır. 20.02.2022 https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/explore/all/ popul?lang=en&subtheme=spr&display=list&sort=category Yukarıda ki Tablo 2.4.2’ de yapılan araştırma neticesinde hastalık-sağlık harcamaları olarak genelde bir atışın olduğu göze çarpmaktadır. Almanya ve Fransa bu alanda en fazla harcama yapan iki ülke olmuştur. Almanya bu alana on yıllık süre içinde toplam 115.000.00 milyon Euro artış göstererek harcama gerçekleştirmiştir. Türkiye Tablo 2.4.2’ye göre 9 yıl içinde elde edilen verilere göre toplam 190.000.00 milyon Euro harcama yapmıştır. Orta seviyelerde bütçe ayıran bir ülke olmuştur. 2.5.Sosyal Güvenlik Sisteminin Finansmanı Finans kelime manası olarak işletme veya kuruluş olarak hizmet veren sistemli yapıların, ihtiyaçlarının karşılanabilmesi açısında aktif olarak ortaya çıkartılan bir kaynaktır. Sosyal güvenlik sisteminin finansmanı ise, içinde yaşanılan toplumların makro açıdan fayda sağlayarak, kaynakların etkin, verimli ve yerinde bir müdahale ile istenilen düzeyde kullanılmasıdır. Bununla birlikte kişilerin 327 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences devlet tarafından bir kamu harcaması olarak bunlardan faydalanılmasının süreklilik arz edecek şekilde devam etmesi gerekmektedir (Boyacıoğlu ve Öçal, 2018, s. 913). 3. KAMU HARCAMA VE TÜRLERİ Devlet, toplumlarının ve kendi varlığının devam ettirilmesi için, ortaya çıkan ihtiyaçların temin edilmesi ve belirli bazı kuralları da dikkate alarak hem yapısal hem ekonomik olarak görevini yerine getiren bir aktördür. Kamunun kullanımı marifetiyle ülkesinde yapılan bu giderlere kamu harcamaları denilmektedir. Ekonomi alanın yazınında, iktisadi literatürde ayrıca kamu dar ve geniş anlamlarda harcamalar olarak incelenmektedir. Dar anlamda kamu harcamaları belirli planlamalar dâhilinde sunulan bütçelerin, merkezi idare yönetiminin yapmış oldukları hizmetler dolayısı ile gerçekleşen harcamalardır. Geniş anlamda harcamalar ise kamunun hem tüzel kişilerinin hem de kamunun devrettiği yetkilere sahip kuruluşların devlet kontrolü ile yapmış oldukları harcamalardır (Edizdoğan, 2008, s.40-41). 3.1. Cari Harcamalar Cari harcamaları kamuda tüketime yapılan bir harcamalardır. Devletin hizmet açısından yerine getirmek zorunda olduğu alanlara yapılan harcamaları olarak ifade edilmektedir. Bu harcama türü bir yıllık sürede yapılarak devamlılık arz etmeyen, yıllar itibari ile tekrardan oluşan mal ve hizmet harcama türüdür (Kalenderoğlu, 2012, s. 45). 3.2. Yatırım Harcamaları Yatırım harcamaları, üretimde olumlu bir artışa neden olan, elde bulunan kıt kaynaklar ile sürdürülen, ortaya çıkan sonuçlarda verimlilik ile arasında pozitif ilişki bulunan ve faydası itibari ile bir ya da bir yıldan daha uzun sürelere yayılmış olan harcama türüdür (Gürsoy, 1980, s.132). 3.3. Transfer Harcamaları Transfer harcamaları, ortaya herhangi bir talep çıkmadan, bazı belli olan servetlerin kişi veya kurumların arasında ki yer değiştirmek suretiyle yapılan harcamalardır (Uluatam, 2003, s.208). Devlet bu harcama türünde aslında bir üretim satın alımını gerçekleştirmektedir. Bu durumu ise hem kiralama hem de doğrudan alım ile yapabilmektedir (Bilbay, 2022, s. 32). 328 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Tablo 3.1: Seçilmiş AB Ülkeleri ve Türkiye’de Genel Kamu Harcamaları (Milyon Dolar) Ülke/Yıl 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Polonya 9.549 9.943 10.120 10.432 10.729 11.058 11.504 12.264 13.131 14.143 Avusturya 22.221 22.633 23.803 24.758 25.593 25.536 26.370 26.714 27.819 28.487 Macaristan 10.621 11.298 11.428 12.289 12.858 13.501 13.076 13.700 14.607 15.523 Fransa 20.443 21.080 21.520 22.621 22.968 23.190 24.293 25.133 25.879 27.381 Hollanda 21.613 21.827 22.150 22.948 22.577 22.473 22.798 23.359 24.462 24.957 Lüksemburg 37.898 39.129 40.366 41.471 42.610 43.554 45.233 47.409 49.321 51.062 Almanya 19.116 19.245 19.476 20.222 20.827 21.015 22.434 23.404 24.432 25.249 İtalya 17.405 17.793 18.214 18.377 18.407 18.567 19.596 20.276 20.852 21.592 İngiltere 17.239 17.006 17.470 17.543 17.794 17.998 18.328 18.880 19.367 19.953 Belçika 21.481 22.643 23.885 24.508 24.981 24.819 25.815 26.246 27.491 28.495 Danimarka 24.393 25.059 25.969 26.092 26.452 26.750 27.272 27.982 29.044 29.699 İrlanda 28.204 21.062 19.677 19.561 19.381 20.257 20.298 20.734 21.852 22.007 Yunanistan 14.793 14.150 14.129 16.314 13.507 14.465 13.741 13.885 14.390 14.771 İsviçre 17.604 18.607 19.430 20.734 21.095 21.937 22.677 22.985 23.340 23.920 İsveç 21.292 22.159 23.118 23.891 23.920 24.227 25.080 25.572 26.692 27.165 İspanya 14.601 14.711 15.436 14.874 15.133 15.331 15.837 16.306 16.987 17.751 İzlanda 19.469 20.737 20.101 20.462 21.129 21.438 24.885 24.756 25.614 26.093 Norveç 26.311 27.428 28.303 29.734 30.477 29.742 30.365 32.331 34.034 35.176 Portekiz 14.159 13.391 12.925 13.946 14.870 14.311 14.172 14.992 15.105 15.680 Türkiye 6.130 6.528 6.851 7.292 7.698 8.206 9.036 9.575 9.804 9.784 Kaynak: Bilbay, 2022, AB ülkeleri ve Türkiye verileri OECD veri tabanından alınarak yazar tarafından hazırlanmıştır. 20.02.2022 https://data.oecd.org/searchresults/?q=+social+security+expenditures Yukarıda ki tablo 3.1’ de yapılan incelemede genel kamu harcamaları olarak en büyük harcama bütçesi milyon dolar olarak Lüksemburg ülkesinde ortaya çıkmıştır. Gelişmiş olan ülkeler içerisinde yer almaktadır. Türkiye bu ülkeler arasında düşük bir harcama yaparak son sıralarda yer almaktadır. 2019 yılında toplam 9.784 milyon harcama gerçekleştirmiştir. 2010 yılına göre yaklaşık %35 e yakın bir artış göstermiştir. 4. SOSYAL REFAH DEVLETİ VE SOSYAL YARDIMLAR Refah devleti, bireylerin hayatlarının asgari standartlarda olması, ekonomik olarak istenilen düzeyde herkesin eşit bir şekilde haklardan faydalandığı sistemli yapılardır (Seyidoğlu, 1999, s.497). Refah devleti yapısı yıllar içinde gelişimler göstererek değişime uğramıştır. Bu değişimler ile birlikte ilk olarak 1880 yıllarında ön plana çıkan bu yapı sanayinin gelişmeye başladığı yıllar olan 1880-1945 tarihlerinde daha çok etkisini hissettirmiştir. Sanayi alanının gelişmesi ile birlikte özellikle Almanya’nın benimsediği Bismarck modeli ile önemli uygulama alanı bulmuştur. 1929 yılında yaşanılan ekonomik buhran kısmen etkilese de refah sistemi ilerleyişini devam ettirmiştir. 1945-1975 yıllarına gelindiğinde Keynezyen iktisadi anlayışın ağır bastığı sistem topluma ekonomik sosyal refah açısından geniş bir 329 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences alanda kendine yer bulmuştur. Son yıllar olan 1975 yılından sonra halen günümüze kadar da devam eden değişim süreci ile farklı yapıları geliştirerek gelişmeye devam etmiştir (Gümüş, 2018, s.37). 4.1. Sosyal Yardımlar Sosyal yardımlar sistemi, toplumda yaşayan bireylerin hayatlarının devam ettirilmesi için, zor durumda bulunan kişilere, maddi sorunlar yaşayan ve bu sorunların, yetersizliklerin giderilmesi için ayni ve maddi yardımların yapılmasıdır (http://www.kamu-is.org.tr/pdf/946.pdf). Yine bir diğer tanımlama da ise sosyal yardımların ortaya çıkmış olan yoksulluk sonucu, ihtiyaç sahiplerinin olumsuz durumlarının bertaraf edilmesi olarak tanımlanmaktadır. Bu noktada ince çizginin kişilerin herhangi bir gelire sahip olmaması, maddi kazanç sağlayan bir iş alanın oluşmaması ve iş durumunu sağlamış olsa bile bunun yeterli düzeyde olmaması önemli bir kriterdir (Arın, 2002, s.73). Tablo 4.1: Seçilmiş AB Ülkeleri ve Türkiye’de İşsizlik Yardımları Nüfus Kişi Sayısı Ülke/Yıl 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Polonya 476.372 475.755 518.477 485.094 435.125 404.094 367.406 284.049 254.020 Avusturya 238.678 232.020 243.146 266.428 289.568 318.113 316.704 298.189 275.978 Macaristan 187.773 151.595 67.377 61.150 59.544 59.562 62.686 63.120 63.951 Fransa 2.500.965 2.493.930 2.608.737 2.724.616 2.795.542 3.003.128 3.055.001 3.075.927 3.057.252 Hollanda 276.00 269.193 318.315 382.413 414.005 Lüksemburg 15.030 9.008 12.027 14.798 9.218 Almanya İtalya İngiltere 405.307 398.238 352.983 292.527 10.014 10.141 11.721 10.225 7.084.506 6.721.800 6.629.372 6.695.818 6.632.200 6.484.996 6.339.346 6.201.094 5.902.561 879.866 929.022 1.016.304 1.277.200 1.043.746 1.004.899 1.242.683 1.340.525 1.336.519 1.423.000 1.325.000 1.439.000 1.440.219 1.218.516 923.490 851.184 848.890 1.262.017 Belçika 686.192 661.223 645.790 651.059 633.361 570.902 532.379 497.186 437.826 Danimarka 248.912 235.568 236.030 229.091 208.979 194.860 174.578 165.482 149.459 İrlanda 391.328 384.793 373.769 352.809 318.173 285.491 256.436 219.944 189.322 Yunanistan 356.116 390.999 371.658 344.739 335.535 312.825 316.654 294.290 319.469 İsviçre 152.222 119.083 119.409 129.252 130.659 138.343 147.404 144.102 132.175 İsveç 299.325 263.998 269.962 281.675 257.248 240.509 221.643 209.347 192.052 İspanya 3.030.864 2.845.652 2.942.061 2.865.045 2.542.977 2.224.173 2.010.246 1.862.400 1.804.668 İzlanda 23.849 22.540 20.999 16.392 13.129 10.799 9.547 Norveç 68.999 59.765 53.120 53.685 58.792 67.161 75.668 65.870 53.156 Portekiz 430.732 380.028 452.059 478.296 418.137 358.799 310.253 286.065 260.495 26.846 30.912 33.387 40.480 43.735 64.449 54.958 91.011 Türkiye Kaynak: AB ülkeleri ve Türkiye verileri OECD veri tabanından alınarak yazar tarafından hazırlanmıştır. 20.02.2022 https://data.oecd.org/searchresults/?q=+social+security+expenditures 330 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Yukarıda ki Tablo 4.1’ de verilen işsizlik yardımları, işsizlik tazminatları ve iş gücü piyasası sebebiyle erken emekli olanların almış oldukları refah seviyesine etki eden bir kamu harcamasıdır. Bu alanda yapılan kamu harcamaları en ok işsizlik harcamalarının olduğu Almanya ülkesi olduğu sonucuna varılmıştır. Almanya 2010 yılında yapmış olduğu yardım kişi sayısı 7.084.506 seviyelerinden, 2018 yılında büyük bir azalış ile 5.902.561 seviyelerine kadar gerilemiştir. Tablo incelendiğinde Fransa 2010 yılında 2.500.965 kişi ile artış göstermiş ve 2018 yılında 3.057.252 sayılarına ulaşmıştır. Diğer artış yaşayan bir ülke ise İtalya olmuştur. Türkiye ise bu yardım noktasında çok düşük seviyelerde seyretmiştir. Her ne kadar artış göstermiş olsa bile birçok ülkeden geri kalmıştır. 2018 yılında son verisi olarak 91.011 kişi olarak belirlenmiştir. Tablo 4.2: Seçilmiş AB Ülkeleri ve Türkiye’de hanelere sosyal yardımların GSYİH’ ya oranı(%) Ülke/Yıl 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Polonya 14,628 13,872 14,045 14,569 14,466 14,281 15,248 15,073 14,857 15,372 Avusturya 19,187 18,509 18,665 19,042 19,105 18,913 18,666 18,243 17,896 17,856 Macaristan 15,414 15,131 14,986 14,667 13,688 12,798 12,514 11,898 11,303 10,741 Fransa 19,189 19,156 19,549 19,863 19,959 19,832 19,823 19,589 19,438 19,406 Hollanda 11,068 11,277 11,583 11,984 11,927 11,693 11,531 11,116 10,703 10,411 Lüksemburg 15,126 14,901 15,103 15,127 14,938 14,660 14,486 14,809 14,925 15,209 Almanya 16,787 15,752 15,679 15,613 15,423 15,520 15,531 15,515 15,446 15,737 İtalya 18,538 18,467 19,192 19,840 20,093 20,111 19,836 19,659 19,672 20,123 İngiltere 14,102 14,038 14,251 13,932 13,610 13,467 13,094 12,679 12,540 12,352 Belçika 16,445 16,543 16,948 17,373 17,185 16,977 16,944 16,891 16,867 17,761 Danimarka 17,136 17,249 17,308 17,412 17,244 16,995 16,527 16,107 15,810 15,753 İrlanda 14,278 13,949 13,854 13,166 11,828 8,788 8,453 7,771 7,168 6,775 Yunanistan 17,898 19,867 20,617 19,071 19,838 19,888 20,139 19,440 19,192 18,892 İsviçre 9,775 9,619 9,694 9,822 9,816 9,919 10,035 10,024 9,754 9,830 İsveç 13,762 13,194 13,783 14,111 13,650 13,169 13,091 12,790 12,574 12,274 İspanya 15,090 15,503 16,283 16,701 16,539 15,799 15,596 15,264 15,398 15,822 İzlanda 7,196 7,839 7,314 6,783 6,683 6,132 5,881 6,486 6,626 7,295 Norveç 13,439 13,249 13,153 13,269 13,753 14,806 15,444 14,972 14,217 14,712 Portekiz 16,635 17,175 17,809 18,647 17,975 17,604 17,190 16,570 16,304 16,167 Türkiye 8,567 8,827 8,488 8,720 8,274 8,290 9,099 8,584 8,845 9,696 Kaynak: AB ülkeleri ve Türkiye verileri OECD veri tabanından alınarak hazırlanmıştır. 20.02.2022 https://data.oecd.org/searchresults/?q=+social+security+expenditures 331 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Yukarıda ki Tablo 4.2. de hanelere yapılmış olan harcamaların GSYİH’ ya göre analizi yapılmıştır. Harcamalar genel olarak ayni ve sosyal transferler ve ayrıca transfer harcaması dışı ortaya çıkan harcamalardır. Tablo incelendiğinde İzlanda %7,295 GSYİH ile en düşük harcama yapan ülke olmuştur. Hanelere yapılan yardımlarda GSYİH’ ya oranın en yüksek olduğu ülke 2014 yılına kadar Fransa, 2014 yılından sonra ise 2019 yılına kadar önemli bir artış göstererek ilerleme kaydeden İtalya olmuştur. Türkiye yapılan Tablo 4.2 incelemesinde hanelere yapılan sosyal yardımlar açısından incelendiğinde %15’ e yakın seviyelerde 2010-2019 yıllarında artış göstermiştir. Bu noktada 2010 yılında GSYH oranı % 8,567 iken belirli yıllarda artış ve azalışlar göstererek 2019 yılında %9.696 seviyelerine ulaşmıştır. 5. Literatür Taraması Sakal (1999), yaptığı çalışmada sanayi alanında faaliyet gösteren ülkelerde ki kamu harcamaları incelenmiş, büyümesi açıklanmış ve harcama artışlarının ekonomik refah göstergelerinde önemli görülecek bir iyileşmeye sebep olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Stone (2000), yaptığı araştırmada sosyal sermaye, sosyal uyum ve sosyal güvenlik üzerine incelemelerde bulunmuştur. İncelemeler sonucunda sosyal sermayenin yapısı incelenmiş ve kamu politikasına entegrasyon konusunda nasıl yapılacağı araştırılmıştır. Sosyal sermaye yapısının nasıl işlendiğini ve sosyal veya ekonomik açıdan farklı insanlar farklı seviyelerde çalıştığını hesaplaması gerektiği ortaya konulmuştur. Giddens (2001), yapılan çalışmasında sosyal refah devletinin önemli bir alanını oluşturan istihdam konusu üzerine inceleme yapılmıştır. Yapılan incelemede ücret ile emek ilişkisi dikkate alınmış ve ortaya çıkabilecek toplumsal riskleri ortadan kaldırmak noktasında istihdam politikaları üzerinde durulmuştur. Ve sosyal devlet ile olan aradaki ilişkiden bahsetmiştir. Meriç (2003), gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler açısından yapılan çalışmada refah devleti anlayışını kamu harcamalarına bağlı olan sosyal transfer harcamalarının nasıl etkilediği incelenmiştir. Elde edilen değerlendirmede gelişmiş ülkelerde emekli ödemeleri, yüksek işsizlik ödemelerinin ortaya çıkması transfer harcamalarına artış yaşanması sonucuna ulaşırken, gelişmekte olan ülkeler de ise transfer harcamaları için faiz ödemeleri oranı artışı ve bu sebeple de refah devletinin dayanağı olan sosyal transfer harcamaları kısmi olarak azaldığı sonuca ulaşılmıştır. Huber ve Stephens (2005), çalışmalarında refah devletleri ve ekonomi arasındaki ilişkiyi; refah devletleri ile üretim rejimleri, refah devleti ve toplumsal cinsiyete dayalı belirleyiciler ve refah devleti dağıtımcı sonuçları açısından değerlendirmiştir. Devlet gelirleri ve devlet harcamalarının bileşenlerinde orta vadede büyüme üzerine olumsuz etkinin oluşmadığı belirlenmiştir. Aynı zamanda refah devleti ile üretim arasında iyi bir performans eğilimi de bulamamışlardır. Özdemir (2007), yapılan çalışmada 1945-1975 yılları arasında ki sosyal harcamaların refah devleti açısından yapısı incelenmiştir. Bu dönemde 40-50 yıl öncesine göre tamamen değişen bir yapı ortaya çıkmıştır. Harcama artışlarının refah ile doğru orantılı olarak pozitif yönde arttığı ve bu durumun devletten artık sürekli olarak beklenti oluşacağı sonucu ortaya çıkmıştır. Roine v.d (2009), çalışmasında 16 ülke seçilerek sosyal yardımlar ile yoksulluk arasındaki ilişkide yardımların yoksulluk üzerine etkisi incelemesini dengesiz panel modeli ve GLS yöntemi ile ele almıştır. (Roine, Vlachos ve Waldenström, 2009: 974). Çalışmada sosyal harcamaların düşük gelire sahip olan ülkelerde fayda sağladığı sonucuna ulaşılmıştır (Roine vd., 2009). Yolcuoğlu (2012), yaptığı çalışma da yoksulların tamamına yapmış olduğu sosyal politika düzenlemeleri ve asgari geçimlerinin karşılanması çalışmalarının, genişletilmesinin doğru ve yerinde bir müdahale olacağına dikkat çekmiştir. Bu durumda suç oranını azalacağı, eğitimsizliği azaltacağı, 332 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences mağduriyetlerin en aza indirileceği ve daha refah bir toplum olmaya ve kalkınma seviyesinin yükseleceği sonucu gözlemlenmiştir. Gebregziabher ve Nino-Zerazua (2014), 1990-2009 yılları arasında 55 gelişmekte olan ülkeyi sosyal harcamalar (eğitim, sağlık ve sosyal koruma) çerçevesinde hem yoksulluk hem insani kalkınma etkilerini IHDI (Eşitsizliğe Ayarlı İnsani Gelişme Endeksi) modelini ele alarak ve momentler metodunu kullanarak analiz yapmışlardır. IHDI sosyal koruma harcamalarının toplum üzerindeki etkisinin olumlu yönde olduğu, sağlık harcamalarının ve özellikle çocuk ölümlerinde ortaya koyduğu azalma grafiklerinin büyük bir öneme sahip olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Nino-Zerazua (2014), yaptığı örneklemde düşük ve orta gelirli ülkeleri seçmiş, 1990-2009 yılları arasında sosyal yardıma yapılan harcamaların yoksulluk seviyesini hangi yönde ve nasıl etkilediğini tespit etmek için GMM yöntemi ile incelemiştir. Sonuçlarda ise sosyal yardım harcamaları ile yoksulluk arasında negatif bir ilişki olduğu saptanmıştır (Gebregziabher & Nino-Zerazua, 2014). Gökbayrak (2017), çalışmasında Türkiye’de son yıllarda artan sosyal yardımların refahı nasıl etkilediği ile ilgili olarak değerlendirmiştir. Ortaya çıkan değerlendirme sonucunda refah artışının sosyal güvenlik sistemi gelirin yeniden dağıtım düzenlemesi ile bütüncül bir yapı kazandırılması, sosyal koruma ilişkisinin güçlendirilmesi ve sosyal yardımlara bağımlılığı azaltmak ile başarıya ulaşmanın ölçüt olacağını tespit etmiştir. Koç (2019), yapılan çalışmada Türkiye’de sosyal harcamanın alanını oluşturan sosyal bütçe uygulamalarının literatürde belirli uygulamaların olduğu, sosyal harcamaların geniş bir alanda olmasına karşın genel olarak dul ve yetim aylığı hariç dünya uygulamalarında geri kaldığı görülmüştür. Busemeyer (2020), yapmış olduğu çalışmada refah devleti yapısının kullanılması ile birlikte ortaya nasıl bir fayda çıkacağını ve çıkan faydalarının kamu alanın dışında bir alternatif olabileceği özel yapılar incelenmiştir. Teorik olarak 20 OECD ülkesinin ISSP hükümetinin modülünden alarak anket verileri ile ampirik bir analiz çalışması yapılmıştır. Temelde araştırma amacı herhangi bir artış durumunun olup olamadığıdır. Bu çalışma sosyal harcamaların artış göstermesi sonucu dikkate alınmıştır. Bu noktadan yola çıkarak refah devleti modelleri ile kıyas etmektir. Sonuç olarak refah araçlarının politik olarak güvenli olduğu sonucuna ulaşılmıştır. 6. Metodoloji Bu çalışmada elde edilen veriler OECD ve EUROSTAD veri tabanından alınmıştır. Verilerimiz almış olduğumuz veri tabanında yıllık seriler şeklinde elde edilmiştir. Çalışma için 2010-2019 yıllarının kapsayacak şekilde on yıllık 20 OECD ülkesinin verileri incelenmiştir. Elde edilen veriler tablo yorumla şeklinde incelenmiş ve elde edilen bulgular yorumlanarak karşılaştırma yapılmıştır. 7. Sonuç ve Öneriler Küresel dünya düzeninde ülkelerin hem yerelde hem ulusal düzeyde toplumları için vazgeçilemeyecek düzeyde önemli öncelikleri vardır. Devletler kendilerine muhtaç durumda olsun veya olmasın insanları koruma görevini yerine getirmek zorundadır. Kendini güvende hissetmek isteyen toplumlar bunun sistemsel bir yapı halinde sunulması talep etmektedirler. Devletler bu yapıyı kamu gücünü kullanarak yerine getirmeye çalışırlar. Bunların karşılanması insanlarda refah seviyesine olumlu düzeyde etki etmektedir. İnsanlık tarihi boyunca güvence altına olma hissiyle yaşamıştır. Bu durumun ortaya çıkması var olan veya ortaya çıkabilecek tehlikelerin getirmiş olduğu durumlardır. Zamanla değişen dünya ile birlikte sağlık, beslenme, riskler vb. durumların artması bu durumun adeta tetikleyicisi olmuştur. Yine daha yaşanabilir bir hayat için çalışma şartlarının ve asgari düzeyde kazanç elde etmek için sürekli bir 333 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences beklenti içinde olmuşlardır. Devlet mekanizması bu düzenin adil bir sistem ile süreklilik içinde olması kaydıyla tüm vatandaşlarına ulaştırılması sağlamak gayretindedir. Bu durumu sosyal güvenlik harcamaları ile gerçekleştirmektedir. Sosyal güvenlik harcamalarının gerçekleşmesi ile birlikte ortaya devlet tarafından bunun nasıl finanse edileceği durumu çıkmaktadır. Sosyal güvenlik yapısının doğru şekilde hizmet verebilmesi için uygulanabilir ve güçlü finans kaynakları oluşturulmalıdır. Bu noktadan itibaren hükümetler ayrılan bütçenin finanse edilebilmesi için belirli politikalar yürütmektedirler. Yapılan harcamalarının finansını sağlayan en sistem kişilerin kendilerinin ve işverenlerin ödemiş oldukları primlerdir. Ayrıca devletin de destek sağlayarak yapmış oldukları primlerde bunların alanını oluşturmaktadır. Bun sağlanması ülkemizde kontrol yetkisi ile sosyal güvenlik kurumuna aittir. Sosyal güvenliğin primsiz olarak hizmet verdiği Yeşil Kart uygulamasının finansmanı ise devletin hiçbir gelir karşılığı olmadan harcama yaparak sunmuş olduğu sosyal bir hizmettir. Kamu harcamaları incelendiğinde devlet eliyle kamuda ortaya çıkan bir tür giderdir. Bu harcamalar içinde yaşanılan toplumların menfaatine uygun şekilde yerine getirilmektedir. Mal ve hizmet şeklinde bireyler bunu sağlamaktadır. Sosyal güvenlik harcaması da devlet açısından toplumların refahı için önemli bir transfer harcaması olarak karşımıza çıkmaktadır. Refah devleti yapısı ise gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin bir sınır çizgisidir. Yani kendi ülke sınırları içinde bulunan toplumların daha huzurlu ve gelecek vaat eden bir yaşam için asgari düzeyde imkânlar sağlayarak toplumların mutluluk düzeyini yükseltmesidir. Elbette her birey doyumu farklı olmaktadır. Ancak devlet hükümet yönetimi il almış oldukları politik kararlar ile vatandaşların beklentilerini minimum düzeyde tutmakla sorumludur. Bu sayede hükümete olan güvenlerin olumlu yönde olması kaçınılmazdır. Genel olarak bu çalışmamızda yapılmış olan tablo yorumları da dikkate alınacak olursa aşağıda ki sonuçlar elde edilmiştir, • Sosyal güvenlik sisteminin vazgeçilmez bir alan olduğu, • Sosyal güvenlik harcamaları ile refah göstergeleri arasında pozitif bir ilişki olduğu, • Politik düşüncelerin refah seviyesine etki ettiği, • Devletlerin bireyler en asgari düzeyde yaşam standartlarını sağlamak zorunda oldukları, • Sosyal güvenlik sisteminin ulusal ölçekte kabul gördüğü, • Kamu harcamalarının artış göstermesi, refahın artmasına pozitif etki ettiği, • Türkiye ve AB ülkeleri açısından yeterli düzeyde sosyal güvenlik harcaması olmadığı, • Gelecek yıllarda sosyal güvenliğe ayrılan harcamaların artış göstereceği Yapılan incelemeler neticesinde öneri olarak aşağıdakiler verilebilir, • Hangi hükümetler devleti yönetirse yönetsin sosyal güvenlik harcamalarına ayrı bir önem vermelidir. Bu alanda yeterli olursa refah seviyeleri artacağı tahmin edilmektedir. • Sosyal güvenlik harcamalarının arttırılması için diğer gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerin sosyal güvenlik harcamaları incelenerek, nüfus açısından bir kıyaslama yapılarak yeterli düzeyde olup olmadığının tespit edilip bu alanlarda çalışmalar yapılabilir. • Yapılan çalışmalarda belirli projeksiyonlar geliştirilerek daha disipliner sistemler yapıya dönüştürülmesi faydalı olacaktır. • Sosyal güvenlik sisteminin mevzuatları ve bu haktan faydalanan kesimin alanları yeniden geliştirilerek kapsamı genişletilebilir. 334 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences • Refah seviyesinin tespit edilmesi için hem yapılan yardımların yeterlilikleri hem de sonrasında ortaya çıkan beklenti tespitleri yapılıp bu alanda kişilerden geri dönütler alınıp farklı yöntemler uygulanabilir. • Aynı şekilde adil bir şekilde asgari ücret seviyelerinin daha üst bir limit belirlenmesi suretiyle herkesin bundan faydalandırılması sağlanabilir. • Daha fazla istihdam alanı oluşturularak işsizlik azaltılıp sosyal güvenliğin prim gelirleri genişletilebilir. Kayıt dışı işsizlik azaltılarak kamuya ödenen primlerin kaybı azaltılabilir. Kaynakça Akkaya, Y. (2000). Sosyal Güvenlik Tarihi Üzerine Notlar. Toplum ve Hekim, 15(2), 82-90. Atatanır, H. (2011). Sosyal Güvenlik ve Aile Yardımı Uygulamaları, Çalışma İlişkileri Dergisi, 2(1), 143-169. Aydın, U. (1999). Sosyal Güvenlik Sorunlarının Çözümünde Özel Sigortalar, T.C. Anadolu Üniversitesi Yayın No: 1117, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Yayınları, No:156, Eskişehir. Baylan, M. (2014). Sosyal Güvenlik Harcamalarının Gelir Dağılımı Üzerine Etkisi. Doktora Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat ABD, Kahramanmaraş. Edizdoğan, N. (2008). Kamu Bütçesi. Ekin Basın Yayın Dağıtım. Bursa. Edizdoğan, N., Gümüş, E. & Çetinkaya, Ö. (2015). Kamu Maliyesi. Ekin Basım Yayın Dağıtım. İstanbul. Erden, C. & Koyuncu, F.T. (2014). Kalkınma ve Çevresel Sağlık Riskleri: Türkiye İçin Ekonometrik Bir Analiz. Aksaray Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 6(2), 9-23. Erdoğan, E.S. (2016). Avrupa Birliği Ülkeleri ve Türkiye’de Sosyal Güvenlik Harcamalarının Değerlendirilmesi, Yüksek Lisan Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Avrupa Birliği ve Uluslararası Ekonomik İlişkiler, Ekonomi-Maliye ABD, Ankara. Erdoğan, E.S. (2016). Avrupa Birliği Ülkeleri ve Türkiye’de Sosyal Güvenlik Harcamalarının Değerlendirilmesi, Yüksek Lisan Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Avrupa Birliği ve Uluslararası Ekonomik İlişkiler, Ekonomi-Maliye ABD, Ankara. Gümüş, İ. (2018). Tarihsel Perspektifte Refah Devleti: Doğuş, Yükseliş ve Yeniden Yapılanma Süreci. Journal of Political Administrative and Local Studies, 1(1), 33-66. Gürsoy, B. (1980). Kamu Maliyesi Giriş Masrafları, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Ankara. Güvercin, C.H. (2004). Sosyal Güvenlik Kavramı ve Türkiye’de Sosyal Güvenliğin Tarihçesi. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası. 57(2). Kalenderoğlu, M. (2012). Kamu Maliyesi Bütçe ve Borçlanma, Başarı Grubu Hazırlık Dergisi, Kasım, 13. Baskı. Kaplan, S. & Garrick, B.J. (1981). On The Quantitative Definition of Risk. Risk Analysis, 1(1), 11-27. Karadeniz, O. (2012). Dünya’da ve Türkiye’de İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları ve Sosyal Koruma Yetersizliği. Çalışma ve Toplum, Denizli, 34(3), 15-75. Öçal, M. & Boyacıoğlu, N. (2018). Sosyal Güvenlik Hizmetlerinin Finansman Yöntemleri: Türkiye’de ve Dünyada Sosyal Güvenliğin Finansmanına Kısa Bir Bakış-Fınancıng Methods of Socıal Securıty Servıces: Socıal Securıty Fınancıng In The World and Turkey A Brıef Overvıew. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10(26), 910-923. Sala-i-Martin, X. (1996). A Positive Theory of Social Security, Journal of Economic Growth, 6(1), 277-304. Seyidoğlu, H. (1999). Ekonomik Terimler Ansiklopedik Sözlük, Güzem Can Yayınları, İstanbul. Şenel, A. (1995). İlkel Toplumdan Uygar Topluma. Bilgi ve Toplum Yayınları. Ankara. Tereci, D., Turan, G., Kasa, N., Öncel, T. & Arslanoğlu, N. (2016). Yaşlılık Kavramın Bir Bakış. Ufkun Ötesi Bilim Dergisi, 16(1), 84-116. 335 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Uluatam, Ö. (2003). Kamu Maliyesi, Sekizinci Baskı, İmaj Yayınevi, Ankara. Ünlü, E.Ö. (2017). Refah Devletinin Krizi, Sosyal Politikada Dönüşüm ve Temel Gelir. Mülkiye Dergisi. 41(2), 123-166. Van Ginneken, W. (2009). Social Security and the Global Socio-Economic Floor: Towards a Human Rights-Based Approach. Global Social Policy, 9(2), 228-245. Yazgan, T. (2011). İktisatçılar İçin Sosyal Güvenlik, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 502. http://www.kamu-is.org.tr/pdf/946.pdf). 336 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences THE CAUSAL RELATIONSHIP BETWEEN BITCOIN, ISLAMIC STOCKS, AND OIL PRICES: EVIDENCE FROM THE QUANTILES-BASED GRANGER CAUSALITY TEST Salahaddin ALJASEM Gaziantep Üniversitesi, https://orcid.org/0000-0001-5853-9138 Doç. Dr. Mehmet Fatih BUĞAN Gaziantep Üniversitesi, https://orcid.org/my-orcid?orcid=0000-0001-9027-9532 Doç. Dr. Eray GEMİCİ Gaziantep Üniversitesi, https://orcid.org/0000-0001-5449-0568 Abstract The expansion of asset classes and the health, economic and geopolitical crises have made it necessary for investors to diversify their assets in international markets. This study aims to investigate the causal relationship between Bitcoin (BTC), Islamic Stock Markets (ISMs), and Oil. To this end, Firstly, the stationarity of the data series was checked using the Augmented Dickey-Fuller (ADF) and Philips Perron (PP) Tests for the period from August 18, 2011, to December 10, 2021. Then, after implementing the Vector Autoregressive (VAR) Model and various robustness checks to trace the existence of correlations between the variables, the Nonparametric Causality-in- Quantiles Test was utilized to determine the direction and strength of the relationship between the studied series. The results suggested that there are two-way causality-in- variance among variables. The strength of this causality especially rises in the normal market conditions but is weak in the upper quantiles except from BTC to DJI and from WTI to DJI. In terms of causality-in-mean, there is one-way causality from DJI to WTI in only a medium quantile. Keywords: Cryptocurrency, Bitcoin, Islamic Stock, Diversification, Causality-in- Quantiles approach. Bitcoin, İslam Pay Senetleri ve Petrol Fiyatları Arasındaki Nedensel İlişki Özet Varlık sınıflarının genişlemesi ve sağlık, ekonomik ve jeopolitik krizler, yatırımcıların varlıklarını uluslararası piyasalarda çeşitlendirmelerini gerekli kılmıştır. Bu çalışma, Bitcoin (BTC), İslami Pay Senetleri (DJI) ve petrol fiyatları (WTI) arasındaki nedensel ilişkiyi araştırmayı amaçlamaktadır. Bu amaçla, öncelikle 18 Ağustos 2011- 10 Aralık 2021 dönemi için Artırılmış Dickey-Fuller (ADF) ve Philips Perron (PP) Testleri kullanılarak veri serilerinin durağanlığı kontrol edilmiştir. Daha sonra, 337 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Vektör Otoregresif (VAR) Modeli ve değişkenler arasındaki korelasyonların varlığını izlemek için çeşitli sağlamlık kontrolleri uygulandıktan sonra, incelenen seriler arasındaki ilişkinin yönünü ve gücünü belirlemek için Parametrik Olmayan Kantil Nedensellik Testi kullanılmıştır. Sonuçlar, değişkenler arasında iki yönlü varyans nedensellik olduğunu göstermiştir. Bu nedenselliğin gücü özellikle normal piyasa koşullarında artmakta ancak BTC’den İslami Pay Senetleri (DJI)’ye ve Petrol fiyatlarından (WTI) İslami Pay Senetlerine (DJI) olan nedensellik dışında üst kantillerde zayıftır. Ortalamada nedensellik açısından, İslami pay senetlerinden (DJI) petrol fiyatlarına (WTI) yalnızca orta kantilde tek yönlü bir nedensellik tespit edilmiştir. Anahtar sözcükler: Kripto para, Bitcoin, İslami Hisse Senedi, Çeşitlendirme, Kantil yaklaşımIntroduction Due to the obvious growth of modern asset classes as well as the severity of health, economic, and geopolitical crises, it is critical for investors to diversify their investments across various global markets and asset categories. Scholars, investors, and policymakers are paying greater attention to cryptocurrency markets and Islamic stock markets. However, the question of whether Islamic stock and crypto markets provide portfolio diversification options relative to traditional investment instruments has not been well addressed in the relevant literature. As a result of religiously prohibited acts like as Riba, Gharar, Qimar, and the absence of an ethical dimension that prevail in the global capitalistic financial system. The Sharia-compliant financial industry has evolved to meet its primary aim of economic stability and fair wealth distribution (Hanif, 2011). The Islamic financial services industry increased from $2.44 trillion to $2.70 trillion, endorsed by 26.9% growth in the Islamic capital markets sector versus 4.3% in the Islamic banking sector during the period from 2019 to 2020 (IFSB, 2021). Moreover, Islamic stocks performed better than their conventional equivalents (Mirza et al., 2022). Minimal financial leverage was one of the important factors that made a superior success of Islamic investments during the pandemic period (Ashraf et al., 2020). In 2008, the world suffered one of the worst financial crises as a consequence of financial firms’ recklessness and the involvement of large investment banks, credit rating agencies, and other government regulators. As a result, the theory controlling the global economic system was put at stake by this catastrophe. Interestingly, the launch of the first cryptocurrency, Bitcoin, coincided with the outbreak of that crisis tragedy. Since the central banks didn’t foresee and avert it, investors’ need for new assets and honest regulators has clearly risen. This motivated Satoshi Nakamoto to employ blockchain technology to develop the first electronic system for remittances that is decentralized and does not need government or third-party involvement. During the Corona epidemic, Bitcoin shared some of the benefits of gold in terms of diversification, hedging, and safe haven. Simultaneously, humanitarian groups boosted their reliance on cryptocurrencies by starting efforts to seek alternative and complementary funding sources to traditional sources. Moreover, multiple cryptocurrencies have developed since bitcoin’s inception. According to (CoinMarketCap, 2022) data, there were over 9500 cryptocurrencies with a capitalization of around 1.91 trillion dollars on March 1, 2022, with bitcoin accounting for 43% of the overall market. Bitcoin is intangible encoded numbers that don’t have any physical existence and, in contrast to the large majority of many other forms of currencies, it cannot be obtained via banks and don’t reliant on the strength of the countries’ economy or on central bank regulation. Several researches have been conducted to estimate the benefits of diversification and hedging for Bitcoin. Selmi et al., (2018) resulted that Bitcoin may work as a hedge, a safe haven, and a diversifier against excessive oil price changes, as well as a hedge and a safe haven for oil price declines. Hasan et al., (2021) demonstrates that Bitcoin may act as a safe haven for US equities during severe downturns. This study aims to compare Bitcoin’s role as either a diversifier, hedge, or safe haven against oil fluctuations to the similar role of Islamic stocks, by determining the nature of the movement between Islamic stocks and oil price changes, and then comparing the results to the Bitcoin-oil pair. 338 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Individual investors, portfolio managers, and researchers might benefit greatly from this study. Examining the relationship between Bitcoin, Islamic equities, and oil returns can assist investors and portfolio managers in constructing an optimal basket. Further, this study will contribute to enriching the literature related to the development of alternative investment tools, and the extent to which individuals, institutions, and countries adopt Bitcoin as a medium of exchange and as legal tender. 2. Literature Review In keeping with the study’s objective, studies that investigate the link between Bitcoin, oil, conventional and Islamic stocks, and their benefits in diversifying portfolios, as well as their abilities as a safe haven and hedging asset, will be highlighted in this part. Shahzad et al., (2019) tried to find out the best asset as a safe haven between gold, bitcoin and commodities, by employing Heterogeneity between quantiles. They find that BTC, gold, and commodity have comparable poor safe-haven characteristics for the global stock market indices. Chkili et al., (2021) used DCC-FIGARCH method to estimate the role of BTC and gold as a hedge and diversifier to Islamic stocks. They suggested that Islamic investors could rely on BTC to diversify and hedge their portfolios through the health crises. DCC-GARCH model was utilized by Wang et al., (2021) to compare Bitcoin to commodities and USD from 2016 to 2021. The result was that adding Bitcoin to the portfolio increases the importance of comparing its volatility with other assets. Ahmed, (2021) utilized QR methodology among Bitcoin and Islamic equities from 2014 to 2021 to conclude that in emerging and developed markets, investors can use Islamic stocks to hedge a portfolio when Bitcoin prices tend to rise, and to diversify if Bitcoin prices are falling. Furthermore, Mensi et al., (2020) examined the movements between Bitcoin and Sukuk, as well as regional and international Islamic equity markets. They concluded that the advantages of diversifying the portfolio via BTC and Islamic equities change with time and frequency. Caferra & Vidal-Tomás, (2021) benefited from Markov tests to highlight that in the majority of situations, cryptocurrencies were sending out bullish signals. Wen et al., (2022)applied time-varying parameter VAR to compare the dynamic spillover effects of gold and BTC prices on the oil markets during the COVID-19 outbreak. They stated that, in contrast to gold, Bitcoin’s response is the inverse, rejecting the safe haven feature. In the same vein, by utilizing copula approach Syuhada et al., (2022) concluded that Gold significantly decreases the downward risk of a portfolio that includes any proportion of gold and energy commodities, demonstrating its safe-haven potential. BTC’s safe-haven functionality, on the other hand, is unreliable. Dutta et al., (2020) used ADCC-GARCH model to investigate the safe haven features of Bitcoin and gold to oil prices during COVID-19 outbreak. They revealed that gold exceeds Bitcoin as a safe haven asset. To discover the link between BTC, oil, gold, and a variety of indices, Bhuiyan et al., (2021) by employing a wavelet approach, revealed that both BTC and gold may be utilized as diversifiers and safe havens during periods of fluctuating oil prices. Li et al., (2022) Used the Granger causality test to investigate the extreme risk transmission between BTC and the crude oil market. They validated the presence of severe asymmetry in the oil-Bitcoin correlation and that the asymmetry is related to the magnitude of both price changes. Charfeddine et al., (2020) compared the advantages of CCs to oil, gold and S&P 500 using Copula and GARCH models and discovered that combining Bitcoin with other observed asset offers better diversification advantages for the investors. Jareño et al., (2021) employed NARDL methodology to check the relation between Bitcoin, 10 major CCs and oil price shocks. The analysis resulted that oil risk shock has a negative connection with Bitcoin returns, but has a least connection with Tether. 339 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 3. Data And Methodology 3.1. Data This study aims to investigate the causal relationship between Bitcoin (BTC), Islamic Stock Markets (ISMs), and Oil prices. To this end, I consider the Dow Jones Islamic Stock Market Index (DJI) as a measure of the Islamic stock market. For the oil market, I use the West Texas Intermediate (WTI) daily price movements, and the order-level USD/BTC trading data of Bitstamp for BTC. All data was obtained from DataStream. The sample period for the study is from August 18, 2011, to December 10, 2021, which gives us a total of 2,690 daily data observations. Table 1 displays the descriptive statistics for all series returns. In the sample, the mean returns for DJI and BTC are positive, but negative for WTI. While Bitcoin has the highest mean return, WTI has the lowest mean return. Furthermore, as assessed by the standard deviation, BTC has the most volatility, followed by WTI and lastly, DJI. Finally, according to the Jarque-Bera normality test, all return series display substantial negative skewness and excess kurtosis, indicating that the normal distribution assumption for the return series is rejected at the 1% level. Table 1- Descriptive Statistics for Return Series DL(DJI) DL(WTI) DL(BTC) Mean 0.00043 -0.00006 0.00311 Median 0.00065 0.00000 0.00248 Maximum 0.07916 0.25874 0.48478 Minimum -0.09639 -0.41786 -0.66395 SD 0.00893 0.02809 0.05683 Skewness -0.93241 -0.96992 -1.06834 Kurtosis 19.00942 41.59751 23.00465 JB 29106.10*** 167337.70*** 45349.03*** N 2689 2689 2689 Note: *** indicates that variables are significant at 1% level. 3.2. Methodology 3.2.1. Stationarity Test If the time series is nonstationary, we can study its behavior only for the time period under consideration. Each set of time series data will therefore be for a particular episode. In consequence, it cannot be generalized to other various periods. Therefore, such (nonstationary) time series may be of little use for forecasting purposes. 340 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 3.2.1.1. Augmented Dickey-Fuller (ADF) test The ADF test is estimated in three different forms to determine the stationarity of the variables: Where: t is the time index, α is an intercept constant called a drift, β is the coefficient on a time trend, γ is the coefficient presenting process root, i.e., the focus of testing, p is the lag order of the firstdifferences autoregressive process, is an independent identically distributes residual term. 3.2.1.2. Philips Perron (PP) test The power of the ADF test is reduced by too large a number of lagged differences. On the other hand, too small a number of lags has the effect that the test is no longer correctly applicable due to the autocorrelation of the estimated residuals. Firstly, for the nonparametric tests, the number of lags has no impact on the estimated parameters, and, secondly if the autocorrelation coefficients tend towards zero they have, at best, a small impact on the estimated variance. The increase of m does not reduce the sample size of the estimated equation. Thus, one should assume that nonparametric tests are better suited to cope with the autocorrelation of the residuals. 3.2.2. Vector Autoregressive (VAR) Model VA R model is one of the most common multivariate time series models used by economists. This model applies when each variable in the system does not only depend on its own lags, but also the lags of other variables. Multivariate time series models primarily focus on the joint modelling of the vector series Yt. For 2 time series Yt and Xt, VAR model uses the following equations: where the µ’s are the stochastic error terms, called impulses or innovations or shocks in the language of VAR. Prior to estimating equations (2.4) and (2.5), the maximum lag length k must be determined. Incorporating an excessive number of lagged components will waste degrees of freedom and introduce the probability of multicollinearity. Incorporating insufficient lags will result in specification mistakes. Using a criterion such as the Likelihood Ratio (LR) statistics, Final Prediction Error (FPE), HannanQuinn (HQ), Schwarz (SIC), or Akaike Information Criterion (AIC), and selecting the model with the lowest values for these criteria is one technique to answer this issue. 3.2.3. The Brock, Dechert, and Scheinkman (BDS) statistic The BDS statistic is derived from the correlation integral and has its origins in the recent work on deterministic nonlinear dynamics and chaos theory. According to (Jeong et al., 2012; Packard et al., 1980) the method of delays can be used to embed a scalar time series fixing; {xi}, i=1, 2, …. N into an m-dimensional space as follows: 341 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences where t is the index lag. Under the Independent and Identically Distributed (IID) hypothesis, the BDS statistic for m > 1 is defined as: where N is the size of the data sets, M = (N – 1)t is the number of embedded points in m-dimensional space. It has a limiting standard normal distribution under the null hypothesis of IID as obtains its critical values using the standard normal distribution. and 3.2.4 Nonparametric Causality-in-Quantiles Test By building on the framework of (Nishiyama et al., 2011) and (Jeong et al., 2012), we use the methodology as advanced by Balcilar et al. (2016) et al. This method is useful in detecting nonlinear causality through a hybrid approach. Denote xt, yt, two series, following (Jeong et al., 2012), the quantile-based causality is defined as follows: xt does not cause yt in the θ-quantile with respect to the lag-vector of {yt - 1, … , yt - p , xt - 1, … , xt - p } if xt is a prima facie cause of yt in the θ-th quantile with respect to {yt - 1, … , yt - p , xt - 1, … , xt - p } if where Qθ (yt.) is the θ-th quantile of yt depending on t and 0 < θ <1. Let Yt-1 = Xt-1 = Zt= and Fyt│Zt-1(yt│Zt-1) and Fyt│Yt-1(yt│Yt-1) denote the conditional distribution function of yt given Zt-1 and Yt-1 respectively. The conditional distribution Fyt│Zt-1(yt│Zt-1) is assumed to be absolutely continues and , we have in yt for almost all Zt-1. If we denote ) with probability one. Consequently, the hypotheses to be tested based on Fyt│Rt-1{ the definition of Eqs. (2.8) and Eqs. (2.9) are: is an estimate of the θ-th quantile of yt given Yt-1. We estimate it using the nonparametric kernel method as where is the Nadarya-Watson kernel estimator given by: with L(∙) denoting the kernel function and h the bandwidth. In an extension of the Jeong et al. (2012) framework. To this end, we use the nonparametric Granger-quantile-causality approach by Nishiyama et al. (2011). In order to illustrate the causality in higher-order moments assume that: yt = g (Yt-1) +σ( Xt-1) εt (2.14) where εt is the white noise process, and g(.) and are unknown functions that satisfy certain conditions for stationarity. However, this specification does not allow for Granger-type causality testing from xt to yt, but could possibly detect the “predictive power” from xt to y2t when σ (∙) is a general 342 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences nonlinear function. Hence, the Granger causality-in-variance definition does not require an explicit specification of squares for Xt-1. We reformulate Eq. (2.14) into a null and alternative hypothesis for causality in variance as follows: To obtain a feasible test statistic for testing the null hypothesis in Eq. (2.15), we replace yt in (Eq. 2.13) with y2t. Incorporating the Jeong et al. (2012) approach we overcome the problem that causality in the conditional 1st moment (mean) imply causality in the 2nd moment (variance). In order to overcome this problem, we interpret the causality in higher-order moments using the following model: yt=g(Xt-1, Yt-1)+ εt (2.17) Thus, higher- order quantile causality can be specified as: Integrating the entire framework, we define that xt Granger causes yt in quantile θ up to the K-th moment utilizing Eq. (2.18) to construct the test statistic for each k. However, it can be shown that it is not easy to combine the different statistics for each k = … 1, 2, , K into one statistic for the joint null in Eq. (2.18) because the statistics are mutually correlated (Nishiyama et al., 2011). To efficiently address this issue, we include a sequential testing method as described by Nishiyama et al. (2011) with some modifications. Firstly, we test for nonparametric Granger causality in the 1st moment (k = 1). Failure to reject the null for k = 1, does not automatically lead to noncausality in the 2nd moment and, thus, we construct the tests for k = 2. Finally, we can test for the existence of causality-in-variance, or the causality-in mean and variance successively. 4. Findings And Discussion 4.1. Unit Root Tests In this study, the stationarity of the variables has been examined by means of the classical unit root and stationarity tests, which are as follows: The Augmented Dickey-Fuller (ADF) test, and the Philips Perron (PP) test. The null hypothesis in the two unit-root tests (ADF and PP) is that the variables have a unit root. However, the results of the ADF and PP tests reveal that the logarithms of Bitcoin, Islamic stocks, and Oil returns are stationary in their first difference form. In all three choices of the ADF and PP tests, the null hypothesis that they have a unit root should be rejected even at a 1% significance level. It is possible to deduce that these three variables are I(1). 343 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 2- ADF and PP Tests-First Difference Form DL(DJI) DL(WTI) DL(BTC) Mean 0.00043 -0.00006 0.00311 Median 0.00065 0.00000 0.00248 Maximum 0.07916 0.25874 0.48478 Minimum -0.09639 -0.41786 -0.66395 SD 0.00893 0.02809 0.05683 Skewness -0.93241 -0.96992 -1.06834 Kurtosis 19.00942 41.59751 23.00465 JB 29106.10*** 167337.70*** 45349.03*** N 2689 2689 2689 Note: *** indicates that variables are significant at 1% level. Two major findings are achieved by running ADF and PP. First, it is clear that the data is nonstationary. If there is no cointegration among the variables, non- stationary data cannot be included in the model. Second, the initial criteria for looking for cointegration among variables is that they all have the same order of integration. The ADF and PP tests, however, demonstrate that this is not the case. As a result, there is no cointegration link between the three variables. Given that the variables lack a cointegrating vector, one method for investigating their connection is to make nonstationary variables stationery. 4.2. VAR Model Estimation Table 3- Nonlinearity VAR Models - Brock et al. (1996) Test m=2 m=3 m=4 m=5 m=6 Res_Dep 10.89*** 15.52*** 18.37*** 21.10*** 23.72*** Res_Ind 11.56*** 14.63*** 17.14*** 18.97*** 20.92*** Res_Dep 11.13*** 13.77*** 15.82*** 17.85*** 19.43*** Res_Ind 12.91*** 15.45*** 17.96*** 19.90*** 21.93*** Res_Dep 10.46*** 15.05*** 18.00*** 20.86*** 23.63*** Res_Ind 11.34*** 13.79*** 15.93*** 17.99*** 19.49*** VAR(dependent~independent) DL(DJI)~DL(WTI) DL(BTC)~DL(WTI) DL(DJI)~DL(BTC) Notes: “m” represents the embedding dimensions while *** and ** indicate the rejection of the null hypothesis of i.i.d. residuals at the 1% level of significance based on the bootstrapped p-values obtained with 5000 repetitions. “Res_Dep” and “Res_Ind” indicate, respectively, residual of dependent and independent variables. Values in the cells represent BDS z-statistic. Table 3 presents the results of the BDS test, which provide considerable evidence of failure to accept the null hypothesis of IID for residuals of VAR (1) processes at various levels of embedded dimensions. Thus, the phenomenon of nonlinearity is present in the relationship between Islamic stocks, Bitcoin, and 344 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences oil. Hence, the linear Granger causality test is susceptible to misspecification error probabilities, which justify the applicability of the causality-in-quantile approach. 4.3. Nonparametric Causality-in-Quantiles Test Fig. 1 illustrates the results of causality in quantiles in mean and variance series between DJI returns and the WTI. It reports causality in quantile results for variance series from DJI returns to WTI. In extreme lower quantiles, we see no significant relationship that subsequently becomes significant in median and higher quantiles. However, the relationship remains across all the quantiles. For causality in variance, again, we witness significant causality running from WTI to DJI returns across all the quantiles. In terms of causality-in-mean between DJI returns and the WTI, there is significant causality from DJI to WTI only in the median quantiles and significant causality from WTI to DJI just in the lower quantiles. These results tell us that including Islamic stock with oil in the same portfolio will lead to double losses for investors, because of the high predictive power of both oil and Islamic stock. Figure 1- Causality in mean and variance between DJI and WTI Fig. 2 illustrates the results of causality in quantiles in mean and variance series between WTI returns and the BTC. In extreme lower quantiles, we see no significant relationship that subsequently becomes significant in median and higher quantiles from BTC to WTI. In Fig. 2 the strength of the causality rises in the normal market conditions, but it’s weak in at the beginning and end the quantiles from WTI to BTC. According to causality-in-mean between BTC returns and the WTI, although there is no significant causality from WTI to BTC, Fig. 2 reports significant one-way causality from BTC to WTI only in upper quantiles. The significant link between Bitcoin and oil may indicate that major investors have examined Bitcoin as an investment opportunity. Figure 2- Causality in mean and variance between WTI and BTC Fig. 3 illustrates the results of causality in quantiles in mean and variance series between DJI returns and the BTC. It reports two-way causality-in-variance between DJI and BTC, which appear not significant in lower and upper quantiles from DJI to BTC and very weak in lower quantiles from BTC 345 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences to DJI. In terms of causality-in-mean between DJI returns and the BTC, although there is no significant causality from DJI to BTC, Fig. 3 reports significant causality from BTC to DJI only in upper quantiles. BTC’s unattractiveness as a diversifier may be simply due to the fact that it might not be subject to any official authorities and, unlike money, is not supported by a central bank. So, we can confirm that, this strong correlation between the two variables (Bitcoin and Islamic stocks) will increase the risk of the portfolio, thus rejecting the diversification and safe haven hypothesis for Energy Market. Figure 3- Causality in mean and variance between BTC and DJI CONCLUSION This study investigates the causal relationships between Bitcoin (BTC), Dow Jones Islamic Stock Market Index (DJI), and the West Texas Intermediate (WTI) daily oil price movements, by means of the Nonparametric Causality-in-causality-in-mean and causality-in-variance tests. The analysis uses daily data covering the period from August 18, 2011, to December 10, 2021, which gives us a total of 2,690 daily data observations. Results show that the total return and volatility spillover are relatively high for the BTC, WTI, and DJI. Evidence of volatility spillovers indicates Islamic markets provide limited safe havens during distress periods with some contagion between Islamic stock returns, Bitcoin, and oil. Results from both the nonlinearity VAR Model and the nonparametric Causality-in-Quantiles show there are positive and significant correlations between BTC, WTI, and DJI, which implies limited portfolio diversification benefits afforded by Islamic stock and crypto markets. Unlike Bhuiyan et al., (2021), Bouri et al., (2017), Chkili et al., (2021), Selmi et al., (2018), Zaighum et al., (2021), our results provide limited evidence that Islamic finance and Bitcoin serve as alternatives to existing financial tools in terms of potential diversification and safe haven benefits. Our results have evidence that both Islamic stock and crypto tools provide little safe havens and diversification features. These results are more in line with those of Maghyereh & Abdoh, (2021), Shahzad et al. (2019), Wang et al., (2021) who studied the interaction between BTC and Islamic and Conventional markets and whose results found that BTC and Islamic stocks provide little safe havens and diversification features. Our results also broadly corroborate work by Dutta et al., (2020) and Pho et al., (2021) who compared gold and BTC as a safe haven or diversifier tools for oil. These findings emphasize the significance of oil in determining the desirability of bitcoin and Islamic stocks as investments. Oil is a factor that has an influence on the actual economy’s performance. As a result, oil volatility should be considered when developing performance expectations for investment and basket forming. When the price of oil is likely to rise, investors should buy Islamic stocks and bitcoin. These findings can be utilized to develop good hedging strategies. Because Islamic stock and cryptocurrency markets are not completely immune to financial and health catastrophes, traders must also be aware of the impact of a downturn on their investment in Islamic securities. 346 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences References Ashraf, D., Muhammad Suhail Rizwan, & Ahmad, G. (2020). Islamic Equity Investments and the COVID-19 Pandemic. Not Been Peer Reviewed, 21. Balcilar, M., Bekiros, S., & Gupta, R. (2016). The Role of News-Based Uncertainty Indices in Predicting Oil Markets: A Hybrid Nonparametric Quantile Causality Method. Empirical Economics. Bhuiyan, R. A., Husain, A., & Zhang, C. (2021). A wavelet approach for causal relationship between bitcoin and conventional asset classes. Resources Policy, 71(May 2020), 101971. https://doi.org/10.1016/j.resourpol.2020.101971 Bouri, E., Azzi, G., & Dyhrberg, A. H. (2017). On the return-volatility relationship in the Bitcoin market around the price crash of 2013. The Open-Access, Open-Assessment E-Journal., 11(2017–2), 0–17. Caferra, R., & Vidal-Tomás, D. (2021). Who raised from the abyss? A comparison between cryptocurrency and stock market dynamics during the COVID-19 pandemic. Finance Research Letters, January, 101954. https://doi.org/10.1016/j.frl.2021.101954 Charfeddine, L., Benlagha, N., & Maouchi, Y. (2020). Investigating the dynamic relationship between cryptocurrencies and conventional assets: Implications for financial investors. Economic Modelling, 85(July 2018), 198–217. https://doi.org/10.1016/j.econmod.2019.05.016 Chkili, W., ben Rejeb, A., & Arfaoui, M. (2021). Does bitcoin provide hedge to Islamic stock markets for pre- and during COVID-19 outbreak? A comparative analysis with gold. Resources Policy, 74, 102407. https://doi. org/10.1016/J.RESOURPOL.2021.102407 CoinMarketCap. (2022). Coin Market Cap. https://coinmarketcap.com/ Dutta, A., Das, D., Jana, R. K., & Vo, X. V. (2020). COVID-19 and oil market crash: Revisiting the safe haven property of gold and Bitcoin. Resources Policy, 69, 101816. https://doi.org/10.1016/J.RESOURPOL.2020.101816 Hanif, M. (2011). Fundamentals of Islamic Finance (5th ed.). KDP Direct Publishing. Hasan, M. B., Hassan, M. K., Karim, Z. A., & Rashid, M. M. (2021). Exploring the hedge and safe haven properties of cryptocurrency in policy uncertainty. Finance Research Letters. https://doi.org/10.1016/j. frl.2021.102272 IFSB. (2021). Islamic Financial Services Industry - Stability Report. Jareño, F., González, M. de la O., López, R., & Ramos, A. R. (2021). Cryptocurrencies and oil price shocks: A NARDL analysis in the COVID-19 pandemic. Resources Policy, 74. https://doi.org/10.1016/j.resourpol.2021.102281 Jeong, K., Härdle, W. K., & Song, S. (2012). A consistent nonparametric test for causality in quantile. Econometric Theory, 28(4), 861–887. https://doi.org/10.1017/S0266466611000685 Li, D., Hong, Y., Wang, L., Xu, P., & Pan, Z. (2022). Extreme risk transmission among bitcoin and crude oil markets. Resources Policy, 77, 102761. https://doi.org/10.1016/J.RESOURPOL.2022.102761 Maghyereh, A., & Abdoh, H. (2021). Time–frequency quantile dependence between Bitcoin and global equity markets. North American Journal of Economics and Finance, 56(June 2020), 101355. https://doi.org/10.1016/j.najef.2020.101355 Mensi, W., Ur Rehman, M., Maitra, D., Hamed Al-Yahyaee, K., & Sensoy, A. (2020). Does bitcoin co-move and share risk with Sukuk and world and regional Islamic stock markets? Evidence using a time-frequency approach. Research in International Business and Finance, 53(July 2019), 101230. https://doi.org/10.1016/j. ribaf.2020.101230 Mirza, N., Abbas Rizvi, S. K., Saba, I., Naqvi, B., & Yarovaya, L. (2022). The resilience of Islamic equity funds during COVID-19: Evidence from risk adjusted performance, investment styles and volatility timing. International Review of Economics and Finance, 77, 276–295. https://doi.org/10.1016/j.iref.2021.09.019 347 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Nishiyama, Y., Hitomi, K., Kawasaki, Y., & Jeong, K. (2011). A consistent nonparametric test for nonlinear causality—Specification in time series regression. Journal of Econometrics, 165(1), 112–127. https://doi. org/10.1016/J.JECONOM.2011.05.010 Packard, N. H., Crutchfield, J. P., Farmer, J. D., & Shaw, R. S. (1980). Geometry from a Time Series. Physical Review Letters, 45(9), 712. https://doi.org/10.1103/PhysRevLett.45.712 Pho, K. H., Ly, S., Lu, R., Hoang, T. H. van, & Wong, W. K. (2021). Is Bitcoin a better portfolio diversifier than gold? A copula and sectoral analysis for China. International Review of Financial Analysis, 74(February 2020), 101674. https://doi.org/10.1016/j.irfa.2021.101674 Selmi, R., Mensi, W., Hammoudeh, S., & Bouoiyour, J. (2018). Is Bitcoin a hedge, a safe haven or a diversifier for oil price movements? A comparison with gold. Energy Economics, 74(December 2016), 787–801. https:// doi.org/10.1016/j.eneco.2018.07.007 Shahzad, S. J. H., Bouri, E., Roubaud, D., Kristoufek, L., & Lucey, B. (2019). Is Bitcoin a better safe-haven investment than gold and commodities? International Review of Financial Analysis, 63(December 2018), 322–330. https://doi.org/10.1016/j.irfa.2019.01.002 Syuhada, K., Suprijanto, D., & Hakim, A. (2022). Comparing gold’s and Bitcoin’s safe-haven roles against energy commodities during the COVID-19 outbreak: A vine copula approach. Finance Research Letters, 46, 102471. https://doi.org/10.1016/J.FRL.2021.102471 Wang, P., Zhang, H., Yang, C., & Guo, Y. (2021). Time and frequency dynamics of connectedness and hedging performance in global stock markets: Bitcoin versus conventional hedges. Research in International Business and Finance, 58. https://doi.org/10.1016/j.ribaf.2021.101479 Wen, F., Tong, X., & Ren, X. (2022). Gold or Bitcoin, which is the safe haven during the COVID-19 pandemic? International Review of Financial Analysis, 81, 102121. https://doi.org/10.1016/J.IRFA.2022.102121 Zaighum, I., Aman, A., Sharif, A., & Suleman, M. T. (2021). Do energy prices interact with global Islamic stocks? Fresh insights from quantile ARDL approach. Resources Policy, 72. https://doi.org/10.1016/j.resourpol.2021.102068 348 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences RİSK İŞTAHI ENDEKSİ İLE FİNANSAL YATIRIM ARAÇLARI ARASINDAKİ İLİŞKİ Zeynep Söylemez, Gaziantep Üniversitesi, https://orcid.org/0000-0003-0247-7569 Doç. Dr. Mehmet Fatih BUĞAN Gaziantep Üniversitesi, mfbugan@gantep.edu.tr https://orcid.org/my-orcid?orcid=0000-0001-9027-9532 Doç. Dr. Eray GEMİCİ Gaziantep Üniversitesi https://orcid.org/0000-0001-5449-0568 Özet Yatırımcılar risk unsurunu yakından takip ederek riske karşı bir tutum sergilemektedirler. Geleneksel finans teorisi, yatırımcıların riske karşı olan tutumlarının bireylerin rasyonel oldukları gerçeğiyle açıklamaya çalışmışlardır. Psikoloji biliminin yatırımcı davranışları üzerinde yoğunlaştığı çalışmalarla beraber yatırımcıların kararlarında irrasyonalitenin varlığı görülmüş ve bu doğrultuda davranışsal finans teorisi şekillenmeye başlamıştır. Yatırımcıların risk almaya olan istekleri, risk iştahı olarak adlandırılmaktadır. Küreselleşmenin etkisi ile yatırımcıların risk iştahına karşı olan tutumları finansal piyasaları etkilediğinden bu alanda yapılan çalışmalar önem kazanmıştır. Bu çalışmada, finansal istikrar göstergelerinden biri olarak kabul edilen risk iştahı endeksi ile BIST-100 endeksi, Altın/Ons ve USD/ TRY değişkenleri arasında çift yönlü bir nedensellik ilişkisinin olup olmadığını incelemiştir. Çalışmada, Ocak 2008 ve Aralık 2021 yılına ait veriler ile frekans alanı nedensellik testi uygulanmıştır. Çalışmadan elde edilen bulgular, risk iştahı endeksi ve Altın/Ons değişkeni arasında kısa, orta ve uzun dönemde çift yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğunu göstermektedir. Aynı zamanda risk iştahı endeksi ve USD/TRY değişkeni arasında orta ve uzun dönemde çift yönlü bir nedensellik ilişkisinin olduğu gözlemlenmiştir. Fakat kısa dönemde risk iştahı endeksinden USD/TRY değişkenine doğru bir nedensellik ilişkisinin olmadığı, kısa dönemde sadece USD/TRY değişkeninden risk iştahı endeksine doğru bir nedensellik ilişkisinin olduğu tespit edilmiştir. Son olarak BIST-100 endeksinden risk iştahı endeksine doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisinin olduğu gözlemlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Risk, Risk İştahı Endeksi, Davranışsal Finans, Frekans Alanı Nedensellik The Relationship between Risk Appetite Index and Financial Investment Insturuments Abstract Investors follow the risk factor closely and display an attitude towards risk. Traditional finance theory has tried to explain investors’ attitudes towards risk by the fact that individuals are rational. Along with the studies that psychology focuses on investor behavior, the existence of irrationality in the 349 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences decisions of investors has been observed and behavioral finance theory has begun to take shape in this direction. Investors’ willingness to take risks is called risk appetite. As the attitudes of investors towards risk appetite with the effect of globalization affect financial markets, studies in this field have gained importance. In this study, it has been examined whether there is a bidirectional causality relationship between the risk appetite index, which is one of the indicators of investor sentiment, and the variables of BIST-100 index, Gold/Ons and USD/TRY. In the study, frequency domain causality test was applied with the data of January 2008 and December 2021. The findings obtained from the study show that there is a bidirectional causality relationship between the risk appetite index and the Gold/Ounce variable in the short, medium and long term. At the same time, it has been observed that there is a bidirectional causality relationship between the risk appetite index and the USD/TRY variable in the medium and long term, except for the short term. However, it has been determined that there is no causality relationship from the risk appetite index to the USD/TRY variable in the short run, and that there is only a causality relationship from the USD/TRY variable to the risk appetite index in the short run. Finally, it has been observed that there is a one-way causality relationship from the BIST-100 index to the risk appetite index. Keywords: Risk, Risk Appettite Index, Behavioral Finance, Frequency Domain Causality 1. Giriş Teknolojinin hızla gelişmesi, iletişim ve ulaşım alt yapısının gelişmesini ve küreselleşme sürecinin başlamasını sağlamıştır. Buna bağlı olarak finansal serbestleşme ile birlikte uluslararası sermaye dolaşımı gerçekleşmiştir. Bu süreç ülkeler arası bilgi dolaşımını da beraberinde getirmiştir. Birbirleriyle bütünleşme sürecine giren ülkeler finansal çıkarları doğrultusunda stratejiler uygulamaya başlamışlardır. Bu süreç yatırımcıları yeni yatırım fırsatlarına yönlendirerek avantaj sağlasada, herhangi bir ülkede finansal piyasalarda volatilite yaşanması durumunda ülke piyasalarını da hızla etkilemektedir. Ülkeler yatırım fırsatlarına karşı avantaj sağlayacak bir tutum sergilerken, olumsuz bir durum söz konusu olduğunda da riske karşı olan tutumları dikkat çekmektedir. Yatırımcıların riske karşı olan tutumları ilk olarak geleneksel finans teorisine dayanmaktadır. Geleneksel finans teorisine göre yatırımcılar kendilerine maksimum fayda sağlayacak yatırımları tercih etmektedir. Bu durum yatırımcıların rasyonel karar verdiklerini yani homo economicus olduklarını varsaymaktadır. Psikoloji biliminin ortaya çıkması yatırımcıların rasyonel davranmadıklarını, karar verme süreçlerinde psikolojilerinin etkili olduğunu söylemektedir. Bu nedenle geleneksel finans teorisi yerini yatırımcıların yatırım kararı verirken irrasyonel davrandıklarını varsayan davranışsal finans teorisine bırakmıştır. Küreselleşme ile birlikte birbirleriyle bütünleşen ülkeler ve finansal piyasaları, herhangi bir ülkede volatilite olması durumunda diğer ülkelerin finansal piyasalarını da etkilemektedir. Yatırımcılar risk unsurunu yakından takip etmekte ve yatırım kararlarını buna göre vermektedir. Bu durumda yatırımcıların getiri oranı aynı olan farklı yatırımlardan daha az riskli olan yatırımı tercih etmeleri beklenmektedir (Akdağ ve Iskenderoğlu, 2019). Yatırımcıların tercihleri yatırımcı duyarlılığına bağlı olmaktadır. Yatırımcı duyarlılığının temelinde ise davranışsal finans teorisi bulunmaktadır. Yatırımcı duyarlılığını temsil eden çeşitli göstergeler vardır. Bu göstergelerden biri Tüketici Güven Endeksi (TGE) bir diğeri ise Volatilite Endeksi olarak da bilinen Korku Endeksi (VIX)’dir. Bu çalışmada, yatırımcı duyarlılığını temsil eden TGE’ye değinip yine yatırımcı duyarlılığını temsil eden VIX’in Türkiye’de ki göstergesi olan Risk İştahı Endeksi (RİSE) ile BIST-100 Endeksi, Altın/Ons ve USD/TRY değişkenleri arasındaki ilişki çift yönlü olarak incelenmiştir. TGE, ekonominin mevcut durumunu, tüketicilerin mali durumlarını ve geleceğe ilişkin beklentilerini gösteren ekonomi güven endekslerinden birisidir. Tüketici güven endeksi anketlerle ölçümlenmekte ve tüketici tutum ve beklentilerinin altında yatan sebeplere açıklık getirmeye çalışmaktadır. 350 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Risk iştahı, varlıkların fiyat hareketlerinin bir göstergesi olarak anılmaktadır. Aynı zamanda yatırımcılar tarafından risk iştahını ölçümleyebilmek amacıyla çeşitli göstergeler kullanılmaktadır. Ülke piyasalarında çeşitli göstergeler bir araya getirilerek oluşturulan sayı dizinlerine bağlı endeksler kullanılarak risk iştahı ölçümlenmeye çalışılmaktadır (González ve Hermosillo, 2008; Saraç, İskenderoğlu ve Akdağ, 2016). 2. Risk İştahı Endeksi’ni İnceleyen Çalışmalar Literatür taraması yapıldığında risk iştahı endeksi ve farklı değişkenler arasındaki ilişki ile ilgili çalışmaların sınırlı sayıda olduğu görülmektedir. Farklı yöntemler ve farklı değişkenler ile ilgili yapılan araştırmaların sonucunda risk iştahı endeksinden diğer değişkenlere doğru olan bir nedensellik ilişkisinden veya bu durumun tersi olan diğer değişkenlerden risk iştahı endeksine doğru bir nedenselliğin olduğu çalışmalara ulaşılmaktadır. Literatür taraması yapıldığında genel olarak diğer değişkenler ve risk iştahı endeksi arasında bir ilişkinin olduğu sonucu yaygın olarak görülmektedir. Bu bağlamda incelenen çalışmalara bakacak olursak; Haugen (2006), Norveç’e ait yatırımcıların korku endeksi ile çeşitli makroekonomik unsurlarını incelemiştir. Bayes Analizi yönteminin kullanıldığı araştırma sonucunda korku endeksi ve çeşitli makroekonomik unsurlar arasında anlamlı ve tek yönlü bir ilişkinin olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Shen ve Hu (2007) ise 1991-2006 dönemine ait Tayvan borsalarının risk iştahı ile Tayvan Borsası’nın getirileri arasındaki ilişkiyi Regresyon Analizi ile incelemişlerdir. Araştırma sonucunda, risk iştahı ve borsa getirileri arasında anlamlı ve negatif yönlü bir ilişki olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Hermosillo (2008), Küresel risk iştahı endeksi ile Euro Bölgesi ülkelerinin tahvil fiyatları arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Ocak 1998- Ağustos 2007 dönemine ait verileri ve VAR yöntemi kullanılan çalışma sonucunda risk iştahı ve tahvil fiyatları arasında Haugen (2006) ‘nın bulduğu sonuca benzer sonuç olan anlamlı ve tek yönlü bir sonuca ulaşılmıştır. Fakat ülkede finansal kriz yaşanması durumunda Shen ve Hu (2007)’nun araştırmalarında bulduğu sonuca benzer olan negatif yönde etkilenme sonucuna ulaşılmıştır. Adrian, Etula ve Shin (2009)ise Türkiye’nin de aralarında bulunduğu 23 ülke için Küresel risk iştah endeksi ile dolar kuru arasındaki ilişkiyi araştırmıştır. 1993-2007 dönemine ait verileri ve Panel Regresyon Analizini kullandığı araştırma sonucunda risk iştahı endeksi ile dolar kuru arasında Shen ve Hu (2007)’nun bulduğu sonuca benzer bir sonuç olan anlamlı ve tek yönlü bir ilişki olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Sarwar (2012), ise ABD, Çin, Brezilya, Rusya, Hindistan için 1993-2007 dönemine ait verileri Çoklu Regresyon Analizi ile incelemiştir. VIX ile çalışmaya dâhil edilen ülkelerin borsa endeksleri arasındaki ilişkinin incelendiği çalışmada iki değişken arasında güçlü ve negatif bir ilişki olduğu sonucuna ulaşmıştır. Wang ve Huang (2017), ise Tayvan için 2007-2014 dönemine ait verileri araştırmaya dâhil ederek VIX ve Tayvan borsa endeksi arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Araştırma sonucunda, Shen ve Hu (2007)’nun Tayvan için bulduğu sonuca benzer bir sonuç olan değişkenler arasında anlamlı ve negatif bir ilişkinin olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Literatür taramasında risk iştahının diğer değişkenleri etkilediği çalışmalarda gözlemlenmiştir. Adhikari ve Hilliard (2014), S&P 100 endeksindeki volatilite ve VIX endeksi arasındaki ilişkiyi Granger Nedensellik testi ile araştırmışlardır. Araştırma sonucunda S&P endeksinde ki oynaklığının sebebinin Kürsel Risk İştahı endeksi olduğu gözlemlenmiştir. Kaya ve Coşkun (2015) ise Türkiye’nin Ocak 1995- Nisan 2014 dönemine ait verileri ile VIX ve BİST-100 arasındaki ilişkiyi Granger Nedensellik ve Regresyon Analizi kullanarak araştırmışlardır. Araştırma sonucunda VIX’ den BİST100 endeksine doğru nedensellik ilişkisi gözlemlenmiştir. Tekin ve Hatipoğlu (2017) yine Türkiye için Şubat 2002- Aralık 2016 dönemine ait verileri ve Kuantil Regresyon modelini kullanarak VIX ve BİST-100 endeksi arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Araştırma sonucunda, VIX’in BİST-100 endeksini etkilediği sonucuna ulaşmışlardır. Şahin (2018)yine Türkiye için Kasım 2013- Kasım 2017 dönemine ait verileri ile Johansen-Juselius, Eşbütünleşme Testi ve Hata Düzeltme Modeli kullanarak VIX ve BİST100 arasındaki ilişkiyi araştırmıştır. Araştırma sonucunda yine Küresel Risk İştahı endeksinin BİST-100 endeksi üzerinde etkili olduğu gözlemlenmiştir. Sadeghzadeh (2018), Türkiye için Ocak 2004- Nisan 351 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 2008 dönemine ait verileri ve Granger Nedensellik, Eşbütünleşme, DOLS Analizini kullanarak diğer çalışmalarda olduğu gibi VIX ve BİST-100 endeksi arasındaki ilişkiyi araştırmıştır. Araştırma sonucunda Kaya ve Coşkun (2015)’in araştırmasındaki sonuç ile benzer sonuç olan VIX’in BİST-100 endeksini etkilediği sonucuna ulaşılmıştır. Fakat bu çalışmada VIX’deki artışın BİST-100 endeksini negatif yönde etkilediği görülmüştür. Akdağ ve Iskenderoğlu (2019) ise, Türkiye için 2008-2015 dönemlerine ait verileri ve Granger Nedensellik Analizi ile Frekans Alanı Nedensellik Analizi kullanarak risk iştahı endeksi ile altın fiyatları, petrol fiyatları, döviz kurları ve faiz oranları arasındaki ilişkiyi dönemsel ve tek yönlü olarak araştırmışlardır. Araştırma sonucunda, petrol fiyatlarından risk iştahı endeksine doğru uzun dönemde nedensellik ilişkisi, döviz kurlarından risk iştahı endeksine doğru kısa, orta ve uzun dönemde nedensellik ilişkisi olduğu gözlemlenmiştir. Altın fiyatları ve faiz oranları ise kısa dönem için risk iştahı endeksini etkilediği sonucuna varılmıştır. Gülhan (2020)ise, Türkiye için 2015-2019 dönemine ait veriler ile Granger Nedensellik Analizi ve VAR yöntemini kullanarak altın fiyatları ile VIX, BİST-100 endeksi döviz kuru ve petrol fiyatları arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Altın fiyatlarından VIX’e doğru tek yönlü nedensellik ilişkisi olduğu gözlemlenmiştir. Literatürde çift yönlü nedensellik ilişkisinin varlığından söz edilen sınırlı sayıda çalışmaya rastlanılmıştır. Ozair (2014), ABD için Ağustos 2012- Ekim 2013 dönemine ait verileri ve Granger Nedensellik Analizini kullanarak VIX ve S&P500 endeksi arasındaki ilişkiyi çift yönlü olarak araştırmıştır. Araştırma sonucunda VIX ve S&P500 endeksi arasında çift yönlü nedensellik ilişkisinin olduğu sonucuna varmıştır. 3. Veri Seti Bu çalışmada Risk İştahı endeksi (RİSE) ile finansal yatırım araçlarından olan Altın/Ons, BİST-100 endeksi (BİST-100) ve Dolar/TRY fiyatları arasındaki ilişki incelenmiştir. Bu bağlamda çalışmanın veri seti olarak, Ocak 2008 ve Aralık 2021 dönemindeki Türkiye özelinde Risk İştahı endeksi, BİST-100 endeksi, Altın/Ons, Dolar ve Türk Lirası kuru serilerinin haftalık verilerinden oluşmaktadır. 4. Yöntem Bu bölümde Risk İştahı endeksi, Altın/Ons, Dolar/Türk Lirası ve BİST-100 endeksi arasındaki ilişkinin hem uzun dönem hem hem de kısa dönemde incelenmesi amaçlanmaktadır. Bu çalışmada yöntem olarak Breitung & Candelon (2006)’un çalışmalarında geliştirdikleri ve VAR yöntemine dayanan, değişkenler arasındaki frekans dağılımlarına göre ölçülen nedensellik testi uygulanmıştır. 5. Bulgular Türkiye özelinde Risk İştah endeksi (RISE) verileri. BİST-100 endeksi (BIST-100) verileri, Altın-Ons fiyatları, Dolar-Türk lirası verileri arasındaki ilişkinin incelendiği çalışmada, Ocak 2008- Aralık 2021 arası haftalık dönem analizlere dâhil edilmiştir. Risk iştahı verileri Merkezi Kayıt Kuruluşu’ndan (web adresi), BİST- 100 endeksi Merkez Bankası’nın Elektronik Veri Dağıtım Sistemi’nden (web adresi), Dolar-Türk lirası kuru Merkez Bankası’ndan, Altın fiyatları Bloomberg Türkiye sitesinden alınmıştır. Tablo 3’de Risk İştahı, Altın/Ons, USD/TRY ve BİST-100 endeksi için tanımlayıcı istatistikler verilmiştir. 352 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Tablo 3. Tanımlayıcı İstatistikler RISE_Tüm Altın/Ons USD/TRY BIST100 Ortalama 3.811231 8.216631 1.03031 7.014517 Medyan 3.857567 8.03771 0.843274 7.050481 Maks. 4.234831 10.19662 2.669517 8.213384 Min. 2.583998 6.863042 0.144741 5.639813 Std Sapma 0.28576 0.740128 0.604301 0.495371 Çarpıklık -0.8588 0.473918 0.543652 -0.404316 Basıklık 3.493773 2.554214 2.093233 3.039449 JB 97.28172*** 33.41638*** 61.0524*** 19.96365*** ADF -4.42748*** -1.11619 -1.373812 -3.071487 PP -5.17121*** -0.67186 -1.374382 -3.200061 N 731 731 731 731 “***, %1 düzeyinde anlamlılığı temsil etmektedir.” Tablo 1’ incelendiğinde özellikle altın fiyatları ve döviz kuru değişkenlerinin standart sapmaları diğer değişkenlerin standart sapmalarından daha yüksek olduğu söylenebilir. Tablo çarpıklık (skewness) açısından değerlendirildiğinde RISE Tüm ve BİST-100 verilerinin sola çarpık olduğu, Altın/Ons ve USD/TRY verilerinin ise sağa çarpık olduğu görülmektedir. Basıklık (kurtosis) açısından değişkenler incelendiğinde Altın/Ons ve USD/TRY verilerinin katsayıları 3’ten küçük olduğu için normale göre basık dağılım olduğu görülmektedir. RISE Tüm ve BİST-100 değişkenleri incelendiğinde ise 3’ten büyük olduğu için normale göre az sivri dağılım olduğu görülmektedir. Değişkenlerin ADF ve PP birim kök test sonuçları incelendiğinde ise Rise-Tüm endeksi dışındaki değişkenlerin birim kök içerdiği, bir diğer ifadeyle durağan olmadıkları görülmektedir. Çalışmada ele alınan değişkenler arasındaki ilişki kısa, orta ve uzun dönemde nedenselliğin görülebilmesi amacıyla Breitung ve Candelon (2006) tarafından geliştirilen Frekans Alanı Nedensellik Testi ile analiz edilmiştir. Frekans Alanı Nedensellik testi, Toda- Yamamoto gecikmesi arttırılmış VAR modeli üzerinden gerçekleştirilmiştir. Buna göre Rise-Tüm endeksi ile altın serisi arasında en uygun VAR modeli VAR(3) olarak tahmin edilmiştir. Benzer şekilde Rise -Tüm endeksi ile USD/TRY arasında en uygun VAR modeli VAR(6) ve son olarak Rise-Tüm endeksi ile BIST-100 endeksi arasında en uygun VAR modeli VAR(5) olarak tahmin edilmiştir. Nedensellik ilişkisi, Breitung ve Candelon (2006) Frekans Alanı Nedensellik Testi ile Rise TümAltın, Altın-Rise Tüm, Rise Tüm –USD/TRY, USD/TRY- Rise Tüm, Rise Tüm- BIST-100, BIST-100 Rise-Tüm endeksine doğru çift yönlü olarak incelenmiştir. Çift yönlü nedensellik ilişkisine ait sonuçlar Tablo 2’de verilmiştir. 353 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Breitung ve Candelon Frekans Nedensellik Uzun Dönem Kısa Dönem Orta Dönem Tablo 2. Frekans Alanı Nedensellik Testi Sonuçları Nedensellik Sonuçları Rise_ Tüm→Altın Altın→Rise_Tüm USDTRY→Ri- se_ Tüm Rise_ Tüm→USDTRY BIST100→Ri- Rise_ se_Tüm Tüm→BIST100 w=0.1 10.023 (0.000)*** 19.420 (0.000)*** 9.139 (0.010)*** 0.466 (0.791) 182.974 (0.000)*** 0.084 (0.958) w=0.5 9.740 (0.000)*** 11.889 (0.000)*** 5.739 (0.056) 13.952 (0.000)*** 173.033 (0.000)*** 1.316 (0.517) 9.084 (0.000)*** 14.380 (0.000)*** 17.484 (0.000)*** 13.083 (0.000)*** 504.437 (0.000)*** 2.106 (0.348) w=1.5 9.376 (0.000)*** 28.778 (0.000)*** 34.467 (0.000)*** 7.750 (0.020)*** 349.691 (0.000)*** 4.012 (0.134) 9.773 (0.000)*** 33.663 (0.000)*** 33.022 (0.000)*** 0.688 (0.708) 233.065 (0.000)*** 4.226 (0.120) w=2.5 9.951 (0.000)*** 35.321 (0.000)*** 23.749 (0.000)*** 4.198 (0.122) 357.946 (0.000)*** 2.506 (0.285) w=1 w=2 ***, %1 önem düzeyinde anlamlılığı göstermektedir. Tablo 2’ incelendiğinde Frekans Alanı Nedensellik testi sonucuna göre %1 önem düzeyine göre Rise-Tüm endeksinden Altın fiyatlarına doğru kısa, orta ve uzun dönemde nedenselliğin olduğu tespit edilmiştir. Altın fiyatlarından Rise- Tüm endeksine doğru nedensellik ilişkisine bakıldığında yine %1 önem düzeyine göre Altın fiyatlarından Rise-Tüm endeksine doğru kısa, orta ve uzun dönemde nedenselliğin olduğu gözlemlenmiştir. Buna göre analiz sonucunda, Rise-Tüm ve Altın fiyatları arasında çift yönlü bir nedensellik ilişkisinin olduğu sonucuna varılmıştır. Bu sonuçların %5 ve %10 anlam düzeyine göre grafikleri Şekil 1 ve Şekil 2’ de verilmiştir. 354 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Breitung-Candelon Spectral Granger-causality Test Şekil 1. Altın- Rise_ Tüm Frekans Alanı Nedensellik Testi Sonucu Grafiksel Gösterimi Şekil 1’de %5 anlamlılık düzeyini gösteren kırmızı çizgi ve %10 anlamlılık düzeyini gösteren yeşil çizginin üzerinde kalan ω (Omega) frekansta nedensellik ilişkisi vardır. Grafikte kısa orta ve uzun dönemde, %5 ve %10 anlam düzeyine göre düşük frekanslarda Altın/Ons değişkeninden Rise-Tüm endeksine doğru nedensellik ilişkisinin olduğu görülmektedir. Bu durum İskenderoğlu ve Akdağ’ın 2019 yılındaki çalışmalarıyla farklılık arz etmektedir. Fakat Gülhan’ın 2020 yılındaki Altın ile VIX arasındaki ilişkinin araştırıldığı çalışmanın sonucu ile benzer bir sonucuna ulaşılmıştır. Breitung-Candelon Spectral Granger-causality Test Şekil 2. Rise_Tüm-Altın Frekans Alanı Nedensellik Testi Sonucu Grafiksel Gösterimi 355 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Şekil 2’de %5 anlamlılık düzeyini gösteren kırmızı çizgi ve %10 anlamlılık düzeyini gösteren yeşil çizginin üzerinde kalan ω (Omega) frekansta nedensellik ilişkisi vardır. Rise_Tüm endeksinden Altın/Ons değişkenine doğru kısa, orta ve uzun dönemlerde %5 ve %10 anlam düzeylerine göre düşük frekanslarda nedensellik ilişkisinin olduğu grafikte görülmektedir. USD/TRY açısından nedensellik ilişkisine bakılacak olursa Frekans Alanı Nedensellik testine göre %1 önem düzeyinde kısa ve orta dönemde nedensellik tespit edilmiştir. Uzun dönemde ise, kısa bir süre için anlamlılık düzeyi kaybolmuştur. Anlamlılık düzeyi uzun dönemin belirli aralığında tekrar olsa da anlamlılığı kaybetmediğinden uzun dönemde de nedensellik bulunmaktadır. Rise-Tüm endeksinden USD/TRY’ ye doğru ise kısa dönemde %1 önem düzeyini aştığından nedensellik tespit edilememiştir. Fakat orta ve uzun dönemde %1 önem düzeyine göre nedensellik ilişkisi söz konusudur. Rise-Tüm ve USD/TRY arasında orta ve uzun dönemde çift yönlü nedensellik ilişkisinin olduğu gözlemlenmiştir. Bu sonuçların yine %5 ve %10 anlam düzeyine göre grafikleri şekil 3 ve şekil 4’de gösterilmiştir. Breitung-Candelon Spectral Granger-causality Test Şekil 3. USD/TRY-Rise_Tüm Frekans Alanı Nedensellik Testi Sonucu Grafiksel Gösterimi Şekil 3’ de %5 anlamlılık düzeyini gösteren kırmızı çizgi ve %10 anlamlılık düzeyini gösteren yeşil çizginin üzerinde kalan ω (Omega) frekansta nedensellik ilişkisi vardır. Bu durumda, kısa ve orta dönemde %5 ve %10 anlam düzeyine göre USD/TRY değişkeninden Rise_Tüm endeksine doğru nedensellik ilişkisi grafikte görülmektedir. Grafikte, uzun dönemin belirliği aralığında anlamlılık düzeyi kaybolmuştur. Fakat anlamlılık yine uzun dönemde de vardır. Bu durumda uzun dönemde de USD/TRY değişkeninden Rise_Tüm endeksine doğru nedensellik ilişkisi gözlemlenmiştir. Buna göre İskenderoğlu ve Akdağ’ın 2019 yılındaki çalışmaları ile uyumlu bir sonuca ulaşılmıştır. 356 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Breitung-Candelon Spectral Granger-causality Test Şekil 4. Rise_Tüm-USD/TRY Frekans Alanı Nedensellik Testi Sonucu Grafiksel Gösterimi Şekil 4’de %5 anlamlılık düzeyini gösteren kırmızı çizgi ve %10 anlamlılık düzeyini gösteren yeşil çizginin üzerinde kalan ω (Omega) frekansta nedensellik ilişkisi vardır. Rise_Tüm endeksinden USD/TRY değişkenine doğru düşük frekanslarda orta ve uzun dönemin belirli aralığında anlamlılık düzeyinin olduğu, belirli aralığında anlamlılık düzeyinin olmadığı grafikte görülmektedir. Bu durumda orta ve uzun dönemde Rise_Tüm endeksinden USD/TRY değişkenine doğru nedensellik ilişkisi tespit edilmiştir. Kısa dönemde ise %5 ve %10 anlam düzeyinin altında kaldığından kısa dönemde Rise_Tüm endeksinden USD/TRY değişkenine doğru nedensellik ilişkisinin olmadığı grafikte görülmektedir. BIST-100 endeksinden Rise-Tüm endeksine doğru nedensellik ilişkisi incelendiğinde Frekans Alanı Nedensellik testi sonucuna göre BIST-100 endeksinden Rise-Tüm endeksine doğru %1 önem düzeyine göre kısa, orta ve uzun dönemde nedensellik ilişkisi olduğu gözlemlenmiştir. Fakat RiseTüm endeksinden BIST-100 endeksine doğru nedensellik ilişkisi incelendiğinde %1 önem düzeyini aştığından kısa, orta ve uzun dönemde nedensellik ilişkisine rastlanılmamıştır. Bu durumda BIST100 endeksinden Rise-Tüm endeksine doğru kısa, orta ve uzun dönemde tek yönlü nedensellik ilişkisinden söz edilebilir. Bu sonuçların %5 ve %10 anlam düzeyine göre grafikleri Şekil 5 ve Şekil 6’da verilmiştir. 357 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Şekil 5. BIST-100 endeksi-Rise_Tüm Frekans Alan Nedensellik Testi Sonucu Grafiksel Gösterimi Şekil 5’da %5 anlamlılık düzeyini gösteren kırmızı çizgi ve %10 anlamlılık düzeyini gösteren yeşil çizginin üzerinde kalan ω (Omega) frekansta nedensellik ilişkisi vardır. Buna göre BIST-100 endeksinden Rise_Tüm endeksine doğru kısa, orta ve uzun dönemde, yüksek frekanslarda nedensellik ilişkisinin olduğu görülmektedir. Bu durumda Balat’ın 2020 yılında araştırdığı risk iştahı ve BİST-100 arasındaki ilişkiyi yerli ve yatırım açısından değerlendirdiği çalışmasında benzer bir sonuca ulaşılmıştır. Balat (2020)’nin çalışmasına göre BİST-100 endeksinden yerli ve yabancı yatırımcı risk iştahı endeksine doğru nedensellik ilişkisinin olduğu gözlemlenmiştir. Breitung-Candelon Spectral Granger-causality Test Şekil 6. Rise_Tüm- BIST-100 endeksi Frekans Alanı Nedensellik Testi Sonucu Grafiksel Gösterimi 358 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Şekil 6’da %5 anlamlılık düzeyini gösteren kırmızı çizgi ve %10 anlamlılık düzeyini gösteren yeşil çizginin üzerinde kalan ω (Omega) frekansta nedensellik ilişkisi vardır. Buna göre Rise_Tüm endeksinden BİST-100 endeksine doğru kısa, orta ve uzun dönemde nedensellik ilişkisinin olmadığı grafikte görülmektedir. Altın ve BİST-100 endeksi önemli finansal yatırım araçlarından birkaçıdır. FakatAltın/Ons fiyatı ve risk iştahı endeksi arasında çift yönlü nedensellik ilişkisi varken, BİST-100 endeksinden risk iştahı endeksine doğru tek yönlü nedensellik ilişkisi vardır. Bu durumda Türkiye’nin kültürüne göre altının değer kaybetmeyeceği ve buna göre daha güvenilir olduğu inanışı yatırımcıları altın satın almaya yöneltebilmektedir. Altın/ Ons fiyatı ve Risk İştahı endeksi arasında çift yönlü nedensellik ilişkisinin olmasının nedenlerinden biri de gelenek ve inanış biçiminin olmasıyla ilgili olabilmektedir. SONUÇ ve DEĞERLENDİRME Finansal piyasaların serbestleşmesi ile birlikte piyasalar arası sermaye hareketliliği hız kazanmış ve risk, getiri kavramı önem taşımaya başlamıştır. Finansal piyasalarda oynaklığı ifade eden volatilite dikkate alınan bir gösterge haline gelmiştir. Küresel Risk İştahı endeksi olarak adlandırılan VIX, piyasalarda korku endeksi olarak da bilinmekte ve ülkelere göre farklı temsil edilmektedir. Türkiye’de ise Risk İştahını, Risk İştahı Endeksi (RİSE) temsil etmektedir. Yatırımcı duyarlılığının ve finansal istikrarın göstergelerinden biri olan RİSE, yatırımcıların risk taşıma istekliliklerini göstermektedir. Buna bağlı olarak yatırımcıların risk iştahının değişmesi durumunda yatırım tercihlerinin de değişeceği anlamına gelmektedir. Yatırımcıların riske karşı olan tutumları ilk olarak geleneksel finans teorisi ile açıklanmıştır. Buna göre yatırımcılar kendi faydalarını maksimize edecek şekilde rasyonel karar vermektedirler. Fakat bu durumun yatırımcıların yanlış kararlar vermelerine neden olduğu varsayılmaktadır. Psikoloji bilimi ve finans biliminin ortak çalışması ile birlikte yatırımcıların rasyonel davranmadıkları, karar verme süreçlerinde psikolojik faktörlerden etkilendikleri görülmektedir. Bu nedenle geleneksel finans teorisi yerini yatırımcıların karar verme süreçlerinde irrasyonel davrandığını varsayan davranışsal finans teorisine bırakmıştır. Bu çalışmada finansal istikrar göstergelerinden biri olan Risk İştahı endeksi ile önemli finansal yatırım araçlarından olan Altın/Ons, USD/TRY ve BIST-100 endeksi arasında çift yönlü bir nedensellik ilişkisi; nedenselliğin; kısa, orta ve uzun dönemde incelenmesine olanak tanıyan Breitung ve Candelon (2006) Frekans Alanı Nedensellik testi kullanılarak incelenmiştir. Örneklem olarak Ocak 2008- Aralık 2021 dönemlerine ait haftalık veriler kullanılmıştır. Bağımsız değişken MKK ve Özyeğin Üniversitesi iş birliğiyle yayınlanan RİSE, bağımlı değişkenler ise Altın/Ons, USD/ TRY, BIST-100 endeksidir. Çalışmada elde edilen bulgular, Altın/Ons, USD/TRY ve BİST-100 endeksi fiyatlarındaki değişime bağlı olarak risk iştahının kısa, orta ve uzun dönemde değiştiğini göstermektedir. Bu sonuç, yatırımcıların yatırım tercihlerinin kısa, orta ve uzun dönemde Altın/Ons, USD/TRY ve BİST-100 fiyatlarında değişime karşı duyarlı 51 olduğunu ortaya koymaktadır. Bir başka ifade ile finansal düzenleme aracı olarak Altın/ Ons, USD/TRY ve BİST-100 endeksinin kullanılması yatırımcı tercihlerinde tüm zaman ufuklarında (kısa, orta ve uzun) etkili olmaktadır. Risk iştahı endeksindeki değişime bağlı olarak ise Altın/Ons fiyatlarının kısa, orta ve uzun dönemde değiştiğini göstermektedir. Bu sonuca göre, yatırımcıların yatırım tercihlerinin kısa, orta ve uzun dönemde risk iştahı endeksindeki değişime karşı duyarlı olduğunu göstermektedir. Buna göre, risk iştahı endeksi ve Altın/Ons fiyatları arasında çift yönlü nedensellik ilişkisinin varlığı söz konusudur. Elde edilen diğer bir bulguya göre, risk iştahı endeksindeki değişime bağlı olarak USD/TRY fiyatlarının orta ve uzun dönemde değiştiği görülmektedir. Yatırımcıların yatırım tercihlerinin orta ve uzun dönemde risk iştahı endeksindeki değişime karşı duyarlı olduğu görülmektedir. Buna göre orta ve uzun dönemde risk iştahı endeksi ile USD/TRY fiyatları arasında çift yönlü nedensellik ilişkisi vardır. 359 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Son olarak, risk iştahındaki değişimin BİST-100 endeksini hiçbir dönemde (kısa, orta ve uzun) etkilemediği görülmektedir. Bu durumda BİST-100 endeksinden risk iştahı endeksine doğru tek yönlü nedensellik ilişkisinin olduğu gözlemlenmiştir. Literatür incelendiğinde, risk iştahı endeksi ile ilgili az sayıda çalışmanın olduğu görülmüştür. Bu çalışmanın ilgili literatüre katkı sağlaması ve gelecek çalışmalara ışık tutması beklenmektedir. Çalışmadan elde edilen bulgular, yatırımcılar bakımından önem arz etmektedir. Piyasalarda işlem yapan veya yapmayı düşünen yatırımcılar, risk iştahı endeksinin piyasayı ne yönde etkilediğini görebilecek ve yatırım tercihlerini verirken bu verilerden yararlanabileceklerdir. Kaynakça Adhikari, B. K. ve Hilliard, J. E. (2014). The VIX, VXO and realised volatility: A test of lagged and contemporaneous relationships. International Journal of Financial Markets and Derivatives, 3(3), 222-240. Adrian, T., Etula, E. ve Shin, H. S. (2009). Global liquidity and exchange rates. Staff Report. Akdağ, S. ve Iskenderoğlu, Ö. (2019). Risk İştahı Endeksinin Markov Rejim Modeli ile İncelenmesi: Türkiye Örneği. Ege Academic Review, 19(2), 265-275. Breitung, J. ve Candelon, B. (2006). Testing for short-and long-run causality: A frequency-domain approach. Journal of econometrics, 132(2), 363-378. González-Hermosillo, B. (2008). Investors risk appetite and global financial market conditions. Gülhan, Ü. (2020). Altın Fiyatları ile VIX Endeksi, BİST 100 Endeksi, Döviz Kuru ve Petrol Fiyatları İlişkisi: Ekonometrik Bir Analiz. Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(2), 576-591. Haugen, P. (2006). Financial risk, risk appetite and the macroeconomic environment. (Yayımlanmamış master’s thesis). Institutt for matematiske fag. Kaya, A. Ve Coşkun, A. K. (2015). VIX Endeksi Menkul Kıymet Piyasalarının Bir Nedeni Midir? Borsa İstanbuk Örneği. Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 16(1), 175-186. Ozair, M. (2014). What does the VIX actually measure? An analysis of the causation of SPX and VIX. ACRN Journal of Finance and Risk Perspectives, 3(2), 83-132. Sadeghzadeh, K. (2018). Borsanin Psikolojik Faktörlere Duyarliliği: Oynaklik Endeksi (VİX) ve Tüketici Güven Endeksi (Tge) İle Bist 100 Endeksi Arasindaki İlişkiler. Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 19(2), 238-253. Saraç, T. B., İskenderoğlu, Ö. ve Akdağ, S. (2016). Yerli ve yabancı yatırımcılara ait risk iştahlarının incelenmesi: Türkiye örneği. Sosyoekonomi, 24(30), 29-44. Sarwar, G. (2012). Is VIX an investor fear gauge in BRIC equity markets? Journal of Multinational Financial Management, 22(3), 55-65. Shen, D.-B. ve Hu, K.-H. (2007). Bank risk appetite measurement and the relationship with macroeconomic factors: Case of Taiwan’s banks. International Journal of Information Systems for Logistics and Management, 3(1), 25-39. Şahin, Ü. C. (2018). Korku Endeksi Hisse Senedi Piyasaları Üzerinde Etkili Midir? Borsa İstanbul Üzerine Bir Uygulama. Turan-Sam, 10(37), 11-17. Tekin, B. ve Hatipoğlu, M. (2017). VIX endeksi, döviz kuru ve petrol fiyatlarının BİST 100 endeksi üzerindeki etkileri: Bir kuantil regresyon yaklaşımı. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 7(3), 627-634. Wang, T., Shen, Y., Jiang, Y. ve Huang, Z. (2017). Pricing the CBOE VIX futures with the Heston–Nandi GARCH model. Journal of Futures Markets, 37(7), 641-659. 360 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EVALUATION OF LARVICIDAL ACTION OF LEAF AND SEED OF ARGEMONE MEXICANA AGAINST THE AEDES AEGYPTI (DIPTERA: CULICIDAE) Hridayesh ARYA and Anil KUMAR Department of Zoology N. R. E. C. College, Khurja- 203131 (Affiliated to C. C. S. University Meerut) District Bulandshahr, U. P., India Abstract The primary carrier of dengue is Aedes aegypti. The dengue vector has developed resistance as a result of the extensive use of synthetic insecticide and poses a threat to public health worldwide. Dengue vector especially infects the people in tropical and subtropical nations. The plant natural phytochemicals used as a larvicide against the dengue vectors has been the prime concern for investigation. The plantderived biopesticide is biodegradable, non-toxic, and eco-friendly. In accordance with WHO recommendations, the current study assesses the larvicidal potential of ethanolic and petroleum ether extract of Argemone mexicana’s leaves and seeds against the third instar of Aedes aegypti. Seed extract exhibits significant larvicidal potential with LC50 and LC90 values of 125.89, 72.44 ppm, and 478.63, 398.10 ppm, respectively. Similarly, leaf extract with LC50 and LC90 values of 194.98, 134.89, and 776.24, 645.65 ppm, in 24 h. Both the extracts achieved 100% mortality with higher concentrations at 1000 ppm and 500 ppm. At 95% confidence interval log probit analysis revealed the LC50, LC90, and regression analysis showed the dependent variable (Y-mortality) was positively correlated with the independent variable (X-concentration). The leaves and seeds extracts were found to be safe for Poecilia reticulata, selected as a non-target organism. Our outcomes suggest that the ethanolic and petroleum ether extract of leaves and seed have larvicidal potential and metabolites of this plant could serve as an ecofriendly and economical source for the eradication of dengue vector. Keywords: Larvicidal, Aedes aegypti, non-target organism, Ethanolic extract, petroleum ether extract, LC50. 361 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences CONFLICT MANAGEMENT STYLES OF DEANS OF PUBLIC HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS IN THE NATIONAL CAPITAL REGION: BASES FOR A STRUCTURAL ETHICAL CONFLICT MANAGEMENT MODEL Corresponding author: DR. Irene C. GUMIRAN Our Lady of Fatima University, PHILIPPINES Co-author: DR. Christopher J. DELINO Our Lady of Fatima University, Philippines ABSTRACT The study aimed to determine the conflict management styles of the respondents, sources of conflict, and the behavior in handling conflict situations in public higher education institutions in the National Capital Region. The statistical methods that had been used in attaining the results were Frequency and Percentage, Weighted Mean and Standard Deviation, Mann-Whitney U test and Kruskal Wallis Test, Spearman Correlation, and Partial Least Square. The Single-stage cluster sampling technique was utilized wherein every element in the selected unit was surveyed. The primary purpose of this research was to explain the nature of deans’ conflict management styles as the bases for the proposed conflict management model. Thus, this research was descriptive through the hypotheses being tested to explain the relationship between the variables. A basic random sample of clusters was chosen in single-stage cluster sampling, and data were collected from every unit in the sampled clusters. The importance of this study was to introduce a focus structural equation model, which broadens administrators’ decision-making capacities and enhances empirical understanding of conflict situations, particularly in an institutional environment. Descriptive comparative and descriptive correlational were the research designs that had been used in the study. Moreover, the respondents of the study were the ninety-three (93) deans from the sixteen (16) public higher education institutions (HEIs) in the National Capital Region (NCR). Keywords: Conflict Management, Deans, Educational Management, Structural Equation, Management Styles 362 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences INFLUENCE OF TRAINING AND DEVELOPMENT INTERVENTIONS ON EMPLOYEE RETENTION- AN EMPLOYER BRAND-BASED AGENDA Dr. Shubhangi BHARADWAJ1, Dr. U.C. GUPTA2 1 Assistant Professor 2 Professor Department of Commerce, Govt. Shrimant Madhavrao Scindia PG College (Affiliated to Jiwaji University), Shivpuri, Madhya Pradesh, India Abstract Purpose – The aim of the study is to assess the effect of employer branding dimension of training and development on the retention of employees through the mediation of organizational identification. Design/methodology – The study is based on data collected from the Indian IT employees. A survey questionnaire was administered, and the top three IT brands were selected based on “Employer Brand Research, Randstad”; “employer branding expert rankings of world’s most attractive employers, Universum”, and “great place to work”. Regression and PROCESS Macro were used to test the hypotheses. Findings – The study connotes that training and development is an essential attribute of employer branding, where training and development interventions in an organizational setting could accentuate the chances of retaining employees for a longer time. The dimension of training and development creates a sense of progression and act as a vehicle to attract and retain employees. The regression results revealed that employer branding attribute of training and development influence employee retention. Second, training and development influences organizational identification and employee retention. Third, the relationship between training and development and employee retention is mediated by organizational identification. Implications – The study implicates, first, on the role of training and development as an effective mechanism that helps employers distinguish from similar competitors. The results depict that it is important to enhance the continuous learning experience of employees via various development programmes. The career path of employees need to be clearly mapped out with proper awareness of growth opportunities so employees could tune in with the new skills required for future development. The research provides a new direction, strategizing a brand around development value is effective to enhance employees’ identification and their intent to stay. The major limitation is that the data is collected from a single source that may result in the issue of common method biasness. Originality/value – The paper focuses on measuring the effects of training and development on the retention of employees through the mediation of organizational identification, for which studies are very limited. Keywords Employer branding, Organizational identification, Training and development, Employee retention, Social identity theory, India 363 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EFFECT OF RURAL FINANCIAL INSTITUTIONS ON STANDARD OF LIVING IN NIGERIA Gbenga Festus BABARINDE1 Tajudeen Idera ABDULMAJEED2 Matthew Oladapo GIDIGBI3 Julius Tumba NDAGHU4 Department of Banking and Finance, Modibbo Adama University, Yola, Nigeria, 1 2 Department of Banking and Finance, Nasarawa State, Keffi, Nigeria, Department of Economics, Modibbo Adama University, Yola, Nigeria4Department of Business Administration, Modibbo Adama University, Yola, Nigeria, 3 Abstract Rural populace is usually disadvantaged in terms of infrastructural facilities including the location of rural financial institutions and this do have implications on the standard of living of people in the locality. The extent to which the operations of financial institutions impact living standard in the rural areas has not been empirically clarified particularly in developing countries. Thus, in this study, loans and deposits and rural financial institutions were investigated in terms of their effects on standard of living in Nigeria for the period, 1982-2020, with reliance on annual secondary data obtained from World Bank’s world development indicators and Central Bank of Nigeria’s statistical bulletin. Gross domestic product per capita was regressed against deposits and loans of rural branches of commercial banks in Nigeria based on Dynamic Ordinary Least Squares technique after some preliminary tests like Augmented DickeyFuller unit root and Johansen cointegration tests. This study found that rural financial institutions’ loans and deposits have long-run relationship with standard of living in Nigeria. Furthermore, the effect of rural financial institutions’ deposits on living standard in Nigeria, was found to be negative and nonsignificant. However, loans of rural commercial banks have positive and significant effect on standard of living in Nigeria. The study concludes that credit channel is a means by which rural commercial banks could promote standard of living in Nigeria. It is therefore recommended that Government of Nigeria, should promote more rural banking as well as the empowerment of rural branches of financial institutions in Nigeria. To this ends, special funds should be created and made available for disbursement to rural populace through the rural branches of financial institutions in Nigeria. Keywords: Rural financial institutions, loans, deposits, commercial banks, credit, standard of living, Nigeria. Introduction Apart from some financial institutions like microfinance banks which have social mission of poverty alleviation in addition to the core financial mission of financial returns to stakeholders, commercial banks (otherwise called deposit money banks) are also expected to improve the standard of living lives of their clients while focusing on the profit maximization objective. The traditional business of banking is financial intermediation between surplus and deficit units of the economy and commercial banks operate with a number of branches at the urban and rural areas (Oluwatoyin, 2013). According to the author, in 364 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences the rural areas, the rural branches are intended to mobilize savings from the rural people dwellers and bring development to these rural communities. It has been observed that prominent challenges of rural finance are inadequate optimization of rural financing ecology and the bad rural financial and ecological environment (Zhang, 2010). Nwanne (2015) also notes that provision of affordable financial services to owners of small, medium and large enterprises allows rural dwellers to earn an independent income and contribute financially to their households and communities. The author argues further that this allows families to have access to a decent standard of living which will reduce the level of poverty in country. Formal financial institutions are critical in the development of the rural areas but these formal financial institutions do not cover the rural sectors adequately in most developing economies. It has been observed that low standard of living is associated with poverty and absence of quality standard of living leads to a mirage of social ills (Okafor, 2016). According to the author, availability of credit is one source to fight poverty. Since most of the world’s poorest people live in rural areas, it therefore means attempt at poverty alleviation in the rural areas is poverty alleviation nationally (Harper et al., 2013). However, rural communities are highly underserved financially due to the fact formal financial institutions have failed to offer sustainable services in rural areas (Richter, 2011; Oluyombo, 2018). Thus, in Nigeria, the Rural Banking Scheme (RBS) was introduced to ensure banking and financial services are made available to rural populace at close proximity such the rural savings mobilization and improved flow of funds are achieved in the rural areas. Therefore, this study aims to evaluate the effect of rural financial institutions on standard of living in Nigeria for the period, 1982-2020, with a particular focus on commercial banks. Specifically, this study sought to evaluate the effect of loans of rural branches of commercial banks on standard of living in Nigeria and; also to examine the effect of deposits of rural branches of commercial banks on standard of living in Nigeria. The rest of this paper is structured into four sections, namely literature review, methodology, results and discussion, and finally, conclusion and recommendations. Literature Review Conceptual Review Rural finance has been described as the provision of wide range of financial services (like savings, money transfer services, insurance products, loans, leasing, factoring, loan guarantees, venture capital, investment funds) in rural areas that support a wide range of economic activities and households of various income levels (Richter, 2011). Alalade et al (2019) also defines rural finance as the broad range of financial services, such as savings, credit, payment transfers, leasing, insurance, provided by formal and informal financial services providers operating in rural financial markets. Standard of living is the ease and capability of an individual to have to access basic necessities of life (Akpunonu et al., 2017). Standard of living is one of the three basic dimensions of human development and it implies the degree, ability and extent to which citizens to access and afford the basic necessities of living for their welfare and good living condition. Although, there have different perspectives to viewing standard of living, but the economic dimension has been the most popular due to ease which the dimension can be measured using economic indicator of per capita income. Theoretical Review This study reviews three relevant theories, namely, the Geographical Disparity Theory of Poverty, Supply-Leading hypothesis, and Financial Intermediation theory. The Geographical Disparity Theory of Poverty is based on the premise that poverty is location-driven and therefore the source of poverty can be traced to the location where people reside (Oluyombo, 2016). If poverty-locational, by extension, standard of living can also be location-driven. Therefore, the geographical location of people in terms of rural, urban and semi-urban, can go along way determining their ability to afford and access basic necessities of life. Flowing from the theory, Oluyombo (2018) argues that economies and locations 365 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences with better infrastructural facilities attract more investment than other areas that are less developed or unattractive. Patrick (1966)’s Supply-Leading hypothesis established the unidirectional causality flow from financial development to economic growth. According to the theory, a well-developed financial system will encourage high level of savings, investment which translate into high capital formation and since capital formation is germane to economic growth (Babarinde et al., 2021), then by extension, financial system is able to “supply” the inputs necessary for growth. In other words, the existence of welldeveloped financial sector enhances the creation of financial services as well as accessibility to them in anticipation to their demand by participants in the real sector of the economy (Okere et al., 2021). Gurley and Shaw’s (1960)’s Financial Intermediation theory also reiterates the fact that through the linkage of the surplus with the deficits economic units, investible capital is formed from savings accumulated which are eventually translated into the real sector for investment purposes. In other words, financial intermediation theory is based on the central process through which resources are channelled from the surplus unit to the deficit unit of the economy (Harper et al., 2013). This study is therefore underpinned by the Geographical Disparity Theory of Poverty. This is due to the fact there is an inverse relationship between poverty and standard of living, such that to attain a higher level of standard of living, then poverty must be tackled headlong. In the same vein, since this study focuses on rural area, Geographical Disparity Theory of Poverty which associates poverty/ standard of living with the geographical location of the people, becomes much more relevant to this study. Empirical Review Egbetunde (2012) examines the relationship between commercial bank credits and rural economic growth in Nigeria. From the Ordinary Least Squares (OLS) regression, the study finds the evidence of positive relationship between rural economic growth and commercial bank rural loans unlike deposits of rural dwellers which was found to negatively impact rural economic growth in the country. In another study, Oluwatoyin (2013) evaluates the impact of Nigerian commercial banks on rural populace in Oyo metropolis, Nigeria. Based on Analysis of variance (ANOVA), the study concludes that commercial banks loans and deposit mobilization have positive impact on the rural economy. Furthermore, Alani and Sani (2014) investigates the effects of microfinance banks in rural dwellers in Kogi state, Nigeria using Z-test. From the survey, the study argues that the establishment of microfinance banks has the potential of improving the economic potentials of the active poor in the rural communities. Yakubu and Affoi (2014) also analyze the impact of the commercial banks credit on economic growth in Nigeria using OLS. The study found that the commercial bank credit has significant positive effect on the economic growth in Nigeria. Oleka and Eyisi (2014) examine the effect of informal financial institutions on poverty alleviation in Nigeria. It was confirmed from the study that informal financial institutions have no significant effect on poverty alleviation in Nigeria. In another study, Nwanne (2015) examines the effect of financial inclusion on rural dwellers in Nigeria. From the content analysis, the study indicates that sustainable financial inclusion of rural dwellers is a catalyst for economic growth in Nigeria. Olokoyo et al (2016) argues from their survey of the impact of deposit money banks on Nigeria’s economic activities, that deposit money banks have significant impact on economic growth in Nigeria. Okafor (2016) examines the impact of microfinance banks activities on standard of living in Nigeria and concludes that microfinance banks activities do not have significant positive impact on standard of living in the country. Furthermore, Okechukwu and Gerald (2016) investigate the role of commercial banks in economic development in Nigeria with a three commercial banks in Enugu, as case study. The study reveals that the Nigerian banks contribute promote economic development and wealth creation in the country. In another study, the impact of rural financing on poverty reduction in Nigeria was analyzed by Alalade et al (2019). From OLS regression, the author confirms the existence of positive link between rural financing and poverty reduction in Nigeria. Aribaba et al (2020) also explores the effect of the 366 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences financial inclusion scheme on poverty alleviation among the low-income earners in Nigeria. It was shown that financial inclusion reduces poverty and increases per capita income thereby enhancing the standard of living in Nigeria. Omar and Inaba (2020) in their study of the impact of financial inclusion on poverty reduction and income inequality in 116 developing countries, reveal that financial inclusion significantly reduces poverty rates and income inequality in developing countries. In another empiric, Okere et al (2021) examine the impact of microfinance banks on rural transformation in Nigeria. The conclusion of the study is that microfinance banks promote rural transformation and poverty alleviation in Nigeria. Moreover, Eze and Alugbuo (2021) analysed the effect of financial inclusion on poverty reduction in Nigeria. It was concluded that financial inclusion reduces household poverty in Nigeria. In a recent study on the effect of investment activity of microfinance banks on the standard of living in Nigeria, conducted by Babarinde (2022), the author submits that microfinance banks’ investment activity has positive and significant effect on standard of living in Nigeria in the short-run, but in the long-run, the reverse was empirically established by the study. In summary, empirical literature shows that past studies have focused on different related subject matters with focus been mixed among microfinance, informal financial institutions, and financial inclusion as well their roles in economic growth, rural transformation, poverty reduction, and standard of living. Likewise, empirical findings on the subject matters vary from study to study. For instance, on commercial bank credits and rural economic growth, evidence of positive relationship between economic growth and commercial banks’ loans has been established by some previous studies (such as Egbetunde (2012), Oluwatoyin (2013), Okechukwu and Gerald (2016)) unlike the evidence on the effect of deposits of rural dwellers on economic growth which was mixed between negative (Egbetunde (2012)) and positive (Oluwatoyin (2013)). Furthermore, empirical evidence ( from studies like Alani and Sani (2014), Okere et al (2021), Babarinde (2022)) on the impact of microfinance on standard of living has been shown to be positive. Moreover, while informal financial institutions were shown to have no significant effect on poverty alleviation (Oleka & Eyisi, 2014); financial inclusion of rural dwellers promotes (Nwanne, 2015). In the same vein, past research confirmed the existence of positive relationship between rural financing and poverty reduction (Alalade et al., 2019). There is another strand of empirical evidence that financial inclusion promotes poverty alleviation (Aribaba et al (2020), Omar and Inaba (2020), Eze and Alugbuo (2021)). Therefore, this current focuses on role of formal financial institutions (commercial banks) on standard of living in Nigeria. 3.0 Methodology In evaluating the effect of rural financial institutions on standard of living in Nigeria, this study relies on secondary data obtained on annual basis for the period 1982-2020. The time series data on Gross Domestic Product per capita (as dependent variable) was obtained from World Bank (2020)’s World Development Indicators while the two regressors: rural loans (measured as loans of rural branches of commercial banks in Nigeria (in billion Naira), and rural deposits (measured as deposits of rural branches of commercial banks in Nigeria (in billion Naira) are products of Central Bank of Nigeria (2020)’s statistical bulletin. This study is based on ex-post facto research design, which involves the use of past data in analyzing relationship between variables of interest. This study applied econometric tools of descriptive statistical test, Augmented Dickey-Fuller (ADF) unit root test, Johansen’s co-integration test, Stock and Watson (1993)’s Dynamic Ordinary Least Squares (DOLS) regression in the analysis of the data. The descriptive statistical test as a preliminary test unveils statistical behaviour and characteristics of the variables of study via measures like mean, minimum, maximum, standard deviation, kurtosis, among others. The unit root test (also called stationarity test) is necessary in order to test the general assumption that the time series are stationary. Stationarity here means that (Gujarati & Porter, 2009) the mean and autocovariances of the series do not vary over time. To avoid the incursion of spurious regression results 367 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences caused by the use of non-stationary variables in regression model, this study performs the unit root test using the ADF approach. The ascertainment that all the series are integrated of the same order one, I(1) series, suggest the safe application of the Johansen co-integration test to the evaluation of the cointegration properties among the variables of study. This is because the test is valid when working with series that are known to be nonstationary and are integrated of the same order one (Gujarati, 2017). The confirmation of cointegrating relationship among variables of study, suggests the safe application of a co-integrating regression technique of the form Stock and Watson (1993)’s Dynamic Ordinary Least Squares (DOLS) technique. In modelling the effect of rural financial institutions on standard of living in Nigeria, GDP per capita is expressed as a function of rural loans and rural deposits of commercial banks in Nigeria as in equation (1): GDPPC = ƒ ( RLOANS , RDEPOSITS ) (1) Furthermore, equation (1) is re-expressed as in equation (2): ( 2) = GDPPC RLOANS + RDEPOSITS The mathematical equation in (2) is re-specified using the natural logarithm of the variables in the equation as in equation (3): Log ( GDPPC )t = ß0 + ß1 Log ( RLOANS)t + ß2 Log ( RDEPOSITS)t ( 3) Therefore, the econometric model of this study is as specified in equation (4): Log ( GDPPC )t = ß0 + ß1 Log ( RLOANS)t + ß2 Log ( RDEPOSITS)t + et ( 4) Where; Log=natural logarithm; GDPPC=standard of living; RLOANSS=rural loans; RDEPOSITS=rural deposits; e is the error term. It is expected that the two regressors, rural loans (RLOANSS) and rural deposits (RDEPOSITS)) should have positive effects on the standard of living (GDPPC). Results and Discussion Descriptive Statistics The descriptive statistics of the variables are presented in Table 1. 368 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 1: Descriptive Statistics GDPPC RDEPOSIT RLOANS Mean 200890.3 43.3554 81.6277 Maximum 748291.0 354.8605 988.5879 Minimum 1925.041 0.0197 0.0359 Std. Dev. 238397.1 93.1477 208.3598 Skewness 0.9668 2.6267 3.2822 Kurtosis 2.5420 8.5674 12.9899 Jarque-Bera 6.4168 95.2171 232.1957 Probability 0.0404 0.0000 0.0000 N 39 39 39 Source: Author’s computation (2022). Note: GDPPC is Gross Domestic Product Per Capita; RDEPOSIT represents rural deposits of commercial banks in Nigeria; RLOANS represents rural loans of commercial banks in Nigeria. As shown in Table 1, the average Gross domestic product per capita in Nigeria between 1982 and 2020 was N200890.3 while the rural deposits and loans of commercial banks in Nigeria over the study period was N43.3554billion and N81.6277billion respectively. Both rural deposits and loans of commercial banks in Nigeria are not normally distributed but Gross Domestic Product Per Capita managed to pass the normality test at one per cent level of significance. All the three variables examined in this study (GDPPC, RDEPOSITS and RLOANS) are widely dispersed from their mean values in that their mean values are less than their standard deviation. Gross Domestic Product per capita in the study period ranged from 1925.041 billion Naira to 748291.0billion Naira. Furthermore, the descriptive statistics shows that both the minimum (0.0359) and maximum (988.5879) loans of rural commercial banks in Nigeria exceed the respective minimum (0.0197) and maximum (354.8605) rural deposit of commercial banks in Nigeria in the study period (1982-2020). Unit Root Test In order to avoid spurious regression results, this study tested for unit root property of each of the variables and the results of the Augmented Dickey-Fuller (ADF) unit root test are summarized in Table 2. 369 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 2: Augmented Dickey-Fuller Unit Root Test (a) Augmented Dickey-Fuller Unit Root Test at Level Null Hypothesis: ADF Statistics Decision LOGGDPPC has a unit root -1.6801 [0.4327] Do not Reject LOGRDEPOSIT has a unit root -2.3089[ 0.1746] Do not Reject LOGRLOANS has a unit root -2.2714[0.1860] Do not Reject (b) Augmented Dickey-Fuller Unit Root Test at First Difference Null Hypothesis: ADF Statistics Decision D(LOGGDPPC) has a unit root -3.3233[0.0209] Reject D(LOGRDEPOSIT) has a unit root -4.6648[ 0.0006] Reject D(LOGRLOANS) has a unit root -6.5099[0.0000] Reject Source: Author’s computation (2022). By the ADF unit root test’s results presented in Panel I of Table 3, all the three variables (LOGGDPPC, LOGRDEPOSIT and LOGRLOANS) are found to have unit root (that is, not stationary) but when the variables are differenced once and re-tested for unit root in Panel II of the same Table, the unit root in all the three variables are eliminated, thus making for the stationarity of the trio. Johansen Cointegration Test The Johansen cointegration test in the form of the Trace and Max-eigenvalue statistics are presented in Table 3. Table 3: Johansen Cointegration Test I. Trace Statistics Hypothesized No. of CE(s) Eigenvalue Trace Stat. 0.05 Critical Value Prob. None 0.4194 32.3156 29.7970 0.0251** At most 1 0.1812 12.1935 15.4947 0.1479 At most 2 0.1215 4.7938 3.8414 0.0286** II. Maximum Eigenvalue Statistics Hypothesized No. of CE(s) Eigenvalue Max-Eigen Stat. 0.05 Critical Value Prob. None 0.4194 20.1220 21.1316 0.0687*** At most 1 0.1812 7.3996 14.2646 0.4430 At most 2 0.1215 4.7938 3.8414 0.0286** Source: Author’s computation (2022). Note: ** and ***Rejection of the null hypothesis of no cointegration at 5% and 10% respectively. According to the Trace test of cointegration result in Panel I of Table 3, there is one cointegrating equation at the 0.05 level while Max-eigenvalue test (in Panel II) indicates one cointegration but at 0.10 level. This implies that there is an existence of a long-run relationship between rural financial institutions and the standard of living in Nigeria in the period of study. 370 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Model Estimation In order to determine the effect of rural financial institutions on living standard in Nigeria, the Dynamic Least Squares (DOLS) model was estimated and the estimates are presented in Table 4. Table 4: Dynamic Least Squares (DOLS) Model Estimates Dependent Variable : LOGGDPPC Variable Coefficient Prob. LOGRDEPOSIT -0.1046 0.2657 LOGRLOANS 0.9357 0.0000* Constant 9.0782 0.0000* R-squared 0.9228 Adjusted R-squared 0.9000 Source: Author’s computation (2022). Note: * denotes statistically significant at 1%. According to the DOLS regression analysis in Table 4, deposits of rural commercial banks in Nigeria is negatively signed (-0.1046) with gross domestic product per capita but the association is not statistically significant. This suggest that for every one per cent increase in deposit of rural commercial banks in Nigeria, there is about 10.5 per cent decrease in standard of living in Nigeria. However, this negative relationship between standard of living and deposit of rural commercial banks in Nigeria is not significant statistically. Moreover, loans of rural commercial banks in Nigeria have positive (coefficient=0.9357) and statistically significant (p=0.0000) effect on gross domestic product per capita in Nigeria. By this result, it is evident that for every one per cent increase in loans of rural commercial banks in Nigeria, there is a corresponding increase of about 94 per cent increase in standard of living in Nigeria. This implies that credit channel is a means by which rural commercial banks could promote standard of living in Nigeria. Conclusion and Recommendations In this study, loans and deposits of rural financial institutions were investigated in terms of their effects on standard of living in Nigeria for the period, 1982-2020. Empirical finding of this study established from the Johansen cointegration test is that there is a long-run relationship between rural financial institutions standard of living in Nigeria which suggests that rural financial institutions loans and deposits have long-run implication on living standard in Nigeria. The effect of rural financial institutions on living standard in Nigeria, as produced by the Dynamic Least Squares (DOLS) regression analysis is negative and non-significant. However, loans of rural commercial banks in Nigeria have positive and statistically significant effect on standard of living in Nigeria. This study therefore posits that credit channel is a route through which rural commercial banks could promote standard of living in Nigeria. It is therefore recommended that Government of Nigeria, should promote more rural banking as well as the empowerment of rural branches of financial institutions in Nigeria. To this ends, special funds should be created and made available for disbursement to rural populace through the rural branches of financial institutions in Nigeria. It is also suggested that further studies be carried out on the socioeconomic impact of the loans given by rural branches of financial institutions in Nigeria using survey approach. 371 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences References Akpunonu, U. E., Obialor, M. C., Dim, E. O., & Egungwu, I. (2017). Stock market performance indicators and standard of living in Nigeria: Entrepreneurial approach. International Journal of Trend in Scientific Research and Development,1(5), 941-948. Alalade, Y. S. A., Adekunle, O., Nwankwere, I. A., & Ogunsola, M. (2019). Rural financing as a panacea for poverty alleviation: A study of selected micro and small enterprises in Ogun State. Journal of Business and Economic Development, 4(3), 81-89. doi: 10.11648/j.jbed.20190403.12 Alani, G. O., & Sani, J. (2014). Effects of microfinance banks on the rural dwellers in Kogi State, Nigeria. International Journal of Public Administration and Management Research, 2(2), 66-79. Aribaba, F. O., Adedokun, J. O., Oladele, R., Babatunde, A. D., Ahmodu, A. O., & Olasehinde, S. A. (2020). Financial inclusion scheme and poverty alleviation in Nigeria (2004–2019). Acta Universitatis Danubius Oeconomika,16(4), 220-233. Babarinde, G. F. (2022). Microfinance banks’ investment portfolio and standard of living in Nigeria: An empirical study. Iranian Journal of Accounting, Auditing and Finance, 6(2), 1-17. Babarinde, G. F., Adewusi, O. A., Abdulmajeed, T. I., & Haziel, Y. H. (2021). Financial inclusion and investment: Impact and causality analysis. IMSUCDS International Journal of Development, 4(1), 1-22. Central Bank of Nigeria (2020). Statistical bulletin. Egbetunde, T. (2012). Bank credits and rural development in Nigeria (1982-2009). International Journal of Finance and Accounting, 1(3), 45-52. DOI: 10.5923/j.ijfa.20120103.0 Eze, E., & Alugbuo. J. C. (2021). Financial inclusion and poverty reduction in Nigeria: A survey-based analysis. GSC Advanced Research and Reviews, 7(3), 075–084. DOI: https://doi.org/10.30574/gscarr.2021.7.3.0127 Gujarati, D. N. (2017). Basic econometrics (5th ed.). McGraw-Hill. Gujarati, D. N., & Porter, D. C. (2009). Basic Econometrics (International Edition (5th Ed.)). McGraw-Hill. Gurley, J., & Shaw, E. (1960). Money in a theory of finance. Brookings Institute. Harper, A., Harper, M., & Poulton, C. (2013). Rural finance (P111 study module). SOAS | 3736. CeDEP. Nwanne, T. F. I. (2015). Relationship between financial inclusion and economic growth in Nigerian rural dwellers. International Journal of Small Business and Entrepreneurship Research, 3(7), 17-27. Okafor, I. G. (2016). Microfinance banks activities and standard of living in Nigeria. IOSR Journal of Economics and Finance, 7(1), 1-11. Okechukwu, E. U., & Gerald, N. (2016). Role of commercial banks in sustainable economic development in Nigeria. NG-Journal of Social Development, 5(4), 211-228. Okere, P. A., Okere, O. C., & Adioha, N. F. (2021). Microfinance banks and rural transformation in Nigeria. International Journal of Innovative Finance and Economics Research 9(2), 138-147. Oleka, C., & Eyisi, N. (2014). The effect of informal financial institutions on poverty alleviation in Nigeria. Journal of Economics and Sustainable Development, 5(6), 100-107. Olokoyo, O. F., Taiwo, N. J., & Akinjre, A. V. (2016). The impact of banks’ activities on economic growth in Nigeria. International Business Management, 10(2), 5341-5351. Oluwatoyin, S. K. (2013). The impact of Nigerian commercial banks on rural populace in Oyo metropolis. Elixir Financial Management, 60(1), 16474-16478. Oluyombo, O. (2016). Poverty and rural finance in Africa: Moving theories into policies. ICAN Conference Proceedings. 711– 724. Oluyombo, O. O. (2018). Theories of poverty and rural finance policy in Nigeria. Jigawa Journal of Politics, 1(1), 129-144. 372 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Omar, M. A., & Inaba, K. (2020). Does financial inclusion reduce poverty and income inequality in developing countries? A panel data analysis. Journal of Economic Structures, 9, 1-25. https://doi.org/10.1186/s40008020-00214-4 Patrick, H. T. (1966). Financial development and economic growth in undeveloped countries. Economic Development and Cultural Change, 14(2), 429-447. https://doi.org/10.1086/450153 Richter, P. (2011). Empowering rural communities through financial inclusion. International Labour Office Rural Policy Briefs. Stock, J. H., & Watson, M. W. (1993). A simple estimator of co-integrating vectors in higher order integrated systems. Econometrica, 61(4), 783-820. World Bank (2020). Data: World Development Indicators for 2020. Yakubu, Z., & Affoi, A. Y. (2014). An analysis of commercial banks’ credit on economic growth in Nigeria. Current Research Journal of Economic Theory, 6(2), 11-15. Zhang, H. (2010). Promotion of rural financial innovation and resolution of agricultural financing difficulties. Asian Social Science, 6(1),47-50. 373 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences TINOSPORA CORDIFOLIA: A PLANT OF MIRACLE Ishika CHOUDHURY School of Pharmacy, ARKA JAIN University, Gamharia, Seraikela Kharsawan, Jharkhand 832108, India ABSTRACT Despite the overwhelming influence and reliance on modern medicines and tremendous advances in synthetic drugs, a large proportion of the world’s population still likes herbal drugs. Since the beginning from cultivation, the medicinal plant has been used by mankind for its therapeutic value. Tinospora cordifolia (Family: Menispermaceae) is a shrub widely used in the folk and Ayurvedic system of medicine across the globe. Though it contains different medicinal constituents (alkaloids, glycosides, steroids, aliphatic compounds and diterpenoids), it is used as anti-oxidant agent as well as immune-modulator. Due to presence of various bio active compounds in leaves, stems and roots, the extract of these parts as well as whole plant is used in the treatment of fever, urinary tract problems, dysentery, skin diseases, leprosy, diabetes and many other diseases. It also has anti-inflammatory, anti-spasmodic, anti-malarial, anti-arthritic, anti-allergic, anti-stress, anti-leprotic, anti-hyperglycemia, anti-neoplastic, anti-cancer and also shows hepatoprotective properties. Thus licensing of herbal remedies with ambiguous benefits and few risks, as evidence by an extended history of safe medicinal use and to ‘ ‘ treat/ prevent infection by the COVID-19’ ’ . The main purpose of this review article is to focus on the medicinal importance of Tinospora cordifolia. KEYWORDS: Tinospora cordifolia, Immunomodulatory Drug, Ayurvedic system of medicine, upper respiratory infection, COVID-19. 374 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ANALYSIS OF HEALTH AND HEALTH EDUCATION PROGRAM FOR EARLY CHILDHOOD CARE EDUCATION (ECCE) IN PAKISTAN Dr. Muhammad SHAKIR1* Associate Professor Department of Educational Training, Faculty of Education The Islamia University of Bahawalpur Abstract The purpose of this research is to analyze the health and health education program for early childhood care education in Pakistan. Ministry of Education, Pakistan has launched a comprehensive School Health Program under the auspices and partnership of Ministries of Health, Environment and Education and with the technical support from various UN agencies and other donors and professional organizations. The objectives of the study were (a) to analyze the school health program at primary school of Southern Punjab (b) to identify the needs and challenges regarding school health program and (c) to get opinion of parents, teachers, principals and nutrition supervisor about basic health education program and facilities provided to schools. 750 participants from different primary schools where government of Pakistan has opened the kids’ room were selected as sample area of the study. Convenience sampling technique was used to select the sample. Questionnaire and interview was used to collect data from the participants. The findings of the study demonstrate that school health program is good initiative by ministry of education with the partnership of ministry of health, environment hence this school health program is facing many challenges in term of infrastructure and provision of basic facilities to improve the quality of health and learning. Key Words: Health Education, Physical Development, Health Care of Children 1 375 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences CRISIS MANAGEMENT PRACTICES IN THE CONSTRUCTION INDUSTRY: A REVIEW Abdulhaqq Onoruoyiza MUHAMMED1*, Ayooluwa Femi ARIBISALA1, Mercy Enotse ABOH1, Jonathan Oluwapelumi MOBAYO1, Segun Moses AYODELE2 Federal University of Technology Minna, Niger State, Nigeria 1 2 University of Ibadan, Oyo State, Nigeria Abstract Construction sector is an aggregator of varieties of construction organizations including the contractor and sub-contractors to carryout construction projects. Several studies posited that there is no aggregation of varieties of construction competitors without crisis and have brought about varieties of crisis management practices applicable to the construction sector organizations worldwide. However, disparities largely exist on the crisis management practices applied by the construction organizations in Nigeria and many other developing nations. This study therefore, critically reviews extant literatures on the disparities in crisis management practices in the construction projects within the Nigerian context and globally, in the context of developing nations. The major findings from the study within the Nigerian context indicates that, the construction organizations domiciled within the Nigerian construction sector largely lack crisis management approaches at worst and at best does not follow its own laid-down crisis management standards, instead most crises management situations are tailored towards the perception of the Human Resources Managers and in some cases, organizations top management to resolve. This slightly differs from the crises management approaches of many construction organizations in developing nations as most of these construction firms have requisite crisis management standards which they adhered to at best, and at worst does not follow their own laid-down standards. The study recommends that, there is need for the construction organizations within the Nigerian construction sectors and that of other developing nations to create flexible crises management systems and ensure that it is adhered to, irrespective of the employees involved in the construction project crises. Keywords: Construction Projects, Crisis Management Practices, Construction Industry, Developing Nations 376 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences THE IMPACTS OF THE MANAGEMENT OF THE ANGKOR WORLD HERITAGE BY APSARA NATIONAL AUTHORITY ON NORKOR KRAV COMMUNITY IN SIEM REAP PROVINCE, CAMBODIA Sokun Ang Build Bright University, Siem Reap Cambodia ABSTRACT Listing Angkor as a World Heritage is believed to bring about advantageous benefits to the local communities in the country, particularly through the development of tourism that is supposed to benefit them economically. However, provided the resultant impacts from tourism are positive, it will also benefit the local communities of the surrounding area of Angkor Park, especially the Nokor Krav Community. The main purpose of this study is to examine the impacts of the management of the Angkor World Heritage governed by the APSARA National Authority on the Nokor Krav Community. Multiple Regression Analysis Model was used by applying this formula: Ŷ = a + ßx₁ +ßx₂ + ……ßk + ɛ. The null hypothesis was also involved by having F test statistic and P-value test for overall significance. As a result, the study found the positive impacts of the management of the Angkor World Heritage by the APSARA National Authority were both spiritual and economic significances. The study revealed that the majority of the locals in the Nokor Krav Community have benefited from jobs in the tourism industry, however, due to the limit of their education, most of them can only access low-paid jobs. It was also found that the level of local involvement in the conservation of the site is considerably high though the majority of them did not have much awareness of the site conservation. Even the living condition of the locals in Nokor Krav has slightly improved, however, most of them did not afford to access quality health care and education. Recently, this community has been challenged by five main factors such as low level of education, more jobless people in the family, a lack of farmland and fewer economic activities, sickness and debt problems, and the law of protection of the Angkor Park. Keywords: World Heritage, Tangible Cultural Heritage, Intangible Cultural Heritage, and Impact INTRODUCTION Angkor is the heart of Cambodia, the symbol of the Khmer nation, and the identification of Khmer civilization. It is a group of temples with a total area of 401 square kilometers. It was listed in the list of UNESCO on 14th December 1992 and nominated as the World Heritage in Danger. Later, due to the commitment of the Royal Government of Cambodia, APSARA Authority was created in 1995 to manage and conserve the Angkor Region. Zoning was created with different levels of functional protection. Achievements have been made, starting from the success of the restoration of the temples to 377 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences sustainable tourism development. With the facilitation of ICC, Angkor has finally taken off the list of World Heritage in danger and became a Cultural World Heritage in 2004. Driven by a clear mission and administration system, the APSARA Authority has set clear guidelines for the procedural management for the conservation of Angkor and procedural management for community participation and sustainable development. In 2020, the APSARA Authority has been re-named as APSARA National Authority under the Royal Government of Cambodia, APSARA Authority (2017). Fig. 1: Map of Nokor Krav Community Village Source: Google Map, 2020. Nokor Krav Community selected for this study is located in Sangkat Koukchork, Siem Reap City, in Siem Reap Province, Cambodia. It is in zone 1 of the Angkor protected zone which is under the protection and conservation of the APSARA National Authority. It is about 6 kilometers from Angkor Wat and 14 kilometers away from downtown. It is bordered by Kouk Tachan village in the South, Kouk Kreoul village in the North, Plung village in the East, and Kouk Beng village in the West. Nokor Krav Community Village has a total population of 3,764 people, Commune Census (2020). Nokor Krav Community is one of the poor communities which has been challenged by the law of protection required by UNESCO to conserve the Angkor World Heritage. The locals of this protected area have been prohibited from selling their land to outsider residents, building constructions, operating specific commercial activities in their village, collecting firewood or raisin from the forest of Angkor Park, etc. From a positive point of view, listing Angkor as a World Heritage is believed to bring about advantageous benefits to the local communities in the country, particularly through the development of tourism that is supposed to benefit them economically. However, provided the resultant impacts from tourism are positive, it will also benefit the local communities of the surrounding area of Angkor Park, especially the Nokor Krav Community. MATERIALS AND METHODS This study’s main aim is to examine how the management of the World Heritage of Angkor has adverse impacts on the locals living in Nokor Krav Community in Siem Reap Province, Cambodia. The study employed several methods and techniques for data gathering and analysis, and it was based on two sources of data, both primary and secondary. The primary data have been collected from the personal direct interview of 400 respondents selected from Nokor Krav Community Village and indepth interviews of five key informants from the APSARA National Authority and the local authorities. The Yamane Equation (1967) has been used as the formula to determine the target samples for this study. The total population of locals in the Nokor Krav Community was used as the sampling frame, 378 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences and the villager’s household was used as a sampling unit. One person in each household was used as a sample to represent each household. Those samples were selected randomly based on house structure in the village by choosing one out of every three houses. Moreover, to select the five key informants, restricted and purposive sampling has been used as methods because they are based on the judgment of the researcher. The secondary data have been collected from reports, documents of the APSARA National Authority, statistics documentation of the local administration, ministries, UNESCO website, libraries, tourism journals, previous research studies, and other relevant publications both in hard copies and in electronic ones. The data has been analyzed both qualitatively and quantitatively. To examine the Impacts of the Management of Angkor, the world heritage site which governed by APSARA National Authority, Multiple Regression Analysis was carried out as follow: Ŷ = a + ßx₁ +ßx₂ + ……….. ßk + ɛ or or Ŷ = a + ßx₁ x +ßx₂ + ßx₃ x+ ßx₄x + ßx₅ + ɛ, where Ŷ = Male and Female is a dependent variable represent the locals impacted positively by the Management of Angkor (PI); x₁ = Local Employment Opportunity (EO); x₂ = Level of Local Involvement in Conservation of the site (LC); x3 = Housing Condition (HC); x4 = Education Improvement (EI); x5 = Physical and Mental Healthcare Support (HS); a = Intercept term; and ɛ =Error term. To test the research hypothesis, F test has been used to test the overall significance as its formula is as follow: (Ho1: = ßp₁ = ßp₂ = ßp₃ =… ßpk = 0 ) and ( Ho2: = ßn1 = ßn₂ = ßn₃ =… ßnk = 0 ); at α= 0.05; where k = the number of predictor variables (X); n = Sample size. Formula: Decision: If, F > critical F value => Ho. is rejected; If, F < critical F value => Ho. is not rejected. 3. RESULTS Significances of Angkor to Become a Cultural World Heritage Cultural survival and local pride Cambodia had experienced a difficult period of pro-long wars for nearly a hundred years. The last civil war was from 1970-to 1975, the ruinous Khmer Rouge Era, Angkor has been forgotten. Nokor Krav Community is probably one of the communities that had been involved in building the Angkor monuments. Most of the people who built the temples and grew food for the elite were rice farmers, using techniques that have endured little alteration until today. The Khmer were skillful builders and talented stone and wood carving, artists. Khmer engineers designed impressive reservoirs and arrow-straight roads connecting Cambodian cities, and Khmer poets composed elaborate inscriptions that survived at many temples. Cambodian warriors attacked neighboring kingdoms and defended against invaders. Many of these contributors are almost forgotten. Later, Angkor became the World Heritage, more attention has been paid to the locals living inside Angkor Park. Visiting the locals, and learning about their culture and traditional activities may remind visitors to have an image of the Khmer’s ordinary life during the past thousand years ago. Angkor is not only an area of many temples but also has communities living. Therefore, both the temples [the tangible cultural heritage] and the locals, their culture, traditions, and customs [the intangible cultural heritage] were to be restored and conserved. Nokor Krav Community is one of the communities inside Angkor Park, where the tangible and intangible cultural heritages have automatically been preserved by the APSARA National Authority. 379 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Local opportunity for making incomes The status of Angkor World Heritage, with its brand, is an enormous place at the global and national levels. The designation of Angkor tends to mean that the site will be able to change, and it usually leads to an increase the publicity and the number of visitors. Since the door opened for tourism development, in other words, if visitors arrived, there would be chances for Nokor Krav Community to host. However, it requires technical skills in marketing, supplying, and satisfying visitors with professional hospitality services. Indeed, it is important to recognize that some accessible approaches to educational and interpretational facilities and planning are needed. Nokor Krav Community is part of the Angkor attraction, so local people living in this area can have the opportunity to benefit directly from the tourism industry by selling souvenirs, food and drinks, and local products to tourists who visit or come across their village. Moreover, they can have the opportunity to access job employment in the tourism industry and the APSARA National Authority. Protection from outsider resident invaders The prosperity of local resources in the Nokor Krav Community has been protected by the law of protection. New residents’ dwellings in this village are not allowed for the sake of Angkor conservation as well as the protection from the invasion of new outsider residents who are richer and more commercialized. Selling land to those who are not from the same area of Angkor Park and or building of new houses construction are considered to be illegal. Notably, Siem Reap is one of the main tourist attractions in Cambodia. It has attracted not only international visitors but also domestic tourists. The booming of the tourism industry in Siem Reap has also attracted locals of other provinces to migrate to this city to look for jobs either or do business in tourism. Even though the number of new residents is increasing in most parts of Siem Reap city, the study found only 10.5 percent of the respondents have moved to live in Nokor Krav Community and the majority of those have moved to live in this village just because of the marriage reason compared to 9 percent in 2006, Sokun A. (2006) which increased only 1.5 percent within 14 years. Security and safeguarding Since Angkor became a tourism attraction, most of the areas, which are under the governance of the APSARA National Authority, are very well secured from crime and drug abuse. The tourism Police Unit was created to provide security to tourists while Nokor Krav Community Village is also part of Angkor Park. Therefore, it is automatically received this advantage of safeguarding. Recently, it was free from child trafficking, child sexual violation, crime, thief, and fighting, Commune Census (2020). Enhancement of local awareness and education Local people living in Angkor Park, especially locals in Nokor Krav Community, are prioritized in receiving support for education and awareness of the World Heritage. APSARA National Authority has organized specific training courses related to heritage education and environmental awareness to train local children in primary, junior, and high schools of Angkor Park every year. Additionally, the Royal Government of Cambodia has also encouraged NGOs to support the local communities of Angkor Park. It is, therefore, three educational organizations sponsored by Nokor Krav Community such as Future of Khmer Children (FKC), Japanese Community Center (JCC), and Bayon High school. Although the high school is in Kouk Beng village, children from Nokor Krav Community can also access this school. Besides formal education, young adults can also benefit from informal education through observing and interacting with tourists. Whereas, children can get the opportunity to be supported by tourists for some technical skills or continue to higher education. Opportunity for receiving support Being part of the tourism attraction, villagers in Nokor Krav Community have more chances for tourist-host interaction. The tourist-host relationship tends to be very positive because Cambodian 380 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences locals are very warm-hearted, friendly, kind, and born with the charm of their smiling faces. Culturally, instead of saying hello for greeting, Cambodian locals prefer to smile as a gesture of greeting. This representation is on the smiling faces of the Bayon temple, which can be seen today. The tourist-host interaction is mostly found to be good when tourists have perceived the personal touch experiences from locals, more or less they may want to pay back their respects to the local’s hospitality. It is beyond the expectation of the Khmer locals to request anything from tourists, but it is a global societal perspective as human beings for helping each other and contributing something to the poor community. Nokor Krav Community is also one of the poor communities to experience receiving support from tourists. The survey found that 18 percent of the 400 respondents have received support for their education. 38 percent have received support for the Construction of wells, 13 percent have received the water filters, and 12.5 percent have partly been supported for the toilet construction. Moreover, to minimize the high population and the booming of building inside the Angkor Park, the Royal Government of Cambodia has established one development project to resettle the new generation of locals of Angkor Park in Run Ta-Ek. Since Nokor Krav Community is one of the communities located in the protected area of Angkor, which also has the opportunity to receive a free piece of land (housing and farming land) from the government. Some support for their basic needs such as infrastructure, employment opportunities, and agricultural and eco-tourism services training was also provided to those new residents. Table 1: Supports to Local in Nokor Krav Community Education Well Construction Water Filter Answer Fre. Per. Fre. Per. Fre. Per. Fre. Per. Yes 73 18 152 38 52 13 50 12.5 No 327 82 248 62 348 87 350 87.5 Total: 400 100 400 100 400 100 400 100 Toilet Construction Note: Data presented a summary of four questions Source: Own Survey, 2020. Impacts of the Management of Angkor World Heritage by APSARA National Authority on Nokor Krav Community Local employment opportunity It was found that 64 percent of the respondents in the Nokor Krav Community have benefited from jobs in the tourism industry. As shown in Fig. 2, 36.5 percent have benefited directly, and 13.3 percent have benefited from jobs resulting from the development of industries such as transportation, agriculture, banking, etc., technically called “Induced Jobs”. While 14.2 percent gained from “Indirect Jobs” which referred to any jobs indirectly created by tourism, arising from the spending of money by residents from their tourism incomes. Particularly, only 36 percent still depend on jobs, which are not related to tourism. 381 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Level of local involvement in the conservation of the site Community involvement is crucial for sustainable development and conservation of the site. According to the survey on 400 respondents on the local participation and their willingness to respect the protection law found that 11.3 percent of the respondents were happy to respect it. While 33.8 percent did not want to respect the law but they have to, as it is required by the government. The result seemed to be negative as 55 percent of the respondents were found to be dissatisfied with the protection law but they just attempted to respect with dissatisfaction. Based on the in-depth interview, most of the locals in the Nokor Krav Community agreed that “conservation of the Angkor Park is compulsory, and they also understand this. However, the application for receiving admission from APSARA National Authority seemed to be too strict and unfair with less transparency.” Table 2: Local’s willingness to respect the protection law N* Are you willing to respect the protection law? Frequency Percent 1. Yes, highly respect 45 11.3 2. Respect as obligation 135 33.8 3. Respect with dissatisfaction 220 55.0 400 100.0 Total: Source: Own Survey, 2020. Housing condition The living standard of locals in this study has been characterized in two ways: (a). by the type of housing construction; (b). by the period of building construction. The result showed that 25.25 percent of the 400 respondents surveyed were found to live in the cottage and 51.25 percent were found to live in small wooden houses. These two groups of 76.5 percent were considered to have a very low living standard. Other 22.5 percent of the respondents lived in brick and wooden houses which were treated as medium standard. Exceptionally, only 1 percent were found to live in big houses with gardens which were treated as a higher class. Regarding the period of house construction, 78.75 percent of the respondents were found to be able to construct or maintain their houses after 1993 (it was the time after Angkor became a world heritage). Even though most of them get some loans with their low-paid incomes from the tourism industry, they still can afford to pay back the loan. Therefore, this is an indication of a small improvement in the living standard of locals in Nokor Krav as positively impacted by the management of Angkor World Heritage. 382 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 3: Type of House and Construction Period Cross-tabulation Construction N* Type of House Total Before 1993 After 1993 Fre. Per. 1. Cottage (very poor) 19 82 101 25.25 2. Small wooden house (poor) 45 160 205 51.25 3. Brick & wooden house (medium) 21 69 90 22.5 4. Big house with garden (rich) 0 4 4 1 85 315 400 100 21.25 78.75 100 Frequency Total Percent Source: Own Survey, 2020. Education improvement The role of education in poverty reduction is huge such as it boosts economic growth, increases the GDP of a country, reduces infant mortality rate, increases human life expectancy, etc. Improvement in education means helping people make the right decisions, changing the quality of life, to promote peace and reducing drop-out rates from schools and colleges, and encouraging healthy competition, Education Access and Quality (n.d). In this study, it was found that 74.5 percent of the 400 respondents indicated that the education in Nokor Krav Community has been improved. While only 13 percent responded that there is no difference. This group of respondents seemed not to care much about education and were carefree about their children’s education. While the other 12.5 percent responded that they have no ideas because most of them are aged people who stay home and have no knowledge about training and education. Overall, education in Nokor Krav Community has slightly improved steadily. Table 4: Education in Nokor Krav Community Village N* Have the quality of education in your village improved, recently? Frequency Percent 1. Yes 298 74.5 2. No 52 13.0 3. No, idea 50 12.5 400 100 Total: Source: Own Survey, 2020. Physical and mental healthcare support People in developing countries tend to have less access to health services than those in developed ones. Nokor Krav Community Village is a poor community. It is therefore, they have less access to health services. However, the Royal Government of Cambodia has made some reforms and supports rural development by providing funds to the poor locals. The amount of funding given to each family may differ according to the different types of IDPoor, GIZ (n.d.), and the number of people in each family, and those who received the IDPoor would have a card for getting free health care services. As shown in Table 5 below, 43.3 percent of the total 400 households selected for the interview, received 383 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences funding support from the Cambodian Government while 20.5 percent partly received physical health care facilities such as water filters, well, and toilet construction. Nevertheless, only 36 percent did not receive any support. Table 5: Physical and mental healthcare support N* Have you ever received any of the following supports? Fre. Per. 1. Partly supported for physical health facilities 82 20.5 2. IDPoor Funding Card from the Cambodian Govt. 174 43.5 3. Not receiving anything 144 36 400 100 Total: Source: Own Survey, 2020. To assess the impacts of the management of Angkor on the Nokor Krav Community, a multiple regression analysis was carried out, to test the first hypothesis “Ho: “There are no positive impacts of the management of the Angkor World Heritage on Nokor Krav Community in Siem Reap Province, Cambodia”, Ŷ = Male and females were taken as a dependent variable representing the local people impacted positively from the Management of Angkor (PI), followed by the five indicators: x₁= Local Employment Opportunity (EO), x₂= Level of local involvement in Conservation of the site (LC), x3 = Housing Condition (HC), x4 = Education Improvement (EI), and x5 = Physical and Mental Healthcare Support (HS). Table 6: Regression Results of Hypothesis Testing Dependent Variable Ŷ = Male and Female is a dependent a variable represents the locals impacted positively from the management of Angkor as measured by five indicators (PI). R = 0.231 R2 = 0.053 F= 4.428 Sig. = 0.001 Regression Coefficients "t" Value Sig. level X1 = Local Employment Opportunity (EO) .108 2.195 .029 X2 = Level of local involvement in Conservation of the site (LC) .101 2.008 .045 X3 = Housing Condition (HC) -.157 -3.175 .002 X4 = Education Improvement (EI) .063 1.276 .203 X5 = Physical & Mental Healthcare Support (HS) .065 1.288 .198 Independent Variables Source: Own Computation, 2020. The regression result of the hypothesis testing was found to be significant at a 5 percent level of significance (F = 4.428, Sig. = 0.001). The (R2 = 0.053) revealed that a 5.3 percent variation in the dependent variable PI (Male and Female) is a dependent variable was due to the independent variables Table 6 below indicates that the independent variables, i.e., x₁=Local Employment Opportunity (EO), 384 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences x₂=Level of local involvement in Conservation of the site (LC), x3 = Housing Condition (HC), x4 = Education Improvement (EI), and x5 = Physical and Mental Healthcare Support (HS) had significant impacts on the local people in Nokor Krav Community. Though the Education Improvement (EI), and Physical and Mental Healthcare Support (HS) had no significant impact on the dependent variable, i.e., overall, the first null hypothesis “Ho: There are no positive impacts of the management of the Angkor World Heritage on Nokor Krav Community in Siem Reap Province, Cambodia” is rejected. DISCUSSION Has the management of Angkor World Heritage by the APSARA National Authority benefited the locals in Nokor Krav Community? Nokor Krav Community was a poor community even before Angkor became the World Cultural Heritage and has continued to remain poor even though the village has now been designated as part of Angkor. The present study, however, found out that within 28 years since Angkor was nominated to the UNESCO list in 1992, there was little improvement in the living standard of the locals in the Nokor Krav Community. The study also found five main factors which limit the economic development in this community. These include (i) the low level of education; (ii) more jobless people in the family; (iii) lack of farmland and low level of economic activities; (iv) more sickness and debts; (v) the challenges of the law of protection of the Angkor World Heritage Site include: limitation of new construction, land selling, land use, prohibitions of some type of traditional works, specific commercial and modernized activities. In response, APSARA National Authority has committed to restoring the ancient infrastructure and further developing extra roads, bridges, dykes, solar power stations, community-based tourism attractions, and eco-development projects in Run Ta-Ek to enhance livelihood of the local community living in Angkor Park. However, the contribution works provided by APSARA National Authority have not yet responded to the need of the locals in the Nokor Krav Community, due to the massive size of Angkor (401 square kilometers), which is a big burden for APSARA National Authority. In this regard, to improve the livelihood of the locals, the majority of the respondents in the Nokor Krav Community have requested the Royal Government of Cambodia to provide training skills, establish more public buildings, reformulate clear guidelines with its procedure for land use of (housing, farming, and plantation land) inside Angkor park and improve the local administration to be flexible, fair and transparent. CONCLUSION The management of the Angkor World Heritage by the APSARA National Authority has brought both positive and negative impacts on locals in Nokor Krav Community. The significant impacts were intangibly related to cultural survival, local pride, preservation of the origin of the locals, security, safeguarding, and protection from the invasion of new outside residents. From the economic perspective, the locals in Nokor Krav Community have benefited from job employment in the tourism industry and APSARA National Authority. Though the majority of them can only access low-paid jobs due to the low level of their education. This however provides an opportunity for the villagers to seek employment to earn additional income. The level of local involvement in the conservation of the Angkor was positive due to the positive attitude of the locals. The study also found an improvement in the housing conditions, though, to some extent, the locals still get some loans for the construction but at least, it was better than the period before 1993 when Angkor has not yet become a World Heritage. The study also found the negative impacts of the management of Angkor World Heritage on the Nokor Krav Community by the APSARA National Authority. The level of the local’s awareness of the World Heritage has still limited due to the low level of their education and the information shared among locals by the APSARA National Authority is not enough. The majority of the respondents were not willing to respect the protection law but they have to commit as an obligation by the government. Even 64 percent of the respondents get a job in the tourism industry but 88.42 percent of them can only access low-paid jobs of below USD300 385 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences per month. The study also found that the poverty rate remains high at 43.5 percent in 2020 if compared to the national poverty line of 47.8 percent in 2007, Nokor Krav Community’s poverty rate has decreased by 4.3 percent. Moreover, only 31.3 percent of the respondents can afford to send their children to school in Siem Reap city and quality health care services in Siem Reap town. 6. Recommendation 1. APSARA National Authority is the key player to enhance the living standard of the local people in the Nokor Krav Community. The following recommendations are given to APSARA National Authority: • regulate a standard model for space management of the housing land inside Angkor Park by turning the model of Khmer Habitat Interpretation Center into practice; • Allow locals to offer services in their own homes to tourists in such a way that is not harmful to the image of Angkor; • Regulate the standard guidelines for plantation land use in which the identical trees are well preserved, but the locals can still use the allocated land to grow wild fruits or even vegetables; • Expedite the land mapping of the Angkor Park Project to be completed as soon as possible; • Provides more training courses and skills for the locals related to tourism and services to enable them to earn some additional income from the tourists as an alternative way from depending only on the Angkor forest; • Give priority to locals for higher-paid jobs. 2. The Royal Government of Cambodia has been putting more effort to conserve and restore the Temples of Angkor, the Tangible Cultural Heritage. Similarly, the government should also take care of the locals living inside Angkor Park, the Living, and Intangible Cultural Heritage by enhancing their living standards through: • enforce APSARA National Authority to regulate the applicable guidelines of the law of protection in such a way responding to the real needs of the locals with fair and transparent; • Upgrade the quality of education for the locals inside Angkor Park; • Provide free basic training courses to children and adults in Nokor Krav Community Village on international languages, computer, and business skills in tourism and hospitality for obtaining jobs in the tourism industry more easily. Similarly, training in handicraft skills should be given to elderly women and housewives to help them earn extra income for the family by selling their handicrafts to the tourists; • Establish one community market for locals to sell their products such as local fruits, wild fruits, vegetables, meats, handicrafts, and other local products directly to tourists who visit and or pass by their village. The one-community market will also act as a wholesale distribution center for supplying fresh vegetables, fruits, and other local produce to the tourism industry in the city; • One health care center inside the Nokor Krav Community Village so that the locals can have access to it easily, as this will save time, money, and life in the case of an emergency. References APSARA Authority (2004), Run Ta-Ek Eco-Village Development Project, APSARA Authority Report. Siem Reap, Cambodia. APSARA Authority (2012), Annual Report of Department of Land and Habitat Management in Angkor park of APSARA Authority. 386 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences APSARA Authority (2017) Annual Report, APSARA Authority, and Community. APSARA Authority (2020), Law and Norms of Cultural Heritage Protection and APSARA Authority. Royal Decree NS/RKT/0220/203 dated 20 February 2020 regarding the creation of APSARA National Authority. Baromey Neth (n.d.) Open Edition Books, Gottingen University Press. A Study of Tourist Revenue in the Accommodation Sector in Siem Reap-Angkor. Retrieved on 29th October 2021 from: https://books.openedition. org/gup/313?lang=en Commune Census (2020) Commune Strategic Development Plan Survey Report by the Sangkat Koukchork in 2020. Education Access and Quality (n.d) Healthy People 2030. Retrieved on 26th September 2021 from: https://health. gov/healthypeople/objectives-and-data/browse-objectives/education-access-and-quality Future of Khmer Children Retrieved on 23rd June 2021 from: https://www.ccc-en/ngodb/ngo- information/909 GIZ (n.d.) Identification of Poor Households. Retrieved on 23rd June 2021 from: https://www.giz.de/en/worldwide/17300.html Long Nary-AKP (2021, July). Report by Minister of Public Works and Transport Sun Chanthol in Khmer Time. Retrieved on 30th October 2021 from: https://www.khmertimeskh.com/50895581/construction-of-38-roads-in-Siem-reap-reach-66-percent/ Sokun A. 2006, Poverty and Tourism: Poverty challenges and Employment Opportunity in Tourism, Case Study in Nokor Krav village, Sangkat Kouk Chork, Siem Reap, Cambodia in Mekong Sub-region Project. Statistichowto (n.d). F table for alpha levels. Retrieved on 27th July 2021 from https://www.statisticshowto.com/ tables/f-table/ Tarleton State University (n.d) Determining Sample Size. Retrieved on 3rd February 2017 from: https://www. tarleton.edu/academicassessment/ documents/samplesize.pdf The Borgen Project (2017, June) Why is Cambodia Poor? Retrieved on 23rd June 2021 from https://borgenproject. org/why-is-cambodia-poor/ UNESCO (n.d.) World Heritage List Nomination. Retrieved on July 2019 from https://whc.unesco.org/en/nominations Van Harssel J. (1994), Tourism, an exploration. New Jersey, Prentice-Hall. World Bank (2007); UNDP 2007, cited in Esposito and Nam 2008) World Bank (2019), Cambodia: Reducing Poverty and Sharing Prosperity. Retrieved on 25th October 2021 from: https://www.worldbank.org/en/results/2019/10/30/cambodia 387 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences WOMEN IN FISHERY SECTOR OF LAGONOY GULF: GEARING UP TOWARDS FOOD SECURITY Emmanuel A. ONSAY1 Michael P. VALE2 Ralyn P. VALENCIA3 1 Partido Institute of Economics, College of Business and Management, Partido State University, Goa, Camarines Sur, the Philippines College of Education, Partido State University, Goa, Camarines Sur, the Philippines 2 3 College of Nutrition and Dietetics, Partido State University, Lagonoy, Camarines Sur, the Philippines MAE Scholar, School of Economics De La Salle University, Manila, the PHILIPPINES 123 ABSTRACT This policy study was conducted in the coastal communities of Lagonoy gulf in Partido district, Camarines Sur, the Philippines. It intends to gear up the food security of women in the fishery sector as key to community and agricultural development. To evaluate the competency on food security of women, KSA questionnaires based on FAO were utilized. To measure the seasonal variation of expenditure patterns, Engel’s coefficient was employed. To gauge the determinants of food security, a binary logistic regression model was operationalized. To assess food security, the average household expenditure and watts index decomposition were rolled out. The majority of the fish vendors are between the age bracket of 49 and 58, married, and had 5-7 family members. The majority of respondents were elementary graduates and they have been selling fish for nearly 10 years or longer. The majority of the women fish merchants have low knowledge and skill competency on Food Security. In terms of attitude, the majority received a very good score. A negligible link between food security competency and seasonal variance of expenditures has been noted. Economic perception reveals that most women are considered poor and food insecure. Food security is influenced by educational level, occupation, family size, average income, years of involvement, and the type of fish they sell. Furthermore, the level of competency and expenditure pattern on seasonal variation are significant drivers of food security. Finally, policy proposals were outlined for the community and economic development of women in the fishery sector. Keywords: Food security, Women, Fish Vendors, Fishery Policy, and Seasonal Variation of Expenditures 388 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences CHALLENGES IN QUALITY OF EDUCATION IN HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS (HEIS) OF PAKISTAN Zohaib Hassan Sain Superior University, Pakistan ABSTRACT The purpose of this study is based on exploratory research to identify “Challenges in Quality of Education in HEIs of Pakistan”. Exploratory research approach is used to achieve the objectives of the study in less time and inexpensive means. From the last few years, Pakistan is facing a lot of challenges in education sector such as curriculum, less training institutions, corruption in education, teacher’s behavior, less research work. Emerging issues in education sector are less training institutions and trend towards research work which is essential to follow for the growth and strength of any economy. The purpose of our research is to identify the major challenges in educational sector in Pakistan which the educational sector is suffering from last few years. The researcher used triangulation in order to carry the reliability and validity of the data for results. So, to conduct this triangulation the researcher used poll survey for the students, questionnaire for the teachers and interviews of the management. . In this regard primary data was collected from the focused group of students using a sample of 100 questionnaires for each university were filled by the students of the selected five universities. This attempt of conducting the research will play an important role in the development of Pakistan. In this research Curriculum, Corruption in education, less training institutions, Teacher’s behavior and less research work are independent variables and Quality of Education is dependent variable. In future, we will research on the solution of these problems. To increase the literacy rate, the Govt. of Pakistan has announced that the education is compulsory for sixteen years old for every citizen. Keywords: Curriculum, Corruption, Teacher’s Behavior, Research Work. 389 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EFFECT OF PROJECT BASED LEARNING ON THE READING SKILLS OF THE YEAR 3 STUDENTS Shahzadi Hina SAIN Beaconhouse School System, Pakistan Zohaib Hassan Sain Superior University, Pakistan ABSTRACT The topic was selected to probe the effectiveness of project-based learning on the reading skills of the students. In this case study, the prime objective was to determine the impact of PBL on the year 3 students in the TNS, DHA branch, Lahore, Pakistan. Moreover, understanding students’ progress in various ways and become autonomous learners to improve their reading skills. A literature review conducts a meticulous investigation of the research in the same area. The data was collected through census sampling which enabled the researcher to have authentic data, and details in a short time. The researcher practiced triangulation by comparing a variety of sources which are: running records, reading logs, observations and students’ artefacts (reflective journals and writing journals). The study was held for two months in each term. The results prove that project-based learning not only improved their literacy skills but also made them inquisitive and independent learners. Therefore, many surveys and studies conducted before on the secondary level, have proven the findings of this study similar to the one conducted now at the primary level highlighting the scope of the study. Keywords: Autonomous learners, Independent learners, Literacy skills, Project Based Learning, Case study. 390 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences “A STUDY OF ONLINE SKILLS AND KNOWLEDGE TRACKING STUDENTS BEHAVIOR IN HOTEL MANAGEMENT SCHOOLS DURING THE COVID-19 PHASE” Dr. SALLA VIJAY KUMAR Sr. Lecturer ASHOINA KAPADIA Student of 2nd Semester, M.Sc (HA) JAI SHRESTHA Degree Student, B.Sc (H&HA) Institute of Hotel Management Ahmedabad, Bhaijipura Patia, P.O.Koba, Gandhinagar - 382 426 Gujarat, India Abstract The development of hospitality education has been driven by what is mentioned in Tribe (1997). It has referred that the agenda is ‘Vocational Action’ which means getting on with things, involvement with the world of doing. The education here is more of acquiring technical skills than just being limited to books and theories. We are facing one of the worst challenges faced by the human being which is impacting the education system to a great extent. The course having more emphasis on the practical part over the theory makes it much clearer that the education imparted through the online mode wouldn’t be much helpful to impart the proper knowledge and skills into the budding professionals. In Hospitality education there’s hardly the use of technology apart from the use by Room divisions and other ancillary departments. As this industry is more of people centric, the education imparted also has to be imparted in the practical (offline) mode rather on the virtual mode. The scope of this study has extended to various stakeholder beneficiaries of different Hotel Management Schools In India . A total sample size of 421 hospitality students across Hotel Management colleges was taken. The data was gathered by interacting with a few students and a broader perspective was understood after the responses of the questionnaire were received. Primary Data collection was done by research scholar from first-hand sources and Secondary Data collection was gathered from studies, surveys and online questionnaires. The upcoming hoteliers should be well aware of the technical knowledge and the institutes should try to minimize the loss that the students suffer due to this unpredicted situation. The students shouldn’t be paying the price of an unseen pandemic. Keywords:Hospitality, Online, Education, Practical, Pandemic 391 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 1 INTRODUCTION The Latin words hospitalitem, hospes, and hostis (“friendliness to guests”) mean to welcome with warmth and care. Hospital also comes from that stem, with the concept of caring about human beings who are ill and in need of support, caring, and love. When we talk about hospital- ity, we talk about guests, and purposely do not use the word customers. We believe that the word customer is a less welcoming word than guest, because customer focuses us on the financial transaction, while guest brings out the full dimensions of hospitality. Hospitality is an essential value in most of the world’s cultures. The word customer derives from the word customary, and may imply taking the client for granted. In the hospitality industry, however, the employees need to greet guests or clients with a warm, genuine welcome. There is no doubt that the global higher education sector is undergoing seismic transcendental change. Moreover, there is no blueprint for this recasting of higher education and no holy grail at the end of all this change. It’s an ongoing project where globalization, neoliberal management policies and practices, increased mobility and competition mean that restructuring and reform are constant. Access to and participation in higher education is now recognized as fundamental to improving economic performance and, by corollary, community well-being. Massive investment in higher education is taking place in a range of developing countries and the hegemony of the developed countries will be increasingly challenged. Hospitality Management Education focuses on the academic aspect of hospitality - the mechanisms of hospitality education programs, their missions, their constituents, and the outcomes of their efforts. The integration of technology into higher education has become pervasive over the past two decades with growing opportunities for distance education programmes, a greater availability of information and content through electronic sources, as well as the integration of technology as a method of communication through various learning platforms, social media and mobile applications. While these uses of technology obviously provide greater access to education, more information and ease of communication, it remains a question as to how technology can be used to enhance the education process providing higher forms of learning to enable students to address complex challenges and issues not readily addressed based on memorization or having the ability to restate what has been presented to them in the classroom. Hospitality education has long been viewed as being an area of study that is: Vocational in nature; or Primarily based on lecture directly applicable to the field. Several studies have indicated a need to create a balance between liberal education and vocational approaches to the curriculum or suggested there are numerous new learning arenas to investigate. Studies assessing the needs of hospitality education by industry call for greater skills in problem solving, foreign language skills, communication, service quality, human resource management, leadership and innovation management in a field of growing complexity and diversity. A second key challenge for hospitality education is greater diversity of the student body driven by cultural differences with implications for effectiveness of teaching methods. Studies have indicated vast differences in preferred learning styles for student groups based on age, home country and ethnic differences in the skill based hospitality learning. Many traditional teaching methods primarily tap into the lower levels of learning such as: Recalling information; Changing information into a different form; and Solving problems by using knowledge and appropriate generalizations. 392 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences The development of the educational system and institutions is one of the driving forces behind this movement that prioritizes theoretical over practical education. On growing maturity in academic research in the discipline and, on the downside, an increased pressure of research metrics, on faculty constitutes a strong incentive for more academic approaches. Expert contributors around the world present current thinking and practice about what is now a major element of education provision world-wide. It is structured round four key themes: Curriculum International perspective Teaching, learning and assessment Resources, progression and quality The changes and challenges of tourism research and epistemology due to Covid are yet to come. Korstanje, M. E. (2021). The closures of the educational institution due to the outbreak of COVID-19 lead to an unprecedented impact on education. During the lockdown, teachers are instructed to teach through online learning platforms argued that there is a need to adopt innovative teaching for continuing education and to overcome mental stress and anxieties during the lockdown. The outbreak of COVID-19 results in the digital revolution in the higher education system through online lectures, teleconferencing, digital open books, online examination, and interaction at virtual environments. A significant positive impact of COVID-19 also reported learning efficiency and performances by adopting online learning strategies. The online mode of the teaching-learning process is often discriminatory to poor and marginalized students. It is identified that hearing-impaired students face challenges in online learning. During this lockdown period, the closing of educational institutions hampered the education system and the teaching-learning process. Understanding the teachinglearning process in this crisis period is imperative to design effective interventions for the smooth running of teaching and learning. With this backdrop, the present study aims to identify the learning status, mode of learning, and problems related to study during this lockdown amidst the COVID-19 pandemic. 2 THEORETICAL REVIEW E-learning tools have become predominant with the pandemic (Subedi et al., 2020). The adaptation has had two fold readiness of faculty and students. The heterogenous learners some find it difficult to adapt and adjust, whereas some adapt to a new learning environment. There is no standard formulae for online learning. The variety of subjects necessitate varying needs and different approaches to online learning (Doucet et al., 2020). The flipped classroom is a simple strategy for providing learning resources such as articles, pre-recorded videos and YouTube links before the class. The online classroom session deepens the understanding through classroom discussion (Doucet et al., 2020). It addresses skills such as problemsolving, critical thinking and self-directed learning. The bibliographical review studies depict hospitality education, employment, and manpower development as some of the concerns being faced in the digital generation.The results of studies conducted show digital competence as a catalyst to their productivity. Salla V.K.(2021) The widespread impact by Covid-19 pandemic with the Hotel Management Institutes pan India, had been that, barring a few very few institutes and universities, most have not been able to complete the examinations due to the lockdown as they have not been able to do so through on line medium. The final year students in hospitality degree program had been at the receiving end of the brunt as they have not been able to complete their curriculum properly (and specially thepractical aspect), give their 393 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences examinations, along-with, no certainty of revival of full-fledged hotel operations, the hotel management institutes and the students are in state of ambiguity on the campus recruitments and the job offer from the leading hotel groups which currently lies endangered. The hospitality industry was (and is) one of the worst-hit sectors during the pandemic and the resulting lockdown. As we regain some semblance of normalcy and the industry gets back on its feet, the skills required will also change. There will be a paradigm shift in this regard, as the industry, require skilling and re-skilling of the staff and the new students in addition to the financial investments from the hotels. The curriculum of the hospitality management schools has to evolve to address the new normal, says Juan F. Perellon, Chief Academic Officer at Ecole Hotelier de-Lausanne. “In terms of digitalization, the hotel management institutions are naturally ‘not IT’ schools and what’s important is to give the students a solid knowledge of hotel management skills and the ability to connect with other concerned professionals.” adds Perellon. It will also have an impact on the hospitality education; institutions have to make modifications in the course curriculum. The development of curriculum needs to be around the sense of responsibility while preparing the students for industry to work under crises. The educators need to add on the new-fangled vocabulary and procedures used by the hospitality industry such as “clinically clean” and “sanitized cleaning” along with the meaning of aesthetically clean and general safety. The definition of online learning incorporates more than just the use of the internet. It is defined as the delivery of learning materials and content through the many forms of technology, like e-learning, computer-based learning, and multimedia technologies. Online learning is a popular way where a student can be educated without the need to have face-to-face classes on campus. Students are able to learn while they attend to commitments that are simultaneously taking their time. Online courses use distance as the differentiating factor between the learner and the educational institution. Online courses accelerate bringing the three main elements together; the teacher, the student, and the content. Online learning, or e-learning, has changed the global mind-set in higher education. A study emphasizes on the local food consumption behaviors of individuals from different occupationswere investigated and results were evaluated from the perspectives of tourism, sustainability, regional identity and development. ÇALIŞKAN, C., et.al. (2019) The applications have become more and more varied and this diversity has made it difficult to distinguish the many variations of online learning. Technology-enhanced learning has changed face-to-face instruction to one of promoting distance learning. Online learning has managed to blur the traditional relationships of face-to-face instruction versus distance learning. It is becoming very difficult to define the common methods of instruction between face-to-face and online instruction. There needs to be a standard by which these different learning environments can be compared. In this way, the learner will be able to judge by himself, his best approach to learning. Online learning must be able to meet the needs of the learner and must be appealing enough to capture the online learners’ needs and expectation. According to various researches & reports, there are several reasons why students are turning to online courses for their education. The impacts of tourism adequately explain the perception of the local population, as it is based on academic literature. Gauna R. et. al. (2021) FACTORS AFFECTING THE TOPIC According to a study effective image studies should be conducted in order to ensure that the the stakeholders can compete with others at a higher level. Kara, M. et. al. (2020) a. Student’s perception: Every student has a different perception, while some students are unable to understand and ask the faculties while having all eyes on them, few students get hesitant. So, it is really difficult to understand each student’s perception towards the mode of teaching. 394 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences b. Student’s acceptance: Some students are comfortable with the virtual learning and able to accept it, while some students find it difficult to accept the modern way of learning and are still consider the classroom learning to be satisfactory. c. Student’s flexibility to adopt: Many students are flexible enough with the new technology and style of learning while some are slow at grasping the changing way of learning. d. Quality of network: This problem is faced by both generally by the students. Some students do have a network connection issue while learning and it becomes very difficult for them to request the faculty again and again to repeat the concept which they failed to listen to because of the network issue. e. New technology (adoption time): This problem is usually faced by the faculty, as today’s generation is faster in adopting new technology, this usually becomes tough for the faculties to learn and adopt to the new methods of teaching and to use the necessary features of the application or portal to deliver the lecture. f. Lack of facilities: Students are given various assignments which have to be submitted online in the form of PDF, PPT, Word document, etc. It becomes difficult for the students not having a computer or laptop to make all the assignments in the desired or satisfactory manner. This wasn’t a problem inclassroom learning as most of the assignments had to be handwritten or else the laptops used to be borrowed. The effects of the pandemic were felt in all world regions and across almost all industry sectors. Youth travel businesses adopted a range of tactical and strategic measures in response to the crisis, including changing terms and conditions. Richards, G. et.al. (2021) OBJECTIVES • To determine the various instructional activities to facilitate learning. • To analyse the perception of the students and faculties. • To explore the barriers in learning abilities and recommend suggestions. 3 METHODOLOGY Current uses of technology in hospitality education: Online learning and teaching includes conceptual learning, collaborative learning, research and analysis and presentations, such as PowerPoint. Despite the growing importance of online education, a survey of international hospitality and tourism higher education administrators found that only 22.5 per cent of them had online education significantly implemented. However, more than 80 per cent anticipated that the majority of their students are going to take one or more courses online within five years but the majority of hospitality/ tourism administrators still will have concerns regarding the quality of online education. A vast majority of technology used in education refers to the use of Internet and computer-based technology. For example, support just-in-time education which practices critical thinking through Internet research, collaborative learning through interacting in chat- rooms and newsgroups and also enhances the ability to use and accept technology. 395 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Thus, just- in-time education encourages a more active and more time-flexible way of learning that is designed to prepare students for the kind of challenges they are going to face on the job. A study of Chinese hospitality students revealed that virtual learning on the Internet is for them more interesting, modern and individual in comparison to the standard frontal teaching. In addition, hospitality students who take part in computer-based courses, outperform students who learn in standard lectures, regardless of their attitude towards e-learning. Still, the success of online learning and teaching depends on, among other things, the theme of the course. Another way to make use of technology in learning and teaching is the use of online discussion boards or blogs to organize team members while undertaking a project. Aside from Internet-based teaching methods, there also are other innovative ways to implement technology into hospitality teaching. Students’ perceive the advantages of such interactive learning tools to be the ability to learn anywhere and anytime, and the convenience of not having to carry books. Another way to make use of technology in learning and teaching is the use of online discussion boards or blogs to organize team members while undertaking a project. A study of hospitality management undergraduates indicated that the vast majority of students view online discussion boards as useful for the convenience and that they enjoyed posting and reading messages. Furthermore, more than 60 per cent of the students who regularly participated on blogs thought this might lead to better grades and over 70 per cent would use this technology again for future projects. Online blogging can be used as a helpful learning tool. Aside from Internet-based teaching methods, there also are other innovative ways to implement technology into hospitality teaching. The most used software in lectures still might be PowerPoint, and with an add-on called Microsoft Producer it is even simpler to insert rich text, videos or sound files to create multimedia presentations. An alternative to PowerPoint is Prezi, which is an online-based presentation software that can be used free of charge. A benefit of this software is its ability of zooming in and out of charts to give emphasis on different sections of the slides. PowerPoint, as well as Prezi, has its limitations in the fact that the lecturer has to break down sentences into key points and nuanced explanations and deeper reflections often get lost or overlooked. Though students use their mobile devices primarily for social networking, there also is a way to use these mobile devices for teaching and learning through a flash-based gaming application called StudyMate. This program allows lecturers and students to enter course concepts into 12 different games such as jeopardy, crosswords or hangman, in order to learn in a more interactive way. Students’ perceive the advantages of such interactive learning tools to be the ability to learn anywhere and anytime, and the convenience of not having to carry books. Disadvantages included the small screen size or the lack of social interaction but 100% of the students responded that they would do it again. In this context, this paper addresses the dissonance of whether online teaching in IHMs is preparing students with the necessary service skills for the hospitality industry. It examines the demand for online learning among the hospitality students who will be entering the hospitality industry. The larger purpose of this study is to explore the effectiveness of online learning in hospitality programs and their usefulness for students to understand the intricacies of the industry. This study can also be applied to assess whether online learning can prepare them well for a career in the hospitality industry. This research aims to study on student’s perception and acceptance of the online education system in Hotel Management colleges in India. This paper explores issues and challenges in the adoption of e-learning in hospitality education. Hospitality being a ‘high-touch’ profession and many hospitalities related skills being largely intangible, there has been significant industry resistance in technology adoption. 396 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences A total sample size of 421 hospitality students across Hotel Management colleges was taken. The data was gathered by interacting with a few students and a broader perspective was understood after the responses of the questionnaire were received. Primary Data collection was done by research scholar from first-hand sources and Secondary Data collection was gathered from studies, surveys and online questionnaires. For conducting research, a separate questionnaire via Google Form was made, consisting of 20 questions, which was distributed to the students of the 3 Hotel Management colleges which were part of this research project. The responses were gathered and analyzed to get to a certain conclusion. 4 ANALYSIS AND DISCUSSION The following data Table 1 illustrates the various instructional activities that facilitate learning in IHMs. Table 1: The various instructional activities to facilitate learning in IHMs (Self-generated data) Academic (Digital) dissemination Students online Learning methodology in IHMs Apps used Zoom & Microsoft Teams Assessments pattern Microsoft Teams forms /Google forms (MCQ based Quiz) Assignments Microsoft Teams Google classroom WhatsApp Assignments pattern Worde, PDF, One drive, Google Classroom, Microsoft Teams One Note book (Solve/scan and send) Circulation of notes Microsoft Teams, Outlook and One Drive /Email and Google classroom / WhatsApp and IHM Notes is referred Responses from the target audience are as follows: Fig 1 : Problems faced by students 59.9% students consider headache as the most common physical problem faced due to online classes. Fig 2 : Student’s mind habituated to learn online 397 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 76.2% of the students were of an opinion that student’s mind is not habituated to learn online. Fig 3 : Online studies looked simple but turned out to be tough 83.9% students agreed that the online studies looked simple but turned out to be tougher Fig 4 : Grasping power of the students A majority of 84.1% students consented that the grasping power of the students in online. Fig 5 : Factor which impacts the online studies 34.2% students considered ‘students tend to be inactive’ as the factor which impacts the online studies the most. Fig 6 : Time out of the day 398 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 77% accepted that online classes took more time out of the day than on campus classes. Fig 7 : Environmental factor that impacts the student’s focus Family interruption was pointed out by 40.1% students as an environmental factor that impacts the student’s focus for online lectures. Fig 8 : Personal factor which is responsible to make students lazier 37.5% considered ‘disturbance caused by unnecessary notifications on mobile’ as the personal factor which is responsible to make students lazier and unorganised during the online class Fig 9 : Online classes distracts/de-focuses students 93.3% agreed that online classes distracts/de-focuses students from studies to a certain extent. Fig 10 : Sense of isolation by students 399 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ‘No meeting friends and batch mates’ was selected by 39.7% as the factor that creates a sense of isolation during the online classes Fig 11 : Irritating nature due to long screen time 43.7% students considered the frequent headaches and irritating nature due to long screen time as ‘Highly intolerable’ Fig 12 : Freedom to the students 71.7% agreed that online classes give more than required freedom to the students. Fig 13 : Lack of responsibility in students 84.6% agreed that online classes boost lack of responsibility in students. Fig 14 : Difficult to understand theory 400 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences A majority of 87.4% students shared that it is difficult to understand theory as the practical gets totally ignored. Fig 15 : Hesitant in asking questions On an average, 75.3% agreed that online classes can make students more hesitant in asking questions. Fig 16 : Proper satisfaction of learning The thought that online classes don’t give the proper satisfaction of learning was supported by 82.7% of students. Fig 17 : Faculty to understand student’s psychology 82.7% up voted that it becomes difficult for a faculty to understand student’s psychology on online mode. Fig 18 : Internet connection impacts students 401 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 96.9% were of the opinion that the access of proper internet connection impacts a lot during the online studies. Fig 19 : Network issues faced by students The perception that the network issues makes it difficult to learn in a smooth manner and cope up was agreed upon by 90.8% students. Fig 20 : Problems faced by faculties When asked which issue is faced by faculties to conduct the online classes, 30.2% students answered that ‘faculty needs to explain more times as a student may face lag or some other disturbance’. Analysis Shaping the higher educational world of tourism, hospitality and events education and to highlight the creative, inventive and innovative ways that educators are responding to these issues Airey, et. al. (2014) Insight of students: • 32% of the students complain about headache in terms of problem faced on physical basis due to online classes followed by eye strain 29%and backache 21%. • 76% of the students were of an opinion that student’s mind is not habituated to learn online while 6% contradicted it. • It was agreed by 84%students that the online studies looked simple but turned out to be tougher than the live classrooms while 7% were comfortable with online studies. • A majority of 84% students consented that the grasping power of the students reduces due to the classes being online while 6% were able to retain the teaching in their opinion. • While 34% students considered ‘students tend to be inactive’ as the factor which impacts the online studies the most, when compared to offline mode while understanding a topic, 25% think ‘students fail to understand because of less real examples’ and 21% had an opinion that ‘Students are hesitant in asking doubts’. 402 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Outcome as on student’s study: • 77% accepted that online classes took more time out of the day than on campus classes. • ‘Family interruptions’ was pointed out by 40% students as an environmental factor that impacts the student’s focus for online lectures, followed by 26% pointing to ‘not having personal room access’ and 18% pointed ‘background noise’. • 37% considered ‘disturbance caused by unnecessary notifications on mobile’ as the personal factor which is responsible to make students lazier and unorganised during the online class, while 30% consider ‘doing side work during the class’ and 18% consider ‘cameras being off’ as the reason. Outcome as on student’s conduct: • 93% assent that online classes distracts/de-focuses students from studies to a certain extent. • ‘No meeting friends and batch mates’ was selected by 40% as the factor that creates a sense of isolation during the online classes, followed by 21% selecting ‘No group activity or performance for clearing a topic or doubt’ and 16% selected ‘no collaborative learning’. • 44% students considered the frequent headaches and irritating nature due to long screen time as ‘Highly intolerable’, 26% termed it as ‘Not very tolerable’ and 25% considered it ‘tolerable till a certain extent’. Implementation: • While 12% disagreed that online classes give more than required freedom to the students, 72% countered it. • 85% agreed that online classes boost lack of responsibility in students. Virtual mode: (a) A majority of 88% students shared that it is difficult to understand theory as the practical gets totally ignored, while 9% stayed neutral on it, 3% disagreed to it. (b) On an average, 75% agreed that online classes can make students more hesitant in asking questions. (c) The thought that online classes don’t give the proper satisfaction of learning was supported by 83% of students. (d) 82% up voted that it becomes difficult for a faculty to understand student’s psychology on online mode. Portal viability: • 97% were of the opinion that the access of proper internet connection impacts a lot during the online studies. • The perception that the network issues makes it difficult to learn in a smooth manner and cope up was agreed upon by 90% students while 7% remained neutral, 3% denied it. When asked which issue is faced by faculties to conduct the online classes, 30% students answered that ‘faculty needs to explain more times as a student may face lag or some other disturbance’, 24% answered ‘adopting the technology’, 22% pointed out ‘lack of training and proper guidance to faculties’, 16% supported that ‘faculty is unable to confirm if the class has understood the topic’ and 8% cited to the problem of ‘creating/uploading E-content’. The tourist field - seems to provide a theoretical model capable of understanding and explaining this reality, once internal and external models, overlapping with traditional models. Pimentel, TD (2020) 403 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 5 FINAL CONSIDERATIONS It can be concluded for analyzing the perception of the student and faculties that: It can be noted that online studies which looked simple but turned out to be difficult for them as the students mind is not habituated to study online. The students pointed that their grasping drastically reduced though online classes took their more time as compared to on campus classes. Online classes de-focuses students from studies to a certain extent as it gives more than required freedom to the students and adds a lack of responsibility in students. It becomes extremely difficult to understand theory as the practical gets totally ignored. The health of the students is adversely affected due to online classes. The satisfaction of attaining knowledge is comparatively less due to online classes. The students find it difficult to study with the environment factors like family interruptions, background noises and many more. Table 2 enables to sync with various literature to support the findings of the study. 404 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 2: The synthesis of students learning in sync with literature Point of Location Synthesis Fig. 12 Findings of the Study Literature Support While 12% disagreed that online classes The impacts of tourism adequately give more than required freedom to the explain the perception of the local students, 72% countered it. population, as it is based on academic literature. Gauna R. et. al. (2021) A majority of 84% students consented that the grasping power of the students reduces due to the classes being online while 6% were able to retain the teaching in their opinion. Effective image studies should be conducted in order to ensure that the the stakeholders can compete with others at a higher level. Kara, M. et. al. (2020) It was agreed by 84%students that the online studies looked simple but turned out to be tougher than the live classrooms while 7% were comfortable with online studies. The results of studies conducted show employee's digital competence as a catalyst to their productivity. Kumar V.K.(2021) Face to face communication and explanation of topics has always been the best way to explain any topic to the students in the class. to provide a theoretical model capable of understanding and explaining this reality, once internal and external models, overlapping with traditional models. Pimentel, TD (2020) Fig. 14 As the course consists of more than 60% practical, the faculties are instrumental in explaining and demonstrating video sessions but only through return videos and photographs of the practical topic / recipes, one can ensure that the practical demo has done any good. Defining the priority issues, for the theories that underpin them, in order to reach a preliminary approach, the basis for a subsequent, long-term collective study. César D. et. al. (2020) Rationale The widespread impact by Covid-19 pandemic with the Hotel Management Institutes pan India, had been that, barring a few very few institutes and universities, most have not been able to complete the examinations due to the lockdown as they have not been able to do so through on line medium. Within a short span of the COVID-19 pandemic, many researchers have shared their works on teaching and learning in different ways.Doucet, et.al. (2020) For keeping attention of all the students, teachers must avoid inattentive blindness to check the level of understanding and also the attentiveness and effectiveness of the session. The development of hospitality education from vocational to higher education, and the positioning of hotel schools Daphne et. al. (2017) Fig. 4 Fig. 3 Fig.16 Fig. 17 405 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences The evidence from the synthesis supports the idea that effective professional learning opportunities that promote these learning conditions combine some important elements. This is particularly important if outcomes are to be sustained. These elements build on and interact with each other iteratively. They include grounding learning in the immediate problems of practice, deepening relevant pedagogical content and assessment knowledge, and engaging existing theories of practice on which to base an ongoing inquiry process. This engagement both builds on and challenges those theories of practice. As per the study, the knowledge source of the theoritical and practice frameworks were reframed to the new normal dissemination. As a result, teachers’ new practice resembled the new learning superficially but not to the core. A little effort on regulations will address the issue. It was derived that to combat the challenges of the teachers’, cooperative learning be put into practise. For exploring the barriers in learning abilities, it can be concluded that: • A stable internet connection impacted a lot and usually a faculty had to repeat a topic a couple of times due to network issues on the student’s end. • Faculties find it really difficult to map the understanding of each student in the batch on the topic. • Many a times the communication between the students and faculties during the online classes, becomes one way than two way because at times the students don’t participate and don’t ask much doubts even if they have one and at other times. • Because of online classes, the teaching faculty does not have full control over them which results in some sort of either some sort of disturbance/ absenteeism of the students hampering the understanding the topic in totality. • Face to face communication and explanation of topics has always been the best way to explain any topic to the students in the class. Such a technique, which all us are habituated to, cannot be done properly in a virtual classroom. • Being new to the digital and virtual platform impacted the teaching potential of the faculties as a whole. The faculties have been working hard to the tune of the necessity of online dissemination. Limitations It was very difficult approaching the students of all the Hotel Management colleges during the national lockdown but we conducted the survey online and tried to reach as many possible. Our methods to procure data got limited to questionnaire only because of the current COVID-19 implications. Else, the data & the research project could have been more elaborate. Recommendations The development of hospitality education from vocational to higher education, and the positioning of hotel schoolsDaphne et. al. (2017) For students: • Students should respect the decorum of the online classes. • As online education is a new way of learning, students should have a disciplined approach and maintain a professional relationship with the faculties. • Proper attention should be paid to all the content like PPTs, notes or E-content shared by the faculties and also the assessment and exam schedules. • The students should be well prepared for the class by making an environment to understand the topic, minimize the distractions possible and arrange means to take in notes. 406 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences • As a part of resources, laptop must be given priority in online education as it becomes easier to see on a larger screen and gives less strain to the eyes of the students. If phones are used they should be on DND mode in order to avoid hindrance in the class. • To ensure proper learning, the students should participate in the class and should ask questions. The doubts must be asked to be cleared so that there is better understanding by large in the class itself. • A virtual class but it should not be taken lightly as it is an informal set up in the convenience of their homes Self-discipline is the key here. For faculties: When conducting exam, a time limit is given which is shorter based on offline timing, and it takes time to upload, submit and sometimes auto refresh of webpage makes it worse. For keeping attention of all the students, teachers must take name of students randomly to avoid inattentive blindness to check the level of understanding and also the attentiveness and effectiveness of the session. The approach of combining fun and learn like videos/ involvement in role play and brain games can play a major role in drawing attention and avoiding monotony and make it livelier. One way of disseminating the notes is the Pre module guided reading and the other could always be that the e-content is uploaded as soon as the topic is covered in the delivery class. The batches resized can be segregated and cross questioning techniques including compulsory assignments and follow up can help reassurance of learning. The PPT’s and various aids of teaching employed through academic freedom of the facilitators can grip the student’s attention and participation thereof. The information and revised information from time to time communicated online become difficult to track and gets a miss by many students. It can also be recommended to the college administration that the recordings of each class should be made available to the student so that they can refer it again as many times that they need. Due to the distracting surroundings / circumstances the students might miss out on some topics and there is no way for them to go work it out again except the books. Online classes are fine till a certain extent but it is not feasible for a whole semester. As students after spending years learning from an offline mode, it is a bit difficult to grasp complete knowledge and understanding from an online classroom. • As the course consists of more than 60% practical, the faculties are instrumental in explaining and demonstrating video sessions but only through return videos and photographs of the practical topic / recipes, one can ensure that the practical demo has done any good. Defining the priority issues, for the theories that underpin them, in order to reach a preliminary approach, the basis for a subsequent, long-term collective study. A. César Dachary, et. al. (2020) • The purpose of the synthesis is to consolidate the evidence around the emerging knowledge base about how to promote teacher learning in ways that impact on outcomes for the diversity of students in our classrooms, especially the large ‘tail’ of underachievement. Little is known about how teachers interpret the available understandings and utilise the particular skills offered during professional learning opportunities, or the consequent impact of these on teaching practice and student outcomes. This synthesis is a starter to unpack some of the the contents of the students perception to online mode of learning. This relationship has to be built stonger with integrated mindset involving teachers, students and management as a whole. 407 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences REFERENCES A. César Dachary, A., M. Arnaiz Burne, S., & César Arnaiz, F. (2020). Tourism in times of adjustment. Latin American Journal of Tourismology , 6 (1). https://doi.org/10.34019/2448-198X.2020.v6.33112 ÇALIŞKAN, C., SABBAĞ, Çiğdem, & DEDEOĞLU, B. B. (2019). The Importance of the OccupationalFactors in Local Food ConsumptionBehavior. AnaisBrasileiros De EstudosTurísticos - ABET, 9(1, 2 e 3). https:// doi.org/10.34019/2238-2925.2019.v9.13874 Gauna Ruiz de León, C., & Gómez Delgado, AB (2021). Residents’ Perceptions on the Impacts of Tourism as a Predictor of Social Participation. Latin American Journal of Tourismology , 7 (Single). https://doi.org/10.34019/2448-198X.2021.v7.33253 Kara, M., &Kunt, S. (2020). An Examination of Sarikamiş Destination Competitivenessfrom the Luge Athletes’ Perspective: the relationshipbetweentourismexperience and perceived destination competitiveness. AnaisBrasileiros De EstudosTurísticos - ABET, 10(1, 2 e 3). https://doi.org/10.34019/2238-2925.2020.v10.29258 Korstanje, M. E. (2021). Covid-19 and the end of TourismResearch? New Forms of Tourism in the State of Emergency. AnaisBrasileiros De EstudosTurísticos - ABET, 11. Retrievedfrom https://periodicos.ufjf.br/index. php/abet/article/view/33304 Kumar, S. V. (2021). A Study on Adept Soft Skill&KnowledgeAccompanyingHospitalityEmployeeRetentionBehaviorDuring Covid-19 Lockdown Phase. AnaisBrasileiros De EstudosTurísticos - ABET, 11. https://doi. org/10.34019/2238-2925.2021.v11.33309 Richards, G. ., &Morrill, W. (2021). The Challenge of Covid-19 for YouthTravel. AnaisBrasileiros De EstudosTurísticos - ABET, 11. Retrievedfromhttps://periodicos.ufjf.br/index.php/abet/article/view/33299 Pimentel, TD (2020). The Touristic Field: a socio-political perspective to study action and its structure. Latin American Journal of Tourismology , 6 (1). https://doi.org/10.34019/2448-198X.2020.v6.33132 Airey, D., DianneDredge, Michael J. Gross (2014) The RoutledgeHandbook of Tourism and Hospitality Education Daphne M. Dekker, Jeroen A. Oskam, KarolineWiegerink (2017) Innovation in Hospitality Education: Anticipating the EducationalNeeds of a ChangingProfession Doucet, A., Netolicky, D., Timmers, K., Tuscano, F. J. (2020). Thinking about pedagogy in an unfoldingpandemic (An Independent Report on Approaches to Distance Learning during COVID-19 SchoolClosure). Work of Education International and UNESCO. https://issuu.com/educationinternational/docs/2020_research_ covid-19_eng Subedi, S., Nayaju, S., Subedi, S., Shah, S. K., Shah, J. M. (2020). Impact of e-learning during COVID-19 pandemicamongnurshingstudents and teachers of Nepal. International Journal of Science and HealthcareResearch, 5(3), 9. 408 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences “PSYCHO–PHYSICAL REPRESENTATIONS OF SARI AS AN ENDORSED ENSEMBLE AMONG INDIAN WOMEN 2022” Dr. SALLA VIJAY KUMAR Senior Lecturer Institute of Hotel Management Ahmedabad Bhaijipura Patia, P.O. Koba, Gandhinagar - 382 426 Gujarat India ABSTRACT Background: The History of the Uncut Indian traditional garment, Sari dates back to a garment similar to the sari traced back to the Indus Valley Civilization, which came into being during 2800–1800 BC in north west India. The mention of sari evolved from śāṭikā in Sanskrit in early Hindu literature and Buddhist Pali literature during the 6th century BCE as women’s attire. The saree derived from the Sanskrit word śāṭikā. It is inclusive of three parts collaborative outfit. One, the antarīya, that was garment for the lower part of the body; second, the uttarīya; that was a covering of the shoulder or the head; and the third part, the stanapatta, was worn as a chestband. This collaborative outfit was known as poshak, common term for dress. Purpose: The purpose of this study is to examine and understand the perception and representations of sari by women of varied portfolios in India and further more on treasuring the Indian yard weave heritage. The growth of textiles in India reproduced designs with floral, motifs and figures etc. as a result it ventured in to the international markets. The epitome of India’s first seamless garment is therefore marked as an emblem of Indian femininity. Methods: The scope of this study is limited to a smaller target audience (7.4 x 10-6) to map the immediate psychological stand on wearing a sari and also exploring the various extents that guide the buying intention or frequency of use among the Indian women through convenience sampling using questionnaire via google form. Results: This study concluded from the sample range of audience from below 25 to 75 years, that maximum women were delighted in wearing the saree in numerous ways. Purity of the textile and quality matters the most and some were concerned of the movement/ walking problem and multiple times usage. Conclusion: It is authoritative to note that the sample enjoyed wearing the saree and had no major issues of sari drape with reference to the onlookers. Even though 6 % were unable to wear a sari, 96% have affirmed to miss the sari in case of disappearance of the sari. KEYWORDS: Sari/Saree, Drape, Indian, Hindu, Femininity, Quality, Tradition 409 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences INTRODUCTION The History of the Uncut Indian traditional garment, Sari dates back to a garment similar to the sari traced back to the Indus Valley Civilization, which came into being during 2800–1800 BC in north west India. The mention of sari evolved from śāṭikā in Sanskrit in early Hindu literature and Buddhist Pali literature during the 6th century BCE as women’s attire. The sari or śāṭikā encompassed a three-piece collaborative outfit. One, the antarīya, that was garment for the lower part of the body that resembled the dhoti or the fishtail style of tying a sari. It further evolved into Bhairnivasani skirt, which went onto be known as ghagra or lehenga; second, the uttarīya; that was a covering of the shoulder or the head evolved into dupatta; and the third, the stanapatta, that was worn as a chestband evolved into the choli. This collaborative outfit was known as poshak, common term for dress. Being influenced with the traditions of India and the regional unite, various types of sarees found their existence that were made of different singular and complex fabrics namely cotton, silk, ikkat, and gave chance to the embroidery, block-print and tie-dye textiles. Examples are available and prominent in each category of the sari. The advent of foreigners encouraged the rich Indian women to stitch in expensive stones, gold threads to position them for the elite class, to prove their aristocracy but adapted the sari in their own ways. The exquisiteness of the garment, still remains in its vigor and visibility. SELECTED VARIETIES OF INDIAN SAREES While maximum respondents exercise the various styles of sari draping, let us trespass some of the sari draping styles of India. Many of them have been mentioned and perceptions studied across the sample ranging from all states, regions and districts. These include some very common types like the Nivi and Nauvari. Some with gold and silver including silks like banarasi, chinkankari , chanderi etc Some are handloom weave, some with many varieties of silk like Sambalpuri, Kanjeevaram, Patola, Bomkai, Kosa, Paithani. Some light fabrics like the chiffon and georgette and the netted. Some tie dye textile process and the technique like the bandhani Many have been been recognized as a Geographical indication by the Government of India like the Kanchipuram Sarees Muga Sarees – Assam, Gadwal Sarees, Baluchari Sarees - Bishnupur Konrad Sarees – Tamilnadu also known as Temple Sarees, Some of them incorporate the embroidery like the Kasuti, Kantha Phulkari from Punjab Lucknow Chikankari Mangalagiri Sarees Bomkai sarees, Gota Patti Sarees - Rajasthan, are some of the categories of sari for the Indian women. SELECTED SARI DRAPING TECHNIQUES • A saree drape resembles a lehenga choli where the pallu of the saree is used in place of the dupatta are from various regions the Seedha pallu from Gujarat, UP and Odisha • The sari draping majorly have a box pleat at the front. The pallu comes from back to the front on both sides with attached bunch of keys as in Athpourey shari from Bengal. • A non-user friendly, but this style puts emphasis on a woman’s curves in the best way and looks extremely magnificent is the Nivi style from Andhra Pradesh when tuckd in the waist is the Mohiniattam from Kerala. • A drape is wrapped from the left to right unlike other forms of saree is Kappulu from Andhra Pradesh • A drape being worn around the legs like a dhoti while the upper part is worn like a normal saree is the Nauvari Saree from Maharashtra 410 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences • The pleats will fall towards the outside of the wrap unlike nivi style and this style can be worn without a petticoat like the Pinkosu from Madurai • A drape if worn properly, it does not require the use of a blouse or a petticoat is Madisaru from Tamil Nadu • Some are for the dancers community like the Surguja from Chhattisgarh, Kunbi drape from Goa, Namboothiri from Kerala and tribal communities - Phanek and Innaphi from Manipur REVIEW OF LITERATURE Sanséau, Sylvie. (2007) concluded that there are three characteristics of representations in the sari context with the first being the appearance, the second being the structure of the person and marriage and finally the social concerns and obligations. Chakraborty et. al. (2015) analyzed the old-style of the skill set work; and them help alleviate poverty along with a spread effect on domestic market. Ansari et al. (2019) created awareness towards the preservation of various designs and also demonstrated the different level of proficiencies of artisans. Ayachit, Sanjeevani. (2019) like other contributory research has conducted one similar studies on the experiences of urban Maharashtrian women, wearing the patent nauvaris, and their representations Jayasooriya et al., (2020) focusses on the women in profession as teachers’ wear saree reluctantly only to follow to the prevailing dress norms. RESEARCH METHODOLOGY The survey research is a qualitative research by understanding how women perceive the sari categories and find out the basic stimuli that impact the decision to acquire / wear. This also is a quantitative method of collecting information from a random pool of respondents through a semi structured questionnaire. Random sampling to ensure each sample has an equal probability of being chosen as an unbiased representation of the total population. We did not follow an aggressive mode, so as to get honest genuine answers. PROBLEM STATEMENT The problem to be addressed in this study titled “Psycho–Physical Representations of Sari as an Endorsed Ensemble among Indian Women 2022” is to examine and understand the perception and representations of sari by women of varied portfolios in India and further more on treasuring the Indian yard weave heritage. OBJECTIVES OF THE STUDY • To understand the perception of wearing sari among Indian Women • To analyze the representations of sari by Women of India • To figure out the real time concerns for Women in sarees SCOPE OF THE STUDY The scope of this study is limited to a smaller target audience (7.4 x 10-6) to map the immediate psychological stand on wearing a sari and also exploring the various extents that guide the buying intention or frequency of use among the Indian women. This viewing platform may give a pointer to excavate in to a bigger audience and looking into other dimensions of the sari acquisition. 411 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences SAMPLING METHOD AND SAMPLE SIZE A survey conducted random sampling where each sample has an equal probability of being chosen as an unbiased representation of the total population. 50 no. (though less enough but concentrated group) respondents via google forms. The limited questions have been designed to incorporate the essence of the objectives behind the Indian pursuit. This study partakes a relatively smaller unplanned sample of 7.4 x 10-6 amongst the 675 million population of women in India as per India Consensus 2022. THE MULTIFACETED SARI The sari (often indicated as ‘saree’), is a clothing traditionally worn in India, Sri Lanka, Pakistan, Bangladesh and Nepal. This is an inherited legacy and a multi purposeful garment in practice. The single piece unstitched fabric with the innumerable permutations and combinations standing tall as the Indian weave heritage around 3.5 - 9 yards. The commonality wear may be the nivi saree but the drape styles are regionally specific and extensive; with patented lengths for different drapes with or without the accessories and/or safety pins (safety tool) and is open to anyone who wishes to wear the sari. It definitely provides for employment to artisans for the textile industry. It is also influenced by the Western culture with scope to experimentation by the contemporary designers in India and abroad. FINDINGS OF THE SURVEY On the basis of the google form circulated, 50 no. respondents volunteered to fill the questionnaire and thereby shared their perception, collection and more than an outfit attitude. The findings of the survey are enlisted as derived. Q1. Age Group Table 1: Maximum respondents are in the age group of 26-50 Years 60%, followed by below 25 Years 20% and 51-75 Years 18%. No. of Respondents N = 50 Percentage % Below 25 Years 10 20 26-50 Years 30 60 51-75 Years 9 18 76- 100 Years 0 - Prefer to be silent on this 1 2 Q2. Profession 412 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 2: Maximum respondents are working ladies in the profession of teaching 46%, followed by office going 22%, girl students 20%. No. of Respondents N = 50 Percentage % Working Lady - Boss @Homemaker bossBoss@Homemakerce 6 12 Student - At any level 10 20 Working Lady - Teaching at any level 23 46 Working Lady - Office/ Entrepreneur, IT etc 6 12 Working Lady - Boss @Office 5 10 Q3. Do you wear Sarees? Table 3: Maximum respondents are affirmed to wearing saris 60%, followed by occasional wear 36%. No. of Respondents N = 50 Percentage % Yes 30 60 No 2 4 Occasionally 18 36 Q4. What Does wearing a Saree Mean to You? - Symbolize Table 4: Maximum respondents agreed sari as a traditional outfit 38%, closely followed by sari as a power dressing 30%. No. of Respondents N = 50 Percentage % A Regular Attire 3 6 A Traditional Outfit 19 38 Power Dressing 15 30 An Art in wearing 12 24 Sentimental 1 2 Q5. Can you drape a sari by yourself? Atmanirbhar Table 5: Maximum respondents affirmed to wear sari themselves 86%, followed by with assistance & unable 8 & 6%. No. of Respondents N = 50 Percentage % Yes 43 86 No 3 6 Yes, with a little assistance 4 8 413 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Q6. How many approximate ways do you think sarees can be dressed in? Vibrancy Table 6: Maximum respondents agreed to dress sari upto 5 ways 38%, followed by 6-10 & more than 20 ways 26 & 20%. No. of Respondents N = 50 Percentage % Upto 05 Ways 19 38 06 - 10 Ways 13 26 11 - 15 Ways 5 10 16 - 20 Ways 3 6 More than 20 Ways 10 20 Q7. What type of sarees do you prefer? Liking Table 7: Maximum respondents liked handloom weaved sari 62%, followed by everyday easy wear 20%. No. of Respondents N = 50 Percentage % Easy going, everyday wear 10 20 Heavy, bold colors 3 6 Fun prints, casual wear 4 8 Traditional handloom weaves 31 62 Designer, Branded ones 2 4 Q8. Which type do you opt to wear from the limited choices provided? Choice* MULTIPLE CHOICE* Table 8: Maximum respondents optioned sari Kanjeevaram sarees 52%, followed by tussar silk sarees 48%, Chiffon and Bandhani sarees 44%, Patola Sarees 42% , and Mysore Silk Sarees 40%. No. of Respondents N = 50 Percentage % Uppada Sarees 8* 16 Paithani Sarees 18* 36 Tussar Silk Sarees 24* 48 Kalamkari Sarees 19* 38 Kanjeevaram Sarees 26* 52 Banarasi Sarees 17* 34 Dhakai/Jamdani Sarees 17* 34 Tant Saree 9* 18 Chanderi Saree 17* 34 Sambalpuri Saree 12* 24 Kasta Saree 6* 12 Chiffon Saree 22* 44 414 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Georgette Saree 17* 34 Kosa Saree 6* 12 Net Saree 5* 10 Bandhani Saree 22* 44 Kasavu Saree 6* 12 Patola Saree 21* 42 Muga Saree 7* 14 Puttapaka Saree 2* 4 Pochampally Saree 12* 24 Gadwal Saree 9* 18 Konrad Saree 1* 2 Ilkal Saree 9* 18 Kantha Saree 17* 34 Kerala Saree 12* 24 Phulkari Saree 4* 8 Chikankari Saree 15* 30 Kota Doria Saree 9* 18 Baluchari Saree 10* 20 Mangalagiri Saree 10* 20 Bomkai Saree 4* 8 Gota Saree 7* 14 Mysore Silk Saree 20* 40 Bhagalpuri Saree 12* 24 Bengali sarees 19* 38 Gujrati Stitch sarees 7* 14 Maheshwari sarees 12* 24 Q9. What matters to you while buying any Saree? Immediate Table 9: Maximum respondents agreed to all factors to buy a sari 76%, followed by quality & weave 20%. No. of Respondents N = 50 Percentage % Cost as per design 2 4 Quality and weave 10 20 Brand and review 0 0 Color Shade and retention 0 0 All of the above 38 76 415 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Q10. Which style do you drape from the limited choices provided? Indian Enough* MULTIPLE CHOICE* Table 10: Maximum respondents have tried Seedha Pallu 80%, followed by Nauvari 38% and Atpoure Shari 32%. TRIED NOT TRIED N = 50 Percentage % N = 50 Percentage % Atpoure shari - Bengal 16* 32 34* 68 Nauvari saree - Maharashtra 19* 38 31* 62 Seedha pallu - Uttar Pradesh, Gujarat and Odisha Mekhela chadar - Assam 40* 80 10* 20 Mekhela chadar - Assam 8* 16 42* 84 Pinkosu & Madisaru - Tamilnadu 3* 6 47* 94 Kappulu & Nivi drape - Andhra Pradesh Gol Saree - Parsi 6* 12 44* 88 Gol Saree - Parsi 4* 8 46* 92 Halakki Vokkaliga, Bootheyara & Coorgi style - Karnataka 4* 8 46* 92 Kunbi drape - Goa 2* 4 48* 96 Mohiniattam & Namboothiri - Kerala 2* 4 48* 96 Surguja - Chhattisgarh 0* 0 50* 100 Santhal drape -Jharkhand 4* 8 46* 92 Phanek & Innaphi - Manipur 0* 0 50* 100 Secondly, Lot of styles have never been tried namely Surguja, Phanek & Innaphi followed by Kunbi, Mohiniattam, Namboothiri, Pinkosu & Madisaru 94-100%. 416 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Q11. Which words described relate to wearing a saree? Honest Opinion* MULTIPLE CHOICE* Table 11: Maximum respondents agreed to look graceful 76%, closely followed by traditional 70%, Indian-ness 68% and beautiful 62%. No. of Respondents N = 50 Percentage % Stylish 20* 40 Traditional 35* 70 Beautiful 31* 62 Graceful 38* 76 Indian 34* 68 Old Fashioned 1* 2 Provocative 2* 4 Comfortable 16* 32 Casual 2* 4 Overrated 1* 2 Intimidating 2* 4 Versatile 14* 28 Flattering 6* 12 Q12. How much does the purity of the textiles matter to you? Genuine Enough Table 12: Maximum respondents agreed to like and wear sari 32%, closely followed by purity & others 30 & 28%. No. of Respondents N = 50 Percentage % Matters the most 15 30 Matters with other elements too 14 28 Worth the cost matters than textile 5 10 Mixed/ Synthetic are better 0 0 Irrespective, if you like it, buy it, wear it 16 32 417 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Q13. What could be the concerns in buying a particular saree? Worthiness* MULTIPLE CHOICE* Table 13: Maximum respondents agreed to buy sari 48%, closely followed by maintenance & multiple times wear 34 & 32%. No. of Respondents N = 50 Percentage % You can wear it multiple times 16* 32 You need to buy accessories 9* 18 You can pair it with multiple blouses 7* 14 You are able to maintain it 17* 34 Irrespective, if you like it, buy it, wear it 24* 48 Q14. What could be the concerns in any saree worn? If any. Table 14: Maximum respondents agreed to enjoy wearing a sari 56%, closely followed by an art excelled 44%. No. of Respondents N = 50 Percentage % Wearing itself is an art to be excelled 22 44 Restricts Easy movement/walk 11 22 Finding/Having right accessories 5 10 Conscious of onlookers 2 4 Just Enjoy wearing a saree 28 56 Q15. Do you think saree can be worn by anyone? Democratic Table 15: Maximum respondents agreed anyone could wear sari 62%, followed by with assistance 36%. No. of Respondents N = 50 Percentage % Yes 31 62 No 1 2 Yes, with a little assistance 18 36 Q16. Would you miss the saree, if it disappears? Immortal Table 16: Maximum respondents affirmed to miss sari disappearance 80%, followed by possibly miss 16%. No. of Respondents N = 50 Percentage % Yes 40 80 No 2 4 May be 8 16 418 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ANALYSIS The construct has been drawn on the findings on the psychology behind the choice and selection and resulting in an opted outfit for different occasions explored and further the representations and concerns of sari by Women of India. The target group of the gentle ladies who have been a part of this study have enabled to map the immediate psychological stand on the buying intention or frequency of use among the Indian women and exploring the various extents that guide wearing a sari. Figure A: The research model construct derived from the study on “Psycho-Physical Representations of Sari as an Endorsed Ensemble among Indian Women 2022”. CONCLUSION AND DISCUSSION The first objective of the study, to understand the perception of wearing sari among Indian Women derived the following results: • Respondents are in the age group of 26-50 years 60%, followed by below 25 years 20% and 51-75 years 18%. • Respondents are working ladies in the profession of teaching 46%, followed by office going 22%, girl students 20% and 12% being homemakers in sarees. • Respondents are affirmed to wearing saris 60%, followed by occasional wear 36% and 4% refused to have worn sarees. • Respondents agreed sari as a traditional outfit 38%, closely followed by sari as a power dressing 30%, 24% said wearing as an art, 6% as a regular attire and 2 % mentioned it as sentimental. • Respondents affirmed to wear sari themselves 86%, followed by with assistance 8% unable to wear 6%. The second objective of the study, to analyze the representations of sari by Women of India, derived the following results: • Respondents agreed to dress sari up to 5 ways 38%, followed by 6-10 & more than 20 ways 26 & 20%. With 10% going with 11-15 ways and 6% with 16-20 ways of draping a sari. 419 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences • Respondents liked handloom weaved sari 62%, followed by everyday easy wear 20%, 8% liked the fun prints, 6 % heavy and bold sarees and 4% on designer and branded ones. • Respondents optioned sari Kanjeevaram sarees 52%, followed by tussar silk sarees 48%, Chiffon and Bandhani sarees 44%, Patola Sarees 42% , and Mysore Silk Sarees 40%, Kalamkari 38%, Paithani 36%, Banarasi, Kantha, Dhakai, Gergette, Chanderi, Bengali 34%, Chikankari 30% , Kerala, Pochampally, Bhagalpuri, Maheshwari and Sambalpuri 24%, Baluchari & Mangalagiri 20%, Tant, Ilkal, Gadwal, Kota Doria 18%, Uppada 16%, Muga, Gota & Gujarati Stitch 14%, Kasta, Kosa, Kasavu 12%, Net sarees 10%, Phulkari & Bomkai 8%, Puttapaka 4% and Konrad 2%. • Respondents have tried Seedha Pallu 80%, followed by Nauvari 38% and Atpoure Shari 32%. • Secondly, Lot of styles have never been tried namely Surguja, Phanek & Innaphi followed by Kunbi, Mohiniattam, Namboothiri, Pinkosu & Madisaru 94-100%. • Respondents agreed to look graceful 76%, closely followed by traditional 70%, Indian-ness 68% and beautiful 62%, 40% said it to be stylish while 32% comfortable, 28% versatile and 12% also mentioned to be flattering with 4 % of being provocative, casual, intimidating and 2% only to be old-fashioned and overrated. The third objective of the study, to figure out the real time concerns for Women in sarees, derived the following results: • Respondents agreed to all factors to buy a sari 76%, followed by quality & weave 20% and 4% concerned about the cost as per design. • Respondents agreed to like and wear sari 32%, closely followed by purity & others 30 & 28% and 10% mentioned worthiness of the cost paid for. • Respondents agreed to buy sari they liked 48%, closely followed by maintenance & multiple times wear 34 & 32%, while 18% have shown concern of buying accessories and 14% to pair it with multiple blouses. • Respondents agreed to enjoy wearing a sari 56%, closely followed by an art excelled 44%., while 22 %, experienced movement problem, 10% complained of matching accessories and it is imperative to note that only 4 % feel to be conscious on the onlookers. • Respondents agreed anyone could wear sari 62%, followed by wearing with assistance 36%. • Respondents affirmed to miss sari disappearance 80%, followed by possibly miss 16%. FURTHER SCOPE • Can extend the variety of sarees, patterns etc. and expand the range of the sample, make it regional study or comparative with inter states and intra states purview. • Can analyze vivacious target sari audience and explore many other dimensions. • In reference to the questionnaire it is suggested by a respondent to have multiple choice options for the types of saree preference. Because we wear it according to event -Daily wear- simple and manageable, Functions- traditional & Parties- designer. Respondent’s Comments in line with the questionnaire • I never knew this variety of Saree exists. Thank you for the information though. • Saree.....timeless inheritance 420 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences • Thank you very much. Thinking of this topic by a male citizen and that too points are much in detail is itself amazingly surprising. Thank you again for giving us opportunity to become nostalgic though favorite attire is saree but because of western attire as a uniform I wear it occasionally. • Saree wearing indicates our culture, tradition and our great ness of our country. Jai Hind.🙏 • Saree to me is the most graceful attire for a woman and though I do not wear it regularly I love to wear them on weddings and Indian festivals. • Good saree options to be explored...😀👍 • Saree is the most feminine attire in the world. It would make any woman look good • Thank you. Got to know several types and ways of wearing sarees. • Thank you • Wearing saree is like wearing respect, grace and confidence. • Sari is the most elegant attire • Thank you. No one can replace the saree as a traditional attire in India. It is a symbol of grace, culture and traditionalism. • Thank you • As mentioned above, it’s a traditional attire and every state has a wide variety of sarees to offer... Right from the textile or material to pattern or design. As we have diverse cultures in India, the same is depicted in the ‘National Attire’ (Traditional attire) • Just would like to say...the saree is a tried n tested attire. don’t think it will ever go out of style! • Pleasure • Wearing a good simple cotton starch or silk saree gives confidence and elegant look...This could have been multiple choice LIMITATIONS • This study entailed a random and smaller group of women for the subject specific, can be extended to different sects and groups. • The questionnaire had a limited dimension in purview of the objectives of this study, can be expanded viz. concentrating on a particular brand/ type/place of saree. • The tool of data collection was only Google form, can be drawn-out to other viz. formal interviews etc. BIBLIOGRAPHY • Sanséau, Sylvie. (2007). Wearing the saree in India, in the region of Chhattisgarh: representations of the body and the person, https://www.researchgate.net/publication/278644332 • Chakraborty, Ankita & Sen, Anjan. (2015). Re-positioning the Traditional Handloom Sari Heritage of Bengal – Studying the Role of Geographical Indications’. • Ansari, Mohd & Tripathi, Aditya & Tripathi, Sneha. (2019). Repository of Banarasi Saree Designs: Techniques to Preserve Its Heritage. Library Philosophy and Practice (e-journal). 5289, https:// digitalcommons.unl.edu/libphilprac/5289 421 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences • Jayasooriya, Lasni & Wanigasundera, Wanigasundera & De Silva, Saliya. (2020). Impact of Female School Teachers’ Dress Code on Job Performances: A Cross-sectional Study in Saga City, Japan. Indonesian Journal of Social Research (IJSR). 2. 170-182. 10.30997/ijsr.v2i3. • Ayachit, Sanjeevani. (2019). “Nauvari A Nine Yard Dream: A Study Of The Popularity Of The Traditional Saree, A Symbol Of Cultural Identity Of Maharashtra, India”. International Journal of Modern Agriculture, 9(3), 1153 - 1163. Retrieved from http://modern-journals.com/index.php/ ijma/article/view/319 • Manokari, Lakshmi & Gayathri, N. & Kanimozhi, A.. (2017). Customers’ Perception of Visual Design Elements in Pure Handloom Silk Sarees. Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities. 7. 143. 10.5958/2249-7315.2017.00338.0. 422 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences THE NEGATIVE IMPACT OF COVID-19 ON SCHOOL EDUCATION IN INJIBARA CITY ADMINISTRATION AND IT IS OVERCOMING STRATEGIES: THE CASE OF AGAW MEDIR GENERAL SECONDARY SCHOOL (2020-2021) Wondim Tiruneh Zeleke(M.A) Injibara College of Teachers’ Education Department of Social Science Abstract The study aims to measure the negative impact of COVID-19, on school education, education sector officials, school principals, teachers, students, researchers and non-teaching staffs of the school at Agaw Medir general secondary school. The paper has also conducted to show major school based overcoming strategies designed by the school and its stake holders against the pandemic. Subsequently, teachers have a direct responsibility for supporting students during school closures, especially those who are disadvantaged. This article then aims to provide an understanding of the response of Zonal and Woreda educational officials, School principals, teachers and students during school closures using data collected in Agaw Medir general secondary school through in depth interviews and focus group discussion with 6 education sector officials,2 school principals, 16 teachers and 48 students. The primary and secondary research methodology has been implemented for studying the research. Hence, observation, in-depth interviews, focus group discussions and document analysis have been added to the study. Data analysis used was narrative analysis of qualitative data. Therefore, the data collected through in these all methods would be carefully examined, cross-checked, interpreted, and analyzed to determine the major impacts, and mitigating strategies of COVID-19, on school education at the case study area. The research findings then show that the emergence of COVID-19 has significant sociocultural, economic and psychological impacts on all aspects of school education in the case study area in particular. Key Words: Covid-19, Pandemic, Impact, Lockdown, Dis-advantaged. 423 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences CONSTRUCTIVE ANALYSIS ON TEACHING ARCHITECTURE THROUGH FACE TO FACE AND ONLINE LEARNING Farooq Muhammad SABIL1*, Feroze NAZIA2 University of Poonch Rawalakot , Department of Sociology, Rawalakot, Pakistan. 2Nankai \University, Department of Political Science, Tianjin,China. *1 ABSTRACT A couple of decades now, online learning has gained some popularity among scholars to work across borders and use time efficiently. However, the advent of world pandemic that resulted in a big health crisis has spurred more interest to keep going with the online classes close the gap between students and their teachers. We present here a professional experience that we had in our architecture department during the Covid-19 period. This worth sharing experience has to explain the pedagogical content set in the training unit and will likewise emphasize the importance of “subject project workshop” used in the discipline of architecture. Our contribution in the light of this paper is to come up with suggestions likely to enhance the practice of teaching using modern resources. Keywords: Architecture, teaching, distance learning or eLearning, project workshop, classroom, face-to-face 424 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences SEL: NEW OPPORTUNITIES FOR ADOLESCENTS ’ WELL BEING AND ACADEMIC EXCELLENCE IN MIDDLE SCHOOL EFL CLASSES Ghougali HADJER PhD student University of Biskra-ALGERIA Abstract Schools have been always engrossed in framing and promoting learners’ knowledge, attitudes and competences, notably investing manifold ways not only to enhance academic achievement but to ensure learners’ psychological and social well being. In fact, social emotional and intellectual competences have been always viewed as two interlaced and fundamental facets of students’ academic performance and the act of coordinating the two areas is thought to amplify the likelihood of students’ success at school and in life as well. The current study aims at probing the impact of implementing Strong Kids Program in an Algerian middle school EFL class on enhancing a set of learners ‘ interpersonal, intrapersonal and cognitive competences. Keywords Strong Kids Program, middle school EFL class, interpersonal, intrapersonal and cognitive competences. 425 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ENHANCED PHOTOCATALYTIC DEGRADATION OF PHARMACEUTICAL POLLUTANT: CATALYST SYNTHESIS, CHARACTERIZATION AND EXPERIMENTAL STUDY F.Z. JANANI1*, A. ELHALIL2. N. BARKA1 1 2 Sultan Moulay Slimane University of Beni Mellal, Multidisciplinary Research and Innovation Laboratory, FP Khouribga, BP.145, 2500 Khouribga, Morocco. Laboratory of Process and Environmental Engineering, Higher School of Technology, Hassan II University of Casablanca, Morocco Mixed metal oxide catalyst derived from LDHs structure was prepared and analyzed by various techniques namely, TGA/DTA, XRD, IC-MES, FTIR, TEM, SEM/EDX and UV-visible DRS. The synthesized catalyst was evaluated for pharmaceutical pollutant degradation. The detailed operating parameters like, catalyst dose, initial pH solution and initial concentration of compound were investigated. The photocatalytic performances over the used catalyst was reached 97.02% after 180 min. Photo-generated holes were primarily responsible for pollutant oxidation while electrons played an auxiliary role. The highest photocatalytic performance is a result of the synergistic effect between the catalyst corposants and the high photogenerated charges separation behavior. A proposed photocatalytic degradation mechanism was explored to understand the photocatalytic reaction in the pollutant degradation under irradiation. The recycle and the reusability tests show a high photostability of the used catalyst. This study showed a promising photocatalyst and provides new sight to rational design the facets of photocatalysis process for effective charge carriers separation and enhanced photocatalytic performances. Keywords: Mixed metal oxide; photocatalytic degradation; pharmaceutical pollutant; charges separation; wastewater treatment. 426 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences RESEARCHING THE EFFECT OF VIEWS AND FEEDBACK ABOUT PRODUCTS ON CUSTOMER’S PURCHASE INTENTION. CASE OF SHOPPING ON THE SOCIAL MEDIA Trinh Le TAN, Business Department FPT University, Danang, Vietnam Abstract: The role of online user reviews and comments on social networking sites is increasingly a topic worthy of attention and research. The development of the Internet as well as e-commerce sites has made it easier to find and evaluate information, reduce anonymity, and make information more reliable. For the purpose of research to find out the influence of reviews and comments on the purchase intention of customers on e-commerce platforms. The team analyzed the influence of reviews and feedback on online shopping platforms, this study focused on media users. Conducting a survey, surveyors were asked to recall whether their online purchase intention was influenced by surrounding eWOM sources. From there, provide objective assessment data on the impact of views, responses, and eWOM on purchase intention on e-commerce platforms. The results of SEM analysis with 384 observations have shown that useful information, attitude towards information, perceived value, familiarity, reference group are the main factors affecting intention. The results show that consumers read information online mainly to save decision-making time and make better purchasing decisions. Key words: eWOM,views, feedback, purchase intention, shopping on social media, ecommerce, information usefulness, perceived value, comment. Introduction Every day, users in Vietnam spend an average of 6 hours and 52 minutes on the Internet. They spend 2 hours and 37 minutes on social media, 2 hours and 43 minutes on streaming or online videos, and 1 hour and 21 minutes on the internet listening to music. From a practical standpoint, it is simple to notice the Internet’s powerful hold on consumers, as well as how traditional techniques of marketing are gradually losing their effectiveness. Instead, Digital Marketing has become the unavoidable approach to all businesses’ clients (all multidisciplinary journal, 2020). Especially social networks like Facebook, Instagram, Tiktok,... Products are advertised outdoors as billboards and mobile ads, especially on social media platforms like Instagram or TikTok. On Instagram, 60% of US users are under the age of 34, and on TikTok, almost 40% of users are teenagers aged 10 to 19. As well as sites like Snapchat or Twitch (M.Haenlein, E.Anadol, T.Farnsworth,2020) The COVID-19 pandemic is a “nightmare” for many economic sectors in Vietnam in particular and around the world in general. But it is also an opportunity for e-commerce websites and social networks to develop (TTXVN, 2021). And the role of reviews and comments of online users on social 427 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences networking sites is increasingly becoming a topic worthy of attention and research. Online user reviews are considered online word of mouth (eWom) (C. Dellarocas, 2003) and have been found to influence product purchases and consumer decision making (W. Duan et al. associates, 2008). Consumers often look for information about products, especially comments and reviews posted by customers who have purchased before to feel safer when buying products and services. Previous studies have found the influence of eWOM in these sources on consumer purchase intention (Ismail Erkan, Chris Evans, 2016; Amal M. Alman et al., 2013). With the strong development of the Internet as well as e-commerce sites have facilitated information search, evaluation has become easier and information has also become more reliable (Lopez and Jones, 2009). Although earlier mentioned studies have identified the impact of eWOM on social media, this mechanism between eWOM and consumer purchase intention has yet to be clarified (Ismail Erkan and Chris Evans); 2016). Literature Review Ewom is an excellent tool for customers to engage in non-commercial advertising, exchange and debate face-to-face experiences regarding specific products and companies, thanks to the rapid development of the Internet. “Online Book Reviews and the Effect of Word of Mouth on Sales” (Chevalier & Mayzlin, 2006). For people interested in online purchasing, recommendations are a valuable resource. “Viral marketing: What drives people to share internet material” (Ho and Dempsey, 2010). Personal opinions and experiences leave a significant impact on readers in product evaluation and final purchasing decisions “Consumer attitudes toward blogger’s sponsored recommendations and purchase intention: The effect of sponsorship type, product type, and brand awareness” (Lu, Chang and Chang, 2014). Customers produce and provide the ewom communication, making it a more dependable source of non-commercial information for consumers “Social media: the new hybrid element of the promotion mix” (Mangold & Faulds, 2009); “Determinants of consumer engagement in electronic word-of-mouth (eWOM) in social networking sites” (Chu & Kim, 2015). Consumers rely on word of mouth more than other sources of information when making purchasing decisions, according to “The influences of electronic word-of-mouth message appeal and message source credibility” (Wu & Wang, 2011). eWOM has gained the attention of both practitioners and researchers due to its function in providing customers with non-commercial information about items and affecting consumer purchase intentions “A multistage model of word-of-mouth influence through viral marketing “ (De Bruyn & Lilien, 2008). Online discussion forums, electronic bulletin board systems, newsgroups, blogs, review sites, and social networking sites are just a few examples of EWOM “The impact of electronic word-of mouth: The adoption of online opinions in online customer communities “ (Cheung et al., 2008). In numerous ways, eWOM is more convenient than traditional marketing tactics in terms of abundance, time, and cost-effectiveness “Nexus of Electronic Word-Of-Mouth to Social Networking Sites: A Sustainable Chatter of New Digital Social Media” (Md. Alamgir Hossain et al., 2019). Research hypothesis: 1. Useful information Previous studies have considered the usefulness of information as a predictor of purchasing intention “The influence of eWOM in social media on consumers’ purchase intentions: An extended approach to information adoption” (Erkan and Evans, 2016). Since perceived value is considered as an important prerequisite for determining consumer purchase intention in the current literature “ An analysis of purchase intentions toward organic food on health consciousness and food safety with/under structural equation modeling” (Hsu et al., 2016). Therefore, the results obtained in this research revealed a positive 428 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences relationship between the usefulness of the information and perceived value. Therefore, they are more likely to receive that information and thus lead to their perception of that product. H1: How useful information affect perceived value 2. Attitudes Researchers have looked into consumer sentiments in many studies connected to eWOM “Online word of mouth and consumer purchase intentions” (Prendergast et al., 2010). In addition, two more models, the Theory of Planned Behavior TPB “The Theory of Planned Behavior-Organizational Behavior and Human Decision Processes TPB” and the Technology Acceptance Model (TAM) “The Legacy of the Technology Acceptance Model and a Proposal for a Paradigm Shift” (Bagozzi, 2007), also establish a link between attitude and behavior, both inside and outside TRA. As a result, we believe that users’ attitudes toward eWOM content on social media can have a favorable impact on consumers’ perceived value and purchase intent. H2: Attitude towards information positively affects perceived value and purchase intention of consumers. 3. Tendency to trust Reviews and comments that consumers trust will help them make more effective purchasing decisions, Web-based technologies have created many opportunities for influential electronic verbal communication (eWOM) to online retailers as this easily accessible information can greatly influence perceived value and online consumption decisions according to the article Effect of eWOM Valence on Online Retail Sales “Effect of eWOM Valence on Online Retail Sales” (Roy et al., 2017). According to the article Effect of the attractiveness of electronic word of mouth and reliability of message source “The influences of electronic word of mouth and reliability of message source” (Wu and Wang, 2011) on brand attitudes, as well as between source reliability. Messages influence the customer’s perceived value of the product and their decision-making. The impact of online word of mouth on purchase intention of social network users “The impact of online word of mouth on the purchase intention of social network users” (Minh and Tan, 2018) pointed out the need for information, Credibility of information, usefulness of information, and Acceptance of information perceived as the main factors affecting the perceived value of consumers’ purchase intention in the context of the social network environment. “Electronic word of mouth:Investigating the influence of electronic message source credibility, message appeal, and brand equity on consumer purchase intention” (Sharif, Muhammad Adnan, 2016) demonstrated that the source of credibility, attractiveness, and attractiveness of the consumers, messaging and brand equity, and the indirect effects of electronic word of mouth on consumer purchase intention by investigating the influence of electronic message source credibility, message appeal, and brand equity on consumer purchase intention (EWOM). Consumer buying decisions are influenced by reliable messaging sources, appealing messages, and brand equity. H3: Tendency to trust has positive affect on perceived value. 4. Reference Group Reference group are “Collections of people who shape customer attitudes, perceptions, and actions toward a product, brand, or company”, (Thong, 2014). Furthermore, “Effect of E Wom on purchasing intention on Vietnam e-commerce” (Tuan, n.d.) discovered that eWOM (electronic word of mouth) acceptability is influenced by subjective normative attitudes and perceived behavioral control, as well as the influence of eWOM trust and eWOM quality on customers’ online purchase intention. As a result, the following is the recommended new research hypothesis: Hypothesis (H4). 429 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences H4: Reference group positively affects consumers intention to shop online. 5. Visual Identity The role of visual identity is to create trust, demonstrating the strength, durability, security and exclusivity of the brand “Consumer Evaluations of Brand Extensions” (Aaker and Keller, 1990), therefore it can be considered as a vehicle important to reduce uncertainty and provide useful information that can guide consumer decision-making “The impact of brand credibility on consumer price sensitivity” (Erdem et al., 2002). “The effect of store image and service quality on brand image and purchase intention for private label brands” (Wu et al., 2011) in their study showed that there is a direct and positive influence between visual identity and customer purchase intention. This effect is also confirmed through the results of other studies: “Online hotel booking: The effects of brand image, price, trust and value on purchase intentions” (Lien et al., 2015). H5: Visual Identity has a positive influence on purchase intention. 6. Perceived value Perceived value is considered as an important prerequisite for determining consumer purchase intention in the current literature “Effect of perceived value and social influences on mobile app stickiness and in-app purchase intention” (Hsu and Lin, 2016). For example, “eWOM: The impact of customer-to-customer online know-how exchange on customer value and loyalty” (Gruen et al., 2006) suggested that perceived product value has a positive effect on purchase intention. “The influence of perceived value on purchase intention in social commerce context” (Gan and Wang, 2017) found that consumers are more likely to intend to purchase when they perceive a product to be of good value. The perceived high perceived value of the product will motivate consumers to have a stronger purchase intention “Moderating effects of time pressure on the relationship between perceived value and purchase intention in social E-commerce sales promotion: Considering the impact of product involvement” (Peng et al., 2019). On the other hand, when consumers perceive a product as having no value, it is difficult to arouse their purchase intention even with a high binding eWOM, because they do not know what to expect from them eWOM messages. H6: Perceived value has a positive effect on purchase intention. 7. Familiarity The work of “Electronic word of mouth: investigating the influence of electronic message source credibility, message appeal and brand equity on consumer purchase intention” (Sharif, Ahmad & Ahmad, 2016) has focused on finding out whether trustworthiness influences consumers’ purchase intention. Recommendations among female consumers are more effective when compared to male consumers “Engaging consumers online through websites and social media: A gender study of Italian GenerationY clothing consumers.” (Nadeem, Andreini, Salo, & Laukkanen, 2015). H7: Familiarity positively influences purchase intention. 430 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 1. Research Model Methodology 1. Official Scale Table 1 Official Scale No CODE THE SCALE Helpful SOURCE 1 HEL1 Reviews, comments on social media Wolny,J.and Mueller, C platforms are always full. 2 HEL2 Reviews, comments on social media Erkan and Evans, 2016; Lee and Koo, 2015 platforms are trustworthy. 3 HEL3 Reviews and comments on social media Hsu and Lin, 2016 platforms are always helpful with purchasing decisions. Attitude 1 ATD1 Actively seek reviews and comments before Park, D. H., Lee, J., & Han, I. (2007) buying on online shopping platforms. 2 ATD2 Feeling confused by sources of mixed Park, D. H., Lee, J., & Han, I. (2007 reviews and comments about the product. 3 ATD3 Convinced by reviews, comments on social Park, D. H., Lee, J., & Han, I. (2007) media platforms. Tendency To Trust 1 2 3 TRU1 Trust reputable sources of reviews and comments (experts, reviewers, ...) TRU2 Reviews and comments that consumers trust Park, Do-Hyung, Jumin Lee, and Ingoo help them make more effective purchasing Han(2007) decisions. TRU3 Feel that two-way information and feedback is more believable. 431 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Familiarity 1 FAM1 Always trust reviews and comments from Sharif, Ahmad & Ahmad, 2016 familiar sources. 2 FAM2 Buy a product if it has a familiar source Nadeem, Andreini, Salo, & Laukkanen, of views, feedback, and eWOM (word of 2015 mouth over the Internet). 3 FAM3 Information from familiar sources of views, feedback, WOM (word of mouth over the Internet) affects purchasing decisions. Perceived Value 1 2 3 VAL1 Buy the product if you feel the product's reviews and comments are trustworthy. VAL2 Buy the product if you see reviews, comments of that product is safe. VAL3 Feel more effective if you decide to buy a product based on reviews and comments that you find useful. Purchase Intention 1 INT1 2 INT2 (Zhang, Xiao Jerry, Yun Wu, and Yueqing Li,.. 2017) (Abedi, E.; Ghorbanzadeh, D.; Rahe Hagh, A,..2019) (Chin-LungHsuaJudy ChuanLinb,..2016) Chuan- Buy products when there is an urgent need. (Sanjukta P; Kristian K..,2011) Buy products when you see positive (YanBai.,ZhongYao.,YiFan Dou..,2015) feedback on product quality on social networking platforms. 3 INT3 Evaluate and give feedback on products for later consumers to make the right decision in purchasing. Reference Group 1 GRO1 Family, friends, acquaintances recommend Author recommendations from Pham Van and encourage me to shop online Tuan (2020), Ha Nam Khanh Giao and Be 2 GRO2 I have read a lot of information and reviews Thanh Tra (2018) on e-commerce sites, forums, and social networks before participating in online shopping. 3 GRO3 Information in the mass media influences my online shopping intention Visual Identity 1 IDE1 2 IDE2 3 IDE3 Brand image has an influence on your purchasing decision. The brand's reputation, warranty, quality, service attitude affect your purchase intention. Socially responsible brands will positively impact your purchase intention. 432 Tran Thi Minh Ngoc (2021) Nguyen Thu Ha (2018) Ho Chi Dung (2010), Tran Thi Kim Thoa (2016) 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 2. Qualitative method Our team searches and identifies research topics. We conducted a ground theory literature review of previous studies on the topic “Researching the effect of Views and Feedback about Products on Customer’s Purchase Intention”. From there, the research model and hypotheses are proposed. Following that, a focus group Interview was conducted with 6 group members to draw out the factors and the official measurement scale before conducting quantitative research in the next phase. 3. Quantitative method This study aims to systematically investigate the observed phenomena through survey statistics. Based on the survey variables that the team has given and collects evaluation responses from the participants. From there, the research purpose is established and hypotheses related to those who regularly use social networks to purchase online. Measure the level of user satisfaction about the quality of services and products, the user’s trust affects the intention to buy online, then statistics the data and presents it in the form of charts and models. econometrics, etc. Besides quantitative research aids there in collection of relevant information. Quantitative research is good for assessments of sampled people’s attitudes, opinions, and activities. Statistics from a short selected respondents will be extrapolated to a larger population. Questionnaires are sometimes more formalised than sampling techniques that include questionnaires and surveys. a telegram or a text ( Trade and Industry Department, Vietnam Commercial Report, Ha Noi 2015.) 4. Analysis of Smart PLS-SEM model Evaluation of a model To conduct SEM data analysis using Smart PLS, this study used a twostage technique (Anderson and Gerbing, 1988; Quoquab et al., 2018). First, the measuring model’s reliability, convergent validity, and discriminant validity were evaluated. Following that, the structural model’s theoretical linkages were assessed (Mohammad et al., 2018). Jöreskog and Sörbom (1993) used structural equation modeling to explain how hypothetical constructs are expressed by observable data and to estimate the unknown coefficients of the causal link among latent variables. Measurement model: factor loading and composite reliability were used to assess the measurement model’s reliability (Henseler et al., 2009; Quoquab et al., 2017). All factor loadings exceeded the acceptable threshold of 0.70, while composite reliability for all structures exceeded the acceptable threshold of 0.70. (Hair et al., 2016; Tan et al., 2017). This determines the measurement model’s accuracy at the construct and item levels. Convergent and discriminant validity were used to evaluate construct validity. The average variance retrieved was used to assess convergent validity (AVE). All constructions’ AVE values were higher than the acceptable value of 0.50. (Hair et al., 2014; Mohammad et al., 2016). If the correlation between two constructs is greater than the square root of AVE, discriminant validity was proven, revealing the uniqueness of each construct (Fornell and Larcker, 1981). The squared root of AVE was bigger than all values in row and Colum for all constructors. As a result, discriminant validity was guaranteed. Evaluation of the structural model: The structural model represents the theoretical link between the independent and dependent variables (Quoquab et al., 2016). It demonstrates how well the theoretical model accounts for the hypothesized pathways. The path coefficient and their related t values were generated using bootstrapping processes with ... re-samples. Hair et al.(2014) also advocate analyzing the model’s explanatory power, predictive relevance, and effect size. 433 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 5. Sampling method, sample size We learn how to identify informants efficiently and wisely, as well as the level of analysis required to answer certain objectives, through ongoing use of approaches (Bernard 2002). A higher skill level is believed to be achieved when one grows more familiar with a procedure (Bridges & Lau 2006). Overall size. The study sample will need to occupy a certain proportion of the size of the population. Because this is a case where the overall is not known, we will use the following formula of Yamane Taro (1967): n=Z^2× (p×(1-p))/e^2 (1) In there: n: sample size to be determined. Z: the value of looking up the Z distribution table based on the selected reliability. Typically, the 95% confidence interval used corresponds to Z = 1.96. p: success rate n sample size estimation. Usually we choose p = 0.5 so that the product p(1-p) is the largest, this ensures safety for the sample n estimates. e: allowable error. Usually three commonly used error rates are: ±01 (1%), ±0.05 (5%), ±0.1 (10%), of which the most common is ±0.05. Researching the effect of views and feedback about products on customer’s purchase intention. This is an undetermined overall as we don’t know how many customers have consulted views and feedback. Thus, the minimum sample size required for the study will be 385 people: n =〖1.96〗^2×(0.5×(1-0.5))/〖0.05〗^2 = 384.16 (2) Result 1. Measurement model The composite reliability and Cronbach’s alpha, as well as the indicator loadings, are used to assess reliability. These tests are required to ensure internal consistency and reliability. As shown in Table 2, all scores are more than 0.6, indicating that they meet the criteria of internal consistency dependability. The Cronbach’s Alpha coefficient of the observed variables and independent variables used to measure startup performance ideas are satisfied with the Cronbach’s Alpha coefficient since they are more than 0.70, indicating that the measurement model is reliable 434 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 1. Results of the construct reliability and validity Outer Loading VIF HEL1 0.801 1.599 HEL2 0.846 1.760 HEL3 0.831 1.463 ATD1 0.730 1.163 ATD2 0.757 1.328 ATD3 0.787 1.301 TRU1 0.777 1.291 TRU2 0.793 1.264 TRU3 0.765 1.344 FAM1 0.833 1.557 FAM2 0.841 1.678 FAM3 0.829 1.655 VAL1 0.817 1.540 VAL2 0.831 1.609 VAL3 0.82 1.492 INT1 0.786 1.291 INT2 0.746 1.264 INT3 0.789 1.367 GRO1 0.803 1.397 GRO2 0.808 1.534 GRO3 0.824 1.513 IDE1 0.812 1.321 IDE2 0.721 1.246 IDE3 0.791 1.367 Construct Cronbach's Alpha CR AVE 0.769 0.866 0.683 0.631 0.802 0.575 0.675 0.822 0.606 0.782 0.873 0.696 0.762 0.863 0.677 0.666 0.818 0.599 0.741 0.853 0.658 0.669 0.819 0.601 Helpful (HEL) Attitude(ATD) Tendency To Trust (TRU) Familiarity (FAM) Perceived Value (VAL) Purchase Intention (INT) Reference Group (GRO) Visual Identity (IDE) Next to check is the Reliability of the Index (see Table 2). We can see that all indicators have a much greater reliability value of each indicator than the minimum acceptable level of 0.4 and the indicators are very close to the preferred level of 0.7. Table 2 represents the outer loadings and shows that all points are above> 0.7 and thereby meets the standards as well. 435 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 3. Discriminant validity HEL ATD TRU FAM VAL INT GRO HEL 0.826 ATD 0.639 0.758 TRU 0.654 0.59 0.778 FAM 0.657 0.65 0.646 0.834 VAL 0.593 0.613 0.637 0.59 0.823 INT 0.605 0.647 0.626 0.66 0.696 0.774 GRO 0.586 0.594 0.657 0.625 0.59 0.643 0.811 IDE 0.433 0.561 0.543 0.553 0.643 0.651 0.544 IDE 0.775 If the square root of AVE is greater than the correlation between two constructs, discriminant validity was proven, revealing the uniqueness of each construct (Fornell and Larcker, 1981). As presented in Table 4, the squared root of AVE for all constructors were greater than all values in row and Colum. Thus discriminant validity was assured. Table 4. The result of evaluation of predictive capability Construct R² VAL 0.503 INT 0.631 2. Structural model assessment Table 5. Path Coefficients Hypothesis Relationship Original S t a n d a r d T Statistics P Values s i m p l e Deviation (|O/STDEV) (O) (STDEV) Result H1 HEL -> VAL 0.179 0.072 2.561 0.012 Supported H2 ATD -> VAL 0.294 0.064 4.617 0.000 Supported H3 TRU -> VAL 0.346 0.061 5.695 0.000 Supported H4 FAM ->INT 0.239 0.058 4.101 0.000 Supported H5 VAL -> INT 0.296 0.058 5.118 0.000 Supported H6 GRO -> INT 0.200 0.051 3.906 0.000 Supported H7 IDE -> INT 0.220 0.063 3.489 0.000 Supported As show in Table, the 95 percent confidence interval encompasses both the original sample and the sample mean of bootstrapping results from 5000. The conceptual model and their path coefficients (including P values) are Figure 1 in Table 5. 436 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 2. The results of the PLS-SEM model From figure 1 and table 5. As a result, the model’s estimates may be considered credible. T-statistics larger than 1.96 or p-values less than 5% are used to calculate the evaluation findings. For the variable VAL, the results show the factors HEL (β=0.179; p-value =0.012), ATD (β=0.294; p-value =0.000); TRU (B=0.346; p-value =0.000) have a positive effect. with the significance level explained by the value r2 = 0.503 . Therefore, hypotheses H1,H2,H3 are supported. For the INT variable, the results show the factors FAM (β =0.239; p-value =0.000), VAL (β=0.296; p-value =0.000); GRO (β =0.200; p-value=0.000); IDEs (β=0.220; p-value=0.000) have a significant impact. with the significance level explained by the value r2 = 0.631. Therefore, hypotheses H4,H5,H6,H7 are supported. Conclusion This research shows that it has consistent results with previous theories from those such as Park et al. (2007), Erkans and Evans (2016) and Hsu and Lin (2016). It indicates that reviews and comments play an important role with the shaping of the product image with potential customers. It affects how useful and trustworthy they view it and thus the attitude they display onto it in return. The findings also confirm that reviews and comments further influence with the familiarity with how they are utilized and the values perceived on a respective note. This has similar findings to previous results made by Nadeem et al. (2015) and Zhang et al. (2017). It also suggests a positive influence on purchase intention resulted from how it is portrayed within the realm of online feedbacks. This further suggests that eWOM should be considered as a formidable marketing force which in turns affect how products are considered within people’s buying process. Limitations Because of the limited time, the group selected the survey object as “consumers who have buying behavior on online shopping applications after being influenced by information from reviews and comments. products posted on the above platforms” in the form of non-probability sampling and convenient sampling. This makes the survey samples not highly representative, unable to identify the population. Therefore, sampling methods that are highly representative will increase the value of the study more than the current method used by the group. 437 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences The scope of the group’s survey is only in Da Nang city area; This makes the survey results can only say the value in a certain area, not highly representative to be able to consider the results for the majority of Vietnamese consumers. If the scope of the survey is further expanded, the topic can bring more positive results about the behavior of the vast majority of Vietnamese consumers. The team’s research goal is only focused on shopping on online shopping platforms. The group is not yet able to carry out surveys for research purposes in other fields. While the results of this research can seemingly be applied to every conceivable situation, there is an important reminder that people perceived online reviews differently and does not reach the same conclusion as a whole. Cultural backgrounds, demographic differences and environmental issues are some of the things that may contribute to inconsistency between purchasing intention and positive eWOM, as evident with the findings of Seegebarth et al. (2016) and Kashima et al. (2014). To sum up, this research’s main ideas is to investigate the relationships between eWOM and the buying decisions of customers within social media platforms. Some important aspects have been studied and proven to be instrumental to the consumer behavior based on a number of studies conducted into the matter. This will in turn help many upcoming local and international entrepreneurs have a better understanding of how eWOM works and therefore making suitable marketing decisions. However, it is also proven that there are significances of other inputs into the people’s buying power. As such, this warrants further research into the subject and produce a more comprehensive answer within the future. References Aaker, D.A., Keller, K.L., 1990. Consumer Evaluations of Brand Extensions. Journal of Marketing 54, 27–41. https://doi.org/10.2307/1252171 Abedi, E., Ghorbanzadeh, D., Rahehagh, A., 2019a. Influence of eWOM information on consumers’ behavioral intentions in mobile social networks: Evidence of Iran. Journal of Advances in Management Research 17, 84–109. https://doi.org/10.1108/JAMR-04-2019-0058 Abedi, E., Ghorbanzadeh, D., Rahehagh, A., 2019b. Influence of eWOM information on consumers’ behavioral intentions in mobile social networks: Evidence of Iran. Journal of Advances in Management Research 17, 84–109. https://doi.org/10.1108/JAMR-04-2019-0058 Ajzen, I., 1991a. The theory of planned behavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes 50, 179–211. https://doi.org/10.1016/0749-5978(91)90020-T Ajzen, I., 1991b. The theory of planned behavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes 50, 179–211. https://doi.org/10.1016/0749-5978(91)90020-T Al-Suqri, M.N., Al-Kharusi, R.M., 2015. Ajzen and Fishbein’s Theory of Reasoned Action (TRA) (1980) [WWW Document]. Information Seeking Behavior and Technology Adoption: Theories and Trends. https://doi. org/10.4018/978-1-4666-8156-9.ch012 Bagozzi, R.P., 2007. The Legacy of the Technology Acceptance Model and a Proposal for a Paradigm Shift. Journal of the Association for Information Systems 8, 3. CEEOL - Article Detail [WWW Document], n.d. URL https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=728039 (accessed 3.23.22). Chevalier, J.A., Mayzlin, D., 2006. The Effect of Word of Mouth on Sales: Online Book Reviews. Journal of Marketing Research 43, 345–354. https://doi.org/10.1509/jmkr.43.3.345 Chu, S.-C., Kim, Y., 2011. Determinants of consumer engagement in electronic word-of-mouth (eWOM) in social networking sites. International Journal of Advertising 30, 47–75. https://doi.org/10.2501/IJA-30-1-047-075 438 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Development and Test of a Theory of Technological Learning and Usage - Richard P. Bagozzi, Fred D. Davis, Paul R. Warshaw, 1992 [WWW Document], n.d. URL https://journals.sagepub.com/ doi/10.1177/001872679204500702 (accessed 3.23.22) EBSCOhost | 141332792 | The Tendency of Trust in A Distrustful Environment: The Mediation Role of Contextual Perceptions in eWOM. [WWW Document], n.d. URL https://web.s.ebscohost.com/abstract?direct=true&profile=ehost&scope=site&authtype=crawler&jrnl= 21552843&AN=141332792&h=tFOVWzuRvfFcC4My80I8WPJE0omUA1Ucig6yNISC2 4Cxl499Wb%2bToO3yTZVp6lIAUWjb67IJO9kmw%2buHg5frTg%3d%3d&crl=c&resultNs =AdminWebAuth&resultLocal=ErrCrlNotAuth&crlhashurl=login.aspx%3fdirect%3dtrue%26profile% 3dehost%26scope%3dsite%26authtype%3dcrawler%26jrnl%3d21552843%26AN%3d141332792 (accessed 3.23.22). Ek Styvén, M., Foster, T., 2018. Who am I if you can’t see me? The “self” of young travellers as driver of eWOM in social media. JTF 4, 80–92. https://doi.org/10.1108/JTF-12-2017-0057 Engaging consumers online through websites and social media: A gender study of Italian Generation Y clothing consumers - ScienceDirect [WWW Document], n.d. URL https://www.sciencedirect.com/science/article/ abs/pii/S0268401215000444?via%3Dihub (accessed 3.23.22). Erdem, T., Swait, J., Louviere, J., 2002. The impact of brand credibility on consumer price sensitivity. International Journal of Research in Marketing 19, 1–19. https://doi.org/10.1016/S0167-8116(01)00048-9 Erkan, I., Evans, C., 2016a. The influence of eWOM in social media on consumers’ purchase intentions: An extended approach to information adoption. Computers in Human Behavior 61, 47–55. https://doi.org/10.1016/j. chb.2016.03.003 Erkan, I., Evans, C., 2016b. The influence of eWOM in social media on consumers’ purchase intentions: An extended approach to information adoption. Computers in Human Behavior 61, 47–55. https://doi.org/10.1016/j. chb.2016.03.003 Gan, C., Wang, W., 2017. The influence of perceived value on purchase intention in social commerce context. Internet Research 27, 772–785. https://doi.org/10.1108/IntR-06-2016-0164 Ho, J.Y.C., Dempsey, M., 2010. Viral marketing: Motivations to forward online content. Journal of Business Research, Advances in Internet Consumer Behavior& Marketing Strategy 63, 1000–1006. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2008.08.010 Hossain, Md., Jahan, N., Fang, Y., Hoque, S., Hossain, Md., 2019. Nexus of Electronic Word-Of-Mouth to Social Networking Sites: A Sustainable Chatter of New Digital Social Media. Sustainability 11, 759. https://doi. org/10.3390/su11030759 How ‘social’ are social media? A cross-cultural comparison of online and offline purchase decision influences: Journal of Marketing Communications: Vol 20, No 1-2 [WWW Document], n.d. URL https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13527266.2013.797773 (accessed 3.23.22). Hsu, C.-L., Lin, J.C.-C., 2016a. Effect of perceived value and social influences on mobile app stickiness and in-app purchase intention. Technological Forecasting and Social Change 108, 42–53. https://doi.org/10.1016/j. techfore.2016.04.012 Hsu, C.-L., Lin, J.C.-C., 2016b. Effect of perceived value and social influences on mobile app stickiness and in-app purchase intention. Technological Forecasting and Social Change 108, 42–53. https://doi.org/10.1016/j. techfore.2016.04.012 Hsu, S.-Y., Chang, C.-C., Lin, T.T., 2016. An analysis of purchase intentions toward organic food on health consciousness and food safety with/under structural equation modeling. British Food Journal 118, 200–216. https://doi.org/10.1108/BFJ-11-2014-0376 Lee, K.-T., Koo, D.-M., 2015. Evaluating right versus just evaluating online consumer reviews. Computers in Human Behavior 45, 316–327. https://doi.org/10.1016/j.chb.2014.12.036 Lien, C.-H., Wen, M.-J., Huang, L.-C., Wu, K.-L., 2015. Online hotel booking: The effects of brand image, price, trust and value on purchase intentions. Asia Pacific Management Review 20, 210–218. https://doi. org/10.1016/j.apmrv.2015.03.005 439 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Lu, L.-C., Chang, W.-P., Chang, H.-H., 2014. Consumer attitudes toward blogger’s sponsored recommendations and purchase intention: The effect of sponsorship type, product type, and brand awareness. Computers in Human Behavior 34, 258–266. https://doi.org/10.1016/j.chb.2014.02.007 Park, D.-H., Lee, J., Han, I., 2007. The Effect of On-Line Consumer Reviews on Consumer Purchasing Intention: The Moderating Role of Involvement. International Journal of Electronic Commerce 11, 125–148. https:// doi.org/10.2753/JEC1086-4415110405 (PDF) eWOM: The impact of customer-to-customer online know-how exchange on customer value and loyalty [WWW Document], n.d. URL https://www.researchgate.net/publication/222422673_eWOM_The_impact_of_customer-to-customer_online_know-how_exchange_on_customer_value_and_loyalty (accessed 3.23.22). Peng, L., Zhang, W., Wang, X., Liang, S., 2019. Moderating effects of time pressure on the relationship between perceived value and purchase intention in social E-commerce sales promotion: Considering the impact of product involvement. Information & Management, Social Commerce and Social Media: Behaviors in the New Service Economy 56, 317–328. https://doi.org/10.1016/j.im.2018.11.007 Prendergast, G., Ko, D., Yuen, S., 2010. Online word of mouth and consumer purchase intentions. International Journal of Advertising 29, 687–708. https://doi.org/10.2501/S0265048710201427 Roy, G., Datta, B., Basu, R., 2017. Effect of eWOM Valence on Online Retail Sales. Global Business Review 18, 198–209. https://doi.org/10.1177/0972150916666966 Thong V.H., 2014. Consumer Behavior. National Economic University. Tuan P.V., n.d. IMPACT OF ELECTRONIC WORD ON THE PURCHASE INTENTION OF CONSUMERS ON ONLINE TRADE PLANT IN VIETNAM MARKET. Wu, P.C.S., Wang, Y., 2011. The influences of electronic word‐of‐mouth message appeal and message source credibility on brand attitude. Asia Pacific Journal of Marketing and Logistics 23, 448–472. https://doi. org/10.1108/13555851111165020 Wu, P.C.S., Yeh, G.Y.-Y., Hsiao, C.-R., 2011. The effect of store image and service quality on brand image and purchase intention for private label brands. Australasian Marketing Journal (AMJ), Special Section: 2009 International Nonprofit and Social Marketing Conference Best Papers 19, 30–39. https://doi.org/10.1016/j. ausmj.2010.11.001 440 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ERROR ANALYSIS OF HIGHER EDUCATION STUDENTS IN ENGLISH SPEAKING AND LISTENING TASKS; A STUDY BASED ON HIGHER NATIONAL DIPLOMA IN ENGLISH (HNDE) STUDENTS AT ADVANCED TECHNOLOGICAL INSTITUTE (ATI) SECTIONSAMMANTHURAI. SRI LANKA INSTITUTE FOR ADVANCED TECHNOLOGICAL EDUCATION (SLIATE) Rifka NUSRATH. GM Instructor in English Department of English Language Teaching South Eastern University of Sri Lanka Abstract Making errors is evidence that the process of learning is carried on. This paper investigates the speaking and listening errors made by higher education students who are attached to the Sri Lanka Institute of Advanced Technological Education. Since these students are advanced learners, they face several obstacles in speaking and listening in the English language though they are English Medium followers. Speaking ability is a salient feature of human beings. The distinction between human beings and other creatures is expressing ideas through the medium of language. There are two categories of selection to the Higher National Diploma Programs, according to the Sri Lanka Institute of Advanced Technological Education, the students are selected by the placement test and structured interview by particular Advanced Technological Institutions. Perhaps it will be based on the Z-score of their Advanced Level. When the students enroll in this study program and suddenly they turn themselves into learning medium of English, it automatically drags them into the most significant trouble. Most of the students have had few opportunities to practice using English in schools and their natural surroundings as their mother tongue is entirely different from English. There, the problems raised in language proficiencies. This study deals with the issues that they face in speaking and listening tasks. In this study, 68 full-time students of Higher National Diploma in English at Advanced Technological Institute of Sammanthurai were purposefully selected from the second year and the questionnaires, google forms online interviews’ and conversations data were collected as primary data during this difficult time and the previous records and results are gathered as secondary data. The collected data were analyzed using the SPSS method. Both quantitative and qualitative methods are used to enrich the quality of this work. Finally, this study recommends some views to eradicate their errors and guide the students to improve their language ability to speak and listen perfectly. Key Words -: ATI-Section, English Medium, HNDE Students, SLIATE, Speaking and listening Problems. 441 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ASSESSMENT OF SOLID WASTE MANAGEMENT PRACTICES AMONG RESIDENTS OF BUARI ISHOLA ISIBO IN EDE NORTH LOCAL GOVERNMENT AREA, OSUN STATE, NIGERIA Omoge Adeyemi .O., Abraham Frank U., Adekale Temitope .A., Adesegun Mobolaji M., Coursin Oluwapelumi O., Odide Clement E. Department of Public Health, Adeleke University, Ede ABSTRACT BACKGROUND: Waste management is of crucial concern for public health. Inadequate solid waste management heightens the morbidity and mortality in various ways. In many developing countries, the development of waste management has not kept up with the rapid urbanization and growing consumption and has therefore grown to a big problem. The increasing difficulty in managing wastes in Nigeria has become one of the most intractable environmental issues. OBJECTIVE: This study seeks to evaluate the solid waste management practices among residents Buari Ishola Isibo in Ede North Local Government Area, Osun State, Nigeria. METHODOLOGY: A descriptive cross – sectional study was used and multi-stage random sampling method was employ in selecting 60 households of Buari Ishola Isibo in Ede North Local Government Area, Osun State, Nigeria. Questionnaire was used for data collection and data was analyzed using SPSS version 21. RESULTS: The age of the respondents were between 15 – 60 years and above. 29 (48.3%) were between 31 – 60 years old, 31 (52.0%) were males, 40 (66.7%) were married, 57 (95.0%) were Islam and Yoruba. 29 (48.3%) earned 10,000 – 30,000 monthly, 23 (38.3%) had secondary school education, 39 (65.0%) were traders and 27 (45.0%) have 6 – 10 households respectively. Of the 60 respondents, 28 (46.7%) collect their refuse in an open dustbin, 35 (58.3%) empty their dustbin into river/stream, 24 (40.0%) empty their dustbin twice a week. 47 (78.3%) had no communal refuse depot in their community, 35 (58.3%) uses river/stream as their predominant community refuse depot and 44 (73.3%) make use of open dumping as their main refuse disposal methods. CONCLUSION: Inadequate solid waste management heightens the morbidity and mortality in various ways. Right solid waste management is prerequisite to aesthetic living conditions in any environment. Maintaining effective solid waste management practices in any community will help curbing the spread of infectious diseases causing organisms, environmental hazards and improve the standard of living. Keywords: Assessment, Solid, Waste, Management, Practices 442 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences INTRODUCTION Solid waste management is of crucial concern for public health in developing countries (Enete, I., 2010). A poor solid waste management increases the morbidity and mortality in different ways. In many developing countries, adequate waste management has not meet up with the speedy urbanization and rising consumption and has metamorphosed into cumbersome problems (Aderemi, A.O. and Falade, T.C., 2012). The collection and disposal of solid waste is one of the major problems of sanitation. Solid waste handling must be examined in terms of sound environmental management (National Solid Waste Management Association, 2011). Solid waste management has become one of the current challenges facing most environmental agencies in developing countries (Enete, I., 2010). Waste generation and disposal is one of the public health issues that have been of great concern to individuals, government at all levels and the world in general (O. A. Ishoka, 2008). Globalization has affected the way people buy and consume solid material that later effects to accumulations of huge solid waste (Leton T, Omotosho O. 2004). According to V. I. Ogu (2000), a major outcome of rapid urbanization is the excessive waste generation which environmental authorities are facing challenges in managing. It is to a large extent assumed that solid waste management is a global problem and is more common in developing countries like Nigeria where it is a predominant issues of public health concern. Waste management is one of the huge problems facing city administrators and environmental agencies (Adeyemi et al, 2001). Ogwueleka, (2009) described management of solid one of the biggest challenges environmental bodies in the country confronts. This management challenges has resulted to breakdown of law and order related to waste management. They discovered that urban centres are faced with an increment in environmental deterioration as a result of solid waste being disposed in an indiscriminate manner. (Adefemi and Awokunmi, 2009). In Nigeria, an average resident in their household generate tons of solid waste daily, weekly, monthly and yearly (J. O. Babayemi and K. T. Dauda, 2009). Over the past few decades, Nigerians have become increasingly bothered about the management and disposal of solid waste as well as the trouble of balancing the benefits of a clean environment saddled with the financial costs of attaining those benefits (Modebe, I. and Ezeama, N.N., 2011). Challenges about the type of disposal methods to be used and cost implications outweighs its benefits (or vice versa), and who to accept the economic effects (National Solid Waste Management Association, 2011). METHODS Study area The study was conducted in Ede North Township. Ede is one of the Local Government Area in Osun State situated in the south – west part of Nigeria and speaks Yoruba language. It is known as one of the ancient towns of the Yoruba people. Ninety percent of the population in Ede are Muslim. Ede is well known as land of hospitality. Study population The study population consists of sixty households in Buari Ishola Isibo Community of Ede North Local Government Area, Osun State, Nigeria. Study design and sampling This was a cross – sectional descriptive study. A systematic sampling method was utilized in selecting the respondents from Buari Ishola Isibo in Ede North Local Government Area, Osun State, Nigeria. Data collection methods 443 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Questionnaire was used for collecting data from the sampled population comprises of 60 respondents. The questionnaire comprises of two sections namely socio-demographic characteristics of the respondents and assessment of solid waste management practices. Data analysis The results were analyzed using Statistical Package for Service Solutions (SPSS) Version 21. The computation was done using tables, charts, means and simple percentage Ethical consideration Letter of introduction was sought from the Faculty of Basic Medical Sciences, Adeleke University, Ede. Approval to conduct the research in the community was also sought from Ede North Local Government Authority. Permission was obtained from the respondents before administering the questionnaire and confidentiality of all respondents was ensured. RESULTS SECTION A: Socio – Demographic Characteristics of the Respondents (n = 60) Variables Age group (in years) Gender Marital status Religion Ethnicity Level of income Observable variables Frequency (%) 15 – 30 19 (31.7%) 31 – 60 29 (48.3%) Above 60 12 (20.0%) Male 31 (52.0%) Female 29 (48.0%) Single 20 (33.3%) Married 40 (66.7%) Christianity 3 (5.0%) Islam 57 (95.0%) Yoruba 57 (95.0%) Others 3 (5.0%) <10,000 19 (31.7%) 11,000 – 30,000 29 (48.3%) 31,000 – 50,000 9 (15.0%) 51,000 and above 3 (5.0%) 444 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Educational level Occupation Household size No formal education 17 (28.3%) Primary 6 (10.0%) Secondary 23 (38.3%) Tertiary 10 (16.7%) Quranic 4 (6.7%) Trading 39 (65.0%) Farmer 4 (6.7%) Civil Servant 3 (5.0%) Self – Employed 5 (8.3%) Unemployed 9 (15.0%) 0–5 24 (40.0%) 6 – 10 27 (45.0%) 10 – 15 7 (11.7%) Above 15 2 (3.3%) SECTION B: ASSESSMENT OF SOLID WASTE MANAGEMENT PRACTICES (n = 60) Variables Which of the following is your main refuse collection method? Where do you empty your dust bin? How often do you empty your household dust bin in a week? Does your community have communal refuse depots? Frequency (%) Open dust bin 28 (46.7%) Covered dust bin 3 (5.0%) Open litter 6 (10.0%) Polythene bags 23 (38.3%) Communal open dump site 20 (33.3%) River/stream 35 (58.3%) Communal storage containers 5 (8.3%) Daily 15 (25.0%) Once 7 (11.7%) Twice 24 (40.0%) Thrice 14 (23.3%) Yes 13 (21.7%) No 47 (78.3%) 445 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences If yes, what type of refuse disposal depot is predominant in your community? Communal open depot 20 (33.3%) River/Stream 35 (58.3%) Communal storage container 5 (8.3%) In the last six months, how many Never times has the government removed Once refuse from the open dump site? Twice 23 (38.3%) 26 (43.3%) 10 (16.7%) Thrice 1 (1.7%) In the last six months, how many Never times has the government emptied Daily the communal refuse storage Once container in your community? Twice 8 (13.3%) Thrice 1 (1.67%) 30 (50.0%) 8 (13.3%) 13 (21.67%) Which of the following is your main Open dumping refuse disposal method? Burning 44 (73.3%) 16 (26.7%) DISCUSSION Socio – Demographic Characteristics of the Respondents The respondents’ ages were between 15 – 60 years and above. 29 (48.3%) were between 31 – 60 years old, 31 (52.0%) were males, 40 (66.7%) were married, 57 (95.0%) were Islam and Yoruba. 29 (48.3%) earned 10,000 – 30,000 monthly, 23 (38.3%) had secondary school education, 39 (65.0%) were traders and 27 (45.0%) have 6 – 10 households respectively. Solid Waste Management Practices Of the 60 respondents, 28 (46.7%) collect their refuse in an open dustbin, 35 (58.3%) empty their dustbin into river/stream, 24 (40.0%) empty their dustbin twice a week. 47 (78.3%) had no communal refuse depot in their community, 35 (58.3%) uses river/stream as their predominant community refuse depot and 44 (73.3%) make use of open dumping as their main refuse disposal methods. CONCLUSION Solid waste management practices are major public health issues and as such should be given necessary attention. Proper solid waste management is a panacea towards sustaining the aesthetic environment. Inadequate waste management raises the chances of morbidity and mortality in many ways. Proper waste disposal management is essential to sustain healthy living conditions in any environment. Maintaining effective solid waste management practices in any community will help in curbing the spread of infectious diseases causing organisms, environmental hazards and improve the standard of living. Issues involving solid waste management practices should be addressed with all sincerity of purpose. 446 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ACKNOWLEDGEMENTS I appreciate everyone who took part in this study for their supports and cooperation. REFERENCES Adeyemo, F.O. and Gboyesola, G.O. (2013). Knowledge, Attitude and Practices on Waste Management of People Living in the University Area of Ogbomso, Nigerian. International Journal of Environment Ecology, Family and Urban Studies, 3, 51-56 Ayodeji, I. (2012). Waste Management Awareness, Knowledge and Practices of Secondary School Teachers in Ogun State, Nigeria. The Journal of Solid Waste Technology and Management, 37, 221-234. Adeyemo, F.O. and Gboyesola, G.O. (2013). Knowledge, Attitude and Practices on Waste Management of People Living in the University Area of Ogbomso, Nigerian. International Journal of Environment Ecology, Family and Urban Studies, 3, 51-56. Enete, I. (2010). Potential Impacts of Climate Change on Solid Waste Management in Nigerian. Journal of Sustainable Development in Africa, 12, 101-103. Leton T, Omotosho O (2004). /DndfOO operations in the Niger delta region of Nigeria. Eng Geol 73: 171-177 National Solid Waste Management Association (2011). Solid Waste Technologies, Regulations and Issues: Municipal Solid Waste Landfills. http://www.environmentalistseveryday.org/issues-solid-waste-technologies regulations/landfills-garbage-disposal/index.php V.I. Ogu, (2000). Private sector participation and municipal waste management in Benin City, Nigeria. Environmental and Urbanization, vol. 12, no. 2, pp. 103-117, 2000. 447 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences FACTORS INFLUENCING KNOWLEDGE, ATTITUDES AND PERCEPTIONS OF MALARIA IN PREGNANCY AMONG PREGNANT WOMEN ATTENDING ANTENATAL CLINICS AT HOSPITALS IN OKITIPUPA, ONDO STATE, NIGERIA Omoge O. Adeyemi; Oyedele O. Modupe; Erinsakin B. Oluwabunmi Department of Public Health, Irrua Specialist Teaching Irrua, Edo State, Nigeria; 13Ps Health Initiative International, Ondo State Nigeria; 1Faculty of Biology Medicine and Health, Department of Public and Primary Care, The University of Manchester; 1,3Faculty of Basic Medical Sciences, Department of Public Health, Adeleke University, Ede, Osun State, Nigeria; 2Faculty of Languages, Department of Yoruba, Adeyemi College of Education Ondo City, Ondo State, Nigeria 1 ABSTRACT BACKGROUND: Malaria is a life threatening parasitic disease caused by Plasmodium Species, transmitted by female Anopheles mosquitoes. Malaria in pregnancy is an obstetric, social and public health problem of all over the world particularly in tropical and sub – tropical countries which can have serious consequences for both the mother and her unborn child. OBJECTIVE: The objective of this study was to gain more understanding on the factors influencing knowledge, attitudes and perceptions on malaria in pregnancy among pregnant women attending antenatal clinics at hospitals in Okitipupa, Ondo state. METHODOLOGY: This was a descriptive cross – sectional study. Leslie Kish formula (n = Z²×pq/ d²) was used for calculating sample size. A multistage random sampling method was used to select 165 pregnant women attending antenatal clinics at hospitals in Okitipupa. Quantitative method was used for data collection. A self – administered was used for data collection. Data was analyzed using SPSS version 23. RESULTS: The mean age of the respondents was 28.6 + 5.1 years, 66.1% were between 26 – 35 years, 95.2% were Christians, 84.2% were Yoruba, and 52.7% had secondary school education, 81.8% have had 1 – 3 pregnancies and births, 40.6% were in their third trimesters. 35.8% were traders. The chi – square revealed that there is a relationship between age (p<0.001), level of education (P<0.000), health care centre (P<0.001) and Knowledge, Attitudes and Perceptions of malaria in pregnancy. CONCLUSION: This study therefore concluded that malaria in pregnancy is a global burden which it’s present and future effects are very dangerous to the health of the individual, mother and the foetus in the womb, family, society and the nation at large. It is therefore recommended that health education on malaria in pregnancy should be upheld in high esteem. A clear understanding of the knowledge, attitudes and perceptions of a particular community can inform the design of Behavioural Change Communication (BCC) campaigns to measure the risk influence acceptance and use of any malaria control measures. 448 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Keywords: Knowledge, Attitudes, Perceptions, Malaria, Pregnancy INTRODUCTION Malaria is a life threatening parasitic disease transmitted by female Anopheles mosquitoes. The infection during pregnancy is a major public health problem in tropical and subtropical regions of the world. In most endemic areas of Africa, pregnant women are the main adult risk group for malaria. Every year at least 30 million women in malaria prone areas of Africa become pregnant; most of these women live in areas of relatively stable malaria transmission (WHO, 2005). Malaria in pregnancy is an obstetric, social and medical problem in most parts of the world particularly the tropical and sub – tropical countries. Moreover, approximately 50 million women are living in malaria – endemic countries throughout the world become pregnant in each year. It is worth noting that, malaria worsens during pregnancy and together with anaemia is responsible for 10,000 maternal deaths and 200,000 infant deaths per year (Steketee RW et al., 2001; Murphy SC and Breman JG, 2001). The main burden of malaria infection during pregnancy results from infection with Plasmodium falciparum. (P. falciparum). Pregnant women are known to be more susceptible than non-pregnant women to malaria, and this susceptibility is greatest in first and second pregnancy. Maternal death may result either directly from severe malaria or indirectly from malaria –related severe anaemia. In addition, malaria may result in a range of adverse pregnancy outcomes, including low birth weight (LBW), spontaneous abortion and neonatal death (WHO, 2003). There has been an increase in human and financial commitments to the control of malaria nationally and internationally. It creates a major challenge and of public concern in Nigeria with a high prevalence rate. Federal Ministry of Health (2008) posited that malaria accounts for 110 million clinical cases annually. It stated further that malaria has great impact on the nation’s economy as about N132 billion is lost to malaria in form of treatment, cost, preventive and loss of man hours. The burden of malaria contributes substantially to the poor health situation in Africa and still remains a major global problem (WHO/UNICEF, 2005). It has devastating effects on both health and development, exacting its greatest toll on the world’s poorest and most marginalized (WHO/UNICEF, 2005). Malaria is a major public health problem in Nigeria where it accounts for more cases and deaths than any other country in the world (Nigeria Malaria Factboook, 2011). Malaria is a risk for 97% of Nigeria’s population and contributes to an estimated 11% of maternal mortality. (Nigeria Malaria Factboook, 2011). Early diagnosis and prompt effective treatment of malaria illness has been a cornerstone of malaria control (Vander et al., 2005). This study therefore seeks to investigate the pregnant women in Okitipupa community’s knowledge, attitudes and perceptions (KAP) on malaria in pregnancy (MiP). METHODS Study area This study was conducted in Okitipupa, Ondo State. It has always been known as Ode – Idepe. The name Okitipupa originated from the elevation of the town and the colour of the soil which is red in colour referred to in Yoruba language and its dialects as ‘pupa’. Okitipupa is derived from Yoruba language Okiti (Hilly) and Pupa (Red). There are various rivers in this Local Government Area like River Oluwa, Ofe, Miller, Yewa, Obondepe, Logoji and others that are numerous to mention that all goes to the Atlantic Ocean. The presence of various rivers in this area provides breeding places for mosquitoes to develop from egg to adult mosquito stage. This has contributes to an increase in malaria in pregnancy among women attending antenatal clinic in Okitipupa, Ondo State. It has a Specialist Hospital, several Private Hospitals and Primary Health Care (PHC) facilities that provide antenatal care services for the pregnant women in Okitipupa. The residents of Okitipupa are predominantly farmers. It has an area of 803 km² and a population of 272,030 (est. as at 2011). 449 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Study population The study population comprises of all the pregnant women attending antenatal clinics at hospitals in Okitipupa, Ondo state. Leslie Kish formula (n = Z²×pq/d²) was used for calculating sample size. (Where; z² = 1.96², p = 11% (World Malaria Report, 2011), q = 1-p, d² = 0.05²). Study design and sampling A cross – sectional descriptive method was adopted. A multistage sampling method was used in selecting the respondents from State Specialist Hospital and Comprehensive Health Centre, Ebute, Okitipupa which are both government owned health facilities. Data collection methods Information was collected using self – administered questionnaire. Questionnaire was pretested and used to collect data from the sample of population. 165 pregnant women were sampled and administered questionnaires to. The questionnaire comprised of questions on Socio – Demographic information, Knowledge on malaria in pregnancy, Attitude towards malaria in pregnancy and Perceptions on malaria in pregnancy. Data analysis The responses of the respondents were analyzed using Statistical Package for Service Solutions (SPSS) Version 23. The computation was done using tables, charts, means and simple percentages. The research statistics was tested at 0.05% level of significance and bivariate analysis was done with chisquare test. Inclusion and Exclusion Criteria Inclusion Criteria: Only Pregnant women in their first, second or third trimester, pregnant women with multiple gravidae attending antenatal clinics in Okitipupa, Ondo State Exclusion Criteria: Female staff, non – pregnant women at hospitals in Okitipupa, Ondo State who are willing to partake in the survey. Ethical consideration Approval to conduct the research in the health facilities in Okitipupa was sought from the authority in the various health facilities. Informed consent was obtained from the respondents before administering the questionnaire and confidentiality of all respondents was ensured. 450 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences RESULTS Table 1: Socio – Demographic Characteristics of the respondents (n=165) Variables Age group (in years) Observable variables Frequency (%) 16 – 25 41 (24.9%) 26 – 35 109 (66.1%) 36 – 45 15 (9.1%) Mean + Std Deviation (28.6 + 5.1) Gender Female 165 (100%) Marital status Married 165 (100%) Christianity 157 (95.2%) Islam 7 (4.2%) Traditional 1 (0.6%) Yoruba 139 (84.2%) Hausa 3 (1.8%) Igbo 10 (6.1%) Others 13 (7.9%) 1–3 135 (81.8%) 4–5 16 (9.7%) 6 and above 14 (8.5%) First (1 – 3) 32 (19.4%) Second (4 – 6) 66 (40.0%) Third (7 – 9) 67 (40.6%) <10,000 51 (30.9%) 10,000 – 30,000 79 (47.9%) 31,000 – 50,000 25 (15.2%) 51,000 and above 10 (6.1%) Primary 5 (3.0%) Secondary 87 (52.7%) Tertiary 77 (44.2%) Trading 59 (35.8%) Teaching 27 (16.4%) Civil Servant 19 (11.5%) Self – Employed 42 (25.5%) Unemployed 18 (10.9%) State Specialist Hospital 95 (57.6%) Comprehensive Health Centre 70 (42.4%) Religion Ethnicity Number of pregnancies ever had and births Gestational age (months) Level of income Educational level Occupation Hospital/health centre name 451 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 2: Factors Influencing Knowledge of Malaria in Pregnancy (n=165) Variables Have you ever heard about malaria in pregnancy Good (%) X2 P-value Remarks 21.461 0.001 SS 22.535 0.000 SS Poor (%) Age groups ( in years) 16 – 25 26 – 35 36 – 45 38 (24.20%) 3 (37.50%) 106 (64.24%) 3 (37.50%) 13 (7.88%) 2 (25.00%) Total 157 (100%) 8 (100%) Level of education Primary Secondary Tertiary 4 (2.55%) 81 (51.59%) 72 (45.86%) 1 (12.50%) 6 (75.00%) 1 (12.50%) Total 157 (100%) 8 (100%) * SS: Statistically Significant, NSS: Not Statistically Significant * Significant relationship at value less than 0.005 Table 3: Factors Influencing Attitudes towards Malaria in Pregnancy (n=165) To prevent myself from getting malaria is to avoid getting mosquito bites Variables Positive (%) Negative (%) Age groups ( in years) 16 – 25 26 – 35 36 – 45 37 (25.52%) 98 (67.59%) 10 (6.89%) 4 (20.00%) 11 (55.00%) 5 (25.00%) Total 145 (100%) 20 (100%) X2 P-value Remarks 17.365 0.004 SS * SS: Statistically Significant, NSS: Not Statistically Significant * Significant relationship at value less than 0.005 452 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 4: Factors Influencing Perceptions of Malaria in Pregnancy (n=165) Use of herbs (agbo) can prevent malaria during pregnancy Variables Good (%) 30 (26.09%) 76 (66.09%) 9 (7.83%) 11 (22.00%) 33 (66.00%) 6 (12.00%) Total 115 (100%) 50 (100%) 54 (46.96%) 61 (53.04%) 41 (82.00%) 9 (18.00%) 115 (100%) 50 (100%) Total P-value Remarks 17.526 0.004 SS 17.520 0.000 SS Poor (%) Age groups ( in years) 16 – 25 26 – 35 36 – 45 Hospital/health centre name State Specialist Hospital Comprehensive Health centre X2 * SS: Statistically Significant, NSS: Not Statistically Significant * Significant relationship at value less than 0.005 DISCUSSION Socio – Demographic Characteristics of the Respondents The respondents’ ages were between 16 – 45 years and their mean age is 28.6 + 5.1. 109 (66.1%) were between 26 – 35 years old. All the respondents 165 (100%) were females and married, 157 (95.2%) were Christians, 139 (84.2%) were Yoruba, 3 (1.8%) respectively. 135 (81.8%) have had 1 – 3 numbers of pregnancies/births, 67 (40%) and 66 (40.6%) of the pregnant women are in their second and third trimesters. 79 (47.9%) earned between 10,000 – 30,000 monthly, 87 (52.7%) had secondary school education and 59 (35.8%) are traders and 95 (57.6%) registered at State Specialist Hospital, Okitipupa for their antenatal clinics. A similar study was conducted in Badagry, Lagos State, Nigeria of which the age of the women ranged from 16 to 45 years, with a mean age of 29 + 4.3 years. The predominant ethnic was Yoruba, 277 (62%). Commonest occupation was traders, 160 (36%). Educationally, 185 (41%) had secondary education, 345 (76%) of the respondents were Christian, most of the women (95.8%) were married. Results showed that 162 (36%) and 122 (27%) of the women have 1 or 2 children, respectively. At the time of the interview, the ages of their pregnancies ranged between 8 and 38 weeks, with a mean of 28 weeks (Josephine N. et. al, 2016). Factors Influencing Knowledge of Malaria in Pregnancy The chi – square pointed out that there is a significant relationship between age (p<0.001), level of education (p<0.000) and the knowledge of malaria in pregnancy. Factors Influencing Attitudes towards Malaria in Pregnancy The chi – square showed that there is a significant relationship between age (p<0.004) and the attitudes towards malaria in pregnancy. Factors Influencing Perceptions of Malaria in Pregnancy 453 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences The chi –square result revealed that age (p<0.004) and hospital/health centre (p<0.000) where the respondent registered for antenatal clinics has a significant relationship with the perceptions of malaria in pregnancy. CONCLUSION This study therefore concluded that malaria in pregnancy is a global burden which its present and future effects are very dangerous to the health of the individual (mother and the foetus in the womb), family, society and the nation at large. All efforts must be channelled towards the prevention, diagnosis, treatment and control of malaria in pregnancy so as to avert the resultant effects of malaria in pregnancy on the mother, unborn child, family, community, nation and the world at large. ACKNOWLEDGEMENTS I appreciate the support and cooperation of all the nurses and pregnant women that participated in this study. REFERENCES Adedotun AA, Morenikeji OA, Odaibo AB (2010): Knowledge, attitudes and practices about malaria in an urban community in South-Western Nigeria. J Vector Borne Dis 2010, 47:155–159. Alba S, Gross K, Schellenberg J, Kessy F, Mayumana I, Obrist B (2011): The combined effect of determinants on coverage of intermittent preventive treatment of malaria during pregnancy in the Kilombero Valley. Tanzania Malar J 2011, 10:140. Erhun, W. O., Agbani, E. O., and Adesanya, S. O. (2005). Malaria prevention: knowledge, attitude and practice in a southwestern Nigerian community. Afr. J. Biomed. Res.,8:25–29. Federal Ministry of Health (2008): Malaria situation analysis document; Federal Ministry of Health, Nigeria., p 14. Greenwood BM, Bojang K, Whitty C, Targett G (2007): Malaria in pregnancy. Lancet 2007, 365: 1474-1480 Guyatt HL, Snow RW (2001): Malaria in pregnancy as an indirect cause of infant mortality in Sub-Saharan Africa. Trans R Soc Trop Med Hyg 2001; 95: 569–76. Guyatt HL and Snow RW (2004) Impact of Malaria during Pregnancy on Low Birth weight in Sub-Saharan Africa. Clinical Microbiology Reviews 17: 760-769 Hlongwana, K. W., Mabaso, M. L., Kunene, S., Govender, D., & Maharaj, R. (2009): Community knowledge, attitudes and practices (KAP) on Malaria in Swaziland: A country earmarked for Malaria elimination. Malaria Journal, 8 (1), 1-8. Jhpiego, G. (2005): Malaria in pregnancy in Nigeria. Lancet, 36:174-180. Josephine N. Chukwurah, Emmanuel T. Idowu, Adeniyi K. Adeneye, Oluwagbemiga O. Aina, Philip U. Agomo, Adetoro O. Otubanjo (2016): Knowledge, attitude and practice on malaria prevention and sulfadoxine- pyrimethamine utilisation among pregnant women in Badagry, Lagos State, Nigeria. MalariaWorld Journal, ISSN 2214-4374, March 2016, Vol. 7, No. 3 Nigeria Malaria Factsheet (2011): December 2011 Nosten, F., ter Kuile, F., and Malankiri, L. (2006): Malaria in pregnancy in an area of unstable endemicity. Trans Royal Soc. Trop. Med. Hyg., 48: 154-160. Nwogu, E. C. (2009). Utilization of maternity care in Nigeria. Global Journal of Pure and Applied Sciences, Vol. 15, No. 3,pp: 439-437. Royal College of Obstetricians and Gynaecologists (RCOG) (2010): The diagnosis and treatment of malaria in pregnancy. Green top guideline 54B; April 2010. 454 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Sabin, L.L., Abanish, A., Brooks, M.I., Singh, P., Tuchman, J., Wylie, B.J., Joyce, M., Yeboah- Antwi, K., Singh, N., & Hamer, D.H. (2010): Attitudes knowledge and practices regarding malaria prevention and treatment among pregnant women in Eastern India. Am. Journal. Tropical Hygiene. 82(6), 1010- 1016 doi: 10.4269/ ajtmh.2010.09- 0339. Shimaponda-Mataa, N. M., Tembo-Mwase, E., Gebreslasie, M., and Mukaratirwa, S. (2016): Knowledge, attitudes and practices in the control and prevention of malaria in four endemic provinces of Zambia. Southern African Journal of Infectious Diseases, 1 (1): 1–11. Snow RW, Guyatt HL (2001): Malaria in pregnancy as an indirect cause of infant mortality in sub-Saharan Africa. Trans R Soc Trop Med Hyg. 2001 Nov-Dec; 95(6):569-76. Steketee RW, Nahlen BL, Parise ME, Menendez C (2001): The burden of malaria in pregnancy in malaria-endemic areas. Am J Trop Med Hyg 2001, 64:28–35. Vander, H. W., Presmasiri, D. A., and Wickremasinghe, A. R. (2005): Current Trends in the Control of Malaria: Case Management. J. Trop. Med. Public Health. 29:242-245. WHO (2004): A Strategic Framework for Malaria Prevention and Control during Pregnancy in the African Region. Brazzaville: WHO Regional Office for Africa. AFR/MAL/04/01: pp 1-5. WHO (2005): Roll Back Malaria World Health Organization, UNICEF, World Malaria Report Geneva. 455 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences PREVALENCE OF HYPERTENSION AMONG RESIDENTS OF EBUDU COMMUNITY IN EDO STATE, NIGERIA Omoge O. Adeyemi; Oyedele O. Modupe; Erinsakin B. Oluwabunmi Department of Public Health, Irrua Specialist Teaching Hospital, Irrua, Edo State, Nigeria; 13Ps Health Initiative International, Ondo State Nigeria; 1Faculty of Biology Medicine and Health, Department of Public and Primary Care, The University of Manchester; 1,3Faculty of Basic Medical Sciences, Department of Public Health, Adeleke University, Ede, Osun State, Nigeria; 2Faculty of Languages, Department of Yoruba, Adeyemi College of Education Ondo City, Ondo State, Nigeria 1 ABSTRACT BACKGROUND: Hypertension (also known as high blood pressure) is a condition in which the blood pressure of a person is consistently too high. Hypertension is often called the ‘‘silent killer’’ because it may not present any warning signs or symptoms and therefore may not be detected until another serious medical condition is diagnosed. It is a major risk factor for heart disease, heart failure, and stroke, and can result in other serious medical complications, including blindness and kidney failure. OBJECTIVE: The aim of this study is to discover the prevalence of hypertension among people living in Ebudu Community in Edo, State, Nigeria. METHODOLOGY: A systematic random sampling was used in recruiting sseventy three (73) persons who participate in this study. The necessary information and blood pressure readings were taken. Results were analyzed using SPSS version 23. RESULTS: The mean age of the respondent were 55.25 + 14.53, 20 (27.4%) were between 56 – 65 years, 61 (83.6%) were female, 40 (54.8%) were farmers and 30 (41.1%) had secondary school education. 11 (14.4%) have normal blood pressure (100/60 – 120/80), 20 (28.0%) are pre – hypertensive/ at risk (121/81 – 139/89), 24 (33.6) are at stage 1 hypertension (140/90 – 159/99) and 18 (25.2%) are at stage 2 hypertension (160/100) and above. CONCLUSION: Hypertension is a non-communicable disease of public health concern as it is one of the causes of increased mortality across the globe. For these reasons, health education and promotion measures designed to prevent and control all the contributory risk factors of hypertension in the community should be strengthened and be focus of attention. Keywords: Prevalence, Hypertension, Community INTRODUCTION Hypertension, also known as high blood pressure, is a condition in which the blood pressure of a person is consistently too high. Hypertension is often called the ‘‘silent killer’’ because it may not present any warning signs or symptoms and therefore may not be detected until another serious medical condition is diagnosed. Hypertension is a major risk factor for stroke and coronary heart disease, and 456 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences is a major contributor to the onset and progression of chronic heart failure and chronic kidney failure. Guidelines by the National Heart Foundation of Australia (National Heart Foundation of Australia, 2008) recommend that doctors caring for patients with hypertension should routinely provide advice on smoking, nutrition, alcohol use, physical activity and body weight. The burden of chronic diseases is rapidly increasing worldwide. It has been calculated that, in 2001, chronic diseases contributed approximately 60% of the 56.5 million total reported deaths in the world and approximately 46% of the global burden of disease (Sheiham A., 2001,). It is clear that the earlier labelling of chronic diseases as ‘‘diseases of affluence’’ is increasingly a misnomer, as they emerge both in poorer countries and in the poorer population groups in richer countries. This shift in the pattern of disease is taking place at an accelerating rate; furthermore, it is occurring at a faster rate in developing countries than it did in the industrialized regions of the world half a century ago (Chen M et al., 1997). Diet, lifestyle and physical inactivity has been identified many years ago as one of the key contributory risk factors responsible for chronic diseases. The need to address chronic disease prevention from a broad-based perspective was also recognized by the World Health Assembly in 1998 (Marthaler TM, O’Mullane DM, Vrbic V., 1995) and again in 1999 (Leous P, Petersen PE., 2000.). In 2000, the World Health Assembly passed a further resolution on the broad basis of the prevention and control of non-communicable diseases (Szo¨ ke J, Petersen PE, 2000), and in 2002 adopted a resolution that urged Member States to collaborate with WHO to develop a global strategy on diet, physical activity and health for the prevention and control of non-communicable diseases, based on evidence and best practices, with special emphasis on an integrated approach (Petersen PE, Rusu M., 2000.) The need for action to strengthen control and prevention measures to counter the spread of the chronic disease epidemic is now widely recognized by many countries, but the developing countries are lagging behind in implementing such measures. Encouragingly, however, efforts to counteract the rise in chronic diseases are increasingly being assigned a higher priority. METHODS Study area The study was carried out in Ebudu community. Ebudu is one of the communities under Esan Central Local Government Area in Edo state. Most of the people in this community are farmers and traders. They speak Itsan language. Study population The study population consists of seventy three (73) participants both male and female living in the Ebudu community of Esan Central Local Government Area in Edo state, Nigeria. Study design and sampling This study was a cross – sectional descriptive study. A systematic random sampling was used in recruiting seventy three (73) participants for this study. Their socio-demographics information and blood pressure readings were taken. Data collection methods The data was collected from seventy three (73) participants using appropriate tools. The data comprises of two sections namely socio-demographic characteristics and blood pressure readings of the respondents. Data analysis The results were analyzed using Statistical Package for Service Solutions (SPSS) Version 21. 457 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Ethical consideration Informed consent was obtained from the participants and their confidentiality was ensured. RESULTS SECTION A: Socio-Demographics Information of the Participants (n = 73) Variables Age (years) Mean + Std Deviation (55.25 + 14.53) Sex Occupation Level of education Observable variables Frequency Percentage (%) 25 below 26 – 35 36 – 45 46 – 55 56 – 65 66 – 75 76 above Total 1 9 9 14 20 18 2 73 1.4 12.3 12.3 19.2 27.4 24.7 2.7 100 Male Female Total 12 61 73 16.4 83.6 100 Farmer Trader Others Total 40 30 3 73 54.8 41.1 4.1 100 None Primary Secondary Tertiary Total 15 8 30 20 73 20.6 10.9 41.1 27.4 100 458 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Section B: Blood Pressure Readings of the Participants (n = 73) Range Frequency Percentage (%) Normal blood pressure 100/60 – 120/80 11 14.4 Pre – hypertension (at risk) 121/81 – 139/89 20 28.0 Stage 1 hypertension 140/90 – 159/99 24 33.6 Stage 2 hypertension 160/100 and above 18 25.2 Total 73 100 DISCUSSION Socio-Demographics Information of the Participants The mean age of the respondent were 55.25 + 14.53, 20 (27.4%) were between 56 – 65 years, 61 (83.6%) were female, 40 (54.8%) were farmers and 30 (41.1%) had secondary school education. Blood Pressure Readings of the Participants The results shows that 11 (14.4%) have normal blood pressure (100/60 – 120/80), 20 (28.0%) are pre – hypertensive/at risk (121/81 – 139/89), 24 (33.6) are at stage 1 hypertension (140/90 – 159/99) and 18 (25.2%) are at stage 2 hypertension (160/100 and above). CONCLUSION The findings revealed that reasonable percentage of people in the Ebudu community are already battling several stages of hypertension without any form of treatment initiated in addressing the health issues to prevent any complications that may arise from the disease. All efforts on heath education and promotion aimed at prevention and control of hypertension must be implement so as to sensitize the people on various factors that predispose one to hypertension. For the management of hypertension I will recommend diet and lifestyle modification as an important and effective first-line treatment strategy. Every individual who need to lower their blood pressure should be given advice and support to achieve and maintain healthy behaviours. References National Heart Foundation of Australia. Guide to management of hypertension 2008. Assessing and managing raised blood pressure in adults. NHF; 2008. http://www.heartfoundation.org.au/Professional_Information/ Clinical_Practice/Hypertension.htm [cited 2008 Nov 10] Sheiham A. Dietary effects on dental diseases. Public Health Nutrition, 2001, 4:569--591. 459 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Chen M et al. Comparing oral health systems: a second international collaborative study. Geneva, World Health Organization, 1997. Mancia G, De Backer G, Dominiczak A, Cifkova R, Fagard R, Germano G, et al. 2007 Guidelines for the Management of Arterial Hypertension. The Task Force for the Management of Arterial Hypertension of the European Society of Hypertension (ESH) and of the European Society of Cardiology (ESC). J Hypertens 2007;25:1105-87. He FJ, MacGregor GA. Effect of longer-term modest salt reduction on blood pressure. Cochrane Database Syst Rev 2004:CD004937. Khan NA, Hemmelgarn B, Padwal R, Larochelle P, Mahon JL, Lewanczuk RZ, et al. The 2007 Canadian Hypertension Education Program recommendations for the management of hypertension: part 2 – therapy. Can J Cardiol 2007;23:539-50. Dickinson HO, Mason JM, Nicolson DJ, Campbell F, Beyer FR, Cook JV, et al. Lifestyle interventions to reduce raised blood pressure: a systematic review of randomized controlled trials. J Hypertens 2006;24:215-33. Fagard RH, Cornelissen VA. Effect of exercise on blood pressure control in hypertensive patients. Eur J Cardiovasc Prev Rehabil 2007;14:12-7. 460 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences KNOWLEDGE, ATTITUDES AND PERCEPTIONS OF MALARIA IN PREGNANCY AMONG PREGNANT WOMEN ATTENDING ANTENATAL CLINICS AT HOSPITALS IN OKITIPUPA, ONDO STATE, NIGERIA Omoge O. Adeyemi Department of Public Health, Adeleke University, Ede, Osun State, Nigeria omogeadeyemi@gmail.com ABSTRACT BACKGROUND: Malaria is a life threatening parasitic disease caused by Plasmodium Species, transmitted by female Anopheles mosquitoes. Malaria in pregnancy is an obstetric, social and public health problem of all over the world particularly in tropical and sub – tropical countries which can have serious consequences for both the mother and her unborn child. OBJECTIVE: The objective of this study was to gain more understanding on the knowledge, attitudes and perceptions on malaria in pregnancy among pregnant women attending antenatal clinics at hospitals in Okitipupa, Ondo state. METHODOLOGY: This was a descriptive cross – sectional study. A multistage random sampling method was used to select 165 pregnant women attending antenatal clinics at hospitals in Okitipupa. Quantitative method was used for data collection. A self – administered 50 items questionnaire containing 4 sections was used for data collection. Data was analyzed using SPSS version 23. RESULTS: The mean age of the respondents was 28.6 + 5.1 years, 66.1% were between 26 – 35 years, 95.2% were Christians, 84.2% were Yoruba, and 52.7% had secondary school education, 81.8% have had 1 – 3 pregnancies and births, 40.6% were in their third trimesters. 35.8% were traders. 95.2% of the women strongly had a good knowledge of malaria in pregnancy, 60% strongly agree that antenatal clinics helps in early detection of malaria in pregnancy and 60.6% strongly agree that malaria test during pregnancy is essential for early detection of malaria in pregnancy. The chi – square revealed that there is a relationship between age (p<0.001), level of education (P<0.000), health care centre (P<0.001) and Knowledge, Attitudes and Perceptions of malaria in pregnancy. CONCLUSION: This study therefore concluded that malaria in pregnancy is a global burden which it’s present and future effects are very dangerous to the health of the individual, mother and the foetus in the womb, family, society and the nation at large. It is therefore recommended that health education on malaria in pregnancy should be upheld in high esteem. A clear understanding of the knowledge, attitudes and perceptions of a particular community can inform the design of Behavioural Change Communication (BCC) campaigns to measure the risk influence acceptance and use of any malaria control measures. Keywords: Knowledge, Attitudes, Perceptions, Malaria, Pregnancy 461 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences INTRODUCTION Malaria is a life threatening parasitic disease transmitted by female Anopheles mosquitoes. The infection during pregnancy is a major public health problem in tropical and subtropical regions of the world. In most endemic areas of Africa, pregnant women are the main adult risk group for malaria. Every year at least 30 million women in malaria prone areas of Africa become pregnant; most of these women live in areas of relatively stable malaria transmission (WHO, 2005). The main burden of malaria infection during pregnancy results from infection with Plasmodium falciparum. (P. falciparum). Pregnant women are known to be more susceptible than non-pregnant women to malaria, and this susceptibility is greatest in first and second pregnancy. Maternal death may result either directly from severe malaria or indirectly from malaria –related severe anaemia. In addition, malaria may result in a range of adverse pregnancy outcomes, including low birth weight (LBW), spontaneous abortion and neonatal death (WHO, 2003). There has been an increase in human and financial commitments to the control of malaria nationally and internationally. It creates a major challenge and of public concern in Nigeria with a high prevalence rate. Federal Ministry of Health (2008) posited that malaria accounts for 110 million clinical cases annually. The Federal Ministry of Health in Nigeria stated that malaria has great impact on the nation’s economy as about N132 billion is lost to malaria in form of treatment, cost, preventive and loss of man hours. The burden of malaria contributes substantially to the poor health situation in Africa and still remains a major global problem (WHO/UNICEF, 2005). It has devastating effects on both health and development, exacting its greatest toll on the world’s poorest and most marginalized (WHO/UNICEF, 2005). Malaria in pregnancy is an obstetric, social and medical problem in most parts of the world particularly the tropical and sub – tropical countries. Moreover, approximately 50 million women are living in malaria – endemic countries throughout the world become pregnant in each year. It is worth noting that, malaria worsens during pregnancy and together with anaemia is responsible for 10,000 maternal deaths and 200,000 infant deaths per year (Steketee RW et al., 2001; Murphy SC and Breman JG, 2001). Malaria is a major public health problem in Nigeria where it accounts for more cases and deaths than any other country in the world (Nigeria Malaria Factboook, 2011). Malaria is a risk for 97% of Nigeria’s population and contributes to an estimated 11% of maternal mortality. (Nigeria Malaria Factboook, 2011). Early diagnosis and prompt effective treatment of malaria illness has been a cornerstone of malaria control (Vander et al., 2005). This study therefore seeks to investigate the pregnant women in Okitipupa community’s knowledge, attitudes and perceptions (KAP) on malaria in pregnancy (MiP). METHODS Study area This study was conducted in Okitipupa, Ondo State. It has always been known as Ode – Idepe. The name Okitipupa originated from the elevation of the town and the colour of the soil which is red in colour referred to in Yoruba language and its dialects as ‘pupa’. Okitipupa is derived from Yoruba language Okiti (Hilly) and Pupa (Red). There are various rivers in this Local Government Area like River Oluwa, Ofe, Miller, Yewa, Obondepe, Logoji and others that are numerous to mention that all goes to the Atlantic Ocean. The presence of various rivers in this area provides breeding places for mosquitoes to develop from egg to adult mosquito stage. This has contributes to an increase in malaria in pregnancy among women attending antenatal clinic in Okitipupa, Ondo State. It has a Specialist Hospital, several Private Hospitals and Primary Health Care (PHC) facilities that provide antenatal care services for the pregnant women in Okitipupa. The residents of Okitipupa are predominantly farmers. It has an area of 803 km² and a population of 272,030 (est. as at 2011). 462 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Study population The study population comprises of all the pregnant women attending antenatal clinics at hospitals in Okitipupa, Ondo state. Leslie Kish formula (n = Z²×pq/d²) was used for calculating sample size. (Where; z² = 1.96², p = 11% (World Malaria Report, 2011), q = 1-p, d² = 0.05²). Study design and sampling A cross – sectional descriptive method was adopted. A multistage sampling method was used in selecting the respondents from State Specialist Hospital and Comprehensive Health Centre, Ebute, Okitipupa which are both government owned health facilities. Data collection methods Information was collected using self – administered questionnaire. Questionnaire was pretested and used to collect data from the sample of population. 165 pregnant women were sampled and administered questionnaires to. The questionnaire comprised of questions on Socio – Demographic information, Knowledge on malaria in pregnancy, Attitude towards malaria in pregnancy and Perceptions on malaria in pregnancy. Data analysis The responses of the respondents were analyzed using Statistical Package for Service Solutions (SPSS) Version 23. The computation was done using tables, charts, means and simple percentages. The research statistics was tested at 0.05% level of significance and Bivariate analysis was done with chisquare test. Ethical consideration Letter of introduction was sought from the Faculty of Basic Medical Sciences, Adeleke University, Ede. Approval to conduct the research in the health facilities in Okitipupa was also sought from the authority in the various health facilities. Informed consent was obtained from the respondents before administering the questionnaire and confidentiality of all respondents was ensured. 463 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences RESULTS Table 1: Socio – Demographic Characteristics of the respondents (n=165) Variables Age group (in years) Frequency (%) 16 – 25 41 (24.9%) 26 – 35 109 (66.1%) 36 – 45 15 (9.1%) Mean + Std Deviation (28.6 + 5.1) Gender Female 165 (100%) Marital status Married 165 (100%) Christianity 157 (95.2%) Islam 7 (4.2%) Traditional 1 (0.6%) Yoruba 139 (84.2%) Hausa 3 (1.8%) Igbo 10 (6.1%) Others 13 (7.9%) 1–3 135 (81.8%) 4–5 16 (9.7%) 6 and above 14 (8.5%) First (1 – 3) 32 (19.4%) Second (4 – 6) 66 (40.0%) Third (7 – 9) 67 (40.6%) <10,000 51 (30.9%) 10,000 – 30,000 79 (47.9%) 31,000 – 50,000 25 (15.2%) 51,000 and above 10 (6.1%) Primary 5 (3.0%) Secondary 87 (52.7%) Tertiary 77 (44.2%) Trading 59 (35.8%) Teaching 27 (16.4%) Civil Servant 19 (11.5%) Self – Employed 42 (25.5%) Unemployed 18 (10.9%) State Specialist Hospital 95 (57.6%) Religion Ethnicity Number of pregnancies ever had and births Gestational age (months) Level of income Educational level Occupation Hospital/health centre name Comprehensive Health Centre 70 (42.4%) 464 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 2: Knowledge of Malaria in Pregnancy (n=165) (SA: Strongly Agree, A: Agree, U: Undecided, D: Disagree, SD: Strongly Disagree) Variables Yes (%) No (%) I don’t know (%) Have you ever heard about malaria in pregnancy 157 (95.2%) 6 (3.6%) 2 (1.2%) Malaria in pregnancy is transmitted by mosquito 153 (92.7%) 7 (4.2%) 5 (3.0%) Malaria can kill if it is not treated 141 (85.5%) 20 (12.1%) 4 (2.4%) Have you ever experienced malaria in pregnancy 105 (63.3%) 53 (32.1%) 7 (4.2%) Malaria in pregnancy can be prevented 149 (90.3%) 12 (7.3%) 4 (2.4%) Malaria in pregnancy can lead to spontaneous abortion 127 (77.0%) 29 (17.6%) 9 (5.5%) Malaria in pregnancy can lead to premature delivery 135 (81.8%) 22 (13.9%) 8 (4.8%) Malaria in pregnancy can lead to low birth weight of 137 (83.0%) a baby 20 (12.1%) 8 (4.8%) Malaria in pregnancy can lead to maternal death or anaemia 133 (80.6%) 23 (13.9%) 9 (5.5%) The use of mosquito treated nets (ITNs) prevents malaria during and after pregnancy 151 (91.5%) 9 (5.5%) 5 (3.0%) The use of IPT (SP) malaria drugs during pregnancy reduces the incidence of low birth weight (LBW) 137 (83.0%) 16 (9.7%) 12 (7.3%) The use of IPT (SP) malaria drugs during pregnancy reduces maternal anaemia 137 (83.0%) 17 (10.3%) 11 (6.7%) The use of IPT (SP) malaria drugs during pregnancy prevents spontaneous abortion 134 (81.2%) 19 (11.5%) 12 (7.3%) 465 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 3: Attitudes towards Malaria in Pregnancy (n=165) (SA: Strongly Agree, A: Agree, U: Undecided, D: Disagree, SD: Strongly Disagree) VARIABLES SA (%) A (%) Malaria is a serious and life – 74 (44.8%) 38 (23.0%) threatening disease U (%) D (%) SD (%) 2 (1.2%) 4 (2.4%) 2 (1.2%) Malaria can be transmitted from one person to another like the common 52 (31.5%) 49 (29.7%) cold 4 (2.4%) The best way to prevent myself getting Malaria is to avoid getting 85 (51.5%) 60 (36.4%) mosquito bites 8 (4.8%) 10 (6.1%) 2 (1.2%) Sleeping under a mosquito net during the night is one way to prevent myself 89 (53.9%) 66 (40.0%) getting Malaria during pregnancy 2 (1.2%) 7 (4.2%) 1(0.6%) I feel I can treat myself if I get Malaria 73 (44.2%) 61 (37.0%) during pregnancy 7 (4.2%) 13 (7.9%) 11 (6.7%) Only children and pregnant women 64 (38.8%) 47 (28.5%) are at risk of Malaria 8 (4.8%) 26 (15.8%) 20 (12.1%) One can recover spontaneously from Malaria in pregnancy without any 50 (30.3%) 36 (21.8%) treatment 8 (4.8%) 36 (21.8%) 35 (21.2%) If someone has malaria, people should avoid having close contact 48 (29.1%) 32 (19.4%) with him/her 4 (2.4%) 43 (26.1%) 38 (23.0%) It is dangerous when Malaria medicine is not taken completely 83 (50.3%) 63 (38.2%) during pregnancy 4 (2.4%) 11 (6.7%) 3 (1.8%) 37 (22.4%) 24 (14.5%) I can’t buy anti – Malaria drugs from the drug shop/pharmacy to treat 60 (36.4%) 41(24.8%) myself when I get Malaria during pregnancy I should go to the health centre/clinic to have my blood tested as soon as I suspect that I have Malaria during pregnancy 104 (63.0%) 28 (17.0%) 32 (19.4%) 4 (2.4%) 55 (33.3%) 2 (1.2%) 3 (1.8%) 1 (0.6%) I will seek for advice or treatment 92 (55.8%) 65 (39.4%) when I get Malaria 2 (1.2%) 2 (1.2%) 4 (2.4%) 466 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 4: Perceptions of Malaria in Pregnancy (n=165) (SA: Strongly Agree, A: Agree, U: Undecided, D: Disagree, SD: Strongly Disagree) Variables U (%) D (%) SD (%) 98 (59.4%) 58 (35.2%) 6 (3.6%) 3 (1.8%) 0 (0.0%) Antenatal clinics help in early detection of malaria in pregnancy 99 (60.0%) 60 (36.4%) 2 (1.2%) 4 (2.4%) 0 (0.0%) 3 (1.8%) 1 (0.6%) 4 (2.4%) Environmental sanitation malaria in pregnancy SA (%) reduces Malaria test during pregnancy is essential for detecting malaria in pregnancy 100 (60.6%) A (%) 57 (34.5%) The use of herbs (agbo) can prevent malaria during pregnancy 58 (35.2%) 57 (34.5%) 15 (9.1%) 22 (13.3%) 13 (7.9%) Receiving IPT drugs in the 3 trimesters during pregnancy helps to prevent complications of malaria in 84 (50.9%) 61 (37.0%) 10 (6.1%) pregnancy 5 (3.0%) 5 (3.0%) 6 (3.6%) 10 (6.1%) 3 (1.8%) 4 (2.4%) 6 (3.6%) 3 (1.8%) On time antenatal register is important in preventing the complications of 80 (48.5%) 69 (41.8%) malaria in pregnancy 7 (4.2%) 5 (3.0%) 4 (2.4%) It is very important to check for an expiry date of the drug before taking it 51 (30.9%) 3 (1.8%) 3 (1.8%) 2 (1.2%) Clearing of improper waste around your house prevents malaria in 89 (53.9%) 67 (40.6%) pregnancy 5 (3.0%) 2 (1.2%) 2 (1.2%) 5 (3.0%) 4 (2.4%) 6 (3.6%) Use of Long Lasting Insecticide Treated Nets (LLITNs) help prevents malaria in pregnancy 76 (46.1%) 73 (44.2%) 10 (6.1%) 4 (2.4%) 2 (1.2%) 9 (5.5%) 9 (5.5%) Counselling on malaria in pregnancy is one of the ways to reduces malaria 80 (48.5%) 66 (40.0%) in pregnancy Regularly clearing the bushes reduces the incidence of malaria in pregnancy 77 (46.7%) 75 (45.5%) 106 (64.2%) Draining stagnant water around your house prevents malaria in pregnancy 85 (51.5%) 65 (39.4%) Indoor Residual Spray (IRS) e.g. Raid, Baygon is harmful for 71 (43.0%) 62 (37.6%) 14 (8.5%) preventing malaria during pregnancy 467 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 5: Relationship between Socio – Demographic Characteristics and Knowledge of Malaria in Pregnancy (n=165) Variables Have you ever heard about malaria in pregnancy Good (%) X2 P-value Remarks 21.461 0.001 SS 22.535 0.000 SS Poor (%) Age groups ( in years) 16 – 25 26 – 35 36 – 45 38 (24.20%) 3 (37.50%) 106 (64.24%) 3 (37.50%) 13 (7.88%) 2 (25.00%) Total 157 (100%) 8 (100%) Level of education Primary Secondary Tertiary 4 (2.55%) 81 (51.59%) 72 (45.86%) 1 (12.50%) 6 (75.00%) 1 (12.50%) Total 157 (100%) 8 (100%) * SS: Statistically Significant, NSS: Not Statistically Significant * Significant relationship at value less than 0.005 Table 6: Relationship between Socio – Demographic Characteristics and Attitudes towards Malaria in Pregnancy (n=165) To prevent myself from getting malaria is to avoid getting mosquito bites Variables Positive (%) Negative (%) Age groups ( in years) 16 – 25 26 – 35 36 – 45 37 (25.52%) 98 (67.59%) 10 (6.89%) 4 (20.00%) 11 (55.00%) 5 (25.00%) Total 145 (100%) 20 (100%) X2 P-value Remarks 17.365 0.004 SS * SS: Statistically Significant, NSS: Not Statistically Significant * Significant relationship at value less than 0.005 468 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 7: Relationship between Socio – Demographic Characteristics and Perceptions of Malaria in Pregnancy (n=165) Variables Use of herbs (agbo) can prevent malaria during pregnancy Good (%) Poor (%) Age groups ( in years) 16 – 25 26 – 35 36 – 45 30 (26.09%) 76 (66.09%) 9 (7.83%) 11 (22.00%) 33 (66.00%) 6 (12.00%) Total 115 (100%) 50 (100%) Hospital/health centre name 54 (46.96%) State Specialist Hospital 61 (53.04%) Comprehensive Health centre 41 (82.00%) 9 (18.00%) Total 50 (100%) 115 (100%) X2 P-value Remarks 17.526 0.004 SS 17.520 0.000 SS * SS: Statistically Significant, NSS: Not Statistically Significant * Significant relationship at value less than 0.005 DISCUSSION Socio – Demographic Characteristics of the Respondents The respondents’ ages were between 16 – 45 years and their mean age is 28.6 + 5.1. 109 (66.1%) were between 26 – 35 years old. All the respondents 165 (100%) were females and married, 157 (95.2%) were Christians, 139 (84.2%) were Yoruba, 3 (1.8%) respectively. 135 (81.8%) have had 1 – 3 numbers of pregnancies/births, 67 (40%) and 66 (40.6%) of the pregnant women are in their second and third trimesters. 79 (47.9%) earned between 10,000 – 30,000 monthly, 87 (52.7%) had secondary school education and 59 (35.8%) are traders and 95 (57.6%) registered at State Specialist Hospital, Okitipupa for their antenatal clinics. A similar study was conducted in Badagry, Lagos State, Nigeria of which the age of the women ranged from 16 to 45 years, with a mean age of 29 + 4.3 years. The predominant ethnic was Yoruba, 277 (62%). Commonest occupation was traders, 160 (36%). Educationally, 185 (41%) had secondary education, 345 (76%) of the respondents were Christian, most of the women (95.8%) were married. Results showed that 162 (36%) and 122 (27%) of the women have 1 or 2 children, respectively. At the time of the interview, the ages of their pregnancies ranged between 8 and 38 weeks, with a mean of 28 weeks (Josephine N. et. al, 2016). Knowledge of Malaria in Pregnancy Out of the 165 respondents, 157 (95.2%) agreed that they have ever heard about malaria in pregnancy. 155 (92.7%) strongly believed that malaria is transmitted by mosquito and 141 (85.5%) agreed that it can kill if it is not treated and 105 (63.3%) have experienced malaria in pregnancy and 137 (83.0%) believed that malaria in pregnancy can leads to Low Birth Weight (LBW). 151 (91.5%) agreed that the use of mosquito nets (ITNs) prevents malaria during pregnancy, 137 (83.0%) affirmed strongly that the use of IPT (SP) malaria drugs during pregnancy helps in reducing the incidence of low birth weight (LBW) and maternal anaemia. 134 (81.2%) believed that IPT (SP) could also prevents spontaneous 469 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences abortion. The chi – square pointed out that there is a significant relationship between age (p<0.001), level of education (p<0.000) and the knowledge of malaria in pregnancy. A cross – sectional survey was conducted in Uganda. It was found that the majority of the respondents 85% have ever heard about malaria. Most (80%) 571 respondent attributed malaria to be transmitted by mosquito bites. Most (91%) 683 respondents mentioned that malaria was caused by mosquito. (Obol, J., Kitara, D., & Garimoj, C. O., 2011). A study was conducted in Badagry, Lagos State. The women’s understanding of malaria showed that 355 (79%) perceived malaria as a serious illness, 162 (36%) mentioned they suffered malaria once during pregnancy. The majority 380 (84.4%) who claimed to know what SP is used for said it was for treatment of malaria, SP was taken for malaria prevention during pregnancy by 337 (75%) of the women. Respondents viewed ITNs mainly as a means of protection from mosquito bites (57%) and secondly for preventing malaria (48%). On awareness of LLINs and its use, 356 (79%) were aware of LLINs. (Josephine N. et. al, 2016). Attitudes towards Malaria in Pregnancy 165 respondents, 74 (44.8%) strongly agree that malaria is a serious and life – threatening disease. 85 (51.5%) strongly agree that best way to prevent themselves from getting malaria is to avoid getting mosquito bites. Also 89 (53.9%) strongly agree that sleeping under a mosquito net during the night is one way to prevent myself getting malaria during pregnancy. 64 (38.8%) strongly agree that only children and pregnant women are at risk of malaria. 50 (30.3%) strongly agree that one can recover spontaneously from malaria in pregnancy without any treatment. Of the 165 respondents, 83 (50.3%) strongly agree that it is dangerous when malaria medicine is not taken completely during pregnancy. 60 (36.4%) strongly agree that they can buy anti – malaria drugs from the drug shop/pharmacy to treat themselves when they get malaria during pregnancy and 92 (55.8%) strongly agree that they will seek for treatment when they get malaria during pregnancy. The total percentage of the general attitudes was calculated and was found out that 98.2% of the respondents have positive attitudes towards malaria in pregnancy. The chi – square showed that there is a significant relationship between age (p<0.004) and the attitudes towards malaria in pregnancy. A study done by Erhun (2005) in south-western Nigerian community indicates 95.4% of respondents looked at malaria as a severe problem that could kill. The Commercial Market Strategies (CMS) survey (Adedotun et al., 2010) in districts of Ogun noted that majority of respondents (98%) believed that malaria was dangerous and could cause death. According to Alba et al., (2011) early diagnosis and treatment of malaria is well recognized as a strategy for reducing morbidity and mortality of the disease. Perceptions of Malaria in Pregnancy Of the 165 respondents, 98 (59.4%) strongly agree that environmental sanitation reduces malaria in pregnancy, 99 (60.0%) strongly agree that antenatal clinics help in early detection of malaria in pregnancy, 100 (60.6%) strongly agree that malaria test during pregnancy is essential for detecting malaria in pregnancy and 84 (50.9%) strongly agree that receiving IPT drugs in the 3 trimesters during pregnancy helps to prevent complications of malaria in pregnancy. 106 (64.2%) strongly agree that it is very important to check for an expiry date of the drug before taking it. 76 (46.1%) strongly agree that the use of Long Lasting Insecticide Treated Nets (LLITNs) help prevents malaria in pregnancy. The result from chi –square revealed that age (p<0.004) and hospital/health centre (p<0.000) where the respondent registered for antenatal clinics has a significant relationship with the perceptions of malaria in pregnancy. A study was in semi – urban and rural communities (Akomoje, Iberekodo, Osiele and Sabopapamaru) of Abeokuta, Nigeria. 68% of the pregnant women utilized herbs for treating symptoms associated with malaria due to its effectiveness and suitability and not due to financial constraint or lack of access to health facility. Though most women utilized herbs, 32% relied more on the use of anti – malarial drugs. 470 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Sulfadoxine – pyrimethamine was the preferred anti – malarial drug during pregnancy at the 2nd and 3rd trimesters (Sabin, L.L. et. al, 2010). In Malawi, it was found that use of herbs were common as about 51.4% of the pregnant women interviewed indicated they had used at least one type of herbal medicines during pregnancy. (Rahman, et. al, 2008). In Nigeria, it was found that more than two – third (67.5%) of pregnant women in study had used herbal medicines either in crude forms or as pharmaceutical pre – packaged dosage forms, with the majority (74.3%) preferring self – prepared formulations (Fakeye, Adisa, & Musa, 2009). CONCLUSION This study therefore concluded that malaria in pregnancy is a global burden which its present and future effects are very dangerous to the health of the individual (mother and the foetus in the womb), family, society and the nation at large. All efforts must be channelled towards the prevention, diagnosis, treatment and control of malaria in pregnancy so as to avert the resultant effects of malaria in pregnancy on the mother, unborn child, family, community, nation and the world at large. ACKNOWLEDGEMENTS I appreciate the support and cooperation of the nurses, my supervisor and all pregnant women that participated in this study. REFERENCES Adedotun AA, Morenikeji OA, Odaibo AB (2010): Knowledge, attitudes and practices about malaria in an urban community in South-Western Nigeria. J Vector Borne Dis 2010, 47:155–159. Alba S, Gross K, Schellenberg J, Kessy F, Mayumana I, Obrist B (2011): The combined effect of determinants on coverage of intermittent preventive treatment of malaria during pregnancy in the Kilombero Valley. Tanzania Malar J 2011, 10:140. Erhun, W. O., Agbani, E. O., and Adesanya, S. O. (2005). Malaria prevention: knowledge, attitude and practice in a southwestern Nigerian community. Afr. J. Biomed. Res.,8:25–29. Federal Ministry of Health (2008): Malaria situation analysis document; Federal Ministry of Health, Nigeria., p 14. Greenwood BM, Bojang K, Whitty C, Targett G (2007): Malaria in pregnancy. Lancet 2007, 365: 1474-1480 Guyatt HL, Snow RW (2001): Malaria in pregnancy as an indirect cause of infant mortality in Sub-Saharan Africa. Trans R Soc Trop Med Hyg 2001; 95: 569–76. Guyatt HL and Snow RW (2004) Impact of Malaria during Pregnancy on Low Birth weight in Sub-Saharan Africa. Clinical Microbiology Reviews 17: 760-769 Hlongwana, K. W., Mabaso, M. L., Kunene, S., Govender, D., & Maharaj, R. (2009): Community knowledge, attitudes and practices (KAP) on Malaria in Swaziland: A country earmarked for Malaria elimination. Malaria Journal, 8 (1), 1-8. Jhpiego, G. (2005): Malaria in pregnancy in Nigeria. Lancet, 36:174-180. Josephine N. Chukwurah, Emmanuel T. Idowu, Adeniyi K. Adeneye, Oluwagbemiga O. Aina, Philip U. Agomo, Adetoro O. Otubanjo (2016): Knowledge, attitude and practice on malaria prevention and sulfadoxine- pyrimethamine utilisation among pregnant women in Badagry, Lagos State, Nigeria. MalariaWorld Journal, ISSN 2214-4374, March 2016, Vol. 7, No. 3 Nigeria Malaria Factsheet (2011): December 2011 Nosten, F., ter Kuile, F., and Malankiri, L. (2006): Malaria in pregnancy in an area of unstable endemicity. Trans Royal Soc. Trop. Med. Hyg., 48: 154-160. 471 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Nwogu, E. C. (2009). Utilization of maternity care in Nigeria. Global Journal of Pure and Applied Sciences, Vol. 15, No. 3,pp: 439-437. Royal College of Obstetricians and Gynaecologists (RCOG) (2010): The diagnosis and treatment of malaria in pregnancy. Green top guideline 54B; April 2010. Sabin, L.L., Abanish, A., Brooks, M.I., Singh, P., Tuchman, J., Wylie, B.J., Joyce, M., Yeboah- Antwi, K., Singh, N., & Hamer, D.H. (2010): Attitudes knowledge and practices regarding malaria prevention and treatment among pregnant women in Eastern India. Am. Journal. Tropical Hygiene. 82(6), 1010- 1016 doi: 10.4269/ ajtmh.2010.09- 0339. Shimaponda-Mataa, N. M., Tembo-Mwase, E., Gebreslasie, M., and Mukaratirwa, S. (2016): Knowledge, attitudes and practices in the control and prevention of malaria in four endemic provinces of Zambia. Southern African Journal of Infectious Diseases, 1 (1): 1–11. Snow RW, Guyatt HL (2001): Malaria in pregnancy as an indirect cause of infant mortality in sub-Saharan Africa. Trans R Soc Trop Med Hyg. 2001 Nov-Dec; 95(6):569-76. Steketee RW, Nahlen BL, Parise ME, Menendez C (2001): The burden of malaria in pregnancy in malaria-endemic areas. Am J Trop Med Hyg 2001, 64:28–35. Vander, H. W., Presmasiri, D. A., and Wickremasinghe, A. R. (2005): Current Trends in the Control of Malaria: Case Management. J. Trop. Med. Public Health. 29:242-245. WHO (2004): A Strategic Framework for Malaria Prevention and Control during Pregnancy in the African Region. Brazzaville: WHO Regional Office for Africa. AFR/MAL/04/01: pp 1-5. WHO (2005): Roll Back Malaria World Health Organization, UNICEF, World Malaria Report Geneva. 472 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EXPERIENCES AND ATTITUDES TOWARDS SEXUAL HARASSMENT AMONG HAWKERS RESIDING IN EDE TOWNSHIP IN OSUN STATE, NIGERIA Omoge Adeyemi O., Adesegun Mobolaji M., Arogundade Ayorinde O., Godfrey Sally G. Obi – Obasi Chiamaka S., Opadele Modurotolu M. Department of Public Health, Adeleke University, Ede, Osun State, Nigeria ABSTRACT BACKGROUND: Peddling through the streets in developing countries is another area of interest the researchers will love to explore due to the socio-economic and negative health effects that can results from this by those who involved in it. This includes sexual assault which increases the vulnerability of the hawkers to diseases such as HIV/AIDS and other sexually transmitted infections, increased risk of unwanted pregnancies and unsafe abortion. OBJECTIVE: This study aimed to gain an understanding on the experiences and attitudes towards sexual harassment among hawkers residing in Ede Township in Osun State, Nigeria. METHODOLOGY: The study population comprises of hawkers in Ede Township in Ede, Osun State. Fifty respondents were reached through questionnaire titled Experiences and Attitudes towards Sexual Harassment among Hawkers Residing in Ede Township in Osun State, Nigeria. Quantitative research method was applied for data collection. 17 items questionnaire containing 3 segments was used for data collection and SPSS version 23 was used for analysis of data. RESULTS: The result revealed that 21 (42%) were between the age of 16 – 20 years, 38 (76%) were females, 42 (84%) were Islam, 49 (98%) were Yoruba of which 39 (78%) were single. Also, 37 (74%) were students, 43 (86%) had secondary school education 14 (28%) earned 1,000 – 1,900 and 2,000 – 2,900 per day as income. 16 (32%) responded that sometimes has anyone made gesture or body language of a sexual nature to them, 45 (90%) strongly disagree that they are comfortable with people of opposite sex touching their buttocks without their consent and 44 (88%) strongly disagree that they are comfortable with people of opposite sex touching their waist without their consent. CONCLUSION: In conclusion, street hawking is a variant and a very visible phenomenon in our society. It is largely due to poverty and underdevelopment. The hawkers are exposed to many risks of which sexual abuse is a prominent component. The government needs to vigorously pursue poverty alleviation measures to improve the general socio-economic status of majority of the population. There is also need to give sex education to all young people with emphasis on risk reduction measures. Keywords: Experience, Attitudes, Sexual Harassment, Hawkers 473 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences INTRODUCTION Peddling through the streets in developing countries is another area of interest the researchers will love to explore (Olutunde, 2013; Ugochukwu et al., 2012) due to the socio-economic and negative health effects that can results from this by those who involved in it. (Amoo et al., 2012; Esin et al., 2005; Ashimolowo et al., 2010). Developing countries are faced with exponential growth giving rise to ruralurban drift in search of a better means of livelihood (Hoyamo and Keenan, 2007). peddling through the street no matter the age or sex, is associated with major hazards like sexual harassment of all forms that makes them to be more susceptible to sexually transmitted infections, undesirable pregnancies and dangerous abortion (Lee, 2004; Lu, 2011; Kwankye et al., 2007). Other hazards include physical assaults, mobbing, involvement in road traffic accidents, kidnapping and ritual killings. Street hawking leads to increased exposure to antisocial activities like smoking, drug and alcohol abuse, cultism and crime (Ugochukwu et al., 2012; Amoo et al., 2012; Esin et al., 2005; Ashimolowo et al., 2010; Hoyamo and Keenan, 2007; Ekpenyong and Nkereuwuem, 2011). The occurrence of peddling through the streets in Nigeria are associated with increased rates of unemployment, poverty, financial incapability, peer influence,extensive family size and inadequate parental care (Fawole et al., 2003). Poverty has been identified as the main reasons why people engaged in peddling through the streets (Onuzulike, 2007). Street peddling disfigures the environment with littering by those who involved in buying and selling during the peddling activities (Kwankye et al., 2007). This also leads to environmental pollution, blocking of the drainage causing flooding and breeding places for diseases causing organisms. The health of those who resides within this areas are susceptible to all sort of communicable diseases like dysentery, cholera etc. There is a possibility of physical injuries when they go about carrying their commodities from one place to another and the activities of the street peddlers can also lead to traffic congestions as they occupy most of the highways (Amoo et al., 2012). Physical, psychological, economic and social effects are some of the effects of sexual harassment to the person involved, family and society. Sexual harassment predispose the street peddlers to rape, early and unwanted pregnancy, low self-esteem, post-traumatic stress and disorder, public assaults, decreased productivity. (ILO,2010). METHODS Study area The study was conducted in Ede North Township. Ede is one of the Local Government Area in Osun State situated in the south – west part of Nigeria and speaks Yoruba language. It is known as one of the ancient towns of the Yoruba people. Ninety percent of the population in Ede are Muslim. Ede is well known as land of hospitality. Study population The study population comprises of hawkers in Ede Township in Ede, Osun State. The respondents numbering fifty (50) were reached through questionnaire titled Experiences and Attitudes towards Sexual Harassment among Hawkers Residing in Ede Township in Osun State, Nigeria. Study design and sampling This was a cross – sectional descriptive study. A systematic sampling method was utilized in selecting the respondents from Ede Township in Osun State, Nigeria. Data collection methods Questionnaire was used to collect data from the sample of population. 50 hawkers were sampled and administered questionnaires to. The questionnaire comprised of questions on Socio – Demographic 474 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences information, offensive attention/behaviours experienced by hawkers and attitudes of hawkers towards sexual harassment. Data analysis The results of the respondents was analyzed using Statistical Package for Service Solutions (SPSS) Version 23 and was presented using tables, charts, means and simple percentages. Ethical consideration Letter of introduction was sought from the Faculty of Basic Medical Sciences, Adeleke University, Ede. Approval to conduct the research in the community was also sought from Ede North Local Government Authority. Permission was obtained from the respondents before administering the questionnaire and confidentiality of all respondents was ensured. RESULTS SECTION A: Socio – Demographic Characteristics of the respondents (n=50) Variables Age (Years) Sex Religion Tribe Marital Status Occupation Level of Education Level of Income (Per Day) Observable variables Frequency (%) 11 – 15 18 (36%) 16 – 20 21 (42%) 21 – 25 4 (8%) 26 and above 7 (14%) Male 12 (24%) Female 38 (76%) Christianity 8 (16%) Islam 42 (84%) Yoruba 49 (98%) Hausa 1 (2%) Single 39 (78%) Married 11 (22%) Student 37 (74%) Self – Employed 13 (26%) Primary 2 (4%) Secondary 43 (86%) Tertiary 5 (10%) 1,000 – 1,900 14 (28%) 2,000 – 2,900 14 (28%) 3,000 – 3,900 11 (22%) 4,000 and above 11 (22%) 475 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences SECTION B: Offensive Attention/Behaviours Experienced by Hawkers (n=50) Variables Never (%) Sometimes (%) Often (%) 1. Do any of your customers tell sexual stories or jokes that are offensive to you? 26 (52%) 20 (40%) 4 (8%) 2. Has anyone made gesture or body language of a sexual nature to you? 31 (62%) 16 (32%) 3 (6%) 3. Have you experienced any of the following actions either from men or women customers? Whistles/hoots Mocking laughter Staring/leering Offensive/abusive name calling 26 (52%) 19 (38%) 5 (10%) 32 (64%) 15 (30%) 3 (6%) 26 (52%) 21 (42%) 3 (6%) 32 (64%) 17 (34%) 1 (2%) 4. Has anyone asked you unwelcome questions about private sexual matters (for example, discussing or commenting on your sex life? 35 (70%) 13 (26%) 2 (4%) 5. People have insulted and/or made offensive remarks about my appearance, body, or sexual abilities? 28 (56%) 18 (36%) 4 (8%) 34 (68%) 14 (28%) 2 (4%) 34 (68%) 15 (30%) 1 (2%) 45 (90%) 3 (6%) 2 (4%) 9. I have been offered money or special treatment by people seeking to engage me in sexual behaviour? 47 (94%) 1 (2%) 2 (4%) 10. I have been threatened for not being sexually cooperative? 45 (90%) 4 (8%) 1 (2%) 11. Do people offer special treatment/favour/gift to you in hopes that you would be sexually cooperative? 47 (94%) 2 (4%) 1 (2%) • • • • 6. Have you been touched in a way that made you feel uncomfortable e.g. lips, breasts, buttocks etc? 7. People make unwanted attempts to establish a romantic sexual relationship with me despite my efforts to discourage it? 8. People have attempted to stroke, fondle, or kiss you? 476 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences SECTION C: Attitude of Hawkers towards Sexual Harassment (n=50) Variables Observable variables Frequency (%) (1) If people make unwelcome advances at Embarrassed me, I become Offended 14 (28%) Not bothered 7 (14%) Afraid 1 (2%) 28 (56%) (2) Which of the following actions would you Report to parents or take if people make unwelcome advances at you? other authority figures 17 (34%) Insult the trespasser 27 (54%) Be friendly to them 3 (6%) Others 3 (6%) (3) Would you file a complaint if there is a Yes procedure for you to do so? No 40 (80%) 3 (6%) Maybe 7 (14%) (SA: Strongly Agree, A: Agree, U: Undecided, D: Disagree, SD: Strongly Disagree) Variables SA (%) A (%) U (%) D (%) SD (%) 4. I am comfortable with people of opposite sex touching the following parts of my body without my consent? I. Hair 0 (0%) 0 (0%) 0 (0%) 8 (16%) 42 (84%) II. Face 0 (0%) 0 (0%) 0 (0%) 7 (14%) 43 (86%) III. Mouth 0 (0%) 0 (0%) 0 (0%) 13 (26%) 37 (74%) IV. Ears 2 (4%) 0 (0%) 0 (0%) 10 (20%) 38 (76%) V. Hands 1 (2%) 0 (0%) 5 (10%) 7 (14%) 37 (74%) VI. Buttocks 0 (0%) 0 (0%) 0 (0%) 5 (10%) 45 (90%) VII. Waist 0 (0%) 0 (0%) 0 (0%) 6 (12%) 44 (88%) VIII. Back 0 (0%) 0 (0%) 0 (0%) 5 (10%) 45 (90%) 5. If I am sexually harassed, I would be cooperative because I would be afraid of being treated poorly or harmed? 1 (2%) 0 (0%) 0 (0%) 7 (14%) 42 (84%) 6. I can accept/condone any form of sexual harassment except rape? 0 (0%) 0 (0%) 1 (2%) 10 (20%) 39 (78%) 477 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences DISCUSSION Socio – Demographic Characteristics of the Respondents The result revealed that 21 (42%) were between the age of 16 – 20 years, 38 (76%) were females, 42 (84%) were Islam, 49 (98%) were Yoruba of which 39 (78%) were single. Also, 37 (74%) were students, 43 (86%) had secondary school education 14 (28%) earned 1,000 – 1,900 and 2,000 – 2,900 per day as income. Offensive Attention/Behaviours Experienced By Hawkers From the result above, 26 (52%) responded that never do any of their customers tell stories or jokes that are offensive to them. 31 (62%) responded that never, 16 (32%) responded that sometimes has anyone made gesture or body language of a sexual nature to them, 35 (70%) responded that never has anyone asked them unwelcome questions about their private sexual matters. 28 (56%) responded that people have never insulted and/or made offensive remarks about their appearance, body or sexual abilities. 34 (68%) responded that they have never been touched in a way that made them feel uncomfortable. 34 (68%) responded that never do people make unwanted attempts to establish a romantic sexual relationship with them despite their efforts to discourage it. 45 (90%) responded that never do people have attempted to stroke, fondle or kiss them. Attitudes of Hawkers towards Sexual Harassment Of the 50 respondents, 28 (56%) responded that they would become offended if people make unwelcome advances at them, 17 (34%) responded that they will report to parents or other authority if people make unwelcome advances at them. 40 (80%) responded that they would file a complaint if there is a procedure for them to do so. 42 (86%) strongly disagree that they are comfortable with people of opposite sex touching their hair without their consent, 45 (90%) strongly disagree that they are comfortable with people of opposite sex touching their buttocks without their consent and 44 (88%) strongly disagree that they are comfortable with people of opposite sex touching their waist without their consent. CONCLUSION This study revealed that majority of the respondents falls between puberty stage, greater percentage of them were females between the age of 11 – 20 years and this make them to be vulnerable to various degree of sexual harassment during the course of hawking. Efforts and policies should be implemented to prevent any forms of sexual harassment that poses dangerous effects to the victims . In conclusion, street hawking is a variant is a very visible phenomenon in our society. It is largely due to poverty and underdevelopment. The hawkers are exposed to many risks of which sexual abuse is a prominent component. The government needs to vigorously pursue poverty alleviation measures to improve the general socio-economic status of majority of the population. There is also need to give sex education to all young people with emphasis on risk reduction measures. Centers to assist the sexually harassed persons should be established. Efforts to cub child labour and protective child right policies should be intensified. ACKNOWLEDGEMENTS I thank everybody that participated in this study. 478 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences REFERENCES Amoo EO., Ola-David O, Ogunrinola IO, Fadayomi TO (2012). Street trading activities and maternal health in urban areas of Nigeria. Global Journal of Human Social Science, Arts and Humanities; 12(15):1-10. Ashimolowo OR, Aromolaran AK, Inegbedion SO (2010). Child-street trading activities and its effect on the educational attainment of its victims in Epe Local Government area of Lagos state. J. Agric. 2(4):211-220. Ekpenyong S, Nkereuwuem SA (2011). Street Trading and Child Labour in Yenogoa. Int. J. Sci. Res. in Educ. 4(1): 36-46. Esin MN, Bulduk S, Ince H (2005). Work related risks and health problems of working children in urban Istanbul, Turkey. J . Occup Health. 47:431-436. Fawole OI, Ajuwon AJ, Oshungbade KO (2003). Interventions for violence prevention among female workers in motor parks in South Western Nigeria a review of effectiveness. Afr. J. of Re-production Health; 7 (1): 71 – 82. Hoyamo L, Keenan C (2007). Child Abuse: Law and Policy Across Boundaries: Oxford: Oxford University press. International Labour Office (2006). The End of Child Labour: Within reach Global report on the follow-up to the ILO Declaration on Fundamental Principles and Rights at Work. International Labour Conference 95th Session, Report I(B), ILO, Geneva. Kwankye SO, Nyarko PE, Tagoe CA (2007). Reproductive Health Implications of Street Hawking in Accra. Paper presented at the Fifth African Population Studies, Arusha Tanzania, 10-14 Dec. Lee S (2004). Assessing the vulnerability of women street traders to HIV/AIDS: A Comparative Analysis of Uganda and South Africa. HEARD, July. 26. Lu JL (2011). Occupational Health and Safety of Women Workers: Viewed in the Light of Labour Regulations. J. Int. Women’s Stud. Vol. 12 No. 1. \2011. Pp 68-78. Olutunde AA (2013). the Prevalence of Child-Hawkers’ in Motor parks in Ibadan Munacipality: An Overview. Open Journal of Social Science Research; 1(7): 174-179. Ugochukwu EF, Okeke KN, Onubogu CU, Edokwe ES (2012). Socio- demographic characteristics of child street vendors in Nnewi, Nigeria. Niger J . Paed. 39(4): 174-178. 479 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ASSOCIATION BETWEEN SOCIO - DEMOGRAPHIC CHARACTERISTICS AND KNOWLEDGE, ATTITUDES AND PERCEPTIONS OF MALARIA IN PREGNANCY AMONG PREGNANT WOMEN ATTENDING ANTENATAL CLINICS AT HOSPITALS IN OKITIPUPA, ONDO STATE, NIGERIA Omoge O. Adeyemi Department of Public Health, Adeleke University, Ede, Osun State, Nigeria ABSTRACT BACKGROUND: Malaria is a life threatening parasitic disease caused by Plasmodium Species, transmitted by female Anopheles mosquitoes. Malaria in pregnancy is an obstetric, social and public health problem of all over the world particularly in tropical and sub – tropical countries which can have serious consequences for both the mother and her unborn child. OBJECTIVE: The objective of this study was to gain more understanding on the socio – demographic characteristics and knowledge, attitudes and perceptions on malaria in pregnancy among pregnant women attending antenatal clinics at hospitals in Okitipupa, Ondo state. METHODOLOGY: This was a descriptive cross – sectional study. A multistage random sampling method was used to select 165 pregnant women attending antenatal clinics at hospitals in Okitipupa. Quantitative method was used for data collection. A self – administered was used for data collection. Data was analyzed using SPSS version 23. RESULTS: The mean age of the respondents was 28.6 + 5.1 years, 66.1% were between 26 – 35 years, 95.2% were Christians, 84.2% were Yoruba, and 52.7% had secondary school education, 81.8% have had 1 – 3 pregnancies and births, 40.6% were in their third trimesters. 35.8% were traders. The chi – square revealed that there is a relationship between age (p<0.001), level of education (P<0.000), health care centre (P<0.001) and Knowledge, Attitudes and Perceptions of malaria in pregnancy. CONCLUSION: This study therefore concluded that malaria in pregnancy is a global burden which it’s present and future effects are very dangerous to the health of the individual, mother and the foetus in the womb, family, society and the nation at large. It is therefore recommended that health education on malaria in pregnancy should be upheld in high esteem. A clear understanding of the knowledge, attitudes and perceptions of a particular community can inform the design of Behavioural Change Communication (BCC) campaigns to measure the risk influence acceptance and use of any malaria control measures. Keywords: Knowledge, Attitudes, Perceptions, Malaria, Pregnancy 480 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences INTRODUCTION Malaria is a life threatening parasitic disease transmitted by female Anopheles mosquitoes. The infection during pregnancy is a major public health problem in tropical and subtropical regions of the world. In most endemic areas of Africa, pregnant women are the main adult risk group for malaria. Every year at least 30 million women in malaria prone areas of Africa become pregnant; most of these women live in areas of relatively stable malaria transmission (WHO, 2005). Malaria in pregnancy is an obstetric, social and medical problem in most parts of the world particularly the tropical and sub – tropical countries. Moreover, approximately 50 million women are living in malaria – endemic countries throughout the world become pregnant in each year. It is worth noting that, malaria worsens during pregnancy and together with anaemia is responsible for 10,000 maternal deaths and 200,000 infant deaths per year (Steketee RW et al., 2001; Murphy SC and Breman JG, 2001). The main burden of malaria infection during pregnancy results from infection with Plasmodium falciparum. (P. falciparum). Pregnant women are known to be more susceptible than non-pregnant women to malaria, and this susceptibility is greatest in first and second pregnancy. Maternal death may result either directly from severe malaria or indirectly from malaria –related severe anaemia. In addition, malaria may result in a range of adverse pregnancy outcomes, including low birth weight (LBW), spontaneous abortion and neonatal death (WHO, 2003). There has been an increase in human and financial commitments to the control of malaria nationally and internationally. It creates a major challenge and of public concern in Nigeria with a high prevalence rate. Federal Ministry of Health (2008) posited that malaria accounts for 110 million clinical cases annually. It stated further that malaria has great impact on the nation’s economy as about N132 billion is lost to malaria in form of treatment, cost, preventive and loss of man hours. The burden of malaria contributes substantially to the poor health situation in Africa and still remains a major global problem (WHO/UNICEF, 2005). It has devastating effects on both health and development, exacting its greatest toll on the world’s poorest and most marginalized (WHO/UNICEF, 2005). Malaria is a major public health problem in Nigeria where it accounts for more cases and deaths than any other country in the world (Nigeria Malaria Factboook, 2011). Malaria is a risk for 97% of Nigeria’s population and contributes to an estimated 11% of maternal mortality. (Nigeria Malaria Factboook, 2011). Early diagnosis and prompt effective treatment of malaria illness has been a cornerstone of malaria control (Vander et al., 2005). This study therefore seeks to investigate the pregnant women in Okitipupa community’s knowledge, attitudes and perceptions (KAP) on malaria in pregnancy (MiP). METHODS Study area This study was conducted in Okitipupa, Ondo State. It has always been known as Ode – Idepe. The name Okitipupa originated from the elevation of the town and the colour of the soil which is red in colour referred to in Yoruba language and its dialects as ‘pupa’. Okitipupa is derived from Yoruba language Okiti (Hilly) and Pupa (Red). There are various rivers in this Local Government Area like River Oluwa, Ofe, Miller, Yewa, Obondepe, Logoji and others that are numerous to mention that all goes to the Atlantic Ocean. The presence of various rivers in this area provides breeding places for mosquitoes to develop from egg to adult mosquito stage. This has contributes to an increase in malaria in pregnancy among women attending antenatal clinic in Okitipupa, Ondo State. It has a Specialist Hospital, several Private Hospitals and Primary Health Care (PHC) facilities that provide antenatal care services for the pregnant women in Okitipupa. The residents of Okitipupa are predominantly farmers. It has an area of 803 km² and a population of 272,030 (est. as at 2011). 481 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Study population The study population comprises of all the pregnant women attending antenatal clinics at hospitals in Okitipupa, Ondo state. Leslie Kish formula (n = Z²×pq/d²) was used for calculating sample size. (Where; z² = 1.96², p = 11% (World Malaria Report, 2011), q = 1-p, d² = 0.05²). Study design and sampling A cross – sectional descriptive method was adopted. A multistage sampling method was used in selecting the respondents from State Specialist Hospital and Comprehensive Health Centre, Ebute, Okitipupa which are both government owned health facilities. Data collection methods Information was collected using self – administered questionnaire. Questionnaire was pretested and used to collect data from the sample of population. 165 pregnant women were sampled and administered questionnaires to. The questionnaire comprised of questions on Socio – Demographic information, Knowledge on malaria in pregnancy, Attitude towards malaria in pregnancy and Perceptions on malaria in pregnancy. Data analysis The responses of the respondents were analyzed using Statistical Package for Service Solutions (SPSS) Version 23. The computation was done using tables, charts, means and simple percentages. The research statistics was tested at 0.05% level of significance and bivariate analysis was done with chisquare test. Ethical consideration Approval to conduct the research in the health facilities in Okitipupa was sought from the authority in the various health facilities. Informed consent was obtained from the respondents before administering the questionnaire and confidentiality of all respondents was ensured. 482 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences RESULTS Table 1: Socio – Demographic Characteristics of the respondents (n=165) Variables Observable variables Frequency (%) Age group (in years) 16 – 25 41 (24.9%) 26 – 35 109 (66.1%) 36 – 45 15 (9.1%) Mean + Std Deviation (28.6 + 5.1) Gender Female 165 (100%) Marital status Married 165 (100%) Christianity 157 (95.2%) Islam 7 (4.2%) Traditional 1 (0.6%) Yoruba 139 (84.2%) Hausa 3 (1.8%) Igbo 10 (6.1%) Others 13 (7.9%) 1–3 135 (81.8%) 4–5 16 (9.7%) 6 and above 14 (8.5%) First (1 – 3) 32 (19.4%) Second (4 – 6) 66 (40.0%) Third (7 – 9) 67 (40.6%) <10,000 51 (30.9%) 10,000 – 30,000 79 (47.9%) 31,000 – 50,000 25 (15.2%) 51,000 and above 10 (6.1%) Primary 5 (3.0%) Secondary 87 (52.7%) Tertiary 77 (44.2%) Trading 59 (35.8%) Teaching 27 (16.4%) Civil Servant 19 (11.5%) Self – Employed 42 (25.5%) Unemployed 18 (10.9%) State Specialist Hospital 95 (57.6%) Comprehensive Health Centre 70 (42.4%) Religion Ethnicity Number of pregnancies ever had and births Gestational age (months) Level of income Educational level Occupation Hospital/health centre name 483 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 2: Relationship between Socio – Demographic Characteristics and Knowledge of Malaria in Pregnancy (n=165) Variables Have you ever heard about malaria in pregnancy Good (%) X2 P-value Remarks 21.461 0.001 SS 22.535 0.000 SS Poor (%) Age groups ( in years) 16 – 25 26 – 35 36 – 45 38 (24.20%) 106 (64.24%) 13 (7.88%) 3 (37.50%) 3 (37.50%) 2 (25.00%) Total 157 (100%) 8 (100%) Level of education Primary Secondary Tertiary 4 (2.55%) 81 (51.59%) 72 (45.86%) 1 (12.50%) 6 (75.00%) 1 (12.50%) Total 157 (100%) 8 (100%) * SS: Statistically Significant, NSS: Not Statistically Significant * Significant relationship at value less than 0.005 Table 3: Relationship between Socio – Demographic Characteristics and Attitudes towards Malaria in Pregnancy (n=165) To prevent myself from getting malaria is to avoid getting mosquito bites Variables Positive (%) Negative (%) Age groups ( in years) 16 – 25 26 – 35 36 – 45 37 (25.52%) 98 (67.59%) 10 (6.89%) 4 (20.00%) 11 (55.00%) 5 (25.00%) Total 145 (100%) 20 (100%) X2 P-value Remarks 17.365 0.004 SS * SS: Statistically Significant, NSS: Not Statistically Significant * Significant relationship at value less than 0.005 484 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 4: Relationship between Socio – Demographic Characteristics and Perceptions of Malaria in Pregnancy (n=165) Use of herbs (agbo) can prevent malaria during pregnancy Variables Good (%) 30 (26.09%) 76 (66.09%) 9 (7.83%) 11 (22.00%) 33 (66.00%) 6 (12.00%) Total 115 (100%) 50 (100%) 54 (46.96%) 61 (53.04%) 41 (82.00%) 9 (18.00%) 115 (100%) 50 (100%) Total P-value Remarks 17.526 0.004 SS 17.520 0.000 SS Poor (%) Age groups ( in years) 16 – 25 26 – 35 36 – 45 Hospital/health centre name State Specialist Hospital Comprehensive Health centre X2 * SS: Statistically Significant, NSS: Not Statistically Significant * Significant relationship at value less than 0.005 DISCUSSION Socio – Demographic Characteristics of the Respondents The respondents’ ages were between 16 – 45 years and their mean age is 28.6 + 5.1. 109 (66.1%) were between 26 – 35 years old. All the respondents 165 (100%) were females and married, 157 (95.2%) were Christians, 139 (84.2%) were Yoruba, 3 (1.8%) respectively. 135 (81.8%) have had 1 – 3 numbers of pregnancies/births, 67 (40%) and 66 (40.6%) of the pregnant women are in their second and third trimesters. 79 (47.9%) earned between 10,000 – 30,000 monthly, 87 (52.7%) had secondary school education and 59 (35.8%) are traders and 95 (57.6%) registered at State Specialist Hospital, Okitipupa for their antenatal clinics. A similar study was conducted in Badagry, Lagos State, Nigeria of which the age of the women ranged from 16 to 45 years, with a mean age of 29 + 4.3 years. The predominant ethnic was Yoruba, 277 (62%). Commonest occupation was traders, 160 (36%). Educationally, 185 (41%) had secondary education, 345 (76%) of the respondents were Christian, most of the women (95.8%) were married. Results showed that 162 (36%) and 122 (27%) of the women have 1 or 2 children, respectively. At the time of the interview, the ages of their pregnancies ranged between 8 and 38 weeks, with a mean of 28 weeks (Josephine N. et. al, 2016). Knowledge of Malaria in Pregnancy The chi – square pointed out that there is a significant relationship between age (p<0.001), level of education (p<0.000) and the knowledge of malaria in pregnancy. Attitudes towards Malaria in Pregnancy The chi – square showed that there is a significant relationship between age (p<0.004) and the attitudes towards malaria in pregnancy. 485 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Perceptions of Malaria in Pregnancy The chi –square result revealed that age (p<0.004) and hospital/health centre (p<0.000) where the respondent registered for antenatal clinics has a significant relationship with the perceptions of malaria in pregnancy. CONCLUSION This study therefore concluded that malaria in pregnancy is a global burden which its present and future effects are very dangerous to the health of the individual (mother and the foetus in the womb), family, society and the nation at large. All efforts must be channelled towards the prevention, diagnosis, treatment and control of malaria in pregnancy so as to avert the resultant effects of malaria in pregnancy on the mother, unborn child, family, community, nation and the world at large. ACKNOWLEDGEMENTS I appreciate the support and cooperation of all the nurses and pregnant women that participated in this study. REFERENCES Adedotun AA, Morenikeji OA, Odaibo AB (2010): Knowledge, attitudes and practices about malaria in an urban community in South-Western Nigeria. J Vector Borne Dis 2010, 47:155–159. Alba S, Gross K, Schellenberg J, Kessy F, Mayumana I, Obrist B (2011): The combined effect of determinants on coverage of intermittent preventive treatment of malaria during pregnancy in the Kilombero Valley. Tanzania Malar J 2011, 10:140. Erhun, W. O., Agbani, E. O., and Adesanya, S. O. (2005). Malaria prevention: knowledge, attitude and practice in a southwestern Nigerian community. Afr. J. Biomed. Res.,8:25–29. Federal Ministry of Health (2008): Malaria situation analysis document; Federal Ministry of Health, Nigeria., p 14. Greenwood BM, Bojang K, Whitty C, Targett G (2007): Malaria in pregnancy. Lancet 2007, 365: 1474-1480 Guyatt HL, Snow RW (2001): Malaria in pregnancy as an indirect cause of infant mortality in Sub-Saharan Africa. Trans R Soc Trop Med Hyg 2001; 95: 569–76. Guyatt HL and Snow RW (2004) Impact of Malaria during Pregnancy on Low Birth weight in Sub-Saharan Africa. Clinical Microbiology Reviews 17: 760-769 Hlongwana, K. W., Mabaso, M. L., Kunene, S., Govender, D., & Maharaj, R. (2009): Community knowledge, attitudes and practices (KAP) on Malaria in Swaziland: A country earmarked for Malaria elimination. Malaria Journal, 8 (1), 1-8. Jhpiego, G. (2005): Malaria in pregnancy in Nigeria. Lancet, 36:174-180. Josephine N. Chukwurah, Emmanuel T. Idowu, Adeniyi K. Adeneye, Oluwagbemiga O. Aina, Philip U. Agomo, Adetoro O. Otubanjo (2016): Knowledge, attitude and practice on malaria prevention and sulfadoxine- pyrimethamine utilisation among pregnant women in Badagry, Lagos State, Nigeria. MalariaWorld Journal, ISSN 2214-4374, March 2016, Vol. 7, No. 3 Nigeria Malaria Factsheet (2011): December 2011 Nosten, F., ter Kuile, F., and Malankiri, L. (2006): Malaria in pregnancy in an area of unstable endemicity. Trans Royal Soc. Trop. Med. Hyg., 48: 154-160. Nwogu, E. C. (2009). Utilization of maternity care in Nigeria. Global Journal of Pure and Applied Sciences, Vol. 15, No. 3,pp: 439-437. 486 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Royal College of Obstetricians and Gynaecologists (RCOG) (2010): The diagnosis and treatment of malaria in pregnancy. Green top guideline 54B; April 2010. Sabin, L.L., Abanish, A., Brooks, M.I., Singh, P., Tuchman, J., Wylie, B.J., Joyce, M., Yeboah- Antwi, K., Singh, N., & Hamer, D.H. (2010): Attitudes knowledge and practices regarding malaria prevention and treatment among pregnant women in Eastern India. Am. Journal. Tropical Hygiene. 82(6), 1010- 1016 doi: 10.4269/ ajtmh.2010.09- 0339. Shimaponda-Mataa, N. M., Tembo-Mwase, E., Gebreslasie, M., and Mukaratirwa, S. (2016): Knowledge, attitudes and practices in the control and prevention of malaria in four endemic provinces of Zambia. Southern African Journal of Infectious Diseases, 1 (1): 1–11. Snow RW, Guyatt HL (2001): Malaria in pregnancy as an indirect cause of infant mortality in sub-Saharan Africa. Trans R Soc Trop Med Hyg. 2001 Nov-Dec; 95(6):569-76. Steketee RW, Nahlen BL, Parise ME, Menendez C (2001): The burden of malaria in pregnancy in malaria-endemic areas. Am J Trop Med Hyg 2001, 64:28–35. Vander, H. W., Presmasiri, D. A., and Wickremasinghe, A. R. (2005): Current Trends in the Control of Malaria: Case Management. J. Trop. Med. Public Health. 29:242-245. WHO (2004): A Strategic Framework for Malaria Prevention and Control during Pregnancy in the African Region. Brazzaville: WHO Regional Office for Africa. AFR/MAL/04/01: pp 1-5. WHO (2005): Roll Back Malaria World Health Organization, UNICEF, World Malaria Report Geneva. 487 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ASSESSMENT OF SOCIAL DETERMINANTS OF HEALTH AMONG RESIDENTS OF BUARI ISHOLA ISIBO IN EDE NORTH LOCAL GOVERNMENT AREA, OSUN STATE, NIGERIA Omoge Adeyemi O., Abraham Frank U., Adekale Temitope A., Adesegun Mobolaji M., Coursin Oluwapelumi O., Odide Clement E. Department of Public Health, Adeleke University, Ede, Osun State, Nigeria ABSTRACT BACKGROUND: Social determinants of health are conditions in the environments that significantly influence the health of individuals and the communities. The various factors like income, socio-economic status, stress, customs, culture, healthcare serves largely affects the health status of individuals and communities. OBJECTIVE: This study was carried out to identify the factors responsible for the social determinants of health among residents of Buari Ishola Isibo in Ede North Local Government Area, Osun State, Nigeria. METHODOLOGY: A descriptive cross – sectional study was utilized and multi-stage random sampling method was employ in selecting 60 households of Buari Ishola Isibo in Ede North Local Government Area, Osun State, Nigeria. Questionnaire was used for data collection and data was analyzed using SPSS version 21. RESULTS: The respondents’ ages were between 15 – 60 years and above. 29 (48.3%) were between 31 – 60 years old, 31 (52.0%) were males, 40 (66.7%) were married, 57 (95.0%) were Islam and Yoruba. 29 (48.3%) earned 10,000 – 30,000 monthly, 23 (38.3%) had secondary school education, 39 (65.0%) were traders and 27 (45.0%) have 6 – 10 households respectively. Of the 60 respondents, 34 (56.7%) visit government health facility when they are sick, 21 (35.0%) make use of hand dug well in their compound as the source of their water supply, 27 (45.0%) uses flush water closet toilet as the means of disposing off their excreta, 36 (60.0%) lives in concrete with zinc roof house, 27 (45.0%) have between 6 – 10 rooms in their house, 55 (91.7%) sleep in a room and 21 (35.0%) make use of charcoal as source of fuel for their cooking. CONCLUSION: Poverty or lower income affects the health of individuals through a person’s health throughout their life span. Issues that affect social determinants of health of individuals and community in a negative ways should be accosted with all seriousness. Keywords: Assessment, Social, Determinants, Health 488 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences INTRODUCTION Social determinants of health are conditions that significantly influence the health of individuals and the communities. The various factors like income, socio-economic status, stress, customs, culture, healthcare serves largely affects the health status of individuals and communities. (Organisation for Economic Co-operation and Development, 2008). Health begins from our homes and communities. Healthy eating, physical activity, medical screening tests, visiting health care centres when will fall sick all affects our health and well-being. Our health is also influenced by socio-economic opportunities, available resources and supports in our homes, neighbourhood and community, family size, quality of education, safety at workplaces, the hygienic status of the water we drink, food we eat, air we breathe, and the quality of our social interaction and relationship (Dunn, J., 2000). Our living conditions explain reasons why some individuals or community are healthier than the other. Resources that heighten quality of life can have substantial influence on the population health. Good housing, access to quality education, security, food, safe environment, medical and health services are some of the numerous resources that affects the health of individual and the whole population at large. The determinants are: Environmental factors, lifestyles or individual ways of life, genetic factors, the health care system, the socio – economic status, level of education, family size etc. (Brunner, E., & Marmot, M. G., 2006). The health status of the poor, social slope and equalities in health between countries are as a result of inequality in power distribution, income, goods and services globally and nationally. The outcome of unfairness in the present, see-able conditions of people’s lives, access to health care services, education, employment, and relaxation conditions, homes, communities, towns, or cities and their opportunity of chairing a flourishing life (McGibbon, E., 2009). This inadequate distribution of health-damaging experiences and circumstance of daily life are all constituents of social determinants of health. (Schoen, C., & Doty, M. M., 2004). METHODS Study area The study was conducted in Ede North Township. Ede is one of the Local Government Area in Osun State situated in the south – west part of Nigeria and speaks Yoruba language. It is known as one of the ancient towns of the Yoruba people. Ninety percent of the population in Ede are Muslim. Ede is well known as land of hospitality. Study population The study population are made up sixty households in Buari Ishola Isibo Community of Ede North Local Government Area, Osun State, Nigeria. Study design and sampling Cross – sectional descriptive method was used and systematic sampling method was employed in selecting the respondents from Buari Ishola Isibo in Ede North Local Government Area, Osun State, Nigeria. Data collection methods Questionnaire was used for collecting data from the sampled population comprises of 60 respondents. The questionnaire comprises of two sections namely socio-demographic characteristics of the respondents and assessment of social determinants of health. 489 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Data analysis The result was analyzed using Statistical Package for Service Solutions (SPSS) Version 21. Ethical consideration Letter of introduction was sought from the Faculty of Basic Medical Sciences, Adeleke University, Ede. Approval to conduct the research in the community was also sought from Ede North Local Government Authority. Permission was obtained from the respondents before administering the questionnaire and confidentiality of all respondents was ensured. RESULTS SECTION A: Socio – Demographic Characteristics of the Respondents (n = 60) Variables Age group (in years) Gender Marital status Religion Ethnicity Level of income Educational level Observable variables Frequency (%) 15 – 30 19 (31.7%) 31 – 60 29 (48.3%) Above 60 12 (20.0%) Male 31 (52.0%) Female 29 (48.0%) Single 20 (33.3%) Married 40 (66.7%) Christianity 3 (5.0%) Islam 57 (95.0%) Yoruba 57 (95.0%) Others 3 (5.0%) <10,000 19 (31.7%) 11,000 – 30,000 29 (48.3%) 31,000 – 50,000 9 (15.0%) 51,000 and above 3 (5.0%) No formal education 17 (28.3%) Primary 6 (10.0%) Secondary 23 (38.3%) Tertiary 10 (16.7%) Quranic 4 (6.7%) 490 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Occupation Household size Trading 39 (65.0%) Farmer 4 (6.7%) Civil Servant 3 (5.0%) Self – Employed 5 (8.3%) Unemployed 9 (15.0%) 0–5 24 (40.0%) 6 – 10 27 (45.0%) 10 – 15 7 (11.7%) Above 15 2 (3.3%) SECTION B: ASSESSMENT OF SOCIAL DETERMINANTS OF HEALTH (n = 60) Variables Frequency (%) In case of ill health, where do you Traditional health practitioners get care? Chemist/drug store 6 (10.0%) What is the source of water supply? 6 (10.0%) Government health facility 34 (56.7%) Private health facility 14 (23.3%) Rain 5 (8.3%) Hand dug well in the compound 21 (35.0%) Motorized hand dug well in the 1 (1.7%) compound Public well 3 (5.0%) Community borehole 30 (50.0%) What methods of excreta disposal Private pit latrines do you use? Public pit latrines 12 (20.0%) 10 (16.7%) Near bush 5 (8.3%) Stream and drainage 6 (10.0%) Flush water closet toilet 27 (45.0%) 491 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences What type of house do you live in? Mud with thatch roof 7 (11.7%) Mud with zinc roof 16 (26.7%) Concrete with thatch roof 1 (1.7%) Concrete with zinc roof 36 (60.0%) How many rooms are in the 1 – 5 household? 6 – 10 How many sleeps in a room? 26 (43.3%) 27 (45.0%) 10 above 7 (11.7%) 1–3 55 (91.7%) 4–6 5 (8.3%) What type of cooking fuel do you Firewood use? Kerosene 12 (20.0%) Charcoal 21 (35.0%) Cooking gas 9 (15.0%) 18 (30.0%) How many windows are in each 1 – 2 room? 60 (100.0%) Any other members of the household Yes working? No 34 (56.7%) 26 (43.3%) DISCUSSION Socio – Demographic Characteristics of the Respondents The age of the respondents were between 15 – 60 years and above. 29 (48.3%) were between 31 – 60 years old, 31 (52.0%) were males, 40 (66.7%) were married, 57 (95.0%) were Islam and Yoruba. 29 (48.3%) earned 10,000 – 30,000 monthly, 23 (38.3%) had secondary school education, 39 (65.0%) were traders and 27 (45.0%) have 6 – 10 households respectively. Assessment of Social Determinants of Health Of the 60 respondents, 34 (56.7%) visit government health facility when they are sick, 21 (35.0%) make use of hand dug well in their compound as the source of their water supply, 27 (45.0%) uses flush water closet toilet as the means of disposing off their excreta, 36 (60.0%) lives in concrete with zinc roof house, 27 (45.0%) have between 6 – 10 rooms in their house, 55 (91.7%) sleep in a room and 21 (35.0%) make use of charcoal as source of fuel for their cooking. 492 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences CONCLUSION Poverty or lower income affects the health of individuals through a person’s health throughout their life span. This condition to a large extent shapes the health of mostly the infants and children throughout their lifetime. Economic disadvantages and adversity during childhood have been established to be important factors for health of adult with economic hardship they go through during their childhood which resulted in higher risk of poor health during adulthood stage. Children living in poor family coupled with lower incomes are deprived having access to education, healthcare service, healthy living status are more susceptible to various diseases and injuries due to accidents. Issues that affect social determinants of health of individuals and community in a negative ways should be tackled with all seriousness. ACKNOWLEDGEMENTS I appreciate the support and efforts of everyone that partook in this study. REFERENCES Adler Ne, Rehkopf Dh. Us Disparities in Health (2008): Description, causes, and mechanisms. Annu Rev Public Health. 2008;29:235-252. Auger, N., & Alix, C. (2009). ‘Income, Income Distribution, and Health in Canada’. In D. Raphael (Ed.), Social Determinants of Health: Canadian Perspectives (pp. 61-74). 2nd edition. Toronto: Canadian Scholars’ Press. Benzeval M, Taylor J, Judge K. (2000): Evidence on the Relationship between Low-Income and Poor Health: Is the government doing enough? Fiscal Studies. 2000;21(3):375-399. Barker, D., Forsen, T., Uutela, A., Osmond, C., &Eriksson, J. (2001). ‘Size at Birth and Resilience to Eﬀects of Poor Living Conditions in Adult Life: Longitudinal Study’. BMJ - Clinical Research,323(7324), 12731276. Bartley, M. et al. (2006). ‘Health and Labor Market Disadvantage: Unemployment, Non Employment, and Job Insecurity’. In Marmot, M. G. and Wilkinson, R. G. (Eds.). Social Determinants of Health. 2nd edition. Oxford: Oxford University Press Brunner, E., & Marmot, M. G. (2006). ‘Social Organization, Stress, and Health.’ In M. G.Marmot & Dunn, J. (2000). ‘Housing and Health Inequalities: Review and Prospects for Research.’ Housing Studies, 15(3), 341-366. Hertzman, C., & Power, C. (2003). ‘Health and Human Development: Understandings from LifeCourse Research’. Developmental Neuropsychology, 24(2&3), 719-744. McGibbon, E. (2009). ‘Health and Health Care: A Human Rights Perspective’. In D. Raphael (Ed.), Social Determinants of Health: Canadian Perspectives (pp. 318-335). 2nd edition. Toronto: Canadian Scholars’ Press. Organisation for Economic Co-operation and Development. (2008). Growing Unequal: Income Distribution and Poverty in OECD Nations. Paris: Organisation for Economic Co-operation and Development. R. G. Wilkinson (Eds.), Social Determinants of Health. Oxford: Oxford University Press, Figure 2.2, p. 9. Raphael, D. (Ed.). (2009). Social Determinants of Health: Canadian Perspectives. 2nd edition. Toronto: Canadian Scholars’ Press Incorporated. Raphael, D. (2009). ‘Social Structure, Living Conditions, and Health’. In Raphael, D. (Ed.), Social Determinants of Health: Canadian Perspectives (pp.20-36). 2nd edition. Toronto: Canadian Scholars’ Press. Raphael, D. (Sept., 2010). About Canada: Health and Illness. Halifax: Fernwood Publishers. Schoen, C., & Doty, M. M. (2004). ‘Inequities in Access to Medical Care in Five Countries: Findings from the 2001 Commonwealth Fund International Health Policy Study.’ Health Policy, 67, 309-322. 493 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Scott-Samuel, A., Stanistreet, D., & Cranshaw, P. (2009) ‘Hegemonic Masculinity, Structural Violence and Health Inequalities.’ Critical Public Health, 19, 287-292. World Health Organization. (2008). Closing the Gap in a Generation: Health Equity through Action on the Social Determinants of Health. Geneva: World Health Organization. 494 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences BREASTFEEDING PRACTICES AMONG MOTHERS LIVING IN EDE NORTH LOCAL GOVERNMENT, OSUN STATE, NIGERIA Omoge Adeyemi O, Akinduro Oluwaniyi P, Adejumobi Adejumoke O., Eweka Agnes O. Department of Public Health, Adeleke University, Ede, Osun State, Nigeria ABSTRACT BACKGROUND: Breastfeeding is the feeding a baby with milk that is coming straight from the mother’s breast. It provides the infant with the necessary nutrients they require for healthy growth and development. For an infants to live, grow and develop properly they need the right proportion of nutrients. Breast milk is copious in nutrients and anti-bodies and consists of the correct quantities of fat, sugar, water and protein. These nutrients are major requirements for the health and survival of the baby. OBJECTIVE: This study was carried out to have a clear understanding about the the breastfeeding practices among mothers in Ede, Osun State, Nigeria. METHODOLOGY: 50 mothers living in Ede were randomly and systematically selected to participate in the study. Questionnaire containing two sections was used for data collection. Results were analyzed using SPSS version 21. RESULTS: The study revealed that 18 (36 %) of the respondents were aged 26 – 30 years, 45 (90%) were Islam, 49 (98%) were Yoruba, 42 (84%) were married, 16 (32%) were civil servants, 30 (60%) had tertiary education and 24 (48%) earned above 41,000. 30 (60%) strongly agree that they have heard of breastfeeding from hospital, maternity clinics, TBA, 34 (68%) strongly agree that breastfeeding a child for six months is good, 22 (44%) agree that breastfeeding is a good contraceptive method, 16 (32%), 22 (44%) strongly agree that breastfeeding promote mother-baby bonding, 18 (36%) strongly agree that breastfeeding has effect on care of family members and marital relationship, 16 (32%) agree that breastfeeding is a good way to decreases family expenses, 20 (40%) agree that breastfeeding prevent low weight in baby, 18 (36%) strongly agree that breastfeeding helps the uterus to return to its prepregnancy state quickly. CONCLUSION: Breast milk remains the best and most guaranteed kind of nourishment for infants. The health benefits of breastfeeding to infants should not be underestimated. Breastfeeding is well known as the best source of food for infants. Health education programmes on the benefits of breastfeeding to the infant, mother, family and the community should be promoted. Keywords: Breastfeeding, Practices, Mothers INTRODUCTION Appropriate breastfeeding is important for the healthy growth and development of infant. Breast milk is the natural first food for babies. It go on to provide up to half or more of the child’s nutritional needs 495 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences during the second half of the first year, and up to one third during the second year of life. Breastfeeding is the safest and best feeding method for the infant. It has nutritional, immunological, behavioural and economic benefits and also provides suitable mother-infant bonding (WHO, 2001). In spite of the established benefits of breastfeeding, prevalence and duration of breastfeeding in many countries are still lower than the international recommendation of breastfeeding for the first six months of life. There are still a large proportion of women who do not initiate or continue breastfeeding. Although breastfeeding is widely recognized as the optimum feeding method for infant, many infants across the globe are being breastfed only for a little time (Lanting, 2005). The WHO recommends exclusive breastfeeding for 6 months and extended breastfeeding until 2 years of age with complementary foods (Kramer & Kakuma, 2001). Urging women to start and continue breastfeeding presents a major public health challenge in Nigeria and across the world entirely. Knowledge concerning breastfeeding can be gotten through several channels and it is assumed to influence the attitudes of women towards breastfeeding and their intention to breastfeed. Knowledge about breastfeeding and attitude for breastfeeding were identified to anticipating factors of the intention to breastfeed in several studies (Fairbrother & Stanger-Ross, 2010; Marrone, Vogeltanz Holm, & Holm, 2008; Kools, Thijs, & de Vries, 2005). Although advertising formula feeding products are disallowed in many countries, it is clear that supplying women with information regarding the advantages and disadvantages of breastfeeding may shapes their attitude towards breastfeeding behaviour and so the actual behaviour as well (WHO, 2001). Socio-demographic characteristics of the mother also play a vital role in explaining the low rates breastfeeding (Alder EM, Williams FL et al., 2004). Illness also affects infant feeding options since weak and depressed women may doubt their strength to feed the infants leading to early termination of breastfeeding efforts (Hellin K & G Waller, 1992). Early resumption to work after giving birth is also significant element in deciding whether to continue breastfeeding or not. There are some prove advising that formal assistance offered by health practitioners may promotes duration of breastfeeding by the mothers. This support should be from capable health practitioners and the information should be design in a way that will be coherent. Intervention such as group health education and promotion sessions during antenatal clinics, medical checkups or individual counselling before and after birth may support in promoting positive breastfeeding attitudes and duration of breastfeeding (De Olivieira MI, Camacho LA & AE Tedstone, 2001; Taveras EM, Capra AM, et al., 2003). METHODS Study area The study was conducted in Ede North Township. Ede is one of the Local Government Area in Osun State situated in the south – west part of Nigeria and speaks Yoruba language. It is known as one of the ancient towns of the Yoruba people. Ninety percent of the population in Ede are Muslim. Ede is well known as land of hospitality. Study population The study population consists of fifty breastfeeding mothers living in the community of Ede North Local Government Area, Osun State, Nigeria. Study design and sampling This study was a cross – sectional descriptive study. Appropriate sampling method was utilized in selecting the breastfeeding mothers living in the community of Ede North Local Government Area, Osun State, Nigeria. 496 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Data collection methods Questionnaire was used for collecting data from the sampled population comprises of 60 respondents. The questionnaire comprises of two sections namely socio-demographic characteristics of the respondents and knowledge and attitudes of mothers towards breastfeeding practices. Data analysis The results were analyzed using Statistical Package for Service Solutions (SPSS) Version 21. Ethical consideration Letter of introduction was sought from the Faculty of Basic Medical Sciences, Adeleke University, Ede. Approval to conduct the research in the community was also sought from Ede North Local Government Authority. Permission was obtained from the respondents before administering the questionnaire and confidentiality of all respondents was ensured. RESULTS Table 1: Socio – Demographic Characteristics of the respondents (n=50) Variables Age (Years) Religion Tribe Marital Status Occupation Level of Education Level of Income Observable variables Frequency (%) 15 – 20 2 (4.0 %) 21 – 25 4 (8.0 %) 26 – 30 18 (36.0 %) 31 – 35 16 (32.0 %) 36 and above 10 (20.0 %) Christianity 5 (10 %) Islam 45 (90 %) Yoruba 49 (98 %) Others 1 (2.0 %) Single 8 (16.0 %) Married 42 (84. 0 %) Artisans 12 (24.0 %) Self – employed 14 (28. 0 %) Students 2 (4.0 %) Civil servants 16 (32.0 %) Others 6 (12.0 %) Primary 2 (4.0 %) Secondary 14 (28.0 %) Tertiary 30 (60.0 %) Others 4 (8.0 %) 10,000 – 20,000 4 (8.0 %) 21,000 – 30,000 14 (28.0 %) 31,000 – 40,000 8 (16.0%) 41,000 and above 24 (48.0 %) 497 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 2: Knowledge and Attitudes of Mothers towards Breastfeeding (n=50) (SA: Strongly Agree, A: Agree, U: Undecided, D: Disagree, SD: Strongly Disagree) S/N VARIABLES SA (%) Heard of breastfeeding from hospital, maternity clinics, TBA A (%) U (%) D (%) SD (%) 30 (60.0 12 (24.0 %) %) 2 (4.0 %) 4 (8.0 %) 2 (4.0 %) 1. Woman who is fully breastfeeding is 10 (20.0 20 (40.0 less likely to become pregnant 3 months %) %) after delivery 4 (8.0 %) 10 (20.0 %) 6 (12.0 %) 2. Community encourages breastfeeding 28 (56.0 %) 10 (20.0 %) 4 (8.0 %) 2 (4.0 %) 3. Breastfeeding a child for six months is good 34 (68.0 14 (28.0 %) %) 0 (0.0 %) 2 (4.0 %) 0 (0.0 %) 4. Breastfeeding is a good contraceptive method 10 (20.0 22 (44.0 %) %) 4 (8.0 %) 6 (12.0 %) 8 (16.0 %) 5. Breastfeeding is the safest and best method 16 (32.0 16 (32.0 %) %) 2 (4.0 %) 12 (24.0 %) 4 (8.0 %) 6. Frequent breastfeeding in early period can reduce jaundice 16 (32.0 16 (32.0 10 (20.0 %) %) %) 4 (8.0 %) 4 (8.0 %) Have training on breastfeeding 6 (12.0 %) 16 (32.0 %) 8 (16.0 %) Breastfeeding decrease diarrhea 12 (24.0 22 (44.0 %) %) 8 (16.0 %) 4 (8.0 %) 4 (8.0 %) Breastfeeding promote mother-baby bonding 22 (44.0 18 %) (36.0%) 2 (4.0 %) 4 (8.0 %) 4 (8.0 %) Three months breastfeeding is long enough 8 (16.0 %) 6 (12.0 %) 16 (32.0 16 (32.0 %) %) 6 (12.0 %) 12 (24.0 %) 2 (4.0 %) Breastfeeding is a good way to decreases family expenses 10 (20.0 16 (32.0 10 (20.0 %) %) %) 6 (12.0 %) 8 (16.0 %) Doctors and Nurses encourage breastfeeding 12 (24.0 16 (32.0 %) %) 2 (4.0 %) 12 (24.0 %) 8 (16.0 %) Feeling shy of breastfeeding in the public 26 (52.0 14 (28.0 %) %) 2 (4.0 %) 4 (8.0 %) 4 (8.0 %) I’m comfortable with breastfeeding 10 (20.0 %) 8 (16.0 %) 2 (4.0 %) 20 (40.0 10 (20.0 %) %) It is not difficult for breastfeeding mother to care for the family 16 (32.0 %) 4 (8.0 %) 4 (8.0 %) 20 (40.0 %) Maternity leave of three months is enough to successful breastfeeding 8 (16.0 %) 14 (28.0 %) 4 (8.0 %) 10 (20.0 14 (28.0 %) %) Medical practitioners have no role in breastfeeding 12 (24.0 %) 8 (16.0 %) 2 (4.0 %) 16 (32.0 12 (24.0 %) %) 6 (12.0 %) 4 (8.0 %) Breastfeeding has effect on care of 18 (36.0 12 (24.0 family members and marital relationship %) %) 498 10 (20.0 10 (20.0 %) %) 6 (12.0 %) 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences It is painful to breastfeed a baby 10 (20.0 %) 8 (16.0 %) 2 (4.0 %) Time determine how long a mother will 12 (24.0 18 (36.0 breastfeed the baby %) %) 6 (12.0 %) 4 (8.0 %) 10 (20.0 %) Workplace provide designated places for breastfeeding 8 (16.0 %) 12 (24.0 %) 6 (12.0 %) 8 (16.0 %) 16 (32.0 %) Breastfeeding is a waste of time 6 (12.0 %) 12 (24.0 %) 6 (12.0 %) 8 (16.0 %) 16 (32.0 %) Community, family and relative encourages breastfeeding over infant formula 18 (36.0 16 (32.0 %) %) 4 (8.0 %) 16 (32.0 22 (44.0 %) %) The level of income of the family determine breastfeeding duration 10 (20.0 12 (24.0 %) %) 8 (16.0 %) 14 (28.0 %) 6 (12.0 %) Breastfeeding prevent low weight in baby 14 (28.0 20 %) (40.0%) 4 (8.0 %) 6 (12.0 %) 6 (12.0 %) Breastfeeding prevent obesity and health related diseases in infants and mother 20 (40.0 14 (28.0 %) %) 6 (12.0 %) 6 (12.0 %) 4 (8.0 %) Breastfeeding helps mother to lose weight 8 (16.0 %) 16 (32.0 10 (20.0 12 (24.0 %) %) %) 4 (8.0 %) Breastfeeding helps the uterus to return to its pre-pregnancy state quickly 18 (36.0 %) People that breastfeed their baby are exclusively poor 4 (8.0 %) 2 (4.0 %) 4 (8.0 %) 16 (32.0 14 (28.0 %) %) 16 (32.0 10 (20.0 %) %) 2 (4.0 %) 8 (16.0 %) 4 (8.0 %) 32 (64.0 %) DISCUSSION Socio – Demographic Characteristics of the Respondents From the result, 18 (36 %) of the respondents were aged 26 – 30 years, 45 (90%) were Islam, 49 (98%) were Yoruba, 42 (84%) were married, 16 (32%) were civil servants, 30 (60%) had tertiary education and 24 (48%) earned above 41,000. Knowledge and Attitudes of Mothers towards Breastfeeding From the 50 respondents, 30 (60%) strongly agree that they have heard of breastfeeding from hospital, maternity clinics, TBA, 20 (40%) agree that woman who is fully breastfeeding is less likely to become pregnant 3 months, after delivery, 28 (56%) strongly agree that community encourages breastfeeding, 34 (68%) strongly agree that breastfeeding a child for six months is good, 22 (44%) agree that breastfeeding is a good contraceptive method, 16 (32%) strongly agree and agree that frequent breastfeeding in early period can reduce jaundice, 16 (32%) agree they have had training on breastfeeding, 22 (44%) strongly agree that breastfeeding decreases diarrhoea, 22 (44%) strongly agree that breastfeeding promote mother-baby bonding, 16 (32%) disagree and strongly disagree that three months breastfeeding in long enough, 18 (36%) strongly agree that breastfeeding has effect on care of family members and marital relationship, 16 (32%) agree that breastfeeding is a good way to decreases family expenses, 16 (32%) agree that doctors and nurses encourage breastfeeding, 26 (52%) strongly agree that they feel shy of breastfeeding in the public. 499 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 20 (40%) disagree that they are comfortable with breastfeeding, 20 (40%) disagree that it is not difficult for breastfeeding mother to care for the family, 14 (28%) strongly disagree that maternity leave of three months is enough to successful breastfeeding, 16 (32%) strongly disagree that medical practitioners have no role in breastfeeding, 16 (32%) disagree that it is painful to breastfeed a baby, 18 (36%) agree that time determine how long a mother will breastfeed the baby, 16 (32%) strongly disagree that workplace provide designated places for breastfeeding, 16 (32%) strongly disagree that breastfeeding is a waste of time, 22 (44%) strongly disagree that community, family and relative encourages breastfeeding over infant formula, 14 (28%) disagree that the level of income of the family determine breastfeeding duration, 20 (40%) agree that breastfeeding prevent low weight in baby, 20 (40%) strongly agree that breastfeeding prevent obesity and health related diseases in infants and mother, 16 (32%) agree that breastfeeding helps mother to lose weight, 18 (36%) strongly agree that breastfeeding helps the uterus to return to its pre-pregnancy state quickly and 32 (64%) strongly disagree that people that breastfeed their baby are exclusively poor. CONCLUSION Breast milk remains the best and most guaranteed kind of nourishment for infants. The health benefits of breastfeeding to infants should not be underestimated. Breastfeeding is well known as the best source of food for infants. Health education programmes on the benefits of breastfeeding to the infant, mother, family and the community should be promoted. ACKNOWLEDGEMENTS I appreciate the support and cooperation of all the nurses and pregnant women that participated in this study. REFERENCES Alder EM, Williams FL, Anderson AS, Forsyth S, Du Florey CV and P Van der Velde What influences the timing of the introduction of solid food to infants? Brit. J. Nutr. 2004; 92: 527–531. Hellin K and G Waller Mothers’ mood and infant feeding: prediction of problems and practices. J. Reprod. Infant. Psychol. 1992; 10: 39–51. De Olivieira MI, Camacho LA and AE Tedstone Extending breastfeeding duration through primary care: a systematic review of prenatal and postnatal interventions. J. Hum. Lact. 2001; 17: 326–343. Taveras EM, Capra AM, Braveman PA, Jensvold NG, Escobar GJ and TA Lieu Clinician support and psychosocial risk factors associated with breastfeeding discontinuation. Pediatrics. 2003; 112 (1): 108–115. World Health Organization. Global Strategy for Infant and Young Child Feeding: the Optimal Duration of Exclusive Breastfeeding. World Health Organization, Geneva. 2001. Kramer MS, Chalmers B, Hodnett ED, Sevkovskaya Z, Dezikovich I and S Shapiro Promotion of breastfeeding intervention trial (PROBIT): a randomized trial in the Republic of Belarus. J. Am. Med. Assoc. 2001; 285 (4): 413–420. Kramer MS and R Kakuma The optimal duration of exclusive breastfeeding: a systematic review. World Health Organization (WHO/NHD/01.08; WHO/FCH/01.23) Lanting, C. I., Van Wouwe, J. P., & Reijneveld, S. A.(2005). Infant Milk Feeding Practices in the Netherlands and Associated Factors. Acta Paediatrica, 94, 935-942. Fairbrother, N., & Stanger-Ross, I. (2010). Reproductive-aged Women’s Knowledge and Attitudes Regarding Infant-feeding Practices: an Experimental Evaluation. Journal of Human Lactation, 26(2),157-167. Marrone, S., Vogeltanz-Holm, N., & Holm, J. (2008). Attitudes, Knowledge, and Intentions Related to Breastfeeding Among University Undergraduate Women and Men. Journal of Human Lactation, 24(2),186-192 Kools, E. J., Thijs, C., & de Vries, H. (2005) The Behavioral Determinants of Breastfeeding in the Netherlands: Predictors for the Initiation of Breastfeeding. Health Education & Behavior, 31(6), 809-824. 500 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EXPERIENCE OF CHILD ABUSE AMONG SECONDARY SCHOOL STUDENTS IN BAPTIST HIGH SCHOOL, EDE, OSUN STATE, NIGERIA Omoge O. Adeyemi, Godfrey G. Sally, Obi – Obasi S. Chiamaka, Eweka A. Oghogho Amos J. Rimamfatem Department of Public Health, Adeleke University, Ede, Osun State, Nigeria ABSTRACT BACKGROUND: Child abuse is a major social problem in the world millions of children are being forced to work on extremely difficult circumstances of exploitation which affect their physical mental developments. In school-aged children, subtle clinical manifestation may include sudden onset of anxiety, fear, depression, insomnia, hysteria and sudden massive weights loss, or weight gain, school failure, truancy or running away. As children grow older we find more serious delinquency accompanied by self-esteem. OBJECTIVE: This study was carried out to gain an understanding on the experience of child abuse among secondary school students in Ede, Osun State. METHODOLOGY: This was a descriptive cross – sectional study. A multistage sampling method was adopted in administering the questionnaire to the secondary school students in Ede, Osun state. Data was analyzed using SPSS version 21. RESULTS: The mean age of the respondents was 16.12 + 1.21 years, 74% were aged 16 – 20 years, 60% were females, 74% were Muslims, 76% of the respondents have been slapped on the face or head, 62% have experienced hitting by throwing object at them, 54% reported that they have been hit with a close punch, 76% have been insulted and 66% said they have been called hurtful names. CONCLUSION: Child abuse as discussed has serious implications on the educational system in Nigeria. It presents a serious draw back on the child educational development and thus hinders societal growth and development. The problem of child abuse in the education system requires adequate and efficient handling in order to improve educational development. Keywords: Experience, Child, Abuse INTRODUCTION According to the World health organization report on the consultation on child abuse and prevention (1999) “Child abuse or maltreatment constitutes all forms of physical and/or emotional ill treatment, sexual abuse, neglect or negligent treatment or commercial or other exploitation, resulting in actual or potential harm to the child’s health, survival, development or dignity in the context of a relationship of responsibility, trust or power”. Furthermore, Child Abuse Prevention and Treatment Act CAPTA (1974) 501 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences defines child abuse and neglect as “any recent act or failure to act on the part of a parent or caretaker, which results in death, serious physical or emotional harm, sexual abuse, or exploitation, or an act or failure to act which presents an imminent risk of serious harm”. Child abuse is a major social problem in the world millions of children are being forced to work on extremely difficult circumstances of exploitation which affect their physical mental developments. Child abuse generally is human originated acts of commission or omission and human created or tolerated conditions to inhibit or preclude the development of inherent potentials of children. Child abuse is a serious global problem that is deeply rooted in cultural, economic and social practices and occurs in a variety of ways and places. According to International Labour Organization (2012) estimated that about 250 million children between the ages of 5 and 14 are abuse, mostly in developing countries. Almost half are sexually abuse all around the world. According to the world health organization (WHO, 2013), there were an estimated 57,000 deaths attributed to homicide among children less than 15 years of age in 2013. Global estimations of homicide suggest that infants and very young children are at greatest risk with rate for the 0 – 4 year old age group more than double those of 5 – 14 years old. According to a UNICEF report ( 2012) approximately 40% of the total child population under the age of 5years suffered malnutrition, 63% between 7year to 16year stunted growth anaemic and underweight and infant mortality rate is 81%. Poor conditions extend to the education sector too. Children without official identity are more vulnerable to abuse and exploitation. Another report indicated almost 1,549 case of sexual abuse reported in the year 2013 representing a rate of four case per day and 1,184 girls were sexually by the end of 2009 (SPARC, 2013). In Nigeria in (2012) it was estimated that fifteen million children are abuse in Nigeria with 40% are physically abuse, psychologically and sexually abuse according to International Labour Organization (ILO, 2004). It is evident that child abuse is a serious global problem that is deeply rooted in cultural, economic and social practices and occurs in a variety of ways and places. According to the National Child Abuse and Neglect Data System (NCANDA, 2006) reported by Gelles (2009) in the United States for instance, more than 900,000 children suffer severe or life threatening injury and some (1,000 to 2,000) children die as a result of abuse and those who survive often suffer emotional trauma that may take long for the bruises to be healed. METHODS Study area The study was carried out in Ede, Osun State. Ede is one of the Local Government Area in Osun State located in the south – west part of Nigeria and the indigenes are Yoruba language speaking. It lies along the Osun River at a point on the railroad from Lagos, 112 miles (80km) southwest, and at the intercession road from Osogbo, Ogbomosho and Ife. Ede is one of the older towns of the Yoruba people. Ede is predominantly Muslim town with about 90% of the population. Ede is well known as a Hospitable Land. Study population The study population comprises of the Adventist High School Students in the Community of Ede, Osun State, Nigeria Study design and sampling A cross – sectional descriptive method was adopted. A multistage sampling method was used in selecting the targeted population. The sample was drawn from the total population of fifty (50) students in the Senior Secondary School Class Two (SS2). 502 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Data collection and analysis methods Information was collected using self – administered questionnaire. Questionnaire was pretested and used to collect data from the sample of population. The questionnaire comprised of questions on Socio – Demographic Information, Physical, Emotional, Sexual Abuse and Neglect. The responses of the respondents were analyzed using Statistical Package for Service Solutions (SPSS) Version 21. RESULTS Table 1: Socio – Demographic Characteristics of the respondents(n=50) Variables Frequency (%) Age (years) 11 – 15 13 (26%) 16 – 20 37 (74%) Mean+Std = 16.12 + 1.21 years Male 20 (40%) Sex Female 30 (60%) Class Grade 2/SSII 50 (100%) Christianity 13 (26%) Religion Islam 37 (74%) Tribe Yoruba 50 (100%) Family type Monogamy 21 (42%) Polygamy 18 (36%) Single parents 11 (22%) Table 2: Physical Abuse (n=50) S/N Characteristics Yes No Slapped you on face or head? 38 (76%) 12 (24%) Pulled hair? 20 (40%) 30 (60%) Hit by throwing object at you? 31 (62%) 19 (38%) Hit you with closed ﬁst/punch? 27 (54%) 23 (46%) Kicked you? 19 (38%) 31 (62%) Forced you to eat something against your wish? 16 (32%) 34 (68%) Choked you? 18 (36%) 32 (64%) Cut with sharp item? 7 (14%) 43 (86%) Has anyone ever: 503 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 3: Emotional Abuse (n=50) S/N Characteristics Yes No Sworn to you? 24 (48%) 26 (52%) Insult/shout at you? 38 (76%) 12 (24%) Call hurtful names? 33 (66%) 17 (34%) Hurt on health issues? 17 (34%) 33 (66%) Made you feel stupid/foolish? 26 (52%) 24 (48%) Isolated you? 17 (34%) 33 (66%) Embarrassed you as been poor? 16 (32%) 34 (68%) Has anyone ever: Table 4: Perceptions of Malaria in Pregnancy (n=50) S/N Characteristics Yes No Touched you sexually? 9 (18%) 41 (82%) Kissed you against your wish? 7 (14%) 43 (86%) Given you money to do sexual things? 3 (6%) 47 (94%) Made you touch their private parts? 5 (10%) 45 (90%) Touched your own private parts/breasts? 7 (14%) 43 (86%) Forced you to have sex? 3 (6%) 47 (94%) Shown you sexual pictures? 7 (14%) 43 (86%) Made you undress against your wish? 5 (10%) 45 (90%) Yes No Denied you of food? 22 (44%) 28 (56%) Refused to cater for your whereabouts? 17 (34%) 33 (66%) Refused to take care of you when you are sick? 9 (18%) 41 (82%) Refused to buy you clothes to wear? 17 (34%) 33 (66%) Refused to cater about you? 13 (26%) 37 (74%) Refused to provide for your needs? 19 (38%) 31 (62%) Refused to cater about your personal hygiene? 10 (20%) 40 (80%) Not given adequate attention and supervision? 20 (40%) 30 (60%) Has anyone ever: Table 5: Neglect (n = 50) S/N Characteristics Has anyone ever: 504 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences DISCUSSION Socio – Demographic Characteristics of the Respondents The respondents’ ages were between 11 – 20 years and their mean age was 16.12 + 1.21years. 37 (74%) were between 16 – 20 years, 30 (60%) were females, 50 (100%) were in Senior Secondary School Two (SS2), 37 (74%) were Muslims, all the respondents 50 (100%) were Yoruba and 21 (42%) of the respondents came from monogamous family. Physical Abuse 38 (76%) of the respondents reported that they have been slapped on face or head, 31 (62%) have once been hit by objects thrown at them, and 27 (54%) said they have been hit with a close fist. Emotional Abuse Of the 50 respondents, 38 (76%) have been insulted or shouted at, 33 (66%) have been called hurtful names, 26 (52%) have been Sexual Abuse 9 (18%) have been touched sexually, 3 (6%0 have been given money to do sexual things, 7 (14%) have been shown sexual pictures and 3 (6%) of the respondents have been forced to have sex. Neglect 22 (44%) have been denied food, 13 (26%) have been refused to be cater for, 17 (34%) have been refused to buy clothes for and 20 (40%) have not been given adequate attention. CONCLUSION This study therefore concluded that there are various forms of child abuse ranging from physical abuse, emotional abuse, sexual abuse and neglects that the students in Adventist High School, Ede, Osun State had experienced in the time past and till the time this research was conducted. With Ede community moving rapidly towards urbanization, there is a widespread recognition that the level of child abuse reported has increased. It is crucial that the problem of child abuse be addressed because not only does it have an impact on the motivation and productivity of the individuals but also has adverse effects on the health of the individuals concerned. ACKNOWLEDGEMENTS I appreciate the support and cooperation of the school authority, the students and all that participated in this study. REFERENCES Adidu V.T. (2005): Child Abuse and Neglect in Nigeria: Challenges to Counseling: In ABU Journal of Counseling and Human Development 4(1) ABU Zaria, 60 Bates, J. E.; Pettit G.S. and Dodge, K.A. (1990): Abuse is seen as a leading factor in children‘s aggressive behaviour. The New York Times. Retrieved from http://www.nytimes.com/1990/12/21/us Butchart, A., & Phinney, A. (2006): Preventing child maltreatment: A guide to taking action and generating evidence (p. 89). Geneva, Switzerland: World Health Organization. Corbey, B. (2000) Child Abuse: Towards A Knowledge Base, Open University Press Buckingham, P.A. Elam, G., & Kleist, D. (1999): Research on the long-term effects of child abuse. The Family Journal, 7(2), 154-160. 505 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Ford, J.D.; Fraleigh, L.A. and Connor, D.F.(2010): Child abuse and aggression among seriously emotional disturbed children. Journal of Clinical, Child and Adolescent Psychology, 39(1): 25-34. Fingleton. K. (1989): The attitudes and approaches of school psychologists and child guidance services to sexual& abused children. Educational and Child psychology, 6, 15 -21. Gelles R. J. (2009) Child abuse. Microsoft Encarta Online encyclopedia. Retrieved from http://encarta.msn.com Glaser, D. (2000): Child abuse and neglect and the brain-a review. The Journal of Child Psychology and Psychiatry and Allied Disciplines, 41(1), 97-116. Hazzard, A., & Rupp, G. (1986): A note on the knowledge and attitude of professional groups toward child abuse. Journal of Community Psychology, 14, 219-223. Holt MK, Finkelhor D, Kantor GK: Multiple victimization experiences of urban elementary school students: associations with psychosocial functioning and academic performance. Child Abuse Negl. 2007;31(5):503-15. International Labour Organization: ‘Global Report on Child Labour’. Online Available: http//Ilo.org,1978. Kellogg, N., & Neglect, a. (2007): Evaluation of suspected child physical abuse. Pediatrics, 119(6), 1232-1241. Kendall-Tackett K: The health effects of childhood abuse: four pathways by which abuse can influence health. Child Abuse Negl. 2002;26:715-29. Norman RE, Byambaa M, De R, et al.: The long-term health consequences of child physical abuse, emotional abuse, and neglect: a systematic review and meta-analysis. PLoS Medicine 2012; 9(11): e1001349 Portwood, S: ‘The Impact of Individuals Characteristics and Experiences on the Definitions of Child Maltreatment’ Child Abuse and Neglect, vol.22, pp.437-452, 1998. Rebecca, W: Child Abuse: Implication for Child Development, Sage Publication, Oaks, 2004. Rohner, R.P, &Rohner E.C (1980): Antecedents and Consequences of Parental Rejection: A Theory of Emotional Abuse. Child Abuse and Neglect, 4, 189-198. Teisl, M., & Cicchetti, D. (2008): Physical abuse, cognitive and emotional processes, and aggressive/disruptive behaviour problems. Social Development, 17(1), 1-23. Tite R: Detecting the symptoms of child abuse: classroom complications. Can J Educ. 1994;19:1-10. U.S. Department of Health and Human Services. (2008b): Child maltreatment 2006.Administration for Children & Families. Washington, DC. Walsh, A. (1990): Illegitimacy, child abuse and neglect, and cognitive development. The Journal of Genetic Psychology, 151(3), 279-285. World Health Organization (WHO). (1999). Retrieved January 17, 2008, from http://www.who.int/mip2001/files/2017/childabuse.pdf) 506 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EMERGENCE OF METALLO-BETA-LACTAMASE (MBL) PRODUCING GRAM-NEGATIVE BACTERIA IN A HOSPITAL ENVIRONMENT WITH NO HISTORY OF CARBAPENEM USAGE Musa Yakubu TULA Department of Biological Science Technology, Federal Polytechnic Mubi, P.M.B 35 Mubi, Adamawa State, Nigeria. ABSTRACT The occurrence of an MBL-positive isolate in a hospital environment poses not only a therapeutic problem but is also a serious concern for infection control management. This is because MBL hydrolyse all beta-lactams including carbapenems. One hundred (100) samples (including sink, beddings, door handles, benches and staff hands) from children, female and male wards of Mubi General Hospital were analysed for bacterial growth. The Gram-negative isolates were screened for imipenem resistance and subsequently Metallo-Beta-Lactamase (MBL) production phenotypically by combined disc test (CDT) method. The result showed that of all the Enterobacteriaceae isolates and Pseudomonas aeruginosa recovered from the hospital environment, only 5(12.2%) were resistant to imipenem and were taken as presumptive Metallo-Beta-Lactamases (MBL) producers. These includes Escherichia coli (13.3%), Pseudomonas aeruginosa (18.2%) and Shigella species (50.0%). From the isolates that were imipenem resistant, only three were phenotypically MBL producers, accounting for the prevalence of 7.3%. From these, E. coli, P. aeruginosa and Shigella species constitutes the prevalence of 6.7%, 9.1% and 50% respectively Though the prevalence of MBL producing Gram-negative bacteria in this hospital environment is low, but the detection of such organisms in the hospital environment is worrisome, considering the fact that there is no history of usage of carbapenem in the hospital and the gene that encode the production of the MBL enzymes are often carried on large mobile genetic element. Keywords: Metallo-Beta-Lactamase, Gram-negative, Hospital environment 507 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EMERGENCE OF NEW DELHI METALLO-ΒLACTAMASE-1 (NDM-1) PRODUCERS AMONG CARBAPENEM-RESISTANT ENTEROBACTERIACEAE (CRE) IN SOURCES OF WATER FROM ADAMAWANORTH SENATORIAL ZONE, NIGERIA MUSA Yakubu TULA1*; ONAIWU Idahosa. ENABULELE2; ANTHONY Endurance OPHORI2 Department of Biological Science Technology, Federal Polytechnic Mubi, P.M.B 35 Mubi, Adamawa State, Nigeria. 1 Department of Microbiology, Faculty of Life Sciences, University of Benin, PMB 1154 Ugbowo, Benin City, Edo State Nigeria. 2 ABSTRACT The emergence of New Delhi Metallo-beta-lactamase-1 (NDM-1) among Enterobacteriaceae in water sources has raised a major public health concern and constitute critical threat to human health as these organisms exhibits high level of resistance to available potent antibiotic. Water samples were investigated with the aim of detecting the presence of NDM-1 gene among carbapenem resistant Enterobacteriaceae (CRE) isolates. Carbapenem (imipenem) resistance was determined by disc diffusion test, while specific Polymerase Chain Reaction (PCR) test was conducted to detect blaNDM-1 gene. From the 256 water samples analyzed for bacteria growth, 358 bacteria isolates were recovered. Out of these, only 45 isolates belonging to the family Enterobacteriaceae were resistant to carbapenem (Imipenem) antibiotic accounting for a 12.6% prevalence rate. From these, the blaNDM-1 gene was documented in 30 Enterobacteriaceae accounting for the prevalence of 66.7%. The blaNDM-1 gene was documented in all the isolates of K. oxytoca, K. variicola, E. aerogenes, E. hormaechei, E. asburiae, C. freundii, and M. morgani that were resistant to imipenem. Other isolates that harboured the blaNDM-1 gene in varying proportion includes K. pneumoniae (66.7%), E. coli (50.0%), E. gergoviae (50.0%), and P. mirabilis (50.0%). Most of the isolates that were positive for blaNDM-1 also harboured plasmids. Carbapenem resistance mediated by New Delhi metallo-beta-lactamase-1 (NDM-1) constitutes an emerging challenge in the treatment of bacterial infections. As such, the urgent need for antimicrobial surveillance and stewardship is of utmost importance. Keywords: NDM-1, Carbapenem, Enterobacteriaceae, water, Adamawa 508 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences UNDERDEVELOPMENT, NATIONAL INSTABILITY AND COVID-19 PANDAMICS/ #ENDSARS CHALLENGES IN NIGERIA IRECHUKWU, Nnameziri Sunday Department of Political Science, Post-Graduate School, Faculty Of Social Sciences; Niger Delta University, WILBERFORCE ISLAND, AMASSOMA, BAYELSA STATE. 1. BACKGROUND TO THE STUDY Coincidental occurrence and spread of Covid-19 pandemic brought shock to nations developed and developing. Since its outbreak in Wuhan City of China in March 2019 with increased death casualties fast spread across continents and nations of Europe, Spain, United States of America, Korea, Russia, Egypt and Nigeria among others, all a bowed to its negative impacts more especially as the World Health Organization (WHO) declared it pandemic. Subsequently, preexisting challenges of lives and properties insecurities confronting African nations especially Nigeria gained boost. However, poverty and hunger dominated characteristic lives of Nigerians which tend to render the economic development, national cohesion and stability, all efforts in futility. Nigerian economy remained backward in comparative terms among developing economies due mainly to poor governance and neglect of science and technology on one path and sustained attitudes of political elites who promote and front parties’ interests against preference to the peoples’ lives and national cohesion on the other. Nigerian problems in that regards transcend socio-political, technological, and educational, health institutions which constitutionally, also, challenge the nation’s smooth administrative, productive capacities including national building and stability. However, corruption stood at forefronts of Nigerian challenges before and at arrival of the pandemics. Subsequently, predictions have placed the nation’s stability and economic survival chances as bleak due to the level of ignorance and reckless attitudes among elites whose indulgence in life of high consumption without production have affection on larger population who are denied basic amenities and infrastructural needs. There are increased predictions recently among professionals, academics and prophesiers about impending doom of socio-economic, national and of state failures. This is informed by already existing level of poverty and hunger crises which escalate on regular bases. No solution seemed handy, especially, as issues of unemployment, internet scams, cultism, drug peddling, ritualism, kidnaps, hostage taking activities occupy the hearts and mentalities, of unemployed, teaming graduates and nongraduate youths. However, hunger and conflicts are inseparable phenomena in socio- behavioral science studies, especially, among development Scientists, political economists, administrative science experts, environmentalists and geoscientists to name but a few. The Nigerian youths are uncomfortable with nation and state presently; especially, as unfolding pressure and callous enforcement of arms through 509 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences security agencies, of police exert unconstitutional pressures of brut actions against the youths. Records of official defects against youths become regular issues across length and breadth on nation. The nation’s diverse human, material, land, natural (solid and mineral) resources mismanagement by leaders coupled with deliberate indulgent attitudes of socio-economic inequality in distribution sustained across geopolitical divides are padded among major issues that raised agitations and fuelled grudges, of the ill feelings of exclusion, hates and denials which molded ugly but latent grudged consequences across length and breadth of states and nation. This is evidenced in the recent protested occurrence across nation, which youths demanded for a change and new branded Nigeria, through uncontrolled crises and unquantifiable economic, properties and lives destruction across the nation. A change protests and prospects which persist unimaginably to extend and extent of threats to nation’s unity, development and stability of state. However, the conflicts as tools of further underdevelopment of the nations and Nigeria in particular amidst threat on ground, of issue of potential rise in population over 200 million people with predominant lives of ostentatious lives of consumption especially among leaders without plans for production; even as the global oil market price continued to fall below expectation. These have caused the Nigeria’s economy and political survival to deepen into crises at unimaginable proportion and predictions, especially, as the Covid-19 pandemic outbreak constituted more and more socio-economic hazards across globe. Worse, is Nigeria’s fast deteriorating economic condition, which “as at March 2020 the oil crude price fell to $45.7 per barrel, the lowest since 2017” Lagos Chamber of Commerce and Industry (LCCI, March, 2020). So far, poverty and hunger crises are fast spread across the nation with alarming increase of deaths reports generally; antisocial behaviour among youths. Worse still include crises in the north by the activities of Boko Haram terrorists coupled with Fulani Herdsmen kidnappings, killings across length and breadth of Nigeria. There is increase of activities of groups associated with ideology of blood-birthing lifestyles and of social darkness. They are sets of people possessed with illegal arms and sophisticated destructive actions against state. Other activities among youths include cultism and gangers whose collaborative evil operations on drugs and human trafficking, food and drugs adulterator/ abuses, internet scam among others increased alongside issues of land boundaries’ crises across nation. Nigeria has it all wrong all rounds. As already stated above, crisis and developments are opposing concepts, specially, as evidenced in Nigeria even as she signed global peace accord, under “Women in Peace Progress (WIPP)” including other resolutions of resolution of conflicts among the United Nations (UN 1325 (2000); Maputo Mozambique (2003) Protocol to African Charter on Humans, and Rights of Women in Africa; Gender Forum Declaration of Tunis (2004) and World Summit on Information Society (WSIS, 2005) among others contemporary global issues and protocols. Yet, Nigeria remained victim of all forms of crimes in a bleak future of economic survival conditions which loomed and added impetus to issues of Boko-Haram activities and Fulani Herdsmen insurgent killings, abductions and property destruction. The fore goings constitute wars on state on one path, and economic, social and political underdevelopment of nation the on another. The foregoing arguments shaped the predictions of Nigeria’s post CoVid-19 pandemic future with impended doom consequences at a glance. The consequences are predicated upon un-proactive leadership styles which added impetus to backwardness in science and technological competitions and developmental breakthrough. Such leadership styles prompted existing infrastructural decayed in health, education, roads, power and portable water; food insecurity is another. To the above extend arise a few questions on whether: 1. People still confide on contents and contexts of Nigeria nation, anthems and pledge? 2. One Nigeria concept is a reality or yet, a future project? The nation’s issues are complex ranging from constitutional and institutional failures to sociocultural, scientific (educational), and policies, administrative/economic failures. In line with above 510 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Nnamdi Kalu, Leader of the Indigenous People of Biafra (IPOB) in a captioned – ‘My Problem with Nigeria’ SaturdaySun (October 31, 2020, Vol. 17 No.931 pp.28) argued “that is why we have arrested development; that is why nothing seems to be working because the convergence of these diverse values systems from the core Arewa north, from the west and the east is making it impossible for Nigeria to function as a viable state”. “Don’t shy away from holding leaders accountable” Nyesom Wike (2020, October 31, pp.28) Executive governor of Rivers state of Nigeria added. Ironically, Nigeria depends on crude oil which serves as only force of internal unity, defense and external economic relations. It is the base of crude and unrefined politics of greed, hates, acrimonies and rancor against Nigerian unity. The nation is to that extend base on the concept of one-oil-one-Nigeria; no-oil-no-Nigeria mentalities. 2. THEORETICAL FOUNDATION OF THE STUDY/LITERATURE The institutions and constitution as tools of the government including bureaucracy, legislature and judiciary are remarkable failures and factors. This is so, as both failed in their development objectives due mainly to poor intra and interrelationship of functional activities among them. These have negative affection of socio-economic structure and labour force due to the facts that they are also occupied by people who by implication affect their functional capabilities across other institutions including: education and technological mode of employments, social regulations and national smooth operation. This is in agreement of the arguments that “what people want to achieve collectively or individually depends on the state’s sanction and or supports …..It is for the state’s attention or its control that men compete….It is possible not to be interested in what the state does, but it is not possible to be unaffected by it” (Miliband 1967 in Otobo 1988:3). Based on the above analytical attempts of this study with understanding of facts of socio-economic events of Nigeria; the theoretical foundation of study is premised on ‘Social Contract theory’ complemented by ‘Public Choice theory both of which would serve as universally acceptable scientific-tool-kits made provisional for intellectual problem solving, of this dimension Irechukwu (2020). According to Todaro & Smith (2006:140) “a theory helps us to think systematically about organizations in their efforts towards achievements” and as “body of postulates or general principles put forward to ease explanation of facts of world events of arts or science in such a manner that if ‘A’ happens ‘B’ will also happen” Aluko (2004). Theory provides needed explanations to specific social phenomenon. Thomas Hobbe’s, J.J. Rousseau among others postulated the social contract theory of state to enable understanding of dynamics of peace and security tend to challenge or confront people and state’s in relationship with responds mechanisms, opportunities, and apparition in relationship towards economic development and national stability. a) The central thesis of the social contract theory is that “man is selfish and always moved by his passion and desires to action”, such selfish appetite he would pursue to detriment of others’ needs. Society to that extends or extent is at war as “benefits, goals, services, principles and policies are liable to over-throw by these selfish desires Mbachu (1998:77). Man’s character is vicious and corrupt so long as all men are free to exploit nature for self-sustenance despite that such freedom is limited by imposition of certain rules, regulations and laws. b). The public choice theory on the other hand is credited to the noble price winner (1986), James Buchanan through his book titled ‘Calculus of Content’ which was published in 1962, a classic piece. The theory revolutionized the processes and applications of democratic decision making and promoted indebt economic analysis. Its explanations cut across developmental studies and the social science disciplines, generally. It transcends viewpoints of political actors subjectively, including, organizations, bureaucrats, voters etc. Based on such views’ interpretation and understanding Egonmwan (2018:60) argued that “leaders in pursuit of their selfish interests undermine moral principles and basic rules that guide norms and thereby promote unsustainable practices and undermine needs to achievement of public interest”. Whereas, the institutions and constitutional practices are meant to abide by guiding rules and principles, regular needs 511 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences of the masses must be actualized and satisfactorily provided through democratized system of governance. It therefore, clarifies public choice theory as putting public interest at the centre for justification of sectorial bureaucratic organizational behaviour. It further question leadership objective and subjective willingness of converting resources (man, money and material) through greedy politicization, especially, among Nigerian political elites who doubled their attitudinal preference to political parties’ interest of winners take-all strategies, at expense of majority values, interest traditions and national stability efforts. The study therefore reviewed literature extensively, in support of the above theoretical lines of thoughts. Literature includes: journal articles, magazines, books, internet material and texts. Thematic analysis concluded, that Africa, generally and Nigeria in particular, would encounter severe post covid-19 pandemic security challenges, economic underdevelopment, national incoherence and threat to state legitimacy. These challenges would escalate amidst the pre-covid-19 pandemic/#EndSARS protest action by Nigerian youths in recent times under checked. Also, ignorance of food insecurity; population rise; poverty and hunger prevalent, including unsustainable economic development situation prior to covid-19 pandemics, however, have additional impact of social, political, education, agricultural, technological science and business underdevelopment in the country. Nigeria, to the foregoing effects would face great challenges capable of disintegrating regions from center especially, as continued war songs occupy the airwaves which in terms, signaled impending extents of regional insecurities, nation and state failures. 3. THE NIGERIAN ECONOMIC AND NATIONAL CRISES OF GOVERNANCE Nations need confortable Public administration, management, and appropriate technological tools to serve and develop, effectively. These are achievable through structural transformations and purposive efforts geared towards effective operationalization of the available institutions, constitutions, policies and avoidance of overlap of functions. Nigeria, to that effect have in various past, attempted several public service reforms which came and gone without significant contributions to nation’s socio-economic development. Be it as it may, the spate of distrust, corruption based misplacement of files/funds and priorities by leadership plunged the nation’s larger population into crisis of poverty and hunger which threatened and opposed efforts to the nation’s development and unity. Additional problems included payment deficits amidst economic stagnation with the issues of irreconcilable external debts which internally, also, affected all developmental and social relation endeavours including: education, health, agro-allied, technologies among others. The more the reforms in Nigeria the lesser the achievements derived; hence, the people are daily confronted by opposition and factional crises whereas the scripture said that: Any country that divides among itself and that, which fight against each other, will not last very long; and any family or town that divides itself into groups which Fight each other, will fall apart (Matthew 12:25). The foregoing has doubled impact on Nigeria’s predicted and prophesied economic doom adjudged by past attempted civil service and constitutional reforms strategies by the military in governance; including: 1) The Adebayo Commission 1971Udorji Commission 1974 2) The Local Government Reform 1976 3) The Dotun Philips Commission 1988 and 4) The Allison Ayida Panel 1994; 512 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Others, not the least, included reforms under civil rule by the former President Olusegun Obasanjo’s administration in 1999-2007 (military regime in disguised), the Stephen Aronsaye’s Panel of former President, Goodluck Ebele Jonathan’s (core civilian) administration 2010-2015; the list is lengthy and to no avail. Till date, Nigeria remained prominent among the comity of underdeveloped nations in acute poverty and hunger crises which occupying media pages and airwaves. It is to that extent and extends of prodigality and impending economic and nation’s doom also, that the scripture stated clearer: I want to gather my people, as a farmer gathers a harvest, but, they are like a vine with no grapes like a fig tree with no figs; even the leaves have withered. Therefore, I have allowed outsiders to overtake the Land (Jeremiah 8:12). Where there is no love there also are poverty and hunger. Peace, unity and progress cannot thrive where crisis reign supreme. Successful leaders are good planners, and creators, organizers, motivators, innovators and communicators. Deficiency of such characteristics among Nigerian leaders contributed to present extends and extent of cracks and crisis; backwardness and failures. Nigeria, like other nations of Africa and developing economies has faced various viral attacks among which the smallpox; Black Death (most devastated), killed estimatedly 75-200 million people in the 14th century Okoro (2020, March, Thursday 26th). Recent virus’ pandemic impacts included the influenza (the Spanish flu), the Ebola disease (non-pandemic), the HIV/AIDS pandemic 2018. Most recently is Covid-19 pandemic impact which was more compounded by the ‘end-SARS concept crisis’ which led to wanton destruction of lives and properties by the youths across nation. Prior to the scenario, “year after year Nigerians especially the youths are left to experience brutality of officers who should ordinarily be their friends and rescue heroes. This is caused by institutionalized and eroding values that should ordinarily bring hope and help in the realization of major duty of the police which is to prevent and detect crime while also enforcing law and order for the preservation of lives and property of the citizens as entrenched in section 4 of the police Act in Nigeria” Daramola (2020, October 19, Monday, pp.22, Vol.44 No.22309) www.punch.com. Both have affection on Nigeria’s economic future and political stability backwardly, notwithstanding, existing impact of activities of the Boko-Haram insurgency which cracked the walls of challenges of peace, hope, stability of the country and worked against sustainable economic development efforts, national stability and of state. Efforts by leaders past and present towards character molding, especially, among youths through the established National Youth Service Corps (NYSC) and National Orientation Agency (NOA) seemed not to have imparted positive attitudinal change in our youths’ lives styles and development orientation, as evidenced by the national development service score cards and leadership service deliveries across nation. Against the backdrops are undisciplined and unethical behavioral youths who partake in corruption and extremism activities of self-centeredness, amidst nepotism, restiveness, cultism, kidnaping, hostage taking, politically motivated killings, and drug and human trafficking. However, the National Youth Service Corps (NYSC) was created in a bid to reconstruct, reconcile and rebuild the country after Nigerian Civil War; by General Yakubu Gowon’s (Rtd) head of state of Federal Republic of Nigeria. It was created by the decree No. 24 of 22nd May, 1973; which stated, thus: “…..with a view to the proper encouragement and development of common ties among the youths of Nigeria and the promotion of national unity…..” . There is no gain saying that the future of any country lies with the youths, which demand certain degree of preparations and orientation through value oriented advanced learning and technological 513 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences knowledge prior to assumption of the public offices/serve to the nation. Unfortunately, the products of Nigeria’s higher and middle institutions of learning have failed to address character molding problems in our today’s society. The inabilities to achieve these goals arise due to inherent effects of incompatible culture, religion and politics of hates; which tend to tear the country apart amidst, the Covid-19 pandemic challenges. Adding pepper to the injury is the hash wind like stirred revolution tagged –‘EndSARS’ nationwide. A situation, that though justified initially line of planed action to a reasonable extents but thereafter was digressed and tilted towards anarchism. It was high jacked and corrupted alongside influence of crude politics of the crude oil. Whichever ways, would Nigerians coexist peacefully and survive Nigeria as a nation for all? The nation embattles internal and external security challenging courses in great casualty effects in both lives and properties ranging from armed banditry to poverty and hunger’s latent crisis. There is increase of suspicion between leaders and the led along ethnic divide with a total loss of confidence among the people which further breach supports among suspicious political elites themselves. Inter and intra-state movements by ethnic nationalities including transportation and movements of goods and services’ resources are not carried on without artificial hitches. There is internal polarization causing disorderliness and politicization of every aspect of national endeavours. The Covid-19 pandemic and EndSARS issues were not exclusion as prescribed measures to check the spread effects of the pandemic virus such as the lockdown of public places and businesses, shops, social distancing turned out to attract no uniformed compliance as imposed by the security guidelines across the nation. These lacks compounded by foregoing existing values gave more impetus to corruption characterized by no accountability, inequity and widened socio-economic disparities between the haves and have-nots across nation. This is to extend that securities posted at official duty posts across borders and internal strategic locations to monitor activities and events, are accused of compromise, insincerity and personal money enrichment transactions. However, regional based, politics of divide has created more problems and contributed to weakening the foundation of trusts to the detriments of any socio-economic positive efforts; amidst the Covid-19 pandemic and beyond. The complicating issues of Boko-Haram and the Fulani’s Herdsmen attacks on innocent citizens; the north-south divided interests against programmes of federal and states government across are sabotaged across ethnic lines, which constitute major threats both at external and internal defense. Based on the foregoing challenges, Osuntokun (2020, March 26) asked “Corona virus: How prepared are we…. one will be shocked that we have not up to one thousand hospitals in Nigeria”. 4. POPULATION INCREASE AND UNDERDEVELOPMENT IMPACT IN NIGERIA Dominant predictions point at numerical facts and figures that number of poor Nigerians would increase by about 2 million people. Others expected that the increase will rise to 7 million based on previous 40.1 in 2019 to 42.5 percent in 2020. However, The Central Bank of Nigeria (CBN) and Fiscal authorities has synergized efforts to avert these dooming predictions and prophesied economic recession. The fiscal authorities’ and economic experts’ joint advice is on what Nigeria must do to avert the impending predicaments. Meanwhile, the Nigerian Organized Private Sector (OPS) has already expressed recorded loss of 74.2 percent of its members to negative effects of the covid-19 pandemic Bimbola (2020). Further, efforts of possible solutions are that of policies intervention to retool health sector through local pharmaceutical production with locally sourced raw materials for promotion of science and technologies with a bid to grow local processing industries. However, as a way forward, intervention sum of N50 billion was provided credit facilities and business free access-loan with sum of N100 billion for local industrial processing and production of pharmaceuticals to help preserve foreign exchange against cost of importation. As the predictions of future recession seemed to outweigh the measures 514 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences put in place, it is obvious that with current drop, in the global oil and gas price, total governments’ revenues will shrink from the 8 percent GDP in 2019, to a projected 5 percent in 2020; this will occur even as the oil constitutes more than 80 percent of the Nigeria’s total export earnings and 30 percent banking sector’s credit and 50 percent of the overall governments’ revenues. The global agencies, the International Monetary Fund (IMF) and World Bank (WB, 2020, June 25th Thursday) predicted that: Nigeria’s economy will likely contract by 3.2 percent while about 5 million Nigerians may likely become poorer. The collapse of the oil prices and impact of the covid-19 pandemic may plunge the nation’s economy into severe recession and severe crime increase never experienced before; since 1980. There is need to the above effects for better economic restructure to restore the financial management through rural development intervention systems, including value chain development with forward and backward link systems technologies and structures. The policy makers, analysts, operators and appropriate institutions on the other hand should be made operationally active to promote socioeconomic and technological enterprises to promote national coherence. This has come, at a time when fiscal resources are urgently needed to contain the covid-19 pandemic outbreak effect for stimulation of the economy Central Bank of Nigeria - (CBN, 2020). Presently, lack of economic diversification and adherence to oil monoculture economy pose major problem with the increased population. “Only proper planning would convert public investment (expenditure on capital projects, social goods and services) for true development in Nigeria” Etekpe (2012:12). The problems of peace and securities in Africa generally, remain peculiar with the environments whereby leadership resistance to change is high and contagious against economic survival. In Nigeria, particularly, the situation increases with continuous neglect of economic diversification from the buoyed oil economic records past. As Adamolekun (1985:114) puts it “despite the tremendous oil revenue boom of late 1973 and onwards, the heads of state, past and presents, saw the growth of institutionalized corruption of the public life, the stupendous mismanagements and astronomical wastes; not millions, but, billions; were frittered away on crazy schemes...”. The ill conducts of leadership still lingered, which constitute the bane of economic and socio-political life among the Nigerian effluents. The situation continued even as the nation’s condition remained sick and deep in bondage of hostilities of economic crises. It is on that note that the global agencies, the International Monetary Fund (IMF) and World Bank (WB, 2020, June 25th Thursday) predicted that: Nigeria’s economy will likely contract by 3.2 percent while about 5 million Nigerians may likely become poorer. The collapse of the oil prices and impact of the covid-19 pandemic may plunge the nation’s economy into severe recession and severe crime increase never experienced before; since 1980. There is need to the above effects for better economic restructure to restore the financial management through rural development intervention systems, including value chain development with forward and backward link systems technologies and structures. The policy makers, analysts, operators and appropriate institutions on the other hand should be made operationally active to promote socioeconomic and technological enterprises to promote national coherence. The covid-19 pandemic has in spite of its devastated impacts also, invoked knowledge of re-counting, reconstructing and recalling for better, checks and balancing which prompted calls for attitudes and values orientation among the leaders. However, the Nigerian size and population is too big, and complex, for illiterates to handle the affairs at Federal and State levels. No poor nations are at peace. Securities are only antidotes to peace, sustainable development and national stability. That is where Science (local and industrial), technology (appropriate, populous, indigenous and labour intensive) become necessary to create jobs and decent livelihood. Hungry men are angry men, in like manners which the hungry nations are controversial and restive nations across the world. The state tends to fall apart as the center no longer holds on its constitutional mandates of territorial integrity through protection of lives and property against internal and external aggressions. Nigeria’s economy will likely contract by 3.2 percent while about 5 million Nigerians may likely become poorer. The 515 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences collapse of the oil prices and impact of the covid-19 pandemic may plunge the nation’s economy into severe recession and severe crime increase never experienced before; since 1980. There is a need to the above extent for better economic restructure to restore financial management integrity and rural development intervention including value chain development strategy and forward and backward link technological structures. Policy makers, analysts, private skilled entrepreneurs, operators of industries and policy implementers of appropriate institutions are poised to promote socio-economic and technological enterprises for protection and sustainability of national economy and integrity. The covid-19 pandemic impacts affect global agencies including International Monetary Fund (IMF) and World Bank (WB, 2020, June 25th Thursday) which also predicted that: Nigeria’s economy will likely contract by 3.2 percent while about 5 million Nigerians may likely become poorer. The collapse of the oil prices and impact of the covid-19 pandemic may plunge the nation’s economy into severe recession and severe crime increase never experienced before; since 1980. There is need to guard against the above expectations for better economic restructure and to restore healthy financial management through rural development intervention systems including value chain development with forward and backward link technological structures. The policy makers, analysts, operators and appropriate institutions on the other hand should be made proactive in promoting socioeconomic and technological life wires of diversified rural economy and national development. The collapse of the oil prices and impact of the covid-19 pandemic may plunge the nation’s economy into severe recession and severe crime increase never experienced before; since 1980. It is clear from the various regions, states, local and individual utterances that Nigeria situation is characterized by incompatibility of political, ethnic, religious and cultural dichotomies among others. SECURITY CHALLENGES IN NIGERIA Prior to the covid-19 pandemic in Nigeria, socio-political and economic situation was cajoled as a result of high rate of killings in the north-eastern area occasioned by Boko-Haram insurgent attacks and herdsmen issues. Other challenges included that of the Indigenous People of Biafra (IPOB), with threats of secession of the east geopolitical region from Nigeria amidst other diverse calls by regions for restructuring, including calls for approval for regional private security outfits of different names and operational tracts and designs, to help in controlling spate of killings, kidnaps, armed gangsters, robberies, cultism activities, land boundary issues; among others. However, “peace and developments are paired, only conflicts can disparage them. Also, it is argued that “political culture, power and democracy interrelate, inseparably” Ibaba (2004:5). Nigerian democracy is faced with challenges which defiled approaches for amendments due to corruption and bad leadership. In effects she suffers more of underdevelopment impact among comity of backward nations. As Chand (2013:471) explained “society is invariably divided, between minority which rules and majority which is subject to its rule”. These challenges can be reversed for better opportunities if right thing is done in realization that “the pedagogical efforts to build better world include the teaching of skills, cooperation and conflict management which serve as road maps to peace and security”. Lans (2008). However, ongoing dictatorial governance tends to suffocates and defile democratic processes and promotes avenues for insecurity. Modern economic development challenges demand purposive science and technology and good leadership structure to meet up needed production. Nigeria underdevelopment 516 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences is evidenced by absence of peace, infrastructures essential amenities and poor communication between the ruler and the ruled. However, “any government which undermine the relevance of public information in the formulation, management and implementation of policies is a dictatorial government” Okolie (2006:17). Also, any societies wishing to carry on functions within global states’ standards successfully, must involve educated and disciplined minds who understand principles and dynamics of state itself. The state ensures safety of lives and properties of citizens as key responsibilities while law and order rest within the arms of the governments, Adebayo (1999:150). Nigeria failed to attain the foregoing expectation, as a failed state, it has its foundation eroded through the crude oil pipe flows and left as nation where cows and cattle are better secured at the expense of the tax paying citizens. Nigeria is left a nation, where Fulani herders guide the cows and cattle, sheep and goats with superior arms, the AK-47 caliber, while the tax payers, are hacked to untimely death at regular bases lawlessly amidst inflammable, coercive, and exclusive political and national instability. On goings revealed the plight of a nation which was founded by aliens who merged multi-ethnic and multi-cultural traditional people without consensuses. A people with incompatible values; whose interest is mortgaged into foreign science and technological policies’ interests thereby keeping them on perpetual dependency syndromes incurably as a rule of game. It is to the above extent that Late Sony Okosun (1980s) musical legend, and Nigeria-born singer asked: Which way Nigeria after many years of independence, still finds it hard to start. How long shall we be patient, before reaching our promised land? Nigeria remained in the dark side of spheres of developmental theories. Further, are the heights of rise of war songs and outcries by people which depict symptoms of looming anarchy in country. The national anthem and pledges (ancient and modern) seemed not binding on political leaders and citizenries. Going by the stanza one which states: “......though tribes and tongs may differ, in brotherhood we stand. Nigerians all are proud to serve our sovereign mother land; while, the new anthem’s stanza one says: “Arise oh Compatriots, Nigeria’s call obey! To serve our father’s land, with love and strength and faith. The labour of our heroes past shall never be in vain. To serve with heart and might, one nation bound in freedom, peace and unity. The words and contents of the anthems (old and new) are failed in attitudes and behaviour of leaders and the led hence; Nigeria is a failed state where the extent of lives and property destruction afflicted psychological injuries against confidence, trust and hope among the people. Jinadu (1998:47) captured it as “psychological injury, i.e.; injury or harm done to the human psyche including the brain wash and indoctrinations of various kinds and threats which serves to decrease the victim’s mental potentialities”. It is a violence that works in the soul of one against one or many. This further agrees with Chinua Achebe’s book ‘Things Fall Apart’, “the Centre is no longer holding; our national anthem, our very hymn of deliverance was written for us by a British woman who unfortunately had not been properly briefed..... So, we found ourselves on the independence morning rolling our tongues around our tricksters”. “It was Lord Lugard’s girlfriend who christened us Nigeria and invoked the natural dance rhythm of our high life to mark our national rebirth” (Achebe, 1998:7). “…I wander why very educated Nigerians cannot see it. I have been a very vocal advocate….Why should the white wake up from Europe to cause us to remain in hatred and anger among ourselves?” Nnamdi Kalu (2020, October 31, Vol.17 No.931) wwwsunnewsonline.com. However, “the class system that a given culture or society has is completely determined by the existing economic structure and system of production put in place”. “The state is a specific modality of 517 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences dominion in automated principles, based on the class favored institutional operations” Ake (1993:33). The spate of the insecurity in Nigeria would remain at increase and probably worse, in so far as past and present leaders remained insensitive to redrawing the road maps for a peacefully, unified country. The questions are: Where actually did Nigeria get it, this wrong and unrepentant, and why can’t we review questions based on the followings: Why the Eastern Region seceded for Biafra in July 6, 1967? Why Nigerians bathe in the blood of fellow nationals rather than in water? Why are Nigerians after political parties’ interest than welfare of citizens and engage in wasteful consumption than production efforts? And why was former Head of State, General Yakubu Gowon’s declaration “No victor no vanquished” at post-civil war, January 12, 1970 later ignored? The late Military Head of the state, General, Johnson, Aguiyi Ironsi gave a tentative answer to some of the above questions while addressing his four regional Military Governors including: Lt Col. Katsina, of the north; Lt Col. Adekunle Fajuyi, of the west; Lt Col. Chukwuemeka Odumegwu Ojukwu, of the east and Lt Col. David Ejor, of the mid-western. Then the army General admonished them and said: “… and tribal loyalties must give ways to national reconstruction”. However, Problems earlier identified are problems solved. Nigerians must go back to the drawing board. The whistle is on-blowing calling all to re-think and reverse into chorus of peace. The way forward to stability of the country is to review from where Nigerian journey started, where she is now, what she proposed to achieve, what she has so far and to ask the question ‘which way Nigeria’, as late musical icon asked in 1980s Nigeria. Any good answers proffered to the above question would lay foundation for renewed and restructured nation. Nigerian problems are numerous. However, divided she falls, united she should stand. Already the falling signals of state are here. Taking specific example from contemporary issues; the Covid-19 pandemic, some banks branches are shot down; company workers retrenched as fast as Nigerian economic system is depleting thereby, increasing and congesting the youths’ unemployment market. Whereas Nigeria remained ardent consumer of foreign goods and services; poor employer of labour and under developer with corrupt and self-centered leaders, the nation continued heading fast to doom. Carl Max argued that: “the system of class and culture that a society has is determined by the existing economic structure and production put in place”. Ake (1993:33) added, that, “the state is a specific modality of domination in autotomized principles, based on the class favored institutional operations”. The actions and inaction of Nigerian leaders underscores the purpose of state which essence “is to secure lives and properties and the welfare of citizens towards realization of collective ends of the society” Chand (2012:670). THE OIL- CRUDE POLITICAL BEHAVIOURS AND NIGERIA’S RETIRED MILITARY ELITES CLING INTO LEADERSHIP POWERS Nigeria development life is better described as that of organization of oil-crude interest, where, only crude and crooked politics thrived for the power to allocate the oil-wells and appropriation of selfish oil wealth. To the favored political and oil business interests’ elites; so long as the oil and gas business is flourished and focused upon; there is one-Nigeria, inevitably. To them, one Nigeria concept is nonnegotiable. Any of Nigeria issues of politics, short of oil allocation business is left asunder. Succinctly put, anything less than oil and gas revenues’ power control are out of the game. To them, no restructuring, no constitutional reforms, no renegotiations, but, one Nigeria. The concept ‘crude politics’ in this work is characterized by all manner of abuse of constituted electoral rules and principles which defiled formalities and grant impetus to fraudulent inputs/outputs games. A system that flourished manipulations in advocacy for advancement of political parties’ interests rather, than welfare of the citizenry. It is systems all inclusive of the winners take all mentality. A political system which ensures that elections processes are turn into selection processes, pivoted and 518 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences footed on get quick-rich syndromes which was established by the colonial capitalists masters as game, in collaboration with the compradors of game and game-changer-leaders. A resounding start was with the change of oil-boom-sound (1980s) into oil-doom-sound and onwards bad governance and high-level of corruption. The events and attitudes which grounded all developmental efforts in Nigeria till date, to extent and extends that Nigerian political structure and social relations remained crude (unrefined) and the economy sustainably non-diversified from its oil- mono-cultured. To the above relative issues Nigeria remained a mere geographical expression sustained not only by the British interest but, Nigeria elite’s nationalists and elder statesmen. As Achebe (1998:5-12) captured it “Nigerians are what they are only because their leaders are not what they should be”. It is worthy of notes at this point that the military takeover in politics have renewed and sustained a pattern of corruption in Nigeria which sustained the socio-economic and political lives. This, the retired military Generals have guided and guarded, jealously in their clique and within themselves. It is no doubt also, that same military retired Generals) control the political powers, steer and revolve the oil revenue politics, recycle leadership alongside the oil-crude managers tied with the rope of leadership of exclusion and crisis. Relatively on the above regards, issues of changeover of mantle of Nigerian leadership had continued in a recycled continuum of orderliness, from the creed to cradle and from Yakubu Gowon upto Gen. Olusegun Aremu Obasanjo; and sequentially to Gen. Abdusalami Abubakar to Gen. Sani Abacha to the Present General Mohammadu Buhari who impatiently worked over the populously elected, late president Umaru, Musa Yar’Adua/President Goodluck Ebele Jonathan’s joint governance ticket spiced of true civilian administration and constitutional democracy. There from which nothing has ever changed from the leadership styles of the military men (the war trained leaders of crises and men of violent bloods; the change resistant agents and men of spleenous salivate who pursued auto-change without administrative principles, policies and rules of development administrations). The men of wars who oppose to science and technological magic of production; Men who preach national development, unity and stability without application of bidding rules and regulations; Men of war whose administrative programmes undermined policies of production of adequate goods and services to heal nation’s economic wounds and wage illicit activities of the humans and drugs traffickers, terrorists; boundary disputers; arms proliferators; cultists; fraudsters and internet scammers. Nigeria contemporarily battles to thrive with constitutional thread and seal for the purpose of providing adequate force to propel action in a competitive environment “and to reach its total in a process of..... Three....two.....one...lift” Hicks (1967:3) with the expectation of being counted”. The failure in attempts to lift (development) is as earlier stated, constituted by the ways and manners efforts are characterized; in the ‘struggle to capture state powers ignorantly. These affections negate scientific needs as ways to revamp the nation into productive economy and viable Onuoha (2009:41). Organizations are formed through negotiations, consensus, preparations and collaborations which help it to standout formidably to surmount impeding factors. Likewise, organizational structures are purposefully designed to achieve purported goals and aspiration with inter and intra-dependent interests among systems and subsystems. At works and cooperation the language of ‘WE’ is prominently used to chart new frontiers. As nation (organization) comprised of units of tribes, ethnic nationalities and economic cultures, there is need of raising standards for the nation building, development and stability. Unfortunately, the nation’s crude oil interest brought division among the people (leaders), with negative attitudes of crude politics of hate and ethno-centric protectionists’ behaviours which sharpen the tools of national destruction, disintegration and economic underdevelopment. Nigeria has a long way to go as a nation and a people to sustain patriotic and nationalistic behaviors as integral parts of the contracts binding between citizenship and the state. There is strong evidence of disinterests and sabotage as spirits of nationalism disappeared among the youths. This was evidenced firs in 1978/1979 when the former head of state, General Olusegun Obasanjo paid official visit to the University of Nigeria, Nsukka. “The academic community assembled, 519 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences on his (Obasanjo’s) entry and he made a totally unexpected demand in which he asked them to recite the national pledge”. “Silence dominated, while only a few followed up, and out of the few, come silence”. To his surprised Obasanjo said with hostility: “you do not even know the national pledge” Achebe (1998:17). It is a problem which its extends and extent has cumulated into the the present youth’s demand actions (2020, October) to re-make and renew Nigeria – endSARS nationwide 2020 refer. CONCLUSION Nigeria desires purposive values orientation of her citizenry towards promotion of backward and forward integration of the interrelationship of systems as a sure means of linking functionalities of state apparatus including: legislative, executive, judiciary with their subs institutions including: defense, economic, education, science and technology among others which synergic functional affections, in return impact positive attitudes of nationals including youths to national development, coherence and stability. A success in that direction should drive developments strategies that transcend entire units of labour and productive machineries (education, techniques man); including, attitudes that affect the progress of other subsystems. The recent covid-19 pandemic alongside of its devastated impacts has created new awareness. Likewise, is the ‘EndSars protests by the youths both of which served as tools to re-awaking anew, the knowledge needed for rebooting systemic operations and cooperation of the institutions and constitutional practices in terms of re-creation, re-addressing, accountability and restructuring, especially as relates to the socio-economic and political systems in Africa, and Nigeria in particular. The synergic impacts have further helped Nigerians to focus on the needs for checks and balancing orientations, values and ethics among leaders and way forward for national building, development and stability. Worthy of note at this point is that the Nigerian size and population is too large and complex to allow any illiterate and incompetent leadership clique of deficits to preside over its development affairs at all levels. No poor and underdeveloped nation is at peace especially as food security is the antidote to peace and security of any nations large or small. That is where Science (local/industrial) and technology (appropriate, populous, labour intensive) become necessary for jobs creation, employment, livelihood and nationhood. ‘A hungry man is an angry man; in the same manner that hungry nation is a restive nation. However, the centres no longer hold. It is obvious from various regional, states and local utterances that, the nation Nigerian is at wars and crises which are complicated by incompetent leadership in governance giving rise to poverty and hunger. This is further evidenced by the Boko-Haram and Fulani Herdsmen insurgency, killings, abductions, property destruction, cultism and rituals killing among others; including: politically motivated killings, human, drugs and light arms trafficking. The wars are tools that succeeded in destabilizing the nation as predictors pointed for post Covid-19 pandemic Nigeria. REFERENCES Achebe, C. (1998). The Trouble with Nigeria: Enugu, Fourth Dimension Publishing Company Ltd. Adamolekun, L. (2002). Politics and Administration in Nigeria. Ibadan, Spectrum Books Ltd. Adebayo, A. (1999). Power in Politics. Spectrum Books Ltd; Ibadan. Ademalekun, L. (1998). Politics and Administration in Nigeria. Ibadan, Spectrum Books Ltd. African Union (2004). “Heads of State Solemn Declaration on Gender Equality in Africa” Abuja, Federal Ministry of Women Affairs. Ake, C. (1985). A Political Economy of Nigeria.London; Longman (1985 b), “The future of the state in America”, International Science Review, Vol. 6, No. 1. 520 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Ayida, A. (1987). Reflections on Nigerian Development. Malthouse Press Ltd and Heinemann Educational Books, Nig. Ltd. Bimbola, O. (2020). “Covid-19 Impact Shuts 74.2% Business in Nigeria”. Daily Sun Vol. 17, No. 4480. Nigeria. CBN (2020; June 26, Vol. 17, No. 4480. pp.24), Daily Sun. Chand, S. (2012). Principles of Political Science.For Graduates and Postgraduate Students of Indian Universities and also useful for Competitive Examinations, New Delhi. S. Chand an Company Ltd. Chand, S. (2013). Political Theory, 13th Thoroughly Revised and Enlarged Edition. New Delhi. S. Chand & Company PVT Ltd. Chibundu, V.N; (2004:135). CBN (2020, Thursday, 25th June). Etekpe, A. (2012, June 12). External Debt Management and Development Issues in Nigeria 1998-2009. Department of Political Science.Niger Delta University. Monograph series No. 007. Eze, M. (2020, June, Friday, Vol. 17, No. 4480).”Crane Securities”, Daily Sun, Nigeria. Ezeani (2006). Fundamentals of Public Administration. Snap Press Ltd, Enugu. Goldthorpe (1981). An Introduction To Sociology; 2nd Edition. Cambridge University Press. Hughes; Kroehler and Vander Zanden (1999). Sociology; the core, 5th edition. McGraw Hill College. Ibaba, S. Ibaba (2004). Foundations of Political Science. Amethyst & Colleagues Publishers; Port Harcourt. Ibe, M. (2020, Thursday, March, 19, Vol. 16, No. 4409).”Covid-19 Possess Major Threats, Lagos Chamber of Commerce and Industry Warns”. Daily Sun. International Monetary Fund & World Bank (IMF & WB; 2020, June 25th). Update of Nigeria Development, Abuja. Jinadu, L.A. (1980:47). Fanon.Search of the African Revolution.Fourth Dimension Publishing Company Ltd, Enugu. Lan, H. (2008).History of Peace of Education, Teachers College, Columbia University. Mahamat, M.F. (2020, May). https://www.weforum.org>2020/05. Obi, E.A., Okolie, A.M. and Obikeze, S.O (2005). State and Economy.A Publication of Foundation for American Peace Studies and Global Initiative.University of Nigeria, Book Point Ltd. Obi, Okolie an Obikeze (2005). The State and Economy. A Publication of Foundation for American Peace Studies and Global Initiative. University of Nigeria; Book Point Ltd. Ojo, S. (2020, March, Vol. 16, No. 4409, Pp. 41.) Sunday Sun National Daily. Okolie, A. (2006:70). Political Behaviour. Enugu Academic Publishing Company. Okonjo, I. (2020, 11th June). How African Nations Can Recover After Covid-19; Gavi Global Alliance for Vaccine and Immunization. A Public and Private Global Health Partnership. Okoro, C. (2020, Thursday 26th, Vol. 13, No. 4986). Daily Sun Newspaper. Otobo D.(1988). State and Industrial relations in Nigeria. Lagos; Malthouse Press. Sweezy, P.M. (1968). The Theory of Capitalist Development; Modern Reader; Paperbacks, New York. Todaro & Smith (2008).Economic Development; 8th Edition. New York, Pearson Education Ltd. Ukaogo (2008).From Injustice to Justice. The Ethnicity of Resistance and Rebellion in Niger Delta. 521 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences TECHNOLOGY AND THE DEVELOPMENT IN THE 22ND CENTURY CONTEMPORAL NIGERIA: A BOOMDOOMED JOURNEY-IN AFRICA Irechukwu Nnamezırı Sunday Department Of Polıtıcal Scıence, Nıger Delta Unıversıty Wılberforce Island Amassoma Bayelsa State. Background The term, boom-doomed tries to explain situation founded in the Resource curse theory, where by nations that are blessed and endowed with abundance of natural resources (solid and mineral), are associated with or characterized with Laziness and people with attitudinal poverty. Such is the characteristic nature that has dominated the attitudes of the leaders and the led in Nigeria; which makes a provision for the Resource Curse Theory as most suitable for this work. However the relationship between the technology and development is quick to comprehend when explained that economy, environment and society are inseparable elements and man, animals live with their characteristic techniques, including insects, creatures etc to survive in their environment according to their abilities to sustain the live in that environment. To forge ahead, man has to develop tools to exploit. Technology therefore comes in first after the gift of life. Technology therefore helps man to break barriers with increase of mobility. To greater the advantages, policy, helps people, societies or nationals to direct the forces of technology to achieve development of any kinds. Technology is instrumental to power equation among and between nations. Karl Max noted in the past centuries that all social relations of men are determined by prevailing modes of production (Goldthorpe, 1981:117). Development is a multidimensional phenomenon. According to Todaro & Smith 2006:810), “development is the process of improving the quality of all human lives”. He included other aspects such as; (1) Raising people’s standards of living their income and consumption levels of food, medical services, education etc; through relevant economic growth process. (2) Creating conditions conducive to the growth of people’s self-esteem through the establishment of political and economic systems and institutions that promote human dignity and respect; and (3) Increasing people’s freedom by enlarging the range of their choice variables as by increasing varieties of consumer goods and services. Indebt understanding of this work would provide knowledge in the wider ranges of understanding which transcend the shores of effects, or consequencies of purposive and deliberate actions towards; 522 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences (1) Theoretical considerations in technology and development undertakings in the 22nd century global socio-economic struggles (2) Understanding development in general terms and sustainable development in specific term in Nigeria and to understanding key concepts for theoretical paradigm shift for success of development in Nigeria. This is so desired because development entails both ordering and reordering of socio-economic processes with the characteristics of utilizing the available resources including; human, material, mineral, and financial with appropriate techniques of technology fully utilized in the production in order to eradicate poverty and hunger and by extension hunger, anger related crisis, by promoting food security. A hungry man is angry man. The paper takes a look at the Nigerian technology advancement efforts and development strategy which are discussed thematically as stated below: (1) Understanding the role of policy in development (2) Understanding development and people in environment. (3) Theoretical impact of development and Nigeria survival in 22nd century. (4) Technology, development and environment (5) Sustainable development and skills, the role of policy (6) Leadership roles in technology and development success in Nigeria. The paper discovered on the bases of the above investigations that; Nigeria leadership attitudes, and resultant failures attitudes, and resultant failures in economic diversification from the rich oil and solid mineral endowment is founded on the Resource Curse Theoretical implications, such as laziness, corruption, institutional failures and underdevelopment both of which affect Nigeria to the extent described as a boom-doomed; conceptually, in the journey of sustainable economic development in the 22nd Century Nigeria. 2.1 THE THEORETICAL EFFECT ON DEVELOPMENT AND NIGERIA’S SURVIVAL IN 22ND CENTURY Theoretical understanding from concepts, hypothesis, formulation, development and application for meaningful dividences in development studies and social sciences generally constitute problems, of generalization to specific issues. To that effect, the people, environment, ethics and tradition are considerable components that determine applicability of theory and outcome. That also go a long way to support Karl Max’s view in terms of development and technology, that “The history of any societies is the history of culture, technology and socio-economic relations. Development is technology driven, science and technology moving forward, theories are scholarly, intellectual conceptual efforts from varied ecological locations and environments with interlinks of characteristic culture, ethics, economic and political realities. It is a product of reasons from past to presents of people, similarly, technology does not refer only to pieces of material set together and functional contributions of each but as well, cultural ethics surrounding (Wildavsky (1992:500). Theory and effect on development by the above explanations relate with technology, and environment of people with their traditional techniques. In the same vain, there is no model or patterns of development, that has monopoly of a universal validity, acceptability and applicability. “Each society has to evolve its own pattern and lifestyle and tradition (Adamoleken, 1983:170). According to Fyfe, and Kenny (2005:2) it is clearer when they say. 523 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences It would be misleading however to think that each successive decade’s new discoveries in theory and methodology wipedout what came before. Instead, new perspectives joined established approaches overtime, and consequently produced a rather electice sub-field but nevertheless one with impressive breadth and a membership that includes scholars, practitioners and policy makers. Theoretical effect of development and vice versa in Nigeria, constitute and spring up from set of beliefs, in the tradition and environment, rules and ideas to solve sustainable development problems. There is considerable driving force within individuals of societies which drive them to attempt to achieve goal and objective that satisfy their needs so says (Croft, 1996:46; in Ezeani, 2006:136) it is so, so long as change is inevitable and inescapable part social and organizational side or aspects of man. Theoretical effect on development from all indications; not limited to the above explanations, should therefore be viewed from environmental characteristics, attitudes and culture of people values orientation, hence efforts to impose any (from different climes and ecology) to another is unacceptable especially where it leads to dependency of one upon another. These had remain the development issues and strategic diplomacy between the developed and developing economies with Nigeria in particular and Africa in generally. Nigeria needs liberation from such dependent attitudes if it must liberate from underdevelopment and poverty; and hunger in the 22nd century struggles to survive. By the above explanation, Nigerians both the development practitioners, experts and scholars or students should learn from Goldthorpe (1981:105) when he state thus: We do not mean to insult the frog when we say that it is primitive compared with the lizard. We only mean that though, a perfectly effective and variable organism, the Frog like other amphibians has to go back to the water to breed while the lizard like other reptiles have been emancipated all together from the water. They are thus, more advanced and have greater independence of environment. To emancipate from the grips of alien theories of development, whether ancient or the modern, Nigeria has to look inwardly to discover suitable science and technology routes to survive rather than remained a mono-culture economy of oil; regionally and rigidly bent to suffer impact of the Resource Curse Theory. 2.2 TECHNOLOGY, ENVIRONMENT AND DEVELOPMENT: Development is all encompassing, in the economy and productivity; in politics, education, culture and ideology and beyond development concepts are involved. In productions and services or distribution Nigeria is backward. For this backwardness, food insecurity has remained an incurable disease. Describing impact of hunger and poverty-anger crisis Palmer & Perkins (2004) noted that: “The nation Nigeria is likened to a nightmare ocean liner. In the first class are a few well-fed passengers who occupy the luxurious spacious quarters while on the deck and holds, all other passengers are herded together in hunger and misery”. Then, the question, “who can fail to see the danamyth/explosive in such situation? Nigeria consumes much of foreign goods and produces less; produces what she does not eat but imports and consumes what she cannot produce. Whereas techniques within environment and culture determines the appropriate technology and sustainable development specifically and development generally. 524 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Sustainable development – (The Brunt Land, 1987; in Osinbanjo, O. (2006:105) definition, as: “development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generation to meet their own needs”. The above definition is where environment is considered natural endowment for lives and economic values, social, health and medicinal resources. Safety of environment when considered in the arts and acts of production – environmental friendly attitudes and techniques of production is of high values to man. The capitalist, costly, borrowed and complex technological operations destroy both ecological (forestic and aquatic) in their productivity processes. They are after their accumulation of profits without consideration for sustainability of lives. This is where appropriate technology also call for its definition also. Technology should be indigenous form idea, local materials, capacity, techniques to artifact (tool) of production. Appropriate technology is thus – defined “when people’s indigenous knowledge, experience, precepts, tradition and history and abandoned in favour of foreign one, it beclouds and endanger the people’s own corporate culture, identity and survival” Asogwa (2016:66). The choice of development path in that essence must have to flow form appropriate thinking, ideas, modern needs and the socioeconomic dynamics of changes in environment. “Good thinking, good product (Technology with vision, Magazine (2009) www.dstvafrica.com October, no. 488, pp. 68). The characteristics of Appropriate Technology include: 1) It is a preference for massive employment and capital savings 2) It is a preference for cottage/small scale rather than large and complex technology 3) Produces for massive consumption rather than preference (few), luxurious 4) Little skill, and modifications are required from traditional craftmen such as potters, weavers, blacksmiths, carpenters, tanners, oil-millers, midwife and medicine men 5) Preference for local materials rather than imported 6) Preference for energy saving rather than energy intensive sources of energy include sun, wind and biogas 7) Preference for symbolic and mutual re-enforcement rather than destructive, and parasitic engagements and wide gap relationship; for rational use rather than indiscriminate, and environmental destruction/pollution However, technology, development and environment of people remain inseparable in the course of production and economic development. 2.3 APPROPRIATE TECHNOLOGY AND POLICY IMPACT ON DEVELOPMENT ENVIRONMENT IN NIGERIA. Development “the process of improving the quality of all human lives” (Todaro & Smith, 2011:775; 11 edition), involves technology development, application and regulation. The pressure of technology in either development or destructive activities, types, depends on the needs of man. th According to Kothari (2005:188) referring to dependency and its negative impact development, saying: “colonial science had not only misunderstood the biophysical dynamics of the tropical ecologies… but, also had misunderstood both the technical and economic rationality for ‘native or indigenous’ natural resource management”. “What was seen as rational scientific judgment on the African environments was based on misunderstanding of local environments”. Colonial science and technology dependence contributed to weaken the nation’s economic nerves thereby, exposed us to all kinds of external political pressures and misplaced priorities. In effect, 525 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences colonialism and imperialist factors/symptoms remain. To overcome, the challenges against development in the 22nd Century there is need to acquire the know-how by thinking technology, talk technology, sing technology, trust technology, produce and apply technology as modern way of life. In which case, Osinbanjo (2006) added that; “Science is not just data and facts but, process of discovery and relentless pursuit of increase of understanding through experimentation, conjecture, modelling and critical testing of the boundaries of knowledge.” Policy issue is necessary at this point as inseparable element in discus sing the technology relationship to development; for the assessment of input, performance, output regulation and control measures that are necessary; to reach the goal/objective. The issue of goal, purpose and values of production is made easier when data collected on those issues are managed appropriately and timely to type and quantity of products desired. In other words intelligent assemblage of facts with proper utilization make ways for productivity and development. Nations’ developments are product of activist’ industrial policies. This was where China, got it right, to shift into exports of higher skills and technology contents to the world. China’s development miracle came not as an easy task but objective trade policy of globalization, principles. Above all, China realized that production for export with incentives across both intrinsic and extrinsic resources would boost business decisions in the midst of appropriate technology and skills promotion. China in that process focused policy on the economic growth strategy between 1980s and 1990s with interlinks of rural township centres for productive clusters to relate progressive affairs of production. Such township or regional demonstration gave attraction to investors within the composites of the government policies; such as provision of incentive for high skills and work habits; utilization of cheap labour and promotion of the income levels; wages, above all, decentralization of the industrial centers (Todaro & Smith 2011:189). Such policy and mode of production attracted migrants from the West into the newly established industrial centers. A very effective reformation policy indeed. Inpsite of bloody crack-down on Tiananmen square as a result of a protest that kept China on shock in 1989, arising from the reformation process, under the leadership of Den Xiaoping. The policy effect helped China to overcome as Den Xiaoping encouraged the entrepreneurs; as he charged them saying; his words “you should be bolder and develop faster”, (P.189). However, a viable policy should not only encourage but be capable of creating healthy environment to fertilize opportunities for creativity, and innovations; creating necessary tools (technologies) to create job opportunities, and to drive away poverty and hunger crisis. Producing assortedly, and capable of diversification of economy, which has kept Nigeria chained to an oil mono-culture economy for decades. With effective policy great would be achieved in terms of technological know-how, crafts, control mechanisms and adequately controlled mode of production, distributions and delivery strategies. It is worthy of mention at this point that lack of policy consistency in Nigeria technology and development approach contributed to the failure of the President Goodluck Ebele Jonathan’s administration in 2015 to encourage processing of high quality starch; and cassava garri production, from estimated 10 – 40% in the year; even after establishment of a board – Nigeria Content Development Management Board (NCDMB, 2015). Indeed, the failure of policies in the developing countries occur mostly as a result of the lack of objective findings intellectual facts and figures of data based. Policies are carried along low level of consciousness and data accuracies. Also, the lack of capacity to carry out the relevant enquiries to provide appropriate facts, techniques, and technology to promote sustainable development needed to bolt out of poverty and hunger. 526 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 2.4 EFFECT OF LEADERSHIP ON TECHNOLOGY, PRODUCTIVITY AND DEVELOPMENT. Regulative policy require the behaviour within which leadership style, efficacy and strategy are put into productive action. Without regulatory policy in place society and organizational goal leadership become a chaos, while “life turn into nasty, brutish and short” as Thomas Hobbes noted. Leadership in that aspect remains as servant to policy. While policy serves the goals and aspiration of the people in their development efforts. Competent leadership has political will as key to acquire and distribute resources. This it achieves through technical planning and budget control mechanisms in both domestic and foreign affairs; and aids utilization with appropriate technology, manpower utilization, budgeting and training. The success attracted by the nations constituted as Asian Tigers was on account of production of appropriate technology and utilization for development. Effect of leadership on productivity of technology and development would be better understood through the American greatness and progress of the Western economies generally; with characteristic populous industrial culture. During the World War II much of economic growth of the West was as a result of investments and Federal spending on building of power stations, dams among numerous infrastructural projects that made fast, of economic development possible. As observed in Brinkley (2000:878) “The growing number of automobiles created new demands for petroleum and contributed to rapid growth of the oil fields. State governments in the West invested heavily in their Universities and researches”. On the opposite, Nigeria leaders are noted for the consumers craze cradles-without spirit of production. They produce what they can’t consumer, and import what they locally consume, to the extent of helping to advertise to promote appetite for them and increase of West industrial products in flow. Such exhibition of luxurious lifestyles lead to counterproductive leadership and underdevelopment. In the list of such importations are, tooth-pick, children accessories, kitchen utensils, luxurious cars, Television brands, wines, wears, even toiletries, books and even amusement entertainment accessories to name but a few. In Nigeria also, where agro based tools-techniques; foods and preservatives are dependently borrowed, there is no readiness of leaders to improve the development status. This is inspite of the global acceptance that agriculture provides raw materials to industries, serve as food to the nation as well as energy to nation and people. Moving forward, technological interest of leaders on agricultural investments is high. Researches are intensed; to transform food production in China, India, Japan, Ghana, among others across the globe. The invention of hybrid corns for instance, has been made possible by the advances in genetic techniques through research, this America made available to farmers since 1921; including production of chemical fertilizers and pesticides. The new technologies greatly increased agricultural productivities in United States and other parts of the world – evidence of positive impact of good impactive leadership, productivity and development. Comparatively and for purposes of understanding the effect of good leadership on productivity, technology and development. Comparatively and for purposes of understanding the effect of good leadership on productivity, technology and development it is pertinent to include the explanation here of Nigeria of Nigeria from the narrative of Brinkley (2000:713) and attitudes of underdevelopment by the leaders that: Disastrous decline of farmers income and increase on food prices became possible when a more than 3 million people abandoned agriculture. Of those who remained Majority lose ownership of their 527 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences legitimate lands and imposed option of renting them from the banks and state as affected farmers and others needed government price supports However, technology and development can only be achieveable where leaders are proactive with capacity knowledge and political will to promote the production of raw materials needed for appropriate technology, appropriate science and productivity of the development and types desired be it economic, political, idealogical, socio-cultural, education, health which is also wealth. The need for talent hunts and ambition built on entrepreneurial zeals. Promotion of domestic and foreign market expans of production with willful/purposive government intervention as componentical strategy to boosting industrial technology. These efforts would serve sustainable economic diversification and development with forward and backward integration; abundant raw material with progressive productive processes in the contemporary Nigeria. Finally for successful technology and development to achieve in aversion of a boom-doomed Nigeria journey to greatness; first in the preference should be the target of food security, a solution to resolve issues arising such as terrorism, illicit trade on drugs and humans; kidnapping and hostage taking for ransome payments; including but not limited to cracks, cracks, treacheries and crises that is all over the place, summarized in poverty and hunger. Nigeria should consider the promotion of the iron and steel industry, revamped and transformed. To that effect would be possibility and abilities to undertake rails and roads construction such as China and India among others, formerly grouped among comity of less developed but today, they are in the class of the developed. While the iron and steel production was developed slowly in the United States of America through the 19th Century due to leadership focused on or driven by the increase in demand, the nation made great strides towards metal industry. This brought revolutionary changes and emergence of new transportation system, rail designs, cars, and extended to demands of miscellaneous accessories; including but not limited to lubricants for machineries other important off-shoots of industries included, those of production for oil, fuel, paraffin, naphtha, which led to efforts in oil drilling. As Edwin L. Drake, one of the Bissell’s Company employees, went on to establish the first oil-well near Titusville, in Pennsylvania which was producing 500 barells of oil per month. Brinkley (2000:520). Moving forward, the promotion of automobiles also led to means and escalation of numerical strength of engineers, and science of thinking, thinkers who worked in their inter-linkages. Nigeria in the opposite of meaningful leadership prefer to site Iron and steel industry where politics determine the relevance by name and popularity not judged by productivity and relevance to economy. The leaders would do so to greater extent even when it means siting sea port, to where there is no existant of sea nor ocean, and for same reasons on airports, among others – crises of governance and leadership knowledge and development poor knowledge image marketing in the globalized socio-economic world of the jet-age. 528 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences SOCIO-ECONOMIC DETERMINANTS OF MATERNAL MORTALITY IN BALOCHISTAN, PAKISTAN Nadil SHAH (Presenter) Lecturer, Department of Sociology, University of Turbat Prof. Dr. Rana Saba Sultan Department of Sociology University of Karachi Maternal mortality is one of the important issues globally in general and for the third world countries including Pakistan in particular. The situation is much deteriorated in Balochistan, a province in Pakistan. Pakistan Maternal Mortality Survey of 2019 showed that the overall maternal mortality ratio of Pakistan is 186/100,000 per live birth but the MMR of Balochistan is 298/100,000 per live birth. Main objective of the study was to know the various causes such as medical, socio-cultural, and economic factors of maternal death in Balochistan. The present study was conducted in District Kech, Balochistan, Pakistan. The study was qualitative in nature. Both primary and secondary sources were used for data collection. The secondary data were collected from District Health Headquarter of District Kech and three private hospitals – Kech Medical Centre/PIA Hospital, Baloch Hospital Turbat and City Hospital Turbat. For primary data, researcher has conducted Key Informant Interviews (KII) with health care providers and experts in the field and also members of deceased family. Total 10 interviews were conducted and 5 with health professionals and 5 with family members of mothers who died during or after 42 days of delivery. The hospitals and participants were selected through purposive sampling technique. The collected data were analyzed through the Three Delay Model given by Thaddeus and Maine. The findings of the study suggested that majority of the women had died due to delay process and the patient could get proper and timely medical help. It is also observed that the reasons behind delay process were various socioeconomic factors such as gender discrimination, unavailability of health facilities as well as health providers in the health care centers, poverty, distance of hospital, and lack of knowledge and awareness among mothers, family and community members regarding pregnancy and maternal health. The study recommended that there should be maternal health education, daily check-ups, getting timely treatment, and social and economic empowerment of women can decrease the maternal deaths. Keywords: Socio-economic determinants, medical factors, Three-Delays Modal, maternal mortality, Kech. Balochistan 529 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences THE IMPACT OF ADMINISTRATION TECHNIQUE ON THE QUALITY OF IMMUNE DATA RESULTS IN STRESS EXPERIENCE Nessaibia ISSAM1,2*, Cocci LUIGI2 , Bouslama ZIHAD1 *1 Environmental Research Center (C.R.E), Campus, Sidi Amar, Annaba 23001; ALGERIA. *2 Gabinetto di Psicologia (REFLETO), Via Francesco Saverio Nitti 28, Rome, Italy. ABSTRACT Introduction: Often in an experiment, the control group and the intact group are not identified because most scientists neglect the fact that the sets of manipulation as technical administrations may be considered as an undesirable stress on the clarity of the data obtained from a scientific research specifically if it focuses on studying the effects of stress. Methods: This study was conducted in two parts using 40 male Wistar rats. The first part aimed to treat a group of rats by repeated injections i.p route (1 mL/kg) of placebo or NaCl (0.9%) and the other by direct oral administration of NaCl (0.9%). Both groups spent 1 h of jet air stress with stressed group. Our objective was to consider the effects that these manipulations would have on the validity of immune data results (immune cell count) during this stress experience. The second part was devoted to the measurement of ACTH, IL6, and CRP in these experimental groups. Results: Unlike oral administration, repeated intra-peritoneal injections cause a significant increase of plasma obtained levels of the adrenocorticotropin hormone (ACTH), interleukin-6 (IL-6) and the C-reactive protein (CRP) using injections of placebo: NaCl 0.9% (1 mL/kg) and it may have side effect on significant immune alterations data quality induced by 1 h of air jet in the animal’s cage identified by the leukocyte formula. Conclusion: In an experimental protocol conducted on animal models, it is essential to opt for painless techniques such as oral administration instead of painful injections to avoid confusion at the immunological results from biomedical experiments specifically one that focuses on the stress study. Keywords: Administration techniques, Immunological disorders, IL-6, ACTH, Stress. 530 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences CONTRIBUTION OF STRUCTURAL ANALYSIS AND REMOTE SENSING IN THE STUDY OF THE SUPERIMPOSED DEFORMATION OF THE BASIN LAMNIZLA BASIN (WESTERN HIGH ATLAS MOROCCO) Y. ATTEGUE1, M. A. BELFOUL1, S. AMARIR1, K. AMROUCH2,3 1: Ibn Zohr University, Faculty of Sciences, Laboratory of structural Geology and Thematic Mapping, Agadir, Morocco 2: The University of Adelaide, Australian School of Petroleum and Energy Resources, Adelaide, AUSTRALIA 3: University Mohammed VI Polytechnic, GSM, Ben Guerir, Morocco The Lamnizla bassin is located in the western High Atlas of Morocco, representing the southernmost element of the Peri Mediterranean Alpine belts, is a typical example of intracontinental belt. It was formed within the North African plate during convergence of the African and European plates during the Cenozoic. Like other intracontinental mountain belts, the High Atlas shows a double sense of vergence and a complex evolution of timing and sequence of thrusting. Several studies have highlighted that the Lamnizla basin is affected by several different superimposed tectonic phases. To verify these tectonic phases, we stooped on two approaches, firstly the approach of the structural analysis which allows us to try to quantify the paléocontraint of the Carboniferous and Triassic formations on this basin, and the second approach is the remote sensing to map the lithology, geological structures and tectonic lineaments exists in this basin. From the structural analysis approach, we determined that the Lamnizla basin was affected by these major superimposed tectonic phases: (1) The first phase is a regime distension of Carboniferous age at Stephano-Autunian with a dominant Ϭ3 oriented NW-SE extensional direction, marked by normal faults of main direction N70 to N95. (2) The second phase that comes after the distension is a compression of global direction Ϭ1 N-S of post-Stephano Autunian age, responsible for the establishment of the folded megastructures of axis N145: narrow to the south of the Lamnizla Basin wide to the north, dumped to the south. (3) The third phase of Alpine age is represented by the Triassic extensive regime of global direction Ϭ3 NE-SW, at the origin of the normal faults responsible for the Triassic basin overture of Lamnizla. (4) The fourth phase is the Tertiary age compression with maximum main stress direction Ϭ1 NNE-SSW. This phase is manifested by reverse faults and flat and ramped thrusts with southward vergence. The lithology and structural characteristics of the detailed lineaments of the study area as well as the major ENE-WSW and NE-SW oriented fracture sets are identified and highlighted. The results obtained in this study demonstrate that the integration of remotely sensed imagery and GIS techniques is a reliable and low-cost approach to fracture extraction and structural mapping. Keywords: structural lineaments, remote sensing, Paleo-stress, Carboniferous, Triassic, Hercynian, Orogeny, Alpine orogeny, Lamnizla, Western High Atlas, Morocco 531 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences CRYOPROTECTIVE EFFECT OF BUTYLATED HYDROXYTOLUENE ON MICROSCOPIC PARAMETERS OF RING-NECKED PHEASANT (PHASIANUS COLCHICUS) SEMEN Anisa Iftikhar1*, Bushra Allah Rakha2*, Muhammad Sajjad Ansari3*, Shamim Akhter4*, Asif Bilal5* *1 Department of Bioscience and Biotechnology, Clarkson University, Potsdam, USA, *2,4Department of Zoology, Wildlife and Fisheries, Pir Mehr Ali shah Arid Agriculture University Rawalpindi, *3Department of Zoology, Division of Science and Technology, university of Education, Lahore, *5 Department of Zoology, University of Okara, Okara Pakistan ABSTRACT Ring-necked pheasant is an attractive and non-migratory game bird from the order “Galliformes”. According to IUCN, the status of this species is “Least Concern”. Hence cryopreservation is done for the survival of this bird. Semen was collected from eight mature birds of Ring-necked pheasants of similar age group by gave them abdominal massage for two weeks (replicates). Qualifying semen sample ejaculates diluted with RFE. These extended samples were divided into five aliquots. One aliquot was kept as control 0.0 mM (T1) while others were supplemented with 0.5 mM (T2), 1.0 mM (T3), 1.5 mM (T4) and 2.0 mM (T5) of BHT. Semen was evaluated at four different stages viz, post-dilution (at 370 C), post-cooling (at 200 C), post-equilibration (at 40 C) and post-thawing (at 370 C) for different microscopic parameters. The stage from post-dilution (at 370 C) to post-equilibration (at 40 C) was achieved within 2 hours gradually. The diluted semen sample was cooled at 40 C and was filled in French straws of 0.5 mL. After that transferred these filled straws in liquid nitrogen vapors for 10 min and subsequently poured into LN2 cylinders for storage (24 hours) to cryopreserve the sperm cells. The effect of BHT was determined by the assessment of sperm motility, sperm PMI, sperm livability and sperm acrosomal integrity at four different stages such as post-dilution, post-cooling, post-equilibration and post- thawing. Sperm motility was evaluated by using phase-contrast microscope. Sperm livability was evaluated with dual staining method by using Lake Glutamate solution while sperm PMI was estimated by supravital Hypo Osmotic Swelling Test. Moreover, sperm acrosomal integrity was measured by normal acrosomal reaction by adding Giemsa to it. The results of this research showed that all quality parameters such as sperm motility, sperm livability, sperm plasma membrane integrity and sperm acrosomal integrity was differed significantly (p< 0.05) at 1.0 mM treatment of BHT. It is concluded that supplementation of BHT (1.0 mM treatment) in RFE extender improved (p< 0.05) the quality of motility, PMI, livability and acrosomal integrity of Ringnecked pheasant’s spermatozoa during cryopreservation process. Keywords: Ring-Necked pheasant, semen, Butylated hydroxytoluene, cryopreservation, freezing, Red fowl extender, Plasma membrane integrity 532 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EFFECTS OF METACOGNITIVE READING STRATEGY EXPLICIT INSTRUCTION ON GRADE 11 STUDENTS’ READING MOTIVATION: THE CASE OF GUDER PREPARATORY SCHOOL IN OROMIA REGIONAL STATE, ETHIOPIA. QUASI-EXPERIMENTAL DESIGN Habtamu Walga ADABA Ambo University, College of Social Sciences and Humanities, English Department, Ambo, P.O.Box, 19, Ethiopia, duressaw@gmail.com Abstract This study is aimed at investigating the effect of metacognitive reading strategy on students’ reading motivation and their perception about metacognitive reading strategy instruction. Grade 11 students were participants of the study. A quasi-experimental design is used to achieve the objective of this study. The study was conductedat Guder Secondary School in Ethiopia. In order to collect necessary data, questionnaire and interview were used. Two groups were included in the study, experimental group and control groups. Students in experimental group participated in the direct instruction of metacognitive reading strategy whereas control group participated in learning of metacognitive reading the strategy in a conventional way. An ANCOVA was used to analyze data after pretest and posttest in order to test the hypothesis of the study. It is found that metacognitive reading strategy direct instruction affected Grade 11 students’ metacognitive reading motivation. The mean scores of the experimental group increased significantly from M=2.52, SD=.37 (pretest) to M=3.29, SD=.12 (posttest).The statistical significance value greater than 0.05. The result is reported as F(1,66) =.001,P=.976.Therefore, there was no statistical difference between the treatment and comparison groups before the metacognitive reading strategy instruction. In conclusion, interview result indicated that interviewees had good perception about the direct instruction of metacognitive reading strategy. Key words: direct instruction; metacognitive reading strategy awareness; perception;global reading strategy 533 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Factors effecting BORROWERs’ OVERINDEBTEDNESS IN MICROFINANCE: A Case of Province one Sunil PARAJULI PhD, Scholar, Singhania University Jhunjhunu, Pacheri Bari, Rajasthan, India. Abstract Microfinance institutions were established in the country to enhance access to financing for impoverished individuals who are excluded from traditional financial institutions and to eliminate poverty. As a result, a vast number of microfinance organizations have sprung up, giving the impoverished better access to capital. However, it can lead to over-indebtedness, which should be treated seriously, especially since customer protection and social safety nets are lacking in many of the nations where microfinance operates. This is why microfinance organizations have an even greater obligation to safeguard their customers. These organizations have a social goal to help their consumers improve their lives by providing financial services in a responsible manner. This study aims to explore the existence of over- indebtedness in micro finance client in Province one in Nepal. In addition, the study aims to examining the factors related to over-indebtedness. The study considered 150 sample of microborrowers in province one, in which 98 micro-borrowers’ responses were collected. It was found that the micro-borrowers in province one experienced over-indebtedness. It has emerged as the increased access to finance has led to the prevalence of over-indebtedness among micro-borrowers in the region. The urban micro-borrowers are over-indebted than in comparison to rural micro-borrowers. It was found that debt-to-income ratio and multiple borrowings are the prominent factors effecting the overindebtedness in micro-borrowers. It can be concluded that the over-indebtedness is one of the major risks for the microfinance industry, regulators and investors should understand the need for customer protection that goes beyond ensuring stable financial institutions.In general, the microfinance industry should measure customer satisfaction and impact as a standard management tool and place the same importance on these factors as it places on economic indicators. Key words: Micro-finance, over-indebtedness, debt-to-income ratio, multiple borrowing, microborrowers 534 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences IMPACT OF SOCIAL MEDIA ADVERTISING FEATURES ON VIETNAMESE GENZ’S ONLINE SHOPPING INTENTIONS Trinh Le TAN1*, Ngo Tran XUAT2, Dao Thi Dai TRANG3 Business Department, FPT University, Vietnam 1,2,4,5 Faculty of Accounting, School of Business & Economics, Duy Tan University, Vietnam 3 ABSTRACT The purpose of this research is to study the impact of social media advertising features on Vietnamese GenZ’s online shopping intentions. (Which examines the theories of source informativeness (INF), Interactivity (INT), Interesting (IR), Viral (VR), Credibility (CRE), Entertainment (ENT) and builds structural models (SEM) with high accuracy.An online survey evaluated the impact of social media advertising features on Vietnamese GenZ’s online shopping intentions. The minimum sample size for this study will be 197 (n=197) by using Google Form. Through the data, CFA and SEM will be conducted by using AMOS software and SPSS. Reliability statistics of the scale will be conducted by using Cronbach’s Alpha, EFA and CFA. This study will hopefully provide a considerable number of guidelines in reality to support for many businesses and organisations building a practical orientation of marketing strategy. Specifically, marketers can see how consumers approach social media advertising and how their consumer behaviour trends change when they are influenced by factors of advertising in their daily lives. Keywords: Online shopping, social media, advertising, GenZ. 1. INTRODUCTION In today’s digital age, consumers, especially Gen Z (those born after 1997), (beresfordresearch.com), are gaining access to social media. Compared to traditional direct purchase, the majority of customers prefer to order online (Lubis, A. N., 2018). In addition to the spread of social networks in people’s lives, especially in the lives of young people, social networks are considered a potential business and shopping market (Wang, C., 2011) in the context of a serious Covid 19 pandemic. With the development of the latest technology trends around the world. Within two years of the pandemic, consumers around the world and Vietnamese consumers have changed their shopping habits (Mai, N. T. T., Jung, K., Lantz, G., & Loeb, S. G, 2003). Therefore, business owners promote social media advertising campaigns to influence consumer psychology and promote purchase intentions through various forms of advertising (Chu, S. C., & Seock, Y. K., 2020) The more positive responses your ad campaign elicits, the more successful it is and vice versa (Putrevu, S., & Lord, K. R., 1994). The more Internet users you have, the more people will access your social networks (Carroll, B., & Landry, K., 2010). Especially in 2021, Vietnam was most affected by the Covid 19 pandemic, and social isolation lasted for more than eight months, greatly affecting people’s 535 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences shopping. Online shopping is currently the best form. Online shopping is becoming more and more popular (Hanus, G., 2016) thanks to corporate convenience, speed, and shopping support policies, and may replace traditional shopping in the future. This increase is not surprising as Internet connections are pervasive throughout the world and online shopping is on the rise. (2021, oberlo.com). The question posed here is whether this form of advertising has any repercussions in the audience. How does this affect consumers’ online shopping decisions? (Jusoh, Z. M., & Ling, G. H., 2012). This article applies to a specific Gen Z audience, i.e., the younger audience in Vietnam. Generation Z statistically includes young people born after 1995 (Gonzalez-Franco, M., & Lanier, J., 2017). They make up 33% of the world’s population and 21% of Vietnam’s (Nguyen, M. M., De Rosa, R. J., & Kalas, P., 2020). With the great influence of social media. self-employed people have also promoted different types of advertisements to influence their customers’ consumer purchase intent (Veer, N., Pawar, P., & Kolte, A., 2019). Surveys show that most Gen Zers aren’t impatient enough to see an ad for 30 seconds, so they skip ads even if they can spend hours browsing social media sites (Veer, N., Pawar, P., & Kolte, A., 2019). Vietnam’s most popular social networks, with 31 million more users compared to 2019. (lamanh., 2021, October 16).This raises big questions about how different types of advertising attract and retain customers who want to shop online. Estimated annual growth rate of 14.8%, followed by advertising with 14% online video content (Lộc, N., 2021, December 28). This year’s Facebook and Instagram time has actually dropped by 74.8% compared to 2017, the rise of social networking platform TikTok has exploded to share video content (Yến, H., 2021, November 26). Over the same period, Tiktok grew from 0% user growth to 15.1% within four years (TikTok is the third largest worldwide social network behind Instagram and Facebook., n.d.). Looking back on some well-known and successful advertising campaigns in Vietnam, “Happy Planting Loc Tet, Dirty Sows Good Things” OMO has been a leader in Vietnam’s FMCG industry. (“Giải mã” chiến dịch truyền thông Tết 2020 dẫn đầu ngành hàng FMCG của OMO., n.d.). During Tet 2020, we helped major brands in the detergent market make it into the top 10 of the January BSI rankings (BSI Top10: Bảng xếp hạng social media tháng 01/2020., 2020, February 25). The OMO campaign has received a lot of attention from social network users, with over 10 million views of TVCs and viral clips on YouTube and 200,000 discussions on Facebook. (“Giải mã” chiến dịch truyền thông Tết 2020 dẫn đầu ngành hàng FMCG của OMO., n.d.). Combining the challenge of showing off choreography on dynamic, fun music and the hashtag challenge #sonni beatbox, this campaign has helped Maybelline NewYork collect 33.8 million views on TikTok (Công thức thành công từ các thương hiệu cao cấp trên TikTok., n.d., 2022). In this context, this study was created to facilitate the use of guidelines and solutions when using advertising formats in social media to raise awareness and induce shopping behaviour customer purchases (Arigo, D., Pagoto, S., Carter-Harris, L., Lillie, S. E., & Nebeker, C., 2018). While the powerful influence of social networks is spreading and developing at an increasingly rapid pace (Siegel, D. A., 2009), it is undeniable that there are habits and circumstances of using social networks that are very popular among young people nowadays (Robelia, B. A., Greenhow, C., & Burton, L., 2011) (especially the Gen Z generation). Therefore, the frequency of access and use of social networks among the majority of young people today is increasing. Clearly, this is a potential opportunity for businesses and brands (Lewis, S., 2003) to promote and extend their brand image (Shen, W., Zhou, M., Yang, F., Yang, C., & Tian, J., 2015) to bring their businesses closer to their customers. In particular, advertisements through social network services (SNS) such as Facebook, Instagram, and YouTube (Saxena, A., & Khanna, U., 2013) are receiving statistical attention as they have the effect of increasing brand awareness and influencing decision-making (Rachmawati, E., Suliyanto, & Suroso, A., 2020) consumer’s purchase intention. Additionally, the impact of the covid19 pandemic is having a significant impact on people’s shopping needs through education and information connections on social networks or online media (Penni, J., 2017). 536 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 2. LITERATURE REVIEW AND HYPOTHESIS DEVELOPMENT 2.1 Factors affecting purchase intention: 2.2 Informativeness: The information element refers to the ability to effectively provide relevant information to the consumer, which is the amount of information that the consumer obtains from the advertisement (Chế độ xem của Phân tích tác động của quảng cáo qua mạng xã hội đến ý định mua sắm của người tiêu dùng tại thành phố Cần Thơ., n.d., 2022). It is an important element for social media advertising because potential customers often ask for additional information about the product they are looking for (Academic journals - academic journals - journals., n.d., 2022). According to Waldt et al. (Academic journals - academic journals - journals., n.d., 2022), information is defined as the ability of advertising to provide consumers with information about alternative product choices so that they make a purchase in the most satisfied state. Therefore, the information provided needs to be accurate, relevant, timely, and useful to consumers. A comparative study performed by Logan et al. (Dix, Steve; Logan, Kelty; Bright, Laura F.; Gangadharbatla, Harsha, 2012) showed that types of entertainment have a positive effect on social media advertising and TV advertising. One of the relationships that logan found (Dix, Steve; Logan, Kelty; Bright, Laura F.; Gangadharbatla, Harsha, 2012) between advertising value and customer attitudes. Similarly, Lee and Hong (Dix, Steve; Logan, Kelty; Bright, Laura F.; Gangadharbatla, Harsha, 2012) were able to confirm the impact of both informativeness and creativity in advertising on customer empathic expression. In a research paper, the relationship between emotional expression intention and purchase intention. Similarly, Saxena and Khanna (Saxena, A.; Khanna, U., 2013) demonstrated significant positive effects of entertainment and information on the added value of advertising on social networks. According to related literature (Lee, Jieun; Hong, Ilyoo B., 2016), consumers are often attracted to content that provides useful information. Social media platforms give advertisers more mechanisms and tools to customize the ads and information posted. This therefore makes social media advertising more useful and beneficial from the customer’s point of view (Jung, J., Shim, S. W., Jin, H. S., & Khang, H., 2016). As Ducoffe mentioned (Ducoffe, R. H., 1996); Gao and Koufaris (Gao, Y., & Koufaris, M., 2006); Rathore et al. (Rathore, A. K., Ilavarasan, P. V., & Dwivedi, Y. K., 2016); and Taylor et al. (Taylor, D. G., Lewin, J. E., & Strutton, D., 2011) Information is an important part of social media advertising. Because the information is of great value to viewers, and they find it helpful to reach out to ads like this... In this regard, Logan et al. (Dix, Steve; Logan, Kelty; Bright, Laura F.; Gangadharbatla, Harsha, 2012) Providing information is one of the important factors affecting advertising on social networks. At the same time, user perception (Hyejeong Kim; Linda S. Niehm, 2009) is believed to be an important factor for informational advertisements. H1: Informativeness will positively influence customers purchase intention of products presented in social media advertising. 2.3 Interactivity Interactivity is the degree of interaction between users and advertising types that during the communication process is controlled by the participants (Sundar, S. S., Bellur, S., Oh, J., Jia, H., & Kim, H.-S., 2016) and they can switch roles with each other. in conversation (Yeo, S. F., Cheng, L., Kah, B., Leong, J. Y., Chu, Y., & Leong, I., n.d.) regardless of distance and time. Interactivity is a characteristic for two-way communication between the company and the customer (Yeo, S. F., Cheng, L., Kah, B., Leong, J. Y., Chu, Y., & Leong, I., n.d.). Social interaction will help ads 537 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences reach closer to customers, and also help promote more flexible and higher interactions with customers who are not in the target audience (Sashi, C. M., 2012). According to (Yaakop, A., 2013), the participation of social networks, as well as advertising, greatly affects every stage of customer’s purchasing decision, especially Gen Z. Therefore, the level of interaction high or low of advertising will affect the thinking and attractiveness of the community a lot (Wu, P. C. S., Yeh, G. Y.-Y., & Hsiao, C.-R., 2011). Ads appearing on each social media site allow companies to target potential customers in a short time and cost-effectively. The more successful businesses build an advertisement, the stronger the interaction between customers and the company, which will help increase the credibility and trust of customers (Quốc N. N., Hồng L. H. T., & Diệu H. L. T., 2011). Therefore, the delivery of community messages from highly interactive ads will have a strong impact on the attitudes of advertising users (Nguyen, D. T., Negnevitsky, M., & de Groot, M., 2013). From there, it can be hypothesised: Advertising interactivity has a positive influence on purchase intention for social media advertising (Yeo, S. F., Cheng, L., Kah, B., Leong, J. Y., Chu, Y., & Leong, I., n.d., 2022). H2: In social media advert settings, media interactivity influences the users’ processing of the content of an advert, consumers who come in contact with high interactive (vs. low interactive) social media will display a low (vs. high) level of ad attention, recall, and recognition. 2.4 Interesting Interesting is that content can engage consumers and arouse people’s curiosity, while entertaining and interesting content can make it easier for people to accept the conveyed content, making them ignore the nonsense in those advertisements (Chen and Rodgers, 2008). (McMILLAN, S. J., Hwang, J.-S., & Lee, G., 2004) has shown that the enjoyment of marketing content can arouse consumers’ willingness to spread and share more than other characteristics. The key to creating a good effect of advertising content is that the information it conveys must be useful and interesting. If both are not satisfied, the expected effect will be difficult to achieve. H3: Interest will positively influence customers purchase intention of products presented in social media advertising. 2.5 Viral Viral is used to describe something that quickly becomes very popular or well known by being shared extensively on the internet or sent from person to person via email, phone, messaging apps, or on television. (Chu, S.-C., 2011) Viral Advertising on social media Porter and Golan (Lance, P., & Guy J., G., 2006) made the first experimental attempt to define viral advertising as “unpaid peer-to-peer media’’ provocative content originating from an identified sponsor using the Internet to persuade or influence an audience to transmit content to others. Brand advertising campaigns will be spread to potential consumers quickly, then will pass on to other potential consumers (Dobele, A., Lindgreen, A., Beverland, M., Vanhamme, J., & van Wijk, R., 2007); Previous studies have shown that emotions are an important, influential part of advertising that transmits transmitted behaviour. For example, Phelps et al. (Phelps, J. E., Lewis, R., Mobilio, L., Perry, D., & Raman, N., 2004) found that people who send viral messages tend to experience positive emotions (e.g., happiness, joy, contentment) as they pass messages to other recipients. contacts on their email list. So, Dobele et al. (Dobele, A., Lindgreen, A., Beverland, M., Vanhamme, J., & van Wijk, R., 2007) argues that emotional connection plays an important role in influencing transitional behaviour, such as effectively spreading messages that need to contain surprise Eckler and Bolls (Eckler, P., & Bolls, P., 2011). H4: Viral videos attract more product interest and lead to more purchase decisions. 538 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 2.6 Credibility The credibility of an advertisement has become a more important issue; it shows perceived honesty and trustworthy advertising. The credibility of advertising is affected by many different factors, especially by the reputation of the company and the person giving the message (Handbook of Research on Mobile Marketing Management., n.d., 2022). Today, consumers are always faced with the challenge of buying products or services on social media from unknown sellers through social media advertising, they cannot see or touch them. product. Some scholars (Schlosser et al., 1999) believe that online advertising appears to be more believable than traditional media advertising. In contrast, Todd (1998) argues that online authenticity is of great interest to Internet users. Thus, credibility plays a central role in helping consumers overcome their perception of risk and insecurity (Schlosser, A. E., Shavitt, S., & Kanfer, A., 1999). Advertising credibility has direct positive effect on the evaluation of customers and can have a positive effect on their overall image (McKnight, D. H., Choudhury, V., & Kacmar, C., 2002). It has a direct, positive effect on the attitude towards advertising, attitude towards the brand and the purchase intention of consumers (Choi, S. M., & Rifon, N. J., 2002). Once customers believe that the advertising message is trustworthy, they pay more attention to the message and they are more likely to experience a purchase with a persuasive message (Ahmed, M., 2016). H5: Social media advertising credibility will affect consumer’s purchase intention of the promoted product. 2.7 Entertainment The entertainment of advertising is the innate characteristic of an advertisement, in addition to the enjoyment and pleasure of the target audience derived from the advertisement (Kim, Y. J., & Han, J., 2014). The entertainment potential of advertising is recognized as one of the important aspects that can influence the effectiveness of advertising in developing the psychological connection between the customer and the brand message (Hamouda, M., 2018). Social media advertising is more appealing to a large number of consumers who are used to using web drivers or social media in their daily lives. Online advertising specifically has the potential to appeal to younger people (Generation Z) who are thoroughly interested in a variety of colorful and vibrant paintings, pictures or videos. Because of their attitudes and levels of desire, consumers are more attracted to social media advertising and they will engage in more hedonistic social media experiences (Wang, Y., & Sun, S., 2010). Furthermore, customers anticipate that social media brochures provide them with value propositions based on the ad’s distinctive design, such as compelling messaging, engagement, and technical experience. direct numbers, prominently on social networking sites (Sarraf, A. R. A., & Teshnizi, M. H., 2020). In general, there are many wellknown brands in different industries that invest more in social media advertising towards developing viral trends on the Internet to increase brand awareness or build loyalty. member of the customer. Many people consider entertainment as the most important motivator for them to use social networks every day beside the purpose of earning a living or building a reputation in the social community. Therefore, customers have a good impression of brands that focus on creating creative content or understanding customer psychology. Moreover, the entertainment value of the advertisement will surely make the customer experience the feeling of action during the processing of the advertisement. Evidence shows that entertainment values influence or strongly influence consumer thinking about Internet advertising (Zhang, J., & Mao, E., 2016) and advertising on social networking sites ] (Shaw Taylor, L., Fiore, A. T., Mendelsohn, G. A., & Cheshire, C., 2011) H6: Social media advertising entertainment will affect consumer’s purchase intention of the promoted product. 539 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 2.8 Vividness Vividness is the degree to which a promotional post stimulates various senses. Compared with information in text messages, the combination of text and image formatting information can provide users with more vivid product information (van der Heide, T., Govers, L. L., de Fouw, J., Olff, H., van der Geest, M., van Katwijk, M. M., Piersma, T., van de Koppel, J., Silliman, B. R., Smolders, A. J. P., & van Gils, J. A., 2012). Users can not only perceive product information from the photo but also can get product descriptions from text. Moreover, video information is more vivid and can provide information about products and companies; as a result, they are potentially attractive (Ching, R. K. H., Tong, P., Chen, J.-S., & Chen, H.-Y., 2013). Therefore, multimedia content can appeal to users because of its direct impact on many different senses (de Vries, L., Gensler, S., & Leeflang, P. S. H., 2012). Research has shown that banner ads with high graphics are more effective for click-through and clickthrough rates (Lohtia et al, 2007). Furthermore, higher liveliness seems to be most effective in improving people’s attitudes towards websites (Lohtia, R., Donthu, N., & Yaveroglu, I., 2007). We suggest that more lively promotional posts lead to more positive attitudes towards promotional posts. This positive attitude will force advertising enthusiasts to like or comment on a promotional post. Therefore, the more vivid the promotional articles, the more people know about the promotional articles. Previous studies have confirmed the positive impact of vivid narrative advertisements on emotional experience and response (Tsai, W.-H. S., & Men, L. R., 2017). Vividness includes image clarity, which greatly improves consumers’ understanding of the product, enhances their confidence, their virtual experience is compatible with the actual shopping behavior of consumers. them and improve their shopping preferences (Lehmann, J., Lalmas, M., Yom-Tov, E., & Dupret, G., 2012). In addition, rich contextual details and engaging online narrative presentations allow consumers to form realistic and comfortable self-stimulating psychographic images, promoting psychological simulation. (Peters, H. P., 2013) and shipping, while enhancing persuasion. Therefore, the vibrancy of an advertisement as it touches the senses can positively influence a consumer’s willingness to buy and their attitude towards the product. H’: When a user interacts in a highly interactive social media environment with vivid conditions, exposure to anthropomorphic ad (vs no anthropomorphic) features will generate higher (vs. lower) level of ad attention, recall, and recognition. 2.9 Research Model Figure 1. Research Model 540 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 3. RESEARCH METHODS 3.1 Qualitative Research The informativeness was tested using the scale entries from Logan et al. Finally, items were adjusted from Duffett (Duffett, R. G. (2015) to measure purchase intention. A five-point Likert scale, from agree to disagree, was used to measure the main items of the questionnaire. To ensure an appropriate level of authenticity and reliability before conducting the survey, the research team relied on scales and inheritance. After the data collection process, there were adjustments and finalization of the official research model. 3.2 Quantitative Method For the quantitative method, we use an online survey to collect data. We will design a 31-question questionnaire in the form of a multiple-choice test related to the Impact of social media advertising features on GenZ Vietnam’s online shopping intention. After that, the data will be declared by AMOS (Analysis of Moment Structures) software which is a tool to easily perform the expression of structural models (SEM) to build models with more accuracy than other techniques. standard multivariate statistical technique CFA analysis, SEM test, bootstrap analysis, multigroup analysis, impact analysis of the moderator, intermediate variables were performed with this AMOS software. we will use SPSS to evaluate the reliability of the scale using Cronbach’s Alpha and evaluate the data scale using exploratory factor analysis (EFA). 3.3 Data Sampling This sampling is a randomly selected sample of people, in which users respond to the online questionnaire from perceptions of social media advertising features on Vietnamese GenZ’s online shopping intentions. Students and teachers, or any other profession will answer the survey in the sample. They have professional skills such as university qualifications and college to make up the research’s subject. Sample Size (1.96 ) (.5)(.5) = 197 Z 2 pq = Using the formula of Cochran (1977): n = 2 2 e (.07 ) 2 Where: n is the sample size to be determined. Z is the value in the Z table. e is the desired level of precision (i.e. the margin of error), p is the (estimated) proportion of the population which has the attribute in question, q is 1 – p. The minimum sample size for this study will be 197 Survey Structure We conducted a questionnaire survey to approach a variety of user points of view during the sample collection process. All survey participants are young people between the ages of 15 and 25, who are most likely to have access to social networks. The survey is divided into 3 parts, including 35 questions excluding the demographic part, and is conducted through an online form. The first part is to survey some demographic information of the participants. The second part will include questions to understand customers’ interest in social media ads and the factors that influence their shopping behaviour through those ads. The last part is information about the customer’s views on the factors in the research paper. 541 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 4. RESULT 4.1 Statistics Of Correlation Coefficient Of Total Variable Table 1. Analyse Cronbach’s Alpha No Factor Initial observed Remaining variable variable observed 1 Information 4 4 .803 2 Interactivity 5 5 .785 3 Interest 3 3 .807 4 Viral 3 3 .737 5 Credibility 4 4 .756 6 Entertainment 4 4 .790 7 Vividness 3 3 .693 Cronbach’sAlpha The test results show that the observed variables all have a suitable total correlation coefficient (≥ 0.3), Cronbach’s Alpha coefficient ≥ 0.6, so it meets the requirements of reliability. No observed variables are excluded. Table 2. KMO and Bartlett’s test Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. .884 Bartlett’s Test of Approx. Chi-Square 1256.148 Sphericity df 120 Sig. .000 KMO coefficient = 0.884 > 0.5: Factor analysis is suitable with research data. Balett’s test result is 1256.148 with meaning sig = 0.000 < 0.05. Thus, the hypothesis of the factor model is not suitable and will be rejected. It proves that the data used for factor analysis is completely appropriate. 542 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 3. Total variance explained Extraction Sums of Squared Loadings Initial Eigenvalues Component Total % of Cumulative % Total Variance Rotation Sums of Squared Loadingsa % of Cumulative % Total Variance 1 6.383 39.892 39.892 6.383 39.892 39.892 4.727 2 1.300 8.122 48.014 1.300 8.122 48.014 4.251 3 1.267 7.916 55.930 1.267 7.916 55.930 4.085 4 1.030 6.438 62.368 1.030 6.438 62.368 4.185 5 .861 5.379 67.747 6 .721 4.507 72.254 7 .631 3.943 76.196 8 .588 3.676 79.872 9 .545 3.404 83.276 10 .508 3.177 86.453 11 .452 2.822 89.275 12 .422 2.636 91.911 13 .386 2.414 94.325 14 .367 2.294 96.619 15 .307 1.919 98.539 16 .234 1.461 100.000 The results show that the 4 variables are initially formed into a group. The total value of variance extracted is 62.368% > 50%: satisfactory, then it can be said that this group of factors explains 62.368% of the variation of the data. Eigenvalues of factors greater than 1. 543 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 4. Pattern matrix Component 1 PIN2 .839 ENT3 .771 IR1 .667 CRE2 .664 IR3 .598 2 3 VR2 .865 VR1 .714 CRE3 .673 VR3 .622 INF2 .906 INF3 .745 INF1 .723 INF4 .582 4 INT3 .846 INT2 .694 INT4 .650 Based on the Pattern Matrix, the scales have convergent and discriminant validity. 544 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 4.2 Analyse CFA Figure 3. CFA Model 4.3. SEM Model \ Figure 4. SEM Model 545 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 5. Regression weights Estimate S.E. C.R. P EN ← IT 0.356 0.126 2.822 0.005 EN ← VR 0.257 0.106 2.43 0.015 EN ← IN 0.151 0.087 1.726 0.084 PIN2 ← EN 1 ENT3 ← EN 0.947 0.141 6.716 *** IR1 ← EN 1.397 0.172 8.135 *** CRE2 ← EN 1.171 0.161 7.276 *** IR3 ← EN 1.26 0.157 8.034 *** Label The variable IT has an impact on EN, VR has an effect on EN, especially IN affects EN with P greater than 0.05, so IN has no effect on EN. Thus, there are 2 accepted hypotheses and 1 rejected hypothesis. The relationship between IT and EN is 0.356 as shown in the figure, then this relationship is explained as: When IT goes up by 1, EN goes up by 0.356. The relationship between VR and EN is 0.257 as shown in the figure, then this relationship is explained as: When VR goes up by 1, EN goes up by 0.257. The relationship between IN and EN is 0.151 as shown in the figure, then this relationship is explained as: When IN goes up by 1, EN goes up by 0.151. Table 6. Standardized regression weights Estimate EN ← IT 0.398 EN ← VR 0.311 EN ← IN 0.188 PIN2 ← EN 0.614 ENT3 ← EN 0.584 IR1 ← EN 0.763 CRE2 ← EN 0.649 IR3 ← EN 0.748 For the normalised regression coefficients, IT, VR, IN all affect EN. However, IT has the most impact at 0.398, then VR comes in second with 0.311 and finally IN with 0.188. So, in general IT has the strongest impact and IN has the weakest impact. Table 7. Covariances Estimate S.E. C.R. P VR ↔ IT 0.22 0.039 5.579 *** IN ↔ IT 0.211 0.039 5.41 *** VR ↔ IN 0.221 0.041 5.402 *** 546 Label 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences For the covariances table, there is the reciprocal impact of the variables VR to IT, IN to IT and VR to IT. However, the variable with the strongest impact is VR on IN with the index of 0.221 and the weakest with IN and the interaction with IT is 0.211. Table 8. Squared multiple correlations Estimate EN 0.644 INT4 0.609 INT2 0.296 INT3 0.495 INF4 0.443 INF1 0.605 INF3 0.489 INF2 0.509 VR3 0.403 CRE3 0.434 VR1 0.562 VR2 0.498 IR3 0.559 CRE2 0.421 IR1 0.582 ENT3 0.341 PIN2 0.376 The independent variables affect 64.4% of the variation of the EN. 5. DISCUSSION VR has an effect on EN. This means that viral advertising influences interest, credibility, communication, and purchasing decisions. The reason for that is because the advertisement is viewed and spread through many people causing a positive impact on the viewers, they will create a viral effect and refer their friends to that ad content. In addition, viral advertising also helps viewers feel that content with a high level of authority is shared so much. As a result, consumers will increase the level of trust and easily decide to buy when watching viral advertising. For the normalized regression coefficients IT, VR, IN interact with each other. It can be explained that viral advertising, engagement and informing ads all interact, but viral advertising has the strongest effect of the 3 coefficients. It can be explained that the vitality of an advertisement affects the purchase decision and customer interaction the most, because viral advertising content is often shared by a large number of people and has a high viewing rate. with a higher degree of prestige. Customers who see an advertisement feel that the product’s content and quality match the advertising content will be purchased and spread higher than conventional forms of advertising. 547 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 6. CONCLUSION In summary, this study aims to find out the important advertising factors on social networks that affect the online purchasing behavior of Gen Z in Vietnam in the 21st century. In the age of technology with the development of today’s digital technology, building ads with many messages and high transmission will have a great impact on consumers. More specifically: viral, interactivity, informativeness, interest, vividness, credibility, entertainment are 6 independent factors that greatly influence the buying behavior of Gen Z. It can be said that in the age of social media communication society, having a good interaction, accurate information and high reliability and the ability to build smart advertising strategies will attract potential customers effectively. Advertising on social networks is considered an indispensable means of any campaign of the company. Therefore, this study was conducted to provide useful information for society to know how advertising factors on social networks affect consumers’ online shopping behavior, especially Gen Z. Limitations And Future Research Directions: This study still has some limitations, it needs to be improved. The first thing, ages 19-22 make up the majority of the survey, the rest of the age groups belonging to gen Z account for only a small part. These ages were also the main focus of this study. In addition, the central region accounted for the majority of the survey, the remaining provinces accounted for only a small part. Therefore, the survey needs to be verified in other locations such as the western and eastern provinces of Vietnam. In other words, the range of the survey needs to be wider. Students make up a very high proportion (more than 90%) in the survey, while other occupations account for a small proportion. Anyone is subject to this research in any field. Therefore, the research should be extended to develop more research results. REFERENCES TikTok is the third largest worldwide social network behind Instagram and Facebook eMarketer Newsroom. (n.d.). Retrieved March 23, 2022, from https://www.emarketer.com/newsroom/index.php/tiktok-is-the-third-largest-worldwide-social-network-behind-instagram-and-facebook/ Advertising on Social Network Sites: A Structural Equation Modelling Approach—Anant Saxena, Uday Khanna, 2013. (n.d.). Retrieved March 23, 2022, from https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0972262912469560 Ahmed, M. (n.d.). THE EFFECT OF ATTITUDE TOWARD ADVERTISEMENT ON ATTITUDE TOWARD BRAND AND PURCHASE INTENTION. Retrieved March 23, 2022, from https://www.academia.edu/24948680/ THE_EFFECT_OF_ATTITUDE_TOWARD_ADVERTISEMENT_ON_ATTITUDE_TOWARD_ BRAND_AND_PURCHASE_INTENTION Akhavan Sarraf, A. R., & Teshnizi, H. (2020). The Effect of Social Media Advertising Properties on Customer Buying Intention (Case Study: Consumers of Cosmetic Products). 7, 10–17. An Exploratory Investigation into Impulse Buying Behavior in a Transitional Economy: A Study of Urban Consumers in Vietnam—Nguyen Thi Tuyet Mai, Kwon Jung, Garold Lantz, Sandra G. Loeb, 2003. (n.d.). Retrieved March 23, 2022, from https://journals.sagepub.com/doi/10.1509/jimk.11.2.13.20162 Arigo, D., Pagoto, S., Carter-Harris, L., Lillie, S. E., & Nebeker, C. (2018). Using social media for health research: Methodological and ethical considerations for recruitment and intervention delivery. DIGITAL HEALTH, 4, 2055207618771757. https://doi.org/10.1177/2055207618771757 BSI Top10: Bảng xếp hạng social media tháng 01/2020. (2020, February 25). Buzzmetrics. https://buzzmetrics. com/bsi-top10-01-2020/ Carroll, B., & Landry, K. (2010). Logging On and Letting Out: Using Online Social Networks to Grieve and to Mourn. Bulletin of Science, Technology & Society, 30, 341–349. https://doi.org/10.1177/0270467610380006 Chu, S.-C. (2011). Viral Advertising in Social Media. Journal of Interactive Advertising, 12, 30–43. https://doi.or g/10.1080/15252019.2011.10722189 548 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Comparative and Noncomparative Advertising: Attitudinal Effects under Cognitive and Affective Involvement Conditions: Journal of Advertising: Vol 23, No 2. (n.d.). Retrieved March 23, 2022, from https://www. tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00913367.1994.10673443 Công thức thành công từ các thương hiệu cao cấp trên TikTok | Content writer. (n.d.). Advertising Vietnam. Retrieved March 23, 2022, from https://advertisingvietnam.com/cong-thuc-thanh-cong-tu-cac-thuong-hieucao-cap-tren-tiktok-p19021 ĐỀ XUẤT MÔ HÌNH CHẤP NHẬN QUẢNG CÁO TRỰC TUYẾN TRÊN MẠNG XÃ HỘI Ở VIỆT NAM. (n.d.). Retrieved March 23, 2022, from https://123docz.net/document/4020799-de-xuat-mo-hinh-chap-nhan-quang-cao-truc-tuyen-tren-mang-xa-hoi-o-viet-nam.htm Dobele, A., Lindgreen, A., Beverland, M., Vanhamme, J., & Wijk, R. (2007a). Why pass on viral messages? Because they connect emotionally. Business Horizons, 50, 291–304. https://doi.org/10.1016/j.bushor.2007.01.004 Duffett, R. G. (2015). Facebook advertising’s influence on intention-to-purchase and purchase amongst Millennials. Internet Research, 25(4), 498–526. https://doi.org/10.1108/IntR-01-2014-0020 Eckler, P., & Bolls, P. (2011). Spreading the virus: Emotional tone of viral advertising and its effect on forwarding intentions and attitudes. Journal of Interactive Advertising, 11(2), 1–11. EVALUATING THE CUSTOMER PREFERENCES OF ONLINE SHOPPING: DEMOGRAPHIC FACTORS AND ONLINE SHOP APPLICATION ISSUE - ProQuest. (n.d.). Retrieved March 23, 2022, from https://www. proquest.com/openview/a057319c60f2197d2d8c5dd7006a96b0/1?pq-origsite=gscholar&cbl=38745 Frontiers | Model of Illusions and Virtual Reality | Psychology. (n.d.). Retrieved March 23, 2022, from https:// www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2017.01125/full Full article: The Power of Social Media in Fashion Advertising. (n.d.). Retrieved March 23, 2022, from https:// www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/15252019.2020.1802955 “Giải mã” chiến dịch truyền thông Tết 2020 dẫn đầu ngành hàng FMCG của OMO | Admin. (n.d.). Advertising Vietnam. Retrieved March 23, 2022, from https://advertisingvietnam.com/giai-ma-chien-dich-truyenthong-tet-2020-dan-dau-nganh-hang-fmcg-cua-omo Hamouda, M. (2018). Understanding social media advertising effect on consumers’ responses: An empirical investigation of tourism advertising on Facebook. Journal of Enterprise Information Management, 31, 00–00. https://doi.org/10.1108/JEIM-07-2017-0101 Hanus, G. (2016). CONSUMER BEHAVIOUR DURING ONLINE GROCERY SHOPPING. CBU International Conference Proceedings, 4, 010–013. https://doi.org/10.12955/cbup.v4.737 it F. me T. T. C. W. tại A. Vcc. A. (2021, November 19). Báo cáo thống kê về Digital trong tháng 10/2021: Những con số ấn tượng. MarketingAI. https://marketingai.vn/bao-cao-thong-ke-ve-digital-trong-thang-10-2021nhung-con-so-an-tuong/ Jung, J., Shim, S. W., Jin, H. S., & Khang, H. (2016). Factors affecting attitudes and behavioural intention towards social networking advertising: A case of Facebook users in South Korea. International Journal of Advertising, 35(2), 248–265. https://doi.org/10.1080/02650487.2015.1014777 Jusoh, Z., & Ling, G. H. (n.d.). FACTORS INFLUENCING CONSUMERS’ ATTITUDE TOWARDS E-COMMERCE PURCHASES THROUGH ONLINE SHOPPING. International Journal of Humanities and Social Science, 2(4), 8. Key, P., & G, W., Dietmar. (2009). Handbook of Research on Mobile Marketing Management. IGI Global. Kim, H., & Niehm, L. S. (2009). The Impact of Website Quality on Information Quality, Value, and Loyalty Intentions in Apparel Retailing. Journal of Interactive Marketing, 23(3), 221–233. https://doi.org/10.1016/j. intmar.2009.04.009 Kim, Y. J., & Han, J. (2014). Why smartphone advertising attracts customers: A model of Web advertising, flow, and personalization. Computers in Human Behavior, 33, 256–269. https://doi.org/10.1016/j.chb.2014.01.015 549 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Lee, J., & Hong, I. B. (2016). Predicting positive user responses to social media advertising: The roles of emotional appeal, informativeness, and creativity. International Journal of Information Management, 36(3), 360–373. https://doi.org/10.1016/j.ijinfomgt.2016.01.001 Lewis, S. (2003). Reputation and corporate responsibility. Journal of Communication Management, 7(4), 356– 366. https://doi.org/10.1108/13632540310807494 Loc, T. D. (n.d.-a). Impact of Equitization on Performance of Enterprises in Vietnam. 21. Logan, K., Bright, L. F., & Gangadharbatla, H. (2012). Facebook versus television: Advertising value perceptions among females. Journal of Research in Interactive Marketing, 6(3), 164–179. https://doi. org/10.1108/17505931211274651 Logan, K., Bright, L. F., & Gangadharbatla, H. (2012c). Facebook versus television: Advertising value perceptions among females. Journal of Research in Interactive Marketing, 6(3), 164–179. https://doi. org/10.1108/17505931211274651 Mcmillan, S., HWANG, J.-S., & Lee, G. (2004). Effects Of Structural And Perceptual Factors On Attitudes Toward The Website. Journal of Advertising Research, 43. https://doi.org/10.1017/S0021849903030393 Mỹ T. N., & Ngoc T. M. V. (2017). Phân tích tác động của quảng cáo qua mạng xã hội đến ý định mua sắm của người tiêu dùng tại thành phố Cần Thơ. Tạp chí Khoa học Trường Đại học Cần Thơ, 48, 66–76. https://doi. org/10.22144/ctu.jvn.2017.631 News V. T. C. (2021, November 26). Quảng cáo truyền hình truyền thống đang bị mạng xã hội vượt mặt? Báo điện tử VTC News. https://vtc.vn/quang-cao-truyen-hinh-truyen-thong-dang-bi-mang-xa-hoi-vuot-matar654719.html Nguyen, D. T., Negnevitsky, M., & de Groot, M. (2013). Market-Based Demand Response Scheduling in a Deregulated Environment. IEEE Transactions on Smart Grid, 4(4), 1948–1956. https://doi.org/10.1109/ TSG.2013.2258410 Nguyen, M. M., Rosa, R. J. D., & Kalas, P. (2020). First Detection of Orbital Motion for HD 106906 b: A Wide-separation Exoplanet on a Planet Nine–like Orbit. The Astronomical Journal, 161(1), 22. https://doi. org/10.3847/1538-3881/abc012 Penni, J. (2017). The future of online social networks (OSN): A measurement analysis using social media tools and application. Telematics and Informatics, 34(5), 498–517. https://doi.org/10.1016/j.tele.2016.10.009 Perceptual antecedents of user attitude in electronic commerce | ACM SIGMIS Database: The DATABASE for Advances in Information Systems. (n.d.). Retrieved March 23, 2022, from https://dl.acm.org/doi/ abs/10.1145/1161345.1161353 Pham, M. (2021). The Effects of Online Social Influencers on Purchasing Behavior of Generation Z: An Empirical Study in Vietnam. Journal of Asian Finance Economics and Business, 8, 179–0190. https://doi. org/10.13106/jafeb.2021.vol8.no11.0179 Phelps, J., Lewis, R., Mobilio, L., Perry, D., & Raman, N. (2005). Viral Marketing or Electronic Word-of-Mouth Advertising: Examining Consumer Responses and Motivations to Pass Along Email. Journal of Advertising Research, 44. https://doi.org/10.1017/S0021849904040371 Porter, L., & Golan, G. (2006). From Subservient Chickens to Brawny Men. Journal of Interactive Advertising, 6, 4–33. https://doi.org/10.1080/15252019.2006.10722116 Quảng cáo trên mạng xã hội sẽ vượt mặt truyền hình truyền thống trong năm 2022. (n.d.). Retrieved March 23, 2022, from https://laodong.vn/cong-nghe/quang-cao-tren-mang-xa-hoi-se-vuot-mat-truyen-hinh-truyenthong-trong-nam-2022-989402.ldo Quốc N. N., Hồng L. H. T., & Diệu H. L. T. (2011). CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN MỨC ĐỘ HÀI LÒNG CỦA KHÁCH HÀNG ĐỐI VỚI CÁC VĂN PHÒNG CÔNG CHỨNG Ở THÀNH PHỐ CẦN THƠ. Tạp chí Khoa học Trường Đại học Cần Thơ, 17b, 106–112. 550 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Rachmawati, E., Suliyanto, & Suroso, A. (2020). Direct and indirect effect of entrepreneurial orientation, family involvement and gender on family business performance. Journal of Family Business Management, aheadof-print(ahead-of-print). https://doi.org/10.1108/JFBM-07-2020-0064 Rathore, A. K., Ilavarasan, P. V., & Dwivedi, Y. K. (2016). Social media content and product co-creation: An emerging paradigm. Journal of Enterprise Information Management, 29(1), 7–18. Robelia, B. A., Greenhow, C., & Burton, L. (2011). Environmental learning in online social networks: Adopting environmentally responsible behaviors. Environmental Education Research, 17(4), 553–575. https://doi.or g/10.1080/13504622.2011.565118 Sashi, C. M. (2012). Customer engagement, buyer‐seller relationships, and social media. Management Decision, 50(2), 253–272. https://doi.org/10.1108/00251741211203551 Saxena, A., & Khanna, U. (2013). Advertising on Social Network Sites: A Structural Equation Modelling Approach. Vision, 17(1), 17–25. https://doi.org/10.1177/0972262912469560 Shen, W., Zhou, M., Yang, F., Yang, C., & Tian, J. (2015). Multi-scale Convolutional Neural Networks for Lung Nodule Classification. In S. Ourselin, D. C. Alexander, C.-F. Westin, & M. J. Cardoso (Eds.), Information Processing in Medical Imaging (pp. 588–599). Springer International Publishing. https://doi. org/10.1007/978-3-319-19992-4_46 Siegel, D. A. (2009). Social Networks and Collective Action. American Journal of Political Science, 53(1), 122– 138. https://doi.org/10.1111/j.1540-5907.2008.00361.x Sundar, S. S., Bellur, S., Oh, J., Jia, H., & Kim, H.-S. (2016). Theoretical Importance of Contingency in Human-Computer Interaction: Effects of Message Interactivity on User Engagement. Communication Research, 43(5), 595–625. https://doi.org/10.1177/0093650214534962 Taylor, D. G., Lewin, J. E., & Strutton, D. (2011). Friends, Fans, and Followers: Do Ads Work on Social Networks?: How Gender and Age Shape Receptivity. Journal of Advertising Research, 51(1), 258–275. https://doi. org/10.2501/JAR-51-1-258-275 Taylor, L., Fiore, A., Mendelsohn, G., & Cheshire, C. (2011). “Out of My League”: A Real-World Test of the Matching Hypothesis. Personality & Social Psychology Bulletin, 37, 942–954. https://doi. org/10.1177/0146167211409947 Thấy gì qua bảng xếp hạng 50 tờ báo, trang điện tử nhiều người xem nhất Việt Nam năm 2021? (n.d.). Https:// Www.Qdnd.Vn. Retrieved March 23, 2022, from https://www.qdnd.vn/xa-hoi/cac-van-de/thay-gi-quabang-xep-hang-50-to-bao-trang-dien-tu-nhieu-nguoi-xem-nhat-viet-nam-nam-2021-674421 Veer, N., Pawar, P., & Kolte, A. (2019). Effectiveness of Social Media Tools and It’s Impact on Promotions. 8, 224–230. Vietnamese top list of most online shoppers in SEA | Business | Vietnam+ (VietnamPlus). (n.d.). Retrieved March 23, 2022, from https://en.vietnamplus.vn/vietnamese-top-list-of-most-online-shoppers-in-sea/204780.vnp Wang, C. (2011). Social Shopping Development and Perspectives. International Journal of Virtual Communities and Social Networking (IJVCSN), 3(2), 51–59. https://doi.org/10.4018/jvcsn.2011040103 Wang, Y., & Sun, S. (2010). Assessing beliefs, attitudes, and behavioral responses toward online advertising in three countries. International Business Review, 19, 333–344. https://doi.org/10.1016/j.ibusrev.2010.01.004 Wu, P. C. S., Yeh, G. Y.-Y., & Hsiao, C.-R. (2011). The effect of store image and service quality on brand image and purchase intention for private label brands. Australasian Marketing Journal (AMJ), 19(1), 30–39. https:// doi.org/10.1016/j.ausmj.2010.11.001 Yaakop, A., Anuar, M. M., & Omar, K. (2013). Like It or Not: Issue of Credibility in Facebook Advertising. Asian Social Science, 154–163. Yeo, S. F. (2020a). Effects of Social Media Advertising on Consumers’ Online Purchase Intentions. 12(1), 18. Zhang, J., & Mao, E. (2016). From Online Motivations to Ad Clicks and to Behavioral Intentions: An Empirical Study of Consumer Response to Social Media Advertising. Psychology & Marketing, 33(3), 155–164. https://doi.org/10.1002/mar.20862 551 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences CIVIC LIABILITIES IN NIGERIA’S STATE-SOCIETY RELATIONS Emmanuel Chijioke OGBONNA1 and Adeniyi ADEKUNLE2 Nigerian Army University Biu, Faculty of Arts, Management and Social Sciences, Department of Political Science, Borno, Nigeria. 1 Nigerian Army University Biu, Faculty of Arts, Management and Social Sciences, Department of Political Science, Borno, Nigeria. 2 The thick dynamics of democracy mainly rest on the principle of political citizenship. Democracy remains admired as a state-political best practice in so far as the decision-making framework rest on the shoulders of the citizens. The citizens legitimatizes political authority through exercising their rights to political participation which freely comes as a driving component of the democratic system. Aside, the political society, the civil society, made up of self-organising, self-funding and autonomous groups drives democracy. Where leadership deficits eclipses development, the citizens are but expected to upturn the trend and construct the kind of leadership they desire. The Nigerian political ecology is one where there is an abundance of civic deficits in constructing the necessary equilibrium needed in bringing good governance to bear. Civics in a democratizing state is evinced in the rewarding of good governance and punishment of fundamental transgression as those vital asset driving good and democratic governance. Invariably, the dynamics of state-society relations implies that the citizens construct a system of social order that desire. As a theoretical framework, the work would synthesize the theory of Optimal Equilibrium in democratisation. The work would employ a mixed research method. It will draw insight from the existing literature associated with the subject matter, and would try to construct an antithesis on the burgeoning data on the roles of leadership in political development. Quantitatively, the work would index a cross-sectional perception about the declining roles of the citizens in political development in Nigeria. The focus here will be youths mainly in tertiary institutions of learning in Nigeria. This will be in an effort to measure and index what would be referred to as Civic Liability Index (CLI) in the Nigeria’s state-society relations. Expectedly, the work would make veritable recommendations on how to reposition the Nigerian citizens for quality political engagement. Keywords: Democracy, Civic, State, Society, Social Media, Civil Society 552 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EXPERIENCES OF STUDENT JOURNALISTS DURING THE COVID-19 PANDEMIC Rodel C. PACIT & John Erwin P. PEDROSO, PhD. West Visayas State University, Iloilo, Philippines ABSTRACT The COVID-19 pandemic affected the human beings in the community. Student journalists are the ones who endured many challenges in their publication work. They acquired experiences that develop their capacity to cope from difficult situations. Hence, this study ascertained the experiences of student journalists during the COVID-19 pandemic. The qualitative-phenomenological approach of research design was employed using a researcher-made written interview form administered through messenger and email among five (5) purposively selected editors-in-chief from different universities and state colleges. The environmental, technological, and psychological experiences of the student journalists were revealed. There were six (6) meaningful categories taken from data transcripts. Student journalists were able to (1) manifest positive outlook in life and (2) render democratic community empowerment services as their environment-related experiences. Besides, their media technology-related experiences included (3) adjust to unprecedented working transition and (4) encounter misinformation and disinformation. Finally, they acquired psychology-related experiences such as (5) confront social communication disparity and (6) endure from self-efficacy enervation. Since student journalists facing many challenges, they still show their willingness to serve the school and the community during hard times. Thus, student journalists’ roles and responsibilities are to deliver factual information and help the people in the society. Keywords: Experiences, student journalists, challenges, school publication, COVID-19 pandemic 553 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ISOLATION AND IDENTIFICATION OF PLASTIC DEGRADING BACTERIA FROM DUMPSITES IN LAGOS. Hilda. A. EMMANUEL-AKERELE Department of Biological Sciences, Anchor University Lagos. ABSTRACT Plastic pollution is a threat to the environment because of its slow degradation rate and high usage. The continuous accumulation of these synthetic plastic wastes poses an ever-increasing threat to animals, humans, and the environment, and the use of microorganisms to effectively degrade plastic waste can provide a solution to the problem of plastic pollution. The study aims to isolate plastic degrading microorganisms from soils. The soil samples used for this study were collected from dumpsites filled with plastic and plastic materials and the effectiveness of the degradation of plastic materials was studied over six (6) weeks in broth and agar culture under laboratory conditions by weight determination method. Physicochemical and microbiological analysis was carried out on the various soil samples using standard protocols. The biodegradation of polyethylene and polystyrene was done in-vitro using the microorganisms isolated from the soil. Microorganisms that were able to degrade a higher percentage of the plastic materials were; Staphylococcus aureus, Streptococcus sp, Bacillus sp and Escherichia coli. The total viable count for bacteria were within the range of 11.8×105 to 2.0×1010CFU/g. Staphylococcus aureus, Streptococcus sp, Bacillus sp and Micrococcus sp degraded plastic up to 25%, 31.2%, 25% and 31.2% respectively. These isolates may be used to actively degrade plastics, thereby reducing the rate of plastic pollution in our ecosystem. Keywords: Biodegradation, Microorganisms, Pollution, Polyethylene, Polystyrene. 554 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EFFECT OF NUTRIENT SOLUTION ON VEGETATIVE TRAITS , CHLOROPHYLLS AND CAROTENOID OF PEACH TREES Rahmani MAHSA a, Babalar MESBAH b . MSc graduate, Department of Horticultural Science, University College of Agriculture and Natural Resources, University of Tehran, Karaj, Iran. a Respectively, Professor, Department of Horticultural Science, University College of Agriculture and Natural Resources, University of Tehran, Karaj, Iran. b *Correspondence to: Mahsa Rahmani, Department of Horticultural Sciences, Faculty of Agriculture, University of Tehran, Karaj , Iran. ABSTRACT This experiment was conducted as factorial in a randomized complete block design with 5 nutrient treatments and 2 cultivars (Alberta and Saffron) with 2 replications and experimental units of 10 peach trees and total number of 100 pots. Nutrient elements (nitrogen, phosphorus, calcium, magnesium and potassium) had significant effects on the vegetative parts of the peach trees and improved function and growth of peach trees. The results of variance analysis for vegetative characters showed that flower bud density, chlorophylls a and carotenoids were affected by nutrient solutions significantly. But chlorophyll b and total chlorophylls were not affected by nutrients. Finally, solution No. 5 was determined as suitable solution for 2 cultivars peach trees (Alberta and Saffron) nutrition. Keywords: Nutrient solution, NH4+, NH4+/ NO3- + NH4+, Alberta, Saffron, Cultivar, Peach. 555 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EFFECT OF RATE NH4+/NO3-+NH4+TO K+, IONS UPTAKE ON PEACH TREES (PRUNUS PERSICA (L.) BATSCH. CVS. ALBERTA & ZAFERANI) Rahmani Mahsa a, Babalar Mesbah b. Mc graduate, Department of Horticultural Science, University College of Agriculture and Natural Resources, University of Tehran, Karaj, Iran. a b Professor, Department of Horticultural Science, University College of Agriculture and Natural Resources, University of Tehran, Karaj, Iran. Correspondence to: Mahsa Rahmani, Department of Horticultural Sciences, Faculty of Agriculture, University of Tehran, Karaj, Iran. * Abstract This experiment was conducted as factorial in a randomized complete block design with 5 nutrient treatments and 10 replications for each cultivar and total number of 100 peach trees that the investigation was at Tehran University about 2 years. In this study the effects of five nutrient solutions with different concentrations of NH4+ and NH4+/NO3-+NH4+ and equal mineral concentrations of total nitrogen, calcium, phosphorous, magnesium in comparison with the control or treatment one with different concentrations of all nutrients (about half of other treatments) on 4 years old peach trees ( Prunus persica (L.) Batsch. cvs. Alberta & Zaferani) was studied. The concentrations of NH4+ were (0, 0.3, 0.5, 0.7 & 1 meq L-1) and the ratio of concentrations NH4+/NO3-+NH4+ were (0, 0.04, 0.07, 0.1 & 0.15) in treatments one to five. The concentration of total nitrogen calcium, phosphorous and magnesium were (6.3, 3.5, 1.5 & 2.1 meq L-1) in treatments two to five and in control they were (2.7, 1.5, 0.75 & 1.2 meq L-1). The result of variance analysis for leaf percent K was affected significantly by nutrient solutions. Also leaf percent NH4+ and leaf percent Ca were affected by cultivar. But leaf percent Mg and leaf percent P were not affected by nutrients. Between nutrition elements with each other positive or negative regression relation were observed. Nutrient content in the leaves of Alberta cultivar was higher than Zaferani cultivar. Finally, nutrient solution S3 and S5 was determined to be suitable for peach trees nutrition. Keywords: Nutrient solution, NH4+ , NH4+/NO3-+NH4+, Ca, Mg, P, Zaferani, Alberta, Cultivar. 556 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences DETECTION OF PHENYLKETONURIA FOR THE NEWBORN SCREENING USING HYBRID CONVOLUTIONAL (CNN) AND RECURRENT NEURAL NETWORK (RNN) MACHINE LEARNING ALGORITHM Dr. Patrick D. CERNA Department of Science and Technology, Philippines Phenylketonuria (PKU), also known as Følling’s disease,was first identified in 1934 by the Norwegian biochemist and physician Ivar Asbjörn Følling (1888–1973), who evaluated two siblings aged 4 and 7 years with developmental delay and an unusual urinary odor. In the modern world, Newborn screening programs identify children who are born with serious genetic, metabolic, hematologic, infectious, or auditory disorders. New born Screening (NBS) was first introduced in the 1960s as a test for one genetic disorder, Phenylketonuria (PKU), which, without early treatment, usually leads to intellectual disability, seizures, and other medical problems. Newborn bloodspot screening (NBS) began in the Philippines in 1996 as a research pilot in 24 hospitals, accredited by both the Philippine Pediatric Society (PPS) and the Philippine Obstetrical and Gynecological Society (POGS). The objective of this study is to describe a system that enhanced the neonatal screening system for NBS using Machine learning methods including data preprocessing, classification models and pattern recognition methods based on their underlying approaches, data requirements, interpretability on a modular level, and performance. The data were obtained from tandem mass spectrometry (MS/MS) for newborn with a combined feature selection mechanism is proposed to compare with the cut-off scheme. Using the Integrated Convolutional (CNN) and Recurrent Neural Network (RNN) Algorithm, the model can predict whether the newborn has metabolic disorder diseases. The CNN Layer, Dense Layer, and RNN were used is to predict the transcription from the images taken. The researchers use a Python package that is capable of training the CNN and RNN machine learning algorithm on screening data to improve prediction of true and false positives, detected by tandem mass spectrometry and clinical variables such as gestational age and birth weight.. By creating a model of prediction the tool interpret the analysis of increasingly complex data from newborn screening which generate the accuracy rate of PKU can be improved 97.6 % the number of the false positive cases. 557 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences GENDER EQUALITY IN INDONESIAN TEACHING OF HISTORY Ganda Febri KURNIAWAN1* Universitas Negeri Semarang, Faculty of Social Science, Department of Historical Education, Semarang, Indonesia. *1 ORCID Code: 0000-0002-1563-1249 ABSTRACT The study of Indonesian history is still facing the problem of balancing narratives that contain gender equality. The historical material in the curriculum is still considered patriarchal centric. This paper aims to analyze the phenomenon of gender inequality in Indonesian history textbooks used for high school students. This study applies a qualitative framework with a descriptive approach. The data of this research comes entirely from secondary sources, namely textbooks and reference books on Indonesian history and history education. The analysis in this study applies Critical Discourse Analysis. The results of the study show, first, that patriarchal historical content is very dominant in Indonesian historical narratives. Second, the tendency to place women as complementary figures in the historical events being taught. Third, there is no narrative that tells women’s heroism clearly without bias. And fourth, a humanistic approach is needed to develop a framework of thinking that is nuanced in gender equality. An important recommendation is the need to deconstruct Indonesia’s historical narrative in textbooks and then propose a new narrative with a gender equality perspective. Keywords: gender equality, history, education 558 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences COMMUNITY HEALTH EDUCATION AS A TOOLS FOR COVID-19 PREVENTION AMONG MARKET WOMEN IN KOSOFE LOCAL GOVERNMENT AREA OF LAGOS STATE OGUNBAMOWO, W.B., (MPH, PhD) & ASHON D.O. Department of Human Kinetics, Sports and health Education, Lagos state University Abstract This study examined the influence of community health education on covid-19 prevention among market women in Kosofe Local Government Area of Lagos State. The sample for this study consisted of 100 respondents’ selected from all the markets in Kosofe local Government Area of Lagos State. The instrument used for data collection was self-developed “Community Health Education on Covid-19 Prevention among Market Women Questionnaire (CHECPMWQ) designed in line with four point Likert scale. The instrument was in two sections. Section A focused on bio-data, section B was used to collect information on the established variables for the study. The reliability of the instrument was carried out using the test-retest method. A total of 10 respondents who were not part of the sample were used for the reliability test. Data collected was subjected to Pearson Product Moment Correlation Coefficient [PPMCC) which yielded 0.84 after computation indicates that the questionnaire was reliable. Data collected was analysis with SPSS software 22.0. All hypotheses were tested at 0.05 level of significance. Findings from the study revealed that community health education had no influence on the use of hand sanitizer, social distancing, and wearing of nose cover/face mask, but had influence on washing of hands, among market women in Kosofe local Government Area of Lagos State. It was recommended that Kosofe local Government should reinvigorate her efforts by organizing more awareness programme on prevention, encourage market women to use hands sanitizer when they have contact with their customers, make more provisions for water for washing hands in the market while the market management should monitor the use of the facility, while leadership of markets in Kosofe local Government should collaborate with the Primary health Centre in the local Government to encourage and monitor their members to use nose cover/face mask. Keywords: Covid-19, Market Women, Community Health Education, Hand sanitizer, Social Distancing, Wearing of nose cover/face and Hand Washing. Introduction The coronavirus disease 2019 (COVID-19) pandemic is having devastating social and economic consequences worldwide. Yet the numbers of infections and deaths alone do not provide an accurate picture of the pandemic’s vast gendered impact. While the available data suggest that men experience higher rates of COVID-19-related deaths, women and girls are bearing a disproportionate burden of the larger impacts of the pandemic and states’ emergency responses (Jian-Min, Peng, & Wei, 2020; 559 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Joint United Nations Programme on HIV/AIDS and Global HIV Prevention Group, 2020). Women and girls are not a homogeneous group, and they face multiple forms of discrimination. While everybody is vulnerable to COVID-19, people are far from equally affected by pandemic responses. There are stark gendered disparities, and the most marginalized people are the hardest hit. Women and girls are at heightened risk of domestic violence, inadequate access of essential health care (both before and during the pandemic), COVID-19-related punishment, economic insecurity, and the imposition of unpaid and unrecognised care work. Combine this with the stigma and intersectional discrimination that marginalised women and girls (including transgender and gender-diverse people, lesbians, bisexual people, sex workers, women and girls with disabilities, women living with HIV, women who use drugs, refugees, migrants, women and girls in conflict zones, detention and humanitarian settings, indigenous women and women from other racial and ethnic minorities, and adolescent girls and young women) already face, and we can see that women and girls are undeniably being “left behind” (United Nations Sustainable Development Group, 2020; Joint United Nations Programme on HIV/AIDS, 2018). It is estimated that globally 243 million women and girls aged 15–49 years have been subjected to sexual and/or physical violence perpetrated by an intimate partner in the past 12 months (United Nations Women, 2020; World Health Organisation, 2020). With half of the world’s population on lockdown during the pandemic, gender-based violence increased due to strains on mental health, security and income and cramped living conditions. For example, there has been a 30% increase in cases of domestic violence in France since the country’s lockdown began on 17 March 2020. Calls to helplines in Cyprus and Singapore have reportedly risen by 30% and 33%, respectively (UN Women, 2020). During the COVID-19 pandemic, hand hygiene received unprecedented attention and became a central pillar in national COVID prevention strategies. This has created a unique opportunity to position hand hygiene as an important long-term public policy issue. The evidence shows that hand hygiene is a highly costeffective investment, providing outsized health benefits for relatively little cost; truly a ‘no-regrets’ investment. Individuals should adopt and maintain hand hygiene behaviours, and expect others to do the same. Households can invest in hand washing facilities, which can be as simple as a jug and a bowl, and purchase soap. The private sector has a role to play, working with governments, to make hand hygiene facilities, water and soap widely available and affordable by all (United Nations Children’s Fund and World Health Organisation, 2021). Hygiene is a broad term and encompasses many activities. It can include hand hygiene (both hand washing and the use of hand sanitizers such as alcohol-based hand rubs (ABHRs)), menstrual hygiene management, oral hygiene, environmental cleaning in health care facilities and food hygiene. One of the challenges is that there is no clear, agreed-upon, internationally recognised definition of hygiene. The World Health Organization (WHO), (2009) has prepared guidelines on hand hygiene in health care settings, and issues resources that are regularly updated, but there is no internationally recognised definition, or normative guidance on hand hygiene for households, schools and other settings (World Health Organisations, 2009). Hand hygiene is one of the most important measures to prevent the spread of infectious diseases, including diarrhoeal diseases and respiratory diseases, such as COVID-19. The COVID-19 pandemic has brought unprecedented attention to the role of hand hygiene in controlling disease and has created a unique opportunity to position. The COVID-19 pandemic has brought unprecedented attention to the role of hand hygiene in controlling disease and has created a unique opportunity to position it as an important public policy issue. For instance, WHO states that control of COVID-19 requires a “comprehensive package of preventive measures, which includes frequent hand hygiene” The evidence shows that hand hygiene is a highly cost-effective investment, providing outsized health benefits for relatively little cost (World Health Organisation, 2020). Research has shown that progress on hand hygiene is periodically accelerated by high-profile disease outbreaks, including H1N1 influenza, Ebola viral disease and, most recently, COVID-19. In response to COVID-19, governments have promoted hand hygiene, not only as a first line of defense in controlling the pandemic, but also to increase resilience to future disease outbreaks. The simple act of cleaning 560 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences hands can save lives and reduce illness by helping prevent the spread of infectious diseases. These diseases can be caused by bacterial, viral or protozoan pathogens (germs) transmitted through the air or via surfaces, food or human\ faeces. Because people frequently touch their face, food and surfaces, hands play a significant role in spreading disease (World Health Organisation, 2020). As a part of the emergency response activities across all States in Nigeria, health education campaigns have been directed at members of the public (NCDC, 2020a, 2020b). These campaigns have been aimed at knowledge improvement and the correction of certain misconceptions that have been widely circulated among community members (NCDC, 2020a). Education on precautionary measures such as wearing of face masks, regular hand washing with soap and water or with alcohol-based hand sanitizers, and social distancing have been done (NCDC, 2020a, 2020b; Gbadamosi, 2020). Despite all the efforts to made by Lagos State Ministry of Health to reduce the spread of covid-19 virus especially in the markets. It was observed that most market women in Kosofe local Government Area of Lagos State were practice the recommended preventives measures the various awareness, campaign and sensitization. Therefore, the focus of this study was to examine the influence of community health education on covid-19 prevention among market women in Kosofe local Government Area of Lagos State. The purpose of the study includes the following 1. To assess the influence of community health education on the use of hand sanitizer to prevent covid-19 infection among market women in Kosofe local Government Area of Lagos State. 2. To examine the influence of community health education on washing of hands to prevent covid-19 infection among market women in Kosofe local Government Area of Lagos State? The study provided answered to the following research questions: 1. Will community health education have influence on the use of hand sanitizer to prevent covid-19 infection among market women in Kosofe local Government Area of Lagos State? 2. Will community health education have influence on washing of hands to prevent covid-19 infection among market women in Kosofe local Government Area of Lagos State? The following research hypotheses were formulated and tested for the study: 1. Community Health education will not have significant influence on the use of hand sanitizer to prevent covid-19 infection among market women in Kosofe local Government Area of Lagos State. 2. Community Health education will not have significant influence on washing of hands to prevent covid-19 infection among market women in Kosofe local Government Area of Lagos State Methodology This study adopted the survey research design and the population for this study consisted of all market women in Kosofe local Government Area of Lagos State. The sample for this study consisted of one hundred (100) respondents selected from market in Kosofe local Government Area of Lagos State. The Purposive sampling technique was used to select all market women who are consented for the study in Kosofe local Government Area of Lagos State. Data were collected with the use of selfdeveloped Influence Health Education on Covid-19 Prevention among Market Women Questionnaire (IHECPMWQ). The questionnaire was in two sections. Section A focused on bio data of market women while section B was used to collect information on the variables selected for the study. The questionnaire was a closed ended type designed in line with the modified Likert 4- point Scale of Strongly Agree, (SA), Agree-(A), Disagree-(D) and Strongly Disagree, (SD). The instrument was validated by researcher’s supervisor and other lecturers in the Department of Human Kinetics, Sports and Health Education for content and construct related validly. All suggestions and corrections made were effected. The reliability of the instrument was carried out using the test-retest method. A total of 10 market women who were not 561 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences part of the population were selected for reliability test. The data collected was analysed with Pearson’s Product Moment Correlation Coefficients [PPMCC] which yielded 0.82 coefficient after computation. A total of 100 copies of questionnaire were administered by the researcher with the help of the two research assistants. The questionnaire was administered in two weeks on every Tuesdays. The entire copies of the questionnaire were administered and retrieved to avoid loss. The data collected were analyzed using the statistical tools of frequency counts, simple percentage for demographic data of respondents, while the inferential statistics of Chi-square [X2] was used to test hypotheses at 0.05 alpha level. Results Data Presentation Table 1: Data Presentation Based on Respondents’ marital status. Frequency Valid Missing Percent Divorce, separated, widow 20.0 20.0 Married 80.0 80.0 Total 100 99.0 1 1.0 101 100.0 System Total Table 1 show that a total of 20(20) % respondents were divorced, separated or widows while a total of 80(80) % respondents were married. Table 2: Data Presentation Based on Respondents’ goods sold Valid Missing Frequency Percent Food stuff, fruits, Clothes 60.0 60.0 Provisions 40.0 40.0 Total 100 99.0 System 1 1.0 101 100.0 Total Table 2 show that a total of 60(20) % respondents sold food stuff, fruits, clothes and clothing materials, while a total of 40(40) % respondents sold provision 562 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 3: Data Presentation Based on Respondents’ religion. Valid Missing Frequency Percent Christianity 30 30.0 Islam 38 38.0 Traditional Beliefs 17 17.0 Others 15 15.9 Total 100 99.0 System 1 1.0 101 100.0 Total Table 3 show that a total of 30(27) % respondents were Christians, a total of 38(38) % were Muslims, a total of 17(17) % respondents were traditional believers, while a total of 15(15) % respondents were other religion groups Hypothesis 1: Community Health education will not have significant influence on the use of hand sanitizer to prevent covid-19 infection among market women in Kosofe local Government Area of Lagos State. Table 4: Chi-square (X2) analysis on influence of community health education and the use of hand sanitizer Chi-Square Tests Value df Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 93.993a 6 .0014 Likelihood Ratio 36.988 6 .006 Linear-by-Linear Association 35.380 1 .000 N of Valid Cases 100 a. 8 cells (26.7%) have expected count less than 5. The minimum expected count is .02. From the above, it could be observed that the Pearson Chi-square statistic X2 (6) = 93.99, and p is ≤ 0.05. The null hypothesis which stated that community health education will not have significant influence on the use of hand sanitizer to prevent covid-19 infection among market women in Kosofe local Government Area of Lagos State is hereby not rejected. Hypothesis 2: Community Health education will not have significant influence on washing of hands to prevent covid-19 infection among market women in Kosofe local Government Area of Lagos State. 563 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 5: Chi-square (X2) analysis on the influence of community health education on washing of hands Chi-Square Tests Value df Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 90.483a 9 .000 Likelihood Ratio 105.878 9 .000 58.936 1 .000 Linear-by-Linear Association N of Valid Cases 100 a. 7 cells (43.8%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 2.76. From the above, it could be observed that the Pearson Chi-square statistic X2 (9) = 90.48, and p is ≤ 0.05. The null hypothesis which stated that community health education will not have significant influence on washing of hands to prevent covid-19 infection among market women in Kosofe local Government Area of Lagos State is hereby rejected. Discussion Hypothesis one revealed that community health education had no influence on the use of hand sanitizer to prevent covid-19 infection among market women in Kosofe local Government Area of Lagos State. This finding is not in line with World Health Organisation, (2020) recommended alcohol based hand sanitizers for frequent hand hygiene, which are mainly made up from ethanol, isopropyl alcohols, and hydrogen peroxides in different combinations. CDC, (2020) asserts that soap and water are more effective than hand sanitizers at removing certain kinds of germs like norovirus, cryptosporidium and clostridiodes difficileas well as chemicals. UNICEF, (2020) asserted that alcohol-based Hand Rub (ABHR) should contain a minimum of 60% alcohol. WHO provides guidance on local production of ABHR. ABHR is less effective if applied on wet hands. Therefore, it should be kept separately from hand washing facilities with soap and water to avoid uncertainty and potential bad practice. Highly concentrated alcohol needs to be handled with care, it is toxic if ingested. It needs to be kept out of reach for children. Children must be supervised by an adult when using ABHR. In terms of Dangerous Goods, it is the responsibility of suppliers to provide the material safety data Sheet highlighting the dangerous good classification of the product for transport and storage. CDC, (2020) revealed that alcohol-based hand sanitizers can quickly reduce the number of germs in many situations, they should be used in the right situations. Soap and water are more effective than hand sanitizers at removing certain kinds of germs like norovirus, cryptosporidium and clostridiodes difficileas well as chemicals. Hand sanitizers also may not remove harmful chemicals, such as pesticides and heavy metals like lead. Hand washing reduces the amounts of all types of germs, pesticides, and metals on hands. Knowing when to clean your hands and which method to use will and will give the best chance of preventing sickness. Hypothesis two revealed that community health education had influence on washing of hands to prevent covid-19 infection among market women in Kosofe local Government Area of Lagos State. This findings is in line with Aiello, Coulborn, Perez, Larson, (2008) study found that hand hygiene practices are not only important during a pandemic, but also critical to prevent the spread of other diseases. Luby, Agboatwalla, Raza, Sobel, Mintz, Baier, and Gangarosa, (2001) study found that washing provides a net benefit (removal of pathogen) even if the water is contaminated. World Health Organisation/ UNICEF, (2019) asserts that hand washing with soap, when done correctly, is critical in the fight against COVID -19, but 3 billion people have no ready access to a place to wash their hands with soap at home. Bazaid, Aldarhami, Binsaleh, Sherwani, and Althomali, (2020) reported that majority of respondents (89.4%) showed a high overall knowledge (scored 2 out of 2) about hand washing method 564 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences and transmission of SARS-CoV2 through contaminated surface. This finding is not line with Babalola, Krenn, Rimal, Serlemitsos, Shaivitz, Shattuck, and Storey, (2020) hand washing during the COVID-19 pandemic in sub-Saharan Africa. Despite an increasing number of COVID-19 cases and deaths from July to November 2020, hand washing as a COVID-19 prevention strategy notably declined across ten countries. Kanagasabai, Enriquez, & Gelting, 2021; Donde, Atoni, & Muia, 2021; Dong, Du, & Gardner, 2020; Jefferson, Del Mar, & Dooley, 2020; Jefferson, Del Mar, & Dooley, (2020) stated that hand washing is essential for respiratory virus prevention, but uptake of hand washing in the context of the SARS-CoV-2 pandemic. Hand washing is an important strategy for minimizing transmission of COVID-19 and other respiratory viruses like the 2009 H1N1 as well as diarrheal diseases and outbreaks of viral hemorrhagic fevers like Ebola. Dong, Du, & Gardner, (2020) revealed that individuals’ ability to practice this important COVID-19 preventive behaviour is influenced by factors operating at multiple socio-ecological levels, ranging from individual to interpersonal to community or structural factors. At the community or structural level, availability of hand washing stations, equipped with water and soap, is critical. Conclusion and Recommendation Based on the findings of this study, it was concluded that: Awareness on the use of hand sanitizer can prevent the spread of covid-19 virus. Regular washing of hands can prevent the spread of covid-19 virus. Based on the conclusions from the study, it was recommended that: 1. Kosofe local Government should reinvigorate her efforts by organising more awareness programme on prevention of covid-19 for market women. 2. Market women in Kosofe local are encouraged to use hand sanitizers when they have contact with their customers in the markets. 3. Kosofe local Government should make adequate provision for water for washing hands in the market while the market management should monitor the use of the facility. References Aiello, A. E., Coulborn, R. M. B. S., Perez, V., & Larson, E. (2020). Effect of hand hygiene on infectious disease risk in the community setting: a meta-analysis. American Journal of Public Health, 98:1372–81. Alkot, M. M., Goweda, R. A., Shatla, M. M., & AlFalogy, E. H. (2016). Knowledge and practices of Mutawifeen (pilgrims’ guides) regarding heat related illnesses before and after exposure to an educational programme. European Journal of Preventive Medicine, 4:95–9. Babalola, S., Krenn, S., Rimal, R., Serlemitsos, E., Shaivitz, M., Shattuck, D., & Storey, D. (2020). KAP COVID Dashboard: Johns Hopkins Center for Communication Programs, Massachusetts Institute of Technology, Global Outbreak Alert and Response Network. Online .Available from https://ccp.jhu.edu Retrieved on 12/8/2021 CDC, (2019). Steps healthcare facilities can take now to prepare for Coronavirus Disease 2019. Online. Available from http/www.cdc.gov Retrieved on 12/8/2021 Centre for Disease Control and Prevention, (2021). Science Brief: Emerging SARS-CoV-2 Variants 2021. Online. Available from https://www.cdc.gov Retrieved on 12/8/2021 Centers for Disease Control and Prevention, (2020). Get Your Mass Gatherings or Large Community Events Ready. Online. Available from https://www.cdc.gov Retrieved on 12/8/2021 Dong, E., Du, H., & Gardner, L. (2020). An interactive web-based dashboard to track COVID-19 in real time. The Lancet infectious diseases; 20(5):533–34. pmid:32087114 565 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Gbadamosi B. (2020). War on COVID-19: Oyo threatens to shut markets for flouting precautionary measures-Oyo state. The Pace Setter State. Online. Available from https:/./oyostate.gov.ng Retrieved on 12/8/2021 Jian-Min, J., Peng, B., & Wei, H. (2020). Gender differences in patients with COVID-19: focus on severity and mortality. Front Public Health; (https://doi.org/10.3389/fpubh.2020.00152). Joint United Nations Programme on HIV/AIDS, (2018). Saving lives: leaving no one behind. Geneva: Joint United Nations Programme on HIV/AIDS. Online. Available from https://www. Unaids.org Retrieved on 12/12/2021 Kanagasabai, U., Enriquez, K. & Gelting, R. (2021). The Impact of Water Sanitation and Hygiene (WASH) Improvements on Hand Hygiene at Two Liberian Hospitals during the Recovery Phase of an Ebola Epidemic. International Journal of Environmental Research and Public Health; 18(7):3409. Nigeria Centre for Disease Control, (2020a). NCDC COVID-19 Online. Available from https://covid19.ncdc.gov. ng Retrieved on 13/9/2021 Nigeria Centre for Disease Control, (2020b). NCDC COVID-19 outbreak in Nigeria situation report. Available from https://covid19.ncdc.gov.ng Retrieved on 13/9/2021 World Health Organisation, (2009). Guidelines on Hand Hygiene in Health Care, WHO, Geneva. United Nations Children’s Fund and World Health Organisation, (2021). State of the World’s Hand Hygiene: A global call to action to make hand hygiene a priority in policy and practice, UNICEF, New York. WHO and UNICEF, (2019). WASH in health care facilities: Global baseline report 2019. Online. Available from https//www.washdata.or Retrieved on 21/11/2021 World Health Organization, (2020). Scientific Brief: Transmission of SARS-CoV-2: implications for infection prevention precautions, WHO, Geneva. WHO. (2020). Water, Sanitation, Hygiene and Waste Management for the COVID-19 Virus: Interim Guidance. Geneva: World Health Organisation World Health Organization, (2020). Interim recommendations on obligatory hand hygiene against transmission of COVID-19, Geneva: WHO. United Nations, (2020). Policy Brief: The Impact of COVID-19 on Women. UNICEF United Nations Sustainable Development Group; (2020). Universal values principle two: leave no one behind. New York: United Nations. UN Women, (2020). COVID-19 and ending violence against women and girls. New York: UN Women WHO-UNICEF JMP Monitoring Working Group, (2021). Working paper: Mapping and gap analysis of tools designed to collect data on hand hygiene in public spaces. WHO-UNICEF. World Health Organization, (2009). WHO Guidelines on Hand Hygiene in Health Care, WHO, Geneva: World Health Organization, 566 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences THE PERCEIVED EFFECT OF EARLY EXPOSURE TO ENVIRONMENTAL POLLUTION ON DEVELOPMENT OF CHILDHOOD DISEASES AMONG RESIDENTS OF RURAL COMMUNITIES IN LAGOS STATE OGUNBAMOWO, Waliu Babatunde (MPH, Ph.D), Ashon, D.O. (Bsc.Ed) & ElemoroOni, A. A. (Bsc. Ed) Department of Human Kinetics, Sports and Health Education, Lagos state university, Ojo Lagos, Nigeria Abstract Air pollution has been an on-going research focus to its detrimental impact on human health. However, its specific effects on prevalence of disease in different age groups, genders and races are not well understood. Thus, the present study investigated the perceived effect of early life exposure to environmental pollution on development of childhood diseases among residents of rural communities in Lagos State. Two hundred (200) respondents were selected across four rural communities, namely; 50 respondents from Badagry, 50 respondents from Ikorodu, 50 respondents from Epe and 50 respondents from Ibeju Lekki. Purposive sampling technique was adopted. The research instrument for this study was a self-developed “Exposure to Environmental Pollution Questionnaire (EEPQ)”. The findings from the study revealed that environmental factors, carbon monoxide and air pollution have no significant difference on early life development of childhood diseases in rural communities. The study also revealed that there is difference in early life exposure and the development of childhood diseases between male and female children. It was recommended that the government should create a good dumpsite for effective management and recycling of waste materials in other to make life better for people living in rural communities and promote their health. Introduction Air pollution is the contamination of air due to the presence of substances in the atmosphere that are harmful to the health of humans and other living beings. Air pollution is one of the major environmental threats to urban populations (Cohen, Anderson, Ostra, Pandey, Krzyzanowski, Kunzli, Guschmidt, Pope, Romieu & Samet, 2015). It can be traced back to the industrialization-urbanization in the 19th century. Air pollution has been reported to cause adverse health impacts on people of all races, ages, and genders in every country. Previous studies revealed that exposure to air pollution has more serious health effects such as reduced life expectancy, increased daily mortality among children and hospital admissions, birth outcomes, and asthma (Global Burden of Disease Study, 2010). In another study, Valent, Little, Bertollini, Nemer, Barbone, and Tamburlini, (2013) reported that some 13,000 deaths annually of infants (ages 0-4) were attributed to outdoor air pollution, making it a second environmental burden of disease only to physical injuries across Europe. Over the last two decades, have confirmed the positive association 567 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences between air pollution and children mortality (Carey, Atkinson, Kent, Staa, Cook & Anderson, 2013). Based on these effects, air pollution epidemiology studies with useful assessment techniques have been implemented to detect the small increase in risk due to increase in the background pollution level. Additionally, the studies have consistently showed that exposure to common air pollutants is linked to many adverse health outcomes including respiratory (chronic obstructive pulmonary disease), asthma, and lung cancer and cardiovascular diseases (Brook, Rajagopalan, Pope, Brook, Bhatnagar, Diez-Roux, Holguin, Hong, Luepker & Mittleman, 2010). Airborne pollutants influence the symptoms of disease like asthma (Gorai, Tuluri & Tchounwou, 2014). Asthma is a burden, not only in developing countries, but also in developed countries, with significant impacts on public health and economics. As per the 2011 National Health Survey Data of United States, asthma is identified as one of the most prevalent chronic diseases among U.S. children. A total of 10.5 million (14%) U.S. children have been diagnosed with asthma (Centre for Disease Control, 2011). Asthma is a serious and sometimes life-threatening chronic respiratory disease that affects almost 25 million Americans and costs the nation $56 billion per year (Barnett & Nurmagambetov, 2011). In 2009, 3.3 deaths per 100,000 people were attributed to asthma, and 1.9 million asthma-related emergency department visits were recorded (National Center for Environmental Health, 2012). Asthma prevalence increased from 7.3% in 2001 to 8.4% in 2010 (Akinbami, Moorman, Bailey, Zahran, King, Johnson & Liu, 2012). It was also revealed that children may be more susceptible to ambient air pollution than adults, and are disproportionately affected by asthma, as evidenced by higher asthma hospitalization rates for persons under age. These adverse health outcomes have been shown to be similar in both economically developing and developed countries (Moorman, Rudd, Johnson, King, Minor, Bailey, Scalia, Lara & Akinbami, 2013). Many researchers have found the greater risk for African Americans from air pollution (Apelberg, Buckley & White, 2015). The evidence of significant adverse effects of air pollution on public health has led to more stringent air quality norms in many countries. Though, current research indicates relationship between social-demographic characteristics (e.g., age, race, etc.) and disease, the underlying reasons for disparities in disease have not fully elucidated (Apelberg, Buckley & White, 2015). Additionally, it is known that asthma attacks are triggered by multiple criteria pollutants, namely particulate matter (PM), ozone (O3), sulfur dioxide (SO2), nitrogen dioxide (NO2), and carbon monoxide (CO). However, the specific effects of these air pollutants on asthma prevalence in different age groups, genders, and races are not well understood (Schildcrout, Sheppard, Lumley, Slaughter, Koenig & Shapiro, 2016). Comparing with the adults, children appear to be most vulnerable to the harmful effects of air pollutants exposure due to their stage of physical growth, immature immune system, and development of lung function with increased permeability of the respiratory epithelium (Dietert, Etzel, Chen, Halonen, Holladay, Jarabek, Landreth, Peden, Pinkerton, Smialowicz & Zoetis, 2013). Children also inhale a higher volume of air per body weight compared with adults (Oyana & Rivers 2015). Delivering higher doses of different compositions that may remain in the lung for a longer duration (Bateson & Schwartz, 2018). Children are the most vulnerable to air pollutants. This is because they are not aware of their activities and their surroundings, and also they do not have adequate knowledge of health implication of air pollution and escaping it is so difficult for them. More so, the fact that children find it easy to play anywhere and in any condition the find themselves exposes them more to the danger of air pollution. And this has led to various health problems among children in rural communities. This study aims to investigate the perceived effect of early life exposure to environmental pollution on development of childhood disease among residents of rural communities in Lagos State. The purpose of the study includes the followings: To assess the perceived effect of environmental factors on early life exposure to air pollution on development of childhood disease. 568 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences The study provided answered to the following research questions: 1. Will environmental factors have effect on early life exposure to air pollution on development of childhood disease? 2. Will air pollution have effect on early life exposure to the development of childhood influenza disease? The following research hypotheses were formulated and tested for the study: 1. Environmental factors will not have significant difference on early life exposure to air pollution on development of childhood disease. 2. Air pollution will not have significant effect on early life exposure to the development of childhood influenza disease. Methodology The survey research design was adopted, because of its uniqueness, relevance and appropriateness for the study. The population for this study consists of children between 1-12 years in rural communities in Lagos State. Purposive sampling technique was adopted. The respondents for the study are junior secondary school students, between JSS1-JSS3. Four rural communities, namely; Badagry, Ikorodu, Epe and Ibeju Lekki were selected for the study. Fifty respondents were selected from each school in each rural community as sample for the study, making the total of 200 respondents. The research instrument for this study was a self-developed The questionnaire was divided into two sections: A was on demographic data of respondents “ Exposure to Environmental Pollution Questionnaire (EEPQ) while section B was self-developed on a four point modified Likert scale includes: Strongly Agreed (SA)-4, Agreed (A)-3, Strongly Disagreed (SD)-2 and Disagreed (D)-1 to enable respondents to provide answers depending on their opinion. The face and content validity of the questionnaires was ascertained by expert in the department of human kinetics, sport and health education. The reliability of the instrument was tested using the cronbach’s alpha to obtain a coefficient of 0.98 and copies of the instrument were personally distributed with the help of four trained research assistants to the respondents. Two hundred (200) copies of questionnaires were distributed and collected by the researcher at the spot and data collection lasted for four weeks while Copies of the administered questionnaires were checked to ensure that they were well completed. The investigator monitored the process of data collection throughout. Daily review meetings were held at the beginning and end of each day with the four research assistances. Data collected were analyzed using appropriate descriptive statistics of frequency counts and percentages to answer research questions. While the inferential statistics of Chi-square (X2) was used to test the hypotheses at 0.05 alpha levels of significance. The Statistical Package for Social Science (SPSS) was used for analyzing the data collected. 569 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Results Data Presentation. Table 1: Distribution of respondents by Gender, class level and religion Frequency Percent Gender Male Female Total 116 84 200 58.0 42.0 100.0 Class level JSS1 JSS2 JSS3 Total 52 84 64 200 26.0 42.0 32.0 100.0 Religion Christianity Islam Total 104 96 200 52.0 48.0 100.0 Table 1 shows the gender, class level and religion distribution of the respondents. It shows that 116 (58%) of the respondents were male, while 84 (42%) of the respondents were female. The class distribution of the respondents shows that 52 (26%) of the respondents were JSS1 students, 84 (42%) were JSS2 students while the remaining 64 (32%) of the respondents were JSS 3 students and the religion of the respondents shows that 104 (52.0%) of the respondents were Christians, while the remaining 96 (48%) of the respondents were Muslims. Hypotheses Hypothesis 1 Environmental factors will not have significant diference on early life exposure to air pollution on development of childhood diseases. The above stated hypothesis was tested using the chisquare statistical tool at 0.05 level of significance. The result is presented in the table below. 570 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 2: Chi-square result Environmental factors effect on early life exposure to air pollution on development of childhood disease. CLASS EFA Moderate High 9 43 52 Expected Count 8.1 43.9 52.0 % within Class 17.3% 82.7% 100.0% Count 72 84 Expected Count 13.0 71.0 84.0 % within Class 14.3% 85.7% 100.0% Count 54 64 Expected Count 9.9 54.1 64.0 % within Class 15.6% 84.4% 100.0% Count 169 200 Expected Count 31.0 169.0 200.0 % within Class 15.5% 84.5% 100.0% Count JSS1 JSS2 JSS3 Total Total 12 10 31 Df X2 -Value Sig 2 0.223 0.894 Table 2 showed that a non-significant X2-value (X2=0.223; P=0.894) was obtained at 0.05 level of significance. Therefore, ‘the null’ hypothesis was not rejected, implying that there was no significant difference of environmental factors on early life exposure to air pollution on development of childhood asthma disease. Hypothesis 2 Air pollution will not have significant effect on early life exposure to the development of childhood influenza disease. The above stated hypothesis was tested using the chi-square statistical tool at 0.05 level of significance. The result is presented in the table below. 571 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 3: Chi-square result of Air pollution will not have significant effect on early life exposure to the development of childhood influenza disease. APECIH Total Df X2Sig. Value 4 15.322 0.004 33.00 Moderate High knowledge Knowledge JSS1 Class JSS2 JSS3 Total Count 28 24 0 52 Expected Count 17.7 34.1 .3 52.0 % within Class 53.8% 46.2% 0.0% 100.0% Count 20 64 0 84 Expected Count 28.6 55.0 .4 84.0 % within Class 23.8% 76.2% 0.0% 100.0% Count 20 43 1 64 Expected Count 21.8 41.9 .3 64.0 % within Class 31.2% 67.2% 1.6% 100.0% Count 68 131 1 200 Expected Count 68.0 131.0 1.0 200.0 % within Class 34.0% 65.5% 0.5% 100.0% Table 3 showed that a significant X2-value (X2=15.322; P=0.004) was obtained at 0.05 level of significance. Therefore, hypothesis two is hereby rejected, implying that there was significant effect of Air pollution on early life exposure to the development of childhood influenza disease. Discussion The finding revealed that environmental factors does not contribute to early life exposure to air pollution, causing childhood diseases. This finding was not in line with some previous findings on this hypothesis while researchers like Ashfaq and Sharma, (2012) are of the opinion that air pollution has a harmful effect not only on human health also on the environment in which we live. Ashfaq and Sharma, (2012) revealed that environmental effects such as: acid rain is wet (rain, fog, snow) or dry (particulates and gas) precipitation containing toxic amounts of nitric and sulfuric acids, they are able to acidify the titer and soil environments, damage trees and plantations, and even damage buildings and outdoor sculptures, constructions, and statues. Haze is produced when fine particles are dispersed in the air and reduce the transparency of the atmosphere. It is caused by gas emissions in the air corning from industrial facilities, power plants, and trucks. The basic for assuming that environmental factors does not affect early life exposure to air pollution on development of childhood asthma is because it is most likely that the study area is a place prone to any form of air pollution. Manderson, (2019) asserted that global climate change is an important issue that concerns mankind. As is known, the “greenhouse effect” keeps the Earth’s temperature stable. Unhappily, anthropogenic activities have destroyed this protecting temperature effect by producing large amounts of greenhouse gases, and global warming is mounting, with harmful effects on human health, animals, forests, wildlife, agriculture, and the water environment. Samuelsen et al. (2012) stated that air pollution is a complex mixture whose level and composition varies over time and space according to a large number of factors ranging in scale from personal microenvironments to regional climate. Such differences in the nature of air pollution are among the possible explanations for the divergent findings about differ size of particles. 572 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences For example, studies on mice and human airway cells have found that, compared with particles from wood smoke or car exhaust, particles from diesel exhaust have higher capacity to induce proallergenic cytokine production, increased major histocompatibility complex class II expression, and increased inflammatory cell proliferation. The finding revealed that air pollution cause early life exposure to childhood influenza. To support this finding, Xu, Ilu, Williams, Clernents and Kan, (2013) study examined the effects of all six air pollutants on the incidence of childhood influenza, only showed that particulate matter (PMI) and ozone (03) were significantly associated with paediatric influenza. Ali, Wu, Cauchemez, He, Fang, Cowling and Tian, (2018) found that ozone (03) had a statistically significant negative association with influenza transmissibility and CO had a weak positive association. Vaccination does not give 100% immunity to paediatric influenza. Similarly, Liang, Fang, Pan, Zhang, Kan, Brook and Sun, (2014) found that the change in PM2.5 directly influenced the transmission of influenza virus in Beijing. Manderson, (2019) found that 03 had a statistically significant negative association with influenza transmissibility and CO had a weak positive association. Moorman, Rudd, Johnson, King, Minor, Bailey, Scalia, Lara & Akinbami, (2013) asserted that influenza is spread by the respiratory secretions such as mucous or sputum, which is released when a person infected with an influenza virus coughs or sneezes. Small children, age under two years old are more at risk of having an outbreak of influenza than older children. In a study conducted by Cohen, Anderson, Ostra, Pandey, Krzyzanowski, Kunzli, Guschmidt, Pope, Romieu & Samet, (2015) it was found that the reduced respiratory ventilation caused by the inflamed upper airways causes a heightened risk of contracting a bacterial infection of the lower respiratory tracts and the lungs. This is the primal reason for hospitalization among small children with influenza. Influenza is also most severe with children under the age of 3 years. Bateson & Schwartz, (2018) revealed that most cases of hospitalization are due to breathing difficulties, high fever, and acute otitis media and in the worst case sepsis. Influenza may be treated with antiviral medication such as oseltamivir (Tamiflu), which alleviates the symptoms of influenza and reduces its infectivity. Nadel, Salem, Tamplin and Tokiway, (2015) stated that tamiflu is found to lower the risk of complications caused by influenza. The best way to protect one’s child from influenza is to get child vaccinated. Conclusion and Recommendation Based on the findings of the study. It was concluded that: The government should create a good dumpsite for effective management and recycling of waste materials in order to make life better for people living in rural communities and promote their health. One of the problems facing children in rural communities is neglect by the government. This neglect makes them to be vulnerable and exposed to air pollutants due to the fact that their roads not properly constructed, cooking with firewood which exposes them to smoke among others. Recommendations Based on the conclusions of this study. It was recommended that: 1. The government should create a good dumpsite for effective management and recycling of waste materials in other to make life better for people living in rural communities and promote their health. 2. The government should ensure that policies and legal actions are put in place against indiscriminate dumping of refuse in waterways. 573 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 3. Government and environmental agencies should create awareness among rural communities on the need to avoid environmental pollution and protect the ecosystem making it conducive and comfortable for human survival and adaptation. 4. Thus, steps should be taken to protect the most affected populations from further environmental exposure to air pollution, and to control, prevent or reduce the health impacts. 5. Efforts need to be made to combat this growing incidence which contributes to mortality rate in rural communities. References Akinbami, L. J., Moorman, J. E., Bailey, C., Zahran, H. S., King, M., Johnson C. A. & Liu, X., (2012). Trends in Asthma Prevalence, Health Care Use, and Mortality in the United States, 2001–2010. NCHS Data Brief; 94. Apelberg, B. J., Buckley, T. J. & White, R. H., (2015). Socioeconomic and racial disparities in cancer risk from air toxics in Maryland. Environ. Health Perspect. 113, 693–699. Ashfaq, A. & Sharma, P., (2012). Environmental effects of air pollution and application of engineered methods to combat the problem. J Indust Pollut Control. 29. Barnett, S. B. & Nurmagambetov, T. A., (2011). Costs of asthma in the United States: 2002–2007. J. Allergy Clin. Immunol. 127, 145–152. Bateson, T. F., & Schwartz J., (2018). Children’s response to air pollutants. J Toxicol Environ Health, 2018; 71(3):238–243. Brook, R. D., Rajagopalan, S., Pope, C. A. III, Brook, J. R. Bhatnagar, A., Diez-Roux, A. V., Holguin F., Hong Y., Luepker R. V. & Mittleman M. A., (2010). Particulate matter air pollution and cardiovascular disease: An update to the scientific statement from the American Heart Association. Circulation. 121, 2331–2378. Carey, I. M., Atkinson, R. W., Kent, A. J., van Staa, T., Cook, D. G. & Anderson, H.R., (2013) Mortality associations with long-term exposure to outdoor air pollution in a national English cohort. Am. J. Respir. Crit. Care Med. 187, 1226–1233. Centre for Disease Control (2011). National Health Interview Survey. Available online: http://www.cdc.gov/nchs/ nhis.htm Cohen, A. J., Anderson, H. R., Ostra B., Dev Pandey, K., Krzyzanowski, M., Kunzli, N., Guschmidt, K., Pope, A., Romieu, I. & Samet, J.M., (2015). The Global burden of disease due to outdoor air pollution. J. Toxicol. Environ. Health. 68, 1–7. Dietert, R. R., Etzel, R. A., Chen, D., Halonen, M., Holladay, S. D., Jarabek, A. M., Landreth, K., Peden, D. B., Pinkerton, K., Smialowicz, R. J. & Zoetis, T., (2013). Workshop to identify critical windows of exposure for children’s health: immune and respiratory systems work group summary. Environ Health Perspect, 108:483–490. Global Burden of Disease Study, (2010). Available online: http://www. thelancet.com/themed/global-burden-of-disease (accessed on 18 December 2015). Gorai, A. K., Tuluri, F. & Tchounwou, P. B., (2014). A GIS based approach for assessing the Association between Air Pollution and Asthma in New York State, USA. Int. J. Environ. Res. Publ. Health. 11, 4845–4869. Manderson, L. (2019). How global Warming is Adding to the Health Risks of Poor People. The Conversation. University of the Witwatersrand. Moorman, J. E., Rudd, R. A., Johnson, C. A., King, M., Minor, P., Bailey, C., Scalia, M. R., Lara, J. & Akinbami, L. J., (2013). National surveillance for asthma–United States, 1980–2004. MMWRSurveill. Summ. 56, 1–54. Nadel, J. A., Salem, H., Tamplin, B. & Tokiway, Y., (2015) Mechanism of bronchoconstriction during inhalation of sulfur dioxide. J Appl Physiol; 20:164-167. 574 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences National Center for Environmental Health, (2012). Asthma’s Impact on the Nation. In Center for Disease Control and Prevention. Oyana, T. J. & Rivers, P. A., (2015). Geographic variations of childhood asthma hospitalization and outpatient visits and proximity to ambient pollution sources at a US-Canada border crossing. Int J Health Geogr. 4:14. Samuelsen, M., Nygaard, U. C. & Løvik M., (2012). Allergy adjuvant effect of particles from wood smoke and road traffic. Toxicology. 246:124–131. Schildcrout, J. S., Sheppard, L., Lumley, T., Slaughter, J. C., Koenig, J. Q., & Shapiro, G. G., (2016). Ambient air pollution and asthma exacerbations in children: An eight city analysis. Am. J. Epidemiol. 64, 505–517. Valent, F., Little, D., Bertollini, R., Nemer, L., Barbone, F. & Tamburlini, G., (2013). Burden of disease attributable to selected environmental factors and injury among children and adolescents in Europe. Lancet, 2032–2039. 575 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences PREVALENCE AND DETERMINANTS OF CESAREAN DELIVERY AMONG REPRODUCTIVE AGE WOMEN IN NIGERIA: EVIDENCE FROM THE NIGERIA DEMOGRAPHIC AND HEALTH SURVEY 2018 Ayodeji Oluwatobi OJETUNDE1*, Olateju Alao BAMIGBALA2 Department of Human Physiology, Ahmadu Bello University, Zaria, Kaduna State, Nigeria 1 2 Department of Mathematics and Statistics, Federal University, Wukari, Taraba State, Nigeria ABSTRACT Following fetal viability, a cesarean section (CS) involves the delivery of the fetus, membranes, and placenta through abdominal and uterine incisions. There has been some study on the use of CS in Nigeria, but it has always been institutional-based with small sample sizes. Nationally representative studies are needed in the nation. As a result, the current study evaluates the prevalence and risk factors associated with cesarean delivery among women of reproductive age in Nigeria. The 2018 Nigeria Demographic and Health Survey (NDHS) was the source of the data used in this study. In this study, 8216 women of childbearing age were taken into account. In Nigeria, the most current NDHS was conducted in 2018 (at the time of this study). Frequency, percentage, chi-square test, and binary logistic regression analysis are the statistical methods used in this study. p<0.05 was considered to be statistically significant. In Nigeria, the frequency of CS was 8.1% in 2018. Maternal age (35–39 years), the South West region of Nigeria, urban residency, wealth index (rich), previous terminated pregnancy, fewer than 9 months of pregnancy, and maternal education (secondary education) were all associated with higher odds of CS. The results will provide Nigeria with evidence-based information for decision-making on the availability and usage of cesarean birth. To increase the accessibility and availability of obstetric care services, all regions of Nigeria should adhere to the WHO’s EOC recommendations. Keywords: Cesarean section, prevalence, women, reproductive age, Nigeria 576 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences REPRESENTATION OF HEALTH EDUCATION THROUGH MALAYSIAN ANIMATION SERIES OF UPIN IPIN. Mohd Hanafi Jumrah1* Han Chiang University College of Communication, School of Communication and Media, Penang, Malaysia. *1 ABSTRACT Upin & Ipin animation series is a popular animation among children in Malaysia. The Upin & Ipin series produced by Les ’Copaque Production has 15 seasons starting from 2007 until today. . The Upin & Ipin series produced by Les ’Copaque Production started airing on 14 September 2007 on TV9 and is aimed at children up to the age of 13 (Maharam Mamat, 2021). This animation had 15 seasons from 2007 until today. This study aims to look at the representation of health education through the animated series Upin & Ipin through all the episodes screened. According to Yulianeta (2021), the animation of Upin and Ipin revolves around a pair of 5-year-old orphan twins who were born on June 15, 1997. They live in the village of Durian Runtuh together with Kak Ros (sister) and Opah (grandmother). The series centers on a pair of twin boys, the titular Upin and Ipin, who tell stories of their everyday lives through fun and amusing actions with their friends while also learning new things during their day to day activities (Les’ Copaque, 2017). There also greatly elevates Upin and Ipin’s daily life with family, friends, school and society. Although this animation also shows the mischief, innocence, and intelligence of Upin and Ipin in their daily lives in a funny and relaxed way. This animation is not just entertainment but this animation balances these qualities through the health education, advice, and guidance of adult characters such as Opah (grandmother), teacher Yasmin, teacher Melati and Tok Dalang (grandfather neibour) (Maharam Mamat, 2021). Health education is a process of looking at the understanding, attitude, behavior, and health practices of individuals, children, families, and society. According to the World Health Organization (WHO), health education is a learning opportunity that is consciously built by involving several forms of communication designed to improve health literacy, including increasing knowledge and developing skills conducive to individual and community health. In addition, health education is also a tool to promote health which is very important to improve the health of the population and increase health capital. Health education is also one of the strategies to implement health promotion and disease prevention programs, which provide learning experiences related to health topics (Rural Health Information Hub). This study aims to look at the representation of health education through the animated series Upin & Ipin starting season 1 until 14. The emergence of diseases and viruses in children and the environment that can harm children’s health such as Covid-19, influenza, chicken pox, rotavirus, and so on (Berita Harian, 9 August 2022). One of the main causes of death in children is due to infectious diseases because their immune system or resistance against infection is still weak. In 2020, there was a significant decrease in childhood vaccine uptake due to curfews and movement restrictions being implemented around the world. In addition, An increase in cases of hand, foot and mouth disease (HFMD) in Malaysia in 2022 577 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences by 32 times compared to 2021 (Berita Harian, 7 June 2022). So is health education at school seen as a failure? are there alternative ways to learn health education informally? Therefore, this study looks at the upin and ipin series as an alternative in providing early exposure related to health education. There are 11 seasons including 53 episodes that have been aired related to health education on Upin and Ipin series. This study uses a qualitative method of textual analysis based on the framing in each episode of this animated series related to health education topics. In addition, this study also uses representation theory from Stuart Hall which goes through three elements, namely Reflective Representations, Intensive Representations, and Constructionist Representations. The representation of health education in the Upin and Ipin series is divided into 3 elements: Information, Education, and Communication. These three elements form themes such as Self-Health Control, Healthy Living Culture, and Environmental Hygiene. The 5 seasons and 17 episodes are found under the themes of Self-Health Control (Brush It, Keep Clean, Stay Healthy, Baby Teeth, Your eyesight, So Sleepy, and A Stomach Under Ehsan). The 4 seasons and 17 episodes are found under the themes of Healthy Living Culture (Does It Hurt, Ready…Go, Vanquish the Virus, Let’s be healthy, Running Medal, and First Aid). The 5 seasons and 18 episodes are found under the themes of Environmental Hygiene (Cheerful Garden, Haze Dangers, Dengue Free Squad, Bites & Venom, MCO, and Mosquito War). It can be seen through the representation that as a child it is necessary to take care of teeth, and eyes and have enough sleep for health. Information that is represented in health education is health care. Health care is very important in life such as hygiene, prevention, the effects of the disease, always keeping clean, and staying healthy. Hygiene prevention ways like wash hands before eating, brushing teeth properly, brushing teeth 3 times a day, blocking the light while reading, minor injuries, and wearing a face mask to protect from the virus are also applied in this series. In addition, the education that is represented in health education are explanation of information through infographics, dance, and movement provides a simple explanation related to self-health control so that it is easy to understand and accepted by children. The simple explanation of the digestive system, steps of wash hands, how to wear a face mask, circumcise important for Muslims, and techniques to brush teeth properly show by using the techniques help improve children’s understanding. Therefore, exposure to health terms like gargling, contagious, personal hygiene, permanent teeth, shortsighted, check-ups, esophagus, tummy aches, small intestine, stomach acid, and health equipment like needles, knives, blade scissors, hemostat, syringes, bandages, stethoscope, mortar and pestle for herbs are also one of the early education for children. The education that is represented in health education is the presentation of ‘imagination’ techniques in children’s minds, elements of advice, reprimands, and personal experiences are also applied in the content of this series in delivering health education. The ‘imagination’ techniques like Melati’s teacher told her students to imagine entering the Ehsan tummy to find out the unnecessary food. The visuals help the audience to imagine as if they are actually inside Ehsan’s stomach. Healthy Living Culture is a culture of healthy living by improves people’s health literacy by taking responsibility for cultivating healthy living to prevent disease. Healthy living culture is also represented in this animation which leads to a healthy and prosperous life. The healthy lifestyle practices that are represented in this series are Health culture where culture means a regular human way of life, such as behavior, values, and ideals. This feature makes culture normative (Suwardi Endraswara, 2006). As for health, it means a level or condition where an individual has perfect physical, mental, and social well-being and is not merely free from disease or helpless (WHO). Therefore, healthy culture is a way of life for people who have perfect physical, mental, and social well-being and are free from disease. Healthy living culture brings the information disclosure related to campaigning about a healthy lifestyle by practicing exercise and balanced nutrition (two quarters and a half ratio). We can see in this series the healthy lifestyle represented by tai-chi (Chinese exercise), warm-up before starting sports, aerobics, running, and diet balance. In addition, the presentation of infographic elements, storytelling, singing, and dancing is used to educate children through simple explanation and shallow information so the children can take part in maintaining and practicing healthy living culture in life. In this series, they teach children 578 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences to focus on attitude and healthy behavior. Attitude toward Health means something that can be learned, changed and can predict behavior for the process of adaptation with the public (Fisbein and Ajzen, 1975 in Azizi et al, 2005). Health Behavior means actions and health practices towards achieving a better level of health (Gochman, 1988). Representation of attitude and healthy behavior in the frame of always being active in life (playing football and running), taking more veggies and fruits when eating, take the immunization vaccine to protect life and community. From all of this communication about health, they deliver by displaying posters (the way to be healthy), personal experiences (story of circumcision), and advice from adult characters (the experience of running to get a medal). Environmental Hygiene is fostering a culture of environmental hygiene for the well-being and health of the people. The people are jointly responsible for maintaining the cleanliness of the environment to ensure a clean and disease-free environment. The application of the values of a healthy environment, safety, cheerfulness, and protection from viruses are also represented in this series. In this series, they represented a healthy environment from dengue and free from Aedes mosquito, turn on the mosquito repellent before sleep, and apply social distancing avoid to the spread covid-19 virus. In addition, representations through health education on information about environmental hygiene are taken care of environmental and conservation will provide early exposure to children. For example, the frame of the dengue-free community program represents civic awareness to reduce the breeding of mosquitoes. They always keep the area of the house clean. After that, throw away stagnant water to get rid of mosquito larva and avoid getting bitten especially during the morning and early evening. Through this series, the display of posters, newspapers, health books, news, and Public Service Announcements (PSA) on television is a reliable medium for delivering health information. The finding of representation theory is Reflective Representations can be seen in the process of sharing ideas, information, knowledge, and experience among people about health education through adult characters such as Ros (sister), Opah (grandmother), Tok Dalang (grandfather neighbor), and Melati (Teacher) who always provide health education and health advice to Upin, Ipin, and his friends. nIn addition, this series also uses ‘imagination’ techniques, infographic elements, storytelling, singing, dancing, posters, newspaper, health books, news, and Public Service Announcements (PSA) on television to deliver health education. The second element is Intensive Representations looking at the publisher’s views on providing early exposure to children related to health education such as hygiene, prevention, care, and the effects of disease or environment on health. In addition, they also disclose related to campaigning about a healthy lifestyle by practicing exercise, balanced nutrition, a healthy environment, safety, cheerfulness, protection, and healthy life. The third element is Constructionist Representations taking into account health terms, health equipment for personal care, and disease prevention. In conclusion, this clearly shows that the animation series Upin & Ipin are not for entertainment only but children are also exposed to early exposure to health knowledge and education which can help children in understanding personal health, family, and environment in the future. This series also used ‘imagination’ techniques, infographic elements, storytelling, singing, dancing, posters, newspaper, health books, news, and Public Service Announcements (PSA) on television to deliver health education to help improve children’s understanding. 579 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences INDIAN AESTHETIC NOTION OF ‘RASA’ THEORY AND DRAMATHERAPY: A PSYCHO-AESTHETIC WAY TO ACHIEVE THE THERAPEUTIC GOAL Corresponding author- Santanu SARKAR Ph.D. Research Scholar, Indian Institute of Technology, Kharagpur, West Bengal, India Mr. Santanu Sarkar, has completed graduation (HONS), Master’s degree, and M.Phil. degree in Sanskrit subject. Presently he is a Ph.D. Research scholar at Rekhi centre of excellence for the science of Happiness, Indian Institute of Technology, Kharagpur, West Bengal, India Co-author- Dr. Anuradha CHOUDRY Assistant Professor, Indian Institute of Technology, Kharagpur, West Bengal, India Anuradha Choudry, Ph.D., is presently an assistant professor at the Humanities and Social sciences department at the Indian Institute of Technology, Kharagpur for Sanskrit, Indian psychology, French. Abstract In the twentieth century, a number of different fields such as experimental theatre combined with psychology have revealed that drama and theatre can be effective for emotional, psychological, and spiritual growth and for bringing positive change in the human being. The term Dramatherapy refers to drama as a form or tool of therapy that involves an intentional, systematic use of the healing aspects of drama and theatre to achieve therapeutic goals. Within Dramatherapy, the client can explore emotional difficulties, problematic memories, experiences, and relationships with their body and mind through the medium of drama. In classical Indian aesthetics, especially in the Natyashastra of Bharat Muni (Sage Bharat), the Rasa theory proposes an in-depth understanding of the dramatic representation of emotions. Moreover, it also contains a very systematic and codified dramaturgy that offers the possibility of evolving a holistic approach to dramatherapy for the Integral Well-Being (IWB) of the actors and the spectators. The Rasa experience enhanced the empathic attitude of human behaviour. The emotional resonance through Rasa’s embodiment builds a psychological healing path for the audience and actor as well and helps the individual to create an awareness of each emotion. In addition, Rasa experience inculcates a scientific way to encounter inner conflict, and renunciation within it also invokes a psychoaesthetic way to manage mental concerns. In this study, I discuss how Indian performance theory ‘Rasa’, as prescribed by the Natyashastra, contributes to understanding the therapeutic value of drama and performance for actors and audiences, and how the concepts defined in the Natyashastra have correlated with existing drama therapy theory. Moreover, the researcher will not only emphasize mental well-being, but the Indic perspective of drama therapy will also be beneficial for integral well-being and a codified path to reach actual consciousness, existence, and transcendental bliss. Keywords: Rasa, Dramatherapy, Emotion, Spectator, Psychological healing, Embodiment 580 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences NATIONALISM AND ISLAM: TRACING INCOMPATIBILITIES Dr. Khwaja Danish Hameed1 Integral University, Lucknow Faculty of Humanities Department of Humanities & Social sciences Lucknow India Abstract The objective of the paper is to study incompatibilities of Nationalism with Islam which are two most popular and debatable topics in South Asia. The methodology to study the differences between the two is through secondary sources that are books authored on the subject. The above leads to conclusion about the differences between Islam and Nationalism which are; Islam calls for inclusion, affection, compassion, sharing and peaceful coexistence. On contrary, Nationalism being exclusive, imperial, aggressive, discriminatory, arrogant, exploitative, subjugating and otherizing. If the combination of the two is made it excludes different sects with in Islam that are not in good terms with dominant group or sect that holds power to define the nature of nationalism in Muslim states. Key words: Nationalism, Islam, exclusive, imperial, discriminatory, exploitative. Introduction The paper will first examine the very basic about what is Islam and Nationalism. The question addressed below by analysing secondary sources of eminent scholars who have worked on the topic like Anthony D. Smith and Earnest Gellner. The argument move around, that Islam calls for inclusion, affection, compassion, sharing and peaceful coexistence. On contrary, Nationalism being exclusive, imperial, aggressive, discriminatory, arrogant, exploitative, subjugating and otherizing. The elaboration of these are as follows: What is Islam? The word “Islam” is an Arabic word that means submission, surrender and obedience to the God Almighty for bringing peace in world.2 The religion of Islam originated in the Arabian Peninsula. Many Scholars believe that Islam is not a new religion but the same truth that the God has revealed by all his prophets to every people. Currently the religion of Islam comprises one fifth of world’s population. Islam is both a religion and a way of life. Islam teaches peace, mercy and forgiveness.3 The religion of Islam was propagated by Prophet Muhammad (PBUH) and since then it spread rapidly. The followers of this faith are called Muslims. The religion talks of basic obligation that includes duty to the Almighty, duty to his creation and the environment.4 The duty toward the Almighty includes obeying his commands like a slave ‘abd’; this includes worshiping, praying and offer sacrifices from an individual to the Almighty, it involves using resources provided by God in a responsible way. The responsibility includes services to the creation of Allah that is human beings; these responsibilities are on the shoulders of the Khalifa, the political and religious head of Muslims all over the globe, though it has been abolished in the early twentieth century. His responsibilities included the protection of people and their environment. The 581 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences fundamentals of Islam are Shahadah, Namaz (salat), Zakat, Roza, and Haj. Those who obey these fundamentals of Islam are called Muslims. The Arabs treated Prophet Muhammad (PBUH) as a hero of Arab nationalism and so do the Muslims around the world.5 Thus it can be rightly said that Islam not only accommodated goals of Arab unity but also their identity and culture, as Arabs had common sources for their pride and also the population of the Muslims around the world during the medieval times. Many scholars tried to prove that there is no connection between Islam and Arab nationalism but they ended up confirming Arab identity of Islam. If we look at the arguments of Abdl-Al-Rehman Al Bazzaz, the former President of Iraq, Islam does not admit narrow vision of religion, by restricting it within worship, sacrifice and rituals.6 Islam is accommodative and inclusive. For instance, it accommodates both Arab nationalism and retains the Islamic identity of Arabs.7 This brings out the relation of Islam with nationalism. Nationalism being exclusive, imperial, aggressive, discriminatory, arrogant and exploitative in nature creates a sense of insecurity for the minorities’ who are non-Muslims living in these territories. But once nationalism is accommodated within the Islamic frame minorities of all hues find a place and an inclusive state emerges. This is absolutely true in the case of Pakistan and its nationalism. When a particular sect of a religion mixes up with nationalism that can create problems for other sects of the same religion and other religious minorities. The anti-Ahmadi and anti-Shia riots in Pakistan over a period of time organized by militant Islamic organizations are some of the examples of the exclusive character of nationalism defined by Muslim elites in Pakistan. The debate regarding the linkages between Islam and nationalism has been further enlarged by the definition of Islam put forward by Bertand Russel as “Islam is a political religion, namely, a socially oriented religion.”8 Al-Bazzaz emphasizes upon the link between Islam and nationalism as contradictory as they may have different objectives. According to him nationalism can only be built on partiality and can be at loggerheads with pervasive nature of Islam.9 In order to address the need for worldly objectives Islam was blended with politics to model the society. The blending up of Islam with politics paved the way for political Islam. Thus, Islam is a religion of peace, compassion, hope and prosperity was recognized by the AngloSaxon historiography to have been born in desert of Arabia 1400 years ago. The region was propagated by Prophet Muhammed (Peace be on him) was a complete religion in itself based on the Holy Quran which claimed the finality of Prophethood which ends on Prophet Muhammed (PBUH). The people of different ethnicity who followed and performed the above were called as Muslims and became a part of Quam-e-Hijaz a community of believers in Islam. Islam is a social faith and believes in transforming society through the values and morals provided by the holy Quran which were propagated by Prophet Muhammed (PBUH) born in the born in the town of Mecca around the year 570 CE , in Banu Hashim clan, a subset of the Quraysh tribe that controlled Mecca10. The religion was initially confined to a few in the Hijaz region but later on spread and flourished around the globe in different incarnations. The religion in some parts of the world intervened as revolution, some societies as a code of justice and in other societies as provider of a helping hand to women suffering in the society fighting for equal rights. Thus, Islam proved itself as a boon for the humankind as it rectified creations that is societies and nations around globe. What is Nationalism? Nationalism is a multiple of many aspects some of which have their origins in human nature and many of which have a long past. Yet it is a modern marvel. To realize it is a difficult responsibility and to define it in brief expressions is even more problematic. In one logic it is the outreach of a cluster to which one fits. This logic, it is a form of shared self-centeredness. In bad sense it is an indicator of that 582 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences horror of the ‘stranger’ with its ancestries profound in human nature. In modern lucidity it of that love of the acquainted land and people which is often viewed as the essential of patriotism. If we were to site works of Ernest Gellner, he believes that: “Kedourie is one of the most incisive and eloquent of the exponents of the rival view, which would turn nationalism into an ideological accident. The famous opening sentence of his book reads: ‘Nationalism is a doctrine invented in Europe at the beginning of the nineteenth century.”11 Anthnoy.D.Smith writes : “If there is one point on which there is agreement, it is that the term ‘nationalism’ is quite modern. Its earliest recorded use in anything like a recognizably social and political sense goes back to the German philosopher Johann Gottfried Herder and the French counter-revolutionary cleric, the Abbé Augustin de Barruel at the end of the eighteenth century”12 He further defines nationalism as 1. a procedure of creation and development of nation 2. a gush or realization of belonging to the nation; 3. a dialectal and imagery of the nation; 4. a societal and political movement on behalf of the nation; 5. a doctrine and/or ideology of the nation, both general and particular13. In brief, nationalism has two facets: the political character of nationalism as an ideology shielding the idea that the state and the nation should be matching and secondly its size to be an earner of identity for persons aware of forming a group based upon a common past and culture, attachment to a concrete territory. The power of nationalism originates from its aptitude to produce feelings to a particular community. Symbols and sacraments play a major role in the farming of a sense of harmony among the people. Material and methods The sources in writing this paper are secondary in nature as most of them come from books, journals and articles. Some primary sources are also used like newspapers articles and blogs. The paper represents balanced amity of internet sources and materials collected from the libraries. The way of writing the paper involves inductive sampling that is going from Particular to general. Nationalism and Islam The concept of nationalism came from Europe into the Asian societies during the colonial era.14 In this process the concept of nationalism entered into a tussle with the ideological universe of the Islamic societies in West Asia and North Africa.15 The political elites of the Islamic societies adopted nationalism in order to avoid domestic tension and internal threats that were mainly ethnic in nature. This is completely true in the specific case of Pakistan.16 The political elites in Pakistan switched over to Islamic ideology yet failed to prevent the dismemberment of the country. The political elites in Pakistan tried to interpret nationalism according to Islamic guidelines so that it can be used to overcome ethnic and territorial fragmentation.17 The Muslim nationalists only identified Islam as a faith which can unite the people of Pakistan under the rubric of Muslim nationalism. On the contrary, Islamic nationalists take cultural communities as illogical and believe race, colour, language and birthplace to be accidents of life.18 Thereby, holding them irrelevant and completely overlooking the ethnic dimension. This later proved to be a major hurdle in the nation-building process in Pakistan. The dismemberment of Pakistan and the creation of Bangladesh is a clear example of this ignorance of the 583 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences power of ethnic identity over other identities. The Muslim nationalists trusted Islam to be a source of social mobilisation that overcomes all the ethnic barriers. Keeping this as central goal, scholars believed that Islamic state needs to be governed by heavenly laws and its citizens preferably should be Muslims.19 However, the goal of nationalism is to acquire complete independence which came in contradiction with the notion of Islamic nation-state.20 The idea of Islamic state that came out from this tussle was expected to be a tool to achieve power for Islamic objectives, precepts and criteria. The spirit of nationalism has been spelled out by Prophet Muhammad (PBUH) as Hubb-Al-Watan (love of abode), the love for nation that was called as Wataniayat (patriotism) by medieval Arab political thinkers.21 However, according to some scholars nationalism is the feeling of a group set to achieve worldly things and Islam that looks only on goodness within the individuals. The idea of Arab Nationalism emerged after the First World War in this political and ideological backdrop. The notion of the Ummah Muhammadiyah (community of the followers of Prophet Muhammad) was used as the central theme of Arab Nationalism. In that sense the Ummah Muhammadiyah occupied the place of a nation.22 But the ethnic divisions within the community still remained unaddressed in this concept. However, the two major differences between Islam and modern nationalism are, firstly the Ummah Muhammadiyah is widely recognized as a community of the faithful, while nation is considered as a territory in which a person is born.23 In the Sunni Islamic tradition in the medieval times, the institution of state is one in which every Muslim works for distinct advantage.24 Thus a Muslim gave his loyalty to the state for this reason or for the sake of law and order that the state guaranties so that the individual can pursue social and economic goals of life. The post-decolonization brand of Islamic/Muslim nationalism helps Muslims to seek support for the cause of Muslim nation-state thereby binding together all the ethnicities within its territory. Issues of race, colour, language and the place of birth are treated as accidents of life. Nasim Ahmed Jawed describes it as follows: My nationhood does not consist in my colour of my skin or the texture of my hair or the language in which my mother spoke to me words of love when I was a little child. My nation is derived from my way of looking at the universe and awareness of my place in it….I am deeply grateful that I was made aware of it by the first man of my nation– Muhammad, son of Abdullah, who was born in Arabia.25 This clearly reflects the bondages that a community has and hence there is a clear intention for forming an Islamic identity that brings people above their nationhood and ethnic background and helps them to aspire for a greater cause of Islam. Islam becomes a source for rallying up people, an instrument to mobilise social resources. This was further elaborated by Raja of Mahmudabad in the following words: “Islam is a totalitarian religion and there is no denying about it. It is the Quran that we should turn to. It is the dictatorship of Koranic laws that we want – and that will have –but not through non-violence and Gandhian truth.”26 One can find instances where Jinnah also voices similar kind of opinion. In one of his speeches he stated the following: Our past is potentially influenced by Islam. Our cultural heritage is Islamic; our social and moral code is no other. Our memories are all, again, Islamic: they revolve around either the triumphs or humiliation of Islam and its arms in the sub-continent. We rejoice at the victories won by M’ahmud Ghaznivi, Shihabuddin Ghori and Ahemad Shah Abdali; we mourn the annexation of the Punjab by the Sikhs, the defeat of Tipu Sultan and the humiliation of Sirajuddawala. We exult over the pride in the sacrifices that we made for the cause of freedom and of Pakistan. On the other hand, we mourn the hundreds of thousands of Muslims butchered in cold blood by the enemies of Pakistan. Which means, our past is so far largely, in not wholly, Islamic …..Islam alone is the primary and most pronounced factor in making us into a nation: it is the basic sentiment in drawing and linking us.27 584 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences The above mentioned quote clearly says that rejoice and sorrows were used to bind people together, Islam being at the background. The Islamic/Muslim nationalists of Pakistan rejected the rich past heritage of the country as un-Islamic and therefore not to be owned.28 The following quotation vividly explains the logic behind this kind of thinking: Historically, we had no connection with those cultures. They left not even the faintest traces which could be found in our current national cultural heritage ….Those cultures had perished much before the arrival of Islam….Indeed the only culture which we have inherited is the one which was brought to Pakistan first by Muslim Arab conquers and then by Muslim Afghans, Turks, and Iranians, and to this day that cultural heritage has the full imprint of Islam upon it.29 Maulana Abul Ala Maududi, the founder of the Jamaat –e-Islami, criticised Maulana Ubaidullah Sindhi, from Deoband seminary, for appealing to all Muslims to become nationalists as he (Ubaidullah Sindhi) believed that this concept has helped other nations to become strong and progressive.30 It went contradictory to the anti-nationalist positions of Islamic ideologues like Hassan al-Banna, Nayyab Safavi, Sayyed Qutub and Maulana Maududi.31 Thus, nationalism appeared to be a contentious issue among the Muslim scholars who viewed it as antagonistically placed against the very grain of Islam. Anwar Hussain Sayed defines nationalism as something that is contradictory to Islam, but still it preserves nationalities and cultural identities of groups as Quran says you have been divided you into nations and tribes so that you may identify one another thus nations and nationalities are to be preserved, and Muslims should strive and unite regardless of their race and language they speak to curb the Satan.32 Maulana Maududi narrates from the Hadith that when a Sahabi asked Prophet Muhammad (PUBH) if it was wrong to love one nation, the Prophet replied in a very pessimistic way by saying that it was wrong only to join one nation in injustice.33 The Prophet even asked his Arab officers to preserve their own language and accent and not to adopt local dresses. Thus Islam sanctions protection for various ethnicities and their culture but seems to be incompatible with modern brand of nationalism.34 Maulana Maududi encouraged Muslims to take westernised education and adopt the liberal Western democratic model. Thus he believed that Islam is supportive of nationalities as cultural entities but is contradictory to territorial nationalism.35 The support for westernised education for the Muslims itself was enough for the concept of nationalism to thrive in Muslim minds as renaissance values that were brought to Europe were Islamic and would help them to bring their society closer to Islam. The Quran has asked them to help fellow Muslims in attaining spiritual and material wellbeing and also promote efforts for the development of humanity at large.36 Nationalism comes in contradiction with the values of Islam and advocates support for nation without taking into consideration its moral posture. It excludes the weak from getting any right and advocates hate for the other nation. It creates passion that develops brutal conflicts and bloodshed thus making it clear that Islam and nationalism cannot co-exist.37 But Muslims can interpret nationalism in their own way as seen in the case of Pakistan. Maulana Maududi rejected the nationalism propagated by the Indian National Congress and also criticised the positions of Maulana Ubaidullah Sindhi and Maulana Husain Ahmad Madani, head of the Deoband seminary regarding their support to the Indian National Congress.38 But here he went wrong in opposing Indian Muslims joining with the Congress and indirectly pushing them to support Pakistan and later be excluded from the Indian mainstream. According to Anwar Hussain Sayed, Maulana Maududi advocated a federation of nations not provinces as set up by the colonial masters. These nations will be allowed to have a parallel government structure, having legislative, executive and judicial organs.39 Thus, Maududi in some way tried to bring nationalism in congruence with Islam for the betterment of those Muslims who were in non-Muslim lands or wanted to unify in order to face the threat from non-Muslims. 585 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Maulana Maududi held the opinion that a nominal Muslim has nothing to do with Islam and these nominal Muslims are going to pollute Islam with nationalism and associated evils.40 Thus, he wanted Pakistan to be an Islamic state where Muslims should strive hard to bring Islam in their personal lives and state structure. He hoped that this striving will generate nationalism and Pakistan will get a stable identity, bring all people above ethno-nationalism. Results The amalgamation of nationalism with Islam is a highly unstable one. The amalgamation has been tired in the Muslims world but have produced failed state. The very good example of it is Pakistan a failed, dysfunctional nuclear state same goes for so called democracies of West Asian or Gulf Countries. Discussion The importance of the study lies in bringing out to Gulf and South Asian states the reason for state failure. The values imparted by Westphalian states have shown their incompatibility with South Asian values. Thus, it clearly brings out to the readers the reason for state failure in the Muslim world due to the incompatibility with Nationalism exported by the European colonial forces in the Muslim world. Conclusion: Islam and nationalism are difficult to amalgamate as Islam calls for inclusion, affection, peace, Compassion, sharing, peaceful coexistence on contrary Nationalism is exclusive, imperial, aggressive, discriminatory, arrogant, exploitative, subjugating and otherizing. Thus, amalgamation is difficult to make as we see states biased of Islamic nationalism like Pakistan failing or in other words a failed experiment and state. Acknowledgment : I will thank Nehru Memorial Museum and Libraray , Dr.Zakir Husain Library Jamia Millia Islamia , Dr.Abid Hussain Library Jamia Millia Islamia, New Delhi for allowing me access to books without which it would have been practically impossible to write this paper. References: 1. Anwar Hussain Sayed, Pakistan: Islam, Politics and National Solidarity (New York: Preager Publishers, 1982) 2. Khurshid Ahmed, Towards Understanding Islam (Lahore: Islamic Publications Limited, 1965) 3. Mushirul Hasan, Legacy of a Divided Nation: India’s Muslim Since Independence (New Delhi: Oxford University Press, 2006) 4. M. R. Kazimi, A Concise History of Pakistan (Karachi: Oxford University Press, 2009) 5. Roy Jackson, Maulana Maududi and Political Islam: Authority and the Islamic State (New York: Routledge, 2011) 586 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences CHILD MARRIAGES AND ITS ADVERSE IMPACT ON GIRL CHILDREN: A CASE OF NIRMAL DISTRICT, TELANGANA STATE, SOUTHERN INDIA Madan Mohan LADDUNURI1 School of Allied Health Sciences, Malla Reddy University (MRU), Hyderabad, India. 1 Abstract Background: In India, child marriage is not a recent development. In several Telangana districts, child marriage is still very common. Objectives: In the Nirmal district of Telangana state, the current study intends to examine socioeconomic factors connected to female child marriage and their impact on certain pregnancy outcomes among women. Methods: The study is based on primary data, collected from the Nirmal district by adopting a random sample survey technique. The participants in the study consisted of 357 ever married women aged 15–49 years. Results: A multivariate analysis found that the prevalence of child marriage was significantly higher among women without formal education living in marginalized families. Similarly, educated parents were less likely to marry their daughter at an early age. In addition, those married less than 18 years were significantly more likely to experience miscarriage or stillbirth, complications during pregnancy and childbirth than those married 18 years or later. Conclusions The results of this study suggest preventing child marriage by improving educational and employment opportunities for girls. The targeted approach should be among rural and poor girls to reduce the vulnerability of child marriage. Keywords: Early marriage, Socio-economic, poverty, pregnancy outcomes Introduction Child marriage is a major public health problem in this 21st century, particularly in African and South Asian countries.[1,2] Globally, about 21% of young women were married before the age of 18 and about 12 million girls were under 18 years married every year.[3] The percentages of child marriages of girls are found in sub-Saharan Africa.[4] Developing countries such as India (59%), Bangladesh (71%) and Nepal (62%) also have higher prevalence of child marriages in four South Asian countries.[2] Regarding the factors associated with child marriage, female education is considered a strong predictor.[5,6] Parents often stopped their daughters’ education before they could complete their primary or secondary education in order to reduce the financial situation of the household. Child marriage is prevalent among poor families because of limited resources and incentives to invest as alternative options for girls.[6,7] The association with poverty, unemployment, high education costs, and rising marriage costs are some of them.[8] Even poor marginalized families wish to marry off their daughters as soon as possible.[9,10] Women married with children face severe pregnancy and childbirth complications associated with adverse pregnancies (stillbirths and miscarriages) and birth outcomes (i.e., restricted fetal growth). and low 587 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences birth weight),[11 13] often resulting in maternal and infant death. A study conducted in Bangladesh [14] reported that stillbirths occurred significantly more frequently in adolescent mothers than in mothers married at 18 years of age or older (70.4% vs. 58.6%). A study also conducted in India [15] found that about 13.8% of women who married at the age of 14 or younger had a stillbirth. About 70%, 30%, and 39% of women who married early had pregnancy complications, childbirth complications, and postnatal complications, respectively. In addition, women who are married at an early age are more vulnerable to the risk of intimate partner violence.[16,17] Most previous studies in India are based on individual-level data regarding child marriage among girls. According to the most recent National Family Health Survey 4 , the prevalence of child marriage was high in Telangana (27%) and Nirmal District (36.8%). Against this background, the present study examined socioeconomic factors associated with girl marriage and its impact on pregnancy outcomes in a district of West Bengal where the incidence of child marriage remains high. Methodology Sample The sample size was determined using a single population proportion formula[18], assuming a 95% confidence interval (CI) and a 5% marginal error. We first selected 40 households from each village using a simple random sampling technique and then identified eligible women (married 1549 years) in the selected households. A total of 384 married women from the villages were identified and of these, 357 women were successfully interviewed. Variables Child marriage prevalence has been measured from the age at first marriage of ever married women, aged 1549. To capture the socioeconomic factor of child marriage, women’s marriage age was included as a dependent variable by categorizing them into < 18 years and > 18 years. On the other hand, the age at first marriage of women is considered as an independent variable in order to find out the influence of child marriage on unfavorable pregnancy outcomes. In this part, all pregnancy-related outcomes were included as dependent variables, i.e. H. stillbirth or miscarriage (yes = 1 or no = 0), complications during pregnancy (yes = 1 or no = 0), and complications during childbirth (yes = 1 or no = 0). In addition, socioeconomic variables were included as predictor variables to determine the factors of child marriage. These variables are religion (Hindu and Muslim), social groups (general category, classified caste, classified tribes and other backward classes), respondents’ education (illiterate or uneducated, primary education, secondary, upper secondary and above), parent education (illiterate or no education, primary and secondary education and above), occupation of father (farmer [who cultivated his own land], day laborer [who works on daily wage basis] and others [who has own shops, businesses and services in public and private sector etc.]) , Paternal monthly family income in Rs (<10,000, 10,000– 20,000 and >20,000). Data Analysis to understand the distribution of study participants, descriptive statistics were performed. A bivariate analysis was performed to examine the nature of the association between child marriage and socioeconomic factors. In addition, Pearson’s chi-square was performed to test the level of significance in the association. Finally, multivariate logistic regression was applied to examine the factors associated with child marriage and their impact on selected women’s pregnancy outcomes. The regression results are represented by estimated odds ratios (ORs) with 95% CIs. STATA version 12.1 (StataCorp LP, College Station, Texas, USA) was used for all statistical analyses. Results Among the 357 women, most were Hindu (78%) and belonged to the general caste (54.9%). About half of the respondents (50%) were in the 30+ age group. Almost a third (32.8%) had no formal 588 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences education. In terms of parental education, the majority were uneducated (61.8% fathers and 78.5% mothers). The majority of fathers were either farmers (55.1%) or day laborers (30.5%) [Table 1]. This table also shows the bivariate relationship between child marriage and socioeconomic factors. The number of early marriages decreases with increasing educational level of women. It is observed that about 75.9% of women with no formal education have married, compared to 15.8% of women with higher education. The number of child marriages also decreases with increasing parental education. About 70.4% of women whose fathers worked in daily work married before the age of 18, while the corresponding figure for women whose fathers worked in agriculture is 62.1%. Almost 68% of women who married early had monthly family income < RS 10000. According to the multivariate logistic regression analysis assessing the sociodemographic factors of child marriage, women’s educational attainment is a strong predictor of child marriage [Table 1]. Highly educated women were less likely to choose early marriage than illiterate women (adjusted odds ratio [AOR]: 0.06, 95% CI: 0.020.19). The education of the parents also correlates positively with the occurrence of girl marriages. Fathers (AOR: 0.70, 95% CI: 0.390.81) and mothers (AOR: 0.72, 95% CI: 0.570.81) with secondary and higher educational attainment were less likely to marry their daughter at an early age compared to illiterates . In addition, the prevalence of child marriage decreases with increasing family income. Women with monthly family income < Rs. 20,000 have 63% lower odds of child marriage (AOR: 0.37, 95% CI: 0.250.56) compared to women with monthly family income < Rs. 10,000. Table 1: Descriptive statistics and odds of child marriage by socio-economic characteristics Variable Respondent characteristic, n (%) Child marriage n (%) AOR [95% CI] General 195 (54.9) 124 (63.6) 1 SC 98 (27.6) 60 (61.2) 1.07 [0.57-1.95] ST 11 (3.1) 7 (63.6) 0.72 [0.18-1.97] BC 51 (14.4) 39 (76.5) 1.51 [0.66-1.89] Hindu 277 (78) 173 (62.5) 1 Muslim 78 (22) 57 (73.1) 1.23 [0.62-1.24] 15-19 years 25 (7) 12 (48.7) 1 20-24 years 73 (20.5) 43 (58.9) 1.36 [0.13-1.57] 25-29 years 78 (21.9) 55 (70.7) 1.19 [0.36-1.21] 30+ years 181 (50.7) 152 (84) 1.43 [1.13-1.45] Illiterate 116 (32.8) 88 (75.9) 1 Primary 57 (16.1) 38 (66.7) 0.70 [0.31-0.98] Secondary and above 143 (40.4) 98 (68.5) 0.72 [0.37-0.81] Higher 38 (10.7) 6 (15.8) 0.06 [0.03-0.19] Social groups Religion Women’s age Women’s education Father’s education 589 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Illiterate 217 (61.8) 152 (70.1) 1 Primary 63 (18) 36 (57.1) 0.84 [0.33-1.22] Secondary and above 71 (20.2) 38 (53.5) 0.70 [0.38-0.81] Illiterate 732 (78.5) 185 (67.8) 1 Primary 41 (11.8) 24 (58.5) 0.97 [0.41-1.42] Secondary and above 34 (9.8) 15 (44.1) 0.72 [0.57-0.81] Farmer 195 (55.1) 121 (62.1) 1 Daily labour 108 (30.5) 76 (70.4) 2.45 [0.80-2.51] Others 51 (14.4) 32 (62.8) 1.69 [0.72-1.79] Mother’s education Father’s occupation Monthly family income (Rs.) < 10, 000 209 (59) 143 (68.4) 1 10,000- 20,000 113 (31.9) 70 (62) 0.88 [0.52-1.12] >20,000 32 (9) 16 (50) 0.37 [0.24-0.56] *Significant difference P<0.05, CI=Confidence interval, AOR= Adjusted odds ratio The prevalence of adverse reproductive consequences such as stillbirth or miscarriage was significantly higher in women married before the age of 18 than in women older than 18 (11.2 vs. 7%) [Table 2]. Results of logistic regression analyzes show the effect of age at first marriage on pregnancy-related outcomes. The odds of stillbirth or miscarriage (OR: 1.03, CI: 0.831.21), pregnancy complications (OR: 1.8, CI: 1,272.01), and delivery complications (OR: 1.03, CI: 0.931.46) was significantly higher among women married <18 years compared to those married aged 18 or older [Table 2]. Table 2: Association between pregnancy-related outcomes and age at marriage Age at marriage Miscarried/ Still birth Pregnancy complications Delivery complications < 18 years 26 (11.2%) 163 (70.7%) 84 (36.6%) >18 years 9 (7%) 79 (62%) 30 (23.9%) OR [95% CI] 1.03 [1.01- 1.08] 1.80 [1.26-2.00] 1.11 [1.09-1.47] Ref = Reference category, CI=Confidence interval, OR=Odds ratio Discussion The incidence of girl marriages is very high in many counties of Telangana. There is not much difference in the prevalence of child marriages, regardless of religion and caste. Marriage is celebrated as a ceremony, regardless of whether the bride is of legal age or not. Therefore, social and cultural context may influence girls’ age at marriage.[19,20] In the present study, high school graduates married earlier than those who were undergraduate or high school graduates. The girls, who do not have strong decision-making power due to their lower level of education, can marry at an advanced age.[19] These 590 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences women may have to drop out of education. It seems that child marriage deprives a girl of her right to an education. The earlier study reports that there is an interaction between educational attainment and child marriage; While the level of education influences decisions about child marriage, [21] receiving education may erase it. In addition, most of the mothers and fathers of respondents who married early were illiterate. Similar to the present study, previous studies [22,23] have shown that marriage at a younger age was more common among girls whose parents were less educated. A study of Nepal found that higher educated parents were less likely to marry off their daughters than illiterate parents.[24] Existing studies have found that girls from marginalized families marry at an early age.[6,8] This study also shows that the prevalence of child marriage among girls is more widespread among the poorest families. According to the interviewees, as the bride gets older, the demand for dowries will increase. Also, fearing dowries, people arrange their daughters’ marriages to unknown grooms from other states. And after that, parents sometimes could not find the whereabouts of their daughters. The risk of child marriage has a detrimental impact on psychological and health outcomes for both young women and their children. However, the present study deals with the pregnancy-related consequences of child marriage. Consistent with other studies[11,14,15], this study also found a significant association with maternal age at marriage and poor pregnancy outcomes. However, the risk of an adverse pregnancy outcome depends not only on child marriage, but may also depend in part on the mother’s biological and physical fitness, adequate health services, poor nutritional status, and inadequate antenna care. Conclusions Factors that tend to favor child marriage in this area of study include respondents’ and parents’ level of education, and family income. Some societal norms may accelerate the incidence of girls being forced into marriage at an early age. What happens in the future if no suitable groom can be found? This fear often exists behind child marriage in rural India. Improving policies to promote higher education will reduce the incidence of child marriage. In addition, women’s studies should be included in the curriculum from secondary to higher education. Girls should have equal rights in society; If girls are given a strong social value, then girls would not be seen as a burden to their poor families. Programs should aim to educate adolescent girls and their parents about the lasting adverse health consequences of early marriage and early motherhood. Financial support and sponsorship Nil Conflicts of interest There are no conflicts of interest References 1. Efevbera Y, Bhabha J, Farmer P, Fink G. Girl child marriage, socioeconomic status, and undernutrition: Evidence from 35 countries in Sub Saharan Africa. BMC Med 2019;17:55. 2. Godha D, Hotchkiss DR, Gage AJ. Association between child marriage and reproductive health outcomes and service utilization: Amulti country study from South Asia. J Adolesc Health 2013;52:552 8. 3. UNICEF. Child Marriage around the World, Infographic. New York: UNICEF; 2020. 4. UNICEF. Percentage of Women aged 20 to 24 Years who were first Married or in Union before ages 15 and 18. New York: United Nations Children’s Fund; 2018. 5. Thapa S. Girl child marriage in Nepal: Its prevalence and correlates. Contrib Nepal Stud 1996;23:361 75. 6. Paul P. Effects of education and poverty on the prevalence of girl child marriage in India: A district – Level analysis. Child Youth Serv Rev 2019;100:16 21. 7. Mathur S, Greene M, MalhotraA. Too Young to Wed: The Lives, Rights and Health of Young Married Girls. Washington, DC: International Center for Research on Women (ICRW); 2003. 591 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 8. Islam MK, Haque MR, Hossain MB. Regional Variations in child marriage in Bangladesh. J Biosoc Sci 2016;48:694 708. 9. Ghosh B. Child marriage, community, and adolescent girls: The salience of tradition and modernity in the Malda district of West Bengal. Sociol Bull 2011;60:307 26. 10. Ali A, Ibrahim I, Abdelgbar S, Elgessim M. Socio demographic factors affecting child marriage in Sudan. J Womens Health Care 2014;3:163. 11. Nour NM. Health consequences of child marriage in Africa. Emerg Infect Dis 2006;12:1644 9. 12. Raj A. When the mother is a child: The impact of child marriage on the health and human rights of girls. Arch Dis Child 2010;95:931 5. 13. Raj A, McDougal L, Silverman JG, Rusch ML. Cross sectional time series analysis of associations between education and girl child marriage in Bangladesh, India, Nepal and Pakistan, 1991 2011. PLoS One 2014;9:e106210. 14. Kamal SM, Hassan CH. Child marriage and its association with adverse reproductive outcomes for women in Bangladesh. Asia Pac J Public Health 2015;27:P1492 506. 15. Paul P. Maternal age at marriage and adverse pregnancy outcomes: Findings from the India human development survey, 2011 2012. J Pediatr Adolesc Gynecol 2018;31:620 4. 16. Yount KM, Crandall A, Cheong YF, Osypuk TL, Bates LM, Naved RT, et al. Child marriage and intimate partner violence in rural Bangladesh: A longitudinal multilevel analysis. Demography 2016;53:1821 52. 17. Singh JK, Evans Lacko S, Acharya D, Kadel R, Gautam S. Intimate partner violence during pregnancy and use of antenatal care among rural women in southern Terai of Nepal. Women Birth 2018;31:96 102. 18. Yamane T. Statistics, an Introductory Analysis. 2nd ed. New York: Harper and Row; 1967. 19. Duran S, Tepehan Eraslan S. Socio demographic correlates of child marriages: A study from Turkey. Community Ment Health J 2019;55:1202 9. 20. Chowdhury FD. The socio‐cultural context of child marriage in a Bangladeshi village. Int J Soc Welf 2004;13:244 53. 21. Le Strat Y, Dubertret C, Le Foll B. Child marriage in the United States and its association with mental health in women. Pediatrics 2011;128:524 30. 22. AryalTR. Age at first marriage in Nepal: Differentials and determinants. J Biosoc Sci 2007;39:693 706. 23. Envuladu EA, Umaru RJ, Iorapuu NO, Osagie IA, Okoh EO, Zoakah AI. Determinants and effect of girl child marriage: A cross sectional study of school girls in Plateau State, Nigeria. Int J Med Biomed Res 2016;5:122 9. 24. Choe MK, Thapa S, Mishra V. Early marriage and early motherhood in Nepal. J Biosoc Sci 2005;37:143 62. 592 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences TEACHERS AND THEIR IMPORTANCE IN READING LITERACY Cordeiro, Carlos Décio1*, Teodoro, Vítor2 *1 CeiED, Lusofona Univeristy, Lisbon, Portugal. . 2 CeiED, Lusofona Univeristy, Lisbon, Portugal. ABSTRACT PISA has been an indicator of teaching quality accepted on the international scene as a regulator of educational policies. Recently the OECD added questionnaires on teachers’ attitudes and feelings as a way to complement the questionnaires already given to students, parents, and school principals. Our study compared the results of Portuguese students against teachers’ attitudes, feelings, age, seniority, and gender. The data used refer to the PISA 2018 test with a focus on the reading scores of Portuguese 15-year-old students responding to this test, using as factors questions asked to teachers of the subject of Portuguese. It is a quantitative work based on three studies, in which, in the first one 131 OneWay ANOVA analyses were performed corresponding to the 131 questions used for the study, to verify which factors are relevant for the students’ results. In the second study a decision support classification algorithm - a decision tree - was used to ascertain the factors that distinguish students by proficiency level. The third study consists of a linear relationship between 9 constructs related to teachers’ background attitudes and perceptions and their students’ achievement. There were weak but significant relationships between teachers’ professional backgrounds, attitudes, and teamwork, and their students’ academic achievement. Keywords: Teachers, Reading Literacy, PISA 2018 INTRODUCTION Based on the work of Burroughs et al. (2019), whose summary is presented in Table 1, this article aims to assess how teachers can contribute to the development of students, or if eventually, their weight is not significant. To this end, we used the international PISA 2018 study, which interprets the construct of knowledge in various literacies applies, in addition to a knowledge test, background questionnaires to teachers, school principals, parents, and students. 593 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 1: Relations between teachers’ attitudes and background and students’ results (based on Burroughs et al., 2019) Relationship Authors Notes Positive (Chetty et al., 2014) Students taught by highly effective teachers are more likely to attend college, earn more, live in upper-class areas, save more money for retirement, just as they are less likely to have children during their teenage years. Positive (Wayne 2003) Positive (Clotfelter et al., 2006) Teacher experience and student performance in reading and mathematics. Positive (Rice, 2003) Teacher experience and student performance. In the early years of a teacher's career, accumulating more years of experience seems to be more strongly related to this increase. Positive (Wiswall, 2013) Teacher experience and student performance. Positive (Papay and Kraft, 2015) Teacher experience and student performance. Positive (Ladd and Sorenson, Teacher experience and student performance. 2017) No relation (Blomeke et al., 2016) No relation (Gustaffsson & Nilson, Teacher experience and student performance. 2016) No relation (Hanushek & Luque, Teacher experience and student performance. 2003) No relation (Luschei 2011) & Chudgar Teacher experience and student performance. No relation (Wilson 2003) & Floden, Teacher experience and student performance. Weak positive (Boyd et al. 2006) Weak positive (Rivkin, Hanushek & Teacher experience and student performance. Kain 2005) Weak positive (Staiger 2010) Weak positive (Rockoff, 2004) Teacher experience is related to student performance only in the first 2 years of teaching. Positive (Pil & Leana, 2009) Teacher experience and student performance. Positive (Darling-Hammon d , Measures of teacher preparation and certification are by 2000) far the strongest correlates of student performance in reading and math. Positive (Akiba et al., 2007) Positive (Gustaffsson & Nilson, Teacher Certification. 2016) & & Youngs, Teacher experience and student performance. Teacher experience and student performance. Teacher experience and student performance. Rockoff, Teacher experience and student performance. Teacher Certification. 594 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Relationship Authors Notes Positive (Montt, 2011) Teacher Certification. No relation (Wayne 2003) & Youngs, Teacher Certification. Positive (Rice, 2003) Teacher Certification. Positive (Palardy & Rumberger, Teacher Certification. 2008) Positive (Darling-Hammond al., 2005) Positive (Desimone et al., 2002) Professional development. Positive (Desimone et al., 2013) Professional development. Positive (Blank & De Las Alas, Professional development. 2009) et Teacher Certification. Moderate positive (Wallace, 2009) Professional development. Positive (Cattaneo et al., 2016) Classroom time devoted to a subject (Instructional time). Positive (Jerrim et al., 2017) Classroom time devoted to a subject (Instructional time). Positive (Lavy, 2015) Classroom time devoted to a subject (Instructional time). Positive (Rivkinand & Schiman, Classroom time devoted to a subject (Instructional time). 2015) Positive (Woessman, 2003) Classroom time devoted to a subject (Instructional time). OECD defines reading literacy “as students’ capacity to understand, use, evaluate, reflect on and engage with texts in order to achieve one’s goals, develop one’s knowledge and potential, and participate in society” (OECD, 2019). This paper focuses on Portuguese students by drawing a relationship between the teachers’ background questionnaire and the students’ reading literacy tests. The PISA test standardizes the results of the answers to some questions based on the IRT theory (item response theory) that allows for global measurement of knowledge from a much lower response base. This theory assumes that there is a probability that the respondent will answer a question in a certain way considering the degree of difficulty of the question and the ability of the student based on the answers to the questions selected for him/her. The student’s rating is represented on a scale from 0 to 1000, with mean = 500 and standard deviation = 100. The results are cataloged by proficiency levels, whose cutoffs are shown in Table. As an example, a student who obtains a score of 500 points corresponds to a proficiency level 3. For more detail on IRT theory and a description of the competencies expected for each level of competence, we suggest reading the technical report (OECD, 2020). 595 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 2: Proficiency levels for reading in the Pisa 2018 test (OECD, 2020) Level Score points on the PISA scale Resume of tasks expected by level 6 Above 697 Comprehend lengthy and abstract texts in which the information of interest is deeply embedded and only indirectly related to the task. 5 Between 626 and 697 Comprehend lengthy texts, inferring which information in the text is relevant even though the information of interest may be easily overlooked. 4 Between 553 and 625 Can comprehend extended passages in single or multiple-text settings. 3 Between 480 and 552 Can represent the literal meaning of single or multiple texts in the absence of explicit content or organizational clues. 2 Between 407 and 479 Can identify the main idea in a piece of text of moderate length. 1a Between 335 and 406 Can understand the literal meaning of sentences or short passages. 1b Between 262 and 334 Can evaluate the literal meaning of simple sentences. 1c Between 189 and 261 Can understand and affirm the meaning of short, syntactically simple sentences on a literal level, and read for a clear and simple purpose within a limited amount of time. The research conducted on analogous studies allowed us to find the works presented in 3. Table 3: Analogous Studies Author (year) Domain Method Geolocation Ma, Luo & Xiao, (2021) Reading Literacy PISA 18 Multilevel mediation BSJZ - China model Jiang et al. (2021) Student motivation PISA 15 Correlation analyses United States, United Kingdom, and Structural Finland, Norway, Australia, New Equation Modelling Zealand, Japan, Korea, China, Hong Kong, Macau, and Taiwan Li et al. (2021) Reading, Science and Mathematics Literacy PISA 15 Statistical inference Kosovo Grajcevci & Shala (2021) Science Literacy PISA 15 Hierarchical linear model United States Given the inconsistency between results of the studies presented in Table 1 and using a quantitative study of secondary data this study aims to add an academic contribution by analyzing whether: 596 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences H1: There is a relationship between teachers’ professional background and students’ proficiency level in Portugal. H2: There is a relationship between teachers’ professional development and students’ proficiency level in Portugal. H3: There is a relationship between classroom attitudes by teachers and students’ proficiency level in Portugal. H4: There is a relationship between the work of teachers as a team and the proficiency level of the students in Portugal. Given that no studies for Portugal have been found in the literature, nor with the same methodology used in this work, it is considered highly relevant for this reason, given the relevance of the subject. This article starts with an introduction and brief theoretical framework, description of the methodology, followed by the analysis and discussion of results from three quantitative studies describing the relationship between teachers’ attitudes and background and students’ proficiency level in Portugal. METHODOLOGY The database used for this research was obtained through secondary data from the PISA 2018 study. Data were selected only for Portugal, our field of study. The Portuguese language literacy teachers’ context questionnaire database and the database with students’ test scores were cross-referenced. Plausible values 1 (PV1READ) data were used given their ability to closely measure the reading literacy score (OECD, 2009). Not all students were represented by their Portuguese teacher (OECD, 2020), so all missing values were excluded from the database, leaving a full sample of 715 pairs of students and Portuguese teachers. SPSS 25 software (IBM Corp, 2017) was used for this data processing. The sample size of 715 students for the first two studies and 1488 for the third study, according to Cochran’s formula (Cochran, 1963) for defining the sample size allows room to obtain results with a 99% confidence level and a 5% margin of error since the total population of 15-year-old students in Portugal is approximately 355,000 students. For study 1, a screening of the questions that showed statistical differences in the relationship between the answer given by the teacher and the result obtained by the student in the PISA test in reading literacy was performed, for this, an ANOVA OneWay analysis was performed using the SPSS 25 software (IBM Corp, 2017). The graphical representation of the questions with statistical results was obtained from Wizard software (Miller, 2020). A significance level of 95% was set corresponding to an alpha = 0.05. Study 2 presents a complement to study 1 using a classification algorithm, a decision tree. For details on the methodology used, please refer to Breiman et al. (1984) where the decision tree methodology is discussed in detail. R software v4.0.2 (R Core Team, 2020) and RStudio (RStudio Team 2020) were used to calculate the data. The package “rpart” (Therneau & Atkinson, 2019) was used for data processing and the graphical visualization was obtained through the package “rpart.plot” (Milborrow, 2019). For data validation, the package “caret” Kuhn, M. (2020) was used. Two complementary validation methodologies were used: cross-validation and bootstrap validation. For a further discussion of the advantages and details of each one can be checked for cross-validation Allen (1974) and for the different bootstrap techniques Efron (1983) and Efron & Tibshirani (1994). To ensure data replication, seed 1 was used via the set.seed(1) command. Study 3 aims to complement studies 1 and 2 employing a linear regression based on the methodology used by the OECD, which transforms constructs defined by a set of Likert scale questions into singular variables using the Item Response Theory and Partial Credit Model methodology. This methodology is described in detail in chapter 16 of the PISA Technical Report 2018 (OECD, 2020). Reliability indicators were validated using Cronbach’s alpha, with values above 0.7 being accepted. The SPSS 25 software 597 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences (IBM Corp, 2017) was used to perform this statistical report. The linear regression of the final model was defined based on the inclusion of the various constructs and a reduction of the model was performed by eliminating, one by one, the variables that were not significant for the model. An F-test was conducted to assess the weight of these variables in the model. Also, the model was tested for homoscedasticity (Breush-Pagan) and the model specification was tested (Ramsey’s RESET). GRETL software (Baiocchi & Distaso, 2003) was used for this analysis. RESULTS AND DISCUSSION Study 1 A OneWay ANOVA analysis was developed focusing on the Portuguese language teacher questionnaires obtained from OECD (2017). Of the 131 questions, only 13 had a p-value below 0.05 suggesting evidence of statistical differences in reading literacy test scores between the student samples segmented by teacher responses. Only those responses whose values show a significant difference are presented in Table . For an exhaustive detail of the results, we suggest consulting Annex 1 where can be seen all the questions presented to the teachers and the p-values obtained in all. Table 4: Questions whose differences are significant Code Description P-value What is your current employment status as a teacher? My employment TC005Q01NA status at this school 0.02 In your lessons, how often: I help students relate the stories they read to TC156Q06IA their lives. 0.05 In your lessons, how often: I show students how the information in texts TC156Q07IA builds on what they already know 0.02 In your lessons, have you ever taught: How to use keywords when using a TC166Q01HA search engine such as Google, Yahoo, etc. 0.01 In your lessons, have you ever taught: How to decide whether to trust TC166Q02HA information from the Internet 0.02 In your lessons, have you ever taught: How to detect whether the TC166Q06HA information is subjective or biased 0.04 TC170Q02HA How often in your lessons: There is noise and disorder 0.01 How often in your lessons: I have to wait a long time for students to quiet TC170Q03HA down 0.01 TC178Q01HA In your lessons, do you include: Climate change and global warming 0.03 TC178Q04HA In your lessons, do you include: Migration (movement of people) 0.05 TC182Q01HA Does your school have special programmes for: Students with special needs 0.01 During the last 12 months, proportion of professional development TC204Q03HA dedicated to: General pedagogical knowledge [...] 0.02 In your lessons, opportunities to promote the following skills: Foreign TC207Q05HA languages 0.02 In Figure 1 can be seen that almost 95% of the respondents have a full schedule and the remaining 5% are distributed among the other part-time answers. For this reason, there is much greater uncertainty 598 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences in these questions. Looking only at the averages of the results it appears that part-time teachers influence the results of their students positively the fewer hours of classes they have in their timetable. For students with full-time teachers, the results point to average values very close to 500 points. Figure 1: Question: “What is your current employment status as a teacher? My employment status at this school “ We can see that in Figure 2 the only answer that presents a mean that diverges significantly from the others is the answer “never or hardly ever” when the teacher is asked if in your lessons, how often: he/she helps students to relate the stories they read to their lives. This answer was given by only 11 respondents and has an average of 431 points. The remaining answers have values close to 500 points. Figure 2: Question: “In your lessons, how often: I help students relate the stories they read to their lives” 599 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 3: Question: “In your lessons, how often: I show students how the information in texts builds on what they already know” Figure 3 shows a very similar result to the previous question. When asked if in your lessons, how often: I show students how the information in texts builds on what they already know, only four answered “never or hardly ever” and their students’ test scores were well below the rest, with a mean whose upper limit of the confidence interval is below at proficiency level 3. The rest of the results fall within the expected range of 500 points. Figure 4: Question: “In your lessons, have you ever taught any of the following things: How to use keywords when using a search engine such as Google©, Yahoo©, etc.” Figure 5: Question: “In your lessons, have you ever taught any of the following things: How to decide whether to trust information from the Internet” 600 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 6: Question: “In your lessons, have you ever taught any of the following things: How to detect whether the information is subjective or biased” Figures 4, 5, and 6 show the results for three questions about digital skills. In both questions, when teachers responded that they do not address these topics in their classes the students’ results were better by about 15 to 17 points on average. Despite this difference, all the averages are within the ranges defined for proficiency level 3, the average level. Figure 7: Question: “In your lessons, how often: I have to wait a long time for students to quiet down.” Figure 8: Question: “In your lessons, how often: There is noise and disorder. ” 601 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences The questions in Figures 7 and 8 represent student behavioral issues. In both questions the responses representing the least desirable behaviors are “every lesson” and “most lessons”, but they have a very small number of responses, so their means do not carry any statistical weight. In both questions also, the results of students whose teachers answered “never or hardly ever” had higher averages than those whose teachers answered “some lessons”. The results differed by 14 and 18 points on average. Despite the difference, both results are within the proficiency level 3 range. Figure 9: Question: “In your lessons, do you include: Climate change and global warming” Figure 10: Question: “In your lessons, do you include: Migration (movement of people)” Figures 9 and 10 show higher averages for students whose teachers address migration or climate change issues. In both responses, about 80 of the teachers address the topics. Despite the difference, the averages are also within proficiency level 3. Figure 11shows that when teachers promote the use of a foreign language, the students’ scores are lower, both also remaining within proficiency level 3. It should be noted that addressing computer skills and foreign languages apparently removes the main focus of the lessons and may harm their effectiveness. On the other hand, addressing current issues such as those presented in Figures 9 and 10 seem to lead to opposite results. The results suggest that it is positive to approach diverse themes as a way to improve reading literacy skills, as opposed to allocating time to skills that are not part of the subject syllabus. Figure 11Question: “In your lessons, opportunities to promote the following skills: Foreign languages” 602 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 12 shows the proportion of teachers’ training time devoted to developing their knowledge of pedagogy. The dispersion of answers does not allow conclusions to be drawn about the impact of training in pedagogy, leaving the idea of no impact if we compare, for example, the three most frequent values: 10%, 20%, and 30%. There is an increase in the average of students whose teachers responded 10% to 20%, and then a decrease in the results of students whose teachers responded 30%. Overall, there are few significant differences between the results, and even where there are significant differences, they are not sufficient to change the level of proficiency, which is centered on level 3. Figure 1: Question” During the last 12 months, proportion of professional development dedicated to: General pedagogical knowledge” 603 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Study 2 The second study aimed to verify, using a classification algorithm and with the same data, the relationship between teachers’ attitudes and background and student achievement by proficiency level. The decision tree classification algorithm allows ranking the results by hit probability. A depth level of four levels was chosen to allow an acceptable classification without the risk of overfitting. The questions selected in the algorithm can be seen in Table 5 and Figure 2. Table 5: Questions by level of depth of the decision tree First level of decision [TC031Q20NA] To what extent do you agree with the following statements about regular cooperation among your fellow teachers and yourself? We discuss ways to better identify students' individual strengths and weaknesses. 1 - Strongly disagree2 - Disagree 3 - Agree 4 - Strongly agree Second level of decision [TC031Q13NA] To what extent do you agree with the following statements about regular cooperation among your fellow teachers and yourself? We exchange tasks for classes and homework that cover a range of different levels of difficulty. 1 - Strongly disagree2 - Disagree 3 - Agree 4 - Strongly agree [TC170Q04HA] How often do these things happen in your lessons? Students cannot work well. 1 - Every lesson 2 - Most Lesson 3 - Some Lessons 4 - Never or hardly ever Third level of decision: TC002Q01NA] How old are you? Range from 20 to 70 [TC198Q02HA] We would like to know how you generally feel about your job. How strongly do you agree or disagree with the following statements? If I could decide again, I would still choose to work as a teacher. 1 - Strongly disagree2 - Disagree 3 - Agree 4 - Strongly agree [TC198Q02HA] Did you complete a teacher education or training program? 1 - Yes, a program of 1 year or less No 2 - Yes, a program longer than 1 year3 - Fourth level of decision: [TC007Q01NA] How many years of work experience do you have? Year(s) working as a teacher at this school Range from 0 to 50 [TC202Q08HA] How often do these things happen in your lessons? I tell students how they can improve their performance. 1 - Never or almost never or almost every lesson 2 - Some lessons 604 3 - Many Lessons 4 - Every lesson 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 2 must be read as follows: inside each rectangle in the top row appears the predicted proficiency level for the depth level in question. The second line of the rectangle shows the distribution in percentages for each proficiency level, and the last line shows the percentage of the sample that the rectangle represents. Below each rectangle, there is a question code, which can be checked in detail in Table . This classification is binary, meaning that if the defined condition is true the left-hand side branch should be followed, if it is false the right-hand side branch should be followed. The classification is always done by the highest hit probability for each level of depth in the tree. As an example, at the first depth level there is only one rectangle, also called One Rule, because it represents decisionmaking based only on the number of frequency of answers for each classification. At this level, the choice of rating would always be three, because it represents the highest frequency of student ratings. The frequencies in the second row show that the prevalence of level 3 students is 30% and that this first level represents 100% of the sample. This level divides the respondents based on their answers to question TC031Q20NA: “To what extent do you agree with the following statements about regular cooperation among your fellow teachers and yourself?” If the teachers’ answer to this question is 1 (Strongly disagree), 2 (Disagree), or 3 (Agree) the left branch should follow, otherwise the right branch, until reaching the bottom of the scheme. Figure 2: Decision tree with depth 4 for proficiency levels Since the results from proficiency levels 5 and 6 represent only 7% of the sample the algorithm did not find a majority prevalence of this category in any of the branches. To validate the quality of the algorithm a cross-validation with 250 samples and two repetitions was performed obtaining a positive Kappa but of only 0.03 above the One Rule algorithm which serves as a quality criterion for the algorithm. Since Kappa > 0, the algorithm is accepted as a better decision criterion than cataloging all variables as the same classifier with higher frequency. The detail can be seen in Figure 3. As a complement, an extrapolation of the sample was performed using three different types of bootstrapping for 250 resamples. The results were similar and can be seen in Figure 4. 605 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 3: Cross-validation test of the Decision Tree algorithm Figure 4: Bootstrapping test of the Decision Tree algorithm With this second study, we again find weak relationships between background, attitudes, and perceptions of teachers and student achievement by proficiency level. Study 3 In study 3 we used the OLS model to analyze the weight of each construct in reading literacy. Table 2 present the constructs obtained from the teacher questionnaire and their reliability indices. Table 2: Reliability analysis for the constructs Variable ID Description Chronbach Alpha COLT Test language teacher collaboration 0.92 TCOTLCOMP Opportunity to learn aspects of reading comprehension 0.75 TCSTIMREAD Teacher's stimulation of reading engagement 0.77 TCSTRATREAD Teacher's initiation of reading strategies 0.82 TCDISCLIMA Disciplinary climate in test language classes 0.83 TCDIRINS Direct teacher's instruction 0.73 SATJOB Teacher's satisfaction with the current job environment 0.73 ADAPTINSTR Student assessment/use adaption of instruction 0.73 FEEDBINSTR Feedback provided by the teachers 0.88 606 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences The final regression model identifies significant relationship between only the constructs “Teacher’s stimulation of reading engagement” and “Student assessment/use adaption of instruction”. These two variables represent the teacher’s adaptation to his/her students and his/her attitude in the classroom. Aspects related to attitudes toward peers (professional colleagues), student satisfaction, and behavior were not irrelevant according to the statistical criteria used in the study. Note that although the r-squared is statistically significant, it is very close to 0. There is a positive relationship between “Teacher’s stimulation of reading engagement” and knowledge in reading literacy and a negative relationship between “Student assessment/use adaption of instruction” and reading literacy. Figure 5: Output of the final model CONCLUSION The three studies confirm that although significant, all the relationships found are weak. Analyzing the defined assumptions, the following conclusions are verified: H1: There is a relationship between teachers’ professional background and students’ proficiency level in Portugal. Hypothesis validated with a weak relationship, but which nevertheless can move students from proficiency level 3 to level 4. This relationship was obtained in study 2 and only in decision branches 3 and 4. H2: There is a relationship between teachers’ professional development and students’ proficiency level in Portugal. Hypothesis not validated. All related questions showed no statistical relationship in any of the 3 studies. H3: There is a relationship between classroom attitudes by teachers and students’ proficiency level in Portugal. 607 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Hypothesis validated with a weak relationship. This relationship was obtained in all three studies, reinforcing this aspect as the one with the greatest weight in the results obtained. H4: There is a relationship between the work of the faculty as a team and the proficiency level of the students in Portugal. Hypothesis validated with a weak relationship. This relationship was obtained in study 2. Weak or null relationships were obtained in all studies, in line with that presented by Burroughs et al. (2019). These weak relationships are estimated to be because there is a high turnover of teacher/student pairs throughout the students’ academic careers. Students who are, for example, in secondary school may have changed schools four or more times, and it is normal to have changed at least three times given the environment of the schools. Physically, schools in Portugal are divided into the first cycle (first four years), second and third cycle (fifth to ninth grades), and third and secondary cycle (seventh to twelfth grades). As a suggestion for future studies and as a result of this limitation, it is suggested that one could control the time in years that the teacher/student relationship lasts. ACKNOWLEDGEMENTS Research project funded by FCT - Foundation for Science and Technology (PTDC/CEDGEDG/30084/2017). REFERENCES Akiba, M., LeTendre, G., & Scribner, J. (2007). Teacher quality, opportunity gap, and national achievement in 46 countries. Educational Researcher, 36(7), 369-387 Allen, D. (1974). The Relationship between Variable Selection and Data Agumentation and a Method for Prediction. Technometrics. 16 (1): 125-127. doi:10.2307/1267500 Baiocchi, G.; Distaso, W. (2003). GRETL: Econometric software for the GNU generation. Journal of Applied Econometrics. 18: 105–110 Blank, R., & De Las Alas, N. (2009). The effects of teacher professional development on gains in student achievement: How meta analysis provides scientific evidence useful to education leaders. Washington, DC: Council of Chief State School Officers. Blomeke, S., Olsen, R., & Suhl, U. (2016). Relation of student achievement to the quality of their teachers and instructional quality. In T. Nilson & J. Gustafsson (Eds.), Teacher quality, instructional quality and student outcomes. IEA Research for Education (Vol. 2, pp. 21-50). Cham, Switzerland: Springer Boyd, D., Grossman, P., Lankford, H., & Loeb, S. (2006). How changes in entry requirements alter the teacher workforce and affect student achievement. Education Finance and Policy, 1(2), 176-216. Breiman L., Friedman J., Olshen R., & Stone, C. (1984) Classification and Regression Trees. Wadsworth. Burroughs, N., Gardner, J., Lee, Y., Guo, S., Touitou, I., Jansen, K & Schmidt, W. (2019) Teaching for Excellence and Equity. Springer International Publishing Cattaneo, M., Oggenfuss, C., &Wolter, S. (2016). The more, the better? The impact of instructional time on student performance. Institute for the Study of Labor (IZA) Discussion Paper No. 9797. Bonn, Germany: Forschungsinstitut zur Zukunft der Arbeit/Institute for the Study of Labor. Chetty, R., Friedman, J., & Rockoff, J. (2014). Measuring the impacts of teachers II: Teacher value-added and student outcomes in adulthood. American Economic Review, 104(9), 2633-2679 Clotfelter, C., Ladd, H., & Vigdor, J. (2006). Teacher-student matching and the assessment of teacher effectiveness. Journal of Human Resources, 41(4), 778-820. Cochran, W.G. (1963) Sampling Techniques, Wiley, New York. 608 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Darling-Hammond, L. (2000). Teacher quality and student achievement. Education Policy Analysis Archives, 8, 1. Darling-Hammond, L., Holtzman, D., Gatlin, S., & Vasquez-Heilig, J. (2005). Does teacher preparation matter? Evidence about teacher certification, Teach for America, and teacher effectiveness. Education Policy Analysis Archives, 13, 42 Desimone, L., Porter, A., Garet, M., Yoon, K., & Birman, B. (2002). Effects of professional development on teachers’ instruction: Results from a three-year longitudinal study. Education Evaluation and Policy Analysis, 24(2), 81-112. Desimone, L., Smith, T., & Phillips, K. (2013). Teacher and administrator responses to standards-based reform. Teachers College Record, 115(8), 1-53. Efron B. (1983). Estimating the error rate of a prediction rule: improvement on cross-validation. Journal of the American Statistical Association, 78(382):316-331 Efron, B., & Tibshirani, R. (1994). An introduction to the bootstrap. CRC press. Grajcevci, A. & Shala, A. (2021). A Review of Kosovo’s 2015 PISA Results: Analysing the Impact of Teacher Characteristics in Student Achievement. International Journal of Instruction, 14(1), 489-506. https://doi. org/10.29333/iji.2021.14129a Hanushek, E. & Luque, A. (2003). Efficiency and Equity in Schools Around the World. Economics of Education Review, 22(5), 481-502. IBM Corp. (2017). IBM SPSS Statistics for Windows, Version 25.0. Armonk, NY: IBM Corp. Jerrim, J., Lopez-Agudo, L., Marcenaro-Gutierrez, O., & Shure, N. (2017). What happens when econometrics and psychometrics collide? An example using the PISA data. Economics of Education Review, 61, 51-58. Jiang, Y., Lee, C. J., Wan, Z. H., & Chen, J. (2021). Stricter Teacher, More Motivated Students? Comparing the Associations Between Teacher Behaviors and Motivational Beliefs of Western and East Asian Learners. Frontiers in psychology, 11, 564327. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2020.564327 Kuhn, M. (2020). caret: Classification and Regression Training. R package version 6.0-86. https://CRAN.R-project.org/package=caret Ladd, H. F., & Sorenson, L. C. (2017). Returns to teacher experience: Student achievement and motivation in middle school. Education Finance and Policy, 12(2), 241-279. Lavy, V. (2015). Do differences in schools’ instruction time explain international achievement gaps? Evidence from developed and developing countries. The Economic Journal, 125(11), 397-424. Li, S., Liu, X., Yang, Y. & Tripp, J. (2021). Effects of Teacher Professional Development and Science Classroom Learning Environment on Students’ Science Achievement. Research in Science Education, 1-23. https:// doi.org/10.1007/s11165-020-09979-x Luschei, T., & Chudgar, A. (2011). Teachers, student achievement, and national income: A cross-national examination of relationships and interactions. Prospects, 41, 507-533. Ma, L., Luo, H. & Xiao, L. (2021). Perceived teacher support, self-concept, enjoyment and achievement in reading: A multilevel mediation model based on PISA 2018. Learning and Individual Differences, 85, 101947. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1041608020301278 Milborrow, S. (2019). rpart.plot: Plot ‘rpart’ Models: An Enhanced Version of ‘plot.rpart’. R package version 3.0.8. https://CRAN.R-project.org/package=rpart.plot Miller, E (2020) Wizard Pro for Mac. Montt, G. (2011). Cross-national differences in educational achievement inequality. Sociology of Education, 84(1), 49-68. OECD (2009), PISA Data Analysis Manual: SPSS, Second Edition, PISA, OECD Publishing, Paris, https://doi. org/10.1787/9789264056275-en. 609 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences OECD (2017). School questionnaire for PISA 2018. Main Survey Version. CY7_201710_QST_MS_SCQ_CBA_ NoNotes, OECD Publishing, Paris. OECD (2019), PISA 2018 Results (Volume I): What Students Know and Can Do, PISA, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/5f07c754-en. OECD (2020), PISA 2018 Technical Report, PISA, OECD Publishing, Paris Palardy, G. J., & Rumberger, R. W. (2008). Teacher effectiveness in first grade: The importance of background qualifications, attitudes, and instructional practices for student learning. Educational Evaluation and Policy Analysis, 30(2), 111-140. Papay, J., & Kraft, M. (2015). Productivity returns to experience in the teacher labor market: Methodological challenges and new evidence on long-term career improvement. Journal of Public Economics, 130, 105-119. Pil, F. &Leana, C. (2009). Applying organizational research to public school reform: The effects of teacher human and social capital on student performance. Academy of Management Journal, 52(6), 1101-1124. R Core Team (2020). R: A language and environment for statistical computing. R Foundation for Statistical Computing, Vienna, Austria. URL https://www.R-project.org/ Rice, J. K. (2003). Teacher quality: Understanding the effectiveness of teacher attributes. Washington DC: Economic Policy Institute. Rivkin, S., & Schiman, J. (2015). Instruction time, classroom quality, and academic achievement. The Economic Journal, 125(11), 425-448. Rivkin, S., Hanushek, E., & Kain, J. (2005). Teachers, schools, and academic achievement. Econometrica, 73(2), 417-458 Rockoff, J. (2004). The impact of individual teachers on student achievement: Evidence from panel data. The American Economic Review, 94(2), 247-252. RStudio Team (2020). RStudio: Integrated Development Environment for R. RStudio, PBC, Boston, MA. http:// www.rstudio.com Staiger, D., & Rockoff, J. (2010). Searching for effective teachers with imperfect information. Journal of Economic Perspectives, 24(3), 97-118. Therneau T. & Atkinson, B. (2019). rpart: Recursive Partitioning and Regression Trees. R package version 4.1-15. https://CRAN.R-project.org/package=rpart Wallace, M. (2009). Making sense of the links: Professional development, teacher practices, and student achievement. Teachers College Record, 111(2), 573-596. Wayne, A. &Youngs, P. (2003). Teacher characteristics and student achievement gains: A review. Review of Educational Research, 73(1), 89-122. Wilson, S. M., & Floden, R. E. (2003). Creating effective teachers: Concise answers for hard questions. An addendum to the report “Teacher preparation research: Current knowledge, gaps, and recommendations”. Washington, DC: AACTE Publications. Wiswall, M. (2013). The dynamics of teacher quality. Journal of Public Economics, 100, 61-78. Woessman, L. (2003). Schooling resources, educational institutions, and student performance: The international evidence. Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 65(2), 117-170. 610 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences PORTRAYAL OF OPPRESSION(S) OF WOMEN OF COLOUR IN ANGELOU AND DURRANI’S AUTOBIOGRAPHIES: A QUALITATIVE ANALYSIS Mahnoor Zahra M.Phil English The Women University Multan, Pakistan Abstract: Women of color have always been regarded as belonging to homogenous category, who suffer from same sort of experiences of suppression, oppression, marginalization and tortures. Women of color irrespective of their societies, cultures, social classes, and ethnocentric locations have always been considered suffering from same experiences of gender discrimination. In this study, the researcher’s objective is to probe different sort of experiences of women of color’s oppression(s) in Angelou’s I Know Why the Caged Bird Sings (1960) and Durrani’s My Feudal Lord (1995). Another objective is to challenge the grouping of women under homogenous category of women of color by keeping in view Angelou’s and Durrani’s autobiographies. Three extracts from both the narratives have been chosen through purposive sampling technique as research data. The researcher has analyzed the data qualitatively through Beauvoir’s (1949/1953), Mohanty’s (1984) and hooks’ (1981) constructive notions of womanhood. The study’s findings and data analysis prove that the experiences of oppression(s) of women of color vary with respect to their race, culture, societal differences, class and ethnocentric locations. Keywords: Women of Color, Women Oppression, Homogenous Category, Marginalization, Suppression, Gender Discrimination Introduction: Women writers have always advocated for the rights of women who have always been oppressed and regarded inferior to men in society. Feminist writers cause the development of feminist theories that not only rejected the stereotypical notions built about women such as women were considered as “imperfect men” but also raise their voice against female oppression, suppression, sexism, racism and treatment of women as an object of sexual exploitation (AlGweirien, 2017). Similarly, Durrani (1995) and Angelou (1969) being women of color raise their voice against female suppression and tend to break the submissive images and stereotypical notions built about women of color This study is qualitative analysis of two autobiographies, I Know Why the Caged Bird Sings (1995) by Angelou and My Feudal Lord (1995) by Durrani. And the research objective is to probe different sort of experiences of women of color’s oppressions(s) in narratives written by women of color belonging to the subcontinent and African-American society. And to challenge the grouping of women under homogenous category of ‘woman of color. 611 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Durrani raised her voice and explored the sufferings of Muslim women in Pakistani society in My Feudal Lord (1995). On the other hand, Angelou (1969) exposed the tortures and brutalities that AfricanAmerican women face in American society in I Know Why the Caged Bird Sings (1969). The researcher has taken these two autobiographies as data source that have been written by two feminist writers Durrani and Angelou respectively. Three extracts from each narrative have been chosen through purposive sampling technique. The extracts have been analyzed and discussed by applying the frameworks of Ain’t I a Woman: Black Women and Feminism (1981), The Second Sex (1949/1953) and Under Western Eyes: Feminist Scholarship and Colonial Discourses (1984) in order to explore the oppression of women of color and to challenge the notion of women of color as homogenous category. The following section explains the research objectives, research questions, literature review that is followed by theoretical framework and data analysis section. Research Questions: On the basis of above mentioned objective of research, the research questions of this study are given below: 1. What sort of experiences of female oppression are portrayed in Angelou’s I Know Why the Caged Bird Sings (1969) and Durrani’s My Feudal Lord (1995)? 2. Do Angelou’s and Durrani’s narratives portray women of color as homogenous category? Literature Review: In the section of literature review, the researcher has described the researches that have been conducted on feminism and that have explored the experiences and oppressions of women. Assefie (2012) has conducted research by using the framework of black feminist reading, and has analyzed the dominant feminine experiences in Angelou’s autobiography. Sexual abuse, segregation, and issues of race, gender and class are the causes of black women’s oppression as the black women in American society experience triple oppression of sex, race and class. Ehsan et al. (2015) have analyzed Durrani’s My Feudal Lord and explored that women were treated badly by their husbands and by the feudal of their areas as well. The study concluded that women in the male dominated society face verbal, physical as well as mental abuse throughout their life. Jayalakshmi (2017) has explored the female sufferings in Angelou’s and Morrison’s works. I Know Why the Caged Bird Sings is about the sufferings of a black girl Maya to get freedom and the character of Sethe in Beloved is similar to Momma in the autobiography of Angelou as both are concerned about their children. The research concluded that both Angelou and Morrison describe the experiences of black women and, in the end; they not only survive but also get triumph. Meem (2017) has explored the sufferings of women in Durrani’s My Feudal Lord and Sawaadi’s Woman at Point Zero. The researcher has concentrated on the similarities and differences in the treatment of their bodies and analyzed that both the women of color suffered and raised their voice. Mohsin et al. (2018) have highlighted the social representation and identity crisis of women in Angelou‘s three autobiographies and four poems. The researchers have applied the theoretical framework of feminism given by Permatasari (2016). The researchers have conducted the textual analysis of selected Angelou’s autobiographies and poems that represent the lives of women who lived in American society. Zubair et al. (2018) have used Deniz Kandiyoti’s theory, ‘Bargaining with Patriarchy’ (1988), as theoretical framework and presented the Pakistani Muslim women’s condition and issues of oppression under the influence of political pressures. All the above researches have explored feminist works from feminist perspective in order to explore female oppressions and researchers have also compared the works from feminist perspective but no researcher has compared and explored the oppressions of women of color by comparing Durrani’s My Feudal Lord and Angelou’s I Know Why the Caged Bird Sings. In this study, the researcher has not 612 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences only compared the works of Angelou and Durrani but also has probed and challenged the construct of monolithic notion of women of color. Theoretical Framework: In this section, the theoretical perspectives and constructive notions of womanhood of Beauvoir (1949/1953), Mohanty’s (1984) and hooks’ (1981) have been explained. Beauvoir (1949/1953) Beauvoir’s work The Second Sex (1949/1953) has been chosen as part of theoretical framework because in this work, she discussed how the women have been treated throughout history. She talked about the myths and stereotypical notions built about women. She explored the reality that women are not inferior to men. Beauvoir (1949/1953) explored that women are considered inferior and second to men in society but it is not the truth and has been constructed socially by men. She told that women are regarded as ‘other’ and men define women by their difference from men, therefore, male is humanity and female is relative to male and has no individual identity. Beauvoir (1949/1953) said that women are not subordinate, slaves or animals and they should be treated equal to men in the society. Domestic violence, marital rape and sexual harassment should be ended in the society because women are not born slaves or passives, they are constructed as subordinate and passive creature in the society. Mohanty (1984) The researcher has been chosen Mohanty’s Under Western Eyes: Feminist Scholarship and Colonial Discourses (1984) as part of theoretical framework because in her essay she criticized the hegemonic discourses of Western feminists and explored how the Third World Women are presented in their works. According to Mohanty (1984), many researchers, writers and especially those within Western feminist scholarship have produced a monolithic and universalized construct of women in the Third World. Western feminists ignore the diversity among these women who belong to a large geographical spectrum and are grouped under same category and identity. Two opposite groups have developed because of this overgeneralization such as: Western women and Third World Women. Western women are considered enjoying equal rights, are superior, educated, have control over their sexuality and universally liberated; on the other hand, Third World women or women of color are considered victimized, uneducated, ignorant, family oriented, powerless, inferior and sexually bettered. hooks (1981) hooks’ book Ain’t I a Woman: Black Women and Feminism (1981) has been selected as part of theoretical framework because she discussed racism, black women and feminism and how white women tortured the women of color in America as well as the slave experiences of black people. She discussed that women of color are oppressed by white men and also by black men and white women. Black women workers were treated as low creatures and most of the colored women were refused to be paid the wages equal to white women for doing the same job and they were subjected to racial segregation at work place. According to hooks (1981): “In general black women workers were continually abused because of the racist attitudes of white women workers, and of the white working public as a whole” (p. 184). hooks (1981) told that black people are treated as slaves and cattle, animal and they are not given the status of humans in the society of white people. White people want to maintain white supremacy and that’s why they do not want to compete with blacks Data Analysis: 613 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences DATA ANALYSIS AND INTERPRETATION OF EXTRACTS SELECTED FROM MY FEUDAL LORD In extract 1, Durrani told that since her childhood she was trained that her life’s only aim was to marry a man. She described her sufferings because of being female. She was barred from doing anything of her own choice. Apart from her brother, father and a few relatives she was not allowed to meet and talk to a male person. In this extract, she told that how she was trained to maintain a distance between herself and the masculine world. The above extract shows that since childhood Durrani was taught to avoid men and remain reserved as much as she can. The only future that is possible in the life of a Pakistani girl is a man whom she will have to marry and her only role in the world is to marry. According to Tohidi (1991), in Iran women are restricted to wear Hijab and veil and the women who appear without Hijab are considered punishable. Many public areas, schools and universities are sex-segregated and even in higher education women cannot enter in certain fields such as: agriculture, law, mining engineering and archaeology etc. Durrani and other girls in Pakistan are also restricted and their life is designed and planned by men. According to Beauvoir (1949/1953), father has all power over a young girl and when she marries, father transfers it to the husband and woman first has to follow her father and then her husband. Beauvoir further (1949/1953) said: “The veiled and sequestered Moslem woman is still today in most social strata a kind of slave” (p. 180). According to Beauvoir (1949/1953), Muslim women are treated as slaves by men and they are bound to follow the orders of men because they cannot take decisions of their own lives. Such as, Beauvoir (1949/1953) said a young girl is supposed to repress her will and spontaneity and to accept all the studies, charms and grace taught by her elders. Beauvoir (1949/1953) also said that women are demanded to be obedient and always ready to accept the orders of male members of the family such as: Beauvoir (1949/1953) argued: “To be feminine is to appear weak, futile, docile” (p. 334). Beauvoir (1949/1953) also said: “Any self-assertion will diminish her femininity and her attractiveness” (p. 334). Beauvoir (1949/1953) also said that Muslim societies have feudal structure in which no one can check the patriarchal chief. Men are considered superior and women are subjected to men’s brutality because of being inferior. Similarly, in Pakistani society, for women self-assertion, being independent and taking decisions of their lives is considered a supreme sin that can diminish their femininity. Therefore, Muslim women in Pakistani society are restricted to obey men and they are trained since their childhood first to obey their father and then their husbands. Durrani (1995) also explored how Pakistani women are treated as an object in the hands of men In extract 2, Durrani told that she was not only tortured by Mustafa but also beaten by him. She told that how he has beaten her, and she could not do anything because she was helpless. Mustafa behaved like a feudal lord even at his home and he considered Durrani his land or property and tried to torture her in many ways. Durrani told that Mustafa gave her both psychological as well as physical torture and abuse. All the above analyzed extracts represent female oppression because of her husband. Durrani has been beaten by her husband brutally like a slave. According to Beauvoir (1949/1953), Moslem women are considered as slave and treated like a chattel because they have no freedom of choice as well as any right on their life. Men have rights on women’s lives and can control them. Men take every decision of the lives of women. According to Durrani (1995), Mustafa was controlling the life of Durrani and Durrani had no freedom to do anything according to her own choice. Mustafa treated his wife like a puppet and acted as a master who can control and command her. Beauvoir (1949/1949) also said that men considered themselves as independent, central and essential creatures however women are considered as dependent and as an object made for men. Women are 614 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences defined by their difference from men but according to Beauvoir (1949/1949), all such stereotypical notions are not true but constructed socially by men. Women are not only provided with unequal rights but also considered as ‘Other’ by males, who considered them inferior to them. Women are subjected to sexual harassment, domestic violence, marital rape by men and husbands, men consider them inferior and a slave and treat them violently. But Beauvoir (1949/1953) said: No biological, psychological, or economic fate determines the figure that the human female presents in society; it is civilization as a whole that produces this creature, intermediate between male and eunuch, which is described as feminine” (p. 273) According to Beauvoir (1949/1953), women are not inferior or should not be treated as a slave but such concepts of difference between male and female as dominant and subordinate are built in society by men. In extract 3, Durrani told that in feudal tradition women are considered as a land or personal property of men who protect them only when they are productive and functional. Durrani told that they interpret the Koran in their own way in order to meet their desires. Because men say that it is written in Koran to treat women like a land. Beauvoir (1949/1953) said: “When she becomes a young girl, the father has all power over her; when she marries he transfers it to the husband” (p. 107, Emphasis original). Husband treats his wife as his property, slaves or a chattel. Beauvoir said: “Since a wife is his property like a slave, a beast of burden, or a chattel, a man naturally have as many wives as he pleases” (p. 107). According to Beauvoir (1949/1953), society accepts women only when they can fulfill the domestic and sexual expectations because women are considered necessary only for these two works. Durrani also said: “This was a feudal hang-up: his class believed that a woman was an instrument of a man’s carnal pleasure” (p. 106). The above analyzed extract also represent that Mustafa considered women like a piece of land that is necessary only to fulfill the sexual needs of men and when land becomes barren, men neglects it. Similarly, men deny accepting those women who cannot perform the sexual duties. Accad (1991) told that in tribal society of Lebanon men are given the technical military training. Accad (1991) by giving an example of Lebanese society told that the men in Lebanon use guns and canons to control, conquer and destroy other groups and save their groups. Military weapons as well as the sexual weapons are given equal importance and same meanings. Men consider women same as land that they can conquer and control. Men use sexual weapons for this reason. For example, Accad (1991) said: “Man uses his penis in the same way he uses his gun: to conquer, control, and possess” (p. 245). Mustafa tried to conquer women like his land by using sexual weapons. As mentioned above, Mustafa, due to considering women like a land of a feudal lord, said: “Land is power, prestige and property”. When they conquer women, they consider themselves powerful by possessing women the same way as their property. Mustafa tried to achieve his demands by using the name of Koran such as; he said that according to the teachings of Koran women are like a man’s land. Durrani (1995) also told: “Mustafa suddenly announced his seventh marriage, to a twenty-two-year-old divorcee and he had the audacity to compare his many marriages with those of the Prophet” (p. 372). DATA ANALYSIS AND INTERPRETATION OF EXTRACTS SELECTED FROM I KNOW WHY THE CAGED BIRD SINGS In extract 1, Angelou told that Momma took Angelou to a dentist who refused to touch and treat Angelou because of her color and called Negroes the disrespectful and the most scornful creatures. hooks (1981) told that the personal life experiences of Sojourner Truth (who was a woman of color and women rights activist) are the evidences of capacity of women to work as parent, to face physical 615 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences abuse, to suffer from rape and torture and in the end to survive and also emerge as triumphant. Similarly, Angelou told her life experiences that are the evidence of her capacity to face racist and sexist ideologies, sexual harassment, rape and subordination because of color, race and gender. According to hooks (1981), women of color in America are assailed by both the black as well as white men. hooks (1981) also said that women of color need equal rights as she said women of color need better wages, more protection, and a chance to breath as a free woman because they are treated like slaves and subordinate creatures because of their color. hooks (1981) said: We poor colored women wage-earners in the South are fighting a terrible battle…. On the one hand, we are assailed by white men, and, on the other hand, we are assailed by black men, who should be our natural protectors; and whether in the kitchen, at the washtub, over the sewing machine, behind the baby carriage, or at the ironing board, we are but little more than pack horses, beasts of burden, slaves! (p. 84). The above quotation clarifies the poor condition of black women that they are not protected and are assailed, raped and harassed by both the black and white men. Black women work incessantly but are considered burden and treated like a slave. Black women are oppressed both because of their gender as well as their color as they are the poorest creatures who have no worth in the society of white people. Similarly, the extract 1 show Dentist Lincoln who belonged to white race treated Angelou and her grandmother badly and humiliated their rights because of their black color and race. Dentist Lincoln treated Angelou and her grandmother like slaves who have no worth and respect and called them colored nigra people and said that it is better to stick a hand in dog’s mouth than in the mouth of colored people. Angelou suffered at societal level and Durrani suffered at domestic level. Durrani was tortured and beaten by her husband Mustafa and Angelou and her grandmother suffered at societal level by being tortured by Dentist Lincoln. This extract also proves the point of Mohanty (1984) that third world women or women of color who belong to different races and ethnic locations have different types of oppressions and different sort of experiences. In extract 2, Angelou told that she wanted to get a job of streetcar conductress. When she told her plan to her mother, she rejected the idea and told that white people do not accept colored people on streetcars. This extract also shows Angelou was doubly oppressed both because of her gender as well as her color. According to hooks (1981), in America, there are colored women who are progressive and earnest who are capable of achieving good status through their achievements and efforts, which are waiting for the opportunities to live useful lives but because of lack of opportunities many of the colored women are cramped. Southern white women protested against colored women by considering them unholy and immoral women in the work places. The segregation between them is considered normal and white women wanted to maintain that hostility in order to keep their supremacy in American society. hooks (1981) also said: “Often white women workers would use complaints about black women workers as a way of discouraging an employer from hiring them” (p. 181). Women of color in industrial labor force and other working places were accepted in low wages, for more work and labor. For example, Lorde (1984) said: “As a group, women of Color are the lowest paid wage earners in America” (p. 120). Similarly, Angelou wanted to become a street car conductress and when she told her mother about her decision to get a job of street car conductress, she rejected the idea by keeping in view that black girls will not be accepted for this job. Angelou had also faced hurdles in getting this job because of her gender and color. She also had capacity to work but black people with abilities to achieve high status and high living standards through their efforts are not accepted in American society because of their race and color. In African-American society, women suffer not only because of their gender but also because of their race such as it is evident in the above extract 2. But in Pakistani society, Durrani revealed that women 616 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences suffer not only because of their gender but also because of male dominance at domestic level in form of their husbands, father and male family members. In Pakistani society, it is considered a sin for a woman to reveal her suffering and raise voice against violence. Therefore, they remain silent and men like Mustafa multiply in silence. Mohanty (1984) exposes the distinction between the real life of Third World Women as well as their representation by Western feminists. She criticized Western feminists’ belief that the Third World Women faced the same patriarchal dominance. As Angelou in her life suffered from racism, rape, sexual molestation, racial segregation and segregation of people on the basis of stereotypical belief in the inferiority of one race and tortures from her white employer because of being black. On the other hand, Durrani suffered from sexual segregation on the basis of cultural belief that the only male to enter a girl’s life would be her future husband and domestic violence, marital rape and wrong interpretation of the Quran by feudal system multiplied women’s suffering. Angelou told the detailed incident of her rape in extract 3. She told the whole story of brutality of her step father, Mr. Freeman and how he tried to suppress a little black girl and raped her brutally. Mr. Freeman used Angelou as a sex object but through his sexually aggressive behavior he showed his manliness. Lorde (1984) said: “Rape is on the increase, reported and unreported, and rape is not aggressive sexuality, it is sexualized aggression” (p. 120). Similarly, Mr. Freeman being a male sexually oppressed Angelou by considering her belonging to an inferior sex. Lorde (1984) also said: “As Kalamu ya Salaam, a Black male writer points out, “As long as male domination exists, rape will exist” (p. 120). Therefore rape is a part of male domination and hooks (1981) said that, according to Angela Davis, black female slaves were raped by white men not only to satisfy the lust and desire but they used it as a method of domination in order to dehumanize and demoralize black women. Similarly, Mr. Freeman raped Angelou not only to satisfy his sexual appetite but also to dehumanize her and dominate over her According to hooks (1981): Angela Davis has convincingly argued that the rape of black female slaves was not, as other scholars have suggested, a case of white men satisfying their sexual lust, but was in fact an institutionalized method of terrorism which had as its goal the demoralization and dehumanization of black women (p. 45). Mr. Freeman acted like a master and treated Angelou as his slave and raped the child. hooks (1981) told that that the sexual assault, black females oppression and rape continued even after slavery ended. In reaction to the violation against black female rights, both the black males and females started to writes articles. They wanted to make the public of American take action against black and white males who raped and sexually assaulted black females. Black female rape is very common from the time of slavery. Angelou (1969) told her story and tried to make her book her voice against men who sexually assault black females as well as white racist society of America that treats black people like inferior and worthless people. Durrani suffered from marital rape, domestic violence, sexual harassment and there was a religion’s role as well in order to oppress the women of color. Men interpreted the Quran in their own way to meet their desires of getting dominance over women. Durrani explored the feudal systems that how they treat women and how they interpret the Quran for the sake of their benefits in order to remain superior and suppress women. On the other hand, Angelou also suffered from sexual harassment but she also suffered from rape when she was only 8 years in age. In case of Angelou, Mr. Freeman tried to dominate over Angelou and in case of Durrani, Mustafa tried to dominate over her. But Angelou was tortured not only by black males but also by white males and females. On the other hand, Mustafa tortured not only Durrani but she also married other women and tortured them and tried to dominate over them like feudals own their lands. Therefore, in African-American society, women suffer at societal level and the whole community of white people take part in the oppression of black women. But Durrani explores that 617 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences women are tortured at domestic level by men. And all the decisions and control remain in the hands of the men of the family. Analysis makes it clear that both Angelou and Durrani suffered from different types of experiences, male dominance, oppressions, and patriarchal suppression. Mohanty (1984) criticizes the western feminist writings by saying: “I would like to suggest that the feminist writings I analyze here discursively colonize the material and historical heterogeneities of the lives of women in the third world, thereby producing/re-presenting a composite, singular “Third World Women” (p. 334). According to Mohanty (1984), western women also coded the women of color as non-Western and not belonging to them, on the other hand, they codify themselves Western. Hence, western women ignored the heterogeneities of the women of color. Conclusion: The analyzed data and the discussion on the basis of analyzed data concluded that women in Pakistani society are discouraged and suppressed by both their male as well as female family members. Pakistani women are restricted to live their life in the domestic sphere and all the decisions of their lives are made by their male family members mostly father and after marriage by their husband. Women are considered the property of their husbands who can treat them like their slaves and can control their lives. Marriage is considered a sacred and unbreakable relation in the lives of Pakistani girls and it is considered their duty to live their lives according to their husbands and to obey them even if they violate their rights. Women in Pakistani society have only one path to choose that is marriage and the only man they can think of is their husband. Durrani (1995) also revealed the feudal system that feudal lords treat women like their property; they protect them only when it is functional and women are considered the objects for their sexual pleasure. Women are necessary in the society for two reasons: child bearing and performing the duty of satisfying the sexual desires of males. Women are tortured at homes in Pakistani society as they are subjected to domestic violence, marital rape, sexual harassment. However, women of color in America are not oppressed at domestic level but at societal level. Women of color in American society first suffer because of their gender and then they also suffer because of their race, class and color. They are considered belonging to inferior race and are oppressed by both white males and females.According to Lorde (1984), black people are treated and regarded as ‘other’ and not belonging to white Europeans and treated like slaves, immoral, unworthy people of the society. Women of color in American society suffer the most because they are not safe even from the males of black community who oppress them and try to dominate over them through sexual harassment and rape. Similarly, the researcher in Angelou’s autobiography explored that black men rape and sexually harass black women not only for the sake of sexual pleasure but also to oppress them and to show their dominance. Black women are not accepted in the society by white women at homes, at public places and even at working places. For example, Angelou was discouraged to work as street car conductress. Angelou and her grandmother were treated like dehumanized being by Dentist Lincoln. Therefore, as Mohanty (1984) asserted that Women of color cannot be treated as a homogenous category proves true as Mohanty (1984) said that women of color have different oppression, different experiences of patriarchal dominance, different ethnic location, and different sorts of sufferings; therefore, women of color’s cannot be homogenized oppression under unified, monolithic notion of Third World Women. References AlGweirien, H. (2017). Virginia Woolf’s Representation of Women: A Feminist Reading of “The Legacy”. English Language and Literature Studies, 7.1, 120-125. Angelou, M. (1969). I Know Why the Caged Bird Sings. New York: Random House. 618 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Asseifie, B. (2012). Experiences of Marginalized Women: Maya Angelou’s I Know Why the Caged Bird Sings in Focus. Unpublished Master Degree Dissertation. Addis Ababa University. Beauvoir, S. d. (1949). The Second Sex. Parshley, H. M, (Trans.). London: Jonathan Cape. (1953). Durrani, T. (1995). My Feudal Lord. London: Transworld Publishers. Ehsan, M., Tabassum, R., & Shah, S. K. (2015). A Study of Violence against Women in Feudal Society with Special Reference to “My Feudal Lord” by “Tehmina Durrani”. Journal of Literature, Languages and Linguistics, 15, 54-58. hooks, b. (1981). Ain’t I a Woman: Black Women and Feminism. Boston, MA: South End Press. Meem, T. (2017). A Portrayal of Violence, Obstacles and Agency of Muslim Female Characters in the Novels, Woman at Point Zero and My Feudal Lord. Unpublished Master Degree Dissertation. BRAC University. Mohanty, C. T. (1984). Under Western Eyes: Feminist Scholarship and Colonial Discourses. STOR, 12.3, 333-358. Mohsin, M., Waqar, N., & Ali, Z. (2018). Portrayal of Female Identity Crisis and Social Representation of Women in Maya Angelou’s Work. City University Research Journal of Literature and Linguistics, 1. 1, 29-36. S, J., & Abeetha, R. (2017). Analysis of Feminist Thought in the Works of Maya Angelou and Toni Morrison. International Journal of English Language, Literature and Translation Studies, 4. 3, 261-262. Zubair, H. B., Aslam, F., & Khowaja, M. A. (2018). Analysis of Patriarchal Pressures and the Struggle of a Pakistan Woman in My Feudal Lord. Grassroots, 52.11, 111-122. 619 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences COMPARATIVE STUDY BETWEEN GNSS AND LASERGRAMMETRY Mokrane SALWA1*, El azzouzi RACHID2 Sultan Moulay Slimane University, Sciences and Technologies Faculty, Department of geomatics, geosciences and environment, Beni Mellal, Morocco. 2Agronomic and Veterinary Institute Hassan II – IAV, Department of Geomatics and Topographic Engineering, Rabat, Morocco *1 ABSTRACT Lately, data acquisition techniques have undergone changes which have made it possible to facilitate and automate the task in the field. Indeed, the advent of GNSS and the evolution of laser scanning techniques have resulted in precise three-dimensional surveys, extremely reliable and quick to perform. This end-of-study project proposes, through an experimental study, a comparison between the lasergrammetry technique and GNSS. This comparison relates, on the one hand, to the quality of the results obtained from each of the two techniques, and on the other hand, to the cost, the production time and the criteria for choosing each of these techniques. The realization of this comparison made it possible to deduce that the results obtained by the different techniques are not very different (an average of the differences of 4 cm for the distance, 3 gr for the deposit and 13 cm for the case of orthometric height) and are characterized by an overall satisfactory quality (the quality of the clouds of points are alike). In terms of execution time, lasergrammetry was the fastest during the completion of the field mission although its office phase remained relatively slow requiring a good understanding of the processing software. Regarding the selection criteria, lasergrammetry seems to us to be the most appropriate in the case of complex morphologies, thanks to the density of points surveyed, and to sites with difficult access since it is based on remote measurements. On the other hand, GNSS is more suited to less complex shapes, the survey of which generally requires a relatively smaller number of points. Keywords: GNSS, lasergrammetry, laser scanning, Mobile Mapping System, three-dimensional surveys. 620 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences MULTIPLE REGRESSION ANALYSIS OF PROBLEMSOLVING SKILLS IN SENIOR HIGH SCHOOL STUDENTS’ BIOLOGICAL SCIENCE Jovany Gleen L. ALLAWAN1* University of Mindanao-Panabo College, Faculty, Department of Arts and Sciences Education, Philippines *1 ABSTRACT The main objective of this study was to identify the variables influencing the performance of students in grade 11 senior high school in two campuses of senior high schools at University of Mindanao in terms of problem solving abilities in Biological science. With 300 Grade 11 Biological Science (NS1S) respondents, the descriptive-correlation method and a static random selection were used to identify the variables influencing problem-solving abilities. The information acquired using a teacher-made questionnaire and checklist that included questions about students’ problem-solving performance, teacher-related questions, student-related questions, and teacher-related questions was examined. Findings showed that students’ performance is influenced by their study habits under studentrelated factors, and those students who have good study habits do better in class. Additionally, pupils perform well when their teachers have positive personality attributes. Additionally, students performed well because teachers employed enough instructional tools to present their lessons. It is advised that teachers always model excellent character traits, pupils should be encouraged to establish good study habits, teachers should receive training on the best teaching methodologies, and there should be enough instructional materials available for the lessons to be taught. Keywords: Multiple Regression Analysis; Biological science; Problem solving skills. 621 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences MOODLE UTILIZATION ASSESSMENT: LENSES ON ITS ACCESSIBILITY, SECURITY, AND USABILITY Irene C. GUMIRAN Rizal Technological University, Philippines ABSTRACT This study portrays the respondents’ profile in assessing Moodle utilization, particularly the features and its Accessibility, Security, and Usability (ASU). This also adopted quantitative data collection and analysis methods, specifically descriptive data analysis. The data were collected thru an online survey with the use of a researcher-made instrument, that is, the survey questionnaire, from the population of College of Education, Rizal Technological University, Philippines with a purposive sampling for the selection of respondents. The study employed frequency counts and mean as the tools in the statistical treatment for the parts 1-2 questionnaires and Inductive/Deductive processes of qualitative thematic analysis for the part 3 questionnaire. The findings indicate the Moodle features are for proficient users with smartphones/tablets who prefers to stay at home. In extent of accessibility, the respondents are navigating Moodle 3-5 times a week for 2 years. The security is likely used while the usability is unlikely. Offering training that goes beyond knowing how to use technology and addresses the effectiveness and efficiency of teaching and learning with technology is one of the recommendations made for the schools adopting Moodle. Keywords: Assessment, Accessibility, Flexible Learning, LMS, Moodle, Security, Usability 622 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences SWITCHABLE POLARIZATION IN MN EMBEDDED GRAPHENE Hamid ULLAH, Mohammad NOOR-A-ALAM, Young-Han SHIN Department of Physics, Riphah International University, Lahore Campus, Lahore Department of Physics, University of Ulsan, REPUBLIC OF KOREA ABSTRACT Graphene, despite its many unique properties, is neither intrinsically polar due to inversion symmetry nor magnetic. However, based on density functional theory, we find that Mn, one of transition metals, embedded in single or double vacancy (Mn@SV and Mn@DV) in a graphene monolayer induces a dipole moment perpendicular to the sheet, which can be switched from up to down by Mn penetration through the graphene. Such switching could be realized by an external stimuli introduced through the tip of a scanning probe microscope, as already utilized in the studies of molecular switches. We estimate theenergy barriers for dipole switching, which are found to be 2.60 eV and 0.28 eV for Mn@ SV and Mn@DV, respectively. However, by applying biaxial tensile strain, we propose a mechanism for tuning thebarrier. We find that 10% biaxial tensile strain, which is already experimentally achievable in graphene liketwo-dimensional materials, can significantly reduce the barrier to 0.16 eV in Mn@ SV. Moreover, in agreement with previous studies, we find a high magnetic moment of 3 μB for both Mn@SV and Mn@DV, promising the potential of these structures in spintronics as well as in nanoscale electro-mechanical or memory devices. 623 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences PERCEPTION OF VIRTUAL ZOO TOUR AMONG PARENTS IN MALAYSIA: A CASE STUDY OF TAIPING ZOO AND NIGHT SAFARI Muhamad Qamar Rahman Md ISA1*, Mohd Hanafi JUMRAH2, Nur Adillah MAAZ3 INTI International College Penang, School of Business, Mass Communication, Penang, Malaysia. *1 Han Chiang University College of Communication, School of Communication and Media, Penang, MALAYSIA. 2 Han Chiang University College of Communication, School of Communication and Media, Penang, Malaysia. 3 ABSTRACT In June 2021, former Malaysian Prime Minister (PM), Tan Sri Muhyiddin Yasin announced the National Recovery Plan (NCR) divided into four phases of MCO (Movement Control Order) restricting citizens from having mobility and movement regularly. One of the activities that have been restricted is visiting the zoo. Citizens need to stay at home from doing their activities such as visiting zoos in a way to prevent and control coronavirus to spread to others. As initiatives, on July 4th, 2021, Taiping Zoo and Night Safari (ZTNS) introduced a virtual zoo tour streamed live on their Facebook (FB) and Instagram (IG). The purpose of the study is to identify the perceptions of the new experience Virtual Zoo Tour among parents in Malaysia and to describe how the Virtual Zoo Tour educates the public/parents. This study was conducted using a qualitative method that reviewed 26,000 comments on ZTNS FB. The data was analysed using narrative analysis to answer the research objectives. This study has found that six themes have formed perceptions of new experiences in virtual zoo tours namely Education and Exposure, Leisure, Language Barrier, Fund and Donation, Visual and Informative. Parents have found the virtual zoo tour a new experience. The Reception Theory (encoding-decoding) by Hall has been applied in this study. Hall outlines three elements in this theory, namely the Dominant Code, Negotiated Position, and Oppositional View. Parents have varying views on interpreting new experiences in virtual zoo tours based on their own personal understanding and experience. Keywords: Virtual zoo, perception, parents, zoo taiping, Covid-19 624 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences USING ENGLISH AS A MEDIUM OF INSTRUCTION AT SECONDARY LEVEL: A SURVEY *Dr. Muhammad Safdar BHATTI The Islamia University of Bahawalpur **Maria NOOR Sibling Academy of Quality Education, Bahawalpur-Pakistan ***Rini Listyowati, S.S.,M.PD. The Chief of English Education Department, Universitas Islam Madura, Indonesia ****Zahida Shahbaz RAFIQUE SSE, Govt. Girls High School, Yazman-Pakistan *****Siddhartha Shekhar BISWAS Lecturer, Department of English, Matuail Haji Abdul Latif Bhuiyan College, Dhaka, Bangladesh ******Jaftiyatur ROHANIYAH, Universitas Islam Madura – Indonesia Abstract Language is absolutely central to learning. Without it one cannot make sense or communicate his understanding of a subject. The ever growing need for good communication skills in English has created a huge demand for English teaching around the world as millions of people today want to improve their command of English and ensure that their children achieve a good command of English. The worldwide demand for English has created an enormous demand for quality language teaching and language teaching materials and resources (Richards, 2006: 05). The worldwide increasing demand for good communication in the English language has increased significantly the responsibility of the English language teacher. English is a global language. English is the most essential means to exchange a few words through all nations around the world. The current study was planned to discover how well teaching of General Science and Mathematics in English is successful at secondary level in BahawalpurPakistan. A sample of five hundred Secondary School Teachers (SSTs) participated in this study. The researchers developed a questionnaire for the teachers to check the intensity of efficiency for teaching the suggested subjects in English language. The composed statistics was entered into SPSS and the outcomes were created via descriptive statistics. The results discovered that teaching of General Science and Mathematics to secondary students in English is highly effectual and persuasive. The researchers’ conclusion with suggestions and recommendations was also summed up at the end of the study. Keywords: Medium of instruction, English, Secondary school teachers, General Science, Mathematics, Central. 625 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences THE ROLE OF ULEMA (CLERIC) AND YOUNG BRITISH MUSLIMS IN CONSTRUCTION OF MUSLIM IDENTITY IN SCOTLAND, BRITAIN Syed AURANGZEB School of Social Sciences, Bangor University Uk Bangor, Uk Abstract The rise of Islamophobia in Europe and emergence of the South Asians Muslims in the Politics of the Britain necessitate the research on the Muslim identity in Britain . It is the aim of the present research to discuss the role of the Ulema in construction of the Muslim identity. It is argued that the role of the Ulema is pivotal in construction of the identity of the British Muslim outside the boundaries of state by making appeals to global identity of the Muslim umma. The objective of the study includes the discussion of the Muslim identity construction by the Ulema in Scotland, the interpretation of the Muslim identity by young British Muslims who are becoming politically more assertive of their Muslim identity, and the importance of the British identity for the Scottish Muslim population. Background of Research The incident of 9/11 has brought a shift in the identity construction of the Muslims globally. The term such as the Islamophobia also surfaced in academia to define the extremist and violent nature of Muslims in Europe. The right-wing extremism in Spain increased against Muslims and the fundamental Christian narratives started to emerge (Griera, 2018). In Germany, the interior minister stated that almost 24000 crimes have been committed by the far right in the year 2020 (Connolly, 2021). In this way several authors have also argued that Europe is moving towards the period of post-secularism, because the racial and the religious discrimination has resurfaced in Europe (Spohn, 2009; Wood, 2015, Nelson, Guth, and Highsmith, 2011; Ooterbaan, 2014; Henning, 2015). Islamophobia is also threating the secular and humanist mode of cultural integration of the British society (Wood, 2015). The Muslim British are also discriminated in a way that they are stereotyped as terrorist (Bonino, 2016). The Muslims were attacked and harassed in Britain due to which the political assertiveness of Muslim identity is increasing among the young Muslim British citizens. Jonathan Birt (2009) argues that the incident of 9/11 has increased the right-wing extremism in Britain due to which those Muslims who experienced the right-wing extremism came to the forefront to join the broader coalition of Stop the War coalition (STWC) led by the leftist groups in England in 2003. Timothy Peace (2012) argues that the British Muslims played a significant role in electoral victory of the Respect party, which was created during the STWC movement in Britain in 2003, in many constituencies in elections of 2004. Under this context, it is necessary to analyze the construction of the Muslim identity by British Muslims as a response to the Islamophobia. Ed Hussain (2020) discusses the nature of the Islam that 626 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences emerging in the British Mosque. In this manner Ed Hussain (2020) highlights the role of the mosques for analyzing the nature of Islam that is prevailing in Britain. Philip Lewis (2006a) argues that the role of the Sufis and Imams among the British Pakistani community for the dissemination of inter-faith tolerance in Britain should be increased Philip Lewis (2006b) in another article argues that there are different interpretation of Islamic thought promoted on the internet due to which it has become challenging for the Ulema to connect with the young British Muslim. The region of Scotland has been selected because the existing literature has conducted the research mostly in the context of larger cities such as London, and Glasgow. Marina Salnikova and Bruce D’ Arcus (2019) has conducted the study on the Muslim identity in Scotland and argued that the identity construction has not been analyzed in the context of a small city of Scotland. The authors discuss the question of the construction of the religious and cultural identities among immigrants Muslim community in Scotland. The author has compared the responses of the first-generation Muslim immigrants and the second-generation Muslim immigrants. Stefano Bonino (2016) explores the settlement and the development of the Muslim community in Scotland. The author has focused on the question of what the experience of is being a Muslim for a Scottish person. The author argues that the post 9/11 has brought changes in the construction of the identity of the Muslims globally and nationally but the Scottish way of dealing with minority also have impact on the Muslim. There exists a Scottish nationalism against most of the Britain. There are also secessionist movement in Scotland against the separation from the Britain. The Scotland also conducted a referendum to secede from Britain. In this manner, the Scottish are themselves minority community and they deal differently with the Muslims regarding their cultural integration. The author presented the example of the Edinburgh city as the model of Muslim cultural accommodation. Stefano Bonino (2015) discusses about the political activism among the Muslims of Scotland. He argues that the Muslims were successful in making a unity among the different groups of Muslims who have diverse cultural and ethnic identity. The reason for the emergence of the Muslim identity more openly in Scotland due to the political environment of the Scotland. Thus, the political environment of Scotland allows the Muslims to assert their identity based on the religion, but the law of the Britain has declared the discrimination against the Muslims as law full. Uunder the Race relations Act of 1976, the discrimination against Muslims is considered Lawful. He argues that there is crisis of multiculturalism in Britain which is revolving around the secular ideology and the religion (Mehmood and Ahmad, 2012). In this manner, the context of Scotland provides the Muslims with the avenue to assert their identity constructed based on their religion. Scotland political landscape also provides the Muslims with the opportunity to assert themselves more openly. This study is also designed to study the Muslim identity construction in the context of the Scotland, but the focus has been placed on the identity construction by the Ulema on the one hand and on the other hand on the young British Muslims. The second generation of the immigrants has been selected because they are born in a liberal, secular and humanist environment they have not seen the culture which their parents have saw when they were in their home countries. Hence, how the young British Muslim constructs his identity becomes important. But there are different sects of Islam who adhere to their respective norms and values in this manner there is diversity among the Ulema on the other hand the young British Muslim is exposed to different versions of Islam on the internet in this manner it is important to conduct the study of the Muslim identity as constructed by the Ulema on the one hand and on the other hand on the construction of Muslim identity by the young British Muslim. In this way the Muslim identity is not always uniform because the British Muslim is exposed to different interpretation of Islam specifically the young British Muslim who belong to the second generation of the migrants from different Muslim countries. Under this context it is also important to include the young British Muslim particularly in the present research. This research is intended to discuss the questions like how to understand the Muslim identity in the context of Britain? How Ulema 627 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences construct the Muslim identity in Scotland? How the young British Muslim interpret the Muslim identity in Scotland? How important is the British identity for the young British Muslim from South Asian community in Scotland? Hypothesis and objectives It is argued that on the one hand the role of the Ulema is pivotal in construction of the identity of the British Muslim outside the boundaries of state on the other hand the young British Muslim is also seeking Muslim identity from the different interpretation of the Islamic thought available on internet. The objective of the study includes the discussion of How to understand the Muslim identity in the context of Britain generally and Scotland specifically; how the Ulema are constructing the identity of the British Muslims in Scotland ? How the young British Muslim is interpreting the Muslim identity? And what is the importance of British identity for the young Muslim population from Scotland? Methodology Sampling The convenience sampling technique has been selected to conduct the semi-structured interviews of the Ulema and the young British Muslims. Convenience sampling technique is used in the qualitative research. The aim of the convenience sampling is not to select a representative sample, rather whoever come across is selected for the data collection. This is done for initial sampling when the researcher wants to enter a field for data collection (Flick, 2009). Sampling Characteristics The Young British Muslims and the Ulema has been selected in the present research due to their significance in the study of Muslim identity in Britain (Mehmood, and Ahmad, 2012; Brit, 2009; Lewis, 2006b). The sample has been divided based on gender, class, and age group. The women are more prominent among the Muslims activists (Brit, 2009; Place 2012) due to which it is necessary to take the British Muslim women in the sample. Moreover, the focus of the present research is on the second generation of the migrants from Muslim countries who are born as British citizens because several authors has demonstrated their political importance in Britain (Brit, 2009; Place, 2012; Lewis, 2006b; Bonino, 2016). The age group 20-50 has been selected for the study of the young British Muslim. Locale of the study Scotland has been selected as locale because the existing literature has mentioned that the Muslims are in majority in Scotland and there is also a secessionist movement in Scotland (Brit, 2009; Place, 2012; Hussain, 2020). Significance of Research This research study will be significant for the researcher working on the Islamophobia in the context of Europe as well as in the context of Global South because the right-wing extremism is also on the rise in global south. The study would also be helpful for the faith based Muslim organization in Britain to pay critical attention to the way the identity of the Muslims is constructed in Scotland by the religious clerics. However, this research is most important for the policy makers and legislators in England who are confronted with the emergence of the Muslim identity in Scotland in the wake of the incident of 9/11. The seminars could be conducted to discuss the findings of the study with the policy makers, faith-based organization, and leftist politicians. Ethical considerations It is necessary to take the consent of the interviewees before conducting their interview. The interviewees queries should be answered in a proper manner. Their identities should be kept confidential 628 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences to avoid bringing any harm to them. The interviewees will be informed that the present research is done for the PhD dissertation. Moreover, the interviewees would be given the option of leaving the interview or withdraw their views that they considered inappropriate from their perspective. (Kvale, 1994). Summary and conclusions The present research is aimed to discuss the role of the Ulema in constructing the Muslim identity in Scotland. The interpretation of the Muslim identity by the young British Muslims is important because they are exposed to different sorts of Muslim identity available on internet. Several authors have demonstrated the important role the faith-based organizations, Ulema, and the Sufis in political mobilization of the Muslim community in Britain (Brit, 2009; Peace 2012). Philip Lewis (2006a; 2006b) also presented the idea of using the Ulema in bringing inter-faith peace among the young British Muslims because the latter are exposed to global variation of Islamic identity which could also pose threat to the multicultural setup of Britain. In this context, the role of the Ulema and the young British Muslim in construction of Muslim identity in Scotland will be discussed. Bibliography Bonino, S. (2015). Scottish Muslims through a decade of change: wounded by the stigma, healed by Islam, rescued by Scotland. Scottish Affairs, 24(1), 78-105 Bonino, S. (2017). Muslims in Scotland. Edinburgh: Edinburgh University Press. Bonino, S. (2016). The British state ‘security syndrome’and Muslim diversity: challenges for liberal democracy in the age of terror. Contemporary Islam, 10(2), 223-24 Birt, J. (2009). Islamophobia in the construction of British Muslim identity politics. Muslims in Britain: race, place and identities, 210-227 Brown, J., & Talbot, I. (2006). Making a new home in the diaspora: opportunities and dilemmas in the British South Asian experience. Contemporary South Asia, 15(2), 125-131 Bowen, I. (2014). Medina in Birmingham, Najaf in Brent: Inside British Islam. Oxford University Press. Connolly, Kate. (4 May, 2021) German society ‘brutalised’ as far-right crimes hit record levels. The Guardian. Available at https://www.theguardian.com/world/2021/may/04/rightwing-extremism-germany-stability-interior-minister-says Flick, U. (2009). Introduction to Qualitative Research. London: Sage publications. Griera, M., & Nagel, A. K. (2018). Interreligious relations and governance of religion in Europe: Introduction Griera, M. (2020). The Many Shapes of Interreligious Relations in Contemporary Spain: Activism, Governance and Diplomacy. Interdisciplinary Journal for Religion and Transformation in Contemporary Society, 6(2), 317-34 Hussain, E. (2020). Among Mosques: A journey across Muslim Britain. London: Bloombury Publications Hennig, A. (2015). Between conflict and cooperation: Religion and politics in Europe. Palestine-Israel Journal of Politics, Economics, and Culture, 20(4/1), 121 Kvale, S. (1994). Interviews: An introduction to qualitative research interviewing. Sage Publications, Inc Lewis, P. (2006a). Imams, ulema and Sufis: providers of bridging social capital for British Pakistanis?. Contemporary South Asia, 15(3), 273-287. _________. (2006b).Only connect: can the ulema address the crisis in the transmission of Islam to a new generation of South Asians in Britain?. Contemporary South Asia, 15(2), 165-180 Modood, T., & Ahmad, F. (2007). British Muslim perspectives on multiculturalism. Theory, culture & society, 24(2), 187-21. 629 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Nelsen, B. F., Guth, J. L., & Highsmith, B. (2011). Does religion still matter? Religion and public attitudes toward integration in Europe. Politics and Religion, 4(1), 1-26 Nasser, N. (2005). Expressions of Muslim identity in architecture and urbanism in Birmingham, UK. Islam and Christian–Muslim Relations, 16(1), 61-78. Oosterbaan, M. (2014). Public religion and urban space in Europe. Social and Cultural Geography 15, no.591-602 Peace, T 2012, ‘Muslim political participation in Britain: the case of the Respect party’, Paper presented at 22nd World Congress of Political Science, Madrid, Spain, Salnikova, M., & D’Arcus, B. (2019). Spaces of Muslim Identity in Inverness, Scotland. Journal of Muslim Minority Affairs, 39(1), 106-117. Wood, M. (2015). Shadows in caves? A re-assessment of public religion and secularization in England today. European Journal of Sociology/Archives Européennes de Sociologie, 56(2), 241-270 Spohn, W. (2009). Europeanization, religion and collective identities in an enlarging Europe: A multiple modernities perspective. European Journal of Social Theory, 12(3), 358-374. The New York Times. (August 19, 2021). Protests Spread To Kabul as Taliban struggles to Govern. Available at https://www.nytimes.com/live/2021/08/19/world/taliban-afghanistan-news 630 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences SOCIODEMOGRAPHIC PROFILE, KNOWLEDGE, AND ATTITUDE OF RESIDENTS IN BARANGAY MATINA CROSSING, DAVAO CITY ON COVID-19 AS PREDICTORS OF THE MITIGATION PRACTICES Junelle P. SILGUERA, RMT, MSMT University of the Immaculate Conception, Medical Technology Department Fr. Selga St., Davao City, Philippines ABSTRACT This study aimed to determine if the sociodemographic profile, knowledge, and attitude of residents in Barangay Matina Crossing, Davao City, were predictors of mitigation practices against COVID-19. The research design was descriptive correlational research. The respondents who participated in the study were identified using stratified random sampling. Further, a purposive sampling technique was used to obtain seven respondents per stratum. The Mean and Standard Deviation were used to get the average rate and spread of scores within the given data. Furthermore, Multiple Regression Analysis was used to evaluate if the sociodemographic profile, knowledge, and attitude were predictors of mitigation practices. Results showed that the mean knowledge score was very high. Also, results showed that the mean attitude score was high. Likewise, the mean mitigation practices score was very high. Moreover, the sociodemographic profile did not significantly influence the level of COVID-19 mitigation practices. Notably, the knowledge and attitude mean scores significantly influenced the COVID-19 mitigation practices of the respondents. The residents of Barangay Matina Crossing, Davao City have a good grasp of relevant knowledge, positive attitudes, and mitigation practices concerning protective behaviors on COVID-19. Keywords: Sociodemographic profile, knowledge, attitude, mitigation practices, COVID-19, descriptive correlational research, Philippines 631 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ACADEMIC RELATED STRESS AMONG CHSE-BSMT/ MLS STUDENTS OF UNIVERSITY OF MINDANAO AS TYPE II DIABETES MELLITUS RISK FACTOR Junelle P. SILGUERA, RMT, MSMT, Alex C.OJANOLA, Jr., Jernie Mee T. PORRAS University of Mindanao, Medical Technology Department Matina, Davao City, Philippines ABSTRACT Academic related stress among health sciences students is a rampant issue that should be addressed since stress is known to alter sleeping patterns and food intake, which are factors in the development of Type II Diabetes mellitus. This study evaluated the relationship of academic-related stress to the risk of type II Diabetes Mellitus as mediated by meal load and sleep duration. The data were gathered online via google forms from the 70 students enrolled for the program of BSMT/MLS of the University of Mindanao for the second semester of S.Y. 2020-2021. Research instruments were survey questionnaires that were self-made, adapted and adopted. Mean, absolute/relative frequency, Pearson R, and regression analysis were employed. Statistical analysis showed that the respondents were experiencing moderate academic stress level; 85.71% of the respondents had low risk, and 14.29 % had a high risk of developing type II Diabetes Mellitus. Moreover, results showed that academic-related stress had no significant relationship to both amounts of meal load and length of sleep. Notably, meal load and sleep duration showed no significant influence on the risk of having type II Diabetes Mellitus. This study recommended every sector involved may continue its policy and program implementation that caters students’ holistic wellness. Also, future researchers may consider the demographical aspect of the respondents and importantly focus on other factors that have synergistic, mediating, or moderating effects on the link of stress and Diabetes Mellitus. Keywords: Academic-related stress, meal load, sleep duration, type II diabetes mellitus, quantitative correlational study, Philippines 632 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ENERGY EFFICIENT QUALITY ROUTING PROTOCOL FOR WSNs K. Thamizhmaran, Dept. of ECE, GCE, Bodinayakkanur, Theni, Tamilnadu, India – 625582 (Deputed from Annamalai University) Abstract On-time emerging technology of research is increasing requirement for a real-time application in Wireless Sensor Networks (WSNs) has made the quality based communication protocols an interesting and hot research topic. Satisfying quality requirements for the different quality based applications of WSNs raises significant challenges. More precisely, the networking protocols need to cope up with energy constraints, while providing precise quality guarantee. In many of these applications, the network traffic is mixed of delay sensitive and delay tolerant traffic. Hence, Quality of Service (QoS) routing becomes an important issue. The main objective of this idea is to develop the path for quality of network and to further improve throughput, routing overhead and bandwidth and at the same time to create energy enhanced way with excellent QoS. In this research paper, the propose model an Energy Efficient Quality Routing Protocol (EEQRP) technique based on energy efficient protocol that can be used to design fast, tiny, more energetic and efficient way then existing routing protocols, they evaluate and compare the performance of our routing protocol (EEQRP). Network Simulator (NS2) is used to carry out and test the proposed system achieves lower average delay, more energy savings, and higher packet delivery ratio than the existing protocol. Keywords: WSN, Network Quality, EEQRP, PDR, Delay, Energy I. INTRODUCTION In the recent years, these sensor devices are equipped with a small battery, a tiny microprocessor, a radio transceiver, and a set of transducers that used to acquire information that reflect the changes in the surrounding environment of the sensor node. The emergence of these low cost and small size wireless sensor devices has motivated intensive research in the last decade addressing the potential of collaboration among sensors in data gathering and processing, which led to the invention of Wireless Sensor Networks (WSNs). A typical WSN consists of a number of sensor devices that collaborate with each other to accomplish a common task. The areas of applications of WSNs vary from civil, healthcare, and environmental to military. However, with the specific consideration of the unique properties of sensor networks such limited power, stringent bandwidth, dynamic topology, high network density and large scale deployments have posed many challenges in the design and management of sensor networks. These challenges have demanded energy awareness and robust protocol designs at all layers of the networking protocol stack. Efficient utilization of sensor’s energy resources and maximizing the network lifetime were and still are the main design considerations for the most proposed protocols and algorithms for sensor networks and have dominated most of the research in WSNs. However, depending 633 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences on the type of application, the generated sensory data normally have different attributes, where it may contain delay sensitive and delay tolerant data. Furthermore, the introduction of multimedia sensor networks along with the increasing interest in real-time applications have made strict constraints on both delay and throughput in order to report the time-critical data to the processing centre or sink within certain time limits and bandwidth requirements without any loss. The QoS based protocols allow sensor nodes to make a trade-off between the energy consumption and some QoS metrics before delivering the data to the sink node. Finally, multi-path routing protocols use multiple paths rather than a single path in order to improve the network performance in terms of reliability and robustness. Multi-path routing establishes multiple paths between the source and destination pair. Multi-path routing protocols have been discussed in the literature for several years now. Multi-path routing has focused on the use of multiple paths primarily for load balancing, fault tolerance, bandwidth aggregation, and reduced delay. We focus on supporting quality of service through multi-path routing. In this paper, we propose EEQRP protocol for WSNs to recover from node failures and achieve load balancing through splitting up the traffic across a set of available node-disjoint paths in order to efficiently balance the energy consumption over multiple sensor nodes. Furthermore, EEQRP increases the reliability of data delivery through utilizing a light weight XOR-based forward error correction technique to provide data redundancy. Data redundancy increases resiliency to path failures and enables the protocol to recover lost data and reconstruct the original message, while avoiding any excessive delay due to data retransmissions. EEQRP uses the residual energy, node available buffer size, and signal-to-noise ratio to predict the next hop through the path construction phase. II. BACKGROUND Performance optimization using multipath routing in mobile ad hoc and wireless sensor networks was done by Wenjing Lou, et al (2005). A survey on routing protocols for wireless sensor networks was done by Kemal Akkaya and Mohamed Younis (2005). A wireless sensor network for battlefield surveillance was done by Bokareva, et al (2006). MMSPEED: multipath multispeed protocol for QoS guarantee of reliability and timelines in wireless sensor networks was done by Felemban, et al (2006). A wireless sensor network for early detection of forest fires was done by Hefeeda and Bagheri (2007). An energy efficient multipath routing protocol for wireless sensor networks was done by Ye Ming Lu and Wong (2007). Trade-Off between Performance and Energy Consumption Wireless Sensor Networks was done by Martinez, et al (2007). Energy constrained multipath routing in wireless sensor networks was done by Bagula and Mazandu (2008). Multi-constrained QoS multipath routing in wireless sensor networks was done by Huang, Fang (2008). Taxonomy of cluster-based routing protocols for wireless sensor networks was done by Anahit Martirosyan, et al (2008). III. PROPOSED METHOD In this section, description of EEQRP protocol define some assumptions, then they provide the details of multiple paths discovery and maintenance, as well as the traffic allocation and data transmission across the multiple paths steps given below. Step 1: HELLO message structure Assumptions 634 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Step 2: Link cost function Step 3: Paths discovery phase / RREQ message structure Step 4: Paths selection Step 5: Functional diagram of the EEQRP . 635 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences IV. SIMULATION PARAMETERS Table 1 Simulation Parameter Parameter Values Simulation area 680m*680m Number of sensors 300 Average speed of nodes 0–25 meter/second Number of packets sender 40 Constant bit rate 2 (packets/second) Packet size 512 bytes Node beacon interval 0.5 (seconds) MAC protocol 802.11 DCF Initial energy/node 100 joules Simulation time V. RESULTS AND DISCUSSION They evaluate the performance and authenticate the effectiveness of our EEQRP through NS2 implement and conduct a set of simulation experiments for our protocol. Our simulation environment consists of 350 sensor nodes selected randomly in a area of 680m*680m with transmission range set to 25 m all nodes are identical. Table 1 shows the simulation parameters. The parameter metrics used in the evaluation are the remaining energy, throughput and average delay. Simulation results are averaged over several simulation runs Figure 1 show the graph of the PDR when the topology size is increased 1m to 680m, the number of sensors 300. Fig 1 PDR Vs. Packet arrival rate 636 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences It is clear from the simulation results that the EEQRP has the highest delivery ratio in comparison with existing, when there are 1 to 300 sensors. When the number of sensors increases, the connectivity among the nodes also increases; this enables the proposed method to identify efficient paths which in turn increase the delivery ratio. Fig 2 Average delay Vs. Packet arrival rate It is observed from Figure 2 that when compared with exiting protocol, EEQRP decreases the delay by 7% with the increase in the number of sensors from 1 to 300. The proposed algorithm EEQRP finds the primary and secondary highest forward capacity route in between the sender and receiver. Fig 3 Remaining energy Vs. Packet arrival rate From figure 3 and describe the increase in the remaining energy obtained by the proposed EEQRP when there are 1 to 300 sensors. EEQRP protocol reduces the energy by 11% as the proposed algorithm. 637 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences VI. CONCLUSION In the recent research years there has been a lot of interest within the field energy aware quality protocol in MANET, they have offered our EEQRP protocol; an energy efficient and quality aware routing protocol designed for WSNs to provide service differentiation by giving real-time traffic absolute preferential treatment over the non-real-time traffic. Simulation results have shown that our protocol (EEQRP) provides better performance compared to the existing protocol and also improves more remaining energy to more than 11% compared to the existing protocol, improves delivery ratio 8% to more compared to the existing routing protocol, and minimize average delay below 7% compared to the existing Protocol. Finally EEQRP not only reduces delay but also reduces routing overhead. Our future work, apply proposed protocol (EEQRP) to analysis various environments reduce maximum energy, apply different secure algorithm to provide effective secure communication, testing the performance of EEQRP in real network environment instead of software simulation. REFERENCES Wei Liu, et al (2005) “Performance optimization using multipath routing in mobile ad hoc and wireless sensor networks”, A Book Chapter in Combinatorial Optimization in Communication Networks Book, ISBN-9780-387-29025-6. Kemal Akkaya and Mohamed Younis (2005) “A survey on routing protocols for wireless sensor networks”, Journal of Ad Hoc Networks, Vol. 3, No. 3, pp. 325-349. Bokareva, et al (2006) “Wireless sensor networks for battlefield surveillance, Land Warfare Conference, LWC Brisbane, Australia. Felemban, et al (2006) “MMSPEED: multipath multispeed protocol for QoS guarantee of reliability and timelines in wireless sensor networks”, IEEE Transactions on Mobile Computing, Vol. 5, No. 6, pp. 738-754. Hefeeda, and Bagheri (2007) “Wireless sensor networks for early detection of forest fires”, IEEE International Conference on Mobile Ad-hoc and Sensor Systems, Pisa, Italy, pp. 1-6. Ming Lu and Wong (2007) “An energy efficient multipath routing protocol for wireless sensor networks”, International Journal of Communication System, Vol. 20, No. 7, pp. 747-766. Lourdes Lopez, et al (2007) “Trade-Off between Performance and Energy Consumption Wireless Sensor Networks”, Lecture Notes in Computer Science, Springer-Verlag, Heidelberg, pp. 264-271, ISBN:978-3-540-74916-5. Bagula and Mazandu (2008) “Energy constrained multipath routing in wireless sensor networks”, 5th International Conference on Ubiquitous Intelligence and Computing, Norway, pp. 453-467. Huang and Fang (2008) “Multi-constrained QoS multipath routing in wireless sensor networks”, Journal of Wireless Networks, Vol. 14, No. 4, pp. 465-478. Richard Werner, et al (2008) “A taxonomy of cluster-based routing protocols for wireless sensor networks”, International Symposium on Parallel Architectures, Algorithms, and Networks, Australia, pp. 247-253. 638 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences AVOIDED MALICIOUS NODES IN MANET USING ACKNOWLEDGEMENTS ALGORITHM K. Thamizhmaran, Dept. of ECE, GCE, Bodinayakkanur, Theni, Tamilnadu, India – 625582 (Deputed from Annamalai University) Abstract Mobile Ad hoc Network (MANET) has become one of the most important wireless communication mechanisms among all, unlike traditional network. MANET does not have a fixed infrastructure. Every single node in the MANET works as both receiver and transmitter. Each node directly communicates with others when they are both within their communication ranges. All nodes work as routers and take path in discovery and maintenance of routes to other nodes in the network. In this paper proposed a new routing algorithm named Enhanced Adaptive 3 Acknowledgement (EA3ACK) using EAACK with hybrid cryptography is (MARS4) specially designed for MANET. This hybrid cryptography a two key method namely MARS4 which is a combination of RSA and MAJE4 employed to reduce the routing overhead. The proposed EA3ACK algorithm provides efficient secured transmission compare to existing EAACK algorithm. Keywords: EA3ACK, IDS, MARS4, Cryptography, Security, MANET, Throughput. I. INTRODUCTION Mobile Ad-hoc Networks (MANET) represent a new form of communication consisting of mobile wireless terminals where it is an infrastructure less IP based network of mobile and wireless machine nodes connected with radio. As shown in the fig.1.1 nodes of a MANET do not have a centralized administration mechanism. It is known for its routable network properties where each node act as a “router” to forward the traffic to other specified node in the network. MANET were wireless multi-hop networks without any fixed infrastructure and centralized administration, in contrast to today’s wireless communications, which is based on fixed, pre-established infrastructure. 639 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 1.1 Mobile Ad hoc Networks All networking functions, such as determining the network topology, multiple accesses, and routing of data over the most appropriate paths, must be performed in a distributed way. These tasks are particularly challenging due to the limited communication bandwidth available in the wireless channel. II. BACKGROUND 1.1. Routing Protocol A routing protocol specifies how routers communicate with each other, disseminating information that enables them to select routes between any two nodes on a computer network. Routing algorithms determine the specific choice of route. Each router has a priori knowledge only of networks attached to it directly. A routing protocol shares this information first among immediate neighbors, and then throughout the network. The two main types of routing: Static routing and dynamic routing. Generally, there are two different stages in routing; they are route discovery and data forwarding. In route discovery, route to a destination will be discovered by broadcasting the query. Then, once the route has been established, data forwarding will be initiated and sent via the routes that have been determined. The power consumption, route relaying load, battery life, and reduction in the frequency of sending control messages, optimization of size of control headers and efficient route reconfiguration should be considered when developing a routing protocol. Proactive approach every node generates routing information periodically to maintain and construct routing tables even if there is no data traffic to deliver. Information contained in routing tables, is updated when the topology changes. Thus, every node maintains routing information to every other node in the network. Proactive routing protocols may use either hop-by-hop or source routing strategies to forward data traffic. The performance of the network degrades due to the exchange of control traffic messages, but the packets experience less latency because the routes are always constructed and maintained for eventual data traffic. Proactive protocols work better in networks with low mobility. Reactive routing protocols discovery and maintenance of routes are delayed until necessary. When a given node needs to send a packet to any other node in the network, the sender node initiates the process to construct a path to reach the destination. To discover a route, a node floods the route request messages through the network. When a node with a route to the destination (or the destination itself) is reached, a route replay message is sent back to the source node. Reactive protocols can be classified into two categories: source routing and hop-by-hop routing. 640 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Hybrid routing protocol is a combination of proactive and reactive routing protocol. Zone-based Hierarchical Link State (ZHLS) is a typical example. According to ZHLS routing protocol, the entire network is divided into several non-overlapping zones. If the source and destination nodes are within the same zone, ZHLS works as a passive routing protocol. 1.2. Cryptography Cryptography technique has a long and fascinating history. Completed in 1963, the Kahn’s book covers the most important history of cryptography technique. From 4,000 years ago by the Egyptians, to the two world wars in the twentieth century, the cryptography technique has been widely served as a tool to protect secrets. With the development of Internet, the security of communication has become more important than ever. Many researchers and scientists have contributed their countless time and efforts in this area since then. Among all of them, it is believed the most significant development was in 1976 when Diffie and Hellman published the paper “New Directions in Cryptography”, in which they first introduced the concept of public-key cryptography. Although no practical implementation was provided along with the paper, the idea had since then attracted various attentions and interests. Two years later, in 1978, Rivest, Shamir and Adleman proposed the first practical public-key encryption and signature scheme, which we now referred to as RSA. Later after that, the 1980s has witnessed much more advancement in this area but none of them rendered RSA as insecure. EIGamal in 1985, found another class of powerful and practical public-key schemes. These are also based on the discrete logarithm problem. The Digital Signature Standard (DSA) scheme announced in 1994 was developed based on the EIGamal public key scheme. Cryptographic techniques are typically divided into two generic types: symmetric-key and public-key. III. PROPOSED SYSTEM A) RSA RSA is computationally easy for a party B to generate the key pair (Public key KSb, Private key KRb). It is computationally easy for a sender A, knowing the public key KSb and the message to be encrypted M, to generate the cipher text C=EKSb (M). It is computationally easy for the receiver B, to decrypt the resulting cipher text using the private key to recover the original message M=DKRb(C) =DKRb [EKSb (M)]. It is also computationally infeasible for an opponent, knowing the public key KSb, and a cipher text C, to recover the original message M. The encryption and decryption functions can be applied in either order. M=DKRb [EKSb(M)]= DKSb[EKRb(M)] • Choose two higher prime numbers P and Q, and find N=P*Q. • Select the encryption (public key) E & Select the decryption (private key) D. the following equation is true: (D*E) mod (P-1) * (Q-1) = 1 • Encrypt the PT to CT = PTE mod N • Send CT to the receiver. B) MAJE4 The same as that for a One-time-Pad cipher, which encrypts by XOR’ of the plain text with a random key. But for a One-Time-Pad Cipher it is required to have a key of the same size as the plain text, which makes it impractical for most applications. While the stream ciphers require only a short random key. 641 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 3.1 MAJE4 C) MARS4 Now MAJE4 and RSA can be combined to have MARS4 as a very efficient security solution. Assume that A is the sender of a message and B is the receiver. MARS4 is designed to work as follows. 1) A encrypts the original message (PT) with the help of MAJE4 and the symmetric key (K1) and forms the cipher text (CT). 2) Encrypt K1 (CT) to (K2) of B using RSA. 3) B now uses the RSA algorithm and its private key (K3) to decrypt K1. 4) Then B uses K1 and the MAJE4 algorithm to decrypt the CT for the original plain text (PT). IV. METHODOLOGY FLOW DIAGRAM Figure 4.1 Flow diagram for EA3ACK 642 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences In this section, we describe our proposed EA3ACK scheme in detail. The approach described in this research paper is based on previous work (2), where the backbone of EA3ACK was proposed and evaluated through implementation. We extend it with the introduction of MARS4 Hybrid cryptography to prevent the attacker from forging acknowledgment packets. EA3ACK is consisted of four major parts, namely, ACK, secure ACK (S-ACK), 3-ACK and misbehaviour report authentication (MRA). In order to distinguish different packet types in different schemes In EA3ACK, we use 3 b of the different types of packets. Details are listed in Table 5.1 Fig. 5.1presents a flowchart describing the EA3ACK scheme. Please note that, in our proposed scheme, we assume that the link between each node in the network is bidirectional. Furthermore, for each communication process, both the source node and the destination node are not malicious. Unless specified, all acknowledgment packets described in this research are required to two different keys (public and private) by its one key for sender and verified another key by its receiver. V. RESULT AND DISSCUSSION D) Simulation Configurations In this section, we evaluate the performance of routing protocol of MANETs in an open environment. The simulations were carried out using network simulator (NS 2.34). We are simulating the mobile ad hoc routing protocols using this simulator by varying the number of nodes. The IEEE 802.11 distributed coordination function (DCF) is used as the medium access control protocol. The traffic sources are UDP. Initially nodes were placed at certain specific locations. The simulation parameters are specified in Table 5.1. Table 5.1 Simulation parameters Parameters Values Simulation area 1,000 m * 1,000 m Number of nodes 60 Average speed of nodes 0–25 meter/second Mobility model Random waypoint Number of packet senders 40 Transmission range 250 m Constant bit rate 2 (packets/second) Packet size 512 bytes Node beacon interval 0.5 (seconds) MAC protocol 802.11 DCF Initial energy/node 100 joules Antenna model Omni directional Simulation time 500 sec In this section, malicious nodes drop all the packets that pass through it. Fig 5.1 and Table 5.1 shows the simulation results that are based on PDR. 643 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 5.2 Performance Comparison Packet Delivery Ratio Routing / MN 0% 10% 20% 30% 40% DSR 1 0.82 0.73 0.68 0.66 WATCHDOG 1 0.83 0.77 0.70 0.67 AACK 1 0.96 0.96 0.93 0.92 TWOACK 1 0.97 0.96 0.92 0.92 THREEACK 1 0.96 0.96 0.91 0.92 EAACK(RSA) 1 0.96 0.97 0.92 0.92 EEACK(DSA) 1 0.96 0.97 0.93 0.91 EA3ACK 1 0.97 0.97 0.96 0.95 Routing Overhead Routing /MN 0% 10% 20% 30% 40% DSR 0.02 0.023 0.023 0.022 0.02 WATCHDOG 0.02 0.025 0.025 0.023 0.023 AACK 0.03 0.23 0.32 0.33 0.39 TWOACK 0.18 0.4 0.43 0.42 0.51 THREEACK 0.19 0.43 0.45 0.42 0.50 EAACK(RSA) 0.16 0.3 0.37 0.47 0.61 EEACK(DSA) 0.15 0.28 0.35 0.44 0.58 EA3ACK 0.14 0.26.5 0.32 0.40 0.55 Throughput Routing / MN 0% 10% 20% 30% 40% EAACK(RSA) 0 0.25 0.38 0.50 0.54 EEACK(DSA) 0 0.27 0.40 0.53 0.57 EA3ACK 0 0.37 0.50 0.63 0.58 Energy Routing / MN 0% 10% 20% 30% 40% EEACK 1 0.95 0.89 0.80 0.76 EA3ACK 1 0.92 0.84 0.76 0.72 In Fig. 5.1 and Table 5.2 we observe that all acknowledgment-based IDSs our proposed scheme EA3ACK surpassed EAACK performance by above 95% when there are 30% and 40% of malicious nodes in the network. From the results, we conclude that acknowledgment-based schemes, EA3ACK, are able to detect misbehaviors with the presence of receiver collision, limited transmission power and partial dropping. 644 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 5.1 PDR vs. Malicious Nodes Simulation results are shows that fig.5.2 and table 5.2. We observe that DSR scheme achieve the best performance, as they do not require acknowledgment scheme to detect misbehaviors. For the rest of the IDSs, EA3ACK has the lowest overhead when there are 10% to 30%. Although EA3ACK requires public and private key at all acknowledgment process. Figure 5.2 Routing Performance vs. Malicious Nodes Simulation results are shows that fig 5.3 and table 5.2 shows that comparison of the EAACK with corresponding RSA and DSA algorithm since on along with EA3ACK where it shows the throughput is increase with increase in the number of malicious nodes on while 30% and 40%. 645 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 5.3 Average Energy Consumption vs. Malicious Nodes Simulation results are shows that fig 5.4 and table 5.2 shows that our proposed EA3ACK deceasing the remaining energy with increasing malicious nodes compare to the existing algorithm. Figure 5.4 Packer per/sec vs. Malicious Nodes Simulation results are shows that the all above figure and Table shows that the comparison of the EAACK with corresponding RSA and DSA algorithm since on along with EA3ACK with hybrid cryptography where it shows the throughput is increase with increase in the number of malicious nodes on while. VI. CONCLUSION In the recent research year there has been a lot of interest within the field of cryptography in MANET. Because during the transmission drop (or) attack the packet without the acknowledgement. So acknowledge based transmission is very safe and high security. The motivation for our work is to develop an Intrusion Detection System (IDS) scheme able to detect misbehaving node in case of collision, limited transmission power and false misbehavior report. We demonstrated the performance of our proposed scheme named EA3ACK with hybrid cryptography using EAACK through an evaluation 646 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences in the network simulator environment. This EA3ACK provide better performance compare to existing EAACK routing protocol and also improved packet delivery ration, improved throughput, and reduced routing overhead compare to existing EAACK routing protocol. Finally EA3ACK shows that the result of proposed scheme is effective in detecting misbehaving nodes in MANET. REFERENCES Nan Kang, Elhadi et.al “Detecting Misbehaving Nodes in MANETs”, International conference on Advanced Information Networking and Applications, pp.488-494, 2010. Prabu, K. and Subramani, A. (2012) ‘Performance comparison of routing protocol in MANET’, Int. J. of Adv. Research in Com. Sci. and Soft Engg. (IJARCSSE), Vol. 2, No. 9, pp.388–392, 2012. Elhadi, M. Shakshuki, Nan Kang and Tarek R. Sheltami “EAACK—A Secure Intrusion-Detection System for MANETs”, IEEE Trans on industrial electronics, vol. 60, no. 3, pp.1089-1098, 2013. Abdulsalam Basabaaa, et al, “Implementation of A3ACKs intrusion detection system under various mobility speeds”, 5th International Conf. on Ambient Systems, Networks and Technologies, pp.571-578, 2014. Sheena Mathew and K.Paulose Jacob “A Novel Fast Hybrid Cryptographic System: MARS4”, IEEE, vol.2, no.4, 2006. S. Subasree and N. K. Sakthivel “Design of a New Security Protocol Using Hybrid Cryptography Algorithms”, IJRRAS vol.2 no.2, pp., 2010. Nidal Nasser and Yunfeng Chen “Enhanced Intrusion Detection System for Discovering Malicious Nodes n in Mobile Ad hoc Networks”, IEEE Comm Society, 2007. K. Liu, J. Deng, P. K. Varshney et al, “An acknowledgment-based approach for the detection of routing misbehaviour in MANETs,” IEEE Trans. Mobile Comput., vol.6, no.5, pp.536–550, 2007. Balakrishnan, K.; Jing Deng; Varshney, V.K., “TWOACK: preventing selfishness in mobile ad hoc networks,” Wireless Communications and Networking Conference, vol.4, no.10, pp. 2137-2142, 2005. Al-Roubaiey, A.; Sheltami, T.; et al “AACK: Adaptive Acknowledgment Intrusion Detection for MANET with Node Detection Enhancement”, 24th IEEE Conf. on AINA, pp.634-640, 2010. D. Johnson, D.A. Maltz and J. Broch, “The dynamic source routing protocol for mobile ad hoc networks”, Internet Draft, Mobile Ad Hoc Network Working Group, IETF, pp., 1998. Hao Yang, Haiyun Luo, Fan Ye, Songwu Lu, Lixia Zhang “Security in Mobile Ad hoc Networks: Challenges and Solutions”, UCLA Computer Science Department, 2010. Jongoh Choi, Si-Ho Cha, GunWoo Park, and JooSeok Song “Malicious Nodes Detection in AODV-Based Mobile Ad Hoc Networks”, GESTS Trans. Comp. Science and Engr., Vol.18, No.1 pp.49-55, 2005. A Rajaram, Dr.S.Palaniswami “Detecting Malicious Node in MANET Using Trust Based Cross-Layer Security Protocol” (IJCSIT) Int. Journal of Com Sci and Information Technologies, Vol.1, no.2, pp., 2010. Aishwarya Sagar Anand Ukey, Meenu Chawla “Detection of Packet Dropping Attack Using Improved Acknowledgement Based Scheme in MANET”, IJCSI, Vol.7, No.4 (1), 2010. 647 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences SELECTION BASED ENERGY AWARE ROUTING PROTOCOL FOR MANET K. Thamizhmaran, Dept. of ECE, GCE, Bodinayakkanur, Theni, Tamilnadu, India – 625582 (Deputed from Annamalai University) Abstract Cluster formation is proposed choice of the first cluster head and secondary cluster head. Further, once 2 clusters come back nearer to every alternative they merge and form one cluster. In such case out of 2 CHs secondary has got to withdraw the role and first can take over. A replacement economical technique of merging each clusters is additionally projected within the analysis paper. They use this methodology as associate degree Improved Cluster Maintenance theme (CMS) and primarily targeted on minimizing CH once ever-changing topology so as to reinforce the performance. CH methodology is enforced to avoid any style of offensive model on the network with 2 head nodes rule besides avoiding delay and energy; it will increase the node speed additionally. Network machine (NS2) is employed to simulate the projected rule and compared with Weight based Cluster (WBC), Primary and Secondary Weight based Cluster (PS-WBC). The projected cluster methodology and enforced within the take a look at system provides secure transmission and additional reduces routing overhead, delay and energy conjointly will increase potency of topology. Keywords: MANET, Cluster Head, Primary Cluster, Secondary Cluster, Clustering Scheme. I. INTRODUCTION Cluster nodes should work to supply property and methods square measure usually multichip. Considerable work has been exhausted the event of routing protocols in several kinds of mobile spontaneous networks like table driven, on-demand, hybrid Networks. To gift a theme that ends up in cluster formation this with efficiency uses the resources of the MANETs. They initial of all the nodes produce in specified region, secondly; type the clusters of created nodes, finally, applying the selection economical Protocol (SEP) protocol for the election of the cluster head node and this created cluster head node are going to be of larger life show in figure 1. 648 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 1. Cluster Head in MANET Cluster head selection process: Cluster head choice is required in cluster primarily based Network, should analysis has been done on election of cluster head during a cluster atmosphere. In MANET, there’s no position to regulate the election method and quality is additionally a problem. Another Cluster Head Election technique was planned supported remaining energy and relative position of the node within the cluster, the cluster head is chosen on the idea of threshold price T, Threshold is calculated by the 3 factors Energy, Distance and site and chance of the node, each node generates a Random range, if it’s smaller than a predefined price the node elects itself as a Cluster-head. Another Cluster Head Election technique was planned supported remaining energy and relative position of the node within the cluster, the cluster head is chosen on the idea of threshold price T, Threshold is calculated by the 3 factors Energy, Distance and site and chance of the node, each node generates a Random range, if it’s smaller than a predefined price the node elects itself as a Cluster-head. II. BACKGROUND A design principles for reliable mobile radio networks with frequency hopping signalling was done by phremides, et al (1987). Mobile wireless computing was discussed by G.Forman and J.Zahorjan (1994). Mobile computing was taken by Imielinski, et al (2010).Performance comparison of routing protocol in MANET was analyzed by K.Prabu, et al(2012).A survey routing protocols in MANET was specified by Swati, etal(2014).Multicluster mobile multimedia radio network was addressed by M.Gerla, et al (1995).Routing in clustered multihop, mobile wireless networks with fading channel was taken up for research by Chiang, et al(1997).Cluster based routing protocol functional specification was performed by M. Jiang, et al(1999). Cluster based routing protocol was found by Jiang, et al(1999).A weighted clustering algorithm for mobile ad-hoc networks was highlighted by Chatterjee, et al(2002).A survey of clustering schemes for mobile ad hoc networks was done by Jane Y.Yu, Peter H.J.Chong (2005).A simple clustering mechanism for OLSR Challenges in ad-hoc networking was discussed by Baccelli E(2006). A cluster-based OLSR extension to reduce control overhead in mobile Ad hoc networks was taken by Ros FJ, Ruiz PM (2007). An improved cluster maintenance scheme for mobile Adhoc networks was analysed by Pathak, et al (2014). 649 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences III. PROBLEM DEFINITION Clustering could be a well-known technique extremely used among MANETs to alleviate these issues. It’s primarily utilized to cut back the quality of protocols by dividing the complete mobile adhoc network in little and manageable areas. Mobile nodes can elect, supported some QoS criteria, a delegated node that is termed a cluster head. during this work, we have a tendency to aim to outline a replacement cluster choice approach supported the energy and delay criterion that’s one in every of the foremost necessary QoS parameters of a commercial adhoc network so as to produce an extended network life, in addition on cut back energy consumption for spontaneous network, significantly in cluster and routing. The planned approach aims to reinforce the routing method and produces a little range of stable (higher residual energy) cluster heads. Within the literature, many cluster approaches were planned. They often take issue on the used cluster head choice criterion. In our proposal, we have a tendency to gift a 2 cluster approach primary and secondary that elects a reduced and cheap range of cluster heads that have a high residual energy. This could prolong the life of the complete network and enhance the routing method. This 2 cluster technique provides higher performance compared to the present routing protocols and additionally reduces routing delay and routing overhead energy between intermediate nodes. IV. PROPOSED CONCEPT Algorithm description: energy aware Wight based Cluster (WBC) bunch in MANETs is outlined as a virtual partitioning of mobile nodes into totally different network teams. These teams square measure designed with relevance their concerning every other’s. Clusters during a MANET is categorised as overlapping clusters or non-overlapping clusters. They need primarily based our work on the energy based primary and secondary model planned by NS2 live Energy consumption of every node. The residual energy are used as a metric to optimize the quantity of cluster heads and to maximise the network time period. At the start of every simulation, the node energy is about to the initial energy that is then decremented once causing or receiving packets. PRIMARY AND SECONDARY CLUSTER HEADS SELECTION FORMATION: { Received node_info from all its neighbour First max_weightprimary = max(weight[node (id)]) and P-Chid=node (id) Second max_weightsecondary = max (weight [node (id)]) and S-Chid = node (id) IF CHid> 1 Then IF CHid = 1 Then CHid = Lagest_Value_ID SEND “Construct CH_advertisement message and broadcast” END IF } CLUSTER_CH_PRIMARY and SECONDRY NODES (higher forward capacity) { Old_P-CH Received Hello from New_S-CH Delay timer =delay period Max_limt=Tran_Range/2*node speed Request interval = transmission time 650 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Delayed clusterhead change for delay timer. IF S-CH is in the same radio range P-CH WHILE delay_time<=Max_limt P-CH_Priority_factor=Max_degree_ch+Battery_life P-CH_Priority_factorMax_degree_CH+Battery_life IF S-CH_Priority_factor>P-CH_Priority_factor S_CH=1 P_CH=0 Exit (0) ELSE delay_time=delay_time+hello_interval END IF ENDWHILE IF Pch_ID<=Sch_ID S_ch=1 P_ch=0 Exit (0) END IF } ALGORITHM DESCRIPTION: ENERGY AWARE CLUSTERING Transmitted Energy eitxðΔtÞ ¼ P tx _ txtime; ð1Þ (4.1) Receiving Energy eirxðΔtÞ ¼ P rcv _ rcvtime; ð2Þ (4.2) Idle Energy eiidleðΔtÞ ¼ P idle _ idletime; ð3Þ (4.3) eitotalðΔtÞ ¼ eitxðΔtÞ þ eirxðΔtÞ þ eiidleðΔtÞ; ð4Þ (4.4) EiðtÞ ¼ Eiðt−ΔtÞ – eitotalðΔtÞ ð5Þ (4.5) Where Tx-time Transmitting time for a packet, Rx-time Receiving time for a transmitted packet Idle-time Time where a node is in the idle state Ei(t ) Residual energy at a given time t Ei (t−Δt ) Residual energy total at t-Δt eitotal (Δt ) total energy consumption during the interval[t−Δt ,t]. Enery consumption modelseach node: Transmission power =P_tx. 651 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Receiving power =P_rcv. Idle power =P_idle. P idle < P rcv< P tx ð6Þ (4.6) Election algorithmic program of cluster heads in a very clustered PS-WBC network, every node will be in one amongst 3 modes: Undecided: once a node has simply arrived or it’s simply left its cluster and has no neighbour in its neighbourhood, its standing isn’t set however. There’s no cluster heads or cluster member. It should anticipate the receipt of greeting messages. Cluster head: The node changed greeting messages, and it’s the very best worth of residual energy. It creates a cluster during which it had been appointed head of the cluster. Member: The node has changed greeting messages; its residual energy is a smaller amount comparison to its neighbour nodes and is an element of the cluster members. Thus, every node will discover network conditions favourable to vary its mode. • If criteria one (Ei≥E) is true, the node moves from Undecided to cluster head mode. • If criteria two (Ei<E) is true, the node moves from Undecided to Member. • If the node i is within the Member mode (respectively in mode cluster heads) and it receives a greeting message with criteria one (respectively criteria 2), it moves in cluster heads mode (respectively moves in Member mode) as a result of its mode must modification. • If the node i is in Member mode and it receives a greeting message with criteria two (respectively criteria 1), it remains in Member mode (respectively remains in mode cluster heads) as a result of its mode has not modified. V. RESULTS AND DISCUSSION In this work, the lowest forward capacity nodes are provided the ability to loss packets. This way, weakest nodes simply drop message and acknowledgement the packets that they receive and send back to secondary forward capacity node to reduce loss packets to their previous nodes whenever necessary. This is a common method for degrade network performance while still maintaining their reputation. The proposed approach PS-WBC is designed to tackle weaknesses oldest cluster based scheme. 652 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 1. Results of Parameter Values Routing Overhead RO/NN 20 40 60 80 100 WBC 0.20 0.33 0.39 0.48 0.57 PS-WBC 0.16 0.27 0.35 0.41 0.43 Delay AD/NN 20 40 60 80 100 WBC 0.52 0.47 0.41 0.33 0.24 PS-WBC 0.44 0.39 0.31 0.24 0.17 Energy AE/NN 20 40 60 80 100 WBC 0.14 0.19 0.24 0.29 0.34 PS-WBC 0.07 0.12 0.17 0.22 0.27 RO = Routing protocol, AD = Average delay, NC = Average Energy, Number of cluster, NN = Number of nodes,WBC = Weight based cluster, PS-WBC = Primary and secondary - weight based cluster The impact of packet drop on routing overhead is analysed using the two algorithms and the simulation results are shown in figure 2 and table 1. Figure 2. Routing overhead Vs. Number of nodes Simulation results reveal that the proposed algorithm reduces the routing overhead by 7% than WBC. If any of the primary cluster nodes is found to be busy, then the proposed algorithm is able to transmit through secondary cluster node using PS-WBC itself which reduces the overhead. Figure 3 shows the graph of Average delay when the number of nodes is increased from 20 to 100. 653 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 3. Average delay Vs. Number of nodes According to figure 3 and table 1, it is clear that in all, the proposed scheme PS-WBC surpassed the performance of WBC in minimising average delay by 8.4% when there are 20 to 100 nodes in the network. As the proposed algorithm finds two highest capability clusters in initial stage, it is possible to minimize the delay. Finally average energy is analysed using the two algorithms when the total number of nodes is varied from 20 to 100 and the simulation results are shown in figure 4 and table 1. Figure 4. Average energy Vs. Number of nodes Figure 4 and table 1 describe the decrease in energy obtained by the proposed PS-WBC when there are dynamic packet drops. PS-WBC algorithm reduces the average energy by 7% as the proposed algorithm is capable of finding unbreakable short route while transmitting and receiving packets. VI. CONCLUSION In this paper a new approach for cluster formation is proposed for routing in MANET. The proposed algorithm is a Primary and Secondary Weight Based Cluster (PS-WBC) approach that takes three parameters into account. The first parameter is the overhead degree that gives the idea of population of nodes in is around. The second parameter is the average delay requirement that gives the busyness of the node. The third parameter is the average energy decreased in increasing number of mobile nodes. Based on these three parameters a weight function is derived and weight is calculated. Cluster formation of the cluster and selection of the primary and secondary cluster head, the protocol considers the weight of every candidate for cluster head. This merging algorithm proposed here compels two cluster heads to weight for a certain time interval before assume and select single cluster. This PS-WBC provides better performance compared to the existing WBC routing protocol by decreasing average delay by 8.4% lowering routing overhead by 7% and reducing average energy by 7%.This approach reduces the chances of unnecessary cluster selection in case of passing by clusters. The algorithm of PS-WBC is simulated in ns-2 and compared with WBC protocol. 654 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences References Phremides, A., et al, “A design concept for reliable mobile radio networks with frequency hopping signalling”,In Proc. of IEEE, Vol. 75, pp. 56–73, 1987. G.Forman and J.Zahorjan, “Mobile Wireless Computing”, IEEE Spectrum, Vol.27, No.4,pp: 38-47, 1994. Imielinski, et al, “Mobile Computing”, Springer publications, Vo.76, No.12,pp: 1281-1293, 2010. K.Prabu, et al, “Performance Comparison of Routing Protocol in MANET”, IJARCSSE, Vol-2, Iss-9, pp: 388-392, 2012. Swati, et.al, “A Survey Routing Protocols in MANET”,IJCA, Vol.96, No.13, pp.7-12, 2014. M.Gerla, et.al, “Multicluster Mobile Multimedia Radio Network”, Wireless Networks,vol 1, pp.255-265, 1995. Chiang, C. -C., et al,“Routing in clustered multihopmobile wireless networks with fading channel”,In Proc. on IEEE SICON’97, pp. 1–5, 1997. M. Jiang, et al,“Cluster Based Routing Protocol (CBRP) Functional Specification”, Internet Draft, work in progress, 1999. Jiang, M., Li, J., & Tay, Y. C,“Cluster based routing protocol”, IETF Draft,1999. M. Chatterjee, et.al, “A Weighted Clustering Algorithm for Mobile Ad Hoc Networks”,Vol. 5, No. 2, pp. 193-204, 2002. Jane Y. et al, “A Survey of clustering schemes for MANET”, IEEE comm and surveys, Vol.7, No.1, pp.32-47, 2005. Baccelli E “OLSR trees: A simple clustering mechanism for OLSR”, International Federation for Information Processing, vol. 197, pp. 265–274, 2006. Ros FJ, Ruiz PM “Cluster-based OLSR extensions to reduce control overhead in mobile Ad hoc networks”, In Proc. of theconference on WC&MC-ACM, New York, pp.202–207, 2007. Pathak, S., et al, “An improved cluster maintenance scheme for MANET”,In IEEE int. Con. on advances in computing, communications and informatics, pp. 2117–2121, 2014. 655 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences IMPROVED QUALITY OF SERVICE (QOS) FOR MOBILE ADHOC NETWORKS USING S-EA3ACK ALGORITHM K. Thamizhmaran, Dept. of ECE, GCE, Bodinayakkanur, Theni, Tamilnadu, India – 625582 (Deputed from Annamalai University) Abstract Ad hoc Network (MANET) is the significant technologies among various un-wired communication technologies where all the mobile nodes are mobile and which can be connected to random dynamically using wireless link in the random manner. It can provide Quality of Service (QoS) requirements in real update transmission for wireless application. But it stream including critical mission application like military use or emergency recovery. In this research paper the propose efficient Secure Quality Oriented Distributed (S-QOD) Secure Enhanced Adaptive 3 Acknowledgements (S-EA3ACK). Implement a new intrusion detection system for on-demand wireless networks. SQOD can improve a best performance of output quality (QoS) to reduce transmission delay, transmission time and also increase network communication throughput for Enhanced Adaptive 3 ACK’s (S-EA3ACK) using EAACK (DSA) with MAJE4 symmetric cryptography specially designed for MANET through Network Simulator-2.34 (NS2) to implement it. Keywords: painter, QoS, QOD, EAACK, EA3ACK, S-EA3ACK, Cryptography, MAJE4. I INTRODUCTION The mobile nodes that area unit in radio vary of every different will communicate directly, whereas others want the help of intermediate nodes to route their packets. Each node encompasses a through air interface to speak with different nodes. These networks area unit absolutely distributed, and may work anyplace while not the assistance of any mounted infrastructure as access points or base stations. Mobile impromptu networks area unit prone to varied attacks not solely from outside however additionally from at intervals the network itself. Impromptu network area unit in the main subjected to 2 totally different levels of attacks. The primary level of attack happens on the fundamental mechanisms of the impromptu network love routing. Whereas the second level of attacks tries to break the safety mechanisms utilized within the network. 1.1 Internal Attacks: Internal attacks area unit directly results in the attacks on nodes presents in network and links interface between them. This sort of attacks might broadcast wrong form of routing info to different nodes Internal attacks area unit typically tougher to handle as compare to external attacks, as a result of internal attacks happens due a lot of trusty nodes. The incorrect routing info generated by compromised nodes or malicious nodes area unit troublesome to spot. This will result to the compromised nodes area unit able to generate the valid signature mistreatment their non-public keys. 656 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 1.2 External attacks: these varieties of attacks attempt to cause congestion within the network, denial of services (DoS), and advertising wrong routing info etc. External attacks stop the network from traditional communication and manufacturing extra overhead to the network. External attacks will classify into 2 categories: 1.3Quality of Service: Quality of Service (QoS) refers to the aptitude of a network to supply higher service to choose network traffic over varied technologies, together with Frame Relay, Asynchronous Transfer Mode (ATM), LAN and 802.1 networks, SONET, and IP-routed networks that will use any or all of those underlying technologies. The first goal of QoS is to supply priority together with dedicated information measure, controlled interference and latency and improved loss characteristics. QoS technologies give the basic building blocks which will be used for future business applications in field, WAN and repair supplier networks. II LITERATURE SURVEY Secure quality of service in sudden on-demand distance vector routing was detected by C.E. Perkins et al (2001). Secure economical distance vector routing for mobile wireless sudden networks was done by Y. Hu et al (2002). Quality of service routing in mobile sudden networks was mentioned by I. Jawhar et al (2004). A survey of issues and solutions was taken by T. Reddy et al (2006). Associate acknowledgment-based approach for the detection of routing wrongdoing in MANETs was showed by K. Liu et al (2007).Security and QOS self-optimization in mobile sudden networks was done by Z. Shen (2008). Quality of service provisioning in sudden wireless networks was analyzed by H. Chinese et al (2009). Performance analysis of secure routing protocols in Edouard Manet was highlighted by K.Thamizhmaran et al (2012). Authentication and intrusion detection in Edouard Manet was done by K.Thamizhmaran et al (2012). Secure intrusion detection system for MANETs was done by Shakshuki et al (2013). (2014). economical energy routing in Edouard Manet through edge node selection pattern ESPR formula was analyzed by K.Prabu et al (2014). III PROBLEM DEFINITION The EAACK improves network performance within the presence of misbehaving nodes in a very route of active and passive path for dynamic nature of MANETs. Hence it becomes essential to watch the constraints in intermediate nodes. This projected approach S-EA3ACK is intended to tackle four of the six weaknesses of Watchdog theme, namely, false wrongful conduct, restricted transmission power, receiver collision and cooperative attack. This paper aims to produce unbreakable route for secure transmission. thus a brand new routing algorithmic rule named S-EA3ACK victimisation EAACK (DSA) with Secure Quality oriented Distributed (SQOD) is projected. This S-EA3ACK provides secure quality output compared to the prevailing algorithmic rule and additionally reduces overhead with none wrongful conduct at intermediate nodes. IV PROPOSED SYSTEM In this paper, propose Secure Quality of Service orientated Distributed routing protocol (SQOD). Secure increased adjective three Acknowledgments (S-EA3ACK).Usually, Associate in Nursing ondemand network has widespread base stations. The info transmission in on-demand networks has 2 options. Associate in Nursing Access purpose (AP) may be a supply or a destination to any mobile node. Second, the amount of transmission hops between the mobile nodes Associate in Nursingd an AP is tiny. Distributed packet programing algorithmic program After qualified neighbors are known, this algorithmic program schedules packet routing. A distributed queuing mechanism is given below. 657 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences The queuing time of a packet with priority x calculable by • and The transmission delay and arrival interval of a packet with the j th priority The number of packets arriving during the packet’s queuing time Mobility-based phase resizing rule The supply node adaptively resizes every packet in its packet stream for every neighbor node in step with the neighbor’s quality so as to extend the planning practicability of the packets from the supply node. • The supply node adaptively resizes every packet in its packet stream for every neighbor node in step with the neighbor’s quality • The quality of a node will increase, the scale of a packet Sp sent from a node to its neighbor nodes i decreases as following : • γ : Scaling parameter AN • υi: The relative quality speed of the supply node and intermediate node =1 kb Due to the broadcasting feature of the wireless networks, the APs and mobile nodes will catch and cache packets. Use AN end-to-end traffic redundancy elimination (TRE) rule eliminates the redundant information to enhance the QoS of the packet transmission. The redundant elimination for the node is explained within the following flowchart. Figure 1 S-QOD Data transmission Specifically, higher than the algorithms employed in S-QOD, if a supply node isn’t inside the transmission vary of the AP, a supply node selects near neighbors that may offer QoS services to forward its packets to base stations during a distributed manner. The supply node schedules the packet streams 658 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences to neighbors supported their queuing condition, channel condition, and quality, reaching to cut back TRM and increase network capability. If any intermediate node cannot send the packets to destination. Check the node if it’s affected from any wrongdoer or malicious used Secure increased adaptative three Acknowledgment (S-EA3ACK) theme. C) MAJE4 • Encryption for a protracted amount. • Uses solely primitive procedure operations. • Suitable for hand-held sort devices with restricted memory. Use of quite one arithmetic and / or mathematician operator complicates scientific discipline. The secured selection is with the key sizes of 128 or 256 bits. V METHODOLOGY 5.1 Simulation Methodology To better investigate the performance of S-EA3ACK during this analysis work, it’s accustomed check the new IDS’s performance once the attackers square measure good enough to acknowledge packets and claim positive result whereas, in fact, it’s negative. As Watchdog could be a un-acknowledgment-based theme, it’s not eligible for this work. a coffee level basic packet dropping attack is simulated. The aim of this kind is to check the performance of IDSs against four weaknesses of Watchdog, namely, false wrongdoing, receiver collision, cooperative and restricted transmission power. Figure 2 Flow diagram of S-EA3ACK In this section, the projected S-EA3ACK theme is delineating thoroughly. The approach delineate during this analysis paper is predicated on the previous work (Shakshuki et al 2013), wherever the backbone of S-EA3ACK was projected and evaluated through implementation. Ist’s extended with the 659 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences introduction of MAJE4 cryptography to forestall the assailant from formation acknowledgment packets. S-EA3ACK consists of 4 major components, namely, ACK, secure ACK (S-ACK), 3-ACK and misdeed report authentication (MRA). So as to {differentiate} to tell apart} different packets in numerous forms of schemes In S-EA3ACK, three b of the various forms of packets is employed. Details area unit listed in Table one and Figure a pair of that gift describing the S-EA3ACK theme. Please note that, within the projected effective secure theme, it’s assumed that the link between each node within the network is full duplex biface. What is more, for every communication method, each the transmitted node and also the receiver node aren’t malicious, unless all acknowledgment and message packets delineate during this analysis area unit needed to possess same keys for the sender and receiver. Table 1 Packet Type Indicators Packet type General Data ACK S-ACK 3-ACK MAR Packet flag ABCDE BCDEA CDEAB DEABC EABCD 5.2 Simulation Configurations When comparing the simulation results with other research works, it is clear that the default scenario setting in NS 2.34 has been adopted. The maximum hops allowed in this configuration setting. Table 2 Simulation parameter Parameter Value Simulation area 800 m * 800 m Number of nodes 50 Average speed of nodes 0–20 meter/second Mobility model Random waypoint Number of packet per/sec 4 Transmission range 300 m Constant bit rate 3 (packets/second) Packet size 512 bytes Node beacon interval 0.5 (seconds) MAC protocol 802.11 DCF Initial energy/node 100 joules Antenna model Omni directional Simulation time 600 sec Malicious nodes 10 VI RESULT & DISCUSSION In this work, when the attackers are smart enough to acknowledge packets and claim positive result while, in fact, it is negative. Table 3 shows the simulation results that are based on different parameters. 660 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 3 Results of Parameter Values Packet Delivery Ratio PDR / MN 10% 20% 30% 40% 50% EAACK (S-QOD) 0.58 0.54 0.50 0.46 0.42 EA3ACK (S-QOD) 0.63 0.59 0.55 0.51 0.47 Throughput Throughput / MN 10% 20% 30% 40% 50% EAACK (S-QOD) 0.33 0.43 0.42 0.48 0.51 EA3ACK (S-QOD) 0.24 0.30 0.39 0.38 0.41 Packet Loss Packet loss / MN 10% 20% 30% 40% 50% EAACK (S-QOD) 0.03 0.035 0.04 0.05 0.06 EA3ACK (S-QOD) 0.02 0.01 0.015 0.02 0.03 From Figure 3 and Table 3 it’s clear that our proposed scheme S-EA3ACK surpassed EAACK performance by above 47% when there are 10% and 50% of malicious nodes in the network. S-EA3ACK (S-QOD) is able to detect misbehaviours in the presence of false misbehaver, receiver collision, limited transmission power and partial dropping. Figure 3 Quality of Service vs. malicious nodes From Figure 4 and Table 3 it is clear that the comparing of the EAACK (S-QOD) with corresponding DSA algorithm with S-EA3ACK (S-QOD) shows the throughput increased with increase in the number of malicious nodes by 20% and 50%. 661 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 4 Packer per/sec vs. malicious nodes Figure 5 and Table 3 clearly depict comparison of EAACK with corresponding S-QOD algorithm along with S-EA3ACK (S-QOD) where it shows the Packet loss ratio deceases with increase in the number of malicious nodes on by 10% and 50%. Figure 5 Packet loss Vs. malicious nodes From all the higher than figures and table it’s clear that the comparison of the S-EA3ACK corresponding S-QOD algorithmic rule with EAACK with MAJE4 cryptography shows the turnout and packet delivery magnitude relation increase with the rise within the range of malicious nodes and additionally packet ratio decease with the rise within the range of malicious nodes. 662 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences IX CONCLUSION AND FUTURE WORK Packet-dropping and loss attack have forever been a significant threat to the protection in MANETs. During this analysis paper, a completely unique IDS approach named S-EA3ACK protocol specially designed for MANETs is projected compared with alternative widespread techniques through simulations. The results incontestable positive performance of the packet loss and quality of networkS-EA3ACK (S-QOD) than EAACK(S-QOD) within the cases of receiver collision, restricted transmission power, and false misbehavior report and cooperative attacks. Moreover, in an attempt to stop the attackers from initiating cast acknowledgment attacks, the analysis was extended to include Secure Quality destined Distributed during this projected theme. Improve secure transmission Packet delivery quantitative relation with quality output and scale back packet ratio compared to the present EAACK (S-QOD) routing protocol. Each MAJE4 Cryptography and S-QOD schemes were implement through network machine two. REFERENCES [1] C.E. Perkins, et al. “Quality of Service in Ad Hoc on-Demand Distance Vector Routing”, IETF Internet draft, 2001. [2] Y. Hu, et al. “SEAD: Secure efficient distance vector routing for mobile wireless ad hoc networks”, in Proc. 4th IEEE Workshop Mobile Computer System Application, 2002, pp.3–13. [3] I. Jawhar, et al. “Quality of Service Routing in Mobile Ad Hoc Networks”, Network Theory and Applications, Springer, 2004. [4] T. Reddy, et al. “Quality of Service Provisioning in Ad Hoc Wireless Networks: A Survey of Issues and Solutions”, Ad Hoc Networks, 2006, Vol. 4, No. 1, pp.83-124. [5] K. Liu, et al. “An acknowledgment-based approach for the detection of routing misbehaviour in MANETs”,IEEE Trans., 2007, Vol. 6, No. 5, pp.536–550. [6] Z. Shen, et al. “Security and QoS Self-Optimization in Mobile Ad Hoc Networks”, IEEE Trans. Mobile Computing, 2008, vol. 7, pp. 1138-1151. [7] H. Wu, et al. “QoS Multicast Routing by Using Multiple Paths/Trees in Wireless Ad Hoc Networks”, Ad Hoc Networks, 2009, Vol. 5, No. 2, pp.600-612. [8] K.Thamizhmaran, et al. “Secure Routing Protocol in MANET – A Survey”, International Journal of Advance Research in Technologs”, 2012, Vol. 3, No. 3, pp.9-14. [9] K.Thamizhmaran, et al. “Authentication and Intrusion Detection in MANET”, International Journal of Advance Research in Technology, 2012, Vol. 3, No. 3, pp.15-21. [10] Shakshuki, et al. “EAACK - A Secure Intrusion Detection System for MANETs”, IEEE Trans.,2013, Vol. 60, No. 3, pp.1089-1098. [11] Prabu, K. and Subramani, A. “Energy efficient routing in MANET through edge node selection using ESPR algorithm”, Int. J. Mobile Network Design and Innovation,2014, Vol. 5, No. 3, pp.166–175. 663 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences DSR ROUTING PROTOCOL BY BLACK HOLE ATTACK FOR MANET K. Thamizhmaran, Dept. of ECE, GCE, Bodinayakkanur, Theni, Tamilnadu, India – 625582 (Deputed from Annamalai University) Abstract Mobile Ad hoc Network (MANET) is the significant designs among various wireless communication technologies where us all the nodes are mobile and which can be connected to dynamically using wireless link in the random manner. Most of the proposed protocols assume that all nodes in the network are cooperative, and where it does not address any security issues. Black hole attack is a common security issue encountered in mobile ad hoc network routing protocol. In this technical research paper a trust value for each node has been obtained depending upon the packet forwarding ability of the node. A rank is generated based on this trust value. In the route discovery step of the Dynamic Source Routing (DSR) protocol a path is chosen in such a way that more trusted nodes are involved. Also a node can be without which is not trusted from the path. Thus the packet is transferred through a more trusted path rather than the shortest path. Results of simulation through the use of NS2 software that shows higher packet deliver ratio and lower packet drops providing more suitable communication. Keywords: mobile ad hoc network, security, black hole attack, packet delivery ratio. I. INTRODUCTION Generally two types of attacks are there namely internal attack and external attack show in figure 1. In internal attack the attacker silently hearing the communication medium to guess what communication is going on in that channel. It does not modify any process in the message packet. Thus the attacker may come to know the secret information that is being sending via the air medium in the network. On the other hand in active attack the attacker can destroy, loss, and change the original data. Black hole attack is one of the most important security attacks which are responsible for packet dropping that leads to packet loss. It receives the RREQ from its neighbour node and also send back route replay response message to the route request sender. Thus according to the constant DSR routing protocol a maximize sequence number is also allocated to this node. Thus this actively node takes part in route discovery process of DSR routing. Thus the route is also established via this node. The sender and the target seem that the actual route is established, so they start to send the data. But then these misbehaviour nodes deny forwarding the packet. This node swallows the packet. Thus the packets are loosed here rather than forwarding it to its original target. This corresponding node is known as black hole node and this effect is the black hole attack. Obviously this black hole attack degrades the Quality of Service in terms of packet loss. There are several designs developed by the researchers to handle this issue. Trust based routing is one of the widely accepted methods. The rest of the paper is organized as follows. 664 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Figure 1 Mobile adhoc network II. RELATED WORK Self organized network layer security in mobile ad hoc networks was designed by H. Yang, et al (2002). Mobile ad hoc networking imperatives and challenges was taken by Chlamtac, et al (2003). Black hole attack in mobile ad hoc networks was done by Al Shurman, et al (2004). Ad hoc networks technologies and protocols was analysis by Mohapatra Prasant, et al (2005). Performance analysis of ad hoc networks under black hole attacks was taken by Dokurer, et al (2007). A routing protocol based on trusted and shortest path selection for mobile adhoc network was analysis by Hothefa Sh. Jassim, et al (2009). Trust based secure routing in AODV routing protocol was found by Menaka Pushpa (2009). Improving Route Selection Mechanism using Trust Factor in AODV Routing Protocol was done by Mangrulkar, et al (2010). Security architecture for mobile ad hoc networks was found by Arti Sehgal, et al (2011). III. PROPOSED WORK In the implementation method a new parameter known as ‘trust value’ is measure against all the intermediate nodes. This trust value is measure depending upon the able to forward packets and the RREQ forwarding ability of a node. To obtain this ability the number of packets collected and the number of packet transmit is counted. Two different weight factors W1 and W2 are introduced. W1 is the ratio of number of packets transmits from a node to the number of packets collected to that node. A maximum value of this ratio indicates that, the node has a greater ability to forward the packets. Thus the probability of drop of packets is lower. The maximum value of W1 may be 1, where all the collected packets are forwarded and no packet is loosed. From this value we can also found the untreated nodes in the network. The other weight vector W2 is the ratio of number of RREQ collected to number of RREP transmits. This ratio founds the nodes which continuously collect the RREQ from its neighbour nodes but never respond to that request by transmitting the reply. Then this two weight factor is multiplied to get the trust value of that node. Here we check if any nodes have the W1 value greater than the threshold value. If it can transmit a packet then the trust value is maximized otherwise it is minimized. This trust value is saved in the routing table of that node. And in the route discovery step of DSR routing protocol the path is established according to that trust value rather than the shortest path. Thus the less trusted node can be avoided during the route establishment in DSR routing protocol. 665 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Step 1 I. Count the number of packet collected at each active node. II. Count the number of packet transmits by each active node. III. Count the number of RREQ collected at each active node. IV. Count the number of RREP transmits by each active node. Step 2 Calculate the threshold value ( W1) = Number of packet collected Number of packet transmit Calculate the weight factor ( W2 ) = Number of RREP transmit Number of RREQ collected Step 3 Increase the packet trust value when threshold value is greater than the threshold value. Otherwise decrease the packet trust value. Step 4 Calculate Trust Value = W1 * W2 * packet trust Step 5 Insert Trust value into routing table. Step 6 Route in establishment according to routing table. Rest of the part is similar to the traditional DSR routing Protocol. 3.1. Simulation Environment The Network Simulator (NS2) software is used to test the developed approach. NS2 is an extensible, modular, component based C++ simulation library and scenario, primarily for building network simulators. Our simulation results with other research works, we adopted the default scenario settings in NS 2.34. The maximum hops allowed in this configuration setting are four. The physical and MAC layer are both included in the air medium extension of NS2. The moving speed of mobile node is limited to 20 m/s and a pause time of 1000 s. In NS 2.34, the default configuration specifies 50 nodes in a flat space with a size of 650× 650m. User Datagram Protocol traffic with constant bit rate is implemented with a packet size of 512 B. For every model, we ran every active network framework three moments and analysis the average performance. In order to analysis and compare the results of our developed scheme, we continue to adopt the following two performance metrics. 666 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Simulation Parameters Parameter values Routing protocol T-DSR Application traffic CBR Transmission range 500m Packet size 512 bytes Transmission rate 4 packets/sec Number of nodes 100 Area 650*650m Propagation model Free space Attack types Block hole Movement model Random waypoint IV RESULTS AND DISCUSSION This way, weakest nodes simply drop message and acknowledgement the packets that they receive and send back to secondary forward capacity node to reduce loss packets to their previous nodes whenever necessary. This is a common method for degrade network performance while still maintaining their reputation. The developed approach T-DSR is designed to tackle weaknesses oldest DSR trust based scheme. To evaluate the performance we apply the above scheme / design at various threshold values. The threshold value indicates the ability to forward packets. An absolute value 0.9 means that the node is thinker as trusted when it can forward communication at least 80 % of the received packet. The performance of the proposed technique is amazing. The trust value randomly varies from various active nodes to active node depending upon the all other different network parameters. The interesting observation is that the rate of packet loss changes significantly with the change of the trust value. Our technical research simulated following parameters namely PDR, RO, and Throughput. Fig. 2 Packet delivery ratio Vs. Malicious node. 667 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences In Fig. 2 we observe that our proposed scheme T-DSR surpassed DSR performance by above 95% when there are 10 to 100 of nodes in the network. Figure 3 Packet loss Vs. Malicious node From the fig 3 shows that comparison of the DSR with corresponding dynamic routing algorithm since on along with T-DSR where it shows the packet loss is decrease with increase in the number of malicious nodes. Figure 4 Throughput Vs. Malicious node In Fig 4 shows that our proposed T-DSR decease the throughput with increasing malicious nodes compare to the existing algorithm. 668 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences V. CONCLUSION Trust management is essential in infrastructure less network because here any node can join and any node exits away at any time. That is why the ad hoc network is most sensitive towards different methods of attack. Black hole attack is one of them, where certain node allows all the information packets in the same network zero packets is forwarded towards its real target. Therefore the quality of service of the network becomes an important issue with respect to packet losing. Here a trust value is analysis to every node and this value will be increased depending upon the ability to forward packet and ability to forward RRRQ. Then this analysis trust value is inserted into the routing table. It is applied on DSR routing protocol. The trust value is analysis at every 0.10 second of interval and the new trust value is updated. In this case, the set of trusted nodes is maintained which is dynamic in nature. Depending upon the trust value and the threshold value the black hole node is identified and it is excluded from the route establishment operations. At the time of route discovery if alternative trusted nodes are available it will always try to establish a path where more trusted nodes are involved. Here the route establishment is done according to the analysis trust value saved in the routing table rather than the traditional minimum shortest path. Thus as it avoid the low level nodes trusted, the average packet drops of the network is also reduced significantly. Thus the quality of service of the network is enhanced in terms of packet loss. REFERENCES [1] H. Yang, et al “Self Organized Network Layer Security in Mobile Ad Hoc Networks”, ACM, 2002. [2] Chlamtac, et al “Mobile ad hoc networking: imperatives and challenges”, Adhoc networks”, vol. 1, no. 1, pp. 13 – 6, 2003. [3] Al-Shurman, et al “Black hole Attack in Mobile Ad Hoc Networks”, ACM Southeast Regional Conference, pp. 96 - 97, 2004. [4] Mohapatra Prasant, et al “Ad hoc networks: technologies and protocols” Springer, 2005 [5] Dokurer, et al “Performance analysis of ad-hoc networks under black hole attacks”, Proceedings, IEEE, pp. 148 – 153, 2007. [6] Hothefa Sh.Jassim, et al “A Routing Protocol based on Trusted and shortest Path selection for Mobile Ad hoc Network”, IEEE Conference, 2009. [7] A.Menaka Pushpa “Trust Based Secure Routing in AODV Routing Protocol”, 2009. [8] R. S. Mangrulkar, et al “Improving Route Selection Mechanism using Trust Factor in AODV Routing Protocol for MaNeT”, IJCA, vol. 7, no.10, 2010. [9] Arti Sehgal, et al “A security architecture for Mobile Ad Hoc Networks”, ICSE 2011. 669 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EA3ACK-EEDS IN MANET USING DYNAMIC STATES K. Thamizhmaran, Dept. of ECE, GCE, Bodinayakkanur, Theni, Tamilnadu, India – 625582 (Deputed from Annamalai University) Abstract All nodes work as routers and take path in discovery and maintenance of routes to other nodes in the network. The Energy efficiency continues to be a key factor in limiting the deploy ability of adhoc networks. Deploying an energy efficient system exploiting the maximum life time of the network has remained a great challenge since years. The major concern in Wireless network in recent days is Energy consumption. There are numerous algorithms proposed to overcome this issue. In this paper proposed a new intrusion detection system is Enhanced Adaptive 3 Acknowledgement (EA3ACK) using Energy Efficiency Dynamic State (EEDS) algorithm. This algorithm is designed to increase the network lifetime and remaining energy by continuously monitoring the individual nodes in the network, thereby it increases the quality of service of the network. Network simulator (NS2) is used to implement & test our proposed system. The proposed EEDS- EA3ACK algorithm provides secure transmission & further it improves network performance. Keywords: MANET, IDS, EA3ACK, EEDS, Network lifetime, Dynamic states I. INTRODUCTION If the nodes are connected through the air or space, then it is called wireless network. MANET is built for special purposes, It does not rely on the base stations or routers. MANET represent a new form of communication consisting of mobile wireless terminals where it is an infrastructure less IP based network of mobile and wireless machine nodes connected with radio frequencies. As shown in the Fig 1 nodes of a MANET do not have a centralized administrator. It is known for its routable network properties where each node act as a “router” to forward the traffic to other specified node in the network. MANET were wireless multi-hop networks without any fixed infrastructure and centralized administration, in contrast to today’s wireless communications, which is based on fixed, pre-established infrastructure. To improve the quality of service we need to improve mainly the 3 parameters that are, PDR (packet delivery Ratio) is the essential parameter to measure the network performance. PDR is defined as the Ratio between the total numbers of packets received to the total number of packets sent by the nodes. Throughput is the second essential parameter. In networks, throughput is defined as the amount of data can be sent by the source node per unit time. Typically it can be measured by bits per second (bps). Network lifetime is the most essential parameter to improve the performance of the network. It is the time taken by the node at which it starts participating in routing until the node running out of energy. While improving the above 3 parameters we should avoid the attacks to the nodes, reduce the congestion and traffic and maintain the energy. 670 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Fig 1 Mobile Ad hoc Networks All networking functions, such as determining the network topology, multiple accesses, and routing of data over the most appropriate paths, must be performed in a distributed way. These tasks are particularly challenging due to the limited communication bandwidth available in the wireless channel. 1.1 Routing Protocol A routing protocol specifies how routers communicate with each other, disseminating information that enables them to select routes between any two nodes on a network. Routing algorithm determines the specific choice of route. Each router has a priori knowledge only of networks attached to it directly. A routing protocol shares this information first among immediate neighbors, and then throughout the network. The two main types of routing: Static routing and dynamic routing. The router learns about remote networks from neighbor routers or from an administrator and builds a routing table. If the network is directly connected then the router already knows how to get to the network. The router must learn how to get to the remote network with either static or dynamic routing. If static routing is used, then the administrator has to update all changes into all routers and therefore no routing protocol is used. Only Dynamic Routing uses routing protocols, which enable routers to. Generally, there are two different stages in routing; they are route discovery and data forwarding. In route discovery, route to a destination will be discovered by broadcasting the query. Then, once the route has been established, data forwarding will be initiated and sent via the routes that have been determined. The power consumption, route relaying load, battery life, and reduction in the frequency of sending control messages, optimization of size of control headers and efficient route reconfiguration should be considered when developing a routing protocol II. LITERATURE SURVEY Subhankarmishra (2016) proposed the algorithm called LEAD that deals with the energy efficiency round scheduling of cluster head allocation of nodes and maximizing the network lifetime using ANDA algorithm. Performance analysis of dynamic source routing protocol for mobile adhoc network from Johnson et al (1998). Two acknowledgements based preventing selfish node for routing protocol from Balakrishnan et al (2005). Detecting various malicious nodes in routing protocol for mobile adhoc network from Jongoh choi et al (2005). Discover various malicious nodes in network in intruder detection system from Nidal Nasser et al (2007). Acknowledgment based detecting of route misbehaviour nodes in MANET from Liu et al (2007). Secure routing protocol for hybrid cryptography from Subasree et al (2010). Various security challenges and solution for routing protocol from Hao yang et al (2010). Detecting various malicious nodes in trust based cross layer for secure routing protocol from Rajaram et al (2010). Detecting packet dropping attack using acknowledged based from Aishwarya sagar et al 671 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences (2010). Detecting various misbehaviour nodes in MANET from Nan Kang et al (2010). Secure intruder detection system in routing protocol for mobile adhoc network from Elhadi et al (2010). Misbehaviour node detecting for intruder detection system using adaptive acknowledgement based from Roubaiey et al (2013). Acknowledged based various intruder detection system to routing protocol for MANET form Abdnlsalam Basabaaa et al (2014). Sumithradevi (2011) proposed the ANDA algorithm which comprises two algorithm which are covering algorithm and reconfigure algorithm. Singh (2006) proposed Homogeneous Clustering Algorithm (HCA) the whole network is virtually divided into zones based on geographical layout and density of the network and it ensures the uniform selection of cluster heads. Sasikala (2008) proposed HEED (Hybrid Energy Efficient Distributed) clustering method maximizes the network lifetime by distributing the energy consumptions and it creates well distributed cluster heads. HEED extends the scheme of LEACH. Anantha Chandrakasan (2014) proposed LEACH- Low Energy Adaptive Clustering Hierarchy. LEACH it will randomly distributes the energy among the nodes in the network. The nodes in the network organize themselves as a local network and assign a cluster head. LEACH compresses the data which is sent from the cluster heads to the BS. Hence it reduces the energy dissipation. So it enhances the network lifetime. Deosarkar (2013) proposed the idea led to the construction of the sensor network as a number of clusters with a dynamically elected cluster-head node is only allowed to forward the data to the sink. XueQ (2010) proposed a cellular-assisted UE CH selection algorithm for the WSN, which considers several parameters to choose the optimal UE gateway CH. They analyze the energy cost of data transmission from a sensor node to the next node or gateway and calculate the whole system energy cost for a WSN. Lukachan (2014) consider these issues in the design of a simple, scalable, energy-efficient location aided routing (SELAR) protocol for WSN. In SELAR, location and energy information of neighboring nodes together with the location information of the sink node are used to perform the routing function. III. PROPOSED METHODOLOGY A. Simulation Framework: Simulation is regulated using NS2 2.35. Because of the link stability and route lifetime, no route overhead was considered in our simulation. In 500 X 500 areas, mobile nodes exist. Square area is used to increase average hop length of a route with relatively small nodes. Every mobile node is, moving based on the mobility data files that were generated by mobility generator module. A number of 50 nodes are created. The transmission range is fixed at 100 meters. 100 nodes have destinations and try finding routes to their destination nodes. Maximum speed of node is set to 20 m/sec. The nodes are assigned with an initial position. All nodes do not stop moving and the simulation second is 500 seconds. In this section we describe the EEDS algorithm. Initially, the network is divided into virtual grids. Each virtual grid is assigned with n number of nodes based on their current position. The nodes which are in the same virtual grid are designed in such a way that these nodes within a grid will rely on one another i.e., any node in the virtual grid can assign its work to the any other node which is present in the same virtual grid. In this paper we discuss about three different states where a node can enter to conserve its energy. i) Active state –it contains the nodes which is actively participating in the routing process. ii) Night mode - it contains the nodes which are idle and it is in a energy consuming state. iii) Discovery state- it contains nodes which are ready to participate in routing process. 672 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Fig 2 Initialization of Nodes B. flow diagram of EA3ACK Fig 3 Flow diagram for EA3ACK The approach described in this research paper is based on previous work EAACK, where the backbone of EA3ACK was proposed and evaluated through implementation to prevent the attacker from forging acknowledgment packets. EA3ACK is consisted of four major parts, namely, ACK, secure ACK (S-ACK), 3-ACK and misbehaviour report authentication (MRA). Fig 3 presents a flowchart describing the EA3ACK scheme. Please note that, in our proposed scheme, we assume that the link between each node in the network is bidirectional. Furthermore, for each communication process, both the source node and the destination node are not malicious. 673 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences C. Flow Chart of EEDS Fig 4 Energy Efficient Dynamic State Algorithm In this section we describe the EEDS algorithm. Initially, the network is divided into virtual grids. Each virtual grid is assigned with n number of nodes based on their current position. The nodes which are in the same virtual grid are designed in such a way that these nodes within a grid will rely on one another i.e., any node in the virtual grid can assign its work to the any other node which is present in the same virtual grid. D. EEDS Algorithm Fig 5 Energy Efficient Dynamic State (EEDS) This algorithm is found to be more efficient that existing algorithms since entire network lifetime is maintained uptime throughout the simulation 674 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences IV. EXPERIMENTAL ANALYSIS The packets are routed very efficiently by nodes that are actively participating in the routing process. The Packet loss Ratio is evaluated with the parameters such as number of packets sent and number of packets received. It is inferred that as the number of nodes with minimum energy increases with respect to the simulation time the packet loss ratio increases gradually as shown in the Fig 6. The Calculated packet loss ratio is lesser than the value that obtained without any Energy efficiency algorithm incorporated in nodes in the network. Fig 6 Packet drop ratio comparison between AODV and OLSR and EEDS From the above graph, it is inferred that once the Energy Efficiency Dynamic State Algorithm has been incorporated with the routing protocol the results produced are far better than the other traditional methods used for energy efficiency. Here the Packet Drop Ratio is tremendously reduced when each and every node in the network can actively participate in transmitting and receiving the packets beyond a stipulated timestamp. Similarly they obtained results for throughput also infers that results are better than other existing works. EEDS Algorithm has been compared with other routing protocols for comparison. In the below table, the nodes lifetime are compared with respect to simulation time. The results obtained are more encouraging that above 80 percentages of the nodes maintain its energy level above 50 Percentage after the end of simulation. This shows that the entire network can perform more than a expected timestamp with uptime efficiency. Fig 6 throughput comparison between AODV and OLSR and EEDS 675 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table I Comparison of active nodes with respect to simulation time From the all above figure and Table shows that the comparison of the EAACK EEDS-EA3ACK algorithm where it shows the throughput is increase with increase in the number of malicious nodes on while. V. CONSLUSION Because during the transmission drop (or) attack the packet without acknowledgement. So acknowledge based transmission is very safe and high security. Network lifetime is considered to be the major impact that influences the performance of the network. This Paper proposed a solution to improve the entire lifetime of the network by monitoring the nodes continuously. The EEDS-EA3ACK enhances the nodes performance throughout the simulation by maintaining the energy of the node up time than other traditional methods used to provide energy efficiency. This EEDS-EA3ACK provide better performance compare to existing EAACK routing protocol and also improve packet delivery ration above 80 % of the nodes maintain its energy level above 50 Percentage after the end of simulation compare to existing EAACK routing protocol, all the nodes can actively perform in the routing process beyond the expected time stamp the overall performance is also increased. Our future work will be implementing this algorithm that can sustain the attacks and still maintain the same quality of service. REFERENCES Sheena Mathew and K. Paulose Jacob “A Novel Fast Hybrid Cryptographic System: MARS4”, IEEE, vol., no. , 2006. S. Subasree and N. K. Sakthivel “Design of a New Security Protocol Using Hybrid Cryptography Algorithms”, IJRRAS vol.2 no.2, pp., 2010. Nidal Nasser and Yunfeng Chen “Enhanced Intrusion Detection System for Discovering Malicious Nodes n in Mobile Ad hoc Networks”, IEEE Comm Society, 2007. Subhankar Mishra, Sudhansu Mohan Satpathy and Abhipsa Mishra, “ Energy Efficiency In Ad Hoc Networks”, International Journal of Ad hoc, Sensor & Ubiquitous Computing (IJASUC) Vol.2, No.1, March 2011 mohanaradhya , K.A. Sumithradevi, Andhe Dharani, Vijay singh , “ Clustering methodologies and their implications in sensor networks”, published in springer Nan Kang, Elhadi et.al “Detecting Misbehaving Nodes in MANETs”, International conference on Advanced Information Networking and Applications, pp.488-494, 2010. Elhadi, M. Shakshuki, Nan Kang and Tarek R. Sheltami “EAACK—A Secure Intrusion-Detection System for MANETs”, IEEE Trans on industrial electronics, vol. 60, no. 3, pp.1089-1098, 2013. Abdulsalam Basabaaa, et al, “Implementation of A3ACKs intrusion detection system under various mobility speeds”, 5th International Conf. on Ambient Systems, Networks and Technologies, pp.571-578, 2014. K. Liu, J. Deng, P. K. Varshney et al, “An acknowledgment-based approach for the detection of routing misbehaviour in MANETs,” IEEE Trans. Mobile Comput., vol.6, no.5, pp.536–550, 2007. 676 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Balakrishnan, K.; Jing Deng; Varshney, V.K., “TWOACK: preventing selfishness in mobile ad hoc networks,” Wireless Communications and Networking Conference, vol.4, no.10, pp. 2137-2142, 2005. Al-Roubaiey, A.; Sheltami, T.; et al “AACK: Adaptive Acknowledgment Intrusion Detection for MANET with Node Detection Enhancement,” 24th IEEE Conf. on AINA, pp.634-640, 2010. D. Johnson, D.A. Maltz and J. Broch, “The dynamic source routing protocol for mobile ad hoc networks”, Internet Draft, Mobile Ad Hoc Network (MANET) Working Group, IETF, pp., 1998. S. Ramanathan and M. Steenstrup, A survey of routing techniques for mobile communication networks, Mobile Networks and Applications vol., no., pp.89–104, 1996. Hao Yang, Haiyun Luo, Fan Ye, Songwu Lu, Lixia Zhang “Security in Mobile Ad hoc Networks: Challenges and Solutions”, UCLA Computer Science Department, pp., 2010. Jongoh Choi, Si-Ho Cha, Gun Woo Park, and Joo Seok Song. ”Malicious Nodes Detection in AODV-Based Mobile Ad Hoc Networks”, GESTS Trans. Comp. Science and Engr., Vol.18, No.1 pp.49-55, 2005. A Rajaram, S. Palaniswami, “Detecting Malicious Node in MANET Using Trust Based Cross-Layer Security Protocol” (IJCSIT) Int. Journal of Com Sci and Information Technologies, Vol.1, no.2, pp., 2010. Aishwarya Sagar Anand Ukey, Meenu Chawla, “Detection of Packet Dropping Attack Using Improved Acknowledgement Based Scheme in MANET”, IJCSI, Vol.7, No.4 (1), 2010. Shio Kumar Singh 1 , M P Singh 2 , and D K Singh 3 “ Energy Efficient Homogenous Clustering Algorithm for Wireless Sensor Networks”, International Journal of Wireless & Mobile Networks ( IJWMN ), Vol.2, No.3, August 2010 Sasikala,M.Sc.,M.Phil.,2A.Nithya “Clustering In Wireless Sensor Networks: A Survey 1M”, International Journal of Computer Trends and Technology (IJCTT) – volume 17 number 3 – Nov 2014 Wendi Rabiner Heinzelman, Anantha Chandrakasan, and Hari Balakrishnan “Energy-Efficient Communication Protocol for Wireless Microsensor Networks”, Published in the Proceedings of the Hawaii International Conference on System Sciences, January 4-7, 2000, Maui, Hawaii. Deosarkar B. P. , Yada N. S. , Yadav R. P. , “Cluster Head Selection in Clustering Algorithms for Wireless Sensor Networks: A Survey”, In Proceedings of the 2008 International Conference on Computing, Communication and Networking, Virgin Islands, USA. Xue Q, Ganz A. , “Maximizing sensor network lifetime: analysis and design guides”, In the Proceedings of the 2004 military communications conference, vol. 2, Monterey, CA, 2004. pp. 1144–1150. G. Lukachan, M. Labrador, “SELAR: Scalable Energy- Efficient Location Aided Routing Protocol for Wireless Sensor Networks,” In Proc. 29th Annual IEEE International Conference on Local Computer Networks, USA, Florida, 2004, pp. 694-695. Aslam N. , Phillips W. , Robertson W. , Sivakumar S. , “A multi-criterion optimization technique for energy efficient cluster formation in wireless sensor networks” Inf. Fusion 2011, vol. 12, pp. 202–212. S. C. Ergen, P. Varaiya, “On Multi-Hop Routing for Energy Efficiency,” IEEE Commun.Lett. , 2005, Vol. 9, Issue 10, pp. 880-881. Qin Lv, Edith Cohen ,Scott Shenker “ Search and Replication in Unstructured Peer-to-Peer Networks”, ICS ‘02 Proceedings of the 16th international conference on Supercomputing E. Cohen and S. Shenker. “Replication strategies in unstructured peer-to-peer network’s”. In Proceedings of ACM SIGCOMM’02, Aug. 2002. Giwon On, Jens Schmitt, Ralf Steinmetz “QoS Controlled Dynamic Replication in Peer-to-Peer Systems” 2016 International Conference on Engineering and Technology (ICET). 677 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences SECURE DYNAMIC SOURCE ROUTING FOR MANET K. Thamizhmaran, Dept. of ECE, GCE, Bodinayakkanur, Theni, Tamilnadu, India – 625582 (Deputed from Annamalai University) Abstract As the nodes are mobile so topology changes frequently that leads to link failure and lack of infrastructure support and resource constraint is the key issue that causes dishonest and non co-operative nodes. As the nodes square measure mobile thus topology changes oft that ends up in link failure and lack of infrastructure support and resource constraint is that the key issue that causes dishonest and non co-operative nodes. There square measure finding a route to destination, new route discovery is initiated. The frequent discoveries result in a lot of network congestion. To avoid this multipath routing protocols are planned to seek out multiple routes to destination and put on to alternate secondary path just in case of route broken and its offer higher routing performance and security. In this developed research paper attempt to compare the performance of two reactive routing protocols for MANETs that is Trusted Secure Ad-hoc On-Demand Distance Vector (TS-DSR) and Modified Trusted Secure Adhoc On-Demand Distance Vector (MTS-DSR), on-demand gateway discovery protocol where a mobile device of MANET gets connected to gateway. MTS-DSR is based on the node routing behaviour and identifying the attacks such as flooding, black hole, gray hole and denial of service attacks in MANET. MTS-DSR using the Intrusion Detection system (IDS) and trust based routing, the performance results are analysed by varying simulation time. Furthermore, all the above mentioned protocols are compared based on several important performance metrics which are packet delivery ratio, end-to-end delay and average energy. Key words: MANET, IDS, TS-DSR, MTS-DSR, PDR, Delay, Energy. 1. INTRODUCTION The new wireless technologies create a potential for the next generation MANET and applications. Wireless technologies such as Bluetooth or the 802.11 standards enable mobile devices to establish a MANET by connecting dynamically through the wireless medium without any centralised structure. MANET is a network having dynamic topology that consists of mobile nodes without base Station or centralized control. All mobile nodes perform functioning of routers that search and maintain routes to other nodes in the network. Difficulty in ad-hoc network is that for communication with other nodes, a node must be in the transmission range of base station but sometimes a node moves and network fails. MANET has solved this problem as in MANET nodes follow multihop pattern for communicating with other nodes. Routing is the process of moving information across internet work from source to destination by selecting best outgoing path that a packet has to take in internetwork. To perform this, a set of routing protocols needed that uses metrics to find optimal path for a packet to travel. Routing protocols designing goals are optimality, simplicity, low overhead, robustness, reliability and flexibility. Route request and Route reply messages are used to discover and store the paths found from the source 678 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences to destination. After finding the paths, shortest path is selected by the source node. Paths discovered by shortest path algorithm cause problems like congestion problems as the centre of network carry more traffic, this results in poor performance. The main goals of multipath routing protocols are to maintain reliable communication, to reduce routing overhead by use of secondary paths, to ensure load balancing, to improve quality of service, to avoid the additional route discovery overhead. The major focus of the routing is the performance and the efficiency of the protocol in the presence of a dynamic network environment. The routing protocol has to overcome the security pitfalls to utilize the potentials of the MANET. A secure routing is challenging due to the security vulnerabilities present in the active network. 2. LITRACHER SURVEY This work evolves the previous work that has been undergone in this field. An implementation study of AODV routing protocol was done by Das, et al (2000). Improvement and analysis of multipath routing protocol AOMDV based on CMMBCR was done by Yin-jun Yang (2011). A node disjoint multipath routing method based on AODV protocol for MANET was done by Lal, et al (2012). Increased throughput for load based channel aware routing in MANETs with reusable paths was done by Ayyasamy (2012). Specification based intrusion detection for unmanned aircraft systems was done by Mitchell (2012). A survey of attacks on MANET routing protocols was done by Tayal (2013). Review on MANET routing protocols and challenges was done by Habib (2013). A survey of intrusion detection in wireless network applications was done by Mitchell (2014). Behavior rule specification-based intrusion detection for safety critical medical cyber physical systems was done by Mitchell (2015). Trusted secure ad-hoc ondemand multipath distance vector routing in MANET was analysis by Abrar Omar Alkhamisi (2016). 3. EXISTING METHOD TS-DSR (Dynamic Source Routing): In DSR, when a route is needed from source to destination, then source starts a route discovery process by flooding a RREQ for destination. With the help of sequence numbers, RREQs are uniquely identified so that duplicate RREQs can be identified and discarded. When a non-duplicate RREQ is received then intermediate node records previous hop and search for a fresh route entry to the destination in routing table. If fresh route is present then the node sends a RREP to the source but if fresh route is not present, it rebroadcasts the RREQ. The routing information is updated by a node only if a RREP contains either a larger destination sequence number than previous one or a route with less hop count found. TSDSR routing process with the help of IDS and trust-based routing, the attack identification and isolation in TS-DSR are carried out in two phases of routing such as route discovery phase and data forwarding phase. The trust obtained from IDS is applied in the routing decision-making about propagating RREQ packet of the source and selecting the trust based router for data forwarding. Trust based route discovery process initially, each node assigns the trust value as ‘one’ to its neighboring nodes. According to the routing activities of these nodes, the IDS measure the original trust value and inform the network layer. The route discovery process is carried out based on the trust value to isolate the flooding attacker activity. Prior to rebroadcasting the received RREQ packet to the neighbors, every node checks for the trust value of the source that has broadcasted the RREQ packet. If the trust value is lesser than the threshold, then the RREQ packet from the corresponding source is dropped to block the flooding activity of the attacker. For instance, in the trust value of the source node is maintained by its neighboring nodes such as A, B, and C. The trust value of the source node is different in various neighboring nodes due to the network collisions. The trust value of the source node is very less, so these nodes do not forward the RREQ packet of the source node into the network. Trust based data forwarding process data forwarding process is carried out based on the trust value to isolate the activity of black hole and the gray hole attacker. Prior to forwarding the data packet to the router, every node checks for the trust value of the router. The trust value of the router indicates the reliability of data delivery through it. If the trust value is low, the 679 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences current data transmission through the malicious router is blocked. Subsequently, the trusted router from the routing table is accessed to resume data transmission through it. For instance, the trust value of the node B is higher than node A, and so the source node selects router B for further data forwarding. Thus, the IDS and the trust based TS-DSR protocol improve the routing performance and security in MANET. 4. PROPOSED METHOD MTS-DSR (Modified Trusted Secure Dynamic Source Routing): In this proposed work TS-DSR, when a route is needed from source to destination, then source starts a route discovery process by flooding a RREQ for destination. With the help of sequence numbers, RREQs are uniquely identified so that duplicate RREQs can be identified and discarded. When a nonduplicate RREQ is received then intermediate node records previous hop and search for a fresh route entry to the destination in routing table. If fresh route is present then the node sends a RREP to the source but if fresh route is not present, it rebroadcasts the RREQ. The routing information is updated by a node only if a RREP contains either a larger destination sequence number than previous one or a route with less hop count found. MTS-DSR routing process with the help of IDS and trust-based routing, the attack identification and isolation in MTS-DSR are carried out in two phases of routing such as route discovery phase and data forwarding phase. Trust Based Route Discovery Process Initially, each node assigns the trust value as ‘one’ to its neighboring nodes. Prior to rebroadcasting the received RREQ packet to the neighbors, every node checks for the trust value of the source that has broadcasted the RREQ packet. If the trust value is lesser than the threshold, then the RREQ packet from the corresponding source is dropped to block the flooding activity of the attacker. For instance, in the trust value of the source node is maintained by its neighboring nodes such as A, B, and C. The trust value of the source node is different in various neighboring nodes due to the network collisions. The trust value of the source node is very less, so these nodes do not forward the RREQ packet of the source node into the network. For instance, the trust value of the node B is higher than node A, and so the source node selects router B for further data forwarding. Thus, the IDS and the trust based MTS-DSR protocol improve the routing performance and security in MANET. 5. EXPERIMENTAL SETUP The NS-2 which is a discrete event driven simulator developed at UC Berkeley is used in this simulation process. Network Simulator NS-2 is useful in designing new protocols, comparison of different protocols and for evaluating the traffic. A scenario file is taken as input in the NS-2 simulation process that shows the motion of each node and the originating packets by each node. The simulation models are built using the NS-2 version 2.34 and it is run under bandwidth of 40 MHZ. 680 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 1 Simulation parameters Parameter Values Simulation area 680*680 Number of nodes 50 Number of packets sender 25 Constant bit rate 4 (packets/second) Packet size 512 bytes Initial energy/node 100 joules Antenna model Omni directional Simulation time 500 c 6. RESULTS AND DISCUSSION The results for the above mentioned simulation experiment is shown with the help of graphs. In this section the comparison of TS-DSR and MTS-DSR is made and the metrics used for the analysis of results are packet delivery ratio and end to end delay, energy. Fig 1 packet delivery ratio Vs. number of nodes It is observed from Fig 1 that when compared with TS-DSR algorithm, MTS-DSR increases the delivery ratio above 85% with the increase in the number of nodes from 20 to 100. As the proposed algorithm finds maximum secure and lowest link failed route with minimum retransmit packets frequently, it is possible to increase the delivery ratio. 681 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Fig 2 Routing overhead Vs. number of nodes MTS-DSR has the lowest overhead in comparison with TS-DSR, when there are 680 of transmission ranges. When the transmission range increases, the connectivity among the nodes also increases, which enables the proposed method to identify more number of alternate secondary paths which in turn reduces the congestion. Fig 2 describes the decrease in overhead obtained by the proposed MTS-DSR when there are 20 to 100 nodes. Fig 3 Throughput Vs. number of nodes Fig 3 shows the graph of the throughput when the topology is size 680m, the number of nodes increased from 20 to 100. The proposed MTS-DSR increases the throughput with the increasing topology size compared to TS-DSR and MTS-DSR. 7. CONCLUSION AND FUTURE WORK MTS-DSR, the multipath enhancement to TS-DSR was designed generally for highly dynamic ad hoc networks where link fails and route breaks occur frequently. The comparison was done on basis of 682 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences packet delivery ratio, end-to-end delay, and energy. On the basis of simulation results it is concluded that MTS-DSR is better than TS-DSR. MTS-DSR outperforms TS-DSR due its ability to discover alternate routes when a current link fails. Although MTS-DSR incurs more routing overheads because of flooding the network and packet delays due its alternate route discovery process, it is very much efficient in case of packet delivery for the same reason. MTS-DSR proves to be more efficient than TS-DSR as it provides better throughput. Finally the conclusion is that when network load increases MTS-DSR is a better on-demand routing protocol than TS-DSR as it gives better statistics for packet delivery and throughput were implementing via network simulator 2. To increase the merits of this research work, there is a plan to investigate the following issues in our future research. The same concept can be applied in satellite to increase delivery ratio and reduce delay in the route and also to save more energy. The performance of MTS-DSR can be tested in real time network environment. REFERENCES: Das, et al (2000) “An implementation study of AODV routing protocol”, Wireless Communication and Networking Conference, Vol. 3, pp. 1003-1008. 4. Lal, et al (2012) “A node disjoint multipath routing method based on AODV protocol for MANET” IEEE 26th international Conference on Data Object Identifier, pp. 309-405. Ayyasamy, Venkatachalapathy (2012) “Increased Throughput for Load based Channel Aware Routing in MANETs with Reusable Paths”, International Journal of Computer Applications, Vol. 40, No. 2, pp. 20-23. Mitchell, Chen (2012) “Specification based intrusion detection for unmanned aircraft systems”, Proceedings of the first ACM MANET workshop on Airborne Networks and Communications, pp. 31-36. Tayal, Gupta (2013) “A Survey of Attacks on MANET Routing Protocols”, International Journal of Innovative Research in Science, Engineering and Technology, Vol. 2, No. 6, pp. 2280-2285. Habib, et al (2013) “Review on MANET routing protocols and challenges”, IEEE Student Conference on Research and Development SCORED, pp. 529-533. Mitchell, Chen, (2014) “A survey of intrusion detection in wireless network applications”, Computer Communications, Vol. 42, pp. 1-23. Mitchell, Chen (2015) “Behavior Rule Specification-Based Intrusion Detection for Safety Critical Medical Cyber Physical Systems,” in Dependable and Secure Computing, IEEE Transactions, Vol. 12, No. 1, pp. 16-30. Abrar Omar Alkhamisi, Seyed M Buhari (2016) “Trusted Secure Adhoc On-Demand Multipath Distance Vector Routing in MANET”, IEEE 30th International Conference on Advanced Information Networking and Applications. Yin-jun Yang, Xue-ming Wang (2016) “Improvement and analysis of multipath routing protocol AOMDV based on CMMBCR”, Wireless Communications, Network and Mobile Computing, 7th International Conference on Digital Object Identifier, pp.1-4. 683 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences HYBRID ROUTING PROTOCOL UNDER BLACK HOLE ATTACK FOR MANET K. Thamizhmaran, Dept. of ECE, GCE, Bodinayakkanur, Theni, Tamilnadu, India – 625582 (Deputed from Annamalai University) Abstract MANETs consist of a hop-to-hop, self-arrangement and self-configure network in contrast to a mobile network has a central controller. The solutions may not always be sufficient, as ad-hoc networks have their own vulnerabilities that cannot be addressed by these IDS solutions. In the network, some active attacks un-forward capacity nodes pretend to be intermediate nodes of a route to some given targets, drop any packet that subsequently goes through it, is one of the main types of attack. In this paper, they propose black-hole attacks an analysis method to detect malicious nodes in MANETs, the mechanism is cooperative hence the protocol work cooperatively together so that they can analyze, detect malicious nodes in a reliable manner. To verify our developed scheme by running through Network Simulations 2 (NS2) with mobile nodes using hybrid routing protocol namely, Modified - Zone based Hierarchical Link State routing protocol. It is observed that the black hole and malicious node detection rate is very good, reduced average delay and also increased packet delivery ratio compare Zone based Hierarchical Link State routing protocol when there is a change of mobility speed and varying topology size. Keywords: MANET, Black hole, ZHLP, M-ZHLP, Parameters. I. INTRODUCTION The mobile nodes that area unit in radio vary of every different will communicate directly, whereas others want the help of intermediate nodes to route their packets. Each node encompasses a through air interface to speak with different nodes. These networks area unit absolutely distributed, and may work anyplace while not the assistance of any mounted infrastructure as access points or base stations. It lacks centralized administration and is connected by wireless links or cables. Wireless ad hoc network can be build up where there is no support of wireless access or wired backbone is not feasible. Black hole problem in MANETS is a serious security problem to be solved in this problem; a malicious node uses the routing protocol to advertise itself as having the shortest path to the node whose packets it wants to intercept. In flooding based protocol, if the malicious reply reaches the requesting node before the reply from the actual node, a forged route has been created. This malicious node then can choose whether to drop the packets to perform a denial-of-service attack or to use its place on the route as the first step in a man-in-the-middle attack. Unplanned network area unit in the main subjected to 2 totally different levels of attacks. The primary level of attack happens on the fundamental mechanisms of the unplanned network love routing. Whereas the second level of attacks tries to break the safety mechanisms utilized within the network. Hence the performance compares the increase in malicious nodes. 684 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences II. ATTACK The threats on a MANET can be from the un-authorized intermediate nodes those are outside are inside the network of nodes. Threats from the nodes external of the network are likely to be detected easily than the internal nodes of the network, in MANET can be broadly divided into 2 categories such as external threats and internal threats. In this research paper, detect one of the internal attack block-hole attacks from source to destination. 2.1 Black hole Attack: In this type of attacks, Malicious node claims having an optimum route to the node whose packets it wants to intercept. On receiving the request the malicious node sends a fake reply with extremely short route. Once the node has been able to place itself between the communicating nodes, it is able to do anything with the packets passing between them. In fig 1, malicious node “4” advertises itself in such a way that it has a shortest route to the destination. When source node “S” wants to send data to destination node “D”, it initiates the route discovery process. The malicious node “4” when receives the route request, it immediately sends response to source. If reply from node “4” reaches first to the source than the source node “S” Ignores all other reply messages and begin to send packet via route node “2”. As a result, all data packets are consumed or lost at malicious node. Fig 1 Black hole Attack III. BACKGROUND A weighted clustering algorithm for mobile ad-hoc networks was highlighted by Chatterjee, et al (2002). A survey of clustering schemes for mobile ad hoc networks was done by Jane Yu, Peter Chong (2005). A simple clustering mechanism for OLSR Challenges in ad-hoc networking was discussed by Baccelli (2006). A cluster-based OLSR extension to reduce control overhead in mobile Ad hoc networks was taken by Ros FJ, Ruiz PM (2007). Mobile computing was taken by Imielinski, et al (2010). Performance comparison of routing protocol in MANET was analyzed by Prabu, et al (2012). A survey routing protocols in MANET was specified by Swati, et al (2014). An improved cluster maintenance scheme for mobile Adhoc networks was analysed by Pathak, et al (2014). IV. PROPOSED METHOD To detect the malicious node we have proposed two methods which use a hybrid routing protocol known as existing Zone based Hierarchical Link State (ZHLS) routing protocol and Modified-Zone based Hierarchical Link State (M-ZHLS) routing protocol for analysis of the under effect of the blackhole attack when the destination sequence number is changed via NS2. 685 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences V. DESIGN OF M-ZHLS Modified - Zone based Hierarchical Link State (M-ZHLS) routing protocol like hybrid routing protocol, is that topology information is only transmitted by nodes on-demand. RREQ - As an optimization M-ZHLS uses an expanding ring technique when flooding these messages. Every RREQ carries a time to live (TTL) value that states for how many hops this message should be forwarded. RREP - RREQ if the receiver is either the node using the requested address, or it has a valid route to the requested address. RERR - When a link breakage in an active route is detected, a RERR message is used to notify other nodes of the loss of the link. Node 1 after receiving the further detection message broadcast a RREQ message by setting destination address to source nodes address. If it receives a RREP message from the malicious node, it sends a Test packet (TP) to the source node via malicious node, and at the same time it sends an Acknowledgment Packet (AP) to Source Node (SN) though some other route.  Source node broadcast RREQ packet along with the destination ID.  For every intermediate receives the RREQ check.  For every node IN receives RREP Check.  After receiving the reply, source node broadcast a FD message to all mobile nodes.  For every mobile node receive further detection message.  Source node waits for „wt‟ time  If all the flags are „N‟,  End. Fig 2 Simple Mobile Ad-hoc Network 10 nodes As in Fig 2, source is node 1 and the target is node 10. If we consider node 6, first it will find out the nodes which are within its radio range and store in its N-List. According to Fig.1 neighbor list of node 6 are 3, 4, 5, 8 and 9. Then node 6 sends the RREQ to all its neighbor nodes each neighbor node that receives the broadcast checks the destination to see if it is the intended recipient. If yes it sends a RREP message back to the node 6. RREP message contains the current sequence number of the destination node. At the same time node 3, 4, 5, 8, 9 maintain the sequence number in the source node time and sequence numbers are generated randomly. 686 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences VI. SIMULATION CONFIGURATION Our experiments via network simulator 2.34, a scalable simulation environment for network systems; the routing protocol we use is M-ZHLS comparing the simulation results with other research works. The maximum hops allowed in this configuration setting, in table 1 simulation parameters are given below. Table 1 Simulation parameter Parameter Value Simulation area 800 m * 800 m Number of nodes 150 Average speed of nodes 0–20 meter/second Transmission range 100 m Constant bit rate 4 (packets/second) Packet size 512 bytes MAC protocol 802.11 DCF Initial energy/node 100 joules Antenna model Omni directional Simulation time 1000 sec VII. Performance Evaluation Our research work, simulated network consists of nodes like, 25, 50, 75, 100, 125, 150 mobile nodes placed randomly within fixed topology size. All nodes have the same transmission range of 100 meters the channel capacity is 2.5 Mbps. The random waypoint model was used in the simulation runs. In this model, a node selects a destination randomly within the roaming area and moves towards that destination at a predefined speed 30 m/s. our results analysis the following parameters packet delivery ratio, routing overhead and throughput. Fig 3 Packet delivery ratio Vs. Number of nodes From Figure 3 it’s clear that our suggested scheme M-ZHLS surpassed ZHLS performance by above 4% when there are 1 to 150 of nodes in the network. M-ZHLS is able to detect malicious nodes in the presence of block-hole attacks. 687 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Fig 4 Routing overhead Vs. Number of nodes Figure 4 clearly depict comparison of M-ZHLS with corresponding internal attack algorithm along with M-ZHLS where it shows the routing overhead deceases with increase in the number of nodes on by 1 to 150. Fig 5 Delay Vs. Number of nodes According to figure 5, it is clear that in all, the proposed scheme M-ZHLS surpassed the performance of ZHLS in minimising delay by 5% when there are 1 to 150 nodes in the network. As the developed scheme finds various maximum forward capability nodes in primary stage, it is possible to minimize the delay. VIII. CONCLUSION AND FURTURE WORK In this paper, a Black hole attack is one of the most important security problems in MANET. The proposed algorithm is a black hole attack causes dropping of data packets by malicious nodes in the path source to destination. This M-ZHLS provides better performance compared to the existing ZHLS routing protocol by decreasing average delay by 5% lowering routing overhead by 4% and increase delivery ratio by 4.5%. This approach reduces the chances of unnecessary topology; the algorithm of M-ZHLS is simulated in ns-2 and compared with ZHLS protocol. In future work is to implement the hybrid network with minimum delay and higher throughput and also test real time environment. REFERENCE Chatterjee, et.al (2002) “A Weighted Clustering Algorithm for Mobile Ad Hoc Networks”, Vol. 5, No. 2, pp. 193204. Jane et al, (2005) “A Survey of clustering schemes for MANET”, IEEE communication and surveys, Vol.7, No.1, pp. 32-47. 688 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Baccelli (2006) “OLSR trees: A simple clustering mechanism for OLSR”, International Federation for Information Processing, Vol. 197, pp. 265–274. Ros FJ and Ruiz PM (2007) “Cluster-based OLSR extensions to reduce control overhead in mobile Ad hoc networks”, In Proc. of the conference on WC & MC-ACM, New York, pp. 202–207. Imielinski, et al (2010) “Mobile Computing”, Springer publications, Vol. 76, No. 12, pp. 1281-1293. Prabu, et al (2012) “Performance Comparison of Routing Protocol in MANET”, IJARCSSE, Vol-2, No. 9, pp. 388-392. Swati, et.al (2014) “A Survey Routing Protocols in MANET”, IJCA, Vol. 96, No. 13, pp. 7-12. 689 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences VARYING PARAMETERS OF TOPOLOGY BASED ACKNOWLEDGEMENTS MODEL FOR MANETS K. Thamizhmaran, Dept. of ECE, GCE, Bodinayakkanur, Theni, Tamilnadu, India – 625582 (Deputed from Annamalai University) Abstract They connect or disconnect from the active network any time and transfer packets in a single or a multicast mode. Nodes are connected by way of wireless links and form a random topology. This research paper focuses on, a new Intrusion Detection System (IDS), Secure-Enhanced Adaptive 3 Acknowledgement (S-EA3ACK), using EAACK with hybrid cryptography specially designed for MANET. Furthermore, all the above mentioned protocols are compared based on several important performance metrics which are Packet Delivery Ratio (PDR), end-to-end delay and average energy via Network Simulator 2 (NS2) is used to implement and test the suggested system under various size of topology with different sets of nodes as well as comparing the results with the results of some closely existing IDS mechanism. Keywords: MANET, Watchdog, EAACK, S-EA3ACK, MRA, MARS4. I. INTRODUCTION A MANET is a collection of all independent mobile nodes that communicate with each other via radio waves. The mobile nodes that are in the radio range of each other communicate directly. These networks are fully dynamically distributed, and work at any place without the help of any fixed infrastructure as base stations. MANET suffers from a great efficiency loss due to the misbehaving nodes which may be constrained by the resources like battery power and bandwidth of topology as shown in Fig 1. Different approaches have already been proposed to detect and prevent the misbehaviour in MANET. Fig 1 Mobile Adhoc Network 690 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 1.1 Routing Protocol A routing protocol specifies how routers communicate with each other, disseminating information that enables them to select routes between any two active nodes on a computer network. The two main types of routing are static routing and dynamic routing. The router learns how to get to the remote network either through static or dynamic routing. Generally, there are two different stages in routingthey are route discovery and forwarding data packets. In route discovery, the route to a destination is discovered by broadcasting the query. Then, once the unbreakable route has been established, data forwarding is initiated and sent through the routes that have been determined. The power consumption, route relaying load, battery life, and reduction in the frequency and bandwidth of transmitting control messages, optimization of the size of headers and efficient active route reconfiguration are considered when developing a routing protocol (Fig 2). Fig 2 MANET Routing Protocols The attacks in MANET are divided into two major types, internal and external. Internal Attacks: Internal attacks directly lead to the attacks on nodes present in network and link interface between them. This type of attacks may broadcast a wrong type of routing information to the other nodes. Internal attacks are sometimes more difficult to handle compared to external attacks because internal attacks occur due to more number of trusted nodes. The wrong routing information generated by compromised nodes or malicious nodes are difficult to identify. This is due to the compromised nodes that are able to generate the valid signature using their private keys. External attacks: This type of attacks tries to cause traffic in the network, denial of services, and advertising incorrect routing information etc. External attacks prevent the network from normal communication and produces additional overhead to the network. 1.2 Watch dog A monitoring method used for ad-hoc and sensor networks, is the basis of many misbehaviour detection algorithms and trust or reputation systems. If a watchdog identifies that a packet is not delivered within a definite period or is forwarded but altered by its neighbour, it deems the neighbour as misbehaving. When the misbehaviour rate of a node surpasses certain threshold, the source is notified and subsequent packets are forwarded along the routes which exclude that node. Infrastructure less networks, attack detection and reaction are the key issues to the whole network. The suggested approach S-EA3ACK is designed to tackle proved authors four of the six weaknesses of watchdog scheme, namely, receiver collision, limited transmission power, false misbehaviour, and partial dropping. 691 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences II. LITERATURE REVIEW The quality of service in ad-hoc on-demand distance vector routing was done by C.E. Perkins et al. (2001). The dynamic source routing protocol for mobile ad-hoc networks was taken up by Johnson et al. (2002). The malicious node detection in AODV- based mobile ad-hoc networks was analyzed by Jongoh Choi et al. (2005). A novel fast hybrid cryptographic system was designed by Sheena Mathew et al (2006). An acknowledgment based approach for the detection of routing misbehaviour in MANET was highlighted by K. Liu et al. (2007). The detection of packet dropping attack using improved acknowledgement based scheme in MANET was discussed by Aishwarya Sagar et al (2010). Secure routing for wireless mesh networks was analyzed by Celia Li et al. (2011). Secure routing protocol in MANET survey was displayed by K.Thamizhmaran et al. (2012). EAACK - A secure intrusion detection system for MANET was analyzed by Shakshuki et al. (2013). The implementation of A3ACKs intrusion detection system under various mobility speeds was discussed by Abdulsalam et al. (2014). Energy efficient routing in mobile adhoc network via edge node selection using ESPR algorithm was highlighted by Prabu, K. and Subramani, A. (2014). III. PROBLEM STATEMENT Network wide routing in MANET is a vital task of transferring data from a source to the destination. The A3ACKs improve network performance in the presence of consecutive collaborative misbehaving nodes in a route of active and passive path. So it also becomes essential to monitor the constraints in the intermediate nodes. Consequently, an efficient routing scheme may generate route failures. The simplest scheme routing in MANET is the one to find a route without malicious nodes. Further, there is need to reduces the energy consumption through the period of key exchange. In this technical research paper aims to provide an unbreakable route for secured transmission. So a new routing algorithm named S-EA3ACK using EAACK with hybrid cryptography is suggested. This S-EA3ACK provides better performance compared to the existing EAACK without any misbehavior at intermediate nodes. IV. EXISTING METHOD 4.1. RSA  Choose two higher prime numbers P and Q, and find N = P*Q.  Select the encryption (public key) E & Select the decryption (private key) D. The following equation is true. (D*E) mod (P-1) * (Q-1) = 1  Encrypt the PT to CT = PTE mod N  Send CT to the receiver. 4.2. MAJE4  Encryption for a long period.  Uses only primitive computational operations.  Suitable for handheld type devices with restricted memory.  Use of more than one arithmetic and / or Boolean operator complicates cryptanalysis. The secured choice is with the key sizes of 128 or 256 bits. 692 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 4.3. MARS4  A encrypts the plain text (PT) with the help of MAJE4 and the symmetric key (K1) and forms the cipher text (CT).  Encrypt K1 (CT) to (K2) of B using RSA.  B now uses the RSA algorithm and its private key (K3) to decrypt K1. V. METHODOLOGY 5.1. Hybrid cryptography The symmetric ciphers are significantly faster than the asymmetric ciphers, but require all parties to somehow share a secret key. The asymmetric algorithms allow public key infrastructures and key exchange systems, but at the cost of speed. The message itself is then encrypted using the symmetric cipher and the secret key. Both the encrypted secret key and the encrypted message are then sent to the recipient. The receiver diffusion the secret key first, uses his/her personal private key, and then uses that key to decrypt the message. The both cryptographic designs algorithms are used with a view to obtain the merits of the systems. The method is completely secure. The encryption / decryption process does not take a longer time. The generated cipher text is compact in size. The key exchange problem is solved by MAJE4. 5.2. Simulation methodology This research better investigates the performance of S-EA3ACK under different topology size with different set of malicious nodes. Fig 3 Flow chart for S-EA3ACK In this section, the suggested S-EA3ACK scheme is described in detail. The approach described in this technical research paper is based on the previous work (10) where the backbone of S-EA3ACK was developed and evaluated through implementation. It is extended with the introduction of MARS4 693 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Hybrid cryptography to prevent the attacker from forging acknowledgment packets. EA3ACK consists of four major parts, namely, ACK, S-ACK, 3-ACK and MRA. In order to distinguish various packet types in different schemes in S-EA3ACK, 3 b of the different types of packets is used. The details are listed in Table 1 and Fig 3 and a flowchart describing the S-EA3ACK scheme is also presented. Unless specified, all acknowledgment packets described in this research require public key and private key, one key for the transmitter and the other verified key for the receiver. Table 1 Packet Type Indicators Packet type General Data ACK S-ACK 3-ACK MAR Packet flag 001 010 011 100 101 5.3 Experimental set up In this section, the performance of routing protocol of MANET in an open environment is evaluated. The simulations are carried out using network simulator (NS 2.34). The mobile ad-hoc routing protocols are simulated using this simulator by varying the number of nodes. The IEEE 802.11 distributed coordination function (DCF) is used as the medium access control protocol. The traffic sources are UDP. Initially, nodes are placed at certain specific locations. The simulation parameters are specified below. Table 2 Simulation parameters Parameter Simulation area Number of nodes Number of malicious nodes Mobility model Number of packets sender Constant bit rate Packet size Initial energy/node Antenna model Simulation time Values 1000m, 2000m 50, 100 10, 20 Random waypoint 40 2 (packets/second) 512 bytes 100 joules Omni directional 500 c, 750 sec Table 6 shows the PDR when the topology size is 2000m, the number of malicious nodes 20 and the number of nodes increased from 10 to 100. It is observed from and Table 6 that when compared with EAACK (DSA) algorithm, S-EA3ACK increases the delivery ratio by 1.6% with the increase in the number of malicious nodes. The impact of the number of nodes on end–to–end delay is analysed using the two algorithms and the simulation results are shown in Table 6. S-EA3ACK has the lowest delay in comparison with EAACK (DSA), when there are 1 meter to 2000 meters of transmission ranges with 20 malicious nodes out of 100 nodes. As the proposed algorithm finds the primary and secondary unbreakable maximum forward capacity secure link failed route, it is possible to reduce delay. The topology size is varied from 1km to 2000m and simulation is carried out to calculate the average energy using EAACK (DSA) & S-EA3ACK methods. Table 6 picture the achieved simulation results. In all acknowledgment-based IDS, the proposed scheme S-EA3ACK surpasses EAACK performance by 8.4% when there are 10 and 100 nodes in the network. As the proposed algorithm finds minimum unbreakable maximum forward capacity nodes to increases no of connections it is possible to reduce 694 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences the energy. S-EA3ACK is able to detect misbehaviors in the presence of receiver collision, limited transmission power, false misbehaviour report and partial dropping. From all the above figures and tables, it is clear that the comparison of the S-EA3ACK illustrates that the proposed algorithm outperforms the EAACK (DSA) by providing the highest packet delivery ratio, the lowest end-to-end delay, and the average energy with the increase in the number of malicious nodes. VII. CONCLUSION Malicious nodes and loss attack have always been a major threat to security in MANET. In this technical research paper, a novel IDS scheme named S-EA3ACK protocol specially designed for MANET is suggested in comparison with the other popular techniques through simulations. The results demonstrate the positive performance of the packet loss and quality of network S-EA3ACK when compared with that of EAACK (DSA) in the cases of receiver collision, limited transmission power, false misbehaviour report and collaborative attacks. This paper presents the performance of vary the number of nodes from 50 and 100 in a fixed topography of 1000m and 2000 meters with different set of malicious nodes in 10 and 20. S-EA3ACK Improve secure transmission packet delivery ratio with quality output and reduce delay ratio with maximum average energy compared to the existing EAACK (DSA) routing protocol. MARS4 cryptography schemes were implementing via network simulator 2. To increase the merits of this research work, there is a plan to investigate the following issues in our future research. 1. The same concept can be applied in satellite to increase delivery ratio and reduce delay in the route and also to save more energy. 2. The performance of S-EA3ACK can be tested in real time network environment. REFERENCES C.E. Perkins, et al. (2001) ‘Quality of Service in Ad-Hoc on-Demand Distance Vector Routing’, IETF Internet draft. Johnson, D, Maltz and J. Broch, (2002) “The dynamic source routing protocol for mobile ad-hoc networks”, IETF, Internet Draft. Jongoh Choi, et al, (2005) “Malicious Nodes Detection in AODV- Based Mobile Ad-Hoc Networks”, GESTS Trans. Comp. Science and Engr., vol.18, no.1, pp.49-55. Sheena Mathew and K.Paulose Jacob (2006) “A Novel Fast Hybrid Cryptographic System: MARS4”, IEEE International Conference. K. Liu, et al. (2007) ‘An acknowledgment-based approach for the detection of routing misbehaviour in MANETs,’ IEEE Trans., Vol. 6, No. 5, pp.536–550. Aishwarya Sagar Anand Ukey, Meenu Chawla, (2010) Detection of Packet Dropping Attack Using Improved Acknowledgement Based Scheme in MANET”, IJCSI, Vol.7, No.4 (1). Celia Li, et al, (2011) “Secure Routing for Wireless Mesh Networks”, International Journal of Network Security, vol.13, no.2, PP.109–120. K.Thamizhmaran, et al. (2012) ‘Secure Routing Protocol in MANET – A Survey’, International Journal of Advance Research in Technology’, Vol. 3, No. 3, pp.9-14. Shakshuki, et al. (2013) ‘EAACK - A Secure Intrusion Detection System for MANETs’, IEEE Trans., Vol. 60, No. 3, pp.1089-1098. Abdulsalam, et.al, (2014) ‘Implementation of A3ACKs intrusion detection system under various mobility speeds’ On 5th International Conference on Ambient System, Networks and Technologies (ANT-2014). Prabu, K. and Subramani, A. (2014) “Energy efficient routing in MANET through edge node selection using ESPR algorithm”, Int. J. Mobile Network Design and Innovation, Vol. 5, No. 3, pp.166–175. 695 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ON-DEMAND ROUTING PROTOCOL WITH ECC FOR MANET K. Thamizhmaran, Dept. of ECE, GCE, Bodinayakkanur, Theni, Tamilnadu, India – 625582 (Deputed from Annamalai University) Abstract - Mobile Ad hoc Network (MANET) is the significant technology among various wireless communication technologies where all the nodes are mobile and which can be connected to dynamically used wireless link in a random manner. The self-configuring ability of nodes in MANETs made it popular among critical applications like military use or natural emergency recovery. Most of the proposed protocols assume that all nodes in the network are cooperative, and do not address any security issue. To adjust to such trend, it is vital to address its potential security issues. The main objective of this paper is to define the path for security and to further improve delay, energy, throughput, routing overhead, packet delivery ratio and at the same time to create energy enhanced way with excellent security. In this paper, performance analysis of Elliptical Curve Cryptography with Ad hoc On-Demand Distance Vector (ECC-AODV) designed for MANET. In this ECC there is a two key encryption technique based on elliptic curve based theory that can be used to create faster, smaller, and more energetic and efficient cryptography. Network Simulator (NS2) is used to implement and test the proposed system. The proposed cryptography provides secured transmission, further it reduces routing overhead, improves packet delivery ratio and throughput. Keywords: Mobile ad-hoc networks, Routing, AODV, ECC, NS2. 1. INTRODUCTION The mobile nodes that are in the radio range of each other can directly communicate, whereas others need the aid of intermediate linked nodes to route their packets. Each of the nodes has a wireless interface to communicate with each other. These networks are fully dynamically distributed, and can work at any place without the help of any fixed infrastructure as base stations. MANET suffers from a great efficiency loss due to the misbehaving nodes which may be constrained by the resources as battery power and bandwidth of topology. Different approaches have already been proposed to detect and prevent the misbehaviour in MANET. 1.1 Routing protocol A static routing protocol specifies how routers communicate with each other, disseminating information that enables them to select routes between any two active nodes on a computer network. Routing algorithms determine the specific choice of route. Each router only has a prior knowledge of networks attached to it directly. Routing protocols share this information among other immediate neighbors, and then whole network. The two main types of routing are static routing and dynamic routing. The entire router learns about remote networks from neighbor routers or from an administrator and builds an update routing table. If the network is directly connected, then the router already knows 696 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences how to get to the network. The router learns how to get to the remote network with either static or dynamic routing. If static routing is used, then the administrator has to change all routers in the network and therefore no routing protocol is used: Only Dynamic Routing Protocol (DSR) uses routing, which enables routers. Generally, there are two different stages in routing: they are route discovery and forwarding data packets. In route discovery, the route to a destination will be discovered by broadcasting the query. Then, once the un-breakable route has been established, data forwarding will be initiated and sent through the routes that have been determined. The power consumption, route relaying load, battery life, and reduction in the frequency and bandwidth of sending control messages, optimization of size of headers and efficient active route reconfiguration should be considered when developing a routing protocol. 1.2 Problem description The ECC-AODV improves network performance in the presence of consecutive collaborative misbehaving nodes in a route of networks. Even though in ECC-AODV, the network security is more robust, the utilized energy and network routing overhead increases. ECC increases the remaining energy, throughput and reduces memory allocation and time taken, overhead of the routing network. Further, there is need to decrease the energy consumption through the period of key exchange. 2. LITERATURE SURVEY An elliptic curve cryptography (ECC) cipher suite for transport layer security was completed by S. Blake-Wilson et al (2006). An acknowledgment-based approach for the detection of routing misbehaviour in MANETs was done by Balakrishnan et al (2007). Bits security of the elliptic curve Diffie-Hellman secret keys were displayed by D. Jetchev et al (2008). Design of a new security protocol using hybrid cryptography algorithms was discussed by S. Subasree et al (2010). Public keys were found by A. K. Lenstra et al (2012). EAACK - a secure intrusion detection system for MANETs was done by Shakshuki et al (2013). Implementation of A3ACKs intrusion detection system under various mobility speeds was analyzed by Abdulsalam et al (2014). An enhanced intrusion detection system for MANETS using hybrid key cryptography was done by B.Suruthi et al (2014). Performance comparison of routing protocol in MANET was analyzed by K.Prabu et al (2012). Energy efficient routing in MANET through edge node selection using ESPR algorithm was analyzed by K.Prabu et al (2014). Energy efficient routing protocol with Ad hoc On-Demand distance vector for MANET was done by K.Thamizhmaran et al (2015). 3. PROPOSED SYSTEM 3.1 Elliptical curve cryptography The method for obtaining public and private keys has generated considerable interest since key sizes can be made very smaller (in bits) while offering the same level of security algorithm. The smaller key size also implies much lower processing and power requirements for encryption and decryption of each data. Elliptic curve cryptography system, whose security rests on the discrete algorithm problem over the points on elliptic curve. ECC hybrid cryptography can be used to provide both an encryption scheme and a decryption scheme. The elliptic curve cryptography discrete algorithm problem can be stated as a prime p and an elliptic curve xP. 3.2 Mathematical details of implementation When setting up an elliptic curve cryptography system, there are three basic decisions that need to be made in the selection of 697 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences • The underlying finite field Fp. • The representation for the elements of Fp. • The elliptic curve E over Fp. • The curve point. 3.3 Key exchange The purpose of the Diffie-Hellman key exchange is to generate a point, which will act as an elliptical key algorithm for a classic cryptography system. The public key cryptography is used only to exchange key and subsequently conventional cryptography is used. The key exchange procedure in ECC is as follows. Suppose 2 persons, X and Y, need to communicate via system, a key is exchanged secretly between X and Y and further communication takes place using conventional cryptosystem. 3.4 Encryption and decryption a) System entities • A Galois finite field GF is elliptical curve cryptosystem P (x) with an access point P lying in GF. • Zp denotes the order of P. • GF, P (A), P and Zp are made public key. b) Secret key generation • Generate a random number k, Zp-1 • Compute Q=KP. • Point Q is made Public. • K is made private or secret key. c) Encryption process (Suppose X sends a message m to Y) • Look up B’s Public Key: Q. • Represent the TX message ‘m’ as a pair of the field elements (m1, m2), m1 GF, m2 Zp-1. • Select a random integer, such that Zp-1 • Compute the point (A1, B1) = P • Compute the point (A2, B2) = Q. • Combine both the field elements m1, m2 with A2, and B2 with an algorithm to give two field elements c1 and c2. • Transmit the data m = (A1, B1, c1, c2) to Bob. d) Decryption process (B gets the text m = (A1, B1, c1, c2) from A) • Compute the point (A2, B2) = k (A1, B1), using its private key k. • Decrypt m1 and m2 from m. The prime p used in the ECC hybrid system can be smaller than the numbers required in all the other types of cryptograms, so another advantage of the ECC is that the modified calculations required are carried out over a smaller modified operation. This leads to a significant improvement in efficiency in the operation of the ECC over both integral factorization and discrete algorithm cryptograms. 698 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 4. METHODOLOGY Elliptical hybrid cryptography Symmetric key ciphers are significantly faster than asymmetric ciphers, but require all parties to somehow share a secret (the key). The asymmetric key algorithms allow public key infrastructures and key exchange systems, but at the cost of speed. The message itself is then encrypted using the symmetric key cipher and the secret key. Both the encrypted secret key and the encrypted secure message are then sent to the recipient. The recipient decrypts the secret key first, using his/her own plane private key, and then uses that key to decrypt the message. Elliptical cryptographic algorithms are used with a view to obtain the merits of the systems. The method should be completely secure. The encryption / decryption cryptography process should not take longer time. The generated cipher text should be compact in size. The key exchange problem should be solved by the new method. 4.1 Simulation configurations To facilitate the comparison of the simulation results with other research works, the default scenario setting in NS 2.34 has been adopted. The maximum hops allowed in this configuration setting are four. Both the physical layer and the 802.11 MAC layer are included in the non-wired extension of NS2, where the total bits transmitted is calculated using application layer data packets only and total energy. Table 1. Simulation parameter Parameter Values Examined protocol ECC-ADOC Application traffic CBR Transmission range 800m Packet size 512 bytes Maximum speed 25m/s Simulation time 700s Number of nodes 100 Area 800 x 800m 5. RESULTS AND DISCUSSIONS In this paper discuss ECC-AODV and AODV with follow above simulation parameters. Table 2 packet delivery ratio RP / NN 30 60 90 120 150 AODV 0.86 0.82 0.73 0.68 0.66 ECC-AODV 0.92 0.86 0.77 0.72 0.70 From Table 2, it is clear that secure proposed scheme ECC-AODV surpasses AODV performance by above 70% when there are 20 and 100 nodes in the network. 699 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 3 routing over head RP / NN 30 60 90 120 150 AODV 0.15 0.28 0.35 0.44 0.58 ECC-AODV 0.12 0.25 0.32 0.40 0.55 Simulation results of routing overhead shown in Table 3. It is clear that ECC-AODV has the lowest overhead of about 20 to 100 number of nodes. Table 4 throughput RP / NN 30 60 90 120 150 AODV 0.15 0.27 0.40 0.53 0.57 ECC-AODV 0.25 0.37 0.50 0.63 0.68 Table 4 proves that the proposed ECC-AODV provides better performance of the throughput when there are 20 to 100 of nodes compared to AODV routing protocol. Table 5 remaining energy RP / NN 30 60 90 120 150 AODV 0.92 0.84 0.76 0.72 0.64 ECC-AODV 0.95 0.89 0.80 0.76 0.70 Table 4 clearly show that the proposed ECC-AODV increases the remaining energy with increasing number of nodes from 20 to 100 compared to AODV. Table 6 end-to-end delay RP / NN 30 60 90 120 150 AODV 0.17 0.23 0.29 0.38 0.47 ECC-AODV 0.12 0.18 0.24 0.33 0.42 According to table 5, it is clear that proposed scheme ECC-AODV surpassed the performance of AODV in minimising end-to-end delay by 5% when there are 20 to 100 nodes in the network. As the proposed algorithm finds different short routes frequently, it is possible to minimize the delay. From all the above figures and tables, it is clear that the comparison of the ECC-AODV illustrate that the proposed algorithm outperforms the AODV by providing lowest end-to-end delay, packet drop and routing overhead with increase in the number of nodes. 6. CONCLUSION AND FUTURE WORK Packet-dropping and loss attack have always been a major threat to the security in MANETs. In this research paper, a novel approach named ECC-AODV protocol specially designed for MANETs is proposed in comparison with other popular techniques in different scenarios through simulations. The results demonstrated positive performance of the remaining energy in ECC-AODV than, the 700 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences research was extended to incorporate elliptical curve cryptography in this proposed scheme. Although it generates more end-to-end delay in some cases, as demonstrated in this research, it can vastly improve the network’s PDR to more than 1.5% compared to the existing AODV routing protocol and improve remaining energy by 6% compared to the existing AODV routing protocol when the attackers are smart enough to forge acknowledgment packets. ECC cryptography schemes were implemented in the simulation. Eventually, it is arrived to the conclusion that the ECC-AODC scheme is more suitable to be implemented in MANETs. To increase the merits of this research work, there is a plan to investigate the following issues in our future research.  The same concept can be applied in satellite to reduce more congestion in the route and also to save more energy.  The possibilities of adopting the shortest path algorithm to eliminate the requirement of redistributed end to end delay can be examined.  The performance of ECC-AODV can be tested in real time network environment instead of software simulation. REFERENCES [1] Abdulsalam, et al. (2014) Implementation of A3ACKs intrusion detection system under various mobility speeds, In Proc. 5th International Conference on Ambient System, Networks and Technologies (ANT2014). [2] Balakrishna, et al. (2007) An Acknowledgment-based Approach for the Detection of Routing Misbehaviour in MANETs, IEEE Conference. pp. 1-35. [3] Blake-Wilson S. et al. (2006) Elliptic curve cryptography (ECC) cipher suites for transport layer security, TLS. RFC 4492, pp. 1-32. [4] Jetchev D. et al. (2008) Bits security of the elliptic curve Diffie-Hellman secret keys, Springer, Vol. 5, Issue. 15, pp. 75-92. [5] Lenstra, A.K. et al. (2012) Public keys, Springer, Vol. 7, Issue. 41, pp. 626-642. [6] Prabu K. and Subramani A. (2012) Performance comparison of routing protocol in MANET, IJARCSSE, Vol. 2, Issue. 9, pp. 388-392. [7] Prabu K. and Subramani A. (2014) Energy efficient routing in MANET through edge node selection using ESPR algorithm, IJMNDI, Vol. 5, Issue. 3, pp. 166-175. [8] Shakshuki et al. (2013) EAACK - A Secure Intrusion Detection System for MANETs, IEEE Trans, Vol. 60, Issue. 3, pp. 1089-1098. [9] Subasree S. et al. (2010) Design of a New Security Protocol Using Hybrid Cryptography Algorithms, IJRRAS, Vol. 2, Issue. 2, pp. 95-103. [10] Suruthi B. et al. (2014) An Enhanced Intrusion Detection System for MANETS using Hybrid Key Cryptography, IJCSIT, Vol. 5, Issue. 2, pp.1152-1154. [11] Thamizhmaran, K. et al. (2015) Energy Efficient Routing Protocol with Ad hoc On-Demand Distance Vector for MANET, IEEE Explore, Vol. 2, pp.158-163. 701 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences PREPARATION AND VALIDATION OF PATIENT INFORMATION LEAFLETS (PILS) FOR CHRONIC KIDNEY DISEASE (CKD) PATIENTS USING A COMPUTER-AIDED READABILITY SCALE Ruhul AMIN*1, Faruk ALAM1, Biplab Kumar DEY1 Faculty of Pharmaceutical Science, Assam Down Town University, Panikhaiti, Guwahati, Assam. Abstract: To help patients/users better understand their medicine, condition, and lifestyle changes include patient information leaflets. PILs for chronic renal disease patients were prepared and validated using a computer-aided readability scale in this research. For developing PILs, primary, secondary, and tertiary materials are all explored. Researchers in the field of nephrology and pharmacy have evaluated the information in the leaflet. The BALD design criteria were used to develop the PILs’ layout and design. Again, PILs are compared to two standard PILs that may be obtained from medical facilities. The overall score PILs FRE=71.3, FK-GL= 6.6, CLI =10.3, Automated Readability Index =6.2, and Average Index = 8.2. Its score is equivalent to PILs available in the market standards, demonstrating the prepared PILs’ easy readability. Prepared PILs according to BALD standards scored 27 out of 32, indicating they are well-designed. The CKD-PIL leaflets were well-designed and easy to read. Patient information leaflets (PILs) may be used by the public and are deemed to be easily readable. Keywords: Patient information leaflets, CKD, BALD 702 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences CHANGE SELF-EFFICACY AS MEDIATOR BETWEEN LEARNING ORGANIZATIONS AND ORGANIZATIONAL INNOVATIONS: MODERATING ROLE OF POWER DISTANCE AND CAREER SATISFACTION Muhammad Salman CHUGHTAI *1 Ph.D. Scholar, Faculty of Management Sciences, International Islamic University, Islamabad, Islamic Republic of Pakistan. Abstract Purpose Rapid globalized changing circumstances become challenging for the business world, which also increases the importance of innovations for businesses for their survival; for that purpose, there is a need for change in the working structures. Therefore, this study examines the mediating role of change self-efficacy in the relationship of learning organizations and organizational innovations. Additionally, this study investigates the moderation role of career satisfaction between the relationship of learning organizations and change self-efficacy and the moderating role of power distance between the change self-efficacy – organizational innovations relationship. Design/Methodology/Approach Three hundred sixty-six participants voluntarily participate in the data collection survey of this study from the pharmaceutical and automobile industry. Statistical analysis of this study was performed through SPSS v. 25 and PROCESS-macro v 3.4 using different statistical techniques, i.e., reliability, correlations, mediation and moderation. Findings The findings of this study revealed that the relationship between learning organizations and organizational innovations was partially positively mediated by change self-efficacy. Moreover, the relationship between learning organizations and change self-efficacy was moderated by career satisfaction and power distance moderates the relationship between change self-efficacy and organizational innovations. Originality/Value The current study’s findings give some suggestions for managers and academia. In the current circumstances of change, this study suggests that the change-self efficacy of individuals is an imperative strategic tool for higher innovations. Moreover, the career satisfaction of employees plays a vital role for the higher self-efficacy of individuals about the change. Also, the present study suggests that power 703 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences distance is not useful for higher innovations. It is imperative for the management of the organizations to minimize the power distance culture for higher innovations, enabling them to survive in the highly competitive business market. Keywords Learning Organizations (LOs), Change Self-Efficacy (CSE), Career Satisfaction (CS), Power Distance (PD), Organizational Innovations (OIs), Social Cognitive Theory (SCT), Social Schema Theory (SST) 704 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences VACCINE HESITANCY AMONG UNIVERSITY STUDENTS: A CASE STUDY IN MAKRAN DIVISION, BALOCHISTAN Amir LATEEF (Presenter) Graduate Student Department of Chemistry University of Turbat Nadil SHAH Lecturer Sociology University of Turbat Ayaz UMAR Graduate Student Department of Sociology University of Turbat Abstract Although the government of Pakistan applied several undesirable consequences for the unvaccinated citizens, only a small portion of the population is fully vaccinated till now. That is very less as compared to its neighboring countries such as China, Iran, and India. One of the most common reasons of lacking behind is vaccine hesitancy in the country. The current study tried to know the reasons of vaccine hesitancy among undergraduate students in Pakistan especially in Makran division. Vaccine hesitancy or refusal is very common in all provinces of Pakistan, but Balochistan, where vaccine hesitancy is worsening the situations, has very little data regarding vaccination. This research was conducted among the university students in Makran Division of Balochistan to find out the situation of hesitancy between both medical and non-medical students. The research focused on their ratio and the other basic causes of vaccine hesitancy among educated youth in Makran. This study was both qualitative as well as quantitative in nature. The data were collected by developing interview schedules through structured and semi-structured questionnaire. The participants were selected through purposive sampling techniques. After collection of data, the quantitative data were analyzed through SPSS software and qualitative data were analyzed according to developed themes. The outcomes suggested that there are different reasons such as lack of knowledge about vaccination, rumors regarding vaccination and lack of trust among people the vaccination. The religious and social factors were also responsible for vaccine hesitancy among youth. So, the policy makers and government should develop trust among youth about Covid-19 vaccine. 1.2 Key Words COVID-19 Pandemic, Vaccine hesitancy, University students, Makran Division 705 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences WAWA AL-DIMASHKI AS THE LITERARY FIGURE OF SAIF AL-DAWLA’S COURT COUNCIL Natavan BAGHİROVA Anas Natıonal Museum Of Azerbaıjan Lıterature Named After Nızamı Ganjevı Baku, Azerbaijan ORCID ID:0000-0002-2822-938X Abul Faraj Muhammad ibn Ahmad al-Ghassani, known as Wawa al-Dimashki, was one of the wellknown poets of Sayf al-Dawla’s court. The poet met the ruler in 944 when he invaded Damascus from the Ikhshids. Wawa, who worked as a seller in the fruit market, was invited to the ruler’s palace in Aleppo because of the hymn (Nuniya ode)which he had dedicated to the ruler. There are many ghazals in the divan of the poet who wrote in the genres of eulogy, khamriya, ghazal and praise of classical Arabic poetry. In his love-motivated ghazals, the poet skillfully paints an artistic portrait of his favorite ruler: He is tall, rosy-cheeked with narcissistic eyes and pearly teeth. Wawa, a poet who lived in material well-being in the Hamdani palace in Aleppo, wrote praise poems to the ruler Sayf al-Dawla and Sharif al-Aqiqi, who was one of the influential public figures of Damascus. Imitating the classical tradition in describing Mamduh, the poet emphasizes his generosity and bravery, high human qualities. The content of his eulogy-odes to Sayf al-Dawla is more complete and rich in metaphors. Keywords: Wawa al-Dimashki, ruler Sayf al-Dawla, eulogy, Arabic poetry 706 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EFFECTS OF DISTANCE LEARNING ON LEARNING EFFECTIVENESS Dr. Adeel IFTIKHAR*, Raila Mumtaz *1 University of Poonch Rawalakot , Department of Sociology, Rawalakot, Pakistan. 2 University of Poonch Rawalakot , Department of Sociology, Rawalakot, Pakistan, ABSTRACT The development of computers in the past two decades has resulted in the changes of education in enterprises and schools. The advance of computer hardware and platforms allow colleges generally applying distance courses to instruction that both Ministry of Education and colleges have paid attention to the development of Distance Learning. To improve the quality of distance learning and students’ learning effectiveness in the investigated universities, quantitative survey with SPSS19.0 is applied to analyzing data in this study, in which Factor Analysis, Reliability Analysis, Regression Analysis, and Analysis of Variance are utilized for organizing and analyzing data. About 600 college students in Department of Public Administration are proceeded questionnaire survey, and 472 valid copies are studied. The research findings show that 1.Distance Learning appears significantly positive effects on Curriculum Instruction in Learning Effectiveness; 2.Distance Learning presents notably positive effects on Technological Media in Learning Effectiveness; 3.Distance learning reveals remarkably positive effects on Curriculum Management in Learning Effectiveness; and, 4.demographic variables appear notable effects on the correlations between Distance Learning and Learning Effectiveness. Keywords: Distance Learning, Learning Effectiveness, Public Administration. 707 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EFFECTS OF DISTANCE LEARNING ON LEARNING EFFECTIVENESS Farooq Muhammad SABIL1*, Raila MUMTAZ *1 University of Poonch Rawalakot , Department of Sociology, Rawalakot, Pakistan. 2 University of Poonch Rawalakot , Department of Sociology, Rawalakot, Pakistan, ABSTRACT The development of computers in the past two decades has resulted in the changes of education in enterprises and schools. The advance of computer hardware and platforms allow colleges generally applying distance courses to instruction that both Ministry of Education and colleges have paid attention to the development of Distance Learning. To improve the quality of distance learning and students’ learning effectiveness in the investigated universities, quantitative survey with SPSS19.0 is applied to analyzing data in this study, in which Factor Analysis, Reliability Analysis, Regression Analysis, and Analysis of Variance are utilized for organizing and analyzing data. About 600 college students in Department of Public Administration are proceeded questionnaire survey, and 472 valid copies are studied. The research findings show that 1.Distance Learning appears significantly positive effects on Curriculum Instruction in Learning Effectiveness; 2.Distance Learning presents notably positive effects on Technological Media in Learning Effectiveness; 3.Distance learning reveals remarkably positive effects on Curriculum Management in Learning Effectiveness; and, 4.demographic variables appear notable effects on the correlations between Distance Learning and Learning Effectiveness. Keywords: Distance Learning, Learning Effectiveness, Public Administration. 708 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences PRANAYAMA ON STRESS AMONG PARENTS OF CHILDREN WITH AUTISM- A PILOT STUDY M. Ramakrishnan Occupational Therapist, JIPMER Hospital, Puducherry-6 Sumathi Occupational Therapy center, Puducherry Abstract Background: Autism is a Pervasive Developmental Disorder (PDD) characterized by severe, complex and permanent behavioral and cognitive disabilities. Clinically defined by the child’s behavior and performance, this condition affects all areas of performance. Research has shown that parents of children with autism experience more difficulty and frustration with caregiving and behavior management than parents of children with other disabilities. Pranayama as a stress relieving technique which is going to help the Parents of children with autism. Objectives: Evaluate the effectiveness of pranayama on stress among Parents of children with autism at occupational therapy center in Puducherry. Study Design: A single group pre and post-test design was chosen for the research. Methods: In this study target population comprises of 40 Parents of children with autism were selected in Sumathi occupational therapy center at Puducherry. Initial assessment was taken on the first day by using the standardized tool of Perceived Stress Scale (PSS) after attaining consent form from all the subjects. Then pranayama was taught to the parents by an occupational therapist who was trained in yoga practice in the center. Post-test was taken on 32nd day by using the PSS. Results: In the pre-test, majority of the subjects 12(30.0%) had low stress, 28(70.0%) had moderate stress. In the post test, 27(70.0%) were in low stress, 13(30.0%) were in the moderate stress, whereas no persons in severe stress. The mean pretest was 20.15 and mean post-test was 13.4 respectively. Standard deviation of the pretest was 4.42 and post-test standard deviation was 3.71.The t-value is 9.60339. The p-value is< 0.0001. The result is significant at p < .0. Conclusion: The study concluded that pranayama is effective in reducing stress among the parents of children with autism. Keywords: Stress, Pranayama, Parents of Children with Autism INTRODUCTION Autism is a Pervasive Developmental Disorder (PDD) characterized by severe, complex and permanent behavioral and cognitive disabilities. Clinically defined by the child’s behavior and performance, this condition affects all areas of performance1. It may exist in isolation or in combination with other disorders and probably has many causes2. 709 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Occupational therapist applying the knowledgeable in yoga will be helpful to the family in coping up with stress. Pranayama is a branch of yoga useful in the management of stress. The aim and objectives of this study is to test the effectiveness of pranayama on stress among the parents of children with autism at occupational therapy center in Puducherry. In recent days, the mothers of autistic children face a lot of stress due to lack of awareness on coping strategies. Hence a need arises to rule out ways and means for the management of this stress among them. METHODOLOGY The study was conducted in parents of children with autism at Sumathi occupational therapy center in Puducherry. The study population comprises of Parents of children with autism at Puducherry. Sample size comprised of 40 Parents of children with autism who fulfill inclusion criteria. A sample for this study was selected through non probability-sampling (purposive sampling) technique. Study Design: A single group pre and post-test design was chosen for the research. Inclusion criteria: Parents willing to join the study. Mother above the age of 18 and Father above the age of 20. Exclusion criteria: If either of the parent decline; both the parents will not be considered for the study. Unwilling parents. Non co-operative parents and Foster parents will not be considered. Declaration of Helsinki adherence guidance. As per the Ethical Principles for Medical Research Involving Human Subjects this study was conducted after obtaining written consent from parents in their mothers tongue. Standardized tool used: Perceived Stress Scale (PSS) Description of the tool Perceived Stress Scale- a 10 item questionnaire (Dr. Sheldon Cohen’s) completed by a parents of children with autism, each answer scored on scale of 0 to 5 designed to measure the level of stress. Scoring procedure and technique: Scoring: Scores are obtained by reverse coding items 4, 5, 7, and 8. on these 4 questions, change the scores like this: 0 =4, 1 =3, 2 =2, 3 =1, and 4 =0. And then summing the reverse coded items with the remaining items 1,2,3,6,9,10. Interpretation of the scores are low range 0-13, moderate range 14-26 and high perceived stress range 27-40. Total is 40. Data collection procedure After obtaining the formal permission from the Director of Sumathi Occupational Therapy Center, Puducherry. The investigator explained the purpose of the study, oral and the informed written consent form was obtained from the parents of children with autism. The stress level was assessed by using Perceived Stress Scale as a pretest. The parents visited the study center and performed pranayama. The pranayama was implemented for 10 minutes duration of 10 cycles, twice a day in the morning and evening for one month consecutive days, post-test evaluation was conducted on the 32nd day of the study. The data collection period was 4 to 6 weeks from April 2021 to May 2021. Position- Sugasana Steps Type of Breathing Timing One Inspiration and inspiration 4 seconds Two Breath holding 4 seconds Three Expiration and expiration 6 seconds 710 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Four Breath holding 2 seconds Five Relaxation 20 seconds Table 1: Low stress level Range Pre-Test Post-Test 0-13 12 27 Table 2: Moderate stress level Range Pre-Test Post-Test 14-26 28 13 Table 3: Severe stress level Range Pre-Test Post-Test 27-40 0 0 Table 4: Mean, Standard Deviation and t-values Mean SD t-value p-value Pre test 20.15 4.42 19.62 < 0.0001 Post test 13.4 3.71 13.78 < 0.0001 RESULTS The findings of the study revealed that the comparison between the mean and standard deviation of stress among the parents of children with autism. In the pre-test, majority of the subjects 12(32.5%) had low stress, 28(65.0%) had moderate stress. In the post test, 27(70.0%) were in low stress, 13(30.0%) were in the moderate stress, whereas no persons in severe stress. The mean pretest was 20.15 and mean post-test was 13.4 respectively. Standard deviation of the pre- test was 4.42 and post-test standard deviation was 3.71 respectively. The t-value is 9.60339 (if P< 0.0001). There is significant difference between the pre and post test shown. Hence, the pranayama practice is effective on stress. DISCUSSION Stress is a factor in many modern illnesses. The development of coping skills to deal with stress is an occupational therapy goal for many patients3. Mother of grown children with an autism continue to have higher stress and report spending more time caregiving and doing chores and less time participating in leisure activities2. The emotional and social stress that these parents undergo have been described by various investigators in the East and West. On the other hand, few studies have shown that stress is not an 711 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences inevitable consequence in these parents. However, studies comparing the stress perceived by parents of differently disabled and normal children are limited4. The current study aimed to prove the pranayama on stress among parents of children with autism effect on their well-being outcomes. At baseline, the participants’ level of PSS was low to moderate. Parenting a child diagnosed with autism is a major life challenge that requires ongoing coping skills. Attitudes toward the child’s diagnosis can naturally be very negative at first, and require tremendous adaptation to adjust. Practicing pranayama results in a significant improvement in care giving and behavior management of autism at home. In the post test results show that persons changed the level of stress in to low and coordinating care and finding appropriate care can be improved. Occupational therapists can help families lean how to create natural learning opportunities in their day-to-day lives; these successes should enable and empower, improving parental self-efficacy5. The study was concluded that pranayama is cost effective, non-invasive, non-pharmacological complementary and alternative therapy to reduce the level of stress among parents of children with autism. CONCLUSION The study confirmed that the assumption which was formulated at the beginning was factual and the study was effective in reducing the stress. On the assessment of the 40 samples, majority of them having low stress, and remaining were having moderate stress. The study concluded that Pranayama as a stress relieving technique which is going to help the Parents of children with Autism. ACKNOWLEDGEMENT I would like to thank the Director of Sumathi Occupational Therapy center for allowing to conduct my study and parents of children with autism in this study. REFERENCES Rapin. Autistic children: diagnosis and clinical features. Pediatrics. PubMed; 1991; 87(52): 751-760. Willard & Spackman’s. Occupational Therapy. 12th edition Philadelphia, Baltimore: Lippincott Williams & Wilkins Publisher; 2014: 1117. Cyndi Courtney, Barbara Escobedo. A stress management program: Inpatient-to-Outpatient continuity. American Occupational Therapy Journal 1990; 44(4): 306-310. Saishree M. Pranayama on stress among mothers of mentally retarded children. Journal of Mental Health Nursing 2019; 7(2): 4-8. Smith J C. Occupational Therapy for Children. 7th edition. Ohio: Elsevier Publisher; 2015: 769-770,785. Hayes S A, Watson S L. The impact of parenting stress: A meta-analysis of studies comparing the experience of parenting stress in parents of children with and without autism spectrum disorder. Journal Autism Development. Disorder 2013; 43:629-42. Ramakrishnan M. The Effectiveness of Stress Management Techniques on Geriatric Patients. Review of Research, International Online Multidisciplinary Journal 2019; 8(4): 82-85. Catalano D, Holloway L, Mpofu E. Mental health interventions for parent cares of children with autistic spectrum disorder: Practice guidelines from a Critical Interpretive Synthesis (CIS) systematic review. International Journal Environment. Res. Public Health 2018; 15:341. Rajkumar A P, Thangadurai P, Senthilkumar P, Gayathri K, Prince M, Jacob K S. Nature, in a rural south Indian community. International Psychology 2009; 21(2): 372-378. 712 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Tells S, Naveen K V. Yoga for rehabilitation: an overview. Indian Journal of Medical Science 1997. Apr; 51(4): 123-127. Cubbin H I, Joy C B, Cauble A E, et al. Family stress and coping: A decade review. Journal of Marriage and the Family 1980; 212: 855-871. Wilkinson, et al. The Clinical Effectiveness of Pranayama. Journal of Alternative Complement Medicine 2002; 8(1): 33-47. Bhavanani AB, Madanmohan, Udupa K. Acute effect of Mukhbhastrika (a yogic Bellows type breathing) on reaction time. Indian Journal Physiol. Pharmacol. 2003; 47(3):297-300. 713 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences PLANT ESSENTIAL OILS FROM AN AGROWASTE PRODUCT: A KEY APPROACH FOR THE MANAGEMENT OF MAJOR STORED-PRODUCT INSECT PESTS *Visakh N. U. and Berin PATHROSE Department of Agricultural Entomology, College of Agriculture, Vellanikkara, Kerala Agricultural University, Thrissur-680 656, Kerala, India. Abstract Generally, peels of pomelo fruits are considered an agro-waste product. Apart from that, conventional insecticides used to control stored grain insect pests have not only led to environmental and health concerns but also raised insecticide resistance development in insect pests. Their efficiency is diminishing owing to a variable degree of application, accuracy, exposure time, conditions and frequency of usage. Red flour beetle, Tribolium castaneum and Pulse beetle, Callasobruchus maculatus are major pests are having high economic importance in stored grain products such as wheat, rice, and pulses. Our study was trialled for utilization of pomelo peels waste into bioactive essential oils and the evaluation of bioefficacy of pomelo, Citrus maxima essential oils at various concentrations by Residue film technique for determining contact toxicity, Fumigant toxicity assay and repellency by area preference method. Essential oil of C. maxima caused the highest mortality of 96.66% at their highest concentration by contact toxicity on C. maculatus than T. castaneum adult insects. The fumigant toxicity also resulted in higher mortality for C. maculatus than T. castaneum adult insects. A lower concentration resulted in 100% repellency by C. maxima essential oils against both stored-product test insects. Furthermore, we have checked the phytotoxicity of essential oils against germinated seeds and found them to be non-phytotoxic and eventually, safe for seed storage. Results indicate that C. maxima essential oils are having contact toxicity, fumigant and repellent activities, which can be used as a new green essential oil-based biopesticide for safe food storage with new formulations. Keywords: Essential oils, Red flour beetle, Pulse beetle, Biopesticides, Citrus maxima, Agro-waste 714 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences APPRAISING THE CAUSES AND EFFECTS OF CONSTRUCTION MATERIALS PRICE FLUCTUATION ON BUILT ENVIRONMENT PROJECT DELIVERY IN ABUJA METROPOLIS Abdulhaqq Onoruoyiza Muhammed1* Hassan Opotu Siyaka2, Chinedu Chimdi Adindu3, Abdulsamad Adinoyi Muhammed4 Department of Project Management Technology, School of Innovative Technology, Federal University of Technology Minna – Niger State, Nigeria. 1,2,3 4 Department of Economics, Faculty of Social Sciences, University of Abuja – FCT, Nigeria Abstract The developmental nature of Abuja metropolis makes it crystal clear that construction project development will continue to be a priority. However, the persistent and unabated rise in construction material prices has led to delay in the delivery of construction projects and in some cases, projects abandonment which has to a large extent stalled the developmental stride of the metropolis. This study thus, appraises the causes and effects of construction materials price fluctuation on Built Environment (BE) project delivery in Abuja metropolis, with an aim to providing mitigating measures. Semi-structured questionnaires were administered to 331 construction professionals within Abuja metropolis BE and 293 were properly filled and returned. Frequency, Percentile and Mean Index Score (MIS) were employed to rank the severity of the identified causes, effects and the mitigating measures. The findings of this study revealed that building material price inflation, instability of crude oil prices and suppliers materials hoarding are the top factors causing changes to construction material prices with mean scores of 4.78, 4.76 and 4.66 respectively, while market condition instability, increment in the duration of contract period and poor project management are the top effect of construction materials price fluctuation on the metropolis BE project delivery. This study concluded that, clear plans and strategies before starting a project, implementation of effective materials management policies and thorough cross checking of estimates based on the updated price information as the top mitigating measures for cushioning the effect of construction materials price fluctuation on Abuja metropolis BE. This study therefore, recommended that, satisfactory considerations of these mitigating measures are imperative to enhancing the delivery of construction projects within Abuja BE on the side of the contractor. Subsequently, on the side of the government, there is need to increase local production capacity and maintain the stability of exchange rates. The practical implication of this is that, construction professionals can deliver projects to the complete satisfaction of all stakeholders within Abuja metropolis. Key Words: Construction Materials, Price Fluctuation, Built Environment, Project Delivery, Abuja Metropolis. 715 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 1.0 Introduction The problem of inconsistent building materials price fluctuation has consistently been prevalent in the construction industries of developing nations. Nigeria’s construction industry is affected by this scourge and subsequently, Abuja metropolis Built Environment (BE) project delivery. The importance of construction materials to project delivery in the BE cannot be overemphasized (Muhammed & Muhammed, 2021). This is because construction materials when assembled properly and appropriately forms the purpose of any construction structure, and constitute about 50 per cent of the total project cost according to Caldas et al. (2015). Similarly, studies of Arayela (2005), Ogunsemi (2010) and Adedeji (2010) posits that construction materials makes up to 65, 50-60, and 60 percent respectively of the cost of construction projects. Abuja BE project delivery are influenced by so many factors including construction materials price fluctuation, incompetent project management, fraudulent contractors and political favouritisms (Muhammed et al., 2022), resulting into increase in the cost of initial project estimates, delay in project completion and sometimes outright abandonment of the construction projects especially public construction projects (Hafez, 2014). The flow of construction materials in the BE is a crucial requirement for the timely completion of construction projects (Kini 1999; Abdel-Wahab et al., 2018). However, the fluctuating cost of building materials during construction projects are affected by demand and supply, quality, place, time, currency exchange rate, pressure from inflation, material specification, materials availability and accessibility of alternative materials (Oladipo & Oni, 2012; San Ong, 2020), which has subsequently affected the BE construction output in recent times in Abuja metropolis both within and outside the municipal areas. This has nevertheless threatened the planned expansion efforts of the construction projects required for the continued growth and development of the metropolis by both public and private investors (Haruna et al., 2018). Similarly, according to Abdulkareem (2021), people experienced difficulties in building houses of their own, owing to high cost of building projects, ensuing from astronomically high prices of construction materials in Abuja. According to Jithin et al. (2020), the inconsistencies in the construction material prices has become a regular issue bedevilling all the construction stakeholders including clients, consultants and contractors. The same can also be said of other nations such as Ethiopia, where Hailu, et al. (2015), posits that inconsistent prices of construction materials is prevalent and affects the BE project delivery. Ibrahim & Elshwasdfy, (2021), also lays emphasis on the construction project costs in Egypt and Kamaruddeen et al. (2021), similarly highlights cost causing factors threatening the construction industry of Malaysia. Consequently, in Nigeria, cost of construction projects has been identified as most costly (Abu et al., 2021), particularly in Abuja metropolis. This is attributable to the inconsistencies of construction materials prices prevalent in the construction industry as one of the major causes (Marzouk & ElRasas, 2014). Additionally, the Senate of the Federal Republic of Nigeria as posited by Melaye (2015) cited in Abu et al. (2021), bemoaned the increasing high cost of construction projects within the Abuja BE as “exploitative and unnecessary”. The Senate further posited that, this emerged as a result of the discriminatory and loop-sided payment for the awarded contracts despite the high interest rate, inflation rate and the continued increase in the prices of construction materials. It needs not be emphasized that Abuja metropolis as the capital city of Nigeria needs the best possible infrastructural facilities in order to be able to compete with the other world renown capitals such as Berlin, Washington, Paris, Madrid and a host of others. Despite the need for such, infrastructural deficit is still largely prevalent in the capital city (Muhammed & Abubakar, 2019; Makun & Bashir, 2019 Ozioma et al., 2020). Notwithstanding the previous studies conducted in this area, following the continued inconsistencies experienced in construction materials prices, and the need to lessen the effect on the BE project delivery in Abuja metropolis, as well as the uneconomical nature of the construction materials price escalation (Dikko, 2012; Muhammed & Adindu, 2021; Muhammed & Muhammed, 2021), this study will therefore, appraises the causes and effects of construction material price fluctuation on the project delivery in Abuja metropolis BE with a view to providing mitigating measures to cushioning the effect of material price fluctuation on the BE project delivery. 716 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences This study is designed to: 1. Identify the causes of construction materials price fluctuation in Abuja metropolis. 2. Determine the effect of building materials price fluctuation on built environment project delivery. 3. Explore the mitigating measures for cushioning the effect of construction materials price fluctuation within Abuja metropolis BE. 2.0 Literature Review 2.1 Causes of Building Materials Price Fluctuation Arijeloye & Akinradewo, (2016) puts it that the overall construction expenditure comprises of 50 to 70 percent of construction materials. Several factors influence the cost of construction materials prices (Omede & Saidu, 2021). According to Haruna et al. (2018), one of the factors responsible for construction materials price fluctuation is supplier default which comes about as a result of the market monopoly enjoyed by the supplier who intentionally keeps pushing up the prices and limiting output with little or no responsiveness towards the needs and requirements of the customers. It is the position of Adegbembo & Adeniyi (2015) that market stockpile similarly causes construction materials price fluctuation. When such happens, ‘artificial scarcity’ is created leading to the astronomical high prices of the available and accessible construction materials. Political, social and environmental problems arising from government decision making also contribute to the causes of building materials price fluctuation (Mansfield et al., 2014). Demand and supply movement significantly impacts construction material prices (Omede & Saidu, 2021). The prices of energy such as gasoline and electricity also impact construction building material prices according to the Bureau of Economic Research (BER, 2008). Anderson (2011), opines that volatility experienced in the prices of crude oil similarly affects construction materials price level. In consonance, the study of Muhammed & Muhammed (2021), on the correlation between petroleum pump price volatility and selected building materials prices of construction projects in Nigeria, 2011 – 2020, denotes a very high correlation between construction materials prices and crude oil pump prices. They posit further that exchange rate volatility is also one of the major macroeconomic variables that consistently affect construction sector material prices. This is because the higher the exchange rates, the higher the prices of building materials (Turro & Penyalver, 2019), especially for those materials that are consistently imported into Nigeria. Import duty charges applied by the authorities are sources of astronomically high prices of construction materials according to Yahaya, (2021). This has effect on the construction materials subsector of different countries such as Nigeria, Malaysia, Kenya, India, Oman and a host of other nations. Similarly, bank interest rate and the foreign exchange market unpredictability is a cause of foreign exchange rate depletion of the country which increasingly affects the country, leading to an import dependence level of almost 60 percent of its raw materials according to the studies of Jagboro & Owoeye, (2014) and Ikechukwu, (2021). Furthermore, with high interest rate, people are encouraged to save which end up reducing their spending rate with a rise in the cost of borrowing also prevalent. For instance, the interest rate of the Central Bank of Nigeria (CBN) as at August 2022 was 14 per cent (Central Bank of Nigeria, 2022). Muhammed & Muhammed, (2021), also sees currency devaluation as an instrument for improving a nation’s balance of trade by authorities via export boosting in the period where trade deficit may become a challenge for the nation. The devaluation brings about the same value of currency being able to buy more of the other currency (Omede & Saidu, 2021). In a country where such is experienced, it is highly likely the building materials prices would also be affected when the imports are largely sold at higher prices while the exports are being sold at a lower price. Ihuah, (2015), opines that human factors are part and parcel of the fluctuation in the prices of building materials. He states further that human factors are the organizational, environmental, individualities and job factors which are influential to the work of a person that can affect the health and safety status. Another cause of construction materials price hike is 717 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences building wastes which are made up of concretes, woods and bricks that are damaged or unexploited as a result of one reason or the other (Haruna et al., 2018). Observational research posits that this amounts to as high as 10 to 15 percent which is considerably higher than 2.5 to 5 percent normally assumed by the quantity surveyors (Omede & Saidu, 2021). According to Merriam-Webster (2022), “force majeure is an event that cannot be reasonably anticipated”. This includes but not limited to war, tornado and hurricane, and is related to the concept of an ‘Act of God’. For such an act to happen, it must have been reasonably unanticipated, unpredictable and external to the parties of the contract. Example of such is the Covid-19 pandemic whose impact is still keenly felt today in all aspect of the national economy. 2.2 Effects of Building Materials price fluctuation on BE project delivery Cost variation is one of the effects ensuing from the increase in the prices of construction materials. This is known when there is a deviation between final cost and initial cost of a project (Ikechukwu et al., 2017). It is the amount by which the actual cost exceeds the initial cost during any stage of the Project Life Cycle (PLC) (Lukale, 2018). A study carried out in Malaysia to determine the factors causing cost overrun in the construction project has it that cost variation is one of the factors that cause project cost overrun according to Kamaruddeen et al. (2020), and this is largely as a result of construction materials price fluctuation. Possible total project abandonment is a factor that can arise from the inconsistencies in construction material prices. Haseeb et al. (2011), sees construction project abandonment as putting an end to every work or longtime suspension of construction activities. Moreover, the prevalence of uncompleted and completely abandoned construction projects are induced by financial challenges and materials cost variations (Ayodele & Alabi, 2011). It is suggested by the study of Idoro & Jolaiya, (2010), that high cost of building materials and inflation are the major proponents of uncompleted and substandard projects. Obviously, building materials price increase considerably affects the construction sector industrial performances while inflation increasingly leads to a rise in building material prices. These factors are impactful to South Africa’s housing sustainability (Alabi & Fapohunda, 2021). Aluko (2008), typifies project abandonment as one that have negative environmental consequences on the society which he viewed as one of the aftermaths of construction materials price fluctuation in Nigeria. These include flooding, air and water pollution, drugs addict hideouts, traffic congestion in some cases and neighborhood health hazards which ensued from the continued low volume of production prevalent within the Nigerian construction industry (Ganiyu, 2016), owing to the subsequent rise in the prices of construction materials. This led to the suffering of the populace as a result of government incapability to deliver affordably adequate and sustainable housing units. The acquisition and usage of poor-quality construction materials as a result of the increment in construction material prices is also a possible cause of building collapse according to Chendo & Obi (2015). The adoption of such material induces building structural damages and unprecedented mishaps (Ganiyu, 2016). Building collapse is induced either by man-made or natural factors (Amadi et al., 2012), and posits further that frequent collapse of buildings is prevalent in developing countries such as Nigeria. Chendo & Obi, (2015) exemplifies that the prevalent building collapse in Nigeria is induced by man-made factors. In consonance, Adama et al. (2017) posits from his study that the fundamental basis for building failure and collapse is occasioned by the inconsistencies in the prices of building materials and further findings indicates the presence of substandard building materials in the Nigerian construction industry (Aziz, 2013), as low quality materials induces higher cost of construction projects beyond the initially projected cost estimates. Unemployment is another factor that has effect on construction materials price increase according to Ayodele & Alabi (2011). Owing to the difficulties of the construction contractors to forecast expected profits accruable from projects as well as their inability to get the needed contracts, many contracting firms retrench most permanent staff as they result to hiring and firing approaches which significantly reduces the labor force, despite the industry comprising of diverse personnel who are skilled and unskilled (Akanni et al., 2014). In some extreme cases, it is not just about laying-off of workers but closure of construction firms as many young firms 718 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences closes within the first five years of their establishments (Aje et al., 2016). Oladipo & Oni (2012), reveals that macroeconomic indicators on building materials cost are an important inducer of the level of unemployment prevalent in the country. Besides, the unemployment rate also impacts the Gross Domestic Product (GDP) of the nation (Muhammed, 2016). Therefore, in summary, the economic boost expected from the construction industry to the economy is ruined. Also, fraudulent practices of the construction practitioners are prevalent in the construction industry when there are high prices of construction materials. These fraudulent practices are frequented and almost always happen during the payment chain (Alabi & Fapohunda, 2021). It is known that this is mostly done by workers at the nadir of construction work where prices of materials and work done are inflated. According to Alex (2019), another division may amplify the cost to vendors by brokering a deal with them in order to get their share when the payment is done. This result into multiple payments for a single construction material procured for the construction project within the BE. 2.3 Relevant Theories 2.3.1 Contingency Theory The basis of this study is emphasized by the contingency theory brought about by Fred Fiedler in 1960s. The theory is of the position that organizations must make decision on the basis of the appropriate technique and the prevalent economic conditions (Burns & Stalker, 1961). The theory opines that no entirely suitable management systems are required for organizations in all circumstances (Otley, 1980; Islam & Hui, 2012). The theory is of a necessity to this study because of the prevalent inconsistencies in the construction market ensuing from the constant fluctuation in the prices of construction materials where the construction firms are expected to come up with varying management techniques to accommodate and manage these factors at varying times of their arrival in order to allow for the success of the construction project delivery within the BE. 2.3.2 Transaction Cost Theory Cosmos (1931), puts forth the transaction cost theory which is also a guide for this study. The theory posited that an ideal organizational structure is one that attains economic productivity by lessening exchange cost when negotiations are made for the services to be delivered (Asikogu et al., 2021). The theory advocates that different types of transaction create coordination cost of controlling, monitoring and running of projects in order to attain top performances. Thus, the theory opines that such cost and cost of production are to be distinguished and that there is need for the firm’s decision makers to make a decision during negotiation to minimize the transaction cost that augers well with the firms cost performance targets (Cuypers et al., 2021). The theory underpin the importance of this study in that the construction professionals in the BE more often does not make the necessary provisions for the inconsistencies in the prices of construction materials at best and sometimes does not make at all, at worst. This underscores the importance of creating mitigating measures as a plan towards restricting the effect of the fluctuation in building materials prices in order to allow for better project delivery of the construction professionals within the BE. 2.3 Conceptual Framework The model depicted by figure 1 show the relationship between the variables considered for this study. The causes of construction material price fluctuation which are typified from various studies to include inflation, supplier stockpiling of construction materials, exchange rates, interest rates, import duty on imported materials, transportation cost, building materials inflation and prices of crude oil and so on are used in this study and their effects on the BE construction project delivery is likewise delineated. These variables, in line with the contingency and transactional cost theories requires proper management 719 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences through forecasting and ensuring reduced productivity challenges during planning by lessening exchange cost effect during negotiation as part of the mitigating measures in order to adequately prepare for the inconsistencies in the prices of construction materials in order to enhance the BE project delivery. Figure 1: Model developed for this study Source: Authors Construct, (2022). 3.0 Methodology The approach of qualitative methodology was applied for this study by employing semi-structured questionnaire to the targeted respondents. According to Kothari (2004), the data generated via this technique can be exposed to arduous qualitative analysis, which is far easier with less inaccuracy (Devault, 2020). As posited by Okolie & Mba (2020) and evidenced in the study of Atanda (2021), the total number of the combined practicing builders, quantity surveyors and architects within Abuja metropolis was 1,950 determined from their NIB, NIQS and NIA branches in Abuja metropolis as at May, 2020. Subsequently, according to Saunders et al. (2014), a sample size refers to the participants selected to represent the entire population. The sample size for this study is determined using Yamane (1973), simplified formula for sample size calculation. n= N 1+ N (e ) 2 Where; n = sample size, N = population, e2 = Margin of error (assumed 5% or 0.05), 1 = unity or constant value n= . 1950 1 + 1950 ( 0.05 ) n = 331 720 2 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences The above result indicates a selection of 331 respondents for this study. The questionnaire used for this study is sectioned into two divisions, with the first section comprising of the demography of the respondents who are made up of construction professionals including Material Managers, Inventory Officers, Supervisors, Suppliers, Project Managers and Site Managers. The second section is apportioned into three parts, comprising the causes of construction material price fluctuation, effects on BE project delivery and the mitigating measures. With regards to the prescription of Enshassi et al. (2009), this study uses a 5-point Likert scale ranging from 1 to 5 as follows: “1 = Not significant”, “2 = Slightly significant”, “3 = Moderately significant”, “4 = Very significant”, and “5 = Extremely significant” as applied in the study of Muhammed et al. (2022). The collected data were analyzed using Frequency, Percentile and Mean Index Score (MIS). 4.0 Results and Discussion 4.1 Background Information of respondents This study uses 331 questionnaires out of which 293 were returned which indicates 89 percent response rate. Out of the returned 293 responses, 226 of these were males and 67 were females which indicate about 77.1 and 22.9 response rates respectively from both gender. Educational status of these respondents comprises of mostly construction professionals with first degree, followed by respondents with Higher National Diploma (HND), Master’s Degree, National Diploma (ND) and PhD with 132, 77, 54, 17 and 13 respondents at a response rate of 45.1, 26.3, 18.4, 5.8 and 4.4 respectively. The age bracket of the respondents were categorized into 20 – 30, 31 – 40, 41 – 50, 51 – 60, and 60 and above years, with responses of 99 (33.8), 76 (25.9), 80 (27.3), 33 (11.3) and 5 (1.7) percent simultaneously, and connotes that the construction industry is dominated by youths with each respondent having at least a year experience in construction materials procurement. The professionals with the highest resnse rate are the Project Managers with 80 responses which depicts a response rate of 27.3 percent. This was followed by Materials Managers, Site Managers, Inventory Officers, Suppliers and Supervisors with responses of 72, 64, 42, 18 and 17 which indicate a response rate of 24.6, 21.8, 14.3, 6.1 and 5.8 percent respectively. Similarly, experiences gathered by the construction professionals within 1 – 5 years have responses from 156 respondents which indicates 52.9 percent response rate, followed by the respondents with an experience level between 6 – 10 years and above 10 years which depicts 29.4 and 17.7 percent response rate correspondingly. Most of these respondents have their sites located within Abuja Municipal Area Council (AMAC) and rightly so, have 171 responses against the 122 responses of the construction professionals having their sites located outside of the AMAC, which indicates a corresponding 58.4 and 41.6 percent response rate. 721 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 1: Background Information of Respondents Profile Frequency % Male 226 77.1 Female 67 22.9 National Diploma (ND) 17 5.8 Higher National Diploma (HND) 77 26.3 First Degree 132 45.1 Master’s Degree 54 18.4 PhD 13 4.4 20 - 30 years 99 33.8 31 - 40 years 76 25.9 41 - 50 years 80 27.3 51 - 60 years 33 11.3 61 and above 5 1.7 Materials Manager 72 24.6 Inventory Officer 42 14.3 Supplier 18 6.1 Supervisor 17 5.8 Site Manager 64 21.8 Project Manager 80 27.3 1-5 years 155 52.9 6-10 years 86 29.4 Above 10 years 52 17.7 Municipal Area Council 171 58.4 Outside of Municipal Area Council 122 41.6 Gender Education Age Profession Experience Site Location Source: Researchers Field Survey, (2022). 722 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 4.2 Causes of Building Materials Price Fluctuation Table 2 shows the findings on the identified causes of building materials price fluctuation in Abuja metropolis BE and reveals that building materials price inflation is ranked 1st with a mean score of 4.78 depicting that the major causes of the fluctuation experienced in construction materials prices arises from inflation of the building materials just as in Omoregie & Radford, (2006) and Abu et al. (2021). This is down to the human nature of the people in the metropolis as many are in for quick money. This is followed by the instability of the crude oil prices with a mean score of 4.76 and ranked 2nd. Nigeria’s economy is mostly focussed and dependent on crude oil prices as most of the respondents view it as important to the fluctuation experienced in the construction material prices. In consonance, the study of Muhammed & Muhammed (2021), denotes a very high correlation between construction materials prices and crude oil pump price volatility. There is also a case of materials hoarding by the suppliers being ranked 3rd with a mean score of 4.66, as this is a prevalent issue in the Nigerian construction industry especially when there is an information about the near future scarcity of some materials. The supplier deliberately hoards the materials and therefore, creates ‘artificial scarcity’ leading to the subsequent increase in the prices of materials. Material high import duty rates and transportation cost are ranked 4th and 5th respectively with corresponding mean scores of 4.62 and 4.57. Construction professionals see that the increment in duty rate of construction materials imported are of high consequence to the inconsistencies experienced in the prices of construction materials. The transportation within the Abuja environment is also a contributing factor that brings about ‘artificial increase’ in the prices of construction materials. This is so, because of the distance between the location of the supplier usually outside of the Municipal areas and that of the site leading to more expenses incurred during the course of transporting the construction materials to the site especially those sites located in Asokoro, Maitama and Central Business District (CBD) areas of AMAC in the metropolis. The challenges of exchange rate is also a high factor impacting construction materials price changes with a mean score of 4.56 and ranked 6th. This is occasioned by the ceaseless and continued rise in the rate of US dollars which is the most transacted foreign currency in Nigeria against the local Naira currency which has being a factor in the inconsistencies experienced in the prices of construction materials. Input cost of raw materials into production and site material wastages are seen as factors that similarly affect construction materials with mean scores of 4.54 each and both ranked 7th. The amount of raw materials inputs that goes into production of construction materials also have an effect on the prices of the materials alongside material wastages on site. The amount of construction materials used on site will either increase or decrease the demand for more materials. It is a known fact that the higher the demand, the higher the cost and vice versa. This takes us to National currency devaluation, and supply and demand rates which are ranked 9th and 10th with mean scores of 4.51 and 4.50 respectively. The lower the value of the national currency and the higher the demand for imported construction materials, the higher the cost of those construction materials. Conversely, the lower the demand and the higher the value of the national currency, the lower the cost of these imported construction materials. These findings are similar to the findings of Mbachu & Nkado (2004), Khyomesh, (2011) and Aysha, et al. (2015). Interest rate increase, political instability of the country as well as substitute products accessibility also considerably affects construction materials prices with respective mean scores of 4.45, 4.44 as well as 4.34 and ranked 11th, 12th as well as 13th correspondingly. Consequently, the processes of ordering and delivering of building materials, and supply inadequacies of the material suppliers has mean scores of 4.00 and 3.89, and correspondingly ranked 14th and 15th with considerably reduced influences on construction materials price variation. The least selected factors are frequent weather changes and force majeure correspondingly ranked 16th and 17th with mean scores of 1.48 and 1.47 respectively. This is so because, there are usually low issues of weather changes in Nigeria as the weather is mostly divided into rainy and dry seasons, and in the dry season is where most external construction works for instance; road works are expected to be carried out. The case of ‘act of God ‘such as war, earthquake, tsunamis and flood are not something we do experience in Abuja metropolis and rightly so, is ranked the least 723 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences factor. These findings are largely consistent with the findings of Olawale & Sun, (2010) in Nigeria and Sambasivan et al. (2017) in Tanzania. Table 2: Identified causes of Building Material Price Fluctuation Factors Mean SD Rank Building materials price inflation 4.78 .715 1 Instability of the prices of crude oil 4.76 .427 2 Hoarding of materials by suppliers 4.66 .584 3 Materials high import duty rates 4.62 .593 4 Transportation cost 4.57 .794 5 Currency exchange rate 4.56 1.054 6 Input cost of raw materials into production 4.54 .500 7 Site material wastage 4.54 .610 7 National currency devaluation 4.51 .775 9 Rate of supply and demand 4.50 .606 10 Interest rate increase 4.45 .973 11 Nation’s political instability 4.44 .836 12 Substitute products accessibility 4.34 1.027 13 Building materials ordering and delivering process 4.00 1.198 14 Material supply inadequacies of Suppliers at needed times 3.89 1.270 15 Frequent Changes in Weather 1.48 .577 16 Force Majeure 1.47 .670 17 Source: Researchers Field Survey, (2022). Figure 2: Performance Index of the identified causes of construction materials price fluctuation Source: Researchers Field Work, (2022). 724 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 4.3 Effect of building materials price fluctuation on Built Environment project delivery Table 3 illustrates the effect of price variation of building materials with fluctuation in prices leading to market condition instability ranked 1st with a mean score of 4.86, and shows that inconsistent construction prices consequently leads to distortion in the prices of construction materials in the BE (Frimpong et al., 2003; Baloyi & Bekker, 2011). This leads to ‘increment in the duration of the contract with an increasing work’ and culminating into ‘poor project management’ as they are correspondingly ranked 2nd and 3rd with mean scores of 4.82 and 4.80 respectively, and in close proximity with the rankings of Ameh et al. (2010). This shows that market condition instability, duration of contract period and additional works, poor project management highly affects the BE according to Omoregie & Radford, (2006), which ensued from the inconsistencies experienced in construction material prices. These inconsistences also increasingly leads to the reduced quality of design and specifications, causes initial cost estimate variation and raw materials shortage on site with mean scores of 4.78, 4.75 and 4.74, and ranked 4th, 5th and 6th respectively, which is consistent with the study of Ahmed et al. (2020). The variation also have effect on the wages of workers on site considerably and ranked 7th with a mean score of 4.73. This invariably leads to the shortage of workers on site and thereby, extending the period for project delivery. Incompetency of project team is ranked 8th with a mean score of 4.72 which connotes that the project team management also experience problems within the BE when there are variations in the prices of construction materials (Omoregie & Radford, 2006). ‘Slow payment of completed work’ and ‘complexity of design and construction’ are consequently ranked 7th with a mean score of 4.71 each. This is occasioned by the differences in the initial budget caused by the fluctuation in the prices of construction materials. These are considered to also have high effects on the Abuja BE project delivery performances. Cash flows and financial difficulties, ineffective planning, design changes and funding problems are ranked 11th 12th 13th and 14th with mean scores of 4.67, 4.66, 4.58 and 4.54 which are respectively perceived by the construction professionals as seemingly having high effects on the project delivery of the BE. Fraudulent practices and kickbacks, inconsistent construction industry practices and increase in the cost of land acquisition are the lowest ranked factors with mean scores of 4.18, 3.89 and 2.75, and ranked 15th, 16th and 17th respectively. This is so because, these factors are already prevalent in the construction industry and are thereby not occasioned by the increasing cost or fluctuation in the cost of construction materials. This however differs from their position in the study of Abu et al. (2021). 725 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 3 Effect of Building Materials Price Fluctuation on the BE project delivery. Factors Mean SD Rank Fluctuation leads to market condition instability 4.86 .348 1 Increment in duration of contract period and additional works 4.82 .383 2 Poor projects management 4.80 .402 3 Reduce quality of design and specifications’ 4.78 .416 4 Causes variation in original cost estimate 4.75 .518 5 Shortages of materials for workers on site 4.74 .439 6 Fluctuation in the wages of labourers 4.73 .572 7 Can lead to incompetent Project team 4.72 .450 8 Slow payment of completed works 4.71 .774 9 Complexity of design and construction 4.71 .579 9 Cause cash flow hitches and financial difficulties 4.67 .980 11 Causes ineffective planning 4.66 .474 12 Causes design changes 4.58 .571 13 Funding Problems 4.54 .704 14 Fraudulent practices and kickbacks 4.18 .793 15 Inconsistent practices in the construction industry 3.89 .928 16 Increase cost of land acquisition 2.75 1.222 17 Source: Researchers Field Work, (2022). Figure 3: Performance Index of construction materials price variation effect on the BE project delivery. Source: Researchers Field Work, (2022). 726 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 4.3 Exploring the mitigating measures for cushioning the effect of construction materials price fluctuation within the Abuja BE. Table 5: Mitigating measures for curtailing construction materials price variation within the Abuja metropolis BE. Mitigating Measures Mean SD Rank Clear plan and strategy before starting a project. 4.96 .206 1 Implementation of effective material policy and material management 4.96 .206 1 Thorough crosschecking of estimates based on updated price information. 4.91 .413 3 Elimination of waste at both professional and trade practice levels 4.87 .619 4 Competence and leadership of the project manager 4.82 .825 5 Clients identification of their requirements and needs 4.65 .924 6 Proper coordination and communication among various parties 4.51 1.026 7 Accuracy of bidding documents provided by client 4.38 .825 8 Early project planning and scheduling of labour 4.28 .857 9 Source: Researchers Field Work, (2022). 4.3.1 Clear plan and strategy before starting a project (4.96) The issue of clear planning has seemingly becomes a challenge to the construction stakeholders including clients, consultants and contractors. This is ranked 1st with a mean score of 4.96 to depicts the relative importance of having a clear plan and strategy before initiating a project. It is not uncommon to see differences in opinions, understandings and standpoint of the stakeholders during the initial and planning stages and sometime during execution and monitoring stages of the project (Muhammed et al., 2022). It is therefore, a necessity for the stakeholders to continually be on the same page during any phase of the PLC as opined by the construction professionals. Because of the constant differences in the valuation of work scheduled and work done, projects within the Abuja metropolis are delayed leading to the extension of time and in some other cases court process of litigation may ensue. This is mostly as a result of cost variation (Alabi & Fapohunda, 2021), which has brought the differences as work done is almost always undervalued by the clients and the opposite goes for the contractors. This finding is in agreement with the study of Abu et al. (2021), which similarly ranks clear plan and strategy as 1st amongst its mitigating measures. 4.3.2 Implementation of effective material policy and material management (4.96) It is the responsibility of the contractor to have a clear policy on materials demand and supply as well as the management of such materials which is the reason why it similarly, ranked 1st with a mean score of 4.96 to underscore the essence of having effective materials management policy in place by the contractor. This is however emphasized by the studies of Arayela (2005), Adedeji (2010), Ogunsemi (2010) and Caldas et al. (2015), who were of the position that building materials makes up to 65, 60, 50 – 60 and 60 per cent respectively of the total construction expenditure. Studies of Omoregie & Radford (2006), Abu (2021) and (Alabi & Fapohunda, 2021), emphasized the importance of effective materials management policy in controlling the effect of construction materials price fluctuation on BE project delivery. 727 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 4.3.3 Thorough crosschecking of estimates based on updated price information (4.91) According to Babalola et al. (2021), there is always a potential that labour and material costs will fluctuate unpredictably, to a greater or lesser extent, throughout the project. This is extremely important for all stakeholders. In order to avoid cheating and outright gains made by one party over the other, as well as avoidance of differences as to valuation of work, the construction practitioners see the use of updated price information on regular crosschecking of estimates as invaluable to the BE project delivery and ranked 3rd with a mean score of 4.91. In consonance, Abu (2021), also highlighted the need for detailed and accurate estimates as a measure for curtailing construction material price fluctuation effect on BE project delivery in Abuja. This however differs from the position of the studies of Asal (2014) and Kamauddeen et al. (2020). As far as the Abuja metropolis is concerned, it is crystal clear that there will be continued construction project development owing to its developmental nature and it is of essence that updated price information on the fluctuating construction materials prices are usually used by the construction stakeholders before and during construction projects. 4.3.4 Elimination of waste at both professional and trade practice levels This is invaluable to the contractors as this goes a long way in conserving construction materials as well as the use of accurate materials for a specific construction work and reduces the scarcity of such construction materials. Ranked 4th with a mean score of 4.87, accentuated the importance of waste elimination to contractors materials management effectiveness. This is against the position of the study of Abdulkadir et al. (2020) which ranked the factor well below others. This finding is however in consonance with the studies of Arah (2012) and Anago (2012). The effect of waste elimination is in the increased level of construction projects output with the budgeted cost (Muhammed et al., 2022). Ashworth & Perera, (2015), noted that firms that become profitable created revenue from reducing waste to the minimal, tolerable, bearable and acceptable level at both professional and commercial levels. 4.3.4 Competence and leadership of the project manager (4.82) The project manager has the responsibility of successfully delivering projects irrespective of the prevalent market conditions (Ramos, 2014). This is stressed by the mean score of 4.82 and ranked 5th. It takes a competent Project Manager to almost always plan ahead and forecast the future possible prices of construction materials using the prevalent market conditions (Ramos, 2014). It is the opinion of the construction professionals that project managers especially that of the contractor to be on its toes throughout the construction process from initiation to the closing stages of the project. The position of project manager’s competency is largely in consonance with the study of Abdulkadir et al. (2020). 4.3.5 Clients identification of their requirements and needs (4.65) The professionals also see the importance of clients knowing their entire requirements before the start of the construction project. This is reinforced by its mean score of 4.65 and ranked 6th. While it is the responsibility of the contractor to deliver projects at the required specifications and requirements, it remains the duty of the client to provide unambiguous and clear specifications for which the contractor can deliver at minimal fuss in order to curtail the price fluctuation of the construction materials (Nuru, 2015; Olukyode et al., 2015; Muhammed et al., 2022). Abuja metropolis construction professional regularly witnesses the challenges of specification changes during the course of the project work and therefore, does not necessarily come to terms with the clients’ decision. This is worsened by the increasingly inconsistent construction material prices and therefore, leads to delay in the completion date of the project in Abuja metropolis BE. 728 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 4.3.6 Proper coordination and communication among various parties (4.51) The performance of individual groups within the team of construction settings is very crucial. This is also a determinant of the overall project performance (Aluko & Mewomo, 2021). It is the responsibility of all parties to the project to properly transfer information ranging from the prevalent market conditions, the rise and fall in wages of labourers as well as progress payment and valuation of works throughout the course of the PLC. The importance of this, is emphasized by its 4.51 mean score that ranked 7th. This largely agrees with the study of Abu et al. (2021) and disagrees with the study of Abdulkadir et al. (2020). This indicates that while some of the respondents largely believed that curtailing the prices of the construction materials within Abuja BE can be done through appropriate harmonization and communication amongst the parties to a project, some equally thinks that the factor is generally a practice in the construction industry and thus, does not necessarily affect construction materials price fluctuation. 4.3.7 Accuracy of bidding documents provided by client (4.38) Most of the construction professionals within the Abuja metropolis BE sees bidding document accuracy as largely critical to curtailing construction materials price fluctuation. This is enhanced by its mean score of 4.38 and ranked 8th in table 5. The bidding document accuracy enhances the ability of the BE to complete project on time, cost and scope. This is largely the position of the studies of Akintoye (2000), Ashwoth & Perera (2015) and Abdulkadir et al. (2020). According to Baloyi & Bekker (2011) and Frimpong et al. (2003), accuracy of bidding document is a way to prevent time overrun in South Africa housing projects and ground water projects in developing countries such as Ghana respectively. 4.3.8 Early project planning and scheduling of labour (4.28) Olatunde et al. (2017), noted that the construction professional team early selection and scheduling of project is significant to the impact and quality of the expected project. This is important for the start and completion of construction projects as prompt project plan and labour scheduling can sway project completion time within the Abuja metropolis BE in the appropriate direction. This is accentuated by its ranking of 9th and a mean score of 4.28. Asal (2014), shows that upgrade in the company’s quality of planning and scheduling of projects is crucial to the performances of the BE. Ashwoth & Perera (2015), also noted that profitable firms continually increase their level of project planning and scheduling in order to curtail the upshot in the prices of construction materials. This is a necessity for the construction firms in Abuja metropolis as the inconsistencies in the prices of construction materials can endanger their level of profitability. 5. Conclusion and Recommendation The study appraises the causes and effects of construction materials price fluctuation on BE project delivery in Abuja metropolis. This study concludes that overall, clear planning and strategy before starting a project, effective use of materials management policies, thorough crosschecking of estimated via the prevalent market conditions, competent leadership of the project manager, clear and unambiguous requirement of clients, proper communication and coordination among stakeholders, clients bidding document accuracy, and early project planning and labour scheduling are extremely consequential to the Abuja metropolis BE project delivery as depicted by their high mean scores. This study recommends that Abuja BE professionals must give these mitigating measures utmost consideration which require suitable management in planning, monitoring and controlling, in order to deliver project within the estimated time, cost, and specifications irrespective of the prevalent market conditions of the construction materials as enthused by the contingency and transaction cost theories. Consequently, government should endeavour to increase the production capacity of the local construction materials producing companies and ensures the stability of the exchange rate. The practical implication of this study is that, construction professionals can deliver projects to the complete satisfaction of all stakeholders within Abuja metropolis BE. 729 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences References Abdulakeem, O. O., Hadiza, A. M. & Yusuf, G. K. (2021). Effect of Rising Cost of Building Materials on Property Development in Bariga Lagos State, Nigeria. International Journal of Environmental Design & Construction Management. Published by Cambridge Research and Publications. Vol. 20 No. 4 March. Abdulkadir, S., Mohammed, S., Gambo, I., Kunya, S. U. & Ashiru, S. (2020). Factors Influencing Cost Escalation in Construction Projects of North-Eastern Nigeria: A Professional Perspectives. Journal of Civil and Construction Engineering, e-ISSN: 2457-001X Volume-6, Issue-2, https://doi.org/10.46610/JOCCE.2021. v06i02.005 Abdel-Wahab, M., Ibrahim, A. H., Ibrahim, H. M. & Abdel-Galil, E. (2018). Factors Affecting the Cost of Construction Materials in Egypt. PORT SAID ENGINEERING RESEARCH JOURNAL. Faculty of Engineering - Port Said University Volume 22 No. 1. Abu, G. A., Kasimu, M. A. & Okigbo, O. N. (2021). Causes and Effects of High Cost of Construction Projects in Abuja, Nigeria. Journal of Multidisciplinary Engineering Science and Technology (JMEST) ISSN: 24589403 Vol. 8 Issue 7. Adedeji, Y. M. D. (2010). Technology and standardised composite cement fibres for housing in Nigeria. J. Niger. Inst. Archit. 1: 19-24. Adegbembo, T. F. & Adeniyi, O. (2015). Evaluating the effect of macroeconomic indicators on building materials prices. The Nigerian Institute of Quantity Surveyors: 2nd Research Conference – ReCon2 1st to 3rd September. Akanni, P. O., Oke, A. E. & Omotilewa, O. J. (2014). Implications of Rising Cost of Building Materials in Lagos State Nigeria. SAGE Open, 4, 2158244014561213. Alabi, B. & Fapohunda, J. (2021). Effects of Increase in the Cost of Building Materials on the Delivery of Affordable Housing in South Africa. Sustainability, 13, 1772. https://doi.org/10.3390/su13041772 Alex, B. (2019). Construction Fraud: Common Issues and How to Combat Them. Available online: https://www. levelset.com/blog/construction-fraud/#article-author (accessed on 20 August 2019). Aluko, O. O. (2008). Construction project abandonment in Nigeria: A Threat to National Economy. Knowl. Rev., 16, 18–23 Aje, I. O., Oladinrin, T. O. & Nwaole, A. N. (2016). Factors influencing success rate of contractors in competitive bidding for construction works in South-East, Nigeria. Journal of Construction in Developing Countries, 21(1), 19–34. Akintoye, A. (2000). “Analysis of factors influencing project cost estimating practice”, Constr. Manag. and Econo., Volume 18, Issue 1, pp. 77-89,Available at: https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/014461900370979 Aluko O. R. & Mewomo, M. C. (2021). Critical Factors Affecting Quality of Building Projects: Professionals Service Providers’ Perspectives. Journal of Construction Project Management and Innovation, 11(2): 1-16, 2021 ISSN 2223-7852 © Sustainable Human Settlement and Construction Research Centre. Amadi, A. N., Eze, C. J., Igwe, C. O., Okunlola, I. A. & Okoye, N. O. (2012). Architect’s and Geologist’s View on the Causes of Building Failures in Nigeria. Mod. Appl. Sci., 6, 31. Ameh, O. J., Soyingbe, A. A. & Odusami, K. T. (2010). Significant Factors Causing Cost Overruns in Telecommunication Projects in Nigeria, Journal of Construction in Developing Countries, Vol. 15, No. 2, 49-67. Anago, I. T. (2012). Value-for-Money as a Pre-requisite for Sustainable Economic Development in Nigeria. Proceedings of the 1st National Project cost Reduction Summit held at Abuja, 29th – 30th March. Arah, G. O. (2012). Budgetary Planning and Cost Auditing as Panacea for High Project Cost in Nigeria. Proceedings of the 1st National Project cost Reduction Summit held at Abuja, 29th – 30th March, 2012, Pp. 63-67. Arayela, O. (2005). Laterite bricks: before now and hereafter. Inaugural lecture series 40 delivered at Federal University of Technology, Akure, 5-15. 730 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Arijeloye, B. T., & Akinradewo, F. O. (2016). Assessment of materials management on building projects in Ondo State, Nigeria. World Scientific News, vol. 55, pp.168-185. Asal, E. (2014). “Factors affecting building construction projects’ cost estimating”, Doctoral Dissertation, MSc thesis, Faculty of Engg. and Tech., Arab Academy for Science, Tech. and Maritime Trans., Cairo, Available at: https://www.academia.edu/ download/54120655/Emad_Mohamed_Asal.pdf. Asamoah. R. O., Baiden, B. K.. & Nani, G. (2019). Towards the Establishment of Relationship between Macroeconomic Indicators and Cost of Public Educational Buildings in Ghana, Journal of Engineering, Vol. 2019 (11), 1-7. Asikogu C., M`Ithiria E. N. & Omurwa J. K. (2021). Management Accounting Techniques and Firm Performance of Major Construction Companies in Nigeria. Journal of Finance and Accounting. Vol 5(3) pp. 73-93 https://doi.org/10.53819/81018102t2016 Ashworth A. & Perera S. (2015), “Cost studies of buildings”, Routledge, Available at: https://www.researchgate. net/publication/275344127_Cost_Studies_of_Buildings. Atanda, R. (2021). Assessing the impact of materials management practices on construction project delivery in Abuja. A thesis submitted to the School of Post-graduate studies, Federal University of Technology Minna in partial fulfilment of the requirement for the award of Master of Technology in Project Management Technology. Ayodele, E. O. & Alabi, O. M. (2011). Abandonment of construction projects in Nigeria: Causes and effects. J. Emerg. Trends Econ. Manag. Sci., 2, 142–145. Aysha, S., Hussain A., Naveed A., Muhammad, N. S. & Nouman, A. (2015). Analysis of the performance factors affecting residential construction projects in Pakistan. Arabian Journal of Business and Management Review (Nigeria chapter) Vol.3, No.10. Azhar, N., Farooqui, R. U. & Ahmed, S. M. (2008). Cost Overrun Factors in Construction Industry of Pakistan, First International Conference on Construction in Developing Countries, Karachi, Pakistan: Advancing and Integrating Construction Education, Research and Practice, 449-508. Aziz, R. F. (2013). Factors causing cost variation for constructing wastewater projects in Egypt. Alex. Eng. J., 52, 51–66. Baloyi, L. & Bekker, M. (2011). Causes of Construction Cost and Time Overruns: The 2010 FIFA World Cup Stadia in South Africa, Acta Structilia, Vol. 18, No. 1, 51-67. Bureau of Economic Research (BER), (2019). Report on Building Costs–Quarterly Analysis of Building Cost; BER: Stellenbosch, South Africa. Burns, T. & Stalker, G. M. (1961). The Management of Innovation. Tavistock, London. Caldas, C. H., Menches, C. L., Reyes, P. M., Navarro, L. & Vargas, D. M. (2015). Materials management practices in the construction industry. Pract. Period. Struct. Des. Constr., 04014039. [CrossRef] Central Bank of Nigeria (CBN, 2022). Money Market Indicators (In Percentage). Retrieved on 7th August from https://www.cbn.gov.ng/rates/mnymktind.asp Chendo, I. G. & Obi, N. I. (2015). Building Collapse in Nigeria: The Causes, Effects, Consequences and Remedies. International Journal of Civil Engineering, Construction and Estate Management Vol.3, No.4, pp.4149. ISSN 2055-6578(Print), ISSN 2055-6586(online). Cuypers, I. R. Hennart, J. F., Silverman, B. S., & Ertug, G. (2021). Transaction cost theory: Past progress, current challenges, and suggestions for the future. Academy of Management Annals, 15(1), 111-150. https://doi. org/10.5465/annals.2019.0051 Devault, G. (2020). Advantages and Disadvantages of Quantitative Research. Available online: http://www.thebalancesmb.com assessed- 23/10/2021 Dikko, H. A. (2012). Welcome Address by Mallam Hussaini Dikko, President of the Quantity Surveyors Registration Board of Nigeria. Proceeding of the 1st National Project Cost Reduction Summit held at Abuja, 29th-30th March, 2012, pp 3-5. 731 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Enshassi, A., Al-Najjar, J. & Kumaraswamy, M. (2009). Delays and cost overruns in the construction projects in the Gaza Strip, Journal of Financial Management of Property and Construction, Vol. 14, No. 2, 126-151. Frimpong, Y., Oluwoye, J. & Crawford, L. (2003). Causes of Delay and Cost Overruns in Construction of Groundwater Projects in a Developing Countries: Ghana as a Case Study, International Journal of Project Management, Vol. 21, 321-326. Force Majeure. (2022).”Merriam-Webster.com Dictionary, Merriam-Webster, https://www.merriam -webster.com/ dictionary/force%20majeure. Accessed 20 Feb. 2022. Ganiyu, B. O. (2016). Strategy to Enhance Sustainability in Affordable Housing Construction in South Africa. Ph.D. Thesis, Cape Peninsula University of Technology, Cape Town, South Africa. Hailu, M. (2015). Causes of Price Escalation and Its Impact on Construction Contractors in Ethiopia, Ethiopian Institute of Architecture Building Construction and City Development, 85pp. Haruna, A. C., Muhammad, U. D. & Mohammed, A.,Yahaya, H. Y., Oraegbube, O. M. (2018). Analysis of Building Materials Price Fluctuation in Adamawa State, Nigeria. FUW Trends in Science & Technology Journal, e-ISSN: 24085162; p-ISSN: 20485170; Vol. 3 No. 2A pp. 527 – 531 www.ftstjournal.com Haseeb, M., Lu, X., Hoosen, A. B. & Rabbani, W. (2011). Causes and effects of delays in large construction projects of pakistan. Kuwait Chapter Arab. J. Bus. Manag. Rev., 1, 18–42. Ibrahim, A. H. & Elshwasdfy, L. M. (2021). Factors Affecting the Accuracy of Construction Project Cost Estimation in Egypt. Jordan Journal of Civil Engineering, Volume 15, No.3. Idoro, G. I. & Jolaiya, O. (2010). Evaluating material storage strategies and their relationship with construction project performance. In Proceedings of the CIB International Conference on Building Education and Research, Cape Town, South Africa, 10–13 May; University of Cape Town; pp. 103–110. Ihuah, P. W. (2015). Building materials costs increases and sustainability in real estate development in Nigeria. African Journal of Economic and Sustainable Development, 4(3), 218-233. Ikechukwu, A. C., Fidelis, I. & Kelvin, O. A. (2017). Causes and Effects of Cost Overruns in Public Building Construction Projects Delivery, In Imo State, Nigeria. IOSR J. Bus. Manag., 19, 13–20. Ikechukwu, F. U. (2021). Investigation on the Influence of Building Materials Price Fluctuation on Cost of Building Products in Nigeria. Current Journal of Applied Science and Technology 40(2): 118-130, 2021; Article no.CJAST.62521 ISSN: 2457-1024. Islam, J. & Hui, H. (2012). A review of literature on contingency theory in managerial accounting. African Journal of Business Management, 6(15), 5159-5164. https://doi.org/10.5897/AJBM11.2764 Jagboro, G. O. & Owoeye, C. O. (2004). A model for predicting the prices of building materials using the exchange rate in Nigeria. The Malaysian Surveyor, 5(6), 9-14. Jithin, J. (2021). Study and Investigation of Price Variation In Construction Materials across Kerala, India, International Journal of Intellectual Advancements and Research in Engineering Computations, 2-11pp Kamauddeen, A. M., Sung, C. F. & Wahi, W. (2020). A Study on Factors Causing Cost Overrun of Construction Projects in Sarawak, Malaysia. Civil Engineering and Architecture 8(3): 191-199. DOI: 10.13189/ cea.2020.080301 Khyomesh, V. P. (2011). Construction material management on project site. Kini, D. U. (1999). “Materials management: The key to successful project management.” Journal of management in engineering15 (1): 30-34. Kothari, C. R. (2004). Research Methodology – methods and techniques. Second Revised Edition. New Age International (P) Limited, Publishers 4835/24, Ansari Road, Daryaganj, New Delhi – 110002. Lukale, A. M. (2018). Determinants of Cost Overruns in Rural Roads Infrastructure Projects in Kenya. Ph.D. Thesis, Strathmore University, Nairobi, Kenya. 732 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Makun, J. M. & Ganiyu, B. O. (2019). Causes and effects of delay on building project in Abuja. Collaboration for Sustainable Development in the Built Environment. International Conference of Environmental Sciences, ICES 2019. 1st International Conference of the Faculty of Environmental Sciences, University of Ilorin, Nigeria, 29th - 30th April. Marzouk, M. M. & El-Rasas, T. I. (2014). Analyzing delay causes in Egyptian construction projects. Journal of Advanced Research, 5(1), pp. 49-55. Mansfield, N. R., Ugwu, O. O. & Doran, T. (1994). Causes of delay and cost overruns in Nigerian construction projects, International Journal of Project Management, 12(4), 254–260. Muhammad, Z. & Abubakar, I. R. (2019). Transformative urbanization through public-private partnership in Abuja, Nigeria. In Optimizing regional development through transformative urbanization (pp. 141-162). IGI Global. Muhammed, O. A. (2016). The impact of inflation on the Gross Domestic Product Of Nigerian’s construction sector. A Project Submitted to the Department of Project Management Technology, Federal University of Technology, Minna – Niger State, Nigeria. in Partial Fulfilment of the Requirement for the Award of Bachelor Degree of Technology (BTech) in Project Management Technology. Muhammed, O. A. & Adindu, C. C. (2021). Effect of Exchange Rate Volatility on Material Price Management of Selected Building Construction Materials in North Central Nigeria Projects. Proceedings of the 1st Faculty of Management Sciences International Conference, (FMS) on SDGs and covid-19: Mainstreaming Resilient and Sustainable Economic Transformation in Africa. Alex Ekwueme Federal University Ndufu-Alike (AE-FUNAI), Ebonyi State – Nigeria. pp 202 – 216. Muhammed, O. A. & Muhammed A. A. (2021). Correlation between Petroleum Pump Price Volatility and Selected Building Materials Prices of Construction Projects in Nigeria, 2011 – 2020. Vol. 9 Issue 12. ISSN 2321–8916. December, http://10.24940/theijbm/2021/v9/i12/BM2112-019 Muhammed, A. O., Muhammed, A. A., Yakubu, H. A., Suleiman, A. & Adam, A. (2022). Assessment of Factors Affecting Contractors Tendering Success for Construction Projects in North-Central Nigeria. International Journal of Real Estate Studies, 16(1), 87–99. https://doi.org/10.11113/intrest.v16n1.155 Nuru G. I. (2015). “A Conceptual Framework for Mitigating Effect of Factors Affecting Cost Performance of Small Scale Contractors in Nigeria”, Int. J. of Engg. Res. & Tech., Volume 4, Issue 12, Available at: https:// www.ijert.org/a-conceptual-framework-for-mitigating-effect-of-factors-affecting-cost-performance-of-small-scale-contractors-in-nigeria. Ogunsemi, D. R. (2010). The use of enough quality and quantity materials for building a durable edifice. A Lecture delivered at Campus Transformation Network, Federal University of Technology, Akure. Okolie, K. C. & Mba, L. (2020). Evaluation of Materials Management Practices in Building Project Delivery in the FCT Abuja, Nigeria. Journal of Materials Science Research and Reviews, 22 – 30. Oladipo, F. O. & Oni, O. J. (2012). Review of Selected Macroeconomic Factors Impacting Building Material Prices in Developing Countries— A Case of Nigeria. Ethiop. J. Environ. Stud. Manag., 5, 131–137. Olatunde, N. A., Ogunsemi, D. R. & Oke, A. E. (2017). Impact of team members’ composition on construction projects delivery in selected higher institutions in Nigeria. Journal of Engineering, Design and Technology. 15(3), 355-377. doi.org/10.1108/JEDT-04-2016-0028. Olatunji, O., Orundami, A. & Ogundare, O. (2018). Causal relationship between material price fluctuation and project’s outturn costs. Built Environment Project and Asset Management. 8 (4): pp. 358-371. Olawale, Y. A. & Sun, M. (2010). Cost and time Control of Construction Projects: Inhibiting Factors and Mitigating Measures in Practice Construction Management economy, 28: 509-526. Omede, V. & Saidu, I. (2021). Factors Influencing Building Materials Price Fluctuation in Abuja, Nigeria. SETIC 2020 International Conference. “Sustainable Housing and Land Management. School of Environmental Technology, FederaL University of Technology, Minna. 733 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Omoregie, A. & Radford, D. (2006). Infrastructure Delays and Cost Escalation. Causes and Effects in Nigeria. Proceeding of the 6th International conference on Postgraduate Research; April 3-7, Netherland. Otley, D. T. (1980). The contingency theory of management accounting: achievement and prognosis. In Readings in accounting for management control (pp. 83-106). Springer, Boston, MA. https://doi.org/10.1007/978-14899-7138-8_5 Ozioma, O. A. H., Abomeh, O. S. & Nkiru, O. C. (2020). Public-private partnership and infrastructural development: implications for economic diversification in Abuja, Nigeria. Academy of Strategic Management Journal, 19(1), 1-10. Ramos, J. (2014). Crowdfunding and the role of managers in ensuring the sustainability of ding platforms. JRC Scientific and Policy Reports, 85752. crowd fun- Sambasivan, M., Deepak, T. J., Salim, A. N. & Ponniah, V. (2017). Analysis of delays in Tanzanian construction industry: Transaction cost economics (TCE) and Structural Equation Modeling (SEM) approach. Engineering, Construction and Architectural Management, 24, 308-325. San Ong,, T. (2013). Factors affecting the price of housing in Malaysia. Available online: http://www.globalbizresearch.com/images/files/73848_JEIEJB_%20Tze%20San,20(accessed on 15 July 2020). Yahaya I. (2021). An Econometric Analysis of the Determinants of the Real Exchange Rate in Nigeria. Master’s Thesis to obtain the academic degree of Master of Science in the Master’s Program Economics. Johannes Kepler University, Linz. Yamane, T. (1973). Statistics: An Introductory Analysis. London: John Weather Hill, Inc. Turro, M. & Penyalver, D. (2019). Hunting white elephants on the road. A practical procedure to detect harmful projects of transport infrastructure. Research in Transportation Economics, 75, 3-20.Available at: https:// doi.org/10.1016/j.retrec.2019.03.001. 734 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences TALENT MANAGEMENT IN THE BANKING SECTOR: PREDICTING BUSINESS RESILIENCE Friday Ogbu EDEH (PhD) Department of Business Administration Faculty of Management Sciences Alex Ekwueme Federal University, Ndufu-Alike, Ebonyi State, Nigeria Abstract This research investigates the effect of talent management on business resilience of deposit money banks in Sub-Saharan Africa. Theoretical framework that underpinned the study are human capital theory and contingency theory of socialization. Cross-sectional research design would be employed as it supports the use of questionnaire to collect data from the respondents. Target population for this study would be twenty-four (24) interest deposit money banks registered with Central Bank of Nigeria as at December 31, 2021. Simple random sampling technique would be used to select Fifteen (15) out of nineteen (19) interest deposit money banks that have their presence in south-eastern parts of Nigeria. Validated Talent Management Questionnaire (TMQ) containing talent identification, talent development, and talent retention would be used. On the other hand, validated Business Resilience Questionnaire (BRQ) that contained capital resilience, strategic resilience, learning resilience would be utilised. Participants’ demographic profiles (gender, age-bracket, working experience, educational qualification) would be analysed with frequency distribution while formulated hypotheses would be analysed with linear regression using IBM statistical package for social sciences (SPSS 20.0). Results of the study that are in congruence or in opposition with prior studies would be discussed while the implications of the study to industry practitioners, policymakers and scholars would be highlighted. Lastly, the limitations of the study would be stated. Keywords: Business resilience, talent, talent management, human capital theory, contingency theory. 735 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences CULTURAL COGNITION, RISK PERCEPTION, AND RISK MITIGATION ARRANGEMENT TO COVID-19 PANDEMIC OF PERSONS UNDER COMMUNITY QUARANTINE IN THE PHILIPPINES Calyd T. CERIO & Rhesty R. BIARES Partido State University, Goa, Camarines Sur, PHILIPPINES Abstract Individual perception is critical to the success of public health initiatives. This study analyzes how people under community quarantine perceive risk and how cultural biases affect them. The study also analyzes the people’s social risk mitigation arrangements using the World Bank’s Social Risk Management framework. The study used quantitative methods following a descriptive-correlational and causal-explanatory research design. Data was collected using an online survey from 299 participants from various places in the Philippines. The study used absolute and percentage frequencies, mean and standard deviation for descriptive analysis. Multiple regression analyses were utilized to determine the degree of influence of cultural cognitions and risk mitigation arrangements on the risk perception of the respondents on COVID 19. The results of the study confirmed that the four cultural biases have different perceptions of risks. The dominant cultural bias is hierarchy, which significantly views COVID-19 risks with great fear, with fatal and delayed consequences. Egalitarianism does not significantly predict any risk perception but has a significant relationship with chronicity, commonness, and severity of risk. Individualism views COVID-19 risk with great fear. Fatalism views the risk as immediate, chronic, and common. It can also be inferred from the study that high group bonds tend to rely on informal arrangements while high grid ties tend to rely on private arrangements. The study also revealed that those with high individualism cognition tend not to rely on public arrangements, but those with high fatalism cognition tend to rely on what the government can provide to mitigate the risk. Keywords: Hierarchy; Egalitarian; Individualism; Fatalism; Risk perception; COVID-19 736 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences AUTOMATIC TOOLS FOR MODELLING REGIONAL ECONOMIC GROWTH. THE CASE OF THE VALENCIAN COMMUNITY (SPAIN) Priscila ESPINOSA1*, José M. PAVÍA2 University of Valencia, Faculty of Economics, Foundations of Economic Analysis, Valencia, Spain. University of Valencia, Faculty of Economics, Applied Economics, Valencia, Spain. *1 ABSTRACT Like many other agents, public economic agents must make decisions in environments where conditions are uncertain. Since the last crisis and the current pandemic, COVID-19, the number and sources of uncertainty have increased in magnitude and intensity. Regional agents, closer to the local reality, are looking for mechanisms capable of synthetically showing the economic situation the regional economy is going through. This paper presents the experience of the Valencian Community (Spain) in the generation of an automated model for the generation of a synthetic indicator to know the evolution and trend of the economy. All this has been implemented in a web application developed in Shiny. The application allows the automation of the monthly process of forecasting and economic evolution, thus facilitating its management by the main economic agents. Keywords: Economic growth, synthetic indicator, economic forecasting, shiny, times series, R. 737 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences INTESTINAL MORPHOLOGY OF GROWING RABBITS (ORYCTOLAGUS CUNICULLUS) OFFERED CORN COB-BASED DIET SUPPLEMENTED WITH FEED ADDITIVES T. A. Adeosun1*, O. A. Ganiyu2, R. B. Fatai3, J. B. Adeogun4 and O. A. Abu5 1&2 Federal College of Education (Technical), Bichi, Department of Agricultural Education, Kano State, Nigeria 3 Federal College of Education, Kano, Department of Agricultural Education, Kano State, Nigeria 4&5 University of Ibadan, Animal Science Department, Oyo State, Nigeria Abstract A ten-week feeding trial was carried out to investigate the effects of corn cob-based diet supplemented with feed additives on intestinal morphology of growing rabbits. Forty eight growing rabbit bucks of mixed breeds (New Zealand White x Chinchilla), weighing 642.01±4.99g were randomly allocated to four dietary treatments at three replicates of four rabbits each in a completely randomized design. Diet 1 ((Basal, corn cob-based diet with no additive), diet 2 [Basal diet + Probiotic (Bactofort® at 500g/ton)], diet 3 {Basal diet + Exogenous Enzyme (Cellulase at 500g/ton)} and diet 4 {Basal diet + Symbiotic (Bactofort® at 500g/ton + Cellulase at 500g/ton)}. While there was no significant difference in villus width, and ratio of villus height to crypt depth across the treatments in the duodenum, the observed values for villus height, crypt depth and muscle thickness followed similar pattern with the values recorded in all the treatments fed supplemented diets higher (P<0.05) than the control. Duodenal crypt width was significantly higher (P<0.05) in the groups fed probiotic, and probiotic + enzyme treated diets than control, the value obtained for enzyme treated group was however similar to control. In the ileum, diet supplementation with feed additives did not significantly influence the observed values for crypt depth, crypt width, and ratio of villus heigjht to crypt depth. Meanwhile, the results showed that corn cob-based diet supplemented with fed additives significantly (P<0.05) improved villus height and muscle thickness. Ileal villus width was statistically similar (P>0.05) between the treatments fed probiotic, and probiotic + enzyme treated diets and higher than control, while the observed value for enzyme treated group was similar (P>0.05) to control. It was therefore concluded that supplementing corn cob-based diet with feed additives (Bactofort and cellulase) either singly or combined improved intestinal morphology in growing rabbits. Keywords: Intestinal morphology, corn cob, feed additives, growing rabbits Introduction The level at which Nigerians consume protein in terms of quantity and quality goes a long way in describing their state of nutrition (Taiwo et al., 2005). Meat consumption in Nigeria reported as 2 kg/ person/year is still below the average of 8 kg/person/year in ECOWAS region (Benard et al., 2010). 738 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Some of the reasons as adduced by Alikwe et al. (2014) responsible for low consumption of animal protein in the tropics could be due to low productivity of the animals arising mainly from lack of good management in the livestock industry, very bad genetic make-up of the local breeds of animals, inadequate services from the veterinary officers, expensive nature of feed, drugs and very bad quality of most of our indigenous feedstuff. Although proteins can as well be sourced from plants, the place of animal protein remains significant, owing to its balanced amino acid profile (Ogunsipe et al., 2014). To therefore bridge the gap created by lack of adequate animal protein consumption in Nigerians’ diets, there should be a paradigm shift to the production of animal like rabbit which is well known to be easily managed. Commercial or backyard rabbitry in Nigeria is however faced with problems ranging from expensive nature of conventional feed ingredients, dry season feeding problem, enteritis (Rabie et al., 2011) due to inadequate fibre source in feed prevalent most especially among weaners. As a result of these, the use of alternative or non-conventional feedstuffs as advocated for by Adedire et al. (2012) is paramount in sustainability of commercial rabbitry. Cereal crop residue like corn cob is produced in large quantity in Nigeria, and always available all year round. Therefore, if corn cob can be fed to rabbits to serve as fibre source, replacing the more expensive conventional fibre sources already in use, it could lead to reduction in feeding cost in rabbit production. According to Bawa et al. (2008), rabbits come first among non-ruminants in utilising coarse materials simply because their gastro intestinal tracts are well adapted to consumption of feedstuffs relatively rich in fibre. Also, high fibre materials which pose a serious challenge in terms of utilisation when fed to poultry are found to be beneficial to rabbits for preventing enteritis. Gidenne and Lebas (2002) opined that rabbit digestive physiology is quite accustomed to taking much of plant cell walls and that the favourable roles of less-digested fibre (e.g lignin and cellulose) on reducing the rate of gastro intestinal maladies in rabbits cannot be over-emphasized. Meanwhile, incorporating crop residues in animal ration is however, not without some major limitations like reduction in nutrients digestibility and poor nutritive value (Adeniji and Adewole, 2015). This could be as a result of very bulky crop residues, low in digestible nutrients and highly fibrous nature of these residues (Idachaba et al., 2015). Despite the adaptation of rabbits gastro-intestinal tract to feedstuffs rich in fibre like cereal crop residues, there is still need to boost the nutrient utilisation for optimum performance and feed cost efficiency. As a way out to all these problems, researchers like Buba and Shehu (2018) and Attia et al. (2012) reported significant improvement in intestinal morphology of chickens and rabbits when fed diets supplemented with feed additives. It is against this background that this study was designed to evaluate the intestinal morphology of growing rabbits fed corn cob-based diet supplemented with probiotic (Bactofort®) and exogenous enzymes (cellulase). Materials and Methods Experimental Site The experiment took place at the Rabbitry Unit, Teaching and Research Farm, University of Ibadan, Nigeria. It is situated in the humid forest zone of South-West, Nigeria on latitude 7o7’N and longitude 3o5’ to 3o36’E with mean annual temperature of 25oC - 30oC, relative humidity of 65% - 84%, average annual rainfall of about 1250mm and altitude between 200m and 300m above sea level. Sources of Probiotics (Bactofort®) and Exogenous Enzymes (Cellulase) The probiotic used was commercial Bactofort®, containing: Lactobacillus acidophilus (77 x 109 cfu/kg), Enterococcus faecium (44 x 109 cfu/kg), Saccharomyces cerevisiae (5,000 x 109 cells/kg) and Bacillus subtilis (2.2 x 109cfu/kg). It is manufactured by Biofeed Technology Inc., Brossand, QC, Canada, and mixed at the rate of 0.5g/kg according to manufacturer’s recommendation. Cellulase is manufactured by Co-Suppliers Ltd, China. Cellulase system according to the manufacturer consists of three major components: endoglucanases (endo-1,4-β-D-glucanases), cellobiohydrolases (exo-1,4739 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences β-D-glucanases), and β-glucosidases (1,4-β-D-glucosidase). It was as well mixed at the rate of 0.5g/kg according to manufacturer’s recommendation. Experimental Animals and Management Forty eight growing rabbit bucks of mixed breeds (New Zealand White x Chinchilla), weighing 642.01±4.99g were used for the experiment. The rabbits were procured from a reputable farm in Abeokuta, Ogun State, Nigeria. On arrival, the animals were dewormed with Banmith. They were acclimatised for the first two weeks in the experimental site. During this period, control diet was slowly introduced to the rabbits to take the place of the diet the animals were being fed before. This is to ensure that there was no stomach upset in rabbit that could lead to enteritis and some other related problems. After the acclimatisation period, the rabbits were allotted to four dietary treatments. 12 rabbits were in each treatment, and there were three replications in a treatment at four rabbits per replicate arranged in a completely randomised design. Clean water was supplied ad libitum. Experimental diets Four experimental diets were formulated such that the control (basal diet) contained no supplementation. Diets 2, 3 and 4 were supplemented with bactofort, cellulase, and bactofort + cellulase, respectively. The ingredients composition of the basal diet is shown in Table 1 below. The experimental diets layout is as follows: Diet 1: Basal diet Diet 2: Basal diet + Bactofort® Diet 3: Basal diet + Cellulase Diet 4: Basal diet + Bactofort® + Cellulase Table 3.1: Gross composition of experimental diets Ingredients Maize Maize offal Corn cob Soyabean meal Palm kernel cake Others* Total Calculated nutrient composition: Dry matter Crude protein Crude fibre Ether Extract Ash Nitrogen Free Extract** Neutral Detergent Fibre Acid Detergent Fibre Acid Detergent Lignin Hemicellulose*** ME (kcal/g)**** Basal Diet 20 10 20 20 21.5 8.5 100 85.62 16.34 12.11 3.70 3.60 49.87 36.77 17.63 5.67 19.14 2.65 *Others: Cassava Flour = 5%, DCP = 2%, Oyster Shell = 1%, Table Salt = 0.25%, Premix = 0.25% **Calculated as 100 – (% moisture + % CP + % CF + % EE + % Ash) ***Calculated as %NDF - %ADF, ****Calculated using Pauzenga Formula, ME = Metabolizable Energy 740 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Data Collection Intestinal morphology At the end of the experiment (70 days feeding trial), twenty four rabbits of similar body weight to the group average were selected from the treatments (2 rabbits per replicate) for this analysis. They were weighed and sacrificed by severing the jugular vein. They were then thoroughly bled before taking the gut samples. Intestinal samples of 2cm each was taken from two different segments (duodenum and ileum) of the intestine. Duodenum was cut 10cm away from the pyloric junction, while ileum was cut 10cm away from the ileo-caecal junction of the intestine. Thereafter, 10% neutral formalin was used to fix the specimens for 24-48 hours. Running tap water was then used to wash the fixed specimens, the specimens were then dehydrated in ascending grades of alcohol, cleared, embedded in paraffin waxblocks, cut into thin sections (7-10 µm) and stained by haematoxylin and eosin. Microscope was finally used to examine the stained sections in measuring villus height and width, crypt depth and width, and muscle thickness, as described by (Abdel-Khalek et al., 2011). Results Table 2 below shows the intestinal morphology of growing rabbits offered diets fortified with feed additives. In the duodenum, no significant difference appeared in villus height among the treatments administered diets supplemented with feed additives. However, villus height was observed to be lower (P<0.05) in the control by 20.20%, 16.67% and 18.29% than the values obtained for probiotic, enzyme, and probiotic + enzyme groups respectively. No significant difference existed in the values recorded for villus width across the treatments. Crypt depth appeared in the same trend observed in villus height, having the value obtained in control lower (P<0.05) by 21.02%, 16.41% and 22.33% than the obtained values for probiotic, enzyme, and probiotic + enzyme groups respectively. Crypt width was similar (P>0.05) between probiotic and probiotic + enzyme groups, but higher (P<0.05) by 17.89% and 20.77% respectively than the value observed for control. Muscle thickness was also similar among the treatments offered feed additives-fortified diets. The treatments fed probiotic, enzyme, and probiotic + enzyme fortified diets were however found higher (P<0.05) in muscle thickness by 16.35%, 13.89% and 14.74% than control respectively. No significant difference occured in villus height ratio crypt depth in the duodenum. In the ileum, villus height was lower (P<0.05) in control by 33.33%, 24.44% and 29.58% than the groups fed probiotic, enzyme, and probiotic + enzyme respectively; while no significant difference existed among the treatments administered diets supplemented with feed additives. No significant difference existed in villus width among the treatments offered diets supplemented with feed additives, but treatments fed with probiotic and probiotic + enzyme treated diets were higher (P<0.05) by 24.27% and 21.94% than control respectively. There was no significant difference in crypt depth and width in rabbits’ ileum across the treatments. Muscle thickness came out in similar trend observed in villus height, with the observed value for control lower (P<0.05) by 18.93%, 8.40% and 19.85% than rabbits fed probiotic, enzyme, and probiotic + enzyme supplemented diets respectively. The muscle thickness values obtained for the supplemented groups were similar (P>0.05). Just like in the duodenum, no significant difference existed in the ratio of villus height to crypt depth in the ileum. 741 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 2: Intestinal morphology of growing rabbits offered corn cob-based diet supplemented with feed additives Parameters Control Probiotic Enzyme Probiotic Enzyme + SEM Villus height (µm) 411.80b 516.03a 494.17a 503.96a 15.73 Villus width (µm) 52.71 62.70 56.26 61.60 1.74 Crypt depth (µm) 90.38b 114.44a 108.12a 116.36a 3.58 Crypt width (µm) 42.05b 51.21a 48.02ab 53.07a 1.70 Muscle thickness (µm) 545.82b 652.49a 633.83a 640.19a 13.82 VH/CD 4.58 4.52 4.62 4.44 0.15 Villus height (µm) 470.03b 705.03a 622.09a 667.47a 28.89 Villus width (µm) 48.56b 64.12a 56.88ab 62.21a 2.46 Crypt depth (µm) 100.76 125.86 112.45 121.37 4.32 Crypt width (µm) 45.83 57.16 52.08 60.18 2.42 Muscle thickness (µm) 499.94b 616.64a 545.80a 623.79a 18.76 VH/CD 4.66 5.62 5.60 5.53 0.17 Duodenum Ileum a, b, means in the same row with different superscript differ significantly (P<0.05). VH/CD = Villus Height/Crypt Depth Discussion The recorded morphological variations observed in the intestinal mucosa of duodenum and ileum via the significant increase in villus length, villus width, crypt depth, crypt width and muscle thickness in rabbits fed supplemented diets might be a means of meeting up with the increased rates of digestion brought about by activities of exogenous enzymes and probiotics. This equally might indicate that more surface area was needed for higher assimilation of nutrients provided in the gut of the treatments fed fortified diets. In the same vein, Buba and Shehu (2018) also submitted that greater villus height might lead to increase in the enzyme production from villi top with more enzymic activities bringing about improvement in digestibility. Therefore, the improved nutrients digestibility observed in the rabbits fed supplemented diets in this trial might not be unconnected to the improved gut morphology observed in them. Under this study, villus height and muscle thickness in both duodenum and ileum of rabbits placed on supplemented diets were observed to be significantly higher than control. Crypt depth was equally found significantly higher in the duodenum of the rabbits offered treated diets in comparison to control, while the ratio of villus height to crypt depth was not significantly affected with the additives across the treatments. The results came up with in this work corroborated the report of Attia et al. (2012) when enzyme supplemented diet was fed to growing rabbits. Seyidoglu and Peker (2015) likewise observed 742 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences significant increase in the villus height, depth of crypts, mucosa thickness with no significant difference in villus height ratio crypt depth of rabbits with increase in supplemented doses of yeast in the diets. Villus width obtained in this trial was found higher in the ileum of rabbits administered diets treated with probiotic and probiotic + enzyme than control. This result was similar to the report by Buba and Shehu (2018) who worked on baker’s yeast supplementation in broiler chickens’ diets and observed that villus perimeter and width were significantly improved in treatment fed diet supplemented with 2.0% Saccharomyces cerevisiae compared to control. Conclusion and Application It is therefore concluded that supplementing corn cob-based diet with probiotics (bactofort®) and exogenous enzyme (cellulase), either singly or combined improves intestinal morphology of growing rabbits which ultimately leads to improved utilization of nutrients in them. References Abdel-Khalek. A. E., Kalaba, Z. M. and El-Gogary, M. R. 2011. Functional, anatomical and histological development of caecum in rabbits. Current Research in Poultry Science, 1: 54-65. Adedire, A. O., Oduguwa, O. O., Edema, M. O., Onifade, O. S. and Onwuka, C. F. I. 2012. Performance and nutrient utilisation of rabbits fed diets based on crop residues fermented with Rhizopus oligosporus. Nigerian Journal of Animal Production, 8: 114-121. Adeniji, A. A. and Adewole, O. A. 2015. Effects of feeding graded levels of brewers dried grains with or without probiotics supplementation in replacing groundnut cake in the diet of weaner rabbits. Journal of Natural Sciences Research, 5(7): 153-163. Alikwe, P. C. N., Ohimain, E. I. and Aina, A. B. J. 2014. Comparative digestibility of maize stover, rice straw, malted sorghum sprout in West African Dwarf (WAD) Sheep. International Journal of Plant, Animal and Environmental Sciences, 4(2): 590-594. Attia, K. A., Saleh, S. Y., Abd El-hamidSafaa, S., ZakiAmal, A. and Mohammad, A. E. 2012. Effects of exogenous multi-enzyme feed additive (Kemzyme) on the activities of certain digestive enzymes and intestinal morphology in growing rabbits. Journal of Agricultural Science, 4(3): 35-44. Bawa, G. S., Ajide, S. O., Adeyinka, I. A. and Ajala, M. K. 2008. Effects of varying levels of groundnut haulms and cowpea shell on performance of weaner rabbits. Asian Journal of Animal and Veterinary Advances, 3(2): 54-61. Benard, C., Bonnet, B. and Guibert, B. 2010. Demand for farm animal products in Nigeria: An opportunity for Sahel countries? Grain De Sel, Special Report No. 51. Buba, W. and Shehu, B. N. 2018. Probiotic Supplemented diet improved the gut morphology of broiler chickens. Nigerian Journal of Animal Science, 20(3): 67-72. Gidenne, T. and Lebas, F. 2002. Role of dietary fibre in rabbit nutrition and in digestive troubles prevention. Rabbit Congress of the Americas, Habana City, Cuba. www.cuniculture.info/Docs/Documentation/Publi-Lebas/2000-2009/2002- Gidenne-Lebas-Cuba-ABWRSA.pdf. Retrieved on 01/11/15. Idachaba, C. V., Abdullahi, I. and Kurtong, D. A. 2015. Performance and gut dimensions of weaner rabbits fed post-harvest maize crop residue as dietary fibre source with supplemental fibrolytic enzymes. Proceedings of 20th Annual Conference of Animal Science Association of Nigeria, 401-405. Ogunsipe, M. H., Agbede, J. O. and Adedeji, O. A. 2014. Performance response, carcass evaluation and economic benefit of rabbits fed sorghum offal-based diets. African Journal of Food, Agriculture, Nutrition and Development, 14(1): 8585-8601. Rabie, M. H., Sherif, K. E., Hussein, M. A. A. and El-Desouqi, A. R. F. 2011. Growth performance of rabbits as affected by dietary fibre level and probiotic addition during the postweaning period. Journal of Animal and Poultry Production, 2(6): 185-199. 743 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Seyidoglu, N. and Peker, S. 2015. Effects of different doses of probiotic yeast Saccharomyces cerevisiae on the duodenal mucosa in rabbits. Indian Journal of Animal Resources, 49(5): 602-606. Taiwo, A. A., Adejuyigbe, A. D., Adebowale, E. A., Oshotan, J. S. and David, O. O. 2005. Performance and nutrient digestibility of weaned rabbits fed forages supplemented with concentrate. Nigeria Journal of Animal Production, 32(1):74-78. 744 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences COMMERCIAL MOTORCYCLE RIDERS AND BANKING SERVICES IN KADUNA METROPOLIS, KADUNA STATE NIGERIA Shamsuddeen Shehu SAEED, Usman Manman KANDI, Usman UMAR, Ibrahim YUNUSA, Aliyu ABUBAKAR Federal Polytechnic, Kaduna- Nigeria ABSTRACT This paper aims to look into the knowledge, attitude and practices of motorcycle riders with regard to banking services in Kaduna metropolis with specific objectives of determining the impact of motorcycle riders on understanding the value of banking in their business in Kaduna metropolis as well as to determine the high levels of accident amongst commercial motorcycle in Kaduna metropolis. A convenience sampling was used to select the nearest motorcycle stations among the selected Commercial motorcycle stations for the collection of data . The study has similarly shown that the respondents were fully aware of the value of banks and even patronize them by taking up loans, repaying and getting more. They were also using Automated Teller Machine cards for their funds retrieval from banks as well as use of On-line banking. From the study, it recommended that Governments at all levels should encourage them and officially formalize it and involve them actively through N-power programme and such other programmes as this could ensure internal security and advanced economic wellbeing of these individuals and Nigeria at large. Key words: Bank, Commercial Motorcycle, Riders, Kaduna metropolis, Nigeria 745 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences CURRENT HEPATITIS B VIRUS INFECTIOUS SITUATION IN BANGLADESH Md. Khaledur Rahman Bhuiyan1, Ram Bahadur Khadka2, Dr. Syed Mahmood Shahidul Islam3, Md.Shanzid Hasan4, Nikolaos Syrmos5, Md. Rezwan Ahmed Mahedi6, Fatema Binta Tanzila Kamal Raisa7, Sadia Afrin6 1 Sr. Asst. Manager - Production, Eskayef Pharmaceuticals Ltd. Crimson college of technology (Pokhara University), Nepal. 2 Divisional Health & Safety Officer (South Asia & Central Asia); SMEC International Pty Ltd., Institution Name: SMEC International Pty Ltd. 3 Department of Pharmacy, University of Asia Pacific. 4 Human Performance and Health, Aristotle University of Thessaloniki, Thesaaloniki, Macedonia, Greece. 5 Benzene Research Centre, Dhaka, Bagladesh 6 7 Department of Biochemistry and Biotechnology, North South University. Abstract Hepatocytes are the cells that are targeted for infection by the Hepatitis B virus (HBV), which is responsible for severe liver disorders. Around the world, over 250 million individuals are living with a chronic infection caused by the virus, which is responsible for nearly one million fatalities each year. The mechanisms of HBV persistence have been the subject of extensive research in recent years, which has resulted to considerable advancements in our understanding of these mechanisms. HBV takes advantage of a number of different mechanisms to subvert the host’s innate immune system and boost its replication. In addition to this, it is capable to take advantage of the maturing immune system. HBV is thought to have infected at least 50 million people in Bangladesh at some point in their lives, according to figures that are considered to be conservative. About 2 to 5% of the mass population of Bangladesh is chronically infected with HBV (about 3-8 million) (1-6%), and a sizeable number of these patients will eventually develop liver cancer, hepatocellular carcinoma, or advanced cirrhosis of the liver (about 1 million). This contributes to approximately 20,000 deaths each year in Bangladesh. In this paper, we try to focus on the infectious incidents of Bangladeshi patients and the treatments are usually used. Keywords: Hepatocytes, HBV, Epidemiology, Bangladesh, Chronic infection, etc. 1. Introduction The consumption of alcoholic beverages, as well as the ever-increasing rates of obesity and diabetes, are all factors that contribute to the rising prevalence of liver failure. It may manifest as acute liver failure (ALF) (when there is no evidence of any pre-existing liver illness), acute-on-chronic liver failure (ACLF) (when there is an immediate deterioration of a known or unknown chronic liver disease), (K. A. Sarin SK 2009) or an acute decompensation of an end-stage liver disease. Each of them constitutes a distinct disease entity, complete with a consistent patient group and results that are to be anticipated. 746 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Entities such as late-onset liver failure and sub-acute hepatic failure have become less relevant as a result of an overlap as well as a lack of clarity of definitions and outcomes. Additionally, there is a lack of additional publications that suggest the removal of such terminologies in order to avoid confusion (C. K. Sarin SK 2014). In Bangladesh, we have great control programs for a wide variety of infectious illnesses, including TB, malaria, dengue, and kala-azar, to mention just a few of the more common ones (Abedin MF 2014). However, at this time, there is no comparable program for those infected with hepatitis B virus (HBV) or hepatitis C virus (HCV). On the other hand, liver disorders that are caused by HBV and HCV place a significant strain on both the economy and the health care delivery system of our nation. It has been hypothesized that the prevalence of HBV and HCV in Bangladesh might be as high as 5.4% and 0.85%, respectively (R. S. Mahtab MA 2008). Taking the number into account, more than 10 million people in Bangladesh are living with a chronic infection caused by one of these two viruses. It is estimated that HBV- and HCV-related liver diseases account for 8 to 12 percent of admissions in the Medicine Departments of our tertiary hospitals. They are also responsible for more than 20,000 deaths per year, with hepatocellular carcinoma being the third most common cause of cancer deaths in Bangladesh, next only to deaths from cancers of the lungs and stomach (K. F. Mahtab MA 2011). There are around 257 million people throughout the world who are living with a chronic infection caused by the hepatitis B virus (HBV), and there are roughly 686,000 deaths per year caused by HBVrelated liver cirrhosis and hepatocellular cancer (HCC). Chronic HBV infection occurs in 90% of newborns who are infected with the virus before the age of one year, 25–50% of children who are infected between the ages of one and five years, and 5–10% of people who are infected beyond the age of five (WHO, Hepatitis B vaccines. 2017). It is recommended by the Strategic Advisory Groups of Experts (SAGE) of the World Health Organization (WHO) that infants receive the hepatitis B vaccine (HepB) at birth, ideally within 24 hours of birth; however, administration up to seven days after birth, followed by two or three additional doses can still be effective. Ideally, administration should occur within 24 hours of birth. According to the Global Health Sector Strategy on Viral Hepatitis (GHSSVH), there should be a 30 percent decrease in new instances of chronic HBV infections by the year 2020. This 747 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences would be comparable to a 1 percent prevalence of hepatitis B surface antigen (HBsAg) among children aged 5 years. Additionally, the GHSSVH advocates for the eradication of viral hepatitis by the year 2030. (equivalent to 0.1 percent HBsAg prevalence among children aged 5 years) (WHO, Global health sector strategy on viral hepatitis 2016–2021: towards ending viral hepatitis 2016). 2. Viral Life Cycle of HBV The human hepatitis B virus (HBV) is a member of the family of tiny, enveloped, predominantly hepatotropic DNA viruses known as the Hepadnaviridae. Within the host, the virus only replicates and assembles itself within the hepatocytes, and then it secretes its infectious particles in a form that is not cytotoxic through the cellular secretory route. The organization of the viral genome is very compact (Seeger C. 2015). The small (3.2 kb), partially double-stranded, relaxed-circular (rc) DNA contains 4 open reading frames that code for a total of 7 different proteins. These proteins include HBeAg (HBV e antigen, a dimeric protein that is secreted), HBcAg (HBV core antigen, a viral capsid protein), HBV Pol/RT (polymerase, reverse transcriptase activity), PreS1/PreS2/HBs (HBV x antigen, regulator of transcription required for the initiation of infection). During the process of viral absorption by hepatocytes, the HBV nucleocapsid is carried to the nucleus (Revill 2016), where it opens up to reveal the rcDNA genome. The rcDNA is changed into a type of DNA called covalently closed circular DNA (cccDNA) while it is still in the nucleoplasm. This cccDNA is then wrapped by histones to create an episomal chromatinized structure. After that, it acts as a transcription template for all of the individual viral transcripts, which are ultimately translated into the various viral proteins. In addition to encoding the capsid protein and the viral polymerase, the pregenomic RNA is reverse-transcribed inside the viral capsid into fresh rcDNA. This process takes place within the virion. In order to keep the cccDNA reservoir full, the DNA that is contained in the nucleocapsids that are found in the cytoplasm is either recycled back into the nucleus or encased and secreted by the endoplasmic reticulum. Infected cells create a substantial excess of genome-free, non-infectious sub-viral spherical or filamentous particles with a diameter of 22 nm (Lucifora 2016). These particles are produced in addition to fully infectious virions, which have a diameter of 42 nm. Integration of the viral genome into the host genome may happen by chance; while it is not necessary for viral replication, it is one of the most essential processes involved in the transformation of hepatocytes (Levrero 2016). 3. Status of HBV in Bangladesh In Bangladesh, there are about 10 million persons who are infected with either hepatitis B or C, as shown by a study that was carried out by the Hepatology Society. According to Professor Mobin Khan, President of the Hepatology Society, the prevalence rate of hepatitis B (HBV) in Bangladesh is 5.1 percent, while the prevalence rate of hepatitis C (HCV) is 0.2 percent. This information was obtained from BSS. According to the prevalence estimates, there are around 8.5 million individuals who are carriers of HBV whereas there is one person in 500 who has HCV (Survey: 10 million people infected with hepatitis 2018). 748 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 2: National Prevalence of chronic HBV (HBsAg+)Geçersiz kaynak belirtildi. Type Year Value Conf from Conf to Modelled 2019 2.33 2.13 2.53 Modelled 2019 2.16 1.97 2.35 Modelled 2018 2.37 2.17 2.57 Modelled 2017 2.39 2.19 2.6 Modelled 2016 2.42 2.23 2.63 Modelled 2016 4.8 3.3 6.2 Modelled 2015 2.47 2.26 2.68 Modelled 2015 4 3.22 5.02 Modelled 2014 2.51 2.31 2.72 Modelled 2013 2.57 2.37 2.77 Modelled 2013 3.1 2.99 3.21 Modelled 2012 2.63 2.4 2.83 Modelled 2011 2.68 2.44 2.9 Modelled 2010 2.71 2.46 2.94 Modelled 2009 2.75 2.5 2.98 Modelled 2008 2.81 2.56 3.04 Modelled 2007 2.88 2.61 3.11 Modelled 2006 2.93 2.66 3.19 Modelled 2005 2.97 2.69 3.23 Modelled 2004 2.98 2.71 3.24 Modelled 2003 3.01 2.73 3.27 Modelled 2002 3.03 2.75 3.3 Modelled 2001 3.05 2.76 3.34 Modelled 2000 3.06 2.76 3.36 Modelled 1999 3.06 2.78 3.34 Modelled 1998 3.08 2.79 3.36 Modelled 1997 3.1 2.82 3.38 Modelled 1996 3.12 2.83 3.41 Modelled 1995 3.14 2.84 3.44 Modelled 1994 3.16 2.87 3.44 Modelled 1993 3.18 2.9 3.46 Modelled 1992 3.2 2.92 3.49 Modelled 1991 3.23 2.94 3.51 Modelled 1990 3.27 2.96 3.56 749 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 3: Childern Prevalence of chronic HBV (HBsAg+) (1990-2019) Type Year Value Conf from Conf to Modelled 2019 0.13 0.1 0.16 Modelled 2019 0.15 0.12 0.18 Modelled 2018 0.16 0.13 0.19 Modelled 2017 0.17 0.14 0.21 Modelled 2016 0.17 0.14 0.21 Modelled 2015 1.38 0.97 1.91 Modelled 2015 0.18 0.14 0.22 Modelled 2014 0.18 0.14 0.22 Modelled 2013 0.18 0.15 0.22 Modelled 2012 0.19 0.15 0.23 Modelled 2011 0.19 0.15 0.23 Modelled 2010 0.2 0.16 0.24 Modelled 2009 0.24 0.19 0.29 Modelled 2008 0.33 0.26 0.4 Modelled 2007 0.45 0.36 0.56 Modelled 2006 0.59 0.46 0.73 Modelled 2005 0.73 0.57 0.91 Modelled 2004 0.89 0.71 1.1 Modelled 2003 1.11 0.88 1.35 Modelled 2002 1.33 1.07 1.61 Modelled 2001 1.5 1.21 1.82 Modelled 2000 1.59 1.28 1.94 Modelled 1999 1.62 1.31 1.97 Modelled 1998 1.64 1.33 2 Modelled 1997 1.65 1.34 2.03 Modelled 1996 1.67 1.34 2.05 Modelled 1995 1.69 1.35 2.07 Modelled 1994 1.71 1.37 2.1 Modelled 1993 1.73 1.39 2.12 Modelled 1992 1.76 1.4 2.15 Modelled 1991 1.78 1.42 2.19 Modelled 1990 1.81 1.45 2.26 750 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 4: HBV Related Deaths & Death Rates (1990-2019)Geçersiz kaynak belirtildi. Type Year Rate (per 100,000) Death Incidents Modelled 2019 5.46 8693 Modelled 2019 5.46 8693 Modelled 2018 5.38 8482 Modelled 2017 5.31 8303 Modelled 2016 5.36 8295 Modelled 2015 5.64 12884 Modelled 2014 5.99 8630 Modelled 2013 6.32 9074 Modelled 2012 6.68 9452 Modelled 2011 7.09 9882 Modelled 2010 7.52 10377 Modelled 2009 7.66 10874 Modelled 2008 7.83 10954 Modelled 2007 8.1 11063 Modelled 2006 8.25 11304 Modelled 2005 8.27 11373 Modelled 2004 8.29 11262 Modelled 2003 8.4 11147 Modelled 2002 8.5 11160 Modelled 2001 8.61 11150 Modelled 2000 8.81 11156 Modelled 1999 8.73 11273 Modelled 1998 8.86 11032 Modelled 1997 9.06 11053 Modelled 1996 9.25 11142 Modelled 1995 9.4 11222 Modelled 1994 9.41 11247 Modelled 1993 9.57 11083 Modelled 1992 9.75 11082 Modelled 1991 9.85 11078 Modelled 1990 10.49 10979 751 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 4. Conclusion It is estimated that chronic hepatitis B (HBV) is responsible for around 686,000 fatalities per year, the majority of which are brought on by liver cancer and cirrhosis. And around 240 million individuals throughout the world have a persistent infection with hepatitis B. The nonalcoholic fatty liver disease, often known as NAFLD, is quickly becoming the most frequent cause of chronic liver disease in the globe. Bangladesh, like with the other 184 nations of the globe, has included the hepatitis B vaccination as part of his EPI (expanded program on immunization) schedule for the purpose of its prevention. In addition, the vaccination against hepatitis B is currently administered to around 95% of youngsters. Along with the rest of the world during the past two decades, the seroprevalence of HBsAg has decreased nearly four times in Bangladesh. 5. Conflict of Interest Nil Reference Abedin MF, Hoque MM, Islam ASMS, Chowdhury MFI, Das DC, Begum SA, Mamun AA, Mahtab MA, Rahman S, Saha AK. “Chronic liver disease is one of the leading causes of death in Bangladesh: experience by death audit from a tertiary hospital.” Chronic liver disease is one of the leading causes of death in Bangladesh: experience by death audit from a tertiary hospital., 2014. Levrero, Zucman-Rossi J. “Mechanisms of HBV-induced hepatocellular carcinoma.” J Hepatol, 2016. Lucifora, Protzer. “Attacking hepatitis B virus cccDNA–The holy grail to hepatitis B cure.” J Hepatol, 2016: 4148. Mahtab MA, Karim F, Foster G, Akbar SMF, Rahman S. “Prevalence and risk factors of asymptomatic HCV infection in Bangladesh.” J Clin Exp Hepatol., 2011: 13–16. Mahtab MA, Rahman S, Foster G, Khan M, Karim MF, Solaiman S, Afroz S. “Epidemiology of hepatitis B virus in Bangladeshi general population.” Hepatobiliary Pancreat Dis Int., 2008: 595–600. Revill, Tong. “Overview of hepatitis B viral replication and genetic variability.” J Hepatol, 2016: 4-16. Sarin SK, Chandan K, Zaigham A. “Acute-on-chronic liver failure: consensus recommendations of the Asian Pacific Association for the study of the liver (APASL).” Hepatol Int., 2014. Sarin SK, Kumar A. “Acute-on-chronic liver failure: consensus recommendations of the Asian Pacific Association for the study of the liver (APASL).” Hepatol Int. , 2009. Seeger C., Mason W.S. “Molecular biology of hepatitis B virus infection.” Virology, 2015. Survey: 10 million people infected with hepatitis. Dhaka, Bangladesh: Dhaka Tribune, 2018. TFGH, Task Force for Global Health. USA: Coalition for Global Hepatitis Elimination, 2022. WHO. Global health sector strategy on viral hepatitis 2016–2021: towards ending viral hepatitis. Geneva: World Health Organization, 2016. WHO. “Hepatitis B vaccines.” Wkly Epidemiol Rec, 2017: 369–392. 752 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences VICTORY COLORS OF KARABAKH Emil Raul oğlu Ağayev Teacher of the subject combination commission “Art and physical education” of the Azerbaijan State Pedagogical College under the Azerbaijan State Pedagogical University ORCID: 0000-0001-9354-0839 ABSTRACT In the history of Azerbaijan, the fight against foreign invaders and the bravery of our heroes for the protection of territorial integrity occupy an important place. After regaining its independence in the 90s, Azerbaijan was invaded by Armenia. The occupation of Karabakh by Armenia, the crimes committed in our territories, the destruction of mosques prevented the war from ending peacefully. On September 27, 2020, as a result of Armenia’s violation of the ceasefire once again, the Azerbaijani army started fighting for the return of its territories. Within 44 days, the Azerbaijani army liberated Karabakh and on November 8, 2020 raised the Victory flag in the cultural capital of Shusha. The Victory won in Karabakh became a source of inspiration for our artists. Artists bring the colors of Karabakh Victory to the attention of the audience. In this article, the works of Tatyana Agababayeva “Kharibulbul”, Abulfaz Samadov “Victory”, Eynulla Abdullayev “Flag of Azerbaijan in Aghdam”, Tofig Ahmadov “Karabakh is Azerbaijan”, Elnara Khanlarova “Govharaga Mosque”, Telman Abbasov “Khudafarin” are analyzed in the context of art criticism. Keywords: Azerbaijan, Karabakh, Shusha, fine arts, Victory QARABAĞIN ZƏFƏR RƏNGLƏRİ ÖZET Azərbaycan tarixində yadelli işğalçılara qarşı mübarizə, ərazi bütövlüyünün qorunması uğrunda qəhrəmanlarımızın göstərdikləri cəsurluq mühüm yer tutur. 90-cı illərdə Azərbaycan müstəqilliyini yenidən əldə etdikdən sonra ermənistanın işğalına məruz qaldı. Qarabağın ermənistan tərəfindən işğalı, ərazilərimizdə törədilən cinayətlər, məscidlərin dağıdılması müharibənin sülhlə bitməsinə mane olurdu. 2020-ci il 27 sentyabr tarixində ermənistanın növbəti dəfə atəşkəsi pozması nəticəsində Azərbaycan ordusu ərazilərinin geri qaytarılması üçün mübarizəyə qalxdı. 44 gün ərzində Azərbaycan ordusu Qarabağı azad edərək, 2020-ci il 8 noyabr tarixində mədəniyyət paytaxtı Şuşada Zəfər bayrağını ucaltdı. Qarabağda qazanılan Zəfər rəssamlarımız üçün ilham mənbəyi oldu. Rəssamlar Qarabağ Zəfər rəngləri ilə tamaşaçıların diqqətinə çatdırırlar. Bu məqalədə Tatyana Ağababayeva “Xarıbülbül”, Əbülfəz Səmədov “Qələbə”, Eynulla Abdullayev “Ağdamda Azərbaycanın bayrağı”, Tofiq Əhmədov “Qarabağ Azərbaycandır”, Elnarə Xanlarova “Gövhərağa məscidi”, Telman Abbasov “Xudafərin” əsərləri sənətşünaslıq kontekstində təhlil edilmişdir. Açar sözlər: Azərbaycan, Qarabağ, Şuşa, təsviri sənət, Zəfər 753 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences INTRODUCTION. In all stages of history, the struggle of countries with each other, the occupation of lands by waging wars, and the heroism of nations occupy an important place. Due to its rich cultural wealth, Azerbaijan has always been attacked by enemies. In the 1990s, Azerbaijan once again faced a threat to its territorial integrity after gaining its independence. The Armenian army’s occupation of Karabakh, the crimes they committed, and the destruction of our cultural heritage prevented the conflict from ending peacefully. On September 27, 2020, as a result of Armenia’s violation of the ceasefire once again, the Azerbaijani army started fighting to liberate Karabakh from occupation. On November 8, 2020, our Victory flag was raised in Shusha. The historical victory won became a source of inspiration for talented people working in the field of art. A new image of Zafar appeared in Azerbaijani fine art. Our artists were distinguished by their different approaches to this topic and presented their patriotic feelings more fully. The interpretation of the main material. The batik artist Tatyana Agababayeva achieved the image solution of the symbol of Victory in the diptych “Kharibulbul” (fig 1). In each part, the nightingale testifies to the joy of the liberated homeland. A monumental, proud, blooming nightingale surrounded by doves of peace covers the first part of the diptych. In the second part authored by the artist, the nightingale was surrounded by the colors of the Azerbaijani flag. FİG 1. Tatyana Agababayeva “Kharibulbul” (batik, diptych, 175x85 cm) In Abulfaz Samadov’s work “Victory” (fig. 2), the symbol of the fighting horse and the struggle of every representative of the people standing up for the defense of the motherland were revived. The tricolor flag, patriotism, militancy also influenced the texture of the colors. 754 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences FİG 2. Abulfaz Samadov “Victory” (canvas, oil painting) According to the tripartite agreement signed between Azerbaijan, Russia and Armenia, the city of Aghdam was liberated from occupation on November 20, 2020 without a war. In the work authored by Eynulla Abdullayev, he brought to the fore the joy of victory of the soldiers in front of the Agdam mosque, which was liberated from occupation. Color, perspective and space are successfully resolved in the composition. (fig 3) FİG 3. Eynulla Abdullayev “Flag of Azerbaijan in Aghdam” (canvas, oil paint, 62x70cm) 755 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences In the second Karabakh war, the slogans “Iron fist” and “Karabakh is Azerbaijan” once again proved the power of the people. Tofig Ahmadov presented the monumental image of Supreme Commander-inChief Ilham Aliyev, based on the principle of the work within the work based on the historical scenes of the war, the images of our martyrs based on the means of expression of fine art. (fig 4) FİG 4. Tofig Ahmadov “Karabakh is Azerbaijan” (canvas, oil paint, 120x100 cm) Elnara Khanlarova shows the famous architectural monuments and history of Karabakh in the works “Govharaga Mosque” (fig 5) and Telman Abbasov “Khudafarin” (fig 6). 756 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences FIG 5. Telman Abbasov “Khudafarin” (2020) (canvas, oil paint, 58x40 cm) FIG 6. Elnara Khanlarova “Govharaga Mosque” (2021) (canvas, oil paint, 70x80 cm) The historical victory of the Azerbaijani army in Karabakh was handed down to future generations and turned into a heroic epic... 757 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences AN EVALUATION OF THE TEACHER INDUCTION PROGRAM IN DON SERGIO OSMEŇA SR. MEMORIAL NATIONAL HIGH SCHOOL THROUGH THE EYES OF BEGINNING TEACHERS Reynaldo V. MORAL, PhD*1 & Charlie W. ZAYAS2 *1Department of Education, Division of Cebu City/Master Teacher 1/Cebu City, Philippines Departmnet of Education, Division of Cebu City/Assisting Principal/Cebu City, Philippines 2 ABSTRACT This action research determined the challenges encountered by the beginning teachers during their Teacher Induction Program (TIP) in improving instructional effectiveness and professional development throughout the process. Using mixed methods of research design, the researchers administered survey questionnaires on their performances as well as a structured interview with the 12 novice teachers and conducted cross-validation for qualitative data analysis. Results showed that the Individual Performance Commitment Rating Form (IPCRF) has the highest rating (M= 4.0400) compared with their IPCRF Self-Rating (M= 3.7242) and TIP coordinator’s rating (M= 3.7235). There is also a significant mean difference between the three mentioned variables (F= 4.36932) p-value is 0.02073 which leads to the rejection of Ho. However, the respondents are less serious when it comes to the challenges encountered in instructional, classroom management, and school location. Using Collaizis Approach, 4 emerging themes surfaced: (1) Orderly Learning Environment; (2) Development of Effective Teaching Practices; (3) Show Love, Respect, and Caring; and (4) Promotion of Personal and Professional Development. An action plan is recommended for reevaluating the TIP with the past induction efforts of the respondents. Keywords: challenges, evaluation, professional development, teacher induction, 758 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences ISOLATION, IDENTIFICATION AND CHARACTERIZATION OF PERIODONTAL PATHOGENS AND ANTIMICROBIAL POTENTIAL OF CATHARANTHUS ROSEUS Kalidoss ANNATHURAI*, SOUNDARYA. R. SRM Arts and Science College, Faculty, Department of Microbiology, Chengalpattu, Tamil Nadu, India. * SRM Arts and Science College, Department of Microbiology, Chengalpattu, Tamil Nadu, India. ABSTRACT Oral illnesses are serious health issues, with dental caries and periodontal disease among the most avoidable infectious diseases worldwide. The most common dental diseases affecting the Indian population are dental caries affecting about 65%, periodontal diseases affecting 85%. Indians are rapidly turning away from the traditional fiber-rich diet in favour of a sugary and synthetic diet, which contributes to dental illnesses. Catharanthus roseus was discovered to contain 70 alkaloids in the 1950s, several of which are biologically active. In the present investigation, periodontal samples were collected from Dental clinic in Chennai. A total of 5 bacterial colonies and 1 fungi colony were isolated. The isolates were studied for morphological assay, Gram staining and LPCB. Both Gram positive and Gram negative organisms were identified and the fungi culture is confirmed as candida albicans. Based on the result of biochemical test the isolated organisms are identified as Escherichia coli, Staphylococcus aureus, Campylobacter, Klebsiella sp., Pseudomonas sp. Fresh leaves of Catharanthus roseus were collected, authenticated and air dried. The dried leaves were crushed and made to aqueous extract by Hot water infusion method. The aqueous extract of the leaves was dissolved in sterile distilled water at a concentration of 0.12mg in 1ml, 0.18mg in 1ml, 0.24mg in 1ml. Agar well diffusion method was adapted and the organisms were swabbed evenly. Wells were made on the Muller Hinton Agar plate and Sabouraud Dextrose Agar. In three wells, all the three concentrations were added respectively and sterile distilled water was used as control. The experiment was carried out thrice and average value was considered as antimicrobial potential. No zone of inhibition was found till 0.24mg/ml. Isolated bacterial and fungal culture used in the present study were found to be resistant to the aqueous extract till the concentration of 0.24mg/ml of the Cantharanus roseus. Phytochemical analysis, quantitative phytochemical estimation, Gas Chromatography - Mass Spectroscopy (GC-MS) and FTIR analysis were also performed to biochemically characterize the phytochemicals present in the leaf extract. Phytochemical analysis indicated the presence of tannins, saponins, flavonoids, alkaloids, terpenoids, carotenoids, cardiac glycosides and reducing sugars. GC-MS detected the presence of 114 compounds phenol with molecular weight 94.11g/mol at retention time of 5.630, pentanoic acid 4-oxo-ethyl ester with molecular weight of 144.1684g/mol at retention time of 7.252, pentanoic acid, 4-oxo with molecular weight of 154.21mg/mol at retention time8.078, 7,9- Di- tert-butyl-1-oxaspiro with molecular 759 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences weight of 276.4mg/mol at retention time of 26.638 and 1,2- Benzenedicarboxylic acid with molecular weight of 166.14 g/mol at retention time of 34.187. Furthermore, studies should be carried at higher concentrations, by dilutions more than 0.24mg/ml of the herbal extract of Cathanrathus roseus leaves which would act against the periodontal disease and we can suspect antimicrobial activity. Key words: Periodontal disease, Catharanthus roseus, Gas Chromatography - Mass Spectroscopy (GC-MS), Fourier Transform Infra Red Spectroscopy (FTIR) and Well Diffusion method. 760 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences 2ND INTERNATIONAL AZERBAIJAN CONGRESS ON LIFE, SOCIAL, HEALTH AND ART SCIENCES Moruf Adebayo ABIDOGUN Preventive Counselling on well-being of undergraduates in Nigeria University ORCID: https://orcid.org/0000-0001-7958-6371 Lagos State University of Education College of Specialised and Professional Education Department of Counselling Psychology Oto/Ijanikin, Lagos State, Nigeria. Abstract Counselling is considered developmental rather than therapeutic and is aimed at assisting students to learn the techniques and skills involved in problem-solving and long-term planning. The counselling for the development of the undergraduates whole person must be viewed from the perspective of prevention. The study examined preventive counseling on well-being of undergraduates in Nigeria University. The dimensional well-being of undergraduate students includes Physical well-being, Economic well-being, Social well-being, Development and activity, Emotional well-being, Psychological well-being, Life satisfaction, Domain specific satisfaction, Engaging activities and work. The study used descriptive survey study designs with both qualitative and quantitative approaches. Purposive and simple random sampling techniques were employed. Data was collected using selfadministered questionnaire from 240 undergraduates across 100 - 400 Level from Lagos state University, Ojo at Faculty of Education. A percentage was used to describe the students’ distribution according to sex, while t-test was used to test for the formulated hypothesis. The findings revealed that the Preventive Counselling on well-being viewed person of students and proved to be moderately effective in influencing undergraduate total wholesomely. It was concluded that Preventing Counseling services has an effect in shaping undergraduates well-being wholesomely. Based on this findings, the following recommendation were made that all undergraduate students should be made to register with the counselling centre and Government policy through her agency must make it mandatory for all undergraduate to have Guidance Counsellor. Keywords: Counselling, Preventive Counselling, Undergraduate and Well-being. Introduction The goal of every tertiary institution in the curriculum is to develop student mentally, physically and morally. Counselling services are normally concerned with assisting individuals and group of individuals to cope and live meaningful lives. Counselling help with personal or psychological matters usually given by a professional, in that when issues such as academic problems, emotional disturbances, social constraints, health complexities, financial difficulties, sexual relationships and the like constitute treat to personal development, there is the need for the assistance of a professional counsellor. For the goal 761 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences of curriculum to be achieved in the development of well-being of students, there is need for counseling services. Universities the world over exist to respond to the conditions of their environments. Thus universities in a multi-ethnic Nigeria are not only for the production of high level manpower but also for fostering national consciousness, cultural integration and unity as well as for producing in the students appropriate values and attitudes for psychologically healthy citizenry. Counselling is to assist students to cope with some problems, challenges as well to adjust and improve their academic activities in schools. Counselling give options for students to develop fully and emphasizes strategies which enhance their potentials. Malumfashi (2004) opined that guidance and counseling services should not limited to students that are unhappy about their school life but it is for all and sundry troubled and none troubled. According to Gururani (2006) Counseling includes all of those personal contacts with students by individuals who are consciously attempting to understand and assist them by the specific procedures utilized in personal interviewing. In view of Kagu (2004), efficacy of counseling in treating defective study habits in a research on the effectiveness of group counseling on reading and study habits of low achieving undergraduates, found that counseling services improve the students study habits and their academic performance. Counselling services are normally concerned with assisting individuals and group of individuals to cope and live meaningful lives. counselling is considered developmental rather than therapeutic and is aimed at assisting individual to learn the techniques and skills involved in problem-solving and long-term planning (Abidogun, 2022). Preventive Counselling aims to prevent anticipated problems or conflicts. Preventive Counselling is based on the concept that practitioners empower clients and systems more significantly when they embrace a prevention orientation to helping (Abidogun, 2022). Studies have been carried out on various aberrations in the Nigerian educational system that calls for the intervention of a Guidance counsellor. In study of Falana (2002) emphasised that undergraduates’ ignorance of educational, vocational and social interaction skills, HIV, cultism examination malpractices, forgery and anxiety were factors calling for the establishment of counselling units in University settings to enable them realize the role of Guidance counsellors in human development. In the view Elegbeleye (2004) threatening academic environment could lead to students’ poor adjustment and post a treat to the quality of education. Undergraduates could be expected to battle with some difficulties than they could personally cope with, students were reluctant in seeking help from Guidance counsellors. In the work of Olofintoye (2015), undergraduates could be expected to battle with some difficulties than they could personally cope with, that most students were reluctant in seeking help from counsellors. The younger adolescents were more interested in seeking counselling on personal-social concerns than older ones. He observed that students were more interested in discussing educational/vocational problems with counsellors. It was found that Nigerian adolescents were generally reluctant at disclosing the true extent or intensity of their personal problems. The tendency therefore is to be evasive and minimize an originally very intensive problem. The effect could be heavy on students’ commitment to learning. On well-being of undergraduates in Nigeria University, According to Braddock (2001) the purpose of guidance and counseling services for school children are improve academic achievement; Foster positive attitudes toward school learning and work; Increase acquisitions and application of conflict resolution skills; and Decrease dropouts. In addition Ahmad (2015) opined that the purpose of guidance and counseling in school setting are Help students realize their area of strength and weaknesses; Help students to become self directed and reliance; Assist students to achieve to the best possible extent; Encourage students’ motivation and resilience to daily life challenges; and Assist students in wise career or vocational choice. Well-being is the presence of positive emotions and moods that is contentment and happiness, the absence of negative emotions that is depression and anxiety, satisfaction with life, fulfillment and positive functioning which includes feeling very healthy and full of energy. The dimensional well762 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences being of undergraduate students includes Physical well-being, Economic well-being, Social well-being, Development and activity, Emotional well-being, Psychological well-being, Life satisfaction, Domain specific satisfaction, Engaging activities and work (Baker, 2012). Objective of the Study To provide preventive counselling which is aimed at assisting students to learn the techniques and skills involved in problem-solving and long-term planning. Statement of Problem Counselling help with personal or psychological matters usually given by a professional, in that when issues such as academic problems, emotional disturbances, social constraints, health complexities, financial difficulties, sexual relationships and the like constitute treat to personal development, there is the need for the assistance of a professional counsellor to provide preventive counselling. Research Questions What are the dimensional well-being categories of undergraduate students’ in Nigeria? Hypothesis There will be no significance difference in the dimensional well-being of undergraduates’ by gender. Methodology The study design used was descriptive survey with both qualitative and quantitative approaches. Purposive and simple random sampling techniques were employed. Data was collected using selfadministered questionnaire named Preventive Counselling on Well-being of Undergraduates’ (PCWBU), face and construct validity was validated by experts in Test and Measurement. The data collected from 240 undergraduates across 100 - 400 Level from Lagos state University, Ojo at Faculty of Education Data Analysis A percentage was used to describe the students’ distribution according to sex, while t-test was used to test for the formulated hypothesis. Result Table 1: Gender frequency distribution Sex Frequency Percentages Male 120 50% Female 120 50% Total 240 100% Hypothesis: There will be no significance difference in the dimensional well-being of undergraduates’ by gender. Table 2: A t-test for difference between male and female in the dimensional well-being categories Sex N x SD df tcal Tcrit Male 120 44.5 275.4 238 0.13 1.66 Female 120 45.7 285.8 763 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences NS-Not significant at 0.05 level Table two above revealed that the mean score of female students is a little bit higher than the mean score of male students. Table also shows that the calculated t-test was 0.13, while the critical value of t-test was 1.66 since the calculated is less than the critical value, the hypothesis was accepted, and that is, there is no significance difference in the dimensional well-being of undergraduates by gender. Discussion of findings The findings revealed in agreed with Baker, (2012) that well-being is dependent upon good health, positive social relationships, and availability and access to basic resources which includes shelter and income. Life satisfaction is dependent more closely on the availability of basic needs being met as food, shelter, income as well as access to modern convenience. Thus all undergraduate students male and female need pleasant emotions to be focused and concentrated on their academic works. Also the findings revealed that the Preventive Counselling on well-being viewed person of students and proved to be moderately effective in influencing undergraduate total wholesomely. Implications for Counselling Well-being is the result of meaningful live of undergraduates’ quality of their relationships, their positive emotions, resilience, and the realization of their potential. Well-being integrates sound mind and body resulting in more holistic approaches to disease prevention, health promotion and academic concentration. Therefore, in undergraduates Measuring, tracking, and promoting well-being can be useful in mental, physical, psychological and spiritual balanced. Conclusion The counselling for the development of the undergraduates whole person must be viewed from the perspective of prevention. In the study of baker (2012), there is no unique determinant of undergraduates’ well-being, but in general, well-being is dependent upon good health, positive social relationships, and availability and access to basic resources which includes shelter and income. Life satisfaction is dependent more closely on the availability of basic needs being met as food, shelter, income as well as access to modern conveniences. Pleasant emotions are more closely associated with having supportive relationships. Having supportive relationships is one of the strongest predictors of undergraduates’ wellbeing, which have a notably positive effect. Preventing Counseling services has an effect in shaping undergraduates well-being wholesomely and balanced. Recommendations 1. The university should made undergraduate students to register with the counselling Clinic centre. 2. Government policy through her agency must make it mandatory for all undergraduate to have Guidance Counsellor. 3. The Guidance Counsellor, should encourage and promote well-being of undergraduates in relate to health promotion, Health is more than the absence of disease; it is a resource that will allows undergraduate to realize their aspirations, satisfy their needs, and to cope with the environment. References Abidogun, M.A (2022). The Imperative of marital conflict resolution mechanism in marriage stability among couples in Lagos State Nigeria: Preventive Counselling Approaches. 9th International Istanbul Scientific Research Congress Full-Text Book, PP 360-369. https://www.internationalistanbulcongress.com/ Ahmad m. (2015) Guidance and Counseling for Effective Teaching and Learning for N. 764 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences C. E and Undergraduate students, Boga Print Nigeria. Baker J. (2012). Your Own Views on Health. Retrieved from https://courses.lumenlearning.com/suny-contemporaryhealthissues/chapter/discussion-questions/ on 25th July 2022. Braddock L (2001). Guidance Program Pages. Retrieved on 22th July 2022, from http:// www.fcps.com. Elegbeleye, O.A. (2004) A Comparative Study of Stress Management Techniques Among Nigerian University Undergraduates. The African Symposium: An on-line Educational Research Journal. A Publication of the African Education Research Network Falana, B.A. (2002). The Need for Counselling Services in the University Community (UNAD). Nigeria Journal of Counselling and Applied Psychology.. 1 (1). 27-29. (Case Study). Kagu B. and Pindar (1999) The effect of group study-habits counseling on academic performance of diploma students in the university of Maiduguri. Unpublish PhD Thesis. University of Maiduguri. Malumfashi L.B. (2004) Foundation of Guidance and Counseling , Zaria Faith printers and publishers Olofintoye, T. (2015). Counselling Needs of Some Nigerian Undergraduates towards Quality Education. Retrieved from www.citeseerx.ist.psu.edu on 5th July, 2022. 765 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences AN EDUCATION FOR OUTSIDERS: POPULAR EDUCATION Zunara MUMTAZ1*,Areej SABIR2*, *1 University of Poonch Rawalakot , Department of Sociology, Rawalakot, Pakistan. 2 University of Poonch Rawalakot , Department of Sociology, Rawalakot, Pakistan, University of Poonch Rawalakot AJK ABSTRACT This paper aims to develop an approach on social deviance and Popular Education. In this sense, it assumes a basic analytical statement of the sociology of deviance: social groups create deviance by making the rules whose infraction constitutes deviance, and by applying those rules to particular people and labelling them as outsiders. Labelling occurs in all spheres of society. Those groups whose social position gives them weapons and power are best able to enforce their rules. On the other hand, Popular Education has been referring, for instance, to a general practice that covers a variety of social actors - from peasants to workers, women to groups of indigenous peoples and so on - and a variety of topics, whichever generate interest in promoting change. Taking into account such definitions, the paper describes Popular Education as an important alternative for the pedagogical work with outsiders. As an empirical demonstration of this perspective, it focuses on the Black Lives Matter Movement, the drug context and education in prisons. Keywords: Popular Education, Sociology, Antisocial Behavior, Labeling 766 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences COVID-19: THERAPEUTIC POTENTIAL OF TOCILIZUMAB AND CORTICOSTEROIDS IN CYTOKINE STORM Jared ROBINSON1*, Alexandra LECLÉZIO2 Indrajit BANERJEE3 Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Belle Rive, Mauritius. 2Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Belle Rive, Mauritius. 3Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Department of Pharmacology, Belle Rive, MAURITIUS *1 ABSTRACT Background: The novelty of the SARS-CoV-2 virus and the lack of a definitive treatment protocol for the acute respiratory distress syndrome (ARDS) which is induced in severe cases most often results in a high mortality and morbidity. [1] A major pathway by which the virus acts and results in the death and or severe complications in COVID-19 patients has been labelled “the cytokine storm.” [2] As such new pharmacotherapeutic agents will be vital in hastening the further progression of the disease in patients and decrease both morbidity and mortality by crippling a major mechanism by which the virus hastens death. [3,4,5] Purpose: This research aims to relate the best therapeutic regimens currently available so as to ensure the best possible treatment modality is selected for each patient. Methodology: An extensive review of literature was done on the following databases: Google scholar, Trip database, EMBASE, Pubmed, Pubmed Central. The keywords and the Boolean operators used for searches were “COVID-19” OR “SARS-CoV-2” AND “Therapeutics” OR “drug therapy” AND “Cytokine Release Syndrome”. Findings: The discovery and the use of drugs namely Tocilizumab and corticosteroids such as dexamethasone and methylprednisolone in the maximum daily doses of 6 mg and 250 mg respectively have shown positive outcomes in combatting the cytokine storm in severe cases. The correct selection and use of these drugs will be instrumental in the treatment and prevention of severe complications. Conclusion: The biologic drug tocilizumab and corticosteroids such as methylprednisolone used in combination at the dosages of 8 mg/kg body weight and 250 mg on day 1, followed by 80 mg days 2–5, respectively, have been proven to suppress the immune system and thus decrease the detrimental cytokine cascade induced in severely ill COVID-19 patients. Keywords: Coronavirus, Cytokine release syndrome, SARS-CoV-2, Systemic inflammatory response syndrome, 767 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences References: Agarwal, K. M., Mohapatra, S., Sharma, P., Sharma, S., Bhatia, D., & Mishra, A. (2020). Study and overview of the novel corona virus disease (COVID-19). Sensors international, 1, 100037. https://doi.org/10.1016/j. sintl.2020.100037 Seyed Hosseini, E., Riahi Kashani, N., Nikzad, H., Azadbakht, J., Hassani Bafrani, H., & Haddad Kashani, H. (2020). The novel coronavirus Disease-2019 (COVID-19): Mechanism of action, detection and recent therapeutic strategies. Virology, 551, 1–9. https://doi.org/10.1016/j.virol.2020.08.011 Ye, Q., Wang, B., & Mao, J. (2020). The pathogenesis and treatment of the `Cytokine Storm’ in COVID-19. The Journal of infection, 80(6), 607–613. https://doi.org/10.1016/j.jinf.2020.03.03 Kim, J. S., Lee, J. Y., Yang, J. W., Lee, K. H., Effenberger, M., Szpirt, W., Kronbichler, A., & Shin, J. I. (2021). Immunopathogenesis and treatment of cytokine storm in COVID-19. Theranostics, 11(1), 316–329. https:// doi.org/10.7150/thno.49713 Alkofide, H., Almohaizeie, A., Almuhaini, S., Alotaibi, B., & Alkharfy, K. M. (2021). Tocilizumab and Systemic Corticosteroids in the Management of Patients with COVID-19: A Systematic Review and Meta-Analysis. International journal of infectious diseases : IJID : official publication of the International Society for Infectious Diseases, 110, 320–329. https://doi.org/10.1016/j.ijid.2021.07.021 768 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences DEVELOPING THE LANGUAGE MASTERY OF EARLY CHILDHOOD LEARNERS FROM THE LENS OF PARENTS: A PHENOMENOLOGY Madelyn P. ARCA and Dr. Jeanilyn E. TACADENA Graduate School-St. Marys’ College of Tagum Abstract The main purpose of this study was to explore and understand the lived experiences of parents in assisting the development of language mastery of their early childhood learners. The researcher employed the qualitative – phenomenology research design. A total of 10 participants were involved in the conduct of this study, all of them underwent In-Depth Interviews (IDI). Data analysis was done through transcribing and translating responses, followed by coding, initial theming, and then final data analysis. The final analysis revealed that the participants’ lived experiences include four (4) themes: dealing with learners’ misbehavior; extending support and encouragement; facing barriers due to parents’ educational background and having struggles with comprehension and coaching. Moreover, the participants’ coping mechanisms include four (4) themes: parents’ extended inexhaustible support; giving varied activities at home; utilizing other resources in teaching; and requesting assistance from others. Lastly, the participants were able to provide three (3) themes for their insights: having the commitment to teach and help the learner, giving patience and encouragement to the learner, and being nurturing to learners.The findings imply that parents are skilled enough to assist their early childhood learners in the development of their language mastery which can be learned by the teachers as well by re-echoing these findings through SLAC sessions, seminars, trainings and take these insights up to the educational leaders and authorities who can implement relevant agendas and developments. Keywords: language mastery, parental support, early childhood, Division of Davao del Norte, Philippines 769 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences IN VITRO ANTIMALARIAL ACTIVITY OF GARCINIA KOLA AGAINST 3D STRAIN PLASMODIUM FALCIPARUM ¹Tanko, M. M, ²Pukuma M. S, and ³Ismail MUHAMMAD ¹(Department of Biomedical and Pharmaceutical Technology, Federal Polytechnic Mubi, Adamawa, Nigeria.) ²(Department of Zoology, Modibbo Adama University, Yola, Adamawa, Nigeria.) 3(Department of Zoology, Gombe State University, Gombe, Nigeria.) Abstract Malaria is responsible for over 400,000 deaths per annum, globally. Nigeria is the hardest hit country that accounts for 23% of the total deaths. The threats of emerging resistance to existing antimalarial drugs by malaria causing parasites have necessitated the need to search for other alternatives. Garcinia kola is a west African plant with several medicinal uses. It is having been reported to be useful in traditionally malaria therapy in parts of Africa. The aim of this study is to assess the in vitro antimalarial potentials of three different extracts of G. kola seed on the development of Plasmodium falciparum. Antimalarial activities were determined using in vitro bioassay. 10g of G. kola extract was used to prepare 100 mg mL-1 stock solution of each solvent extract using Phosphate Buffered Saline (PBS). The stock solutions were further sterilized using a Millipore. The Filtrate assay was subjected to two-fold serial dilution to arrive at final yields of four concentrations of the solvent extracts for the assays (100, 50, 25 and 12.5 µg mL-1). These dilutions were added in triplicate to a 48-well tissue culture plate containing P. falciparum ring stages of 0.7 % parasitaemia and at 3% haematocrit. The raw extract was prepared by sieving the seed powder and weighing it on a digital weighing balance to yield four concentrations (100, 50, 25 and 12.5 µg) respectively, before it was then added to the culture in triplicates using a spatula. After 24, 48 and 72 hours of incubation at 37ºC, the contents of the wells were harvested and a thin blood film was prepared for parasitesmia estimation and inhibitory activities. The aqueous extract was most effective with an IC50 8.49mg/ml, followed by ethanol extract (IC50 53.71mg/ml) while the least was the raw extract (IC50144.01mg/ml). The antimalarial activity of these extracts justifies the fact that G. kola seed contains compounds that possess antimalarial properties. we recommend that further studies at molecular level should be conducted to determine the specificity and selectivity of the active compounds on the target parasite (Plasmodium falciparum). Key words: Garcinia kola, Plasmodium falciparum, Malaria, In vitro 770 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences SOCIOLOGICAL ANALYSIS OF VIOLENCE AND ITS ASSOCIATION WITH EFFECTS OF DRUG ADDICTION ON OTHER FAMILY MEMBERS Dr. Basit ALI Visiting lecturer, Department of Social and Gender Studies ,University of Swat. Dr. Ahmad ALI Assistant Professor, Department of Sociology, Abdul Wali Khan University Mardan, Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan. Aisha KHAN Assistant Professor, Chairperson Department of Sociology, Women University Multan . Dr. Bushra SHAFI Assistant Professor Department of Rural Sociology, Agricultural University, Peshawar . Neglect, avoidance, physical violence, psychological violence, family violence, trauma exposure, and group violence, all increase the risk of substance use and assault among all the relevant members. This research study has been carried out to know about the prevalence of violence and its association with drug addiction along with issues faced by other family members. The main objectives of this research study are to know that how violence leads to drug use and drug addiction, to find out the association of violence with drug addiction and to know how it affects other family members. The conceptual framework is composed of variables such as violence and drug addiction are labelled as independent variables while effects on other family members has been categorised as dependent variable. The data has been collected through structured interview schedule in district swat with a sample size of 375 in total population of 6000 drug addicts. The data has been collected through simple random sample technique which was then coded and entered to in to Statistical Package for Social Sciences (SPSS). The analyzed data was tabulated, interpreted and discussed with relevant literature. At univariate analysis, the research finds that most of the drug addicts had faced familial violence, aggression and stress in their familial lives. Similarly, at bivariate level the variable “violence” had a highly significant and positive association at (P = <≤ ≥> 0.05) confidence level and (Tb± 0-1) showed strength and direction with effects of drugs addiction on other family members (EDAFM). At multivariate level all background variables results were checked for spuriousness and non-spuriousness based on significance (P = <≤ ≥> 0.05) and Tb (Tb± 0-1) values. Keywords: Violence, drug addiction, effects, family members 771 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences IMPACTS OF EFFICIENT LIVESTOCK PRODUCTION WITH SUSTAINABLE APPROACH Promise Goodness ADELEYE Department of Agriculture, University of Ilorin P.M.B 1515. Ilorin, Kwara State, Ilorin, Nigeria Abstract Engaging in the act of efficient livestock production with sustainable pathways is crucial in livestock agriculture. As we already know that sustainability puts “environment,” “social,” and “economic” into consideration therefore, efficient livestock production on the track of sustainable system is inevitable in our dispensation. Recent reports on the climate change and studies have shown that livestock is one of the fundamental causes that responsible for greenhouse gases and degradation of environment. Efforts have been channeled towards efficient livestock production with sustainable engagements towards achieving economic and ecosystems services without compromising the future integrity, health, and welfare of the environment, humans, and animals. When comparing greenhouse gas emissions of various livestock production systems, it is critical to take the need for environmental stewardship as well as food security into account to ensure the sustainability of the system. As a result of aforementioned related factors above this work tends to presents efficient pathways towards achieving livestock production with sustainable approach in order to achieve sustainable environment and economic growth that is equally sustainable. Keywords: Livestock, sustainability, degradation, environment, animal production. 772 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences COVID-19 AND SUNLIGHT: IMPACT ON SARS-COV-2 Alexandra LECLÉZIO1*, Jared ROBINSON2, Indrajit BANERJEE3 Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Belle Rive, Mauritius. 2Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Belle Rive, Mauritius. 3Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Department of Pharmacology, Belle Rive, Mauritius *1 ABSTRACT Background: The novel coronavirus or (COVID-19) which surfaced in Wuhan, China, in 2019 subsequently led to the current global pandemic.[1] The novelty of the virus and its rapid propagation has caused many health systems to be overwhelmed and has propelled the entire global community into a sense of panic and fear.[2,3] Purpose: This research aims to assess the contributing role of sunlight on mitigating the propaga tion of COVID-19, and to assess how sunlight as well as artificial UV light may be a natural, more cost effective and eco-friendly method of disinfection which can be implemented in order to help to combat this rampant pandemic.[4,5] Methodology: An extensive literature survey of English literature was conducted using Pubmed, Pubmed Central, Medline, Google Scholar and WHO Nepal Situation Updates on COVID-19. A combination of keywords was entered: “Sunlight” OR “Disinfection”; OR “Ultraviolet Rays”; OR “SARS-CoV-2”; OR “Coronavirus Disease 2019”; OR “COVID 19”. Findings: Sunlight is composed of UVA (95%) and UVB (5%) radiation, UVB is most effective to inactivate SARS-CoV-2 and does so by damaging the RNA genome of the virus, and increasing levels of reactive oxygen species in the air. SARS-CoV-2 is nullified by a UVB flux of 28 J/m2, and needs to be exposed for a sufficient duration depending on the time of day, season, geographic location or the specific locality, in order to be inactivated. Conclusion: Developing countries could benefit from taking advantage of using sunlight as a costfree and environmentally friendly method of disinfection. It is imperative that all countries capitalize on this method of disinfection, it is cost-free, easy and therefore can be implemented on a large scale with relative ease. Keywords: COVID-19; infrared Rays; Public Health; Ultraviolet Rays References: Kumar, A., Singh, R., Kaur, J., Pandey, S., Sharma, V., Thakur, L., Sati, S., Mani, S., Asthana, S., Sharma, T. K., Chaudhuri, S., Bhattacharyya, S., & Kumar, N. (2021). Wuhan to World: The COVID-19 Pandemic. Frontiers in cellular and infection microbiology, 11, 596201. https://doi.org/10.3389/fcimb.2021.596201 Leclerc, Q. J., Fuller, N. M., Keogh, R. H., Diaz-Ordaz, K., Sekula, R., Semple, M. G., ISARIC4C Investigators, CMMID COVID-19 Working Group, Atkins, K. E., Procter, S. R., & Knight, G. M. (2021). Importance of patient bed pathways and length of stay differences in predicting COVID-19 hospital bed occupancy in England. BMC health services research, 21(1), 566. https://doi.org/10.1186/s12913-021-06509-x 773 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Tangcharoensathien, V., Bassett, M. T., Meng, Q., & Mills, A. (2021). Are overwhelmed health systems an inevitable consequence of covid-19? Experiences from China, Thailand, and New York State. BMJ (Clinical research ed.), 372, n83. https://doi.org/10.1136/bmj.n83 Farooq, A., Kumar, U., Uddin, J., Rashid, M., Gilani, M. M., Farooq, T. H., Shakoor, A., & Ahmad, M. (2021). Climatological and social fallacies about COVID-19 pandemic. Environmental Sustainability, 4(3), 579–584. https://doi.org/10.1007/s42398-021-00175-9 Ratnesar-Shumate, S., Williams, G., Green, B., Krause, M., Holland, B., Wood, S., Bohannon, J., Boydston, J., Freeburger, D., Hooper, I., Beck, K., Yeager, J., Altamura, L. A., Biryukov, J., Yolitz, J., Schuit, M., Wahl, V., Hevey, M., & Dabisch, P. (2020). Simulated Sunlight Rapidly Inactivates SARS-CoV-2 on Surfaces. The Journal of infectious diseases, 222(2), 214–222. https://doi.org/10.1093/infdis/jiaa274 ABSTRACT IN TURKISH (please note, the native language of the authors is English) Arka plan: 2019’da Çin’in Wuhan kentinde ortaya çıkan yeni koronavirüs veya (COVID-19), ardından mevcut küresel pandemiye yol açtı.[1] Virüsün yeniliği ve hızla yayılması, birçok sağlık sisteminin bunalıma girmesine neden oldu ve tüm küresel toplumu panik ve korku duygusuna itti.[2,3] Amaç: Bu araştırma, güneş ışığının COVID-19’un yayılmasını azaltmadaki katkı rolünü değerlendirmeyi ve güneş ışığının yanı sıra yapay UV ışığının nasıl doğal, daha uygun maliyetli ve çevre dostu bir dezenfeksiyon yöntemi olabileceğini değerlendirmeyi amaçlamaktadır. bu yaygın pandemi ile mücadeleye yardımcı olmak için uygulanabilir.[4,5] Metodoloji: Pubmed, Pubmed Central, Medline, Google Scholar ve WHO Nepal COVID-19 ile ilgili Durum Güncellemeleri kullanılarak İngiliz literatürüne ilişkin kapsamlı bir literatür araştırması yapılmıştır. Bir anahtar kelime kombinasyonu girildi: “Güneş Işığı” VEYA “Dezenfeksiyon”; VEYA “Ultraviyole Işınlar”; VEYA “SARS-CoV-2”; VEYA “Koronavirüs Hastalığı 2019”; VEYA “COVID 19”. Bulgular: Güneş ışığı UVA (%95) ve UVB (%5) radyasyonundan oluşur, UVB, SARS-CoV-2’yi etkisiz hale getirmek için en etkilidir ve bunu virüsün RNA genomuna zarar vererek ve reaktif oksijen seviyelerini artırarak yapar. havadaki türler. SARS-CoV-2, 28 J/m2’lik bir UVB akışı tarafından etkisiz hale getirilir ve etkisiz hale getirilmesi için günün saatine, mevsime, coğrafi konuma veya belirli bölgeye bağlı olarak yeterli bir süre maruz kalması gerekir. Sonuç: Gelişmekte olan ülkeler, güneş ışığını maliyetsiz ve çevre dostu bir dezenfeksiyon yöntemi olarak kullanmaktan yararlanabilirler. Tüm ülkelerin bu dezenfeksiyon yönteminden faydalanması zorunludur, maliyetsizdir, kolaydır ve bu nedenle büyük ölçekte nispeten kolaylıkla uygulanabilir. Anahtar Kelimeler: COVID-19; kızılötesi ışınlar; Halk Sağlığı; Ultraviyole ışınlar 774 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences THE POLICE AND INTERNAL SECURITY IN NIGERIA’S FOURTH REPUBLIC (1999-2014) 1 Emmanuel Wasiu AKERELE Wasiu Akanni SALAMI 2 1 Department of Political Science and International Relations, Anchor University, Lagos 2 Department of Political Science, University of Ibadan ABSTRACT Since Nigeria’s return to civil rule in 1999, it has been confronted with several domestic challenges ranging from communal clashes, ethno-religious crisis, kidnapping, armed robbery, civil protests among others. These challenges, however, have not been totally or adequately managed as they are still prevalent in the country. It is against this backdrop that this research examined the Police and internal security in Nigeria’s fourth republic, covering 1999 to 2014. Marxist model of political economy was adopted as theoretical framework. A blend of qualitative and quantitative methods was adopted to achieve the set objective. With this, a total of two hundred respondents were selected to collect data on public perceptions of police management of internal security. The research however revealed that kidnapping, armed robbery, hired assassins, communal clashes and insurgency were major threats to internal security. It also revealed that policing of internal security in Nigeria is a responsibility of the government, the police and the public and each of these actors has failed in its responsibility. It also revealed that the police are yet to embrace modern day policing, thereby resulting into increased cases of extra-judicial killings, illegal detention, among others. The study concluded that policing in Nigeria within this time frame has been characterized by force, hatred and animosity between the Nigerian police and Nigerians. The political economy of Nigeria has equally negatively affected the policing of internal security resulting in difficulty if not impossible for the officers of the Nigerian police to carry out their statutory functions. However, it was recommended that the Nigerian Police should adopt knowledge cum intelligence driven policing for effectiveness. Keywords: security, policing, police, Nigeria, fourth republic 775 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences THE EFFECT OF CANNABIS ON STUDY PREPARATION OF UNDERGRADUATE STUDENTS: A CASE STUDY OF DISTRICT SWAT, KHYBER PAKHTUNKHWA, PAKISTAN Navid ULLAH1 Department of Sociology, Quaid-I-Azam University, Islamabad Majid KHAN2 Department of Sociology, Abdul Wali Khan University, Mardan Dr. Basit ALI PhD Scholar, Department of Sociology, Abdul Wali Khan University, Mardan ABSTRACT Purpose: The purpose of this study was to explore the effect of cannabis on study preparation of undergraduate students in District Swat, Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan. Methodology: This study used cross-sectional method. The nature of the study was quantitative and quantitative methods and techniques were used in the collection and for analysis of data. Questionnaires were administered for data collection. The Total population of the study was approximately 3500 while sample size of 200 has been selected as the target population by using simple random sample technique for data collection; the data has been coded and entered to Statistical Package for Social Sciences (SPSS) 21, and transformed into frequency, percentage, cumulative percentage and tabulation. Findings: The findings of the study shows that cannabis has adverse effects on the study preparation of students which ultimately disturbs the students’ complex learning task, reduce control on emotion, create mental depression, and disturb sleeping schedules. Unique Contribution to policy and Practice: The study recommended that cannabis addiction is one of the most rapidly growing trends among students which severely disturb the study preparation of students; It is due to this reason the government should take a bold steps to stop the accession of cannabis to students, to arrange seminars, work shop and as much as possible to utilize media to aware students about the adverse impact of cannabis on students abilities. Key words: Cannabis, Addiction, Student, Undergraduate, 776 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences THE EFFECT OF SOCIAL MEDIA USE ON THAI UNIVERSITY STUDENTS DURING COVID-19 PANDEMIC Jintana RATTANAKHEMAKORN1, Wanwisa WANNAPIPAT2, Panwasa THONGAREE3, Waranya SAECHUA4, Sarocha WORARAT5 1,2,3,4,5 Khon Kaen University, Khon Kaen University International College, Communication Arts Program, Khon Kaen, THAILAND ABSTRACT Due to the epidemic situation of covid19, social media has become very popular and play a vital role in people’s lives, especially among students. They have to study and communicate with teachers or peers through social media and networking sites. Students tend to spend more time on social media than on educational purposes. This study was conducted to investigate the use of social media by Thai university students during the COVID-19 outbreak. A set of online questionnaires was used for collecting data. They were distributed to 207 university students from different regions in Thailand in order to survey students’ perspectives on the use of social media during the COVID-19 pandemic and evaluate the positive and negative effects on their academic performance, social interaction, and the changes in their behavior. The data obtained from administering the questionnaires was analyzed by using frequency distribution and percentages. The results showed that 98.6% of the students used social media for the purposes of learning, communicating with friends and family, and recreation. In addition, it was found that using social media could help students get quick access to learning resources and connect with friends and family anywhere and anytime. However, a majority of the students who spent too much time on social media stated that it distracted them from their learning activities, interfered with their academic performance, and led to insufficient sleep. Keywords: social media, covid-19 pandemic, positive and negative effect, Thai university students 777 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences A CRITICAL ANALYSIS OF DIACLECTICAL MATERIALISM AND ITS IMPLICATION FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN NIGERIA Stephen O. AIGBONOGA (Ph.D) Department of Philosophy/Religion and Cultural Studies Alex Ekwueme Federal University, Ndufu Alike Abstract This paper examines Karl Marx’s theory of dialectical materialism and its implications for sustainable development in Nigeria. Dialectical materialism is a way of understanding reality; whether thoughts, emotions, or the material world. The term development connotes implicitly the transformation of the society economically, politically, and socially such that the inhabitants of a particular enclave have substantially improved welfare and living conditions. The traditional view of development is centered on high gross domestic product, gross national product, per capita income and high level of industrialisation. There is no doubt that development project has been pursued in Nigeria in line with this view. The aim of the study is to extrapolate the values of dialectical materialism in the explanation of sustainable development as a human centered concept. Through the application of the method of critical analysis of textual and relevant materials, the paper reveals that for development to be truly sustainable it has to be centered on the progressive interest of the people and sustained human welfare. Since dialectical materialism tends to examine the material cum ideological phenomenon of human existence, enduring development becomes a pivot and the root of human existence. It shows also, the process of social transformation in human society. In an attempt to articulate endurable process of sustainable development, Marxian theory of dialectical materialism is then recommended to serve as a nexus and explanatory model for human centered development in the society. More so, in other to build a coherent system of thought and explanatory model with respect to human progress in the society, and since development is so tied to human existence, the material cum economic requirements that drive or foster development must constantly and closely be examined. As a theoretical framework, dialectical materialism should be made relevant to the contemporary discourse in sustainable developmental issues facing the Nigerian society. KEYWORDS: Dialectical Materialism, Sustainable Development, Human Society, sustained welfare, etc. 778 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences LONG COVID OR POST COVID SYNDROME: A NOVEL CHALLENGE Indrajit BANERJEE1*, Jared ROBINSON2, Alexandra LECLÉZIO3, Brijesh SATHIAN4, Indraneel BANERJEE5 *1Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Department of Pharmacology, Belle Rive, Mauritius. 2Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Belle Rive, Mauritius. 3 Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Belle Rive, Mauritius. 4 Geriatrics and long term care Department, Rumailah Hospital, Hamad Medical Corporation, Doha, Qatar. 5Consultant Uro oncologist and Robotic Surgeon, Apollo multispeciality Hospitals, Kolkata, West Bengal, India. ABSTRACT Background: Long COVID is described as a persistent, long-term state of poor health following an infection with COVID-19. The effect of Long COVID is multisystemic in nature with a wide array of signs and symptoms. [1,2] Purpose: It is clearly evident that a substantial dearth in information surrounding the SARS-CoV-2 virus and its long-term effects exists, as a substantial rise in post COVID symptoms and complications have been reported globally. [3,4] This research aims to describe the symptomatology, pathophysiology, treatment and prevention of Long COVID. Methodology: An extensive literature survey of English literature was conducted using Pubmed, Pubmed Central, Google Scholar databases. A combination of keywords were used: “Post-acute COVID-19 syndrome” OR “COVID-19 post-intensive care syndrome” AND “COVID-19” OR “Coronavirus Infections”. Findings: The most common clinical features of long COVID were: headaches, myalgia, chest pain, rashes, abdominal pain, shortness of breath, palpitations, anosmia, persistent cough, brain fogs, forgetfulness, depression, insomnia, fatigue and anxiety. At this current point in time, no specific pharmacological or surgical treatment for Long COVID exists. Currently the only accepted and recommended treatment for Long COVID is through rehabilitation exercises. The rehabilitation should gradually increase in intensity as the recovery of the patient permits so as to not cause further permanent damage to the organs. Apart from the use of physical therapy in combatting Long COVID, cognitive behavioural support as well as psychological support and therapy is indicated. Conclusion: Long COVID is a serious and more notable complication being reported more commonly among individuals who have been infected with the SARS-CoV-2 virus. The further study and research of Long COVID and its implications is vital, until such studies have been undertaken and new discoveries made the best port of call to prevent long COVID will be through continued immunization of the populous. Keywords: Post-acute COVID-19 syndrome, COVID-19 post-intensive care syndrome, COVID-19, Coronavirus Infections 779 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences References: Parums D. V. (2021). Editorial: Long COVID, or Post-COVID Syndrome, and the Global Impact on Health Care. Medical science monitor : international medical journal of experimental and clinical research, 27, e933446. https://doi.org/10.12659/MSM.933446 Taquet, M., Dercon, Q., Luciano, S., Geddes, J. R., Husain, M., & Harrison, P. J. (2021). Incidence, co-occurrence, and evolution of long-COVID features: A 6-month retrospective cohort study of 273,618 survivors of COVID-19. PLoS medicine, 18(9), e1003773. https://doi.org/10.1371/journal.pmed.1003773 Davis, H. E., Assaf, G. S., McCorkell, L., Wei, H., Low, R. J., Re’em, Y., Redfield, S., Austin, J. P., & Akrami, A. (2021). Characterizing long COVID in an international cohort: 7 months of symptoms and their impact. EClinicalMedicine, 38, 101019. https://doi.org/10.1016/j.eclinm.2021.101019 Crook, H., Raza, S., Nowell, J., Young, M., & Edison, P. (2021). Long covid-mechanisms, risk factors, and management. BMJ (Clinical research ed.), 374, n1648. https://doi.org/10.1136/bmj.n1648 780 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences EMERGENCE OF ARTIFICIAL INTELLIGENCE IN INFODEMIC BASED COVID-19 PANDEMIC Abhishek KASHYAP1*, Indrajit BANERJEE2 Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Belle Rive, Mauritius. 2Sir Seewoosagur Ramgoolam Medical College, Department of Pharmacology, Belle Rive, Mauritius. 1 ABSTRACT Background: COVID-19 virus remains a threat to the entire world. Therefore, researchers are probing Artificial Intelligence (AI) as a potential alternative to conventional methods to limit its spread and facilitate its treatment.[1] In this Industry 4.0, applying Artificial Intelligence can be efficacious in diagnostic medicine. Purpose: To identify applications of artificial intelligence during global health crisis at various levels of the health care system. Therefore to understand the implications of AI, we conducted this review. Methods: Researchers reviewed PubMed, PubMed Central, Embase database for literature using the keyword “Artificial Intelligence” OR “AI” and “Coronavirus” OR “COVID-19”. Findings: AI-based tools in the SARS-COV-2 pandemic are highly competitive to human performance, epidemic forecast such as rapid screening and diagnosis of the disease, surveilling the efficacy of the treatment, keeping record and depicting active cases and mortality, inventions of medications and vaccines discovery, relieving the workload of healthcare workers and extinguishing the spread of the disease.[2,3] COVID-19 detection assay based on CRISPR, Survival rate based on the severity of patients, and devising drug candidates against the virus.[4] Several governments implemented Contact tracing platforms like the Aarogya Setu App in India, COVID Safe app in Australia, and Trace Togethera Bluetooth-based contact tracing app developed in Singapore; based on syndromic surveillance.[5] Conclusion:Leveraging digital technologies like Artificial intelligence can augment the diagnosis and treatment of current and future pandemics. AI was used for diagnosis, treatment, vaccine development, patient outcome, infoveillance and infodemiology. Extensive data set is required for training these algorithms, which stands as a significant barrier to the accuracy and rapidity of the system. [5] The current global technology leaders have proven that the retro modification of current data systems and applications has been indispensable in the war on COVID-19, thus permanently securing their development and application in the future. Keywords: Coronavirus, infodemic, artificial intelligence, machine learning, big-data References: Dong, J., Wu, H., Zhou, D., Li, K., Zhang, Y., Ji, H., Tong, Z., Lou, S., & Liu, Z. (2021). Application of Big Data and Artificial Intelligence in COVID-19 Prevention, Diagnosis, Treatment and Management Decisions in China. Journal of medical systems, 45(9), 84. https://doi.org/10.1007/s10916-021-01757-0. 781 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Vaishya, R., Javaid, M., Khan, I. H., & Haleem, A. (2020). Artificial Intelligence (AI) applications for COVID-19 pandemic. Diabetes & metabolic syndrome, 14(4), 337–339. https://doi.org/10.1016/j.dsx.2020.04.012 Shi, F., Wang, J., Shi, J., Wu, Z., Wang, Q., Tang, Z., He, K., Shi, Y., & Shen, D. (2021). Review of Artificial Intelligence Techniques in Imaging Data Acquisition, Segmentation, and Diagnosis for COVID-19. IEEE reviews in biomedical engineering, 14, 4–15. https://doi.org/10.1109/RBME.2020.2987975 Huang, S., Yang, J., Fong, S., & Zhao, Q. (2021). Artificial intelligence in the diagnosis of COVID-19: challenges and perspectives. International journal of biological sciences, 17(6), 1581–1587. https://doi.org/10.7150/ ijbs.58855 Abd-Alrazaq, A., Alajlani, M., Alhuwail, D., Schneider, J., Al-Kuwari, S., Shah, Z., Hamdi, M., & Househ, M. (2020). Artificial Intelligence in the Fight Against COVID-19: Scoping Review. Journal of medical Internet research, 22(12), e20756. https://doi.org/10.2196/20756 782 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences NUTRITIONAL EVALUATION OF A POTENTIAL READYTO-USE THERAPEUTIC FOOD FORMULATED FROM SESAME, WHEAT AND SOYA BEANS BLEND AUWAL IBRAHIM, AMINA ZAKARI FAUZIYA SHEHU MUHAMMAD ALIYU BABANGIDA JIBRIL DEPARTMENT OF APPLIED CHEMISTRY SCHOOL OF APPLIED SCIENCE COLLEGE OF SCIENCE AND TECNOLOGY KADUNA POLYTECHNIC. NIGERIA ABSTRACT Ready to-use-therapeutic food (RUTF) is a specially designed product for the nutritional rehabilitation of severe acute malnutrition in children over 6 months of age. The potential of SesameWheat-Soya beans blend (SWS-RUTF) as a candidate for local formulation of RUTF was determined. Three products were formed with varying ratios; SWS-RUTF1 (sesame 25%, Wheat 10%, soya beans 32%), SWS-RUTF2 (sesame 27%, wheat 16%, soya beans 27%), and SWS-RUTF3 (sesame 22%, wheat 12%, soya beans 36%), while soya oil, sugar, and mineral/vitamin mix constitutes the remaining percentages. Statistically significant difference (P< 0.05) was observed in the proximate composition of the products; carbohydrate ranged between 48% - 53%, crude protein, and lipid 25% to 29% and 9% to 12% respectively, and energy value 414kcal to 421kcal. The products had Amino Acid score of 73, 66 and 76, PDCAAS; 62, 57, and 68, and Protein efficiency ratio; 1.09, 1.06, and 1.12, respectively. This good quality product may serve as candidate for RUTF formulation if improved. Keywords: Ready-to-use therapeutic food, Nutritional evaluation, Sesame, Wheat and Soya bean INTRODUCTION In Nigeria, malnutrition among children is a very serious problem, accounting for about fifty percent of one million deaths of children under five annually (NDHS 2013). Nigeria has one of the highest rates of acute malnutrition in the world. In 2013, Nigeria was ranked 13th by UNICEF in its global classification of countries with the highest rates of Global Acute Malnutrition (GAM). About 2 out of every 5 Nigerian children are stunted, with rates of stunting varying from one region to another across the country. Almost 30 percent of Nigerian children are underweight, meaning that their weight is less than that which is expected for their age. Wasting constitute about 18 percent (NDHS, 2013). Also, Up to 1 million Nigerian children under age 5 are affected by severe acute malnutrition (SAM) each year (CIFF, 2014). Ready-to-Use Therapeutic Food (RUTF) is a key component of treating Severe Acute Malnutrition, which is linked to increased childhood mortality. RUTF contains all the energy and nutrients required for rapid catch-up growth and are used particularly in the treatment of children above 6 months of 783 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences age with severe acute malnutrition without medical complications. Most of the available RUTF are lipid-based products in the form of a paste of peanuts, sugar, milk powder and micronutrient mix, (e.g. Plumpy‘nut®, Eezeepaste-NUT, Nutty butta e.t.c). They are also available in the form of biscuits (e.g. BP-100). Many studies, most in Africa, have demonstrated the acceptability and effectiveness of RUTF in the treatment of SAM. Thus, the World Health Organization and UNICEF recommend RUTF for the treatment of SAM, both in non-emergency situations and in disaster relief programs (Nga et al., 2013). The effectiveness of RUTF is limited since they are not produced in Nigeria. In 2012, delays in procurement from source countries, clearance, shipping, and storage logistics resulted in severe stock outs and put severe pressure on the mandate to treat malnourished children (Ojo, 2013). Therefore, as Nigeria is a country with a high burden of malnutrition, the local production of RUTF is a logical next step. Also, a breakthrough in the RUTF production to cut the cost down could be the replacement of the powdered milk in the RUTF recipe as suggested by UNICEF. RUTF can be safely and easily produced in small or large quantities in most settings worldwide. The local availability of the necessary ingredients limits its use in some settings, and further investigation into alternative ingredients is needed to overcome this limitation (Manary, 2006). MATERIAL AND METHODS RAW MATERIALS Sesame seeds, wheat, and soya beans Sesame seeds, wheat, soya beans, and soya oil samples were obtained from Gusau central market, Gusau local government area of Zamfara State. Vitamins and mineral mix was obtained from Bioorganics nutrient systems LTD. The seeds and grains were identified at the herbarium of Department of Biological Sciences, Ahmadu Bello University Zaria, Kaduna state, Nigeria, and a voucher number (Soya beans 2117 , Wheat 1365, Sesame 931) was allocated. METHODS PROCESSING OF RAW MATERIALS: The materials were washed with clean water to remove dust particles, and then sun dried in a dust free area. Raw materials were roasted by heating at a temperature of about 1570C for 15 minutes. Materials were stirred throughout the cooking time so as to achieve even cooking. After roasting, the hull of soya beans was removed using a clean local grinding stone. It was ground gently and slowly so as to allow the removal of the hulls from the seeds. The seeds were then separated from the hulls. The samples were ground using a hammer mill. Particle sizes were reduced to <200 microns. The powdered (ground) materials were sieved so as to remove particles with larger size. This was to ensure that the particle sizes are less than 200 microns which is an important requirement in the production of RUTF. 784 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Production of RUTF Table 3.1 Raw materials used for the formulation and their percentages Ingredient Percentage (%) formulations SWS-RUTF1 SWS-RUTF2 SWS-RUTF3 Sesame 15 10 32 Soya bean 25 16 27 Wheat 22 12 36 Soya oil 20.4 20.4 20.4 Sugar 13 13 13 Mineral/vitamin Premix 1.6 1.6 1.6 FORMULATION OF RUTF RUTF is a homogenous mixture of lipid rich and water-soluble foods. The lipids exist as a viscous liquid, and small particles of protein, carbohydrate, vitamins and minerals are mixed throughout this liquid. In order to achieve a homogenous mixture, a specific mixing procedure must be followed (Manary, 2006). Firstly, the soya oil was fried at a temperature of about 700C for 2 minutes. The powdered (ground) ingredients (sesame seeds, soya beans wheat, sugar and mineral/vitamin premix) were added slowly into the fried oil. As the powdered ingredients were being added it was simultaneously stirred. After all the powdered ingredients were added, the entire mixture was stirred vigorously for 15 minutes. This allows the mixture to stick together without being readily separated. The product was packaged in nylon bags and stored in carton at ambient temperature. Although a mechanical mixer is required for RUTF production, hand mixing of the ingredients is possible for small quantities (Manary, 2006). PROXIMATE ANALYSIS The method described by AOAC (1984) was used for the proximate analysis of the product except for crude lipids which was determined by the method of Pillips et al., (1997) which is a modification of AOAC (1990). The moisture content of the product was determined by the measurement of loss in weight that occurs due to drying at a temperature of 105oC. For the determination of ash content, the product was heated in a muffle furnace at 550oC for 5 hours. Crude lipid was determined by petroleum ether extraction method. Nitrogen was estimated by Kjeldahl Nitrogen method. Protein was calculated by multiplying % nitrogen by 6.25.The percentage carbohydrate was obtained by difference. Dietary fibre was determined by enzymetic gravimetric method (AOAC, 1992). PROTEIN QUALITY EVALUATION Protein quality evaluation aims to determine the capacity of food protein sources and diets to satisfy the metabolic demand for amino acids and nitrogen. Thus any measure of the overall quality of dietary protein, if correctly determined, should predict the overall efficiency of protein utilization (FAO/WHO/ UNU, 2007). 785 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Amino Acid profile of the samples was determined using methods described by Benitez (1989). The sample was dried to constant weight, defatted, hydrolyzed, evaporated in a rotary evaporator and loaded into the Biosystems PTH Amino Acid Analyzer Amino acid score (AA score) The amino acid score was calculated using the ratio of a gram of the limiting amino acid in the food to the same amount of the corresponding amino acid in the reference diet multiplied by 100 (FAO, 1990). Protein Digestibility Corrected Amino Acid Score (PDCAAS) The PDCAAS was determined mathematically by multiplying the amino acid score of the recipe by the protein digestibility of the recipe (FAO, 1990). PDCAAS = (amino acid score x recipe protein digestibility) Protein digestibility The protein digestibility can be determined by a laboratory analysis, or can be approximated by using existing tables of the protein digestibility of foods. When data for the amino acids composition and digestibility of the individual components are well established and only the proportions differ, the protein digestibility corrected amino acid score can be calculated by means of a weighted average procedure (FAO, Rome 1990). For this research, protein digestibility was calculated using tables. The weighted protein digestibility of each recipe ingredient was added together to create the recipe total. Weighted Average Protein Digestibility =Sum of (protein x ingredient protein digestibility) divided by protein total Protein efficiency ratio (PER) This is based on the weight gain of a test subject divided by its intake of a particular food protein during the test period. PER was determined by calculating the average weight gain of animals which was then divided by the amount of protein intake from the diet (FAO, 1990). STATISTICAL ANALYSIS All values were expressed as mean ± SD. Data analysis was carried out using Statistical package for social sciences (SPSS) version 20. Data was subjected to analysis of variance, and Bonferroni post hoc test was carried out to establish where the difference in mean lies. P value < 0.05 was considered significant. RESULTS Table 1 displays the result of proximate analysis carried out on the formulated sesame-wheat-soya beans based potential Ready-to-use therapeutic food. SWS-RUTF1 had values for dietary fibre and moisture significantly greater (P <0.05) than that of SWS-RUTF2 and 3. SWS-RUTF3 had values that were significantly high for all parameters determined, except for lipids. Highest value of carbohydrate was found in SWS-RUTF3. Table 2 presents the Amino Acid profile of the SWS-RUTF. All the three formulations had values of the essential amino acids Phenylalanine, Threonine, Histidine and Valine within the same range. SWSRUTF2 had the lowest values for all the Amino Acids, with most of the Amino Acids being significantly (P<0.05) lower as compared with the other two formulations. Leucine had the highest values in all the three formulations. While Tryptophan, Methionine had the lowest concentration in all the three formulations, 786 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 3 provides the results of Amino Acid score, Protein Digestibility Corrected Amino Acid Score, and Protein Efficiency Ratio. Higher values of the three determinants of protein quality were found in SWS-RUTF3, followed by SWS-RUTF1. Lowest values were observed in SWS-RUTF2. Table 1: Proximate Composition of the Formulated Potential RUTF Values are mean ±SD for three determinations with the exception of P-RUTF Different alphabets in rows signify statistically significant difference D/Fibre = Dietary Fibre, C/Fibre = Crude Fibre Table 2: Amino Acid Profile of the Potential SWS-RUTF Different alphabets in rows signifies statistically significant difference 787 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Table 3: Amino Acid Score, Protein Digestibility Corrected Amino Acid Score, and Protein Efficiency Ratio of the Potential SWS-RUTF DISCUSSION The basic requirement to reduce child malnutrition is availability of nutritious food, improved hygiene, health services and adequate care. Poverty and food insecurity seriously affect the accessibility to nutritious diets, including high protein quality, adequate micronutrient content and bioavailability, low anti-nutrient content, and high nutrient density. These conditions predispose children to severe acute malnutrition. Guidelines provided by WHO to manage children with severe acute malnutrition without any medical complication (e.g. anorexia, diarrhea etc.), suggested the use of Ready-to-use therapeutic food. RUTF can be safely and easily produced in small or large quantities. The local availability of the necessary ingredients limits its use in some settings, and further investigation into alternative ingredients is needed to overcome the limitation (Manary, 2006). The caloric values of the SWS-RUTF were found to be significantly lower than the minimum caloric requirement (520 – 550 kcal/100g) of RUTF formulation (Vijay and Bhawesh, 2014). This is attributed to lower calorie contribution from fats, which contribute only about 25% to the total calorie below the recommended requirement of 45% - 60% (UNICEF, 2010). Unlike Corn-Soy-Blend a supplementary food having a caloric value of 380Kcal and 15g protein per 100g (Saskia and Martin, 2008), SWS-RUTF however, contained significantly high amounts of protein which was above the recommended levels of 10 – 12% of total energy (Vijay and Bhawesh, 2014). Therefore, adjusting the balance between protein and fat source foods in the SWS-RUTF recipe may yield a product that can meet these requirements. All the values obtained for essential amino acids fell below the recommended value for RUTF formulation. Short-fall in amino acid can limit growth and brain development of children due to unavailability of these amino acids for use in the metabolic processes of the body (Solomon, 2005). Furthermore, these low levels of amino acids affect the protein quality, of the diet making it significantly lower than that of P-RUTF which contains milk (animal source protein). Replacing milk proteins with proteins derived from other sources is likely to have an impact on protein quality (Andre et al., 2015). Protein quality determines the capacity of food protein sources and diets to satisfy the metabolic demand for amino acids and nitrogen. Thus any measure of the overall quality of dietary protein, should predict the overall efficiency of protein utilization (FAO/WHO/UNU, 2007). CONCLUSION The Sesame-Wheat-Soya beans based RUTF formulated has energy and nutrient density below the standard recommended for RUTF formulations. However, it contains high level of protein with appreciable quality, which is an important requirement for RUTF formulations. Therefore, the SWSRUTF if improved may serve as alternative to P-RUTF or can be a very good candidate for supplementary food. 788 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences RECOMMENDATIONS Further studies should be done on improving the quality of the formulation, particularly in terms of its energy value and mineral composition. Studies should also be carried out on human subjects in order to know the actual potential of the formulation. References Andre, B., Peter, A., Paluku, B., Saskia, P., Filippo, D., Michael H. G.,...and Kelsey R. (2015). Developing Food Supplements for Moderately Malnourished Children: Lessons Learned From Ready-to-Use Therapeutic Foods. Food and Nutrition Bulletin, vol. 36, no. 1 Association of Official Analytical Chemists (AOAC) (1984). Official Methods of Analysis, 14th ed. Association of Official Analytical Association of Official Analytical Chemists (AOAC) (1990). Official Methods of Analysis of the Association of Official Analytical Chemists.15thedition. AOAC, Arlington, VA, USA. Association of Official Analytical Chemists (AOAC) (1992). Total, Soluble and Insoluble dietary fiber in foods. Enzymatic Gravimetric Method.15th edition. Arlingon, Virginia. Benitez, L.V. (1989). Amino acid and fatty acid profiles in aquaculture nutrition studies, In: S.S Desilva (Ed). Fish Nutrition Research in Asia.Proceeding of the Third Asian Fish Nutrition Network meeting. Asian fish society special publication 4:166 Children’s Investment Fund Foundation (CIFF) (2014). “Community Management of Severe Acute Malnutrition, Nigeria,” accessed at http://ciff.org/ FAO/WHO (1990). Expert Consultation on Protein Quality Evaluation.Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome. FAO/WHO/UNU (2007). Protein and Amino acid Requirements in Human Nutrition; WHO Technical Report Series 935.Report of a Joint FAO/WHO/UNU Expert Consultation. Fenwick, D.E. and Oakenful, D. (1981). Saponins Content of Soya beans and Some Commercial Soya bean Product. Journal of the Science of Food and Agriculture.32:273-278 Hui, Y. H. (1992). Oxalate in Encyclopaedia of Food Science and Technology. John Willey and sons, inc. vol. 3 p.58. Lucas, G.M. and Markakas, M., (1975). Phytic Acid and Other Phosphorus Compounds of Bean (Phaseolus vulgaris). Journal of Agriculture and Food Chemistry; 23: 13- 15. Makkar, H.P.S., Blummel, M. Borowy, N.K. and Becker, K. (1993). Gravimetric Determination of Tannins and their Correlations With Chemical and Protein Precipitation Methods. Journal of Science and Food Agriculture 61: 161- 165. Manary, M.J. (2006): Local Production and Provision of Ready-to-Use Therapeutic Food (RUTF) Spread for the Treatment of Severe Childhood Malnutrition. Food and Nutrition Bulleting, 27:S83–89. Nga, T.T., Nguyem, M., Mathisen, R., Hoa, do T., Minh, N.H, Berger, J., and Wieringa, F.T. (2013): Acceptability and Impact on Anthropometry of a Locally Developed Ready-to-use Therapeutic Food in Pre-school Children in Vietnam. Nutrition Journal 12:120 National Population Commission (NPC) and ICF International (2013). Nigeria Demographic and Health Survey (NDHS). Abuja, Nigeria, and Rockville, Maryland, USA: NPC and ICF International. Ojo, T. (2013). To Save Lives of Nigerian Children Let’s Make Ready-to-use Therapeutic Food in Nigeria.Retrieved from http://healthmarketinnovations.org/blog/. 789 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences Oke, O.L. (1969). Chemical Studies on Some Nigerian Food Stuffs. West African Journal of Biology and Applied Chemistry; 8: 53-56. Onwuka, G. (2005). Food Analysis and Instrumentation. Naphola prints. 3rdedn. A division of HG Support Nigeria Ltd., pp: 133-161. Pillips, K.K., Tarrago-Trani W.T., Groove T.M., Grun, L., Lugogo, R., Harris, R.F and Stewart K.K (1997). Simplified Gravimetric Determination of Total Fat in Food Composite after Chloroform/Methanol Extraction. Journal of the American Oil Chemists Society; 74(2):137-142. Saskia, de P., and Martin, W. B. (2008). Current and Potential Role of Specially Formulated Foods and Food Supplements For Preventing Malnutrition Among 6-23 Months Old and Treating Moderate Malnutrition Among 6-59 Months Old. Background Paper Presented at the WHO, UNICEF, WFP and UNHCR Consultation on the Dietary Management of Moderate Malnutrition in Under-5 Children by the Health Sector. Solomon, M. (2005). Nutritive Value of Three Potential Complementary Foods Based on Cereals and Legumes. African Journal of Food and Nutrition Science; 5(2): 1-14. United Nations International Children Emergency Fund (2010). UNICEF Technical Requirements for RUTF Products. UNICEF Supply Division Consultation with RUTF Suppliers Copenhagen, Giorgia Paiella Medicine and Nutrition Center. Vijay, D., Wagh, B., and Deore, R. (2014). Ready to Use Therapeutic Food (RUTF): Anoverview. Advances in Life Science and Health; 2, 1: 1-15 790 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences CHALLENGES AND POSSIBILITIES CONCERNING PROFESSIONAL DIGITAL COMPETENCES OF UNIVERSITY TEACHERS ¹Misbah Shafait ABBASI, ² Mah Noor TAJ ¹International Islamic university Islamabad, Pakistan ²Mirpur University of Science & Technology, AJK ABSTRACT Education sector in Pakistan is facing different challenges and possibilities concerning Professional Digital Competence of university teachers. The whole world is facing outbreak of covid_19 by the start of 2020. Pakistan has been affected too in this same time that emerges as difficult challenge. The Professional Digital Competence (PDC) of university teachers is of growing importance in classrooms, now that digital resources and digital media are becoming important parts of teacher’s everyday practice. Professional digital competence provides a useful framework for exploring the teacher identity. The Professional Digital Competences has become an integral component of each and every academic Institution. The Higher Education Commission (HEC); Government of Pakistan has established and launched in June 2019, National Academy of Higher Education (NAHE) is the academic arm of the Higher Education Commission of Pakistan (HEC). Its vision is to establish itself as a top learning institution that will institute and guide a broader national discourse around the purpose, perspectives and policy in Higher Education and help develop high quality human capital to achieve excellence in academic milieu. The objectives of the study will be to: identify the Professional Digital Competences (PDC) of University teachers. Explore the challenges regarding Professional Digital Competences (PDC) of University teachers in teaching and learning process. Find out possibilities concerning Professional Digital Competences (PDC) of University teachers in teaching and learning. This study will utilize a Quantitative method. The population will be teachers from 8 departments of Education, psychology, sociology, Anthropology, history and Pakistan studies, media communication, international relations and Islamic Art & Architecture of international Islamic university Islamabad (IIUI). The sample of this study will be the teachers of international Islamic university Islamabad (IIUI). There are total 89 teachers in department of social sciences and sample is 73 teachers according to Morgan’s table. Stratified random sampling technique will be used for this study. Online Questionnaire will be used to collect data and it will be comprised of 5 point likert scale. Qualitative data will be analysed through SPSS. This study will be delimited to faculty of social sciences of International Islamic University Islamabad (IIUI). Key words: Professional Digital Competence, University teachers, internal and external barriers, Challenges and Possibilities 791 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences TEACHING THE PAST TODAY, THE ANCIENT IN MODERN TIME: PERSPECTIVES OF RELEVANCE AMONG SENIOR HIGH SCHOOL STUDENTS Juspher G. HANDANG1, Nurfaiza JOE2, Jewel Doreen LEMANA3, Ericson O. ALIETO4, Roel MARCIAL5, Marianet Delos SANTOS6, Edison ESTIGOY7 College of Teacher Education, Western Mindanao State University, Zamboanga City, Philippines 1234 College of Liberal Arts, Western Mindanao State University, Zamboanga City, Philippines 5 ILS- Elementary Department, Western Mindanao State University, Zamboanga City, Philippines 6 Xi’an University of Technology, Xi’an, China 7 Relevance is an essential concern especially among subjects taught to learners in basic education who are noted to be yet intrinsically motivated in learning. In this fast-changing and technology-driven, the applicability of subjects being taught for decades is an issue that needs to be addressed as such impacts motivation and interest of learners which matter in the teaching-learning process. Despite this significance, much to the knowledge of the researchers, little research has been done to examine the relevance of the discipline of social studies. The current investigation explored the perspectives of Senior High School students towards the relevance of the subject devoted mainly in recounting the past through the employment of a descriptive-qualitative research design narrative in approach. The analysis of the qualitative data revealed that the students perceive the teaching of history not only relevant, but also needed. It was revealed that the learning of past events is not merely for recall; instead, it is perceived as a source of important and unique understanding which could not be provided by other disciplines. Moreover, the study disclosed that respondents are of the perception that the past shaped the present and that the future is cultivated by the future. Keywords: Relevance, Perspectives, Senior High School Students, 21st Century Society. History. 792 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences SOLID WASTE MANAGEMENT ISSUES IN DISTRICT HYDERABAD SINDH (AN OBSERVATION BASED SOCIOLOGICAL INVESTIGATION) Shahnaz BHUTTO1, Kainat VIGHIO1, Abdul Rasool KHOSO2 Department of Rural Sociology, Sindh Agriculture University Tandojam School of Public Administration, Hohai University, Nanjing. P.R China ABSTRACT Solid waste is one of the major reasons of environmental degradation in Pakistan. Since, inappropriate management of solid waste causes hazards to dwellers not only to public health but to economy as well because of the mismanagement. Therefore the researcher conducted the study on observation based research, where the researcher involved different areas of district Hyderabad to observe the solid waste management system. Thus, the qualitative technique using observational approach was involved for the study from various areas of taluka Hyderabad purposefully. Finally the results were interpreted accordingly in themes as well as figures. Based on the personal observation, the results revealed that solid waste was lacking from top to bottom approach, because most of the garbage bins were found to be occupied by the solid waste and other waste was generally put outside of the garbage bins. However, the garbage bins were not maintained well to put solid waste purposefully. Besides that, the dumping cites were also observed to be nearby the populated area which was creating the issues as a whole and paid inattention by the local people. So far, the researcher concluded that policies must be involved for each including local people, municipality officers as well as governments to follow the rules properly. Keywords: Solid waste management, Current issues, Observation, Hyderabad, Sindh 793 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences RECOMBINANT DNA TECHNOLOGY Niketa ASHEM1 Regional Institute Of Medical Science, Post Graduation Trainee, Department Of Biochemistry, Imphal , India . ORCID Code: (Only for Turkish Participants) ABSTRACT Recombinant DNA technology is the procedure that combine together DNA segments to get the desired chimeric molecules. Genetic engineering is also the key element in clonning. This technique allows for the identification of specific gene which might be responsible for disease, and for the study of how defective gene regulation may cause disease. In the recent era , it has demonstrated various applications in bringing advancement in human life. This new technology allows the researchers to inquire and manipulate genomic sequences at the molecular level. By the application of this technology, various crucial proteins, diagnostic kits and vaccines are produced in abundance for improving various health status. In the field of agriculture, the genetically modified crops are more resistant to various harmful agents, yield enhanced products and have better survival. Gene therapy technique has the potential of curing various diseases, for instance, single gene deficiency diseases like sickle cell disease. However this technology needs effective clinical trial before it is made available to the general public. Therefore, more in-depth research is needed in this area to address various problems and the concerns of the general public. Keywords: recombinant DNA technology, chimeric, gene therapy. 794 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences XORAZM FOLKLORI MAROSIMLARINING ILMIYNAZARIY ASPEKTLARI Sabirova Nasiba ERGASHEVNA filologiya fanlari doktori (DSc), dotsent, Xorazm viloyati pedagoglarni yangi metodikalarga o`rgatish milliy markazi Tillarni o`qitish metodikasi kafedrasi mudiri O`zbekiston Аnnotatsiya Ushbu maqolada soʼz Xorazm marosim folklori, toʼy marosimiga oid poetik ramzlar haqida soʼz yuritilgan. Shuningdek, farzand bilan aloqador qoʼshiqlarda ishlatiladigan ramzlar avvalo farzand tushunchasi bilan bogʼliqligi, befarzandlik, farzand tushunchalari alohida tahlilga tortilgan. Jumladan, “olma” va “nor” ramzlarining qoʼllanilishida boshqa maʼnolar ham borligi aytib oʼtilgan. Kalit soʼzlar: Beshik toʼyi, soch toʼyi, yosh toʼyi, qadimgi marosimlarning qoldiqlari, “oshiq”, “pachiz”, “oltin qoboq” kabi oʼyinlar. Maʼlumki, inson oila qurib, juftlik boʼlib yashar ekan, hamisha oʼz izidazurriyot qoldirish uchun kurashadi. Befarzandlik qadimda bexosiyatlik ramzi sifatida qoralangan. Buni ayrim dostonlardagi motivlar ham tasdiqlaydi. “Ediga” dostonida Tulumxoʼjani befarzandligi uchun saroydan haydab, Qoʼngʼirot elidan badargʼa qilishadi.Dostondagi ushbu sheʼrlar buni tasdiqlaydi:Yurtgʼa yetar befarzandning shumligʼi,Kasofatdur asli oʼzi boʼldigʼi, Maqbul emas yaxshi-yomon qiligʼi,Bu dargohda anga davron boʼlmasin[1,171]. Xalq qoʼshiqlarida farzand timsoli sifatida turli-tuman narsa-predmetlar, nabotot va hayvonot olamiga mansub obrazlarga murojaat etiladi. Dastavval farzand ramzi sifatida beshik tilga olinadi: Moʼralasak moʼringizdan tutun chiqar,Bizga degan qatlamangiz butun chiqar. Butun chiqsa, shu xonadon xayrli eshik,Shu eshikka buyursin tilla beshik[2,36]. Shu narsani alohida taʼkidlash lozimki, folьklor asarlarida beshik tushunchasi tilga olinganda unga nisbatan “tilla”, “oltin” kabi epitetlar qoʼshiladi: Bu uyda himmat togʼi darpanadi, Toʼrida oltin beshik darpanadi, Yo Muhammadummatina, yo ramazon [2,44]. Ushbu epitetlar aslida beshikka emas, balki uning ichidagi farzandga qarata aytiladi. Chunki farzand oltindan ham qimmatli boʼlgan zotdir.Аlbatta, beshik tasvirlangan lavhalarda bolaga alla aytish odati ham oʼz ifodasini topadi. Аyrim qoʼshiqlarda zurriyot, farzand ramzi sifatida qushlar obraziga, xususan, bulbul timsoliga murojaat etiladi: Tomgasepdim sedana,Teribesinbedana, Uyingiz–bulbulxona,Haryiliboʼlsintoʼyxona[2,115]. “Bulbulxona” soʼzi orqali ifodalangan obʼektning ramziy talqinida asosiy urgʼu farzandning yigʼisi, kulgusi, shovqin-suroni kabi turli qiliq va xosiyatlariga qaratiladi. “Bolalik uy bozor” maqoli ham oʼsha xususiyatlarga ancha mos keladi. Farzandga avlodni davom ettiruvchi zot sifatida qaralganligi sababli 795 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences uning bilan bogʼliq ramzlar oilaga aloqador ramzlar bilan yonma-yon keladi. Masalan, “chiroq” ramzi qoʼshiqlarda farzand va oila timsollariga uyqash keladi: Qora goʼzzim qorasi,Qorongʼi uyim chirosi, Xafakoʼnglimbinosi,Аlla, bolam, allayo[3,67] Xonadonda chiroq yonishi hayotning davomiyligi, oilaning barhayotligini anglatadi, uning negizida esa farzand tushunchasi yotadi.Qoʼshiqlarda oʼgʼil va qiz farzandlar bilan aloqador ramzlar mavjud. Ularda umumiylik bilan birga alohidalik ham koʼzga tashlanib turadi.Maʼlumki, yoshlikdan boshlab har bir jins uchun mavjud oʼyin turlari borki, ularning asosida ramziylik boʼrtib turadi.Bu holat xalq turmushini kengroq doirada tasvirlaydigan doston janrida ayniqsa yaxshi yoritilgan.Xorazm “Goʼroʼgʼli” turkumining birinchi dostonida Goʼroʼgʼlining goʼrda tugʼilishi epizodi beriladi. Onasining mozori yonida oʼynab yurgan bolaning jinsini aniqlash uchun goʼrning ogʼziga oshiq va qoʼgʼirchoq tashlab qoʼyishadi. Bola oshiqni olib oʼynaydi. Uning oʼsha qiligʼi orqali oʼgʼil ekanligi aniqlanadi[4,20].Demak, har bir jinsning mashgʼuloti bilan aloqador ramziy oʼyinchoqlari ham xalq ijodida, jumladan qoʼshiqlarda oʼz ifodasini topadi: Oltin oshiq oʼynagan,Oʼgʼling boʼlgʼay yor-yor. Kumush qoshiq oʼynagan,Qizing boʼlgʼay yor-yor[5,81]. Oshiq oʼynash oʼgʼil bolalarga xos mashgʼulot boʼlib, ilgari faol oʼyinlar qatoriga kirgan. Bu oʼyin negizida avvalo bolalarni ovchilikka, qolaversa, harbiy mashgʼulotga tayyorlash maqsadlari yotadi. Chunki,oʼyinchi ikki-uch metrdan turib raqib oshigʼini urib yiqishi yoki oshiqni otganda uning lozim boʼlgan (yaʼni yutuq taʼminlanadigan) holatda turishini taʼminlashi shart boʼlib, u oshiq egasidan nihoyatda kuchli aniqlikni, merganlikni, epchillikni va puxtalikni talab qiladi. Demak, oshiq oʼyini shunchaki vaqtni koʼngilli oʼtkazish mashgʼuloti emas, balki hayotiy ehtiyoj asosida yuzaga kelgan mashgʼulotdir. Qadimda bu oʼyin bolalarni bir yosh-tabaqa mansubiyatidan boshqasiga (masalan, bolalikdan oʼsmirlikka, oʼsmirlikdan yigitlikka) oʼtkazishdan avval qilingan sinov-initsiatsiya marosimlari chogʼida oʼynalgan ramziy-ritual oʼyinlar sirasiga kirgan boʼlishi kerak. Xorazm vohasida shu tipdagi qadimgi marosimlarning qoldiqlari “oshiq”, “pachiz”, “oltin qoboq” kabi oʼyinlar tarzida oʼtgan asrning 60-yillariga qadar saqlanib qolganligi etnograf G.P.Snesaryov tomonidan aniqlanganligi [6,155-205] ham shu fikr toʼgʼriligini tasdiqlaydi. Shu sababdan ham Xorazm vohasi xalq qoʼshiqlarida “oshiq”detali oʼgʼil bolani aniqlovchi ramziy ifodaga aylangan. Endi yuqoridagi qoʼshiq tarkibidagi “qoshiq” atamasiga kelsak, tovoq vaqoshiq uy anjomi sifatida oʼz maʼnosiga ega boʼlib, badiiy matndau oila ramzi boʼlib hisoblanadi.Qiz bolaning qoshiq oʼynashi uning oilaviy muhitdagi mashgʼulotga tayyorlanishini bildirib, kelajakdagi taqdiriga ishora sifatida tanlangan ramziy ifodadir.Farzand tugʼilgandan keyin uning soch toʼyi va yosh toʼyi oʼtkaziladi. Oʼsishi davomida erkalash va suyish qoʼshiqlari aytiladi. Oʼsha qoʼshiqlarda ham oʼgʼil va qizlarni farqlovchi ramziy obraz va ifodalardan foydalanish anʼanasi mavjudligi koʼzga tashlanadi. Oʼgʼil bolalarni suyib erkalaganda quyidagi qoʼshiq ijro etiladi: Yoshina yosh qoʼshilsin,Oshina osh qoʼshilsin. UlliyigitboʼlgandaBoshina bosh qoʼshilsin[7,11]. Mazkur qoʼshiqdagi “osh” rizq-roʼz va boylik ramzi boʼlsa,“boshina bosh qoʼshilishi”, ilgarigi faslimizda taʼkidlaganimiz, kabi uylanish va oilali boʼlish istagini anglatadi.Oʼgʼil bolalarga aytiladigan allalarda, suyish qoʼshiqlarida ularning oila tayanchi va kuch-qudrat timsoli ekanligiga ishora qiladigan ramziy ifodalar tanlanadi: Beglar begin sarvari, Otangni bel kamari. Kamarni tigʼ, javhari, Koʼzim nuri gavhari, Ollobolam-ey,ollo[8,7]. Qoʼshiqdagi “belning kamari” iborasi bolaning kuch-qudratiga ramziy ishoradir.Qizlarga nisbatan aytiladigan alla va suyush qoʼshiqlaridagi ramziy ishoralarda uning jinsiga mos mashgʼulotlarga nisbat beriladi: Bolam, bolambor boʼlar,Olmaboʼlar, nor boʼlar. Bir kuni kelib Oyxona, Koʼp yigitlar zor boʼlar. Oʼyna, oʼyna, oʼyna oy. Qoʼshiqning umumi ymazmunida qizbolaning turmushga chiqishiga koʼproq eʼtibor qaratilishidan tashqari “olma”, anor” ramzlarining qoʼllanilishida yana boshqa maʼnolar ham yashiringan. “Olma” va “nor” qiz, ayol ramzi boʼlib, ularning negizida hosildorlik inonchlari, oila va farzand tushunchalari yotadi. Xullas, farzand bilan aloqador qoʼshiqlarda ishlatiladigan ramzlar avvalo farzand tushunchasi bilan bogʼlanadi, qolaversa har bir farzandning jinsiga qarab ularga mos holda tanlanadi. Xulosa qilib aytganda, oʼzbek folklorshunosligida marosim folklori yoʼnalishning rivojlanib borayotgan bir paytida 796 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences koʼpgina urf-odat, marosimlar, ular tarkibidagi verbal komponentlar unutilib, etnofolkloriy jarayonni soʼnib borishini oldini olish va unutilish arafasiga kelib qolgan jarayonlarni ilmiy tadqiq qilish bizning kelgusi ishlarimiz mazmunini tashkil etadi. Аdabiyotlar roʼyxati: 1. Oshiqnoma (Xorazmdostonlari). IIkitob. – Urganch: «Xorazm» nashriyoti, 2006. 2. Ulugʼ oy umidlari: “yo ramazon”qoʼshiqlari (toʼplab, nashrga tayyorlovchilar va soʼz boshi mualliflari M.Joʼraev va Sh.Shomusarov). – Toshkent: “Movarounnahr”, 2001. 3. Xorazm ogʼzaki ijod durdonalari (nashrga tayyorlovchilar Y.Zohidov, P.Bobojonov). – Urganch: “Xorazm”nashriyoti, 1993. 4. “Goʼroʼgʼli”: Xorazm dostonlari (nashrga tayyorlovchi S.Roʼzimboev). – Urganch, “Xorazm”nashriyoti, 2004. 5. Xorazm ogʼzaki ijod durdonalari (nashrga tayyorlovchilar Y.Zohidov, P.Bobojonov). – Urganch: “Xorazm”nashriyoti, 1993. – 81-bet. 6. Snesarev G. P. Traditsiya mujskix soyuzov v yeyo pozdneyshem variante u narodov Sredney Аzii // Poleve issledovaniya Xorezmskoy ekspeditsii v 1958—1961 gg. (pamyatniki srednevekovogo vremeni etnograficheskie raboti. – M., 1963. 7. Begʼubor qalb sadosi (bolalar folklori). Nashrga tayyorlovchi H.Roʼzmetov. – Urganch: “Universitet”, 2003. 8.Xorazm xazinasi (nashrga tayyorlovchi Sobir Ehson Turk). – Urganch, “Xorazm”, 1996. 797 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences PATTERN AND GROWTH OF PUBLIC HEALTH EXPENDITURE: A STUDY OF INDIA Mohammad Azhar Ud DIN1 Mudasir Ahmad GANIE2 1 Research Scholar, Department of Economics, AMU, Aligarh, U.P, India 2 Research Scholar, Department of Economics, AMU, Aligarh, U.P, India Abstract Health acts as a vital component of human capital and helps in the growth of an economy in various ways. Good health increases the labour participation and enhances efficient utilization of available resources. Spending in the health may be broadly divided into public and private catagories.We have focused only on public health expenditure in our present study. In the context of India, Public health spending has always been low. It is below 2 per cent as a proportion of GDP compared to other countries of the world viz., US, Germany, France and Japan which spend much more on the healthcare sector as (16.9%), (11.2%), (11.2%) and (10.9%) respectively. It has been regularly emphasized that budgetary allocation on health sector needs to be increased, but till date there is no solid improvement. Though the budgetary allocation increased by 16% in the current fiscal year (2022-23) but the share of health expenditure as a percentage of GDP remained stagnant. The National Health Policy aims to raise government health spending to 2.5-3 per cent by 2025. This paper examines the pattern, trend and level of public health expenditure. It also examines the impact of Covid-19 on health care system of the country. Key words: Covid-19, Public Expenditure, Healthcare, GDP 798 2nd International Azerbaijan Congress on Life, Social, Health, and Art Sciences “YUSUF VE ZÜLEYHA” DESTANLARINDA EDEBİ SANATLAR Dilnoza JUMAYEVA, О‘zbekiston davlat san’at va madaniyat instituti О‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi mudiri, dotsenti Özet Bildiride, yüzyıllardır sürekli değişerek ideolojik gelişimini sürdüren “Yusuf ve Züleyha” destanlarının analizi yaplmıştır. Abdurahman Cami, Durbek ve Alim Divane, Andalib ve Halis’in bu konudaki destanları incelenmiştir. Destanlar farklı dönemlerde yaratılmıştır. İçerik ve fikirler de değişime uğremıştır. Eğer Cami’nin “Yusuf ve Züleyha” destanı tamamen romantik ve mistik bir tema üzerine kurulmuşsa, Durbek’in “Yusuf ve Züleyha” adlı destanı Özbek edebiyatı tarihinde bir şekilde dünya hayatını somutlaştıran ve zamanın ruhunu yansıtan destanlardan biri olmuştur. Bu destanlarda çeşitli edebi sanatlar ustalıkla kullanılmıştır. Bildiride destanlarda kullanılan edebi sanatlardan örnekler sunulmaktadır. Anahtar kelimeler: destan, öykü, sözlü edebiyat, olay örgüsü, edebi sanatlar. ПОЭТИЧЕСКОЕ ИСКУССТВО В ПОЭМЕ «ЮСУФА И ЗУЛАЙХО» Аннотации. Статья посвящена многовековому идейному развитию эпосов Юсуфа и Зулайхо. В статье анализируются былины Абдурахмана Джами, Дурбека и Олима Девона, Андалиба и Холиса на эту тему. Были созданы в разные периоды. Изменились также темы и идеи. В то время как «Юсуф и Зулайхо» Джами основаны на чисто романтических и мистических темах, «Юсуф и Зулайхо» Дурбека - один из немногих эпосов в истории узбекской литературы, воплощающий светскую жизнь и отражающий дух времени. В этих эпосах умело использованы самые разные искусства, в статье приведены примеры искусства, использованные в эпосах. Ключевые слова: эпос, новелла, романс, риторика, сюжет, искусство. FINE ART IN THE EPICS OF «YUSUF AND ZULAIKHO» Annotations. The article is devoted to the centuries-old ideological development of the epics of Yusuf and Zulaikho. The article analyzes the epics of Abdurahman Jami, Durbek and Olim Devon, Andalib and Kholis

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS

Log In

Description of the relations between Timurids and Karakoyunli during the time of Timurid ruler Shahrukh Mirza

Description of the relations between Timurids and Karakoyunli during the time of Timurid ruler Shahrukh Mirza

Related Papers

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS