Mehmet Tâhir Münif Paşa, Hayatı, Felsefesi

Recep Duran

Münif Paşa (1830-1910) Tanzimat devrinin siyasî ve kültürel konjonktüründe yetişen Osmanlı Devleti’nin modernleşmesi ve batılılaşması süreçlerinde siyasal, kültürel ve eğitimsel etkinliklerde, kritik görevler alan entelektüel bir isim olarak karşımıza çıkar. O, batının hızlı tekâmülü karşısında gerileyen Osmanlı Devleti’nin yüzleşme ve hesaplaşma sürecinde gerçekçi tavrı, dirâyetli duruşu, teknik önerileri ve raporlarıyla siyaset, eğitim ve düşünce dünyamızda mühim bir yer işgal eder. Münif Paşa doğu-batı karşılaşmasında içe dönüp yüzleşmemizi en rasyonel bir biçimde izleyebildiğimiz şahsiyetlerden biridir. Kendisi Sultan II. Abdülhamid Han tarafından zor zamanlarda üst seviye görevlere atanmıştır. Bu görevlerden biri olan Maârif Nâzırlığı vazifesinden olsa gerek daha çok eğitimci kişiliği ile tanınan Münif Paşa, içinde bulunduğu çalkantılı dönemin siyasî sorunları hakkında da imâl-i fikirde bulunmuştur. Ancak bu siyasî yönünün daha ziyade geri planda kaldığı görülmektedir. Oysa o, maarifi sadece okur yazarlık faaliyeti olarak görmemiş insan yetiştirmenin de ötesinde hedeflere namzet telakkî etmiştir. Münif Paşa’ya göre maârif terakkînin anahtarı, milletçe terakkî kurtuluşun reçetesidir. Bu doğrultuda ilk sıraya pozitif bilgiyi koyarak eğitimi yaygınlaştırmayı, bilgi edinmeyi ve bilinç kazanmayı amaçlamış böylece milletçe terakkîyi gerçekleştirmeyi hedeflemiştir. Bu yöndeki gayretleri ilk cemiyet çalışmaları, ilk mecmua çalışmaları ve ilk felsefi çeviriler gibi öncü çalışmalarla bezelidir. İlim ve fikir dünyasına ait izleri ve sosyal hayata yansımalarını matbuatında, çevirilerinde ve hatıratında bulmak mümkündür.

During the Spring-Autumn and Warring States Period, the vassal states of Zhou Dynasty were in a state of tangled warfare and the social system transformed from slavery into feudalism. In the consequence of the widespread use of iron, productivity grew continuously and social, political and spirituel changes occured which lead to the contention of Hundred Schools of Thought in the aspect of culture and ideology. Among these Hundred Schools, Mohism drove attraction with the profound idea of “universal love”, and a series of other propositions derived from this concept developed widely. During the Warring States period, as a reprehensive of the common people, Mo Zi’s thought comprised strong criticism on Confucianism whose main purpose was to strenghten hierarchical social structure in Chinese society. Therefore, regarding Mohist ideas, the strongest critics have been made by latter Confucians. Although in pre-Qin times, Mohism was qualified as one of the most apparent schools of thought with Confucianism. But later on, as the result of tutalage of Confucianism in political sphere, Mohism became a dying subject for more than two thousand years. In the eighteenth century, with the introduction of Western concepts, Chinese intelligentsia rehabilitated and revised “equal”, “pragmatic” and “universal” ideas of Mohist School. Consequently, Mohist School, that attaches great importance during the modernization process of China, has taken the place it deserves in Chinese philosophy.

Bu çalışma, Osmanlı merkez bürokrasisinde iki asır boyunca çeşitli kademelerde görev yapan Çorlulu ailesine mensup, II. Abdülhamid döneminin nüfuzlu diplomatlarından Salih Münir Paşa’nın hayatını ve özellikle Paris’teki elçilik yıllarını konu alıyor. II. Meşrutiyet’ten sonra yaşanan iktidar değişikliğini müteakiben meydana gelen söylem değişikliğinin gölgesinde kalan, Osmanlı diplomasisinin önemli bir figürü olan Salih Münir Paşa’yı ön kabullerden uzak ve nesnel bir şekilde ele alan bu çalışma Osmanlı’nın son dönemi yapbozunda bir parçayı daha yerli yerine yerleştiriyor. II. Abdülhamid döneminde Paris sefirliği görevinde bulunan Salih Münir Paşa'nın sıradan bir elçi olmanın ötesinde, ülkeden “firar eden” Jön Türklerin payitahta geri dönmelerini sağlamak ve meşrutiyet yanlısı paşaların yurt dışındaki tahriklerini önlemek gibi özel görevleri vardı. Salih Münir Paşa’nın II. Abdülhamid iktidarında bu faaliyetlerle meşgul olmasının bedeli II. Meşrutiyet’i takip eden süreçte siyaset sahnesinden çekilmek zorunda kalmak ve günümüze kadar ulaşan olumsuz bir imaja sahip olmaktı. Kasım Hızlı, Sultanın Sefiri Salih Münir Paşa adlı bu değerli eseri, geniş bir arşiv taramasıyla ve titiz bir şekilde çalışarak ortaya koymuştur. Salih Münir Paşa’ya ilgili iddiaları taraf tutmadan incelemiş ve Paşa nezdinde imparatorluğun en kritik dönemlerine ışık tutmuştur.

M E H M E T T Â H İ R M Ü N Î F PAŞA, H A YA T I, F E LSE F E Sİ R E CE P D U R AN * Siya sî t a r ih g ö z ö n ü n e a lın d ığın d a , M ü n if P a ş a ( ı8 3 0 - i9 i 0 ) ’n ın ya ş a d ığı za m a n d a O s m a n lı D e vle t i için b a ş lıca p r o b le m va r o lm a , va r lığ ın ı sü r d ü r e b ilm e id i ve b u n u n için b ir b ir le r in d e n t e m e ld e çok fa r klı, h a t t â b ir b ir le r in e zıt ö n e r ile r ile r iye sü r ü lü yo r , b u n la r için k a vga la r e d iliyo r d u . Bu sü r t ü şm eler in o ld u ğu s ır a la r d a , sessiz ve kim seye sa t a şm a ya n , kim se yle a ğız k a vga s ın a gir m e ye n b ir i, gü çlü v e za m a n la d e ğe r in i yit ir m e ye ce k ö n e r ile r ile r i s ü r ü yo r d u . Ö n e r ile r i işin cid d iye t in i k a v r a d ığın ı gö st e r iyo r . O , n e J ö n T ü r k le r g ib i r e jim i p r o b le m ya p ıyo r , ya n i P â d iş a h lık ye r in e M e ş r û t î İ d a r e ge t ir ilir se so r u n la r ın h a l le d ile ce ğin e in a n ıyo r , n e d e Ce vd e t P a şa ve o n u n gib i d ü ş ü n e n le r in sa vu n d u ğu gib i, eski k u r u m la r a ca n lılık ge t ir m e k le D e vle t -i A liy y e ’n in için e d ü şt ü ğü b u h r a n d a n k u r t u la ca ğ ın a in a n ıyo r d u . Sessizlik ve s â k in liği t e zin in gü çlü lü ğü n d e n ile r i ge liyo r d u . A v r u p a ’yı gö r m ü ş, m a a r ift e ve b u n a b a ğım lı d e ğişken o la r a k sa n a yid e ile r le m e n in so m u t ö r n e ği o la n — o d e vir d e — Alm a n ya ’yı gör m ü ş b ir kişi o la r a k M ü n if P a şa b u gü n d e r a h a t lık la t e k r a r la n a b ile ce k ö n e r ile r le ge liyo r , b u yü zd e n r a h a t , en d işesiz, t e r e d d ü t sü z. As ıl İlerlem en in , tekâm ülün b ilim d e o la ca ğın ın fa r k ın d a o la r a k b ü t ü n t o p lu m ü ze r in e o la n ö n e r ile r in i b ilim e d a ya n d ır m a ya ö ze n göst e r iyo r . Tecrübe d iyo r , lâboratuvar d iyo r , kütüphâne d iyo r . Bu , “ H a ya t t a en h a k îk î m ü r şit ilim d ir ” d e m e n in b ir b a şk a ifâ d e sid ir . M ü n if P a ş a ’n ın ay dınlıkı b u t e m e l d ü şü n ce d e n k a yn a k la n ıyo r . D e vle t Felsefesi s a yıla b ile ce k fa a liye t t e b u lu n a n N a m ık K e m a l, Z iy a P a şa , Şin a si g ib i d ü ş ü n ü r le r b e lli b ir p la t fo r m u h a zır b u lm u ş la r d ır . Şin a s i’yi b u o r t a m ı h a zır la ya n la r ın için d e d e sa ym a k m ü m k ü n , fa k a t şim d iye k a d a r M ü n if P a ş a ’yı zik r e d e n o lm a d ı. O ys a o d iğe r le r i g ib i s o n u çla r la d e ğil, b ila k is t e m e lle u ğr a şıyo r , n e r ed eyse so n u ç on u h iç ilgile n d ir m iyo r . T o h u m u sa çın ca s o n u çt a m e yve yi t o p la ya b ile ce ği * D il ve Ta r ih -Co ğr a fya Fakü ltesi, Felsefe Bölü m ü , Felsefe Ta r ih i Asistan ı. F. 51 802 R E C E P D U R AN ö n ya r gıs ı o n d a b ü yü k b ir in a n ç şeklin d e b u lu n m a k t a . Bü t ü n ça lış m a la r ı b u ö r ya r gıya b a ğlı. Çü n k ü o ih t ir a slı b ir t ip d e ğild ir . D e vle t in yü k se k m e m u r iye t le r in d e b u lu n m u ş ve b ir ço k yü k sek h a ya lle r e sa h ip b ir kim se o lm a s ın a ş a r t la r m ü sa it b u lu n m a s ın a r a ğm e n o, t a b ir ca izse dikenli y olu, b ilim yo lu n u a m a d o ğr u o la n ı seçiyor . O asıl ile r le m e n in b ilim le o la ca ğın a in a n m ış ve ö m r ü n ü n son u n a k a d a r b u n a k a t k ıd a b u lu n m a ya k a a b iliye t li kim se ler e im k â n h a zır la m a k u ğr u n d a e lin d e n n e ge le b iliyo r s a ya p m a k t a n k a çın m a m ışt ır . Bu cü m le d e n o lm a k ü ze r e , yılla r ın ı Bilim T a r ih i’n e ve r m iş ve fa k ü l t e m izd e Bilim T a r ih i Kü r s ü s ü ’n ü n k u r u cu su O r d . P r of. D r . Ayd ın S a y ılin ın d ed esi “ M u ‘t e r iz” la k a b ıyla a n ıla n Ab d ü lk a d ir E fe n d iye t a n ıd ığı im k â n , S a y ılin ın Bilim Kü ltü r ve Öğretim D ili Olarak Türkçe ( T ü r k T a r ih K u r u m u Ba s ım e vi, An k a r a , 19 78 ) için d e k i m a k a lesi ( “ Bilim ve Ö ğ r e t im D ili O la r a k T ü r k ç e ” Bö lü m 7, “ Bilim D ili So r u n u ; Bilim D ili O la r a k T ü r k ç e ; H ü s e yin H â şim Ç in ili” , s. 4 o6 -4 2 2 )’n d en t â k ip e d ile b ilir . G e r e k b u r a d a n v e ger ekse söz a çıld ığın d a S a y ılin ın a ilesin d en b a h s ed e n ifâ d e le r in d e n ö ğr e n d iğim ize gö r e S a y ılin ın d ed esi Ab d ü lk a d ir E fe n d i m ü lk ü n ü sa t ıp A y ın t a b ’d a n “ İ s t a n b u l’a g e ld i ğin d e h em şeh r isi o la n M ü n if P a şa ken d isin e ilg i ve k o la ylık göst er m iş h a t t â G a la t a s a r a y L is e s in e ya t ılı o la r a k ye r le ş t ir ile n ” o ğlu Ab d u r r a h m a n “ M ü n if P a ş a ’m n evin d e b ir sü r e d e va m lı m is â fir ” ka lm ışt ır . S a y ılin ın b a b a sın ın “ Ve lin im e t im ” d iye a n d ığı M ü n if P a ş a ’m n b u a ile ye ya r d ım la r ın ı sa d ece hem şehrilik d u yg u la r ıyla a çık la m a k , e vin d e “ F a s ’t a n J a p o n y a ’y a k a d a r ” h e r m ille t t e n kim se ler in b u lu n m a sı ve e vin in “ ilm ü ir fâ n ” a t â lip h er kese a çık o lm a sı yü zü n d e n h a k sızlık o lu r . Ab d ü lk a d ir E fe n d i a ilesin in b eş ço cu ğu n d a n sa d ece en b ü yü k le r i A li ’n in e ğit im ile fa zla ilgisi yo k , ö t e k ile r s ır a yla , Sü le ym a n H a r p O k u lu ’n d a o k u m u ş ; Ab d u r r a h m a n (A. S a y ılin ın b a b a sı) H u k u k t a h sili ya p m ış , h a r iciye ci o lm u ş, b ir a r a m â liye d e ça lışm ış, T r a b lu s g a r p ’t a h u k u k la ilg ili b ir gö r e v a lm ış, İ r a n ’a Ka p it ü la s yo n H â k im i o la r a k a t a n m ış a ile n in ü çü n cü o ğlu M u s t a fa e cza cı o lm u ş ; H ü s e yin H â ş im Ç in ili ise T ıp F a k ü lt e s in i b it ir e r e k t a b ip o lm u şt u r . H ü s e yin H â şim Ç in ili’n in d a h a T ıp F a k ü lt e s in d e ö ğr e n ciyk e n b ilim s e l t e r im le r in ö zt ü r k çe o lm a sı t e zin i sa vu n m u ş. “ Sessiz h a r fle r a r a sın a sesli h a r fle r in n oksa n sız b ir şekild e ya zılm a s ı” fik r in i s a vu n m a sı ile d e M ü n if P a ş a ’n ın “ I slâ h -ı H a t t a D a ir b a zı T a s a vvu r â t ( Mecm ua-yı Fünûn, n u : 14, s. 74 -76 )” ! a r a s ın d a b ir p a r a le llik M ü n if P a şa le h in e b ir ö n ce lik le k u r u la b ilir . Ab d u r r a h m a n ’m F r a n s ızca ve A r a p ç a ’yı iyi M E H M E T T Â H İ R M Ü N Î F P AŞA, H A YA T I , F E LS E F E Sİ 803 b ild iği o r t a o k u l b it ir m e s ın a vın d a m ü fe t t işle r in so r d u ğu so r u la r a ve r d iğ i ce va p la r d a n a n la ş ılıyo r ki, A r a p ç a ’d a n so r d u k la r ı bilim ve ceh l m u k a yesesi ü st ü n e d ir : j jl j j\W J* u î '-* j* J jiJI £ *r* ^ “ İ lim d ostu , k e m ik le r i t o p r a k a lt ın d a çü r ü m ü ş b ile olsa ca n lıd ır , k a lıcıd ır , Bilgis izlik d ost u ise t o p r a k ü st ü n d e ge zin m e k t e ise d e ö lü d ü r ” . M ü n if P a ş a ’n ın Ab d ü lk a d ir E fe n d i a ilesin e gö st e r d iği t e ve ccü h , yılla r son r a Ab d ü lk a d ir E fe n d i’n in o ğlu Ab d u r r a h m a n t a r a fın d a n M ü n if P a ş a ’m n o ğlu C e lâ l M ü n if’e iâ d e ed ilm işt ir . H a r iciye ’d e P r o t o k o l M ü d ü r ü o la r a k An k a r a ’y a t a yin o lu n a n C e lâ l M ü n if e v b u lu n ca ya k a d a r b ir -ik i a y sü r e yle Ab d u r r a h m a n B e y’n in e vin d e ka lm ışt ır . K ıs a c a s ö yle m ek ger ek ir se, M ü n if P a şa , b ilim yo lu n u n , b ilim in t o p lu m a m a le d ilm es i, ya ygın la ş t ır ılm a s ı d ü şü n cesi u ğr u n d a ve r ile n m ü ca d e le n in m e çh u l a sk e r id ir v e b ö yle o la r a k k a lm a k t a n h içb ir za m a n ş ik â ye t et m em işt ir . S a d u lla h P a ş a ’n ın şu b e yt i o n u n t e r e d d ü t s ü z k a t ıla ca ğı d ü ş ü n ce le r i d ile g e t ir ir : “ Za m â n , za m â n - ı t e r a k k i, cih â n , cih â n -ı u lû m O lu r m u ce h l ile k a a b il b e k a -yı ce m ’iy y â t ” . H A YA T I II. Ab d ü lh a m it d e vr in d e (18 76 -19 0 9 ) ü ç d efa M a â r if N a zır lığ ı ya p m ış o la n , b ilim i O s m a n lı t o p lu m u n d a ya ym a k için “ d e vle t in m ilyo n la r la gu r u ş ta h sis e d e r e k . . . m u va ffa k o la m a d ığı h u b b -i m a ’r ifet -i e t fâ l-i va t a n ın zih n in e t e lk ih ” e d e n 1 M e h m e t T â h ir M ü n if P a şa h a k k ın d a b u gü n e k a d a r e t r a flı b ir a r a ş t ır m a ya p ılm a m ış t ır .2 1 E b u zziya T e vfik : “ M ü n if P aşa H a ya t ı ve İşler i” , Teni Tasvîr-i Efkâr, 1910 , sa yı : 251. 3 Dr . O r h a n F. Kö p r ü lü : M ü n if Paşa’mn Hayatı ve Tahran Sefirlikleri Müna sebetiyle Iran Hakkında Bazı Vesikalar, İran Şehinşahlığının 2500. Kuruluş Yıldönümüne Armağan, M E B ya yın ı, İst an b u l 19 71, 277-292, s. 277. 804 R E CE P D U R AN M ü n if P a şa , Ayın t a b u le m a sın d a n m ü ft ü * Ab d ü n n â fî E fe n d i’n in o ğ lu d u r .4 124 6 M u h a r r e m a yı b a şın d a (18 30 H a zir a n son u ) Aym t a b ’d a d o ğ d u .5 İ p t id a î u lû m u (b a ş la n gıç b ilgile r in i) ve F a r s ça ’yı Ayın t a b N u r - i O s m a n î M e d r e se s i’n d e o k u d u .6 Ba b a sı Ab d ü n n â fî E fe n d i, M e h m e d A li P a ş a ’m n o ğlu İ b r a h im P a şa t a r a fın d a n ço cu k la r ın a F a r s ça o k u t m a k ü ze r e M ıs ır ’a gö t ü r ü lü n ce o d a b a b a s ıyla M ıs ır ’a git t i ve t a h silin e M ıs ır ’d a Ka s r - ı Â lî M e k t e b i’n d e d e va m et t i. 7 İ r a n e d ib le r in d e n o la n M ir za Se n k la h ’d a n F a r s ça , d iğe r u le m a d a n Ar a p ça t a h sil e t t i. Ka s r - ı Â lî ’d e ve Ş a m ’d a , d ö n d ü ğü n d e E m e viye M e d r e s e le r in d e Ar a p ç a , F a r s ça , C o ğr a fya , T a r ih , E d e b iya t ta h sil et t i. Bu b ilgile r in e d a h a so n r a ki t â r ih t e , h â m isi o la n K e m a l P a ş a ’n ın Be r lin sefâ r et in e t â yin iyle (18 55) o r a d a D a r ü lfü n û n ’a d e va m e d e r e k ü ç sen e za r fın d a Alm a n c a ’yı ö ğ r e n d i,8 b ild ik le r in e H ik m e t -i T a b îiy y e , H u k u k -u Be yn e d d ü ve l ve T e d b îr - i M e m le k e t ’i e k le d i.9 Be r lin ’e git m e d e n ö n ce Bâ b -ı Â lî T e r cü m e O d a s ı’n a gir m iş, o r a d a m ü t e r cim T a h ir Ö m e r zâ d e H a lis E fe n d i’n in d e lâ le t i ve ya b a n cı d ille r ö ğr e t m e n i P r u s ya ’lı E m in E fe n d i’n in g a yr e t ve h im m e t i ile F r a n s ızca ’yı ö ğ r en m işt i. 10 T a h s il d evr e sin in b a ş la n gıcın d a n s o n u n a k a d a r (Be r lin d evr esi d â h il o lm a k ü zer e) o k u d u ğu ilim le r i, sa d ece a d la r ın ı, s e viye ler i ve s Sad ece M eh m et Sü r eyya b ab asın ın m ü ftü old u ğu n u söylü yor , d iğer ler i û lem a d a n d iyor la r . M . Sü r eyya : Sicill-i Osmâni yahut Tezkire-i Meşâhîr-i Osmaniyye, Matbaa-i Amire, 13 11, cilt 4, s. 829. 4 İ b n ü lem in M . Ke m a l İ n a l, Son Asır Türk Şairleri, cilt 2, s. 9 9 7.; E. T e vfik , t en i Tasvir-i Efk âr, 1910 , sayı : 2 5 1; Kö p r ü lü , a.g.e., s. 277. Malûm at Mecm uası, 11 M a yıs 13 12 , sayı 37, s. 799. 6 Doğu m ta r ih i için 1244 ile 1246 yılla r ı ar a sın d a d eğişik ta r ih ler ver iliyor . Malûm ât Mecm uası, 11 M a yıs 13 12 , sayı 37, s. 79 g’d a, 1246; Y. Ö zt u n a , Türk Ansiklo pedisi, cilt 25, 1828 ’in ikin ci ya n sı ve 18 29’u n b ir in ci ya r ısı; E. Ziya Tevfik , Teni Tasvir-i Efkâr, 1910 , sa yı 2 5 1’d e 12 4 5; îb n ü lem in M . Ke m a l İn a l, Son Asır Türk Şairleri, cilt 2. s. 9 9 7’d e 1244/ 18 28 ; A. Sa yılı, Bilim Kültür ve Öğretim D ili Olarak Türkçe, T ü r k Ta r ih Ku r u m u Ya yın ı An ka r a , 1978 , s. 4 18 ’d e 18 28 ; H .Z. Ü lken , Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İst an b u l 1966, s. 8 2’d e 18 28 ; O . Kö p r ü lü , a.g.e., aynı yer, s. 2 77’d e Malûm ât Mecmuası ile a yn ı olm a k ü zer e 1246 M u h a r r em başın ı M ü n if P a şa ’n m d oğu m t a r ih i ola r a k ver iyor . M ü n if P aşa ’d a n söz ed en Ali Fu a t, Türk Tarih Encümeni Mecmuası (ıoo-2 3 )-4 , İst an bu l 1930 , s. 1-16 , ve M . Sü r eyya , Sicill-i Osm âni’d e M ü n if P a şa ’d a n söz ed iyor fa ka t d oğu m tar ih i ver m iyor la r . * İb n ü lem in , M . Ke m a l İn a l, a.g.e., aynı y er ; E . T e vfik , a.g.e., aynı yer. 7 M ısır ’a git m e sebebi sad ece İb n ü lem in t a r a fın d a n zikr ed iliyor . 8 İ. Em in , a.g.e., aynı yer; 9 Malûm ât Mecm uası, aynı yer 10 E. T e vfik , İ. Em in , s. 997. M E H M E T T Â H Î R M Ü N İ F P AŞA, H A YA T I , F E LS E F E Sİ 805 k im le r d e n o k u d u ğu h a k k ın d a h e r h a n gi b ir eser d e h içb ir şey zik r e d ilm e d iğin d e n , sa d e ce a d la r ın ı şö ylece t o p lu şekild e s ır a la ya b ilir iz: Ar a p ça , F a r s ça , F r a n s ızca , K e m a l P a ş a ’n m Be r lin ’d e n d ö n ü ş ü n d e t e k r a r g ir d iği T e r cü m e O d a s ı’n d a ö ğr e n m e ye ça lışt ığı İ n g iliz c e ,11 E d e b iya t , T â r ih , Co ğr a fya , H ik m e t , H ik m e t -i T a b îiy y e , H u k u k , D e vle t le r H u k u k u , İ lm -i Se r ve t , n a sıl ö ğr e n d iği h a k k ın d a h içb ir m â lû m a t ım ızın o lm a d ığı R u m c a .12 Bu k a d a r d e ğiş ik ve gen iş s a yıla b ile ce k ilgi a la n ı, M ü n if P a ş a ’n m h e r ele a ld ığı a la n ın , k o n u n u n h a k k ın ı ve r e r e k b ilgisin i ed in m iş olm a sı k o n u su n d a d ü ş ü n ce ye b a zı t e r e d d ü t le r d a ve t e d e b ilir . Bu t e r e d d ü t le r d e n o lm a k ü ze r e , fa k a t sa d ece M ü n if P a ş a ’n m b ild iğ i d il le r k o n u su n d a Ali F u a t ’d a d a b a zı t e r e d d ü t le r h a sıl o lm u ş. Bu r sa lı M e h m e d T â h ir ’in “ ü ç lis a n d a n ( T ü r k çe , Ar a p ç a , F a r sça ) b a şk a Ba t ı lis a n la r ın d a n F r a n sızca , Alm a n ca , İ n g ilizce ve R u m c a ’yı m ü k em m e l su r et t e k o n u şu r v e ya za r d ı” 13 şek lin d e k i şeh â d e t in i A li F u a t k a b u l e t m iyo r ve “ en ziyâ d e v â k ıf o ld u ğu F r a n s ızca ’d a b ile k u d r e t i m u t a va s sıt d e r e ce d e id i. . . Şu h a ld e T â h ir B e y’in şeh â d et i, ce n a ze le r in h în -i t e zk iyes in d e vu k u b u la n h ü sn -ü şe h â d e t k a b ilin d e n d ir . M a a m a fih F r a n s ızca ’d a n T ü r k ç e ’ye t e r cü m e le r i g ü ze ld ir ” 14 d iyo r . A li F u a d ’ın b u t e r e d d ü t le r i, b u k a d a r gen iş ilg i a la n ın d a d e r in le m esin e n ü fu zu n gü çlü ğü gö z ö n ü n e a lın ın ca m a k û l o lm a k la b e r a b e r , O . K ö p r ü lü b u n e vi t e r e d d ü t le r i b ir d e r e ce o r t a d a n k a ld ır m a ya m ü t e m â yil gö r ü n ü yo r ve “ b ir t a k ım is t id lâ lle r ” K ö p r ü lü ’yü , M ü n if P a ş a ’n ın “ b u lis a n la r ı m ü k e m m e l o lm a sa b ile , o ld u k ça iyi b ild iğ i” k a n ıs ın a g ö t ü r m e k t e d ir .15 “ M e s e lâ o n u n ( M ü n if P a ş a ’n m ), Sa fve t P a ş a ’y a ya zd ığ ı b ir t e zk e r e d e b ir ş e h b e n d er in Ar a p ç a ya zış ım , Sa fve t P a ş a ’m n A r a p ç a ’y a vu k u fu d o la yıs ıyla t e r cü m e ye lü zu m gö r m e d iğin i b elir t m e si M ü n if P a şa ’n ın Ar a p ç a b ilgis in e b ir d e lil teşkil e d e b ile ce ği gib i, k e n d isin in u zu n za m a n İ r a n ’d a k a lm a sı seb e b iyle F a r s ça ’sın ın d a k u vve t li o ld u ğu n u k a b u l e t m e k îca b e d e r . G a r p 11 I. Em in , s. 998. 13 Bu rsalı M eh m et Tâ h ir , Osmanlı Müellifleri, M e r â l Ya yın la r ı, 1972, Sad eleştir en ler : A.F . Ya vu z ve î. Ö zen , s. 240 -241. İstan bu l l* M . Tâ h ir , Osmanlı Müellifleri, s. 240. 11 Ali F u a t , “ M ü n if P a şa ” , Türk Tarih Encümeni Mecm uası, (ıoo-2 3 )-4 , İstan b u l 1930 , s. 2. A. F u a t , H u ku k Fakü ltesin d e öğr en ciyken , M ü n if P aşa on u n h ocası olm u ş ( î. E m in , Son Asır Türk Şairleri, s. 10 0 2). 15 Kö p r ü lü , Armağan, s. 28 1. R E C E P D U R AN 8o 6 lis a n la r ı h u su su n d a k i b ilgisin e ge lin ce , o n u n u zu n sen eler T e r cü m e O d a s ı’n d a b u lu n m u ş v e b ir in ci m ü t e r cim o la r a k va zife gö r m ü ş olm a sı d o la yıs ıyla F r a n s ızca ’ya , Be r lin Ü n ive r s it e s i’n d e t a h silin i t a m a m la m a sı h a s e b iyle ise Alm a n c a ’y a v â k ıf b u lu n m a s ı t a b iîd ir . M ü n if P a şa ’n ın İ n g ilizce ve R u m c a ’y a vu k u fu h a k k ın d a ise . . . ya r ım k a ld ığın d a n b a h s e d ilen İ n gilt e r e T â r ih i’n in h â r icin d e b a şk a b ir k a r in e ye m â lik d e ğ iliz” . 16 Bu r a d a n M ü n if P a ş a ’n ın Ar a p ç a , F a r s ça , F r a n sızca , Alm a n ca b ild iğ i a n la ş ılıyo r . İ n g ilizce ö ğr e n m e ça b a sı, “ e fk â r -ı ce d id e ve h ü r r iye t p e r ve r â n e n in m ü lk ü m ü zd e ilk m ü r e vvic ve n â şir le r in d e n ” 17 olm a sı d o la yıs ıyla m a k u l k a r ş ıla n a b ilir . F a k a t R u m c a ’y a n e m ü n â se b e t le ilgi d u yd u ğu , h iç d eğilse sor u o la r a k o r t a ya a t ıla b ilir . Sü r e k li o la r a k ‘ilim ve fe n ’ d iye n , fa k a t m ü sb e t ilim le r i övm esi d ışın d a o n la r la ilgile n m e ye n M ü n if P a ş a ’n ın b ilim sel zih n iye t e sa h ip b ir i o ld u ğu r a h a t lık la sö yle n e b ilir . İ le r id e ge le ce ği ü ze r e o n u n “ Se m â d a n N ü zû l E d e n B u ğ d a y” ü st ü n e b ir a çık la m a s ı v a r ki, b u k o n u ü st ü n e b ir a çık la m a ya p ılm a k isten se b u gü n d e a yn ı sü r eç izle n ir . Bu a n la m d a o lm a k ü ze r e t o p lu m d a b ilim in ya yg ın la ş t ır ılm a sı, h er kesin a z ço k b ilg ili olm a sı, k ıs a ca “ m a a r ifin ge n e lle şt ir ilip t o p lu m a m a le d ilm e s i” a n la m ın d a o lm a k ü ze r e o n a ‘Ayd ın la n m a cı’ d iye b ilir iz. Bu a n la m d a k i Ayd ın la n m a cıla r a b a k t ığım ızd a , o n la r ın ge n e l o la r a k gen iş s a yıla b ile ce k b ir a la n d a fik ir yü r ü t t ü k le r in i gö r ü yo r u z. Ayn ı ö ze llik M ü n if P a ş a için d e söz ko n u s u d u r . O n u n u ğ r a şt ığı a la n la r için d e H u k u k , İ k t is a t , F elsefe, M a n t ık , Ah lâ k , E d e b iya t ve D il s a y ıla b ilir .18 T o p lu m u n b ilgice v e ya ş a yış ça iler le m esi için u ğr a ş a n , “ o k u m a ya zm a n ın k o la yla ş t ır ılm a s ı için ” d ü şü n en , b u k o n u d a ö n e r ile r i o la n 19 M ü n if P a ş a ’n ın m e m u r iye t h a yâ t ın ı gö r e lim . 16 a.g.e., s. 28 1. 17 Servet-i Fünûn, cilt 38 Şu b a t 1910 , sayı, 975, s. 204. 18 M . Tâ h ir , Osmanlı Müellifleri, s. 240 -241. 19 H a r fler in bit iştir ilm ed en yazılm a sı ve a r a la r ın a sesli h a r fler e t ekâ b ü l ed en işar etler in k o n u lm a s ı...., A. Sa yılı, Bilim Kültür ve Öğretim D ili Olarak Türkçe, s. 4 17; M ü n if Paşa, “ Islâ h -ı H a t t a D a ir Ba zı Ta s a vvu r â t ” , Mecmua-yı Fünûn, sayı 13, s. 74-76. M E H M E T T Â H İ R M Ü N İ F P AŞA, H A YA T I , F E LS E F E Sİ 807 12 6 7 Se fer in d e ( Ar a lık 18 5 0 ) 20 Şa m e ya le t i M e clis -i K e b ir i k a le m in d e 21 ya ş ın d a ik e n 340 ku r u ş m a a ş la gö r e v a ld ı,21 1268 se n esi s o n la r ın d a b u r a d a n ist ifa e d e r e k 12 6 9 R e b iu la h ir in b a şın d a (18 53 O ca k ) Bâ b -ı A lî T e r cü m e O d a s ı’n a k a b u l o lu n a r a k b u r a d a gö r e ve b a ş la d ı.22 11 Ş e vva l 12 70 (18 54 T e m m u z) ’d e 1750 ku r u ş m a a ş la G e lib o lu As â k ir -i M u a vin e Ko m is yo n u b a ş k â t ip liğin e , 12 71 Şe vvâ li o r t a la r ın d a (18 55 T e m m u z b a şı) K e m â l P a ş a ’n ın Be r lin sefâ r et in e t â yin in d e o n u n la ik in ci k â t ip o la r a k gö r e v a ld ı. 23 Bu n u t â k ib e n ken d isin e r ü t b e -i sâlise ve r ilm iş t ir . 24 12 73 Ş e vvâ li b a ş la r ın d a (18 5 7 H a zir a n / T e m m u z) b u r a d a n a yr ıla r a k (Be r lin ’d e k a ld ığı sü r ece Ü n ive r s it e d e d er sler e d e va m ed e r e k Alm a n c a ’yı ö ğ r e n d i25 t e k r a r Bâ b -ı Â lî T e r cü m e O d a s ı’n a d ö n d ü .26 Bu a r a d a İ n g ilizc e ’yi ö ğr e n m e ye ç a lış t ı.27 12 75 Se fe r in in b a şın d a (18 57 E ylü l) 3.0 0 0 ku r u ş m a a ş la v e h u sû si m e m u r iye t le K e m â l P a şa , K a r a d a ğ h u d u d u n u n fa slı için gö r e vle n d ir ilm e s i sır a sın d a M ü n if P a ş a ’yı b a ş k â t ip liğin e t â yin e t t ir d i. 12 75 R a m a za n ın ın o r t a la r ın d a (18 59 N isa n ) gö r e vin in son a er m esi ü ze r in e T e r cü m e O d a s ı’n a d ö n m ü şt ü r . 12 77 Ce m a ziyü le vve lin d e (18 6 0 Ar a lık ) M e h m e t T â h ir M ü n if, R ü t b e - i Sâ n iye ve 3.0 0 0 ku r u ş m a a ş la M a h k e m e - i T ic a r e t r e isliğin e t â yin ed ild i. 28 Bu sır a d a Ceride-i Havâdis m u h a r r ir liğin i d e r u h t e e t t i29 ve “ Ruznâm e-i Cerîde-i Havâdis ü n vâ n ıyla h e r g ü n b ir ya p r a k t a n ib â r e t 10 p a r a ya b ir va r a k a n eşr in e b a ş la d ı.” 30 12 79 Se fe r i b a ş ın d a (18 6 2 T e m m u z) a yn ı m a a ş ile Bâ b -ı Â lî b ir in ci m ü t e r cim liğin e ge t ir ile n M ü n if E fe n d i’ye kısa b ir m ü d d e t so n r a R ü t b e - i Sâ n iye Sın ıf-ı M ü t e m â yiz’i 31 ve r ilm iş 20 İ. E m in 18 51 d iyor . H icr î t ar ih ler in m ila d î t a r ih ler e t ekâ b ü lü n d e b azı ya za r la r ar asın d a fa r klılıklar gör ü lü yor . Bu r a d a b ü t ü n lü k sağlan m ası b akım ın d a n Kö p r ü lü ’n ü n ver d iği ta r ih ler yeğlen d i. 21 Kö p r ü lü , Armağan, s. 277. 22 Malûm ât', Kö p r ü lü . 23 İ. E m in , aynı yer. 24 Kö p r ü lü , Ald ığı r ü tb eler kon u su n d a a yr ın t ılı b ilgi Malûm ât Mecm uası, aynı yer. 25 I. E m in , aynı yer. 26 Kö p r ü lü ; Malûm ât. 27 İ. E m in , aynı yer. 28 Kö p r ü lü , aynı yer. 29 İ. E m in , aynı yer. s. 998. 30 E. Te vfik , Yeni Tasvir-i Efkâr, 1910 , sayı 251. 31 Û lâ r ü tb esi: Ko r ge n e r a l, Bâ lâ : Or gen er a l, Ve zir : M a r eşa lliğe tekâb ü l ed en sivil r ü tb eler d ir . (Y. Ö zt u n a , Türk Ansiklopedisi, cilt 25, s. 32). 8o8 R E CE P D U R AN 128 4 sen esi b a ş la r ın d a (18 6 7 ya zı) 8 .0 0 0 ku r u ş m a a ş la Z a p t iye N e zâ r e t i M ü s t e ş a r lığın a ge t ir ild iği g ib i r ü t b e s i d e Ü la Sm ıf-ı S â n îs i’n e yü k se lt ilm işt ir . 128 5 sen esi o r t a sın d a (18 6 8 so n b a h a r ı) 10 .0 0 0 ku r u ş m a a ş la D iva n -ı T e m y iz R e is liğ i’n e n a k le d ile n M ü n if E fen d i 1268 Sefer i b a şın d a (18 6 9 M a yıs ) b u va zife d e n a zled ilm işse d e a yn ı sen en in Şa b a n ın d a R ü t b e - i Û la Sın ıf-ı E vve li r ü t b e s iyle M e clis -i K e b îr - i M a a r if r eisliğin e t â yin o lu n m u şt u r . îb n ü le m in ’in E b u zziya ’d a n n a k let m esin e n a za r a n “ b u m e m u r iye t t e m a a r if h a k k ın d a k i t a s a vvu r â t ve t a sm in â t ım t a t b ik e d e m e d i. Çü n k ü m eclist e k i r ü feka sı h e r b ir i b a şk a fik r e t â b i’ o ld u ğu n d a n m ü ş k ilâ t a u ğ r a t ıyo r la r d ı.” Bu va zife d e b u lu n d u ğu s ır a d a 19 Z ilk a a d e 12 8 6 ’d a D â r ü lfü n û n ’u n a çılışı m ü n a seb et iyle b ir n u t u k ve r d iğin i b iliy o r u z .32 128 8 R e c e b ’in d e (18 71 E ylü l) M u h t e lit R u s ya Ko m is yo n u r e isliğin e ge t ir ilm iş , 21 Şa b a n 128 9 (18 72 E kim ) t â r ih li a r z tezker esi ile T a h r a n sefir i E ş r e f P a ş a ’n m ye r in e M ü n if E fe n d i’n in t â yin in in u yg u n o la ca ğı H â r iciye N e za r e tin e b ild ir ilm iş t i.33 Bö yle ce 128 9 R a m a za n ( ı8 7 2 ) ’ın d a Bir in ci T a h r a n Se fir liğin e t a yin o lu n u r .34 Ke n d is in e 129 0 ( ı8 7 3 ) ’d a b ir in ci r ü t b e M e c îd î N iş a n ı ve r ilir . 25 Ş e vvâ l 1922 (18 75 Ka s ım ) t a r ih li a r z t e z ker esi ile Bâ lâ r ü t b esin e yü k s e lt ilm e k ist e n d iğin i g ö r ü y o r u z.35 17 M u h a r r e m 12 9 4 ( ı8 7 7 ) ’d e E b u zziya ’n ın ifa d esin e gö r e eski d ostu I n g iliz Sa id P a ş a ’n m d e lâ le t iyle M a a r if N â z ır lığ ın a 36 t â yin o lu n a n M ü n if E fe n d i, 12 Sefer 12 9 4 ’d e T a h r a n ’d a n h a r e k e t le 10 R e b iu le vve l 12 9 4 (18 77 M a r t ) ’d e T iflis ’e u ğr a d ık t a n so n r a İ s t a n b u l’a gelm işt ir . M ü lk iye M e k t e b i’n in k u r u lu ş u M ü n if E fe n d i’n in b u ilk n e zâ r e t in e r a s t la r .37 Aym sen e Zilk a a d e s in in 3 ’ü n d e M u h a r r e m in in b a şın d a (18 78 O ca k ) ik in ci d e fa M a a r if N â zır lığ ın a t a yin o lu n m u ş t u r .38 Bu d e vr e d e , d e vle t in h â r iciye n â zır ın ın b ile b ilm e d iği en g izli işler in 32 Kö p r ü lü , s. 278 , 1 . Em in , Son Sadrazamlar, s. 8 17, Ta le b e b u n u tu ktan m em n u n olm u yor . Tü r k çe ola r a k ya p t ığı kon u şm a m ed r ese taleb esin ce yan lış an laşılıp t a leb e ar a sın d a kayn aşm a olu yor . 33 Kö p r ü lü , aynı yer, s. 278. 34 Malûm at Mecm uası, aynı yer. 35 Kö p r ü lü , aynı yer, s. 278. 36 î . E m in , Son Asır Türk Şairleri, s. 999. 37 Kö p r ü lü , s. 279. (18 77’d e a çıla n M ü lk iye M ekt eb i, b ir d e 18 59’d a açılan M ü lk iye M ekt eb i va r . Bu r a d a sözkon u su olan 18 77 M ü lkiyesi. Osm a n E r gin , Türk M a a rif Tarihi, s. 600). 38 t . E m in ’d e 3 Zilka a d e yer in e, Şevvâ l 1294 ve 1295 M u h a r r em i yer in e de 15 R eb iu levvel 1295 ta r ih ler i ver iliyor , s. 999. M E H M E T T Â H İ R M Ü N İ F P AŞ A, H A YA T I , F E LS E F E Sİ 809 d e n h a b e r d a r o la n M ü n if P a ş a ’y a b u d e fa k i n e zâ r e t in d e Ve zâ r e t r ü t b e si ve r ilm işt ir . M ü n if P a ş a ’n ın b u ik in ci m a a r if n â zır lığı za m a n ın d a İ s t a n b u l’d a id â d î s eviyesin d e b ir k ız m e k t e b i a çılm ış t ır .39 12 9 7 Şe vva lin d e (18 8 0 E ylü l) İ r a n D e vle t i M ü n if P a ş a ’yı Şîr - ü H u r ş îd n işa n ı ile t a lt if et m işt ir . Ş e vva lin 7’sin d e n e za r e t t e n a zle d ile r e k a yr ılm ışt ır . Bir sü r e a zli d e va m e d en M ü n if P a ş a 4 Z ilk a a d e 1298 (18 8 1 E ylü l s o n u )’d e M e clis -i F e vk a lâ d e - i Sıh h iye r e isliğin e , 14 Zilh icce 130 2 (18 8 5 E ylü l son la r ı) 40’d e K â m il P a ş a K a b in e s i’n in k u r u lu ş u n d a ü çü n cü d e fa o la r a k v e 30 .0 0 0 k u r u ş m a a ş la M a a r if N e zâ r e t in e t â yin o lu n m u ş v e 23 R e c e p 130 4 (18 8 7 N is a n ) ’d e b ir in ci r ü t b e d e n N iş a n -ı Â l- i O s m a n î ve r ilm iş t ir . K â m il P a şa ile iy i ge çin m em esin e r a ğm e n b u gö r e vd e 29 M u h a r r e m 130 9 (18 9 1 E ylü l) ’a k a d a r a lt ı y ıla ya k ın sü r e k a lm ış t ır .41 10 T e ş r in ie vve l 13 10 t a r ih li â r iza d a “ a çık o la n V iy a n a se fa r et in in u h d esin e t e vcih in i” istem iş fa k a t b u gö r e v ken d is in e ve r ilm e m iş t ir .42 13 13 (18 9 6 ) yılın d a İ r a n Şa h ı N a s ir ü d d in ’in t a h t a çık ış ın ın 50 . yıld ö n ü m ü m er â sim in d e b u lu n m a k ü ze r e İ r a n ’a gö n d e r ilm iş b u so n r a d a n d a im î se fir liğe ç e vr ilm iş t ir .43 Bu gö r e v h a k ik a t t e o n u m e r k e zd e n b ir u za k la ş t ır m a i d i . 44 M ü n if P a ş a ’m n a zlin e d â ir a çık b ilg iye s a h ip d e ğiliz. H e le m a zü l ik e n b ile Ab d ü lh a m id ’in k e n d is in i s a r a ya ça ğ ır ıp “ b a zı m ese le le r e d a ir m ü t a la a s ın ı so r m a sı” n a ve ya h u t M ü n if P a ş a ’n ın “ ke n d i is t id a sı ü ze r in e h u zu r u n a k a b u l e d e r e k m a r u za t ın ı d in le m e sin e ” 45 a n la m ve r m e k v e b u d u r u m u ‘a zle t m e k ’le v e y a ‘a zle d im liş o lm a k ’la t e lif et m ek o ld u k ça zo r a çık la n ır b ir d u r u m d u r . M ü n if P a ş a ’n ın , D e vle t ’in ye n ilik çi o lm a la r ı yü zü n d e n ‘r e d d e t t iği k iş ile r ’le o la n m ü n â s e b e t le r i b ir a çık la m a o la b ilir . B u n a b ir ö r n e k o lm a k ü ze r e P a ş a ’n ın Ah m e t R ız a ’y a ka r şı t u t u m u gö s t e r ile b ilir : Ah m e t R ız a P a r is ’te zir a a t t a h sili ya p m ış , m e m le k e t e d ö n ü ş t e d e vle t t e n iş istem iş fa k a t t a h siliyle m ü n â s ip b ir iş ve r m e m iş le r . Bu n u n ü ze r in e o d a M a a r if N e zâ r e t i’n e m ü r a ca a t etm iş. O la y ı Ah m e t R ız a ken d isi şöyle a n la 89 Kö p r ü lü ’d en n aklen , F a ik R eşit U n a t , Türkiye Eğitim Sisteminin sine Tarihi Bir Bakış, An k a r a 1964, s. 123. 40 Kö p r ü lü ; ib n ü lem in . M a lû m â t , 130 2 yer in e 1300 t a r ih in i ver iyor . 41 Kö p r ü lü . 42 î . E m in , aynı y er, s. 999, 43 î . E m in ; Kö p r ü lü . 44 î. Em in , aynı yer, 999. 45 a.g.e. aynı yer. Gelişme 8ıo R E C E P D U R AN t ıyo r : “ 240 0 ku r u ş m a a ş la Bu r s a ’d a İ d a d i- i M ü lk î M e k t e b i M ü d ü r lü ğ ü ile K im y a d er sin i ve r d ile r . K a b u l e t t im . Bu r sa M a a r if M ü d ü r ü , V e li E fe n d i n a m ın d a b ir s a r ıklı id i. Se k iz a y so n r a N â zır M ü n if P a ş a b e n i, b e ya n - ı m e m n u n iye t e d e r e k 3.0 0 0 ku r u ş m a a ş la Bu r sa M a a r if M ü d ü r ü ya p t ı. Bir d e d er s ve r d i.” 46 Ah m e t R ız a m e m lek e t in için d e b u lu n d u ğu p r o b le m le r d e n k ü çü k r e fo r m la r la k u r t u la m a ya ca ğın a in a n a n k im se le r d e n d ir . K ö k lü d e ğiş ik lik le r d e n ya n a d ır o. F a k a t o r t a m siya sî fa a liye t t e b u lu n m a ya m ü s a it d e ğild ir . A. R ız a ’ya gö r e , b u yü zd e n ü lk e d ış ın d a fa a liye t t e b u lu n m a k için 18 8 9 P a r is ser gisin i ve sile ed e r e k izin ister . Z a m a n ın M a a r if N a zır ı M ü n if P a ş a r esm en fa k a t gü çlü k le izin v e r i r .47 M ü n if P a ş a ’n ın ‘D e vle t e ka r şı o ld u k la r ı’ b ilin e n kim se ler le m ü n â se b e t in e b ir b a şk a ö r n e k d e, N a m ık K e m â l’in A v r u p a ’d a n d ö n d ü k t e n so n r a Â lî P a ş a ’n m ya lısın a d a ve t e d ild iğin d e “ H â r iciye N e zâ r e t i M e k t u p çu s u E t h e m P e r t e v P a şa ile M e clis -i M a a r if Ba şk a n ı M ü n if E fe n d i’yi d e o r a d a ” b u lm a sı g ö s t e r ile b ilir .48 “ M ü n if E fe n d i — h e r za m a n o ld u ğu gib i -—- d a h a ılım lı ise d e ” o r a d a b u lu n a n la r a n a za r a n , d e vle t a çıs ın d a n d ü ş ü n ü l d ü k t e k en d isin in ‘ö zg ü r lü k ’ten sö zed ilen b ir m e clis t e 49 b u lu n m a sı d ik k a t i çe k e b ilir ve İ s t a n b u l’d a n n e d e n u za k la ş t ır ıld ığın a a çık la m a g e t ir e b ilir . İ r a n ’a gö n d e r ild ik t e n son r a İ s t a n b u l’a d ö n m e k ist iyo r fa k a t ken d isin e m ü sâ d e e d ilm iyo r , n ih a ye t k ızın ın ö lü m ü ü ze r in e k en d isin e b u m ü sâ d e v e r iliy o r .50 M ü n if P a ş a ’m n T a lır a n ’d a n n e za m a n a yr ıld ığın a a it şim d ilik kesin b ilgim iz yo k , fa k a t 13 15 s o n la n Veya 13 16 b a ş la r ın d a İ s t a n b u l’a d ö n m ü ş o ld u ğu a n la ş ılıyo r . 13 15 sen esin d e d ön m ü ş o ld u ğu k a b u l ed ilir se, ya ş ın ın 6 8 ’e u la şm ış olm a sı ve k ızın ın ve r e m d e n ö lm e sin in ve r d iğ i ü zü n t ü d e n d o la yı ya ş a m a k u vve t in i kısm en d e olsa k a yb e t m iş o la n M ü n if P a ş a b u n d a n son r a h e r h a n gi b ir va zife d e b u lu n m a m ış t ır . 51 U zu n sü r e ya t a la k k a ld ık t a n so n r a 25 M u h a r r e m 1328 (6 Ş u b a t ı g ı o ) ’d e E r e n k ö yü ’n d e k i köş46 F m d ıkoğlu , Auguste Comte ve Ahm et R ıza, İst a n b u l 1962, s. 6 ; H . Şeh su var oğlu , “ Ah m e t R ıza Kim d ir ? ” Cumhuriyet, 26 .1.19 50 . 47 Z . F . Fın d ıkoğlu , a.g.e., aynı yer, s. 6. 48 E. T e vfik , Teni Osmanlılar Tarihi, İst an bu l 1973, Tü r kçeleştir en : Ş. Ku t lu , s- 3 9 5 49 a.g.e., s. 396. 50 î . E m in , s. 1000. 31 Kö p r ü lü ; 1 . E m in ; Servet-i Fiinûn Mecmuası : Sad ece H . Ziya Ü lk en ölü m ta r ih in i d eğişik ver iyor : 1894. M E H M E T T Â H İ R M Ü N İ F P AŞ A, H A YA T I , F E LS E F E Sİ 8ı i k ü n d e ve fa t e d e r e k 52 a yn ı ye r d e k i Sa h r â -yı Ce d it m e za r lığın a gö m ü lm ü şt ü r . “ M u fa ss a l v e m ü k e m m e l b ir t e r ce m e -i h â lin in ya zılm a d ığ ın d a n ” şik â ye t t e b u lu n u yo r I b n ü le m in , M ü n if P a ş a ’y a ve b u n u k e n d isin e h a s t a lığı sır a sın d a sö ylü yo r , o d a “ â fiye t b u lu r s a m ya za r ım ” d iyo r , “ fa k a t â fiye t b u lu p ya za m a d ı.” 53 Bu yü zd e n M ü n if P a ş a ’n m h a ya t ı h a k k ın d a k i b ilgile r im iz m u fa ssa l d e ğild ir . İ b n ü le m in ’in sözko n u su e t t iği o t o b iyo g r a fiye sa h ip o lsa yd ık o n u n n e ya p m a k iste d iğin i b ile b ilir ve d ü şü n cesin i, b izi ilgile n d ir e n ya n ıyla felsefesin i t â yin im iz d a h a k o la y v e d a h a is â b e t li o lu r d u . Bö yle b ir o t o b iyo gr a fin in e lim izd e o lm a yış ı v e P a ş a ’n m b ir ço k k o n u la r d a ge n e l t a vr ı o la n ‘k e t û m iye t ’i, m eselâ ya p t ığ ı b ir t e r cü m e n in b a şın d a v e y a so n u n d a k e n d i fik r in i sö ylem em esi, b ir t e r cü m e m a kin esi gib i, sa d ece m e t n i t e r cü m e e d ip , ge r e k li ye r le r d e ö ze l a d la r ı a n sik lo p e d i g ib i a çık la m a k la ye t in m e s i ken d isi h a k k ın d a o k u yu cu d a kesin b ir fik ir o lu şm a sın ı e n ge lle m e k t e d ir . Bö yle ce b ize , M ü n if P a şa h a k k ın d a b ir fik ir sa h ib i o lm a k için k iş iliğin e b a k m a k , k işiliği h a k k ın d a sö yle n e n le r i in ce le m e k , çevr e sin i, iliş k id e b u lu n d u ğu kim se ler i ve b u n la r a ka r şı d a vr a n ış la r ı h a k k ın d a s ö yle n e n le r i d ik k a t e a lm a k ve t e r cü m e e t t iği eser ler i k im le r d e n s e çt iği g ib i d o la ylı yo lla r a b a ş vu r m a k k a lıyo r . Yin e b u r a d a b a zı p r o b le m le r ka r şıs ın d a k i t a vır la r ı d a yo l gö st e r ici o la b ilir . M e s e lâ t o p lu m d a s e r ve t in d a ğılım ı, b ilim , d in , siya set ka r şısın d a k i t u t u m u , o gü n le r d e b ir h a yli r e va çt a k o n u o la n ye n ilik v e ye n ilik çile r e ka r şı d ü ş ü n ce le r i M ü n if P a ş a h a k k ın d a sp e k ü la s yo n d a b u lu n m a k için ilk a k la ge le n n o k t a la r d ır . K İ Ş İ L İ Ğ İ Bir d e vle t b a şk a n ı o la r a k I I . Ab d ü lh a m id ’in ‘ye n ilik ve t e r a k k i’ t a r a ft a r ı o la n M ü n if P a ş a ’y a ka r şı o lm a sı v e d e vle t in d e vâ m ı için on u ge r e k t iğin d e t â k ip et t ir m esi n o r m a l s a yıla b ilir . F a k a t H . Z. Ü lk e n ’in ş e h â d e t in e gö r e “ a t eşli b ir d e vr im ci” o la n , 54 h a t t a za m a n ın h u k u k sistem i o la n ‘fık h ’a ka r şı “ lâ ik liğ i” s a vu n a n A li S ü a v i’n in M ü n if P a ş a ’ya ka r şı olu şu , on u p r o t e s t a n lık la su çla m a sı a n la şılm a sı 52 î . Em in , Son Asır Türk Şairleri, s. ıooo. 33 I . E m in , Son Asır Türk Şairleri, s. ıooo. 54 H . Z . Ü lk en , Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi, s. i o i . 8l2 R E C E P D U R AN o ld u k ça zo r b ir d u r u m d u r . Siya s î o la n ka r şı çık m a yı fik r e ka r şı çık m a sa ym a zs a k , M ü n if P a ş a ’ya A li S ü a vi’d e n b a ş k a ka r şı çık a n gö r ü lm ü yo r . Bir d e o n d a n p e k sit a yişle b a h s e t m e ye n A li F u a t ’t a n söz et m ek ge r e k ir ki, o n u n sö yle d ik le r in i d e p e k a le yh in d e s a ym a m a k m ü m kü n d ü r . M alû m at M ecm uası1n d a M ü n if P a şa h a k k ın d a “ e d ib , h a lû k , n â zik , m ü t e vâ zi, e h lp e r ve r b ir h a k îm v e p a d işa h -ı m a a r ifp e r ve r im iz. . . h a zr e t le r in e s a d â k a t v e u b û d iy e t le 55 m ü f t e h i r . . 56 b ir kim se o ld u ğu s ö ylen iyo r . O n u n ‘s a d a k a t ve u b u d iye t le m ü ft e h ir ’ o ld u ğu n u k a b u l etsek b ile b u d u r u m , ge r e k t iğin d e fik ir le r in i ser d et m esin e, h a t t â d ü ş ü n d ü ğü n ü p a d iş a h ın yü zü n e ka r şı söylem esin e e n ge l d e ğild ir . Şö yle b ir o la y b u n a ö r n e k o la r a k gö s t e r ile b ilir : P a d işa h ın , A li F u a t ’ın M ü n if P a ş a o ld u ğu n u t a h m in e t t iği b ir zâ t a t e vb ih n a m e (ye r m e ya zıs ı) ’si va r . An a d o lu ’d a d e va m e t m e k t e o la n E r m e n i m eselesi yü zü n d e n Ba t ılı d e vle t le r t a r a fın d a n sık ışt ır ıld ığı b ir sır a d a I I . Ab d ü lh a m it M ü n if P a ş a ’yı ça ğ ır a r a k fik r in i s o r u yo r , o d a “ e m r -i t e r a k k i ü lû m ü fû n u n ile v e m e k t e p t e n çık m ış d ip lo m a lı e fe n d iler in is t ih d a m ıyla h a sıl o lu r ” d iye r e k p a d iş a h ın ve r ile n k a r a r la r a u ym a d ığın d a n şik a ye t le “ b ir h a s t a için ce lb o lu n a n (ça ğır ıla n ) h e k im in ve r e ce ği ilâ cı o h a s t a n ın m u t la k a k u lla n m a s ı la zım g e lir ” ce va b ın ı v e r iy o r .57 Bu k o n u ş m a la r M ü n if P a ş a ’n m d o ğr u lu ğu n a in a n d ığı b ir fik r i p a d iş a h a k a r ş ı b ile çe k in m e d e n s ö yle d iğin i gö st e r iyo r . Bu n a E b u zziya T e v fik d e Teni Tasv îr-i E fk â r ’d a k i ya zıs ın d a “ fe vk a lâ d e is t ik â m e t -i fik r iyye ye m â lik o la r a k h içb ir va k it d ü ş ü n d ü ğü n ü n h ilâ fım sö ylem e m iş t ir ” d iye r e k şe h â d e t e d iyo r . Yin e a h lâ k ın a d e ğin e r e k “ h iç k im se yi h e r n e m a k sa t v e su r et t e o lu r s a o lsu n a ld a t t ığ ı g ö r ü l m em işt ir ” d iyo r . M ü n if P a ş a ‘ye n i fik ir ’ t a r a ft a r ı o ld u ğu n d a n t o p lu m d a çe şit li k im se le r ce a yn ı ş ekild e k a b û l e d ilm e m işt ir , k i t o p lu m a ye n i b ir t a k ım d e ğe r le r k a za n d ır m a k için b ir ço k kim se ile , ye r in e ye n ile r i k o n m a k ist e n e n ‘eski fik ir le r ’e sa h ip kim se ler le ce d e lle ş m e yi gö ze a lm a k lü zu m u h â sıl o la b ilir . Bö yle d u r u m la r d a ik i d a vr a n ış s ö zk o n u s u d u r : Ya h isle r g izle n ir ve ya h u t t a h e r şeye r a ğm e n fik ir m ü d â fa a ed ilir . “ Za m a n - ı n eş’e t in d e . . . e fk â r - ı ce d îd e a sh â b ı, m u h a 65 M ü n if P a şa ’n ın a zlin d en ön ce olm a lı, p a d işa h t a r a fın d a n tâ kip ed ild iğin i, h a t t a öld ü r ü lm ek isten d iğin i E . T e vfik , Teni Tasvîr-i E fk â r d a k i yazısın d a söylü yor . M ü n if P aşa I 3 i3 ’te “ u za kla şt ır m a ” ile İ r a n ’a gön d er iliyor . 6* Malûm &t Mecm uası, 10 Zilk a a d e 1313 , 11 M a yıs 1312, sayı 37, s. 799-80 0. 67 A. F u a t , Türk Tarih Encümeni Mecm uası, aynı yer. M E H M E T T Â H Î R M Ü N İ F P AŞ A, H A YA T I , F E L S E F E Sİ 8 13 fa za k â r la r a ka r şı ‘k e t m -i h iss iyâ t ’a m e cb u r iye t gö r m e k t e o lm a sın a m u k a b il M ü n if E fe n d i b u g ü r u h a h içb ir va k it b a ş e ğm e m iş . . K a n a a t -ı vicd a n iye h â sıl e t t iği h u su sa t ı m ü d â fa a d a n ,” “ fr e n k m e şr e b lik le it h a m ” o lu n m a s ı b a h a s ın a ge r i d u r m a m ış t ır .58 H e r şeye r a ğm e n fik r in i s ö yle ye b ile n fe r t le r d e n olu şm u ş b ir t o p lu m u n s a ğlık lı b ir y a p ıya sa h ip o la ca ğı teslim e d ilir h a k ik a t la r d a n d ır . M ü n if P a ş a ’n m h a yâ lin d e k i t o p lu m b ö yle b ir t o p lu m d u r ve o, sa n ki o lu ş t u r m a ya ç a lış t ığı t o p lu m u n b ir fe r d i g ib i d a vr a n m a k t a d ır , k ıs a ca filo zo fç a y a şa m a k t a d ır . Za t e n ken d isi “ filo zo fm e ş r e b ” b ir a d a m d ır . 59 Bu k a b ild e n o lm a k ü ze r e ‘a sh â b -ı h a s e d ’in ‘fr e n k e vi’ d em esin e ve sile o la ca ğın ı b ilm e sin e r a ğm e n e vin in p e n ce r e sin d e n ka fesler i k a ld ır t ıp ye r in e p a n cu r t a k t ır t ır . D o ğ r u b ild iğ i yo ld a k im se ye a ld ır ış e t m e d e n b ild iğin i ya p a n e vr im ci, t e r a k k ic i60 h içb ir t o p lu m sa l gö r e vd e n k a çm a ya n , “ İ çt im a î, a h lâ k î ve h u k u k î ü ç va zife ye b ir d e n t a h a m m ü l e d e b ile n . . . şa ya n -ı t e b cil b ir ist ik a m e t , va zife ye esir â n e s a d â k a t , a ile ye h ü r m e t v e m u h a b b e t . . . ” g ö s t e r e n ,61 “ h e r t ü r lü t e ve h h ü m â t t a n â zâ d e , k ib r ü a za m e t e d e ğil, ih lâ s v e t e v â zu a ” gö n ü l ve r m iş b ir id ir .62 E b u zziya T e v fik ’in b u o lu m lu t a vs ifin e m u k a b il A li F u a t a ym fik ir d e d e ğild ir . E . T e v fik M ü n if P a şa için “ ih lâ s ve t e vâ zu a d ild â d e id i” d e r k e n Ali F u a t “ e s la f ve m u a s ır in i o la n r ica ld e n k im seyi b e ğe n m e z id i” d iy o r .63 O ys a M ü n if P a ş a ’n m Şin a sî ve Tasv îr-i Efk â r için o ld u k ça ö vü cü sö zler i v a r . 64 Yin e Telem ak\ t e r cü m e si d o la yıs ıyla Yu s u f K â m il P a ş a ’d a n , 65 M ir ’ât’m çık ışı d o la yıs ıyla , o n u çık a r a n la r ı “ in t işâ r -ı m a a r if ve s â it in i tekessü r ” e t m e le r in d e n d o la yı m e m n u n iye t le zik r e d iyo r . 66 Bu n la r A li F u a t ’ın , M ü n if P a ş a ’n m k im se yi b e ğe n m e d iği şek lin d e k i ya r gıs ın ın d o ğr u lu ğu n d a n ş ü p h e ye s e vk e d e b ile ce k d a vr a n ışla r . M ü n if P a ş a ’y a g a r ip b ir şekild e ka r şı çık a n — d a h a ö n ce d e M ü n if P a ş a ’n m b ild iği d ille r k o n u s u n d a ka r şı çık m ışt ı — A li F u a t , 58 59 60 81 62 63 64 85 66 E. T e vfik , Teni Tasvîr-i Efkâr. A. F u a t , Türk Tarih Encümeni Mecm uası, (ıoo-2 3)-4 , İst a n b u l 1930 , s. 1-16 H . Z. Ü lk en , Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi, s.10 1. E . T e vfik , Teni Tasvîr-i Efkâr, sa yı 251. E . T e vfik , a.g.e., aynı yer. A. F u a t , Türk Tarih Encümeni Mecm uası. Mecmua-yı Fünûn, sayı 1, s. 44. Mecmua-yı Fünûn, sa yı 3, s. 94. Mecmua-yı Fünûn sayı 9, s. 399. R E C E P D U R AN 8 14 o n u n ‘e h l-i m a a r ife t ’le ü n s iye t i ko n u s u n d a h a k k ım teslim le “ Şa r k ve G a r b ’ın u le m a ve ü d e b â s ıyla ih t ilâ t ı ve e d e b î m ü b â h e s a t ı se ve n ” b ir i, “ h oşsoh b et , m a h fû zâ t ı ço k ” b ir za t o ld u ğu n u v e “ h u lû s k â r b ir a d a m o lm a d ığ ım ” s ö ylü yo r . 67 Be lli ki A li F u a t ’ın b u o lu m su z k a n a a t i, M ü n if P a ş a ’n ın “ K a n u n - i E sâ sî’n in iâ d e -i m e r ’iyye t i a le yh in e o y k u lla n m a s ı” n d a n k a yn a k la n m a k t a d ır . Z a t e n ken d isi d e M ü n if P a şa ’n ın b u n u n e d e n ya p t ığ ın ı a n la ya m a m ış t ır .68 S a ğlık lı ve m a a r ife d a ya lı, o k u m a ya zm a b ile n , a la ca ğ ın ı b o r cu n u k a le m le h e s a p la ya b ile ce k k a d a r d a o lsa ‘h e s a p ’ b ile n fe r t le r d e n olu şm u ş b ir t o p lu m ve b ö yle t o p lu m a sa h ip b ir d e vle t M ü n if P a ş a ’n ın ö zle m id ir . T o p lu m u b u s e viye ye çık a r m a n ın t e k yo lu m a a r ift ir . Ö zle n e n t e r a k k i m a a r ifle , b ilgiyle o la ca k t ır . Bu n a in a n a n M ü n if P a şa “ ö m r ü n ü h iç b o ş a ge çir m e m iş , d a im a m a a r if v e m e a liye h a sr e t m iş, p e k ço k t e t e b b u a t v e t a h k ik a t ile t evsi-i ir fa n e yle m iş t ir .” 69 M a a r ifin ya ygın la ş t ır ılm a s ı için e lin d e n ge le n i ya p a n , ö m r ü n d e “ lis a n ın d a n k izb sa d ır o lm a ya n ” v e “ kim se n in e t e ğin e va r d ığ ı gö r ü lm e ye n ve kim se ye e t e ğin i ö p t ü r m e m iş o la n ,” “ e t im o lo ji’ye p e k ziyâ d e m e r a k lı” M ü n if P a ş a ’y a yin e ‘e t im o lo ji’ye m e r a k lı70 b ir b a şka sı ka r şı çık ıyo r , o n u “ ir t id â d ve p r o t e s t a n lık ” la s u çlu yo r . D a h a o t a r ih le r d e “ d in v e d e vle t işle r in in a yr ılm a s ın ı” ist eyen ve “ ilk d e fa sa r ih b ir ifâ d e ile lâ ik lik fik r in i o r t a ya k o ya n ” 71 A li Sü a vi ( 18 3 9 - 18 78 ) ’d ir M ü n if P a ş a ’yı s u çla ya n . “ M ü n if P a ş a ’n ın , Â li P a ş a ’n ın ‘a d a m ı’ o ld u ğu n u E b u zziya sö ylü yo r . A li Sü a vi o n a d a a yn ı ş ekild e h ü cu m ed er ek “ Encüm en-i Dâ ııiş-i Ş a r k î” a d lı ya zıs ın d a şöyle d iyo r : “ Bizd e b ir va k it E n cü m e n -i D â n iş teşkil o lu n d u . F a k a t ‘e l-m e r ’u a d u vvu n li-m â ce h ile h u ’ fe h va s ın ca d ü şm en -i m a a r if o la n Â li P a şa o n d a a za d a n o ld u ğu için n e fa id e g ö r ü ld ü ? Şim d i d e T e r cü m e D a ir e s i a çılm ış, lâ k in İ s la m D in i a le yh in e p r o t e s t a n e t h e ze ya n n a m e le r i t e r cü m e ed e ed e ir t id a d ın ı izh a r etm iş ve m ille t in m e n fu r u o lm u ş o la n M ü n if o d a ir e ye r eis o lu r sa n e h a yır g e lir ? ” 72 67 68 99 70 71 A. Fu a t , Türk Tarih Encümeni Mecm uası, aynı yer. A. F u a t , a.g.e., aynı yer. E . Tevfik, Yeni Tasvîr-i Efk âr, sayı. 253. H . Z . Ü lken , Türk Çağdaş Düşünce Tarihi, s. 112 v.d . a.g.e., s. 103. 72 Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi, H a zır la ya n la r : M . Ka p la n , İ. E n gin ü n , B. E m il. İst a n b u l Ün iver sitesi E d eb iya t Fakü ltesi Ya yın ı, sa yı, 2 156 , İst an b u l 1978 , cilt 2, s. 540 ’d an n aklen , Ulûm , s. 530 -537. M E H M E T T Â H İ R M Ü N lF P AŞA, H A YA T I , F E LS E F E Sİ 8 15 D e vle t in i seven b ir a d a m olm a sı, o n u n d e vle t i t e n k id et m esin e e n ge l d e ğild ir . O , “ D e vle t -i Aliyye - i O s m a n iyye ” n in 600 . sen esi o lm a k m ü n a s e b e t iyle Dâsitân -ı Â l-i Osm an'ı n a zm e d e ce k k a d a r d e vle t in i sever . Am a yin e d e, d e vr in d e d e vle t in için d e b u lu n d u ğu b u h r a n d a n , d e vle t in çö kü şü n d en ü zü n t ü d u ya r , d e vle t yö n e t im in i e leşt ir ir : “ Sefin e -i d e vle t b ir h a ld e b u lu n u yo r ki n e k a p t a m va r , n e ça r k çıs ı va r , n e d ü m en cisi va r . K e n d i ke n d in e or sa b o ca gid iyo r . D e vle t in h a li va h im gö r ü n ü yo r . Am m a s a n a n e d en ilir se, b e n d e b u ge m in in için d e yim . . . ” 73 Bu r a d a h e r n e k a d a r b ir n e vi b ir e ycilik , h a t t â çık a r cılık sezin len iyo r sa d a , M ü n if P a şa ‘b ü t ü n ’ o la r a k gö z ö n ü n d e b u lu n d u r u ld u k t a , b u r a d a vu r gu la m a k is t e d iği “ fe r t le r in d e d e vle t in gid işin d e n so r u m lu o ld u k la r ı” d ır . V a k ıa M ü n if P a şa b ir e ycid ir * a m a çık a r cı d e ğild ir . Ya n i d e vle t ü st ü n e d ü şü n m e k gö r e vd ir o n u n için , d ü şü n m esi çık a r la r ı eld en gid e ce ği için d e ğil, d e vle t in b ir fe r d i olm a sı h a se b iyle d ir , yo k s a d e vle t b ir ‘sözleşm e’ d e ğ ild ir o n a g ö r e .74 M ü n if P a ş a ’n ın k iş iliğin i ö zet ler sek o, iyi a h lâ k lı, t o p lu m sa l gö r e vle r in in b ilin cin d e , m ü sb e t ilim ve m a a r ife ö n e m ve r e n v e b u n u n t o p lu m d a ya yılm a s ı için e lin d e n ge le n i ya p a n , T a n r ı’y a in a n a n (m ü slü m a n ) a m a b a ğn a z o lm a ya n , k e n d i in a n cı v e gö r ü ş ü d ışm d a k ile r le m ü n â se b e t k u r a b ile n , k o n a ğın d a “ F a s ’t a n J a p o n y a ’y a k a d a r İs lâ m Ale m i’n in h e r t a r a fın d a n ziya r e t çile r ” b u lu n a c a k 75 k a d a r b a şk a ü lk e le r le tem a sı o la n ser b est fik ir li b ir kim sed ir . Yılm a z Ö zt u n a o n u n , fik ir le r in d e “ ıs r a r ” e t t iğin i v e o n la r ı “ ser t b ir ü s lû p la ” s ö yle d iğin i y a z ıy o r .76 Bu , E b u zziya ’n m “ h içb ir eser in d e m ü d d e iya n e b ir t a r z-ı b e ya n g ö s t e r m e z. . . b a b a n ın o ğlu n a n a s ih a t i t a v r ın d a . . . sa d e v e vâ zıh b ir ü slu p ile ” y a z a r 77 şek lin d e k i şeh â d e t in e ter s d ü ş m e k t e d ir . E b u zziya ’n m , M ü n if P a ş a ’yı ü slû b u h a k k ın d a ko n u ş m a k a çıs ın d a n Yılm a z Ö zt u n a ’y a n a za r a n , o n u n la ça ğd a ş olm a sı v e e d e b iya t la iş t iga l etm esi yü zü n d e n d a h a iyi t a n ıya b ile ce ği, d o la yıs ıyla ü slû b u h a k k ın d a k i fik r in in Ö zt u n a ’n ın fik r in d e n d a h a ço k k a b û l 73 A. F u a t , Türk Tarih Encümeni Mecm uası, s. 5. * İn san fer d in in d oğu ştan fer d olm ası h aseb iyle b a zı h a kla r a sah ip olm ası a n la m ın d a b ir eyci. Bu h a kla r ı o ferd yaşad ığı sü r ece kim se on u n elin d en a la m a z, d evlet bile. 74 75 76 77 Hikm et-i Hukuk. Y. Ö zt u n a , M ü n if Paşa, Türk Ansiklopedisi, cilt 25, s. 32. a.g.e., aynı yer. E. T e vfik , Teni Tasvîr-i Efk âr, sayı 251. 8 16 R E C E P D U R AN gö r e ce ği m â k û ld ü r . F ik r in d e ıs r a r e t m e k ise, fik r in in a p a çık ya n lış lığı sözkon u su o lm a d ığı h a lle r d e o fik ir sa h ib i için o lu m lu b ir sıfa t t ır . Ü s lû b u n u n “ sâ d e v e v â zıh lığ ı” m b ir b a şk a E d e b iya t T a r ih çis i A. H . T a n p m a r d a b e lir t iy o r .78 M ü n if P a ş a ’n ın zik r e d ilm e ye d e ğe r b ir ya n ı d a o k u m a - ya zm a n ın ya ygın la ş t ır ılm a s ı için gö st e r d iği g a yr e t k o n u s u n d a zik r e d ile b ile ce k o la n ye n i fik ir le r id ir . Bu k o n u d a b e lk i d e ilk d e fa o la r a k 79 h a r fle r in a yr ı ya zılm a s ın ı ile r i s ü r ü yo r . 13 Z ilk a a d e 12 78 ( ı 8 6 ı ) ’d e Ce m iye t -i İ lm iyye - i O s m a n iye ’d e ya p t ığ ı b ir k o n u ş m a d a “ (Şu a n d a k u lla n m a k t a o ld u ğu m u z) ya zım ız s m a a t -ı t ıb a a t a e lve r işli d e ğ ild ir ” d iye r e k “ h u r û f-u m u k a t t a a (a yr ı h a r fle r ) ile y a zm a k ” g e r e k t iğ in i80 ile r i s ü r ü yo r .81 Bu d ü ş ü n ce le r o n u n t o p lu m d a in t işâ r -ı fü n û n için ge r çe k t e n k a fa yo r d u ğu n u gö st e r m ek t e d ir . M ü n if P a ş a ’n ın k iş iliği a şa ğı yu k a r ı b e lir le n d i. O , b e lir t ile n ö ze llik le r i ya m n d a t r a jik b ir a d a m d ır . Bir b ir in e zıt ik i fik r i için d e t a ş ıd ığı a n la ş ılıyo r : Ye n ilik t a r a ft a r ıd ır , a m a k ü lt ü r m ir a s ıyla , t â r i h iyle , sa h ip o ld u ğ u u yg a r lığ ıyla d e vle t in i, O s m a n lı’yı s evm ekt ed ir . M ü n if P a ş a ’n ın t r a jik d u r u m u , ö m r ü n ü n s o n u n a d o ğr u “ r u h î b u h r a n la r ı,” 82 son b e ş -a lt ı sen esin i “ ş u u r u z a a f ve fü t û r h a sıl et m iş” 83 o la r a k ge çir m e si b u ik i zıt fik r i k a fa s ın d a , ge t ir e ce ği s o n u çla n b ile r e k t a ş ım a sın a h a m le d ile b ilir . T a n zim a t ’ın ik icil (d ü a list ) o ld u ğu , eth<wlan, h a y a t gö r ü ş le r i a yr ı ik i t ip o k u l, ik i t ip m a h k e m e (Şe r ia t M a h k e m e le r i- ‘Co d e civiP e d a ya lı m a h k e m e ), ik i t ip ya ş a n t ı v.s. o ld u ğ u h e p sö yle n d i. 84 Bu a yr ı d ü n ya la r ı d ü ş le ye n , u m a n kim se ler va r d ı. F a k a t so n u çla r ın ı d ü şü n er ek , ik is in d e n d e k o p a m a ya n , “ m e d e n iye t ” d e r d e m e z, a r k a sın d a n t o p lu m sa l b a zı eksik lik le r i h e m e n 78 A. H . Ta n p m a r , X IX . Asır Türk Edebiyatı, s. 18 1. 78 A. Sa yılı, Bilim ve Öğr et im D ili O la r a k, s. 4 18 ’d en N a klen , F evziye Ab d u lla h Ta n sel, Ar a p H a r fler in in Isla h ı ve Değiştir ilm esi H a kkın d a İ lk Teşeb b ü sler , Belleten, cilt 17, 1953, s. 223-249. 80 Islah -ı H a t t a D a ir Ba zı Ta sa vvu r a t , Mecm ua-i Fünûn, sayı 14, s. 74-76. 81 Bu kon u d a b ir u ygu la m a ör n eğin i Kâ zım Ka r a b e k ir ’d e gör ü yor u z. H a r b iye’d en m ezu n olu p gö r eve git t iğin d e, b aşın d a b u lu n d u ğu askerler e oku m a -ya zm a yı, h u r û f-u m u fassala ile öğr etm eye çalışıyor . İ yi son u ç a lın ca E n ver P aşa b u n u O r d u d a ya zışm a ya zısı ya p ıyo r . Ka r a b e k ir b u n a kar şı çıkıyor . ( K. Ka r a b e k ir , ittihat ve Terakki Cemiyeti, 18 9 6 -190 9 , İst a n b u l 198 2, s. 10 9). 82 A. F u a t , a.g.e., aynı yer. 83 E. T e vfik , Teni Tasvir-i Efkâr. 84 Ta n zim a t I , M a â r if Ve k a le t i, 1940 . M E H M E T T Â H İ R M Ü N İ F P AŞA, H A YA T I , F E LS E F E Sİ 8 17 e k le ye n , b ir ço k m e d e n iye t ‘ş ö va lye le r in in h iç zik r e t m e d iği şeyler i söz k o n u su e d e r e k “ e h l-i m e d e n iye t t e gö r ü le n b a zı k ö t ü lü k le r m e d e n iye t in eser i d e ğil, b e lk i o n u n e k s ik liğin d e n d ir ” 85 d e m e ge r e ğin i d u ya n M ü n if P a ş a ’d ır . O n d a gö r ü le n sa d e ce t e k şeyi s a vu n m a m a - b u n a t e r e d d ü d d e d e n e b ilir , o n u n d e vle t m e m u r u olm a sı d o la yı sıyla ik i t a r a fı d a ‘id â r e e t m e ’ a n la yış ın d a n ço k t r a jik d u r u m u n a b a ğla n a b ilir . Bu a r a d a b ir n o k t a ya iş a r e t e t m e k ge r e k ir ki o d a , e ğe r M ü n if P a ş a ’n m A lm a n ya ’d a k i ö ğr e n im i sır a s ın d a k im le r d e n d er s a ld ığı b ilin s e yd i o n u n h a k k m d a k i b ilgile r im iz d a h a a yd ın lık o lu r d u . A m a on u n , Be k ir E fe n d i, D e r viş P a şa , D a m a t H a lil P a ş a v e y a m a t e m a t ik çi ve r essa m T e v fik E fe n d i g i b i 86 d e vle t t a r a fın d a n r esm i ö ğr e n cilik sıfa t ıyle Ba t ılı b ir ü lk e ye gö n d e r ilm e m iş o lu p , h e r n e k a d a r m e m u r s ıfa t ıyla d a git se, ö ze l ö ğr e n ci d u r u m u n d a olm a sı b ize b u im k â n ı t a n ım a k t a d ır . So n o la r a k o n u n ö n e m li b ir ya n ı k a b û l e d ile b ile ce k o la n T ü r k çe ’ye ve r d iğ i ö n em i, fır sa t d ü şt ü k çe b u n u vu r gu la d ığ ın ı b e lir t m e k ge r e k ir . Tasv îr-i E fk â r ’m çıkışı ile “ T ü r k ç e ga ze t e le r in sa yısı beş o lu yo r ” 87 şek lin d e ifâ d e si M ü n if P a ş a ’n m b u k o n u ya ö ze l b ir ön em a t fe t t iğin in so m u t b ir ö r n e ğin i teşkil ed er . E S E R L E R İ Bu r s a lı M e h m e t T â h ir , M ü n if P a ş a ’n m 5 ’i m a t b û o lm a k ü ze r e 27 t a n e eser in d en söz e d iyo r . “Muhâverât-ı Hikem iy y e” a d lı eser i 18 59 ’d a b a sıld ığın a gö r e M . T â h ir ’in Osm anlı M ü ellifler i 'n d e m a t b û eser ler in d en s a yılm a k ge r e k ir d i, çü n k ü M . T â h ir ’in eser i 1333 ( ı g i 5 ) ’d e b a sılm ış o lu p a r a d a 55 sen e g ib i u zu n b ir sü r e va r d ır . K it a p şeklin d ek i eser le r in i M e h m e t T â h ir şö yle z ik r e d iy o r : 88 M a t b û eser ler i: 1 - D a s it a n - ı Â l- î O s m a n , ( İ st a n b u l 12 9 9 , M ih r a n M a t b a a s ı, 8 s.) 85 M u va zen e-i İlm ü Ceh l, Mecm ua-i Fünûn, sayı I , s. 21-24. 86 A. Bed evi, İnkılâp Hareketlen, İst a n b u l 1956, s. 52. 87 Zulıur-ı Tasvîr-i Efk âr Mecm ua-i Fünûn, sa yı I , s. 44-48. 88 Bu r salı M eh m et T a h ir , Osmanlı Müellifleri, s. 240 -241. F . 52 R E C E P D U R AN 8ı8 2 - T e lh îs - i H ik m e t -i H u k u k , İ s t a n b u l, 13 0 1, S a n â yi- i Şâ h â n e M a t b a a s ı, 224 s. 3 — M e d h a l- i İ lm - i H u k u k . 4 - İ lm -i Se r ve t . 5 - H ik m e t -i H u k u k , İ s t a n b u l, 130 2, T o zlu y a n M a t b a a s ı 256 s. 6 — M u h â ve r â t - ı H ik e m iyye , İ s t a n b u l 12 76 / 18 5 9 ,89 Ce r îd e h â n e M a tb aa sı 7 7 + 1 s. Ba sılm a m ış eser ler i: 1 - E d e b iya t , ye d i k ü çü k cilt t e n m ü r e k k e p t ir . 2 — İ lm -i Ah lâ k . 3 - İ lm -i R û h . 4 - Be lâ ga t - ı T ü r k iyye . 5 — T ü r k ç e M a n t ık . 6 - Ar a p ç a K e lâ m - ı K ib â r . 7 — M e cm u a - ı E ş’â r ım . 8 - M a n t ık D e r sle r i. 9 - F â r sî I s t ılâ h â t . 10 — M ü ş t a k k â t -ı T ü r k iyye . 11 - F u a t ve Â lî P a ş a ’la r la K â m il B e y’in Sö zle r i. 12 - M ü lâ h a zâ t - ı H îk e m iyye . 13 - I ş t ik â k -ı L u g a t - ı O s m â n î. 14 - İ r a n H â t ır â t ı.90 15 - İ b n Ba t t u t a S e ya h a t n a m e s in d e n Çık a r ılm ış T ü r k ç e Bir Kısım . 16 17 18 19 - T ü r k , Ar a p , F a r s D ille r in d e M e vc u t L u g a t - ı Yu n a n iyye . — I s t ılâ h â t -ı T ü r k iyye . - İ n gilt e r e T a r ih i. - M a k a m â t - ı H a r îr î’d e n Yir m in c i M a k a m e - i F â r û k ıyye ’n in Te r ce m e s i. 89 A . H a m d i Ta n p ın a r , X IX . Asır Türk Edebiyatı Tarihi, s. 180. 90 Bu eser h a kkın d a Kö p r ü lü fik ir ser d ed iyor : “ Bu h u susta h âlen b izd e b u lu n a n M ü n if P a şa ’n ın ken d i el yazısıyle, b a zı sah ifeler i ku rşu n kalem , b a zı sah ifeler i m ü r ekkep le ya zılm ış olu p , n ot h a lin d e b asit b ir d eft ere kayd ed ilm iş olan b ir r û zn â m e, B. T a h ir Beyin Osm a n lı M ü ellifler in d e M ü n if P a şa ’n ın ga yr -ı m a t b u eserleri ar asın d a (sayd ığı) İr a n H â t ır â t ı isim li eseri olm a lıd ır . H er n a n gi b ir başlık t a şım aya n ve gü n d elik ola r a k kalem e alın m ış olan b u n otlar ta m b ir r û zn â m e m a h iyetin d ed ir . 12 Safer 1294’d en b aşla yan b u r û zn â m e 15 R e b iu levve l 1294’e ka d a r ki n ot la r ı h a vi olu p t a m am la n m a m ıştır ” . Armağan, s. 279. M E H M E T T Â H İ R M Ü N İ F P AŞA, H A YA T I , F E LSE F E Sİ 8 19 20 - Be lâ ga t - ı F iil ya h u t Be lâ ga t -ı Cis m â n iyye . 21 - Av r u p a r îr â t . Se ya h a t i E sn a sın d a İ s t a n b u l’a ya zıla n Ba zı T a h S a yıla n b u eser ler in e ek o la r a k A. H . T a n p ın a r Belagat Dersleri a d ın d a b ir eser in d en söz e d iy o r .9X Bu eser ler in e ek o la r a k , şim d iye k a d a r h içb ir ye r d e a d ı ge çm e yen , kim se n in va r lığ ın ı b ild ir m e d iği, M ü n if P a ş a ’n m A li P a ş a ’ya h er kese a çık b ir ge n e l k ü t ü p h a n e k u r u lm a sı için ve r d iğ i Lây iha’yı zik r e t m e k ge r ek ir . 92 Bu eser ler e ek o la r a k t a : a) 18 6 1-18 6 3 t a r ih le r i a r a s ın d a Ceride-i Havâdis’e ek o la r a k çık a r d ığı, d a h a ö n ce a d ı ge çe n Ruznâm e-i Ceride-i Havâdis’te “ N ev ’iyye” b a şlığı a lt ın d a ya zd ığ ı ya zıla r . b) 18 6 2 -18 6 5 t a r ih le r i a r a s ın d a M ü n if P a ş a ’m n d a ü yesi b u lu n d u ğu Ce m iye t -i İ lm iyye - i O s m â n iye ’n in çık a r d ığı Mecm ua-yı Fünûn’d a ya zd ığ ı ya zıla r . c) 18 8 2 (H . 130 0 ) t a r ih in d e İ s t a n b u l’d a k i k o le r a sa lgın ın d a k a p a n a n Ce m iye t - i İ lm iyye o r ga n ı Mecm ua-yı Fünûn ye r in e a yn ı a d la , fa k a t ken d i a d ın a çık a r d ığı t e k sa yı çık a b ile n Mecm ua-yı Fünûn’da. ya zd ığ ı ya zıla r . Bu m e cm u a ilk s a yısın d a “ Bir Yıld ız Bö ce ği İ le Bir Yo lc u ” a d lı ya zıd a n d o la yı k a p a t ıld ı.93 A. H . T a n p m a r ’ın sö yle d iğin e gö r e , M ü n if P a ş a ’n m “ b a zı şiir le r i va r s a d a , d e vr in in ş a ir le r i a r a s ın d a a n ıla ca k k ıym e t t e d e ğ ild ir le r .94 F a k a t , ş a ir liği h a k k ın d a h içb ir şey s ö ylem e d e n ‘m e k t e p ’ ü st ü n e b ir t e r k ib -i b e n d in i, m ü sb e t ilim le r in k a yn a ğı ve m a a r ifin ya ygın la ş 91 A. H . Ta n p ın a r , X IX . Asır Türk Edebiyatı Tarihi, s. 179, d ip n ot u : I. 92 M ü n if Paşa, Lâyiha. M illet Gen el Kü t ü p h a n esi, Ali E m ir i Lâ yih a la r Bölü m ü , Eski k a yıt 76, Ye n i Ka yıt 85 M t f, 9 sayfa, sa yfala r n u m ar asız, m ü sten sih i ü d eb ad a n F a ik Reşad . Lâ yih a yı M ü n if Paşa yazm ış, b u n a E r zu r u m lu H a r iciye n a zır ı M ek tu p çu su Eth em P er t ev P aşa ekler yap m ıştır . Âli Paşa d a b u n u tash ih etm iş. Faik Reşa t M ü n if P a şa ’n m fikir ler in i siyah , E th em P er t ev P a şa ’n ın ekler in i m a vi, Âli P a şa ’n ın ta sh ih ler in i d e kır m ızı m ü r ekkep le a yr ı a yr ı olm a ya r a k, m eselâ M ü n if P a şa ’n ın b ir cü m lesin in için e P er t ev P a şa ’n m b ir a çıklam a sı gir ecek şekild e b elir t m iştir . Böyle a yr ı r en kli m ü r ekkep le yazılm ış olm ası M ü n if P a şa ’n m fikir ler in i d iğer ler in in kiler d en a yır m a m ıza im kan sağlıyor . 93 1 . E m in , Son Asır Türk Şairleri, s. 10 0 1. 94 A. H . Ta n p ın a r , X IX . Asır Türk Edebiyat Tarihi, s. 179. R E C E P D U R AN 820 m a sın d a en ö n e m li k u r u m o lm a sı yü zü n d e n M ü n if P a ş a ’n ın yü c e lt t iği o k u l ü st ü n e şiir in i b u r a ya a lıy o r u m : 95 M ekteb M ekteb M ekteb M ekteb M ekteb M ekteb M ekteb M ekteb ki ki ki ki ki ki İd ki fe yz-b a h ş id ir e b n â -yı ü m m e t in h a cle gâ h ıd ır e b k â r -ı fik r e t in m e h d -i r if'a t id ir h e r ce m â a t in ka sr -ı ş e vk e t id ir m ü lk ü m ille t in r a h le gâ h ıd ır â yâ t -ı n u sr e t in en m ü h im m id ir esb â b -ı ser vet in sâ ye a ld ığı ye r d ir h a k ik a t in cilve g â h ıd ır esr â r -ı h ilk a t in Se r m â ye -i s a â d e t id ir d în ü d e vle t in Bu m ü d d e â m ü s e lle m id ir şer ' u h ik m e t in M e k t e b d e yip d e ge çm e ki k u d sîd ir ol m a k a m Sü k k â n ın a m ü essisîn e e yle ih t ir â m Be yt ü ’ş-şer ef s e zâ d ır a n a o lsa y d i n â m N â k ıs ge le n le r a n d a o lu r lâ ce r e m t a m â m L â y ık d e ğil m i d en se a n a k ıb le -i e n â m M a k s û d ise e ğe r s a n a b ir K â b e - i m e r â m O l câ n ib -i m ü b â r e k e va k t iyle e t h ır â m Ke s b -i k e m â le su b h u m esâ e yle ih t im â m Am m a m izâ c-ı a sr a m u vâ fık d a o lm a lı H e m ih t iyâ c- ı h a lk a m u t â b ık d a o lm a lı M â m û r e le r d e b ir n ice â lî b in â o lu r D â h ille r i m ü ze yye n o lu r d il-k ü ş â o lu r Sü k k â m ilm ü m a 'r ife t e â şin â o lu r H e m s a 'y u is t ik a a m e t ile a ğn iyâ o lu r E m n ü r e fâ h şâ m il-i b a y ü g e d â o lu r H e r şeyd e in t izâ m eser i r û n ü m â o lu r G ö zle r i ziyâ - yı h ik m e t ile r û şen â o lu r D ille r h e m îşe m a sd a r -ı şü k r ü sen â o lu r M e k t e p d e ğil d e y â n e d ir e sb â b ı b u n la r ın K a a b il m i e h l-i ce h l o la e r b â b ı b u n la r ın A ç d îd e - i b a s ir e t i â fâ k a k ıl n a za r P ü r d ü r za m a n ım ızd a a câ yib le ser -b eser 95 B. M eh m et T a h ir , Osmanlı Müellifleri, s. 241-242. M E H M E T T Â H İ R M Ü N İ F P AŞA, H A YA T I , F E LSE F E Sİ H e m - n e v’im iz b u n ü sh a -i k ü b r â o la n b eşer Şim şek g ib i b ir â fe t i e m r in e r â m e d e r Se yr -i ser î ile ce ve lâ n gâ h -ı b a h r ü b e r r Ce vv- i h a v â ya çık m a d a şâ h in -i t îz- p e r Ba h r -i m u h ît k a 'r ın a d a k o r k u su z in e r Ya r a b d a h a n e le r ya p a c a k t ır d a h a n e le r M e k t e b d e ğil m i m en şei h ep b u b e d â yiin E h l-i k e m â le işte m ü k â fâ t ı S â n i'in İst e r m isin ki e yle ye s in b o r cu n u ed â Bo r cu n n e d ir sen in â n ı ge l ö ğr e n ip t id â E vve l Ce n â b - ı H a k k ’a ü lü ’l-e m r e s â n iyâ E t sıd k ile it â a t ü ih lâ s ile d u â B ir d e ça lış k i b izd e o la n m u h t e lif k u vâ D â im ed e m e r â t ib -i a 'lâ y a ir t ik a E t m e z isen b u n a ge r e ği g ib i i't in â Sıd k ü h u lû s u s a 'yin o lu r cü m le t e n h e b â Bir ço k d a h î v e z â ifi v a r n e v‘-i â d e m in M e k t e b d e ö ğr e t ir s a n a ü st â d -ı ekr e m in Sen s a n m a k i b u sö zler i h â ş â fesâ n ed ir Yâ m u k t e zâ - yı d â iye - i ş â ir â n e d ir Yâ h u t ki ce r r -i m e n fa a t e b ir b a h â n e d ir D e r se n e ğe r ki b ö yle d e ğ ild ir d e y â n e d ir İ h lâ s ü sıd k ü h u b b - i va t a n d a n n işâ n e d ir Te s lîm -k e r d e -i u k a lâ - yı za m a n e d ir H a lk ın ya zık ki r a ğ b e t i n â m ü n işâ n e d ir Bilm e z cih a n d a m â ye -i ızz u a lâ n e d ir M e k t e b b ü yü k h a zîn e s id ir cü m le n i'm e t in M ift â h - ı s a 'y ü d ik k a t i e h l-i ze k â ve t in L â y ık d e ğil m i R û h u ’l-e m în o lsa k â t ib i K e r û b iyâ n - ı a r ş-ı b e r in o lsa h â cib i Şâ h in ş e h â n -ı r û y- i ze m în d e m u r â k ıb ı Ö m r ü fü zû n o la ki b u m ü lk ü n d e sâ h ib i T a k d ir e d e r u lü vv- i m a k â m -ı m e k â t ib i M a s r û fd u r h e m îş e b u n a fik r - i s â k îb i M e ş h û r h e m m ü s e llem a n ın r e ’y-i sâ ib i M e m d û h t u r s ıfâ t ı g ü zîd e m e n â k ib i R E CE P D U R AN 822 Yâ R a b b i h a şr e d e k o la t a h t ın d a b e r -k a r â r V â r ise d ü şm en i o la m a k h û r ü t â r ü m â r D e n e b ilir ki M ü n if P a ş a ’n ın b ü t ü n d ü şü n cele r in i b u şiir in d e b u la b ilir iz. T a n n ’yı b ilm e k t e n u lû ’l-e m r e ( D e vle t Ba şk a n m a ) it a a t a , b ilim in ya r a r ın d a n a yd ın la t ıcılığın a , h a k ik a t i ve r iş in d e n ze n gin liğe seb ep o lu ş u n a , ya r a t ılış s ır la r ın ı ö ğr e t işin d e n in sa n n e v’in in va zife le r in i ö ğr et işin e k a d a r gen iş t u t u la n b ir kon u su v a r şiir in . Bu k a d a r sözü o k u lu ö vm e k için s ö ylü yo r M ü n if P a şa . K ıs a c a ö vm e k ist ed iği b ilim d ir . F a k a t b ilim d e yin ce sa d e ce müsbet ilim leri a n la m a z. İnsanın bütünlüğünü sözkon u su e t t iği için , b u g ü n b izim kültür bilim leri (m â n e vi ilim le r ) d e d iğim iz b ilim le r i d e a n la r . “ Bir cih e t i n o k sa n o lu r sa in s a n i ye t in o cih e t i n oksa n o lu r .” 96 Çü n k ü in sa n ın iki cih e t i va r d ır : “ şah sî ve ga yr -ı şa h sî” o lm a k ü ze r e . G a yr - ı şah sî ya n ıyla ilg ili m ü n â s eb e t le r i ( T a n r ı’yla ve d iğe r in s a n la r la ) m ü sb e t ilim le r in d ü ze n le m e d iğin i, b u gü n b izim b ild iğim iz gib i M ü n if P a şa d a b iliyo r d u . D Ü Ş Ü N C E L E R İ M ü n if P a ş a ’n ın h a ya t ın ı, k işiliğin i, eser ler in i gö r d ü k t e n son r a o n u n d ü şü n ce le r in e ge çe b ilir iz. D ü ş ü n ce le r i ik i şekild e in ce le n e b ilir d i: i) F elsefen in â d e t o ld u ğu ü ze r e o n t o lo ji (va r lık b ilim ) ep ist em o lo ji (b ilgi teor isi ve m a n t ık ) ve E t ik (d e ğe r le r teor isi) d iye a yr ıld ığ ı b ilin m e k t e d ir . M ü n if P a ş a ’n ın a yr ı a yr ı b u k o n u la r d a k i fik ir le r i sö yle n e b ilir d i. F a k a t b ir ço k fik r i t e k b ir ya zıy a s ığd ır m a ya ça lışa n , a yn ı a n d a b ir ço k şey s ö yle ye n M ü n if P a ş a ’yı b u a yır ım a so k m a ya ça lış m a k b a zı d ü ş ü n ce le r in i gö zd e n k a çır m a ya n e d e n o la b ilir d i. 2) E ser le r i, ya zıla r ı a yr ı a yr ı ele a lın ır , b u r a d a ge çe n d ü ş ü n ce le r t a h lil e d ilir , h e r h a n gi b ir d ü ş ü n ü r e ve ya h u t t a b ir m e k t e b e ( - izm ’e) b a ğ la n a b i le ce k o la n la r a iş a r e t e d ile b ilir d i. Bu u sû lü n s a ğ la ya ca ğ ı b ir ya r a r d a , ya za r ın d ü şü n ce s eyr in i t a k ip e t m e ye im k â n sa ğla m a sıd ır . M ü n if P a ş a ’n ın in ce le ye b ild iğ im iz eser ler i Mecm ua-yı Fünûn’d a k ı ya zıla r ı Dâsitân-ı Â l-i Osm an, Muhâverât-ı Hikem iyye v e H ikm et-i H ukuk’tu r . M a t b u eser ler i a r a s ın d a s a yıla n fa k a t h içb ir ye r d e gö r e m e d iğim iz İlm -i Servet a d lı eser in d e t o p lu m ü st ü n e, ze n gin lik ü st ü n e fik ir le r in i sö ylü yo r v e b elk i d e “ M ü t e g a yyir o la n a lâ im d e n k a vâ id - i 96 Hikm et-i Hukuk, s. 54. M E H M E T T Â H İ R M Ü N İ F P AŞA, H A YA T I , F E LSE F E Sİ 823 s a b it e ” çık a r m a yı b ilim o la r a k t a n ım la ya n 97 M ü n if P a şa b a zı İktisa d î k a n u n la r d a n , ser vet in m en şein d en söz e d iyo r o la b ilir d i. Dâsitân -ı Â l-i Osm an a d lı eser i “ D e vle t -i Aliyye - i O s m a n iyye ’n in 60 0 . sen esi o lm a k m ü n â s e b e t iyle n a zm o lu n m u ş ” sekiz sa h ife lik b ir eser d ir . “ Bir b ir b e ya n et h ep s e lâ t in i” d iye r e k p a d iş a h la r ın t ek tek a d ın ı zik r e d ip ya p t ık la r ı işler i b e yit le r h a lin d e a n la t ıyo r . F a k a t n e v a r ki sa d e ce b u n u n la k a lm a yıp “ D ü ş m a n la r k a vî, t a li’le r ze b û n H a zn e le r t eh î ço k et t i d ü yû n İşte b u h a ld e b u ld u d e vle t i Be ya n a h a ce t v a r m ı â yâ n ı” 98 d iye r e k d e vle t in d u r u m u n u p r o b le m le r in i d e s ö yle m e k t e n ge r i k a l m ıyo r . Yin e t o p lu m d a k i ö lçü v e t a r t ıla r ın çe ş it li o lm a sın ın b ir p r o b le m o ld u ğu n u , K a n u n - u E sâ sî’n in ilâ n ıyla b u n u n o r t a d a n k a lk t ığın ı ifa d e e d iyo r : “ E t t i Ka n u n - u E sâ sî ilâ n T e vh id o lu n d u e k yâ l* u e vzâ n .” 99 Dâsitân -ı Â l-i Osm an'm , M ü n if P a ş a ’n ın —d a h a ö n ce s ö yle n d iği gib i - d e vle t in i s e vd iğin i, t a r ih iyle ilgile n d iğin i gö st er m esin d en b a şka b ir ö n em i yo k t u r . Muhâverât-ı Hikem iyye, “ F r a n sa h u k e m â y-ı b e n â m ın d a n Vo lt a ir e ve F e n e lo n v e F o n t e n e lle ’in t e ’lifâ t ın d a n ” ya p ılm ış t e r cü m e le r d ir . E ser , M ü n if P a ş a ’n ın d iya lo g h a k k ın d a b ilg i ve r m e s iyle b a şlıyo r . D iya lo g u n , O s m a n lı t o p lu m u n d a b ilin m e d iğin i b e lir t e r e k d iya lo g h a k k ın d a b ilg i ve r iyo r v e fa yd a la r ın d a n söz e d iyo r . D iya lo g “ iki ve ya h u t d a h a ziya d e eşh as a r a s ın d a k a r ş ılık lı ko n u şm a s u r e t in d e ” b ir k o n u n u n in ce le n m e s id ir .100 E ski Yu n a n lıla r ’d a b u t a r zd a eser ler in o ld u ğu n u , P la t o n ’u n b u e d e b î ş e k ild e k i eser ler in in ço k s a yıd a ve m e şh u r o ld u ğu n u s ö ylü yo r . “ H u k e m â -yı m ü t e a h h ir în d e b u t a r zd a eser ler ve r m iş t ir .” Bu t a r zın iki b ü yü k fa yd a s ı va r d ır : Bir isi kon u 97 Hikm et-i Hukuk, s. 11. 98 Dâsitân-ı A l-i Osman, s. 7. * E kya l, b ir cins ta h ıl ölçü sü , ‘k ile’n in çoğu lu . 99 Dâsitân .. s. 7. 100 Muhûverât-ı Hikemiyye, s. 2. 824 R E C E P D U R AN h a k k ın d a vâ r id o la n it ir a zla r ı o r t a d a n k a ld ır d ığın d a n “ t a m b ir a çık lık la ” k o n u o r t a ya k o n a b ilir , İkin cisi d e “ k o n u n e k a d a r d e r in olsa d a d in le yicile r e ‘kelâ P ge t ir m e d e n t a k ip e d ile b ilir . Bu yo lla o k u yu cu h em e ğle n e ce k ” h e m d e “ t a h sîl-i ilm ü m a 'r ife t ” h â sıl o la c a k t ır .101 E se r in m u h t e va s ın a b a k t ığım ızd a , ikisin in F e n e lo n ’d a n , 102 b ir in in F o n t e n e lle ’d e n ,103 a lt ı t a n e sin in Vo lt a ir e ’d e n 104 v e ikisin in d e a d ı ve r ilm e ye n b ir m ü e llift e n o lm a k ü ze r e o n b ir d iya lo g d a n ib a r e t o ld u ğu n u gö r ü yo r u z. 101 Muhâverât-1 Hikemiyye, s. 2. 102 F(m elon , Fr an çois d e Sa lign a c d e la M o t h e ( 16 5 1- 17 15 ) : Fr an sız filozofu ve Ta n r ıb ilim cisi. Am a cı Ka n a d a ’ya ve D o ğu ’ya gid er ek d in ve Fr an sız kü ltü r ü n e h izm et etm ekti. Ca m b r a i b a şp a p a zlığın a yü kselm iş ve or d a ölm ü ştü r . Descar tes’çı. Descartes felsefesin i açıklam ış, ku su r la r ın d an kaçın m ış, on u yet kin b ir a n la m d a t a m a m la m a ya çalışm ıştır . E ser ler i: Tanrının Varlığı ve Sıfatlan Üstüne inceleme, M eta fizik Üstüne Mektuplar, Malebranche'ın Tabiat ve Inâyet Sisteminin Çürütülmesi, Kızların Eğitim i Üstüne inceleme, Telem ak’m Maceraları, Kader ve Inâyet Üstüne M ek tup, Akademiye Mektup. (Cem il Sen a, Filozoflar Ansiklopedisi, cilt 2, İst a n b u l 19 75, s. 112 -114 ). 103 Fon ten elle, Bem a r d le Bovier d e ( 16 5 7- 175 7) : Fr an sız ed ib ve filozofu . Sayısı ve h a cim ler i b ü yü k ola n eserlerin d e d oğr u d a n asıl felsefeyi ilgilen d ir en ler i yoksa d a h a ya t ı, kar a kter i, eserleri felsefî zekâ izler iyle yü klü d ü r . İlim ler Ak a d e m isin e sekr eter old u . Bu aka d em in in geçm iş ü yeler in e ö vgü ler ya zd ı. Za m a n ın ın b ilim sel h ar eketin e b igâ n e kalm a d ı. Özellik le m a tem a tik ve fizik kon u su n a. Bilim t a r ih çiliğin d en ziya d e, b ilim va ka n ü visliği ya p t ı “ Ö vgü le r ” d e, Fon ten elle k ib a r la r a felsefe h oca lığı etm iş, b ilim ve felsefeyi sa lon la r d a kon u yap m ışt ır . E . Br eh ier ’n in Felsefe T a r ih i’n d e şöyle b ir cü m le va r : “ F on t en elle’in T a n r ı’sı, t a r ih t e d in ler in h oşgör ü sü z m ezh ep ler şeklin d e ken d in i göster en T a n r ı d eğild ir , a m a on u n tan r ısı T a b ia t ın T a n n ’sıd ır, b elli ka n u n la r a gör e h a r eket ed en ta b ia t ın Ta n r ısı. (Kısa ca ), d a h a son r a b ir cin s teoloji h a lin e gelecek ola n fizik (tir on u n d in i).” Ayn ı fik r i Vo lt a ir e ’d e d e gör eceğiz. Eser leri : Dünyaların Çokluğu Üstüne Konuşma, Ölülerin Diy aloglan, Akadem i’nin Târihi, Akademisyenlere Övgüler, Va n D a le ’n in Kâhinler'in Tarihi'n in özetin i F r a n sızca ’ya çevir m iş, Târih, Fobilerin Menşei. (D. J u lia , Dictionnaire de la Philosophie, Lar ou sse, 1964, P a r is; C. Sen a, Filozoflar Ansiklopedisi, İs t a n b u l 19 75; E . Br eh ier , Histoire de la Philosophie, I I . cilt , I . Kit a p , P ar is 1929, s. 30 5-30 9). 104 Vo lt a ir e , F r a n çois-M a r ie Ar o u e t (16 9 4 -1778 ). H u ku k oku d u , 172 6 -2 9 yılla r ın d a Lo n d r a ’d a b u lu n d u . I n gilizler in m eşr û t î k r a llığın ı gör d ü . P ar is’e d ön d ü ğü n d e İngilizler Üstüne Mektuplar’ı ya yn ıla n d ı, eser yasaklan d ı. Ka r a Avr u p a sın a İn giliz d ü şü n celer in i t a şıyan , Nevvton ’u n m eka n ist d o ğa sistem in i, Lo ck e ’un em p irist felsefesi ile İn giliz d eizm in i t a n ıt a n b u m ektu p la r , Avr u p a kü lt ü r ta r ih in d e b ir d ön ü m n oktasıd ır . M . Gökb er k ’in “ Fr a n sız ayd ın la n m asın ın asıl ön d er i” d ed iği Vo lt a ir e h a kkın d a Dictionnaire de la Philosophie’sin d e D id ier J u lia a yn ı övgü lü d ili ku lla n m ıyor : “ H içb ir eserin d e felsefe yoktu r . Felsefî M ekt u p la r ı I n giliz h a yatı M E H M E T T Â H İ R M Ü N Î F P AŞA, H A YA T I , F E LSE F E Sİ 825 F e n e lo n ’d a n t e r cü m e e d ile n b ir in ci d iy a lo g t a 105 “ in s a n la r ın a k ıllıca o lm a ya n işler i k a r şıs ın d a ” ik i a yr ı kişin in a yn ı o la ya d e ğişik t e p k ile r i sözkon u su e d ile r e k s o n u çt a “ in s a n la r ın a k la u yg u n d a vr a n ış la r göst er m esi ge r e k ir ” t e zi s a vu n u lu yo r . F o n t e n e lle ’d e n seçilen d iy a lo g 106 D im it r iu s ile E r o s t r a t a r a s ın d a ge çiyo r . D im it r iu s At in a ’d a k e n d in i k r a llığa s e çt ir ir v e o n sen e k a d a r m e m le k e t i iyi id a r e ed er . H a lk d a ken d isin e şü k r a n ifa d esi o la r a k a d ım e b e d ile şt ir m e k için t u n çt a n 360 h e yk e lin i ya p a r a k şeh r in h e r t a r a fın a d ik e r . Ke n d is in d e n so n r a ge le n P o live r e st , D im it r iu s ’u n h e yk e lle r in i yık a r . E r o st r a t , n a m k a za n m a k için iyi v e y a k ö t ü olsu n h er işi ya p a b ile n b ir is ya n k â r , b ir “ sa h ib -i h u r û c” t u r . D ü n ya n ın Ye d i h a r ik a s ın d a n Efes M â b e d i’n i ya k m ış v e E fes lile r b u a d a m ın a d ın ı kim se n in k a a le a lm a m a s ın ı (a n m a m a sın ı) k a n u n la r ın a k o ym u ş la r a m a b ö yle ce E r o s t r a t ’ın is t e d iği o lm u ş, a d ı u n u t u lm a k t a n k u r t u lm u ş t u r . D iya lo g u n ve r m e k is t e d iği m e s a j: Yık m a k t a n ze vk d u ya n a n a r sişt fik r i t em sil ed e n E r o s t r a t ’la , “ eski u yg a r lık la r yık ılm a zs a ye n ile r i n e r e d e ya ş a ya ca k ” şek lin d e k i b a sit b ir k ıya s la , o lu m lu işler ya p a r a k ( t a p ın a ğın m im a r ı) a d la r ın ı e b e d ile ş t ir m e k is t e ye n le r i, u yg a r lığ a h izm e t i ge çe n le r i m u k a ye s e e t m e k v e so n u çt a o lu m lu işler ya p m a yı ö n e r m e k t ir . E r o s t r a t ’a gö r e in s a n la r ın u yg a r lık d iye r e k k e n d ile r in i a ld a t t ık la r ı şey a slın d a tefâhur a r zu s u n u n t a t m in e d ilm e s id ir , “ b u kr on iği, New lon Felsefesinin Unsurları Nevvton ’u n b ilim a n layışın ın tem ellen d ir ilm esin d en çok on u n vü lga r ize ed ilm esi, Candide ise h iç oku m a d ığı Le ib n iz’in op tim ist felsefe an la yışın ın ka r ika t ü r ize ed ilm esid ir. Felsefe Sözlü ğü ise ed eb î t a r ifler kit a b ıd ır ” d iyor . Bu eleştirid en ger iye kala n Vo lt a ir e şu d u r : “ Kıym e t li b ir a h lâkçı, özgü r lü k ve toleran s sa vu n u cu su .” A. M a u r o is’ya gör e ise b ü t ü n m ektu p la r ın ı, d in i, kiliseyi kasted er ek “ a lça ğı ezelim ” d iye b it ir en Vo lt a ir e ’e gö r e: Ka a d ir b ir ya r a t ıcı T a n r ı’ya in a n m a k sa çm a d ır , Ku t s a l Kit a p (İn cil) in a n ılm a ya ca k ola yla r la d olu d u r , 18 asır d ır süren , kelim eler , k a vr a m la r u ğr u n a yap ılm ış ola n m ezh ep savaşlar ı çılgın ca ve b oşu n ad ır . O h a ld e n eye in a n ılm a lıd ır ? Bu b ir a z ka r a n lık. O ku n a ca k tek kit a p t a b ia t t ır Vo lt a ir e ’e gör e, tek d in T a n r ı’ya t a p ın m a k ve n am u slu , d oğr u in san olm a kt ır , on u n a h lâ kı salt in san lıktır . Fa gu et , Vo lt a ir e ’in felsefesin i şöyle b elir liyor . “ Açık fik ir ler kar m aşası (kaosu )” . Eser ler i : İngilizler Üstüne Mektuplar, Neıvton felsefesinin Öğeleri, Felsefe Sözlüğü, Bilg isiz Filozof, Ulusların Töreleri ve Ru hu Üzerine Deneme, Tolerans Üstüne İnceleme, Muham med ve Taassup, Felsefî Mektup lar. (M . Gökb er k, Felsefe Tarihi, An k a r a 19 75; A. M a u r ois, Voltaire, Ga llim a r d , Par is 1935, s. 94-99 ; D . J u lia , Dictiom aire de la Philosophie, 1964). ı°5 Muhâverât-ı Hikemiyye, s. 3-6. ıoe Muhâverât-ı Hikemiyye, s. 6 -11. 826 R E C E P D U R AN â le m d e h a l ve a k d -i u m u r a b â is o la n m ü ce r r e d a ğr a z-ı n e fs â n iye d ir .107 T a h r ip is t e ği d e n efsî b ir istek o ld u ğu n d a n su ç o lm a m a k ge r e k ir . O ys a u yga r lığı s a vu n a n D im it r iu s ’a gö r e h e r şey ö ze llik le in sa n n e v’i “ b a zîçe - i d est-i t e fâ h u r ” o lm a m a lıd ır . U yg a r lık , b a yın d ır lık işler iyle, k a t k ıla r d a b u lu n u la r a k o lu ş t u r u lu r . Bu yü zd e n so n r a ki ge le n , k e n d in d e n ö n ce ge le n le r in b ır a k t ık la r ı u yg a r lık u n s u r la r ın ı k o r u m a lı d ır la r . F o n t e n e lle ’d e n s e çt iği b u d iya lo g d a M ü n if P a şa , D e vle t ’e ka r şı ‘sila h çe k e n ’ b a zı kim se ler e ik a zd a b u lu n u p , ya p t ık la r ın ın u yg a r lığ a ka r şı çık m a k o ld u ğu n u , ya p ılm a s ı ge r e k e n in b u o lm a d ığın ı b e lir t m e k ist iyo r . K it a b ın y a yın t a r ih i 18 59 ’u gö zö n ü n e a lır sa k , 18 40 ’la r d a n it ib a r e n im p a r a t o r lu k için d e h a r e k e t e ge çir ile n E r m e n ile r , Su r iye d e k i M a r u n î v e D ü r zî a ya k la n m a la r ı, 18 30 v e 18 4 8 ’d ek i Avr u p a ih t ila lle r in in Ba lk a n la r d a k i a k is le r in in 108 İ m p a r a t o r lu ğa ka r şı — ya n i u yg a r lığ a ka r şı — E r o s t r a t d u r u m u n d a yd ıla r . M ü n if P a ş a ’n m b u n a işa r et etm iş olm a sı d a m ü m k ü n d ü r . Vo lt a ir e ’d e n seçilen ü çü n cü d iy a lo g 109 ö n e m li işler le u ğr a şa n d iğe r m ille t ler e k a r ş ılık “ a h a lisi m ü lâ yim v e h a fif t a b ia t lı kim se ler ” o la n v e “ a b es şe yle r le u ğr a ş a n ” . . . “ Ke ş m ir Ş e h r i’n in T a n zim in e D a ir Bir F ilo zo fla Bo s t a n cın ın M u h a ve r e s i” d i r . 110 Bu k o n u ş m a d a M ü n if P a ş a ’n m ö n e m ve r d iğ i k o n u la r d a n b ir i o la n ‘u yg a r lık ’ k o n u su n d a d ır . U yg a r lığ ın b e lir t ile r in d e n , gö s t e r ge le r in d e n b ir i d e şeh r in b a yın d ır o lm a s ıd ır , so k a k la r ın ın a yd ın la t ılm ış olm a sı ve k a ld ır ım la r ın ın iyi d öşen m iş o lm a s ıd ır .111 S a n a yi v e t ica r e t e ö n e m ve r e ce k le r i ye r d e “ İ yş ü iş r e t ” e d a lm ış k im se le r d en o lu şa n Ke ş m ir h a lk ın ı tem sil e d e n Bo s t a n cı u yga r lığın ın sa vu n u cu su “ H in d is t a n h a k im le r in d e n , ge n e lin m e n fa a t la r ım b ile n , in sa m n s a a d e t i ve s a n a yiin in t e r a k k i ve ya yılm a s ı için m e n fa a t im d ü şü n m e d e n fik r in i sö yle m e yi a lışk a n lık ed in m iş b ir z â t a ,” h a k im e ye n ik d ü ş ü yo r , o n u n k a r şısın d a su su yor . Bir ü lk e yi im a r e t m e k için ça lış m a k ge r e k ir . E lb e t t e ki m a lze m e d e ge r e k lid ir . F a k a t d iya lo ğ u m u zd a k i g ib i m a lze m e va r , fa k a t “ ist ek” yo k sa h içb ir şey ya p m a k m ü m k ü n d e ğild ir . Bu ist eği d e m a a r if, e ğit im 107 a.g.e., aynı yer, s. 10. 108 F. H . Ar m a o ğlu , Siyasi Tarih, 178 9-1960 , SBF Ya yın ı, An ka r a 1975. 109 Muhâverât Hikemiyye, s. 11-18 . 110 Bostan cı, sa r a y teşkila tın d a sa r a yın kor u n m ası ile va zifeli kim se. Bu r a d a sa r a yın d ü şü n cesin i tem sil ed iyor . 111 Ta n zîm -i İst a n b u l, M ecm m -i Fünûn, sayı 2 1, s. 373-38 0 . M E H M E T T Â H İ R M Ü N İ F P AŞA, H A YA T I , F E LSE F E Sİ 827 ve r e ce k t ir . S a n a yi ve t ica r e t b ir ü lk e n in im a r ın d a va zge çilm e ye ce k u n su r la r d ır . F ü n û n v e s a n a yi ö n e m lid ir , ih m a l e d ilm e m e k ger ek ir . M e m le k e t in im a r ı için “ a k ıl ve r e n le r e , fik ir ile r i s ü r e n le r in ” sö yle d ik le r in e Ke ş m ir lin in ya p t ığ ı gib i gü lü p ge çm e m e k , fa k a t ü ze r in d e d ü ş ü n m e k ge r e k ir . M ü n if P a şa “ a kl-ı s e lim ” t a r a ft a r ı b ir d ü şü n ü r d ü r , fik ir n e r e d e n gelir se gelsin “ L â t a n zu r ilâ m e n k a a le , u n zu r ilâ m â k a a le ” 112 d iye r e k o s ır a la r d a O s m a n lı D e v le t i’n e ya p ıla n ö n e r ile r ü ze r in d e d u r u lm a s ın ı s a ğla m a k is t iyo r o lm a lıd ır . D iya lo g u m u zd a Bo s t a n cı, ü lk e n in b a yın d ır olm a sı için b ir y a b a n cı t a r a fın d a n ile r i sü r ü len b ü t ü n ö n e r ile r e b ir b a h a n e b u la r a k ka r şı çık a n o lu m su z b ir t ip i tem sil e d iyo r . T o p lu m a u ym a k ge r e k t iğin i, u yga r lık gib i, t e r a k k i, fen , m a a r if g ib i t o p lu m u n p e k k a b u l e t m e d iği, a m a a slın d a ge r e k li o la n şeyler i s ö yle ye r e k s ivr ile n le r i p a yla ya n , o n a ka r şı çık a n la r ı Bo st a n cı t ip in d e s a ya r sa k M ü n if P a ş a ken d in i ve k e n d i g ib i d ü şü n e n le r i s a vu n m a ya m ü s a it b ir d iya lo g seçm iş. D iya lo g d a vu r gu la n a n b ir b a şk a k o n u d a b a yın d ır lık için t eo r ik ve p r a t iğin b ir liği ge r e k liliğid ir , ö z e llik le t eo r i için o k u l ge r e k lid ir , b u r a d a n d a m a a r if p r o b le m in e yo l a çılır . Za t e n M ü n if P a ş a ’n m t e r a k k i için , ü lk e n in iyi yö n e t ile b ilm e s i için “ d ip lo m a lı” kim seler e ih t iya ç o ld u ğu n u s a vu n a n la r d a n o ld u ğu n u , za m a n ın p a d işa h ı Ab d ü lh a m id ’le ya p t ığ ı b ir k o n u ş m a d a n b iliy o r u z .113 Bu d iya lo g d a , O s m a n lı T o p lu m u ’n a ya b a n c ı b ir ze n g in lik a n la yış ıyla d a k a r şıla şıyo r u z. O d a , ze n gin liğin p a r a v e a r â zi sa h ib i d e m e k o lm a d ığıd ır . “ Ze n gin lik v e s a a d e t sa h ib i o la n la r t o p r a ğı en iyi şekild e iş le ye n le r d ir .” Bu t a n ım , t o p lu m u ça lış m a ya sevk et m ek ist eyen b ir kim se n in ya p a c a ğ ı b ir t a n ım d ır . M ü n if P a ş a ’n ın t o p lu m d a fe r t ler i ça lış m a ya s e vk e t m e k istem esi, P r en s S a b a h a t t in ’in İçtim aî M eslek 'in d e ya zd ığ ı “ h e r şeyi h ü k ü m e t t e n b e k le m e zih n iye t in d e n u za k la ş m a ” 114 t a vsiye s in d e n ço k ö n ce k i yılla r a d ü şer . Yin e t o p lu m sa l s o r u n la r d a n işr et e d a lm a d a sözkon u su e d ilip , d e vle t in k a za n cı t o p lu m u n za r a r ın a ise d e vle t b u k a za n cın d a n va zg e çm e lid ir fik r i, d e vle t in t o p lu m le h in e b a zı fe d a k â r lık la r ın ı sözkon u su e t m e k t ir ki, t o p lu m la 112 “ Söyleyen e d eğil söylen en e b a k ” a n la m ın d a. Sıb yâ n , Mecm ua-i Fünûn, sayı 5, s. 176 -18 1. E h em m iyet-i Ter b iye-i 113 A. Fu a t , Türk Tarih Encümeni Mecmuası. 114 H . Z . Ü lken , Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi, 19 11’d e ya zıyor . s. 54 6 ; Pren s Sab a h a t t in 8a 8 R E C E P D U R AN d e vle t i a yn ile şt ir m e , d e vle t i t o p lu m d a n a yr ı t u t m a m a g ib i ye n i b ir fik ir s a yıla b ilir O s m a n lı T o p lu m u için . Vo lt a ir e ’in şid d et le ka r şı çık t ığı “ e zm e li” d e d iğ i,115 “ t ü r k ü ça ğır ıp şa r a p içe n v e ye d ik le r in i h a zm e d e n ” r u h b a n île r , O s m a n lı T o p lu m u için p r o b le m d e ğild ir . Çü n k ü O s m a n lı T o p lu m u n d a , Ba t ılı a n la m ın d a d in a d a m la r ı t o p lu m u yo k t u r , ya n i o n la r d a h e r h a n gi b ir va t a n d a ş ın ‘sosya l gö r e vle r i’yle yü k ü m lü d ü r , b ir a yr ıca lığ a sa h ip d e ğild ir le r . F e n e lo n ’d a n seçilen b ir ik in ci d iy a lo g d a 116 vu r g u la m a k isten en va t a n ın k r a ld a n (b izim t o p lu m u m u z için p a d işa h t a n ) ü st ü n o ld u ğu , yin e va t a n ın kişisel çık a r la r d a n d a ü st ü n o ld u ğu d u r . K r a lın a k ıza r a k b a şk a b ir d e vle t e sığın m ış, d a h a so n r a ö z va t a n ın ın o r d u su n a ka r şı sa va şa n b ir yü k se k r ü t b e li s u b a yın ye r ilm e s i ko n u e d iliyo r . Muhâverât-ı Hikem iy y e'n in b eş in ci d iya lo ğ u Vo lt a ir e ’d e n .117 Sefâ le t için d e ya ş a r k e n t e sa d ü fen s a r a ya in t is a b ed en b ir k a d ın ın ‘m u t lu o lm a ’ a çısın d a n , sefa let için d e k i gü n le r in i s a r a yd a k i gü n le r in e t e r cih etm esi k o n u ed ilm iş. O s m a n lı t o p lu m u için ye n i b ir fik ir . Çü n k ü , ge n e llik le O s m a n lı t o p lu m u n d a s a r a ya s a ygı d u yu lu r , s a r a y ‘yü c e ’ k a b u l e d ilir , ele şt ir ilm e zd i. Alt ın c ı d iya lo g d a Vo lt a ir e ’d e n .118 Bu n d a n so n r a ki d iya lo gla r , son ikisi h a r iç Vo lt a ir e ’d en . K u d e m â - yı felâ sifed en L u k r e s ,119 m eşh u r E p ik ü r 120 n a m filo zo fu n m e zh e b i ü ze r e in sa n ın a ’za m -ı t e m e t t u â t ım t e le zzü zâ t -ı r u h â n iyye v e cis m a n iyye ye m ü n h a s ır a d d e d e r e k b ilcü m le m esa i v e ik d â m a t ım ız b u n la r ın t a h silin e m a s r u f o lm a lıd ır it ik a d ın d a 115 A. M a u r ois, Voltaire, Ga llim a r d , Par is 1935, s. 95. 116 Muhâverât-ı Hikemiyye, s. 18 -23. 117 a.g.e., aynı yer, 23-29. 118 a.g.e., aynı yer, 29-47. 119 Lu kr es, Tit u s Lu cr et iu s Ca r u s (M . Ö . 9 6-55). Eser i : De Rerum Natura. H a ya t ı h a kkın d a a çık b ilgi yok. Soylu b ir R o m a lı o ld u ğu söylen iyor . Felsefe kon u lar ın ı ele a ld ığı eserin d e Ep iku r os’u n b a zı d ü şü n celer in i, ör n eğin , evr en in a tom lar d a n m eyd a n a geld iği fikr in i, sa p m a lar ı, in san d a ö zgü r lü ğü ka b u l ed er. (S. H ila v, Lu kr et iu s’u n Evrenin Yapısı kit a b ı, İst a n b u l 1974, Gir iş Bölü m ü , s. 7-9 ; C. Sen a, Filozoflar Ansiklopedisi, cilt m ) . 120 E p ik ü r (Epiku ros) (M . ö . 34 1-2 70 ). Sisam d a d oğm u ş, 30 6 yılın d a ça lka n t ıla r için d eki At in a ’d a oku lu n u b ir b a h çe için d e ku rm u ş. O n a gör e, r ea lit e a t om la r d a n olu şu r , â lem a tom lar ın sa p m a la r son u cu b ir b ir in e ça r p m a la r ı ile va r lığa gelm iştir. M eka n ik k a n u n la r la a çıkla n a b ilir . Ka d er e , T a n r ıla r a , D in e lâ ka yd . Bilgid e am p irist. E n yü ksek iyi h a zd ır , zih in zevkler in e ön em ver ir . Am a ç p r a t ikt ir , yaşam a d ır . (M . Gökb er k, Felsefe Tarihi, An k a r a 19 75; A. W eb er , Felsefe Tarihi, çev. H . Ve h b i E r a lp , İst an b u l 1963). M E H M E T T Â H Î R M Ü N İ F P AŞA, H A YA T I , F E LS E F E Sİ 829 o lu p v e â le m in t e k e vvü n ü n ü d a h î ze r r â t ın içt im a -ı it t ifâ k ıyye s in e n isb et e yle d iğin d e n m û m â ile yh ile k e zâ lik m e şâ h îr -i h u k e m â -yı m ü t e k a d d im în d e n b u n u n h ilâ fın d a b u lu n a n P o s id o n iyo s 121 b e yn in d e isb â t -ı V â c ib ü ’l- Vü c û d h a k k ın d a vu k u b u la n m u h â ve r e d ir .” Bu k e z ko n u d a h a ö n ce k ile r g ib i d o la ylı o la r a k d e ğil, fa k a t d o ğr u d a n felsefeyle a lâ k a lıd ır . Bu d iya lo g d a sözü e d ile n k o n u la r : Ale m in a t o m la r d a n m ü t eşekk il o ld u ğ u ; h içb ir şey 'a d e m d e n h â sıl o lm a z (ex n ih ilo n ih il) v e h içb ir şey ‘a d e m e r ic 'a t e t m e z; h içb ir şey k e n d iliğin d e n vü c u d a g e lm e z; eser sâ n i’i ge r e k t ir ir m i; t a b ia t n e ya p a b ilir ( t a b ia t ın k u d r e t i) ; za m a n b ir ş eyin o lu ş u m u n d a (te k e vvü n ) b ir r o l o yn a ya b ilir m i; â le m i vü c u d a ge t ir e n b ir vü cu d -i â k il v a r m ıd ır -yo k m u d u r ; ken d isin d e n m a lû m a t ım ız o lm a ya n şeyin va r lığ ın a h ü k m e d e b ilir m iyiz; m a d d e k e n d i t a b ia t iyle k a a im m id ir ; t a b ia t ı a n la m a k ; m a d d e h a d d izâ t ın d a a k ıl v e b a sir e t s a h ib i k a b û l e d ile b ilir m i; m a d d e t a a k k u l ed er se o n a t a a k k u l k u d r e t in i k im v e r d i; b u ve r e n (kim se) o t a a k k u lü k im d e n , n e r e d e n a ld ı; h a r e k e t d a im a m a d d e d e m e vcu t m u d u r ; h a r e k e t in m a d d e ye b a şk a ye r d e n ge ld iği gib i, a kıl d a in s a n a b a şk a ye r d e n m i g e lir ; in s a n a a k lı ve r e n b ir sah ib - i a k ıl ve k u d r e t -i vü cu d m u va r d ır ; m a d d e k a d îm v e e ze lî o ld u ğu n d a n . . . h a r e k e t ve a k lın o n d a b u lu n m a s ı ik t iza ed e r m i; h e r şey b ir seb ep ve h ik m e t t a h t ın d a m ı h a lk o lu n m u şt u r ; v â c ib ü ’l-vü cu d k a b u l ed ilir se b u b ir m e k â n d a m ı o la ca k t ır , m e k â n d a n m ü n e zze h m i o la ca k t ır ; fe zâ yı k â ffe t en ih a t a e d e ce k m i e t m e ye ce k m i; â le m i n için ya r a t m ış t ır ; n ed e n m ü m t e n iu ’l- id r â k t ir ; m ü m t e n iu ’l-id r â k (id r â k o lu n m a k o n u n h a k k ın d a im k â n s ız) olm a sı, h e n d esed eki a sim p t o t g ib i b ize gö r e n isb et -i g a yr - ı m ü t e n â h iye olm a sı yü zü n d e n d ir ; r u h n e d ir , n e r e d e d ir , la t î f b ir m a d d e m id ir ; r u h m a d d î u ya r ıd a n n a sıl e t k ile n ir ; d ü şü n ced e m a d d î o la n ya n v a r m ıd ır ; h a ya t n a sıl b ir şey d ir , n e r e d e n g e lir ; şu a ğa cın h a ya t b u lm a s ın ı s a ğ la ya n n e b t (b it m e, m e yd a n a çık m a , ye r d e n çık m a ) is m in d e b ir v ü cu d (ya n i ge n e l k a v r a m ) v a r m ıd ır ; a ğa ç b u g ü cü k e n d iliğin d e n h a sıl e yle ye b ilir m i; 121 Poseid on ios (Ya kla şık M . Ö . 135-50 ): Yu n a n filozofu . O r t a Stoa lıla r d a n . Ka n ıt la r ı r ation el d eğil d a h a çok em p ir ik n it elikt e (oysa d iya lo gd a ken d isin in m a t em atikçi old u ğu n u söylü yor Poseid on ios. Vo lt a ir e ’in b ir b ilgi eksikliği olm a lı b u kon u d a ). Ar istoteles gib i, a çıklam a sın d a or ga n izm a yı ör n ek a lır . (D iya loga u ygu n olar ak) b ir h a ya t gü cü , ya r a t ır ve h er şeyi b ir b ü t ü n d e b ir leştir ir. P la ton -Ar istoteles çer çevesin d e d ü şü n ü r , in s a n d a b ir tan r ısal ya n (akıl) b ir d e h a yva n sa l yan (bed en ) va r d ır . (M . Gökb er k., C. Sen a, Filozoflar Ansiklopedisi). 830 R E CE P D U R AN h a ya t ism in d e b ir vü cu d v a r m ıd ır ; n e b t v e h a ya t a n ca k k e lim e le r (n om , ses) m id ir ; fik ir le r im iz n a sıl m e yd a n a g e lir ; b izim m a fe vk i m iz d e b ir m ü essir in eser i m id ir ; b u m ü essir ( Vâ c ib u ’l- Vü cu d ) b ize d a im a fik ir ve r m e k le m i m e şgu ld ü r , yo k s a b a ze n k e n d iliğin d e n , b a ze n d e d u yu m la r ya r d ım ıyla fik ir m e yd a n a ge t ir e n r u h î ce vh e r le r m i ya r a t m ış t ır ; b u ce vh e r le r ca n lın ın b e d e n in d e d o ğu ş t a n m ı va r d ır , yo k s a h u lû l e t m e k ü ze r e ca n lın ın b e d e n in in olu şm a sın ı m ı b e k ler le r , yo k sa b u ce vh e r le r ca n lın ın vü cu d u n a o n u n k a b iliye t in e (isti’d a d ) gö r e m i h u lû l e d e r le r ; b ü t ü n b u k o n u la r ı a n la ya b ilir m iyiz, yo ksa b u n la r ı h iç b ile m e ye ce k m iyiz; a cz ve k u s u r u m u zu h issed ip b ir K a a d ir -i M u t la k vü cû d u n u t a sd ik v e ik r a r m ı e d e ce ğiz? G ö r ü ld ü ğ ü gib i b u n la r t a m a m e n felsefî k o n u la r . T e r cü m e e d e b il m ek için b ile b e lli b ir s e viye d e felsefî fo r m a s yo n a sa h ip o lm a yı ge r e k t ir e n k o n u la r d ır . M ü n if P a ş a ’n ın t e r cü m e sin d e cü m le n in gelişin i, a kışın ı b o za b ile ce k h e r h a n gi b ir d il sü r çm esin e b ile r a s t la m ıyo r u z. B u r a d a n o n u n felsefe ile ya k ın lığ ı o ld u ğu k a n a a t in e va r a b ilir iz, ile r d e ge le ce k o lm a s ın a r a ğm e n , o n u n b ir felsefe t a m m ı v a r ki, k e n d isin in felsefe ile u ğr a şt ığın ı t eslim e t m e m e k m ü m k ü n d e ğild ir b u t a n ım gö r ü ld ü k t e n son r a . Bu t a n ım a “ ist er İ lâ h î, ist er b e ş e r î” s ö zü n ü e k ler ve M ü n if P a ş a ’n m d a h a m ü t e vâ zi d a vr a n d ığ ın ı gö st er en “ a kl-ı İ n sa n în in m ü s a it o ld u ğ u m e r t e b e ” sö zü n ü çık a r ır s a k An d r e L a la n d e ’m felsefe t a n ım ın ı eld e e d er iz. L a la n d e ’ın t a n ım ı: “ İ st e r İ lâ h î ister b e şe r î o lsu n , h e r t ü r o lgu n u n seb ep ve m en şein i a r a m a k . . . ” 122 M ü n if P a ş a ’n ın t a n ım ı d a ş ö yle : “ İ lm - i h ik m e t , a kl-ı İn sa n în in m ü sa id o ld u ğ u m e r t eb e eşya ve h a d isâ t m ile l ve e sb a b ve h a k â yik ım b ild ir ir .” 123 Ye d in c i d iya lo g yin e Vo lt a ir e ’d e n .121 “ Bir F e yle s o f ile Bir M a liye N â z ın ” n m k a r şılık lı k o n u şm a sıd ır . T o p lu m s a l k o n u ü st ü n e, ze n gin lik ü stü n e. Bu k e z s e r ve t in d e ğiş ik b ir t a n ım ı ile ka r şı k a r ş ıya yız: “ Bir m e m le k e t in ser vet i a lt ın v e gü m ü ş ile d e ğil za h ir e s in in b o llu ğu , s a n a yiin in ço k lu ğu v e a h a lis in in s a 'y ’ü ga yr e t i ile d ir .” Vo lt a ir e s a n a t k â r la r ı ö vü yo r v e ö ze t le 1) Ça lış m a ya n n ü fu sa , 2) N ü fu su n u a r t t ır m a ya n , ü r e m e ye n t o p lu m a ka r şı çık a r a k , 3) Z e n gin liğin ço k ü r e t im 122 An d r e La la n d e, Par is 1938 , s. 58 3. Vocabulaire Technigue et Critique de la Philosoplıie, cilt I I , 123 Hikm et-i Hukuk, s. 10. 124 Muhâverât-ı Hikemiyye. s. 4 7-55. M E H M E T T ÂH İ R M Ü N İ F P AŞA, H AYAT I , F E LSE F E Sİ 831 ya p m a k o ld u ğu n u ve 4) Sa d e ce r a h a t ya ş a m a k t a d e ğil, sa va şt a ve d ü n ya d e vle t le r i a r a s ın d a s a ygın b ir ye r k a za n m a k t a d a y a r a n o la ca ğım sö ylü yo r . P a r ça p a r ça b a zı ş e yle r ifâ d e etse d e b u cü m le le r t o p la n ıp b ir b ü t ü n o r t a ya k o n m a k is t e n d iğin d e ye n i b ir dünya görüşü, a ğır lığın ı h issettir m e ih t iya cım d u ya n b ir d e vle t ethosu o r t a ya çık ıyo r . Ye n i b ir O s m a n lı T o p lu m u o lu ş t u r m a g a yr e t i için d e k i M ü n if P a şa t a r a fın d a n t it izlik le — ke n d i fik r in i ya n sıt m a sı b a k ım ın d a n — seçilm iş b ir ko n u şm a . Bu ye n i t o p lu m d a “ n ü fu su n u a r t t ır m a ya ça lışa n , ü r e t en , ça lışk a n , sa va ş için h a zır lık lı o la n , k e n d i k e n d in e ye t e n , h a ya t ın ı b ilim e gö r e d ü ze n le ye n , h a k la r ın ı b ile n fe r t le r d e n o lu ş a n 125 b ir t o p lu m d u r .” 126 Bu t o p lu m d a h er kes o k u m a ya zm a b ilir , m ü t e h a r r ik h a r fli m a t b a a sa yesin d e k it a p la r ve d e r gile r e sa h ip b ir t o p lu m d u r M ü n if P a ş a ’n ın o lu ş t u r m a k is t e d iği t o p lu m .127 Se k izin ci d iya lo g m e d e n î d e n e n t o p lu m d a n (b ir F r a n sız m ü d er r is) b ir i ile va h ş île r d e n b ir in in ( F r a n s ızca b ile n b ir va h şîn in ) r u h , k a n u n , k a d ın ve t o p lu m d a k i ye r i ü st ü n e k o n u ş m a la r ıd ır . Yin e Vo lt a ir e ’d e n b u d iy a lo g .128 M ü d e r r is va h ş îlik ’in t a b iî o ld u ğu n u sö yle r k e n va h ş î “ in sa n m e d e n î b i’t - t a b ” d ır d iyo r . Bu r a d a m e d e n îlik va h ş îlik k a vr a m la r ın ın iyi b e lir le n e m iye ce ğin i, gö r e ce li k a vr a m la r o ld u ğu gö r ü lü yo r . Va h ş î, şeh ir siz m e d e n iye t in o la b ild iğin i “ Be d e vî Ar a p la r ve K ü r t le r i” ö r n e k ve r e r e k s ö ylü yo r . Bu n a m u k â b il m ü d e r r isin m e d e n iye t t a n ım ın d a k i u n s u r la r “ şeh ir , k r a l, t iya t r o , ib â d e t h â n e , ü n iver sit e, k ü t ü p h â n e , m e yh â n e le r ” d ir . Vo lt a ir e ’in va h ş îsi Ar is t o t e le s ci b ir va h ş i, “ in sa n h içb ir va k it t e t e fe k k ü r d e n h a lî d e ğ ild ir ” d iyo r ve in sa n ı şu şekild e t a n ın ılıyo r : “ İ n s a n ik i a ya k lı b ir h a yva n d ır , t e fe k k ü r e t m e k v e la k ır d ı s ö yle m e k (kon u şm a k) ve gü lm e k o n u n h a va ssın d a n d ır . V e m a ym u n d a n d a h a k a b iliye t li e ller in i k u lla n ır .” D a h a son r a r u h , h a yva n la r , h â fıza , a k ıl, k a n u n ü st ü n e ko n u ş u lu yo r . Bu d iya lo g d a ik i a yr ı d ü n ya n ın ( m e d e n î-va h ş î k a r şıla şt ır ılm a sın ı) gö r ü yo r u z. M ü n if P a ş a An t r o p o lo ji ile ilgisi o la n b ir kim se. Bu n u çeşit li m ille t le r e o la n ilgisin d e n ve u yg a r lık la r ı m u k â ye s e li su r ette 125 Hikm et-i Hukuk. 126 M ü n if P a şa ’n ın At a t ü r k ’e b ir etkisi olu p olm a d ığın ı d ü şü n d ü r eb ilecek ön er iler b u n la r . 127 Mecm ua-i Fünûn, sayı 14, s. 74-76. 128 Muhâverât-ı Hikemiyye, s. 55-64, “ Am er ik a lı Bir Va h şi İle Bir M ü d er r isin M u h a ver esid ir ” a d ıyla . 832 R E C E P D U R AN in ce le m e ye ça lışm a s ın d a n v e sık sık ü lk e le r ve in s a n la r ı h a k k ın d a Mecm ua-yı Fünûn 'd a ve r d iğ i b ilgile r d e n a n lıyo r u z. Ar is t ve Ak r u t a l a d ın d a , b ir i filo zo fla r ı, d iğe r i k a n u n a d a m la r ın ı, k a n u n k o yu cu la r ı s a vu n a n ik i kişin in k o n u ş m a s ın d a 129 filo zo f la r ın za r a r lı k im se le r o lm a d ık la r ı, b ila k is “ a k la u yg u n ” d ü ş ü n d ü k le r i, a m a k a n u n cu la r ın b ir in ci p lâ n d a gö ze t t ik le r i ‘çık a r ’la n gö z a r d ı e t t ik le r i, o ysa t o p lu m u n “ za p t u r a p t ” a lt ın d a t u t u la b ilm e s i için sa d e ce a k lın ye t m e ye ce ği s ö yle n iyo r . Ak r u t a l k a n u n cu la r ı tem sil ed iyo r . “ İ n g iliz fe yle s o fla r ın d a n L o ck e ’u n e fk â r - ı fâ sid e sin i” y a y m a k ist e ye n b ir p a p a zın ya k ılm a s ı için “ P iskop os ce n a h la r ın a ” m ü r a c a a t t a b u lu n m a k ist iyo r fa k a t Ar is t t a r a fın d a n m â k û l d e lille r le d u r d u r u lu yo r . B u r a d a b ir n o k t a ya işa r et e t m e k ge r e k ir ki o d a L o c k e ’u n b ilg i k o n u s u n d a k i gö r ü ş le r in in ya n lış ve r ild iğ id ir . G ü ya Lo ck e “ in sa n e fk â r ın ın h a lik ı o ld u ğu n a k a r şı” çık ıyo r m u ş , o n a gö r e “ T a n r ı seçt iği kim se ler e fik ir ve r e b ilir m iş .” O ys a L o ck e ’a gö r e in sa n “ e fk â r ın ın h a lik ıd ır ,” b ilgi T a n r ı t a r a fın d a n ve r ile n d e ğil, in sa n ın d u yu o r ga n la r ıyla k a za n d ığ ı b ir şe yd ir . “ M a d d e n in ce vh e r ve u n s u r la r ım b ile m e ye ce ğim iz” fik r i ise L o ck e ’u n d ü ş ü n ce le r in e u ygu n d u r . Ayn ı d iya lo g d a , k a n u n k o yu cu m u ü st ü n d ü r yo k s a k a n u n m u t a r t ışm a sı ya p ılıyo r v e so n u n d a felsefeyi, a k lı s a vu n a n Ar is t , k e n d ile r in i, k â n u n k o yu cu la r ı (t eşr iî o r ga n ) k a n u n u n ü st ü n d e sa ya n Ak r u t a l’i su s t u r a r a k k a n u n u n ü st ü n lü ğü n ü k a b û l e t t ir iyo r . Bu fik ir O s m a n h T o p lu m u ’n a ye n i d e ğild ir , sa d e ce sözcük d eğişm işt ir . Çü n k ü t o p lu m u n k a n u n u o la n ‘Ş e r ia t ’ t o p lu m ca h e r şeyin ü st ü n d e yd i, p a d iş a h ın b ile . Am a yin e d e X I X . yü zyıld a k e n d ile r in i k a n u n la r d a n ü st ü n s a ya n d e vle t yö n e t im in e b ir h a t ır la t m a s a yıla b ilir . M ü e llifin in a d ı ve r ilm e ye n “ Bir K ız ile Ah ib b â s ın d a n Bir K a d ın ın M u h â ve r e s i” n d e 130 t r a ge d ya , k o m e d ya , k ıs a ca t iya t r o n u n e ğit ici yö n ü n d e n ye t e r in ce ya r a r la n m ış b ir k ız ‘s a lo n a d a m ı’ o la n s e vd iği b ir ge n çle , s ır f b u ö ze lliğin d e n d o la yı ilişkisin i kesiyo r . G e n ç, y a k ı şıklı, ze n gin , ze k i ve n â zik b ir ge n ci r e d d e d iyo r . Bu n la r t o p lu m u n d e ğe r le r in i eleşt ir m e ö r n e k le r id ir . Yin e m ü e llifi ve r ilm e ye n b ir m u h a ve r e , “ Bir H o r o z ile Bir T a v u k ,” 131 “ k e n d ile r in i yiye c e k o la n ” in s a n la r d a n , o n la r ın “ ga d 121 Muhâverât-ı Hikemiyye, s. 64-70 . 130 Muhâverât, s. 70 -72. 181 a.g.e., aynı yer, s. 73-78 . M E H M E T T Â H Î R M Ü N İ F P AŞA, H A YA T I , F E LS E F E Sİ 833 d a r lık la r ın d a n , b ir b ir le r in e e t t ik le r in d e n ye r ici b ir d ille söz e d iyo r . İ n s a n la r “ a k ılla r ın ı a n ca k h a k s ızlık la r ın ı t e cviz için k u lla n ır la r .” G ü çlü le r e ka r şı za yıfla r ise a n ca k “ h a ya lle r k u r a r a k ” a vu n a b ilir le r . Bu s ö yle n e n ler ‘H o m o h o m in i lu p u s ’ v e ‘k a n u n la r sözleşm eye d a y a n ır ’ fik ir le r in i ça ğr ış t ır ıyo r . O ys a M ü n if P a ş a , k â n u n la r ın sözleş m e ye d a ya n d ığı t e zin e ka r şı i d i . 132 M ü n if P a ş a ’n ın seçip t e r cü m e e t t iği d iya lo g la r ın vu r gu la m a k is t e d iği fik ir le r i şö ylece gö zd e n ge çir e ce k o lu r s a k , h a lk ın a k la u ygu n ya ş a m a s ı ge r e k t iği, b ir u yg a r lığ ın b a yın d ır lık eser ler in in ko r u n m a sı ge r e k t iği, va t a n sevgisi, s a r a y ya şa n t ısın ın p e k ca zip o lm a d ığı, â le m in b ir T a n r ı t a r a fın d a n ya r a t ıld ığ ı, çe ş it li m ille t le r in d e ğiş ik k a n u n la r a gö r e ya ş a d ığı, k a n u n la r ın a k la u yg u n ya p ılm a s ı ge r e k t iği, in s a n la r ın b ir b ir le r in e ka r şı d a h a ço k h o şgö r ü lü d a vr a n m a la r ı ge r e k t iği o lm a k ü ze r e d a h a ço k t o p lu m u ve t o p lu m sa l ya ş a yış ı ilgile n d ir e n k o n u la r o ld u ğu n u gö r ü r ü z. M ü n if P a ş a ’m n ya ş a d ığı d e vir O s m a n lı D e vle t i’n in en ça lk a n t ılı ve sü r ekli ye n ilgile r le t o p r a k ve it ib a r k a yb e t t iği d e vir d ir . M ü n if P a şa b u n d a n a cı d u ym a k t a ve b u n u n n e d e n le r in in “ ilm ü m a 'r ife t ” e k s ik liğin d e n k a yn a k la n d ığın ı d ü ş ü n m e k t e d ir . Ya p t ığ ı t e r cü m e le r d e n M ü n if P a ş a ’n m felsefesin i t a yin m ü m k ü n o lm a s a d a h iç d e ğils e t e m â yü lü gö s t e r ile b ilir . O n u n d ü ş ü n ce le r in i d a ğın ık o la r a k Mecm ua-yı Fünûn’d a k ı ya zıla r ın d a , t o p lu o la r a k d a H ikm et-i H uk uk a d lı eser in d e b u lu yo r u z. ‘Bilm e k ’i “ h a va ic- i r u h a n iye d e n ” s a ya n “ n a za r iya t çı” 133 M ü n if P a ş a ’n m L a la n d e ’m felsefe t a n ım ın a ya k la ş a n “ İ lm - i H ik m e t a k l-ı İn sa n în in m ü sa id o ld u ğu m e r t e b e e şya v e h â d isa t ın ile l v e e s b â b v e h a k a yik m ı b ild ir ir ” şek lin d e k i t a n ım ım zik r e t m iş t ik . O n u n b ir d e insan aklı ü st ü n e s ö yle d iğin i gö z ö n ü n e a lır sa k ya p t ığ ı t a n ım ın , k im le r d e n e t k ile n e r e k ve ya h u t n a sıl b ir e ğit im a la r a k ya p t ığ ın ı s ö yle m e k için e lim izd e ye t e r li ve s ik a b u lu n m a s a d a , t e s â d ü fî o lm a d ığın ı, sözkon u su t a n ım ı a n la ya r a k y a p t ığın ı s ö yle ye b ilir iz. “ Ak l- ı İn sa n î h e r ş e yin m u cib ve m a k sa d ın ı b ilm e k i s t e r . . . H â s ılı ve r a - yı p e r d e yi gö r m ezse d e d e lâ il v e e m â r a t la b ilm e k i s t e r . . . m ü t e g a yye r o la n a lâ im d e k a va id - i sâ b it e a r a r .” 134 F a k a t b u ld u ğu b u k a id e le r (k â n u n la r ) a m e lî o la r a k h a ya t t a k u lla n ılır . M ü n if P a ş a için n a za r iya t çı d e m işt ik , fa k a t b u t u t u m o n u n in sa n 132 Hikm et-i Hukuk, s. 9. 133 A. F u a t , Türk Tarih Encümeni Mecmuası. 134 Hikm et-i Hukuk, s. 11. P. 53 834 R E C E P D U R AN h a ya t ın d a ö n e m li ye r t u t a n t e k n o lo jiyi gö r m esin i e n ge lle m e z. Çü n k ü t e k n o lo ji b ilim e d a ya lıd ır , t e m e lin d e b ilim va r d ır . “ H e r ilim ip t id a -yı e m ir d e n a za r î g ib i gö r ü n ü r se d e b a ’d e ’t -t e t k ik fa id e -i a m e liye s i gö r ü n ü r ” 135 d em esi o n u n n a za r iya t çılığ ın a h a le l ge t ir m e z. K a ld ı ki o, n a za r iya t çı o lm a k g ib i b ir d ü şü n ced e n d e h a r e k e t e t m ez. M ü n if P a ş a ’n ın felsefesin i a kset t ir en eser in in Hikm et-i Hukuk o ld u ğu n u sö ylem işt ik. Bu k it a b ı in ce le d ik t e o n u n , in sa n ı ‘insan olarak ’ in ce le m e ye ça lışm a sı, in sa n ın özü ’n ü a r a ş t ır m a ya yö n e lik t u t u m u o n u n An t r o p o lo ji’ye ya k la ş t ığın ı gö st e r iyo r . As ıl k o n u o la r a k insanı seçen v e in sa n ın T a b ia t B ilim le r i’n in ya p t ığ ı gib i genellem elerle a çık la n a m a ya ca ğ ın ı sa vu n a n M a n e v î Bilim le r ’in ilk k e z gö r ü n d ü ğü Alm a n ya ’d a ü ç yıl ka lm ış olm a sı yü zü n d e n M ü n if P a şa ü st ü n d e b ir M a n e vî Bilim le r et k isin d en söz e d ile b ilir . F a k a t o n u n Alm a n ya ’d a k im le r d e n d er s a ld ığ ı ve k im le r le t eşr ik-i m e sa id e b u lu n d u ğu a yr ın t ılı şekild e b ilin m iyo r . E ld e b ö yle b ir im k â n o lsa yd ı b e lk i d e o n u h e r h a n gi b ir ekole y a d a b ir d ü şü n ü r e b a ğla m a k m ü m k ü n o la b ilir d i. “ So s ya l h a ya t ı ve k ü lt ü r ü n ya p ıs ın ı b ilim s e l o la r a k a n la m a k ve in sa n t o p lu m la r ın ın d a vr a n ış la r ın ı h u k u k , a h lâ k , d in , sa n a t , d i l . . . g ib i k u r u m la r ın t â b i’ o ld u k la r ı ge n e l k a n u n la r t esb it e t m e k . . ” 136 So s ya l An t r o p o lo ji d iye a d la n d ır ıla b ilir s e M ü n if P a şa b ir a n t r o p o lo g, en a zın d a n a n t r o p o lo jiye m ü t e m â yil b ir d ü ş ü n ü r s a yıla b ilir . Şu fa r k la ki a n t r o p o lo gla r , in s a m n b ir ço k ye t e n e k le r in i kazanm ış o l d u ğu n u k a b u l e d e r k e n M ü n if P a ş a b u n la r ın Tanrı vergisi o ld u ğu n u k a b u l et m ekt e, fa k a t t e k â m ü l e d e b ile ce k le r in i d e b e lir t m e k le a n t r o p o lo gla r ın gö r ü ş ü n e t e k r a r ya k la ş m a k t a d ır . Çü n k ü , N e v ’-i Beşer in t e r a k k i et m em esi “ zâ h ir u ’l- b u t la n d ır ” o n a g ö r e .137 İ n s a n ’ı n için in ce le d iğin i ken d isi b elir t iyror M ü n if P a ş a : “ İ le l ve e s b a b ı” b e ya n e d e b ilm e k için . “ İ n sa n ın ya p ıs ı” n a d e ğin m e k ge r e k ir d iyo r ve in sa n ı a yr ın t ılı o la r a k in ce liyo r . Yo k s a in sa n ın y a p ısın ı b ilm e d e n , n ele r e doğuştan sâ h ip o ld u ğu n u , n e le r in d e v az’î o ld u ğu n u b ile m e yiz. O ys a b iz in sa n ın n e le r e sâ h ip o ld u ğu n u v e b u n la r ın n e cin s o ld u ğu n u b ilir se k “ e r b a b -ı kışr ın ya p t ığ ı g ib i k ıya s ile ” h ü k m e t m e m iş o lu r , o n u n ö jü n e u yg u n h ü k ü m le r ve r m iş o lu r u z .138 135 a.g.e., aynı yer, s. 12. 136 D r . N ep h a n Sar a n , An tr op oloji ve Ko lla r ı. Sosyal Antropoloji ve Etnoloji Dergisi / , İst an b u l Ün iver sitesi Ya yın ı G ü z., 19 71, s. 13. 137 Hikm et-i Hukuk, s. 20, 138 a.g.e., aynı yer, s. 18. M E H M E T T Â H İ R M Ü N İ F P AŞA, H A YA T I , F E LSE F E Sİ 835 Bu r a d a k i ö z, Ar is t o t e le s ’in ‘b ir şeyi o şey ya p a n ş e y’ a n la m ın a ge le n ö zd ü r , o n u n t a b ia t ıd ır . M ü n if P a şa in s a n ın t a b ia t ın a ve b u t a b ia t ın ge t ir e ce ği h a k la r a d e ğin m e k ist iyo r . K o n u H u k u k o ld u ğu n d a n , M ü n if P a ş a ’n m in sa n ı haklar a çıs ın d a n in ce le m e ye b a şla m a sı t a b iîd ir . “ H a k la fzın ın d e lâ le t e t t iği m â n â m â k û la t k â b ilin d e n o la n ef k â r d a n d ır (id ees r a t io n e lle s ) ,. . s o n r a d a n t e cr ü b e ile t a h sil o lu n a n e fk â r d a n d e ğ ild ir .” 139 Bu cü m le d e M ü n if P a ş a ’n m bilgi teorisin i gö r ü yo r u z. D a h a son r a şöyle d iyo r : “ M â lû m d u r ki h e r şey ik i yo lla id r a k o lu n u r : Ak ıl v e t e cr ü b e .” 140 R a t io n a lis t le r ıs r a r la asıl b ilgin in akıl (r a tio) ile , a k ıld a n o ld u ğu n u , a m a tecrübeden o lm a d ığım ve a m p ir ist le r d e b u n la r ın t a m ter sin e a k ıld a d o ğu şt a n h içb ir m u h t e va lı b ilgi o lm a d ığın ı s a vu n u p h e r t ü r lü b ilgin in sa d e ce t e cr ü b e ile e d in ild iğin i söy le r k e n İ. K a n t bilg id e ik i ya n o ld u ğu n u sö ylem işt i. M ü n if P a şa d a b ilgid e , id r a k o lu n a n şeyd e ik i ya n o ld u ğu n u s ö yle ye r e k K a n t ’a ya k la ş ıyo r . “ H a k fik r i. . in sa n ile d o ğa r , a m a h în -i ve lâ d e t in d e p ek c ü z’i b ir h â ld e o lu p son r a t a a llü m ile k e m â le er er . Bu n u t e cr ü b e ile d e ğil, ke n d i vicd a n ım ızd a m ü t a lâ a ve t e t k ik ile a n la r ız.” 141 D o ğu ş t a n fik ir k a b ü l et m e k le rationalist s a yıla b ile ce k o la n M ü n if P a şa , b u fik ir le r in d ö r t t a n e o ld u ğu n u s ö ylü yo r : “ 1 — H a k ik a t fik r i (sıd k, id e e d u v r a i) , zıd d ı k izb , 2 - H a yır fik r i (id ee d u b ie n ), zıd d ı şer, 3 - H u sn fik r i (id ee d u b e a u ) , zıd d ı k u b h , 4 - H a k fik r i (id ee d u ju s t e ) , zıd d ı b a t ıl.” Sa n k i r a t io n a lizm in in ya n lış a n la ş ılm a sın ın ö n ü n e ge çm e k için e k liyo r : “ Bu fik ir le r her bir akılda b ilk u vve m e vcu t t u r , son r a t a h sil ile m e yd a n a ç ık a r .” 142 M ü n if P a ş a ’n m r a t io n a lis t o ld u ğu n a h ü k m e t m e k , o n u n a n t r o p o lo jiye ya k la şm a sın ı e n ge lle m e z. H a t t a id e a lizm i “ m a sa b a şı felsefesi” sa ya n F e ls e fî An t r o p o lo ji’n i n 143 ıs r a r la ü ze r in d e d u r d u ğu konkretlik M ü n if P a ş a ’d a a çık ça şö yle ifa d e e d iliyo r : “ H a k ya ln ız h a ya t t a ve h a ya t için b u lu n u r .” 144 Bu ifa d e on u h em Ar is t o t e le s çi a n la m d a konseptü139 140 141 142 143 144 a.g.e., aynı yer, 24. a.g.e., aynı yer, 24. a.g.e., aynı yer, 24. a.g.e., aynı yer, 25. T . M en gü şoğlu , Felsefî Antropoloji. Hikm et-i Hukuk, s. 26. 8 36 R E C E P D U R AN alist, h e m gaiyetçi, h e m d e F e ls e fî An t r o p o lo ji’n in is t e d iği konkretci ya p a r . “ E fk â r -ı e r b a a -yı m e zk û r e b ir b ir in d e n a y n ş e yle r d e ğ ild ir ” d em esi, F â r â b î’n in p e yga m b e r le filo zo fu , b ilim a d a m ın ı, sa n a t çıyı “ a yn ı b ir ge r çe k liğin d e ğişik a çıla r d a n ifâ d e e d ilm e s i” şeklin d ek i yo r u m u n a ya k la ş t ır ır .145 Bu n a gö r e h a k ik a t , h a yır d ır , gü ze llik t ir , h a k tır . “ M e s e lâ h a k ik a t k a yb o lu r h a yır o r t a ya çık a r , ya n i h a k ik a t h a yr a m ü n k a lib olm u ş o lu r .” 146 İ n s a n ile h a yva n m u k â ye se e d ilip in sa n ın h a yva n a “ cism en , r u h e n ve a k le n ” ü st ü n lü ğü b e lir t iliyo r . İ n s a m n b ilim ya p m a ö ze lliği, o n u h a yva n d a n a yır a n ö n e m li b ir ö ze llik t ir M ü n if P a ş a ’y a gö r e . H a yva n d a b a zı şe yle r istintâc eder ( çık a r ım ya p a r ) , a m a ge n e l b ir k a id e ye , k a n u n a u la ş a m a z. Bu n u d a in s a n “ b ir ziyâ m n şu a ı g ib i in s a n d a ve d ia - yı İ lâ h î o la n ” a k ılla ya p a r ki, b u , in s a n ın h a yva n d a n t a m a m e n a y n o ld u ğu n u gö st e r ir . Mecm ua-y ı Fünûn’d a h a yva n la r d a tekâmülü, k a b u l e d e n M ü n if P a ş a 147 b u t e k â m ü lü in s a n a k a d a r u za t m ıyo r . Ya n i in sa n , in sa n o la r a k ya r a t ılm ış t ır . “ Biz in sa n ı en gü ze l b içim d e ya r a t t ık ” ( K u r ’a n , 95/ 4) sözü n e u yg u n o la r a k ya r a t ılm ış t ır , “ eşr ef-i m a h lû k a t ” t ı r . 148 Cin s o la r a k in sa m n n e o ld u ğu n u s ö yle d ik t en son r a in sa n fe r d in i, N efs-i N â t ık a (Ben , M o i) ’yı şö yle t a n ım lıyo r : “ N efs-i n â t ık a , b e n “ m o i” la fzı ile t â r if e t t iğim iz m ü s e m m â m n m ed lû lü d ü r .” 149 Bu b e n , fe n o m e n o lo gla r m paranteze a la m a d ık la r ı şu u r d a n b a şk a b ir şey d e ğild ir . Çü n k ü “ ö lm e m e k k a yd ıyla h a n gi u zu v yo k ed ilir se e d ilsin yin e ben m e vcu t t u r .” 150 H e r şeyi yo k e d iyo r u m a m a b ir residuum (a r t ık) k a lıyo r , işte b u ben&ir, b u n u şu u r o la r a k a n la m a m a k için h içb ir n e d e n yo k t u r . Bu b e n , “ h isse t t ik le r in i m u h a k e m e ed er , in s a n d a son n efesin e k a d a r b â k î k a h r , v a h it ve b a sit o lu p m ü t e a d d it ve m ü r e k k e p d e ğ ild ir .” P sik o lo jik t a h lille r in e — H u ss e r l’in ya p t ığ ı gib i a yn n t ıh o la r a k — d e va m e d iyo r M ü n if P a ş a : Bu b e n ’in le vâ zım ın d a n o la n ü ç ye t i va r d ır ki b u n la r s ız n efs-i n â t ık a o la m a z: 1 - İ ç ve d ışt a k i şeyle r i gö r ü p a n la ya n id r â k v e ya h u t t a a k k u l k u vve t i (la fa cu lt e d e p en ser ), 146 14‘ 147 148 149 130 M . Kü ye l, Felsefeye Başlangıç, s. 54. Hikm et-i, Hukuk, s. 27. M u ka d d em e-i İlm -i J eoloji, Mecm ua-i Fünûn, sa yı 2, s. 65-67. Hikm et-i Hukuk, 29. a.g.e., aynı y er, 37. a.g.e., aynı yer, 37. M E H M E T T Â H İ R M Ü N İ F P AŞA, H A YA T I , F E LSE F E Sİ 837 2 - İ d r â k e t t iği ş e yle r in ken d isin e iy i v e y a k ö t ü ge le ce ğin i a n la ya n ve ya ş a d ığı şe yle r s ır f kendisine ait o la n h is k u vve t i (la fa cu lt e d e sen t ir ), 3 - G ö r ü p h isset t iği şeyi ya p ıp ya p m a m a k u vve t i o la n ir a d e k u vve t i (la fa cu lt e d e vo u lo ir ). Bu n la r ı d e vle t in u n s u r la r ın a b e n ze t iy o r 151 k i, a yn ı b e n ze t m e P la t o n ’d a d a va r d ır . K e n d is in in m e vcu d o ld u ğu n u ve d iğe r e ş ya la r la m ü n â se b e t in i n efs-i n â t ık a b ilir . “ İ şb u k u vâ - yı selâ se b ir t a k ım vu k u a t t e vlit e d e r ki k u vve -i h â fıza d a m ü r t es im o lu r . . . k u vve -i h â fıza b u n la r ın d e ft er h â n esi m esâ b e s in d e d ir ” 152 d iye r e k h â fıza yı d a b ir p sik o lo g g ib i a çık la m a ya ça lışır . Bu ü ç ye t i a r a la r ın d a a n la ş a m a yıp h ep si a yr ı a yr ı ye r e yö n e l d iğin d e t e r e d d ü d h a li h a sıl o lu r . M ü n if P a ş a ’y a gö r e b u ye t ile r t e r b iye e d ile b ilir cin st e n d ir ler . Bö yle ce d iğe r ikisi, b ir in in em r i a lt ın a gir e r . T e r b iye n in ö n e m i b u r a d a o r t a ya çık a r ki, M ü n if P a ş a ’m n sü r ekli m a a r if d em esi ve b u n d a ıs r a r et m esin in t e s a d ü fi ve d a ya n a k t a n yo k s u n o lm a d ığın ı gö st er ir . Am a ç a k ılın ga le b e ça lm a s ıd ır , h â k im o lm a sıd ır . M ü n if P a ş a ’n ın , İn sa n î e yle m le r i b u ü ç ye t iye d a ya n d ır m a s ı F e ls e fî An t r o p o lo jin in t a k sim in e b e n ziyo r . Bu b ir t e s a d ü f m ü d ü r , yo k s a a yn ı n o k t a -i n a za r d a n k a lk t ık la r ı için m i a ym s o n u ca v a r ı yo r la r ? Bö yle b ir sor u ye r s iz d e ğild ir . M ü n if P a ş a ’d a “ b u ü ç k u v ve t in h a r e k e t le r i ü ç d e r e ce ye m ü n k a sim d ir : Te e s s ü r (la sen sib ilit e), m ü lâ h a za (la r e fle xio n ) ve a k ıl (la r a is o n ) .” 153 F e ls e fî An t r o p o lo ji154 d e in sa m n d a vr a n ış la r ım ü çe a yır ır : 1) R e fle k s iyo n lu d a vr a n ış la r , 2) Zo r u n lu d a vr a n ış la r , 3) O t o m a t ik d a vr a m ş la r .155 B u “ k u vâ - yı selâ se” n in k o r r e la t ı o la n ü ç çe şit d a vr a n ış a yr ı a yr ı a çık la n ıyo r : “ Te essü r , b u ü ç k u vve t in s ü flîye m e yle t m e s id ir . E ğe r d iğe r ikisi h issin em r i a lt ın a gir er se o kim se h u zu za t - ı n e fsa n îye ve ş e h e va t -ı h a yva n îye ye u ya r a k yo lu n u şaşır m ış o lu r .” 156 “ M ü lâ h a za 151 a.g.e., aynı yer, 37. 162 a.g.e., aynı yer, 39. 153 a.g.e., aynı yer, 40. 161 Felsefî An t r o p o lo ji d ed ikçe, Tü r k iye ’d eki savu n u cu su T . M en gü şoğlu ’n un gör ü şler in i a n lıyor u z. 155 M en gü şoğlu , Felsefî Antropoloji, s. 109. 156 Hikm et-i Hukuk, s. 4 1. R E CE P D U R AN 838 şol va zife d ir ki r û h -u İn san î o n u n va s ıt a s ı ile ve kıya s v e t a h m in t a n k ıyla m a lû m a t s a h ib i” o lm a ya ça lış ır fa k a t b u yo ld a n eld e ed ile n “ m a lû m a t d a im a h a k ik a t a m a k r u n v e m u va fık o lm a z, sa h ih ve ya b a t ıl olm a sı m ü m k ü n d ü r .” 157 Bu r a d a n a n la ş ılıyo r ki, M ü n if P a ş a ’ya gö r e id r a k ye t is iyle h ü k ü m ve r ilir , fa k a t b u h ü k ü m le r ‘ge n e l, zo r u n lu , d o ğ r u ’ o lm a va s fın a sa h ip d e ğild ir le r . Ya n i id r a k b ilim in ye r i d e ğild ir , çü n k ü b ilim d e kişin in ya r a r ı sözkon u su d e ğild ir , sıd k m ü ce r r e d sıd k o ld u ğu için isten ir . O ys a “ m ü lâ h a za d a , h a yr ı m ü ce r r e d h a yır o ld u ğu , h a k k ı m ü ce r r e d h a k o ld u ğu ve h ü sn ü m ü ce r r e d h ü sn o ld u ğu için is t e m e yiz. . . b e lk i b ize fa yd a s ı o ld u ğu için is t e r iz.” 158 Ö yle ys e b ilim m ülâhaza ile d e ğil, akılla, ya p ılıyo r . M ü lâ h a za d a h ü k ü m ve r iliyo r , fa k a t apodiktike u la ş ılm ıyo r . B u r a d a K a n t ’ın a klı ik iye a yın ş ı gib i b ir a yır ış s ö zko n u su : Sezişler i b a zı a p r io r i k a n u n la r a gö r e b ir b ir le r in e b a ğla m a k m elekesin e sa h ip o la n a k ıl ( Ve r s t a n d ), h ü k ü m le r im izi k ü llî fik ir le r serisi a lt ın d a t o p la ya n a k ıl ( Ve r n u n ft ) . 159 M ü lâ h a za “ m e n a fi-i h a k ik iye m iz k a va id i z ı d d i ’d ır , çü n k ü “ m e zk û r k a va id e gö r e h a k , h a k o ld u ğu için s e vilir v e b a t ıld a n b a t ıl o ld u ğu için n efr et e d ilir .” Bu Ar is t o t e le s ’in teoretik'ıd ir . “ in s a n m e n â fi-i zâ t iyye sin i o k a d a r t e fe k k ü r e t m e z.” 160 M ü n if P a ş a ’m n “ k u vâ -yı m u h t e life n in m ü d ü r ü d ü r ” d e d iği a k ıl K a n t ’t a ki Ve r n u n ft ’u n k a r ş ılığı o la n a k ıld ır , in s a n ın son b a şvu r a ca ğ ı en yü k se k se viyesin d eki a kıl, “ V â c ib ü ’l- Vü c u d ’a in t is â b e t t ir e n ” a k d d ır . Ak ıl derece-i âdiyesin d e “ e şya n ın ya ln ız za h ir in i, m eselâ şu n u n b e ya z o ld u ğ u n u . . . id r a k e d e r .” b u k a d a r la k a lır . “ Derece-i âlây a va s ıl o lu r sa e şya n ın h a k a yık , e sb a b v e m e n â fi’in i iz ’â n e yle r ve e ş ya d a k i in t iza m ı v e eşya b e yn in d e k i r a vâ b ıt ı (m ü n â seb et ler i) a n la r .” 161 M ü n if P a ş a ’d a a k ıl, ‘yü k se k d e r e ce si’n d e “ V â c ib ü ’l- Vü c u d ” u b u ld u r m a s ın a r a ğm e n , o, n e sa d ece O r t a ç a ğ Av r u p a F elsefesi’n d e h a k im o la n gö r ü ş Teoloji’tıin hizm etkârı o la n a k ıla , n e d e sa d ece ‘in sa n d ü ş t ü ğü d u r u m d a n ken d i a k lıyla çık a ca k t ır ’ fik r in d e k i Ayd ın la n m a D e vr i’n in a k ıl a n la yış ın a b a ğla n a b ilir . O n u n t r a jik ya n ı b u r a d a d a k e n d in i gö st er ir . O n e T a n n ’d a n va zg e çe b iliyo r , n e d e in s a n d a n : 157 158 ısa 160 181 a.g.e., aynı yer, s. 43-44. a.g.e., aynı yer, 43. a VVeber, Felsefe Tarihi, çev. Ve h b i E r a lp , İst an b u l 1964, s. 309. Hikm el-i Hukuk, s. 44. a.g.e., aynı yer, 44. M E H M E T T Â H İ R M Ü N İ F P AŞA. H A YA T I , F E LSE F E Sİ 8.39 “Akl-ı İnsanî, ilm-i ilahî ve hikmet-i ilahiye ile kıyas kabul etmez. Akl-ı İnsanî hikmet-i ilâhiyenin dedir. şuaındandır, bir zerre mesâbesin- Hulâsa akl-ı İnsanî zayıftır.” 162 Bu zayıf haliyle bile insan “tabiat kuwetleri”ne onunla hükmeder,163 bu yüzden o ne kadar methedilse azdır.164 Bit ki v e h a yva n la r ın “ in k ılâ b â t - .ı m ü t e va liye ” 165 ile b u gü n k ü d u r u m la r ın a u la ş t ığım s ö yle yip b ir çeşit nevi değişikliği k a b u l ed er ek La m a r ck ( 174 4 -18 2 9 ) ve Da r vvin (18 0 9 -18 8 2 , T h e O r ig in o f Sp ecies 18 59 ’d a ya yın la n ıyo r , M ü n if P a ş a ’n ın ya zd ığ ı t a r ih 12 79 / 18 6 2 )’! h a t ır la t a n M ü n if P a şa , in sa n sözkon u su o ld u ğu n d a , o n u n için “ m a k sû d -ı b ih ( La d e s t in a t io n d e l’h o m m e ) ” k a b u l ed e r e k in sa n ı “ eşr ef-i m a h lû k a t ” s a yıyo r ve kesin b ir in s a n -h a yva n a yır ım ı ya p ıyo r . F e lse fî An t r o p o lo jid e D a r w in ’d e n b e r i ge le n “ h a yva n ın gelişm iş b ir şekli s a yıla n in s a n ” fik r in e ıs r a r la ka r şı ç ık m ış ,186 in sa n ı b a şlı b a şın a b ir va r lık sa h a sı sa ym ış ve in sa n için b ir t a k ım varlık şartları k a b u l etm işti. M ü n if P a şa d a in sa n ı d iğe r ca n lıla r d a n a yır a n b ir t a k ım ö ze llik le r o r t a ya k o yu yo r : “ in s a n ın m a k su d -u b ih ’i, h a ya t ın ın ih t iya câ t ı, h a yır la r ı ve m a k s a t la r ı. . . İn s a n ın m a k sû d -u b ih ’i, Ce n a b - ı H a k k ’ın in sa n ı ya r a t m a k la k a s t e t t iği ş e yd ir ; ih t iya câ t ı ( Le system e d es b esoin s d e sa vie ) , ya ş a m a s ı için la zım o la n ş e y l e r ; . . . h a yır la r ı (Le s b ien s d e sa vie ) , in sa n ın h a ya t ı esn a sın d a k e n d i t a b ia t ın a m u va fık o la r a k h u sû le ge le n h â lâ t t ır ; in sa n h a ya t ın ın m a k sa t la r ı (Les b u t s d e sa vie ) , in sa n ın d ü n ya ya ge lm e k t e n ke n d isin in m a k sa t la r ı d e m e k t ir .” 167 Bu d ö r t ö ze llik h e r in sa n için s ö zko n u su d u r . Bu d ö r t ö ze lliği ve h a yır ve m a k s a t la r ı in ce le r k e n s ö yle d ik le r i gö z ö n ü n e a lın d ık t a , b u n la r ı F e lse fî An t r o p o lo ji’n in varlık şartlarına, b e n ze t m e k b ir a şır ılık s a yılm a sa ge r e k t ir . An c a k b u r a d a M ü n if P a ş a ’n m h e r b ir d ü ş ü n ce siyle felsefî a n t r o p o lo g o ld u ğu s ö yle n m e k is t e n m iyo r , fa k a t ya k la ş t ır ıla b ile ce k n o k t a la r işa r e t e d iliyo r . K a ld ı ki o, F e ls e fî An t r o p o lo - 102 a.g.e., aynı yer, 45. 163 M u vâ zen e-i ilm ü ceh l” , M acm m -i Fünûn, sayı I, s. 21-34. 164 a.g.e., aym yer. 185 “ Ka r ın ca la r ın Sa n a t ve M ed en iyet i” , Mecm ua-i Fünûn, 30, s. 2 3 1; ve M u ka d d em e-i İlm -i J eoloji, Mecm ua-i Fünûn, 2, s. 66. 166 T . M en gü şoğlu , Antropolojik Teoriler, s . 8. 147 Hikm et-i Hukuk, s. 45-46. 840 R E C E P D U R AN j i ’ye t a b a n t a b a n a zıt b ir fik r i “ n e b a t a t t a b ile k a b u l” e d iyo r k i b u fik ir d e t e le o lo jizm ( gâ iye t çilik ) ’d i r . 168 İ n s a n ın b e lli b ir t a b ia t ı va r d ır . İ h t iya ç b u tabiat’t a n , “ in sa n o lm a k lık ” t a n o r t a ya çık a r . H a y ır ve şer b u t a b ia t a u yg u n o la n ve o lm a ya n d ır : “ h e r h â l ü h a r e k e t k i t a b ia t a m u va fık t ır h a yır d ır , a ksi şe r d ir ” . 169 İ n s a m n a r zu la r ın ı i) M â k u l ve m ü n â sib , 2) M u zır r (za r a r lı) o la r a k ik iye a yır a n M ü n if P a ş a “ ye t ile r i” d e ik iye a yır ıyo r : K u v â - y ı cis m a n iye v e k u vâ - yı r u h â n iyye . H e r ik isin in d e gelişm e k a b iliye t i va r d ır , fa k a t “ k u vâ - yı c is m â n iyye n in . . . m a h d u t o ld u ğu h a ld e ,. . k u vâ -yı r u h â n iyye n in t a va ssu u n â m a h d u t t u r .” 170 Bu r a d a , gelişm e k a b iliye t i sın ır sız o la n a k ıld ır , zih n î k a b iliye t t ir , ki in s a n lığın H in t ’t en b u gü n e k a d a r ge le n silsile, ö ze llik le b ilim in t a r ih i d ik k a t e a lın d ık t a t em e lsiz b ir d ü ş ü n ce d e ğild ir , ‘fe n o m e n le r e u yg u n ’d u r . M ü n if P a ş a ’n m in sa n ın m a k su d -u b ih i ( L a d e s t in a t io n d e l’h om m e, ‘ya r a t ılm a s ın d a k i g a ye ’ d iye b ilir iz) k o n u s u n d a k i su sk u n lu ğu d ik k a t i çe k icid ir . O ys a a yn ı su sk u n lu ğu , ‘gö zle m ’le va r ıla b ile ce k s o n u çla n o la n k o n u la r d a , ih t iya ç la n , h a y ır la n v e m a k s a t la n k o n u su n d a gö st e r m iyo r . O n u n in sa m n h a yır ve m a k s a t la r ın ı ik iye a yır a r a k “ h a yr â t - ı şa h siyye (Le s b ien s p e r s o n n e ls ) 171 v e h a yr â t - ı ga yr - ı ş a h siyye (Les b ien s o b je ct ifs)” 172 d iye a yır m a s ı, K a n t ’ın b ir ‘in sa n fe r d in in k a za n d ığ ı- k a yb e t t iğ i’ v e b ir d e ‘in sa n n e vin in , in s a n lığın k a za n d ığık a yb e t t iğ i’ şeyle r i s özkon u su et m esin e b e n ze m e k t e d ir . K a n t d a in şa m b ir k e z ‘f er d ' o la r a k k o n u etm iş v e “ m e d e n iye t e gir m e k le , m ed en îleş m ek le h ü r r iye t le r in d e n b a zı fe d â k â r lık la r d a b u lu n d u ğu n u , h ü r r iye t in d e n b a zı şe yle r k a yb e t t iğin i,” b u n a m u k a b il b ir d e ‘nevi’ o la r a k ele a lm ış v e m e d e n ile şm e k le d a h a “ iler le m iş o ld u ğu n u , d a h a ço k ‘a k la u yg u n ’ ya ş a m a k t a o ld u ğ u n u ” b e lir t m iş t i.]73 “ H a yr â t - ı ş a h s iyye ,” fe r d in t er b iyesi, fe r d in k e n d in e ka r şı gö r e vle r i, “ g a yr - ı şa h siyye ise in s a n ın V â c ib u ’l Vü c u d ve d iğe r va r lık la r v e h e m cin s le r iyle o la n m ü n â s e b e t in e d a ir d ir .” 174 G a yr - ı ş a h siyye ile n e vi d e n m e k ist e n d iğin i 168 a.g.e., aynı yer, 46. le* a-g-e., aynı yer, 47. 170 a.g.e., aynı yer, 51. 1,1 a.g.e., aynı yer, 51. 172 a.g.e., aynı yer, 5 1. 173 Gökb er k, Kant ve Herder’in Târih Anlayışları, İst an b u l Ün iver sitesi E d eb iya t Fakü ltesi Ya yın ı. 171 Hikm et-i Hukuk, 5 1. M E H M E T T Â H İ R M Ü N İ F P AŞA, H A YA T I , F E LS E F E Sİ 841 sö yle m e k le fa zla b ir zo r la m a ya b a şvu r u lm u ş o lu n m a z. Bö yle ce in şa m “cin s" o la r a k , in sa n ı insan olarak sö zko n u su etm iş o lu yo r M ü n if P a şa . Şa h sî h a yr a t ü çt ü r : “ 1) H a ya t a ilişkin o la n la r ya n i (vü cu d u n ) s a a d e t ve se lâ m e t h a lin i ist ih sâ l, 2) Ak ıla ilişk in o la n la r , t evsi-i m ü s â vâ t ve h ü r r iye t gib i, 3) S a cy ü a m e l, t evessü ’ e d en s ıfa t la n t e vsi’ ( ya p a b ile ce ğin i ya p m a k ) . Bu s ıfa t la n ge liş t ir m e k b izim şa h sım ıza (fer t o la r a k in sa n a ) b ir sıfa t -ı m e m d u h a v e b ir k ıym e t -i m u t la k a ve r ir .” 175 Şa h sî h a ya t fe r t o la r a k in sa n için sö zko n u su d u r . Bir d e cin s o la r a k in sa n sözkon u su e d ile b ilir . Cin s o la r a k in şa m in sa n ya p a n ö ze llik le r d e h a yr a t - ı g a yr - ı şa h siyye (şah si o lm a ya n h a yır la r , in s a n i ye t in t a b ia t ın a u ya n ş e yle r a n la m ın a ) a d ı a lt ın d a ye d i b ö lü m d e zik r e d iliyo r . (Bu ye d i m a d d e , ya n la r ın a F e ls e fî An t r o p o lo ji’n in t e r m in o lo jisi d e o lm a k ü ze r e şö yle ce s ır a la n a b ilir ) : 176 1 - U s u l-ü d in ( in a n a n b ir va r lık o la r a k in sa n ), 2 - Ale lu m u m u lû m v e fü n û n (Bile n b ir va r lık o la r a k in s a n ; Ö n ce d e n gö r e n , ö n ce d e n t â yin e d e n b ir va r lık o la r a k in sa n . T a b ia t k u vve t le r in e teslim o lm a yıp b a yın d ır lık işle r iyle u ğr a şm a k b ir ö n ce d e n t â yin et m e, p lâ n la r - p r o je le r ya p m a yı ge r e k t ir d iği gö z ö n ü n d e b u lu n d u r u ld u ğu n d a ‘fü n û n ’ b u n a h a m le d ile b ilir ) . 177 3 - Ale lu m u m s a n a yi (Sa n a yi-i N e fis e d a h ild ir ), ( Ça lış a n b ir va r lık o la r a k in s a n ; s a n a t ın ya r a t ıcıs ı o la r a k in sa n ), 4 - T e r b iye - i u m u m iyye (E ğit e n ve e ğit ile b ile n b ir va r lık o la r a k in sa n ), 5 - T ic a r e t - i ş a h s iyye v e m a liye (şir ket ler v.s .) , ( Ça lış a n b ir va r lık o la r a k in s a n ; T ic a r e t , h u k u k u v e k u r a lla n yla D e vle t ’in va r lık ş a r t la n n d a n d a s a yıla b ilir ), 6 - I lm - i a h lâ k a m ü t e a llik o la n ş eyle r ( Kıym e t le r i d u ya n b ir va r lık o la r a k in s a n ; T a v ır t a k m a n b ir va r lık o la r a k in s a n ; ist eyen b ir va r lık o la r a k in s a n ; H ü r b ir va r lık o la r a k in sa n ), 7 - îlm - i h u k u k a m ü t e a llik o la n şe yler ( D e vle t k u r a n b ir va r lık o la r a k in sa n ). M ü n if P a ş a ’m n h e r fır s a t t a ‘in s a n ’ d em esi v e in s a n fe r t le r in i e ğit im le in sa n ın t a b ia t ı n eyse, b u t a b ia t ı o n la r a k a za n d ır m a ya ç a 176 a.g.e., 176 Fen kelim esin in gen iş m an ası için , b k., O . E r gin , Türk M a û r if Tarihi, cilt 1-2, İst a n b u l 19 77, s. 546-549. 177 Hikm et-i Hukuk, s. 53. 842 R E C E P D U R AN lışm a sı, t a b ia t la r ın a u yg u n d a vr a n m a la r ı için u ğr a şm a sı, b u yü zd e n sü r ekli o la r a k e ğit im , b ilim , d il k o n u la r ın d a (in sa n ı in sa n ya p a n ö ze llik le r in en b a ş t a gele n le r i) — t a b ir ca izse — ‘So k r a t e s lik ’ ya p m a s ı t e s a d ü fi d e ğild ir . T e s a d ü fi o lm a d ığım , ıs r a r la v e s a b ır la kim se yi s u çla m a d a n , kim se d en b ir şey b e k le m e d e n , “ h a k b ild iğ i yo ld a ya ln ız b a ş ın a ” d a olsa , sü k û n et le v e b ile r e k yü r ü m e s i gö st e r iyo r . M ü n if P a ş a ’n ın h a ya t ı ik iye a yır m a s ı, o n u n F e ls e fi A n t r o p o lo ji n in ço k ö n e m ve r d iğ i ve ü ze r in d e ıs r a r la d u r d u ğu biitünlüke, za r a r ve r e ce k t a r zd a d e ğild ir . M ü n if P a ş a ’n ın a yır m a s ı d a T . M e n gü ş o ğlu ’n u n “ p a r ça la m a d a n , b ü t ü n lü ğü gö zö n ü n d e n u za k la ş t ır m a d a n ,” 178 sa d e ce in ce le m e k için ya p t ığ ı b ir a yır m a d ır : “ H e r n e k a d a r h a yr a t b u ve çh ile ik i n e v’e (h a yr â t -ı ş a h siyye v e h a yr â t -ı ga yr - ı şa h siyye d iye) a yr ılm ış ise d e b u iki n e vi m a k a sıd -ı m u h t elifes in in şâ m il o ld u ğu a k şa m ın kâ ffesi b ir n o k t a d a , ya n i b ir n o k t a -i â lid e m ü ct e m i’ olu r . Bu m a k s a t t a in s a n iye t m a k sa d ı, ya n i in s a n iye t t ir . Bu m a k s a t la r h em ila h ı h e m İn sa n îd ir . M in k a b lir r a h m a n ih sa n b u yu r u ld u ğu için İla h î ve in s a n d a t e ce lli etm iş o lm a sı yü zü n d e n İn s a n îd ir ” . Bu m a k s a t la r ın “ u lu h iye t e a it o la n la r ı t e b e d d d ü ld e n m ü n e zze h ” o lm a k la b e r a b e r “ İn san î o la n la r ın n e k a d a r t e vsi’ v e ıs la h ın a s a 'y” o lu n u r sa b u n la r a m e n s u b iye t o k a d a r a r t a r . Bu n la r t o p lu m u n “ sâ d et -i h a l ve in t izâ m ı” için ge r e k li o ld u ğu n d a n “ h u s û lü n e ” ça lış ılm a lıd ır .179 Bu m a k sa t la r ın , in sa n h a ya t ın ı d ü ze n le m e k t e ge r e k li o ld u k la r ın d a n b a şk a b ir ö ze lliği d a h a va r d ır ki o d a , b u n la r ın d er ece b a k ım ın d a n m ü sâ vî o lm a la r ı, b ir b ir le r in in ye r in e ge çm e m e le r id ir . B u r a d a b ir b ir in in ye r in e k o n a m a ya n , F e ls e fi An t r o p o lo ji’n in “ d e ğiş m e ye n d e ğe r le r ” i h a t ır la n a b ilir , 180 M ü n if P a ş a için , S ch e le r ’in d iliyle , n e sa d e ce Geist’lık alan, n e d e s a d ece psikovital a la n 1 8 1 va r d ır in sa n için , a m a h e r ikisi d e va r d ır ve h e r ikisi d e ge r e k lid ir . “ M a k s a d ın cü m le si d e r e ce t e n m ü sâ vî o ld u k la r ın d a n h içb ir in i d iğe r le r in in m a fe vk in d e ve ya m a d u n u n d a a d d e t m e m e lid ir .” 182 Bu bütüne d ik k a t e t m e n in m a a r ift e k i a ksi a n s ik lo p e d ik t u t u m d u r . Bö yle ce M ü n if P a ş a ’n ın b ü t ü n ilim le r i t a h sil e t m e k ist em e a n la m ın d a k i a n s ik lo p e d ik o lm a ya m a n la m ve 178 M en gü şoğlu , Felsefi Antropoloji, s. 82. 179 Hikm et-i Hukuk, s. 54. 180 M en gü şoğlu , Değişm ez Değerler Değişen Davranışlar, İst a n b u l 1975. 181 M . Sch eler , insanın Kosmosdaki Teri, çev. Tom r is M en gü şoğlu , İst an b u l 1968 , s. 38 ve 9 182 Hikm et-i Hukuk, s. 54. M E H M E T T Â H Î R M Ü N İ F P AŞA, H A YA T I , F E LS E F E Sİ 843 t e m e l k a za n ıyo r . D a h a ö n ce h a yr a t -ı şa h siyed e ü ç ve ga yr -ı şa h siyed e ye d i o lm a k ü ze r e t o p la m o n a la n a k a r şılık ge le n b ilg ile r t a h sil e d ilm e k d u r u m u n d a d ır . İ lim le r i, Mecm ua-yı Fünûn’d a 183 t a s n if e d iyo r . Bu a r a d a d il v e m a t e m a t iği ge r e k t iği k a d a r ıyla , h er kes, h a n gi m esleği seçer se seçsin za t e n b ile ce k t ir . K ıs a c a s ö yle m e k ger ek ir se M ü n if P a ş a ’n m a n sik lo p e d ist t u t u m u in sa n ı b ü t ü n o la r a k k a vr a m a ce h e t in e b a ğla n a b ilir . O , b ir a la n a d iğe r in d e n ü st ü n o lm a h a k k ı t a n ım a m a k t a , fa k a t d e vle t a d a m ı o lm a sı d o la yıs ıyla , a k lî ilim le r e n a za r a n ü st ü n lü ğü ge n e llik le k a b u l e d ile n d in î ilim le r h a k k ın d a k i d ü ş ü n ce yi d e sa r sm a m a ya ö ze n gö st er er ek ‘b ü t ü n ’e d ik k a t e d ilm esi ge r e k t iğin i şö yle ifa d e e d iyo r : D in î ilim le r d iğe r le r in d e n ü st ü n ise d e “ b u n la r ın m e cm u u h a yr a t ve in sa n için lâ zım o ld u ğu n d a n cü m le sin i t a h sil e t m e lid ir .. . İ n s â n iye t t a h t ın d a m ü n d e r ic o la n m aksatların hepsi la zım d ır . Bir cih et i n o k sa n o lu r sa in s â n iye t in o cih e t i n o k sa n o lu r .” 184 D a h a s o n r a M ü n if P a ş a , in s a n la r a r a sı m ü n â s e b e t le r i d ü ze n le ye n k a n u n la r la m e şgu l o la n h u k u k a ge çiyo r , o n u n ö ze l b ö lü m le r in d e n v.s. söz e d iyo r (h u k u k d er si). Bu a r a d a o n u n , “ h ü k ü m e t in gâ yesi in s â n iye t e u yg u n ” o lm a lıd ır d iye b ir fik r i o ld u ğ u n u 185 b e lir t e lim . İ n s â n iye t in n e o ld u ğu n u d a a yr ın t ılı o la r a k in ce le m işt i. So n o la r a k M ü n if P a ş a ’m n H ik m et-i H ukuk a d lı ese r iyle ilg ili o la r a k şu n u s ö yle ye lim : O , m ille t le r i d e (o k a vim d iyo r ) şah ıs h ü k m ü n d e s a ya r a k , K a n t ’m m ille t le r in h a k k ım s a vu n m a k için ‘M ille t le r Ce m iye t in i’ ö n er isin e t em e l teşkil e d e n fik r in e ya k la ş ıyo r . Şö yle d iyo r M ü n if P a ş a : “ G e r e k k a vâ id - i fen n -i ser vet çe v e ge r e k u m u r -i siya siye ce h e r k a vim b ir şah s-ı İn sa n î h ü k m ü n d e o lm a k la b ir şah ıs h a k k ın d a r e va gö r ü lm e ye n m a d d e , b ir k a vim h a k k ın d a d a h i r e va gö r ü le m e z.” 186 Mecm ua-yı Fünûn’d a k i ya zıla r ın d a M ü n if P a ş a ’yı ilm i s a a d e t in ş a r t ı s a ya ca k k a d a r , t e o r ik k a ygu s u n u a r k a p la n a a t m ış, b ir n e vi p r a gm a t is t b ir ya k la ş ım a sa h ip o la r a k gö r ü yo r u z. Mecm ua-y ı Fünûn Ce m iye t -i İ lm iyye ’n in y a yın o r ga n ı. Ce m iye t in m a k sa d ın d a n , d e r gi n in n e yö n d e o ld u ğu a n la ş ıla b ilir . D e r gid e ya yın la n a n Cem iyetin M aksadı a d lı ya zıd a n a n la ş ıld ığın a gö r e “ in t iş â r -ı u lû m ” b ir in ci 183 184 186 186 M â h iyet ve Aksa m -ı U lû m , Mecm ua-i Fünûn, 13, s. 2-9. Hikm et-i Hukuk, s. 54. a.g.e., 70. a.g.e., s. 71. R E C E P D U R AN 844 p la n d a : h e r t ü r lü ve s â it -i m ü m k in e ile m e m â lik -i m a h r u se-i şa h a n e d e in t işâ r -ı u lû m ve fü n û n a s a 'y ü ik d a m e d e ce k t ir ” , 187 çü n k ü a m a ç, M ü n if P a şa ’n in d iliyle sö yler sek ser m a ye-i s a a d e t o la n “ u lû m v e fü n û n u -ı n a fia n ın ya yılm a s ıd ır .” 188 “ D iya n e t ve za m a n - ı h â l p o lit ik a s ın d a n ” u za k d u r a ca k , sa d ece “ fü n û n ve s a n a yiye m ü t e a l lik m â lû m a t -ı n a fia yı m ü şt e m il o la ca k t ır .” 189 “ E b n a - yı va t a n a h izm e t e t m e k ” için çık a r ılıyo r d e r gi ve “ Bu va d id e T ü r k ç e m a t b u a t ın b i r i n c i s i . . . ” o ld u ğu M ü n if P a şa t a r a fın d a n ö ze llik le v u r g u la m yo r .19(1 M uv âzene-i Ilm u Ceh l'd e 191 M ü n if P a ş a b ilim e p r a t ik s o n u çla n ve in s a n a ya r a r lı olm a sı a çısın d a n ya k la ş ıyo r . M e d e n îlik n o k t a -i n a za r ın d a n ü ç h a li ka r ş ıla şt ır ıp bedevîliki, vahşîlikle m edenîlik a r a s ın a k o yu p en iyis in in m e d e n îlik o ld u ğu n u s ö ylü yo r . Çü n k ü m e d e n î in sa n “ t a b ia t k u vve t le r in e h ü k m e d e n ” in sa n d ır . J . J . R o u s se a u ’yu ( 17 12 - 17 7 8 ) o k u yu p o k u m a d ığın ı b ilm e m e k le b e r a b e r , o n a şid d et le ka r şı çık a r a k m e d e n iye t e ka r şı çık m a yı “ m u h t e llü ’ş-şu u r o lm a k ” la va s ıfla n d ır ıyo r . E h l-i m e d e n iye t t e “ gö r ü le n b a zı k ö t ü lü k le r , m e d e n iye t in eseri d e ğil, b e lk i o n u n e k s ik liğin d e n d ir ” d iye r e k m e d e n iye t i h e m yü c e l t iyo r , h e m eleşt ir iyo r . Yin e ilm in , p r a t ik y a r a r la n ya n ın d a T a n n ’yı b ild ir m e k g ib i b ir ya r a r ı d a va r d ır . Çü n k ü “ ilim , Ce n â b - ı H a k k ’m k e n d i s ıfa t ın d a n d ır .” 192 Bö yle t e o r ik b ir ya k la ş ım ın ya n ın d a , a yr ıca ilim d e vle t in gü çlü lü ğü n ü n a lâ m e t id ir : “ Bir d e vle t in k u vve t v e a za m e t in i n .. . esâs-ı h a k ik îsi b ilâ şü p h e ilim ve m a ’r ife t ” t i r . 193 Am a , m e d e n î b ir m ille t “ cis m â n î” n im e t le r e fa zla d a lıp r a h a t lığa a lışır sa — b u r a d a M ü n if P a şa , İ b n H a ld û n ’u n gö r ü şü n ü o n u n a d ın ı zik r e t m e d e n a yn e n s ö ylü yo r — “ b a zı t a vâ if- i va h ş iyye ” t a r a fın d a n m a ğlu p e d ilir .194 M e d e n iye t i e le şt ir d iği gib i, ilim e h lin in d a vr a n ışla r ın ı d a e le ş t ir ip : B a zı “ k im se ler d o ğr u d a vr a m ş gö st e r m iyo r s a b u n u n su çu n u ilim d e a r a m a m a lıd ır .” 195 K ıs a c a b ilim h a k k ın d a 187 188 189 190 191 192 193 194 195 “ Cem iyet in M a ksa d ı, Mecm ua-i Fünûn, sa yı i , s. 2. “ M u ka d d em e” , Mecm ua-i Fünûn, 1, s. 18. a.g.e., s. 19. a.g.e., s. 20. Mecm ua-i Fünûn, 1, s. 21-34. a.g.e., s. 27. a.g.e., aynı yer. a.g.e., s. 29. a.g.e., s. 33. M E H M E T T Â H lR M Ü N Î F P AŞA, H A YA T I , F E LSE F E Sİ 845 son söz sö yle n m e k ge r e k ir s e : ‘D ü n ya d a h e r şeyd en a ziz o la n ilim ve m a ’r ifet n e k a d a r m et h e d ilse a zd ır .” 196 Zuhûr-i Tasv îr-i E fk â r 197 ve T a k r îz -i Tercüm e-i Telem ak , 198 £ uhûr-i M ir ’â t 199 g ib i ya zıla r ı t e ş vik e d ici o lm a la r ı b a k ım ın d a n fa yd a lı o lm a k la b e r a b e r M ü n if P a ş a ’m n ö n e m li s a yıla b ile ce k ya zıla r ı M u kaddim e-i İlm -i J eoloji , p e d a go jik b ir ya k la ş ım ö r n e ği o la n Ehem m iy et-i Terbiy e-i Sıbyârı, 200 M âhiy et ve Aksâm -ı Ulû m 1d u r . 201 “ H u k e m â - yı Yu n a n , U le m â - yı İ s lâ m b e yn in d e d a h î m a zh a r - ı k e m â l-i it i b â r v e ih t ir â m o lu p . . . ” d iye b a ş la d ığı, Yedi Bilge d iye b ilin e n k i şile r in ge n e llik le h ik â ye şeklin d e m e şh u r olm u ş ya n la r ın ı zik r e t t iği Târ ih-i Hukem â-y ı Yunan 202 p e k ö n em i h a iz d e ğild ir . Yin e şeh ir ler in a yd ın la t ılm a sı, t e m iz t u t u lm a sı, su k a n a lla r ın ın fa yd a la r ı ü st ü n e b ir ço k ya zıla r ı Mecm ua-yı Fün ûn 'd a ya yın la n m ış t ır . F a k a t b u ya zıla r d a h a ziya d e n a s ih a t le r v e t o p lu m sa l ö ğü t le r şe k lin d e d ir . O ys a o n u n T â r ih ile J e o lo ji’n in doğruluk ihtim allerinin k a r ş ıla şt ır ıld ığı Mukaddem e-i İlm -i J eoloji, 203 Islâh-ı H atta Da ir B a z ı Tasavvurât 204 v e b ilim se l m e t o d u n a d ım a d ım (h er s a fh a s ıyla , b e lir t ile r e k ) t â k ip ed iler ek so n u ca u la ş ıld ığı An adolu'da Semadan N ü z û l Eden Buğday 205 gib i ö n e m li ya zıla r ı d a va r d ır . Am erika A h â li-i Asliy y esi 206 g ib i ya zıla r ı p e k a ğır lığı o lm a ya n , a m a M ü n if P a ş a ’n ın ge n e l t a vr ın ı gö st er e b ile ce k ya zıla r ıd ır . Mukaddem e-i İlm -i J eoloji'd e, d e n e ye , gö zle m e ö n e m ve r e n m ü sb et ilim e a yr ı b ir ye r t a n ıyo r . T â r ih ile J e o lo ji’n in d o ğr u lu k ih t im a lle r in i k a r ş ıla şt ır d ığın d a je o lo jiyi t a r ih e ü st ü n t u t u yo r : “ T â r ih seleften h a lefe in t ik â l etm iş r ia ye t ve h ik a ya t t a n ib a r e t t ir ” o ysa je o lo jin in d a ya n d ığı sö zd en “ d a h a g ü ve n ilir ” o la n t a ş -t o p r a k g ib i m a d d e le r d ir .207 18,1 a.g.e., s. 34. 197 Mecm ııa-i Fünûn, 1, s. 44. 198 Mecm ua-i Fünûn sayı 3, s. 94-97. 199 Mecm ua-i Fünûn sayı 9, s. 3gg. 200 a.g.e., sa yı 5, s. 176-18 6. 201 a.g.e., sa yı 13, s. 12 + 1) . 202 Mecm ua-i Fünûn, sayı 13, 15, 19, 22, 23, 29, 31 ve ken d i b aşın a çıka r d ığı M ecm u a -i F ü n û n ’d a , I. Sen e, I. cü z, İst an b u l 1300 , s.24-31. 203 Mecm ua-i Fünûn, 2, s. 65-67. 204 a.g.e., sayı 13, s. 74-76. 206 a.g.e., sayı 26, s. 72-74. 20« a.g.e., sayı 30 , s. 20 8 -215. 207 a.g.e., sa yı 2, s. 65. R E C E P D U R AN 846 Bu a çık a çık p o zit if b ilim le r e ö vgü d ü r . A yn ı ya zıd a , a r zın o lu şu m u h a k k ın d a t o p lu m d a ya yg ın k a n a a t t e n fa r k lı şe yle r s ö ylü yo r : Ö n ce n e b a t , so n r a h a yva n zu h u r a ge lm iş t ir . “ İ p t id a î h a ld e yo su n v e a h t a p o t b a lığ ı k a b ilin d e n t en â sü p v e in t iza m d a n u za k şekild e id ile r . . . b u m a h lû k a t inkılâbât-ı mütevâliyye ile b u gü n k ü h ü sn -ü t e r k ib v e t a k vim e ulaşm ış la r d ır .” 208 Cin si m ü n k a r iz olm u ş yir m ib in d e n fa zla h a yva n d a n söz e d e r k e n in sa n ı b u ‘in k ılâ b â t -ı m ü t e vâ liyye ’ye so km a d ığım H ikm et-i H uk u k ’ta söylem işt i. H a yva n la r d a n e vi d eğişm esin i, Karıncaların Sanat ve M ed en iy eti'n d t 209 d e söz ko n u su e d iyo r : “ K a r ın ca la r ip t id a î n eş’e t le r in d e d iğe r b a zı b ö ce k le r g ib i birkaç k e r e t eb d îl- i şekl ü h e y’e t e y le d ik le r in d e n ...” F a k a t h içb ir ya zıs ı o n u n , b ilim se l yö n t e m in n a sd izle n e ce ğin i Semadan N ü z û l Eden Buğday 'd a k i g ib i a çık ça gö st er m e z. M ukaddim e-i îlm -i J eoloji'd e “ İ lm - i J e o lo ji, k a vâ id - i esâsiyesi d a im a m eşh u d -i ç e ş m . . . o la n b u m â k u le s e vâ b ık -ı t e k vin a t m isillu d e la il-i v a zıh a ile m ü d e lle l o lu p m a il-i m ü b a la ğ a t ve n a k il-i e n va -ı g a r a ib u h u r a fa t o la n ş u a r a v e m ü ve r r ih in in r ivâ ya t ı g ib i e vh a m v e za n n iya t ü ze r in e m e b n i d e ğ ild ir ” d em işt i. G ö k t e n d ü şen b u ğ d a y h a k k ın d a ik i a çık la m a m ü m k ü n d ü : T a b ii o la yla r a d a ya n m a ya n b ir a çık la m a , d iğe r i d e t a b ii o la yla r a d a ya n d ır ıla n a çık la m a . M ü n if P a şa İkin cisin i t e r cih ed iyo r . M ü n if P a ş a ’m n ya zıs ın d a o la y a n la t ılıyo r , s özkon u su t a n e le r in lâ b o r a t u va r d a in ce le n d iği v e s o n u cu n b ir r a p o r la ve r ild iğ i zik r e d i liyo r : ‘H a r p u t v e M a la t y a c iv â n n d a s e m a d a n b u ğ d a y ya ğm ış ve “ h er kes b u n u n la d ef-i ih t iya ç e t t iği İ s t a n b u l ga ze t e le r in d e ya zılm ış t ır , H a r p u t va lis i İ zze t P a şa , b u n d a n b ir t e n e k e ye k o yu p İ s t a n b u l’a gö n d er m iş. Bir d e b ilg i gö n d e r m iş : “ G e çe n Ş u b a t a yı so n la r ın d a H a r p u t ’u n d o ğu s u n d a Şe h it le r D ü zü m e vk iin d e ya ğ m u r la b e r a b e r b u ğ d a y ya ğm ış t ır . D a h a so n r a b ir b a şk a ye r e d e ya ğ m ış t ır .” G ö n d e r ile n b u b u ğ d a yı “ h er kes g ib i b e n d e gö r d ü m ” . Bu n d a n t o p r a ğ a ekm işler , fa k a t “ n eşv u n e m a b u lm a m ış .” Bir m ik t a r ı M e k t e b ’i T ıb b iye - i Ş a h a n e ’ye gö n d e r ilip in ce le t ilm iş . Ko m is yo n u n ve r d iğ i r a p o r : “ Ce vh e r yo s u n n e vid e n . . ye r d e n ko p m u ş o ld u ğ u d e r k a r ise d e ü ze r in d e sa p a la m e t i y o k t u r . . . Kim y a usûlü üzere tahlil o lu n d u k t a k lo r o fil . . . d en m ü r e k k e b o ld u ğu a n la şılm ışt ır . İ ş b u n e b a t t o p r a ğı k u vve t li k a ya y a 208 a.g.e., aynı yer, s. 65. 209 a.g.e., sayı 30 , s. 230 -236. M E H M E T T Â H İ R M Ü N İ F P AŞA, H A YA T I , F E LSE F E Sİ 847 r ık la r ın d a h u su le ge lip , b o r a la r b u n la r ı h a v a ya k a ld ır a r a k p e k u za k m a h a lle r e g ö t ü r ü r .” “ Bu n a b e n ze r “ yo su n y a ğ m a ” (18 4 1) o la yın ı ö r n e k ve r iyo r la r . Bu d a t a b iiyyû n t a r a fın d a n in ce le n m iş t ir .” 210 M ü n if P a ş a ’n m , Ce m iye t -i İ lm iye - i O s m a n iye ’n in çık a r d ığı, Mecm ua-yı Fiinûn’d a k i ya zıla r ı ş u n la r d ır (Bir in ci r a k a m la r d e r gin in s a yı n u m a r a sın ı, İ k in cile r sa yfa n u m a r a sın ı g ö s t e r ir ) : Ce m iye t in M a k s a d ı (1, s. 2) M u k a d d im e (1, 18 -20 ) M u vâ ze n e - i îlm ü C e h l (1, 2 1-3 5) S ü r ’a t -i Ö m r (1, 43-48 ) Zu h û r -i T a s vîr - i E fk â r (1, 46-50 ) K a r a d a ğ (2, 55-64 ) M u k a d d e m e -i îlm - i J e o lo ji (2, 6 5-6 7) T a k r îz - i T e r cü m e - i T e le m a k (3, 9 4 -9 7) K a r a d a ğ (3, 98 -10 4 ) I lgâ - yı K a v â im - i N a k d iyye (3, 119 -13 4 ) M e cm u a - yı F ü n û n ’u n M a zh a r O ld u ğ u H ü s n -ü K a b u ld e n D o la y ı Âm m e ye T e ş e k k ü r (4, 13 4 -13 6 ) I lg â - yı K a vâ im - i N a k d iyye (4, 15 3 -16 1) E h e m m iye t -i T e r b iye - i S ıb yâ n (5, 176 -18 5) T â r îh - i Ç a v , 211 (5, 2 15-2 2 2 ) T â r îh - i E vr â k -ı N a k d iyye (6, 2 23-232) D a r ü lfü n û n d a D er s-i Â m K ü ş â d ı (6, 258 -260 ) Ac â ib - i S e b ’a -yı Âle m (7, 276-28 4) D a r ü lfü n û n d a D e r s-i Âm Kü ş a d ı (7, 30 1-30 4 ) Ç in ’d e Bu lu n a n E h l-i İ s lâ m (8 , 316 -32 0 ) D a r u lfû n u n D e r sle r i (8 , 330 -333) Hudûs-ı Mecmua-yı Iber-i Intibâh (8, 353-355) Se r gi-yi U m u m î- yi O s m a n î’n in Kü ş â d ı (9, 36 2-36 6 ) Ü m id Bu r n u n d a Bu lu n a n E h l-i İ s lâ m (9, 39 3-39 9 ) Zu h û r -ı M ir ’â t (9, 399) Za m îm e - yi Se r gi-yi O s m a n î (10 , 4 0 8 -4 13) Ç a v (10 , 4 18 -4 19 ) Ü m id Bu r n u ’n d a n M e k t u b - i M a h s u s (10 , 4 25-428 ) T a r ih - i T e lg r a f ( 11, 448 -458 ) 210 Mecm ua-i Fünûn, sayı 26, s. 72-74. 211 Çav, M o ğolla r d a p a r a. R E C E P D U R AN 84 8 Ve s â it - i T e n vir iyye ( 12 , 4 78 -48 5) Ke b û t e r n â m e (P o st a G ü ve r cin i h k. d a ) , (12 , 48 5-48 8 ) M â h iye t ve Ak s â m -ı U lû m (13 , 2-9) T â r ih - i H u k e m â -yı Yu n a n ( T a le s ), (13 , 2 1-2 9 ) I lm - i S a r f u N a h v (14 , 42-52) I s lâ h -ı H a t t a D a ir B a zı T a s a v v u r a t (14 , 74 -76 ) îlm - i S a r f u N a h v (15 , 8 2-94) T a r ih - i H u k e m â -yı Yu n a n (So lo n ), ( 15 , 9 4 -10 5) T a r ih - i H u k e m â -yı Yu n a n (So lo n ), (18 , 14 0 -153 ) İngiliz Atlarının Aslı (18, T a r ih - i H u k e m â -yı Sü ve yş C e d ve li (20 , Sü ve yş Ce d ve li (2 1, T a n zîm - i İ s t a n b u l T a r ih - i H u k e m â - yı T a r ih - i H u k e m â -yı 173-175) Yu n a n (P it a k o s), (19 , 18 0 -18 8 ) 249 -254 ) 260 ) ( 2 1, 371-3 8 0 ) Yu n a n (Bia s), (22 , 40 0 -40 6) Yu n a n (P e r ia n d r o s ), (23, 440 -446) Sü ve yş Ce d ve li (23, 4 59 -4 6 7) Sîr e t -i H â l- i Ce m iye t (24, 48 0 -48 2) Sü ve yş C e d ve li (25, 22-28 ) Sü ve yş C e d ve li (26, 4 1-4 8 ) An a d o lu ’d a Se m a d a n N ü zû l E d e n B u ğ d a y (26, 72 -74 ) M e cm u a - yı M u a h e d â t - ı O s m â n iyye (2 7, 93-98 ) K u m u r Ad a la r ı (2 7, 10 4 -118 ) H a r îk - ı İ s t a n b u l (28 , 14 8 -156 ) T a r îh - i D e vle t - i O s m â n iye D e r si (28 , 157) H in d is t a n ’d a (At eşp er est Âd e t le r i Ü s t ü n e ), (29, 16 7-172 ) T a r ih - i H u k e m â - yı Yu n a n ( H ilo n , K le o b u l) , (29, 178 -18 5) Am e r ik a A h â lî- y i As liye s i (30 , 2 0 8 -215) Am e r ik a A h â lî- y i As liye s i (30 , 2 0 8 -215) K a r ın c a la r ın Sa n a t v e M e d e n iye t i (30 , 230 -236) T a r ih - i H u k e m â - yı Yu n a n (E p im e n id e s, An a h a r s is ), (3 1, 268 -278 ) 3 1. s a yıd a n so n r a Mecm ua-y ı Fünûn 'd a M ü n if P a ş a ’n m ya zıs ı yo k . Mecm ua-yı Fünûn k a p a n d ık t a n son r a M ü n if P a ş a ken d isi, yin e Mecm ua-yı Fünûn a d ıyla , eskisiyle a yn ı “ m eslek” i izle ye ce ğin i s ö yle d iği a ym a d la ye n i b ir d e r gi ç ık a r d ı.212 Bu d e r gid e k i b ü t ü n y a zıla r M ü n if P a ş a ’n ın . M u h t e va s ı ş ö yle : 212 Mecmua-yı Fünûn, Eser-i M ü n if P aşa, I . sen e, I. cü z, R e b iu levve l, Ago p ya n H a n ın d a Ar a m ya n M a t b a a sı, İst an b u l 1300. M E H M E T T Â H lR M Ü N İ F P AŞA, H A YA T I , F E LSE F E Sİ 849 M u k a d d e m e (1-5) E lye vm İ s t a n b u l’d a çık a n T ü r k ç e R e s â il-i M e vk û t e ile Sâ h ib -i im t iya zla r ın ı M ü b e yye n D e ft e r (5-6) llm - i Ah lâ k (6-10 ) Se yla n Ad a s ı (10 -16 ) T a h s îl- i S e r ve t (16 -2 2 ) E n cü m e n -i H a m û ş â n (22-24) T a r ih - i H u k e m â -yı Yu n a n (2 4 -31) H ik a yâ t (31-4 0 ) Bir Yıld ız Bö ce ği ile Bir Yo lc u H a sislik X V . Lu i So k r a t ’m H â n esi K ü ç ü k M u t fa k lı H â n e Yık ılıp Ye n id e n Ya p t ır ıla n H â n e Bir R iya zin in Ve fa t ı T e r b iye n in F â id esi Be yzâ d e ile Bü lb ü l U ç a r Ba lık Bir P r e n s in . . . K e m â l- i E d e b Bir K a s id e yi T a h s in İ k i H o r o z ile Bir T ilk i Bir N a m u s lu Çift çi U lû v v- i Ce n a b Bu d e r gi “B ir Y ıld ız Böceği İle B ir Yolcu ” a d lı ya zıd a n d o la yı d e vle t çe k a p a t ılm ış ve b u s a yı d a Mecm ua-yı Fünûn ’u n son sa yısı o l m u şt u r . M ü n if P a ş a ’n m s özkon u su e t m e k is t e d iğim iz son eser i, Â li P a ş a ’y a b ir M ille t Kü t ü p h a n e s i k u r u lm a s ı için s u n d u ğu Lây iha’sid ir . D a h a ö n ce d e sözkon u su e d ild iği gib i, h içb ir ye r d e a d ın a r a s t la m a d ığım ız ve İ s t a n b u l M ille t Kü t ü p h a n e s i A li E m îr î L â yih a la r b ö lü m ü n d e gö r d ü ğü m ü z b u lâ yih a d a M ü n if P a şa , ist eye n in ge r e k li k it a p la r ı b u la m a d ığın d a n şik a ye t le şö yle d iyo r : “ İ s t a n b u l’d a k ır k k a d a r k ü t ü p h â n e va r d ır . B u r a la r d a m e vcu t k it a p la r u lû m -ı d in iyye ve fü n û n -ı k a d îm e m ü t e a llik o lu p içle r in d e fü n û n -ı n â fia ya d a ir (o la n la r ı) p e k n a d ir d ir . F . 54 850 R E C E P D U R AN ( Bu n la r ise) a sr ım ızın m iza ç ve ih t iya cın a k â fî o lm a ya c a ğ ı. . . ” 213 ( d o la yıs ıyla ) b ir k ü t ü p h a n e in şa sı yin e “ D a r ü lfü n û n -u O s m â n î” gib i (t er a k ki ve m e d e n iye t ü ssü ’l-esası) t e ’sis o lu n m a k ge r e k ir . Bu k ü t ü p h a n e “ b ir m ü n a s ip m a h a llin d e b ilâ istisn a u m u m a h â liye m a h su s” o lm a lıd ır . M ü n if P a ş a ’n ın , h er kesin ya r a r la n a ca ğ ı b ir k ü t ü p h a n e istem esi şim d iye k a d a r g ö r d ü ğü m ü z d ü şü n ce ler in e u ygu n d u r ki, o d a m aârifin y ay gınlaştırılm ası d ü şü n cesi id i. 213 Lâ yih a , s. 5.

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS

Log In

Mehmet Tâhir Münif Paşa, Hayatı, Felsefesi

Mehmet Tâhir Münif Paşa, Hayatı, Felsefesi

Related Papers

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS