FREUD - JUNG - ADLER PSİKANALİZ AÇISINDAN EDEBİ YA T Ç e v ir e n : S E L Â H A T T İN H ÎL A V D O ST K İT A B E V Î Y A Y IN L A R I Z a f e r Ç a r ş ıs ı N o : 13 Y e n işe h ir / A N K A R A D o s t K ita b e v i Y a y ın la r ı : 2 E d e b i y a t A r a ş t ır m a la r ı : 1 B i r i n c i b a slk ı : 1964 A t a ç K it a b e v i ik in c i b a sk ı A r a lık K apak : 1981 : P a n o G r a f ik D iz g i - B a s k ı : K a r d e ş l e r B a s ım e v i İ s t a n b u l — 1981 S İG M U N D F R E U D DOSTOYEVSKİ VE BABA KATİLLİĞİ 1825 y ılın d a n b a ş la y a r a k , F ü lö p - M ü lle r v e E c k s te m , b î r k a ç y ı l ö n c e s o n a e r m iş o la n M o e l­ le r v a n den B r u c k ’ü n , D o s t o y e v s k i’n in t o p lu e s e r le r i y a y ım ı n a e k c ilt le r i y a y ın la m a y a b a ş ­ la m ış la r d ı. E k c iltle r , D o s t o y e v s k i’n in ö lü m ü n ­ d e n s o n r a e le g e ç e n e s e r le r in i b it m e m iş y a z ı ­ la r ım v e r o m a n l a r ın d a k i k a r a k t e r le r le e s e r le r i a ç ık la m a la r s a ğ la y a n ç e ş itli k a y n a k l a n k a p s ı­ y o r d u . K a r a m a z o f K a r d e ş le r in ilk m ü s v e d d e le r i v e h a z ır lık p a r ç a la r ın ı k a p s a y a n c ild e s ır a g e ­ lin c e e d itö r le r , b u r o m a n m v e y a z a r ın ın r u h b i­ lim i ile ili g il i b i r g ir iş y a z m a s ın ı F r e u d ’d e n r i ­ c a e ttile r . F r e u d , D o s t o y e v s k i v e B a b a K a t illi­ ğ in i 1926 y ılın ın b a ş la n n d a y a z m a ğ a k o y u ld u . A m a 1928 d e t a m a m la y a b ild i. D o s t o y e v s k i ’n in k a r m a ş ık k iş iliğ in i d ö r t a y r ı y ö n d e n e le a l a b i lir iz . D o s t o y e v s k i, y a r a t ıc ı b ir s a n a t ç ı, nev- r o z lu b i r h a s t a , b ir a h l â k ç ı v e g ü n a h k â r b i r k im s e d ir . B u ş a ş ır t ı c ı k a r m a ş ık lığ ın iç in d e n ç ık m a k p e k k o la y d e ­ ğ ild ir . Y a r a t ı c ı s a n a t ç ılı ğ ı e n a z ş ü p h e l e n ile c e k y a n ıd ır . Ç ü n k ü D o s t o y e v s k i s a n a t ç ılık b a k ım ın d a n S h a k e s p e a r e ’ in h e m e n a r k a s ın d a y e r a lır . K a r a m a z o f K a r d e ş l e r ile h iç b ir ro m a n b o y ö l ç ü ş e m e z . D ü n y a e d e b iy a t ı n ı n e n y e t k in ö r n e k le r in d e n b ir i o la n « B ü y ü k E n g i z is y o n c u » y u n e k a d a r e v s e k a z d ır . Y a r a t ı c ı s a n a t ç ı s o r u n u k a r ş ıs ın ­ d a p s ik a n a liz in , s ilâ h la r ın ı n e y a z ı k k i b i r y a n a b ır a k ­ m a sı g e r e k iy o r . O y s a , D o s t o y e v s k i ’ n in a h l â k ç ı y a n ın ı i r d e l e m e k ç o k d a h a k o la y d ır . A h lâ k ın d o r u ğ u n a e r iş e b ilm e s i iç i n h e r ­ h a n g i b i r k im s e n in k o r k u n ç g ü n a h la r iş l e m e s i g e r e k t i ­ ğ in i i l e r i s ü r e r e k D o s t o y e v s k i ’n in b ü y ü k b i r 'a h lâ k ç ı o l ­ d u ğ u n u s ö y l e m e ğ e k a lk a r s a k , o r t a y a ç ı k a c a k b i r ş ü p h e ­ y i g ö r m e z lik t e n g e l m iş o lu r u z . A h lâ k lı k im s e , ş e y t a n a u y d u ğ u n u a n la r a n la m a z , d ir e n e n v e k e n d in i k u r t a r a n k im s e d ir . B i r y a n d a n g ü n a h iş le y e n , ö t e y a n d a n p iş m a n ­ lık d u y d u ğ u z a m a n a h lâ k s a l k u r a lla r o r t a y a k o y a n b ir k im s e i ş i k o la y ın d a n a l ıy o r d e m e k t ir . B ö y l e b i r k im s e , a h lâ k h a y a t ın ın ö z ü n ü , y a n i v a z g e ç i ş i g e r ç e k l e ş t i r m e ­ m iş s a y ılm a lıd ır . Ç ü n k ü a h lâ k s a l b ir d a v r a n ı ş h e r ş e y ­ d e n ö n c e p r a t ik b i r in s a n c ıl d e ğ e r t a ş ım a k t a d ır . İ ş i k o ­ la y ın d a n a la n k im s e , e s k i ç a ğ l a r ı n b a r b a r l a r ı n a b e n z e r b ir d a v ra n ış t u t tu r m u ş t u r . E s k i ç a ğ b a r b a r la r ı, ö n ce a d a m ö l d ü r ü y o r s o n r a p iş m a n lık d u y u y o r la r d ı. B ö y l e c e , p iş m a n lık d u y m a k in s a n ö l d ü r e b ü m e y i s a ğ la y a n b i r t e k ­ n ik h a lin e g ir m iş t i. K o r k u n ç İ v a n d a a y n i b i ç i m d e d a v ­ 7 r a n m ış t ı. N ite k im , a h lâ k k a r ş ıs ın d a g ö s t e r i le n b u uz­ l a ş m a c ı d u r u m , R u s l a r ın a y ı r d e d i c i b ir ö z e ll iğ id ir . D o s ­ t o y e v s k i ’ n in a h lâ k s a l ö z l e m le r in in v e r d i ğ i s o n u ç d a p e k yü ce b ir ş e y d e ğ i ld i r . D o s to y e v s k i, b ir e y in iç g ü d ü s e l is t e k l e r i i l e to p lu lu k h a y a tın ın g e r e k le r in i u z la ş t ır m a k iç i n ç e t in s a v a ş l a r a g ir d ik t e n s o n r a d ü n y a s a l v e r u h s a l y e t k e le r e ( o t o r it e l e r e ) b a ş e ğ m e k ; H ır is t iy a n la r ın T a n ­ r ıs ın ın v e Ç a r ’ m ö n ü n d e e ğ i l m e k v e k a b a b i r R u s m il­ liy e tç iliğ i d ü ş ü n c e s in e b a ğ la n m a k d u ru m u n a d ü ş tü . O y s a , p e k d e z e k i o l m a y a n k im s e le r , d a h a a z ç a b a h a r ­ ca yarak a y n i s o n u ç la r a v a r m ış la r d ı. D o s to y e v s k i g ib i b ü y ü k b i r k iş ili ğ in z a y ı f n o k t a s ı iş t e b u d u r . İ n s a n u y ­ g a r l ığ ın ı n g e le c e ğ i, bu b a k ım d a n , D o s t o y e v s k i ’ y e pek a z ş e y b o r ç l u o l a c a k t ı r . D o s t o y e v s k i , in s a n lığ ın ö ğ r e t ­ m e n i v e k u r t a r ı c ı s ı o l m a k ş a n s ın ı t e p m iş v e k e n d i d ü ş ­ m a n l a n i l e b i r le ş m iş t ir . B u d u r u m a e t k is in d e b u lu n d u ­ ğ u n e v r o z y ü z ü n d e n d ü ş t ü ğ ü s ö y le n e b ilir . Y o k s a , z e k â ­ s ın ın y ü c e l i ğ i v e in s a n lığ a k a r ş ı d u y d u ğ u s e v g in in g ü c ü , o n a , p e y g a m b e r c e b ir (h a y a tın y o lu n u a ç a b i li r d i. D o s t o y e v s k i ’ y i b ir günahkâr v e s u ç lu o la r a k gör­ m e k , y a ln ız d a r k a f a lı la r ın it ir a z la r m a y o l a ç m a z . A m a itir a z ın g e r ç e k n e d e n le ri d e h e m e n o r ta y a çık a r . B ir s u ç lu d a ( m ü c r i m d e ) ik i t e m e l r u h s a l ö z e llik g ö r ü y o r u z . B u n la r d a n b ir i s ın ır s ız b e n c i l l ik ö t e k i g ü ç lü b i r y ık m a is t e ğ i d i r . B u ik i ö z e ll iğ in o r t a k la ş a y a n ı o la n ve her ik is in in d e d il e g e l m e s i i ç i n g e r e k li b u lu n a n b a ş k a b ir ö z e l li k d e s e v g i y o k lu ğ u v e in s a n c ıl n e s n e le r k a r ş ıs ın ­ d a d u y g u la n m a y ış h a lid ir . B ö y l e b i r k im s e y le D o s t o y e v sfci a r a s ın d a k a r ş ıtlık b u lu n d u ğ u ilk b a k ış t a g ö r ü lü y o r . D o s t o y e v s k i , s e v ilm e k i h t i y a c ı i le y a n ıp tu t u ş a n v e k i ­ m i z a m a n n e f r e t e t m e s i g e r e k e n y e r d e y a k ın lık g ö s t e r i p y a r d ım a k o ş m a s ın a y o l a ç a n k a r ıs ın ın â ş ığ ın a k a r ş ı ( s ö z g e lim i, k a r ış m a v e d a v r a n ış ın d a görü n ü yor bu ) a b a r t ıl m ış b i r ş e f k a t l e d o lu b i r k im s e d i r . B ö y l e o l u n c a , 8 D o s t o y e v s k i ’y i s u ç lu la r a r a s ın a k a t m a e ğ ilim in in n e r e ­ y e d a y a n d ığ ın ı s o r m a m ız g e r e k ir . B u k a t m a n ın n e d e n i­ n i, k ır ıc ı, ö ld ü r ü c ü v e b e n c i l k a r a k t e r le r i b e li r g i n le ş t i ­ r e n k o n u la r s e ç m e s in d e v e k e n d i h a y a t ın d a k i b e lli b ir t a k ım o l a y l a r d a ( k u m a r d ü ş k ü n lü ğ ü , k ü ç ü k b ir k ız ı k ir ­ le t m iş o ld u ğ u n u , a ç ı k l a m a s ı g i b i) a r a m a k g e r e k ir . (1 ) D o s t o y e v s k i ’d e g ö r ü le n v e o n u k a n u n d ı ş ı b i r k im s e h a ­ lin e k o l a y c a g e tir e b ile c e k o la n y ı k ıc ı iç g ü d ü l e r in , as­ lın d a , k e n d i k iş iliğ in e y ö n e l d i ğ i n i ( y a n i d ış a r ı d e ğ i l i ç e ­ r i y ö n e ld iğ in i) v e b ö y l e c e m a z o ş iz m v e k a b a h a t lilik d u y ­ g u s u b i ç im in d e d ile g e ld iğ in i k a v r a y a c a k o lu r s a k , y u ­ k a r d a s ö z ü g e ç e n ç e l i ş m e y i ç ö z m ü ş o lu r u z . B u n u n la b i r ­ lik t e , D o s t o y e v s k i ’ n in k iş il iğ in d e s a d is t liğ i d i le g e t ir e n y a n la r d a v a r d ır . B u n la r ı, a c ı ç e k t ir m e k t e n h o ş la n m a ­ s ın d a s e v d i ğ i in s a n la r a b i le hoş g ö r ü y le d a v r a n m a y ı- ş ın d a n ; t e d ir g in liğ in d e n v e b ir y a z a r o l a r a k o k u r la r ın a k a r ş ı d a v r a n ış ın d a g ö r ü y o r u z . D e m e k k i, D o s t o y e v s k i , ö n e m s iz ş e y l e r d e b a ş k a la r ın a k a r ş ı; ö n e m li ş e y l e r d e d e k e n d in e k a r ş ı s a d is ti. Y a n i a s lın d a , b ir m a z o ş is t t e n b a ş ­ k a ş e y d e ğ i ld i. M a z o ş is t , h e rk e s te n _ d a h a u y s a l, k ib a r v e y a r d ım s e v e r b i r k im s e d ir . D o s t o y e v s k i ’n in k a r m a şık k iş iliğ in d e n üç fa k tö r ü 1 — B u n u n t a r tış m a s ı iç in F ü lo p — M ille r v e E c k s te i n ’e b a k ın . (1926) S te fa n Z w e ig 1920 d e ş ö y le y a z ıy o r d u . « B u r ju v a a h lâ k ın ın s ın ır la r ın ı h i ç e s a y m ış t ı. Ö z e l h a y a t ın ­ d a k a n u n la r ı h a n g i ö lç ü d e ç iğ n e m iş o ld u ğ u n u v e kahra™ m a n l a r ın m s u ç iş le y ic i iç g ü d ü le r in in k e n d is in d e n e ö l ç ü d e j g e r ç e k le ş t iğ in i k im s e b ile m e z » | D o s t o y e v s k i’n in k a h r a m a n - l a n v e k e n d i y a ş a n tıs ı a r a s ın d a k i g iz li b a ğ la r ü z e r in e b ilg i , e d in m e k iç in R e n e F ü lö p M ille r ’in , N . S t r a k h o v ’d a n y a r a r - j la n a r a k ile r i s ü r d ü ğ ü d ü ş ü n c e le r e b a k ın . ( F ü lö p — - M ille r I v e R o k s t e in 1925). K ü ç ü k b i r k ız ı k ir le tm e k o n u s u D o s t o - , y e v s k i ’n in y a z ı l a n n d a s ık sık g ö r ü lü r . B u k o n u n u n , ö z e llik - | le, « B ü y ü k B ir G ü n a h k â r ın H a y a t ı» v e « S t a v r o g in ’in it ir a f - ! la n » i g i b i ö lü m ü n d e n son ra y a y ın la n a n yoru z. 9 e s e r le r in d e görü - e le a lm ış b u lu n u y o r u z : D u y g u s a l h a y a t ın ın o la ğ a n ü s t ü b ir g e r i li m t a ş ım a s ı; d o ğ u ş t a n s a p ık iç g ü d ü s e l b ir e ğ i ­ lim ( b u , o n u n s a d o - m a z o ş is t v e s u ç i ş l e y i c i b i r k im s e o ld u ğ u n u k a ç ın ı lm a z b i ç i m d e o r t a y a k o y u y o r ) v e ç ö z ü ­ me g e lm e y e n san at y e te n e ğ i. B u n la r ın b irin cis i n ic e ­ lik s e l İ k in c is i v e ü ç ü n c ü s ü n ite lik s e l f a k t ö r le r d ir . B u ü ç f a k t ö r , n e v r o z s ö z k o n u s u o lm a k s ız ın d a b i r a r a d a b u lu ­ n a b ilir . N it e k im tü m m a z o ş is t o ld u k la r ı h a ld e n e v r o z lu o lm a y a n k im s e le r v a r d ır . B u n u n la is t e k l e r le o n la r a k a r ş ı d u r a n b ir lik te , y a s a k la m a la r ın iç g ü d ü s e l (e ld e k i y ü c e l t m e m e t o d la r ı d a e k le n in c e ) a r a s ın d a k i k u v v e t le r d e n g e s i , D o s t o y e v s k i ’ n in « iç g ü d ü s e l k a r a k t e r » d i y e b ili ­ n e n s ın ıf a s o k u lm a s ın ı g e r e k li k ılm a y a y e t e r . N e v a r k i, bu a ra da n ev rozu n da b u lu n m a s ı, d u r u m u a d a m a k ıllı k a r ış t ır m a k t a d ır . G e r ç i, sözti g e ç e n f a k t ö r l e r i n n e v r o z u g e r e k t ir m e d iğ i n i s ö y le m iş t ik a m a e g o t a r a f ın d a n g e m le n m e s i g e r e k e n d ü z e n s iz lik le r n e k a d a r ç o k s a , n e v r o ­ zu n o r t a y a ç ık m a s ın ın o k a d a r k o la y la ş t ığ ın ı d a u n u t­ m am ak g e r e k ir . Çünkü n evroz , e go n u n b ir b ir e ş i m e ( s e n t e z e ) u la ş m a k k o n u s u n d a b a ş a r ı g ö s t e r m e d iğ in i_ y e _ b u n u y a p m a ğ a ç a lı ş ır k e n k e n d i b ir liğ in T e ld e n k a ç ır d ı ­ ğ ın ı b e lir t e n b ir iş a r e t t ir . P e k i , D o s t o y e v s k i ’ n in n e v r o z u k e n d in i n a s ıl a ç ı ğ a v u r u y o r ? D o s t o y e v s k i , b i r s a r a lı o ld u ğ u n u s ö y le m iş v e b a ş k a la r ı d a , b ilin c in i k a y b e t m e s i ; k a s la r ın ın t it r e m e s i v e r u h s a l ç ö k ü n t ü y e u ğ r a m â s i y le b ir lik t e o r t a y a ç ık a n ş id d e t li n ö b e t le r i g ö z ö n ü n d e t u t a r a k ğ u n a in a n m ış la r d ı. O y s a , b u sözü m onun s a r a lı o ld u ­ o n a s a r a n ın , e t k i­ s in d e b u lu n d u ğ u n e v r o z u n b ir b e lir t is i o ld u ğ u v e b u n ­ d a n ö t ü r ü h a s t a lığ ın , i s t e r i s a r a y a n i ş id d e t li i s t e r i o l a ­ r a k s ın ıfla n d ır ılm a s ı g e r e k t i ğ i a k la y a k ın g e lm e k t e d ir . A m a b u k o n u d a k e s in b ir ş e y s ö y le y e m e y iz . B u n u n d a ik i n e d e n i v a r . Ö n c e , D o s t o y e v s k i ’ n in s a r a s ı d e n e n ş e y ü z e r in d e k i b ilg ile r im iz y e t e r l i v e s a ğ l a m d e ğ i ld ir . S o n - 10 r a , s a r a b iç im in d e b e lir e n n ö b e t le r le b ir lik t e o r t a y a ç ı ­ k a n h a s t a lık d u r u m la r ın ı g e r e ğ i n c e a n la m ış d e ğ iliz . Ö n c e ik in c i n o k ta y ı e l e a la lım . K a r ş ım ız d a k i s o r u ­ n a ış ık tu t a m a y a c a ğ ı iç in , s a r a n ın p a t o l o jis in e u z u n b o y ­ lu g i r m e m iz in y a r a r ı y o k t u r . Y ü z y ı ll a r d ı r b ilin e n bus sacer Mor­ b ir k lin ik g e r ç e k l i k o la r a k o r t a d a d ı r . B u k o r ­ k u n ç h a s t a lığ ın d ış g ö r ü n ü ş b a k ım ın d a n n e d e n s iz g ib i g ö r ü n e n k e s t ir ilm e z ç ı r p ın d ı r m a l a r ı ; k a r a k t e r i t e d ir ­ g in lik v e s a ld ır g a n lığ a y ö n e l t m e s i v e z ih in s e l g ü ç l e r i y a ­ v a ş y a v a ş ç ö k t ü r m e s i b ilin e n g e r ç e k l e r d ir . A m a b u g ö ­ r ü n ü ş le r in s ı n ır la r ı k e s in o la r a k ç iz ilm e m iş t i r . B a ş la n ­ g ı ç t a , d il ıs ır m a la r ı v e s id iğ in t u t u la m a y ış ı g ib i o l a y l a ­ r ın e ş l iğ in d e k e n d in i g ö s t e r e n v e g id e r e k h a s t a n ın k e n ­ d in i t e h lik e li b iç im d e y a r a l a m a s ın a y o l a ç a b i l e n epilepticus’a status v a r a n ü r k ü t ü c ü n ö b e t le r ; a z s ü r e li k e n d in ­ d e n g e ç m e h a lle r in e , y a d a b a ş d ö n m e le r in e i n d i r g e n e b i­ l e c e ğ i g i b i, h a s t a n ın s a n k i b ili n ç d ış ın ın e t k is in d e y m iş g i b i k e n d in d e o lm a d a n g ö s t e r d i ğ i d a v r a n ış la r o la r a k d a e le a l ın a b ilir . B u n ö b e t le r , g e n e l o la r a k , b i r b a k ım a a n ­ la y a m a d ı ğ ım ız k a t k ıs ız f i z i k n e d e n le r le b e lir le n m iş o l ­ m a la r ın a r a ğ m e n , i lk o r t a y a ç ık ış la r ın ı s a d e c e r u h s a l n e d e n l e r e ( s ö z g e li m i b i r k o r k u y a ) d a b o r ç l u o l a b i l i r ­ l e r . Y a d a b a ş k a d u r u m la r d a , r u h s a l u y a r ı m la r ın t e p ­ k is i g ib i o r t a y a ç ık a b il ir l e r . S a r a o l a y la r m d a ç o ğ u n lu k ­ la z ih in s e l g ü ç le r in y o z l a ş m a s i y l e k a r ş ıl a ş t ı ğ ı m ı z h a ld e , b i ld iğ im iz t e k b i r o l a y d a ( H e lm h o lt z ü n o l a y ı ) h a s t a lı­ ğ ın ü s tü n b i r z ih in h a y a t ın ı b o z m a m ış o ld u ğ u n u g ö r ü y o ­ ru z. ( B u ç e ş it t e n o ld u ğ u i le r i s ü r ü le n b a ş k a o la y la r , D o s t o y e v s k i ’n in d u r u m u g i b i t a r t ış m a g e r e k t i r e n y a d a ş ü p h e u y a n d ır a n d u r u m l a r d ı r ) . S a r a y a t u tu lm u ş k im s e ­ le r d e zek â b a k ım ın d a n g e liş m e m iş t ik ve m a n k a f a lık g ö r ü ld ü ğ ü g ib i b u h a s t a lık , 'k lin ik g ö r ü ş ü n z o r u n lu o l a ­ r a k il e r i s ü r m e m e s in e r a ğ m e n a p a ç ık b i r b u d a la lı ğ ı v e en k a b a z ih in e k s ik lik le r in i d e b ir lik t e g e t i r e b il ir . 11 B u n ö b e t le r , b ü tü n ç e ş i t l ik le r i ile , t a m 'b ir z ih in s e l g e l i ş i m e u la ş m ış b u lu n a n a m a a ş ı n v e g e n e l o la r a k y e ­ t e r i n c e d e n e t le m e a lt m a a lın a m a m ış b ir d u y g u h a y a t ı y a ş ıy a n k im s e le r d e g ö r ü l e b il ir . Ö y le y s e , « s a r a » m n t e k v e d e ğ i ş m e z b i r k lin ik g e r ç e k o la r a k g ö r ü lm e s in in im k â n ­ s ız lığ ın a şaşm am ak g e r e k ir . G ö r ü n e n b e l ir t il e r d e b u l­ d u ğ u m u z b e n z e r lik , b u b e l ir t ile r in f o n k s i y o n e l b i ç i m d e e le a lın m a s ın ı g e r e k t i r i r g i b i g ö r ü n ü y o r . B u r a d a , ç e ş i t l i d u r u m la r d a k u lla n ılm a s ı k a b il o la n b ir m e k a n iz m a n ın ( a n o r m a l iç g ü d ü s e l b o ş a l m a m e k a n iz m a s ı) o r t a y a k o n ­ d u ğ u s ö y l e n e b il ir . B u d u r u m la r , h is t o lit ik v e t o k s ik e t ­ k ile r in d o ğ u r d u ğ u b e y i n ç a l ı ş m a l a r ı b o z u k lu k la r ın d a o r ­ ta y a ç ık t ı ğ ı g ib i, p s iş ik e k o n o m in in g e r e k t iğ i g i b i d e ­ n e t le n m e m e s i v e iş g ö r e n r u h s a l e n e r j i f a a liy e t i n i n k r iz d e r e c e s i n e u la ş m a s ın d a d a o r t a y a ç ık a r . B u ik i a y r ı n e ­ d e n in a r k a s m d a b u lu n a n t e m e l iç g ü d ü s e l b o ş a l m a m e ­ k a n iz m a s ın ın b i r liğ in i g ö r e b il ir iz . B u m e k a n iz m a , t e m e l b a k ım d a n t o k s ik b i r k ay n a k ta n g e le n cin se l sü re çte n b ü s b ü t ü n u z a k d e ğ i ld ir . N it e k im e s k i d o k t o r la r ç i f t l e ş ­ m e y i u f a k ç a p t a b ir sara, g ib i g ö r m ü ş le r v e b ö y le c e ç i f t l e ş m e o la y ın ın , u y a r ım la r ı ( s t im u li) b o ş a l t m a y a y a ­ r a y a n s a r a m e t o d u n u n y u m u ş a t ılm a s ı v e b a ş k a b i r d u ­ r u m a u y d u r u lm a s ı o ld u ğ u n u d ü ş ü n m ü ş le r d i. «S a ra t e p k is i» d i y e b il e c e ğ i m i z bu o r t a k la ş a öğe ( u n s u r ) , r u h s a l b a k ım d a n u z la ş ıla m a y a n u y a r ım la r d a n s o m a tik y o ll a r la k u r t u lm a ğ a ç a lış m a k t a n b a ş k a b ir ş e y o l m a y a n n e v r o z u n d a e m r in d e d ir . B ö y l e c e , s a r a n ö b e ­ t in in ,is te r in in b ir b e lir t is i h a lin e g e ld iğ in i v e b u h a s ­ t a lığ ın , t ıp k ı n o r m a l c in s e l b o ş a lm a n ın y a p t ı ğ ı g ib i, s a ­ r a n ö b e t in i b i ç i m d e ğ iş ik li ğ in e u ğ r a t t ığ ın ı s ö y le y e b ili r i z . Ö y le y s e , o r g a n ik d iy e a y ı r ım b ir sa ra v e « d u y g u s a l» yapm ak y a n lış (a ffe c tiv e ) o lm a z . B u p r a t ik b a k ım d a n t a ş ıd ığ ı a n la m ş u d u r : sara a y ır m a n ın O r g a n ik s a r a lı b ir k im s e , b ir b e y in h a s t a lığ ın a tu tu lm u ş o ld u ğ u h a ld e , 12 « d u y g u s a l » s a r a lı b i r İ d e m s e n e y r o z lu d ıır . B i r i n c i d u r u m ­ d a , h a s t a n ın r u h h a y a t ı d ış t a n g e l e n y a b a n c ı b ir b o z u k ­ lu ğ u n e t k is in d e y k e n , ik i n c i d u r u m d a g ö r ü le n b o z u k lu k k e n d i r u h h a y a t ın ın d i l e g e liş in d e n b a ş k a ş e y d e ğ ild ir . D o s t o y e v s k i ’n in s a r a s ın ın , ik in c i t ü r d e n o l m a s ı g e r ­ ç e ğ e ç o k y a k m g ö r ü n ü y o r . A m a b u n u k e s in o la r a k i l e ­ r i s ü r e m e y iz . K e s in o l a r a k il e r i s ü r e b ilm e m iz iç in , n ö ­ b e t le r i n ilk o r t a y a ç ık ış la r ın ı v e d a h a s o n r a k i d e ğ iş ik ­ li k le r in i D o s t o y e v s k i n i n r u h h a y a t m ın z in c ir i i ç i n e y e r ­ l e ş t i r e c e k d u r u m d a o l m a m ız g e r e k i r . O y s a b u n u y a p a ­ b ilm e m iz i s a ğ l a y a c a k b i lg id e n y o k s u n u z . N ö b e t l e r in t a s ­ v i r l e r i b i z e h i ç b ir ş e y ö ğ r e t m e d i ğ i g i b i, b u n ö b e t le r le D o s t o y e v s k i a r a s ın d a k i b a ğ la n t ı ü z e r in e e d i n e b ild iğ im iz b i lg i d e h e m e k s ik h e m d e ç e liş k e n d ir . N ö b e t le r in , D o s ­ t o y e v s k i ’n in ç o c u k lu ğ u n a k a d a r u z a n d ığ ın ı v e b a ş la n ­ g ı ç t a d a h a y u m u ş a k b e l ir t il e r h a lin d e o r t a y a ç ık t ık la r ı h a ld e , a n c a k o n s e k iz y a ş ın d a g e ç i r d iğ i o k o r k u n ç y a ­ ş a n t ıd a n y a n i b a b a s ın ın ö ld ü r ü lm e s in d e n s o n r a s a r a n ö ­ b e t le r i b i ç i m in e g i r d i k l e r i n i s ö y l e m e k a k la e n y a k ın g e ­ le n a ç ık la m a d ır . (2 ) 2 — B a ık : R e n ö R ü l ö p — M ille r (1 9 2 4 ), B a k : A i m e e D o s t o y e v s f k y ’n in k a b a s ı ü z e r in e s ö y le d ik le r i (1 921). R o m a n ­ c ın ın ç o c u k lu ğ u n d a « k o r k u n ç , u n u tu lm a z v e ö ld ü r ü c ü b ir ş e y in » y a ş a n m ış o lm a s ı ö z e llik le ö n e m lid ir . H a s t a lığ ın ın ilk b e lir iş le r in i b u N ovce V rem o la y a y a ’d a g e r i g ö t ü r m e k k a b ild ir . 1881’d e y a y ın la n a n b ir ( S u v o r in ’in m a k a le s in d e n a lın a r a k F ü lö p — ■M ille r v e E c k s t e in ’in g ir iş y a z ıs ın d a k u l­ la n ılm ış t ır . 1925 L v ). B a k : O r e s t M ille r (1921. 140) «F yd or M ik h a i lo v i c h ’in h a s t a lığ ın d a b a ş k a b i r k a n ıt d a h a v a r d ır . B u k a n ıt o n u n ilk g e n ç lik y ılla r ı ile i lg ili d i r v e h a s t a lığ ı, •ana — b a b a s ın ın a ile h a y a t ın d a k i fe c î b ir o la y la ilin t ili h a le g e t ir m e k te d ir . A m a b u k a n ıt , F y o d o r M ik h a il o v ic h ’in e n y a k ı n a r k a d a ş la r ın d a n b i r i t a r a f ın d a n b a n a a ğ ız d a n a n ­ la t ıld ığ ı h a ld e , b u s ö y le n t iy i b a ş k a b i r k a y n a k t a n d o ğ r u la y a m a d ı ğ ım iç in a ç ık la m a k is t e m iy o r u m . B i y o g r a f la r v e b i ­ lim s e l a r a ş t ır m a c ıla r b u s ı r v e r m e z liğ i h i ç te h o ş k a r ş ıla y a ­ m a z la r . 13 D o s t o y e v s k i ’ n in S ib e r y a d a k i s ü r g ü n h a y a t i s ır a s ı n ­ d a b u n ö b e t le r in s o n a e r m iş o ld u ğ u k a n ıt la n a b ils e y d i, s ö z ü g e ç e n g ö r ü ş a d a m a k ıll ı p e k iş t ir ilm iş o l a c a k t ı. A m a e ld e k i b i lg i l e r bunun b ö y le o l m a d ığ ım gö sterm ek te­ d ir ( 3 ) . K a r a m a z o f K a r d e ş l e r d e k i b a b a n ın D o s t o y e v s k i ’ n in b a b a s ın ın ö l d ü r ü lm e s i ile ö l d ü r ü lm e s i a r a s ın d a k i ke­ s in b e n z e r lik , b u b ü y ü k y a z a r ı n h a y a t ın ı y a z a n la r d a n ç o ğ u n u n g ö z ü n d e n k a ç m a m ı ş v e o n la r ı « b e lli b ir m o d e r n ru h b i lim o k u lu n d a n » s ö z etm ek zoru n d a b ır a k m ış t ır . G e r ç e k t e n d e , p s ik a n a liz a ç ıs ın d a n ( o n la r ın s ö z ü n ü e t ti­ ğ i m o d e r n r u h b ilim o k u lu p s ik a n a liz d e n b a ş k a s ı d e ğ i l ­ d ir ) D o s t o y e v s k i ’ n in b a b a s ın ın b ir tra u m a o ld u ğ u n u ve ö ld ü r ü lm e s in in y a z a r ın bu o la y a ş id d e t li g ö s t e r d iğ i te p k in in i s e n e v r o z h a lin in b i r d ö n ü m n o k t a s ı g ib i g ö r ü ­ l e b il e c e ğ in i b e lir t m iş t ik . B u g ö r ü ş ü p s ik a n a liz b a k ım ın ­ d a n t e m e l le n d i r m e ğ e k a lk ış ır s a m , p s ik a n a liz in d ilin e v e t e o r i le r i n e y a b a n c ı o l a n o k u r l a r c a a n la ş ıla m a m a k t e h ­ lik e s in i y a r a t m ış o l a c a ğ ım d a n k o r k u y o r u m . Ç ık ış n o k t a s ı e d i n e b i le c e ğ i m iz b ir t e k k e s in g e r ç e k v a r e lim iz d e . « S a r a » d u r u m u o r t a y a ç ık m a d a n ç o k ö n ­ c e , D o s t o y e v s lıi ’m n g e n ç l iğ in d e e tk is in i d u y d u ğ u ilk n ö ­ b e t le r in a n la m ın ı b iliy o r u z . B u n ö b e t le r ö lü m ü d i l e g e ­ t ir i y o r d u . B ir ö lü m k o r k u s u y la o r t a y a ç ı k ı y o r v e h a r e - 3 — T a m te r s in e , iç le r in d e D o s t o y e v s k y ’n in k i d e b u lu ­ n a n b i r ç a k a ç ık la m a la r , h a s t a lığ ın s a r a lı k a r a k t e r in i e n s o n , S ib i r y a s ü r g ü n lü ğ ü t e d ir . ilg ili Y a z ık a ç ık la m a la r ın a d e n e y le r , bozm ak B u n u n la iş in b ir lik t e , kendi in a n m a m a k n e v r o z lu la r ın , iç in s ır a s ın d a k a z a n d ığ ın ı k i, n e v r o z lu la r ın t a t s ız hayat b e lir t m e k ­ h ik â y e le r i g e r e k m e k t e d ir . ile Ç e ş itli n e d e n s e llik b a ğ la n t ıla r ın ı iş in e y a la ıı k a t tık la r ın ı g ö s t e r m e k te d ir . D o s t o y e v s k y ’n in S ib ir y a d a k i h a p is h a n e ­ d e tu tu k lu k a lış ın ın p a t o lo ji k d u r u m u n u i y i c e d e ğ iş t ir m iş o ld u ğ u b e s b e llid ir . B a k . F ü lö p — M ille r , (1924, 1186). 14 k e t s iz , Bu uyur u y a n ık h a l le r a la r a k sü rü p g i d i y o r l a r d ı. h a s ta lık , D o s t o y e v s k i h e n ü z ç o c u k k e n , ra la r ı d ostu S l o v ie v ’ e s ö y l e m iş t ir ) (d a h a ö le c e k m iş son ­ gibi^ b ir d u y g u v e t e m e ls iz b ir k a r a d u y g u lu lu k ( m e l a n c h o l y ) b i ­ ç im in d e b e lir m iş t i. G e r ç e k t e n d e , b u d u r u m la r d a n s o n ­ r a ö lü m d u r u m u n d a n p e k a z f a r k h b ir g ö r ü n ü ş o r t a y a ç ık ıy o r d u . K ardeşi A n drey, daha k üçük y a ş la r d a b i le D o s t o y e v s k i ’ n in u y u m a d a n ö n c e b ir k a ç s a t ır y a z ı p b ı ­ r a k t ığ ı n ı v e b u y a z ıl a r d a ö lü m k en dü şm ek ten n in b e ş gün k o r k tu ğ u n u - b e n z e r i h a lin e u y u r ­ v e bu yü zden g e r i b ı r a k ılm a s ın ı r i c a g ö m ü l m e s i­ e t t iğ in i y a z d ığ ın ı a ç ık la m a k t a d ır . Ö lü m - b e n z e r i n ö b e t le r in a n la m ın ı v e t a ş ıd ığ ı a m a ­ c ı b iliy o r u z . Ö lü m b e n z e r i d u ru m la r-, ö lü b i r k im s e y le ö z d e ş le ş m e ( a y n il e ş m e ) a n la m ın a g e lm e k t e d i r . B u k im ­ s e g e r ç e k t e n ö lü b ir k im s e o ld u ğ u g ib i, ö lü m b e n z e r i n ö ­ b e t in in e t k is in d e k a la n k im s e n in ö l m e s in i is t e d i ğ i b i r b a ş k a s ı d a o l a b i li r . İ k in c i d u r u m d a h a i lg i ç e k i c i d i r . B u d u r u m d a n ö b e t b ir ç e ş i t c e z a v e r m e d e ğ e r i t a ş ım a k t a ­ d ır . Ç ü n k ü b u d u r u m d a , h e r h a n g i b ir k im s e b a ş k a s ın ın ö lü m ü n ü is t e m e k t e v e k e n d is i o b a ş k a s ın ın y e r i n e g e ç e ­ r e k ö lü h a lin e g i r m e k t e d ir . B u d u r u m k a r ş ıs ın d a , p s i ­ k a n a liz , b ir ç o c u k iç in b u b a ş k a s ın ın b a b a s ı o ld u ğ u n u v e n ö b e t in (b u n a is t e r ik b ir n ö b e t d e n i r ) n e f r e t e d ile n b ir b a b a n ın ö lü m ü n ü is t e m e k t e n doğan b i r k e n d in e ceza v e r i ş i d ile g e t ir d iğ in i s ö y le r . H e p im iz in b i ld i ğ 1* b ir g ö ­ r ü ş , b a b a k a a t illiğ in in h e m in s a n lığ ın h e m d e b ir e y in ( f e r d i n ) iş le m iş o ld u ğ u ilk v e t e m e l s u ç o ld u ğ u n u ile r i s ü r e r . ( T o t e m v e T a b u a d ın d a k i k it a b ım a b a k ın ız . 1912 1913) B u d o ğ r u o lm a s a b ile b a b a k a t illiğ in in k a b a h a t lilik d u y g u s u n u n a n a k a y n a ğ ı o ld u ğ u n u n u n la b ir li k t e baba k a tilliğ in in b iliy o r u z . B u ­ k a b a h a t lilik du ygu su ­ n u n b ir ic ik k a y n a ğ ı o lu p o lm a d ığ ın ı k e s in o la r a k b i lm i­ yoru z. B u k o n u d a y a p ı la n a r a ş t ır m a la r 15 k a b a h a t liliğ in v e k e n d in e c e z a v e r m e ih t iy a c ın ın r u h s a l k ö k ü n ü h e n ü z o r t a y a ç ık a r a m a m ış t ı r . Söz k on usu ru h sal d urum çok k a r m a ş ık t ır v e u z u n in c e l e m e l e r i g e r e k t ir m e k t e d i r . B ir o ğ u lu n b a b a s ın a k a r ş ı o la n d u r u m u b iz im d ilim iz le s ö y ­ l e y e c e k o lu r s a k « ik i d e ğ e r l i » d ir . Y a n i, b a b a s ın ı d ü ş m a n g i b i g ö r e n ç o c u k o n d a n n e f r e t e d e r e k ö lü m ü n ü a r z u la r ­ k e n , o n a k a r ş ı b e lli b ir ö lç ü y e k a d a r s e v g i d e d u y m a k ­ t a d ır . B u ik i r u h s a l d a v r a n ı ş , o ğ u lu n k e n d is in i b a b a s iy le ö z d e ş le ş t ir m e s in e y o l a ç a r . Y a n i o ğ u l, b a b a s ın a h a y ­ r a n lık d u y d u ğ u iç i n o n u n y e r i n d e o l m a k i s t e r a m a y in e b u y ü z d e n o n u o r t a d a n k a ld ır m a k t a is t e r . B ü tü n b u g e ­ l i ş m e a n s ız ın s a ğ la m b i r e n g e l l e y ü z y ü z e g e l ir . B e li r l i b ir zam an da, ço cu k , b ir d ü ş m a n o l m a s ı b a k ım ın d a n b a b a s ın ı o r t a d a n k a ld ı r m a s ı n ı n y i n e o n u n t a r a f ın d a n k e n d is in e v e r i l e c e k b i r c e z a y l a y a n i iğ d i ş e d i lm e ( c a s ­ tra tio n ) c e z a s i y l e s o n u ç la n a c a ğ ın a in a n ır . B ö y l e c e , iğ d iş e d ilm e k ork u su n d a n ( y a n i e r k e k lik g ü c ü n ü k o r u m a k k a y g u s u y la ) ö tü r ü a n n e s in e s a h ip o l ­ m a k v e b a b a s ın d a n k u r t u lm a k is t e ğ in d e n v a z g e ç e r . B u is t e k b ili n ç d ış ın d a k a l d ı ğ ı ö l ç ü d e k a b a h a t lilik d u y g u ­ s u n a t e m e llik e d e r . B u r a d a a ç ık la d ı ğ ı m ız ş e y in n o r m a l s ü r e ç le r d e n ve « O e d ip u s k o m p l e k s im in n o r m a l g e l iş i­ m in d e n b a ş k a ş e y o lm a d ığ ın ı s a n ıy o r u z a m a b u ö n e m li b i r g e n iş le t m e y i g e r e k t ir m e k t e d ir . B ir ço cu k ta , ik i c in s lilik ( b i s e x u a li t y ) d e d iğ im iz t e m e l f a k t ö r g e r e k t i ğ in d e n d a h a g ü ç lü b i r b i ç i m d e g e ­ liş m iş s e , b a ş k a b ir d ü z e n s iz lik o r t a y a ç ık a r . O z a m a n , iğ d iş e d i l m e t e h lik e s i k a r ş ıs m d a , ç o c u ğ u n e ğ ilim in in k a d ın lık y ö n ü n e d o ğ r u s a p t ığ ı; k e n d is in i a n a s ın ın y e r i ­ n e k o y a r a k , b a b a s ın ın s e v g i s in in n e s n e s i ( k o n u s u ) o l­ m a s ı b a k ım ın d a n a n a n ın o y n a d ı ğ ı r o lü k e n d is in e a k t a r ­ m a ğ a k a lk ış t ığ ı g ö r ü lü r . A m a iğ d i ş e d i lm e k o r k u s u b u çözü m b iç im in i d e e n g e l le r . b ir k a d ın g ib i s e v ilm e k Ç o c u k , b a b a s ı t a r a f ın d a n is t iy o r s a , iğ d iş e d il m e y i y e n i- 16 d e n g ö z e a lm a s ı g e r e k t iğ in i a n la r . B ö y l e c e , h e r ik i iç t e p i d e , ( y a n i b a b a d a n n e f r e t e t m e v e b a b a y ı s e v m e iç t e p ile r i) b a s tırm a y a (r e p r e s s io n ) u ğ r a r . B a b a d a n n e fr e t e d iş t e n v a z g e ç m e b ir d ış t e h lik e d e n ( i ğ d iş e d i l m e ) d o ğ ­ d u ğ u h a ld e , b a b a y ı s e v m e , y i n e a y n i d ış t e h l ik e y e d a ­ y a n m a k la b ir lik t e , iç g ü d ü s e l b i r i ç t e h lik e o la r a k e le a lın d ığ ı iç i n b u ik is i a r a s ın d a r u h b ilim s e l b i r f a r k v a r ­ d ır . B a b a d a n n e f r e t i k a b u lle n ile m e z b ir d u y g u h a lin e g e ­ t ir e n ş e y b a b a d a n k o r k u d u r . Ç ü n k ü , i s t e r s e v g i n in ö d ü ­ lü , i s t e r b ir c e z a o ls u n , iğ d i ş e d i lm e k o r k u n ç b i r ş e y d i r . / 'B a b a d a n n e f r e t i b a s t ır a n ik i f a k t ö r d e n b i r in c is in in y a n i \ iğ d iş e d il m e k y a d a c e z a y a ç a r p t ır ılm a k t a n d o ğ a n k o r y k u n u n n o r m a l b i r f a k t ö r o ld u ğ u v e b u f a k t ö r ü n h a s t a lık ; y ö n ü n d e g e liş m e s in in a n c a k i k i n c i f a k t ö r l e y a n i k a d ın d a v r a n ış ın d a n k o r k u il e o r t a y a ç ık t ığ ı s ö y le n e b ili r . B ö y l e c e , g ü ç lü v e d o ğ u ş t a n b i r ik i c in s li li k e ğ i li m i­ n in , n e v r o z u a z d ır a n n e d e n le r d e n b i r i v e y i n e n e v r o z u n ö n k o ş u lla r ın d a n (ö n ş a r tla r m d a n ) b ir i o ld u ğ u g ö r ü lü r . B ö y l e b i r e ğ ilim in D o s t o y e v s k y ’ d e b u lu n d u ğ u n d a n ş ü p h e e t m e k z o r d u r . N ite k im b u e ğ ilim , g e l i ş e b i l e c e k b i ç i m d e ( g i z li h o m o s e k s ü e llik o l a r a k ) , e r k e k a r k a d a ş la r ın ın k e n ­ d i h a y a t ın d a o y n a d ığ ı ö n e m li r o l d e ; a ş k h a y a t ın d a k i r a ­ k ip le r in e k a r ş ı t a k ın d ığ ı ş a ş ır t ı c ı y a k ın lık v e s e v g i d e ; b a z ı d u r u m la r la i l g i li o la n v e a n c a k b a s t ır ı lm ış h o m o ­ s e k s ü e llik i le a ç ı k l a n a b i l e c e k o la n ş a ş ır t ı c ı k a v r a y ı ş ı n ­ d a ( r o m a n la r ın d a k i ç e ş i t l i ö r n e k le r b u n u - g ö s t e r ir ) o r t a ­ y a ç ık m a k t a d ır . B a b a y a k a r ş ı d u y u la n n e f r e t v e s e v g i i le , iğ d iş e d il ­ m e t e h l ik e s i d o la y ıs ı y l a b u d u y g u la r ın d e ğ i ş i m e u ğ r a ­ m a s ı ü z e r in e y a p t ığ ım b u a ç ık l a m a la r , p s ik a n a liz in y a ­ b a n c ı s ı o la n o k u y u c u y a t a t s ız v e in a n ılm a z d ü ş ü n c e le r g i b i g e l e b il i r . B u n a ü z ü lm e y e c e k d e ğ i li m a m a g e r ç e k l e ­ r i d e ğ i ş t ir m e ğ e d e k a lk a m a m . B a n a k a lır s a , a s ıl t ik s in - 17 ti u y a n d ı r a c a k o la n ş e y i ğ d i ş e d i lm e k o m p l e k s id ir . A m a p s ik a n a liz d e n e y le r in in ö z e ll ik le b u k o n u l a n ş ü p h e y e y e r v e r m e y e c e k b i ç i m d e t e m e lle n d ir m iş v e o n la r d a h e r n e v ­ rozu a ç ı k l a m a m ız a y a r a y a c a k ğ i m iz i ö ğ r e t m iş o ld u ğ u n u bu b ir a n a h ta r b u la b ile ce ­ sö y le m e m g e r e k ir . Ö y le y s e , a n a h ta r ı, D o s t o y e v s k i ’n in s a r a s ı d e n e n ş e y e u y g u ­ la m a m ız d o ğ r u o l u r . B il in ç d ış ı h a y a t ım ız ı y ö n e t e n g e r ­ ç e k l e r , b i lin c im iz e b u k a d a r a y k ır ı v e y a b a n c ı d ı r iş t e . B u r a y a k a d a r s ö y le d ik le r im iz , O e d ip u s k o m p le k s in ­ d e , b a b a d a n n e f r e t in b a s t ır ılm a s ın ın d o ğ u r d u ğ u s o n u ç ­ la r ın h e p s in i k a p s a m ıy o r . S ö y l e y e c e k y e n i b ir ş e y im iz daha var. Y a n i, yu k arda a ç ık la n a n r a ğ m e n b a b a il e ö z d e ş le ş m e n in b ütün d u r u m la r a (id e n t ific a t io n ), ego ( B e n ) i ç i n d e k e n d in e s a ğ l a m b i r y e r y a p a r a k y e r l e ş t i ğ i ­ n i d e b e lir t m e m iz g e r e k ir . B u ö z d e ş l e ş m e e g o ’ n u n iç i n e k a b u l e d il ir a m a e g o ’n u n g e r i k a la n m u h t e v a s ı ile k a r ­ ş ıtlık du ru m u n da b u lu n a r a k , a p a y rı b ir e tk e n o la r a k e g o ’y e y e r l e ş i r . B iz p s ik a n a li z c il e r o n a s u p e r - e g o ( ü s ­ tü n — b e n ) a d ı v e r i r v e a n a — b a b a n ın k a lın t ıs ın ı t a ­ ş ıy a n b u r u h s a l g e r ç e k l i ğ i n ç o k ö n e m li f o n k s i y o n la r ı o l ­ d u ğ u n u k a b u l e d e r iz . B a b a , s e r t , k a b a v e t a ş y ü r e k liy s e , s u p e r — e g o b u n it e lik le r i o n d a n a k t a r ır v e e g o ile o n u n a r a s ın d a k i b a ğ la n t ı la r d a , b a s t ır ılm ış o ld u ğ u s a n ıla n e d i lg e n l iğ in ( p a s s i v i t y ) y e n id e n k u r u ld u ğ u g ö r ü lü r . S u ­ p e r — e g o s a d is t d a v r a n d ığ ı iç in e g o m a z o ş is t b i r tu tu ­ m u b e n im s e r , y a n i a s lın d a k a d ın s ı b i r e d i lg in liğ e b ü r ü ­ n ü r . E g o ’d a s ın ır s ız b i r c e z a la n d ır ılm a i h t i y a c ı o r t a y a ç ı k a r v e e g o , b ir y a n d a n k e n d in i A l ın y a z ıs m a b i r k u r ­ b a n g ib i s u n a r k e n , ö t e y a n d a n s u p e r — m u a m e le s in d e (y a n i k a b a h a t lilik e g o ’ n u n k ö tü du ygu su n da) s e v in ç v e d o y g u n l u k b u lu r . N it e k im h e r c e z a l a n d ır m a b i r i ğ ­ d iş e d il m e d i r v e b ö y l e o lm a s ı b a k ım ın d a n b a b a y a k a r ş ı a lın m ış o la n e s k i e d i lg in t a v r ın b i r g e rç e k le ş m e sid ir. H a t t a A l m y a z ıs ı b ile , b a b a n ın d a h a s o n r a l a r ı o r t a y a ç ı ­ 18 k a n b i r y a n s ıt ılm a s ın d a n ( p r o j e c t i o n ) b a ş k a ş e y d e ğ i l ­ d ir . V ic d a n ın o lu ş m a s ın ı s a ğ la y a n n o r m a l s ü r e ç le r in d e b u r a d a a ç ık la d ığ ım ız a n o r m a l s ü r e ç l e r e b e n z e m e s i g e ­ r e k i r . B u n u n la b ir lik t e b u ik is i a r a s ın d a k e s in s ın ır la r ç iz m e k k o n u s u n d a b a ş a r ı g ö s t e r e b il m iş d e ğ i li z Y u k a r- k i a ç ı k la m a la r d a e n «büyük p a y ın b a s t ı r ılm ış e d ilg in k a ­ d ın lık ö ğ e s i n e d ü ş tü ğ ü g ö r ü lm e k t e d ir . B u n d a n başka, b a b a m iı y a d a k e n d is in d e n k o r k u la n k im s e n in , g e r ç e k ­ te n s e r t v e k ır ı c ı b ir k im s e o lm a s ın ın d a a y r ı c a ö n e m i v a r d ır . B u , D o s t o y e v s k i ’ n in d u r u m u i ç i n g e ç e r ld d ir v e o n u n o l a ğ a n ü stü b i r k a b a h a t lilik d u y g u s u n a k a p ılm ış o l m a s m ı v e m a z o ş is t b i r tu tu m g ö s t e r m e s i n i g ü ç lü b i r k a d ın s ı ö ğ e n in b u lu n u ş u n a D o s t o y e v s k ’n in d u ru m u n u g e r i g ö t ü r e b il ir i z . ş ö y le Ö y le y se a çık la y a b ilir iz : g ü çlü v e d o ğ u ş t a n b i r d k icin s lilik e ğ i li m i t a ş ıy a n v e s e r t b a ­ b a s ın a b a ğ l ı o l m a y a k a r ş ı b ü tü n g ü c ü y le k e n d in i s a v u n a b ile n b ir k im s e . S ö z ü g e ç e n ik ic in s lilik ö z e ll iğ i, r u h ­ s a l y a p ıs ıy la ilg ilid ir v e d a h a ö n c e g ö r d ü ğ ü m ü z ö ğ e l e r e e k le n m e k t e d ir . Ç o c u k lu k y ılla r ın d a g ö r ü le n ö lü m — b e n z e r i n ö b e t le r , b ö y l e c e , e g o ’ n u n g e r ç e k l e ş t i r d i ğ i b a ­ b a — i l e — ö z d e ş l e ş m e l e r v e s u p e r — e g o ’n u n ö n a y a k o ld u ğ u c e z a l a n d ır m a la r o l a r a k n ın y e r i n e g e ç e b il m e k iç i n g ö r ü le b il ir l e r . «B aba­ o n u ö ld ü r m e k is t e d in . İ ş t e ş im d i s e n b a b a n s ın , a m a ö l ü b ir b a b a .» B u is t e r ik b e ­ lir t ile r in h e r z a m a n r a s l a n a n m e k a n iz m a s ıd ır . Bundan b a ş k a , « İ ş t e ş im d i, «baban s e n i ö ld ü r ü y o r » b iç i m in d e d e o r t a y a ç ık a r . Ç ü n k ü ö lü m b e lir t is i, e g o b a k ım ın d a n , e r ­ k e k ç e is t e ğ in h a y a l g ü c ü n d e d o y u r u lm a s ı v e a y n i z a m a n ­ da m a z o ş is t b ir d o y g u n lu k t u r . S uper — ego iç i n de c e z a l a n d ı r ı c ı b i r d o y g u n lu k t u r , y a n i s a d is t b i r d o y g u n ­ lu k tu r ( t a t m in d i r ) . B urada, ego da, super — ego da b a b a r o lü n ü o y n a m a k t a d ır la r . K ı s a c a s ı , ö z n e ile b a b a — n e s n e a r a s ın d a k i b a ğ la n t ı, 19 m u h t e v a s ın d a n h i ç b ir ş e y k a y b e t m e k s iz in , e g o ile s u ­ p e r — e g o a r a s ın d a k i b i r b a ğ la n t ı h a lin e d ö n ü ş m ü ş tü r . O e d ip u s k o m p le k s in in d o ğ u r d u ğ u b u ç e ş i t ç o c u k lu k ç a ­ ğ ı t e p k ile r i, g e r ç e ğ i n e t k is iy le p e k i ş m e z s e o r t a d a n k a l ­ k a b il ir . A m a D o s t o y e v s k i ’ n in b a b a s ın ın k a r a k t e r i d e ğ i ş ­ m e m iş , d a h a d o ğ r u s u , y ı ll a r g e ç t i k ç e d a h a d a k ö t ü le ş ­ m iş o ld u ğ u iç in , o n a k a r ş ı d u y d u ğ u n e f r e t v e ö lü m ü n ü — is t e m e — du ygu su orta d a n k a lk m a m ış t ı. Bu ç e şit b a s t ı r ıl m ış is t e k le r , h a y a t t a r a f ın d a n g e r ç e k l e ş t i r i l e c e k o l u r l a r s a t e h lik e li d u r u m la r o r t a y a ç ık a r . Y a n i k u r u n tu g e r ç e k h a lin e g e lm iş v e s a v u n m a t e d b i r l e r i d a h a g ü ç ­ l e n d ir ilm iş t ir . B ö y le c e D o s t o y e v s k i ’n in n ö b e tle r i sara b i ç i m in i a lm ış t ır , b u n la r ın c e z a b a k ım ın d a n b a b a s ı ile ö z d e ş l i ğ i d i l e g e t i r d ik le r i b e s b e ll id ir a m a b a b a s ın ın ö lü ­ m ü g ib i k o r k u n ç b ir h a le d e g i r m iş le r d i r . N ö b e t le r in d a ­ h a n e g b i m u h t e v a la r ( ö z e ll ik le n e g i b i c in s e l m u h t e v a ­ l a r ) k a z a n m ış o ld u ğ u n u s ö y l e m e k k a b il d e ğ ild ir . A m a b u r a d a b ir ş e y i l g i ç e k m e k t e d ir . S a r a n ö b e t in ­ d e n ö n c e , s ın ır s ız b i r m u tlu lu k y a ş a n t ıs ı o r t a y a ç ı k m a k ­ t a d ır . B u n u , ö lü m h a b e r in in d u y u lm a s ın d a n d o ğ a n b a ­ ğ ım s ız l ık d u y g u s u v e y e n g i iş a r e t i o la r a k y o r u m la y a ­ b i lir iz . A m a b u d u r u m p e k a z s ü r m e k t e v e a r d ın d a n k o r k u n ç b ir c e z a g e lm e k t e d i r . N it e k im ilk t o p lu lu k la r ­ d a , b a b a la r ın ı ö ld ü r m ü ş e r k e k k a r d e ş le r in y e n g i d u y m a ve yakm m a; n e ş e d u y m a v e y a k ın m a a y n i b iç im d e y o ru m la y a b ile ce ğ im iz totem y e m e t ö r e n in d e d e d a v r a n ış la r ın ı g ib i; bu d u ru m u n t e k r a r la n d ığ ın ı görü yoru z. D o s t o y e v s k i , S i b i r y a ’ d a s a r a n ö b e t le r in d e n k u r tu lm u ş o l s a y d ı , b u n ö b e t le r in k e n d is i iç in b ir c e z a a n la m ı t a ş ı­ d ı ğ ı d ü ş ü n c e s i i y i c e p e k iş t ir ilm iş o la c a k t ı. Ç ü n k ü , b a ş k a b i r b i ç i m d e c e z a la n d ı r ı ld ığ ı s ır a d a , n ö b e t l e r e a r t ık ih ti­ y a c ı k a lm a m ış o l a c a k t ı. A m a b u n u n b ö y l e o ld u ğ u n u g ö s ­ t e r e m iy o r u z . A s lın d a , D o s t o y e v s k i ’n in r u h s a l h a y a t ın d a o r t a y a ç ık a n c e z a l a n m a ih t i y a c ı, b u d ü ş k ü n lü k v e h o r ­ 20 la n m a y ı ll a r ın ı bozgu n a u ğram a dan g e ç i r iş in i a ç ı k la - m a k t a d ır . D o s t o y e v s k ’ n in b i r s i y a s a l s u ç l u o la r a k h ü ­ k ü m g i y m e s i h a k s ız lık la d o lu y d u . B u n u b e l k i k e n d i d e b i liy o r d u . A m a « B a b a m ız » d i y e a d la n d ır ıla n Ç a r ’ m e l in ­ d e n ç ık a n b u h a k s ız c e z a y ı , D o s t o y e v s k i , g e r ç e k b a b a ­ s ın a k a r ş ı iş le m iş o ld u ğ u s u ç u n c e z a s ı y e r i n e g e ç e n b ir c e z a o l a r a k k a b u l e t m iş t i. K e n d in i c e z a l a n d ı r a c a ğ ı y e r ­ d e , B a b a s ı ’m n y e r i n i tu t a n Ç a r t a r a f ın d a n c e z a l a n d ı­ r ılm ış o lu y o r d u . B u r a d a , t o p lu m u n v e r m iş o ld u ğ u c e z a ­ la r ın r u h b ilim s e l y ö n d e n h a k lı ç ık a r ılı ş ı il e k a r ş ıl a ş ıy o r u z . S u ç lu la r d a n (ju s t ific a t io n ) b ir ç o ğ u n u n c e z a l a n d ı­ r ılm a k is t e ğ in i d u y d u ğ u n u b iliy o r u z . Y a n i, b u s u ç lu la ­ r ın s u p e r — e g o l a r ı b u n u is t e m e k t e v e b ö y l e c e k e n d i ­ le r i c e z a v e r m e k z o r u n lu ğ u n d a n k u r t u lm a k t a d ır la r ( 4 ) . İ s t e r i b e lir t ile r in in u ğ r a d ığ ı a n la m d e ğ iş ik lik le r in in k a r m a ş ı k lı ğ ı n a y a b a n c ı o l m a y a n b ir k im s e , b u b a ş la n g ı c d a n k a lk a r a k , D o s t o y e v s k i ’n in n ö b e t le r in in a n la m ın ı k a v r a m a ğ a k a lk ış m a n ın k a b il o l m a d ığ ın ı a n l a y a c a k t ır . N ö b e t l e r in m e le r d e daha sonra g ö s t e r m iş b a ş la n g ıç t a k i a n la m ın o ld u ğ u b ütün d e ğ iş m e d e n s ö y le y e b ilm e m iz k â f id ir . D o s t o y e v s k i ’ n in g e liş ­ k a ld ığ ın ı b a b a s ın ı ö l ­ d ü r m e n iy e t in in d o ğ u r d u ğ u k a b a h a t lü ik d u y g u la r ın d a n h iç b i r z a m a n k u r t u la m a d ığ ın ı h iç d u r a k s a m a d a n s ö y l e ­ y e b ili r iz . B u d u y g u la r , b a b a — b a ğ la n t ıs ın ın s o n s ö z ü s ö y l e d i ğ i ik i b a ş k a a la n d a k i tu tu m u n u , y a n i D e v l e t y e t ­ k is in e v e T a n r ı in a n c ın a k a r ş ı g ö s t e r d i ğ i t u t u m u d a b e ­ lir l e m iş t ir . D o s t o y e v s k i, b i r i n c i a la n d a , « B a b a m ı z » d i y e a d la n d ır ıla n v e k e n d is iy le b i r z a m a n la r ö lü m k o m e d is i ­ n i g e r ç e k li k t e o y n a d ığ ı ( o y s a n ö b e t le r a y n ı k o m e d iy i. 4 — B a k : « K a b a h a t lilik D u y g u s u D o la y ıs ıy l a S u ç İ ş le ­ y e n le r » . F r e u d ’ü n , « P s ik a n a liz ç a lış m a la r ın d a r a s la n a n b a ­ z ı K a r a k t e r — T ip le r i» a d lı e s e r in in ü ç ü n c ü d e n e m e s i (1916) S t a n d a r d E d. 14, 332). 21 sa d ece b ir o y u n o l a r a k d i le g e t ir m iş le r d i) Ç a r ’a , s o ­ n u n d a , t a m b i r b a ş e ğ i ş l e b a ğ la n m ış t ı. B u r a d a , p iş m a n ­ lık d u y u p t ö v b e e t m e n in b a s k ın ç ık t ı ğ ı g ö r ü lü y o r . O y s a d i n a la n ın d a d a h a g e n iş b ir ö z g ü r lü k le h a r e k e t e t t i ğ i b i ­ li n m e k t e d ir . E lim iz d e k i in a n ıla b ilir b i lg i l e r e g ö r e , D o s ­ t o y e v s k i, s o n n e fe s in e k a d a r , in a n ç i le t a n r ıt a n ım a z ­ lık a r a s ın d a b o c a l a y ı p d u r m u ş t u . Ü s tü n z e k â s ı, in a n c ın o r t a y a ç ı k a r d ı ğ ı d ü ş ü n c e g ü ç lü k le r in i g ö r m e z lik t e n g e ­ le m e m e s i n e y o l a ç m ış t ı . D ü n y a t a r ih in d e k i g e liş m e n in b i r e y d e y e n id e n o r t a y a ç ık m a s ı y o lu y l a , İ s a id e a li iç i n ­ d e , k a b a h a t lilik t e n k u r t u lu p ö z g ü r lü ğ e k a v u ş m a y ı u m u d e t t i .H a tta İ s a — b e n z e r i b ir y o l o y n a y a b il m e ! : y e t k is i­ n i k e n d in d e b u lm a k iç i n ç e k t iğ i a c ı la r ı k u lla n a b il e c e ğ in i b i le d ü ş ü n d ü . G e n e l o la r a k ö z g ü r lü ğ e k a v u ş a m a y ı p b ir g e r i c i d u r u m u n a d ü ş t ü y s e , b u n u n n e d e n in i, in s a n o ğ lu n d a ç o ğ u n lu k la g ö r ü le n v e d in d u y g u s u n a t e m e llik e d e n e v l â t — k a b a h a t liliğ in in , D o s t o y e v s k i ’ d e b i r e y — ü s tü b ir d e r e c e y e v a r m a s ın d a v e y ü c e z e k â s ın a r a ğ m e n a ş ı l­ m a z b i r ş e y o la r a k k a lm a s ın d a a r a m a k g e r e k ir . B u n ­ la r ı y a z a r k e n , p s ik a n a liz in y a n t u t m a d ığ ım g e r e k t i ğ i g i ­ b i y e r i n e g e t ir m e m e k le v e a n c a k b e lli b i r W e lta n s c h a u n u g ’u n (d ü n y a g ö rü şü n ü n ) y a n tu tu cu a ç ı s ı n d a n h a k lı ç ı k a r ı la b i le c e k y a r g ı l a r i l e r i s ü r m e k le s u ç la n d ır ıla b ile cek d u r u m a d ü ş tü ğ ü m ü z ü b iliy o r u z . B i z im y e r im iz d e b i r m u h a f a z a k â r o l s a , B ü y ü k E n g iz is y o n c u d a n y a n a ç ı ­ k a r a k D o s t o y e v s k i ’y i b a ş k a b ir b i ç i m d e y a r g ıl a r d ı . B u it ir a z y e r in d e d ir . B u n a k a r ş ılık , d u r u m u h a fifle t m e k iç in , D o s t o y e v s k i ’n in k a r a r ın ın , n e v r o z u n d a n d o ğ a n d ü ­ ş ü n s e l b ir d u r d u r m a y la b e lir le n m iş g ib i g ö r ü n d ü ğ ü s ö y ­ l e n e b ili r a n c a k . D ü n y a e d e b iy a t ın ın e n b ü y ü k ü ç e s e r in in (S o p h o k - l e s ’in O e d ip u s R e x ’i, S h a k e s p e a r e ’ in H a m le t ’ i v e D o s t o ­ y e v s k i ’n in K a r a m a z o f K a r d e ş l e r ’i ) a yn i k on u yu , yan i b a b a — k a a t illiğ in i e l e a lm a s ı r a s t la n t ı o la r a k a ç ı k l a ­ 22 n a m a z . Ü s t e lik b u ü ç e s e r d e d e s ö z k o n u s u d a v r a n ış ın k a y n a ğ ı y a n i b i r k a d ın y ü z ü n d e n d o ğ a n c i n s e l d ü ş m a n ­ lık a ç ı k ç a o r t a y a k o n u lm u ş tu r . B u n la r ın e n a p a ç ı ğ ın ın , e s k i Y u n a n m a s a lın d a n a lı ­ n a n t r a je d i d e d ile g e l d iğ in d e n ş ü p h e e d il e m e z . B u r a d a s u ç u i ş le y e n ,o y u n k a h r a m a n ın ın t a k e n d is id ir . A m a y u ­ m u ş a t m a d a n v e g ö r ü n ü ş d e ğ iş ik liğ in e u ğ r a t m a d a n k o ­ n u y u ş iir a ç ıs ın d a n e l e a lm a k k a b il d e ğ i ld ir . Ç ö z ü m le m e s o n u n d a b iz i m v a r d ığ ım ız s o n u c u n y a n i b a b a — k a t illi­ ğ in e y ö n e lm iş b ir n iy e tin a p a ç ık b i r b i ç i m d e o ld u ğ u g i ­ b i k a b u l le n i lm e s i v e d a h a ö n c e ç ö z ü m l e y ic i h a z ır lık la r ın y a p ılm a m a s ı k a b il d e ğ i ld ir . B u Y u n a n t r a je d is i, iş le n ­ m iş s u ç u b i r y a n a b ı r a k m a m a k la b ir lik t e , k a h r a m a n ın b ili n ç d ış ı g ü d ü le r in i ( s a ik — m o t iv e ) k e n d is in e y a b a n ­ c ı b i r a lın y a z ıs ın ın b u y r u ğ u b iç im in d e h a y a t a y a n s ıt a ­ r a k g e r e k li y u m u ş a t m a y ı u s t a c a K a h r a m a m n y a p t ı ğ ı iş , b i le is t e y e g e r ç e k l e ş t i r m e k t e d ir . g e r ç e k l e ş t ir il m e d i ğ i g ib i k a d ın ın e t k is in d e k a la r a k d a y a p ılm a m ış t ır . A m a k a d ın ın e t k is i k o n u s u n d a , b e l li 'b ir d u r u m y a r a t ıl m ış v e a n a k r a li ç e y i e l d e e d e b ilm e s i iç in , k a h r a m a n ın , b a b a ­ s ın ı s e n b o liz e e d e n c a n a v a r ın ü z e r in d e a y n i iş i t e k r a r e t m e s i g e r e k m iş t ir . S u ç u o r t a y a ç ık t ık ta n v e b ili n ç a l a ­ n ın a g e ld ik t e n s o n la , k a h r a m a n k e n d in i t e m iz e ç ı k a r ­ m a k iç i n h iç b ir ş e y y a p m a m ış v e a lın y a z ıs ı z o r u n lu ğ u g ib i d ü z m e c e b i r ö z ü r e başvu rm aya k a lk ış m a m ış t ır. K a h r a m a n ın i ş le d iğ i s u ç , b i l e b ile iş le n m iş b ir s u ç o l a ­ r a k k a b u l e d ilm iş v e c e z a la n d ır ılm ış t ır . M a n tık b a k ı m ın ­ d a n b u n u b e lk i h a k s ız b u la b il ir iz a m a r u h b i lı m s e l b a ­ k ım d a n b u n d a 'h iç b i r h a k s ız lık y o k t u r . H a m le t ’ t e d u r u m u n d a h a d o la y l ı b i ç i m d e d ile g e t i­ r il d iğ in i g örü y oru z. S u çu iş le y e n k a h r a m a n ın k e n d is i d e ğ il d i r . S u ç b a ş k a s ı t a r a f ın d a n iş le n m iş t ir v e o n u n b a ­ k ım ın d a n b i r b a b a — k a t i ll iğ i s 'a y ıla m a z . B u yü zd en , k a d m i ç i n d u y u la n g iz li c in s e l r e k a b e t g ü d ü s ü n ü n b a ş k a 23 b ir b iç im e s o k u lm a s ı g e r e k m e m iş t ir . Bundan b a ş k a s ın ın i ş l e d i ğ i s u ç u ö ğ r e n d iğ i z a m a n , ü z e r in d e y a p m ış e tk i s a y e s in d e , o ld u ğ u bu başka, b ilg in in k a h r a m a n ın , O e d ip u s k o n p le k s in i a ç ı k ç a g ö r e b il iy o r u z . B u s u ç u n in ­ t ik a m ın ı a lm a s ı g e r e k m e k t e d i r a m a , b u n u n e lin d e n g e l ­ m e d i ğ i n i ş a ş k ın lık iç i n d e fa r k e t m e k t e d ir . H a m le t ’i k ı­ p ır d a y a m a z h a le g e t ir e n ş e y in k a b a h a t lilik d u y g u s u o l ­ d u ğ u n u b i liy o r u z . A m a n e v r o z lu s ü r e ç le r e u y g u n o la r a k , k a b a h a t lilik d u y g u s u n u n k e n d i y e r in i, y a p m a s ı g e r e k e n i b a ş a r a m a y a c a ğ ı n ı f a r k e d i ş e b ır a k t ığ ın ı g ö r ü y o r u z . K a h - , r a m a n ın , b u k a b a h a t liü ğ i b i r e y — ü s tü b i r ş e y o la r a k k a b u l e t t iğ in i g ö s t e r e n iş a r e t l e r v a r d ır . B a ş k a la r ın ı d a k e n d is i k a d a r k ü ç ü m s e m e k t e d ir . K a r a m a z o f K a r d e ş l e r ’ d e is e b u y ö n d e b i r a d ım d a h a a t ıl d ı ğ ı g ö r ü lü y o r . B u r o m a n d a d a , s u ç b ir b a ş k a s ı t a ­ r a f ın d a n iş le n m iş t ir . A m a b u b a ş k a s ın ın ö ld ü r ü le n k im ­ s e y e o la n b a ğ la n t ıs ı, r o m a n ın k a h r a m a n ı o la n D im it r i’ nin fci g ib i b i r b a b a — o ğ u l b a ğ la n t ıs ıd ır . B u b a ş k a s ın ın d u r u m u n d a c in s e l r e k â b e t g ü d ü s ü a ç ı k ç a k a b u lle n ilm iş ­ t ir . Ö te y a n d a n , k a h r a m a n ın k a r d e ş i o la n s u ç lu y a , D o s y o t e v s k i ’n in k e n d i h a s t a lığ ım y a n i s a r a d i y e i le r i s ü r ü ­ le n h a s t a lı ğ ı y ü k le m e s i v e b ö y l e c e , s a n k i n e v r o z lu v e s a r a lı y a n ın ın , b a b a — k a t ili n it e liğ in i t a ş ı d ı ğ ı a ç ı k la ­ m a k is te r g ib i d a v ra n m a sı ilg i çe k icid ir. 5 — D o s t o y e v s k i, d o s tu S t r a k h o v ’a, b i r ( 5 ) N ite k im , sa ra n ö b e tin ­ d e n s o n r a d u y d u ğ u t e d ir g in lik v e ç ö k ü n t ü n ü n , k e n d in i b i r s u ç lu gi'b i h is s e tm e s in d e n g e ld iğ in i v e b i lm e d i ğ i b i r k a b a h a t l ili ğ in y ü k ü n ü ç e k t iğ in i, b ü y ü le b i r k ö t ü lü k y a p m ış o l ­ d u ğ u d u y g u s u n d a n k u r t u la m a d ığ ın ı s ö y le d iğ i z a m a n , n ö ­ b e t le r in in a n la m ın ı v e m u h te v a s ın ı h e r k e s d e n d a h a iy i b i r b i ç im d e d i l e g e t ir iy o r d u . ( F ü lö p — M ille r , 192'4, 1188). B u ç e ş it k e n d in i — liğ im s u ç la m a la r d a , p s ik a n a liz , « r u h s a l g e r ç e k ­ f a r k e d ilm iş o ld u ğ u n u n b e lir t is in i g ö r ü r v e b i lin ç — d ış ı k a b a h a t i b ilin c e g e t ir m e ğ e ç a lış ır . 24 d u r u ş m a s ır a s ın d a y a p ıla n s a v u n m a d a r u h b ilim i l e a la y e d il d i ğ i g ö r ü lü y o r ; « r u h b ilim ik i y ü z lü b i r b ı ç a k g ib i­ d ir » . ( 6 ) B u g e r ç e ğ i n g iz le n iş in d e n b a ş k a ş e y d e ğ ild ir . Ç ü n k ü , D o s t o y e v s k i ’ n in d u r u m u n a s ıl g ö r d ü ğ ü n ü i y i c e a n la m a k is t iy o r s a k , s ö y le n ile n le r in t e r s in i d ü ş ü n m e m iz y e t e r . A s lm d a , a l a y a k o n u o lm a s ı g e r e k e n , r u h b ilim d e ­ ğ il m ahkem e s o r u ş t u r m a la r ın ın y ö n t e m id ir . C in a y e t in g e r ç e k t e n k im in iş le m iş o ld u ğ u ö n e m li b ir ş e y d e ğ i ld ir . R u h b ilim ', b u ç ir m i ş ve c in a y e t in is t e m iş iş le n m e s in i k im in o ld u ğ u n u , iç in d e n k im in c i n a y e t in ge­ iş le n m e ­ s in d e n s e v i n ç d u y d u ğ u n u a r a ş t ır a r a k b u lm a k is t e r . B u b a k ım d a n ö t e k ile r e h iç benzem eyen A ly o ş a b ir yana, K a r a m a z o f K a r d e ş le r in h e p s i, y a n i iç t e p i le r in e k a p ıla n z e v k d ü ş k ü n ü ; ş ü p h e c i d ü ş ü n ü r v e s a r a lı s u ç lu k a b a h a t ­ lid ir . K a r a m a z o f K a r d e ş le r in b ir s a h n e s i ö z e llik le a ç ı k ­ l a y ı c ı b ir a n la m t a ş ım a k t a d ır . D im it r i i le k o n u ş t u ğ u s ı ­ r a d a , Z o s s i m a , o n u n b a b a — k a a t ili o l m a y a h a z ır la n ­ d ığ ın ı k a v r a y a r a k a y a k la r ın a k a p a n ır . Bunu b ir hay­ r a n lık d u y g u s u n u n d il e g e l iş i o la r a k y o r u m la m a k k a b il d e ğ ild ir . B u d a v r a n ış ın t a m b i r h ı r is t iy a n o la n Z o s s i- m a ’ n m , k a t ild e n t ik s in m e k v e o n u k ü ç ü k g ö r m e k e ğ i ­ lim in e k a p ılm a s ın ın ö n ü n e g e ç m e k is t e y i ş in i d ile g e t ir ­ d i ğ in i v e bu yüzd en düşürdüğünü k a t ilin k a r ş ıs ın d a k e n d in i k ü ç ü k s ö y le y e b ili r i z . G e r ç e k t e n d e , D o s t o y e v s k i, s u ç l u la r a k a r ş ı s ın ır s ız b ir y a k ın lık d u y m a k t a d ır . B u d u y g u , s u ç iş le m iş b ir z a ­ v a l lı y a k arşı b e s le n e n ça ğ la r d a d e lile re v e a cım a d uygu su n d a n s a r a lıl a r a ço k , k a r ş ı b e s le n e n eski «k u tsa l k o r k u » y a b e n z e m e k t e d ir . D o s t o y e v s k i ’ n in g ö z ü n d e h e r 6 — A l m a n c a ’d a (ve R u s ç a o r ijin a ld e ) « ik i u ç lu dey- n e k » d e n iy o r . «İk i y ü z lü b ı ç a k » d e y im i C o n s t a n c e G a r n e t t ’in İ n g iliz c e ç e v r is in d e n a k t a r ılm ış t ır . Bu d e y im , K ara m azof K a r d e ş le r in o n ik in c i k it a b ın ın o n u n c u b ö l ü m ü n d e g e ç m e k ­ t e d ir (Ç .N .) 25 h a n g i b i r s u ç lu , 'b a ş k a la r ın ın y ü k le n m e k z o r u n d a k a la ­ c a ğ ı k a b a h a t i ü s t ü n e a lm ış o l a n b i r k u r t a r ı c ı g ib id i r . Bu su çlu in s a n ö ld ü r d ü ğ ü iç in , ö te k in in su ç iş le m e s i g e r e k m e z a r t ık . Ç ü n k ü o b u s u ç u iş le m e s e y d i , ö t e k i b e l ­ k i i ş l e m e k z o r u n d a k a l a c a k t ı. B u , s a d e c e b i r a c ı m a d u y ­ g u s u d e ğ i l, b i r b ir i n i a n d ır a n ö ld ü r m e e ğ i l i m le r i ü z e r in ­ d e t e m e lle n e n b ir ö z d e ş l e ş m e d ir . D a h a d o ğ r u s u y e r i n ­ d e n k a y m ış b ir n a r c i s s i s m ’ d ir . (B u r a d a , g e ç e n d u y g u ­ n u n a h lâ k s a l d e ğ e r i n i t a r t ı ş m ıy o r u z ) B e lk i d e g e n e l o la ­ rak , y a k ın lık duygusunun m e k a n iz m a s ı ,k a b a h a t lilik d u y g u s u y la y ü k lü b i r y a z a r o l a n D o s t o y e v s k i ’ d e k o l a y ­ ca gördü ğü m ü z bu r u h s a l m e k a n iz m a d a n f a r k s ız d ır . Ö z d e ş lik y o lu y l a o r t a y a ç ık a n b u y a k ın lık d u y g u s u n u n D o s t o y e v s k i t a r a f ın d a n şu y a d a b u k o n u n u n s e ç i l m e ­ s in i k e s in b i ç i m d e b e lir le d i ğ i n d e n ş ü p h e e d il e m e z . D o s ­ t o y e v s k i, b a ş la n g ıç t a , bayağı s u ç lu la r la (b u s u ç lu la r ı y ö n e t e n g ü d ü le r s a d e c e b e n c i ll ik t e n d o ğ a n g ü d ü le r d ir ) v e s iy a s e t i l e d in a la n ın d a s u ç iş le m iş k im s e le r le u ğ ­ r a ş m ış v e a n c a k h a y a t ın ın s o n la r ın a d o ğ r u , a n a s u ç a , y a n i b a b a — k a t illiğ in e d ö n e r e k , b ıın u , b i r s a n a t e s e ­ r in d e i ç i n i d ö k e b ilm e k a m a c ıy l a k u lla n m ış tı. D o s t o y e v s k i ’ n in ö lü m ü n d e n son ra y a y ın la n m ış ya­ z ıla r ı v e k a r ıs ın ın g ü n lü ğ ü , h a y a t ın ın b e l li b i r d ö n e m i­ n i y a n i A lm a n y a ’d a k u m a r o y n a m a t u tk u s u n a k a p ıld ığ ı d ö n e m i a d a m a k ıllı a y d ın la t m ış t ır . ( B a k . F ü l ö p — M il le r v e E c k s t e i n , 1925) B u k u m a r d ü ş k ü n lü ğ ü n ü b ir p a t o lo jik tu tk u k r iz i g ib i g ö r m e m e k k a b il d e ğ ild ir . A m a b u i lg i ç e k i c i d a v r a n ı ş ı a k la y a k ın b ir h a le g e t ir m e k i ç i n ç e ş it li ç a b a l a r d a h a r c a n m ış t ı. N e v r o z lu la r d a ç o ğ u k e r e g ö r ü l­ d ü ğ ü g i b i, D o s t o y e v s k i ’ ndn k a b a h a t lilik d u y g u s u d a a l ­ tın d a n k a lk a m a d ığ ı a ğ ı r b i r b o r ç b i ç im in e b ü r ü n m ü ş tü . B o r c u o ld u ğ u n u b a h a n e e d e r e k , k u m a r m a s a la r ın ın b a ­ ş ın d a n a y r ı lm ıy o r v e R u s y a ’y a d ö n d ü ğ ü z a m a n a l a c a k ­ lı la r ı t a r a f ın d a n t e v k if e t t ir i lm e m e s i i ç i n p a r a k a z a n ­ 26 m a ğ a ç a lı ş t ığ ım il e r i s ü r ü y o r d u . A m a b u b ir b a h a n e d e n b a ş k a ş e y d e ğ i ld i. N it e k im D o s t o y e v s k i b u n u n b i r b a ­ h a n e o ld u ğ u n u a n la y a c a k k a d a r k e s k in z e k â lı v e a ç ı k l a ­ y a c a k k a d a r d a n a m u s lu b ir k im s e y d i. A s lın d a , ö n e m li o la n ın o y u n o y n a m a k iç i n o y n a m a k ( l e j e u p o u r l e j e u ) o ld u ğ u n u b iliy o r d u . ( 7 ) A k ıl — d ış ı d ü r t ü le r i d ile g e t i­ r e n b u d a v r a n ış b ir b a ş k a ş e y i d e a ç ı ğ a v u r u y o r d u . D o s ­ t o y e v s k i, s o n m e t e liğ in e k a d a r k a y b e t m e d e n r a h a t e d e ­ m iy o r d u . D o s t o y e v s k i iç in , k u m a r d a b i r ç e ş i t k e n d in i c e z a l a n d ır m a y ö n t e m iy d i. G e n ç k a r ıs ın a a r t ık h iç k ü m a r o y n a m a y a c a ğ ı y a d a b e l li b ir g ü n k u m a r m a s a s ı ­ n ın y a n m a y a k l a ş m a y a c a ğ ı k o n u s u n d a n a m u s s ö z ü v e ­ r i y o r a m a b u s ö z ü n ü İliç b ir z a m a n t u t a m ıy o r d u . K u m a r y ü z ü n d e n p a r a s ız k a l a r a k k e n d in i v e k a r ıs ı n ı f e c i b ir d u r u m a d ü ş ü r d ü ğ ü z a m a n d a , b u n d a n p a t a l o ji k b ir d o y ­ g u n lu k s a ğ l ıy o r d u . K a r ıs ın ın k a r ş ıs ın d a , k e n d in i k ü ç ü k düşürüp g ü lü n ç h a le çü m se m e sin i ve sok u y or; günah k a r ıs ın ın k e n d is in i k ü ­ iş le m e k t e n vazgeçem eyen b ir a d a m la e v le n m iş o l d u ğ u iç in a c ın m a s ın ı i s t i y o r v e v i c ­ d a n ın a ç ö k e n y ü k ü b ö y l e c e a ttık ta n s o n r a y e n i d e n e s k i h a y a t ın a d ö n ü y o r d u . D o s t o y e v s k i ’ n in d in i b u um udunu genç k a r ıs ı k e n ­ d u r u m a a lış t ır m ış t ı. Ç ü n k ü , g e r ç e k y a r a t a b ile n e s e r v e r m e sin in ) t e k ş e y in k u r tu lu ş ( y a n i D o s t o y e v s k i ’n in e lle r in d e n e v a r s a h e p s in i k a y b e t t ik ­ t e n v e b ü tü n e ş y a la r ın ı r e h in e v e r d i k t e n s o n r a h e r z a ­ m a n k in d e n d a h a i y i g e r ç e k l e ş t iğ in i b i liy o r d u . ( 8 ) B u ik i 7 — M e k t u p la r ın d a n o la n oynam ak iç in b ir in d e o y n a m a k tır . y a zıy o r. « Ö n e m li P ara k a zan m a k ş ö y le h ır s ın ın b u n u n la h iç b i r ilg is i o lm a d ığ ın a y e m in e d e b ilir im . O y s a , p a r a y a çofk ih t iy a c ım o l d u ğ u n u d a T a n r ı b i liy o r .» 8 — « S o n m e t e liğ in i k a y b e d e n e v e b e ş p a r a s ız k a la n a k a d a r k u m a r m a s a s ın ın b a ş ın d a n a y r ılm a z d ı. K ö t ü lü k s o ­ n u n a k a d a r iş le n d iğ i z a m a n ş e y ta n r u h u n d a n e l a y a k ç e ­ k e r v e y e r in i y a r a t ıc ı d e h a y a b ır a k ır d ı,» ( F ü lö p — M ille r v e E c k s te in , 1925 L v ) . 27 durum a r a s ın d a k i 'b a ğ la n tıy ı a n la y a m a m ış t ı t a b ii. O y ­ s a , k e n d is in e v e r d i ğ i c e z a l a r l a k a b a h a t lilik d u y g u s u n u d o y g u n lu ğ a u la ş t ır d ığ ı z a m a n e s e r i ü z e r in d e k i e n g e l l e ­ m e h a f i f l i y o r v e D o s t o y e v s k i, b a ş a r ı y a g ö tü re ce k y o l­ d a b i r k a ç a d ım a t m a k iz n in i k e n d in e v e r e b il iy o r d u . K u m a r b a z ın u n u tu lu p g it m iş ç o c u k lu ğ u n u n a ca ba h a n g i b ö lü m ü o y u n s a p la n t ıs ın d a k e n d in i y e n i d e n o r t a ­ y a k o y m a k t a d ır ? B u n u n c e v a b ın ı, g e n ç dan S te fa n Z w e i g ’in b i r h ik â y e s in d e n y a z a rla rım ız ­ çık a r m a k pek g ü ç d e ğ i ld ir . D o s t o y e v s k i ü z e r in e d e b i r i n c e le m e y a p ­ m ış o la n S t e fa n Z w e i g ’ in « D i e V e r w ir r u n g d e r G e f ü h l e » ( D u y g u K a r g a ş a s ı , 1927) a d ı a ltın d a t o p l a d ı ğ ı ü ç h ik â ­ y e s i a r a s ın d a , « V i e r u n d z w a n z ig S tu n d e n a u s d e m L e b e n e in e r F r a u » ( B i r k a d ın ın y ir m i d ö r t s a a t i) d i y e a d la n ­ d ır d ığ ı b i r h ik â y e v a r d ı r . B u k ü ç ü k ş a h a s e r k a d ın ın n e k a d a r s o r u m s u z b ir y a r a t ık o ld u ğ u n u v e b e k le n m e d ik b ir y a ş a n t ın ın o n u ( k e n d is i d e ş a ş t ığ ı h a ld e ) n e g ib i a ş ı ­ r ı lı k l a r a s ü r ü k le y e b ile c e ğ i n i g ö s t e r ir . A m a b u h ik â y e d e b a ş k a b i r ş e y d e d ile g e lm e k t e d i r . P s i k a n a li z a ç ı s ın d a n y o r u m d a n g e ç i r i l e c e k o lu r s a , h ik â y e n in , b a ş k a b ir ş e y y a n i e v r e n s e l o l a r a k in s a n c ıl, d a h a d o ğ r u s u e r k e k s i b ir ş e y a ç ık la m a k t a o ld u ğ u g ö r ü lü r . B ö y l e b ir y o r u m a p a ­ ç ık lık n it e li ğ i t a ş ıd ığ ı i ç i n k e n d in i z o r la k a b u l e t t ir ir . B u n u n la b ir lik t e , s a n a t y a r a t ış la r ın m b i r ö z e l li ğ i d e y a ­ r a t ış ı o r t a y a k o y a n y a z a r ı n , s ö z ü g e ç e n p s ik a n a liz y ö n ­ t e m iy le v a r ı la n s o n u ç la r ın f a r k ın d a o lm a m a s ı v e o n la r ı g e r ç e k l e ş t i r m e k a m a c ın ı g ü t m e m e s id ir . N it e k im , y a k ın d ostu m o l a n S t e fa n Z w e i g ’ a b u h ik â y e ü z e r in d e k i y o ­ r u m la r ım ı s ö y l e d i ğ i m z a m a n , b ö y l e b ir ş e y i h i ç d ü ş ü n ­ m e m iş o ld u ğ u n u b e l ir t t i. O ysa, h ik â y e d e g ö r ü le n b ir ç o k a y r ın t ı, g iz li b i r g e r ç e ğ i a n la t m a k iç i n o r t a y a k o n ­ m u ş g i b iy d i. B u h i k â y e d e , y a ş l ı b i r h a n ım , y i r m ib e ş y ı l ö n c e b a ­ ş ın d a n geçen b ir o la y ı y a z a r a 28 a n la t m a k t a d ır , K a d ın , daha g e n ç y a ş ın d a ik i e r k e k ç o c u ğ u y l a d u l k a lm ış t ır . A m a ç o c u k l a r ı n o n a ih t i y a ç l a r ı y o k t u r a r tık . H a y a t t a n h iç b i r ş e y b e k le m e y e n k ır k ik i y a ş ın d a k i b u k a d ın , a m a ç s ı z g e z ile r in d e n b i r i s ır a s ın d a M o n t e C a r lo k u m a r ­ h a n e l e r in e u ğ r a r . K u m a r h a n e le r in ü z e r in d e y a p t ı ğ ı e t ­ k i iç i n d e , ş a n s s ız b ir o y u n c u n u n b ü tü n d u y g u la r ın ı a ç ı k ­ ç a d ile g e t ir e n b ir ç i f t e l ö z e llik le d ik k a t in i ç e k e r . B i r d e lik a n lı o la n ş a n s s ız oyu ncu san k i ra s g e le , k a d ın ın büyük (y a z a r b u o ğ lu d e lik a n lıy ı, y a ş ın d a b ir k im s e o la r a k t a n ıt ıy o r ) u m u d s u z lu k iç i n d e d ı ş a r ı ç ı k a r v e c a ­ n ın a k ıy m a k a m a c ıy l a k u m a r h a n e n in b a h ç e s i n e lir . D e lik a n lıy a k a r ş ı d e r i n b i r y a k ın lık d u y a n yöne­ k a d ın o n u n a r k a s ın d a n g i d e r v e o n u k u r t a r m a k iç i n e lin d e n g e le n i le r d e yapar. D e lik a n lı, k a r ş ıs ın d a k in i, bu çe ş it yer­ s ık s ık r a s la n a n r a h a t s ız e d ic i k a d ın la r d a n b i r i s a n a r a k a t la t m a ğ a ç a l ı ş ır . A m a k a d ın , d e lik a n lın ın y a ­ n ın d a n a y r ı lm a m a s ı g e r e k t i ğ i n i d ü ş ü n ü r v e h i ç y a d ı r g a ­ m a d a n d e lik a n lın ın k a l d ığ ı o t e le g i d e r e k g e c e y i o n u n la b ir lik t e g e ç i r ir . B u b e k le n m e d ik a ş k g e c e s i n d e n s o n r a , k a d ın , b ir a z y a t ış m ış o la n d e lik a n lıd a n k u m a r ı b ı r a k a ­ c a ğ ı k o n u s u n d a k e s in b ir s ö z a lır v e y u r d u n a d ö n m e s i iç i n g e r e k li p a r a y ı d a v e r d ik t e n s o n r a , d e li k a n lı y ı g ö r ­ m e k ü z e r e , t r e n le h a r e k e t e d e c e ğ i s a a t t e g a r d a b u l u ­ n a c a ğ ı m s ö y le r . A m a k a d ın , d e li k a n lı y a k a r ş ı b ü y ü k b ir y a k ın lık d u y m a y a b a ş la r ; o n d a n a y r ıl m a m a k iç i n her f e d a k â r l ığ a k a t la n m a y a v e d e lik a n lıy ı u ğ u r la y a c a k y e r ­ d e , o n u n la b ir lik t e g i t m e y e k a r a r v e r i r . N e v a r k i ç e ­ ş itli a k s il ik le r y ü z ü n d e n g e c i k e r e k t r e n in h a r e k e t s a a ­ t in d e g a r d a b u lu n a m a z . S e v g ilis in i d ü ş ü n e r e k K u m a r ­ h a n e y e d ö n d ü ğ ü z a m a n , b u n c a y a la n lık d u y m a s ın a y o l a ç a n o b ir ç i f t e li y e n id e n g ö r e r e k ş a ş ır ı r . D e lik a n lı s ö ­ z ü n ü t u t m a m ış v e k u m a r m a s a s ın ın b a ş m a d ö n m ü ş t ü r . K a d ın , d e l ik a n lıy a , v e r m i ş o ld u ğ u s ö z ü h a t ır la t ır a m a k u m ar tutku su n dan g özü d ü n y a y ı g ö rm e y e n 29 d e lik a n lı k a d ın a h a k a r e t e d e r e k b ir a n ö n c e ç e k il ip g it m e s in i s ö y ­ l e r v e v e r m iş o ld u ğ u p a r a y ı s u r a t ın a a t a r . K a d m ü z ü n tü iç i n d e o r a d a n a y r ı lı r v e a r a d a n z a m a n g e ç i n c e d e lik a n ­ lın ın c a n ın a k ıy m ış o ld u ğ u n u ö ğ r e n ir . B a ş a r ıl ı b ir d ille a n la t ılm ış v e u s t a c a y a z ılm ı ş o la n b u h ik â y e n in k u s u r s u z b i r p a r ç a ru n ü z e r in d e d e r in e t k ile r o ld u ğ u n d a n v e o k u ­ b ır a k t ığ ın d a n şüphe m e z . A m a h i k â y e y i ç ö z ü m l e y e c e k o lu r s a k , e d ile ­ y a z ılış ın ın t e m e lin d e , b i r ç o k k im s e le r in b ili n ç li o la r a k h a t ır la d ığ ı b ir is t e ğ in , y a n i e r ig e n lik ç a ğ ı n d a o r t a y a ç ık a n k u r u n t u s a l b i r is t e ğ in b u lu n d u ğ u g ö r ü lü r . B u is t e k , m a s t u r b a t i o n ’ u n k o r k u n ç k ö t ü lü k le r in d e n k u r t u lm a k iç i n b ir e r ­ k e k ç o c u ğ u n , c in s e l h a y a t a a n n e s in in a r a c ı l ı ğ ı i le a lış t ın l m a s ı n ı ö z le m e s i b iç im in d e o r t a y a ç ık a n b i r k u r u n t u ­ dur (p h a n t a s y ), ( N it e k im k u r tu lu ş t e m a s ın ı e le a la n ç e ş i t l i s a n a t e s e r le r in in t e m e l i d e b u d u r ) . M a s t u r b a t io n « d ü ş k ü n lü ğ ü m ü n y e r i n e o ld u ğ u n u ve e lle r in k u m a r tu tk u s u n u n h ey eca n d o lu k o n u lm u ş h a r e k e t liliğ in in bu k a y n a ğ ı e le v e r d iğ in i g ö rü y o ru z. G e rçe k te n d e , k u m ar o y n a m a tu tk u s u ( 9 ) N it e k im m a s t u r b a t io n e ğ ilim in in e ş d e ğ e r id ir ., ç o c u k b a k ım ın d a n c in s e l o r g a n l a r ın e l le n ­ m e s i « o y n a m a k » k e lim e s i y le a n la t ılır . B u e ğ i lim in ö n ü ­ n e g e ç il m e z l iğ i, a r d ın d a n v e r il e n k e s in s ö z le r , ( b u s ö z ­ l e r h iç b ir z a m a n y e r i n e g e t i r i l e m e z ) , s e r s e m le t ic i z e v k ­ le r v e k e n d in i h a r c a d ı ğ ı m s ö y l e y ip d u r a n k a b a h a t lilik d u y g u s u ( c a n ı n a k ıy m a k ) g i b i b ü tü n ö ğ e le r , s ö z ü g e ç e n h i k â y e d e y e r in e k o y m a ( s u b s t it u t io n ) s ü r e c i iç i n d e d e - 9 — 22 A r a lık 1897’d e FJiess’e y a z d ığ ı m e k t u p t a F re u d , m a s t ü r b a s io n ’u n « ilk k ö tü a lış k a n lık » o ld u ğ u n u ve daha s o n r a k i b ü t ü n k ö t ü a lış k a n lık la r ın o n u n y e r in e g e ç t ik l e r i­ n i s ö y le r . (F re u d , 1950, M e k tu p 7 9 ). 30 ğ iş m e d e n k a lm ış la r d ır . Z w e i g ’ in h ik â y e s in in o ğ u l t a r a ­ f ın d a n d e ğ i l, a n n e t a r a f ın d a n a n la t ıld ığ ı d o ğ r u d u r . O ğ u ­ lu n ş u b i ç i m d e d ü ş ü n m e s i b e l k i d a h a h o ş u n a g it m iş t ir : « A n n e m , m a s t u r b a t io n y ü z ü n d e n n e g i b i t e h l ik e le r e g i r ­ d iğ im i b ils e , b ü tü n ş e f k a t im i k e n d i v ü c u d u ü z e r in e d ö k ­ m e m e iz in v e r e r e k b e n i o n la r d a n m u t la k a k u r t a r ır d ı.v H ik â y e d e k i d e lik a n lın ın , k a d ım b i r f a h i ş e g i b i g ö r m e s i d e y in e a y n i k u ru n tu il e ilin t ilid ir . U la ş ılm a s ı k a b il o l ­ m a y a n k a d ın b ö y l e c e k o l a y c a e ld e e d il e b i l e n b ir k a d ın h a lin e s o k u lm u ş tu r . K u r u n t u y a e ş li k e d e n k a b a h a t lilik d u y g u s u h ik â y e n in a c ı b ir b i ç i m d e s o n a e r m e s in e y o l a ç m a k t a d ır . Y a z a r ın h ik â y e y e k a z a n d ır d ığ ı d ış y ü z ü n , p s ik a n a liz in a ç ı ğ a ç ık a r d ığ ı a n la m ı n a s ıl s a k la m a ğ a ç a ­ lı ş t ığ ın ı g ö r m e k d e i l g i ç e k i c i d i r . Ç ü n k ü k a d ın ın c in s e l h a y a t ın ın b i r d e n o r t a y a ç ı k a n a n la ş ılm a z iç t e p i le r i n e g e ­ m e n l iğ in d e o ld u ğ u n u i l e r i s ü r m e k g ü ç t ü r . T a m t e r s in e , p s ik a n a liz a ş k ta n u z a k la ş m ış d u r u m d a b u lu n a n b u k a ­ d ın ın ş a ş ır t ı c ı d a v r a n ı ş ın ı a ç ı k l a y a c a k g e r ç e k g ü d ü le r i o r t a y a ç ık a r m a k t a d ır . Ö lm ü ş b u lu n a n k o c a s ı n ı n h a t ır a ­ s ın a b a ğ lı o la n b u k a d ın , k e n d in i b u ç e ş i t e ğ il im le r e k a r ş ı s a v a ş a b il e c e k d u r u m a 'g e t ir m iş t ir , a m a b ir a n n e o la r a k , o ğ lu n a a k t a r d ı ğ ı a ş k t a n v a r ıl m a d a n g e r ç e k le ş m iş tir ) m a s ız k a ld ığ ı b u ( b u a k t a r m a b ilin c in e k u r t u la m a m ış n o k t a d a a l ın y a z ıs ı o n u ve savu n ­ y a k a la y a b il­ m iş t ir . K u m a r a lış k a n lığ ı, b u a lış k a n lığ ı b ır a k m a k iç i n h a r ­ c a n a n b a ş a r ı s ız ç a b a l a r v e s a ğ l a d ı ğ ı k e n d in e — c e z a — verm e b ir o l a n a k la r ı i le t e k r a r ıy s a , b u b ir lik t e , m a s t u r b a t io n a lış k a n lığ ın e ğ ilim in in D o s t o y e v s k y ’ n in haya­ tın d a ç o k ö n e m li b ir y e r k a p la m a s ın a ş a ş m a m a k g e r e '-ir. Ç ü n k ü , h iç b ir a ş ır ı n e v r o z y o k t u r k i ilk ç o c u k lu k v e e r g e n li k ç a ğ l a r ın ın a u t o — e r o t i c d o y g u n lu ğ u n u n e t ­ k is in i d il e g e t ir m e m iş o ls u n . Ö te y a n d a n b u d o y g u n lu ğ u 31 o r t a d a n k a ld ır m a k ç a b a s ı i l e b a b a d a n — k o r k u a r a s ın ­ d a k i b a ğ l a n t ı a ç ı k ç a b ilin m e k t e d ir ( 1 0 ) . 10 — B u r a d a a ç ık la n a n g ö r ü ş l e r i n b i r ç o ğ u J o la n N e u f e l d ’i n b a ş a r ılı b i r k it a b ın d a d a 32 b u lu n m a k ta d ır . (1923). ALFRED ADLER DOSTOYEVSKİ D im it r i K a r a m a z o f ’u n , S i b i r y a ’ d a m a d e n o c a k la r ı n ­ d a u m d u ğ u ş e y , ö n c e s i z — s o n r a s ız u y u m u n ( a h e n g in ) tü r k ü s ü n ü ç a ğ ır m a k t ır . S u ç lu a m a m a s u m b a b a k a t ili d in e d ö n e r v e h e r ş e y i — b a ğ ış la y a n u y u m iç i n d e k u r ­ tu lu ş u n u b u lu r . B i r e l y a z ıs m d a k i h e r k ıv r ı lış ı y o r u m la y a b i le n , d ü ­ ş ü n c e le r in i h i ç z o r lu k ç e k m e d e n d i le g e t i r e b il e n v e b a ş ­ k a la r ın ın a k im d a n g e ç e n l e r i o s a a t k a v r a y a n P r e n s M iş k in , t a t lı t a t lı g ü lü m s e y e r e k ş ö y l e d e r : « O n b e ş y ıl b o ­ y u n c a b u d a la y d ım , b e n » . B u r a d a , t a s a r la y a b i l e c e ğ im i z b ü tü n k a r ş ıt lık la r d a n d a h a b ü y ü k b ir k a r ş ıt lık la k a r ­ ş ıla ş ır ız . T e c r ü b e le r in in , to p lu lu k — d u y g u s u n u n v e y a ş a m ış o ld u ğ u h a y a t ın k o y d u ğ u s ın ır ı a ş m a ğ a k a lk ış m a d a n ö n ­ c e , R a s k o l n i k o f y a t a ğ ın d a b i r a y d a n , f a z l a , « N a p o ly o n g i b i b ir in s a n m ıy ım y o k s a b ir z a v a llı m ı ? » d i y e d ü ş ü ­ n ü r d u r u r . B u r a d a d a y i n e b ü y ü k b ir k a r ş ıt lık g ö r ü r ü z . Ü s te lik b u , b iz im d e k a t ıl d ığ ım ız v e iç im iz d e d u y d u ğ u ­ m u z b i r k a r ş ıt lık tır . A y n ı d u r u m , D o s t o y e v s k i ’n in y a r a t t ığ ı k a h r a m a n la r ­ d a d a , k e n d i h a y a t ın d a d a g ö r ü lü r . D o s t o y e v s k i, « d e l iş ­ m e n b i r k im s e » g ib i b a b a o c a ğ m d a n k a ç m ış t ır . A m a b a ­ b a s ın a v e a r k a d a ş la r ın y a z d ığ ı m e k tu p la r ı o k u r s a k , b u m e k t u p la r d a , o la ğ a n ü s t ü b ir v e ç o ğ u n lu k la t r a jik a lç a k g ö n ü llü lü k , a lm y a z ıs m ı k a b u l e d iş u y s a llık g örü rü z. D o s t o y e v s k i, a ç l ığ ı, a c ı y ı s e f a le t i silk s ık t a t m ış t ır . S ü r ­ d ü ğ ü h a y a t b ir g e z g in in h a y a t ın ı a n d ır ır . G e n ç d e liş ­ m e n , « D e lik a n lı» d a k i h e r ş e y i b ile n d in g e z g i n i S o s s in a 35 g ib i, h a ç ı s ırtın a â lm ış v e b i lg i e d in m e k , b ü tü n t e c r ü ­ b e l e r i y a ş a m a k , in s a n h a y a t ın ı b ir t e k g e n iş k u c a k la ­ y ı ş la k a v r a m a k , h a y a t ın b ü tü n a ş a m a la r ın ı denem ek, h a k ik a t i b u lm a k v e y e n i b i lg e l iğ e v a r m a k iç in a d ım a d ı m ile r l e m iş t ir . G ö n lü n d e b ö y l e s in e k a r ş ıt lık la r t a ş ıy a n , b ö y le s in e k a r ş ıt lı k la r ı b a ğ d a ş t ır m a k is t e y e n k im s e , iç r a h a t l ığ ın a u la ş m a k a m a c ın d a y s a , d e r in k a y n a k la r d a n k a n a k a n a i ç m e k z o r u n d a d ır . Ç ü n k ü o n u n b a s m a h e r ç e ş it f e l â k e t g e le c e k , h e r ç e ş it a c ı y ı y a ş a m a k z o r u n d a k a la c a k t ır . E n ö n e m s i z y a ş a n t ıla r ın b i le , g ö r ü ş ü n e h a n g i ö l ç ü d e u y ­ d u ğ u n u a n l a m a y ı ö n e m s e y e c e k v e d e n e y e c e k t ir . B ü tü n v a r l ı ğ ı , h a y a t ü z e r in e b ü tü n s e l b i r g ö r ü ş e d i n m e y e z o r ­ la r on u . A n c a k b u n u y a p tığ ı zam an , son u r a r s ı z lı k l a r m d a n s ıy r ıl ıp iç r a h a t lığ ın a v e g e lm e z k a - g ü v e n c e u la ­ ş a b il ir . İ ç r a h a t l ığ ın a u la ş m a k i ç i n h a k ik a t e v a r m ış o l m a s ı g e r e k m e k t e d i r . A m a h a k ik a t e g ö t ü r e n y o l, d ik e n le r le d o lu d u r ; d a y a n ık lılık v e d i r e n ç is t e r ; v u c u t ç a v e r u h ç a h a z ır lık lı o l m a y ı g e r e k t i r ir . B u n d a n ö tü r ü , b u t e d i r g in a r a y ıc ın ın , gerçek h a y a ta ve y a r d ım la ş m a g e r e ğ in e , h a y a t a k a r ş ı ç o k d a h a k o l a y b ir d a v r a n ış e d i n e b i l e c e k k im s e l e r d e n d a h a f a z l a y a k la ş m ış o lm a s ın a ş a ş m a m a k g e re k ir. D o s t o y e v s k i , y o k s u llu k la r iç in d e y e t iş m iş t i. A m a ö l ­ d ü ğ ü z a m a n b ü t ü n R u s y a , o n u n ta b u tu n u n p e ş in d e n y ü ­ r ü d ü . Ç a lış m a k t a n h o ş la n a n , h a y a t n e ş e s iy le d o lu p t a ­ ş a n , h e m k e n d in i h e m d e a r k a d a ş la r ın ı d u r m a d a n y ü r e k ­ le n d ir e n D o s t o y e v s k i, e li n i k o lu n u h a f t a la r c a b a ğ l a y a n o k o r k u n ç h a s t a lığ ın y a n i s a r a n ın e s ir i y d i . T o b o l s k ’ t a d ö r t y ı l b o y u n c a a y a ğ ın a z in c ir v u r u lm u ş o la n « s u ç l u » ; b i r S ib ir y a a s k e r î b ir l iğ in d e d ört y ıl m e c b u r î h iz m e t y a p m a k z o r u n d a k a lm ış o la n s a b ı k a l ı; a c ı ç e k e n b u a s i l ve m âsu m in s a n , m a h p u s lu ğ u n u b it i r d iğ i z a m a n , k e n ­ 36 d i k e n d in e şö y le d e r : « V e r ile n cezayı h a k k e tm iş tim , ç ü n k ü h ü k ü m e te k a r ş ı y ü r e ğ i m d e k ö t ü n i y e t le r b e s l i y o r ­ dum . Ama ş im d i, te o rile r ve a r t ık b e n i m s e m e d iğ im b ir d a v a i ç i n a c ı ç e k m e m ç o k k ö t ü .» D o s t o y e v s k i ’n in y a ş a d ı ğ ı ç a ğ d a , R u s y a ’ n ın t o p lu m h a y a t ın d a d a b ir ç o k k a r ş ıt lık o r t a y a ç ık m ış t ı. D o s t o ­ y e v s k i , t a n ın m a ğ a b a ş l a d ı ğ ı z a m a n t o p r a k ( s e r tle r i) serbest b ır a k m a k k onusu k ö le le r in i h e r k e s in k u rc a lıy o r. D o sto y e v s k i, ço c u k la r a , a c ı z ih n in i çe k e n le re v e « y o k s u l v e d ü ş k ü n le r e » h e r z a m a n y a k ın lık d u y m u ş t u . A r k a d a ş la r ı, t a n ıd ık la r ın a t e d a v i iç in g e l e n d i le n c i le r l e , D o s t o y e v s k i ’n in n e k a d a r ç a b u k v e k o l a y c a a h b a p o l ­ d u ğ u n u ; o n la r ı e v i n e ç a ğ ı r ı p n a s ıl a n l a m a ğ a v e h o ş ç a v a k it g e çir m e le r in i s a ğ la m a ğ a ç a l ış t ığ ın ı a n la t m ı ş l a r ­ d ır . N it e k im , h a p is h a n e d e y k e n D o s t o y e v s k i ’ y i e n f a z l a ü z e n ş e y , ö t e k i m a h p u s la r ın k e n d is in e b e y z a d e g ö z ü y le b a k m a la r ı v e y a k ın lık d u y m a m a la r ıy d ı . O n u n e n f a z l a a r z u la d ığ ı ş e y , h a p is h a n e h a y a t ın ın a n la m ın ı k a v r a m a k ; ç ö z ü m le m e k , i ç y a s a l a r ı n ı b u lm a k v e b a ş k a la r ı y l a b ir d o s t lu k k u r a b i l e c e ğ i s ı n ır la r ın g e n iş liğ in i ö ğ r e n e b il m e k ­ ti. B ü y ü k a d a m la r ın ç o ğ u g ib i, D o s t o y e v s k i d e , s ü r g ü n e g ö n d e r ilm iş o lm a s ın ı, e n ö n e m s iz v e s ı k ı c ı ş a r t l a r a ltın ­ d a b i le b i r d u y a r lık k a z a n m a k a m a c ı u ğ r u n a h a r c a d ı . H a y a tın ın i ç — b a ğ la n t ıl a r ı h a k k ın d a b i l g i e d in m e k v e b ir a n d u r a k s a y ıp , k e n d i ö z v a r lı ğ ı n ı y ık m a k is t e y e n v e k e n d is in i ş a ş k ın a ç e v i r e n b ü tü n ç e l i ş m e l e r i b i r s e n ­ te z i ç i n d e t o p a r la m a k i ç i n s ü r g ü n o lm a k lığ ın d a n y a r a r ­ la n d ı. K e n d i ö z p s iş ik ç e li ş m e l e r i n i n b e l ir s iz li ğ i iç i n d e , b ü tü n ç a b a l a r ı g e ç e r l i b i r h a k ik a t b u l m a y a ç e v r ilm iş t i . D o s t o y e v s k i, b i r a r a h e r ş e y e b a ş k a l d ır a n b i r a r a h e r ş e y e b a ş e ğ e n b i r k im s e y d i. U ç u r u m la r ın t a k ıy ıs ı n a g e ­ l iy o r v e k o r k u y la g e r i ç e k il iy o r d u . H a k ik a t i e l d e e d e ­ b ilm e k i ç i n h a t a y ı y o l g ö s t e r i c i s i o la r a k s e ç t i . D o s t o - 37 y e v s k i ’n in a n a ilk e s i, b u ilk e y i a ç ı k ç a d ile g e t ir d i ğ i z a ­ m a n d a n ö n c e b i le , b a t a y o lu y la h a k ik a t e y a k la ş m a k t ı. B u b a k ım d a n , D o s t o y e v s k i, « b a t ı» k ü ltü r ü d e n e n ş e y in d ü ş m a n ı k e s ild i. Ç ü n k ü o n u n g ö z ö n ü n d e , b a t ı k ü ltü r ü , h a k ik a t y o lu y la h a t a y a u la ş m a k t a n b a ş k a ş e y d e ğ i ld i. D o s t o y e v s k i ’ n in h a k ik a t e u la ş m a s ı iç in , g ö n lü n d e s a v a ­ ş ıp d u r a n k a r ş ıt lık la r ı b ir l e ş t ir m e s i, y a n i y a r a t ış la r ın ­ d a g ö r ü le n v e h e m k e n d is in i h e m d e k a h r a m a n la r ın ı t e h d it e d e n k a r ş ıt lık la r ı b a ğ d a ş t ı r m a s ı g e r e k iy o r d u . N i­ t e k im D o s t o y e v s k i , ş a ir v e p e y g a m b e r r o l ü oynam ayı d a b u a n la y ış iç i n d e k a b u l e t m iş v e ö z b e n liğ in e -karşı duyduğu s e v g i y i s ın ır la m a k k onusunda çaba g ö ster­ m i ş t ir . D o s t o y e v s k i ’y e g ö r e , in ş a m ç i le d e n ç ık a r a n g ü ç ­ lü o l m a d u r u m u n u n s ın ır la r ı, in s a n ın k o m ş u s u n a k a r ş ıd u y d u ğ u s e v g i y l e b e l ir l e n m iş t ir . O n u a s ıl h a r e k e t e g e ­ ç i r e n ş e y , k e s in b i r g ü ç lü o lm a is t e ğ i, b u y r u k v e r e b i l ­ m e h a lin e u la ş m a k t u t k u s u y d u . B ü tü n h a y a t ı b i r t e k f o r m ü l iç i n d e t o p l a y a b i lm e k ç a b a s ın d a b i le , b u ü s tü n o l m a is t e ğ in in a p a ç ık b e l ir t il e r i v a r d ır . K a h r a m a n la r ı­ n ın b ü tü n y a p t ık la r ın d a , o n la r ı k e n d i b e n lik le r in in ü s ­ t ü n e ç ık a r a n , b i r e r N a p o ly o n o l m a la r ın a y ö n e lt e n , e n d e r in u ç u r u m la r ın k ıy ıs ın a g e li p a ş a ğ ı d ü ş m e k t e h lik e s i i ç i n d e -bir a n d u r m a y a z o r la y a n b u d ü r t ü v a r d ır . K e n ­ d i s i iç i n ş ö y l e d e r , « B e n a z a r la n a c a k k a d a r g ö z ü y ü k ­ s e k t e o la n b i r k im s e y i m .» B u n u n la b i r li k t e , D o s t o y e v ­ s k i, g ö z ü n ü n y ü k s e k le r d e o lm a s ın ı, b e lli b i r ö l ç ü y e k a ­ d a r , t o p l u m a y a r a r lı b i r ş e y h a lin e g e t ir m i ş t ir . K a h r a ­ m a n la r ın ı d a a y n i b i ç i m d e y ö n e t m iş v e o n la r ın , t o p lu m ­ s a l b i r a r a d a y a ş a m a n ın m a n tık î g e r ç e k le ş m e l e r i n i n s ı ­ n ı r la r ın ı d e l i c e a ş m a l a r m a iz in v e r m iş t i r . K a h r a m a n ­ la r ın ın h e p s in i, ö z - s e v e r lik le r in i, g ö s t e r i ş e — d ü ş k ü n lü k ­ le r in i k ö r ü k le y e r e k , h a y a t ın e n s o n s ın ır la r ın a kadar s ü r m ü ş v e ü z e r in e e n b ü y ü k k ö tü lü k le r i y a ğ d ı r a r a k in ­ s a n t a b ia t ın ın s ın ır la r ı i ç i n e y e n i d e n d ö n d ü r m ü ş v e b u 38 k a h r a m a n la r ın a ö l ç ü l ü u y a k lı ş ü k r a n ş a r k ıla r ı s ö y l e t - m iş tir . D o s t o y e v s k i ’n in e s e r i n d e e n f a z l a r a s la n a n k e ­ li m e le r d e n b ir i « s ın ır » d ı r . Ç o ğ u k e r e , « d u v a r » g ö r ü n ­ t ü s ü n e d e b a ş v u r u r . K e n d is in d e n , ç o ğ u n lu k la ş ö y l e s ö z eder: « B e n , f a n t a s tik — uzayan tad o la n ın b a ş la d ığ ı y e r e k a d a r g e r ç e ğ i n , s ı n ır la r ın a u la ş m a k t a n ç ı l g ı n c a b ir a l ır ı m .» H a s t a lık n ö b e t le r in i, y a ş a m a du ygusu n u n s o n s ın ır la r ın a u la ş t ır a n ç ı l g ı n c a b i r n e ş e le n m e o la r a k t a s v ir e t m iş t ir . B u n ö b e t le r d e , k e n d is in i t a n r ıy a y a p y a km duyduğunu ve b ir a d ım a t s a h a y a t la b ü t ü n il g i s i ­ n in k e s il e c e k g ib i o ld u ğ u n u s ö y le m iş t ir . B u d u r u m , D o s ­ t o y e v s k i ’n in y a r a t t ığ ı k a h r a m a n la r ın h a y a t ın d a s ık s ık k a r ş ım ız a ç ı k a r v e ç o k d e r in b ir a n la m t a ş ır . D o s t o y e v ­ s k i’ n in p e y g a m b e r c e ö ğ r e t is in e in a n a c a k o l u r s a k , k o m ­ ş u s e v g i s i i l e k a h r a m a n c a h a y a t ın b a ş a r ı lı b ir s e n t e z h a lin d e b ir l e ş m iş o ld u ğ u n u k a b u l e t m e m iz g e r e k ir . Y a ­ r a t t ığ ı k a h r a m a n la r ın v e b u k a h r a m a n la r ın a l m y a z ıla r ın ın s ö z ü g e ç e n b u s ın ır d a s o n a e r e r g i b i o ld u ğ u g ö r ü l­ m e k t e d ir . D o s t o y e v s k i d e a y n i s ın ır a k a d a r g it m e k e ğ i ­ lim in d e d ir . O r a y a u la ş t ı ğ ı z a m a n , in s a n — k a r d e ş in e k a r ş ı d u y d u ğ u s e v g id e h a y a t ın e n b ü y ü k d e ğ e r i n i b u la ­ c a ğ ı n ı s e z m e k t e d ir . B u n d a n ö t ü r ü , s ö z ü geçen s ın ırı, k e n d is in d e n ö n c e p e k a z k im s e n in b e c e r d i ğ i ö l ç ü d e k e ­ s in lik le ç iz m iş t i r . Y a r a t ı c ı g ü c ü v e a h lâ k f e l s e f e s i b a k ı­ m ın d a n b u a m a ç ö z e l b i r ö n e m k a z a n m ış tır . K e n d i s i v e y a r a t t ığ ı k a h r a m a n la r , in s a n y a ş a n t ı s ı ­ n ın e n s o n s ın ır la r ın a k a d a r g i t m e y i d e n e m iş le r d i r . 0 r a y a v a r d ık la r ı z a m a n , D o s t o y e v s k i, o n l a r ın , u z u n d ü ­ ş ü n c e l e r v e d u r a k s a m a la r d a n s o n r a , T a n r ı ö n ü n d e b o ­ y u n e ğ m iş o ld u k la r ın ı, Ç a r ’a v e R u s y a ’ y a k ö r ü k ö r ü n e b a ğ la n d ı k la r ın ı s ö y l e m iş t ir . S ın ır — la n d ı r a b i le c e ğ i m iz bu duygunun (b u du ygu su d iy e a d ­ duygu D ostoy ev ­ s k i’y i k ö t ü lü k le r le d o lu b ir h a y a t s ü r m e y e z o r la m ış v e k im i z a m a n d u r a k la y a r a k n e o lu p b it t iğ in i g ö r m e k iç i n 39 ç e v r e s i n e b a k m a s ın ı s a ğ la m ış v e a r k a d a ş la r ın d a n b ir ç o ğ u n u n s ö y le d iğ i g i b i, k o r u y u c u b i r k a b a h a t lilik d u y ­ gusun a u l a ş t ır m ış t ır ) n ered en doğdu ğu nu k e n d is i d e b ilm iy o r d u . î ş i n g a r i b i b u d u y g u n u n s a r a n ö b e t le r i ile ilin t ili o ld u ğ u n u s ö y lü y o r d u . D o s t o y e v s k i ’y e göre, in ­ s a n o ğ lu , a ld a t ıc ı k ib ir liliğ in d e n d o l a y ı t o p lu lu k — d u y ­ g u s u n u a ş m a ğ a k a lk ış t ığ ı z a m a n , T a n r ı i ş e k a r ış ı y o r v e in s a n o ğ lu n u n k e n d i k e n d is iy le h e s a p la ş m a s ın ı ö ğ ü t le y e n s e s l e r d u y u lu y o r d u . İş le y e c e ğ i c in a y e t ü z e r in d e gözü p ek d ü şü n c e le r e d a la n , in s a n iç i n h e r ş e y in m e ş r u o ld u ğ u n u il e r i s ü r e n k u l la n a c a ğ ı s ilâ h ın h a n g is i o l m a s ı g e r e k t i ğ in i t a s a r la ­ y a n R a s k o l n i k o v , s ın ır ı a ş m a d a n ö n c e y a t a ğ ın d a a y l a r c a d ü ş ü n ü p d u r u r . S o n u n d a , c in a y e t i iş le m e k iç in , p a lt o s u ­ n u n e t e ğ i a ltın a b a l t a y ı s a k la y ı p m e r d i v e n le r i h ız la ç ı ­ k a rk en , k a lb in in k ü t k ü t a t t ığ ın ı f a r k e d e r . Ç a r p ın t ıla r ın d a h a y a t ın s e s i n i Bu yürek t a n ır ız . Y i n e b u y ü r e k a t ış la r ın d a , D o s t o y e v s k i ’n in h a y a t ın s ı n ı r l a n i le ilin t ili d u y u ş u d il e g e lm iş t ir . V e r d iğ i e s e r l e r i n ç o ğ u n d a , k o m ş u — s e v g is in in s ı­ n ır la r ın ı ç i ğ n e y e n , y a p a y a l n ı z b i r k a h r a m a n d e ğ i l, a n ­ la m s ız lık t a n s ıy r ılıp y ü k s e le r e k , a s il v e k ah ram an ca ö l e n b ir a d a m d il e g e t ir ilm iş t ir . D o s t o y e v s k i ’ n in , ö n e m ­ s iz — o la n a , d e ğ e r s iz — o la n a k a r ş ı d u y d u ğ u s e v g id e n d a h a ö n c e s ö z a ç m ış t ım . B u d u r u m la r d a , a ş a ğ ı t a b a k a ­ dan k im s e le r in , m a n ı o la r a k e le f a h i ş e le r in , ç o c u k la r ı n a lın d ık la r ı g ö r ü lü r . B u rom an kahra­ t ip le r , D o s t o ­ y e v s k i ’n in k e n d ile r in i y ö n e l t t iğ i k a v r a y ı c ı in s a n k a h r a ­ m a n lığ ın ın s ın ır ç i z g is i n e g e le n e k a d a r b ü y ü r v e y ü c e ­ lir l e r . D o s t o y e v s k i, b ü tü n ç o c u k lu ğ u b o y u n c a , iz in — ve­ r il e n ile iz in — v e r i l m e y e n a r a s ın d a k i s ın ır ı a ç ı k ç a g ö r ­ m ü ş tü . D e lik a n lılığ ın ın ilk y ı lla r ın d a d a m e d i. B ir yandan h a s t a lığ ın ın 40 yol du ru m d e ğ iş ­ a ç t ı ğ ı im k â n s ız lık - lı k la r la k a r ş ı k a r ş ıy a g e lm iş ö t e y a n d a n , k u r ş u n a d i z il ­ m e k t e n s o n d a k ik a d a k u r t u lm a s ı v e s ü r g ü n e g ö n d e r il­ m e s i g i b i k o r k u n ç d e n e y l e r in e t k is i a lt ın d a S ert v e k a lm ış t ı. u k a la b ir k im s e o la n b a b a s ı, D o s t o y e v s k i ’n in ç o c u k lu k ç a ğ ı n d a k i d i k b a ş l ığ m ı v e g u r u r u n u y e n m e iç i n h e r ş e y i y a p m ış v e o n u s m ır ç iz g is i n e d o ğ r u g e r e ğ i n ­ d e n f a z l a z o r l a y a r a k g ö t ü r m e k is t e m iş t i. « S t P e t e r s b o u r g R ü y a l a r ı » a d ın ı t a ş ıy a n v e ilk y ı l ­ l a r d a y a z ılm ış o la n b ir e s e r in d e , ilk y ı l l a r d a y a z ılm ış o l m a s ın d a n g e t ir ilm iş ö tü r ü , b ir o ld u ğ u n u d a v r a n ış u m a b ilir iz . b iç im in in R ir a ç ık ç a s a n a t ç ın ın d ile ruhsal g e liş im in d e n m a n t ık î s o n u ç l a r ç ı k a r a b il m e k m ü m k ü n s e , b u s o n u ç la r ın , ilk y a z d ığ ı y a z ıl a r ı v e y a p t ı ğ ı ilk t a s la k ­ la r ı, d a h a s o n r a k i y a r a t ı c ı ç a lı ş m a b i ç i m le r i n e b a ğ l a ­ y a n ilin t ile r d e a r a n m a s ı g e r e k ir . B u n u n la b ir lik t e , s a ­ n a t y a r a t ış ı y ö r ü n g e s in in , h a y a t s a v a ş ın ın d ış ın d a n g e ç ­ t iğ in i u n u t m a m a lıy ız . B u b a k ım d a n , t o p lu m u n n o r m a l i s t e k l e r i k a r ş ıs ın d a k a ld ığ ı z a m a n , h e r s a n a t ç ın ın , g e r i d ö n e c e ğ im , d u r a k s a y a c a ğ ı n ı v e geri ç e k i l e c e ğ i n i i le r i s ü r e b ilir iz . B ir h iç t e n , d a h a d o ğ r u s u h a y a t ın g e r ç e k l e ­ r i n e k a r ş ı g ö s t e r d iğ i t e d ir g in lik d o lu d a v ra n ışta n b ir d ü n y a y a r a t a n v e h a y a t ın p r a t ik y a n ı y l a ilin t ili c e v a p ­ la r v e r m e k t e n ç o k , a n la ş ılm a s ı z o r s a n a t y a r a t ış la r ı s u ­ n a n b ir s a n a t ç ı, h a y a t t a n ç e k in ir v e D o s t o y e v s k i ’n in b e ­ l ir t t iğ i g i b i, « B e n m is tik b ir -k im s e y im , b i r h a y a l k u r u ­ cu y u m , s a d e c e !» d e r. İ n s a n f a a liy e t in in h a n g i n o k ta s ın d a d u r a k la d ığ ın ı o r t a y a ç ı k a r a c a k o lu r s a k , D o s t o y e v s k i ’ n in s a ld ır ı m e t o ­ du h a k k ın d a b ir f ik ir e d i n e b ilir iz . D o s t o y e v s k i , b u n u , a ş a ğ ıd a k i p a rç a d a y e te r in c e a ç ık lık la g ö s t e r m iş t i r : « N e v a ’y a y a k la ş t ı ğ ım d a , ır m a ğ a , s is li s o ğ u k h a v a y a v e g ü n b a tım ın ın son m or le k e le r in in k a y b o ld u ğ u b e l ir s iz u z a k lığ a g ö z a t m a k i ç i n b ir a z d u r d u m .» S o n r a h ız la e v i ­ n e g id ip , n o r m a l b i r k im s e g i b i, S c h il le r ’ in k a d ın k a h - 41 T a n n an la rı ü z e r in e h a y a l l e r e d a lıy o r d u . « A m a A m a l ia ’ y ı 'hiç y a n i b a s ım d a fa r f c e t m e d im , gerçek y a ş ıy o r d u » A ş k ta n z e h ir le n m iş h a ld e a c ı ç e k m e y i t e r c ih e d i y o r v e a c ı ç e k m e y i h a y a t ın b ü tü n z e v k le r in d e n d a h a ü s tü n t u ­ t u y o r d u . « A m a lia i l e e v l e n s e y d i m , m u t s u z o l u r d u m m u t ­ la k a .» D ü n y a n ın e n b a s i t ş e y i b u d e ğ i l m i ? Ş a ir o la n , h a y a t ın g ü r ü lt ü p a t ır t ıs ın d a n y e t e r i n c e u z a k t a d u r a r a k r ü y a l a r a v e h a y a ll e r e d a l a r ; h a y a l e d i le n a ş k ın s a ğ la ­ y a c a ğ ı t a d ın a ş ılm a z l ığ m ı k a v r a m a k iç i n b ir a n d u r u r v e « g e r ç e k l i ğ i n , h a y a l g ü c ü y l e k u r u la n y a p ıla r ı b ile y ı k ­ t ı ğ ı n ı » a n la r . « A y ’a g it m e k g e lm iy o r m u i ç i m d e n ? » d e r . O y s a b u , y a p a y a l n ı z k a lm a k v e d ü n y a i le ilin t ili h i ç b ir ş e y l e b a ğ la n t ı k u r m a m a k is t e d iğ in i g ö s t e r m e k t e d i r . B ö y l e c e , ş a ir in s a v u n m a s ı, g e r ç e k l i ğ e v e b u g e r ç e k ­ liğ in is t e k le r in e k a r ş ı b i r p r o t e s t o n it e liğ i k a z a m r . B u , « B u d a la ’ d a » y a m ayan d ır . da «p ro te s to etm ek g ü cü v e s e s i» o l­ h a s t a a d a m d a g ö r d ü ğ ü m ü z d a v r a n ış t a n D o s t o y e v s k i, a c ı y a k arşı g ö s t e r m iş fa r k lı­ o ld u ğ u daya- n ık lığ ın , b ir g ü n g e l ip , ü s tü n lü ğ ü n ü n b i r d e l il i o l a c a ğ ı ­ n ı b i lm e d i . C a n ın ı s ık t ık la r ı y a d a k e n d is in e s it e m e t ­ t ik le r i v e b ö y l e c e o n u y ö r ü n g e s in d e n ç ı k m a ğ a z o r l a d ı k ­ la r ı z a m a n , iç in d e k i n o r m a l a d a m ı, y ı k ı c ı v e d e v r i m c i G a r i b a l d i ’ y i b u ld u . B u n u b u lu n c a , o g ü n e k a d a r k im s e ­ n in a n la m a m ış k e n d in i — o ld u ğ u g e r ç e ğ i , y a n i, k ü ç ü m s e m e n in , e d in il e c e k b a ş e ğ m e n in son ve d a v r a n ış la r o l m a y ıp , a n c a k g e ç i l m e s i g e r e k e n b i r « m e s a f e » o ld u k ­ la r ın ı a n la d ı. B u g e r ç e ğ i T o l s t o y d a a n la m ış v e a n la ­ m a y a n k u la k la r a s ık s ık s ö y le y ip d u r m u ş tu . H e r h a n g i b i r g a z e t e d e , g e r ç e k b ir s ır a ç ık la n a b il ir v e b u n u h i ç k im s e f a r k e t m e y e b i li r d i. N it e k im , k ir li k a ­ ğ ıtla r ı a r a s ın d a 170.000 r u b le s a k la y a n , öte yandan, a ç lık t a n ö l e c e k v e y o k s u llu k iç i n d e y a ş a y a c a k b i ç im d e d a v r a n a n H a r p a g o n S o l o w j o w ’u n n e y in in tik a m ın ı a lm a k is t e d i ğ in i k im s e a n la y a m a m ış t ı. 42 K e n d is in d e n , a şçısın ­ d a n , k a h y a s ın d a n k a ç ıp b i r y e r e s a k la n ır k e n , i ç i n iç i n k im ıb ilir n e k a d a r z e v k d u y m u ş t u ! P a r a d a n b a ş k a g ü ç t a n ım a y a n v e o n d a n m ayan k im s e le r in b a ş k a ş e y i e ld e e t m e k iç i n y a l v a r ­ h e p s in i a v u c u n u n iç i n d e tu tm u ş v e y a lv a r t m ış t ı . B u o n u n g e r ç e k b ir y ü k ü m lü lü k d u y g u s u ­ n u g e liş t ir m e s in e v e h a y a t a k a r ş ı m e t o d lu b i r b i ç i m d e ş id d e t g ö s t e r m e s in e y o l a ç m ış t ı. B u s a ld ır ı m e t o d u n u u y g u l a y a b il m e k iç in , k e n d is in in a ç k a lm a s ı v e h a le g e lm e s i g e r e k iy o r d u . is t e k le r in y ü k s e l m iş t i o .» Bunu « B ü tü n y a p m a s ı iç in , ö le ce k ü z e r in e b ir k im s e n in d e l i o lm a s ı m ı g e r e k li d ir ? D o ğ r u s u , S o l o w jo w g e r e k ir s e b u ­ n u d a y a p m a ğ a h a z ır d ı. O z a m a n , in s a n lığ ı v e in s a n lı­ ğ ın s e r v e t — a v c ı l a r ı n ı h i ç b i r s o r u m lu k d u y m a d a n k ü ç ü m s e y e b il ir d i . O , t o p lu m u n e n y ü k s e k k a t la r ın a g i r e ­ b i lm e k i ç i n h e r ş e y e s a h ip t i, a m a b u n a r a ğ m e n , e l in ­ d e k i im k â n ı k u lla n m a d a n k e n d in i in s a n lığ ın h i s s e d iy o r d u . D o s t o y e v s k i ’n in ü s tü n d e h a y a t ın d a k i e n sa ğ la m n o k ta , y a r a t ış la r ın ın , in s a n d a v r a n ış ın ı v e f iilin i, b e y ­ hude v e s u ç d o lu b i r ş e y g ib i g ö r m e s i n d e n v e g e r ç e k k u r tu lu ş u , b a ş k a in s a n la r k a r ş ıs ın d a d u y u la n g e r ç e k b ir ü s tü n lü k z e v k in d e n ç ık a r m ış o lm a s ın d a a r a m a k g e r e k ir . D o s t o y e v s k i ’n in b i y o g r a f i s i n i y a z a n l a r ın h e m e n h e p ­ si, k e n d is in in , « Ö lü le r E v i » n d e s ö z ü n ü e t t iğ i b ir ç o c u k ­ lu k h a t ır a s ın ı a ç ık la m a k k o n u s u n d a z a h m e t ç e k m i ş l e r ­ d ir . B u h a t ır a y ı d a h a i y i a ç ık la y a b i lm e k iç in , h a t ır a n ın s ö z k o n u s u e d il d i ğ i r u h s a l d u r u m ü z e r in d e d u r m a k is t i­ yorum . D o s t o y e v s k i , h a p is t e b i r li k t e b u lu n d u ğ u in s a n la r la h e r h a n g i b i r b a ğ la n t ı k u r a b ilm e k u m u d u n u k a y b e t t i ğ i z a m a n , k e n d in i y a t a ğ ın a a t a r a k ç o c u k lu k h a t ır a la r ı, y a ­ ş a n t ıla r ı v e h a y a t t e c r ü b e l e r i il e a v u n m a k is t e m iş t i. O z a m a n , d ik k a t i, şu h a t ır a n ın ü z e r in e ç e v r i ld i . B ir g ü n , b a b a s ın ın ç i f t l iğ in d e n b i r h a y li u z a k t a , t a r l a l a r d a d o ­ la ş ır k e n , b ir s e s in « K u r t g e l i y o r : » d e d i ğ i n i d u y a r a k a n ­ 43 s ız ın d u r m u ş v e k o r k m u ş tu . B ir a n ö n c e b a b a s ın ın ç i f t ­ l iğ in e s ığ ın m a k iç i n k o ş m u ş v e t a r la d a b ir k ö y lü g ö r e ­ r e k k o r k u y l a o n a s ığ ın m ış t ı. K ö y lü , o n u n b a ş ın ın ü z e ­ r in d e h a ç ç ık a r m ış v e D o s t o y e v s k i ’ y i y a t ış t ı r a r a k , k u r ­ d u n g e l m e s in e e n g e l o l a c a ğ ı k o n u s u n d a s ö z v e r m iş t i . B u h a t ır a , D o s t o y e v s k i ’n in k ö y lü le r e v e k ö y lü le r in d in a n ­ l a y ış ı n a k a r ş ı d u y d u ğ u s ö y le n e n b a ğ l ı l ı ğ ı a ç ı k ç a g ö s t e ­ r e n b ir o l a y o la r a k y o r u m la n m ış t ır . O y s a b u r a d a ö n e m ­ li o la n k u r t t u r ; y a n i o n u in s a n la r a y e n i b a ş t a n y ö n e l ­ te n k u r t tu r . B u n ın y a ş a n t ı, D o s t o y e v s k i ’n in d a v r a n ış la r ı­ y ö n e l d iğ i y ö n o ld u ğ u iç in , o n u n bü tün s e m b o li k b i r d i l e g e l i ş i o la r a k h a f ı z a s ın d a D o s t o y e v s k i ’n in , t e k düğü b a ş ın a e ğ ilim in in k a lm ış tır . k a lm ış k a h r a m a n ı d ü ş ü n ­ z a m a n d u y d u ğ u k o r k u , h a t ır a s ın d a sö zü g eçe n k u r t la k a r ş ıla ş t ır ı la b il ir . K u r t o n u , y o k s u lla r a v e d ü ş ­ k ü n le r e u la ş tır m ış ve haç ç ık a r m a n ın g ö l g e s in d e , l a r l a b i r b a ğ la n t ı k u r m a ğ a ç a l ış m ış t ır . on­ O ra d a y a rd ım b u l a c a ğ ı n ı u m m u ş t u r D o s t o y e v s k i. N it e k im , « B a y a t ım ın tü m ü y u r t t a ş l a r ım a v e d ü ş ü n c e le r im in t ü m ü in s a n lığ a a it t ir d e r k e n ,» b u n u k a s t e t m e k t e d ir . D o s t o y e v s k i ’ n in b ir Rus o ld u ğ u n u , m o d e r n k ü ltü ­ r e k a r ş ı d u r d u ğ u n u , P a n — s l a v iz m e iy id e n i y i y e in a n ­ d ığ ın ı i l e r i s ü r s e k v e b u g e r ç e ğ i n ü z e r in d e d u r s a k b ile b u d u r u m u n , h a t a la r d a n g e ç e r e k d o ğ r u y u b u lm a k in a n ­ c ı y l a ç e l i ş m e h a lin d e o ld u ğ u n u s ö y l e y e m e y iz . D o s t o y e v s k i , d ü ş ü n c e le r in i e n t o p lu v e b e l ir g in b ir b i ç i m d e d i le g e t i r d i ğ i P u ş k i n ’in ö lü m ü i l e ilg ili k o n u ş ­ m a s ın d a , B a t ı k ü ltü r ü ile R u s ç u lu k a r a s ın d a b ir b a ğ ­ la n t ı k u r m a ğ a ç a lı ş m ış t ı r . K o n u ş m a s ın ı y a p t ı ğ ı o g e c e , b u k o n u ş m a n ın e t k is i m ü t h iş o lm u ş tu . B u k o n u d a a n ­ l a ş a m a y a n la r ı, k a t ıld ık la r ım s ü r m e m iş t i. onun yanm a k oşm uş ve d ü ş ü n c e le r in e b ild ir m iş l e r d i. A m a b u f i k i r b i r l i ğ i u zu n İ n s a n la r u y k u la r ın d a n m ış la r d ı h e n ü z . 44 bü sbü tün uyanm a- D o s t o y e v s k i, b ü t ü n g ü c ü y l e , ö z l e m le r in i g e r ç e k l e ş ­ t i r m e k v e h a lk y ığ ın la r ın a ile t m e k i s t e d iğ i s ır a d a (a lın y a z ı s ı k e n d is in i b n ö d e v e ç a ğ ı r ı y o r d u ) d u y d u ğ u b u in ­ s a n s e v g i s i iç i n s o m u t b i r s e m b o l y a r a t m a k t a n d a g e r i k a lm ıy o r d u . K e n d is in i v e b a ş k a la r ın ı k u r t a r m a k is t e ­ y e n b ir k im s e n in ; b i r k u r t a r ı c ı , b ir R u s î s a k a v r a m m a v a r m a s ı v e b u k a v r a m iç i n d e d ü ş ü n d ü ğ ü v a r l ı ğ ı h a y a t ­ t a n v e h a y a t la ilin t ili k u v v e t t e n y ü z ç e v i r m i ş b ir v a r lık o la r a k d ü ş ü n m e s i t a b ii y d i . D o s t o y e v s k i, in a n c ı m b ir k a ç k e li m e y l e a n la t a b ili y o r d u : « B e n c e , î s a , in s a n lık t a r ih i­ n in e n y ü c e v e e n g ü z e l in s a n ıd ır .» B u b ö l ü m d e , D o s t o ­ y e v s k i, y ö n e t ic i — a m a c ın ı k e s in b i r b i ç i m d e a ç ık l a r . Ç o ş k u n lu k v e d ü n y a d a n k o p u ş d u y g u l a r ı n a k a p ıl d ı ğ ı v e b ö y l e c e y ü k s e l e r e k , ö n c e s i z — s o n r a s ız u y u m a ( a h e n g e ) u la ş t ığ ı v e k e n d is in i T a n r ın ın y a m b a ş m d a h i s s e t t iğ i s a ­ r a n ö b e t le r in i d e b ö y l e a n la t ır . D o s t o y e v s k i ’ n in a m a c ı, h e r z a m a n İ s a ile b ir l ik t e o lm a k , o n u n y a r a la r ın ın a c ı ­ s ın ı d u y m a k o n u g ö r e v i n i y e r in e g e t ir m e k t i. H e r k e s t e n d a h a d e r in d e n d u y d u ğ u v e . y a ş a d ığ ı y a p a y a l n ı z in s a n ın k a h r a m a n lığ ı d ü ş ü n c e s in e s a ld ır m ış ve bu kahram an­ lığ ı, in s a n m h e m c in s i n e k a r ş ı d u y d u ğ u s e v g in in t e m e li ve t o p lu m u n is t e d i ğ i ş e y l e r i n m a n t ık î s o n u c u gö rdü ğü ve b ir g e r ç e k le r e b e n c i ll ik a y k ır ı d ü şe n o la r a k h a s t a lık lı a ç ık l a m ış t ı. « D iz o la r a k b ir çök gu ru r g u r u r lu a d a m ! » Ç a b a g ö s t e r m e k t e n v a z g e ç m iş o l a n la r a v e o n u r u z e d e l e n e r e k iç r a h a t l ığ ı a r a y a n la r a lış ın , te m b e lle r !» D ü şü n ce le rin i ş ö y le d iy o r d u . « Ç a ­ çü rü tm ek iç in , in s a n t a b ia t ın d a n v e b u t a b ia t ın d e r in le r e i n m e y e n d ış y a s a ­ la r ın d a n s ö z e d e n le r e d e ş ö y l e c e v a p v e r i y o r d u : « A r ı­ la r v e k a r m c ıl a r k e n d i y a s a l a r ı n ı b i li y o r la r , k e n d i y a s a ­ s ım b i lm e y e n y a ln ız in s a n d ı r .» D o s t o y e v s k i ’ n in ö z le m le ­ r in i v e y ö n e l d iğ i a m a ç la r ı a ç ı k l a m a s ı b a k ım ın d a n şu c ü m l e y i d e b u r a y a a lm a m ız g e r e k ir . « İ n s a n k e n d i y a s a ­ s ın ı a r a m a lıd ır . în s a n b u y a s a y ı b a ş k a la r ın a y a r d ı m e t- 45 m e is t e ğ i n d e v e k e n d in i y u r t a ş la r m ın y o lu n a h a r c a m a k a b i liy e t i n d e b u l a c a k t ı r . » — B ö y l e c e , D o s t o y e v s k i , b ir k u r t a r ıc ı v e b i r t a n r ı — a r a y ı c ı h a lin e g e l d i . K e n d i t a n r ıs ın ı, ö te k i y a r ı — u y a n ık la r v e h a y a l c il e r d e n ç o k d a h a k e s in lik le v e ş id ­ d e t le h is s e t ti. « B e n b i r p s ik o lo g d e ğ i l » , b ir « g e r ç e k ç i ­ y im » d e m iş t i. B u n u s ö y le r k e n , k e n d is in i, ç a ğ ım ız ın b ü ­ tü n s a n a t ç ıla r ın d a n v e p s ik o lo g la r ın d a n e n k e s in b i ç i m ­ d e a y ı r a n n o k t a y a d e ğ in m iş t i. D o s t o y e v s k i , b iz i m y e t e ­ r i n c e b ilm e d i ğ i m iz a m a k a v r a m a k is t e d iğ im iz o h a k ik î g e r ç e k li k le , y a n i t o p lu m u n a s ıl t e m e li o la n to p lu lu k — d u y g u s u i l e iç t e n i ç e ilin t i h a lin d e y d i. K e n d is in e « g e r ­ ç e k ç i» d e m e si d e b u n d a n ötü rü yd ü. Ş im d i d e , D o s t o y e v s k i ’ n in k a h r a m a n la r ın ın ü z e r i­ m iz d e n iç in b u n c a e t k i g ö s t e r d iğ in i a ç ı k l a m a ğ a ç a l ı ş a ­ lım . B u e t k in in t e m e ll e r i , D o s t o y e v s k i ’n in k a h r a m a n la ­ r ın ın t a m b i r b ir lik v e b ü t ü n lü k o la r a k o r t a y a ç ı k m a l a ­ r ın d a a r a n m a lıd ır . D o s t o y e v s k i ’ n in b ir in i h a n g i n o k ta d a n e l e a lıp k a h r a m a n la r ın d a n in c e le y e c e k o lu r s a n ız o lu n , b u k a h r a m a n d a h a y a t ın v e id e a ll e r in b ü tü n ç e ş i t ­ liliğ in i b i r a r a d a b u lu r s u n u z . B u d u r u m a b e n z e r b i r d u ­ r u m b u lm a k iç in m ü z i ğ e b a ş v u r m a m ız g e r e k ir . Ç ü n k ü , b ir m e lo d i, u y u m s a k g e li ş i m i iç in d e , b a ğ l ı b u lu n d u ğ u b ü tü n ü n g e liş im in in v e a k ış ın ın tü m ü n ü t e k r a r l a y a r a k d ile g e t i r i r . D o s t o y e v s k i ’ n in k a h r a m a n la r ı d a iş t e . R a s k o l n i k o v , y a t a ğ m a u z a n ıp , i ş l e y e c e ğ i t a s a r la r k e n v e y ü r e ğ i ç a r p a r a k m e r d i v e n l e r i b ö y l e d ir c in a y e t i ç ık a r k e n a y n i in s a n d ır ; s a r h o ş u t e k e r le k le r in a ltın d a n ç ık a r ır k e n ve bu a d a m ın y o k s u l a ile s in e s o n m e t e liğ in i v e r i r k e n d e a y n i a d a m d ır . B u k a h r a m a n la r ın y ö n e ld iğ '1 a m a ç la ­ r ın t e k li f in i s a ğ la y a n v e b iz i b u n c a e t k ile m e le r in e y o l a ç a n ö z e l li k iş t e b u d u r . B il in ç d ış ı o la r a k , o n u n k a h r a ­ m a n la r ın ın h e r b ir i n d e , s a n k i ö lü m s ü z b i r m a d d e k u lla ­ n ıla r a k y a p ılm ış s a ğ la m v e d e r in liğ i o la n b ir y ü z g ö r ü ­ 46 r ü z . B u k a h r a m a n la r , a d la r ı a n ılın c a y ü r e ğ i m i z d e b ü ­ tü n e t k ile r in i d u y d u ğ u m u z , İ n c i l ’in k a h r a m a n la r ın a , H o m e r o s ’ u n v e Y u n a n t r a je d i le r i n i n k a h r a m a n la r ın a b e n ­ z e m e k t e d ir le r . D o s t o y e v s k i ’ n in k a h r a m a n la r ın ın ü z e r in d e n a s ıl o l u p t a b u n c a e tk i y a p t ı ğ ım a ç ık la m a ğ a k a lk ış t ığ ım ız z a m a n k a r ş ıla ş t ığ ım ız b i r b a ş k a g ü ç lü k d a h a v a r d ı r . A m a b u g ü ç l ü ğ ü ç ö z e c e k im k â n la r e lim iz d e d ir . D o s t o y e v s k i ’n in k a h r a m a n la r ın d a n h e r b ir in in , b e l li b i r n o k t a y a ş a ş ıla ­ c a k k a d a r i y i b i r b i ç i m d e b a ğ la n m ış ç i f t e b i r e k s e n ü z e ­ r in d e d ö n d ü k le r i ( g e l i ş t i k l e r i) a n la ş ıla c a k o lu r sa bu g ü ç lü k o r t a d a n k a lk m ış o lu r . D o s t o y e v s k i ’n in h e r k a h ­ r a m a n ı, b i r y a n d a n , k a h r a m a n ın b ir k u r t h a lin e g e l d i ğ i y a p a y a l n ız k a h r a m a n lık la , ö t e y a n d a n h e m c i n s e k a r ş ı d u y u la n s e v g in in k e s in ç i z g is i y l e s ın ır la n m ış b ir a la n iç i n d e g ü v e n ç le d o la ş m a k t a d ır . B u ik i e k s e n , k a h r a m a n ­ l a r ın a ö y le s a ğ la m b i r k a v r a y ı ş v e g ö r ü ş a ç ı s ı s a ğ la r k i, b u k a h r a m a n la r h a f ız a m ız ın v e d u y g u la r ım ız ın ü z e r in ­ d e s ilin m e z b i r e tk i y a p a r l a r . B ir a h lâ k ç ı o lm a s ı b a k ım ın d a n D o s t o y e v s k i ü z e r in ­ d e s o n b i r s ö z s ö y l e m e k is t e r im . D o s t o y e v s k i, iç i n d e y a ­ ş a d ı ğ ı ş a r t la r , o r t a d a n k a ld ır m a k is t e d i ğ i k e n d i r u h s a l ç e l i ş m e l e r i v e b a ğ d a ş t ır m a k is t e d iğ i ç e v r e s e l k a r ş ıt lık ­ la r y ü z ü n d e n , in s a n se v g isin i g erç ek te n d ile g e t ir e n b ir a n la t ım a u la ş m a k iç i n d u y d u ğ u d e r i n h is le r i v e b u h is le r e y a r d ı m e d e c e k f o r m ü ll e r i o r t a y a k o y m a k z o r u n ­ d a k a lm ış t ı. V e b ö y l e c e , K a n t ’ m k a t e g o r ik e m p e r a t i f ’ in d e n ç o k d a h a ö n e m li o la n ş u k u r a lı b u ld u : « H e r in s a n , h e m c in s in in k a b a h a t l il iğ in e k a t ı l m a lı d ı r ! » B u k u r a lın n e k a d a r d e r in le r e in d iğ in i v e h a y a t ın a s ıl g e r ç e k l e r i ile n a s ıl iç t e n i ç e b a ğ la n t ı lı o ld u ğ u n u b u g ü n , h e r z a m a n ­ k in d e n daha i y i b i liy o r u z . B u k u r a lı in k â r e d e b ilir iz a m a h e r s e f e r in d e o b iz i y a l a n c ı ç ık a r ır . B u k u r a l, g ö s ­ 47 t e r iş s e v e r l ik y o lu y la v a r ıl m ış y a d a k iş is e l tu tk u la r ın y a ln ız lığ ın d a b i le d e ğ e r i n i k a y b e t m e y e n b ir k a t e g o r ik e m p e r a t i f g ib i a n la ş ıla n ( n it e k im ç o ğ u k e r e y a n lış a n la ­ ş ı lm ış t ır ) b i r in s a n s e v g i s i d ü ş ü n c e s in d e n ç o k d a h a f a z ­ la b ir ş e y d i r . G e r ç e k d e , b e n , k o m ş u m u n v e h e r k e s in k a b a h a t liliğ in e k a t ıl ır s a m , b e n i b u n d a n s o r u m lu tu ta n v e h e s a b ın ı v e r m e ğ e z o r l a y a n b ir y ü k ü m lü lü k a lm ış ım d e m e k t ir . B ö y l e c e , D o s t o y e v s k i ’n in , h e m a h lâ k ç ı h e m d e sa ­ n a t ç ı o la r a k , b ü y ü k v e e r iş il m e z b ir k im s e o ld u ğ u n u gö rü y oru z. B ir p s i k o l o g o la r a k o r t a y a a t t ığ ı d ü ş ü n c e le r e n in e boyuna in c e le n m iş d e ğ il d i r . D o s t o y e v s k i ’ n in p s ik o lo ji k ö n g ö r ü s le r in in , p s i k o lo j i b ilim in d e n ç o k d a h a görm ü ş fa z la s m ı k a v r a m ış ve o la n b i r k im s e d ir . N it e k im , h e r b ir e y i n in ( f e r d i n i n ) ö t e k ile r d e n a p a y r ı y a ş a d ı ğ ı v e ç o ­ c u k la r ın a d a h a b ü y ü k b i r a y r ılık v e y a ln ız lık d u y g u s u a ş ıl a m a ğ a ç a l ı ş t ığ ı b i r r a s la n t ıs a l a ile k a v r a m ın a v a r a ­ b ilm iş b i r k im s e d e p s ik o lo g t a n is t e n e n v e b e k le n e n d e n f a z l a s m ı k a v r a m ış v e g ö r m ü ş b ir k im s e d e m e k t ir . D o s ­ t o y e v s k i ’n in « D e lik a n lı» d a , b i r ç o c u ğ u n , m a h a y a lle r in e , y o r g a n ın ın g ü ç lü — o l­ a ltın d a n a s ıl d a ld ığ ın ı h a ­ t ır l a y a n k im s e , a k ıl h a s t a lık la r ın ın k a y n a ğ ın ın b a ş k a l­ d ır m a a m a ç l a r ı n a h iz m e t e t m e s i k o n u s u n d a y a p t ığ ı t a s ­ v irle rin d o ğ r u lu ğ u n u v e in c e l iğ in i k a v r a y a c a k t ır . D e s ­ p o t lu k e ğ ilim in in , in s a n r u h u n d a n e k a d a r d e r in k ö k le r i o ld u ğ u n u D o s t o y e v s k i ’ n in h a n g i ö l ç ü d e k a b u l e t t iğ in i b i ­ le n b ir k im s e , b u b ü y ü k y a z a r ı n , g ü n ü m ü z d e b ile , b i ­ z im u s t a m ız o lm a s ı g e r e k t i ğ i n i v e o n u , N i e t z s c h e ’ n in k a b u l e t t iğ i ö ğ r e t i c i o la r a k k a b u l e t m e m iz g e r e k t iğ in i a n la r . R ü y a k o n u s u n d a k i k a v r a y ı ş ı v e b u k o n u ü z e r in ­ deki in c e l e m e l e r i h â lâ so n b ir b o ş a lım a ş ılm ış o lm a k s ız ın , h iç d e ğ il d i r . B ir am aç ve k im s e n in b i r h a r e k e t y a p m a d ığ ım v e d ü ş ü n m e d iğ in i i l e r i s ü r e n g ö r ü ş ü , in s a n 48 r u h u n u in c e l e y e n l e r i n u la ş t ık la r ı e n y e n i b u l u ş la r a u y ­ g u n d ü ş m e k t e d ir . D o s t o y e v s k i, 'b ö y le c e , ç e ş i t l i a la n la r d a y ü c e v e s e ­ v i le n b i r u s t a o lm a k ö z e ll iğ in i k a z a n m ış t ır . G erçek çi h a y a t t a s v i r le r i , y a z d ığ ı e s e r l e r in b iz im g ö z ü m ü z ü , u y ­ k u y u d a lm ış b i r a d a m ın gözün ü a ça n b ir ş im ş e k ı ş ı ­ ğ ı g ib i n iç in a ç t ığ m ı a ç ık la m a k t a d ır . Ş im ş e ğ in ış ı ğ ı y la u y a n a n k im s e , g ö z le r in i u ğ u ş t u r u r , sa ğm a s o lu n a d ö ­ n e r v e n e o lu p b itt iğ in i a n la y a m a z . D o s t o y e v s k i ç o k a z u y u m u ş v e ç o k u y a n m ış t ı. O n u n y a r a t ış la r ı, a h lâ k f e l s e ­ f e s i v e s a n a t ı, b iz i, in s a n iş b i r liğ i k o n u s u n d a e n d e r in k a v r a y ı ş l a r a u la ş t ır m a k t a d ır . 49 K A R L G U ST A V JU N G PSİKOLOJİ VE EDEBİYAT P s i ş i k s ü r e ç le r in in c e le n m e s in d e n b a ş k a b ir ş e y o l ­ m ayan p s ik o lo ji, e l a t a b i l ir ; e d e b iy a t ın in c e l e n m e s i ç ü n k ü in s a n r u h u (p s y c h e ) k on u su n a da b ü tü n b il i m l e ­ r in v e s a n a t la r ın k a y n a ğ ıd ır . B ir y a n d a n , b e l li b i r s a n a t e s e r in in o lu ş u m u n u a ç ık la m a s ın ı, ö t e y a n d a n b i r k im s e ­ y i s a n a t b a k ım ın d a n y a r a t ı c ı k ıla n f a k t ö r l e r i o r t a y a ç ı ­ k a r m a s ın ı, p s ik o lo jik a r a ş t ır m a d a n b e k le y e b il ir iz . S a n a t e s e r in i in c e l e m e k s ö z k o n u s u o lu n c a , k a r m a ş ık p s iş ik f a a li y e t l e r i n o r t a y a ç ı k a r d ı ğ ı b i r ü r ü n ü e le a lm a ­ m ız g e r e k i y o r d e m e k t ir . B u ü rü n a y n i z a m a n d a , a ç ı k ­ ta n a ç ı ğ a b ir a m a ç t a ş ım a k t a d ır v e b i li n ç li b ir b i ç i m d e d ü z e n le n m iş tir . S a n a t ç ıy ı e l e a ld ığ ım ız z a m a n is e , p s i ­ ş ik a y g ı t ın ( c ih a z ın ) k e n d is in i in c e le m e m iz g e r e k ir . İ lk d u r u m d a , s o m u t v e k e s in o la r a k ş e k ille n m iş b i r s a n a t y a r a t ış ın ı p s i k o lo jik b i r ç ö z ü m le m e d e n g e ç ir m e m iz ;; ik in c i d u r u m d a is e , c a n l ı v e y a r a t ıc ı in s a n o ğ lu n u t e k b ir k im s e o l a r a k e l e a l ıp ç ö z ü m le m e m iz g e r e k ir . B u ik i ç a ­ lı ş m a a r a s ın d a s ık ı b i r ilin t i v a r d ır . H a tt a b u n la r b i r ­ b i r i n e b a ğ lı d ır b ile . A m a b u ik i ç a l ış m a d a n h iç b ir i, ö t e ­ k in in y ö n e ld iğ i v e e ld e e t m e ğ e ç a l ı ş t ığ ı a ç ı k l a m a la r ı s a ğ la y a m a z . S a n a t e s e r in i i n c e le y e r e k , s a n a t ç ı h a k k ın d a b a z ı b i l g i l e r e d in m e k k a b il d ir . S a n a t ç ı h a k k m d a k i b i l ­ g i le r d e n k a lk a r a k s a n a t e s e r i h a k k ın d a b i l g i l e r e va r­ m a k d a k a b i ld ir . A m a b u y o l l a r l a e l d e e d i le n b i lg i l e r h i ç b i r z a m a n k e s in d e ğ i ld ir . B u ç e ş i t b ilg ile r in e n iy i s i b i le , o l a s ı ( m u h t e m e l) s a n ıla r d a n v e d o ğ r u ç ık a b il e n ta h m in ­ le r d e n b a ş k a ş e y d e ğ il d ir . G o e t h e ’n in a n n e s i y l e a r a s ın ­ d a k i ö z e l b a ğ la n t ı, F a u s t ’ u n « A n n e le r , a n n e le r ! N e g a - 53 r ip g e l i y o r 'k u la ğ a !» s ö z l e r in e ış ık t u t a b ilir . A m a a n n e ­ s in e d u y d u ğ u b a ğ lılık , F a u s t d r a m ın ın n a s ıl y a r a t ılm ış o l a b i l e c e ğ i n i k a v r a m a m ız ı s a ğ la m a z . O y s a b iz , b ir in ­ s a n o l a r a k G o e t h e ’ d e , b u ik is i a r a s ın d a d e r in b i r b a ğ ­ la n t ı b u lu n d u ğ u n u s e z m e k t e n g e r i k a lm a y ız . T e r s y ö n ­ d e d ü ş ü n e c e k o lu r s a k , b u d ü ş ü n c e m iz in s o n u c u d a y u k a r k in d e n d a h a i y i o lm a z . N ib e lu n g e n ’ le r in Y ü z ü ğ ü n d e h i ç b i r ş e y y o k t u r k i, b i z e W a g n e r ’ in k im i z a m a n k a d ın ­ s ı e l b is e l e r g iy m e k t e n h o ş l a n d ığ ı g e r ç e ğ i n i k a v r a m a m ız y a d a b u g e r ç e ğ e k e s in b ir b i ç i m d e v a r m a m ız ı s a ğ la s ın . O ysa, N ib e l u n g e n l e r ’ in k a h r a m a n lık ve e r k e k lik d o lu d ü n y a s ı ile , in s a n o la r a k W a g n e r ’ in k a d m s ılığ ı a r a s ın d a g iz li b ir b a ğ l a n t ı v a r d ır . P s i k o l o jin in b u g ü n u la ş m ış o ld u ğ u g e l iş m e ç iz g is i, b ilim d e n b e k le d iğ im iz b u sa ğ la m n e d e n s e llik b a ğ l a n t ı ­ la r ın ı k u r m a m ız a e l v e r m i y o r . N e d e n s e llik k a v r a m ı ile , a n c a k p s ib k — f i z y o l o j i k iç g ü d ü l e r v e r e f le k s l e r a la n ın ­ d a r a h a t ç a iş g ö r e b il iy o r u z . P s iş ik yerden o lu p — son ra (y a n i ç ö k b it e n le r in e ld e n daha h a y a t ın k a r m a ş ık b ir b a ş l a d ığ ı d ü z e y d e ;, g e l d i ğ i n c e g e n iş b i r t a s v ir in i y a p m a k v e r u h u n ş a ş ır t ı c ı k a r m a ş ık lığ ı iç i n d e k i b ü tü n d e ğ iş m e l e r i n i n c a n lı b i r p o r t r e s in in ç i z m e k le y e t in m e k g e r e k ir . B u n u y a p a r k e n , t e k b a ş ın a e le a lm a n h e r h a n ­ g i b i r p s i ş ik s ü r e c i « z o r u n lu » o la r a k g ö r m e k t e n k a ç ın ­ m a lıd ır . B ö y l e y a p ılm a z d a , p s ik o lo g t a n , b i r s a n a t e s e ­ r in in v e s a n a t y a r a t ı ş ı s ü r e c in in iç in d e k i n e d e n s e l ilin ­ t ile r i o r t a y a s a n a t ın ç ık a r m a s ı in c e le n m e s in e b e k le n ir s e , h iç b ir yer o zam an p s i k o lo g , b ı r a k m a m ış ve bu in c e l e m e y i k e n d i b ilim in in ö z e l b ir k o lu h a lin e g e t ir m iş o lu r . P s i k o l o g , k a r m a ş ı k p s iş ik o la y l a r d a n e d e n s e l b a ğ ­ la n t ı b u lm a k id d ia s ın d a n h iç b ir za m a n v a z g e ç m e y e b i­ lir . Ç ü n k ü v a z g e ç m e y e k a lk m a s ı, p s ik o lo jin in v a r o lm a h a k k ın ı o r t a d a n k a ld ır m a k d e m e k t ir . A m a b u id d ia s ın ı d a e k s ik s iz o la r a k h iç b i r z a m a n g e r ç e k le ş t ir e m e z . Ç ü n ­ 54 k ü , e n b e lir g i n d i le g e li ş in i s a n a t ta b u la n h a y a t ın y a r a ­ t ıc ı y a n ı, r a s y o n e l f o r m ü lle ş t ir m e ç a b a l a r ın ın h e p s in i b o ş a ç ık a r ır . B i r u y a r ım a ( t e n b ih e ) k a r ş ı g ö s t e r il e n h e r ­ h a n g i b ir t e p k i n e d e n s e l b a k ım d a n a ç ık l a n a b i l i r ; am a t e p k in in t a m k a r ş ıt ı o la n y a r a t ıc ı f a a li y e t , in s a n ın a n la ­ y ış g ü c ü n ü h e r z a m a n a ş a c a k t ır . B u f a a l i y e t , an cak g ö r ü n ü ş le r in d e t a s v ir e d e b i l i r ; a n c a k y a r ı m — y a m a la k s e z i l e b i li r ; a m a s o n u n a k a d a r k a v r a n ı la m a z . P s i k o l o ji v e s a n a t in c e le m e l e r in in lıe r b ir i, ö t e k in in y a r d ım ın a m u h t a ç t ır . H iç b ir i ö t e k in i d e ğ e r s i z k ılm a z . P s i ş i k o l a y ­ la r ın b ir b ir in d e n ç ı k a r ıla b ili r liğ i ö n e m li b i r ilk e s id ir . Sanat ilk e s i, p s ik o lo jin i n in c e le m e s in d e is e , p s iş ik ü r ü n ü n ( i s t e r s a n a t e s e r i , is t e r s a n a t ç ın ın k e n d is i s ö z k o n u s u o l s u n ) , k e n d in d e v e k e n d is i iç i n b ir ş e y o la r a k g ö ­ r ü l m e s i ö n e m li b ir ilk e d ir . G ö r e li ( i z a f i ) o lm a la r ın a r a ğ ­ m e n b u ik i ilk e n in h e r ik is i d e g e ç e r lid ir . SAN AT ESERİ P s ik o lo g u n b ir e d e b iy a t e s e r in i i n c e le m e s i ile , e d e ­ b i y a t e le ş t ir m e n in in in ce le m e s i a r a s ın d a b ir e le a lış f a r k ı v a r d ır . İ k in c i iç in k e s in b i r ö n e m v e d e ğ e r t a ş ıy a n ş e y , b i r i n c i iç in h i ç b i r ö n e m t a ş ım a y a b i li r . P e k l a m b ir e d e b i y a t d e ğ e r i t a ş ım a y a n sağ­ b a z ı e s e r le r , ç o ğ u k e r e , p s i k o lo g iç i n b ü y ü k b i r ilg i k o n u s u o l u r l a r . S ö z ­ g e l im i, « p s i k o l o ji k ro m a n » d e n ile n şey, p s i k o lo g iç in , e d e b iy a t s e v e r le r i n s a n d ığ ı k a d a r ö n e m li b i r k o n u d e ğ i l ­ d ir . B i r t ü m o la r a k e l e a lın d ığ ı z a m a n , b ö y l e b ir r o m a ­ n ın k e n d is in i a ç ık la d ı ğ ı g ö r ü lü r . Çünkü b ö y le b ir ro­ m a n , k e n d is in e d ü ş e n p s i k o l o j ik y o r u m u y a p m ı ş t ı r ; b u d u ru m k a r ş ıs ın d a p s i k o lo g u n y a p a c a ğ ı iş , b u y o ru m u e le ş t ir m e k y a d a g e n iş le t m e k t ir . B e lli b ir r o m a n ı n a s ıl o lu p d a b e l li b i r y a z a r ın y a z a b i ld iğ i p r o b le m i, 55 ceva p ­ s ız k a lm ış o lu y o r t a b i ; b u g e n e l p r o b le m i, d e n e m e n in ik in c i b ö lü m ü n d e e l e a l a c a ğ ı z . P s i k o l o g iç in e n v e r i m li o l a n r o m a n la r , y a z a r ın y a ­ r a t t ığ ı k a r a k t e r le r îıa k k m d a ö n c e d e n p s i k o lo jik b ir y o ­ r u m l a m a v e r m e d i ğ i v e b u n d a n ö tü r ü h e m ç ö z ü m le m e y e h e m d e a ç ı k l a m a y a y e r b ır a k a n , h a t ta b ir k a r a k t e r le r i d ile g e t i r m e b i ç i m i d o l a y ıs ıy la , b i r ç ö z ü m le m e v e a ç ı k ­ la m a y a p ılm a s ın ı is t e r g i b i b i r a n la m t a ş ıy a n r o m a n ­ la r d ır . B u ç e ş it r o m a n l a r ı n e n i y i ö r n e k l e r i a r a s ın d a , B e n o i t ’n m e s e r le r in i, R i d e r H a g g a r d u s lu 'b u n a d üşen İ n g iliz r o m a n la r ın ı s a y a b ili r iz . B u uygun s o n u n c u la r a r a s ın a , C o n a n D o y l e ’u n ö r n e k le r in i v e r d i ğ i b ü y ü k t ir a j s a ğ l a y a n p o l is r o m a n la r ın ı d a k a t a b ilir iz . A m e r ik a n r o ­ m a n la r ın ın en b a ş a r ı lı s ı o la r a k gördü ğü m M e l v i l l e ’ in M o b y D i e k ’i d e b u n la r a r a s m d a y e r a lır . P s i k o l o g l a r ı e n f a z l a il g ile n d ir e n ş e y , d ış g ö r ü n ü ş b a k ım ın d a n p s ik o ­ lo ji k a ç ı k la m a la r d a n b ü s b ü t ü n y o k s u n g i b i g ö r ü n e n h e ­ y e c a n v e r i c i b ir r o m a n y a d a b ir h i k â y e d ir . B ö y l e b ir h ik â y e , z ım n e n k a b u l e d i lm iş b ir t a k ım p s ik o lo jik s a n ı­ la r ü z e r in e k u r u lm u ş t u r v e b u s a m la r , y a z a r o n la r ı f a r k e t m e m iş o ld u ğ u ö l ç ü d e , k e n d ile r in i s a f v e y a b a n c ı ö ğ e ­ le r d e n k u r t u lm u ş b i ç i m d e e l e ş t i r i c i k a v r a y ış a s u n a r la r . O y s a p s i k o l o jik kaba b ir rom an da y a z a r , e l e a ld ığ ı m u h t e v a y ı, r a s l a n t ı d ü z e y in d e n , p s i k o l o j ik a ç ık la m a ve a y d ın la t m a d ü z e y in e y ü k s e lt e b ilm e k iç in , k e n d i ç a b a s ı y ­ la ş e k ille n d ir m e k is t e m iş t ir . Y a z a r ın s e ç t iğ i b u y o l, e s e ­ r in g e r ç e k p s ik o lo jik a n la m a n ı ç o ğ u k e r e b u la n d ır ır y a d a g ö z d e n s a k la r . O r t a la m a o k u r u n , « p s i k o l o ji » b u lm a k iç i n b a ş v u r d u ğ u r o m a n la r , g e n e l o la r a k b u ç e ş i t r o m a n ­ la r d ı r . Ö te y a n d a n p s ik o lo jin in k a r ş ıs ın a m e y d a n o k u r ­ c a s ın a ç ık a n r o m a n l a r is e ö t e k i ç e ş it t e n ro m a n la r d ır. Ç ü n k ü a n c a k p s ik o lo g , b u ç e ş i t r o m a n la r a d a h a d e r in b ir a n la m k a z a n d ır a b ilir . B u r a y a k a d a r r o m a n d a n s ö z e t tim , a m a e le a ld ığ ım 56 p s i k o lo j ik d e ğ i ld ir . gerçek Bu y a l n ız c a r o m a n ç e ş id in e g e r ç e ğ i, ş a ir le r in e s e r le r in d e özgü de (h a s ) görü yo­ r u z . F a u s t ’ u n b i r i n c i v e ik in c e b ö lü m le r in i k a r ş ı la ş t ır ­ d ığ ım ız z a m a n , b u g e r ç e k l e â d e t a y ü z y ü z e G r e t c h e n ’ in aşk g e li y o r u z . t r a je d i s i k e n d i k e n d is in i a ç ı k l a r ; bu t r a je d i y e , ş a ir in d a h a g ü z e l s ö z le r le a ç ı k l a d ı ğ ı ş e y l e r i k a t m a k t a n b a ş k a y a p a c a k iş i y o k t u r p s ik o lo ğ u n . O y s a i k i n c i b ö lü m , a ç ı k la m a g e r e k t ir i r . B u b ö lü m d e , h a y a lgücünün doğurduğu m u h t e v a n ın z e n g in liğ i, ş a ir in b i- ç im l e n d i r i c i g ü c ü n ü n ü z e r in e ö y l e a ğ ır b ir y ü k g i b i ç ö k ­ m ü ş tü r k i, o k u n a n h i ç b i r p a r ç a , k e n d i k e n d is in i a ç ık la m a m a k t a v e h e r m ıs r a , y a z a r ın a ç ı k l a m a is t e y iş in i b i r a z d a h a a r t t ır m a k t a d ır . F a u s t ’u n ik i b ö lü m ü , e d e b i­ y a t e s e r l e r i a r a s ın d a k i b u f a r k ı e n a ç ı k b i ç i m d e g ö s ­ t e r ir . B u f a r k ı d a h a b e lir g i n h a le k o y m a k iç in , s a n a t y a ­ r a t ığ ın ın y u k a r d a s ö z ü n ü e t t iğ im ji k , ö t e k i ç e ş id in e g ö r ü m s e l b ir ç e ş i d i n e p s i k o lo ­ (v is io n a r y ) (1 ) p s ik o lo jik s a n a t y a r a t ış ı ç e ş i d i, in s a n b ili n c i a la n ın d a n t ü r e t ilm iş o la n m u h teva y ı ( s ö z g e li m i n a n d e r s l e r i, h e y e c a n g e n e l o la r a k h a y a t t a n a lı ­ s a r s ın t ıla r ın ı, tu tk u y a ş a n t ıl a r ı­ n ı, a h n y a z ıs ı z o r u n lu k la r m ı) e le a lır . Y a n i, in s a n ın b i ­ lin ç li 'h a y a tın ı v e ö z e l o la r a k d u y g u h a y a t ın ı k u r a n h e r ş e y , p s ik o lo jik s a n a t y a r a t ış ın ın m u h t e v a s ı o l a b i li r . B u m u h t e v a , ş a ir t a r a f ın d a n p s iş ik b i r b i ç i m d e k e n d in e m a le d ilir v e g ü n lü k d e ğ e r in d e n , ş iir s e l y a ş a n t ı d ü z e y i ­ n e ç ık a r ı lır . A y r ıc a , ş a ir in b u m u h t e v a y a k a z a n d ır d ığ ı a n la t ım ( i f a d e ) , o k u r u n g e n e l o la r a k k a ç ın d ı ğ ı, ö n e m ­ s e m e d iğ i y a d a t e d ir g in lik le d u y d u ğ u g e r ç e k l e r i e k s ik s iz b ir b i ç i m d e b ilin c e g e t ir m e k y o lu y la , o k u r u d a h a a ç ık (1) H a y a lg ü c ü ile g ö r m e a n la m ın a g e le n « v is io n » k e ­ lim e s i k a r ş ılığ ı o la r a k « g ö r ü m ü » k u lla n ıy o r u m . « V is io n a r y » — g ö r ü m s e l. 57 b ir k a v r a y ı ş a v e d a h a d e r in b ir in s a n b ilg e l iğ in e u la ş ­ t ır ır . Ş a ir in y a p t ığ ı iş , b ilin c in m u h t e v a la r ın ın v e a c ı y l a n e ş e d e n h iç b ir z a m a n s ıy r ıl a m a y a n in s a n h a y a t ın ın k a ­ ç ın ılm a z y a ş a n t ıla r ın ın y o r u m la n m a s ı v e a y d ın la t ılm a ­ s ıd ır . B ö y l e b ir ş a ir p s i k o lo ğ a , ü z e r in d e ç a l ı ş a c a ğ ı b ir ş e y b ır a k m a z . Y e t e r k i, p s ik o lo g t a n F a u s t ’ u n n iç i n G r e t c h e n ’ e â ş ık o ld u ğ u n u , y a d a G r e t c h e n ’in n iç in ç o c u ğ u n u ö ld ü r d ü ğ ü n ü a ç ık l a m a s ın ı b e k l e m e y e li m ! Böyle-' d u r u m ­ la r in s a n la r ın a lın y a z ıs m ı ilg ile n d ir ir l e r v e m il y o n la r c a k e r e t e k r a r e d ilip d u r m u ş la r d ır . C e z a m a h k e m e le r in in v e c e z a k a n u n u n u n y e k n e s a k lığ ın d a n d a o n la r s o r u m lu ­ d u r la r b ir b a k ım a . O n la r ı ö r t e n h i ç b ir k a r a n lık y o k t u r . Ç ü n k ü k e n d i k e n d ile r in i e k s ik s iz b ir b iç im d e a ç ı k l a m a ­ y a y e t e r le r . B u s ın ıf a g ir e n e d e b i y a t e s e r le r in in s a y ı s ı ç o k k a ­ b a r ık t ır . B u n la r a r a s ın d a , a ş k ı, ç e v r e y i , a i le y i , s u ç u v e to p lu m u k o n u o la r a k a la n k it a p l a r ı ; d id a k t ik ş iir i, lir ik ş iir le r in b ir ç o ğ u n u , h e m t r a jik h e m d e k o m ik d r a m la ­ r ı s a y a b il ir iz . Ö z e l b i ç i m n e o l u r s a o ls u n , p s ik o lo jik s a ­ n a t e s e r i, m a lz e m e s in i, in s a n y a ş a n t ıs ın ın g e n iş a la n ın ­ dan, y a n i h a y a t ın ö n p lâ n d a d u r a n c a n l ı g e r ç e ğ i n d e n a lır . P s i k o l o ji k sanat y a r a t ış ın ın iç i n e a ld ığ ı h e r ş e y ( y a ş a n t ı v e b u y a ş a n t ıy a v e r ilm iş s a n a t a n la t ım ı) , a n ­ l a ş ıla b ilir in a la n ı iç in d e d ir . Bu y a r a t ış t a konu o la r a k e le a lm a n a k ıl — d ış ı t e m e l y a ş a n t ıla r b i le g a r ip lik t a ­ ş ım a z la r . T a m t e r s in e , b u n la r , z a m a n ın b a ş la n g ı c ın d a n b e r i, b ilin d ik le r i b i ç i m d e e l e a l ın m ış la r d ır ; y a n i, tu tk u k ö tü b i r a lm y a z ıs ıy la s o n a e r m iş t ir , in s a n a lm y a z ıs m a boyu neğm ek z o r u n d a k a lm ış t ır , ö lü m s ü z t a b i a t , g ü z e l­ lik le r i v e k o r k u n ç y a n la r ıy la d i le g e t ir ilm iş t ir . F a u s t ’ u n b i r i n c i v e ik i n c i b ö lü m le r i a r a s ın d a k i d e ­ r in f a r k , p s i k o lo j ik s a n a t y a r a t ış ı ile g ö rü m se l san at y a r a t ış ı a r a s ın d a k i f a r k ı a ç ı k ç a g ö s t e r ir . İ k in c i b ö lü m , 58 b ir in c in in b ü tü n ş a r t la r ın ın k a r ş ıt la r ın ı i ç i n d e t a ş ır . B u b ö lü m d e k i s a n a t a n la t ım ın ın m a lz e m e s i o la n y a şa n tı a lış ıl m a d ık b ir ş e y d i r . B a ş k a b ir d e y iş le , v a r l ığ ın ı in s a n r u h u n u n u z a k b ö lü m le r in d e n a la n g a r i p b i r ş e y d i r ; in ­ s a n — ö n c e s i ç a ğ l a r d a n a y ır a n z a m a n u ç u r u m u n u d u ­ y u r u r b i z e , y a in s a n — ü s tü d ü n y a y ı g ö z ö n ü n d e c a n la n ­ d ır ır . B u , d a k a r a n lık v e a y d ın lık k a r ş ıt lı ğ ı iç i n d e g ö ­ r ü n e n b i r in s a n a n la y ış ım a ş a n v e b u n d a n ö tü r ü in s a n ı e g e m e n li ğ i a lt ın a a l a b il m e t e h lik e s in i t a ş ıy a n ilk e l b ir y a ş a n t ıd ır ; z a m a n s ız d e r in lik le r d e n g e l i r ; y a b a n c ıd ır ; çok y a n l ıd ır ; sopsoğu k ve ş e y t a n î v e k a b a d ı r . O n c e s iz — s o n r a s ız k a o s u n y a b a n c ı l ı k t a ş ıy a n g ü lü n ç b ir ö r n e ­ ğ id ir . N ie t z s c h e ’ n in d e y i ş i y l e , b i r e r im e n la e s a e m a je s t a t is h u m a n a e ’d i r : (2 ) b iz im in s a n c ıl d e ğ e r y a r g ı l a r ı ­ m ız ı v e e s t e t ik b iç im le r im iz i p a r a m p a r ç a e d e r . İn s a n d u y u ş v e a n la y ış ın ı h e r y ö n d e n a ş a n a n la m s ız v e d e v â ­ s â o la y la r ın t e d ir g in e d i c i h a y a l le r i v e g ö r ü m le r i, h a ­ y a t ın « y ü z e y in d e » y a ş a n a n y a ş a n t ıla r ın , s a n a t ç ı g ü c ü n ­ d e n is t e d ik le r in d e n b a m b a ş k a ş e y l e r is t e r . B u s o n u n c u ç e ş i t y a ş a n t ıla r , k o z m o z u ö r t e n p e r d e y i h i ç b ir z a m a n a ç m a z ; h iç b ir z a m a n İn s a n î b a k ım d a n m ü m k ü n o la n ın s ın ır ın ı a ş m a z la r . B u n d a n ö tü r ü , b i r e y e n e k a d a r ş i d ­ d e t li b i r e tk i y a p m ış o lu r l a r s a o ls u n la r , s a n a t ın g e r e k ­ le r in e k o la y c a u y d u r u la b ilir le r . O y s a , ilk e l y a ş a n t ıla r , ü z e r in e d ü z e n li b ir d ü n y a n ın r e s m i y a p ı lm ış o la n p e r d e ­ y i a n s ız ın y ır t a r v e h e n ü z o r t a y a — ç ık m a m ış ın d ip s iz u ç u r u m u n a ş ö y le b ir g ö z a t m a m ız ı s a ğ l a r la r . B u , ö t e k i d ü n y a la r ın b ir g ö r ü m ü m ü d ü r , y o k s a r u h u n k a r a r m a s ı ­ n ın , y a d a in s a n ç a ğ ı n d a n ö n c e n e s n e le r in o r t a y a ç ı k ı ­ ş ın ın y a d a g e l e c e k k u ş a k la r ın b ir g ö r ü m ü m ü d ü r ? B u n ­ la r d a n h e r h a n g i b ir i o ld u ğ u n u y a d a h i ç b i r i o lm a d ığ ın ı s ö y l e y e m e y i z b iz : (2) « İn s a n lığ a k a r ş ı iş le n e n h ıy a n e t s u ç u » 59 (Ç .N .) G e s ta lt u n g , U m g e s t a lt u n g D e s e w ’ g e n s in n e s e w ’ g e U n t e r h a ltu n g G o e th e . ( 3 ) D a n t e ’ni,n, H e r m a s Ç o b a m ’ n d a , F a u s t ’ u n ik in c i b ö ­ lü m ü n d e , N ie t z s c h e ’n in d io n is o s c o ş k u n lu ğ u n d a , W ag- n e r ’in N ib e l u n g e n r i g ’in d e , S p it t e le r ’in O lim p s c lıe r F r ü h l i n g ’ in d e , W illia m B l a k e ’ in ş iir in d e , k e ş iş F r a n c i s c o C o lo n n a ’n m İp n e ro to m a c h ia ’sm d a , J a c o b B o e h m e ’ün fe l­ s e f î v e ş i ir s e l m ır ıld a n ış la r ın d a b u ç e ş i t b ir g ö r ü m b u ­ lu y o r u z . B e n o i t 'm n A t l a n t id e ’ i, K u b in ’in D ie A n dere S e it e ’ i, M e y r i c i k ’ in D a s G r ü n e G e s ic h t ’ i ( b u k it a b ın d e ­ ğ e rin i a y r ıc a k ü çü m sem em ek g e r e k ir ), G o e t z ’ in D as R e i c h o h n e R a u m ’ u iç i n v e B a r l a c h ’ın D e r T e t e T a g ’ ı iç in a y n i ş e y i s ö y le y e b ili r i z . B u l is t e y e d ah a b ir çok e s e r e k le n e b ilir . P s i k o l o ji k s a n a t y a r a t ış ın ı e le a ld ığ ım ız z a m a n m a l­ z e m e n in n e d e n k u r u lu o ld u ğ u n u v e n e g ib i b ir a n la m t a ş ıd ığ ın ı s o r m a k ih t iy a c ın ı h i ç b ir zam an d u y m a y ız . A m a g ö r ü m s e l y a r a t ış ş e k lin i e le a ld ığ ım ız z a m a n , y u k a r k i s o r u y u s o r m a k z o r u n d a k a lır ız . B u y a r a t ış ş e k li­ n i in c e le r k e n le m e y i z ; ş a ş ır ır ız , d u r a la r ız , n e y a p a c a ğ ım ı z ı b i ­ ş ö y le b ir t o p a r la n ır ız , h a tt a t ik s in ir iz b ile ; h a t t a y o r u m la m a l a r v e a ç ık la m a la r b ile is t e r iz . B u y a ­ r a t ış b i ç i m i, b iz e g ü n lü k in s a n h a y a t ı i le ilin t ili h e r h a n ­ g i b ir ş e y s u n m a z . A s ıl s u n d u ğ u ş e y , r ü y a la r k a r a b a ş l a r ( k â b u s la r ) ve k im i zam an k o r k u y la b a k t ı ğ ı m ız ru h a la n la r ıd ır . O k u r la r , g e n e l o la r a k , b u ç e ş i t y a z ı l a r ı s e v ­ m e z le r . ( Y e t e r k i ç o k g ö z e ç a r p ı c ı v e h e y e c a n l a n d ır ıc ı o l s u n l a r . ) ; n it e k im e d e b iy a t e le ş t ir m e n i d e b u ç e ş it ya r z ıla r k a r ş ıs ın d a t e d ir g in lik d u y a r . D a n t e v e W a g n e r ’ in , (3) B iç im le m e k , y e n id e n b iç im le m e k ö n c e s iz - s o n r a ­ s ız r u h u n , b it im s iz e ğ le n c e s i (Ç .N .) 60 b u ç e ş i t y a r a t ış la r ı e l e a l m a y ı b ir a z k o la y l a ş t ır d ı k l a r ı d o ğ r u d u r . D a n t e ’d e t a r ih î o lg u la r ın , W a g n e r ’ d e is e , m i­ t o l o ji k o la y la r ın i ş e k a r ış t ır ılm a s ı ile , g ö r ü m s e l y a ş a n t ı i y i c e g iz le n m iş t ir . Ö y le k i, t a r ih v e m it o lo ji, k im i z a ­ m a n , b u s a n a t ç ıla r ın iş le d i k l e r i b i r m a lz e m e o lm a k n it e ­ liğ in i k a z a n m ış t ır . A m a iş i y ü r ü te n v e g e r ç e k t a ş ıy a n şey b u n la r ın h i ç b i r i d e ğ i ld ir . a n la m ı Ç ü n k ü b u n la r ın h e r ik i s i d e , g ö r ü m s e l y a ş a n t ın ın iç in d e y e r a lm ış tır . R id e r H a g g a r d , g e n e l o l a r a k , p e k d e y a n lış s a y ı lm a y a ­ c a k b i ç i m d e , h a y a l g ü c ü n e d a y a n a n h i k â y e v e r o m a n ın ic a d e d i c i s i o la r a k g ö r ü lm ü ş t ü r . A m a o n u n y a z ıla r ı n d a b ile , h ik â y e , h e r ş e y d e n g e t ir e n ö n c e , a n la m lı m a lz e m e y i d ile b i r a r a ç t a n b a ş k a ş e y d e ğ ild ir . M u h t e v a y ı n e k a d a r a ş ıy o r m u ş g i b i g ö r ü n s e , d e a s lın d a önem b a k ı­ m ın d a n m u h t e v a h ik â y e y i a ş m a k t a d ır . G ö r ü m s e l y a r a t ış t a k i m a lz e m e n in k a y n a ğ ı h a k k m d a k i b ilg il e r im iz in y e t e r s i z l i ğ i ç o k ş a ş ır t ı c ı d ı r . A y r ıc a b u b i lg il e r im iz p s ik o lo jik y a r a t ış b iç im in in k a y n a ğ ı h a k ­ k ın d a s a ğ la d ığ ım ız b ilg in in ç o k lu ğ u y la k a r ş ıt lık k u r a ­ c a k k a d a r a z d ır . H a tt a b u k o n u d a k i y e t e r s iz l ik v e k a ­ r a n lığ ın , b ile b i l e y a r a t ılm ış o ld u ğ u n d a n ş ü p h e e d e b ile ­ c e ğ i m i z b ir d u r u m d a b u lu n u y o r u z . B a z ı y ü k s e k k iş is e l y a ş a n t ıla r ın , k a b a b ir y e t e r s i z l i ğ i v e k a r a n lı ğ ı m a s k e ­ l e y e b i l e c e ğ i m d ü ş ü n e b ilir iz . N ite k im F r e u d ’ç u p s i k o lo j i d e b iz i b u k o n u d a c e s a r e t le n d i r m e k t e d i r . K a o s u n a r a s ır a g ö r ü n ü p k a y b o l m a la r ın ı v e ş a ir in k im i z a m a n e n t e m e l y a ş a n t ıla r ın ı b iz d e n n iç in s a k la m a k is t e r g i b i d a v ­ r a n d ığ ın ı k a v r a y a b i lm e y i a n c a k b ö y l e u m a b ilir iz . P r o b ­ le m i b u b i ç i m d e e le a lm a k la , « b iz b u r a d a , m a r a z î v e n e v r o z l u b ir s a n a t ı e le a l ıy o r u z » d e m e k a r a s ın d a s a d e ­ c e b ir a d ım lık m e s a f e v a r d ı r . V e b u a d ım , g ö r ü m s e l y a ra tıcm m k u lla n d ığ ı m a lz e m e , d e lin in h a y a lle r in d e k i ö z e ll ik le r i g ö s t e r in c e , h a k lı b ir ş e k ild e a t ıl a b ili r . B u n u n t e r s i d e d o ğ r u d u r . P s ik o t i k k im s e le r in r u h s a l ü r ü n le r i 61 a r a s ın d a , ç o ğ u k e r e , d a h ile r in e s e r l e r i n d e b u l a c a ğ ım ız ı u m d u ğ u m u z ö l ç ü d e z e n g in a n la m la r a r a s la r ız . F r e u d ’ u n y o lu n d a n g id e n p s ik o lo g la r ın , s ö z ü g e ç e n r o m a n v e h i­ k â y e l e r i b ir p a t o l o ji k o n u s u g i b i e le a la c a k la r ın d a n ş ü p ­ h e e d il e m e z . K i ş is e l v e i ç l i — d ış lı b ir y a ş a n t ın ın , b e ­ n im « ilk e l g ö r ü m » d e d iğ im ş e y i b e lir g i n le ş t ir d iğ in i ( y a ­ n i b i l i n ç l i g ö z l e k a b u l e d i l m e y e c e k b ir y a ş a n t ıy ı b e l ir ­ g in le ş t i r d i ğ i n i ) k a b u l e d e n b ö y l e 'bir b i lim a d a m ı, g ö ­ r ü m ü n g e t i r d i ğ i g a r ip im g e l e r i ( h a y a l le r i ) m a s k e l e y ic i (ö r t ü c ü ) ş e k il le r d i y e a d la n d ır a r a k v e t e m e l y a ş a n t ı­ n ın m a s k e le n m e s i iç i n g i r iş ilm iş b ir ç a b a o la r a k a ç ı k ­ l a m a ğ a ç a lı ş a c a k t ır . Ona s o r a r s a n ız , bu, a h lâ k î ve e s te t ik b a k ım d a n , k iş iliğ in b ü tü n ü ile , y a d a h iç o l m a z ­ s a r u h u n b ili n ç li b ö lü m ü n ü n b e l li b i r t a k ım k u r u n t u la r ı ile b a ğ d a ş m a z b i r a ş k y a ş a n t ıs ın ın s o n u c u o l a b il ir . B u b a k ım d a n , ş a ir in b u y a ş a n t ıy ı e g o ’ su d o l a y ıs ı y l a b a s t ı r ­ m aya h a le u ğ r a t a b i lm e s i v e g e t i r e b il m e s i iç i n o n u t a n ın m a z b ir y ığ ın ( b i l in ç d ı ş ı ) m arazı b ir h a y a ll e r i iş e k a r ış t ır d ığ ın ı s ö y le y e b ili r . B ö y l e c e , g e r ç e ğ i n y e r i n e h a ­ y a l le r i k o y m a k , y e t e r i n c e d o y u r u c u ç a b a n ın , ardarda g e le n b ir çok o l m a d ığ ı iç in , y a r a t ıc ı bu ş e k ile n d ir m e ile t e k r a r e d ilm e s i g e r e k t iğ in i d e s ö y le r . B ö y l e c e ; k o r ­ k u n ç , ş e y t a n î, k a b a v e s a p ık h a y a l b iç im le r i n in b o llu ­ ğ u n u a ç ık la m ış o lu r . B u h a y a l b iç im le r in in , b ir y a n d a n , k a b u lle n ilm e z y a ş a n t ın ın y e r in i a ld ık la r ın ı, ö t e y a n d a n o n u m a s k e le d ik le r in i s ö y l e r . Ş a ir in k iş il iğ i v e p s iş ik y a t k ın lık la r ı k o n u s u , d e n e ­ m e m iz in i k i n c i b ö lü m ü n d e e l e a lın a c a k t ır . B u n u n la b i r ­ lik t e , g ö r ü m s e l s a n a t e s e r l e r i h a k k ın d a i l e r i s ü r ü le n F r e u d ’ ç u g ö r ü ş ü e le a lm a k t a n k a ç ın a m a y a c a ğ ım . Ç ü n ­ k ü b u g ö r ü ş b i r h a y li i l g i t o p la m ış t ır . B u n d a n b a ş k a , g ö r ü m s e l m a lz e m e n in k a y n a k la r ın ı « b il im s e l» b ir b i ç i m ­ d e a ç ık la m a k , y a d a b u g a r ip s a n a t y a r a t ış ın ın t e m e lin ­ d e b u lu n a n p s iş ik s ü r e ç le r in b ir t e o r is in i o r t a y a k o y a ­ 62 b ilm e k iç i n g ir iş ilm iş e n ü n lü ç a b a d a y in e b u g ö r ü ş ­ tü r . B a n a k a lır s a , b u k o n u d a k i g ö r ü ş ü m n e g e n iş ö l ç ü ­ d e t a n ın m ış t ır n e d e g e n e l o la r a k a n la ş ılm ış t ır . B u ilk a ç ık l a m a la r d a n s o n r a , ş im d i g ö r ü ş ü m ü k ı s a c a a n la t m a ­ ğ a ça lış a c a ğ ım . G ö r ü m ü n , k iş is e l y a ş a n t ıd a n ç ık t ı ğ ım o lu rs a k g ö r ü m ü ik in c i d e r e c e d e n g e r ç e ğ in y e rin e — il e r i s ü r e c e k b ir ş e y o l a r a k , y a n i k o n a n b ir ş e y o la r a k e le a lm a m ız g e r e k i r . B u n u n s o n u c u g ö r ü m ü , ilk lik n it e liğ in d e n y o k ­ s u n k ılm a k v e y a ln ız c a b e lir t i ( â r a z ) o la r a k e l e a lm a k d e m e k t ir . O z a m a n , v a r l ık la r l a d o lu k a o s k ü ç ü le r e k , p s iş ik b i r b o z u k lu k h a lin e g ir e r . İ ş i b u b i ç i m d e e l e a l ır ­ s a k , g ü v e n c im iz i y e n id e n k a z a n m ış k a f a m ız d a k i d ü z e n ­ li — d ü n y a im g e s in e y e n i d e n d ö n m ü ş o lu r u z . P r a t i k v e a k lıb a ş ın d a k im s e le r o ld u ğ u m u z iç in , k o z m o s u n k u s u r ­ s u z o lm a s ı g e r e k t iğ in i d ü ş ü n m e z ; h a s t a lık la r v e a n o r ­ m a lli k l e r d e d iğ im iz b u k a ç ın ı lm a z k u s u r la r ı k a b u l e d e r v e in s a n in a n ır ız . t a b ia t ın ın İn san o n la r d a n a n la y ış ın a s ıy r ılm ış m eydan o la m a y a ca ğ ın a ok uyan o k ork u n ç u ç u r u m u b i r k u r u n tu o la r a k g ö r ü r v e ş a ir in , a ld a n ış la ­ r ın a k u r b a n o ld u ğ u n u , ü s t e lik b u a ld a n ış la r ın ı s ü r d ü r ­ d ü ğ ü n ü d ü ş ü n ü r ü z . İ lk e l y a ş a n t ıs ın ın ş a ir içir ' b i le ç o k « in s a n c a , h e m d e ç o k i n s a n c a » b i r n ite lik t a ş ıd ığ ın ı v e b u n d a n ö t ü r ü ş a ir in b u y a ş a n t ın ın a n la m ın a d a y a n a m a ­ y ıp o n u k e n d is in d e n s a k la m a k z o r u n d a o ld u ğ u n u s ö y ­ le r iz . S a n a t y a r a t ış ın ı b u b i ç i m d e a ç ı k la m a n ın , y a n i s a ­ n a t ı k iş is e l f a k t ö r l e r e in d ir g e m e n in ne g ib i s o n u ç la r ı o l a c a ğ ın ı i y i c e b e lir t m e n in f a y d a l ı o l a c a ğ ın ı s a n ıy o r u m . Bu a n la y ış ın b i z i h a n g i s o n u ç la r a g ö t ü r e c e ğ i n i a ç ı k ç a g ö r m e m iz g e r e k lid ir . B ö y l e b ir a n la y ış , a s lın d a , b iz i, s a ­ n a t e s e r in in p s i k o lo j ik in c e le n m e s in d e n u z a k la ş t ır ıp , ş a ­ ir in p s iş ik p r o b l e m i i l e k a r ş ı k a r ş ıy a b ı r a k ır . Ş a ir in p s i­ ş ik y a t k m lı k la n n m çok ö n e m li o ld u ğ u n d a n ş ü p h e 63 e d i­ l e m e z ; a m a s a n a t e s e r i n i n d e k e n d in e ö z g ü b ir d e ğ e r i o ld u ğ u n u v e b i r y a n a a t ıla m a y a c a ğ ın ı u n u t m a m a k g e ­ r e k ir . Ş a ir in k e n d i y a r a t ı c ı e s e r in e n a s ıl b a k t ı ğ ı ( y a n i b u e s e r i b i r o y u n , b ir p e r d e , a c ıla r ın ın b i r k a y n a ğ ı y a d a b i r b a ş a r ı g ib i g ö r ü p g ö r m e d i ğ i ) p r o b le m in i b ir y a ­ n a b ır a k ı y o r u z . Ç ü n k ü b iz im y a p m a k is t e d iğ im iz iş , s a ­ n a t e s e r i n i p s i k o l o j ik a ç ı d a n y o r u m la m a k t ı. B u n u y a p a ­ b ilm e k iç in , s a n a t e s e r in in t e m e lin d e b u lu n a n a n a y a ­ şa n tı y a n i g örü m ü z e r in d e ö n e m le d u r m a m ız g e r e k i r . B u a n a y a ş a n t ı y a , s a n a t y a r a t ış ın ın t e m e l in d e b u lu n a n p s i k o lo j ik durum a önem v e r d iğ im iz ö lçü d e önem ver­ m e l iy iz . B u n la r ın ik is in in d e g e r ç e k v e c i d d î o ld u ğ u n ­ d a n k im s e ş ü p h e e d e m e z . G ö r ü m s e l y a ş a n t ı, b ir b a k ı ­ m a , s ır a d a n in s a n ın p a y ın a d ü ş m e y e n b ir y a t k ın lık g ib i g ö r ü n m e k t e d ir . B u n d a n ö tü r ü , s a n k i g e r ç e k b ir ş e y d e ­ ğ il m iş g i b i d ü ş ü n ü lü r . G ö r ü m h a k k ın d a , a n la ş ıl m a z m e ­ t a f iz ik d ü ş ü n c e le r v e b a t m î b ilim le r d e n g e le n y o r u m la r il e r i s ü r ü lm ü ş tü r . Bundan ö tü r ü , bu kon u yu e le a l ır ­ k e n , i y i n iy e t li b ir a k l ıb a ş m d a lık a d ın a iş e g i r iş m e m iz g e r e k t i ğ in i d u y a r g i b i o lu r u z . S o n r a , b ö y l e ş e y l e r i, f a z ­ la c i d d i y e a lm a m a n ın d a h a iy i o la c a ğ ın ı, y o k s a d ü n y a ­ n ın k a r a n lık b i r b a t ıl in a n ç h a lin e g e lm e s in in iş t e n b i le o l m a d ığ ı s o n u c u n a v a r ır ız . B a t ıl b il i m l e r e k a r ş ı b i r y a ­ k ın lık d u y s a k b ile , g ö r ü m s e l y a ş a n t ıy ı z e n g in b ir h a y a lg ü c ü n ü n y a d a ş iir s e l b i r d u y g u la n m a n ın s o n u c u o la r a k g ö r ü r v e ü z e r in d e d u r m a y ız . K e n d ile r i ile e s e r l e r i a r a ­ s ın a k u r t a r ı c ı b i r u z a k lık k o y m a k a m a c ıy la , b a z ı ş a ir ­ le r in b u a ç ı k la m a d a n y a n a ç ık t ık la r ı g ö r ü lm ü ş t ü r . S ö z ­ g e lim i, S p itte le r , ş a ir in b ir O lim p o s K aynağı ya da « B a h a r g e l d i » k o n u s u ü z e r in e ş iir y a z m a s ı a r a s ın d a h iç b ir f a r k o lm a d ığ ın ı k e s in b ir b i ç i m d e i l e r i s ü r ü y o r d u . A m a ş a ir le r in b i r e r in s a n o ld u k la r ın ı v e e s e r l e r i ü z e r i­ n e s ö y l e d i k l e r i s ö z le r in , ç o ğ u z a m a n , k o n u y a p e k d e a y ­ d ın lık g e t i r m e d iğ in i u n u t m a m a k g e r e k ir . 64 Ö y le y s e g ö- r ü m s e l y a ş a n t ın ın ö n e m in i, ş a ir le r e b i le k a r ş ı d u r a r a k , s a v u n m a m ız g e r e k iy o r . T a n r ıs a l K o m e d i ’ d e k i H erm as Ç o b a n ı’ n d a v e F a u s t ’ ta b u ilk a ş k y a ş a n t ıs ın ın , h e m d e g ö r ü m i le t a m a m la n m ış v e g e r ç e k l e ş t i r il m iş b ir a ş k y a ­ ş a n t ıs ın ın y a n k ıla n d ığ ın ı k a b u l e t m e m e k im k â n s ız d ır . N ite k im F a u s t ’u n ik i n c i b ö lü m ü n ü b ir in c i b ö lü m d e b u ­ lu n a n n o r m a l, İn s a n î y a ş a n t ı la r ı g iz le d iğ in i y a d a o n la r ı b ir yana itt iğ in i s ö y l e y e m e y e c e ğ i m i z b ir in c i b ö lü m ü y a z a r k e n g i b i, G o e t h e ’n in d e n e v r o z lu b ir h a ld e b u lu n ­ d u ğ u n u i le r i s ü r m e y e h a k k ım ız y o k t u r . H e r m a s , D a n te v e G o e t h e , in s'a n î g e l iş m e n in ik i y ü z y ıllık s ü r e s in in ü ç a d ım ı o la r a k g ö r ü le b ilir . O n la r ın h e r b ir in d e , k iş i s e l a ş k — h ik â y e s in in g e n iş b i r g ö r ü m s e l y a ş a n t ı y l a s a d e c e ilin ­ tili o l m a d ığ ı a m a a y n i z a m a n d a b u y a ş a n t ı y a b a ş e ğ i p b a ğ la n d ığ ı g ö r ü lü r . S a n a t e s e r in in a çık ça k e n d is in in s a ğ l a d ığ ı b u k e s in liğ e d a y a n a r a k ( b u k e s in lik a y n i z a ­ m a n d a ş a ir in ö z e l y e t e n e ğ i o lu p o lm a d ığ ı s o r u s u n u o r ­ t a d a n k a l d ı r m a k t a d ı r ) , g ö r ü m ü n , in s a n tu tk u s u n d a n ç o k d a h a d e r in v e e t k i l e y e c e ğ i b i r y a ş a n t ı o ld u ğ u n u k a b u l e t m e m iz g e r e k i r . B u ç e ş i t s a n a t e s e r le r in d e k i ( b u e s e r ­ le r i, k iş i o l a r a k s a n a t ç ı i le h i ç b i r z a m a n k a r ış t ır m a m a I ıy ız ) g ö r ü m ü n b ir ilk y a ş a n t ı, d a h a d o ğ r u s u b ir t e m e l y a ş a n t ı o ld u ğ u n d a n ş ü p h e e d e m e y i z ; a k ıl s a t m a y a k a l ­ k a n la r n e d e r s e d e s in b u b ö y le d ir . G ö r ü m , b a ş k a b ir ş e y d e n t ü r e m iş d e ğ i l d i r ; b a ş k a b i r ş e y in b e lir t is i d e d e ­ ğ i ld ir . G ö r ü m , g e r ç e k s e m b o lik a n la t ım d ır . Y a n i k e n d i b a ş ın a v a r o l a n a m a i y i c e b ilin m e y e n b i r ş e y in a n la t ı­ m ıd ır . A ş k — h ik â y e s i g e r ç e k t e n a c ı ç e k i l e r e k y a ş a n m ış g e r ç e k b i r y a ş a n t ıd ır . A y n i ş e y i , g ö r ü m i ç i n d e s ö y le ­ y e b i li r iz . G ö r ü m m u h t e v a s ın ın f i z i k m i, p s i ş ik m i y o k s a m e t a f iz ik m i o ld u ğ u n u b e l ir l e m e y e k a lk ış m a m ız g e r e k ­ m e z . G ö r ü m b ir p s i ş ik g e r ç e k l i k t ir v e b ö y l e o ld u ğ u n d a n ö tü r ü , b i r f iz ik g e r ç e k li k t e n daha az g e rçe k d e ğ i ld ir . İ n s a n î tu tk u , b ilin ç li y a ş a n t ı a la n ı i ç i n d e b u lu n d u ğ u h a l­ 65 F. 5 de, g örü m b u n u n d ış ın d a d ır . D u y g u la r ım ız s a y e s in d e , b ilin e n ş e y l e r i y a ş a r ız , o y s a s e z g il e r im iz b ilin m e y e n v e g iz li ş e y l e r e ; ö z le r i g e r e ğ i g iz li ş e y l e r e y ö n e li r . B il in ç li h a le g e l e c e k o lu r l a r s a k a s ıt lı o la r a k d u r d u r u lu r v e g i z ­ l e t i li r le r ; bundan ötü rü , e sk i ç a ğ la rd a n beri e s r a r lı, t e h lik e li v e a l d a t ıc ı o l a r a k g ö r ü lm ü ş le r d ir . İ n s a n ın y o k ­ la m a s ın d a n k u r t u lm u ş la r d ır o n la r . İ n s a n d a d e is id a e m o n ia ( 4 ) y ü z ü n d e n k e n d in i o n la r d a n k a ç ır m a k t a d ır . İ n ­ s a n , b ü im k a lk a n ın ı v e a k ı l z ır h ım k u lla n a r a k o n la r d a n k o r u n u r . B ilg is i, k o r k u d a n d o ğ m u ş t u r . Ç ü n kü , i n s a n o ğ ­ lu , g ü n d ü z ü n , d ü z e n li b ir k o z m o s d a y a ş a d ığ m a in a n ır v e b u in a n c ın ı, g e c e l e y i n i ç i n e ç ö k e n k a o s k o r k u s u k a r ­ ş ıs ın d a k a y b e t m e m e ğ e ç a l ı ş ır . F a a l i y e t a la n ı, g ü n lü k d ü n y a m ız ın d ış ın d a b u lu n a n b ir c a n lı k u v v e t v a r s a , n e y a p a r ı z ? T e h lik e li v e k a ç ın ılm a z İn s a n î i h t i y a ç l a r v a r m ıd ır ? E le k t r o n la r d a n daha a n la m lı b i r ş e y var m ı? K e n d i r u h la r ım ız ı y ö n e t i m im iz a ltın a a ld ığ ım ız ı v e o n ­ la r ın b i z e g e r ç e k t e n a it o ld u ğ u n u d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z z a m a n , k e n d im iz i a ld a t m ıy o r m u y u z acaba? Y a da, b ilim in « P s y c h e » d e d i ğ i ş e y , k a f a t a s ı iç i n e y e r le ş t ir i lm iş k e y ­ f î b ir s o r u iş a r e t in d e n ç o k , ö t e d ü n y a la r d a n in s a n d ü n ­ y a s ın a a ç ıl a n v e k im i z a m a n in s a n ü z e r in d e a n la ş ılm a z e t k ile r y a p a r a k , o n u n , s a n k i g e c e n i n k a n a t la r ıy la u ç a ­ r a k , in s a n lığ ın n o r m a l d ü z e y in d e n k iş is e l y a t k ın lığ ın ta k e n d is in e y ü k s e lm e s in i s a ğ la y a n b i r k a p ı d e ğ il m id ir . S a n a t y a r a t ış ın ın g ö r ü m s e l b iç im in i i n c e le r s e k , a ş k — h ik â y e s in in , k iş is e l y a ş a n t ın ın b ü tü n ö n e m in i t a ş ıy a n « T a n r ıs a l K o m e d i» y e b i r g ir iş o lm a k ta n b a ş k a iş g ö r ­ m e d i ğ i n i ; b ir b a k ım a b u a ş k — h ik â y e s in in s a d e c e b ir ç e ş it y o l — a ç m a ö d e v in i g ö r d ü ğ ü n ü a n la r g ib i o lu r u z . H a y a t ın g e c e s e l y a n ıy la ilin ti h a lin d e b u lu n a n k im s e , s a ­ d e c e b u ç e ş i t s a n a t y a r a t ıc ı l a r ı d e ğ ild ir . B a k ıc ıla r , p e y - (4 ) T an rı k ork u su, (B â tıl in a n ç ) (Ç .N .) g a m b e r le r , b a ş b u ğ l a r v e a y d ı n l a t ı c ıl a r d a b u iş i g ö r ü r ­ le r . B u g e c e s e l d ü n y a n e k a d a r k a r a n lık o l u r s a o ls u n , y in e d e b ü s b ü tü n y a b a n c ı d e ğ il d ir . İ n s a n o ğ lu , h a t ır la n a m a y a c a k k a d a r e s k i z a m a n la r d a n b e r i b ilm e k t e d i r b u ­ n u ; h e m d e h e r y e r d e b u b i lg i y e v a r m ış t ı r . N it e k im b u ­ g ü n , ilk e l in s a n iç in , h a y a t ın b u y a n ı k o z m o s t a s a r ıs ı­ n ın v a z g e ç i l m e z b ir y a n ı d ı r . B a t ıl in a n ç la r d a n v e m e t a ­ fiz ik t e n k o r k t u ğ u m u z iç i n b u r iz . N it e k im , b ir t a s a r ım ı r e d d e d e n b iz le - im p a r a t o r lu ğ u n y a s a l a r ın a benzeyen g e n e l y a s a l a r ü z e r in e d a y a n d ığ ı iç i n g ü v e n d o l u v e u y ­ s a l b ir d ü n y a k u r m a ğ a ç a b a l a d ı ğ ım ız iç i n d e b u t a s a ­ r ım ı y in e b iz r e d d e d i y o r u z . B u n u n la b ir lik t e , b iz im a r a ­ m ız d a y a ş a d ı ğ ı h a ld e , ş a ir , g e c e — d ü n y a s ın ı d o ld u r a n y a r a t ık la r ı; y a n i r u h la r ı, ş e y t a n la r ı, t a n r ıla r ı k im i z a ­ m a n b ir a n g ö r ü r . İ n s a n ın a m a ç l a r ın ı a ş a n b ir a m a ç l ı ­ lığ ın , in s a n a h a y a t v e r e n b ir s ır o ld u ğ u n u b i l i r ; b e lir l i b ir d ü z e n iç i n d e o r t a y a ç ı k a c a k o la y la r ı ö n c e d e n d u y a r . K ıs a c a s ı , v a h ş in in v e b a r b a r ı n y ü r e ğ in e d e h ş e t s a la n o p s iş ik d ü n y a n ın b ir y a n ım g ö r ü v e r ir . İn s a n t o p lu m u n u n ilk b a ş la n g ıc ın d a n b e r i , in s a n o ğ ­ lu n u n b u b e lli b e lir s iz s e s le n i ş le r e b ir d e r li t o p lu b i ç i m v e r m e k iç i n h a r c a d ı ğ ı ç a b a n ın iz le r in e h e r y e r d e r a s lıy o r u z . E s k i t a ş d e v r in d e , R o d o s ’ ta , k a y a ü z e r in d e y a p ı l ­ m ış r e s im le r d e b ile , h a y v a n la r ın ş a ş ır t ıc ı ö l ç ü d e c a n l ı r e s im le r i y a n m d a s o y u t b ir b i ç im , y a n i b ir ç e n b e r iç i n ­ d e ç i f t e b i r p u t d e s e n i g ö r ü lm e k t e d ir . B u d e s e n e , in s a n ­ la r ın h e m e n h e m e n b e l li b ir k ü ltü r e y e r d e r a s la m y o r . G ünüm üzde b i le , u l a ş a b il d i ğ i h e r ayn i desen y a ln ız H ıris t iy a n k ilis e le r in d e d e ğ i l , T ib e t m a n a s t ır la r ın d a b i ­ le g ö r ü lü y o r . G ü n e ş t e k e r l e ğ i d i y e a d la n d ır ıla n b u d e ­ s e n , t e k e r le ğ i h iç k im s e n in m e k a n ik b ir â le t o l a r a k d ü ­ ş ü n m e d iğ i ç a ğ l a r d a ç iz ilm iş t ir . B u n d a n ö tü r ü , h e r h a n ­ g i b ir t e c r ü b e d e n e d in ile n b il g i y l e y a p ılm ış o l a m a z . B u d e s e n , p s iş ik b ir o la y ı d ile 67 g e t ir e n b i r s e m b o ld ü r ; iç d ü n y a n ın b ir y a ş a n t ıs ın ı k a p s a r v e h iç ş ü p h e s iz , s ır t ın ­ d a k a n e m i c i k u ş la r b u lu n a n ü n lü g e r g e d a n r e s m in d e n daiha a z g e r ç e ğ e u y g u n d e ğ i ld ir . B i r g iz li ö ğ r e t i s is t e ­ m in e d a y a n m a y a n h iç b i r ilk e l k ü ltü r y o k t u r v e ç o ğ u k ü lt ü r le r d e b u s is te m a d a m a k ıll ı g e l iş t ir ilm iş t ir . Y ö n e ­ t i c i l e r v e t o t e m k lâ n la r ı, in s a n ın g ü n lü k y a ş a y ış ın ın d ı­ ş ın d a o la n g i z li ş e y l e r ( b u g i z li ş e y l e r ilk ç a ğ l a r d a n b e r i in s a n o ğ lu n u n e n c a n l ı y a ş a n t ıs ın ı d ile g e t ir m iş le r d ir ) h a k k ın d a il e r i s ü r ü le n b u ö ğ r e t i y i k o r u r v e s ü r d ü r ü r le r . O n la r h a fc k m d a k i b i lg i , g e n ç l e r e , t o p lu m a — g i r iş t ö ­ r e n le r in d e v e r i l i r l e r . G r e k o — r o m e n d ü n y a n ın s ır la r ı d a a y n ı iş i g ö r m ü ş t ü r . N it e k im a n tik d ü n y a n ın z e n g in m i t o lo jis i, in s a n g e liş m e s in in ilk d ö n e m l e r in d e yaşan ­ m ış b u ç e ş i t y a ş a n t ıla r ın d e ğ e r l i b i r k a lın t ıs ıd ır . Bu verm ek b a k ım d a n ş a ir in , iç in , y a ş a n t ıs ın a e n uygun b iç im i m i t o l o ji y e b a ş v u r m a s ı b e k l e n e b i lir . A m a ş a ir in ik in c i e ld e n e d i n d i ğ i m a lz e m e ile ç a l ış t ığ ın ı s a n ­ m a k ç o k b ü y ü k b i r h a t a o lu r . Ş a ir in y a r a t ış ın ın k a y n a ­ ğ ı ilk y a ş a n t ıd ır , d e r i n l i ğ i ö lç ü le m e z v e b u n d a n ö tü r ü , ş e k ille n d i r il m e s i iç i n m it o lo jin in i m g e d ü n y a s ın ın k u l­ la n ılm a s ın ı g e r e k t ir ir . T e k b a ş ın a n e b i r k e li m e n e d e b i r i m g e v e r i r ; ç ü n k ü b u y a ş a n t ı « b ir a y n a d a y a r ı k a ­ r a n lı k i ç i n d e g ö r ü lm ü ş » b ir g ö r ü m d ü r . B a ş k a b i r d e y i ş ­ le , d ile g e l m e y e y ö n e lm iş d e r in b ir ö n d u y g u d u r s a d e c e . Y a k a l a d ı ğ ı h e r ş e y i y ü k s e k l e r e k a l d ı r d ık ç a g ö r ü n ü r b ir b i ç i m k a z a n a n b ir a n a f o r g ib id i r . B e ll i b ir a n la t ım g ö ­ r ü m ü n im k â n la r ın ı t o p t a n iç i n e a l a m a d ığ ı v e m u h t e v a b a k ım ın d a n y e t e r s iz k a ld ığ ı iç in , d u y d u k la r ım b ir k a ç k iş i y e a n la t m a k is t e s e b ile , ş a ir in , g e n iş b i r m a lz e m e h â z in e s in i e la lt m d a t u t m a s ı g e r e k ir . B u n d a n b a ş k a , g ö ­ r ü m ü n ü n a lış ılm a d ık e le ş a ş ır t ı c ı l ığ m ı d il e g e t i r m e k iç in , a lın m a s ı g ü ç v e ç e l i ş m e d o lu b ir i m g e d ü n y a s ın a b a ş v u r m a s ı g e r e k lid ir . D a n t e ’ n in ö n d u y g u la r ı c e n n e t in ve c e h e n n e m in k a t la r ın ı d o la ş a n 68 im g e le r le m a s k e le n - m is t ir . G o e t h e , B l o c k s b e r g ’i v e a n tik Y u n a n d ü n y a s ı­ n ın c e h e n n e m i b ö lg e l e r in i iş in iç i n e s o k m a k zorunda k a lm ış tı. W a g n e r , k u z e y m itle r in in h e p s in e b a ş v u r m u ş ­ tu . N ie t z s c h e , k u t s a l a n la t ım b iç i m in e d ö n m ü ş v e t a r ih — ö n c e s i ç a ğ la r ın ın m a s a lla r ın d a k i k â h in i y e n i d e n y a ­ r a tm ış t ı. B la k e , k e n d is i iç in , ta s v ir e d ilm e z v a r lı k l a r y a r a t m ış t ı. V e s p it t e le r , h a y a lg ü c ü n ü n y e n i y a r a t ık la r ı iç in , e s k i a d l a n ö d ü n ç o l a r a k k u lla n m ış t ır . P s i k o l o j i b u r e n k li i m g e d ü n y a s ın ın a ç ık la n m a s ı k o n u s u n d a , k a r ş ıla ş ­ t ır m a im k â n ım h a z ır la m a k i ç i n m a lz e m e y i b i r araya g e t ir m e k t e n v e b u i m g e d ü n y a s ı ü z e r in d e t a r t ı ş m a y a ­ p a b ilm e k iç in b ir t e r m i n o l o ji o r t a y a k o y m a k t a n b a ş k a ş e y y a p m a z . B u t e r m o n o l o ji y e g ö r e , g ö r ü m d e k e n d in i o r t a y a ç ık a r a n ş e y , t o p lu lu k s a l ( c o l l e c t i v e ) b i li n ç d ış ı­ d ır . Y a n i i r s î g ü ç l e r le ş e k ille n m iş b e lli b ir p s iş ik y a t ­ k ın lık t ır ; b ili n ç d e o n d a n ç ık a r a k g e li ş m iş t ir . V u c u d u n f i z i k y a p ıs ın d a , e v r im in ( t e k â m ü lü n ) ilk d ö n e m le r in in iz le r in i b u lu y o r u z . B u b a k ım d a n in s a n r u h u n u n y a p ıs ın ­ d a d a g e ç m iş e v r i m d ö n e m le r in in iz le r in i t a ş ı m a s ı g e ­ r e k t iğ in i d ü ş ü n e b ilir iz . B i lin c in k a r a r d ığ ı h a lle r d e (r ü ­ y a la r d a , n a r k o z h a lle r in d e v e d e l i l ik l e r d e ) , p s iş ik g e l i ş ­ m e n in ilk d ö n e m le r in in ö z e llik le r in i t a ş ıy a n p s i ş i k ü r ü n ­ le r in y a d a m u h t e v a la r ın k e n d in i g ö s t e r d i ğ i b i r g e r ç e k ­ t ir . Bu ç e ş it im g e le r , k im i zam an ö y le s i n e ilk e l b ir k a r a k t e r t a ş ım a k t a d ır la r k i, o n la r ın e s k i v e b a t i n i ö ğ ­ r e t il e r d e n t ü r e d ik le r in i k a b u l e d e b ilir iz . M o d e r n k ıy a ­ f e t l e r e b ü r ü n m ü ş m a n t ık î t e m a l a r a d a s ık s ık r a s la n m a k t a d ır . T o p lu lu k s a l b ilin ç d ış ın m b u b e l ir i ş le r in iiı e d e ­ b i y a t a ç ıs ın d a n y a p ıla n i n c e le n m e s i iç i n e n f a z l a ö n e m t a ş ıy a n n ok ta, bu s ın d a d e n g e l e y i c i b e l ir i ş le r in , b ili n ç li d a v r a n ı ş (c o m p e n s a t o r y ) k a r ş ı­ b ir r o l o y n a m a l a r ı ­ d ır. Y a n i b u b e l ir i ş le r , t e k — y a n lı, a n o r m a l v e t e h li­ k e li b i l i n ç h a lle r in i a ç ı k b i r a m a ç lılık i ç i n d e d e n g e h a li ­ n e g e t ir i r le r . R ü y a la r d a , b u s ü r e c i , o lu m lu y ö n ü iç i n d e 69 k o la y c a g ö r e b il ir i z . D e l ili k h a lle r in d e , d e n g e l e y i c i s ü ­ r e ç , k im i z a m a n a ç ı k ç a g ö r ü l ü r a m a o lu m s u z b ir b i ç i m a lm ış t ı r . S ö z g e lim i, e n g i z li s ır la r ın ın h e r k e s ç e b ili n d i ­ ğ in i, h e r k e s in a ğ z m a d ü ş m ü ş o ld u ğ u n u b i r g ü n a n la y ıv e r m e l e r i n d e n b a ş k a h iç b ir s o n u c a v a r m a y a n b i r d ü n ­ yadan el — e te k — ç e k m e h a lin e k e n d ile r in i v e r m iş k im s e l e r v a r d ır . G o e t h e ’ n in F a u s t ’u n u e le a lır d a , k e n d i k a r ş ı d e n g e l e y i c i b ir r o l o y n a y a b i lm e s i b ilin c in e p r o b l e m in i b ir y a n a b ır a k a c a k o lu r s a k ş u s o r u y a c e v a p v e r m e m i z ; b u e s e r , ç a ğ ın m b ili n ç li g ö r ü n ü ş ü ü e n e g ib i b i r ilin ti iç in ­ d e d ir ? B ü y ü k ş iir , g ü c ü n ü ' in s a n lığ ın k u v v e t in d e n a lır . B u ş iir i k iş is e l f a k t ö r l e r d e n ç ı k a r m a ğ a k a l k a r s a k , a n ­ la m ın ı b ü s b ü t ü n g ö z d e n k a ç ır m ı ş o lu r u z . T o p lu lu k s a l b ü in ç d ı ş ı , h e r n e z a m a n , c a n lı b ir y a ş a n t ı h a lin e g i r e r v e b i r ç a ğ ı n b i lin ç li g ö r ü n ü ş ü ü z e r in d e e t k i y a p a r s a , b u o l a y , a y n i ç a ğ d a y a ş a y a n h e r k e s iç i n ö n e m li o la n y a r a ­ t ı c ı b i r f ii ld ir . B ir s a n a t e s e r i, in s a n k u ş a k la r ın a s u n u l­ m u ş g e r ç e k b i r b ild ir i d i y e b il e c e ğ i m i z ş e y i iç i n d e t a ş ır . N it e k im , F a u s t , h e r A lm a n ın g ö n lü n d e b u lu n a n b ir ş e ­ y e d o k u n u r . D a n t e ’ n in ü n ü d e ö lü m s ü z d ü r , o y s a H e r m a s Ç ob a m , İn c ir in gerçek m e tn i i ç i n e a lın m a m ış tır . H e r ç a ğ ı n ö z e l e ğ ili m le r i, ö n y a r g ıl a r ı, v e p s iş ik a k s a k lık la r ı v a r d ı r . B i r ç a ğ t ıp k ı b i r b i r e y e ( f e r d e ) b e n z e r ; b ilin ç li g ö r ü ş ü n ü n ö z e l s ın ır la r ı V a r d ır v e b u n d a n ö t ü r ü d e n g e ­ li b i r u y a r la n m a y a ( in t ib a k a ) m u h t a ç t ır . B u ih t iy a ç , t o p lu lu k s a l b ilin ç d ı ş ı t a r a f ın d a n g i d e r i l i r ; ş a ir , k â h in y a d a ö n d e r , ç a ğ ın ın d i le g e l m e m iş is t e k le r in i k ıla v u z o l a ­ r a k s e ç ip , s ö z y a d a d a v r a n ı ş l a , h e r k e s in b u l m a ğ a ç a ­ b a l a d ı ğ ı a m a c a g ö t ü r e n y o lu g ö s t e r e n k im s e le r d ir . B u a m a c ın i y i y a d a k ö t ü s o n u ç l a r v e r m e s i , y a d a ç a ğ ı d ü ­ z e lt m e s i y a d a d a h a k ö t ü h a le s o k m a s ı, a y r ı b ir iş t ir . B ir k im s e n in , i ç i n d e y a ş a d ı ğ ı ç a ğ d a n s ö z e t m e s i h e r z a ­ m a n t e h lik e lid ir . Ç ü n k ü , k a z a n ılm a s ı y a d a k a y b e d i l m e ­ 70 s i s ö z k o n u s u o la n ş e y , a n l a ş ı lm a y a c a k k a d a r g e n iş t ir . İ le r i s ü r ü le b ile c e k b ir k a ç d ü ş ü n c e y le y e t in ilm e lid ir . F r a n c e s c o C o lo n n a ’n ın k it a b ı, b i r r ü y a b iç im in d e y a z ı l ­ m ış v e b i r in s a n ilin t is i o l a r a k e le a lın m ış t a b i î a ş k ı ta n r ıla ş t ır ılm ış t ır , d u y u la r a g e n iş y e r v e r il m e s i n i h o ş g ö r ­ m e d i ğ i h a ld e , e v l iliğ in h ır is tiy a n lık t a g ö r ü le n b a ğ lı lı k t e m e lin i k e s in o la r a k b ir y a n a b ır a k m ış t ır . K it a p 1943’ te y a z ılm ış tı. V i k t o r y a ç a ğ ın d a y a ş a y a n R id e r H a g g a rd is e b u k o n u y u e le a lm ış v e o n u k e n d in e g ö r e iş le m iş t ir . K o n u s u n u b i r r ü y a o la r a k a n la t m a m ış a m a a h lâ k i ç a t ı ş ­ m a y ı d u y u r m u ş tu r b iz e . G o e t h e , G r e t c h e n — H e le n — G l o r i o s a t e m a ’s ın ı, F a u s t ’ u n r e n k d o lu k u m a ş ın a , k ır ­ m ız ı b ir ip lik g ib i k a t ış t ır m ış t ır . N ie t z s c h e , t a n r ın ın ö l ­ d ü ğ ü n ü b ild ir m iş v e S j it t e le r , t a n r ıla r ın o r t a y a ç ık ıp k a y b o l m a l a r ın ı b i r m e v s i m le r m itin e ç e v i r m i ş t i r . Ö n e ­ m i n e o lu r s a o ls u n , b u ş a ir le r in h e r b ir i, ç a ğ l a r ı n ın b i ­ lin ç li g ö r ü ş ü n d e o r t a y a ç ı k a c a k d e ğ i ş i k li k l e r i ön ceden s ö y l e y e r e k , b in le r c e k iş in in s e s i i l e k o n u ş m u ş la r d ır . Ş A İR Y a r a t ı c ıl ı k d a , t ıp k ı ö z g ü r lü k gi!bi, i ç i n d e b ir s ır t a ­ ş ım a k t a d ır . P s i k o l o g b u ik i b e lin iş i d e b i r e r s ü r e ç o l a ­ r a k t a s v ir e d e b ilir , a m a b u n la r ın o r t a y a k o y d u ğ u f e l ­ s e f e p r o b le m in e b ir ç ö z ü m b u la m a z . Y a r a t ı c ı in s a n , ç e ­ ş itli b i ç i m le r d e ç ö z m e ğ e ç a lış t ığ ım ı z h a ld e , h e r z a m a n b a ş a r ı s ız lı ğ a u ğ r a d ığ ım ız b i r b i lm e c e d ir . B u n u n la b i r ­ lik t e , m o d e r n p s ik o lo ji, s a n a t ç ı v e ü rü n ü p r o b le m in e a r a s ır a e ğ ilm e k t e n d e v a z g e ç m i ş d e ğ il d ir . F r e u d , s a n a t e s e r in i, s a n a t ç ın ın k iş is e l y a ş a n t ıs ın d a n ç ı k a r m a y o l u ­ nu ile r i sü rerk e n , b u ç e ş it p r o b le m le ri a ç a c a k b ir a n a h ­ t a r b u ld u ğ u n u s a n m ış t ı. B u y o ld a n g id e r e k , b a z ı ç ö z ü m ­ l e m e le r y a p ı la b i l e c e ğ i d o ğ r u d u r . Ç ü n k ü , b i r s a n a t e s e ­ r in i, t ıp k ı b ir n e v r o z g i b i, k o n p le k s d i y e 71 a d la n d ır ır d ı- ğ ım ız p s iş ik h a y a t d ü ğ ü m le r in e g e r i g ö t ü r e b il m e k a k la y a k ın g e lm e k t e d ir . N e v r o z la r ın , p s iş ik a la n d a n e d e n s e l b ir k a y n a k la r ı o ld u ğ u n u , y a n i h e y e c a n d u r u m la r ın d a n y a d a ç o c u k lu k ç a ğ ı n ı n g e r ç e k y a d a h a y a lî y a ş a n t ıla ­ r ın d a n d o ğ d u ğ u n u i l e r i s ü r e n F r e u d , b ü y ü k b ir k e ş if y a p m ış t ı. F r e u d ’u n y o lu n d a n g id e n R a n k v e S t e k e l g i b i b ilg in le r , ö n e m li s o n u ç la r e ld e e t t ile r . Ş a ir in p s iş ik e ğ i ­ lim in in , e s e r in i t e p e d e n t ır n a ğ a e t k ile d iğ i in k â r e d i le ­ m e z . Ş a r in iş l e d i ğ i k o n u y u s e ç m e s i n d e v e m a lz e m e s in i k u lla n m a s ın d a k iş is e l f a k t ö r l e r i n b ü y ü k r o l o y n a d ığ ın ı sö y le m e k d e , y e n i b i r d ü ş ü n c e il e r i s ü r m e k d e ğ ild ir . B u n u n la b ir lik t e , b u e t k in in n e k a d a r g e n iş o ld u ğ u n u v e n e g a r ip y o l la r d a n d i l e g e ld iğ in i g ö s t e r d iğ i iç in , F r e u d ’ ­ ç u o k u lu ö v m e k g e r e k ir . F r e u d , n e v r o z u , d o l a y s ız b i r z e v k a r a c ı y e r in e k o n ­ m u ş b ir ş e y o la r a k g ö r ü r . D e m e k k i, n e v r o z u , u y g u n s u z b ir ş e y , b ir h a t a , b i r k a ç a m a k , b ir m a z e r e t y a d a b ir b i le b i l e k ö r lü k o l a r a k d ü ş ü n ü r . N e v r o z , d ış g ö r ü n ü ş b a ­ k ım ın d a n b ir a k s a k lık t a n b a ş k a ş e y o l m a d ığ ı a n la m s ız ­ l ığ ı b a k ım ın d a n d a t e d i r g i n e d i c i b i r ö z e llik t a ş ı d ı ğ ı iç in , n ev ro z h a k k ın d a i y i b ir ş e y s ö y le y e c e k in s a n b u lm a k z o r d u r . Ö te y a n d a n , b i r s a n a t e s e r i , ş a ir in b a s t ır m a la r ı i le a ç ık la n a b i li r b i r şey o la r a k e le a lın ır s a , n e v r o z la a r a s ın d a y a k ın b ir b a ğ la n t ı k u r u ld u d e m e k t ir . B ir b a k ı­ m a , s a n a t e s e r in in b u s ır a d a y e r a lm a s ı h iç t e f e n a s a ­ y ı la m a z . Ç ü n k ü , F r e u d ’ c u p s ik o lo ji, d in i v e f e l s e f e y i d e a y n i b i ç i m d e e le a lır . S a n a t e s e r in e b u b i ç i m d e y a k l a ş ­ m a n ın , s a n a t e s e r in i e t k ile y e n k iş is e l b e l ir l e y iş l e r i ( b u b e l ir l e y iş o lm a k s ız ın s a n a t e s e r i n i d ü ş ü n m e k k a b il d e ­ ğ i l d i r ) o r t a y a ç ık a r m a k t a n b a ş k a b ir ş e y o lm a d ığ ı k a ­ b u l e d il ir s e , k im s e n in b u in c e l e m e m e to d u n a it ir a z ı o l a ­ m a z . A m a b ö y l e b i r ç ö z ü m le m e n in , s a n a t e s e r in in k e n ­ d is i h a k k ın d a a ç ı k l a m a la r s a ğ l a y a c a ğ ı i l e r i s ü r ü lm e ğ e k a lk ılır s a , h e m e n it ir a z e d ile b il ir . B ir s a n a t e s e r in e i ş ­ 72 le m iş o l a n k iş is e l m i z a ç f a r k lı lık la r ı ö n e m li d e ğ il d i r . B ir s a n a t e s e r in d e ö n e m li v e t e m e l o la n ş e y , k iş is e l h a ­ yat a la n ın ın ço k y ü k s e k le r in e u la ş a r a k , in s a n o la r a k ş a ir in k a f a s ı v e y ü r e ğ in d e n in s a n lığ ın k a f a s ı v e y ü r e ğ i ­ n e s e s le n m e s id ir . S a n a t a la n ın d a , k iş i s e l b ir y a n ın b u ­ lu n m a s ı 'k ıs ıtla y ıc ı b ir ş e y d ir , h a tta b ir g ü n a h t ır . B ir « s a n a t » b i ç i m i, t e m e l b a k ım ın d a n k iş i s e ls e , b i r n e v r o z g i b i e le a lın m a y ı h a k k e d e r . S a n a t ç ıla r ın h e p s in in n a r ­ c i s s i s t i c ( k e n d in e â ş ı k ) k im s e le r o ld u k la r ım , y a n i h e p s i­ n in a u t o - e r o t i c y a d a ç o c u k lu k ç a ğ ın d a g ö r ü le n ö z e lli k ­ le r t a ş ıy a n g e liş m e m iş 'k im s e le r o ld u k la r ın ı il e r i s ü r e n F r e u d 'c u o k u lu n b u id d i a s ı b e l k i b ir ö lç ü d e d o ğ r u d u r . B u n u n la b ir lik t e , b u id d ia s a d e c e k iş i o la r a k s a n a t ç ı iç in g e ç e r l id i r v e s a n a t ç ı o l a r a k in s a n i le h iç b i r ilin t is i y o k ­ tu r . İ n s a n , s a n a t ç ılık g ü c ü n d e , n e a u t o — e r o t i c n e d e n o n — e r o t i c ’d i r , s a d e c e n e s n e l v e k iş i — d ış ıd ır ( g a y r i ş a h s îd ir ) . Ç ü n k ü b i r s a n a t ç ı o la r a k o , s a d e c e k e n d i e s e ­ r id ir , y o k s a b ir in s a n b i r e y i d e ğ ild ir . H e r y a r a t ıc ı in s a n , ç e liş k e n y a t k ın lık la r ın b i r s e n t e ­ zi y a d a b i r ik iliğ id ir . B ir y a n d a n , k iş is e l h a y a t ı o la n b i r in s a n b i r e y id ir , ö te y a n d a n k iş i — d ış ı, y a r a t ı c ı b i r s ü ­ r e ç t ir . în s a n b i r e y i o la r a k s a ğ l a m y a d a h a s t a o la b i l e ­ ce ğ in e göre, k iş iliğ in i b e li r l e y e n şe y le r i b u lm a k iç i n p s iş ik y a p ıs ın a b a k m a m ız g e r e k ir . A m a o n u s a n a t g ü ­ c ü a ç ıs ın d a n r in e a n la m a k is t e r s e k , m u t la k a b a k m a m ız g e re k ir. B ir İ n g iliz y a r a t ıc ı iş le ­ c e n t ilm e n in in , b ir P r u s y a l ı s u b a y ın , b i r k a r d in a lin y a ş a y ış b iç im le r in i, k i­ ş is e l f a k t ö r l e r le a ç ı k l a m a ğ a k a lk a r s a k k a v s e t li b i r h a t a iş le m iş o lu r u z . C e n t ilm e n , s u b a y v e d in a d a m ı, k iş i — d ı­ ş ı b ir r o lü d ile g e t ir e n k im s e l e r d ir v e p s iş ik y a p ıla r ı b ir ö z e l n e s n e llik le n ite le n m iş t ir . S a n a t ç ın ın , b i r r e s m î k is ­ v e t a ş ıy a r a k iş g ö r d ü ğ ü n ü s ö y l e m e y i z , b u n u n t a m t e r s i g e r ç e ğ e d a h a y a la n d ır . A m a s a n a tç ı, b e l li b ir b a k ım ­ d a n , y u k a r d a s ö z ü g e ç e n k im s e l e r e b e n z e m e k t e d ir . Ç ü n ­ 73 k ü , s a n a tç ın ın e n t e m e l n it e lik le r in d e n b ir i, o n d a , k i­ ş i s e l h a y a t a k a r ş ılık , t o p lu lu k s a l p s iş ik h a y atm a ğ ır b a s m a s ıd ır . S a n a tın , in s a n ı y a k a l a y a n v e b i r â l e t g ib i k u lla n a n d o ğ u ş t a n — g e l m e b ir d ü r tü o ld u ğ u s ö y le n e ­ b ilir . S a n a tç ı, k e n d i a m a ç la r ın a y ö n e le n ö z g ü r b ir k im ­ s e d e ğ i l , k e n d in i s a n a ta ö d ü n ç v e r e r e k s a n a t ın a m a ç la ­ r ın ın g e r ç e k l e ş m e s in i s a ğ l a y a n b i r k im s e d ir . B ir b i r e y o l a r a k , r u h s a l h a lle r i, ir a d e s i, k iş is e l a m a ç la r ı s ö z k o n u ­ su o l a b i l i r ; s a n a t ç ı o l a r a k e n y ü c e a n la m d a « in s a n » d ır o . İ n s a n lığ ın b ilin ç d ış ı h a y a tın ı t a ş ıy a n v e b i ç im le n d i ­ r e n « t o p lu lu k s a l i n s a m d ır o . B u g ü ç ö d e v i y e r i n e g e t i ­ r e b il m e k iç in , k im i z a m a n m u tlu lu ğ u n u v e s ır a d a n in ­ s a n h a y a t m ı y a ş a n m a y a d e ğ e r k ıla n h e r ş e y i b ir y a n a b ır a k m a s ı g e r e k i r . B u n la r g ö z ö n ü n d e t u t u lu n c a , ç ö z ü m l e y ic i b ir m e t o d k u lla n a n p s ik o lo ğ u n g ö z ö n ü n d e s a n a t ç ın ın .n için i lg i ç e ­ k i c i b i r k o n u o ld u ğ u a ç ı k ç a g ö r ü lü r . S a n a t ç ın ın h a y a t ı­ n ın ç a t ı ş m a l a r l a d o l u o l m a m a s ı k a b il d e ğ i l d i r . Ç ü n k ü o n u n y ü r e ğ i n d e ik i g ü ç s a v a ş ı p d u r m a k t a d ır . B u g ü ç l e ­ r in b i r i n c is i, s ır a d a n in s a n ın h a y a t a , g ü v e n c e , d o y g u n ­ lu ğ a , m u t lu lu ğ a k a r ş ı d u y d u ğ u ö z le m , ö t e k is i h e r ç e ş it k iş i s e l i s t e ğ i b i r y a n a a t a c a k d e r e c e y e v a r a n k a b a b ir y a r a t m a tu tk u s u d u r . S a n a t ç ıla r ın h a y a t ın ın , g e n e l o la ­ r a k , k ır ık d ö k ü k ( t r a ji k d e m e m e k iç in b u k e l im e y i k u l­ l a n ı y o r u m ) g e ç m e s i , s in s i b i r b i ç i m d e c e z a y a ç a r p t m l m a la r ın d a n ö t ü r ü d e ğ il, İ n s a n î v e k iş is e l b a k ım d a n y o k ­ s u l b i r h a y a t s ü r m e le r in d e n ö tü r ü d ü r . Y a r a t ı c ı a t e ş in t a n r ıs a l a r m a ğ a n ın ı a lm ış k im s e n in , b u a r m a ğ a n a k a r ­ ş ılık ç o k ş e y l e r ö d e m e s i g e r e k t i ğ i h e r z a m a n g ö r ü lm ü ş ­ t ü r . H e r b ir im iz in , iç im iz d e , d o ğ u ş t a n b i r e n e r j i i le d ü n ­ yaya g e l d iğ im iz i s ö y le y e b ili r i z . Y a p ım ız d a k i e n g ü ç lü k u v v e tin , ö t e k ile r i b u y r u ğ u a ltın a a ld ığ ın ı v e g e r i y e p e k ö n e m li b i r ş e y b ır a k m a d ığ ın ı d a s ö y l e y e b ili r i z . B ö y l e c e , y a r a t ı c ı g ü ç , in s a n i ç t e p i le r in i o ö l ç ü d e k u r u t u r k i, h a ­ 74 y a t k ıv ılc ım ın ı s ü r d ü r m e k v e k e n d in i k u r t a r a b ilm e k iç in , k iş i s e l e g o ’n u n h e r ç e ş i t k ö t ü n i t e lik le r i, y a n i k a b a ­ lık , b e n c i l l ik , k e n d in i b e ğ e n m iş lik ( a u t o — e r o t i a m d e ­ n ile n ş e y ) g ib i n it e lik le r i e d in m e s i g e r e k ir . S a n a t ç ın ın a u t o — e r o t i s m ’i , k ü ç ü k y a ş la r d a , k e n d ile r in i s e v m e y e n k im s e le r in y ı k ıc ı e t k ile r in d e n k o r u n m a k z o r u n d a k a la n g a y r i m e ş r u y a d a ih m a l e d ilm iş ç o c u k la r ı n a u t o — e r o t i s m ’ in e b e n z e r . B u ç e ş i t ç o c u k l a r , y u k a r ıd a s ö z ü g e ç e n a m a c ı g e r ç e k l e ş t i r m e k i ç i n , k ö t ü a lış k a n lık la r e d in ir v e daha s o n r a la r ı, h a y a t la r ı b o y u n c a k a la ra k , y a d a a h lâ k v e çocu ksu ve z a v a l lı hukuk y a s a la rın ı çiğ n e y e r e k k a s k a t ı b i r e g o s a n t ir i z m e k a p ılı r la r . S a n a t ç ıy ı a ç ı k la y a n ş e y in , s a n a t ı d e ğ i l d e k iş is e l h a y a t ın ın y e t e r s iz li k le r i v e ç a t ı ş m a l a r ı o ld u ğ u n u n a s ıl ile r i s ü r e b il ir i z ? B ü tü n b u n ­ la r , o n u n , b i r s a n a t ç ı o l m a s ın d a n d o ğ a n e s e f e d i l e c e k s o n u ç la r d ır . O b i r s a n a t ç ıd ır , y a n i d o ğ d u ğ u n d a n b e r i, s ır a d a n in s a n ın y a p a c a ğ ın d a n ç o k d a h a b ü y ü k b i r g ö r e ­ v e ç a ğ r ı l m ı ş b ir k im s e d ir . Ç o k m ik t a r d a e n e r j in in b e lli b ir y ö n d e h a r c a n m a s ı h a y a t ın b a ş k a b i r t a r a f in in k u ­ r u t u lm a s ı d e m e k t ir . E s e r in in k e n d in e s u n u lm u ş b ir lik t e o ld u ğ u n u : k e n d is iy le b ü y ü y ü p o l g u n la ş a c a ğ ı n ı ş a ir in b i lm e s i y a da s ı r f d ü ş ü n d ü ğ ü iç in , b u e s e r i y o k t a n v a r e t m iş o ld u ğ u n u s a n m a s ı a r a s ın d a ö n e m li b i r f a r k y o k t u r . B u k o n u d a k i d ü ş ü n c e s i, e s e r in in , tıp k ı b ir ç o c u ğ u n a n n e s in i a ş m a s ı g ib i, e s e r in ş a ir i a ş m a s ı g e r ç e ğ i n i ş u y a d a b u b i ç im d e d e ğ iş t ir e m e z . Y a r a t ı c ı s ü r e c in k a d ın s ı b i r y a n ı v a r d ı r ; v e y a r a t ı c ı e s e r , b ili n ç d ış ı d e r in lik le r d e n , b a ş k a b ir d e ­ y i ş le , a n a la r ın a la n ın d a n f ış k ır ı r . Y a r a t ı c ı g ü c ü n e g e ­ m e n lik k u r d u ğ u h e r y e r d e in s a n h a y a t ı, iş g ö r e n i r a d e ­ y e a y k ır ı o la r a k b i li n ç d ı ş ı t a r a f ın d a n y ö n e t il ir v e y o ğ ­ r u lu r . B u d u r u m d a , o l a y la r ı g ö z l e m e k le y e t in e n ç a r e s iz b ir g ö z l e m c id e n b a ş k a ş e y o l m a y a n b i li n ç li e g o , d e r in a k ın t ıla r a k a p ılıp g id e r . G e liş m e k t e 75 o la n eser, ş a ir in a l m y a z ıs ı h a lin e g i r e r v e o n u n p s iş ik g e li ş m e s i n i b e lir ­ le r . F a u s t’u y a ra ta n G oeth e d e ğ i l. G oe th e’y i yaratan F a u s t ’ tu r . P e k i, F a u s t , b i r s e m b o ld e n b a ş k a n e d ir ? B u ­ n u s ö y l e r k e n , i y i c e b ilin e n b i r ş e y i g ö s t e r e n b ir s e m b o ­ lü d e ğ i l, i y i c e b ilin m e y e n , d ip d ir i b ir ş e y i d ile g e t ir e n b ir a n la t ım ı k a s t e d iy o r u m . B u r a d a s ö z k o n u s u o la n , h e r A lm a n r u h u n d a y a ş a y a n v e G o e t h e ’n in d o ğ m a s ı n a y a r ­ d ı m e t t i ğ i b ir ş e y d i r . F a u s t ’u y a d a « Z a r a t u s t r a B ö y l e D e d i » y i b i r A lm a n d a n b a ş k a s ın ın y a z a b i l e c e ğ i n i d ü ş ü ­ n e b ilir m iy iz ? B u e s e r l e r i n ik is i d e , A lm a n y a n s ıy a n b ir ş e y in ru h u n d a ( J a c o b B r u c k h a r d t ’ m b ir z a m a n la r « İ lk i m g e » d e d iğ i ş e y ) y a n i b ir h e k im y a d a in s a n lık — ö ğ r e t m e n i im g e s i ü z e r in d e d u r m a k t a d ır . B i l g e a d a m ın y a d a in s a n lığ ın k u r t a r ıc ıs ın ın t e m e l i m g e s i, k ü ltü r h a ­ y a tın ın o r t a y a ç ık t ığ ı ilk ç a ğ l a r d a n b e r i, in s a n lığ ın b ili n ç d ış m d a ö r t ü lü v e h a r e k e t s iz h a ld e d u r m a k t a d ır . K a r ­ g a ş a l ık ç a ğ l a r ı g e ld iğ i v e t o p lu m d iğ i z a m a n , b u t e m e l i m g e büyük h a t a la r i ş l e ­ o r t a y a ç ık a r , in s a n l a r n e y a p a c a k la r ı n ı ş a ş ır d ık la r ı z a m a n , b i r y o l g ö s t e r i c i y e , b ir ö ğ r e t m e n e h a tta b ir h e k im e ih t iy a ç d u y a r la r . B u t e m e l im g e l e r i n s a y ıs ı k a b a r ı k t ı r ; a m a a n c a k g e n e l b ir ş a ş ­ k ın lık d ü z e n s iz lik b e l ir d i ğ i z a m a n o r t a y a ç ık a r la r . B i ­ lin ç li h a y a t, s a h t e liğ e v e t e k — y a n l ılı ğ a b o ğ u l d u ğ u z a ­ m a n , b u i m g e l e r ( i ç g ü d ü s e l o la r a k d i y e b ili r iz ) h a r e k e ­ t e g e ç e r v e b ir e y l e r i n r ü y a la r ın d a , k â h in le r in v e ş a ir ­ le r in g ö r ü m le r in d e o r t a y a ç ı k a r a k ç a ğ ı n p s i ş ik d e n g e ­ sin i y e n id e n , k u r a r la r B ö y l e c e , ş a ir in e s e r i , iç i n d e y a ş a d ığ ı t o p lu m u n m a ­ n e v î i h t iy a ç la r ın ı g id e r m e k iş in i ü z e r in e a l ır v e b u n d a n ö tü r ü , ş a ir in e s e r i , k e n d is i iç in , k iş is e l a lm y a z ıs m d a n ç o k d a h a ö n e m lid ir . B u n u n f a r k ın d a o lu p o l m a m a k d u ­ r u m u d e ğ i ş t ir m e z . E s e r in in e l in d e b i r â le t o ld u ğ u iç in , ş a ir b u e s e r e b o y u n e ğ m iş t ir . B u n d a n ö t ü r ü , e s e r i n i y o ­ r u m la m a s ın ı is t e y e m e y i z ş a ir d e n . G ö n lü n d e k in i d ile g e ­ 76 t ir m e k le e n iy i iş i y a p m ış t ır o ; e s e r in y o r u m u n u b a ş - k a la r m a v e g e l e c e k k u ş a k la r a b ır a k m a lıd ır . B ü y ü k b ir sanat e se ri b ir rü y a y a b en zer; d ış b a k ım d a n a p a ç ık g ib i g ö r ü n d ü ğ ü h a ld e , k e n d is in i h i ç b ir z a m a n a ç ı k l a ­ m a z v e h iç b ir z a m a n b e s b e l l i b i r a n la m t a ş ım a z . R ü y a lıiç b ir z a m a n , «ş u n u y a p m a lı s ı n » y a d a « h a k ik a t b u d u r » d e m e z . R ü y a , t a b ia t ın b i r b i t k iy i y e t iş t ir d iğ i g ib i b iz e b ir im g e su n a r s a d e c e ; s o n u ç ç ı k a r m a y ı b ize, b ır a k ır . B ir k im s e k a r a b a s a n ( k â b u s ) g ö r m ü ş s e , b u o n u n y a ç o k k o r k t u ğ u n a y a d a h i ç k o r k m a d ığ ın a i ş a r e t t i r ; y a ş l ı b i l ­ g e y i r ü y a s ın d a g ö r ü r s e b u d a o n u n y a ç o k i y i y e t iş m iş o ld u ğ u n u y a d a ö ğ r e t m e n e ih t i y a c ı b u lu n d u ğ u n u g ö s t e ­ r ir . S a n a t e s e r in in s a n a t ç ıy a e t k il e d iğ i g i b i, b i z e d e e t ­ k ile m e s in i s a ğ la r s a k , b u ik i a n la m ın d a , b i r k a p ıy a ç ı k ­ t ığ ın ı g ö r ü r ü z . S a n a t e s e r in in a n la m ın ı k a v r a m a m ız iç in , b u e s e r i n b ir z a m a n s a n a t ç ıy ı ş e k ille n d ir d iğ i g ib i, b iz i d e ş e k ille n d ir m e s in i s a ğ l a m a m ız g e r e k ir . O z a m a n , s a ­ n a t ç ın ın n e ç e ş i t b i r y a ş a n t ı y a ş a d ığ ın ı k a v r a r ız . Ş a i­ r in , y a ln ız lık ç e k e n v e h a t a la r a d ü ş e n b i lin c in a ltın d a b u lu n a n i y i le ş t ir ic i v e k u r t a r ıc ı g ü ç l e r e b a ş v u r d u ğ u n u ; b ü tü n in s a n la r a o r t a k la ş a r i t m s a ğ l a y a n v e h e m d u y ­ g u la r ın ı h e m d e ö z le m le r in i in s a n lığ ın tü m ü n e a n la ta ­ b ilm e s i im k â n ın ı v e r e n h a y a t k a y n a ğ ın a , y a n i in s a n o ğ ­ lu n a i ç t e n i ç e ilin t ili o l a n h a y a t k a y n a ğ ın a u la ş m ış o l ­ du ğu n u g ö rü rü z. S a n a t y a r a t ış ın ın p a r t ic ip a t io n m is t iq u e ve s a n a t ın e t k in liğ in in ( m is t ik k a t ı lı ş ) h a lin e s ır r ı, b ir geri d ö ­ n ü ş t e a r a n m a lıd ır . B u y a ş a n t ıy a k a t ıla n b i r e y d e ğ i l in ­ s a n d ır v e b u r a d a , b i r e y s e l in s a n v a r lı ğ ın ın b a ş m a g e ­ le n l e r d e ğ i l , s a d e c e in s a n v a r lığ ı n ın b a ş ın a g e l e n le r ö n e m lid ir . B ü y ü k s a n a t e s e r le r i n e s n e l v e k iş i — ■d ış ı o ld u k la r ı h a ld e , iş t e s ı r f b u n d a n ö t ü r ü b iz i d e r in d e n d e ­ r in e e t k ile m e k t e n ötü rü , d e g e r i k a lm a z la r . V e y in e b u n d a n ş a ir in k iş is e l h a y a t ın ın , 77 s a n a t ı b a k ım ın d a n b ir t e m e l o l d u ğ u d e ğ i l, a n c a k s a n a t ın ı k o la y la ş t ır a n y a d a o n u e n g e ll e y e n b ir ş e y o ld u ğ u s ö y l e n e b il ir . G ü z e llik t e n a n la m a z b ir k im s e g i b i, i y i b i r v a t a n d a ş , b i r n e v r o z lu , b i r c a n i g i b i y a ş a y a b i li r ş a ir . H a y a t b i ç i m i, i lg i ç e k i c i y a d a k a ç ın ılm a z b i r ş e y o l a b i li r a m a ş a ir in a ç ık l a m a z . 78 k e n d in i İÇİNDEKİLER Sigmund Freud: Dostoyevski ve Baba Katilliği Alfred Adler : Dostoyevski ................................ Carl Gustav Jung: Psikoloji ve Edebiyat 5 33 51 B u k it a p t a ; S ig m u n d F r e u d , A lfr e d S A d le r v e C a r l G u s ta v Jung e d e b iy a t v e p s i k a n a l i z a r a s ı n d a k i i li ş k i y i [:' r u h u ( p s y c h e ) b ü t i in b i l i m l e r i n v e i n c e l i y o r l a r . Jung “ în s a n | s a n a t la r ın k a y n a ğ ıd ır ” d iy e r e k b u i li ş k iy i g e n e l o l a r a k i n c e l e r k e n : \ F r e u d v e A d l e r D o s t o y e v s k i ’ n in k i t a p l a r ı n d a k i t i p l e r i ile k e n d i y a ş a m ı a r a s ı n d a k i i l i ş k i le r e ; d e ğ in e r e k s o n u c a v a r m a y a ç a lış ıy o r la r . i