KÜLTÜR OCAĞI VAKFI TÜRK KÜLTÜRÜ İNCELEMELERİ DERGİSİ SOSYAL BİLİMLERDE AKADEMİK DERGİCİLİĞİN MESELELERİ ÇALIŞTAYI B İ L Dİ R İ L E R KOCAV-EROL GÜNGÖR KÜLTÜR MERKEZİ 13 MART 2020 HAZIRLAYANLAR: Prof. Dr. Nihat ÖZTOPRAK Doç. Dr. Ümran AY SAY KOCAV YAYINLARI: 17 Akademi Dizisi: 6 ©KOCAV Yayınları, Nisan 2021, İstanbul Düzenleme Kurulu Prof. Dr. Nihat ÖZTOPRAK (Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi) Prof. Dr. Ali AKYILDIZ (29 Mayıs Üniversitesi) Prof. Dr. Davut HUT (Marmara Üniversitesi) Doç. Dr. Recep AHISHALI (Marmara Üniversitesi) Doç. Dr. Ümran AY SAY (Marmara Üniversitesi) Doç. Dr. Uğur DEMİR (Marmara Üniversitesi) Doç. Dr. Bünyamin AYÇİÇEĞİ (İstanbul Üniversitesi) Dr. Öğr. Üyesi Nusret GEDİK (Marmara Üniversitesi) Sekreterya Doç. Dr. Ümran AY SAY İbrahim BİZ Araş. Gör. Zeynep ÖZ Zehra DAMAR Redaktörler Doç. Dr. Ümran AY SAY Araş. Gör. Zeynep ÖZ Merve GÜNAN Melike Alagöz ÇAYCIOĞLU Kapak Tasarım & Mizanpaj Engin DEMİR Eserin tüm hakları KOCAV Yayıncılık Tanıtım Araştırma Eğitim Hizmetleri Ltd. Şti.’ye aittir. Bu kitabın tamamı ya da bir kısmı 5846 sayılı yasanın hükümlerine göre yayınevinin ve editörünün izni olmadan hiç bir yöntemle (elektronik, mekanik ve fotokopi) çoğaltılamaz, özetlenemez, depolanamaz ve yayınlanamaz. Makalelerin bilimsel ve hukuksal tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. ISBN: 978-605-83598-8-8 Yayıncı Sertifika No: 14548 Baskı Yeni Devir Matbaacılık ve Gazetecilik Anonim Şirketi Cemal Ulusoy Cad. No: 35/1 (Milsan Tesisleri) Bahçelievler - İstanbul Tel: (0212) 613 4041 KOCAV Yayınları Avni Paşa Sokağı, No: 5 Süleymaniye-Fatih/İstanbul Tel: (212) 519 99 70-71 Faks: (212) 519 99 72 Web: www.kocav.org.tr e-posta: kocav@kocav.org.tr www.tkidergisi.com Uluslararası Bilimsel Nitelikte Dergi Yayıncılığında Türk Akademik Dergilerinin Konumu: Sosyal Bilimler Alan Örneği ■ Ahmet KOÇAK* Özet Belli aralıklarla çıkan, siyaset, edebiyat, ekonomik, teknik vb alanlarda yazıları hakem denetiminden geçtikten ve onaylandıktan sonra yayımlanan mecmuaya hakemli dergi ya da hakemli süreli yayın denir. Türk edebiyatı tarihinde ilk derginin yayımlanmasının üzerinden yaklaşık bir buçuk asır geçmiştir. İlki Mecmua-i Fünûn’la Temmuz 1862 tarihinde yayımlanmaya başlanan Türk dergiciliği, II. Meşrutiyet sonrasında kısa sürede büyük bir artış göstermiş, sonraki yıllarda ekonomik ve sosyal şartlar sebebiyle düşüş gösterse de cumhuriyet döneminde daha da gelişmiş, seksenli yıllardan sonra teknoloji ve elektronik ortamın gelişmesiyle çok büyük bir ivme kazanmıştır. Cumhuriyetle beraber yeni üniversitelerin kurulması zaman içerisinde bunların sayısının artması buna paralel olarak dergi sayısının artmasını sağlamış, bu da beraberinde kaliteyi ve akademik dergilerdeki yayımların niteliğini tartışılır hale getirmiştir. * Doç. Dr., İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü kocakahmet70@hotmail.com (https://orcid.org/0000-0002-0033-4188) 149 Akademik Dergiciliğin Meseleleri Çalıştayı Bu makale Türkiye’de akademik dergi yayıncılığının uluslararası niteliğe nasıl çıkabileceğini ya da akademik dergilerin içinde bulunduğu belli sorunları tartışmayı hedeflemektedir. Bunlar hakem inceleme süreci, intihal, yayın sürecindeki şeffaflık, yayınların kendi içindeki niteliği gibi sorunlardır. Anahtar Kelimeler Uluslararası hakemli dergi, bilimsel dergiler, uluslararası, editör, hakemlik. Giriş elli periyotlarla yayımlanan, yazıları hakem denetiminden geçtikten ve onaylandıktan sonra yayımlanan dergilere1 hakemli dergi ya da hakemli süreli yayın denir. Bilim insanlarının “araştırma, çalışma” sonuçlarını paylaşması ve geri bildirim almasının başlangıcı Batı’da on yedinci yüzyılda Journal des Sçavans (Fransa 1665) ve ardından on sekizinci yüz yılda kurumsallaşan Philosophical Transactions of the Royal Society of London (İngiltere 1752) ilk örnekler olarak zikredilebilir.2 Osmanlı Devletinde ilk yabancı dildeki süreli yayın, İstanbul’daki Fransız Büyükelçiliği tarafından Bulletin de Nouvelles (1795) dergisidir. Osmanlı Devletinde ilk özel teşebbüs süreli yayınların Tanzimat’tan çok geçmeden çıkmaya başladığı görülür. Türk toplumuna modern ilim ve kültürü yakından tanıtmak üzere 1849 yılında Vakayi-i Tıbbiye3 ve daha sonra 1862 yılında yayımlanmaya başlanan ve Münif Paşa’nın öncülüğünde çıkan Mecmua-i Fünun’dur.4 Cumhuriyetin kuruluşundan sonra harf inkılabına kadar kısa dönemde akademik anlamda başta İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası olmak üzere Türk Mühendisler Ocağı’nın Fen Mecmuası, Demiryolları Mecmuası, Mühendis Mektebi Mecmuası, Telsiz Mecmuası, Fen B https://sozluk.gov.tr/ [Erişim: 10.01.2020]. Philosophical Transactions: 350 years of publishing at the Royal Society (1665 – 2015), pp. 3-4. https://royalsociety.org/~/media/publishing350/publishing350-exhibition-catalogue.pdf [Erişim: 10.01.2020] 3 Nimet Taşkıran, “Belgelerle İlk Türk Tıp Dergisi Vekayi-i Tıbbiye 1849”, Haseki Tıp Bülteni, Nisan-Mayıs-Haziran 1968, C:6, S:2, s.106-108. 4 Abdullah Uçman, “Mecmua-i Fünun”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 28, Ankara 2003, s. 270-271. 1 2 150 Ahmet Koçak Âlemi ve Tabiat Âlemi gibi dergiler yayın hayatına girmiştir.5 Belleten gibi sayıları çok olmayan ama içinde çok önemli ve yeni ufuk açıcı makaleler yayımlanmıştır. Türkiye’de akademik dergicilik alanındaki esas büyük gelişme doksanlı yıllarda başlamış, iki binli yıllarda üniversite sayısının giderek artması, aynı şekilde teknik ve elektronik alanlardaki yeni gelişmeler bunu daha da hızlandırmıştır. Konuyla ilgili yapılan çalışmalarda 1997 yılında Türkiye’de çıkan akademik/bilimsel dergi sayısı 643 olarak tespit edilirken 2002 yılında 833’e, 2014 yılında ise 1679 sayısına ulaşmıştır ve aynı çalışmaya göre de bu dergilerin yüzde ellisi sosyal bilimler alanındadır.6 2020 yılının ilk aylarında ise TÜBİTAK Ulakbim DergiPark’a kayıtlı sosyal bilimler alanındaki dergi sayısı 2041 sayısına ulaşmıştır.7 Bu çalışma çerçevesinde sosyal bilimler alanında uluslararası hakemli dergilerin niteliği, karşılaşılan sorunlar ve bunları aşmaya yönelik çözüm önerileri üzerinde durulacak ve teklifler sunulmaya çalışılacaktır. Nitelikli Bir Hakemli Derginin Özellikleri Bilim insanı ya da araştırmacı bilimsel araştırma yöntem ve tekniklerini kullanan, bilimsel etik ilkelerini benimsemiş, bu yönde çalışma, araştırma yapan ve bunu yayımlayan, duyuran kişilerdir. Bir derginin başlıca hedefi, derginin amaç ve kapsamı içerisinde ve yayın ilkelerinde belirlediği alana makaleler aracılığıyla katkı yapmaktır. Bu katkının düzeyi makalelerin kalitesiyle ve niteliğiyle doğru orantılıdır. Dergiyi nitelikli kılan şayet dergi basılı ise kâğıdının iyi olması, cilt ve dizgi gibi fiziki basım kalitesi değildir. Nitekim bugün pek çok dergi hem maliyet hem de bilim insanlarının ulaşımı açısından daha kolay olduğu için internet/dijital ağlar ortamında yayına geçmiştir. Dergilerde yayımlanan makalelerin kalitesi ise bir zincirle birbirine bağlı çeşitli unsurların bir arada ve doğru şekilde bağlanmasıyla mümkündür. Bu zincirin halkalarında yazar (araştırmacı-bilim insanı), editör ve hakem süreci vardır. 5 Serhat Küçük, “Erken Cumhuriyet Dönemi Bilim Dergilerinin Vizyon Ve Misyonlar “, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 12, Sayı: 31, 2015, s.346-357. 6 Nazmi Kozak, Türkiye Akademik Dergiler Rehberi, Detay Yay. Ankara 2014. 7 https://dergipark.org.tr/tr/search?section=journal [Erişim: 08.03.2020]. 151 Akademik Dergiciliğin Meseleleri Çalıştayı 1. Makale (yazar-yayın) Bilimsel araştırma yöntem ve teknikleri kullanarak akademik dergilerde yayımlanmak üzere kaleme alınan yazılara makale denir. Makale, bir konuyu veya olayı savunan, kanıtlar kullanılarak yazılan akademik yazılardır. Başka bir ifade ile “Bir konuyu, bir olayı, bir eseri ele alıp çeşitli özelliklerini ayrıntılarıyla inceleyen ve onunla ilgili birtakım sonuçlara ulaşan; ya da bir görüşü, savı belge ve kanıtlarla destekleyerek savunan yazılara makale denir.”8 Bilgi vermek ve bir düşünceyi savunmak makalenin özünü teşkil eder. Makale yazarı, ileri sürdüğü tezleri, ayrıntılı bir biçimde doğru bilgi ve belgelerle destekleyerek nesnel ve bilimsel bir tavırla anlatır. Makalede önemli olan, düşüncelerin birbirini bütünleyen ve tamamlayan şekilde bir düzen içerisinde verilmesidir.9 Araştırmacı makalesini hazırlarken belli noktalara dikkat etmesi gerekir. Makale yazarken şu noktalara dikkat edilmeli: 1. Anlatımda düşünsel bir plân hazırlamalıdır. 2. Öznel yargılara ve değerlendirme cümlelerine yer verilmemelidir. 3. Anlatımda, çözümleme, kanıtlama, örnekleme, karşılaştırma ve sayısal verilerden yararlanma gibi nesnel düşünce geliştirme yollarından yararlanılmalıdır. 4. Yazar, anlattıklarının doğruluğuna güvenmeli ve anlattıklarını bir mantık çerçevesine oturtabilmelidir. 5. Anlattıklarında mantıksal bir bütünlük olmalı ve yargılar birbiriyle çelişmemelidir. 6. Her makale belirli bir alandaki uzmanlığın ürünüdür. Bu nedenle açık ve anlaşılır olmak makalenin temel koşullarındandır. 7. Anlatımda bilimsel kaynaklara müracaat edilmeli ve onlar vasıtasıyla görüşler desteklenmelidir. 8. Konuyla ilgili bilimsel terimlerden yararlanılmalıdır. 9. Makalede kaynakçaya yer verilmelidir.10 Şerif Aktaş - Osman Gündüz, Yazılı ve Sözlü Anlatım Okuma- Dinleme Konuşma- Yazma, Akçağ Yay. Ankara 2010, s.262. 9 Emin Özdemir, Yazınsal Türler, 2. baskı, Ümit Yayıncılık, Ankara 1994, s.134-137. 10 Salim Pilav - Şükrü Ünalan, Eğitim Fakülteleri İçin Yazılı ve Sözlü Anlatım, Nobel Yayıncılık, Ankara 2012. 8 152 Ahmet Koçak Uluslararası nitelikli dergilere gönderilecek makalelerde ana metnin dışında dikkat edilmesi gereken hususlar ise şunlardır: Başlık makalenin içeriğine uygun ve konuyu tam kapsayıcı olmalı. Makalenin ana düşüncesini veren “öz” olmalıdır. Burada bilinmesi gereken özün, özet olmadığıdır. Bunu yabancı dildeki karşılık açısından anlaşılması daha kolay olacaktır. Öz, İngilizcedeki “abstract”ın, özet ise “summary” sözcüğünün karşılığıdır. Öz, 150- 300 kelimeyi aşmamalıdır. Özet ise daha uzun olabilir.11 Yayımlanmak üzere dergiye gönderilen makalelerde zaman zaman öz ile ana metin ya da Türkçe öz ile İngilizce (çoğunlukla özler İngilizce talep edilmektedir) arasında da büyük farklar bulunmakta ya da kötü çeviriler ile karşılaşılmaktadır. Bunun için uluslararası niteliğe sahip bir dergide başeditör haricinde dil editörleri de olmalı ve diğer dillerdeki özler ya da özetler mutlaka onlar tarafından kontrolleri sağlanmalıdır.12 Son dönemlerde sosyal bilimler alanındaki dergilerde öz ile beraber dergilerin uluslararası okunurluğunu artırmak için genişletilmiş özet (extended summary) eklenmeye başlanmıştır. Burada çalışmanın sorununun, amacının, metodunun ve sonuçlarının geleneksel özete göre daha ayrıntılı ve alt başlıklar halinde açık bir şekilde verilmeli tercihen 600-800 kelime uzunluğunda olmalıdır. Buradaki alt başlıklar çalışmanın türüne göre çeşitlilik gösterebilir.13 Genişletilmiş özette kullanılacak alt başlıklar şu şekilde olabilir: Araştırma Yöntemi / Research Problem Çalışmanın amacına ve bağlamına ilişkin açıklama (birkaç cümle). Araştırma Soruları / Research Questions Araştırma soruları açıkça belirtilmeli. 11 Aytaç Yıldızeli, Bilgi Dünyası, 2011, 12 (1), s. 138. (128-144.) Ayrıca öz yazım konusunda şu kaynaklara bakılabilir: bk. Aytac Yıldızeli ve Hasan Işın Dener, “Makalelerde Öz Hazırlama Üzerine, Sağlık Bilimlerinde Süreli Yayıncılık-2005, (Ed. Orhan Yılmaz), Tübitak/Ulakbim, Ankara, 2005, s.170-199; Hasan Işın Dener ve Aytaç Yıldızeli, Oz Yazma: Surec ve İlkeleri. (Ed. Orhan Yılmaz), Sağlık Bilimlerinde Süreli Yayıncılık-2006, Tübitak/Ulakbim, Ankara, 2006, s. 37-48. 12 Aytaç Yıldızeli, Bilgi Dünyası, 2011, 12 (1), s. 138. (128-144). 13 Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), S. 20, Güz 2019, s. 454-455. [https://dergipark.org. tr/tr/pub/diledeara/article/472908] 153 Akademik Dergiciliğin Meseleleri Çalıştayı Literatür İncelemesi / Literature Review Literatür taramasının yöntemini (hangi temel kaynaklardan yararlanıldı, ne tür kaynaklara ulaşıldı vs.), amacını ve ulaşılan kaynakların genel olarak ortaya çıkarttığı görüntü, (bu konuda yapılan daha önceki araştırmaların ortak yönleri veya ayrıldığı noktalar nelerdir vs.) kısaca ifade edilmeli. Metodoloji / Methodology Çalışmanın metodu, inceleme, belge neşri, izlenen yol, karşılaştırma, yorumlama, eleştiri, örnek olay incelemesi, deneme, anket vb. Sonuçlar ve Tartışmalar / Results and Discussion Araştırma amaçlarına/sorularına ilişkin ana bulgular, temel çıkarımlar, sonuçlar ve/ ya öneriler. Akademik dergilerde kaynakların yazımı ya da kaynakça yazımındaki karışıklıklar da sıkça karşılaşılan durumlardandır. Dergiler birbirlerinden farklı kaynak verme yöntemleri tercih edebilir. Bunlar dergilerin yayın ilkelerinde açıkça ve örnekleriyle belirtilmektedir. Sosyal ve beşeri bilimler ile dil ve edebiyat alanındaki dergilerde kaynakların genellikle APA (Amerikan Psikoloji Derneği / American Psychological Association) ve MLA (Modern Language Association)’nın standartlarına uygun olarak verilmesi talep edilmektedir.14 Türkiye’de sosyal bilimler alanında çoğunlukla karşılaşılan hatalardan birisi bu konuda, aynı makale içerisinde her iki atıf sisteminin de yani hem metin içi hem de dipnot şeklinde kaynak gösterilmesidir. Bu da beraberinde bilimsel yayın göstergelerinin üst sıralarında yer alan ülkelerin bilimsel dergilerinde, kaynakçanın veriliş biçimine uyulmaması veya metnin belirlendiği biçimde düzenlenmemiş olması makalenin geri gönderme sebepleri arasında sayılmaktadır. Nitelikli bir makalenin ya da yayının ortaya çıkmasını engelleyen faktörler de vardır. Makaleyi kaleme alan bilim insanının deneyimsiz olması, zaman kısıtlamasının bulunması, yayın sayısını artırma düşüncesi, akademik yükseltme aceleciliği, etik ihlallere dikkat etmeme gibi hususlar makalenin eksik ya da Kaynakça yazımında daha geniş bilgi için bk. S. Serap Kurbanoğlu, Kaynak Gösterme El Kitabı, Üniversite ve Araştırma Kütüphanecileri Derneği, Ankara 2004. 14 154 Ahmet Koçak özürlü olmasına sebep olmaktadır. Burada kaleme alınan makalenin yayımlanacağı derginin de iyi seçilmesi gerekmektedir. Günümüz bilim dünyasında bilim dallarının alt sınıflara ayrılması, dergi sayısının artması belli ölçülerde makale yayımlamayı kolaylaştırmıştır, ancak burada en önemli nokta makalenin konusuna daha doğrusu alanına uygun dergiyi seçmelidir. Mesela eğitimle ilgili bir makaleyi, sosyal ve beşeri bilimler adı altında her konuya yer veren bir dergi yerine disiplini sınırlandırılmış sadece eğitim konularına yer veren bir dergide yayımlatmak daha mühimdir. Hatta günümüzde bu bilim dalları daha da alt sınıflara ayrılmış daha spesifik dergilerde yayımlatmak daha doğru bir tercihtir. Makalenin yayın sürecinde önemli noktalara dikkat edilmelidir. Bilim insanı makalesini tamamladıktan sonra yayın (dergi) araştırmasını da iyi yapmalıdır. Öncelikle makalenin alanına ait dergileri araştırmalıdır. Göndereceği derginin belli bir alanının olmasına dikkat etmelidir. Günümüzde her alandan makaleleri kabul eden, bir sayısında makale sayısı yüzleri bulan dergiler muteber kabul edilmemektedir. Derginin yayımlanma sıklığı ve sayılarında ne kadar makaleye yer verdiğine de dikkat edilmelidir. Bir başka özellik olarak derginin iletişim kolaylığı ya da dergiye makale gönderildiğinde ne kadar sürede geri bildirim verildiğidir.15 Derginin açık erişime izin verip vermediği de önemlidir. Açık erişim sayesinde makaleye daha çok insanın ulaşmasının önünün açıldığı göz önünde bulundurulmalıdır. Dergilerin yayın ilkeleri takip edilerek, makalelerde sayfa sınırlaması isteyip istemediği kontrol edilmeli, ona göre yön çizilmelidir. Dergilerin makaleler için maddi bir talepte bulunup bulunmadığı da önemlidir. Yükseköğretim Kurulu tarafından 07 Mart 2019 tarihli Genel Kurulunda alınan karar çerçevesinde bu tarihten sonra yayımlanan makaleler için geçerli olmak üzere (yağmacı/şaibeli-predatory) dergilerin belirlenmesinde belli kriterler getirmiştir. Bunlardan birisi de şudur: “Makale kabulünden sonra yayımlanması için yazardan ücret veya ek ücret talep eden dergiler (Yağmacı/Şaibeli Dergiler), bu ilişkinin bir çıkar çatışması içermesi nedeniyle doçentlik başvuru şartlarında (beyannamede) kullanılamayacaktır. Ancak özgeçmiş ve eserler listesine eklenecektir.”16 Mehmet Emin Küçük, “Bilimsel Nitelikte Bir Dergi İçin Uluslararası Kriterler”, https:// ulakbim.tubitak.gov.tr/sites/images/Ulakbim/mekucuk.pdf (Erişim, 15.02.2020) 16 http://www.uak.gov.tr/duyuru/2019E_S%C4%B1kcaSorulanSorularveCevaplar%C4%B1 15 155 Akademik Dergiciliğin Meseleleri Çalıştayı Kısaca büyük bir emek harcayarak bilimsel bir yayın hazırlayan araştırmacı makalesini nereye göndereceğini iyi araştırmalı ve ona göre karar vermelidir. 2. Editör ya da Editör Kurulu Hakemli dergilerde ikinci halkada ise editör(ler) ya da editör kurulu yer almaktadır. Editör, bir yayının yayımlanma sorumluluğunu taşıyan kişi(ler), yazıları düzenleyerek yayıma hazırlayanlardır. Editörlerin de belli sorumlulukları vardır.17 Editörler kendilerini daha geniş profesyonel editörler topluluğunun bir parçası olarak görmeli, ilgili politika ve gelişmelere ayak uydurmalı ve editöryal ekiplerinin eğitimli ve ilgili konularda bilgili olduklarından emin olmalıdırlar.18 1. Aktif olarak bilimsel araştırma yapan, gelişime açık, vizyon sahibi ve yayın politikası dahil bütün unsurları gözden geçirerek değişimi takip eden biri olmalıdır. 2. Akademik dünyayı ve yeni gelişmeleri yakından takip eden, genç bilim insanlarına fırsat sunmayı gaye edinmiş olmalıdır. Bu arada pek çok dergide unvan ön planda tutulduğu, dolayısıyla akademinin başlangıç aşamasında olan insanların bu gerekçelerle yayın yapmakta zorlandıkları şikâyetleri de göz ardı edilmemelidir. 3. Redaksiyon ve yayın detay kontrollerini tam ve eksiksiz yapmalıdır. 4. Bilimsel derginin ticari baskılardan bağımsız yayın yapabilecek hale gelmesi için çaba sarf etmeli ve bunu güvence altına almalıdır. 5. Makale ön değerlendirmesini yaparak şekil ve içerik açısından uygun olup olmadığına bakmalıdır. Derginin yayın çizgisine ve içerik açısından uygun olmayan makaleleri yazara iade etmelidir. 6. Gelen çalışmanın daha önce yayımlanıp-yayımlanmadığını kontrol etmelidir. Günümüzde bu konuyla ilgili çeşitli programlar (iThenticate) gelişti_141019.pdf [Erişim: 18.01.2020]. 17 Mehmet Emin Küçük, “Bilimsel Nitelikte Bir Dergi İçin Uluslararası Kriterler”, https:// ulakbim.tubitak.gov.tr/sites/images/Ulakbim/mekucuk.pdf (Erişim, 15.02.2020) 18 Kleinert S & Wager E (2011) Responsible research publication: international standards for editors. A position statement developed at the 2nd World Conference on Research Integrity, Singapore, July 22-24, 2010. Chapter 51 in: Mayer T & Steneck N (eds) Promoting Research Integrity in a Global Environment. Imperial College Press / World Scientific Publishing, Singapore (pp 317-28). 156 Ahmet Koçak rilmiş olup onlar vasıtasıyla bunu tespit etmek mümkündür. Editörün hakem sürecini başlatmadan ya da bilim insanının makalesini yayımlatmak üzere dergiye gönderirken intihal raporuyla beraber göndermesi daha doğru bir yöntem olabilir. Makalenin yayım sürecinde makalede hakem raporlarına göre büyük değişiklikler olmuşsa yayım aşamasında tekrar intihal raporu almak gerekebilir. 7. Editör yayın etiği ve bilimsel ahlaka aykırı durumlara dair güçlü bir gözlemci ve sorumlu kişi olmalıdır. 8. Objektif bir hakem kurulu ya da listesi oluşturmak, bu listeyi güncelleştirmek, hakem tayin etmek ve hakemlik sürecini derginin yayın ilkelerinde belirtilen sürelere göre takip etmek ve hakemlik sürecinde körlük sistemini güvence altında tutmak editörün görevidir.. 9. Hakem raporlarına göre makaleyi değerlendirmek üzere başka hakem belirlemeli. Hakemlerin değişiklik ya da düzeltme taleplerini kontrol etmeli. 10. Makalenin son denetimlerini yaparak yayına hazır hale getirilmesini sağlamalı. 11. Yayın etiği açısından sadece araştırıcıların / yazarların değil; editörlerin de sorumlulukları vardır: Bunlar önyargısız yaklaşım, yayımlanmak üzere gelen makalelere karşı ve hakem seçiminde ülke, dil, din, cinsiyet ve kurum farkı gözetmeksizin objektif yaklaşım göstermeli.19 12. Derginin ulusal ve uluslararası indekslere girmesini sağlamak. Bu da editörün takip edeceği önemli konulardan birisidir. Özellikle uluslararası geçerliliği olan en üst düzeydeki indekslere bir derginin alınmasında dikkat edilmesi gereken pek çok unsur vardır. Aynı sayıda bir yazarın birden fazla makalesine ya da arka arkaya gelen sayılarda aynı yazarın yayınına yer vermemek. Yine hakem çeşitliliği açısından aynı kurumdan ya da editör/lerin bağlı bulunduğu kurumdan o sayı için belli bir yüzdenin üzerinde hakeme yer vermemek. Hakem tayininde mümkün olduğu kadar objektif ve gelen makalenin içeriğine uygun hakemleri seçmek. Yazara da hakemlere de aynı mesafede olmak. Dergiye gelen makaleler arasında takdim tehir yani bazı makalelerin sürecini erkene alıp bazılarını geç bırakmak olmamalıdır. Bu sürece geçmeden dergilerin sınıflandırılması ve tanımlanması konusunda temel kavramlar üzerinde duralım. Uluslararası yayın dendiği zaman Ahmet Kızılay, “Hakemlik – Editörlük” https://ulakbim.tubitak.gov.tr/sites/images/ Ulakbim/akizilay.pdf (Erişim: 12.02.2020). 19 157 Akademik Dergiciliğin Meseleleri Çalıştayı “ISI Citation Index” veri tabanlarınca taranan hakemli ve sürekli dergilerde yer alan yayınlar olarak tanımlanmıştır. ISI (Institute for Scientific Information), merkezi Philadelphia (Amerika)’da bulunan ve düzenli olarak binlerce bilimsel dergiyi tarayarak, içeriğini okuyucularına duyuran bir sistemdir. SCI (Science Citation Index) ise, ISI’nın baz aldığı akademik yazım indekslerinden biridir. SCI, bilimsel makaleleri inceleyerek özetlerini çıkarmakta, bu makalelerin yazarına/yazarlarına kimler tarafından ve kaç kere atıfta bulunulduğunu sayısal olarak tespit etmektir. Başka bir deyişle; yayınlanan makalelerin bilim dünyasında nasıl yankılandığını göstermektedir. “Uluslararası Bilim Dergisi” ise, uluslararası dizin kurumlarınca düzenli olarak taranan bilim dergileri olarak tanımlanmıştır. Uluslararası bir derginin sahip olması gereken vasıflar şunlardır: 1. Bir editör (Editör / Editor –in-chief) ve / veya editör kurulu (Editorial Board) olması, 2. Bilim kurulu ya da danışma kurulu bulunması (Burada en az beş farklı ülkeden ve dolayısıyla beş farklı üniversiteden bilim insanının yer alması. Seçilecek isimler derginin alanına uygun ve yayınları ile alanında saygınlık kazanmış bilim insanları olmalı). 3. Bilimsel araştırmaların sonuçlarını yayınlamayı amaçlayan süreli yayın (yıllık, yılda iki, ya da yılda üç, dört sayı gibi) 4. Yayım ilkelerinin ilan edilmiş ve burada dergi ile ilgili her türlü açıklayıcı bilginin yer alması gerekir. 5. Hakem çeşitliğine dikkat edilmesi gerekir. Mümkünse uluslararası hakem seçimi yapılmalıdır. 6. Belli sayılarda farklı üniversitelerden ya da farklı ülkelerden bilim insanlarını editör olarak belirlemek. 3. Hakemlik Hakem, Türkçe sözlükte, “seçme ve karar verme yetkisi bulunan kimse”20 olarak tanımlanır. Akademik bir dergideki rolü bakımından hakem, dergilerdeki bilimsel yayına katkı sunan; editöre veya yayın kuruluna yardımcı olan, söz konusu araştırma alanına hakim bilim insanıdır. Bilimsel çalışmaların yayın aşamasına gelmesini sağlayan, yayınların nitelik olarak eksiklerini tespit edip, 20 https://sozluk.gov.tr/ [Erişim: 08.02.2020] 158 Ahmet Koçak onun daha üst seviyeye çıkmasını sağlayan en önemli faktör hakem değerlendirmesidir. Editör ya da editör kurullarının kararını belirleyen en önemli faktör de hakem raporlarıdır. Sonuç olarak, hakem bir çalışmanın bilimsel ve biçimsel değerlendirmesini yapan, yayımlanıp yayımlanmayacağına karar veren kişidir. İyi bir hakem, kendine ait bilimsel çalışmaları olan, güncel bilgiyi takip eden, zamanını iyi kullanan, bilimsel bir dil kullanan, eleştirileri kadar önerileri de güçlü olan kişidir.21 Hakemler editörler tarafından konuya hakim insanları arasından seçilmelidir Hakemin sorumlulukları 1. Kendisine gönderilen yazıyı, süresi içerisinde değerlendirmek. Böylece yazının hiç zaman kaybına yol açmadan yayımlanmasını sağlamaktır. 2. Kötü bir yazıyı hiç uğraşmadan reddetmek. 3. Kaliteli ve alana yeni katkı yapacağını düşündüğü ancak sorunları bulunan bir yazının eksiklerini tespit ederek, yayınlanabilir hale getirmek. Bunun için uzmanlık alanına ait önerilerini rapor halinde sunmak. 4. Bilimsel etiğe bağlı kalıp henüz yayımlanmadan buradaki fikirleri alıp kendisi kullanmamak. 5. Gizliliğe ve nesnelliğe önem vermek. 6. Gelen her makaleyi ret eden veya eleştiri getirmeden kabul eden hakem muteber bir hakem değildir. Hakem raporlarında neden kabul ettiğini ya da neden reddettiğini yazmalıdır. 22 7. Etik ihlaller dikkatle takip edilmeli göz yumulmamalıdır.23 8. Hakem uzmanlık alanı dışında kalan bir makaleyi değerlendirmemelidir. 9. Makaleyi değerlendirirken herhangi bir etki altında kalmamalıdır. 10. Makaleye yönelik eleştirilerinde yapıcı bir üslup kullanmalıdır.24 Ahmet Kızılay, “Hakemlik – Editörlük” https://ulakbim.tubitak.gov.tr/sites/images/ Ulakbim/akizilay.pdf [Erişim: 12.02.2020]. 22 Ahmet Kızılay, “Hakemlik – Editörlük” https://ulakbim.tubitak.gov.tr/sites/images/ Ulakbim/akizilay.pdf [Erişim: 12.02.2020]. 23 Ahmet Kızılay, “Hakemlik – Editörlük” https://ulakbim.tubitak.gov.tr/sites/images/ Ulakbim/akizilay.pdf [Erişim: 12.02.2020]. 24 Mehmet Emin Küçük, “Bilimsel Nitelikte Bir Dergi İçin Uluslararası Kriterler”, https:// ulakbim.tubitak.gov.tr/sites/images/Ulakbim/mekucuk.pdf [Erişim, 15.02.2020] 21 159 Akademik Dergiciliğin Meseleleri Çalıştayı Sonuç Akademik dergiler ilmin bilimin nabzının attığı yerlerdir. Yeni bilgiler, görüşler, yorumlar onlar sayesinde gelişir ve yayılır. Burada yayımlanan makalelerin herkesin ilgisini çekmesi beklenmemelidir, çünkü bilimsel araştırmalar ve yayınlar sadece bilimin gelişmesine ve insanlığın geleceğine ışık tutmak için yapılır. Bu yapılan çalışmaların yayınlanma süreci, nerede yayımlanacağı, yayının ölçüleri de önemlidir. Akademik dergilerde yayımlanan makalelerin yayımlandığı derginin niteliğine göre hem akademik yükseltmelerde kullanılması hem de son yıllarda çıkan teşvik yönetmeliğinde bir karşılığının olması dergileri de belli bir disiplin içinde kalmaya zorlamıştır. Yapılan bu düzenlemeler akademik dergicilik açısından olumlu gelişmelerdir. Özellikle Ulakbim DergiPark’ın şekil olarak da olsa dergileri sisteme dahil etmeye çalışması, belli bir takip süreci içerisinde izlemesi pek çok eksiğin tamamlanmasını sağlamaktadır. Ancak bundan sonra özellikle bu makalenin konusu olduğu için sosyal bilimler alanındaki akademik dergilerin niteliğinin sorgulanmaya başlanması, denetlenebilirliğinin daha sıkı ve açık kurallarla belirlenmesi gerekir. TR Dizin’e alınan dergilerin devamlılığı ya da buraya kabul edilmeden önceki süreç daha sıkı takip edilerek nitelikli dergilerin sayısı artırılmalıdır. Dergilerin ölçülerini takip eden komisyon üyeleri mümkün mertebe ulusal ve uluslararası dergi kriterlerini bilen ve bu konuda özel ilgisi olan kişilerden seçilmelidir. Sosyal bilimler alanında uluslararası standartları yakalama hedefi olan dergilerin de düzeltmesi gereken konular vardır. Bilgiye ulaşımın ve denetimin kısmen kolay olduğu günümüzde intihal konularına dikkat edilmelidir. Bu özelliklerle kendisini tanımlayan bir dergi belli alanlarda makalelere yer vermelidir. Makalelerin kabul ve hakem süreçleri açık, şeffaf ve objektif olmalıdır. Yüzleri bulan makalelere yer verilmemelidir. Ayrıca hiçbir akademik derginin şekil, öz, özet, atıf ve kaynakça düzeninde eksikler olmamalıdır. Kaynaklar AKTAŞ, Şerif – GÜNDÜZ, Osman, Yazılı ve Sözlü Anlatım Okuma- Dinleme Konuşma- Yazma, Akçağ Yay. Ankara 2010. Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), S. 20, Güz 2019, s. 454-455. [https:// dergipark.org.tr/tr/pub/diledeara/article/472908] IŞIN DENER, Hasan ve YILDIZELİ, Aytaç, Oz Yazma: Surec ve İlkele- 160 Ahmet Koçak ri. (Ed. Orhan Yılmaz), Sağlık Bilimlerinde Süreli Yayıncılık-2006, Tübitak/ Ulakbim, Ankara, 2006, s. 37-48. KIZILAY, Ahmet, “Hakemlik – Editörlük” https://ulakbim.tubitak.gov.tr/sites/images/Ulakbim/akizilay.pdf (Erişim: 12.02.2020). KLEİNERT S & WAGER E (2011) Responsible research publication: international standards for editors. A position statement developed at the 2nd World Conference on Research Integrity, Singapore, July 22-24, 2010. Chapter 51 in: Mayer T & Steneck N (eds) Promoting Research Integrity in a Global Environment. Imperial College Press / World Scientific Publishing, Singapore (pp 317-28). KOZAK, Nazmi, Türkiye Akademik Dergiler Rehberi, Detay Yay. Ankara 2014. https://dergipark.org.tr/tr/search?section=journal [Erişim: 08.03.2020]. KURBANOĞLU, S. Serap, Kaynak Gösterme El Kitabı, Üniversite ve Araştırma Kütüphanecileri Derneği, Ankara 2004. KÜÇÜK, Mehmet Emin, “Bilimsel Nitelikte Bir Dergi İçin Uluslararası Kriterler”, https://ulakbim.tubitak.gov.tr/sites/images/Ulakbim/mekucuk.pdf [Erişim, 15.02.2020] KÜÇÜK, Serhat, “Erken Cumhuriyet Dönemi Bilim Dergilerinin Vizyon Ve Misyonlar “, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 12, Sayı: 31, 2015, s.346-357. Philosophical Transactions: 350 years of publishing at the Royal Society (1665 – 2015), pp. 3-4. https://royalsociety.org/~/media/publishing350/publishing350-exhibition-catalogue.pdf [Erişim: 10.01.2020] ÖZDEMİR, Emin, Yazınsal Türler, 2. baskı, Ümit Yayıncılık, Ankara 1994, s.134-137. PİLAV, Salim – ÜNALAN, Şükrü, Eğitim Fakülteleri İçin Yazılı ve Sözlü Anlatım, Nobel Yayıncılık, Ankara 2012. TAŞKIRAN, Nimet, “Belgelerle İlk Türk Tıp Dergisi Vekayi –i Tıbbiye 1849”, Haseki Tıp Bülteni, NisanMayıs-Haziran 1968, C:6, S:2, s.106-108. UÇMAN, Abdullah, “Mecmua-i Fünun”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 28, Ankara 2003, s. 270-271. YILDIZELİ, Aytaç, Bilgi Dünyası, 2011, 12 (1), s. 138. (128-144.) Ayrıca öz yazım konusunda şu kaynaklara bakılabilir: bk. Aytac Yıldızeli ve Hasan Işın 161 Akademik Dergiciliğin Meseleleri Çalıştayı Dener, “Makalelerde Öz Hazırlama Üzerine, Sağlık Bilimlerinde Süreli Yayıncılık-2005, (Ed. Orhan Yılmaz), Tübitak/Ulakbim, Ankara, 2005, s.170-199. YILDIZELİ, Aytaç, Bilgi Dünyası, 2011, 12 (1), s. 128-144. https://sozluk.gov.tr/ [Erişim: 08.02.2020] http://www.uak.gov.tr/duyuru/2019E_S%C4%B1kcaSorulanSorularveCevaplar%C4%B1_141019.pdf [Erişim: 18.01.2020]. The Place of the Turkish Academic Journals in Internatioal Scientific Journal Publishing: The Case of Social Sciences Field Abstract A periodically published journal, the articles of which in the field of politics, literature, economics, technical, etc. are peer-reviewed and approved, is called a refereed or peer-reviewed journal. Approximately one and a half century has passed since the first journal was published in the history of Turkish literature. Turkish journal publishing, which began its journey with the Mecmua-i Fünûn being released in July 1862, showed a great increase after the II. Constitutional Monarchy in a short time, although it decreased in the following years due to economic and social conditions, it developed even more during the republic period, and after the eighties, it gained great momentum with the development of technology and electronic media. The establishment of new universities with the Republic has increased the number of journals in parallel with the increase in the number of universities over time, which has led to the quality of the publications in academic journals to be questioned. The article aims to discuss how the scholarly journal publishing in Turkey can have international qualifications and to discuss the problems belonging to academic journals. Among the problems are the peer review process, plagiarism, transparency in the publication process, and the nature of the publications themselves. Keywords International peer- reviewed journal, scientific journal, international, editor, refereeing. 162