ŞAMAN İZM Ş a m a n lı ğ m Ö ğ e le r i N e vili D ru ry Çe vir e n Er k a n Ş im ş e k OKYAN U S N e vili D ru ry 1947 y ılın d a In gilt e r e 'd e doğdu , an cak yaşam ın ın b ü ­ y ü k b ir k ısm ın ı A v u st r a l­ y a'd a geçirdi. M itoloji ve Al­ t e r n at if tıp alan ın d a yazd ığı k it ap lar b ir çok dile çevrildi. Gelen ek sel şam an lık ile Mo­ d er n Ba t ı b ü y ü sü n ü k a r şı­ laşt ır d ığı tezi ile An tropoloji d alın d a m ast er derecesi aldı. O KYANUS YAYIN CILIK ve YAP IM CILIK LTD. ŞTt . A n k ar a Cad. Kon ak îşh an ı 43/304 34410 Cağaloğlu - îstan b u l Tel: 513 42 59 © Nevili an d Su san Dru r y Pu blısh ed Pty. Lt d . 1989 © Elem en t s Books Lim it ed 1989 / O n k Ajan s / O k yan u s Yayın cılık ve Yapım cılık Lt d . Şt i., 1996 Şam an Kit aplığı: 1 Kit ab ın Özgün Adı: Th e Elem en t s of SH AM ANISM Çeviren : Er k an Şim şek Redaksiyon : A. Cen giz Bü k er E sr a Bilal ISBN 975-7200 - 15 - 8 Dizgi ve Kap ak Tasar ım ı: Ö zgü n Ajan s Tel. (0212) 517 85 92 Kap ak Bask ı, Iç Bask ı ve Cilt: Çizge M atb aacılık Ltd. Şt i. Tel. (0212) 647 34 93 İÇİN D EKİLER Çeviren in Sözü ................................................ Giriş ................................................................. 1. Can lıcılık ve Ö t e si....................................... 2. Şam an lığı Nerede Bu lu r u z ............ ............ 3. Şam an Kozm olojileri.................... ........... 4. Ritü eller ve îçsel D ü n y a ............... .......... 5. Ku t sal Bit k ile r .... ....................................... 6. Şam an lar Kon u şu yor .................................. 7. İki ç a t ışm a ............ ..................................... 8. Bat ıd a Şa m a n lık ......................................... N ot lar ve Gön derm eler .................................. Seçilm iş Bibliyogr afya ................................... 7 13 19 35 53 67 83 113 137 159 173 179 ÇEVİRENİN SÖZÜ Bat ı d ü şü n cesin d e tarih sel yaklaşım biçim in in ilgin ç b ir özelliği, h er tü r 'y e n i' olgu yu için e alm ası, sin d ir m esi, b oyu t lar ım çizm esi ve o n u sın ır lam ası, b ir söylem (d iscou r se ) h alin e ge t ir m e sid ir . Bu r a d a 'y aşay an ' h içb ir şey yok t u r . Z am an ın salt b ir egem en liği söz k o n u su d u r . Bu b ak ım d an ist ed iğin iz k ad ar b aş k ald ır ab ilir , yıkıcı o lab i­ lirsin iz. D ü şü n ce ler n e d en li or ijin al o lu r sa olsu n b u n u n h içb ir ön em i olam az. T e k ön em i olan , olgu lar ın dille ifa­ d e ed ileb ilir o lu şu d u r o n lar için . Bu an lam d a şam an lık eğer t ar ih sel b ir o lgu y sa ve yin e t ar ih sel zam an için d e b elir li t op lu m lar ca 'k ab u l edilir' n iteliğe sah ip se b ir b at ı­ lı için b u , sist em at ik t o p lu m sal in san b ilim in (social an th r o p o logy ) k o n u su d u r . Yan i b ir an sik lop e d in in o b a ş­ lık lı b ö lü m ü n d e açık lan an ya d a 'işt e esk id en in san lar şöy le yap ar m ış' gib i d e r s k it ap lar ın d a geçen b ir m od el olu şt u r u r . Z at e n b u t ü r yak laşım lar ın h içb ir 'yaşayan ' n it eliği yok t u r . Eğe r b u 'b ö lü m 'ü seçm işsen iz sizin için özel b ir an lam taşıyabilir. İşt e b u b içim d e sın ıflan m ış, k at ego r ize ed ilm iş b ir y ak laşım d a 'b ilgi'n in k en d isi d e b ü t ü n sellik t en y o k su n ­ d u r , yan i b ir u zm an lık k o n u su d u r . Z at en yıllar yılı Bat ı­ k lar şam an lığa b u t ü r b ir b ak ış açısıyla yak laşu lar . H at t a b ir ç o k d eğer li in san b ilim ci o ld u k ç a say gın çalışm alar yapm ışt ı şam an lık k on u su n d a. Bu çalışm alar ve gör ü şler ö ze t o lar ak su n u lm u şt u r b u k it ap t a. Ö ze llik le en m ü ­ k em m el yak laşım lar M ir cea Eliad e (Rom en asıllı A m er i­ kalı in san b ilim ci) t ar afın d an d e ğer len d ir ild iği h ald e B a ­ t ık lar on u d a h at t a k it ap t a ad ın d an b ah sed ilm ey en ü n lü Fr an sız in san b ilim ci ve d ü şü n ü r ü C lau d e Le vi St r au ss'u d a t ar ih sel m isy on u n a o t u r t t u lar . Ö z e llik le C. Le v i St r au ss b u k o n u d a o ld u k ça d e ğişik b ir yak laşım ser gile­ m işti. İn san b ilim ci, d ü şü n cey i d ilb ilim ve felsefe ile b ir ­ leşt ir er ek d ilsel k at egor iler in in san d avr an ış b içim in d ek i ön celliğin i birin cil sıraya alan 'yap ısalcı' b ir b ak ış açısıy­ la yak laşm ışt ı esk i t o p lu m lar a. Bu n ed en le d e d ild e , b u yü zyılın b aşlar ın d a Fe r d in an d d e Sa u ssu r e 'ü n ön e sü r ­ d ü ğü b azı d eğişik gör ü şler le h ar ek et et t iğin d e d iğer ö ğ­ r et iler d en far k lı b içim d e 'e ş zam an lı' (sy n ch r on ic) b ir d ü şü n ce b içim iy le b ir t ak ım t ar ih selci (h ist or isist ) e ği­ lim ler e gö lge d ü şü r m ey i b aşar m ışt ı. Bu b ak ım d an ge le ­ n ek sel ak ad e m ik çalışm alar ın d ışın d a b azı k at e go r ise l y ak laşım lar ve b u ar ad a an alit ik Bat ı d ü şü n ce sin e b azı 'b ü t ü n sel' eğilim ler get ir m eyi b aşar m ışt ı. Bu r ad a esk i t op lu m lar ı ilk el (p r im itif), b u n a k ar şılık ç ağd a ş t o p lu m lar ı d a 'gelişm iş' ya d a 'u y gar ' o lar ak t a ­ n ım lam ak , o n a gö r e id e o lo jik b ir 'y ar gılam a' olu y or d u . N e t ice d e b u k on u ü zer in d ek i ‘o r t o d o k s1 gör ü şler i yerin ­ d e eleşt ir m iş ve ak ad e m ik ya d a b ilim se l gö r ü şü n tek yan lı b ak ış açısın a b ir d ar b e İn d ir m iş olu y or d u . Bu a n ­ lım , b ir b ak ım a yıllar yık eşsü r em li yön tem le d ü şü n en ve h ar ek et ed en D o ğu d ü şü n cesin i Bat ık lar açısın d an gü n ­ d e m e ge t ir m e si ge r e k ir k e n d u r u m b ö y le o lm am ış, b u n u n yerin e y ap ısalcılık , yen i b ir m an t ık sal k u r gu y la k u p k u r u b ir k lişeciliğe sap lan m ışt ı. Bu b ir b ak ım a eski b ak ış açısın ın yen i bir ter m in oloji ile t ek r ar ed ilm esi o lu ­ yor d u . In san b ilim d alın d a tam b ir atılım yap ılm ışk en , o gü n e d eğin bilin m eyen ya d a k ü çü m sen en t o p lu m lar ye­ n i b ir gör ü n ü m ve an layışla t ek r ar gü n d e m e gelm işk en yü zyılların get ir d iği gelen ek sel an alizci yapı yen iden ü st e çık m ayı b aşar m ıştı. D r u r y 'n in b u ese r in d e u zu n u zad ıy a sö zü n ü et t iği M ich ael H ar n e r 'd a n o ld u k ça e sin len d iği b elli olu y or . G e r çe k t e n b ir b ak ım a H ar n e r o ld u k ça ce sar e t isteyen b ir an lım a gir işm işt i. Şam an lığı salt p ast o r al ve tarih e ö z­ gü b ir an t r op olojik u zm an lığın k on u su olm ak t an k u r t ar ­ m aya, on a yen i b ir yaşam verm eye, ya d a b ir b ak ım a y a­ şan ılır kılm aya çalışıyor d u . T ab ii b u d avran ışın ın son d e ­ rece cid d i olan ü n iversite çevr eler in ce n asıl k ar şılan d ığı­ n ı b ilm iyor u z. A m a şam an lık gö r ü şler in e ter s gelm eyen b ir çifte k işilik y aşad ığı d ü şü n ü leb ilir . A n cak "T h e W ay o f t h e Sh am an " ad lı eser in d e b ir ço k şam an gö r ü ve d e ­ n eyim in i yan sıtm ası ve h ele ki b u d en eyler in k ab ile üyesi olm ayan b ir şeh ir in san ın ca d a t ek r ar lan ab ilir o lu şu , şam an lığı b ir ço k y ab an ıl ve son d er ece teh lik eli o lan ve d en eyim i olm ayan kişiyi h er an ölü m ü n eşiğin e get ir eb i­ lecek zor b ir k ar m aşad an soyu t lam ası ve san k i b ir tiyatro olayı gib i in san lar a su n ab ilm esi b u k o n u d a 'yeni* say ıla­ b ilecek b ir eğilim i göz ön ü n e serm iştir . D r u r y özellik le şam an lığm öğeler in i an latır k en k u p ­ k u r u ve yaşan ır olm ak t an u zak ifad eler i b ir k en ar a b ı­ r ak m ış ve on lar ı olaylar , t ar u şm alar ve gör ü ler le İç içe ve r en k li b ir d ille gü n ü m ü ze yan sıt m ışt ır . Bu ar ad a ger ek C ast an e d a ve ger ek se Ly n n A n d r ew s'ü an latır k en k o n u ­ su şam an lık olan b u iki in san a ait eleştirileri o ld u k ça d e ­ taylı o lar ak yan sıt m ış o lm asın a k ar şın şam an lığı şu gü n için 'yaşan ılır ' k ılm ak t a göst er d ik ler i başar ıyı gözar d ı e t ­ m em iştir . D r u r y şam an lığı an latır k en on d ak i o son su z çeşit lili­ ği ve d in am izm i b elir t m ek için sayısız ö r n e k ver m ek z o ­ r u n d a k alm ışt ır . Esk i d ö n em ler e o ld u ğu k ad ar yen i d ö ­ n em ler e ait ör n ek ler e d e yer ver m işt ir . Bu n lar ar asın d a Lat in A m e r ik ad a b u lu n an ve h r ist iyan lık la içiçe gir m iş u ygu lam alar o ld u k ça d ik k at çek icid ir . Ö r n e ğin bizim sufiler im iz d e b ir ço k özelliğiyle şam an ca d av r an ışlar se r gi­ lem ek t ed ir . Bed en ler in e şiş sap lay ab ılen Rifailer d en Se ­ m a d an sı yap an M evleviler e d eğin sayısız ö r n e k sır alan a­ b ilir b u k o n u d a. Belk i d e İslam d in in i ay ak t a t u t an ve yayan b ir ço k özellik , su fizm e k ayn ak lık e d en ve on u n d i­ n am ik yan ın ı olu şt u r an şam an lık say esin d e olm u şt u r . Elin izd ek i k it ap şam an lığm öğeler in i, şam an ın d av ­ r an ışın d an k u llan d ığı ak se su ar lar ın t ü m ü n e d eğin ayrı ayrı ve ö r n e k le r le açık lam an ın yan ısır a şam an lar m h er u y gu lam ad a gö z ar d ı et m ed ik ler i k o zm o lo jik yapılar ı d a açık ça ser gilem iştir . Bu k o n u d a ar aşt ır m a y ap acak in san ­ lar için o ld u k ça fazla sayıd a b elgeye yer ver ilm iştir . D r u r y b u yapıtıyla d ü n y a ö lçü sü n d e b ir ar aşt ır m ay a gir işm iş b u lu n d u ğu n d an sad e şam an lığa ö z gü b ir t er m i­ n olojin in yan ısır a t op lu m b ilim sel, r u h b ilim sel ve b u ar a­ d a h er yör ey e ö zgü b ir ço k say ıd a sö zcü k ve d eyim e yer ver m işt ir . T ü m b u sö zcü k ve k avr am lar özellik le k on u ya yab an cı olan in san lar ı o ld u k ça zorlıyabilir . Şam an lar m k u llan d ık lar ı gü n lü k n or m al sö zcü k le r d ah i eğr et ilem e (m et ap h o r ) ve d ü z d e ğişm e ce (m et on im i)ler le so n d e r e ce h ar ek e t li ve ak ışk an b ir k o n u m d a yer alır. Yan i sözcü k le r an cak b u lu n d u k lar ı işlevsel b a ğ­ lam (con t ex) için d e ve geçici an lam lar la t an ım lan ab il­ m ek t ed ir . D r u r y 1n in ön em le b elir tt iği gib i can lı ve can ­ sız ar asın d ak i ayırım k alk m ış o ld u ğu n d an sö zcü k , deyim ve t an ım lam alar d a 'sad e ak la gö r e 1 b ir t u t ar lılık ar am ak yan lış olu r . Z at en şam an lar ço ğu kez k on u şm ay ı sevm ez. O açıd an ve d ah a b ir ço k n ed en le şam an lar ın d ü n yasın a gir m ek h at t a öy k ü n m ek o ld u k ça zor d u r . Yazar , k it ab ı­ n ın so n u n d a b ir 'so n sö z 1 b ağlam ın d a gör ü şler in i b e lir t ­ m iştir . "Biz Bat ıd a Şam an O lab ilir m iy iz?" başlığıyla b ü ­ tü n b u sor u n lar a o d en li gü çlü b ir an latım la d eğin m işt ir ki b u r ad a on a ilave ed ecek p e k az şey k alm ak tad ır . So n olar ak şu n u söy lem ek istiyor u m : Tü m b u k av ­ r am lar , r itü eller k afam ızı k ar ışt ır m am alıd ır . Ö r n eğin şam an ca y aşam ak , en d o ğal, en göst e r işsiz, en sad e ve alı­ şılm am ış olan ı ve d e d ü şü n ce ve m an t ık yerin e d u ygu ve sezgiler i ön p lan a çık ar ar ak yaşam ak t ır . Bu n lar b ize ya­ b an cı olan d eyim ler d eğild ir , sad ece şu an a d eğin d ik k a­ tim izi yön eltm em iş olabiliriz. işt e şu son d ö n e m d e belk i b ilm ed iğim iz, t an ım ad ı­ ğım ız b ir ço k d ü şü n ü r ü n yan ısır a M ich ael H ar n er olsu n N evili D r u r y olsu n b ize t u t u cu ak ad e m ik an layışın b a ğ­ r ın d an bir k ap ı ar alad ılar . Bu gü n e d eğin ilk d efa bilim d ü n y asın d an bazı isim ­ ler b ir öğr etiye k en d i b ed en ler in i d e k at ar ak gir iyor lar . Bu ise şam an lığa yen i b ir b ak ış açısıyla b ak m alar ın a n e ­ d en olm u ştu r. GÎRİŞ V aro lan h erşey can lıd ır — C h u k ch e e şam an ı — Şam an bilin ciyle ilk k ez olan k ısa k ar şılaşm am tüm can lılığıyla h at ır ım d ad ır . 1980 yılın da M elb ou r n e çevr e­ sin d ek i P h illip ad asın d a yer alan U lu slar ar ası Aşk ın İn ­ san (T r an sp e r so n al) Söy ley işin d e b ir k on u şm acı olar ak b e n d e yer alm ışt ım ve ilk k ez o lar ak , A m e r ik a'd ak i İn ­ san gü cü h ar ek et in d en b ir t ak ım gü çlü isim ler A vu st r al­ ya'yı ziyaret ed iy or d u . P r o fe sö r M ich ael H ar n e r d a b u gr u b u n bir ü yesiydi. Koy u r en k gözler i, gr im t ır ak siyah sak alıyla h erk esi k ık ır kıkır gü ld ü r en k ocam an b ir ad am ­ dı. Elin d e Salish Kızıld er ililer in in d ü şü n ce- k on t r ol o y u ­ n u n d a k u llan d ık lar ı şam an d av u lu , su k ab ağın d an k ay ­ n an a zır ıltısı, b ir tü y ve k em ik tak ım ı o ld u ğu h ald e M el­ b ou r n e Tu llam ar in e H av aalan ın a h en ü z u laşm ış b u lu n u ­ y or d u . Bu gelişin salt ak ad e m ik b ir k ap sam ı o lm ad ığı belliydi... O n u n la ilk t em asım aslın d a d ah a ço k yön etim d ü ze ­ yin deydi. P r o fe sö r H ar n e r , M acq u air e Ü n iver sit esin ce d eğer len d ir ilen an t r op oloji M ast e r tezim i d eğer len d ir en k o m isy o n d a yer alm ışt ı. Ü st e lik on ay lam ak la k alm am ış yayın lan m asın ı d a ön er m işt i. (Böylece k it ap 1983 yılın da b ir az d e ğişt ir ile r e k "Şam a n ve Bü y ü cü " (T h e Sh am aı an d t h e M ag ic ian ) o lar ak y ay ın lan m ışt ı.) Bu n e d e n le on u n la yü z yü ze k ar şılaşm ış olm ak b en i ger çek t en sevin ­ d ir m işt i. T ar o t 't a k i m it sel t an ım lam alar ü zer in e k en d i söylevim i b it ir d ik t en son r a on u n şam an lık ü zer in e y ap t ı­ ğı işlik ler d en (w or k sh op ) bir in e katıldım . İlk d e fa gö r ü çalışm asın a (visu alizat ion ) ilave o lar ak şam an d av u lu n d an ger çek t en y ar ar lan ab ilm işt im . H ar n er b ize d avu l vu r u şu y la zih in gö zü n e n asıl b in ild iğin î, - ışık t a or t ay a çık an - D ü n y a A ğacı İçin e b ir k ö k ar acılı­ ğıyla n asıl gir ip Yo lcu lu k yap ıld ığın ı ve b u n u ge r çe k le ş­ t ir ir k en gü ç h ay van lar ıy la n asıl b a ğ k u r ab ile ce ğim izi açık lad ı. Ken t se l b ir k u r gu için d e b u n u b aşar m ası ge r ­ çek t en o lağan ü st ü y d ü . O ld u k ça esin len m iştim . Söy leşid en son r a H ar n e r , M e lb o u r n e 'd e b ir gü n lü k b ir işlik d ü zen led i. Ben d e h er n e p ah asın a o lu r sa olsu n o r ad a h azır b u lu n m ak zor u n d a o ld u ğu m u h isset t im . Bu ­ r ad a şam an lık t ak i gör ü sel can lan d ır m a'y ı d ah a m ü k e m ­ m el b ir b içim d e k e şfe d e b ilm e olan ağım var d ı. 'G o ld e n D aw n ' gelen eğin e d ayalı gör sel can lan d ır m an ın b ü yü lü tek n ik ler in i şim d i ku llan ılır h ale get ir m iş, im geler i zih in gö z ü m d e d ah a k olay lık la alak oy m an ın y olu n u d a b u l­ m u şt u m . Böy lece şam an ger çeği için d e b ir b içim d e d e ­ n eysel b aşar ı e ld e e d e b ile ce ğim k o n u su n d a u m u t lu y ­ dum . A n ım say ab ild iğim k ad ar ıy la, b ü t ü n gü n p e k fazla b ir şey yem em işt ik - b en , b ir elm a b ir p ar ça d a peyn ir le id ar e et m işt im - ve b u d u r u m , b ir ço k b ak ım d an d avu l v u r u şu n d an içer ler e d o ğr u y olcu lu k y ap m a işin in b asit b ir b ö lü m ü n ü olu şt u r m ak t ay d ı. Ben im açım d an m it sel b ak ım d an ilk b ağın t ı b ir şa ­ h in b içim i ar acılığıyla ger çek leşm işt i. Ç o k ge r çe k b ir ya­ r at ığa b en ziy or d u ve b en var lığın ı h em en d u yu m sayab ilm işt im . G ü ç lü , koyu k ar an lık ve sar i gözler i, siyah k ah ­ ver en gi k ar ışım ı tü yler i var d ı. Bu yar at ığın b en im gü ç h ayvan ım olm aya gön ü llü o ld u ğu n d an t ek r ar em in o ld u ­ ğu m u an ım sıy o r u m !Sö z ü n ü et t iğim gib i gü n b oy u n ca d av u l v u r u şu gö r ü sü n e d evam et t ik , zam an zam an şa ­ m an d an sı y ap m ak ve b ir eğlen ce gib i Salish d ü şü n ce k on t r ol oyu n u oyn am ak için ar a ver iy or d u k . A n cak işlik çalışm asın d a en y ü k sek n ok t ay a ak şam ley in u laşm ışt ık b an a k alır sa. H ar n e r b ize, k en d i y o lcu lu k den eyim iyle yu k arıya, gök yü zü n e çık tığı gib i ayn ı zam an d a dü n yan ın alt ın a d a in d iğin i söy lem işt i. Bizd e n k am p at eşin d en yü k selen d u m an a girm eyi ya d a b ir şöm in eye gir ip b ac a­ d an gök y ü zü n e d oğr u sü zü lm eyi h ayal et m em izi ist em iş­ ti. D u m an tü n elin e gir d iğim izd e on u n ön ü m ü zd e yayıl­ d ığın ı, bizi gök y ü zü n ü n ço k d ah a y ü k sek ler in e alıp g ö ­ t ü r d ü ğü n ü gör eb ileceğim izi d e açık lam ıştı. Şu ya d a b u zam an d a b ir su k u şu n u n b izi gök seld ü n y an m d ah a d a yü k sek ler in e gö t ü r m ek ü zer e k en d isi­ n i b ir d o st o lar ak su n ab ileceğin i d e söy lem işt i. Bu n u n n ed en b ir su k u şu olab ileceğin i açık lam am ışa. H ar n er , ayn ı zam an d a içim izd en h er h an gib ir in in , b ir geom et r ik yapıyı gö r ü p gör em iyeceğin i an liy acak d en li k esk in bir gö r ü şe sah ip olm asın a k ar şın , ö zgü n b ir gö r ü den eyim i için d e b izi p r o gr am lam ad a ö n er d iği şeylerin b ir son u ca u laşm ası h alin d e, b u n lar ı öyle in ce eleyip sık d o k u m a­ m am ızı d a istem işti. G ö zle r d ışa çevr ild iğin d e gr u p için ­ d en b ir k aç kişi 'gök sel' m im ar in in geo m et r ik gör ü ler in i alab ilm işt i. H ar n e r d avu lu n a vu r m aya b aşlad ığın d a o d a o ld u k ­ ça k ar an lık tı, ve ben , ön o d ad ak i şöm in eyi k olaylık la g ö ­ zü m d e can lan d ır ab iliy or d u m . işt e b u özgü n yolcu lu kt an e d in d iğim n ot lar ın b ir k op y asın ı su n m ak istiyor u m b u ­ r ad a: "Şö m in e y e giriy o ru m v e h e m e n aç ık g r i b ir şe k ild e b u rgu lan an b u lu t t ü n e lin d e n y u k arıy a, b ac ay a y ü k se liy o ­ ru m . A z so n ra k o ru y u cu m u n ay ırd ın a v arıy o ru m - p e m ­ b e gagasıy la b ir p e lik an . P e lik an ın sırt ın a b in ip d u m an t ü n e lin d e d ah a y ü k ­ se k le r e t ırm an ıy o ru m . B e li r li b ir u z ak lık t an , si s için d e y ü k se le n alt ın re n k li d ağları gö rü y o ru m . D ah a y ak ın a sü rü k le n d iğim iz d e d ağın t e p e sin d e k i­ re ç sarısı ışık larıy la alt ın k rist alle rd e n o lu şan b ü y ü le y ici b ir saray gö rü n ü y o r, b an a o n u n A n k a K u şu n u n saray ı o ld u ğu sö y le n iy o r, so n ra alt ın k u şu n b in an ın t e p e sin d e y e r ald ığ ın ı gö rü y o ru m . O n u n b e n im k e n d i xxgü ç- at m ac am la" ilg isi v ar san k i. B u saray ın , gü z e lliğiy le b e n i k o rk u t t u ğu n u v e şaşırt ­ t ığın ı d u y u m su y o ru m , an c ak g ö rk e m li k u ş g e lm e m i b u ­ y u ru y o r. S o n r a at m ac a ile r i b ir ad ım at ıp gö ğsü m e b ir al­ tın k r ist al p arç ası y e rle şt iriy o r. O n u sin d irin c e d e rin b ir so lu k alıy o ru m , çü n k ü b u ö z e l b ir arm ağan b e n im için . D av u l h e n ü z se sin i d u y u rm ak t a, am a so n u n d a M ich ae l b iz e d ö n m e m iz i rica ed iy or. G e r ç i şu an gö k y ü z ü n ­ de, t e p e le rd e y im v e d u m an t ü n e lin i t e k rar y ak alam ay ı o ld u k ç a gü ç b u lu y o ru m , am a d ö n m e y e b aşlad ığım d a gö k ­ y ü z ü y e n id e n alt ın re n gin i alıy o r; t ü n e ld e n aşağ ı h are k e t e t t iğim d e k e n arları sü sle y e n az iz f ig ü r le rin e b ak ıy o ru m , b an a 'e se n k a l ' d iy o r lar " Bu , b en im İçin ço k k o r k u lu b ir y olcu lu k olm u şt u . İ şlik yeri ve çev r e m d e k i in san lar ın ay r ım ın a var m ay a b a şla d ığ ım d a d ü şü n ce le r im i açık ça t an ım lam am ço k zor d u . Sö zcü k le r k ay b olm u şt u , b u n u n la b ir lik t e b u y ol­ cu lu ğu n b en im için ön em in i an lat m ak için sab ır sızlan ı­ y or d u m . Ç o k gizli b ir yere gid ip geld iğim i d u y u r m u y o r ­ dum . Yaşam ım d a yer alan b u özel olaylı gü n d en b u yan a şam an lığa olan ilgim h iç azalm ad ı. Bu n d an ön ce b en d eki şam an ca co şk u (en t h u siasm ) b ir b ak ım a d ah a k u r am ­ sald ı. G e le n e k se l Bat ı b ü yü sü n ü n d ü şsel b ak ış açıların ın b aşt an çık ar ıcılığı n ed en iy le ö r n eğin C a r lo s C ast an e d a'n ın d en eyim ler i ile b ir d izi gizil (esot er ic) çağd aş p r a ­ tik u ygu lam acı ar asın d a kıyaslam a y ap an , esk iler e ait b ir k it ap geçir m işt im elim e (D o n Ju an , M e sc alit o an d M o ­ d e rn m agic , 1 9 7 8 ), ayn ı zam an d a yön len d ir ilm iş im gele­ m en in r u h b ilim ci k u llan ım ın a d a d er in b ir ilgi d u y u y or ­ d u m . A n cak b en i asıl cezb ed en , şam an lığın gü zel b ir sa ­ d eliğin in olm ası ve ayn ı zam an d a d a p ek az zor lam alı o l­ m asıyd ı. Bu r ad a b ir isi ışık aracılığıyla sey ah at ed eb iliyor , k en d i m it ik var lığıyla, ru h u n k en d iliğin d en or t ay a çık an yar at ık lar ı ile k ar şılaşab iliy o r d u . İn san a n eye in an m ası söylen en b asm ak alıp d in ler b ağlam ın d an o ld u k ça far k lı b ir gö r ü n ü m ü var d ı, in san ilk eld en den ey yap m a o lasılı­ ğın a sah ip t i şam an lık t a. 1980 yılın dan b u yan a, M ich ael H ar n e r 'd an ilk kez ö ğr en d iğim şam an d avu lu yak laşım ın ı p ay laşm ak ü zer e ilgin ç in san gr u p lar ıy la r esm i olm ayan şam an ca b u lu ş­ m alar a gir d im . Z am an zam an b u yön tem i d ah a fazla ya­ p ılan m ış gr u p lar a ve işlik ler e d e su n d u ğu m old u . N e var ki, b ir şey b en i şaşır t m ak t an geri k alm az, b u d a b ir saate yakın b ir sü r e d avu l çalın d ığın d a sır ad an k en t in san ın ın b ile, o an a d eğin asla d ü şley em ed iğİ o lağan ü st ü m it sel ge r çe k le r le b a ğ k u r ab ilm e sid ir . San k i r u h u n (p sych e) d er in lik ler in d en gelen Kozm ik im geli yitik b ir p er iler ü l­ kesin i k eşfed er cesin e. Böy lece k en t şam an lığı fik r in e d ah a ço k b ağlan ar ak , özellik le b u ger çek ler i k eşfet m eler i için çağd aş k en t in ­ san ın ı ce sar e t le n d ir m işim d ir . N e d e o lsa b ir ço k in san k en t ler d e y aşam ak t a ve yerli şam an lar m b u lu n ab ileceği egzo t ik ve gen ellik le yalıt ılm ış b ö lgeler i ziyar et et m eler i k olay o lm am ak t ad ır . D o ğal o lar ak 'Ele m e n t Bo o k s' b u k it ab ı yazm am için b an a yetk i v er d iğin d e b u n a o ld u k ça sevin m işt im , çü n k ü b u k on u yla ilgilen en in san lar a u laş­ m an ın t ek y olu b u yd u . Şu n u b elir t m em e ger ek yok san ır ım , M ir cea Eliad e, M ich ael H ar n e r , Jo a n H alifa x , P e t e r T. Fu r st , Car m e n Black e r ve G o r d o n W asso n 'u n yazı ve ar aşt ır m alar ın a ço k şey b or çlu y u m , b aşk a b ir ço k lar ı d a şam an lık k o n u ­ su n d ak i ilgim e ö n cü lü k et m iş, o n u can lan d ır m ışt ır . A m a gen e d e, d ah a gen el b ir kitleyi h ed efliy en b ir g ir işi o la­ n ak ver d iğim d ü şü n cesin d ey im . Başlan gıçt a "Şam an lığın Ö ğe le r i"n in ar k asın d ak i n iyet im b u id i; b u çalışm an ın b u bü yü leyici k o n u d a d ah a d a iler lem ek için sizler i y ü ­ r ek len d ir m esin i d e sam im iyetle d iliyor u m . Çevr em izin ve çevr e d en ge sin d e k i k ır ılgan lığın fa r ­ k ın d a o lu şu m u zu n gid e r e k ar t t ığı b ir zam an d a şam an lık b elir gin b ir gö r ü ş ö n e sü r m e k t e , d o ğan ın k u t sallığın a saygı d u ym am ızı ö n er m ek t ed ir . Şam an lık ayn ı zam an d a yer y ü zü n d ek i alın yazım ızın b ir b ir iy le iç içe gir d iğin i ve h epim izin t ek b ir ru h o ld u ğu n u an ım sat m ak t ad ır . Bu an lam d a, şam an lık gü çlü ve iy im ser b ir b ild ir i su n m ak t a ve çağr ısın a k u lak ver m ek h epim izi ilgilen d ir ­ m ek t ed ir . N e v ili D ru ry Sy d n e y , 1 9 8 8 1. CANLICILIK (ANIMISM) ve Ö TESİ Şam an lık b ir gö r ü (vision ) gelen eğid ir , d o ğal d ü n y a­ n ın tan r ı ve im geler iyle b ağ k u r m aya yarayan d e ğişt ir il­ m iş b ilin ç k on u m lar ın ın esk i b ir k u llan ım p r at iğid ir . Şa ­ m an ı d ü şü n d ü ğü m ü zd e k ar m aşık ve gizem li b ir b ü yü cü h ekim ya d a b ü y ü cü gelir ak lım ıza - öyle b ir kişi ki, esr i­ m e (tr an ce) d u r u m u n a gir er ek r u h sal (sou l) gör ü - ar aşt ır m ası y ap m ak , k u t sal y er ler e y o lcu lu k et m ek , k o zm ik am açlı k o n u lar ü zer in e in san lığa h ab e r ilet m e k on u n için o lan ak lıd ır . Şö y le d e m e k y er in d e olu r : Şam an b ir iy ileşt ir icid ir , h ast alığın r u h u n u k eşfet m e yet isi v ar d ır , b ir b ü y ü cü d ü r , b u am açla r u h lar la d o st lu k k u r ar , işb ir li­ ği y ap ar , ya d a b ir m ed y u m - d et ek t if o lar ak k ay b olm u ş eşy alar ı o r t ay a çık ar m a yet isin e sah ip t ir . Başk a b ir z a­ m an şam an b ir çeşit r ah ip gib i gö zü k e b ilir - y ar ad ılış tan r ısı ile gü n lü k alışılm ış işler ar asın d a b ir ar acı olar ak . Bu özgü n r olü n e k ar şın şam an , evren sel an lam d a k o r k u ­ yu ve saygıyı yön et en k işid ir , çü n k ü o, b aşk a d ü n y alar a y olcu lu k e d ip tan r ıların b ild ir iler iyle ger i d ön m e gü cü n ü taşır . Şam an lığın ö zü n ü k av r am ak için ilk p lan d a d in sel d ışa v u r u m cu lu ğu n ilk biçim ler in i b ilm ek , in celem ek la­ zım d ır , çü n k ü şam an in an ç ve u y gu lam alar ın ın d o ğu şu ­ n u an lam ak için b ir çat k ı ya d a b ir b ağlam e ld e etm ek açısın d an b öyle b ir yaklaşım ger ek lid ir . C A N L I C I L I K ve T O T E M C İ L İ K İn san ın d in sel b ilin cin in ilk elle t u t u lu r b elgeler i A v r u p a ve O r t a Asya m ağar alar ın d a yer alır. Ö z b e k is­ t an 'd a k eşfed ilen b ir N ean d er t h al m ezar ın d a, ölü b ir ç o ­ cu k b ed en in in çevr esin d e, saygı ile yer leşt ir ilm iş b ir y a­ b an k eçisi b oy n u zu ve in ce çak m ak t aşın d an b ir yay b u ­ lu n m u ş, F r a n sa 'd a Le M o u st ie r m ağar asın d ay sa çak m ak t aşın d an yap ılm ış b ir yast ığa d ayan an ve sağ k olu n a y er ­ leşt ir ilm iş k afasıy la, san k i u yu yor gib i u zan m ış gen ç b ir ölü or t aya çık ar ılm ıştır . Elin e yakın b ir yere k on m u ş se ç­ m e alet ve h ayvan k em ik ler i, b u ay gıt lar ın gen cin ge le ­ cek y aşam ın a h izm et et m ek am acıyla y er leşt ir ild ik ler in i çağr ışt ır m ak t ad ır . İn san gelişim in in b u er k en b asam ağın d a m u h t em e­ len N e an d e r t h al ad am , h ay van lar d a, k ay alar d a ve ağaç­ lar d a r u h sal var lık lar ın yer leşt iği b ir d ü n yaya in an m ış ve b ir avcı o lar ak r olü n ü n d evam ett iği b ir çeşit yaşam so n ­ r ası t asar lam ışt ır . G e r çi b öyle b ir so n u ç sp e k ü lat if sayıla­ b ilir se d e, d ah a Yü k se k P aleo lit ik D ö n e m e gir ild iğin d e in san ın b ü y ü cü gib i d ü şü n d ü ğü n e ilişk in k an ıt lar b u lu n ­ m u şt u r . Saygın b ir b ilgin olan , A b b e H e n r i Br e u i, Bat ı A v ­ r u p a'd a yer alan tarih ön cesi m âğar a ve d u var r esim ler i­ n e d ay an ar ak şu n lar ı yazm ak tad ır : "H ay v an lar , si m g e se l o k l ar l a v u ru lm u ş b iç im d e t e m sil e d ilm işt ir ( N i a u x d a b iz o n v e ib e x y ab an k eçile ri) L asc au x *d a at lar, k ild e n y ap ılm ış h ay v an m o d e lle ri m ız ­ r ak d arb e le r iy le d e lik d e şik e d ilm iş b u lu n m ak t ad ır. M o n t e sp an d a ç e şit li z am an lard a y e n i d e rile ri o lu y o rm u ş g i b i gö rü n e n b aşsız b ir aslan v e ay ı.) B u n lar se m p at i b ü ­ y ü sü n ü d ü şü n d ü re n o lgu lad ır. S ay ısız ge b e k ad ın v e k ad ın ların ı y ak ın d an iz le y e n e rk e k le r v e r im lilik b ü y ü sü n ü ç ağ rışt ırm ak t ad ır. B e lli h ay v an ların y ap ısın d a in ce lik le d ü şü n ü le re k y ap ılm ış d e ­ ğişik lik le r , t ab u l ar a k arşılık ge liy o r gib id ir. H ay v an şe k ­ lin d e y a d a gü lü n ç (gro t e sq u e ) m ask larla d o n at ılm ış in ­ san f igü rle ri, y aşay an h alk ın d an s v e in isiy asy o n ( k u t sal b ir ö ğre t iy e giriş) t ö re n le rin i an ım sat m ak t a y a d a Y ü k ­ se k P ale o lit ik d ö n e m in b ü y ü c ü le rin i y a d a t an rıların ı t e m sil e t m e k t e d ir. (1 )" B ir B ü y ü cü n ü n m ağara re sm i: L e s T ro is Frere s ; Fran sa Bü y ü lü m ağar a san at ı ör n ek ler in in en k ar ak t er ist ik ­ le r in d e n b ir i Le s T r o is- F r e r e s'd e k i Fr an co - C an t ab r ian m ağar asın d a k eşfed ilm işt ir . Bazılar ı 15.000 yıllık olan bu m ağar a resim ler i, vah şi h ayvan sü r ü sü için d e yer alan bir avcı- b ü y ü cü y ü yayla d o n an m ış ve b izo n k ılığın a gir m iş b ir b içim d e b et im lem ek t ed ir . D iğe r b ir ör n ek t e b ir b ü ­ yü cü , b oy n u zlu b aşlığıyla avın ı k an d ır ır k en gö r ü lm ek t e­ d ir ve yin e ayn ı yör ed e b u lu n m u şt u r . E r k e n zam an lar d an b e r i d in , san at ve b ü y ü içiçe ge çm iş b u lu n m ak t ad ır . Bü y ü cü , yab an ıl h ayvan ların b a ­ şıd ır - av b ü y ü sü ar acılığıyla on lar ın k ad er ler in i k on t r ol ed eb ilir , k ılık tan k ılığa gir m ed e ve on lar ı k u r b an et m ek ­ t e u st ad ır . H ayvan lar ın yü z h ar ek ed er in i öğr en m iş o ld u ­ ğu n d an k en d i d an slar ın ı on lar ın eylem ler in e d ayan d ır ır ve o n lar la k u r d u ğu m e d y u m sal b ağı gelişt ir d iğin i d u ­ y u m sar . Bu yolla P alae o lit ik a v c ı- b ü y ü c ü , h ayvan lar la olan ıçli- d ışlılığıy la, k lan t ot em iyle ve bilin cin i b ir h ay­ van b içim in e d ö n ü şt ü r e b ile ce ği in an cıyla esk i (arch etyp al) yerli şam an lar m ilk m ü jd ecisid ir . Ö n cü İn giliz an t r o p o lo ğu Sir Ed w ar d Tylor (1832 1917) b ü y ü se l ve d in sel d ü şü n ce n in ilk d ön em in e An im ism (can lıcılık) ad ın ı ver m işt ir . Sö zcü ğü n yu n an ca k ar ­ şılığı o lan an im a, can (so u l) an lam ın a ge lm e k t e d ir . T y lo r 'a gö r e can ya d a r u h d ü şü n ce si, b u d evr ed e evren ­ sel gib iy d i ve sad e k en d isin in d eğil h ayvan ve b it k iler in d e b ir cam o ld u ğu n a açık ça in an m ışt ı tarih ön cesi in sa­ n ı. Bu n a ilave o lar ak t aşlar , silah lar , yiyecek ve sü sler d e r u h a sah ip t iler ve in san r u h u , d iğe r in san lar ın , h ayvan la­ rın ya d a n esn eler in için d e n sah ip le n m e (p o sse ssio n ) ar acılığıy la geçe b iliy or d u . T y lo r can lıcılığın k ayn ağın ın m u h t em elen r ü ya d en ey im in d e yat t ığın a in an ıy o r d u in san ın , k en d i fizik sel b e d e n in d e n b ağım sız o lar ak v a ­ r o ld u ğu n u göst er iy or gib iy d i b u r ad a. Bu gü n , b ile, kim i yer liler h âlâ d ah a in san ın çift e var lığın a ilişk in in an cın ı yan sıt an "gö lge le r i", "r u h lar ı", "h ayalet ler i" gü n lü k iliş­ k iler in d e k u llan m ak t ad ır . Ö r n eğin A lgon q u in Kızıld e r i­ lileri, in san ' c a n ın a 'ot ah ch u k ' ya d a 'gölge' ad ın ı v e r ­ m işler d ir . Q u ich e le r d e 'n at u b ' 'gölge' ya d a 'can 'a k a r ­ şılık gelm ek t ed ir ve 'Z u lu 'lar , gö lge, r u h ya d a h ayalet için ’tu n zi' deyim in i k u llan m ak t ad ır . Tylor , tarih ön cesi in san ın ik i b en i o ld u ğu n a in an d ı­ ğın ı d ü şü n ü y o r d u - u yan an b en ve h ayalet (p h an t om ). M an t ık sal b ir t asar ım la can 'm b ed e n in ö t e sin d e ya d a yaşam son r asın a r u h sal y olcu lu k yapm ayı ü st le n e b ile ce ­ ğin e in an m an ız m ü m k ü n d ü r . Bu t ip in an çlar a b ağlı e r ­ k en zam an a u zan an b e lge le r cen aze t ör en ler in e ilişk in k alın u lar d a b u lu n ab ilir . Bu d ön e m d e d ü n ya yaşam ın d an so n r a y ü k sek d er eced en r esm i ölü ler e h izm et et sin diye alt d er eceler d e yer alan h izm et çiler k u r b an ed ilir d i, böylece t o p lu m sal d ü ze n ö lü m ö t e sin d e d e egem en liğin i sü r d ü r ü r d ü . Tylor , ayn ı zam an d a ilkel k ab ile t o p lu lu ğu ­ n u - 'vah şiler ' ya d a 'k ab a ırk lar' olar ak k ü çü k d ü şü r ü cü b içim in d e isim len d ir iy o r ve b u t ü r can lıcılığın on lar ın gü n d elik yaşam lar ın a d a yan sıd ığın ı ileri sü r ü yor d u . Ö y ­ le b ir can lıcılık kİ - r u h lar a in an m ak su r et iy le- yerli h alk yab an ıl h ayvan lar la gö r ü şü y o r , on lar ı avd a ö ld ü r m e d e n ön ce b u d avr an ışlar ın d an d olayı affed ilm eyi d iliy or lar d ı, ya d a h ay van lar ın d ah a ön cek i y aşam lar ın d a b aşk a insan sal var lık lar ın , m u h t em elen ö lm ü ş ar k ad aşlar ın ın ya d a at alar ın ın b ed e n in d e yaşam ış old u k lar ın a in an ıyor lar ­ dı. T y lo r 'u n b u gen iş k ap sam lı k avr am ı ger çi k ar şı k o ­ n u lm az o lm ad ığı h ald e b u gü n d e saygın lığın ı k o r u m ak ­ tadır. Se çk in Fr an sız so sy o lo gu Em ile D u r k h eim , (1858 1917) k ü lt ü r el m o d eller ve gelen ek ler ü zer in e gen iş b ir ar aşt ır m ay ı ü st len m iş b ir i o lar ak en esk i in san t oplu m u n u n ay ır ım sız sü r ü le r (h o r d e s) o ld u ğu n a in an ıy or d u . D ah a so n r a sü r ü le r d ah a b ağım sız b ir k o n u m a geler ek k lan şek lin d e b içim len d ir m işler d i k en d iler in i - D u rk h eim b ir liğin aile d e n d ah a t em e l o ld u ğu n a in an m ışt ı. D u r k h e im , T y lo r 'u n ö zü n d e p sik o lo jik o lan ve b ü yü sel ve d in se l d ü şü n ce n in r ü y alar d an k ay n ak lan d ığın ı ileri sü r e n fik r in d e n et k ilen m em işt i. O , ilk el in san ın yavaş y avaş k lan 'm ü st ü n gelen b ir t o p lu m sal b ir im o ld u ğu n a ak lın ın yatt ığım ve b u sü r eç için d e k u t sal h ale geld iğin i, çü n k ü o n u n b ir ey ler in k in d en d ah a ç o k t ü m ü k u cak lıy an , d ah a y ü k se k b ir ge r çe k lik o ld u ğu n a in an ıy or d u . G e r çe k t e n on u n işar et ett iği gib i k lan lar , t ot em h ayvan ­ lar ın ı ay r ım sallaşm a sim gesi o lar ak eld e et t ik ler in d e b u t o t e m le r , ge r ç e k h ay van lar d an b izzat d ah a k u t sal h ale geld iler . D u r k h eim , Avu st r aly a'n ın yerli h alk ın ın b u d u n b u ım sel (et h n ogr ap h ic) ver iler i ar asın d a b u gelişm e sü ­ r ecin e ait k an ıt lar b u lab ileceğin e in an ıy or d u , avcı-toplayicı k ab ile t o p lu m u n d a en iyi b elgeseli olan lar , h alen gü ­ n ü m ü zd e d e var lık lar ın ı sü r d ü r m ek t ed ir ler . D u r k h e im 'a gö r e Avu str aly alI avcı- t op layıcılar ar a­ sın d a t ot em h ayvan ı ya d a b it k isi sad e ce k lan ı özd eş y ap ­ m ak la k alm az ayn ı zam an d a ak r ab alık m od eller in in b e ­ lir len m esin e yar d ım cı o lu r , b öy lece t ü m k lan ü yelerin in b ir d iğer iy le ilişk id e o ld u ğu d ü şü n ü lü r . D u r k h eim aynı zam an d a O r t a A vu st r aly a'd a A r u n t a'lar gib i b azı kabiler ler in k lan ca k u t sal sayılan ve ism i y ab an cılar a asla açıklan m ıyan d in sel çalgılar a - t ju r u n ga ya d a c h u r in ga- sa ­ h ip o ld u k lar ın ı belir tm işt i. Bu n lar , avcı- t op lay ıcılar ın t e­ m el t o p lu m sal ge r çe ği o lar ak k lan ın gü c ü n ü o lu şt u r u ­ yor d u . Bu gü n T y lo r 'u n ve D u r k h e im 'in d ü şü n ce b içim ler i ar asın d ak i ayrım sü r egelm ek t ed ir . İn san b ilim ciler , açık lam an ın k u r u lu şu n a gö r e b ö ­ lü m lem ey i b ilgisel (cogn it ive) ya d a r u h b ilim sel olar ak y ap an lar ve t o p lu m sal r oller e ait işlevsel gö r ü şler i ön e alan lar o lm ak ü zer e iki b ö lü m e ayr ılm a eğilim i gö st e r ­ m e k t e d ir . Bu n u n k ar şılığın d a b aşk a d ah a d e ğişik t ip t e y ak laşım lar a var m ak d a o lasıd ır diye d ü şü n ü leb ilir . Şam an lığı d e ğe r le n d ir ir k e n b ir in san b ilim ci, r u h b ilim sel açıd an b ak t ığın d a, esr im e ar acılığıy la d eğişt ir ilm iş- b İlin ç- k o n u m lar ın a gir işi, şam an ın b ü y ü se l ve d in se l in an çlar ın ın gör ü sel (vision ary) kayn ak lar ı ve sar a n ö b e t ­ ler i, şizofr en ik d avr an ış m od eller i ve u yar ıcılar ı (psych ed elies) k u llan ışlar ı vb. d iğe r fak t ö r le r açısın d an y ak laş­ m ayı d ah a İlgin ç b u lacak t ır . D iğe r yan d an işlevselciler , şam an ın ve iç d ü n y asın ın d en ey sel yan ın ı k ü çü m sem e eğilim in d ed ir ler ; b u n u n yerin e şam an , k ab ile gelen ek le­ rin i ve t ab u lar ın ı yor u m lam ak su retiyle t o p lu m d a yerin i alır, t op lu m sal yapıyı olu şt u r an in an çlar ı d est ek ler ve k a­ b ileye ön cü lü k ed er gö r ü şü n d e yoğu n laşm ak t ad ır lar . Ben im k en d i gö r ü şü m e gö r e şam an ın k o zm o lo jik d izgesi gü n lü k d ü n yaya p ar alel git t iğin d en ve on u an lam ve ön em ver er ek d o ld u r d u ğu n d an on u n , k or k u n ç b ü y ü ­ sel egem en lik t en ve içsel b oy u t t an k açm a şan sı yok t u r . T an ıd ık ru h lar ın r olü n ü gö zö n ü n e alm azsak , ön cü gö r ü ­ ler d e, b ü yü sel b ölü n m e (d ism em b er m en t ), yen iden d o ğ­ m a ve b ilin çliliğin h ayvan ve k u şlar gib i can lı b içim ler e d ö n ü şm e işlevler in d e şam an lığı t ek yön lü k avr am ış o lu ­ ru z. Ayn ı zam an d a on u n gizem li yön ü n ü ya d a çağd aş in san gü cü n d e bilin çliliğin şam an lık d ü zeyin d e yü k selen akışın ı gü çlü k le açıklayabilir iz. Bu n u b öylece h at ır d a t u t t u k t an so n r a şu sor u yu so ­ r abilir iz: Kim d ir ger çek t e şam an , n asıl şam an olu n u r ve şam an lık t a çok ön em li olan ’can 'm yolcu lu ğu ' diye n eye d iy or u z? ŞAMANIN KUTSAL UĞRAŞI Şam an lık ger çek t e u ygu lam alı can lıcılık , ya d a can lı­ cılık p r at iğid ir . Ç ü n k ü D o ğa, t an r ılar ı ve ru h larıyla can ­ lıd ır ve k o z m o s1u n t ü m b ak ış açıları b ir b ir in e b ağlı o la­ r ak k av r an ab ilir - e v r e n ger çek t e b ir en er ji ağın d an , b i­ çim ve t it r e şim le r d e n ib a r e t t ir - şam an lar far k lı var lık d ü zeyleri ar asın d a b ir ar ab u lu cu o lar ak ger ek lidir. Evr en in r u h lar la b ir lik t e can lı o ld u ğu fik r i, A m e r i­ k a ’n ın k u zey k u t b u yör esin e ü ç yıllık d est an sı b îr y olcu ­ lu k y ap an D an im ar k alI k aşif ve in san b ilim ci K n u d R as m u sse n t ar afın d an (1879 - 1933) çeşit li yayın o r gan la­ r ın d a açık lık la an lat ılm ışt ı. Bü y ü k an n e si yar ı esk im o o lan R asm u sse n , Ku t u p Esk im o lar ı h ak k ın d a m ü k e m ­ m el b ir b e lge h azır lam ışt ı ve b ir Iglu lik şam an ı şu n lar ı an lat t ığın d a b u on u n o ld u k ça ilgisin i çek m işt i: "Y aşam ın en b ü y ü k t e h l i k e s i t ü m ü y l e c an lard an ib are t o lan in san b e sin i o lgu su n d a y at m ak t ad ır . Ö ld ü rü p y e m e d u ru m u n d a k ald ığım ız t ü m y arat ık ların , k e n d im i­ z e e lb ise y ap m ak için p arç alay ıp y o k e t t iğim iz h e r şe y in can ı v ard ır, ö y le c an lar k i b e d e n le riy le b irlik t e y o k o lu p git m e z le r , b ö y le ce b e d e n le rin d e n y o k su n b ırak t ığım ız d an d o lay ı b iz d e n ö c alm am aları için y at ışt ırılm aları ge re k ir Şam an ı, b u can lar ın , r u h lar ın ve t an r ıların dü n yasın ı k avr ay ab ilen ve aşk ın esr im e (ecst at ic t r an ce) h alin d ey ­ k en on lar ar asın d a d o laşan , d o ğa ü st ü evr en e ilişkin özel b ilgile r e d in e b ile n b ir k işi o lar ak t an ım lay ab ilir iz. O , h ep , in san var lığın ın d o ğasın d an k ay n ak lan an t eh lik ele­ re, d ik k at sizliği t u zağa d ü şü r m eyi b ek leyen gizem li gü ç ­ ler e ya d a h ast alık lar a, kıtlık lar a, talih sizlik ler e k ar şı u y a­ n ık t ır . A n c a k şa m a n ay n ı z a m a n d a e t k in b ir a r a b u lu c u ve çift yön lü gö r ü şm e ci o lar ak d a yer alır. A m er ik alı in san b ilim ci Jo a n H alifax'ın işar et et t iği gib i "Sa d e c e şam an h em tan r ı h em d e in san gib i d av r an ab i­ lir. Böy lece şam an t an r ılar a yön elik bir k an al o ld u ğu k a­ d ar özel b ir ar acı var lık u r d a. Far k lı âlem ler in b ir b ir i içi­ n e gir m esin i etkiler. ” (3) Bu n d an so n r a, b ir k işi n asıl şam an olu r , o n u gö r e ­ lim : Şam an lar k u t sal u ğr aşlar ın a gö r e çeşitli b içim ler d e çağr ılır lar . Kim isi için b u at alar ın d an k alm a b ir gelen ek ya d a m ir astır . Kim isin d e ise şam an lığa n iyetli olan ad ay ayn ı k on u m veya şar t lar d a k en d isin i k ab u l et t ir m iş b ir i­ sin d e n d e st e k ar ar . Kim isi d e k en d i ist eğiy le d eğil d e r u h lar t ar afın d an seçilm iş b ir i o ld u ğu için şam an olu r . Bu n lar "b ü y ü k şam an lar d ır ”- yan i, d o ğaü st ü gü cü cisim le şt ir m e k için k en d iliğin d en , r ü y alar ya d a gizem li gö r ü 'le r ar acılığıyla çağrılm ışlar dır . Ke n d i r oller in i m ir as yolu yla k o lay ca ed in e n le r e "k ü çü k şam an lar " (lesser sh am an s) d en ir ve özellik le Si­ b ir y a ve Ku zey A m e r ik a k u t u p y ö r esin d ek i in san lar ın ar asın d a yaşayan b u şam an lar ın sosyal st at ü sü d ah a d ü ­ şü k tü r. Başlan gıçt a şam an lar , ço cu k olsu n gen ç olsu n çoğu k ez sin ir li y ar at ılışt a o lu r lar ve gar ip b ir b içim d e t o p ­ lu m d an çek ilir ler , in san b ilim ci o lar ak Ralp h Lin t o n 'u n d ed iği gib i: “B i r ço cu k o larak şam an , ço ğu k e z b e lirgin içe d ö ­ n ü k e ğilim le r gö st e rir. B u e ğilim le r d ışa v u rd u ğu n d a t o p ­ lu m t araf ın d an y ü re k le n d irilir. Y e n i y e t işe n şam an ge ­ n e llik le b aşıb o ş d o laşır v e z am an ın ın ço ğu n u t e k b aşın a ge çirir. D ah a ço k t o p lu m - k arşıt ı b ir d av ran ış se rgile r v e sı k sık b u y a d a şu b içim d e giz e m li h ast alık lara y ak alan ı r ”(4) Sib ir y a'n ın C h u k ch e e h alk ı ge le ce ğin şam an ın ın k ar şılık lı k on u şm a sır asın d a gözler in i k o n u şt u ğu kişiye d eğil d e o n u n ö t esin d e b ir şeye sab it led iği b ak ışlar ın d an t an ım lan ab ileceğin e in an ır lar . G ö z le r ayn ı zam an d a t u ­ h a f n itelik te b ir ışığa sah ip t ir , sır ad an in san lar d an gizle­ n en şeyleri ve ru h lar ı gör m eye elver işli özel b ir p ar lak lığı v ar d ır gö z le r in .(5) W ald e m ar Bo go r a s ilk eld e Ch u ch ee'ler i in celem iş o lu p b u olayı şöyle b ir b ağlam d a d ile get ir m ek t ed ir . "Bir t ak ım b ü y ü k t alih sizlik ler , teh lik eler, u zu n sü r en h ast alık lar , aile ya d a m ü lk iyete yön elik an i k ay ıp lar sır asın d a şam an ca çağr ı ger çek leşeb ilir . Bu n d an son r a kişi, b aşk a işler e b ak m ak sızın r u h lar a d ön er ve o n ­ lar ın yard ım ların ı t alep ed er. "(6) Şam an h ğın h ast alık ve b u n alım lar d an d o ğd u ğu n a yön elik b ir ço k fik ir or t ay a at ılm ış, ayn ı zam an d a şizo fr e­ n iyle d e k ar şılaşt ır m a yap ılm ışt ır . Bu gö r ü şü n ö n d e r sa ­ vu n u cu lu ğu n u yap an Ju lia n Silver m an , şam an lar la şizo f­ r en ler ar asın d ak i t em el ay ır ım d a şam an lar d ak i ak ıl b o ­ zu k lu ğu n u n t op lu m sal k u r u m lar ca d est ek len d iğin i, oysa çağd aş t o p lu m d a şizofren iye b ir sap ın ç (ab er r at ion ) o la­ r ak b ak ıld ığın ı söyler . İk i o lgu ar asın d a d a çar p ıcı b ir k oşu t lu ğu n b u lu n d u ğu n a in an ır ve p sik iy at r id e geçen şi­ zofr en t an ım lam asın a gö n d e r m e y ap ar ak gö r ü şü n ü ak t a­ rır: "H ast an ın e t k isin e k ap ıld ığı d e n e y im en k o rk u lu v e en e v re n se l k arak t e rd e o lan ıd ır. Ö y le gö rü n ü y o r k i h as­ t an ın , an laşı lm ası so n d e re c e g e r e k li - v e o lan ak sız - o lan , k o rk u t u cu gö st e rile rle h aşır n e şir , can lıcılığın d e s­ t e k le d iğ i d o ğ al n e sn e le rle çev rili\ iy i v e k ö t ü n ü n k işile şt irilm iş k o z m ik gü ç le ri ar asın d ak i m ü c ad e le n in t am o rt a­ sın d a y aşıy o r g ib i b ir h ali v ard ır. (7 )" Bu n u n la b ir lik t e b u n o k t ad a açık ça b ir aylrlm ge ­ r ek lid ir . G e r ç i şam an lar ve şizo fr e n ler , far k lı zih in sel (m en tal) d u r u m lar ın için e ve d ışın a h ar ek et etm e yetisin i p ay laşır lar . Şam an lar , b ilin cin far k lı alan lar ın a egem en olm ayı, b u n u n yan ısır a n esn eler i sık ıca k on t r ol altın a al­ m ay ı d er ece d er ece ö ğr en ir ler . Kar şılaşt ır m alı d in ler in ü n lü u st ası M ır cea Eliad e b u n u şöyle sap t am ışt ır : "î l k e l b ü y ü cü , b ü y ü cü h e k im ( m e d icin e - m an ) y a d a şam an , sad e ce h ast a b ir ad am d e ğild ir, h e p sin d e n ö n ce iy ile şm iş b ir h ast a ad am , k e n d i k e n d in i iy ilişt irm e y i b a­ şar m ış b ir in san d ır. G e n e llik le şam an ın y a d a o t acın ın k u t sal m e sle ği b ir h ast alık y a d a sara n ö b e t i arac ılığıy la aç ığa çık ar. A d ay ın k u t sal ö ğre t iy e g ir işi (in it iat io n ) iy i­ le şm e y e e şd e ğe rd ir.(8 )yy E liad e , "Bir t h an d R e b ir t h " (D o ğu m ve gen ed oğu m ) adlı k it ab ın d a b u k on u ya ayrın tıyla d eğin m iştir. "i l k e l t o p lu m lard a şam an lar ile giz e m cile r - d o ğru b ir şe k ild e ~ ü st ü n v arlık lar o larak k ab u l e d ilirle r; o n lar d ak i b ü y ü se l d in se l (m agic o - re ligio u s) gü çle r, z ih in se l k ap sam d ak i b ir ge n işle m e n in d ışav u ru m u o larak b u lu ­ n u r. Şam an 'b ile n ' v e 'an ım say an k işid ir, y an i, y aşam ın v e ö lü m ü n giz e m le rin i an lay an b irid ir. O T A çık ça söy lem ek ger ek ir se, p sik o lo jik sap ın ç ya d a h ast alık t an d ah a k ar ışık b ir d u r u m sö zk o n u su d u r . Sar a h ast alığı (epilepsy) ve şizofr en i ilkel t op lu m lar d a r u h sal dü n yan ın b ir ifad esi o lar ak k ab u l ed ild iği iç İn, b u şar t lar yü zü n d en acı çek en in san lar ın d ah a son r a fayd alı şam an ­ lar h alin e gelm esi şaşır t ıcı d eğild ir . Fak at b u n u n n ed en i, on lar ın ru h lar ın d ü n y asın a açık olu şlar ı ve yaln ızca h ast a o ld u k lar ın d an d eğil, özel o ld u k lar ın d an , k on u şm ay ı ve var lık lar ın ı d ışa vu rm ayı öğr en m iş o lm alar ın d an d ır . Salt içse l d ü n y alar ü zer in e ege m en lik k u r m ay ı ö ğr e n e n le r ge r çe k şam an o lar ak k ab u l ed ilm işler d ir . G ü çle h aşır n e­ şir o lm ak h er şey d ir o n lar a gö r e , k r izler , ya d a h ast alık ­ lar , b öy lece b ir in isiyasyon olu r lar . Şa m an la r d a n , in san y aşam ın a k ar ışan d o ğa ü st ü gü çler i k on t r ol ed eb ild ik ler in i göst er m eler i o ld u k ça fa z ­ la ist en ir . Av b aşar ısız gib i gö r ü n d ü ğü n d e , av h ay van la­ rın ı b u lm ak , k ö t ü r u h lar ı u zak laşt ır m ak , h avalar ın iyi git m esin i sağlam ak , h ast alar ı iy ileşt ir m ek d e b u n u n için ­ d e d ir . E sk im o Şam an ı, ö r n eğin D e n iz t an r ıçası Sed n a'n ın öfk esin i yat ışt ır m ak için t r an s h alin d e d en izin d i­ b in e y olcu lu k et m ek zo r u n d ad ır . Se d n a, yiyecek , y ak a­ cak ve giyin m ek için d er i tem in ed en d en iz m em eliler in i k on t r ol ed er . Yin e o ayn ı zam an d a Esk im o 'lar ın b aşın a ge le n b ir ç o k şan ssızlığı d a gid e r ir . W illiam Le ssa ve Ev o n V o gt ’u n d a belir tt ik ler i gibi: "B u b e lalar , in san ların işle d ik le ri k ö t ü lü k v e su ç lar y ü z ü n d e n b aşların a ge lir, t ü m p islik le r i v e k ö t ü lü k le ri d e t an rıçan ın b e d e n in e b o ca e d erle r. Şam an için , d e n iz in d i­ b in d e y aşay an d e n iz t an rıç asın a u laşm ak ü z e re t e h lik e li b ir sın av la h aşır n e şir o lm ak ge re k lid ir . Şam an t an rıç a­ n ın b aşın ı o k şam ak v e h alk ın ın iç in d e b u lu n d u ğu z o r­ lu k ları o n a t e k e r t e k e r an lat m ak la gö re v lid ir. A n a t an rı­ ça b u f e lak e t le r in , t ab u l ar ı b o z m ak y ü z ü n d e n b aşların a g e ld iğ in i sö y le r. Şam an d ö n d ü ğü n d e b u su ç lan işle d ik le ­ rin d e n d o lay ı t o p lu ca gü n ah ç ık arm aları g e re k t iğ in i b il­ d irir. O lasıd ır k i, t ü m g ü n ah lar i t i r a f e d ild iğin d e d e n iz t an rıç ası sak at ları az ad ed ecek , k ay b o lm u ş can ları gö n d e ­ re ce k , h ast alık lar ı iy ile şt ire c e k v e d ü n y ay ı E sk im o 'lar için t e k rar y aşan ası k ılac ak t ır.(1 0 T Şam an lığm far k lı yapısı b öy lece can m yolcu lu ğu o l­ m u ş olu y or . Bu n u n d a n ed en i şam an ın k en d i b ilin cin i d iğe r alan lar a yan sıt m ış olm asıd ır . Bu n ed en le o n a "k u t ­ sallığın t ek n isy en i" ya d a "e sr im e (vecd ) u st ası" d e n ­ m ek t ed ir . Kap asit esin in b u d en li gen iş olm ası n ed en iyle­ d ir ki r u h lar ar asın d a teh likeyi gö ze alab ilm ek t e ve t o p ­ lu m u n iyiliği için eld e ettiği gizli b ilgilerle tek r ar geri dön eb ilm ek t ed ir . İşt e ön em li olan b u d u r . ÇAN'IN YOLCULUĞU G ö r d ü ğü m ü z gib i şam an lık , b ir an lam d a zih in sel b ölü n m en in k on t r ollü bir eylem i o lar ak k ab u l ed ileb ilir. Bu , san k i var olm an ın d iğe r alan lar ın a u laşm ak için d o st r u h lar la h aşır n eşir olar ak , b elk i ölü m ya d a h ast alık r u h lar ıyla k ar şılaşar ak , at alar la ya d a yar atıcı tan r ılar la b u lu şar ak , b azen d e y ar ad ılışın k en d i m it sel oy u n u n a k at ılm a yolu yla şam an çöm ezi, k en d i öz b ed e n in d e bir y olcu lu k yap ab iliyor gib i gözü k m ek t ed ir . Bu p ar çalan m a/b ö lü n m e (d isso ciat io n ) işi b ir çok yold an ger çek leşeb ilir . Bu k it ab ın d ah a son r ak i b ölü m le­ r in d e gör eceğin iz gib i b azen k u t sal u yar ıcı (psych ed elic) b it k iler , şam an a y olcu lu k için b aşlan gıç gü cü n ü sağlar ­ lar; b aşk a zam an lar d a ise ru h u n çağr ılm ası o r u cu tak iped en gü n ler d e, d u y gu sal m ah r u m iy et son r asın d a, m editat if o d ak lam a ile, gizem şar k ılar ıy la (ch an tin g), d avu l ç a ­ lın m ası ya d a belli b ir rü yaya k ar şılık b ir yan ıt ar acılığıy­ la gelebilir . Ö r n eğin P ak ist an 'd a yer alan Kalaş Kafir 'ler i ar asın ­ d ak i 'd e b ar şam an ı, h ar e k e t siz b ir şe k ild e d u r ar ak , gevşem e d u r u m u n a gelir ve gö r ü sü için e gir en d ışsal h er öğey i sab it b ak ışın ın d ışın d a t u t ar ak , belirli b ir u zak lık ­ tan , d ik k at in i t ör en ak ar ın a o d ak lar ve so n r a t itr em eye b aşlar , k asılım lı d evin im ler le d eğişt ir ilm iş- b ilin ç- k on u m u n a gir er . G e n e llik le Ç in 'd e n gelen Sin gap u r şam an ad ay lar ı t a p m a k t ö r e n le r i sır asın d a k e n d iliğin d e n sah ip le n m e (p o sse sıo n ) b elir t iler i gö st e r e r e k "d an g- k i" k o n u m u n a gelir ler ve p ar çalan m a d u r u m u t ü m ü yle gelişen e d eğin iyi b ilin en sh en tan r ısallık lar ı ü zer in e m ed it asy on y ap ar ­ lar. E n d o n e z y a ' d a M e n a n g k a b a u 'la r a r a sın d a , yaşa m - gü c ü ya d a 'su m an gat 'ın r ü yalar d a ya d a h ast alık sı­ r asın d a b e d e n i ter k et t iği d ü şü n ü lü r ve ’d u k u n 'u n ya d a şam an ın b u d u r u m d a işi, b ed en - d ışm a- çık t ığı b ir sır ad a k ö t ü r u h lar ın d ü şm an ca etk isin e k ar şı b ir d avr an ış ge liş­ t ir m ek tir . Bu r a d a d u k u n , b att an iy eyle k ap lı zem in in a l­ t ın d an d u m an ver er ek d o st ru h lar ı d avet ed er , fizik o la­ r ak t it r eşm eye b aşlad ığın d a k en d i bilin cin i ru h d ü n y ası­ n ın gizem li egem en liğin in için e sak verir . Ayn ı şek ild e Su m at r a yak ın ın d ak i M en t aw ei ad ala­ r ın d a şam an lar t r an s d u r u m u n a geçin cey e d e ğin d an s ed er ler . So n r a k ar t allar ın gök y ü zü n d e t aşıd ık lar ı b ir t e k ­ n en in için d e gö ğe yü k selir ler , b u r ad a gö k r u h lar ıyla k ar ­ şılaşır lar ve o n lar a h ast alık lar ı iy ileşt ir m ek için n e y a p ­ m ak lazım geld iğin i sor ar lar . G e le n e k se l E sk im o şam an lar ı ayn ı zam an d a d av u l v u r u şu n u n e n e r jisin i k u lla n a r ak ve y ar d ım cı r u h lar ı u y an d ır ar ak esr im e (vecd ) d u r u m u için e gir er ler . Bazı E sk im o 'lar , 'r u h sal u çu ş' ya d a 'ilim arn e q sır asın d a iç ­ sel aydın lık gü cü n açığa çık m asın ı h ızlan d ır m ak için k o l­ lar ın ı ve b acak lar ın ı k en d i b ed en ler in e b ağlar lar . N it e k im y u k ar ıd a ad ı an ılan D an im ar k alI k â şif Kn u d R asm u sse n 'in or t ay a k o y d u ğu k lasik olay Esk im o r u h - y o lcu lu ğu n u b ize tam o lar ak ak t ar m ak t ad ır . 1921- 1924 yıllar ın d a y azd ığı "R e p o r t o f t h e Fif t h T h u le Eocped ition " (5. Th u le G e z i R ap o r u )'n d a an latılan ö z gü n olay, D e n iz T an r ıçasın ın öfk esin i k am çılay an t a­ b u n u n b o zu lm asın ı içer m ek t ed ir . Şam an ın r olü , t o p lu ­ lu k ad ın a ar ay a gir er ek k en d i r u h sal b ed en iy le d en izin d ib in e yolcu lu k et m ek t ir b u r ad a. T ö r e n in b aşın d a, t o p lu lu ğu n yaşlı ü yeler i şam an ın et r afın d a yer alır lar ve m ed it at if b ir sessizlik için d e o t u r ­ d u ğu n d a o n u gözlem ler ler . O n ih ayet yar d ım cı ru h lar ın çevr esin i ald ığın ı h isset t iğin d e y olcu lu ğu ü st len m ek için 'yolu n açık o ld u ğu n u ' bild ir ir. Aile h alk ın ın b ir ço k ü ye­ si, şam an b u zor işi ü st len d iği sır ad a k o r o h alin d e şark ı söy ler ler . Şam an d en iz y at ağın d a y u var lan an ü ç b ü y ü k t aşt an özen le k açın ar ak çevik h ar e k e t le r le T an r ıçan ın h ırlayan b ek çi k öp eğin i ad at ır. R asm u ssen olayı şöyle d i­ le get ir m ek t ed ir : "O , b ed en in e t ıp a t ıp u ygu n gelen bir t ü p t e san k i d ü şü y o r m u şcasın a k ay ar k en t ü p ü n k en ar la­ rın a b ask ı y ap ar ak ilerlem eyi k on t r ol altın a alır, yan i p a ­ las p a n d ır a s yer e d ü şm e m e si ge r e k m e k t e d ir . Bu t ü p , on u n ad aşlar ı t ar afın d an t ek r ar y er y ü zü n e d ön ü n cey e d eğin açık b ır ak ılır ".(11) işt e şim d i şam an , in san lığın b e ce r d iği k öt ü eylem le­ rin p isliği için d e n er ed ey se b o ğu lm ak ü zer e olan D en iz T an r ıçası ile b u lu şm u şt u r ar tık . T an r ıçay ı y at ışt ır m ak için b aşın ı o k şad ığın d a D en iz T an r ıçası on u n la ru h d i­ liyle k on u şm ay a b aşlar ve on a b u d e fa k ad ın lar ar asın d a gizli b ir ço cu k d ü şü r m e o ld u ğu n u ve h aşlan m ış et yen ­ m esi n ed en iy le t ab u n u n b o z u ld u ğu n u söy ler . Z am an ı gelip d e şam an , t o p lu lu k y old aşlar ın a ger i d ö n ü p olayı ön ler in e se r d iğin d e su çlu lar ar an ıp o n lar d an açık lam a isten ir. Bö y le ce ge n e ld e n eyin Şam an lık t a geçe r li o ld u ğu gör ü leb ilir - y an i r u h sal yolcu lu k sa f b ir d ü şk ü n lü k o la ­ r ak ele alın am az. H e r zam an , sö zk o n u su o lan b elli b ir gö r ev v a r d ır - h ast alığa k ar şı m ü cad ele, b o zu lan t ab u la­ rın d o ğasın ın an laşılm ası, k ay b olm u ş ya d a acı çek en b ir can 'ın y en id en k azan ılm ası, k o z m o s’d a far k lı d ü ze y le r ­ d ek i u yu m u n yen ilen m esin e yar d ım et m ek , ya d a r u h sal d ü n y a ile t o p lu lu k ü yeler i ar asın d ak i çat lağın h afiflet il­ m esi gibi. Başk a d ü n y alar a yolcu lu k y ap m ak ve olu m lu b ir so ­ n u ca v ar m ak için ö ğr et ile n b ilgiler i k u llan m ak şam an ın işid ir . Bu şek ild e şam an , t an r ılar ve in san lık ar asın d a b ir ar acıd ır . 2. ŞAMANLIGI NEREDE BULURUZ? Şam an lık dü n yan ın b ir ço k ayrı b ö lge sin d e yer alan ve o lağan ü st ü ge n işlik k ap say an b ir u y gu lam ad ır . Şam an lık ü zer in e k lasik yazın (liter atü r e) çoğu n lu k la Sib ir ­ ya ü zer in d e od ak lan m ışt ır ve 'şam an ' sözcü ğü n ü n bizzat k e n d isi İ n giliz c e 'y e R u sç a y o lu y la T u n g u z ' c a "s a ­ m an " d an gir m iştir. Bu n u n la b e r ab er şam an lığın b içim le­ ri ayn ı zam an d a Ku zey ve G ü n e y A m e r ik a'd a, A v u st r al­ ya yerliler in d e, En d o n e zy a'd a, G ü n e y - D o ğu Asya, Çin , T ib e t ve Jap o n y a 'd a d a gör ü leb ilm ek t ed ir . Bu n o k t ad a şam an lığı m ed y u m lu k t an ayırm alıyız, çü n k ü h er ikisi d e b ir t r an s d u r u m u içer m ek t ed ir . Şa ­ m ard ık ö zü n d e etk en , m ed y u m lu k sa ed ilgen d ir ; şam an lık , ru h u n ileri atılım ın ı içer d iği h ald e m ed yu m lu k , k u t ­ sal gü çler in içim ize girişin i içer m ek t ed ir , ik in ci k at ego r i­ d e , b elk i in san , A p o llo t ap ın ağın d a esr im e yolu yla d ile getirilen Ku t sal Esin 'in in d iği esk i D elfi'd ek i Pyth ian k e ­ h an et in i ya d a çılgın t r an s m ed yu m u n u n b ed en in i k u lla­ n ar ak y aşayan lar la ar asın d a ilişk i k u r m a yolu olan esk i b ed en siz b ilge var lık lar a k an allaşm ayı içeren çağd aş ruh çu lu k b içim ler in i d ü şü n eb ilir . Ayn ı zam an d a b u m ed- yu m sal k at egor in in içer iği, H ait i'd e k i 'V u d u n u n k ar an ­ lık b ir gö r ü n ü m ü d ü r . Ö y le k i 'k u t sal at lılar' ya d a 'loa' t a n r ıla r ın ın , co şk u n d an s r it ü eller i sır asın d a t r an s d e ­ n ek ler in in ü st le r in e in e r e k at gib i çılgın ca t e p e le r in e b in d ik ler in d en söz edilir. M e d y u m sal t r an st a d en ek ler , t an r ısal esin len m ed e ed ilgen b ir k an ald an ald ık lar ı gö r ü olay lar ın ı an ım sa­ m azlar . D iğe r t ar aft an şam an lık t a esr iyen (ecst at ic), d e ­ ğişt ir ilm iş b ir k o n u m d a t am b ilin ce sah ip t ir ve gö r ü sel y olcu lu k sır asın d a d u yu lan h er şey d en sor u m lu d u r . D ü n y an ın şim d i sır alıyacağım ız b ölgeler i, gelen ek sel şam an lığın b u lu n d u ğu asıl yer ler d ir . Şü p h esiz, b u k it a­ bın ileri b ö lü m ler in d e b u t ip k ay n ak yer leşim ler e ve ö z ­ gü n şam an p r at ik ve in an çlar ın a gö n d e r m e d e b u lu n aca­ ğız. Sİ B İ R Y A Bu ge n iş b ö lge b at ıd a U r allar 'd a n gü n ey d e A lt ay D ağlar ın a ve k u zeyd e Bu z d en izin e d eğin u zan an t u n d r a'lar la, b er ek et li o v alar ve en geb eler le, zen gin m in er al­ ler e sah ip d ağlar ı için e alır. Bu r ası ayn ı zam an d a Bu r gat ve G o ld ı'le r in , ren gey iği sü r ü le r i gü d en gö çe b e k u zey ­ d o ğu Ch u k ch ee 'ler in in , T ü r k çe k o n u şan Kır gız, Yak u t ,^ U y gu r , Alt ay'lar ın ve Yen isey ve Le n a n eh ir ler in in T u n ­ gu z 'c a k o n u şan k o m şu k ab ileler in d e için d e b u lu n d u ğu ço k çeşid i ve egzot ik h alk lar ın an a vat an ıd ır . Bu r ad a şam an h em b ir şifacıd ır , h em d e h ast alık lar ­ d an so r u m lu olan var lık lar ı ar am ak için ge r e k gö k y ü zü ­ n e ger ek se yer altın a y olcu lu k yap an b ir esr im e u st asıd ır . Bu b ö lge d e yaşıyan şam an lar fal b ak ar lar ve b aşk alar ın ın gö r e m e d iği şeyleri gö r ü r le r ve b azen h iç y an m ad an k ö ­ m ü r at eşin i elleriyle k avr am a yetisin e sah iptir ler . D av u l çalan v e d an s ed en Y ak u t şam an lan Bu r y at lar tan r ılar la b ağ k u r an “b e y az” şam an lar ile ru h çağır an “k a r a ” şam an lar ayrım ı y ap ar lar k en Y ak u t ­ lar , “y u k ar ıd ak i” t an r ılar - ed ilgen ve n isp et en gü çsü z t an r ılar d ır b u n lar - ile yeryü zü ile d ah a sıkı b ağlar ı olan “ aşa ğıd a k i” t an r ılar ayr ım ı y ap ar lar . Yak u t lar , b a t ı'd a ü çü n cü gö k t e o t u r an U lu - T o y an 'd an at eş u st alığın ı al­ d ık lar ın a in an ır lar . Bu t an r ı ayn ı zam an d a k u şlar ı, ağaç h ayvan ların ı ve or m an lar ı yar atm ıştır . Alt ay şam an ı b ir at k u r b an e d er , b en zer i b içim d e At eş U st asın a söylev ver ir , t ör en d avu lu n u t ü t sü ler , b ir ru h k alab alığın ı çağır ır , so n r a d a Cen n et Ku şlar ın ı, M ar k u t 'lar ı, d av e t e d er . K a r m a şık b ir ar ın m a t ö r e n in d e n so n r a d av u lu şid d e t le çalm ay a b aşlar . Bu , gö k y ü zü n e çık m ası an lam ın a gelm ek t ed ir , ölü atın r u h u d a on a eşlik ed er . G ö r ü bilin ciyle b ir k aç gö ğe yü k seld ik ten son r a, ya­ ratıcı tan r ı Yay u t si ile k on u şm ay a b aşlar ve d ön ü şt e sır a­ sıyla Ay 'a ve G ü n e ş'e eğiler ek selam verir. So n u n d a, Bai U lgan 'm gök sel k on u t u n a u laşır . Bu r ad a geleceğe ait b a ­ zı ay r ın tılar , h ava d u r u m lar ı ve ü r ü n ü n n asıl o lacağın a ilişkin bilgiler ed in ir . Şam an d ah a son r a esr im e n öb et ler i için d e k en d in d en geçer. M ir cea Eliad e , Bai U lgan ’ın 'at m osfer ' t an r ısı o la b i­ leceğin d en ve gö k y ü zü ya d a fır t ın a t an r ısın a at k u r b an ed ilm esin in ise H in t - A v r u p a şam an lar ı ar asın d a b ilin ­ m ez olm ad ığın d an sö z e d e r .(l) Ch u ck h ee 'ler r u h lar la r ü yalar ar acılığıyla b ağ k u r u l­ d u ğu n a, ve şam an ın , h ast alar ın k ay b olm u ş can lar ın ı ye­ n id en eld e et m eler i için r ü y alar ı k u llan ab ileceğin e in a ­ n ırlar. Şam an lar m h ast alar ın k afalar ın ı "a ç t ığı", ve sin ek ya d a arı b içim in d e ele ge çir d iği can 'ın yerin e b aşk a can yerleşt ir d iği söylen ir. D iğe r t ar aft an G o ld i şam an lar ı cen aze eylem leri k o ­ n u su n d a u zm an d ır lar . Ye r alt ı ü lk esin d e ölü ler e yol g ö s­ t er ir ler . G o ld i şam an ı, ö lü le r d iy ar ın a y olcu lu k y ap m ak için y iy ecek ler le b ir lik t e k ızağa yü k len en ölü y e eşlik ed er k en k ılavu zlu k y ap m ası için y ar d ım cı- r u h lar ın ı ç a ­ ğır ır. Bu n u t ak ib en G o ld i, yen i ölen varlığın yeraltı kral- lığın ca gü ven için d e k ab u l gör m esi için ölü n ü n ak r ab ala­ rın ı Ye r alt ı d ü n y asın a yer leşt ir ir . Bu n u yap t ık t an son r a an cak şam an ger i dön er. Ev e n k şam an lar ı d a yeraltı d ü n y asın a gid er k en ö lü ­ lerin can lar ın a eşlik ed er ler . Ö y le ki b u n d an son r a ölü ler b u r ad a ö zü it ib ar iyle ge r id e b ır ak t ığın a b en zer b ir ya­ şam sü r d ü r ü r - ölü m lü ler in gözler in e gör ü n m ek sizin es­ k isi gib i b alık t u t m ay a ve avlan m ay a d evam ed er ler . Ev e n k şam an lar ı aşağı d ü n y an ın 'k h ar gi* r u h lar ıyla k ar ­ şılaşt ık lar ı k ozm ik n eh re gir m ek için gir d ab ı d a k u llan ır ­ lar. Kh ar gile r , yaşayan in san lar ın can lar ın ı çalan ya d a av d a b aşar ısız olm alar ın a yol açan k öt ü ru h lar ın etk isin e k ar şı k oym ak için şam an a yar dım cı o lab ilir ler .(2) KUZEY AMERİKA Bir az ö n ce gö r d ü ğü m ü z gib i Ku zey A m e r ik a'd a, A lask a'd a k i Esk im o t o p lu m u n d a, k u zey b at ı k ıy ısın d a yaşayan Tlin git ler ar asın d a, Bat ı N ev ad alı P aviot so avcı­ lar ı, b alık çılar ı, toplayıcılar ı ar asın d a, T e k sas, Ar izon a ve N e w M ek sik o 'n u n M escaler o ve Ch ir icah u a A p ach e av­ cılar ı, D ak o t a 'n ın La k o t a Sio u x 'la r ı ve ayn ı zam an d a N e z P e r ce , O jib w a (C h ip p e w a o lar ak d a b ilin ir ), Z u n i ve T w an alar ar asın d a şam an lar b u lu n m ak t ad ır . Şam an gelen eği h alen P asifik Kıyısı k ızıld erililer i ar asın d a var lı­ ğın ı sü r d ü r m ek t ed ir . T ıp k ı P o m o 'lar ve d ah a ö n ce O jai civar ın d ak i b ö lge d e yaşayan Salish 'le r , C h u m ash 'lar ve Ku zey- b at ı Kalifor n iy a'd ak i Yu r o k , W in t u ve Kar o k yer­ li k ızıld er ili k ab ileler i gib i. N e v ar k i, Ku zey A m er ik a yerli t o p lu m lar ın d a şam an lar ile r ah ip ler i, bü yü cü -h ek im ler (k ad ın -er k ek ) ve b ü y ü cü ler gib i gizli b ilgiler e sa ­ h ip b aşk a u st alar ı b ir b ir in d en ay ır d et m ek zorlaşm ıştır . O n d o k u z u n c u y ü zy ıld a ge lişe n ve H ay ale t D an sı D in i o lar ak b ilin en esr im e h ar ek et i, d ü n yan ın so n u k o ­ n u su n d a ve ö lü , can lı tü m k ızıld er ililer ar acılığıyla ge z e ­ gen in yen id en y aşat ılm ası k o n u su n d a o d ak laşar ak yerli Am er ik an gelen eğin e m esih ci b ir vu r gu get ir m işt ir . H a ­ yalet D an sı D in i, gizem li eğilim ler ser gilem işt ir , u y gu la­ m acılar ı t r an s d u r u m u n a gir m iş ve d an sçılar ın b ir ç o ğu d a b ir e r şifacı o lm u şt u r . A n cak b u işi ü yeler in e 't o p lu ' b ir d en eyim olan ağı o lar ak su n m ası b ak ım ın d an b u din gelen ek sel şam an lık t an ayr ılıyor du . Bu n u n la b e r ab e r sa f şam an lığı yan sıt an yalın olaylar d a b u lu n m ak t ad ır . P av io t so şam an lar ı t r an s d u r u m u n a gir er ler ve k ay b olm u ş can lar ı esk i h alin e get ir m ek ve şifacı sağalt ım ı et k ilem ek için r u h - gö r ü sü n d e u çar lar , arasır a h avayı k on t r ol et m ek için şam an t ör en ler i y ap ar lar ih t iyaç d u y d u k lar ın d a y ağm u r get ir m ek , b u lu t lar ı d u r ­ d u r m ak veya b u zlu n eh ir ler i er it m ek g ib i.- Bu r aya d ek on lar , tıpk ı Sib ir y a’d ak i b en zer ler iyle d ik k at e d e ğe r o r ­ t ak özellik ler göst er ir ler . C h u m a sh 'lı (k ad ın ) b ü y ü cü - h e k ım C h e q u e e sh , 1985 yılın d a ar aşt ır m acı W ill N o ffk e 'y e "r ü y a b it k isi", m u gw or t k u llan ar ak k e n d i k alıt sal b ilgiler in i ö ğr e n m iş o ld u ğu n u söylem işt i. P o in t C o n ce p t io n 'd a k en d isin i y e­ rel b ir şifacıya t an ıt m ış, d ö r t gü n ve gece o r u ç t u t t u k t an son r a gö r ü eld e et m ek için o t yem ek ü zer e t e k b aşın a ya­ kın b ir d ağa git m işt i. Rü yası gelip o n a r u h sal (sp ir it u al) ism in i ver d ik t en so n r a izlem esi ger ek en şifa yolu n u göster m işt i.(3) Yu r o k , W in t u ve Kar o k Kızıld er ililer i, gelecek b e k ­ len tiler in in , k ö t ü lü k b elir t iler in in ve r u h sal at ılım lar ın ın sim gesi o lar ak r ü yalar a özel d e ğe r ver ir ler . Ö r n e ğin b u yerli k ü lt ü r le r d e b ir r ü y ad a b ay k u şu n gö r ü lm e si, k ö t ü b ir şam an ın zar ar ver m ey e çalışt ığın ın işar e t i o lab ilir , - im ge se l ya d a b aşk a b ir y o ld a n - b en zer i b ir olay ise ön em li ö lçü d e sık ın tıya ve d ah a çok , d en eyim i y ap an a h ast alık ge lm e sin e n e d e n o lab ilir . Baze n d ü şm an b ir "g ü ç ", u m a'a' ile - gece ley in at eşlen er ek k u r b an a yön el­ tilen b ir tip r u h sal o k - taşın ır . O zam an şifacı b ir şam a­ n ın b u ok lar ı em er ek şifa sağlam ası ger ek ir . A p açi Kızıld er ililer i, özellik le ö lm ü ş ak r ab alar ı söz k o n u su o ld u ğu n d a gü çlü b ir ölü m k o r k u su n u ve ayn ı zam an d a, ayı ve yılan gib i belirli h avyan larla t em as so n u ­ cu o lu şan h ast alık lar ın k o r k u su n u d ışa vu r u r lar . Ku zey Kalifor n iy a k ızıld er ililer in d e o ld u ğu gib i o n lar d a b ay ­ k u şlar d an k or k ar lar , çü n k ü h ayalet ler in b u b içim d e g ö ­ r ü n d ü ğü n e in an ır lar v e h ay alet ler in k o v alam asın d an olan h ast alık lar a "h ay alet h ast alığı", "b ay k u ş h ast alığı" ya d a "k ar an lık h ast alığı" ad lar ın ı verirler. Bu t ip sald ır ılar d an k or k an A p açi'ler , b ü y ü n ü n d o ­ ğasın ı sap t am ak t a on a gö r e d u a ok u yan b ir şifacı şam a­ n ın gü cü n d en yar ar lan ab ilm ek ted irler . P av io t so 'lar d an D ick M ah w ee, 5 0 yaşın d ayk en Dayt on yak ın ın d ak i b ir m ağar ad a b u lu n d u ğu sır ad a ilk ' şa ­ m an ca gö r ü ’ye n asıl sah ip o ld u ğu n u b et im lem işt ir . G ö ­ r ü n ü şe gör e 'b ilin çli b ir u yk u ’d u r u m u n d a olan M ah w ee, elin d e b ir k ar t al k u y r u ğu n a ait tü y b u lu n an in ce u zu n b ir k ızıld er iliy le m ist ik b ir k ar şılaşm a y aşam ışt ır . Bu ad am o n a h ast alık lar ı iy ileşt ir m e yollar ın ı öğr et m işt ir . M ah w ee şim d i şam an lık et m ek için t r an s k o n u m u n d an yar ar lan m ak t ad ır : "T ran sa girm e z d e n ö n ce t ü t ü n içe rim . B e n t ran st ay ­ k e n k im se gü rü lt ü y ap m az . H ast ay a n e o ld u ğu n u gö rm e k için d ışarı çık arım . B ir k asırga sarm alı gö rü rse m an larım k i h ast alığın n e d e n i b u d u r. Ş ay e t h ast ay ı çim e n le rin v e çiçe k le rin ü z e rin d e d o laşır gö rü rse m b u d e m e k t ir k i h as­ t alık iy iy e gid iy o r , so n u n d a d a k alk ıp y ü rü y e ce k . H ast ay ı y e n i açm ış çiçe k le rin arasın d a, çiçe k t o p lark e n gö rü rse m b u o n u n iy i o lac ağı an lam ın a ge lir. Ş ay e t çiçe k le r so lm u ş y a d a d o n y ü z ü n d e n n e re d e y se ö lm ü şle rse d e an larım k ı h ast a ö le ce k . B az an t ran s h alin d e y k e n h ast ay ı z e m in d e d o laşırk e n gö rü rü m . E ğ e r ay ak iz i b ırak ırsa y aşay ac ak d e m e k t ir, h iç iz y o k sa, o n u iy ile şt ire m e m . T ran s'd an çık ark e n d u a şar k ısı sö y le rim . T am an la­ m ıy la b ilin ç k o n u m u n a ge çe n e d e ğin b ağıra b ağıra şark ı sö y le rim . So n u n d a in san lar b e n i ay ağa k ald ırırlar v e b en d e sağalt ım ı sü rd ü rü rü m .(5 )" M E K Sİ K A M e k sik a, b ir ço k şam an k ü lt ü r ü n e e vsah ip liği y ap ­ m ışt ır , n itekim Bat ı Yar ım k ü r esin in b u b ö lü m ü özellik le san r ısal (h ailu cin ogen ic) b it k iler yön ü n d en zen gin o ld u ­ ğu n d an b u r ad a u y ar ıcı(*) (p sych ed elic) şam an lığm ö ze l­ lik le yü k sek etk isin i b u lu r u z. Ku zey M e k sik a’d a yaşayan , Cy t isin e içeren G e n ist a can ar ie n sis çiçek ler in i t ör en sel o lar ak , t ü t ü n gib i içen Y a k fle r ve M e k sik a çölü n ü n m er k ezin d e yer alan gizli ü lk e d e p ey ot e h ac geziler i y a­ p an H u ich o l'le r b u n a b ir e r ör n ek t ir . Bu u yarıcı ge le n e ­ ğin in b ir b ö lü m ü , b azen m ayalı m ısır içk isi 't esgu in o'y a 'D at u r a In oxia* ilave ed en Ch ih u ah u a yör esin in Tar ah u m ar a Kızıld er ililer in d e sü r egelm ek t ed ir . Bir b ölü m M ek sik a Kızıld er ili k ab ilesi, gö r ü ar ay ışı­ n ın b ir ar acı o lar ak k u t sal m an t ar lar ı k u llan m ak t ad ır . Bu n u yap an M azat e k 'le r , Ch in an t ek 'le r , Z ap o t e k ’ler ve M ixt e k 'ler in t ü m ü O a x a c a 'd a n gelm işler d ir . Şam an izm ve k u t sal b it k iler 5. Bö lü m ü n t ar t ışm a k on u su d u r . GÜNEY AMERİKA Bu b ö lge , h ep si şam an ca olm ayan t ü r lü egzot ik şifa u ygu lam alar ıyla t an ın m ak tad ır . Bir 'k u r a n d e r o '(*) ile şa ­ m an ar asın d ak i ayırım h er zam an n et d eğild ir . Bu alan d a şam an lığa gö n d er m e yapm ayan b ir ço k b aşk a sp ir it ist ge ­ len ek d e yer alm ak t ad ır . Ö r n eğin Fr an sız r u h çu Allan Kar d e c'ın y ap t ığı u ygu lam alar , Br ezily a’d a o ld u k ça e t ­ k ilid ir . Ye r li h alk ın h u r afeler in i b ir leşt ir en H ait i Vu d u 'su n a ben zeyen M acu m b a, Afr ik a can lıcılığı ve H r ist iyan gö r ü şler le b en zer liği olan bir bü yü d in id ir . M e k sik a’d a o ld u ğu gib i G ü n e y A m e r ik a'd a d a e ği­ lim u y ar ıcı'lar ad ır . San r ısal alk alo id le r içe r e n t r o p ik al b it k iler sık sık k u llan ılm ak t ad ır . Ban ist e r io p sis asm ası, G ü n e y A m e r ik a’d a Yu k ar ı Am azon o r m an lar ın d a, d o ğa ü st ü gü çler le k ar şılaşm ayı tem sil et t iğin e in an ıld ığın d an gö r ü (vision ) am acıyla o ld u k ça gen iş b ir şek ild e k u llan ıl­ m ak t ad ır . Yin e ayn ı b içim d e Ek v ad o r 'd a Jiv ar o , d o ğu P e r u 'd a Sh ip ib o - C o n ib o , C am p a, Sh ar an ah u a ve C ash in ah u a ve d o ğu Ko lo m b iy a 'd a Sio n e Kızıld e r ilile r i a r a sın d a d a b en zer i olaylar sö z k on u su d u r . Ü n lü P e r u san at çısı ve şam an ı E d u a r d o C ald e r ö n b ir in sa n b ilim c i b e lge se lin k o n u su o lm u şt u r . "Şif ac ı E d u ar d o M , t ah m in en ü ç bin yıldır P er u şam an lar ın ca b i­ lin e n sa n r ısa l Sa n P e d r o k a k t ü sü k u lla n m a k t a d ır . C a ld e r ö n , ö zel b ir o lay d ır , şam an t r a n s- gö r ü 'le r iy le İsa'y a, M er y em 'e ve H r ist iyan gelen eğin d e yer alan d iğer ön em li k işiler e yap ılan d u a ve çağr ılar ı b ir leşt ir m işt ir . (Bk z. Bölü m 5.) (*) C u r an d e r o : H a lk h ek im i, sın ık çı, sah t e h ek im . (Çevir en in n o t u ) AVUSTRALYA Avu st r aly a Yer liler i ar asın d a şam an ya d a b ü yü cü h ek im , ‘k a r a d jı’ y ad a 'ak ıllı ad am * o lar ak tan ın ır. Yer li k ü lt ü r çok esk iler e, en az 4 0 .0 0 0 yıl ön cesin e u zan ır ve y er liler in b u r ay a m u h t em elen gü n ey H in d ist an 'd an , M alay y ar ım ad ası ve D o ğ u H in d ist a n yolu y la C a p e Y o r k ’a gö ç ett ikler i d ü şü n ü lü r . Bu gü n gelen ek sel d in in h ala sü r d ü ğü t em el y ö r eler Ku zey A v u st r aly a'd a Arn h em Lan d ve M er k ezi A vu st r aly a çö lü d ü r . A n cak d iğe r b ölgeler d e d ağılm ış t o p lu lu k lar d a var dır . Avu stralyalI yerliler için h ast alık lar , ölü m ve k azalar , b ü y ü sel ya d a can lıcı (an im ist ic) eylem ler d ir ve şam an , öyk ü n m e ve b u laşt ır m a (co n t agio u s) b ü y ü sü n ü u y gu la­ d ı ğ ı ^ ) b ir d ü n y ad a iş gö r ü r . Avu st r alyalI Yer li b ü y ü cü ­ ler ölm ek t e olan b ir in san a 'şar k ı söylem eyi' ve 'k em ik le işar et etm eyi' d e b ilir ler - y an sıt ıcı b ü y ü t ipin d e, b ir k an ­ gu r u k em iği ya d a d ik k at lice h azır lan m ış d eğn ek , isten en k u r b an a yön eltilir. A vu st r aly a yer li k ü lt ü r ü n ü n şam an ca b ak ış açısı, b ü y ü cü - h ek im in k u t sal t ör eye gir işin i (in it iation ) gözön ü n e ald ığım ızd a d ah a b elir gin leşir . A r u n t a ya d a Ar an d a'lar d a b ü yü cü - h ek im ad ayı, Rü ya an m a ait r u h lar a r a ­ cılığıyla 'D ü şçağı r u h lar ın ca far k ed ild iği* özel b ir m ağa­ r an ın ağzın a gid e r . O n a fır lat t ık lar ı gö r ü n m ez m ızr ak on u n b oy n u n u ve d ilin i d eler , b ir b aşk ası ise k u lak t an k u lağa b aşım d elip geçe r . "Ö lü " d u r u m u n d a yere d ü şer ve ru h lar t ar afın d an m ağar an ın için e taşın ır. So n r a iç o r ­ gan lar ı yen ileriyle d e ğişt ir ilir , on lar la b ir lik t e b ir d e b ü ­ yü lü k u var s k r ist al k o n u r , 'gü cü ' d ah a son r a b u k r ist ale b ağlı olacak t ır . H alk ın a 'yen i d o ğm u ş' b ir i gib i yen iden k av u şt u ğu n d a n o r m ald e b ir yıl k ad ar b ir Kar ad ji o lar ak iş gör e m e y e ce ği h ald e şifacı b ir şam an o lar ak yen i b ir k on u m ed in ir . Kr ist aller in gü cü Baiam e'n in , T ü m ü n - Bab ası ya d a A vu st r aly a h alk ın ın Bü y ü k G ö k - T an r ı'sın m özü n ü n , cisim leşt iğin e olan in an çlar ı o lgu su n d an k ay n ak lam r .N ew So u t h W ale s'in b at ısın d ak i W ir ad je r i Ye r lile r i, Baiam e'yi saygılı sözcü k ler le t an ım lam ak t ad ır lar ve söy len ce­ ler in d en b ir i d e açık ça şam an gör ü şler in i yan sıt ır. W ir ad je r i'le r e gö r e Baiam e b acak lar ın ı alt ın a alar ak k en d i k am p ın d a o t u r an sak allı ve ço k b ü y ü k , yaşlı b ir a d a m ­ d ır . İk i b ü y ü k k u var s k r ist ali en sesin d en yu k ar ı gö k y ü ­ zü n e d eğin u zan ır . Baiam e b azen yer liler e r ü y alar ın d a gözü k ü r . Bed en ler in in ü st ü n e d ö k ü lm ek için gizli ve sıvı k u var st an b ir çağlay an a n ed en olu r ve on lar ın t ü m ü n ü yu tar. Bu n u n ü zer in e on lar , k ol yerin e k an at geliştir ir ler . D ah a so n r a rü yacı u çm ayı öğr en ir ve Baiam e on u n fizik n esn eler in için i gör m esi için aln ın a b ir k aç b ü yü lü k u var s b at ır ır . So n u n d a içsel alev ile gö k se l k o r d o n yen i şam a­ n ın b ed e n in d e bir leşirler . Kr ist aller , Q u e e n slan d 'd ak i C h e p ar a k ab ilesin in b ir özelliğid ir ayn ı zam an d a. Bü y ü cü h ek im lerin b u r ad a k u ­ var s k r istallerin i yu tt u k tan so n r a gö ğe çık tık lar ı söylen ir; o n lar ayn ı zam an d a G ö k k u şa ğ ı T an r ısı T ar gan 'la b a ğ k u r ar ak yağm u r gö n d er m e yetisin e sah ipt ir ler . W u ru n jeri b ü y ü cü - h ek im ler i ayn ı zam an d a k en d i b ü yü gü çle r i­ n in , gö k y ü zü n d ek i b ir d elik ar acılığıyla r u h lar t ar afın ­ d an o n lar a t aşın an gö k - v ar lığı Bu n jil'd e n geld iğin i ön e sü r er ler . G ö k y ü zü ü lk esi ölü ler in d e y u r d u d u r ayn ı za­ m an d a. Sib ir y a ve Ku zey A m e r ik a'd a o ld u ğu gib i yerli şa ­ m an lar d a b ü y ü gü cü n ü rü ya ar acılığıyla öğr en ir ler , öyle olaylar v ar d ır ki belli b ir u zak lık t an on lar ı algılam ak için in isiy eler , b e d e n - d ışın a - ç ık m a d u r u m u n a gir e r le r ,(7 ) Kay n an a z m lt ısı(*), b ü y ü d e k u llan ılm ak ü zer e d eğişt ir il­ m iş bilin ç k on u m u n a gir m ek için şam an lar tar afın d an d a u y gu lan ıy or o lab ilir . Kay n an a zır ıltısı, Baiam e 'n in sesi o ld u ğu söylen en t ek b ir ses çık ar ar ak h avad a sallan ır ve b u n u y ap an lar k u t sal d air en in or t asın d ak i at eşe sab it b a ­ k ar ak h azır d u r u r lar . Bu n d an so n r a gö r ü 'le r alevler in için d e gör ü lm ey e b aşlar . 'Ak ıllı ad am 'lar ın at eşin için d e y an m ad an yu var lan m a ve k ızgın k öm ü r ler i et r afa d ağıt ­ m a yetilerin in o ld u ğu söylen ir. Şam an lar , Baiam e ile b ağ k u r m ak v e gök y ü zü n e y olcu lu k et m ek için gör ü n m ez b ir alev k o r d o n u d a k u llan ır lar . Bu b ak ım d an A vu st r aly a yer liler in in in an ç ve p r at ik le r i, k lasik şam an lığın tü m ay ır d ed ici özellik ler in e sah ipt ir . ENDONEZYA ve MALEZYA Şam an lar , d ü n yan ın h er yer in d e tr an s d u r u m u , b ü ­ yü u çu şu v e r u h lar la b ağ k u r m a dah il o lm ak ü zer e b ild ik özellik ler ser giler ler . M e n an gk ab au şam an lar ı o r m an lar ın d er in lik ler in e ya d a y ü k sek d ağlar ın t ep eler in e y olcu lu k y ap ar ak gö r ü ar ar lar . Bu n a k ar şın Ib an 'lar ar asın d ak i şam an lar , o r u ç tu tm ayı, b ir m ezar yak ın ın d a u yk u u yu m ayı ya d a k o r u ­ yu cu b ir ru h t an b ü yü gü çler i ed in in ceye d eğin b ir d ağın t e p e sin d e y olcu lu k et m eyi b en im ser ler . îb a n 'lar , y u k ar ­ d a b ah si ge çe n Yer li an lat ılar la gü çlü k o şu t lu k lar için d e o lan m et afizik b ir yen id en y ap ılan m a d ü şü n ce si ar acılı­ ğıyla şam an in isiyasyon lar ın a d a b aş vu rabilir ler : (*) A n a d o lu 'd a o ld u k ç a yaygın o lan v e ik i t ah t a p ar ç ası ve çar k a b ağlı k o lu olan ve h a v a d a sallıy ar ak salt b ir tık ır t ı se si çık ar t ın alet. (Çevir en in n o ­ tu ) "K ö t ü ru h ların t aşıd ığ ı giz e m le rin v e h ast alık k ar ­ m aşasın ın için e işle m e si için o n a b e rrak b ir d ü şü n ce v e r­ m e k ü z ere k af asın ı k e sip aç arlar , b e y n i d ışarı çık arıp için i y ık ar v e o n arırlar; h e r n e re y e ge z e rse ge z sin can ı gö rm e k için y e t e rin ce b ak ış gü cü v e k e sk in lik v e rm e si için gö z le ­ rin in için e alt ın t o z u sık ışt ırırlar; can ı y ak alay ıp u z u n sü ­ re t u t m asın a o lan ak v e re c e k şe k ild e p arm ak u ç ların a k an c alı o lt alar y e rle şt irirle r; ay rıca h ast alık v e ü z ü n t ü le r­ d e iy i k alp li v e se m p at iy le d o lu o lm ası için d e k alb in i b ir o k la oy ar lar .(8)" D y ak 'lar gö k y ü zü n e y ap acak lar ı şam an y olcu lu ğu için k en d i söylen celer in e d e b aş vu r u r lar . Tan r ı T u p a Jin g, h ast alık lar d an k u r t u lam ad ık lar ın d an ve t e k çözü m o lar ak d a h ast alar ı yak t ık lar ın d an d olay ı D y ak 'lar m t ü ­ m ü yle tü k en işin sın ır ın a geld ik ler in i far k et m işt i. Bu n e­ d en le ölü at eşin d en b ir k ad ın ı k u r t ar d ı, d u m an b u lu d an için d e o n u gök y ü zü n e t aşıd ı ve on a h ek im liğin h ü n er le­ rin i öğr et t i. Şim d i ar t ık yer yü zü n e d ö n ü p e d in d iği d e ­ ğerli b ilgileri b aşk alar ın a ak t ar ab ilir d i. Ru h ve h ast alık k avr am lar ı, d iğer şam an k ü ltü r ler in ­ d e b u lu n an lar a k o şu t git m ek t ed ir . Su m at r a’d ak i Ku b u 'lar , b ir in san r u h u n u n b ir h aya­ le t t ar afın d an ele ge çir ild iğin d e h ast alığın d o ğd u ğu n a in an ır lar . Bu yör ed e M alim 'le r o lar ak tan ın an şam an lar , exo r cism 'i (d u a ya d a b ü yü yolu yla k öt ü ru h ları u zak laş­ t ır m ak ) ger çek leşt ir m ek ü zer e çağrılır lar . Sean s sır asın d a m alim ler d an s ed er ler, t r an sa gir er ler , ve b aş m alim , h as­ tan ın c a n ın ı "gö r e r e k " o n u esk i h alin e get irir. Sib ir y a'd a o ld u ğu gib i şam an lar m yer altın a y olcu ­ lu k ett iği olaylar d a var d ır . Bu olay, D y ak lar ar asın d a yer alm ak t ad ır , b u r ad a 'm an an g ya d a şa m a n - şifa c ı, bir "b e lian " ya d a şifa t ö r en in d e t r an s d u r u m u n a geçe r ve r u h lar t ar afın d an alak on m u ş b ir can ı esk i k o n u m u n a g e ­ t ir m ek için yeraltı d ü n y asın a yolcu lu k yap ar . Bazen m an an g için k ö t ü şeytan ı h ast an ın evin e çek m ek ve o n u ö l­ d ü r m e k ger ek ir . Bu ar ad a Kar o Bat ak 'lar ar asın d a b ir k işi ö ld ü ğü n d e d işi şam an , esr im e h alin d e d an s ed er ve can a ölü m yo­ lu n d a iler led iğin i açık lar . D ah a so n r ak i t ö r e n d e b e d e ­ n in d en u zak laşm ış can 'ı ölü ler ü lk esin e gön d er ir , (9) DOĞU ASYA Bu r a d a şam an lık ve can lıcılık (an im ism ) Bu d acılık ve Ko n fü çy u sçu lu k gib i o ld u k ça t an ıd ığım ız ve ayn ı k ay ­ n ak t an ge le n d in sel felsefeler d en ço k d ah a ön celer e d a ­ yan ır. T ıb e t t e , Bo n şam an lar ı, zam an ge çt ik çe r ah ip ler le tan r ıların gö k se l yer leşim ler in i b ir b ir in e b ağlay an k u t sal b ir ip t en sö z ed er ler . H at t a b u gü n b ile on lar , d avu l k u l­ lan d ık lar ın d a k en d iler in in or ay a h avad an sevk ed ilecek ler in e in an ır lar . Şam an lığın d iğe r b içim le r in d e o ld u ğu gib i, şayet b u n a h ast alığın n ed en i o lar ak in an ılır sa, şifacılar , h ast an ın can ’ın ı sor u şt u r m ay ı ben im seyeb ilir ler . G ü n e y Y u n n a n 'd ak i Lo lo 'la r d a esk i d ö n e m le r d e in san lar ın gö k y ü zü ve yer yü zü ar asın d a d ah a ö zgü r ce h ar e k e t et t ik le r in e in an ır lar . Bu in san lar ar asın d a şam an - r ah ip le r , ayn ı zam an d a cen aze t ör en ler in i d e y ön e­ t ir ler, 'gö k y ü zü n e gid e n k öp r ü y ü ' açar lar . D ü şü n ce a ğa ­ cı ve d iğe r ö lü m so n r ası (p o st - m o r t e m ) gid ilen b ö lge le ­ rin öt eler in e u laşm ak için t ü r lü d ağlar ve n eh ir ler i a şa r ­ k en yollar ın ı b u lm ad a ölü ler e yar dım ed er ler . Ç in b ü y ü ­ sü n d e n et k ilen en Yu n n an şam an lar ı, k ay b o lm u ş can lar ı ger i get ir m ek için k u t sal p r at ik ler y ap ar lar ve at ın sır t ın ­ d a yapılan gö r ü - y olcu ğu n u ben im ser ler . Ç in d e , b ir in ci y ü zy ıld a Ko n fü ç y u sç u lu k d evlet in r esm i d in i ilan ed ild iğin d e şam an lar , falcılar ve esriyen ler (ecst at ics) sü r ü ld ü ve b u n lar d an b azılar ı ö ld ü r ü ld ü . Bu n u n la b e r ab e r şam an lığa ait b ir t ak ım izler T ao c u ge ­ len ek için d e var lığın ı k or u y ab ild i. H ale n ü lk e çap ın d a t a p m a k ve m an ast ır lar d a k u llan ılm ak t ad ır . Ö ze llik le C h 'u eyaleti, Çin şam an lığın ın gü çlü b ir kalesid ir . T ao cu lu k ve şam an lık ar asın d a en b elir gin b ağ, raed it asy o n u y gu lam alar ın d a yer alır. T ao cu lar , d u alar ın ı gök y ü zü n e t aşım ak için t ü t sü ku llan ır lar . Sib ir y a şam an lar ın ın d avu l k u llan d ık ları gib i on lar d a tah t a p ar çalar ın ı m on ot on bir r it m d e b ir b ir in e çar p ar lar ve k alb in 'm ağar a'sm d a k en d iler in e yol göst e r ecek b ir ru h u k e şfe d e ce k ­ lerin e in an ır lar. G ö r ü can lan d ır m ası ve n efes k on t r olü n ­ d ek i yetilerin ar t m asıy la b ir lik te tıpkı m e d it at if den eyim selliğin d ah a ger çek çi b ir k on u m a gelm esi gib i T ao cu lar d a u zak yör eler d ek i gizem ci ü lk eler e r u h u n yol gö st e r i­ ciliğiyle y o lcu lu k e d er ler - b elk i d e y ıld ızlar d a yaşayan t an r ılar la iletişim k u r m ak için . Bu n u yap ar k en d e T ao cu m ed it at ör t ıpk ı b ir şam an gibi d avr an ır .(lO ) Lar r y G .P e t e r s'a gö r e N e p al T am an g'lar ı şam an lığın özgü n b içim in i u ygu lar lar , an cak H in d u izm in ve Bu d acılığın öğeler in i k u llan ır lar sa d a r u h sallık gelen eğin d e o n lar d an ö n ce gelir . P et er s'in b ilgisin e an ah t ar lık ed en Bh ir en d r a ise b ir 'b o m b o ' ya d a şam an ın oğlu y d u ve 13 yaşın d ayk en o n u in isiye çağr ısın a göt ü r en şeytan i n öb et i (d em on ic p o sse ssio n ) k en d i b aşın a d en eyim lem işt i. Ba ­ b asın ın ve ö lm ü ş b ü y ü k b ab asın ın r u h sal ön d e r liği alt ın ­ d a Bh ir en d r a, gö n ü llü olar ak t r an sa gir m eyi ve yin e b u sü r eç içer isin d e gözü n ar asın d ak i ru h sal ışığı eylem e ge ­ çirm eyi öğr en d i, - b ü y ü lü , b e d e n - d ışın a- çık m a u çu şu n a yol göst er en b ir d u r u m . Bh ir en d r a P et er s'a an latt ığı bir gö r ü d e yü ce şam an t an r ısı, G h e sar G y alp o 'y la gök y ü zü ­ n ü n en t ep esin d e b u lu şm ak ü zer e b ir y olcu lu ğa çıkar: "R e n k re n k çiçe k le rin b u lu n d u ğu g ü z e l b ir b ah çe y e y ü rü d ü m . B i r h av u z v e alt ın ışık lar ıy la ağ aç lar v ard ı. O n u n b it işiğ in d e gö k y ü z ü n ü n z irv e le rin e u laşan ç o k u z u n b ir b in a v e t e p e y e v aran d o k u z b asam ak lı alt ın b ir isk e le y e r alıy o rd u . D o k u z b asam ağ ı t ırm an ıp t e p e d e G h e sar G y alp o 'y u gö rd ü m , can çiç e k le riy le k ap lı b ey az b ir t ah t t a o t u ru y o rd u . B e y az lar g iy in m işt i v e y ü z ü t ü ­ m ü y le b e m b e y az d ı . U z u n saç ları v e b e y az b ir t acı v ard ı. B an a iç m e k için sü t v e rd i v e h alk ım ın iy iliğ i için epey "sh ak t i"(*) e d in e b ile ce ğim i sö y le d i . ( U T Şam an lık , Ja p o n y a ’n ın y alıt ılm ış b ö lge le r in d e d e b u lu n u r . Ü çü n cü ya d a d ö r d ü n cü yü zyıllar d a, Bu d acılığı'n ın gelm esin d en ö n ce m u h t em elen T u n gu z ca ve Alt ayca k o n u şan k ab ileler in Jap o n y a'y ı k ü lt ü r el b ir et k i al­ t ın a alm ış olm ası sü p r iz sayılm az. Şam an e z (şam an k a ­ d ın ) ya d a m ik o, er k ek şam an lar d an d ah a yaygın olar ak k ü çü k k öy ler d e şu an d ah i b u lu n m ak t ad ır . Bu r a lar d a t r an sa gir m ek t e, t elep at i, m ed yu m lu k , falcılık yap m ak t a, b e k çi tan r ılar ya d a ölü ler in r u h lar ıyla k o n u şm ak t ad ır . D ah a b ü y ü k k en t ler d e ise şam an ez r olü , Sh in t o r it ü eli t ar afın d an özü m sen m işt ir . Bu n u n la b e r ab e r şam an ca olaylar ın gü n ü m ü zd e d e yer alab ilece ği açık ü r . Ja p o n y a 'd a k i O m o t o d in sel eyle­ m in i d o ğu r an ü n lü D e gu ch i O n işab u r o olayı b u k o n u d a d ik k at i çek en b ir ör n ek tir . 1898 yılın d a, D e gu ch i h er k esin d e d iğin e gö r e zayıf b ir gen çm iş, k u m ar cılar t ar afın d an öyle b ir d ö vü lm ü ş ki n er ed ey se ö lü y o r m u ş. Kısa b ir sü r e so n r a d a k o m a u y­ k u su n a gir m iş ve b ilin ci yerin e ge ld iğin d e T ak ak u r a d a ­ ğın d ak i m ağar ay a yolcu lu k ett iğin i ve o r ad a o r u ç t u t t u k ­ t an so n r a C en n et ve Ceh en n em b ö lge le r in d e gezip d o ­ laşt ığın ı açık lam ış. Yo lcu lu ğu n d a k en d isin e d u r u gö r ü ve d u r u işit i (clair voyan ce, clair au d ien ce) gib i gizil (occu lt ) gü çle r b ah şe d ilm işt i ve d ü n yan ın yar atılışın a d eğin ge ç ­ m işi gö r m ü şt ü . O n u n gö r ü d en eyim ler i yer altı D ü n y ası­ n ın k r alıy la b u lu şm ay ı d a k ap sıy or d u . O öyle b ir iy d i ki b ir an d a in ce yü z h at lar ın a sah ip b eyaz yaşlı ad am d an p ar lak k ırm ızı su r at lı, ayn a gib i gö zler i ve alevd en dili olan k or k u lu b ir h ü k ü m d ar a d ön ü şeb iliy or d u . So n r ad an D e gu ch i, ö ld ü r ü lm ü ş, k esk in u st u r ay la b ir ar m u t gib i ik iye ay r ılm ış, k ay alar ın ü zer in d e p ar çalan m ış, d o n d u ­ r u lm u ş, yak ılm ış, çığ t ar afın d an yu tu lm u ş ve b ir t an r ıça­ ya d ö n ü şm ü şt ü , ayr ıca tü m b u gar ip olay lar a k ar şın so ­ n u n d a k en d in i d ü n y an ın m er k ezin d e, d ev ek sen el d ağ Su m e r u 'n u n d o r u k lar ın d a b u lm u şt u . Ö n ü n d e en gin b ir lot u s ü zer in d e altın , ak ik ve m ü cevh er ler d en olu şan gö r ­ kem li b ir sar ay d u r u y or d u . Bu r ad a cen n et e gid en b ir n e­ h ir gö r ü sü su n u ld u on a. T ü m etr afı m avi d ağlar , ü st ü st e b in m iş altın d algalar ıy la b ir göl ve h av ad a u çu şan altın k u m r u lar la d o lu y d u .(12) N e yazık ki D egu ch i'n in d e n e ­ yim leri m esih İik savlar ın a d ön ü şm ü şt ü r . Bir in ci D ü n y a Sav aşı sır asın d a M ait r ey a'n m - in sa n ırk ın ı k u r t ar m ak için T u şit a G ö ğü n d e n in ecek olan ge le ­ cek t ek i B u d a - b ir ge n e d o ğu m u o ld u ğu n u r esm en ilan etm işti. V e o, ayn ı zam an d a t an r ılar la k ozm ik b ir leşm eyi içer en b ir r u h sal şifayı d a savu n u y or d u . Belir li b ir sü r e için d e D egu ch i'n in yazıları sek sen cild in ü zer in e çık m ış­ tı. Ke n d isi 1948 yılın da 78 y aşın d a ö lm ü ş o lsa b ile ö ğr e ­ tisi varlığın ı sü r d ü r m ek t ed ir . 3. ŞAMAN KO ZMO LO JİLERİ Şu r ası açık k i m it olojiler , k ü lt ü r el k ah r am an lar ve t an r ılar d ü n y an ın h er yer in de d eğişik t ir ve tan r ılar la in ­ san lık ar asın d ak i ilişk i fark lı yollar d an k avr an ır . Bazı in ­ san lar tan r ıların ı t ir an cı b u yu r gan lar olar ak , d iğer ler i an ­ n e b ab a gib i gözet en , b u n a k ar şın d ah a b aşk alar ı, gü çle ­ rin e, u ygu n İlâh iler (ch an ts) ya d a d u a yolu yla yard ım is­ teyer ek yar ar lan ılab ilen d o ğa ü st ü var lık lar o lar ak gö r ü r ­ ler. Bu far k lılık lar a k ar şın k ü lt ü r el d eğişk en lik ler i ar a­ d an çık ar t t ığım ızd a, evr en in n asıl yap ılan d ığı k on u su n d a d ik k at e d e ğe r b ir fik ir b ir lıği gö r ü r ü z şam an t op lu m lar ın d a. M ir ce a E lia d e 'n in , ö n e m li e se r i, "Sh am an ism : A rc h aic T e c h n iq u e s o f E c st asy ”d e (Esr im e'n in Esk i T e k ­ n ik le r i)- ! 9 5 1 'd e P ar is't e ilk b asım ın d an b u yan a tü m şam an lık la ilgili ar aşt ır m alar ı ger çek t en etk ileyen , b ilgin ce yazılm ış b ir b aşv u r u k it ab ı o lm u şt u r - b elir t t iği gib i şa ­ m an ın evr en i, t em eld e ü ç d ü zey d en ib ar et t ir . İn san , ü st d ü n y a ile alt d ü n y a ar asın d a b ir o r t a b ö lge olan yer yü ­ zü n d e yaşar . A lt d ü n y a ço ğu zam an sır asıy la gö k y ü zü d ü n y ası ve yer alt ı d ü n y asıy la b ağın t ılıd ır . Bu ü ç b ölge, ço ğu k ez m er k ezi b ir d ü şey ek sen le b ağlan m ışt ır . Bu ek ­ sen e b aze n 'A xis M u n d i' ya d a 1D ü n y a1n ın ek sen i' o la ­ r ak gö n d e r m e yap ılır , ve d e ğişik m it o lo jile r d e , D ü n y a ağacı, yaşam ağacı vs. o lar ak t an ım lan ır . Bu ek sen , k oz­ m ik k u b b e için d ek i d elik le r d e n b ir yu k arı b ir aşağı g e ­ çer ve dolayısıyla d ah a yu k ar d ak i ve d ah a aşağıd ak i d ü n ­ yalar a u laşır ve işt e b u n lar ar acılığıyla şam an var olu şu n b ir d ü zey in d en b ir d iğer in e geçe r ve t ek r ar ger i d ön er . E lia d e ’n in işar et ett iği gib i b u b ölgeler i t an ım lam ak için far k lı k ü lt ü r ler , far k lı eğr et ilem eler (m et ap h or 'lar ) ve sim geler k u llan ır . T ü r k - T a t ar lar ı gö ğü , d elik ler in d en ışığın ge çm e si için yıld ızlar ın b u lu n d u ğu b ir çad ır gib i gö r ü r le r , b u n a k ar şın Y a k u t 'la r y ıld ızlar ı "d ü n y an ın p e n c e r e si" o lar ak t an ım lar lar . Ku t u p yıld ızı gen ellik le gö k se l k u b b en in m er k ezi o lr ak d ü şü n ü lm ü şt ü r ve Sam oy ed 'le r t ar afın d an "G ö ğ ü n Çiv isi" gib i çeşitli et ik ed er le t an ım lan ır . M o ğo l ve Bu r y at 'lar 'Alt ın Sü t u n ' ve Kırgıziar ise 'D e m ir Sü tu n * o lar ak ad lan d ır m ışt ır o n u .(l) G ö k y ü zü n e u laşan sü t u n ya d a ek sen sim geselciliğin in k u llan ılm ad ığı t o p lu m lar d a k o zm ik d ağlar , zigu r atlar , t ap m ak lar , sar aylar , k ö p r ü ler , m er d iven ler ve gö k k u ­ şak lar ı ya d a, Ev e n k 'le r d e o ld u ğu gib i, k o zm o s'u n ü ç d ü zey in i b ir leşt ir en gü çlü b ir ır m ak gib i çeşit lem eler e r ast lan ır . Şam an , h ep k o zm ik gök y ü zü n e çık ab ilm ek , ya d a yer alt ın a yolcu lu k y ap m ak için b ir ar aç b u lab ilm ek t e­ dir . GÖKYÜZÜ VE YERYÜZÜ ARASINDAKİ BAĞLAR Ko zm ik D ağlar , H in t m it o lo jisin d e yer alır. M er u D ağı'n ın 'd ü n y an ın m e r k e zi1 o ld u ğu d ü şü n ü lü r ve ayn ı şe k ild e esk i M e zo p o t am y a ve O r t a D o ğu n u n d iğe r b ö l­ geler in e ait sö y le n ce le r d e d e ayn ı b elir leyici Ö zellikler yer alm ak t ad ır . D ü n y a A ğaçlar ı O r t a ve Ku zey Asya b ö lge sin d e k i d in ler d e sık ça geçer . Ö r n eğin Sib ir y a'd a Yak u t lar , sek iz d alı o lan b ir ağacın 'y er y ü zü n ü n altın çe k ir d e ğin d e n ' gök y ü zü n e y ü k seld iğin e in an ıyor lar d ı, ilk in san b u r ad a d o ğm u şt u ve ağacın gö v d esin d en çık ıp yü k selm iş b ir k a­ d ın t ar afın d an em zir ild i. G o ld i'le r ve D o lgan 'lar ise d o ­ ğu m d an ön ce k ü çü k çocu k lar ın Çan 'ların ın , D ü n y a A ğa­ cın ın d allar ın d a k u şlar gib i o t u r d u k lar ın a ve şam an lar m on lar ı b u lm ak için o r alar a gitt ik lerin e in an ır lar. (2) D ü n y a Ağacı, ayn ı zam an d a N o r v eç m it olojisin in d e b ir özelliğid ir . Y ggd r asil, gö lge si tü m evr en i k ap lay an k u t sal d işb u d a k ağacıy d ı. Kö k le r i, d allar ı ve gö v d e si, cen n et i, yer yü zü n ü ve ceh en n em i b ir leşt ir iy or d u . N o r ­ veç k o zm o lo jisin e gö r e Yggd r asil'in k ök ler i H e l’d e yer alm ak t a, gö v d e siy se M id ga r d ’t an , yer y ü zü n e y ü k se l­ m ek t ey d i. A sgar d d ağın d an yü k selen b u k u t sal ağacın d allar ı gö k y ü zü n ü n d er in lik ler in e u zan m ak t ay d ı- y ap ­ r ak lar ı b u lu t lar , m eyvaları yıldızlardı. O sm an lı Tü r k ler i, yaşam ağacın d an h er b ir i b ir in sa­ n ın k ad er in i içer en m ilyon y ap r ak lı b ir ağaç o lar ak söz ed er . H e r b ir in san ö ld ü ğü n d e , b ir y ap r ak d ü şm ek t ed ir . Yaşam A ğacı, Yah u d i G izem ciler in in Kab a la 'sın d a esas k o n u y u o lu şt u r u r . Bu k a r m a şık sim ge , 'A in So p h A u r 'd ak i aşk ın (t r an scen d en t ) Tan r ı - So n su z ışık - ile, on 'alt sefir ot ' ya d a var lık k ü r eler i ar asın d ak i d ü zeyler i tan ım lar . Bu alt se fir o t 'lar , yar atılan d ü n y an ın b ild ir ge ­ sin d e T an r ı'n m k u t sal d o ğasın a ait gör ü şler i y an sıt m ak ­ t ad ır . Kab alacılar a gö r e , şam an lar d a o ld u ğu gib i t em el gizem ci am aç, ö zü n d e Tan r ı'y i an lam ak tır . H e r n e k ad ar şam an lığın can lıcı yapısı Yah u d i gizem cin in so fu lu k ar a­ yışın d an d ah a az d ü n y a d ışı (eth ereal) ve d ah a ço k u ygu ­ layıcı (p r agm at ic) ise d e, k ab alacı Yaşam A ğacı'n m ç a ğ­ d aş Bau b ü y ü sü için p r at ik b ir o d ak h alin e gelm iş olm ası b u r ad a k ay d a d eğer . Ö y le k i b ir b ak ım a b u n a çağd aş şa~ m an lık o lar ak b ak ılab ilir . D ü n y a A ğacı D y ak m it olojisin d e d e özellik t aşım ak ­ t ad ır . Bu r ad a ağacın yed i d alı v ar d ır ve ölü ler in r u h lar ı için “gök y ü zü n e gid e n b ir y o l” olu şt u r m ak t ad ır . Ben zer b içim d e En d on e zy a şam an lar ı d a k ay b olm u ş can lar ı ger i get ir m ek için k o zm ik ağaca tır m an ır lar . D iğe r t ar aft an k lasik b ir ör n ek t e, b ir n eh ir d izgesin in su n d u ğu ü ç d ü n ­ ya ar ası b ağlan t ı, Ev e n k 'le r in d in se l y ap ılar ın ca ü r e t il­ m e k t e d ir . Ev e n k k o zm o lo jisi ise Sib ir y a 'd ak i T u n gu z - M an çu h alk lar ın ın b ir özelliğid ir . EVENK KOZMOLOJİSİ - ÖZEL BİR DURUM Ev e n k 'le r evren i, Eliad e 'n in t an ım lad ığı ü ç k ar ak t e­ r ist ik d ü zey d en ib ar e t o lar ak d ü şü n ü r ler . Bu r ad a ü st t ek i d ü n y a ‘u gu b u ga' o lar ak isim len d ir ilir ve gök yü zü yle b ağ k u r ar . O r t ad a k i d ü n y a 'd u lu gu b u ga'd ır ve in san lar ya­ şar ; ve alt t ak i d ü n y a, 'k h e r gu - e r gu b u ga 1 ölü ak r ab alar ve h ast alık r u h lar ın ın ege m en liğin d ed ir . Bu ü ç dü n yayı b ir b ir in e b ağlay an ve Ko zm ik A ğacın b ir k ar şılığı olar ak m it sel 'Klan N eh r i' var d ır . Baş k ısm ı ü st d ü n y ad an k ay ­ n ak lan ır ve d ö n ü şt e alt t ak i d ü n y an ın en u ç k öşesin e d e ­ ğin u zan an yer altı d en izin d en geçe r e k ak ar .(4) Ü st d ü n y a ge r çe k t e n gü n lü k ger çeğiy le alışt ığım ız d ü n y aya b en zer , an cak ö lçü sü o ld u k ça b ü y ü m ü şt ü r . Bu ­ r ad a yaşayan t an r ı ve r u h lar , aşağıd ak i in san için b ir ilk ö r n ek (p r ot ot y p e) olu şt u r u r . Ö r n eğin u gu b u ga, yar atıcı t an r ı A m ak a'n ın k r allığıd ır . A m ak a, ilk zam an lar in san ­ lar a at eşi ve alet ler i k u llan m asın ı, r en geyiğin i evcilleştir- m eşin i ö ğr et en şat afat lı k ü r k e lb ise giyen ço k yaşlı b ir ad am d ı. Bu r ası ayn ı zam an d a, elin d e k ad er ler in i t u t t u ­ ğu , n e zam an yaşayacak lar ın ı, n e zam an ölecek ler in i b e ­ lir led iği h ayvan ların , k u şlar ın ve b alık lar ın efen d isi o la ­ r ak d ü şü n ü len Ek sh e r i'n in k ald ığı yer di. Ek sh er i, şam a­ n ın avın b aşar ılı o lm ası için r icad a b u lu n d u ğu var lık tı d ah a çok. Böylece eğer Ek sh er i'n in gön lü alın m azsa h ay­ van lar ı ayrı d o ğr u lt u lar a sü r ü k lem ek için k en d i r u h - yön et iciler in e b u y r u k lar v er eb iliy or d u . Avın tü m b aşar ısı o n a b ağlıy d ı. Ek sh e r i, gen ellik le, avın ı gözet en h ayvan can lar ın ın b ek çisi o lar ak iler id e k ar şılaşacağım ız alt d ü n ­ yan ın 'Klan (Ev ) sah ib e si'n in 'gö k se l' k ar şılığın ı t em sil et m ek ted ir . U gu b u ga 'd a ayn ı zam an d a u y an d ır ıld ığm d a k ö t ü r u h lar ı y ok et m ek için gö k gü r ü lt ü ler in i ve çak an şim ­ şek ler i b o ca ed en gö k gü r ü lt ü sü tan r ısı A gd y d e k alm ak ­ tad ır . Yin e b u r ad a in san lığa d u r m ad an sıcak lık tem in e t ­ m ek için d id in en , Sib ir y a'd a kış sü r esin ce o ld u k ça d e ğe ­ ri b ilin en , sıcak lığın ve ışığın u st ası yaşlı ad am D y lach a y aşam ak t ad ır . G ö k se l at eşi yak an o d u r , sıcak lığın ı k o c a­ m an d er i çan t asın d a b ir ik t ir ir ve son r a b ah ar geld iğin d e, k ar alar ı ısıt ır ve b u zd an n eh ir ler i er it m esin d e k en d isin e yar d ım cı olan oğu llar ıy la b u sıcak lığı o r t a d ü n y aya y a­ yar. T ü m b u var lık lar , u m u lacağı ü zer e, iyilik sever o la ­ r ak d ü şü n ü lü r ler . A n cak b u , ço k d ah a k o r k u lu olan alt ­ t ak i d ü n y ad a y aşay an lar b ak ım ın d an b ö y le d e ğild ir . Kh e r gu - er gu b u ga'd a d ü n y a t er sin e d ön ü ver ir , öyle ki yaşayan lar ölü , ölü ler d e can lı h ale gelir. Ö z gü n b ir d ü ­ zeyd e,' b u n i' ad ı ver ilen b ir çevr ed e, n efes alm ad an , so ­ ğu k b ed en ler iyle, yaşayan lar gib i avcılık ve b alık çılık y a­ p ab ile n ö lü k lan h alk ı o t u r u r . Bu n u n la b ir lik t e kh ergu - e r gu b u ga, ayn ı zam an d a h ast alık ve r ah at sızlık r u h ­ ların ın ü lk esid ir ve k ab ile t ab u lar ın ın b o zu lu p b o zu lm a­ d ığın ı gözleyen Klan Sah ib e si d e b u r ad a yer alır. H e p si­ n in 'k h ar gi' o la r a k t a n ıd ığı alt d ü n y a y ö n e t icile r i, at a- r u h lar ın ı yön ett ik lerin d en ö t ü r ü k ü çü m sen m ezler ve ölm ü şler in efen d isi sayılırlar . Ev e n k 'le r , avcılığı yön et en Klan Sah ib e si d e d ah il o lm ak ü zer e Kh ar giler in b izzat yarı h ayvan ve yarı in san old u k lar ım an lat ır lar ; am a t eh ­ lik eler e k ar şın alt d ü n y a, t ot em ci k lan b ir liğin e o lan ak sağliyab ilm ek t ed ir . T o t em h ayvan ıyla gizli b ir b ağı o ld u ­ ğu n d an özel b ir k o n u m u olan şam an , ölü m alan ın ı fe t ­ h ed eb ilir ve so n r a t an ıd ığı or t a d ü n y aya can lı o lar ak gen ed oğar . Şam an 'ın eşsiz r olü , b azen k ah r am an lık m iti için d e tem sil ed ilir . Bir Ev e n k söy len cesin d e 'M ain ' adın ı v e r ­ d ik ler i b ir k ah r am an d an , b ir gelecek u st ası, gök y ü zü n d e b ir avcı ve b ir k ozm ik şam an ilk ö r n eğin d en (ar ch etype) sö z ed ilir . Bir gü n Kh eglen , gö k se l ir i b oy n u zlu geyik, ir İb oy n u zlar ın ı ü zer in e ge çir e r e k gü n e şi gö k y ü zü n d e n çalm ışt ı. Bu olay dü n yayı gö r ü n ü şe gö r e son su z geceye, in san lığıy sa şaşk ın lığa it m işt i. M ain , k ah r am an şam an , ön e at ıld ı, k ayak lar ın ı giyd i ve gök sel t on ozd ak i açık lığa d o ğr u at ıldı. M ain , u gu b u ga 'd a gey iği izled i, yayın d an çık an b ir ok la o n u vu r d u . Böy lece t ü m ışığı ve sıcak lığıy­ la gü n eşi O r t a D ü n y ay a ger i get ir d i ve yaşam ın b ek çisi olar ak k ab u l ed ild i. Bu n u n la b e r ab e r , şay et M ain gib i b ir şam an ü st d ü n y ad a etk ili olm ayı ö ğr e n m e k zo r u n d ay sa - v e o yu ­ k ar d a geçen söy len ced e ger çek t en D y lach a'n ın (sıcak lık tan r ısı) b ir k ar şılığıd ır - ayn ı zam an d a alt d ü n yan ın özel k işisi o lan Klan Sah ib e si "b u gâd y - e n in in t y n " ile d e gö ­ r ü şm ek zo r u n d ad ır . Bir av sü r esin ce k aç t an e h ayvan ın y ak alan d ığın ı b ild ir e n b ir şar k ıyı d ile ge t ir e r e k gir d ap ar acılığıy la ve b ir n eh ir b o y u n ca yer alt ı k lan ü lk esin e d o ğr u y olcu lu ğa çık ar , yol ü zer in d ek i b ir çok en geli a ş­ t ık t an so n r a n ih ayet Klan Sah ib e siy le yü zyü ze gelir . Ö n ü n d e , o n u en gelleyen b ir b içim d e yarı h ayvan , yarı in san o lar ak gör ü n m esin e k ar şın o b u n d an ü r k m ü ş gö ­ zü k m ez ve yön et im i alt ın d ak i h ayvan r u h lar ın ı se r b e st b ır ak m ası için on u ik n a et m esi ger ek t iğin i bilir. N ih ayet u zu n sü r e o n a yalvar d ık t an so n r a b elir li say ıd a h ayvan ı ele ge çir m e k için izin k o p ar ır . So n r a ip e k ip liğin e d ö ­ n ü şt ü r er ek şam an d avu lu n u n için e gizler . O r t a Dü n yaya ger i d ö n d ü ğü n d e d avu lu n u k lan ın av alan ın a t aşır ve lif­ ler i ileri ger i sallar. Bu n d an son r a on lar ger çek h ay van la­ ra d ö n ü şü r , öyle ki avcı y old aşlar ın ın gelecek t ek i avları için fır sat yar atm ış olur. Bu n u n la b ir lik te eğer y u k ar d ak i ve aşağıd ak i t an r ı­ ları yat ışt ır m ak şam an ın esas k on u su y sa o h er zam an yal­ n ız b aşın a h ar ek et etm ez. Bir ü lk ed en ötek in e d o ğr u yola çık t ığın d a gen ellik le yar dım cı yol göst er iciler on a eşlik ed er , işin i b aşarıyla t a­ m am lam ad a k en d isin e yar d ım cı o lm ak ü zer e r u h lar ya d a t an ıd ık lar o lar ak bir ço k y an d aşı olm ası d eğişm ezd ir . YOL GÖSTERİCİ RUHLAR Şartlan ın d ü n y asın d a yol göst er ici r u h lar ın b ir ço k iş­ levi v ar d ır - h ast alık lar ın k ay n ak lar ın ı ar aşt ır ab ilir , yitik can lar ı ge r i get ir m ey e gö n d e r ile b ilir , sald ır ı sır asın d a çağr ılıp şam an ın ru h sal çağr ısın d a or t aya çık an en gellere ge çit yolu göst er ir . D ah a ö n ce d e gö r ü ld ü ğü gib i yar ­ d ım cı r u h lar , şam an lar a r ü y alar d a, gö r ü 'le r d e ve in isiy asyon lar d an son r a k en d iliğin d en gör ü n ü r . Bazı toplu m lar d a şam an lar on ları d eğiş t ok u ş ed er ler ya d a m ir as yo­ lu yla ele geçir ir ler . N e o lu r sa o lsu n yol göst e r ici r u h lar şam an ın k ar ar ı ve gü cü - r u h sal ve b ü y ü sel gü cü n tara an lam ıyla cisim leşm esi - açısın d an çok ön em li k ab u l e d i­ lirler. Şarn am n y o l gö st e ric i ru h ları (M art in C are y 'in çiz im iy le ) Y o l gö st e r ici r u h lar ın ik i esas t ip i v ar d ır . Bir in cisi aslen şam an ın k o n t r o lü alt ın d a olan ve o n a t an ıd ık o la ­ r ak h izm et ed e n r u h lar d ır . Bu n lar d an b a şk a d ah a ço k b ek çi ya d a y ar d ım cı o lar ak k ab u l ed ilen b aşk a r u h lar d a sö zk o n u su d u r . Bu n lar şam an ın yar dım ih t iyacın a g ö ­ r e çağr ılır lar . Bu n lar u fak tan r ılar ya d a ö lü şam an lar ın r u h lar ı o lab ilir : k e n d i a la n lar ın d a b ir ö lç ü d e b a ğım sız ­ d ır lar ve o t o m at ik o la r a k şa m a n 1ın d e n e t im in d e d e ğille r ­ d ir . Sib ir y a şam a n la r ı ge n e llik le ayı, k u r t , t a v şa n gib i h ay v an lar la ya d a k az, k ar t al ya d a b ay k u ş gib i k u şlar la y ak ın lık k u r ar lar . Y a k u t la r , b o ğa la r ı, k ar t allar ı ve ayılar ı en gü çlü y an d aşlar ı o la r a k gö r ü r le r ve on lar ı k u r t lar a k ö ­ p e k le r e y e ğle r le r - b u n la r k ü ç ü k şam an lar m r u h la r ıd ır ­ lar . Ba r a m a C a r ib , b u a r a d a d e ğişik sın ıflar d an r u h lar la şam an çın gır ağın a y e r le şt ir d iği d e ğişik t ip t e çak ıl t a şla r ı­ n ı b ir le şt ir ir : ist e ğe b a ğ l ı y a r a k d a on lar ı çağır ır . Be k ç i r u h ise d e ğ işik b ir d ü z e y d e d ir . N e p a l' d e k i T a m a n g şam an lığı, Bö lü m 2 'd e k i ö r n e k t e b u ayır ım ı y e­ r in e ge t ir m e k t e d ir . B u r a d a Bh ir e n d a'y a , ö lü d e d e sin in r u h u t ar afın d an yol gö st e r ilir ve o n u n ar acılığı ile o ld u ğu k a d a r o r a d a b a b a sın ın d a veliliği ile gö r ü b ilin cin i a la b i­ lecek t ir . M ir c e a E lia d e 'n in d e b e lir t t iği gib i b e k ç i r u h ayn ı z am an d a şam an ın ik in ci k işiliğin in (alt er e go ) b ir ö r n e ği­ n i - o n u n içsel b o y u t t ak i r u h sal k ar şılığın ı o lu şt u r u r . Bu ge n işliğe k a d a r in san - h ay v an d ö n ü şü m ü n ü n b ü y ü lü sa v ­ lar ım an lay ab ilir iz, n it e k im b ö y le fır sa t la r d a şam an , b i ­ lin cin i b ir h ay van b iç im in d e , im ge se l b ir d ü z e y d e y an sı­ t ır . îşt e b u 'b e d e n ' iç in d e r u h sal y o lcu lu ğu iler i d o ğr u d evin ir . C h u ck h e e ve E sk im o şam an lar ı k en d ile r in i k u r t a d ö n ü şt ü r d ü k le r in i id d ia e d e r le r , La p p 'la r ise ayı ya d a r en gey iği o lab ilir le r . Ö t e t ar aft an M alay y a r ım a d asın d a ­ k i Se m a n g şam an lar ı k e n d ile r in i k a p lan a d ö n ü şt ü r e b ile ­ ce k le r in e in an ır lar . Bu t ip b ü y ü lü d ö n ü şü m t e h lik e siz o lam az. Baz an şam a n la r k e n d i b ü y ü lü b e d e n le r i için d e içsel b o y u t t a b ir b ir le r iy le k av ga e d e r le r . Bu k ar şılaşm ad a şay et b ir şam an 'ö lü r se ' ç o ğu k ez ge r ç e k y aşam ın d a d a ö le b ile ce ğim söy le r ler , ç ü n k ü b u d u r u m d a o n u n ö z ü h ar ab o lm ak t ad ır . H ay v an lar la 'd o st o lm a 'n ın d ah a t em el d ü z e y d e o y ­ n ad ığı r o le iyi b ir ö r n e k , K a n a d a ’n m k u zey k u t b u k ıy ı­ sın d a y aşay an 'N e t silik E sk im o la r ı' n d a gö r ü lü r . U st a şa ­ m a n lar , ya d a 'an gat k o k ' lar , ge le c e ğin ge n ç e r k e k şa ­ m an ad ay lar ın ı t o p lay ıp o n lar ı b ü y ü se l b ir çö m e zlik t e n ge ç ir ir le r . Şa m a n h o c asın ın e v in d e y aşam ay a b a şla y a n a d ay lar t ö r e n se l (r it u al) t a b u la r ı gö z le m le y e r e k ö ğr e n ir ­ ler . So n r a d a şam a n t e k n ik le r in i ö ğr e n d ik le r i ö ze l e sk im o evin e (iglo o ) gö n d e r ilir le r . Ö ğr e t m e n , ç ö m e z in e b ir 't u n r aq ' - y a r d ım c ı r u h y a d a d o st - sa ğla r ve b a şla n gıç t a t u n r a q 'ın yen i sah ib in d e n d a h a gü ç lü o lm ası o la ğa n d ır . Bu n u n la b e r a b e r z am an la ge n ç E sk im o şam an ı o n u e v ­ cilleşt ir m ey i ö ğr e n ir . Şam a n , d en ey im ve ö zgü v e n a ç ısın ­ d a n ge lişt iğin d e , d a h a fa z la 't u n r a q ' e d in ir ve b u n u y a­ şam b o y u sü r d ü r ü r . 1 9 4 0 'la r d a h e n ü z y aşam ak t a o lan ve in san b ilim ci A se n Balık ç ı'n ın 'so n ö n e m li N e t silik şa m a ­ n ı' d iy e t an ım lad ığı ü n lü şam an Ik siv alit aq 'm y ed i t u n r aq ı v a r d ı - B ü y ü k D a ğ ’ın r u h u , ü ç ö lü a d a m ın h ay ale t i (b u n lar d an b ir i b ü y ü k b a b a sıy d ı) v e b ir d e n iz ak r e b in in , b ir k at il b alin an ın , k u lak sız b ir siy ah k ö p e ğin r u h lar ı. N e t silik k ü lt ü r ü n ü d e t a y lı o la r a k in c e le m iş o lan A se n Ba lık ç ı'y a gö r e t u n r a q 'la r sık sık ç ağr ılıp k u lla n ıl­ m a k t a n h o şla n ır la r . Bö y le c e şa m a n la y ar d ım cı r u h lar ı a r a sın d a gü çlü ö ze l b a ğla r o ld u ğu san ısı k u vvet len ir . A n ­ c ak işle r iyi git m e d iğin d e t u n r aq 'lar ın k e n d i gü çle r in i sa ­ h ip le r in e k ar şı b o c a e t m e si d e o lasıd ır . Be lk i b ir şam an , zo r b ir m isy o n u y er in e ge t ir m e k için t u n r aq 'ın ı g ö n d e r ­ m iş ve r u h d a gö r e v in i b a şa r a m a m ış o lab ilir . Bu d u r u m ­ d a k ızgın , k an a su sa m ış, d e n e t im d ışı, e sk i sa h ib in e ve o n u n y ak ın la r ın a h a st a lık v e ö lü m ge t ir e n ö fk e li b ir 't e r sd ö n m ü ş ru h * ya d a *t u n r aq k igd lo r e t t o ' ya d ö n ü şü r . H a t t a , N e t silik E sk im o t o p lu lu ğu n u n en iyi z a m a ­ n ın d a d a h i t u n r a q 'la r , b u ç a b u k k ız an sah ip le r iy le h u ­ z u r su z b ir ilişk i için d e y d ile r . Ba lık ç ı, sald ır ga n şam an lığm , k ısk a n ç r e k a b e t ç iliğin b ir so n u c u o ld u ğ u ik i olay ı şöy le ak t ar ır : "K ao rm ik , A m ao ligard ju k 'u n o ğlu n d an d ah a iy i b ir ay t av ctsıy dı, b u y ü z d en A m ao ligard ju k , b ir şam an (o la­ rak ) on u , k ısk an d ı v e t u n r aq ı o lan k u t u p ay ısın ı Kaorm ik 'in ü z erin e sald ı. A y ı, on u n y ü z ü n ü n so l y an ın ı t ır­ m alad ı, am a öld ü rem ed i. A m ao ligard ju k bu n u n ü z erin e 'Bu ad am ı öld ü rm ek çok z ord u r!' d e d i " Ba şk a b ir k ez: "B ir şam an o lan T av oq, m ü k e m m e l b ir av cı o lan A n gu t it ak 'ı k ısk an m ay a b aşlam ışt ı, h ep p ay lıy ord u on u. A n gu t it ak , sak in v e k o rk u n ç b ir ad am d ı. H iç y an ıt v er­ m iy ordu . So n u n d a b ir gü n T av o q u sırad an v e t e m b e l b ir av a o larak su çladı. T av o q d a A n gu it ak 't an k u t u p ge y iği­ n i k ov alad ığı b ir sırad a, t u n raq lın ı gön d erip b ir k ar f ırt ı­ n ası k o p ararak öcü n ü ald ı.(5 )" K a y d a d e ğe r b ir b a şk a o lay d a 1 9 0 0 'le r in b a şın d a R u s in san b ilim cisi Le v Sh t e r n b e r g ile u zu n t ar t ışm alar ı o lan ad ı b ilin m ey en b ir G o ld i şam an ın d an alın an , b ir şa ­ m an la o n u n yol gö st e r ic i r u h u a r a sın d a ge çe n ga r ip iliş­ k ile r d ir . Sh t e r n b e r g'e an lat t ığın a gö r e şam an lığa sü r ü k ­ len m e sin in b aşla n gıç t a k i n e d e n in i o lu şt u r a n şid d e t li b aşağr ılar ın ı h içb ir şam a n iy ile şt ir e m e y in ce k e n d isi şam an o lm ak için b ü y ü k ist e k d u y m u ş. Bir ak şam y a t a ğın d a u y u r k e n , d iğe r G o ld i k a d ın la ­ r ın a ç o k b en ze y e n , ç o k gü ze l, a n c ak o ld u k ç a k ısa (aşağı y u k ar ı 7 0 cm . b o y u n d a ) b ir k a d ın t a r a fın d a n ziy ar e t ed ilm iş. Ka d ın o n a k e n d isin i o n u n r u h sal at alar ın d an b i­ ri -yan i ay am i- o la r a k t an ıt ıp ö b ü r şa m a n la r a d a şam an şifa sın ı ö ğr e t t iğin i sö y le m iş. A r t ık o n u n ö ğr e t m e n i o l a ­ cak m ış. A y am i ayn ı z a m an d a ad am ı k o cası gib i say acağın ı ve şifa d a ğıt a b ilm e si için o n a y ar d ım cı r u h lar t e m in e d e c e ­ ğin i söy le m iş. Ka d ın ayn ı z a m a n d a t e h d it k ar m ış d a: ' S ö ­ zü m e u y m az san ' d e m iş se r t b ir şe k ild e 'Se n in için ç o k k ö t ü o lu r , ö ld ü r ü r ü m se n i'(6) Şam a n Sh t e r n b e r g'e r u h sal k ar ısın ın (sp ir it w ife) i s­ t e ğe b a ğlı o la r a k n asıl b iç im d e ğişt ir e b ild iğin i an lat t ı. Ba z e n y aşlı b ir k a d ın b a z e n k u r t ya d a k an at lı k a p la n o lu y o r d u ve k ad ın o n u h av ad an b a şk a y e r leşim b ö lg e le ­ r in e gö t ü r ü y o r d u . Ayn ı şe k ild e o n a ü ç y ar d ım cı d o st r u h b ır a k m ışt ı - b i r p a n t e r , b ir ayı ve b ir k a p la n - o n a şam a n lık t a y ar d ım e t sin le r d iy e. Şa m a n lık gü c ü n ü o n la r ­ d a n alıy o r d u : "Be n şam an lık e d e r k e n ay am i ile b u y a r ­ d ım c ı r u h la r b a n a sa h ip o lu y o r la r " d e m işt i Sh t e r n ­ b e r g 'e : "b ü y ü k o lsu n , k ü ç ü k o lsu n , t ıp k ı d u m a n y a d a b u h a r gib i b a n a sızıy o r lar . A y am i b e n im iç im d e o ld u ­ ğu n d a san k i ağz ım d an k o n u şan o k ad ın o lu y o r . "(7 ) Bu r a d a d a h a ö n c e şam an lar la m e d y u m la r a r a sın d a t an ım ım y ap t ığım ız fa r k ın b u lu n m a d ığın ı gö r ü y o r u z b ir a n la m d a b u şam an , yol gö st e r icile r t a r a fın d a n sah ip le n ilm işt i. Bu n u n la b ir lik t e , b ü y ü se l şifa o lay ın ı g e r ç e k ­ le şt ir m e k için şam an , k e n d i iç k ay n ak lar ın ı b ilin çle h a ­ r e k e t e ge ç ir ir , b u ö r n e k t e b ir d e n fa z la y ar d ım cı r u h u n u h a r e k e t e ge ç ir d iği gib i. Bu ö lç ü d e şam a n , d u r u m a e d il­ ge n k alm ak , ya d a d ü şü n c e sin in ö t e le r in d e k i b ir a la n d a b ilin m e y e n b ir gü ç ile a r a sın d a k ân al k u r m a k y e r in e şu an k e n d i ist e m in i y ü r ü t m ek t e d ir . Ö z e t le , sö z ü n ü e t t iğim iz gib i şam a n la d o st la r ı a r a ­ sın d a k i k a p sa m lı ilişk i, y aşam sal, a n c a k b a z e n gü v e n siz ­ d ir ve b u gü v e n siz lik d u r u m u b a z e n b ir o y u n k o n u m u ­ n u zo r ak i k ab u l et t ir ir , ilişk i r u h sal b ir 'evlilik ' b içim in i a la b ilir b a z e n - y u k a r ıd a k i G o ld i o lay ı g i b i - ya d a şa ­ m an , y ar d ım cı r u h lar ın ı şar k ı, d a n s ve r it ü eller i k u llan a­ r a k o n u r la n d ır ır . Bu o n u r la n d ır m a k im i z am an t ap ın c ak la r a (fe t işler e ) su n u la r su n u lm ası, t a b u la r a et k in lik le say gı gö st e r ilm e si (ö r n e ğin sö z k o n u su h ay van ın etin i ye­ m e m e k ), ya d a b a sit b ir b iç im d e r u h sal y an d aşın v ar lığı­ n ın b a şk a la r ın d an gizli t u t u lm asın ı için e alır . D u r u m n e o lu r sa o lsu n şu r a sı a ç ık t ır ki so n t ah lild e b u n la r , ist e r k e n d i d e n e t im i a lt ın d a k i h ay van d o st la r o lsu n , ist e r se k o z m ik alan lar ın ö t e sin e a çılan an a h t a r ı e lin d e t u t an v a r lık la r o lsu n , şa m a n la r k e n d ile r in e y ar d ım cı r u h lar a b ağım lıd ır lar . H e r n e o lu r sa o lsu n şam an ın b ir ic ik r o lü ar ab u lu c u lu k t u r : O ö z e l b ir id ir , çü n k ü b ir d e n faz la g e r ­ çe k lik d ü ze y in d e e t k e n d ir ve ele ge ç ir d iği y ar d ım cılar ın t ü m 'ü n ü b ir ar ay a t o p la y a r a k b u ö ze l d u r u m u sü r d ü r e ­ b ilm e si, k e n d i e lin d e d ir . 4. RİTÜ ELLER (Dinsel Törenler) ve İÇSEL DÜNYA Bay r am r it ü eli içse l b ir olay ın d ışsa l p la n d a u y gu lan ­ m asıd ır . T ü m d in le r d e , ayn ı z am a n d a şam an lık t a v e t ö ­ r e n se l b ü y ü d e , b u n u ge r ç e k le şt ir e n le r , y ap t ık lar ı şeyin b a sit b ir t iy at r o gö st e r isi o lm a y ıp , b ir ç e şit gizli, içse l ge r ç e k ile u y u m k u r m a k o ld u ğ u n u b ilir le r . Ö y le k i b ir an için k e n d ile r in i b elk i t an r ıy la b ir lik o lm a, r u h sal şifa ­ n ın k ay n ağıy la ö z d e şle şm e ya d a b ir ç e şit aşk ın gü c ü n c i­ sim le şm e si o lay ın a k a p t ır d ık la r ı b ir gize m ci d r a m a için ­ d e b u lu r lar . Bö y le b ir y o ld a şam an , r ah ip ya d a b ü y ü cü , b ilin en d ü n y a ge r ç e ğin d e n d a h a ge n iş ve d ah a h ar ik a b ir b o y u t la b ağlan t ıy a ge çt iğin e in an ır . Bu , d a h a ç o k b ir gi­ zem için d e yer alm a d e n e y im id ir - g ü n lü k u ğr aş alan lar ı­ n ı gizli ve ö ze l b ir zam an sü r e ci u ğr u n a t e r k e t m e k , Ko zm o s'a gir m ek t ir . Bir ç o k in san b ilim ci ve t o p lu m b ilim cin in b u n u n la il­ gili so r u n u v ar d ır . Ç ü n k ü d ışsa l o lay lar ı ve d av r an ış ö r ­ n ek ler in i sın ıflam ak ve b u d av r an ışlar ıy la t o p lu m sal m atr ik s (k alıp ) için d e k i an lam lar ın ı ay r ın t ılar ıy la sa p t a m a k için e ğit ilm işle r d ir . Ç o ğu n lu k la gö r e b ild ik le r in in o lan b it e n le r in t ü m ü o ld u ğu n a in an m a eğilim in d e d ir le r . Şam a n lık d a b ir ist isn a d e ğild ir . Bir ç o k gö z le m ci şa ­ m an ı y ab an cıl (e xo t ic) b ir o y u n cu (p e r fo r m e r )d a n b ir az fazlası o lar ak gö r ü r : Ö y le b ir i k i, ç ağır ıcı v e k ışk ır t ıcı t ö ­ r en y olu y la h e m k e n d in i h em d e izle y e n le r i k a n d ır d ığı b ir ist e r i d u r u m u y ar at ab ilir . \ H ay v an e lb ise le ri giy e n b ir K araay ak (B lac k fo o t ) K ız ıld e rili şam an ı (19. y y . b aşl an ) Bu k o n u d a b ir ö r n e k , d in in k ay n ağı ü ze r in e y azd ığı T h e G h o st D an c e (H ay ale t D a n sı) ad lı b ir d e st a n sı e se ­ r in d e W e st o n L a Ba r r e 'in şam an lık ü ze r in e y ap t ığı y o ­ r u m d a y e r alm ışt ır . L a Bar r e , şam an lar m en e sk i z a m a n ­ la r d a n b u y an a k u şlar ın ve h ay van lar ın h ar e k e t ve se sle ­ r in i t ak lit e t m e y i ö ğr e n d ik le r in e d ik k at im iz i çe k e r . Bu , d o ğ a l b ir şe y d i, ç ü n k ü h ay van şam an lar ı av d ak i b a şa r ı­ d a n so r u m lu t u t t u k la r ı yer alt ı d ü n y ası için d e k i gü çle r le ö z d e şle şm e k ist e r le r d i, b u n u n y an ısır a k u ş şam an lar ı d a h av a v e gö k y ü z ü n d e k i r u h lar la ö z d e şle şm e k ist e r le r d i. Ö r n e ğin Sib ir y a Y a k u t la r ı k ız k u şu (lap w ın g), d o ğa n , k ar t al ve gu gu k k u şu v b . k u şlar ın ö t ü şle r in i t ak lit e t m e k ­ t e u st ad ır lar . L a Ba r r e b u n u şöy le v u r gu lar : h ay v an v e k u ş gib i o lm ak için o n ların p o st ları­ n a, m ask ların a b ü rü n m ek y etm ez , d av ran ışların ı d a t ak ­ lit e t m e k ge re k ir. Şam an larm u çu ş rü y aların d a v e t ran s an ın d a h av alard a k u ş gib i gö st e rd ik le ri u st alık ların y an ısıra k u şlara en çok m ale t t ik le ri şey o n ların şark ılarıd ır . K u ş şam an ları gü ç k ay n ak ların d an şark ıy ı (öd ü n ç) al m ak t ad ırlar.(lT Bu n u n la b ir lik t e g ü ç d u r u m d a k a lıp d a h a r e k e t e g e ç m e z am an ı ge lin c e L a Ba r r e , ö n c e lik le t o p lu m sa l açık lam alar ile ilgile n e n d iğe r in san b ilim cile r gib i, şa m a ­ n ı b a sit b ir t ak lit çi (im it at o r ) v e d alav e r e ci (m an ip ü lat ö r ) o lar ak , y ap t ığı t ö r e n i d e b ir a ld a t m ac a o la r a k gö r m e e ği­ lim i t aşır . Bu n u n için d e 1920 y ılın d a izle n e n b ir ‘C o p p e r ' E sk im o şam an r it ü e li İçin D ia m o n d Je n n e ss' ın t a ­ n ım lam asın a gö n d e r m e y ap ar k en : "O y n ad ığı rold e şam an ın b ilin ci y erin d e d e ğild ir; bir h ay v an h alin e ge ld iğin i y a d a o n u e le ge çire ce ği v arsay ı­ lan ö lü b ir ad am ın gö lge si o ld u ğu n u d ü şü n m e k t ed ir. Se ­ y irciy e göre b u t u h af y arat ık , y ab an ıl v e çılgın gö rü n ü ­ şü y le v en t rilog (k arın d an k o n u şan ) çığlık larla, y ery ü z ü n e ait o lm ay an çılgın ca h ız lı v e an laşılm az k o n u şm asıy la, an laşılan b ir cü m len in şu rasın d a b u rasın d a y e r alan salt b ir k ırık söz cü k le art ık b ir in san o lm ak t an z iy ad e o n u n k işile şt ird iği n e sn e n in k e n d isid ir. D ü şü n ce le ri en y ab an ıl im ge le m k arşısın d a h em en k av ray ıcıd ır , en t u h af v e en fan t e z i o lay ları görü r . (2 ) " B u alın tıyı d e v am e t t ir e n L a Ba r r e "sa h n e h ay alin e (illu sio n ) b e n z e y işi ç a r p ıc ıd ır " b iç im in d e k i gö z le m in d e şam an ın ge n e llik le r it ü e lle r ın d e sö z ü n ü e sir ge m ey e n b ir sa h t e k â r o ld u ğ u n u v u r g u la r v e Kio w a şam a n ı Y a ln ız A y ıV a ait o lay d a o n u n o ld u k ç a y e t e r siz (in c o m p e t e n t ) o ld u ğ u n u an ım sat ır , ö y le k i o n u izley en b u d u n b e t im c i (e t h n o gr a p h e r ) W illiam B a sc o m , o n u n el y o r d a m ıy la t o r b a sın d a k i k ır m ızı k iller i ald ığın ı v e ağz ın d a ç iğn e d iği­ n i, so n u n d a san k i k e n d i 'k an ıy m ış' gib i t ü k ü r d ü ğü n ü gö r e b ilm işt i. A n c a k b u y o r u m a c a b a ge r ç e k t e n o la n şey i t e m sil e d iy o r m u ? Bu , ö z gü n b ir k a n d ır m ac a o lsu n ya d a o lm a ­ sın , ge n e ld e o b ah an e y le şa m a n , k u t la m a e y le m le r in e b aşv u r m ak t a v e fizik d ü ze y d e , k e n d i içse l, m e d y u m ik t a ­ sar ım ın ı y an sıt an r it ü e l n e sn e le r i k u llan m ak t ad ır . Şay e t r it ü e lle r i b u d o ğ r u lt u d a d ü şü n ü r se k k ır m ızı k ilin k an h alin e ge lm e si o ld u k ç a ak la u y gu n d u r ve şam an ın k u şla ­ r ın k an at ç ır p m a se sle r in e ö y k ü n m e si, ge r ç e k b ir u ç u şu d u y u m sam a d e n ey im id ir . Bu , A m e r ik alı in san b ilim ci M ich ae l H a r n e r 'ın , Z u n i P u e b lo 'su t ar afın d an o y n an an H ay v an T an r ılar ın ın d a n ­ sın ı d e ğe r le n d ir ir k e n u laşt ığı b ir so n u ç t u r ayn ı zam an d a: "H ay v an T an rıları, d an s ederek , t ak ırd ay arak , d av u l çalarak çağrılırlar v e h ay v an ey lem v e çığlık ların a ö y k ü ­ n e re k y arat ılan çılgın ca b ir o rt am d a d an sçılar k en d ile rin i b ırak ırlar. B u d an sçılar, e llerin e gerçek ay ı p e n çe le ri t a­ k arak ay ın ın k işiliğ in i b e n im se y e b iliy o rlar. Fak at b u H ay v an T an rıların ın d an sı, b asit b ir öy k ü n m e d en d ah a faz la b ir şey d ir , n it ek im Z u n i d an sçısı, t ıp k ı K u z ey A m e ­ rik a D ü z ov a (Plain s) Y e rlile rin in b ir K art al y a d a B u falo D an sın d a y ap t ığı gib i ö y k ü n m e n in ö t e sin e geçm e k için gay ret gö st e rir v e h ay v an la b ü t ü n leşir... B e n z e ri b içim de ' k ac h in a%t an rıların d an b irin in m ask ın ı giy en b ir Z u n i d an sçısı, k ach in a'y ı k işile şt irm e n in d ah a ö t e sin d e b ir şey y apar. D an s ederek , d av u l çalarak , çın gırd ay ıp h ırlay arak "m ask ın için d e b u lu n d u ğu n a in an d ığı ru h u n o an için gerçek cisim le şm e si h alin e ge lir."(3) G iz li T ö r e n in d ö n ü şü m c ü d o ğ a sı için d iğ e r b ir ö r ­ n e k , ad ay ın sim ge se l ö lü m ve d ir ilişin in v e gö ğe y ü k se li­ şin in ö z e llik le r in i b e lir t e n k u t la m a in isiy asy o n u n u b e ­ n im se y en F o r r e st R iv e r 'd e k i Avu st r aly alI Ye r lile r d ir : “A lışılm ış y ön t em şöy led ir: Ust a, b ir isk e le t biçim in i b e n im ser v e bü y ü y le b ir çocu k ö lçü sü n d e u falt ılan şam an ad ay ın ı için e y e rle şt ird iği b ir k ü çü k çan t ay la b irlik t e G ö k k u şağı- Y ilan ı'n a at ab in e r gib i y erleşir. S an k i ipte t ır­ m an ıy orm u ş gib i k o llarıy la k e n d in i y u k arı çek er. E n ü st n o k t ay a y ak laşt ığın d a ad ay ı gök y ü z ü n e f ırlat arak ' ö ld ü ­ r ü r . G ö k y ü z ü n e v ard ık ların d a u sta, ad ay ın b ed en in e k ü ­ çü k gö k k u şağı- y ılan lan n ı, b rim u re 'le ri (k ü çü k t az e- su y ı­ lan ları) v e k u v arz k rist alle rin i (gö k k u şağı- y ılan ıy la ay n ı m it o lo jik ad ı t aşır) so k u şt u ru r. B u işlem d e n so n ra aday , h e n ü z G ö k k u şağı- Y ilan ın sırt ın d a o ld u ğu h ald e t e k rar y ery ü z ü n e ge t irilir . U st a b ü y ü se l n e sn e le ri y en id en on u n b e d en in e b u k e z göb e ğin d en sok ar. B u d e fa göb e ğin d en d oğru , v e b ü y ü lü b ir t aşla d o k u n arak o n u u y an d ırır. A d ay , n o rm al ö lçü sü n e k av u şu r. E rt e si gü n ü G ö k k u şağıY ılam aracılığıy la ay n ı y o ld an y in e ay n ı şe y le r t e k rarla­ n ı r ”(4) A ç ık sö y le m e k ge r e k ir se b u t ü r r im e lle r d e fiz ik se l gö z le m le m e le r - ö y le k i b ir isi ge r çe k t e n d ışsa l o lar ak o la ­ yı gö r e b ilir - ve a r d a r d a ge le n t ö r e n se l o lay lar la t e m sil e d ile n sim ge se l m it se l t asa r ım la r sö z k o n u su d u r . M a a le ­ se f b ilim se l o la r a k e ğit ilm iş Bat ılı gö z le m cile r , h iç şü p h e y o k ki y u k ar d a t an ım lan an b ö y le b ir r it ü e l'in ç o ğu a n la ­ m ın ı k a ç ır m a k t a d ır . O y sa şam an , 'ge r ç e k o la n 1 ile 'g e r ­ ç e k o lm ay an ' d ü n y a a r a sın d a ayır ım y ap m am ak t ad ır . Şam an lık sır a sın d a o r t ay a çık an t ü m ü y le b ü y ü se l alan , h e r ik i, 'd o ğa l' v e 'b ü y ü lü ' o lay lar ın d ışa v u r u m la r ın m b ü ­ t ü n le şm e sid ir , ç ü n k ü şam an , gü n lü k ge r ç e k le r d e n ü st ya d a alt d ü n y a la r a gid e n b ir k at m an ı d e lm e k t e d ir . O n u n için t ek sö z cü k le ge r ç e k o lan b ü y ü d ü r . Şa m a n e lb ise le r in e b a k t ığım ız d a o n u n iç e r d iği m it ­ sel t a sa r ım ın k an ıt ın ı gö r m e m iz o lasıd ır . C a r m e n Black e r 'in gö z le m le d iği Ja p o n Şam an lar ı b ir d ü n y a d a n d iğ e ­ r in e gid e n k o r id o r 'u b a sit le şt ir m e k için k a r t a ld a n b ir şap k a , b ay k u ş t ü y ler i ve k u m a ş y ılan lar la sü slü p e le r in le r k u llan ır lar . B u n o k t ay ı v u r gu lay an Bla c k e r b u n u şö y le d ile ge t ir m e k t e d ir , iç le r in d e d av u lu n en ö n e m li o ld u ğ u d iğe r sa z la r e şliğin d e b ü y ü e lb ise le r i h a n gi m a d d e d e n y ap ılm ışsa o b iç im d e cisim le şir le r ve ü st le r in e o y u lan fi­ gü r le r sim ge se ] o la r a k ö b ü r d ü n y ay la b u n u b ir b ir in e b ağlar . (5) Be n z e r i b iç im d e Y a k u t şam an lar ı gü n e ş y u var lağıy la sü sle n m iş b ir k a ft a n giy e r ler , b u a şa ğıd a k i d ü n y ay a a ç ıl­ m ay ı t e m sil e d e r . O y sa G o ld i' le r m it se l d e n e y im in p a r ­ çası o la r a k ay ılar ve y ab an k e d ile r i gib i 'gü ç h ay v an lar ı­ n ı' v e K o z m ik A ğa c ı b e t im le y e n b ir m an t o giy e r ler . T e le u t şam an lar ı ç o ğu k e z b ü y ü lü u ç u şu sim ge le y e n k an at lı b a y k u ş t a k k e si giy e r le r , o y sa Bu r y a t şa m a n k o st ü m ü , ö lü m sü z lü ğü n d e m ir d e n k e m ik le r in i r e sim le y e n d e m ir sü sle r le ağır laşt ır ılm ışt ır . Ko st ü m ü n ü st ü n d e k i ayılar , le ­ o p a r la r , y ılan lar v e k e r t e n k e le le r şam an ın y ar d ım cı r u h ­ lar ıd ır . Bu n e d e n le b ir d e r e ce y e k a d a r , şam an ın k e n d i d e ­ yim ler iyle d ışa v u r d u ğu k e n d i evr en sel k av r am lar ın ı d ik ­ k at e alm am ız ge r e k ir . Bir ç o k in san b ilim ci için , ö ze llik le şam an ın d ü şü n c e - k u r u lu şu y la u y u m y ap am ay an lar için b u o ld u k ç a zo r d u r . Bu n u n la b ir lik t e b ilim se l in san b ilim ile m it se l d e n e y im se l şa m a n lık a r a sın d a a ç ık ç a b ilin e n k o r k u n ç ge d ik d ar alt ılm ay a e lver işlid ir . G it g id e ar t an sa ­ y ıd a r u h b ilim c i b u t ü r o lgu la r ı ö lü m e y ak ın ve bed e n - d ışın a - ç ık m a d e n e y im le r i o la r a k d ik k a t e a lm a k t a ­ d ır lar , k i b u d u r u m b ilin çliliğin İşlevsel o la r a k b e d e n d e n b e lir li b ir m e sa fe d e iş gö r e b ild iğin i gü ç lü b ir b iç im d e gö st e r m e k t e d ir . Bat ılı b ir k en t o r t a m ın d a y aşay an sır a ­ d a n k e n d ile r , şam an d e n e y im in d e n p e k d e far k lı o lm a ­ y an gö r ü lm e z d u y u m sam alar d an b ah se d e r le r . W in n e b ago şam an ı G ü r le y e n Bu lu t ile ilgili o lar ak şim d i y a p a c a ­ ğım ız t an ım lam alar , b u b a ğla m d a d ü şü n ü ld ü ğü n d e , ilk gö r ü n d ü ğü n d e n d ah a in an ılır ge lm e k t e d ir . G ü r le y e n Bu lu t (T h u n d e r C lo u d ), Bü y ü D a n sı gizli t o p lu m u (M e d ic in e D a n c e Se c r e t So c ie t y ) ü y e siy d i ve o ld u k ç a say gı d u y u lan b ir şam an 'd ı. Bilin çli o lar ak ö n c e ­ k i ik i e n k ar n a sy o n u n u ç a ğır a b ile c e ğim ö n e sü r ü y o r d u . İ k in c i ö lü m ü n d e k e n d isin i gö m e n in sa n la r ı İzle m işt i ge r ç e k t e n . So n r a Ba t a n G ü n e ş'e d o ğr u y o lcu lu ğa çık t ı v e b a şk a ö lü in san lar ın b u lu n d u ğu b ir k öy e var d ı: "D ö rt gece için o rad a k alab ile ce ğim sö y le n m işt i b a­ n a, an cak ge rçek t e ben o rad a d ö rt y ü k ald ım . İn san lar k e n d i k e n d ile rin e e ğle n iy o rlar b u rad a . H e r çe şit n e şe li d an slar v ar. O rad an y ery ü z ü y ap ıcısı n ın y aşad ığı y ere çık t ık v e görd ü m on u , k o n u şt u m o n u n la, y ü z y üz e , t ıpk ı se n in le şim d i k o n u şt u ğu m gib i . R u h ları d a görd ü m ge r­ çek ten , o n lard an b iri gib iy d im . So n ra bu d ü n y ay a ü çü n cü k ez geld im v e şim d i b u rad ay ım . B ild iğim aşam alard an y i­ n e geçeceğim . (6)" Bu r a d a n çık an so n u ç şu k i, d ışa r d a k ile r e b a z e n t u ­ h a f gö r ü n e b ile n şam an ın d ü n y ası, o n u d e n e y im le y en in ­ san için yin e d e t ü m ü y le ge r ç e k t ir . G ü r le y e n Bu lu t , şa ­ m an d an sın ı ve r u h sal gö r ü açısın d a n b ağım lı o ld u ğu iyi­ leşt ir m ey i şöy le t an ım lam ak t ad ır : "B lu e Clay B an k 't a (St. P au l) b ir çe şit y ab an ıl b oz ­ ay ı 'ru h ' d an sı y ap an b iri y aşam ak t ad ır. N e z am an b ü y ü k sık ın t ıy a d ü şse m o n a y e t e rin ce t ü t ü n gö t ü rü rd ü m , o d a b an a y ard ım cı olu rdu . B u y ab an ıl boz -ay ı ban a, şark ıları­ n ı v e k u t sal b ir şey e b ak m a gü cü n ü v erdi. B an a k u t sal ay ı p e n çe le rin i v erdi. So n ra d an se d e rk en gö st e ri y ap m ay a b aşlad ı. K arn ın ı y ırt ıp açt ı v e k e n d in i k u t say arak t e k rar­ d an iy ileştird i. B u n u y in e t ek rarlad ı. B ir y ab an ıl ay ı bir b aşk asın a p e n çe at t ı v e y aralı o lan } k ö t ü b ir b içim d e k a­ n a b oğu ld u . So n ra h er ik isi d e k e n d i k e n d ile rin i t e k rar k u t say ıp iy ileştird iler.O ) " A ç ık ç a sı, G ü r le y e n Bu lu t b u o la y d a h e m d ü z a n ­ lam la h e m d e m e t afiz ik a n la m d a k o n u şu y o r d u . H e r n e k a d a r b u y ab an - A y isı r u h u ö z gü n b ir yör eyle (Blu e C lay Ban k ) b ir le şm iş ise d e , y ap ılan t an ım lar , b ü y ü lü o la y la r ­ d ı. G ü r le y e n Bu lu t b u o la ğa n ü st ü iy ileşm ey i fiz ik o lar ak d e ğil, k e n d i r u h sa l- g ö r u sü d ü z e y in d e gö r m ü şt ü . B u ­ n u n la b e r a b e r algın ın ik i d ü ze y i b ir b ir in e k ar ışır . Şifa gö st e r isi, şam an ın b iz z at 'k u t sal' e sin le m e d iye isim led İr d iği b ir şey d i. Şam an lık k u t sa l b o şlu k t a (sp ace ) g e r ç e k ­ le şm e k t e d ir . Şam an ın d e n e y se l e ge m e n liğin d e ar aşt ır d ığım ız g ö ­ r ü le r le şa m a n t e k n iğin in ö z gü n lü k le r in d e n ik isin i gö z ö n ü n e alab ilir iz şim d i - şam an d av u lu ve şar k ın ın k u lla ­ n ım ı. H e r ik isi d e şam a n b ilin ci k o n u m u n a gir iş ve y ar ­ d ım cı r u h lar ın ç a ğr ılm a sın d a b ir e r a r a ç o la r a k k u llan ıl­ m ası açısın d an ö n e m t aşır . Bu ç e şit h ü n er le r i o lm ak sızın b ir şam an ın b aşar ılı o lm a sı zo r d u r . ŞA M A N D A V U L U D a v u lu n şa m a n lık t a ö ze l b ir r o lü v ar d ır , ç ü n k ü o, şam an ı ö t e d ü n y ay a t aşıy an ge r ç e k b ir ar açt ır . G e n e llik le at ya d a b a şk a b ir h ay v an la y ak ın d an ö z d e şlik k u r u lu r . So y o t 'la r şam an lar ım n d av u llar ın ı 'k h am u -at' d iy e isim ­ le n d ir ir le r . Bu d a 'şa m an atı' an lam ın a ge lir ve A lt ay şam an lar ı d av u llar ın ı at sim ge ler iy le sü sle r ler . in sa n b ilim ci L.P .P o t a p o v ' u n b ir k e şfi ilgin çt ir . B u ­ n a gö r e A lt ay h alk ı d av u lu isim le n d ir ir k e n , d av u l y a p a r ­ k e n k u llan d ık lar ı d e r in in ait o ld u ğ u h ay v an ın (d e v e ya d a b e n e k li at) ad ın ı d e ğil d e ge r ç e k t e at o la r a k k u lla n ­ d ık lar ı e vcil y ü k b e y gir le r in in ad ın ı k u llan ır lar . Bu d a , d a v u lu n b ir t a şım a şe k li o ld u ğ u n u d o ğr u la r : d a v u lu n t e k d ü z e r it m i ile d ir k i şam an y u k ar ı ve a şa ğı d ü n y alar a 'b in e r gid e r '. Bir So y o t şiir i b u n u açık ça gö st e r m e k t e d ir : D e ri k ap lı d av u l K arşıla ist e k le rim i O rad an oray a t aşı b e n i b u lu t lar gib i A lacak aran lığın ü lk elerin d en V’e k u rşu n i gök y ü z ü n ü n alt ın da, Sü p ü r d u r rü z gar gibi, A şarak d ağların d o ru k ların ı(8) D av u l Şam an lt ğt n ö z ü n d e y e r alır. B u o y m a} 1 7 0 5 y t h n d a H o llan d a'd a N o o rd en D o st T art ary e 'd e y ap ılm ış o lu p S ib ir y a'd a y aşay an T u n gu z şam am m gö st e rm e k t e d ir. D av u lu n se si, şam an ın o d a k la n m a ar acıd ır . Y o ğ u n ­ la şm a ve ç ö z ü m le m e h av ası y ar at ıp , d ik k at in i r u h u n iç ­ sel y o lcu lu ğu n a y ö n le n d ir ir k e n o n u d e r in le r e in d ir e r e k t r an sa sok ar . D av u lu n , D ü n y an ın M e r k e zi, ya d a D ü n y a A ğacı'y la o lan sim ge se l b a ğı h iç d e b ilin m iy o r d e ğild ir . E v e n k 'le r d av u llar ın ın k en ar ın ı k u t sal k a r açam ile, L a p p şam an lar ı ise d av u llar ın ı K o z m ik A ğa ç , gü n e ş, ay ya d a gö k k u şa ğı gib i m it sel sim ge le r le sü sle r le r d i.(9 ) Bö y le ce b u r a d a k i ö n e m li n o k t a, şam an d av u lu n u n sa d e c e d e ğişm iş b ilin ç k o n u m u ü r e t m e si d e ğil, m it se l k a r şılaşm a y a t e m e l o lu şt u r a n d a v u l v u r u şu y la m e y d an a ge le n algı d e ğişim in i y ar at m asıd ır . Sa lish Kız ıld e r ilile r i a r a sın d a W o lfga n g G . Jile k 'ın y ap t ığı so n ar aşt ır m ay a gö r e r it m ik şam an d av u lu , E E G t e t a t it r e şim d a lga la r ın d a b ir d av u l t it r e şim i ü r e t m e k t e ­ d ir (4-7 d ö n ü /san iy e ), b u d a r ü y alar , h ip n o t ik im ge le r ve t r a n sla b ir le şe n b e y in d a lga la r ın a e şd e ğe r lid ir .(lO ) Bu d u r u m şaşır t ıcı d e ğild ir , çü n k ü şam an lık m it se l b iç im d e b e r r a k gö r ü le n b ir r ü y ad ır . R ü y a gö r m e n in ik in cil k a t e ­ go r isin d e o lan b ir i r ü y a gö r d ü ğü n ü n fa r k ın d a d ır ve b e n ­ ze r i b iç im d e şam an lık t a d a şam an d e ğişt ir ilm iş k o n u m ­ d a b ilin çlid ir ve b u k a p sa m için d e b ilin çli h ar e k e t e d e b i­ lir . Şam a n la r , k ar şılaşt ık lar ı şey le r i san r ılar (h allu cin at io n s) ya d a t u h a f im ge le m le r o la r a k t a n ım lam az lar , b u h e r z am an b ö y le d ir , t e r sin e , d e n e y im se l b ir ge ç e r lilik şe k lin d e ele alır lar ; R u h sal- y o lcu lu k sır asın d a o lan şeyler o b o y u t t a 'ge r çe k 't ir . ŞAMAN ŞARKISI Şar k ı şam an lığın d iğe r b ir ö n e m li b a k ışıd ır . Şam a n gü c ü n ü v e n iyet in i şar k ılar ve gize m şar k ılar ıy la (ch an t ) d ışa v u r u r . Şa r k ıla r t an r ı ve r u h lar ın se sle r id ir ve t ıp k ı k u t sa l d av u l gib i şam a n a v e r d ik le r i en er jiy le o n u n it ild i­ ğin i h isse t m e sin e y a r d ım c ı o lu r la r . A p a c h e şam an - şe fİ G e r o n İ m o 'n u n b ir zam an lar b ild ir d iği gib i: ‘Şar k ı sö y le ­ d iğim d e Y u su n 'u n (Y ü c e v ar lık ) o la ğa n ü st ü şey le r y a p ­ m am için b a n a gü ç v e r d iği k u t sa l b ir yer e u ç a r a k g id e ­ r im . K ü ç ü k b u lu t la r ç e v r e m i alır ve u ç a r a k git t iğim d e d e ğişir im , salt r u h h alin e ge lir im .’( l l ) A v u st r aly a yerlileri d e m ü z ik al se sle r ve t an r ılar a r a ­ sın d a k i b a ğ için ç o k iyi b ir ö r n e k o lu şt u r u r la r . Ö r n e ğin b a z ı y e r lile r , k e n d i y ar at ıcı t a n r ıla r ın ın , h e m k ab ile y e h e m d e t o t e m e en er ji ve t it r e şim y ü k le m e k için h a v a d a çe v r ile n k ay n an a zır ılt ısı iç in d e y a şa d ık la r ın a in an ır lar . O n la r ayn ı z a m a n d a b u gü n sö y le m e y e d e v am e t t ik le r i şa r k ıla r ın , t a n r ıla r d ü n y ay ı o lu şt u r d u ğ u n d a at a la r ın ın D ü şç a ğ ın d a söy led ik ler iy im ay n ı o ld u ğ u n a in an ır lar . E n k u t sal şar k ılar t an r ıla&M n ge z in d iğin i d ü şü n d ü k le r i özel b ö lge le r d e söylen ir : Bu şar k ılar ın b o l gıd a ve su sağlay an b ir ö z e l b ü y ü t aşıd ık lar ı san ılır . 19 0 1 y ılın d a Bald w in Sp e n c e r v e F .J.G i l le n a d lı k âşifle r W ar r am in ga Ye r lile r in i ve k o m şu k ab ile le r i ziy a­ r e t e t t ik le r in d e , b e ş m e t r e u z u n lu ğu n d a k i m e şa le le r in Kin gilli şar k ılar ın ın m ü zik le r i ile p a r ıld a d ığ ı b ir o la ğa n ü st ü at e ş t ö r en in i izlem işler d i. Ka fa sı t a gö k y ü zü n ü n zir ­ v e le r in e u laşan b ü y ü k yılan W o llu n gu a h a k k m d a k i sö y ­ le n ce le r i d in le m işle r , Kaİt ish Y e r lile r in i ziy ar e t e t t ik le ­ r in d e y ağm u r k u şu n a ö y k ü n m e y i k a p sa y a n b ir y ağm u r y a ğd ır m a t ö r e n in e k at ılm ışlar d ı. O r t a A v u st r a ly a 'd a k i L ja b a A r a n d a Y e r lile r in in , y er li 'm ü lga' ağaçlar ın ın k ö k le r i alt ın d a y u va y a p a n b ö ­ c e k le r i t an ım lay an b ir Ba l- Ka r ın c a sı şar k ılar ı v ar d ır . N i ­ t e k im b u b al- k ar ın calar ı, o n la r ın b e d e n le r in e ö z e n le iş­ le n m iş at a r u h lar ı o lar ak d a d ü şü n ü lm ü şt ü r . Şar k ı b a şla ­ y ın ca, y er liler , b al- k ar ın calar ı r u h lar ın ın o r t ay a ç ık m a sı­ n a y ol a ç a c a k şe k ild e m ü lga ç alılar ın d a n y ap t ık lar ı sü ­ p ü r ge le r le k en d ile r in i d e sü p ü r d ü k le r i b ir t ö r e n se r gile r ­ le r , ç ü n k ü b ö y le ce b ü y ü lü b ir b iç im d e at alar ı t ar afın d an sah ip le n ild ik le r in e in an ır lar . Bö y le b ir şar k ı yer liler i a t a ­ lar ın a b ağlay an t ip ik b ir k u t sal m ü z ik t ir .(1 2 ) Ba z e n k u t sal ge r ç e ğe b ir k ö p r ü o la r a k , şar k ı, şa m a ­ n ın k e n d i ö z v ar lığı t a r a fın d a n an ım sat ılır , in sa n b ilim c i Jo a n H a lifa x şöy le y azm ak t ad ır : "D ü n y a ağacı n asıl k oz m osu n uçsu z b u cak sız d ü z lü k ­ le rin in o rt asın d a d u ru y o rsa, şark ı birey in k o z m o su n u n en içten m erk ez in d e y e r alır. Şam an ın şark ısı d u y u ld u ğu an , k u t sal n e fe s k alb in d e rin lik le rin d e n y u k arılara y ü k ­ se ld iğin d e m e rk e z b u lu n m u ş v e h erşey in k ay n ağı o lan t an rısallığa d e ğin ilm iş o lu r.(1 3 )" Bu sü r e c in e şsiz b ir t a n ım la m a sı, K u z e y A m e r i­ k a 'd a k i G it k sa n Kızıld e r ilisi I sa a c T e n s t ar afın d an y a p ıl­ m ışt ır . T e n s, 3 0 y a şın d a sü r e k li o lar ak t r a n s d u r u m u n a gir m iş, d r a m a t ik ve ç o ğ u k ez k o r k u lu gö r ü le r y aşam ışt ır . Bir d e fa sın d a h ay v an r u h lar ı ve y ilan - b e n ze r i a ğa ç la r o n u k o v alar gib i o lm u ş ve b ir b ay k u ş o n u y ü zü n d e n y a­ k alay ar ak y u k ar ı çe k m e y e çalışm ış. D ah a so n r a T e n s b ir av ge z isin e ç ık t ığın d a b ir se d ir ağacın ın t e p e sin d e b a y ­ k u ş y e n id e n o n a gö r ü n m ü ş. T e n s b a y k u şa at e ş e t m iş, o n u ge t ir m e k ü z e r e ç alılık lar a gir d iğin d e k a y b o ld u ğu n u şaşk ın lık la gö r m ü ş. So n r a k afası k ar ışm ış ve k o r k m u ş b ir d u r u m d a k ö y ü n e d o ğ r u k o şar k e n t r an sa gir m iş: "K e n d im e ge ld iğim d e k afam , b ir k ar y ığın ın ın için e gö m ü lm ü şt ü . A y ağa k alk t ım v e bu z u n ü st ü n d e n e h ir y u ­ k arı k öy e y ü rü d ü m . O rad a b e n i m e rak e t t iği için aram ak ü z ere d ışarı çık m ış o lan b ab am la k arşılaşt ım . B irlik t e ev e d ö n d ü k . So n ra k alb im h ız la çarpm ay a b aşlad ı v e t itrem e ­ y e b aşlad ım t ıp k ı b ir sü re ön ce H alaait 'le r (b ü y ü cü h e­ k im le r) b e n i iy ileşt irm e y e çalışt ığın d a o ld u ğu gib i. E t le ­ rim k ay n ıy or gib iy d i... b e d e n im se t itriy ordu . B u d u ru m ­ d a k ald ığım sırad a şark ı söy lem ey e b aşlad ım . B e n d en d ı­ şarı çık an b ir e z gi v ard ı v e ben o n u d u r d u ram ıy ord u m . B an a o an b irçok şey gö rü n d ü : K ocam an k u şlar v e b aşk a h ay v an lar. H e p si b e n i çağırıy ordu . B ir 'm esk y aıoaiü d erh ' (b ir çe şit k u ş) v e ' m e sq agt v e e u k ' (b ir t ü r y ay ın b alığı) görd ü m . B u n lar ev d e b ir t ek b an a görü n ü y ord u , b aşk ala­ rın a gö rü n m ü y ord u . B u görü ler, b ir ad am 'h alaait ' y ak ın k e n gö rü n ü r. O lay larsa k en d iliğin d e n olu r. Ş ar­ k ılar , o n ları b e ste le m e k için h içb ir girişim o lm ak sız ın b ü ­ t ü n ü y le d ışa çık m ay a z o rlan ırlar. N it e k im b u şark ıları t ek rar ed e ede b e lle ğim e y az d ım .(1 4 )" Bu gö r ü le r salt ilk el şam an 'ın e gz o t ik d ü n y asın a iliş­ k in gö r ü n t ü le r o ld u ğu h ald e şu r ası ilgin çt ir ki, k e n d ile r i­ n i şam a n b a ğla m ı iç in d e b u la n Bat ılı k e n t in san lar ın ın b a z e n b e n z e r i in isiy a sy o n la r b ild ir d ik le r i o lu r . N e w y o r k 't a b u lu n an N e w Sc h o o l fo r So c ia l R e se ar ch , Y e n i T o p lu m sa l A r a şt ır m a O k u lu n d a e sk id e n d o ç e n t o lan se ç k in A m e r ik alı in sa n b ilim c i M ich ae l H a r n e r , A m e r i­ k an D o ğ a T a r ih i M ü z e si t a r a fın d a n 1 9 5 9 y ılın d a P e r u A m az o n u n d ak i C o n ib o Kızıld e r ilile r in i in ce le m e k ü ze r e d av e t e d ilm işt i. Bu k o n u d a en etk ili an lau m o n u n y a p t ı­ ğı ç alışm a la r o lm u şt u r . O n u t a k ip e d e n y ıld a H a r n e r , U cay ali n eh r in e git t i. Kızıld e r ilile r o n u d o st ç a ve an lay ış­ la k ar şılad ılar , H a r n e r ise b ir in san b ilim ci o lm a k t a n ö t e b ir şe y le r ist iy o r d u . N it e k im b ir şa m a n o la r a k in isiy e o l­ m ay ı d ü şlü y o r d u . O n a b ü y ü lü ge r ç e k le ilişk i k u r m a sı için an c ak Ba n ist e r io p sis asm a sın d a n y ap ılan k u t sal iç k i­ d e n , 'a y a h u a sc a 'd a n içm e si ge r e k t iğin i sö y le d ile r . Ayah u a sc a , a lk a lo id le r d e n h a r m in e v e h ar m alin e iç e r ir ve b e d e n - d ışm a - ç ık m a d e n e y im le r in e , t e le p at ik v e m ed y u m a t ik izle n im le r e ve gö z alıcı gö r ü le r e yol aç a r . C an ib o 'la r a r a sın d a k u t sa l içk i ay n ı z a m a n d a 'k ü ç ü k ö lü m ' o lar ak b ilin ir d i ve gü c ü n d e n k o r k u lu r d u . H a r n e r şam an içk isin i ge cele y in ald ı. Kö y ü n b ir y a ş­ lısı o n a e şlik e d iy o r d u . Bir sü r e so n r a b ir ç ağlay an se si k u lak lar ın ı d o ld u r d u ve b e d e n i u y u şm ay a b a şla d ı. Sa n r ı­ ya (h allu c in at io n ) gir d iğin d e ç e n e sin d e n sel su y u p ü s ­ k ü r t e n b ir t im sah ın fa r k ın a v ar d ı. So n r a su lar b ir o k y a ­ n u s b iç im in i ald ı ve H a r n e r k e n d isin e d o ğ r u e jd e r h a b a şlık lı b ir ge m in in ge ld iğin i gö r d ü . Bir k a ç yü z k ü r e k t e k n e y i h ızlan d ır ıy o r d u ve y ol alır k e n r it m ik b ir h ışır t ı se si d u y u lu y o r d u . H a r n e r şim d i iç d ü n y alar ın m ü ziğin i y aşıy or d u : "B ilin ç k o n u m u n a ge ld im ... K ad ırga gü v e rt esin d e n çık an b in lerce ses, şu an a d e k y aşam ım d a h iç d in le m e d i­ ğim gü z ellik t e, y ü k se k p e rd e d e n b ir şark ı söy lü y ord u . G ü v e rt e y e d ah a y ak ın d an b ak t ığım d a e sk i M ısır m ez ar re sim le rin d e k i k u ş k af alı t an rılard an f ark ı o lm ay an v e b aşları m av i k e st an e k argası olan b ir çok in san fark et t im . A y n ı z am an d a göğsü m d en çık ıp t ek n ey e y ay ılan b ir en er­ ji v arlığın ı d u y u m sad ım .(1 5 )" R u h sa l v a r lık la r o n a k u t sa l gö r ü le r b a h şe t t iğin d e H a r n e r 'in zih n i b ir k a ç d ü z e y d e işle v se l h ale ge lm işt i. O n a , b ir in san a an c ak ö lü m an ın d a ver ilen gizler i sö y le ­ d ile r ve b u gö r ü le r , in san ın d o ğ u şu n d a n ç o k u z u n z a ­ m an ö n ce , y er y ü zü n ü n o r t ay a çık ışın ı ve in san b ilin cin in n asıl evr im ge çir d iğin i içe r m ek t ey d i. G e le n e k se l şa m a n lık t a , k ü lt ü r e l b a ğla m n e o lu r sa o lsu n , t o p lu m u n n asıl o r t ay a çık t ığın ın , d ü n y alar ın n asıl b iç im le n d iğin in , in san ın n asıl b ir ay r ıcalığı o ld u ğu n u n v e t an r ılar la ö ze l ilişk isin in n e o ld u ğu n u n t an r ılar t a r a ­ fın d a n gö st e r ilm e si alışılm am ış b ir şe y d e ğild ir . M ich ae l H a r n e r 'in a ç ık lam a sın d a ç o k ilgin ç o lan şey o n u n Bat ılı ay d ın b ir ge çm işi o ld u ğ u h ald e şam an ın e gzo t ik d ü n y ası­ n a b u d e n li t ü m ü y le gir e b ilm iş o lm asıd ır . 5. KUTSAL BİTKİLER Ku t sal b it k ile r - g ö r ü ve san r ılar a n e d e n o ld u k la r ın ­ d a n - d ü n y an ın b ir ço k b ö lge le r in d e şam an lığın t em el b ir ö ze lliğid ir . Ç a ğd a ş Bat ılı şeh ir d ü şü n c e sin d e p sik o t r o p ik ila ç lar la e ld e e d ile n gö r ü le r b ir sa p m a ya d a b ir çe şit d ü şk ü n le şm e (d e c a d e n c e ) o la r a k d e ğe r le n d ir ilir . G e r ç e k t e n 1 9 6 0 'la r m so n la r ın d a , u y ar ıcılar la (p sy c e d e lic s) ilgili b ir ge n ç lik p a t la m a sı o ld u ğu n d a , yayın o r ga n la r ın ­ d a sık lık la L SD ve p silo cy b in gib i ilaçlar ın ı y ap ay ' b ir şe ­ k ild e gize m li o lay lar ü r e t t iği h ab e r i yer alıy o r d u . Böy le ilaç lar a lgıla m a d a h e r zam an b ir ç ar p ık lığa (d ist o r t io n ), ‘ge r çe k lik 't e n sap m a la r a n e d e n o lu y o r d u . Şam an ın o k u m a- y azm a ö n ce sin e ait d ü n y asın d a b u ­ n u n tam k ar şıt ı d o ğr u d u r . Bu r a d a k u t sal b it k ile r in , t an r ı ve r u h lar la ilişk i k u r m a k ve o n u n ö t e sin d e yer alan d ah a b ü y ü k b ir ge r ç e ğe u laşm ak için gö k y ü zü n e gid e n k a p ıla ­ rı ar alad ığın a in an ılır . Ö r n e ğin E k v a d o r ’d a y aşay an Jiv ar o 'lar , b ild iğim iz d ü n y ay ı 'b ir y alan ' o la r a k t an ım lar lar . T e k b ir ge r ç e k v ar d ır - o d a d o ğa ü st ü d ü n y ad ır . Ç a ğ d a ş Bat ı t o p lu m u n d a b u t ip k o n u la r a k ar şı t u ­ t u m d ild e y an sır . 'İ la ç ' (D r u g) sö z c ü ğü o ld u k ç a r en k li ^ 'J b ir d e y im d ir ve ge n e llik le ge n e l k an ı için d e u y gu n su z b ir t ak ım e y le m le r le b ir le şt ir ilir . Bu n u n so n u c u o la r a k b u “ ilaç d e n e y im i” , b ö y le d e ad la n d ır ıla b ilir . H a lk ın k a fa ­ sın d a şam a n iz m d e k i öze lliğiy le k u t sal ya d a u y ar ıcı ila ç ­ lar la ç a ğ d a ş şe h ir y aşam ın ın b ir p a r ç a sı d u r u m u n d a k i h az v er ici ilaçlar (alışk an lık y ar at an ilaçlar ya d a ağr ı k e ­ sicile r ) a r a sın d a p e k az fa r k v ar d ır . K u t sal (Sac re d ) b it k ile r - m it ik gö rü le re giriş y o lu (Ç iz im , M art in C are y ) K o v a b u rcu (A q u arian ) m e le ği Şa m a n c a gö r ü ş a ç ısın d a n ç a ğ d a ş t u t u m la r a ışık t u ­ t an açık lay ıcı b ir k ısa h ik ay e in san b ilim ci P e t e r F u r st t a ­ r afın d an 'H a llu c in o ge n s a n d C u lt u r e 1 ad lı k it a p t a a n la­ t ılm ışt ır . Bir gaz e t e m u h ab ir i, H u ic h o l şam am n m ö n ü n ­ d e p e y o t e 'y e 'b ir ilaç' (d r u g) o lar ak gö n d e r m e y ap t ığı sı­ r a d a F u r st d a o r a d a y d ı. Şa m a n k ısa c a şöy le y an ıt lad ı: 'A sp ir in b ir ilaçt ır , p e y o t e İse k u t sa ld ır '.(1) B u y ü zd e n şam a n lık t a k u llan ılan b u t ip san r ı y ap ıcı b it k ile r için b ir a ç ık la m a y ap ılm ası ge r e k m e k t e d ir . Bu t ip b it k ile r a n sik lo p e d ik an lam d a ze h ir lid ir le r , am a b iz zeh ir k elim esiy le b e d e n d e far k lı b ir b iy o d in am ik etk i y a­ r at t ığın ı sö y le m e k ist iy o r u z. A y r ıca b azılar ın d a b elli d o z ­ d a zeh ir b u lu n m ak la b ir lik t e (ö r n e ğin D at u r a ya d a So p h o r a sa c u n d iflo r a ), b u h e p si zeh ir li d e m e k d e ğild ir . Bil­ d iğim iz k a d a r ıy la şa m a n lık t a k u llan ılan h iç b ir san r ısal b it k i d ü şk ü n lü k (b ağım lılık ) y ap m ıy or . Bu b it k ile r in sa ­ d e ce m izaç d e ğişik liği y ap m ad ığı b u n a k ar şın algılam ad a d r a m a t ik ve ge n e llik le d e r in d e ğişik lik le r y ap m ay a e lve­ rişli o ld u k lar ı ay ır ım ım y ap m am ız d a ö n e m lid ir . R e n k ler can lan m ay a, r u h lar gö r ü n m e y e b a şla r , t ö r e n se l d u ay la b ir lik t e k u t sal b it k ile r şam a n a t an r ı- b e n z e r i b ir b içim d e gö r ü n ü r le r v e b e lk i o n u gö k y ü zü n e çık ar m ak ü zer e k o z ­ m ik k ö p r ü ya d a d u m an t ü n eli d e şam an ın gö r ü sü n e g i­ r eb ilir . K u t sa l b it k ile r h e r b ak ım d an k o r k u n ç ve şaşk ın ­ lık v er ici b ir alan a açılan k a p ıd ır , b e n im se y e n k işi o n u h afife a lm am alıd ır . Bu b a ğla m d a san r ısal b it k ile r in t ö ­ r e n se l k u llan ım ı d in le n d ir ici (r e cr e at io n al) d e ğil d ö n ü ş­ t ü r ü cü (t r an sfo r m at iv e ) o lm ak t ad ır - k işi b u gö r ü a r aşt ır ­ m asın ı 'd ü şle m ' (fan t asy ) d ü n y asın a 'k aç m ak ' için d e ğil ö ğr e n m e k ya d a gö r m e k için b en im ser . P sik o lo gla r , b ilin çt e b u t ip r ad ik al d e ğişim le r ü r e ­ ten m ad d e le r i t an ım lam ak için b ir ç o k d ey im ü r e t m işle r ­ dir . Bir İn giliz r u h d o k t o r u H u m p h r y O sm o n d , 'd ü şü n - ce açığa çık ar an ' ya d a 'd ü şü n c e y i d ışa v u r an ' an lam ın a ge le n 'p sy c h e d e lic' t er im in i o r t ay a at t ı, an c ak b ir ç o k lar ı 'p sy c h o t o m im e t ic ' t e r im in i se ç m işt i. İk in ci sın ıfla m a için d e k i m ad d e le r , gö r ü se l y a d a d ü şse l d ü n y an ın y o ğu n b iç im d e , ge r ç e k gö r ü n d ü ğü b u t ip şid d e t li p sik o t ik ge ç i­ ci d u r u m la r a k ar şılık gelir . Şam a n t o p lu m la r m d a b u tip d e n e y im le r h ayli d e ğe r li sayılır . Ku t sa l b it k ile r , in san lık ile t an r ı v e r u h lar ın e ge m e n liği a r a sın d a k i e n ge lle r i k a l­ d ır ır ve k işi o n lar d an ak ıl ve b ilgi alır. T a n r ıla r 'b ilir ', k u t sal b it k ile r 'k o n u şu r 1. G e n e llik le k u t sal b it k ile r in p sik o t r o p ik b ile şe n le r i a lk a lo id le r d e , r e ç in e le r d e , g lü k o z la r d a y e r alır , ö z se l y ağlar d a b it k ile r in y a p r a k la r ın d a , k a b u k la r ın d a , ö zsu y u n d a, gö v d e sin d e , ç iç e k le r in d e k ö k le r in d e ya d a t o ­ h u m la r ın d a b u lu n u r . San r ı y a p a n b it k ile r b a k ım ın d a n e n ze n gin b ö lge le r M e k sik a ve G ü n e y A m e r ik a'd ır . Ö t e y an d an , A m an it a m u sc a r ia 'n in (V e d ik H in d ist a n 'ın ' So ­ m a' ad ıy la t an r ılaşt ır d ığı) d a t u r a v e m ar ih u an an ın d ışın ­ d a , A sy a, b u t ip b it k i t ü r le r in d e n ö b ü r le r in e k ıy asla y o k ­ su n d u r . V e b u n la r A fr ik a ve A v u st r al - A sy a 'd a k i ge n iş y ö r e le r d e b ü y ü k ö lç ü d e şam an c a k u llan ılm am ak t ad ır . M e k sik a 'd a şa m a n c a k u llan ılan en ö n e m li b it k ile r p e y o t e , p silo c y b e m an t ar lar ı v e gü n d ü z se fa sı ik e n G ü ­ n ey A m e r ik a 'd a , en yaygın san r ı y ap an içk i Ban ist e r io p sis asm a sın d a n y ap ılır v e ay ah u asca, c aa p i, n at e m a ya d a y aje gib i d e ğişik a d lar ver ilir . Bu b ö lge d e k u llan ılan b a ş­ k a b it k i t ü r le r i San p e d r o k a k t ü sü , yerli t ü t ü n , b r u gm an sias, b u r u n a çek ile n b ir san r ı y ap ıcı o lan 'y o p o ' ve 'v ir ola'd ır . Bu b it k ile r in k u llan ım t ar ih i y ü zle r ce yıl, b a z ı ö r ­ n e k le r d e d e b in le r ce yıl ge r ile r e u zan ır . Ö r n e ğin p e y o t e , T o lt e k 'le r t a r a fın d a n A v r u p alılar ın ge lişin d e n 1 9 0 0 yıl ö n c e sin e d e ğin b ilin m e k t e y d i. Sa n P e d r o k a k t ü sü n ü n t ö r e n se l k u llan ım ı i s e - t ö r e n çö m le ği ü z e r in d e k i Ja g u a r d e se n le r i ve r u h sal v ar lık lar la b ir le şt ir ilm iş b ir b iç im d e e n az 3 0 0 0 yıl ö n c e sin e u zan ır . M e k sik a 'd a k i p sik o t r o p ik m an t ar ın r it ü el k u llan ım ı İ sp an y o llar ın A m e r ik a k ı­ t asın ı e le ge ç ir m e sın d e n ö n ce k i t ar ih le r e r ast lam ak t ad ır , - ş u an y aşay an M ay a 'm a n t a r t aşlar ı'n ın b ize k an ıt lad ığı gib i. T e o t ih u c a n 'd a k i b ir azt e k d u v ar r esm i aşağı y u k ar ı 5 0 0 yıl ö n ce sin e d ay a n m a k t a d ır . Bu d u v ar r e sm in d e b ir A n a T a n r ıç a az t e k le r ce k u t sal o lan gü n d ü z se fası ya d a d o liu h q u i o lar ak k işile şt ir ilm işt ir . P EYO TE P e y o t e ism i A z t e k çe p e y o t l'd e n ge lm e k t e d ir . Bu t a ­ n ın m ış p e y o t e k a k t ü sü (Lo p h o p h o r a w illiam sii) A m e r i­ k a 'd a A v r u p alılar t ar a fın d a n k e şfe d ilm iş ilk san r ısal b it ­ k iy d i. Ö n ce lik le M e k sik a 'd a Sie r r a M a d r e 'd e k i H u ic h o l k ızıld e r ililer iy le b ir lik t e an ılır d ı, ayn ı zam an d a C o r a ve T a r ah u m a r a k ızıld e r ilile r i, A m e r ik an y er liler i Kio w a ve C o m a n c h e 'le r ve d a h a y ak ın z a m a n d a k u r u lan ve şu an 2 5 0 .0 0 0 ü vesi o lan Ye r li A m e r ik an Kilise si t ar afın d an d a k u llan ılm ışt ır . P e y o t e ç o k d e ğ işik e t k ile r y a r a t a b ile n , k a r m a şık san r ısa l b ir b it k id ir . P a y o t e n in t em e l a lk a lo id b ile şe n i m e sk alin 'd ir , an c ak a şa ğı y u k ar ı o t u z ayr ı p sik o a k t if iç e ­ rir. O n u k u llan an lar , can lı, r en k li im gele r , n e sn e ler in e t ­ ✓ ✓ r afın d a p ar ıld ay an au r alar , h afiflik d u y gu su , ayn ı z am an ­ d a işit m e ve d o k u n m ay la ilgili alışılm am ış d u y gu lar den eyim ler ler . K a k t ü s'ü n ilk d e t ay lı t an ım lam ası, A zt e k t ıb b in i d e ­ r in le m e sin e in ce le m iş o lan İ sp a n y o l Kr alı I I. P h ilip 'in d o k t o r u D r . F r a n sisc o H e r n a r d e z t ar afın d an y ap ılm ışt ır . Şu n lar ı y azm ak t ad ır : "K ök , aşağıy u k arı o rt a boy dadır, t o p rak t an y u k arıy a n e d al n e d e y ap rak boy v erm ek t ed ir. Fak at ü st ü n d e y a­ p ışık d u ran y ü n lü g ib i şey in n e o ld u ğu n u çık aram ad ım . H e m e rk e k le re h em d e k ad ın lara z ararlı o ld u ğu sö y le n ­ m işti. T at lı v e h af if acı t ad ı v ar g ib i görü n ü y or. Ö ğü t ü l­ d ü k t en so n ra ağrıy an ek lem lere sü rü ld ü ğü n d e acıy ı h afif­ le t t iği söy len ir. B u k o n u d ak i y ay gın sö y le n t ile re gü v e n i­ lirce b u k ö k ü n o lağan ü st ü ö z e llik le ri o ld u ğu n a in an ılır. ö n u Jş i a h l a y ey ip y u t an lar ile riy i gö re b ilirle r v e geleceği ön ceden söy liy eb ilirler.(2)" M e k sik a 'd a b u k a k t ü sü n H r ist iy a n m isy o n e r le r c e 'p u t p e r e st ' ç ağr ışım la r ı o lm a sı n e d e n iy le y a sak la n m a sı sü p r iz say ılm az. P a d r e N ic h o la s d e Le o n a d ın d a b ir r a ­ h ip H r ist iy an o lm ay a ad a y o lan lar d an şu n u ist er : "Siz f a l a m ısın ız ? F al b ak arak , rü y aları y o ru m lay a­ rak , y a d a su y u n ü z e rin d e k i d aire le ri v e işare t le ri iz ley e­ rek k e h an e t t e b u lu n u r m u su n u z ? P u t ların b u lu n d u ğu y e rle ri çiçek lerle, çe len k lerle sü sle r m isin iz ? B aşk aların ın k an ın ı em er m isin iz ? G e ce le ri siz e y ard ım etsin d iy e şe y t an ları çağırm ak için d o laşır m ısın ız ? Sırları ortay a çık ar­ m ak y a d a k ay b o lm u ş v e çalın m ış şey le ri b u lm ak için Pe­ y ot e içer m isin iz y a d a içm e le ri için b aşk aların a v erir m i sin iz ?(3 )" Be r e k e t v e r sin Sie r r a M a d r e 1722 y ılın d a İ sp a n y o l e t k isin e gir d iği h a ld e H u İch o l Kız ıld e r ile r i, H r ist iy an m isy o n e r le r in in k e n d i d in le r in e çe k m e e t k isin d e n k a ç ­ m ayı b a şa r m ışla r d ı. Bu gü n k ızıld er ililer p e y o t e k a k t ü sü ­ n ü k u t sal say m ay a, o n u n yet işt iği yer ler i C e n n e t le (W ırik u t a) b ir t u t m ay a ve b it k in in b iz z at k e n d isin i T a n r ısa l G e y ik ile ya d a G e y ik t ü r ler in in U st ası ile ö z d e şle şt ir m e ­ ye d e v am e t m e k t ed ir le r . H e r yıl H u ic h o l'le r gr u p la r h alin d e - ge n e llik le 10 15 k işi - p e y o t e t o p la m a k için H ik u r i d e d ik le r i h ac y o l­ c u lu ğu n a ç ık ar lar . P e y o t e t an r ısı T at e w ar i ile ile t işim i o lan b ir şam an o n la r a y ol gö st e r ir : T at e w ar i ilk p e y o t e h ac y o lcu lu ğu n a yol gö st e r icilik y ap an ilk şam an d ır , so n ­ r ak i şam an lar o n u t ak lit et m işle r d ir . Sie r r a M a d r e ile k a k t ü sü n y e t işt iği San Lu is P o t o si y ü k se k ç ö lü ar a sı 3 0 0 m il u z ak lık t ad ır . E sk id e n h acılar b u y olu yayan k at e t t ik le r i h ald e şim d i o r ay a a r a b a , o t o ­ b ü s ya d a t r e n le gid ilm e sin e izin v ar d ır . D u a la r ve r itü el t e m iz le n m e işle m le r i y o ld a y ap ılab ilir . Ç ö ld e v a r ıla c a k y er o lan W ir ik u t a, H u ic o l'le r in 'K ö k e n le r in e ait m it se l b ir y e r 'd ir . P e t e r F u r st 'ü n k ay d e t t iği gib i: 11M o d e l ço k ö n c e le ri m it se l d ö n e m d e k u ru lm u şt u . B iz im b ü y ü k b ab am ız , T at e ıv ari o larak t an ım lan an B ü ­ y ü k Şam an , A t eş, at aların t an rıların a ilk p e y ot e seferin d e y o l gö st e rm işt i . A t alarım ız H u ic h o l t ap ın ağın d a d aire şe k lin d e ot u rm u ş, h e r b iri b ir d e rt t e n y ak ın ırk e n at e ş t an rısıy la k arşılaşt ık ları söy len ir. H ast alık ların ın n e d en i­ n i so rd u k ların d a B ü y ü k şam an A t e ş, o n lara acı çe k t ik le­ rin i, çü n k ü at aların ın y ap m ış o ld u ğu gib i W irik u t ad ak i t an rısal G e y iği (pey ot e) av lam ay a git m e d ik le rin i v e on u n b ü y ü lü et in in iy ile şt irici gü cü n d en m ah ru m k ald ık ların ı söy led i. O k v e y ay k u şan ıp Pey ot e G e y iğin in u z ak ü lk e ­ d e 1can ların ı b u lm ak ' ü z ere T at e w an y i iz lem e y e k arar v erdiler. (4)" W ir ik u t a 'd a k u t sa l at alar K a k a u y a r ix i v e o y ö r e d e y e t işip y aşam ın k e n d isin i t e m sil e t t iğin e in an ılan k u t sal k a k t ü sü n k işile şt iği T a n r ısa l G e y ik y aşar d ı. H a c ıla r a yol gö st e r e n şam a n p e y o t e y i b u ld u ğ u n d a ge y iğin izin i d e b u ld u ğu n u d u y u r u r . A r k a sın d a n san k i a v d a izin i t ak ip e t t ik le r i ge y ik o y m u ş gib i yay ve o k ç ık a r a r a k k a k t ü sü vuru r. So n r a P e y o t e K a k t ü sü ava k at ılan h acılar t ar afın d an t o p la n ıp p ay laşılır . K a k t ü s ya h e m e n k ü ç ü k p a r ç a la r h a ­ lin d e yen ir ya d a y u m u şam ası için su y la k ar ışt ır ılır . (K u ­ r u ve y ağışlı m ev sim le r i sim ge le m e k ü z e r e ). H u ic h o lle r , k u t sal G e y iğin K o z m o su n y ü k se k d ü ze y le r in e u z an m ak için b ir d a y a n ga ç ve şifa t ö r e n le r i sır a sın d a ç a ğ ır a b ile ­ cek ler i b ir r u h sal y ar d ım cı o ld u ğu n u söy ler ler . K a lifo r n iy a 'd a b u gü n b ir şa m a n ç alışm a m e r k e zin i y ön e t en Bat ılı b ir gö z le m ci o lan P r am D a s, H u ic h o l'le r - le p ay laşt ığı P ey o t e k o n u su n d a k i d u y gu lar ın ı şöy le an la­ tıyor: "A şağt y a, z e m in e b ak t ığım d a p e y o t e k ak t ü sle rin in h er t arafım ı k u şat t ığın ı görd ü m v e san k i öz gü n b ir ışım a ile p arıld ıy o rlard ı. i k i t an e işli H u ic h o l p e y o t e h ey besi v ard ı ü z erim de. Ç e şit li b o y lard a y ü z k ad ar k ak t ü s t o p la­ y ıp h ey bem e d old u rd u m . W irik u t a'n ın k o rk u lu v e içim e işley en se ssiz liğin d e ay d ın lık v e sü re k li d e ğişen b u lu t la­ rın b içim le rin i göz lem e y e d e v am e d e rk en b irk aç p arça d ah a y ed im k ak tü st en . K e n d i h alk ım ın , k e n d i ırk ım ın , atom b om b ası v e f ü ­ z elerle h er an h er şe y i y ok et m ek ü z ere ot u ru p b e k led iği ak lım a ge ld iğin d e ağlam ay a b aşlad ım . N e d e n , diy e m e­ rak ett im , n ed en bu h arik a gez e ge n im iz in u y u m u n a v e gü z elliğin e y ab an cılaşt ık , k en d im iz i so y u t lad ık ? T ü m çev rem den ge liy o rm u şçasın a b ir y an ıt du y du m . San k i z ih in -göz ü m den ge n iş b ir z am an sü re si görü sü y ü k ­ seldi. B ir in san v arlığın ın t op rak t an y ü k se ld iğin i görd ü m , b ir an için ay ak t a d u rd u v e t e k rar t op rak t a eridi. B u çok k ısa b ir an d ı v e o an d a t ü m y aşam larım ız geçip gitti. D a­ h a son ra alt ım d ak i çölü n t ab an ın d an d ev b ir şe h ir y ü k ­ se ld i ’ b ir san iy e gö rü n d ü v e so n ra y in e çölü n e n gin liği için d e k ay b o ld u . A lt ım d ak i b it k iler, k ay alar v e t op rak şu n u söy lü y ord u , ' Ev et , gerçek d u ru m bu d u r. îşt e y aşa­ m ın v e işte y aşad ığın şe h ir . Pey otiz e d u ru m d a san k i çev ­ re m d e k i y an k ılan m a y a d a t it re şim i k av ray ab iliy o r v e o n u n la k o n u şab iliy o rd u m . 'B e n i ' o ' n d an , çev rem d en ay rı b ir k im lik o larak t an ım lay an içse l e n gelle r t ü m ü y le çöz ü lm ü ştü . İçim d en gü çlü b ir gerçe k lik ak ıy ord u . İn san ırk ı v e on u n b içim le n d ird iği t ek n o lo ji, y ery ü z ü n d ek i çi­ çek lerin d en b aşk a b ir şey d eğillerdi. K arşılaşt ığım acı so ­ run t ü m ü y le k ay b old u . O n u n y erin e in san lar v e T o p rak A n an ı n k e n d in i if ad e e t t iği çağd aş t e k n o lo ji b iç im le n gö rü sü ge ld i. E t raf ım d a y ery ü z ü n ü n t ü m b içim le riy le d an s ed erek ak an b ir m u t lu lu k v e esrim e d algası d u y u m ­ sad ım . Se v in çle çığlık at t ım v e W irik u t a'y a, d on Jo se y e v e H u ic h o l'le re b u d e rin lü t u fların d an d o lay ı t e şe k k ü r e tt im . " P SI L O C Y B E M A N T A R L A R I M e k sik a'n ın 'k u t sal m an t ar lar ı' u zu n zam an için b o ­ t an ik çile r t ar a fın d a n k u şk u y la k a r şılan m ışt ı.1915 y ılın d a W a sh in gt o n 'd a k i Bo t a n ik Ku lü b ü n e y azan W illiam Saffo r d , in san lar ı sar h o ş e d e n k u t sal m an t ar lar ın v a r o lm a ­ d ığın d a n sö z e d iy o r d u . Bu m an t ar lar ı p e y o t e ile k a r ışt ı­ r ıy o r lar d ı. Bu y an lış izle n im i d ü z e lt m e k , şu an H a r v a r d Ü n iv e r sit e sin d e D o ğ a l Bilim P r o fe sö r ü v e H a r v a r d B o ­ t an ik M ü z e sin in y ö n e t ic isi o lan R ic h a r d E v a n s Sch u lt e s'e d ü şm ü şt ü . 1938 y ılın d a Sc h u lt e s, Sie r r a M a z a t e c a d a ğla r ın d a b u lu n an H u a u t la d e Jim e n e z k a sa b a sın ı ziy ar et ett i; o r a ­ d a n e d in d iği b u k u t sa l m a n t a r la r ın b a z ı ö r n e k le r i ile H a r v a r d ’a ge r i d ö n d ü . Bir p r o t e st a n m isy o n e r ve d ilb i­ lim ci o lan E u n ic e V .P ik e , M a z a t e k ’ler a r a sın d a y aşam ış o ld u ğ u n d a n o n la r ı t an ıy o r d u . O n u n m e k t u p la r ın ın ve Sc h u lt e s'u n alan ç a lışm a sın a ait m ak ale le r in b ir so n u c u o la r a k e m e k li b a n k ac ı R. G o r d o n W a sso n ile k ar ısı V alen t in a, gizli m an t ar lar ı ilk e ld e n d e n e y im le m e k için ü n ­ lü 'h ac y o lcu lu ğu ' için y ola k o y u ld u lar . O lay ı ö n e m li b ir yer e ge t ir en , 1957 y ılın d a Life ^ d e r gisin d e y azd ığı b ir m a ­ k aley le W a sso n o lm u şt u . W a sso n , k o n u y u t an ım lar k e n k e n d i d e y işiy le "k o r k u v e say gı u y a n d ır a n ........ şam a n c a b ir m a n t a r § ö le n i(6 )" b a şlığ ım at m ışt ı. G o r d o n W asso n 'u n b u d ik k at e d e ğe r m ace r ası k o n u su n d a b ilgisi o l­ m a y a n lar için d a h a so n r a b u b ö lü m d e b ir ö z e t su n u l­ m u şt u r . M e k sik a 'd a y et işen şam an m a n t ar lar ın ın iç in d e en ö n e m lisi n e m li o t la k la r d a y e t işe n P silo c y b e M e x ic a n a 'd ır . Bu n u n la b e r a b e r b e n ze r i b a şk a m an t ar t ü r ler i d e y e n m ek t e d ir . P silo c y b e m an t ar ın ın y ar at t ığı sar h o şlu ğu n ö z e llik ­ ler i can lı ve r en k li san r ılar v e alışılm am ış işit se l d u y u lar ­ d ır . îk in c i ö z e lliğin d e n d o la y ıd ır k i 'M a z a t e k le r b u ‘m an t ar lar ın k o n u şt u k la r ın d a n 1 say gıyla sö z ed er ler . O a x a c a ' d a k i M a z a t e k 'le r a r a sın d a y ıllar ca y aşam ış ve b u t o p lu m d a n b ir şam an e r k e ği ve şam an k ad ın ın ın ye ğe n iy le e vle n m iş, b ir Bat ılı o lan H e n r y M u n n 'u n yerli m an t ar d en ey im ler in e ait şiir se l an lat ısın a sah ip o lm am ız b ü y ü k b ir şan st ır . M u n n 'u n 'Lisa n m an t ar lar ı' ad lı m a k a le d e y azd ığı gib i: 'O n u yiyen şam an lar m işi k o n u şm ak t ır . O n la r g e r ­ çe ğin şar k ılar ın ı ve ezgiler in i söy ler ler . Ke n d i h alk lar ın ın d o ğa ç la m a şair le r id ir , sö z cü k le r in h e k im id ir , n eyin y an ­ lış o ld u ğu n u , n asıl d ü ze lt ile ce ğin i sö y le r le r , k âh in d ir le r ve ge le c e k t e n h a b e r v e r ir le r , cin le r i t u t a r la r se sle r in ­ d e .^ ) ' M az at e k le r a r a sın d a yerli h alk ge le n e ği ve m it o lo ji­ sin i H r ist iy an in an çlar ıy la b a ğd a şla şt ır m a k gib i so n d e ­ r e ce şaşır t ıcı b ir eğilim var d ır . M u n n 'a gö r e M azat e k 'le r b u n u şöy le ifa d e e d e r le r : 'Işığın ve y ağm u r u n m u cize le r y ar at an d ağlar ın d a... b ir zam an lar İ sa y ü r ü d ü - b u Q u e t z alc o at l sö y le n ce sin in d ö n ü şm ü ş b ir b iç im id ir - ve o r a ­ d an o n u n k an ı, y aşam ın ö zü d am lam ak t ad ır . O r a d a r u h ­ lar ı u y an d ır an k u t sal m an t ar lar , ay d ın lan m ışlar ın y iy ece­ ği y e t işm e k t e d ir .(8 )' M a z a t e k şa m a n la r ı k u t sa l m an t ar lar ı sa d e c e h a st a ­ lık lar ı t an ılam ak (d ia gn o se ), h ast alığa n e d e n o lan r u h la r ­ la b a ğ k u r m a k için k u llan ır lar d ı. E ğ e r k ö t ü b ir d u r u m y o k sa o n u y e m e k için b ir n e d e n y o k t u r v e e ğle n m e k am acıy la y e n m em e lid ir . A zt e k le r , o n la r d a n k o r k ar lar d ı ve o n u n için m a n t a r ­ lar ı ' t e o n an acat l\ ‘k u t sa l e t ’ d iye a d lan d ır ır lar d ı. Bu gü n b u m an t ar lar , t ö r e n se l (r it u al) o la r a k sa d e M a z a t e k 'le r t ar afın d an d e ğil, ayn ı z a m an d a P u e b la c a ’d ak i N a h u a kızıld e r ilile r i ve M ic h o a c a n ' d a k i T a r a sc a n a 'la r t a r a fın d a n d a k u llan ılır lar - ö z e llik le d in i ve k u t sal t ö r e n le r d e . H e r d u r u m d a m a n t a r la r ge c e le y in şar k ı ve d u a o k u n an t ö ­ r e n ler d e yen ir d i. İlgin ç o lan şu d u r k i, u y ar ıcı (p y ch o act ive) m an t ar lar ayn ı z a m a n d a G ü n e y A m e r ik a 'd a d a y e t iş­ t iği h a ld e b u k ıt a d a ay n ı r it ü e l k u llan ım ın ın M e k si­ k a 'd ak i gib i se v ilm e d iği gö r ü lm e k t e d ir . SA B A H S E F A SI (M o r n İ n g G lo r y ) Sa b a h Se fası t ü r le r in d e n Rivea co r y m b o sa A zt ek ler ce "o lo liu h q u i" o la r a k t an ın ır ve t an r ı n it eliğin d e b ir b it ­ k i o la r a k k ab u l e d ilir . Bu iyi b ilin e n çiçek li a sm an ın t o ­ h u m lar ı, d - lise r jik asit d ie t ila m id ile ayn ı t ü r d e n e r go t a lk alid le r i, ya d a d a h a iyi b ilin e n ad ıy la L S D iç e r ir le r . A n c a k Sa b a h Se fa sı t o h u m lar ın ın e t k isi, ge n e llik le L SD d e n e y im in d e n d a h a k ısa sü r e lid ir , sa d e c e alt ı sa a t sü r e r . G e n e llik le m id e b u la n t ısı y ar at an t o h u m la r d a n a lın d ı­ ğın d a k işi, p a r la k ışık la r ve r en k li şe k ille r gö r ü r , c o şk u d u y gu su ile b ir lik t e ç o ğu k ez d e r in d in gin lik ve ge v şe m e d u r u m u yaşar . G ü n ü m ü z d e ö z e llik le Z a p o t e k şa m a n la r m c a h a st a ­ lık lar ı iy ile şt ir m e ya d a t an r ısal gü c e k av u şm a am acıy la k u llan ılan Sa b a h Se fa sı t o h u m lar ı, t ö r e n se l k u llan ım için ö ze n le h azır lan ır . Bir ç e şit u n e ld e e t m e k için t aşt a ö ğü t ­ m e k ve so n r a d a o n u so ğ u k su y a k at m ak ge r e k ir . Bu iç e ­ ce k b e z le sü z ü lü r ve t ü k e t ilir . Şay et t o h u m lar b ü t ü n o la ­ r ak y u t u lu r sa h iç b ir e t k isi o lm az , h e r h an gi b ir san r ıy a n e d e n o lm a d a n b e d e n d e n ge ç e r gid e r . P e y o t e 'd e o ld u ğu gib i, e sk id e n k alm a, b ir d e r e ce y e k a d a r d a p e şin h ü k ü m le y ap ılm ış b ir 'o lo Iiu h q u i‘ t a n ım ­ lam asın a sah ib iz. Isp a n y o l h ek im F r a n c isc o H e r n a n d e z , 1651 y ılın d a A z t e k le r h a k k ın d a y azd ığı b ir y az ıd a "r a ­ h ip ler , t an r ılar la b ir ilişk i k u r m ak ve o n lar d an h a b e r a l­ m ak ist e r se , b ir sa b u k la m a (d elir iu m ) d u r u m u n a gir m e k için b u b it k iy i y er ler d i. Bin le r ce gö r ü e ld e e d e r , şey t an sı san r ı n ö b e t le r in e gir e r le r d i. Ey lem b içim in e b ak ılır sa b u b it k i, D io sc o r id e s'in * So lan iu m M a n ia c u m 'u ile k ıy asla­ n ab ilir . Sıc ak y ö r e le r d e k ır lar d a y e t işir ."(9) Ö n gö r ü le c e ği ü z e r e , A z t e k le r a r a sın d a Sa b a h Se fası'n m t ö r e n se l k u llan ım ı Isp an y o l fe t h in d e n so n r a b ask ı alü n a alın m ışt ı, b u n u n la b ir lik t e A zt e k le r b u t o h u m lar ı, b u lu n m asın ı ö n le m e k ve eziy et ler d e n k açın m ak am acıy ­ la gizi y e r le r d e sak la m a y ı sü r d ü r d ü le r . D a h a ö n c e b u b ö lü m d e ad ı ge ç e n A z t e k le r in T e o t ih u a c a n ’d ak i d u v ar r e sim le r i d e ilgin çt ir . Ö n c e le r i e r k e k y ağm u r t an r ısı T lalo c ' u t e m sil e t t iği d ü şü n ü lm ü şse d e şim d i, o , b e r e k e t t an r ısı Xo c h iq u e t z a l'in a k r ab ası o lan b ir A n a T a n r ıç a ve Sab a h Se fasın ın k işile şm iş b ir h ali o lar ak k ab u l e d ilm e k ­ t e d ir . G o r d o n W a sso n A z t e k Ç iç e k T a n r ısı Xo c h ip illi*n in , o lo liu h q u i ile d e b ağın t ılıd ır , 'k u t sal san r ısal b it k i­ ler in ' ve 'ç içe k li r ü y ala r 'm k o r u y u c u t an r ısı o ld u ğ u n a in an ıy o r d u . (10) San k i Isp an y o l fat ih ler in in k afalar ın d ak i "şe y t a n c a " çağr ışım lar ı u n u t t u r m ak için m iş gib i alay e d e r ce sin e O axa c a z ap o t e k le r i 'Sa b a h Se fası' t o h u m lar ın a şim d i H r is- t iy an ca d e y im le r le gö n d e r m e y ap m ak t a ve o n u 'M e r y e m O t u ' ya d a ‘M er y e m A n a 'n m t o h u m lar ı' o lar ak a d la n d ır ­ m ak t ad ır lar .. B A N I ST E R I O P SI S Bo t a n ik t e 'B an ist e rio p sis caap i o larak ' t an ın an ve a ğa c a sar ılan o r m a n a sm a sı, G ü n e y A m e r ik a 'n ın ü st ü n n it e lik t e k u t sa l b it k isid ir . Şa m a n la r m , d o ğ a ü st ü alan la d o ğ r u d a n ilişk iy e ge ç m e le r in e izin v e r e r e k at alar ıy la ya d a y ar d ım cı r u h lar la b ağk u r m alar ın ı ve in isİy asy on g ö r ü ­ ler i e ld e et m e ler in i sağlay an b ir içk i y a p m a k için b u a s­ m an ın k ab u k lar ı k ayn at ılır . E k v a d o r 'd a k i Jiv a r o ' la r ar a sın d a Ba n ist e r io p sis iç k i­ sin in ad ı 'n a t e m a 'd ır ; b a şk a y e r le r d e 'c a a p i, y aje' y a d a 'ay ah u asc a' d e n ir . Bu t e r im !c an '(ın ) a sm ası' o la r a k ç e v ­ rileb ilir . Ba n ist e r io p sis'in san r ısal n it elik le r i, h ar m ala alk alo id le r in d e n h arm alin e v e h at m in e in v a r lığın d a n k a y ­ n ak lan m ak t ad ır . E sk id e n alt ın cı h issi h ar e k e t e ge ç ir m e ­ sin d e n d o lay ı h e r k es t ar a fın d a n 't e le p at h in e ' o lar ak b ili­ n ir d i. İ la ç b ir ç o k yer li v e b at ılı d e n e k t e ‘can ın u ç u şu ' d u y gu su ile y o ğu n r en k li ve d r a m a t ik gö r ü n t ü le r yar at ır . A y a h u a sc a k u llan an şa m a n la r d o ğ a ü st ü v a r lık la r la k ar şılaşt ık lar ın ı b ild ir m işle r d ir . C a n ib o 'la r , o n u n , h a v a ­ d a şe y t an lar ı gö r m e y e y ar d ım e t t iğin d e n sö z e d e r le r ve Jiv a r o la r a r a sın d a şam a n la r , y ağm u r o r m an lar ın ın iç in ­ d e n t e p e t a k la y u v a r la n a r a k ge ç e n d e v a n a k o n d a la r (A m e r ik a d a b o a yılan ı) ve ja gu a r la r gö r ü r le r . T e le p a t ik yet iler in ar t t ığı sav ı d a t e m e lsiz gö z ü k m e m e k t e d ir . G ü ­ n ey A m e r ik alı in san b ilim ci T o m a s R o e ssn e r 'in an lat t ığı o lay d a , D o ğ u P e r u 'd a U cay ali N e h r i k ıy ısın d a y aşay an b ir k ab ile ü y eler in in , fizik se l o lar ak h iç git m e d ik le r i ç a ğ­ d a ş şeh ir ler i b ir d u r u gö r ü şe k lin d e 'gö z le m le d ik le r i' ve gö r d ü k le r in e ge r çe k t e n şaşır d ık lar ı b elir t ilm işt ir : Sık sık ay ah u asca k u llan m a d en ey i y ap an Kızıld e r ili­ ler zam an z am an t o p lan ıp içe r le r ve h e p si ayn ı k o n u d a b e n z e r şey ler gö r d ü k le r in d e n , ö r n e ğin “ h ad i gid ip şe h ir ­ ler i gö r e lim ! 11 d e r le r d i. Bö y le c e k ız ıld e r ilile r b e y a z a d a m la r a c a d d e le r d e h ızlı h ızlı d o la şa n acay ip n e sn e le r in (ap a r a t o s) n e o ld u k ­ lar ın ı so r m u şla r d ı: gö r d ü k le r i şe y le r şü p h e siz v a r lığın ­ d an h a b e r d ar o lm ad ık lar ı o t o m o b ille r d i. (11) G e n e llik le Ba n ist e r io p sis içk isi, h ast alar ın can lar ın ı İy ileşt ir m e k için , r u h lar a b ü y ü n ü n n e d e n in i so r m a k , ya d a - b ü y ü sır a sı n d a - k a r a b ü y ü c ü n ü n , b iç im d e ğişt ir ip b ir in e z ar ar v e r m e k için b ir k u ş ya d a b a şk a b ir h ay van h alin e ge lm e sin e o la n a k v e r m e k a m acıy la k u lla n ılır d ı. Bu n u n la b e r a b e r , k u t sal ilaç , ayn ı z a m a n d a 'Y a r a d ılışın m it se l d ü n y asıy la b ir o lm a k için ' k e n d i k o z m o lo jisin e k at ılm ak ü z e r e şa m a n a o la n a k sa ğ la m a d a r o l o y n ar . G e r a r d o R e ic h e l- D o lm a t o ff K o lo m b iy a 'd a k i T u k a n o Kız ıl­ d er ililer in in d e n e y im le d ik le r i şam an gö r ü le r in d e n d e t a y ­ la r v e r m e k t e d ir : "T u k an o 1lara gö re h are k e t li b içim v e ren k lerin b e t im le n m e m iş p arlak lığın d an so n rak i m e rt e b e d e , gö rü n e t le şir v e ö n e m li d e t ay lar k e n d ilik le rin d e n ort ay a çık ­ m ay a b aşlar. Sam an y o lu v e gü n e şin t a u z ak lara y an sıy an b e re k e t li ışılt ısı görü lü r. N e h rin su ların d an ilk k ad ın çı­ k ar ; so n ra d a at alarım ız o lan ilk çift biçim len ir. O rm an lard ak i v e su lard ak i H ay v an ların E f e n d isi v e av h ay v an ların ın d e v ilk e l t ip le ri (prot ot y p es) ile b it k ile ­ rin k ö k e n le ri o lu şu r - aslın d a y aşam ın b iz z at k e n d i k ö ­ k e n id ir bu . K ö t ü lü ğü n k ay n ak ları, k e n d ile rin i Jag u ar o larak , y ılan o larak , h ast alık ların t e m silcisi v e o rm an d a av cıy a t u z ak k u ran ru h lar o larak d ışa v u ru lu rlar. A y n ı an d a se sle ri d u y u lu r, m it se l çağın m e lo d isi algılan ır v e y arad ılışın ilk gü n ışım asın d a d an se d e n at alar görü n ü r- B an ist e rio p sis c aap i - "C an asm ast " ler. D an slard a k u llan ılan sü s e şy aların ın k ö k e n i o lan t ü y lü taçlar, k oly eler, b ile z ik le r v e çalgıların h e p si gö rü ­ le b ilir K ab ile le re (ph rat ry ) b ölü n m e o lay ın a t an ık o lu ­ n u r v e 'y u ru parı f lü t le ri ’ d ışt an ev len m e (ex ogam y ) y asa­ larım d u y u ru rlar. B u g ö r ü le r in ö t e sin d e y e n i 'k ap ılar açılm ak t a v e aralık t an d ah a d e rin y ap ıd a b aşk a b o y u t la­ rın p arılt ısı sız m ak t ad ır. K ız ıld e rilile re gö re san rısal d e ­ n ey im , ö z ü n d e c in se l b ir d e n e y im d ir. O n u y ü ce lt m e k (su b lim e ), e ro t ik o lan d an (t e n se l, şe h v an i) m it ik çağla m ist ik b irleşm ey e ge çm e k (rah im iç i m e rt eb esi) h erk esin gıp t a ile ist ey ip d e p e k az in san ın e ld e e t t iği so n al bir am açt ır. B u am acı m isy o n e rle r t arafın d an e ğit ilm iş b it k ız ıld e rili çok d ah a in an d ırıcı b ir b içim d e şu şe k ild e ifad e e t m işt ir: "y aje 'içm e k ru h sal b ir c in se l b irle şm e (coit u s)d ir; b u rah ip le rin sö z ü n ü e t t iğ i k u t sal b irle şm e ­ d ir." (12) D a h a t em el b ir d ü z e y d e Ba n ist e r io p sis, sa d e c e g ü ç ­ lü b ir ilaç, b ir şifa ar acı v e ö ze l b ilgi e d in m e n in b ir yolu o la r a k d ü şü n ü le b ilir . C a sh in a h u a ’la r d e n e y im le d ik le r i gö r ü 'le r i, b a şla r ın a ge le c e k şe y le r in b e lir t isi o la r a k ve k u t sal ayin i d e 'k o r k u l b ir şe y ', k o r k u ile ve ç o k b ü y ü k b ir say gıy la an d ık lar ı b ir şey o la r a k k ab u l e d e r le r . Jiv a r o la r ise , y ar d ım cı r u h lar ı 't se n t sa k 'ın , sa d e c e 'n at e m a'n ın n e d e n o ld u ğu gö r ü le r e gir e b ile ce ğin i v e h ast alık b ir in cil p la n d a b ü y ü c ü lü k y o lu y la ge ld iği için , k u t sa l ilac ın sı ­ k ın t ılar ın k a y n a k la r ın a u la şm a y a izin v e r e c e ğin i d ü şü ­ n ü r le r . Kim i t se n t sak r u h lar ı d a b ü y ü n ü n sald ır ısın a k a r ­ şı b ir tip r u h sal k alk an k azan d ır ır lar in san a. TÜTÜN Ke sin lik le d e n e b ilir k i, t ü t ü n san r ısal o lm a k t a n ç o k sa r h o şlu k v er ici (in t o xican t )d İr . Bu n u n la b e r a b e r G ü n e y A m e r ik a'n ın b az ı b ö lge le r in d e şam an lık t a k u llan ılır . D oğu P e r u ' d a k i y a ğm u r o r m a n la r ın d a y a şa y a n C a m p a Kızıld e r ilile r i, t ü t ü n le ay ah u asca'y * şam a n sa l b ir k u t sa m a gib i b ir le şt ir ir le r , an c ak t ü t ü n ü k e n d i için d e b ir g ü ç k ay n ağı say ar lar . G e c e y ap ılan k u t sal ay in le r d e t ü ­ t ü n le Ba n ist e r io p sis'in k ar ışım ı şam an ın se sin in t ü y le r ü r p e r t ici (eer ie) b ir n it e lik ald ığı d e ğişt ir ilm iş b ilin ç k o ­ n u m u yar at ır . Şar k ı söy le m ey e b a şla d ığın d a , şam an ın c a ­ n ı u z a k b ir y e r e gid e b ilir , a n c a k sö z c ü k le r in k e n d ile r i r u h la r d a n ge lm e k t e d ir . Bu k e n d in d e n ge ç m e (t r an c e ) d o ğr u d a n ile t işim e izin v er ir . 'Şa m a n şar k ı sö y le d iğin d e o sa d e c e r u h u n sö y le d iği şar k ıy ı t e k r ar lam ak t ad ır ' d iy o r G e r a ld W e iss. ’O sa d e c e şar k ıy a k at ılıy or . C a m p a k ü lt ü ­ r ü n d e r u h sal sah ip le n m e in an ışı o lm ad ığı için h içb ir z a­ m an b ir r u h t ar afın d an ele ge çir ile m e z.‘(13) A şa ğıd a y e r alan şa m a n - şa r k ısı t ü t ü n e h ak k ı o lan say gın lığın ver ild iğin i gö st e r iy o r : T ütün , t ü t ü n , s a f tütün , N eh rin B aşın d an ge lir Şah in K ao k it i ge t irir on u san a Ç içe k leri u çu y or , t ü tü n Siz e (y a d a B iz e) y ard ım a gelir, tü tü n T ü t ü n tü tü n , s a f tü tü n Şah in K ao k it i'd ir on u n sah ibi. V e n e z u e la 'n m W a r a o K ız ıld e r ili şam a n la r ı b e lir li ar alık lar la o r u ç t u t a r la r ve so n r a o n lar ı n a r k o t ik t r an s d u r u m u n a ge t ir e n gü ç lü , yer li t ü t ü n d e n y ap ılm a k o c a ­ m an sigar lar içe r le r . W a r a o 'la r , y er y ü zü n ü n su lar la ç e v ­ rili o ld u ğu n a ve y er y ü zü ve o k y an u su n h e r ik isin in d e sı­ r ayla gö k k u b b e t ar a fın d a n k ap lan d ığın a in an ır lar . D ö r t an a y ö n d e ve b u y ö n le r ar asın d a b u k u b b e b ir d izi d ağın t e p e sin e d ay an ır . Y ü c e R u h lar (K a n a b o s) d a d ü n y an ın k e n ar ın d ak i b u d a ğla r d a yaşar . R ah ip - şam an y a d a w ish ir at u , t ü t ü n ü n n e d e n o ld u ­ ğ u k e n d in d e n ge ç m e sır asın d a b ir ç e şit y o lcu lu k y ap ar ak b u r u h lar ı ziy ar et e d e r . A n c a k b u y o lcu lu k lar öyle d e ğ i­ şik e n ge lle r v e t e h lik e le r le d o lu d u r k i, b u zah m e t e d e ğ ­ d iğin i d ü şü n m e k zo r d u r . Ba şla n g ıç t a şa m a n , m a n a c a h u r m a a ğa c ın a (t ü m w ish ir at u 'lar ın şam an ağacı) d o ğ r u h ar e k e t e d e r ve so n r a su içe b ile c e ği ve ar ın ab ile ce ği b ir d izi su ç u k u r u n a u ğ ­ r ar . Bu n d a n so n r a o n u y o k e t m e k için t e h d it e d e n ja g u ­ ar lar ın , t im sah lar ın , k ö p e k b alık lar ın ın v e zıp k ın t aşıy an şe y t an lar ın b u lu n d u ğu d ip siz b ir b o şlu ğ u (ab y ss) t e m iz ­ le m e k z o r u n d a d ır . C in se l o la r a k k ışk ır u c ı k ad ın lar la d a k ar şılaşab ilir . Bu n lar a d ir e n m e si ge r e k m e k t e d ir . V e yin e y ab an ıl ga ga sı ve k an at lar ıy la d e v b ir at m acay la d a k a r şı­ la şa b ilir . Bü t ü n b u n lar ı gü n a h k a r lığa ve k o r k u y a y e n il­ m e d e n ge ç m e k z o r u n d a d ır şam a n , a n c a k o n d a n so n r a h e d e fin e y ak laşab ilir : "So n u n d a şam an ad ay ı, cü sse li b ir ağacın gö v d e sin d e k i d e lik t en k ap ıları h ız la açıp k ap ıy arak geçm ek z oru n ­ d ad ır. G ö v d en in öt e u cu n d an o n a e şlik eden y o l gö st e ri çisin in se sin i du y ar. B u ru h şu an t e h lik e k o rid o ru n u te­ m iz le m iş b u lu n d u ğu n d an k e n d i y ap t ığın ı iz le m e si için b u k o rk u d o lu çöm ez i cesaret len d irir. A d ay çarp an k ap ı­ lard an geçip ağacın oy u ğu içerisin d e çev resin e b ak ın ır v e o rad a d ört re n k li b oy n u z u v e ile riy e u z an m ış d ili ü z erin ­ d e at e ş- k ırm ız ısı ren k t e ay d ın lık b ir t op t aşıy an dev bir y ılan ı d ik k at le göz e t ir . B u y ılan ın , çarp an k ap ılara d o ­ k u n m ad an geçem ey en , çö m ez le rin k e m ik le rin i alıp gö ­ t ü rd ü ğü sü rü n gen b e d e n li v e in san b aşlı b ir h iz m e t çisi de v ardır. Ç ö m e z h ız la d ışarı ç ık ar v e k e n d in i k o z m o su n so ­ n u n d a b u lu r. K o ru y u cu su K an o b o 'u n d ağı ö n ü n d e y ü k ­ se lm e k t e d ir. B u rad a k e n d isin e k ü çü k b ir ev v erilir. B u e v d e ile rd e y aşıy ac ağı t ran slard a K an o b o y a d an ışm ak için geçici o larak v e y ery ü z ü n d e şam an ca y aşam ın ı b aşarıy la t am am lad ık t an so n ra sü re k li o larak k alab ilir.(1 4 ) " — SAN P ED RO KAKTÜSÜ — T ö r e n se l ayin a ç ısın d a n ü çb in yıl ge r ile r e u y an d ığı­ m ız d a Sa n P e d r o k a k t ü sü , (T r ich o c e r e u s p ac h a n o i) G ü ­ n ey A m e r ik a ’n ın en e sk i b ü y ü b it k isid ir . Isp an y o llar , P e ­ r u ' d a k i şam a n la r ın b u b it k in in ö z su y u n d a n y ap ılm a b ir içk iyi içt ik le r in i far k e t m işle r d i. A slın d a b u olay h ale n d e sü r m e k t e d ir . Bu gü n b u b it k i d ilim le r h alin d e k e silm e k ­ t e, su d a a şa ğı y u k ar ı y e d i saa t k ay n at ılm ak t a ve gö r ü e l­ d e e t m e k ü z e r e k u lla n ılm a k t ad ır . P e r u ' d a o n a k ısa c a 'Sa n P e d r o ' d e n ir , Bo liv y a'd a ad ı 'A c h u m a 'd ır . P a z a r la r ­ d a şam an lar t ar afın d an sat ın alın an b u k a k t ü s, m e sk alin içe r m e k t e , b a şla n gıç t a u y u şu k lu k ve b ir u y k u t e m b e lliği d o ğ u r m a k t a d ır . A n c a k a r k a sın d a n d ü şü n se l y e t ile r d e ö n e m li ö lç ü d e b e r r a k lık (lu cid it y ) ge lir . N ih ay e t İn san , z am an ve m e k an ı a şa n 't e le p a t ik b ir ile t işim d u y u m sa ­ m ası' d en e y im le y eb ilir . P e r u ve Bo liv y a'd ak i şam an lar k ak t ü sü r u h lar la b a ğ k u r m a k , h ast alık lar ı iy ile şt ir m ek , b ü y ü n ü n t eh lik e le r in i ö n le m e k ve fa l b a k m a k için k u llan ır lar . EDUARDO CALDERÖ N - P ERU'LU ŞÎFACI E d u a r d o C a ld e r o n 'u n şam an h ğın a ışık t u t t u ğu için in san b ilim ci D o u gla s Sh a r o n 'a şü p h e siz ç o k şe y b o r ç lu ­ y u z. P e r u ’lu b ir şa m a n o lan C a ld e r ö n 'u n k o z m o lo jisi y er li k ız ıld e r ili ö ğe le r in y an ısır a H r ist ıy a n lığı d a iç e r ­ m e k t e ve ç alışm a la r ın d a Sa n P e d r o k a k t ü sü k u lla n m a k ­ t ad ır . Sh a r o n 'u n , E d u a r d o C a ld e r ö n 'la ilk k ar şılaşm a sı 1 965 y ılın d a o lm u ş v e 1 9 7 0 d e o n u n ç ö m e z i o lm u şt u r . Bu n u n so n u c u o la r a k b iz şim d i sa d e c e Sh a r o n ' u n , C a ld e r o n ' u n b ü y ü lü d ü n y asın a ait in san b ilim ci an lat ılar a d e ğil ayn ı z a m a n d a b u a n la m d a t e k film çalışm ası o lar ak 1 9 7 8 y ılın d a t a m am la n a n ' E d u a r d o t h e H e a le r ' (Şifac ı E d u a r d o ) ad lı b ir 'b e lge se l'e d e sah ib iz. C a ld e r ö n 1930 y ılın d a T r u jillo ' d a d o ğ d u ve İ sp a n ­ y o lca k o n u şa n b ir k at o lik aile t ar afın d an y et işt ir ild i. B a ş­ lan gıçt a d in v e tıp e ğit im i gö r m e y i u m u y o r d u . So n r alar ı L im a ’d a G ü z e l San a t la r k u r su n a k at ıld ı. P a r a k azan m ak için d u v ar cılık yap t ı, o n u izley en y ıllar d a b alık çılık y ap t ı, se r a m ik le u ğ r a şt ı, t u r ist le r e a n t ik a ç a n a k ç ö m le k le r in b e n z e r le r in i y a p a r a k sa t m a k gib i ç e şit li işle r d e çalışt ı. G e r ç i o n u n h e r ik i b ü y ü k b a b a sı d a P e r u d a ğ la r ın d a k u ran d e ro id i. V e E d u a r d o ’n u n d a b u d o ğr u lt u d a ç a ­ lışm ay ı d e r in d e n a r z u e t t iğin i k e şfe t m e si şaşır t ıcı d e ğil­ d ir . Sh a r o n 'a gö r e E d u a r d o , 'K e n d isin i h azır lan m ay a' it en ö ze l r ü y alar gö r ü y o r d u , 2 2 'sın e ge ld iğin d e b ir h alk şifa c ısı o n u n h ast alığın ı iy ile şt ir m işt i. Bu o lay d a o r t o d o k s t ıp h içb ir işe y ar am am ışt ı. E d u a r d o ' n u n r u h sal ge lişm e sin d e b a şk a b ir e t m e n d e ik in ci k ar ısın ın am cası o lm u şt u : Bu a d a m d a b ir 'k u ­ r an d e r o ' id i, v e h em San P e d r o , h e m d e m e sa ( *) , çe şit li b ü y ü se l 'gü ç n esn eler i* içe r e n b ir su n a k k u llan ıy o r d u . 24 y aşın a ge ld iğin d e am casın ın çö m e zi o lm u şt u v e b ir gü n k e n d isin e ö ğr e t ile n şa m a n c a y ak laşım ı k u lla n a r a k h ast a k u zen in i iy ile şt ir m ek ü z e r e çağr ılm ışu . Bö y le ce k u r a n d e ­ r o o lm ay a h ak k azan m ış o lu y o r d u . San P e d r o k a k t ü sü e sas o la r a k P e r u v e E k v a d o r sı­ n ır ı y ak ın lar ın d ak i H u a n c a b a m b a y ö r e sin d e y e t işm e k t e ­ d ir . K u t sa llığ a e r işm e k için b ir ç o k şa m a n o r ay a, h a c c a gid e r . Kim isi k e n d i a d ın a a r k a d a şla r ın ı gö n d e r ir . K a k ­ t ü sle r in in ce o lan la r ı t e r cih e d ilir . E k m e k gib i d ilim le r h alin d e k e silip b ir k aç saa t su d a k ayn at ılır . Ç o ğ u k e z h içb ir şe y k at ılm az, a n c ak b a z ı şam an lar San P e d r o 'y u d at u r ay la k ar ışt ır ır lar . C a ld e r ö n , k a k t ü sü n ve ge n e l o la r a k b ü y ü lü o t lar ın şa m a n sa l d e ğe r le r in in b ü y ü k o ld u ğ u n a in an ır d ı. "O t la r ın r u h lar ı v a r d ır - çü n k ü k o n u şu r la r (ve) ge ce o t u r u m lar ın d a k u r a n d e r o ale m in d e o lay lar ı y ö n le n ­ d ir ir le r ... (r u h lar ) o n la r a ö ğü t v e r e b ilir ya d a u y ar a b ilir ­ le r " d e r d i.(15) A y r ıca, o ayn ı z a m a n d a şifa c ın m b it k ile r e b ir gü ç y ay d ığın a, o n lar a in san lığın zih in sel ve r u h sal n it e lik le r i­ n i aşılad ığın a in an ıy o r d u . San P e d r o ve d iğe r b ü y ü lü b it ­ k ile r 'öy le b ir o r t am ü r e t ir le r k i şifacın m y er y ü zü y le t e ­ m ası, en er jin in k ar şılık lı ak ışıy la yen ilen ir .' E d u a r d o ' n u n şifa o t u r u m lar ın d a en ilgi çe k ici y ö n ­ le r d e n b ir i d e o n u n 'm e sa'sıy d ı. Bu b ü y ü lü su n ak (alt ar ) iyiyi ve k ö t ü y ü t e m sil e d e n ik i alan a sah ip t i ve b ir d e o r ­ t a alan v ar d ı. Bu k a r şıt gü çle r in d e n ge için d e yer ald ığı t a r a fsız b ir b ö lge id i. M e sa 'n m k u t u p laşm a la r ı, E d u a r ­ d o 'n u n şifa gü c ü için ç o k ö n e m liy d i, çü n k ü h e r b ir b ö l­ ge d e d e ğişik sim ge se l d e ğe r i o lan şey ler b u lu n u y o r d u . Ö r n e ğin şey t an la b ir le şe n ve d ah a k ü ç ü k o lan sol t ar aft a ü ç şe y t an a sa 'sı v ar d ı. H a lb u k i I sa t ar afın d an y ön et ilen sa ğ t ar a ft a o lu m lu b ü y ü y ü t em sil e d e n şey ler - aziz im ­ geler i, k u t sal su , çeşit li k o k u lar ve k ay n at ılm ış San P e d r o b u lu n an k u t u lar - y e r alıy o r d u . I sa ’n ın d a k e n d in e t ah sis e d ilm iş se k iz a sa sı v a r d ı. Bu n lar ın a r a sın d a St .P a u l’ü n k ılıcı v e d a h a y aşlı o la n St .Ja m e s’in k ılıcı yer alıy o r d u . So n r a o r t a a lan d a, b ü y ü se l açıd an y an sız (n e u t r al) n e s­ n eler , b ü y ü b it k iler in i içe r en b ir cam k av an o z, k r ist al b ir ay n a ve b u ö z gü n b ö lge n in y ön et icisi St . C y p r ian 'ın y o n ­ t u su yer alm ak t ay d ı. D o u g la s Sh a r o n 'a g ö r e m e sa n ın ü st ü n d e b u lu n a n b u şey le r "ö z n e l gü c ü n b ir o d a k n o k t asıd ır . T ü m o lar ak o n la r , (E d u a r d o 'n u n ) k e n d i iç in d e k i r u h sal gü c ü n b ir y an sım asıd ır . Ö y le k i m e sa k ay n at ılm ış san r ı y ap ıcı San P e d r o su y u n u n iç ilm e siy le b ir lik t e e t k ili d u r u m a g e l ­ m e k t e d ir . "(1 6 ) Şifa o t u r u m u ge c e b a şla r . E d u a r d o , sa b a h 1 0 ’d a n ge c e y ar ısm a k a d a r çe şit li t ö r e n se l e y lem ler y ap ar ve San P e d r o ’n u n sa ğla d ığı gö r se l e t k ile r y ar d ım ıy la k o y d u ğu t e şh isle r sa b a h 4 ’e k a d a r sü r e r . A r aft ak İ ö lü r u h lar ın e t ­ r aft a ge zin d ik le r i p a z a r t e si d ışın d a h aft an ın h er ge ce si şi­ fa t ö r e n i için u y gu n d u r . G e c e y a r ıla r m a d e k sü r e n t ö r e n se l şar k ı ve ilah iler i, t ü m o r a d a b u lu n an lar ın Sa n P e d r o 'y u p ay laşm alar ı izler . K u r a n d e r o E d u a r d o için b u k ay n at ılm ış k ak t ü sü n su y u m e sa d a k i n e sn e le r i e y le m e ge ç ir m e k t e , b ö y le c e o n u n b ü y ü n ü n n e d e n in i ya d a h a st a sın a b u la şm ış o lan k ö t ü k a d e r i 'gö r m e sin i' sağla m a k t a d ır . Bu b ü y ü se l yolla k ö t ü ­ lü ğü n n e d e n i k a v r a n d ığın d a , k ö t ü r u h b ir t ö r e n le d ışa ç ık a r t a b ilm e k t e d ir (e xo r cism ). E d u a r d o , D o u gla s Sh a r o n 'a şifa gü c ü n ü n d u a y o lu ile n asıl y ar d ım a ç ağr ılac ağın ı söy le açık lad ı: "A lalan se lam lan ın , gü çlü o lan ların ı , e sk i çağd a y a­ şam ış in san ları... z ih in se l k u d re t le rin d e n , gü çle rin d e n , az am e t le rin d e n d olay ı v e az iz leri\ ... z ek aların d an , k işi­ lik lerin d e n d olay ı... filo z o f, y az ar, şair o larak bü y ü k gü ç­ le ri o ld u ğu n d an ... (böy lece) b an a bu sık ın t ıları araşt ırm a­ d a z ih in se l y ön d e n y ard ım e d erle r (y an i h ast an ın so ru n ­ ların ın n e d e n le rin e b ir çöz ü m b u lm ak için ). H e r z am an at alara, b ru jo lar a,(*) y aşay an (v e) y aşam ay an k u ran d e ro lara d u a ederim , ru h larım çağırarak , k işilik le rin i çağıra­ rak . G e lirle r v e in san ları t ran s d u ru m u n d an , iz le d ik ler i y an lış y old an k u rt aracak f ik irle r v erirler. B u y ü z d en ben (de), ö ğü t v erm esi, k u şk u lu an lard a biz e y ard ım cı o lm ası için St . A u gu st in e 'i, M u sa'y ı, Sü le y m an 'ı, St. C y p rian 'ı v e S t . P au l'ü çağırırım .(1 7 )" E d u a r d o ö ğr e n im gö r m ü şt ü ve Sh a r o n ’u n an lay aca­ ğı t e k n ik t er im ler k u llan ar ak o n u n la ilet işim k u r ab iliy o r ­ d u . Sh a r o n ’a San P e d r o ’n u n o n a 'gö z ü n d e c an la n d ır m a ’ (v isu alize ) yet en eği v er d iğin i ve ‘alt ın cı d u y u ’ yu açt ığın ı, b ö y le c e h ast asın ın r u h u n u d a h a y ak ın d an a lgıla y a b ild i­ ğim a n l a t t ı : B ilin ç alt ı (in san ın ) ü st ü n b ir y an ıd ır... b irey in t ü m an ıların ı sak lad ığı b ir çe şit çan t ad ır... tü m d e ğer y argıla­ rın ı. B ire y i b ilin çli d ü şü n cesin d e n d ışarı 'at lat m ak ' işi­ n i. ........ b iri y ap m alıd ır. Bu , 'cu rran d e rism o 'n u n t em e l görev id ir. B ü y ü lü b it k ile r v e e z giler v e soru n u n k ök ü n ü araşt ırm ay la birey in b ilin çaltı b ir çiçek gib i açar.(18)" Sh a r o n şifa y ö n t e m in i k ısa c a şöy le ö ze t le r , 'O r t ay a çık an ' d iy e y azm ak t ad ır , 'san r ısal San P e d r o k a k t ü sü ku r a n d e r o 'y u sır a d a n ö lü m lü le r in sın ır lar ın ın ö t e sin d e k i aşk ın lığa gö t ü r e b ile n ; d u y u lar ın ı h ar e k e t e ge çir e n ; r u h u ­ n u ya d a can ın ı y an sıt an ; d o ğ a ü st ü ü lk e le r e in d ir e n , ç ı­ k a r a n ; h ast alık lar ın k ay n ak lar ın ı t an ım lam ası ve o n lar la m ü c a d e le e d e b ilm e sin i, “ g ö r m e sin i” o lan ak lı k ılan b ir k at alizö r d ü r . (19) GO RD O N W ASSO N ve KUTSAL M ANTARLAR R. G o r d o n W a sso n ' a gö r e şam a n h a c c ı so n r a la r ı d o ğm u şt u r . 1 898 d e d ü n y ay a ge le n W a sso n gaz e t e cilik 107 v e b a n k e r lik t e n so n r a N e w Y o r k ’t ak i J. P . M o r g a n & C o . şir k e t in d e b a şk a n y ar d ım cılığın a y ü k se ld i. W asso n v e R u sy a d o ğ u m lu k ar ısı V ale n t in a, R ic h ar d E v a n s Sc h u lt e s'u n M e k sik a 'y a ait alan r a p o r lar ın ı o k u m u ş ve M a z a t e k Kızıld e r ilile r in in gizli m an t ar t ö r e n le r i h a k k ın ­ d a E u n ic e V. P ik e ile gö r ü şm e d e b u lu n m u şla r d ı. Bö y le ­ ce 1953 - 1955 ar ası ü ç d e fa G r a il(*) ar ay an h ac ılar o la ­ r ak M e k sik a'y a git m e fır sat ı b u ld u lar . Ke n d i d ey işler iy le, am açlar ı k u t sal m an t ar ın k u llan ım ı k o n u su n d a ilk e ld e n , d o lav sız k an ıt lar b u lm ak t ı. ✓ W a sso n 'la r ın R o b e r t W e it lan e r a d ın d a , u z u n y ıllar M a z a t e k le r i in ce le m iş av u st u r y alı b ir r e h b e r le r i v ar d ı. O n la r a Sie r r a M a z a t e c a 'y a k a t ır sır t ın d a y a p t ık la r ı ilk y o lc u lu k t a e şlik e t m işt i. Bu n d a n so n r a k i ge z ile r d e d e o n lar la o lac ak ü . H az ir an 1955 d e W a sso n 'la r k ızlar ı M a sh a ve b ir fo ­ t o ğr a fç ı o lan a r k a d a şla r ı A llan R ic h a r d so n ile b ir lik t e H u a u t la k e n t in e v ar d ılar . T a h m in e n gizli çalışan v e y a ­ b a n c ıla r d a n sa k ın a n şa m a n la r la n asıl ilişk i k u r a c a ğın ı u z u n u zad ıy a d ü şü n d ü k t e n so n r a W a sso n , b ir k e n t g ö ­ r e vlisi o lan C a y e t a n o G a r c ia 'y a y ak laşt ı. Ku t sa l m a n t a ­ r ın , ya d a m a z a t e k le r in k u lla n d ığı şe k ild e n t ix it jo 'n u n sır r ın ı ö ğr e n m e k için o n a y ar d ım e d e c e k b ir in i t an ıy ıp t an ım ad ığın ı so r d u . G a r c ia W a sso n 'ın so r u su n a o lu m lu y ak laşt ı v e o n u ö ğle d e n so n r a sİest a zam an ı evin e d av e t etti. W a sso n ve A llan R ic h ar d so n eve ge ld ik le r in d e , o n ­ la r ı y a k ın d a b ir yerde ö ğ ü t ü lm ü ş şe k e r k am ışı ar t ık lar ın ın a r a sın d a k u t sal m an t ar ın y e t işt iği b ir d e r e y at ağın a gö t ü r d ü . Bir k u t u y a b ir a z m a n t a r t o p la ­ d ık t an so n r a G a r c ia 'n ın evin e d ö n d ü le r . So n r a G a r c ia , o ge c e için ge r e k li y ar d ım ı sağla m a k ü z e r e ü n lü k ad ın sam an M ar ia Sab in a'y i ar a m ak için ter- cü r a a n r o lü n ü ü st le n e n e r k e k k ar d e şi Em ilio ile b ir lik t e W a sso n ' u gö r e v le n d ir d i. O zam an lar M ar ia Sa b in a ellili y aşlar d a b ir k ad ın d ı v e M a z a t e k t o p lu lu ğu t ar afın d an 'u n a Se n o r a sin m an ch a' - k u su r su z b ir k ad ın - o lar ak b ir h ayli say gı gö r ü y o r ­ d u . Bu ilk ge c e o , G o r d o n W asso n , A llan R ich ar d so n ve d iğe r y ör e sak in le r in in b ir lik t e y ap t ık lar ı, sa b a h a k a d a r sü r e n ge c e ib ad e t le r in d e n b ir i o lacak t ı. O ge c e M a r ia Sa b in a ge ld ik t e n so n r a, h e p b ir lik t e k u t sal m an t ar yed iler . M a z a t e k 'le r b u m an t ar lar a b ü y ü k say gı d u y d u k la r ın d a n o n lar ı k ü ç ü k b ir su n a k m asasın ın y a n ın d a se ssiz lik iç in d e y e d ile r . C a y e t a n o 'n u n b a b a sı D o n Em ilio k u t sal m an t ar lar a k o lu n u n ö n t ar afın d ak i il­ t ih ap n e d e n iy le b a şv u r d u ğ u h ald e W a sso n için h er şey i k u şa t an b ir in isıy asy o n d e n e y im i o la r a k ç o k d ah a fazlası sö z k o n u su y d u . M an t ar ın b u r u k t a d ın d a n p e k h o şla n ­ m ad ı, an c ak ge ce y ar ısın d an ö n c e et k iler b aşgö st e r m e y e b a şla m ışt ı b ile . So n u n d a W a sso n 'u n y azd ığı gib i ' t ü ­ m ü yle ve silip sü p ü r ü r c e sin e b ir sah ip le n m e 'n in e t k isin e gir m işt i: "Be d e n im in için den o y u larak çık arılan can , b o şlu k t a y ü z en b ir n o k t ay a d o ğru h are k e t le n m işt i v e ge rid e k illi h am u rd an y ap ılm a k ab u ğu , y an i beden k ald ı. Y aşad ığım d u y gu an cak b öy le t an ım lan ab ilir. C an larım ız y ü k se lir­ k en bed en im iz o rad a k alm ışt ı... Ö n ce ge o m e t rik şe k ille r görd ü k , y u v arlak değil, k ö ­ şe li şe k iller, san k i sü slü d ok u m a y a d a h alı gib i re n ga­ ren k . So n ra şe k ille r sü t u n larla bez en m iş, gö rk e m li av lu ­ ları, alt ın , o n ik s v e ab an o z gib i p arlak re n k li d u v arları olan , t ü m ü y le u y u m için d e v e u st aca d ü şü n ü lm ü ş, göz erim in in ö t e sin e u z an an ih t işam lı y ap ılara d ön ü şt ü . N e ­ d en se bu m im ari gö rü le r d oğu y a ait gib i ge ld i ban a, gerç h e r b asam ak t a b u n ların b e lli b ir d o ğu ü lk e sin e ait o lm a­ d ığın ı fark e t t im . O n lar n e Jap o n , n e Ç in , n e H in t v e n e d e M ü slü m an işi olab ilird i. B e lk i în cıT d e geçen giz li gö­ rü le rd e t an ım lan an m im ari im ge le re ait o lab ilird i. B u k e şfe t t iğim iz d ü n y an ın e st e t iğin d e 'A t t ik a'O sad e liğin e y er y ok t u : h erşey şaşaalı b ir z en gin lik t ey d i. So lgu n ay ışığın d a b e lli b ir n o k t ad an b ak ıld ığın d a m asa ü z e rin d e k i çiçek dem eti\ gö rk e m li giy si giy m iş bir k ad ın t aşıy an , salt im ge se l m it o lo ji için d e d ü şle n e b ile n h ay v an sal y arat ık ların çe k t ik le ri im p arat o r t aşıt ın a b e n ­ z e r b ir z afe r arab ası boy u tu y la v e b içim iy le görü n ü y ord u . G ö z le rim iz d ört açılm ış b ir d u ru m d a gö rü le r , h e rb iri bir ön cek in in so n u cu o lacak şe k ild e p e şp e şe geliy ord u . G ö s­ t e rişsiz ev im iz in d u v arların ın eriy ip göz d en k ay b o ld u ğu ­ n u , ö z gü r k alan can larım ız ın em p y rean C*) için d e sü rü k ­ len d iğin i, t an rısal e sin t ile rin b iz i o k şad ığın ı v e d ü şü n ce ­ n in k an at larıy la h er y ere gid eb ilen t an rısal b ir d ev in ge n ­ liği içim iz e ald ığım ız ı d u y u m su y o rd u k . Şim d i, 1933 y ı­ lın d a, D o n A u re lio ’n u n v e d iğe rle rin in n ed en biz e, “le Uev an ah i d o n d e D io s e st â” d e d ik lerin i, y an i m an t arların b iz i T an rın ın o ld u ğu y ere gö t ü re ce ğin i sö y le d ik le rin i an ­ lıy ordu k . B ilin ç li gay ret im le y ap ab ild iğim t e k ey lem , Cay e t an o 'n u n e v in in d u v arların a d o k u n arak b u lu n d u ğu ­ m u z sın ırların için e t e k rar d ö n m e y i sağlam ak olm u şt u . (20 ) H e r "v e la d a "d a (u y an ışt a) - W a sso n 1955 y ılın d a H u a u d a ' y i ziy ar e t in d e ik i k e r e sin d e h azır b u lu n m u şt u ö b ü r k at ılan lar ın k ak t ü st e n b e ş ya d a alt ı çift y iy e b ilm e ­ le r in e k a r şılık M a r ia Sa b in a o n ü ç ç ift y iy o r d u . M a r ia (*) A t t ik acılık : G ü z e llik d u y gu su n a, ö lç ü le r d e k i k u su r su z lu ğa v e y alın lığa d ay an an b ir H e le n ist ik ü slu b u . ( **) Em p y r e an : A t eşt en o ld u ğu d ü şü n ü le n e n ü st gö k se l t ab ak a. Sa b in a , 'v e lad a'n ın am acın ın h ast an ın k e n d isin i r ah at sız e d e n şey k o n u su n d a şam a n a b aşv u r m asın ı sağla m a k - b i r h a st alık , h ır sızlık , b ir şe y in k a y b o lm a sı ya d a b ir k a z a o ld u ğ u n u açık lam ışt ı. V e la d a sır a sın d a m a n t a r la r şa m a ­ n ın se si ar acılığıy la k o n u şu y o r d u . M a n t ar la r , k e lim e n in t am an lam ıy la 'sö z c ü k le r i d ile ge t ir iy o r lar d i. Bild ir ge le r b ö y le c e h ast ay a t aşın ıy or d u . Bu k u t sal esin t aşıy an h ab e r le şm e y i ge r ç e k le şt ir m e k için M ar ia Sab in a - ve o n a y ar d ım cılık e d e n ve ayn ı say ı­ d a k a k t ü sü viveb ilen k ızı - h em m az at e k d ilin d e v e h em d e İsp an y o lca şar k ı v e m ır ıld an m alar la o t u r u m u a ç ıy o r ­ lar ve so n r a k u t sal m an t ar ın r u h u n u d u a y olu y la ç a ğır ı­ y o r lar d ı. M a r ia b u k u t sa l sa r h o şlu ğu şöy le açık lıy o r d u : "Sö z c ü ğ ü n d ü şt ü ğü n ü gö r ü y o r u m , san k i gö k y ü z ü n d e n d ü şe n k ü ç ü k ay d ın lık b ir n e sn e gib i y u k a r ıd a n aşağıy a in iv o r . Sö z c ü k Ku t sa l M a sa n ın , b e d e n im in ü z e r in e d ü şü y or . Elim le o n lar ı y ak alıy o r u m , t e k e r t e k e r ."(2 1 ) M a r ia Sa b in a ’n ın 'sö z c ü k 'ü b u d e n li v u r gu la m a sı, d a h a ö n c e gö r d ü ğü m ü z gib i m azat e k le r a r a sın d a 'Lisa n ✓ ¥ ✓ ' M a n t a r la r ın d a n sö z e d e n H e n r y M u n n t a r a fın d a n d a d o ğr u la n m ışt ır . Yaln ız b izim b u r a d a an lat t ığım ızın k u t ­ sal b ir d il o ld u ğu n u an ım sat m ak t a y ar ar var d ır . K o n u şa n T a n r ıd ır . K a k t ü sle r t an r ısal k e lam ın (lo go s) cisim le şm iş şe k lid ir . K u t sa l k ak t ü s ar acılığıy la sö z c ü k b e d e n le şm iştir. 6. ŞAM ANLAR KO NUŞUYO R T a r ih b o y u b ir ç o k şam an ge lip git m işt ir ve h er b ir in in ö ze l b ir d ü n y ay ı k a v r am a t ar zı v ar d ır . Bir ç o k la r ın ı sa d e c e m it , sö y le n c e y a d a şa r k ıla r d a n t an ıy ab iliy o r u z , an c ak b azılar ı - E d u a r d o C a ld e r â n ve M ar ia Sa b in a gib i - b ir e y o la r a k k ü lt ü r e l t ar ih ü z e r in d e iz b ır a k m ışla r ve d iğe r in san lar ın d e ğe r le n d ir m e le r i için h ik ay ele r i yazıya d ö k ü lm ü şt ü r . Bu b ö lü m d e gö r ü se l (v isıon ar y ) b a k ış açısın a b e n ­ ze r siz y ak laşım lar ı o lan ö n e m li şam an lar m k ısa b iy o gr a ­ filer i e k le n m işt ir . H e r b ir i, k en d i t ar z ın d a k e n d in i y en i­ lem e d u y gu su n a yol açan r u h lar la ö ze l b ir k ar şılaşm an ın , d ış ve iç d ü n y alar ı y e n id en can lan d ır m an ın d e n e y im id ir . K A R A G E Y İ K (B la c k E lk ) K a r a G e y ik , 1890 y ılın d a W o u n d e d K n e e 'd e k a t li­ am la so n a er en M e sih çi eylem in b ir p a r ç a sı o lan O gla la Sio u x 'la r ın d a n k u t sal b ir in san , b ir w ich ash a w ak o n id i. 1863 y ılın d a Lit t le P o w d e r R iv e r 'd a d ü n y ay a ge ld i. K ı­ z ıld e r ili sa v a şla r ın d a Sıo u x ' la r a ö n c ü lü k e d e n C r a z y H o r se 'u n d a ik in ci d e r e ce d e n k u zen i o lu y o r d u . O n u n b iy o gr a fisin i y azan Jo h n G . N e ih a r d t , 1930 y ılın d a o n u n la t a n ışt ığın d a Ka r a G e y ik n e r e d e y se k ö r o l­ m a k ü z e r e y d i, a n c a k y aşam ın ı d ö n ü şt ü r e n ö n e m li g ö r ü o lay lar ın ı t ü m ay r ın t ılar ıy la an lat m ay a ist e k li id i. N e i ­ h a r d t b ir b e y az d ı, b e r e k e t v e r sin O gla la Sio u x 'la r ı o n u e vlat e d in d ile r ve K a r a G e y ik 'in d a h a ge n iş b ir k it le y e gö r ü le r in i ile t m e d e b ir a r a b u lu c u o la r a k k a b u l e t t ile r . K a r a G e y ik 'in o ğlu Be n , t e r c ü m a n lık gö r e v in i ü st le n d i v e N e ih a r d t b ir ç o k o lay ve an ılar ın k r o n o lo jik sır a la m a ­ sın a t u t ar lı b ir b içim v e r m e d e y ar d ım cı o ld u . Bu şe k ild e , şim d i "K a r a G e y ik K o n u şu y o r " ad ıy la b ilin e n k it a p y a ­ v aş y avaş son şek lin i ald ı. İ lk b asım ı 1932 y ılın d a y ap ıld ı ve b ir k a ç d ile çe v r ild i. K a r a G e y ik 1950 yılın ın a ğu st o s ay ın d a ö ld ü . K a r a G e y ik için şam a n lık ç ağr ısı, e r k e n y aşt a ge ld i. H e n ü z 5 y aşın d ay k e n k e n d iliğin d e n b ir şam a n d e n e y i­ m in e gir m iş ve k e n d i k e n d in e "B u r ü y a d e ğil, ge r çe k t e n o ld u " d e m işt i. G ö k y ü z ü n e b a k t ığın d a ik i in sa n fig ü r ü ­ n ü n san k i b u lu t la r d a n in d iğin i gö r ü y o r d u : "K u t sa l b ir şar k ı sö y lü y o r lar d ı v e g ö k gü r ü lt ü sü t ıp k ı d av u l v u r u şu gib iy d i... Şar k ı ve d av u l v u r u şu şöy le d e v am e d iy o r d u : Ba k işt e k u t sal se s sen i çağır ıy o r ; Bü t ü n gö k y ü z ü n d e k u t sal b ir se s sen i çağır ıy or . "O n lara b ak arak o t u rd u m o ray a', d e d i K ara G e y ik N e ih ard t 'a, aD e v le rin y aşad ığı y erd e n (K u z e y d e n ) ge li­ y orlard ı. Y aln ız , b an a çok f az la y ak laşt ık ların d a gü n eşin b at t ığı y ere d oğru çark e t t ile r v e an sız ın k az h alin e ge ld i­ ler. So n ra k ay b o ld u lar v e b ü y ü k b ir rü z gar v e gü m b ü r­ t ü y le y ağm u r y ağm ay a b aşlad ı. B u görü y ü k im sey e an lat ­ m ad ım . O n u n h ak k ın d a d ü şü n m e k ist erd im , am a k o rk ­ t u m an lat m ay a.”(1) So n r a 9 y aşın a b a st ığın d a d ah a iler i d ü z e y d e t an r ısal e sin le r ge lm e y e b a şla d ı. K a r a G e y ik 'in aile si Lit t le Big H o r n N e h r in e u laşan b ir d e r e n in k e n ar ın d a k a m p k u r ­ m u şt u ve o d a k e n d i "t e p e e "sin d e (Kızıld e r ili çad ır ı) k a ­ lıy o r d u . U m m a d ığı b ir z a m a n d a a ç ık ç a b ir se s d u y d u : “ İ şt e zam an ı ge ld i, sen i çağır ıy o r lar ” H e m e n çad ır ın d an çık t ı - "san k i b ir r ü y ad an u y an ı­ y✓ o r d u " - e t r afın a b a k ın d ı. A m a n e k im se c ik le r v a r d ı o r a d a n e d e b ir se s. A n c ak b ac a k la r ın ın ağr ıd ığın ın fa r ­ k ın a var d ı. E r t e si sa b a h d iğe r ç o c u k la r la b ir lik t e at a b in e r k e n K a r a G e y ik 'in y olu b ir sü r e so n r a b ir d e r e y le k e sild i ve at ın d an in d iğin d e b a c a k la r ı alt ın a b ü zü lü v e r m işt i. A r k a ­ d a şlar ı t e k r ar at ın sır t ın a b in m e si için o n a y ar d ım ett iler , am a o iyice h ast alan m ışt ı, san k i h er t ar afı şişm iş gib iy d i. E r t e si gü n ç a d ır ın d a u z a n ıp y at t ığı sır a d a o r a d a k i a r a lık t a n yin e ik i in san ın b u lu t la r d a n aşağıy a in d iğin i gö r d ü . Bu n lar , d ö r t yıl ö n c e gö r d ü ğü şek ille r in ayn ısıyd ı. "H e r b ir in in u zu n b ir zıp k ın ı v ar d ı ve u çlar ın d an şim şe k çak ıy o r d u . Bu k ez yer e in d ile r , b ir az ile r im d e d u r u p b a ­ n a b a k t ıla r v e "H a d i! G e l! Bü y ü k b a b a la r ın se n i ç a ğır ı­ y o r ," d e d ile r .(2 ) K a r a G e y ik aç ık ç a b ir ç ö z ü lm e d u y gu su y aşıy o r d u , öyle ki şim d i b acak lar ın ı k ald ır d ığın d a h içb ir ağr ı h isse t ­ m iy o r v e 'ç o k h a fi f o ld u ğ u n u d u y u m su y o r d u . Şim d i, ge r ç e k t e n k lasik b ir şam an y o lcu lu ğu n a b aşlam ışt ı: "Ç ad ırd an d ışarı çık m ışt ım , öt e d e p arıld ay an z ıp k ın ­ larıy la ad am lar gid iy orlard ı. K ü çü k b ir b u lu t h ız la ü z eri­ m e geliy ord u . G e lip ö n ü m d e d u rd u v e b e n i alıp ge ld iği y ere d oğru h ız la u çm ay a b aşlad ı. A şağıy a b ak t ığım d a an ­ n e m i v e bab atn ı öt elerd e göreb iliy ord u m v e on ları terk ett iğim d en dolay ı ü z gü n h issed iy ord u m k en dim i. So n ra e t rafım d a h av ad an v e b e n i t aşıy an k ü çü k b u ­ lu t u n h ız lı h are k e t in d e n b aşk a h içb irşey y o k t u v e ge n iş m av i d ü z lü k le r ü z erin d e d ağlar g ib i ü st ü st e y ığılm ış b e­ y az b u lu t ların b u lu n d u ğu y ere d oğru h âlâ ay n ı ik i ad am y ü k se liy o rd u . B u lu t ların iç in d e gö k gü rü lt ü lü v arlık lar y aşıy or , sıçrıy or v e y an ıp sön ü y orlardı. Ş im d i an sız ın b ir b u lu t d ü n y asın d an b aşk a b ir şey k alm am ışt ı v e ü çü m ü z , b ü y ü k b ey az b ir d ü z lü ğü n , k arlı t e p elerin v e d ağların biz e sab it b ak t ığı y erin o rt asın d an y ap ay aln ız k alm ışt ık . E t r a f çok sak in d i; f ak at f ısılt ılar v ard ı çev red e.”(3) K a r a G e y ik şim d i, y e le le r in d e y an ıp sö n e n şim şe k ­ le r le ve b u r u n lar ın d an so lu d u k la r ı gö k gü r ü lt ü sü y le b a t ı­ d a n y ü k se le n on ik i gö r k e m li at ın d r a m a t ik ve ç o k gü ze l b ir gö r ü sü n e sah ip t i. Bu n u b e n z e r i a t gr u p la r ın ın o lu ş­ t u r d u ğ u ü ç g ö r ü d a h a izle d i. H e r b ir i k ar şılık lı d e ğişe n r e n k le r e sa h ip t i v e ay r ı y ö n le r d e n o r t a y a ç ık ıy o r d u . G ö k y ü z ü n d e san k i o n lar ın n al se sle r in d e n o lu şan t r a m ­ p e t le r v ar d ı. G ö k y ü z ü n d e k i d a n sla r ın d a n so n r a 'h e r ç e ­ şit h ay v an a d ö n ü şe n ' a d a r , d ü n y an ın d ö r t b ir y an m a k o ­ şu p gö z d e n k ay b o ld u lar . Şim d iy se K a r a G e y ik t am ö n ü n d e y ü k se le n b u lu t la ­ rın iç in d e o lu şan b ir ç ad ır ve o n u n açık k a p ısı h alin e g e ­ len g ö k k u şa ğı gö r ü y o r d u . K a p ıd a n alt ı yaşlı a d am ın b ir sır ay a d izilm iş o t u r d u ğu n u gö r d ü . "Z ıp k ın lı ik i ad am şim d i y an ım d a d u ru y ord u . H erb iri b ir t arafım d a v e at lar d a on ların y an ların d a y erlerin i alm ışt ı. îç e d o ğru b ak ıy o rlard ı d ö rd e r d örd er. B ü y ü k b a­ b aların en y aşlısı sev ecen b ir se sle k o n u şt u : 'İç e ri g e l v e sak ın k o rk m a . K o n u şt u ğu n d a d ö rt b ir y an d an b ü t ü n at ­ lar b e n i k işn e y e rek se lam lad ılar. Böy lece iç e ri gird im ve alt ı y aşlı ad am ın ö n ü n d e d u rd u m . B ir in san ın o lab ile ce ­ ğin d en d ah a y aşlı gö z ü k ü y orlard ı , t epeler, y ıld ız lar k ad ar y aşlı. E n y aşlısı t e k rar sö z ald ı: 'B ü y ü k b ab aların d ü n y a ça­ p ın d a b ir m e clis k u ru y o rlar v e d e rs v e rm ek ü z ere se m b u ray a o n lar çağırd ı.(4 )" D e h şe t e k ap ılan K a r a G e y ik 'Bü y ü k b a b a la r ın ' sır a ­ d a n at alar o lm a d ığın ı an lam ışt ı şim d i - ge r ç e k t e o n lar D ü n y an ın G ü ç le r iy d i. Şim d iy se sır ay la o n a su - d o lu b ir a h şa p k ap (y aşam ın gü çle r in i t e m sile n ), b ir yay (yok e t ­ m e gü cü y le b ir lik t e ), b ir o t (şifa için ), sap ı ü z e r in d e can lı gö r ü n ü şt e b ir k ar t al b u lu n an b ir b a r ış ç u b u ğ u ve t ıp k ı b ir Y a şa m A ğa c ı gib i filiz açm ış p a r la k b ir k ır m ızı so p a b ah şe t t ile r . K a r a G e y ik gö k y ü z ü ar acılığıy la b ir se r i m it sel k a r ­ şıla şm a la r a gir d i, şid d e t in v e y e n ile n m e n in yer a ld ığı d r a m a t ik sah n ele r e şah it o ld u ve ge z e ge n d e k i A m e r ik alı Kızıld e r ilile r in ge le c e ğin i t e m sil e d e n d ö r t ö z gü n 'y ü k ­ se k lik 't e n geçt i. İ lk çık t ığı yer en p a st o r a l (id y llic) o lan d ı ve ilk gö ze ç ar p a n k u t sal a ğa ç (şam an ın k ar a k t e r ist ik D ü n y a A ğacı) id i. H e r t a r a f y e m y e şild i. A n c a k b ir b ir in i izley e n h er y ü k se lt i A m e r ik an k ızıld er ilİler in in y aşay acağı t r aje d in in evr eler in i gö st e r iy o r d u . İk in ci y ü k se lt id e in san lar av h ay­ v an lar ın a d ö n ü şm ü ş, h u z u r su z v e k o r k u d o lu o lm u şla r ­ d ı. Ku t sal ağacın y ap r ak lar ı d ö k ü lm e y e b a şla d ı. Ü ç ü n c ü y ü k se lt id e h ay van lar n e r e d e y se ç ığ a n d a n çık m ışt ı ve K a ­ r a G e y ik 'in d e an lat t ığı gib i "t ü m e v r e n d e r ü z gar lar , y a­ b a n ıl h ay v an lar gib i sa v a şıy o r la r d ı." Şu an a d e k k u t sal a ğa ç ö lü y o r gib i gö r ü n ü y o r d u ve d a h a ö n ce le r i d a llar d a y aşay an k u şlar u çu p git m işle r d i. D ö r d ü n c ü y ü k se lt id e A m e r ik alı Kızıld e r ilile r in t r a ­ jik ö lü m ler in i çizen d a h a b a şk a acık lı sah n e le r var d ı. K a ­ b ile h alk ı y in e in san o lm u şt u am a zay ıflık t an v e açlık t an ö lü y o r la r d ı v e k u t sa l a ğ a ç şim d i gö z d e n k a y b o lm u şt u . 'Ba n a h er y er k ar an lık ve k o r k u n ç ge liy o r d u , ç ü n k ü d ü n ­ yan ın t ü m r ü z ga r la r ı sav aş h alin d e y d ile r . San k i sila h la r h ızla at e ş k u su y o r , d u m an lar gir d a p gib i d ö n ü y o r , b ü t ü n d ü n y a d a k ad ın lar ve ço c u k lar h ay k ır ıy or v e at lar gib i b a ­ ğır ıy o r lar d ı. Bu n u n la b ir lik t e b u en can alıcı n o k t a d a K a r a G e ­ y ik 'e b ir gü ç şar k ısı b ah şe d ilm işt i ve o b u n u " o m ü t h iş y er in o r t a sın d a b u şar k ıy ı sö y le m işt im ... d iye an lat ıy o r ­ du. İyi b ir u lu s y aşat acağım İ şt e y u k ar d ak i b u u lu st u r Ba n a y en ilem em için gü ç b ah şe t t ile r .(5 ) K a r a G e y ik şim d i, cılız, içle r acısı b ir a t t a n siy ah , p a r la k b ir ay gır a d ö n ü şm ü ş o lan h ay v an a b in m iş o lar ak b u ld u k e n d in i - t ü m b u n la r "g ü ç (e r k ) o t u " say e sin d e o lm u şt u . A t ın ın sır t ın d a d ö r t b ir y an a v e r d iği sö y le v in a r d ın d a n d ö r t b a k ir e k ad ın gö r ü n d ü - d ü n y ad ak i k a d ın ­ la r ın o la b ile c e ğ in d e n ç o k d a h a gü z e ld ile r - b ir t a n e si t a h t a d a n b ir su k a b ı, b ir i b ey az k an at , b ir i b ar ış ç u b u ğu , ö b ü r ü ise 'U lu s Ç e m b e r i' t aşıy o r d u . Siy ah ay gır h içk im se n in 'k e n d in i d an se t m e k t e n alak o y am iy acağı’ k a d a r g ü ­ zel b ir gü ç şar k ısı söy le m ey e b a şla d ığın d a e vr e n se ssiz li­ ğe b ü r ü n d ü . K a r a G e y ik t ü m b u n lar ı şö y le an ım sıy or : "B ak ire le r d an s ed erk en at lar d a b ir çem b er o lu şt u r m u şt u . A ğaç lard ak i y ap rak lar, t ep e le rd e k i v e v ad ile rd e k i çim en ler, d ere lerd e , n e h irlerd e v e gö lle rd e k i su lar, d ört b acak lı, ik i b acak lılar v e h av ad ak i k an at lar h ep b irlik t e at ın şark ısıy la d an s ediy orlardı. V e öt elerd en aşağıy a, h alk ım a b ak t ığım d a b u lu t ge ­ çiy ord u ü z erlerin d en , d o st y ağm u rlarım b ağışlıy arak , v e ü stü n d e p arıld ay an b ir gö k k u şağı ile d oğu d a d u ru y ord u ." K a r a G e y ik , b ir e sk i t ip şam an gib i şim d i d ü n y an ın m er k e zin e t aşın m ış b u lu n u y o r d u : "En y ü k se k d ağd a ay ak t a d u ru y ord u m . V e d ü n y an ın b ü t ü n çe m b eri alt ım d ay d ı. O rad a d u ru rk en an lat ab ile ce ­ ğim d e n f az lasın ı gö rü y o r v e görd ü ğü m d e n faz lasın ı an lı­ y ord u m ; çü n k ü ru h u n iç in d e k i h erşey in t ü m b içim lerim k u t sal b ir t arz d a v e t ü m b içim lerin biçim in in , t ek b ir v ar­ lık gib i b irlik t e y aşam aları ge re k t iğin i görü y ord u m . V e h alk ım ın k u t sal ç e m b e rin in gü n ışığ ı v e y ıld ız ışığı k ad ar ge n iş b ir d aire y i o lu şt u ran d iğe r çem b erlerd en b iri o ld u ğu n u görü y ord u m v e m erk ez in d e b ir an n en in ve b ir b ab an ın t ü m çocu k ların a gö lge v eren çiçek açm ış gü ç­ lü b ir ağaç v ard ı. V e on u n k u t sal o ld u ğu n u gö rü y o r­ d u m .O T K a r a G e y ik 'in alt ı Bü y ü k b a b a n ın ç ad ır ın a d ö n m e si ç o k sev in d ir ici o ld u . M u z a ffe r a n e b ir şe k ild e k e n d isin e şim d i h alk ın a d ö n m e si sö y le n d i. E n y aşlı b ü y ü k b a b a k u t sal b ir şar k ı sö y le m e y e b a şla d ığın d a K a r a G e y ik k e n ­ d i k ö y çad ır ın a d ö n d ü ğü n ü n ay r ım ın a var d ı. K e n d i çad ırım ı gö rd ü m v e için d e an n em i, b ab am ı görd ü m , h ast a b ir çocu ğa d o ğru e ğilm işlerd i\ b u çocu k ben d im . Ç ad ıra gird iğim d e b irisi: xÇocu k k e n d in e ge li­ y or: O n a b iraz su v ersen iz iy i o lu r . ' diy ordu . D e rk en y at ­ t ığım y erd en d o ğru ld u m . Ü z gü n d ü m , çü n k ü an n e m o l­ su n b ab am o lsu n n e d e n li u z ak lara git t iğim in f ark ın d a d e ğil gib i göz ü k ü y orlard ı. (8)" K a r a G e y ik b a şla n gıç t a gö r ü sü n ü gizli t u t t u , an c ak b u n u iç in d e sa k la m a k o n u k ay ıt sız v e 'ç ılgın ' d u r u m a ge t ir m işt i. D ah a so n r a 1 6 'sın a ge ld iğin d e yen i içse l ç a ğ ­ r ılar d e n e y im le m e y e b aşla d ı. Bir b iç im d e gö r ü sü n ü d ışa v u r m a k z o r u n d a gib i gö r ü n ü y o r d u . Şa fa k yıld ızın ın şa r ­ k ısın ı an ım sad ı: "K u t sa l b ir t avır la y ü r ü y ecek sin , U lu su n scy r e d e ce k sen i! Ka r a G e y ık 'in d e v am e d e n 'r a h a t sız lığın ı sağalt m ak ü z e r e K a r a Y o l a d ın d a b ir b ü y ü c ü - h e k im ç ağr ılm ışt ı ve K a r a G e y ik o n a n e o ld u ğ u n u sö y le d iğin d e b ü y ü c ü - h e kim gö r m e le r i için h e r k e sin ö n ü n d e gö r ü sü n ü c an la n d ır ­ m a sı ge r e k t iğin i sö y le d i. M it se l k a r şıla şm a b ir ze m in e o t u r m alıy d ı. O n y e d in ci yaş gü n ü n d e n k ısa b ir zam an so n r a, Ka r a G e y ik 'in 'a t d a n sı'n ın h azır lık lar ın a b a şla n d ı. K a r a Y o l ile Şar k ı Söy le y e n Ayı ad lı b a şk a b ir k ızıld e r ili k u t sal b ir ç a d ır y a p t ıla r ve K a r a G e y ik 'in gö r ü se l y o lc u lu ğu n d a n b ir ç o k d e ğişik k o n u y u ü z e r in e r e sim le d ile r - k a p , k a z ­ lar , b a r ış ç u b u ğu , çiçek li so p a v b . K a r a G e y ik ar ın m ak iç in b ir t e r - b a n y o su n a gir m e k ve ay n ı z a m a n d a K a r a Y o l ve Şar k ı Söy le y e n Ayıya gö r ü sü n d e v er ilen şar k ılar ı ö ğr e t m e k z o r u n d a y d ı. Sır a sı ge ld iğin d e k ab ile n in ö b ü r ü y e le r i d e , Bü y ü k b a b a la r , b a k ir e le r ve d e at lı sav a şç ıla r o la r a k rol ald ılar . H e p si sır ay la Ka r a G e y ik 'in gö r ü le r in ­ d e k i b ü y ü k o lay lar ı - d an slar ı, at lar ın gö st e r i y ü r ü y ü şü ­ n ü , sö y le d ik le r i k u t sal şar k ılar ı t ö r e n se l o lar ak o y n ad ılar . D e r k e n , d ik k a t e d e ğe r b ir şe y o ld u . Kö y d e k i t ü m a t lar h e p b ir a ğız d a n k işn e m e y e b a şla d ıla r . K a r a G e y ik gö k y ü z ü n e d o ğ r u b a k t ığın d a yin e ay n ı gö r ü y ü gö r d ü . Bu , san k i m it sel d ü n y a ile fizik se l d ü n y an ın b ir o lm a sıy ­ d ı: "A n sız ın oray a ot u ru p b u lu t a b ak t ığım d a, öt e d e t e k ­ rar g ö rü m le k arşılaşt ım . Ç ad ır b u lu t t an y ap ılm ış v e şim ­ şe k le rle d ik ilm işt i ' p arıld ay an gö k k u şağı v e alt ın d a A lt ı B ü y ü k b ab a o t u ru y ord u v e t ü m at lar k e n d i b ö lgele rin d e t o p lan m ışt ı; ben d e ay n ı z am an d a çad ırın ö n ü n d e k i b ö l­ m e n in ü z erin d e b u lu n u y ord u m . E t raf ım a b ak ın d ım v e y ap t ığım ız şey in , öt e d e gö k y ü z ü n d e y e r alan d ü şse l gö ­ rü n t ü n ü n y ery ü z ü n e d ü şen b ir gölgesin e b e n z e d iğin i çok p arlak v e açık ça göreb iliy ord u m . G e rçe ğin ö t e lerd e y er ald ığın ı v e b u rad a o lan ın gerçeğin k arart ılı b ir d ü şü o l­ d u ğu n u b iliy o rd u m .O T Bu r a d a o lan , Ka r a G e y ik 'in gö r ü le r in i h alk ıy la p a y ­ la şm a k için y ap u k lar ı t ö r en in gö r se l b ir tey id i id i. G a y e t a ç ık ki b ü y ü k b a b a la r b u r it ü e lin t e k r a r o y n a n m a sın ı gö z le m le m iş ve p e k h o şn u t o lm u şla r d ı... Ba r ış ç u b u ğ u şim d i e ld en ele d o laşıy o r ve b ir y en ilen m e d u y gu su t o p ­ lu lu ğa yayılıyor d u : "A t d an sı b itt iğin d e b an a öy le ge ld i k i z em in d en y u k ard ay ım v e y ü rü d ü ğü m d e o n a d eğm iy ord u m . Ç o k m u t ­ lu y du m ; çü n k ü h alk ım ın d ah a m u t lu o ld u ğu n u gö re b ili­ y ord u m . Ço ğu e t rafım a t o p lan d ılar v e d ah a ön ce h ast a olan ların y a d a h ast a ak rab aların ın iy ile şt iğin i sö y led iler v e b an a birçok h ed iy eler v erdiler. A t lar b ile d an st an so n ­ ra d ah a sağlık lı v e m u t lu görü n ü y orlard ı. (10)" L U I SA H T E I S H Bu gü n k ır k y aşlar ın d a o lan Lu ısa h T eİsh , N e w O r le a n s't a d ü n y ay a ge ld i. A fr ik alı, H a it ili, C h o c t a w 'lu ve Fr a n sız at alar ı o lm ası r u h sal b a k ış açısın a far k lı ö lç ü d e et k iler get ir ir . N e w O r le an s't a gö r ü n ü şt e b ir Kat o lik , am a ger çek t e b ir 'V u d u ' h ek im i o lar ak yet işm işt i, şim d i ise N ijer y a'lı Y o r u b a'lar m 'Lu cu m ı d in in d e b ir r ah ib e ­ dir. A n cak h ep si b u k ad ar d eğil. Bu gü n b ir d an sçı, b ir k or eogr af, b ir şar k ıcı, b ir şam an , b ir şifacı ve b ir y azar ­ dır. Jam b alay a; Th e N at u r al W o m an ’s Bo o k o f P er so n al C h ar m s an d P r act ical R it u als ( D o ğal Kad ın ın Kişise l Ç ek icilik ve P r at ik Rit ü eller Kit ab ı) ad lı k it ab ı 1 9 8 5 ’d e San Fr an cisco ’d a yayın lan dı. T e ish (Tiş d iye o k u n u r .) - b öyle çağrılm ayı k en d isi ist em ek t ed ir - k en d in i t em eld e 'Lo u isian a Kat oliği' o la ­ r ak t a n ım la r ,' V u d u 'y u ü zer in d e in ce b ir H ır ist iy an lık c i­ lasıyla yü r ü ten bir in i k ib ar ca ifad e ed er . T eish , 1984 yılın d a Kalifo r n iy a'd ak i ilk k ar şılaşm a­ m ızd a b u olayın k esin lik le b ir b ü y ü izlem e o lm ad ığın ı, d ah a ço k olm asın ı b ek lem ek gib i ele alın m ası ger ek t iğin i söylem işti. Yet işt iği sır ad a ve gelecek le ilgili gözlem ler in ­ d e ya d a k işiliğin d e or t ay a çık an ön em li belir tiler sır asın ­ d a k e n d isin d e n yaşlı o lan lar h ep çe v r e sin d e b ir t ak ım k u t sal ay in ler d e b u lu n m u şlar d ı. T e ish 'in an n esi o n u n b ir h em şir e ya d a ö ğr et m en olm asın ı istem işti ve b u y ü z­ d en d e on u n 'k ad ın lar ın gizem ler i' k on u su n d ak i so r u la­ rın ı k ü çü m sen ıişt i. Bu n u n la b e r a b e r T e ish , k e n d isin d e geleceği h ab e r veren r ü yalar k o n u su n d a d o ğu şt an b ir yet en ek b u lu y o r ­ d u ve sık lık la u y k u d a y ü r ü y or d u . So n r a b ir p a r ç a b ilgi ed in m ek için et r afı ar aşt ır ar ak b ü y ü sel sağalt ım lar ı ö ğ ­ r en d i ve so n r a far k lı h ava k oşu llar ın ı t ah m in et m ek ve h ayvan d avr an ışlar ın ı yor u m lam ak için o ccu lt (gizil) y ol­ lar d an azar azar b ilgiler (in sigh ts) t op lad ı. T eish gü n eyin d er in lik ler in d e yaşayan V u d u h ek im leri ar asın d ak i p ar an o id ö ğed en söz, ed er . Ç ü n k ü k öle p lan t asy on lar ın d a A f­ r ik a gelen ek sel d in in i u y gu lam ak ölü m le ce zalan d ır ıl­ m ak d em ek ti. Bu n a k ar şılık v u d u gü n lü k evcil işler le b ü ­ t ü n leşt i ve k öle sah ip ler i far k et m ed iler . T e ish ge n çliğin d e b aşın d a n ge çe n b ü y ü ley ici b ir olayı an latır. "K ü çü k b ir k ız k e n an n e m b e n i K at o lik K ilise sin e y o llar v e d e rd i k i 'Pe d e r Fit z p at rick 'e git v e b iraz cık k u t ­ sal su ist e .' t şt e b e n i b ir k av an o z la on a gön d erir, ben de k ilised e n k u t sal su y u get irin ce an n em on u şek er ; sid ik ve b iraz d a p arf ü m le k arışt ırarak k o v ay a k oy ard ı. So n ra az iz lerd en b irin in re sm in i alıp y e rle ri silm ey e b aşlard ı. Y e rle ri sü p ü rd ü ğü tü m sü re için d e ev in d e o lm asın ı ist e ­ d iği şe y leri az iz d en ist erd i, b u b ü y ü se l b ir şey dir. Ben im 'L o u sian a K at o lik 'i o lm ak d iy e ad lan d ırd ığım şey işt e bu du r, y an i y ü z ey de K at o lik sin iz d ir, oy sa çok d ah a f az la­ sı v ard ır on u n alt ın d a.(ll)" T eish , 'Ço cu k lu ğu m u n t ü m ü gör ü ler le, sezgiler le ve ben im 'Fısıld ay an D işi' diye isim len d ir d iğim r u h sal k ıla­ vu zu n fısıld ad ığı ö ğü d e r le d o lu d u r ’ d iye an lau yor . Ru h ­ sal gü çler öfk eyle için e işlem işt i on u n ve yirm ili yaşlar a gelin ceye ve b ü yü lü d en eyler i k o n u su n d a an n esiyle yüzleşin ceye k ad ar b u n u tü m ü yle d ışa vu r m ad ı. Teish , m e ­ zar lık tak i t ozlar la b ü y ü y ap acağın ı açık layın ca an n esi ar ­ tık T e ish 'in b ir t ak ım sır lar ı öğr en m ey e h azır o ld u ğu n u an lad ı ve ken d isin in b ir m ed yu m o ld u ğu n u ve b ir 'su n ak çevr esi'n in ü yesi o ld u ğu n u o n a açtı. Bu n d an so n r a iyi ar k ad aş old u lar . T eish , Kat h er in e D u n h am t o p lu lu ğu n d a 1960 so n ­ lar ın d a d an setm eyi öğr en m en in ru h sal en erjisin i ser b est b ır ak m asın a y ar d ım et t iğin i söylü yor . D u n h am , b ir in ­ san b ilim ci olar ak , A fr ik a ve H ait i d an s gelen ek lerin i sü r ­ d ü r ü y or d u ve Teish , on u n la çalışm ak ve b u d an slar ı u y ­ gu lam ak say e sin d e at alar ın d an k alan m ir asın b ir in cil t ep k iler in i k ıp ır d at m ay ı b aşar d ığın ı söyler . Ö z gü n b ir d an s olan 'D am b allah ' sır asın d a b ir b e d e n - d ışın a- çık m a den eyim i d e yaşam ıştı. Bu n d an b ir sü r e so n r a T e ish , M ısır gü n e ş- t a n r ısı A m u n - R a'n ın Fah am i t a p m ağın a k at ılm ış ve A fr ik alı r u h sal k ök en in i d eğer len d ir m esin d e k en d isin e yar d ım cı olan u zu n b ir in isiyasyon geçir m işt i. Şu an ki özgü n e ği­ lim i Ba u Afrik a' 'Lu cu m İ' gelen eğid ir . Lu isah T eish 'e gö r e r u h sal evr en , at alar ın bilin çliliği - E g u n ' la r olar ak t an ım lan ıy o r - ve D o ğan ın bilin çliliğiyle - O r ish a 'la r diye t an ım lan ıy or - b ağ k u r m ayı sağlıyabilir b ize. E gu n 'la r ö n ce le r i b u ge z e ge n d e y aşam ışlar d ı, an cak O r ish alar , n eh ir, r ü zgar , at eş ve ok y an u s gib i d o ­ ğa d a k i t em el en er jiler d ir . Fler O r ish a ’n ın k en d i gü cü var d ır , an cak b azılar ı özel ön em taşır . Yem ay a, ör n eğin , Ye r y ü zü Ru h lar ın ın A n asıd ır , o k y an u slar ın , r ü yalar ın , şifan ın ve t em izlen m en in k işileşm esid ir . T e ish , gize m i­ n in an laşılam az o ld u ğu n u söy lem ek t ed ir - "O k y a n u su n d ib in d e n eyin o ld u ğu n u k im se b ile m e z "- fak at ayn ı za­ m an d a k en d isin i o n a k ar şı ço k yakın ve saygın b ir ilişk i için d e h issed er . "O in an ılm az gü zellik t e, in an ılm az g ü ç ­ t ed ir , ço k d a b ilge d ir ." So n r a gök y ü zü t an r ısı O b at ala, b u lu t ları, yaratıcılığı, ileri y aşlar d a ed in ilen b ilgeliği t e m ­ sil ed en d ir . O ayn ı zam an d a b ir ar k ad aşt ır . T e ish O r ish a'lar d an söz ed er k en "t ü m p an t e o n o d en li in san cad ır ki siz ü st ü n b ir in e b oy u n eğer gib i h isset m ezsin iz. San k i size yar d ım ed en , aşır ı gü ce sah ip b ir ak r ab a ya d a bir ar k ad aş gib id ir ." A n cak T e ish 'in , R o m a t an r ıçası V e n ü s'ü n N ije r ­ y a'd ak i k ar şılığı o lan O sh u n 'la özel b ir b ağı var d ır . Bu t an r ıça ayn ı zam an d a Ru h u n An ası o lar ak d a bilin ir . T e ­ ish 'in yazar M im i A lb er t 'a ak t ar d ığı gibi: "B e n O sh u n un çocu ğu y u m ... b ü t ü n gü n b oy u O sh u n 'a d u a şark ıları söy ley eceğim . O sh u n b ir n e h ir t an rı­ çasıd ır, t at lı su ların tan rıçası. O ay n ı z am an d a aşk t an rı­ çasıd ır. O sh u n un ren gi ’ ay d ın lan m a v e z e n gin liğin ren gi o lan p arlak sarıd ır. En se v d iği y iy ecek ler çok t at lı , çek ir­ d ek li, çok y ap rak lı o lan lard ır, iç in d e k i t ü m çe k ird ek le ri v e p arlak t u ru n cu re n gi ile k ab ak on u n y iy ecek lerin d en b in d ir. O ay n ı z am an d a h am u r işleri, t at lılar v e h er çeşit m ey v ay ı d a sev er. D iğe r şey ler arasın d a y em e k p işirm e ­ n in d e t an rıçasıd ır, böy lece çiçek lerle, m u m larla v e sü slü t ab ak larla gü z e l d ö şe n m iş b ir m asay ı O h u n la ilişk ili sa­ y arız . (12) T e ish 'e gö r e T an r ıç a t aç çak r asın d a - k a fa d a yer alan r u h sal en er ji m e r k e z i- u y k u d ad ır . Bir in san r itü el o lar ak in isiye o ld u ğu n d a b ü yü lü b it k iler ve şar k ılar ru h u u yan d ır ır ve T an r ıça, k en d isin e d ü şk ü n olan lar ı sah ip le ­ n ir (t u t u lu r lar ). O n a gör e b ir T an r ıça t ör en in d ek i bü yü d an sı gü çlü b ir etkiye sah ip t ir . O n u n açık lad ığı gib i b ir t r an s d u r u m u n a ve ayn ı zam an d a b e d e n - d ışm a- çık m a d u y gu su n a n ed en olu r bu : "A n sız ın , k e n d im i rit im d ışı d an sed iy or b u lu ru m . E s­ k i at alard an b iri y a d a b ir ru h o rad ad ır. M ü z ik için iz i d old u rm u ştu r, siz ise b ed en in iz e egem en d e ğilsin iz d ir ar­ tık . D av u lcu n u n e lle ri siz in ay ak ların ız d ır; so n ra b ü y ü k b ir se ssiz lik v ard ır b ir n ok t ad a. Şim d i k e n d in iz i d u v ard a, t av an d a - o rad a b ir y e rd e - b ed en in iz in oy u n u n u iz lerk en bu lu rsu n u z ... Ç o k can lan d ırıcı b ir şey d ir bu. Bed en t am b ilin çli o l­ d u ğu n d a y ap am ıy acağı şe y le ri t ran s h alin d e y erin e ge t ire ­ bilir. E n e rji p at lam aları siz i için e alır." (13) Teish 'in b ü y ü sü o ld u k ça iyilik sever o ld u ğu n d an in ­ san lar d ah a ço k r u h sal öğü t ler ya d a zen gin lik ve aşk b ü ­ yü sü için gelir ler on a. Kar a b ü yü yü gid e r e b ild iğim ö n e sü r er , an cak n ad ir en b aşk alar ın a zar ar ver en b ü y ü yapar. 'Bu n u y ap m azd an ön ce* d e r gü lü m sey er ek ‘t an r ıların n e d ü şü n d ü ğü n e b ak ar ım Bu n u n la b ir lik t e T e ish asıl gör evin in h izipçi (fraksiyon el) ayrılıkların öt esin d e evr en sel b ir d in sel fark m d alığa u yu m sağlam ad a ve ru h sallığı b ü t ü n sel (glob al) b ir o l­ gu o lar ak t an ım lam a k o n u su n d a b aşk alar ın a yar dım e t ­ m e k o ld u ğu n a in an ır . O n a gö r e V o u d o u sö zcü ğü n ü n ge r çe k an lam ı 'y aşam - gü cü ' d e m e k t ir ve k en d i şam an b ak ış açısın ın D oğan ın k u t sallığın ı k ab u l ed en b ir çevr e­ sel an layışın ü r et ilm esin e yar d ım et m ed e o d ak lan d ığın ı söyler. Ch er n ob yl t r ajed isi ü zer in d e k on u şu r k en ; 'D o ğan ın b ak i k alm a eğilim in e sağlam b ir in an cım v ar ........1 d iy or ­ d u yakın lar da. 'T o p t an yok olm a olasılığın a yak laşt ık ça, D o ğa, tem el b ilin çlilik te o d en li d eğişim e n ed en o lm ak ­ t ad ır .'(14) B R O O K E Şİ F A K A R T A LI Br o o k e Şifa Kar t alı, Şam an lığın esk i ile yen iyi n asıl b ir b ir in e b ağlad ığın ı göst er en ilgin ç b ir ör n ek tir . O n u n soy u ve at alar ı Am er ik alı k ızıld er ililer in gelen ek sel yolu d o ğr u lt u su n d a ger iye y ön elm iş o lsalar d a o, b ir 'Bat ı' ü n iver sit esin d e eğitim gö r m ü ş ve k en d i d ü n ya gör ü şü n ü b içim len d ir en çeşitli k u t sal sağlık yön tem ler i k u llan m ış­ tır. Ayr ıca k en d isin i d eğişik k ü lt ü r ler ar asın d a b ir k ö p r ü gib i gör ü r , ger çek t en d e öyled ir. Br o o k e Şifa Kar t alı, Sio u x ve N e z P er ce soyu n d an gelm ek t eyse d e M o n t an a'd ak i 'Kar ga' Rezer vasyon u n d a (A m e r ik a'd a Kızıld er ililer için ay r ılm ış yer ler ) yet işt i. N e z P er ce'n in k u t sal ad am ı olan Bü y ü k b ab a Jo se p h 'in b ir k aç k u şak son r ak i yeğen i olan Br o o k e Şifa Kar t alı o l­ d u k ça sad e ve az ço k yalıtılm ış b ir çevr ed e b ü y ü d ü . A n ­ n e b a b a ve er k ek k ar d eşiy le b ir lik t e en yakın r ezer vas­ yon k öy ü n e on m il, t o zlu y ollar la b ağlı o ld u ğu b ü y ü k k en t e ise aşağı yu k arı alt m ış m il u zak lık t a yaşıyor lar d ı. Söy led iğin e gör e b ir şifacı- şam an olm ak için ilk ar zu as­ lın d a k en d i den eyim iyle gelm işt ir . Ö t e yan d an Br o o k e Şifa Kar t alı'n ın Bat ı k ü lt ü r ü ile olan b ağlar ı d ah a ço k eğit im i sır asın d a o ld u . D en v er Ü n iv e r sit e sin d e n b u r s k azan d ık t an so n r a p sik o lo ji ve m at em at ik b ölü m ler in d en d ip lom a ald ı. So n r a p sik o lo ji­ d e m ast er yap ar ak , d an ışm an lık t a u zm an laşt ı. Bu sü r eç içe r isin d e M osh e Fe ld e n k r ais'm b e d e n çalışt ır m a y ön ­ t em ler in d en ve D r . Jo h n G r in d e r ve Rich ar d Ban d ler 'in for m ü le ettiği n eu r o - lin gu ist ic p r o gr am d an gü çlü b ir b i­ çim d e etk ilen di. O n u n şam an ca b ak ış açısın ın bu yoldan yar dım gör m ü ş olm ası, o ld u k ça çar p ıcıd ır . M o sh e Feld en k r ais, in san işlevselliğin d e fark ın dalığm ön em in i vu r gu lay an Ru sya d o ğu m lu Isr ailli b ir eği­ tim cid ir . Far k ın d alık o n a gö r e sözle öğr et ilem ez, den eyim len m elidir. Bu d ü şü n cey le in san lar a çocu k lu k t an b e ­ ri yü klen en d u ygu sal ve k ü ltü r el şar t lan d ır m alar ı çö zm e­ yi h e d e f alan ve d oğal içt epilerin d ışa vu r u lm asın d ak i ye­ n i yollar la b u n u ik am e ed en b ir sist em geliştir m iştir . Fe l­ d en k r ais yön tem iyle çalışan lar ço ğu k ez sevin ç d u y gu ­ su n d an ve h ar ek e t ler in in d ah a can lı o ld u ğu n d an söz eder ler . Br o o k e Şifa Kar t alı için b u k avr am d a şam an lığın b ir p ar çasıd ır . O n u n özellik le vu r gu lad ığı şey, h arek etin yapay sın ırların ın ve k ısıt lam alar ın öt esin d ek i gen işlem e­ n in n e d en li ön em li o ld u ğu d u r . Bu n u n yan ısır a M on t a- n a'd ak i rezer vasyon b ö lge sin d e yirm i ot u z m il keyifle at a b in e r e k y ap t ığı k oşu lar ı, alan lar ı k ısıt lay an Bat ıcı y ö n ­ tem ler in "k u şat ılm ış" d en eyim ler iyle k iyaslam ışt ır . O n a gö r e Bat ı d ü şü n cesin in ço ğu n lu k la eğilim i k ısıt lam ad ır , en gel olm ad ır . "Bir ço k lar ım ız yaşam ı yü r ü n ecek b ir yol o lar ak d ü şü n ü r ü z ", d e m e k t e d ir , “ en iyisi d e ğişm e d e n d ir e n çle y ü r ü y eb ile ceğim iz d o ğr u ve d ar o lan y old u r . Be n ce yaşam d ah a ço k p lan ör le u çm aya b e n ze r .” (15) Bu r ad an h ar ek et le şu an ü zer in e ald ığı gr u p ç alış­ m asın ın en çar p ıcı özelliği k or k u y u yen m e alışt ır m ası ve t am an lam ıyla bilin m eyen e d o ğr u 'u çm ak 't ır . Br o o k e Şi­ fa Kar t alı şim d i, b ir ço ğu yer d en yü k sek t e b u lu n an h alat ­ lar d an , t eller d en ve d en ge lo b u t lar ın d an ib ar e t b ir sis­ t em d e yer alan ve k en d i d eyim iyle 'y ü k sek liğe m ey d an ok u y an h alat k u r slar ı'n ın y ap ıld ığı b ir çift liğe sah ip t ir . Ö z e l b ir p lat fo r m u 55 fe e t (16,5 m .) y ü k se k lik t ed ir ve aşağı d o ğr u 500 feet u zan an b ir k u şak - çizgisiy le b ağlan ­ t ılıd ır . Bu ar ad a olayın ay r ılm az p a r ç a sı d u r u m u n d ak i gü ven lik ön lem ler iyle b ir lik t e, k at ılan lar m p lat fo r m a t ır ­ m an m alar ı ve k u şak çizgisi b o y u n ca at lar k e n şid d e t li k or k u lar ı yen m eler i ger ek m ek t ed ir , ayr ıca iler i at ılm az­ d an ön ce yen i b ir d u r u ş ve d en ge d u y gu su n u ö ğr e n m e ­ ler i d e ön em lid ir . Bu b ir m ey d an ok u m a, ayn ı an d a d a co şk u n lu k ve n eşe d o lu b ir d en ey im d ir . Br o o k e Şifa Kar t alı'n a gö r e o n d an alın acak d er sler şam an lığın fe lse ­ fesin in ö zü n d e yer alm ak t ad ır : 'M ey d an ok u m a, sın ır d a oy n am ak d em ek t ir - b içim len m em işin sın ır ın d a. Şa m a ­ n ın yolu ışığın ve k ar an lığın , içer in in ve d ışar ın ın , solu n ve sağın , b içim siz ile b içim lin in ar asın d a yer alan gü zel b ir d e n ge d ir .'(16) Fe ld en k r ais'ın , H ar e k e t Yolu y la Far k ın d alık sist em i o n u n n e u r o - lin gu ist ic p r o gr a m la m a çalışm ası ya d a N L P ile b ağd aşır . D eyim Yu n an ca b ir sö zcü k olan 'ne- u ro n \ ' sin ir 1 ve La t in c e 'lin gu a , 'd il'd e n t ü r et ilm işt ir ve d avr an ışın tü m b içim ler in d ek i d u yar lı et k en e k ar şılık gelir. Bu et k en ise yapıyı ve ilet işim in b ir b ir i p e şi sır a ge ­ len d e ğişik b içim ler in i et k iler . Bu p r o gr am lay icı etk en , b elir li n et iceler d o ğu r an , alışk an lık h alin e get ir ilm iş d ü ­ şü n ce ve d avr an ış m od eller in e gön d er m e yapar . Bir ço k d avr an ış b içim i d oy u r u cu b ir son u ç ü r et m ez ve p sık o so m at ik h ast alık lar yaşam sal algılar d a sap m ay a, ya d a k işisel etk in lik d ü zey in in alü n d a b ir sağlık d u r u ­ m u n a n ed en olab ilir . N L P sağalt ım cısı (t h er ap ist ), h as­ t an ın d avr an ış ve d ilb ilim özellik ler in i ve çab asın ı gö z ­ lem leyer ek on a b ir eysel sın ır lam alar ın ö t e sin d e fark ın d alığın yen i d ü zeyi ve k işisel et k in lik k o n u su n d a yol g ö s­ term eye çab alar . Br o o k e Şifa Kar t alı için N LP , Bat ı k ü lt ü r ü n ü n yol açt ığı d avr an ış p r o gr am lam ası ve alışk an lık lar ın sü r eklilişt ir ilm esin e d ik k at çek er . T ıp k ı 'n esn eler e b içim ver ­ m ek ' şek lin d e ifad e et t iği gib i. Sor u n , alışt ığım ız d av r a­ n ış b içim ler in e sap lan d ık ça, yen i b ilgi ed in m eye açık olm am am ızd ır . îşt e b u r ad a şam an lığın yararı olab ilm ek t e­ dir. "Ben im işim şam an lar gib i h ar ek et et m en in yolların ı b u lm ak t ır: Kar an lığa m eyd an ok u m ak ; gü n lü k alışk an lık b içim ler in i k ır ar ak k en d im izi r u h sallığa u y an d ır m ak t ır " der . Yin e o n u n p e k se v d iği eğr et ilem e (m et ap h or - m ecaz) diliyle: "r ü zgar la d eğişm en in , su gib i h ar ek et et m e­ n in yolların ı ö ğr en m ek zor u n d ayız. Bir b içim e sık ıca ya­ p ışt ığım ızd a - h e r h an gi b ir b içim e - b en ce on u kaybed er iz."(17) Br o o k e Şifa Kar t alı, gelen ek sel Am er ik an Yer liler i­ n in in isy asy on sü r e cin d e n d e geçm işt i. K ar t a l'ın - Kü ç ü k - Kız k ar d e şi o lar ak d a yazılan ge r çe k ism i o n a r ü ya­ lar ve gö r ü le r ar acılığıyla gelm işt i ve k ısa sü r e ö n ce on a içsel yol gö st e r icisi ar acılığıyla yen i b ir r u h sal ad ver il­ m işti: "C h alise ". Bu ad ın an lam ı 'ışık d o lu k u t sal k ad e h ­ tir'. "Ben im m eyd an o k u y u şu m " d er "ışığı alm ak ve kan alize et m ek için ger çek t en k u t sal b ir k ad eh h alin e ge l­ m ek t ir . “Ö ze l r u h sal gö r ev ler in d en b ir in in , gök y ü zü n ü ayak ta t u t acak ışık t an b ir sü t u n (pilye)' yar at m ak o ld u ­ ğu n u d u y u m sam ak t ad ır . V e ger çek t en d e ışık o n u n şam an lığa b ak ışın d a m er k ez r olü oyn am ak t ad ır . 'Tü m yol­ lar ı ay d ın lat t ığım ızd a d ah a az yoğu n h ale gelir iz, d ah a ço k Ru h la d olar ız. Yer y ü zü ve fizik sel b ed en le r , son su z olan r u h u m u zu n sah ip olab ileceği en yoğu n d en eyim ler ­ d ir ; gör evim iz, on u Ru h u n h afifliği ile d o ld u r u p d e n ge ­ lem ek t ir .” (18) Br o o k e Şifa Kar t alı, şam an gö r ü ar aşt ır m asın ı, 85 yaşın d ak i 'Bilen Ka d ın 1 diye ad lan d ır ılan Ku zey Ch eyen n e k ad ın şam an iy la yapt ı. O n d an d ah a gen ç b ir k ad ın b ü y ü cü - h e k im i d e yan lar ın a alar ak G ü n e y D ak o t a'd ak i Black H ills y ak ın lar ın d a Be ar Bu t t e d en en b ir yere y ol­ cu lu k yap m ışlar d ı. Bu yer yü zler ce yıl Sio u x'lar ve Ch eyen n e'ler t ar afın d an gö r ü ar am a yeri o lar ak k u llan ılm ış­ tı. Bu r ad a Br o o k e Şifa Kar t alı, gelen ek sel or u ç ve ar ın ­ m a h azır lık lar ın a gir işt i. D ö r t gü n ve geceyi t ek b aşın a d ağın t ep esin d e, b ir şey yem ed en ve içm ed en in isin asyon gö r ü sü için d u a ed er ek geçir ecek t i. Bir ad açay ı y at ağı h azır lad ık t an , p ip o içt ik t e n ve d u a ad ağın ı su n d u k t an son r a k ad ın lar ayr ıldılar ve Br o o ­ k e Şifa Kar t alı'm t ek b aşın a b ır ak t ılar . H at ır lad ığın a g ö ­ re ak şam sessizlik için d e u zan d ığın d a, an sızın u zu n siyah ör gü lü saçlar ı ve gü d e r i giysisiyle b aşk a b ir k ad ın ın var lı­ ğın ı far k et t i. Kad ın san k i o n u n gö b e ğin e b ir çeşit en erji ver iy or d u . A r alar ın d a sö zsü z b ir ilet işim var d ı. Bu lu d ar gö k y ü zü n d e h ar ek et et t iğin d e, ar alar ın d an ayişığm ın sü zü ld ü ğü b ir sır ad a Br o o k e Şifa Kar t alı k ad ı­ n ın elb ise sin d e yer alan yü zler ce b o n cu ğu n n ed en o ld u ­ ğu 'y anlP sön en b ir gö k k u şağı' far k et t i. Şim d i ayn ı z a­ m an d a d avu lu işit eb iliy or d u ve iki h alk a h alin d e d an sed en k ad ın lar - ü lk e r u h la r ı- et r afın ı çevr elem işt i ve b u h alk alar , b ir b ir ler iy le iç içe b ir d o k u m a h ar ek et i y ap ı­ y or lar d ı. Bir d air e yed i yaşlı b ü y ü k an n ey i içe r iy o r d u , ‘ben im için an lam ları olan , gü çlü n in eler ’.(19) So n r a h alk alar k ay b o ld u ve yen iden yapayaln ız k al­ d ı G ö k k u şağı Kad ın ıyla. Kad ın on a şim d i ü lken in sıkın tı için d e o ld u ğu n u söy led i. Ye n i b ir d e n ge d u y gu su n a, özellik le d ah a d işi, b ak an , b esley en b ir en er jiye ve d ah a az er k ek sald ır gan lığın a ih t iy aç v ar d ı. Ayn ı zam an d a 'Ku zey A m er ik a Kıt asın d a ot u r an lar ın t ü m ü n ü n gö k k u ­ şağın ın ço cu k lar ı o ld u ğu n u ' sö y le d i- k ar ışık k an lar am a yin e d e esk i ve yen i k ü lt ü r ar asın d a b ir d en ge o lab i­ lirdi. Bir b ir ler iy le bu y ön d e k on u şt u k t an so n r a G ö k k u şa ­ ğı Kad ın için ayr ılm a zam an ı ge lm işt i ve şim d i açık ça belli o ld u ki k ad ın r u h sal b ir öğr et m e n d i, som u t fizik sel b ir biçim değil: "A y ak ları b u lu n d u ğu y erd e d u ru y ord u , an cak G ö k ­ k u şağı e ğrisi için d e b e d e n i göğü n t ü m ü n ü k ap lay an bir çık ın tı y ap ıy ord u , k afası y ay ın t ep e sin d e y d i v e son ra gö k ­ k u şağın ı olu şt u ran ışık lar sön m e y e b aşlad ı, tıpk ı gö k t e k i h av ai f işe k le r g ib i sö n ü p g it t i ay ak ların d an , sö n ü p gitti, sön ü p git t i. V e K ad ın k ay b o ld u .(20)" Br o o k e Şifa Kar t alı için b u ziyar etin çar p ıcı et k isi ço k d er in olm u şt u . Ç ü n k ü k on u şm a, Am er ik an Kızıld e­ rilileri ve Bat ı tarzı ar asın d ak i k r it ik ayır ım a d eğin m işt i ve ayn ı zam an d a k en d isin in n asıl yar ar lı olab ileceğin i göster m işti. “K ız ıld e rili in san ı y ü re k in san ıd ır. B e y az ad am bu ü lk e y e ge ld iğin d e ak lı ge t ird i. Ç ö z ü m le m e ci v e z ih in se l o lu şu get ird i. K ız ıld e rili h alk ı y ü re ğin i , d u y gu su n u ge liş­ t irm ek d u ru m u n d ay d ı. İşt e b u ik isi b ir aray a ge le rek y e n i çağı k u rm ak d u ru m u n d ad ır ; d en ge için de, n e b iri n e ö b ü ­ rü... (G ö k k u şağı K ad ın ) b en im bu b ild iriy i ik i k ü lt ü r ara­ sın d a gö k k u şağı k ö p rü sü n ü geçerek , e sk i k ü lt ü rd en y en i­ sin e, K ız ıld e rili k ü lt ü rü n d e n h ak im k ü lt ü re v e t ersin e t a­ şıy ab ile ce ğim i d u y u m sam ıştı. B ir b ak ım a bu k u şak ige n e rat io n ) iç in d e h e p im iz b u n u y ap ab iliriz . B u u çu ru m u k öp rü y le geçm ey e y ard ım cı olabiliriz . Y e n i d e n ge çağın a k ö p rü k u rab iliriz ”(21) İşt e Br o o k e Şifa Kar t alın ın şam an lık için d ek i özgü n yolu b u d u r . Ö zel b ir in an çla ad ım ın ı at tığı yold a, yer yü ­ zü n ü n d ah a fazla d işi en er jiyle, d ah a fazla özen le yar ar sağlay acağın d an em in d ir. “Alıcı olm aya, h ak lar ın d an fe ­ r agat et m eye, h izm et et m eye açık olm alıy ız,” d e m e k t e ­ dir. "K a d ın olsu n , er k ek olsu n tü m t op lu m , bizi d e n ge ­ ye get ir m esi için o d en geye ger ek sin im d u y m ak t ad ır ." G Ü N E Ş A Y I SI C h ip p e w a y o k u şu n d a b ir b ü y ü cü h ek im olan G ü ­ n eş Ayısı, h iç d e t ip ik b ir şam an d eğild ir . N isp e t e n Yen i Ç a ğ eğilim li b ir id ir . Kızıld er ili olm ayan am er ik alılar d an o lu şan b ir t o p lu lu k ö r gü t ü n ü yön et m ek t ed ir . H ollyw oo d 'd a çalışm ışt ır , b aşar ılı işlik çalışm alar ı ve gö r ü ar aşt ır ­ m alar ı y ap m ışt ır ve b ir k aç k it ap yazm ıştır . M esajı b ir ­ ço k lar ın ın k alb in e işleyen b ir id ir ... Bir b ü y ü cü h ek im o lar ak , t ıpk ı Br o o k e Şifa Kar t alı gib i git t iği yolu n d iğer k ü lt ü r le r e u laşt ığın ı ve d ü n y ad ak i u yu m u (h ar m on y ) sağlam ak için gö r ü ler in i o n lar la p ay laşm ası ger ek t iğin i d u y u m sam ak t ad ır . G ü n e ş Ayısı, ya d a G h e e z is M ok w a, k u zey M in n eso t a'd ak i "Bey az T o p r a k " R ezer vasy on u n d a 1929 yılın ­ d a d ü n y ay a gelm işt ir . Kü çü k b ir ço cu k k en gö k k u şağı ren k ler in in can lı e lb ise sin d e n b ir k ılıf için d e b ü y ü k bir siyah ayı gö r ü sü gö r m ü şt ü . Ayı on a ısr ar la b ak m ış, ar k a ayak lar ın ın ü zer in d e d u r m u ş ve h afifçe k afasın a d o k u n ­ m u şt u . O d a b u şek ild e on u n ism in i alm ıştı. Am calar ı ve er k ek k ar d eşler in d en d o ğal sağalt ım yollar ım ö ğr e n m iş­ ti, an cak 15 y aşın d a r ezer vasyon u ter k etti. 25 yaşm a d ek sağaltım yolu n d a h iç çalışm ası olm ad ığın ı söylem ek t ed ir . O ld u k ç a far k lı b ir m e sle k y aşam ı o lm u şt u ö n celik le. G ü n e ş Ayısı, O r t a b a u ve G ü n e y b at ıd a, ar alar ın d a t ar ­ lad a çalışm ak d ah il, m ezar cılık , fır ın cılık ve em lak çilik o lm ak ü zer e b ir ç o k u ğr aş ed in m işt i. Bu n u n la b e r ab e r b ü t ü n b u zam an lar d a, Yer li (Kızıld er ili) Am er ik an şifa gelen eğin i ar aşt ır ıy or d u . D ah a so n r a on vıl b o v u n ca H o llv w o o d 'd a 'Br av e Eagle ' (Yü r ek li Kar t al), 'Br o k e n Arrow * (Kır ık o k ) ve Bo n an za gib i televizyon p r o gr am lar ın d a ve b ir k aç film ­ d e r ol alm ışt ı. 1961 yılın d a, Kızıld er ili y azar lar için b ir for u m o lu şt u r m ak ve Yer y ü zü n ü n far k ın d alığın ın çevr e­ sel n ed en ler in e ilgi çe k m e k am acıy la 'M an y Sm o k e s' (Bir ço k D u m an lar ) ad ıy la bir d er gi çık ar tm aya b aşlam ış­ tı. D e r gi 1983 yılın da ad ın ı 'W ild fir e (Vah şi A t eş)' o la ­ r ak d eğişt ir m işt i; şim d i ise k u t sal sağlık , gö r ü ar am a, el d eğm em iş b ö lge çalışm alar ı, şifalı ot lar ve Yen i Çağın Fe lsefesi kon u lar ın ı içer en gen iş b ir alan d a m ak aleler ya­ yın lam akt ad ır. Ek o n o m ik gelişm e le r u zm an ı o lar ak N e v a d a 'd a k i Kab ile le r ar ası Kon sey* d e gör ev yap m an ın ar d ısır a G ü ­ n eş Ayısı, San Fr an cisco 'n u n k u zeyin d e D av is't e k i Kali­ for n iy a Ü n iver sit esin in d est ek led iği b ir Kızıld er ili A r aş­ tır m a p r o gr am ın a yar dım etti. İşt e b u r ad a, 1970 yılın da Ayı (Bear ) Kab ilesin i k u r d u . Bir ço k ü yesi D av is k am p ü sü n d e k i esk i öğr en ciler i id i. G ü n e ş Ayisı'sır u n iler i sü r ­ d ü ğü n e gö r e b u ism in seçilm esin d ek i n ed en ayın ın k e n ­ d i yar asım k en d i iyileştiren b ir k aç h ayvan t ü r ü n d en bir i o lu şu y d u ve k afasın d a t asar ım lad ığı, ü yeler in in "Ye r y ü ­ zü n ü n iyileşm esin e yar d ım cı o lm ak için b ir ar ay a geld ik le r i"b ir ö r gü t t ü . (22) Ayı Kab ilesi b ir zam an için Kalifo r n iy a'd a Placerville y ak ın lar ın d a yer leşm işt i, fa k at şim d i W ash in gt o n 'd a Sp o k an e 'd e n 35 m il u zak lık t a V ision (G ö r ü ) D ağın a ya­ kın y ap r ak lar ın ı d ök m eyen b ol ağaçlık lı b ölgen in için d e yer alan 100 acr e (40 h ek t ar lık) b ir alan d a y aşam ak t ad ır ­ lar. G ü n e ş Ayısı gen ellik le o r ad a d eğild ir - şu an A lm an ­ ya, H o lla n d a , In gilt er e, H in d ist an ve A v u st r aly a gib i u zak y ör eler d e b ir u lu slar ar ası işlik (w or k sh op ) p r o gr a­ m ı sü r d ü r m e k t e d ir - fak at b u r ad ak i çalışm alar ı gö z e t ­ m ek için k en d isin e yar d ım cı o lacak b ir k aç yet en ek li yar ­ d ım cısı v ar d ır . Bu n lar ar asın d a k ar ısı W ab u n , - esk i ad ıy la M ar lise An n Ja m e s Ko lo m b iy a G az e t e cilik o k u ­ lu n d a 'm ast er ' y ap m ış b ir id ir - ve Ayı Kab ile 'sin in İlaç Kam p an y asın ı ö r gü t lem ed en ö n ce , Id ah o sağlık m ü fe t ­ t işliği y ap an Sh aw n o d e se d e yer alm ak t ad ır . Sp o k an e 'd e k i t o p lu lu k b ü y ü k ö lçü d e k en d i için d e yeterli olu p ço k say ıd a çifd ik h ayvan ı b ar ın d ır m ak t a, k en d i ü r ü n ü n ü k en d i yet işt ir m ek t e ve k en d in e gü ven d u y gu su n u p e k iş­ t ir m e k t e d ir . İşlik p r o gr am ı o ld u k ça zen gin d ir - t ah m i­ n en h er yıl Ayı Kab ile si p r o gr am ın a 10.000 k işi k at ıl­ m ak t ad ır - ve ör gü t ü n 30.000 k işilik b ir h ab er leşm e lis­ t esi v ar d ır . H iç şü p h e yok ki Ayı Kab ile si et k in b ir ey­ lem içer isin d ed ir . G ü n e ş Ayısı'n ı A m er ik alı Kızıld er ililer in k ü ltü r ü yle çağd aş Am er ik an k ap it alizm in i h ar m an layan b ir o p o r t ü ­ n ist o lar ak d ışlam ak k olay olab ilir . A n cak b ir k aç et k en b u n u n ak sin i gö st e r m e k t e d ir . Bir in cisi b ir ü cr et alm a­ m ak t ad ır ve k ab ilen in d iğe r ü yeleri gib i, çift lik t ek i h iz­ m et işler in e yar d ım cı o lm ak t ad ır . Ayı Kab ile si işsizler için d e b ir çalışm a fır sat ı su n m ak t ad ır . Yin e d e G ü n e ş Ayısı çağd aş iler lem eler e sırt ın ı çevir m ek ten yan a d e ğil­ dir, 'Ben h er h an gi b ir esk i b içim e ya d a ritü ele sap lan ıp k alm am 1 d em işt ir gaze t e ci R o b e r t N e u b e r t 'e , 'ay r ıca tek n olojin in ille d e k öt ü o ld u ğu in an cın d a d eğilim : O n u aç gözlü ve k öt ü y ön d e k u llan an lar ın y ap t ık lar ıd ır asıl zar ar lı olan , işt e b u yü zd en Ayı Klan ı T aş D evr in e d ö n ­ m em ek t e, tersin e Yen i Ç a ğa d o ğr u iler lem ek tedir . "(23) P ek i am a G ü n e ş A y isı'n ın b ir ey sel gö r ü şü n e d ir ? G e le n e k se l sağalt ım yolu n a k en d isin i h an gi ö lçü d e b a ğ­ lam ışt ır ? G ü n e ş Ayısı k en d i felsefesin i "T o p r a k An a ü zer in d e in san lar a d en ged e yü r ü m eyi ö ğr e t m e k "o lar ak özet lem iş­ tir. Yazd ığı 'Th e M ed icin e W h eeT (H ek im lik Çar k ı) adlı eser in de: "So y u m u z, so p u m u z , ü lk em iz, ge ld iğim iz yer n e o lu r sa olsu n h ep im iz ayn ı T o p r a k An a'y i p ay laşm ak t a­ yız. Ö yleyse sevgin in , b ar ışın ve u yu m u n yolların ı ö ğr e ­ n ip , y aşam d ak i iyi yollar ı gör elim " d em ek t e d ir .(24) G ü n e ş Ayısı için ar t ık Am er ik alı Kızıld er ililer in ö ğ ­ r etilerin i sad ece k en d i h alkı ile sın ırlı olm ak t an öteye g ö ­ t ü r m e k ge r e k m e k t e d ir . G ö r ü şle r i ge r çe k t e n t ü m eld ir (glob al) ve ço k gü çlü b ir b içim d e b u bild ir in in , çev ­ r esel far k ın d alığın ar t m asın a, d en ge d u y gu su n u n on ar ıl­ m asın a yar dım cı olacağın ı d u y u m sam ak t ad ır : "E ğe r in san lara k e n d i içle rin d e d ah a iy i b ir d e n ge b u lm am n , d ah a gü çlü o lm an ın , y aşam ların ı b ir m erk ez de t o p lam an ın v e Y ery ü z ü A n a'n ın ü z erin d e d e n ge li b ir y ol t u t t u rm an ın y ö n t e m i öğret ilirse şifay ı ele ge çirm iş o lu r­ lar. İn san lara k e n d in e gü v e n i aşılad ığın ız d a b ü t ü n k ü çü k acıları y o k e t m iş o lu rsu n u z ... İ n san lar k e n d ile rin i bir m e rk e z d e t o p lad ık ların d a e v re n d e k i gü cü çe k e b ile cek le ­ rin i b iliy o rlar.(25)" A çık ça Yen i Ç ağı vu r gu lam asın a k ar şın G ü n e ş Ayı­ sı, ö zü n d e gü çlü b ir b içim d e A m er ik an Kızıld er ili ge le ­ n eğin i sü r d ü r m e k t e d ir . G r u b a k at ılan lar a b ir gö r ü - ar am a çalışm asın ın - o r u ç tu tm a, d u a et m e ve ter lem e evin ­ d e ar ın m a - : 'Yen id en d o ğm ak ü zer e An n e rah m in e gir ­ m e* olayın ın se m b o lü d ü r - n asıl y ap ılacağım göst er ir . So n r a k u t sal d ağd a d ö r t gü n d ö r t gece yalıtılm ış b ir k o n u m d a geçir ilir , b azılar ı b u zam an sü r e sin ce u yan ık k alm ay a çalışır , an cak d iğer ler i r ü y alar ın d a k en d iler in e gizem li esin ler in geleceğin i d ü şü n e r e k u yk u ya b ır ak ır lar k en d iler in i. A n cak G ü n e ş Ayısın ın d a b elir t t iği gib i, t ü m b u n la­ rın t em e lin d e açık o lm ak yatar. İn san r u h u alm aya açık olm alı, eski kısıtlayıcı izlen celer i b ir yan a b ır ak m alıd ır . Bu n a gö r e k u t sal d ağa yolcu lu k y ap m ad an ön ce ya­ p ılan u y gu lam alar d an bir i d e b ir o y u k k azıp or aya ö fk e ­ ler i ve h ayal k ır ık lık lar ın ı b o şalt t ık t an so n r a oy u ğu t o p ­ r ak la y en id e n k ap at a r a k d u a et m e y ön t em id ir . O n d an so n r ak i iş Ye r y ü zü A n an ın k e n d in i gü ç lü h isse t t iği, en er jin in co şk u lu o ld u ğu ve r u h lar ın gö r ü le b ile ce ği b ir yer b u lm ak t ır . Ru h lar ın r ü y ad a ya d a gö r ü d e h azır b u ­ lu n m alar ı, in san a ge r çe k k işisel yön elim in i ed in m e d u y ­ gu su ver ir. A n cak b u b ü y ü k ö lçü d e k işiye k alm ışt ır . G ü ­ n eş Ay ısı'n ın d e d iği gib i. "H e r b ü y ü cü - h e k im , k en d isi­ n e gü ç ver en k e n d i ilacın ı, k en d i r ü yalar ım ve gör ü ler in i izlem elid ir ." Ru h lar ı çek m en in d iğe r b ir yolu d a h ayvan m ask esi t ak m ak u r , ör n eğin , b ir b u falo , ayı ya d a k ar t al m ask esi... Bu n u yap ar k en k işi r u h sal en er jin in gü çlü b ir şek ild e k a­ b ar ıp y ü k seld iğin i d u y u m say ab ilir . Bu , d er in b ir d ö n ü ­ şü m d u y gu su d u r : "Siz t am am ıyla o var lık h alin e, o gü ç h alin e gelir sin iz... Ru h tü m ü yle için ize gir er , o d en li ki ar t ık k en d in izi o r ad a h isset m ez ve ru h u n d u ygu lar ın ı ile­ tebilirsin iz. Bu d a t ör en sel u ygu lam alar ın en u ç d er in lik ­ ler d ek i n iteliğin i göst er ir . "(26) in san ru h lar ın geld iğin i k esin lik le an lar , d em ek t ed ir G ü n e ş Ayısı: 'Baze n k ü çü k fısılt ılar , b aze n far k lı b ir en er ji, h av ad a b ir d e ğişik lik t ir d u y d u ğu n u z, b u k olay far k ed ilen b ir d u r u m d u r .' in san o zam an ap ayr ı b ir fark ın d alık d ü zey in d e ilet işim e b aşlar . "Siz n esn eler i ru h sal gü çler ar acılığıyla gelen b ir en erji şek lin d e d u y u m sar ve d en eyim ler sin iz. (27) ” G ü n e ş ayısı, b ir b ü y ü cü - h e k im o lar ak k en d isin in Yer y ü zü An an ın bir k or u y u cu su ve yer yü zü n d ek i r u h la­ rın b ir cisim leşm esi o ld u ğu n a in an m ak t ad ır . Şam an lığa ilgin in yen id en can lan m ası, in san lığın git gid e ar t an b ir ö lçü d e D o ğay la u y u m u n u k ayb ett iği olgu su n u n b ir yan ­ sım asıd ır on a gör e. Bu r ad a G ü n e ş Ayısı oy u n d a özel bir r ol ald ığın ı d u y u m sam ak t ad ır . O lay a k at ılan lar la gör ü ar aşt ır m ası y ap ar k en h ed efi, "k en d i gü çler in i on ar m ayı öğr en m eye b aşlay ab ilm eler i için on lar a d o ğa gü çler iy le iletişim k u r m ad a d u a ve tör en ler in n asıl yapılacağın ı ö ğ ­ r etm ek tir . (2 8 )” 7. İKİ ÇATIŞMA Şam an lık Bat ıd a yıllar d ır gid e r e k ar t an b ir ilgi çe k ­ m ek t ed ir ve d ah a ö n ce gö r d ü ğü m ü z gib i yab an cıl (exotic) k işilik ler in ve yak laşım lar ın k ar m aşık b ir ço k çeşit li­ liği ile t em sil ed ilir . A n cak b u yen iden can lan m a bizzat k en d isi b ir sır , b ir gizem olan b ir in san ın çab alar ın a çok şey b o r çlu d u r : 'b e st - se lle r * b ir yazar olan C ar lo s Cast an e d a ’ya. Eser ler in in gü ven ir liği (au th en ticity) k o n u su n ­ d a yaygın b ir t ar t ışm a var d ır . Yazılar ın ı h em yeren h em d est ek ley en ço k say ıd a k it ap ve m ak ale yazılm ış ve bir ed eb i ald at m acı, Cyrİl H en r y H o sk in s, ya d a ik in ci k işili­ ğiyle yak ın d an t an ıd ığım ız In giliz yazar Lo b sa n g Ram p a ile h ain ce k iyaslan m ıştır . N ed en i k it aplar ın ın u lu slar ar a­ sı d ü zeyd e b asılm ası o lsa d a C ar lo s C ast an e d a'm n h atırı sayılır b ir etk isi var d ır . Şu r ası t ar t ışılab ilir ki d er in bilgisi olan M ir cea Eliad e 'n in ak ad e m ik gay r et ler in e r ağm en C ast an e d a şam an ca b ak ış açısın ı b at ık lar a k ab u l et t ir eb i­ len ilk k işi olm u şt u r . Bu n ed en le b u k işi ve b u k işin in yol açtığı tart ışm ayı gö zd en geçir en b ir b ölü m ek len m esi u ygu n olacak tır . C A R LO S C A ST A N E D A T A R T I ŞM A SI 1959 ve 1973 yılları ar ası, ü ç p ar çalı giysisiyle an la­ şılm ası zor b ir gü n ey am er ik alı olan C ar lo s C ast an e d a, Lo s A n ge les't e k i Kalifo r n iy a Ü n iver sit esin in in san b ilim (an t h r op ology ) b ö lü m ü n d e b ir dizi d er s alm ışt ı. G e r ç i o n u n ger çek ism i C a r lo s A r an a ya d a C ar lo s A r an h a id i ve b u r ava Lim a 'd a n , Sao P au lo 'd an va d a Bu e n o s Air e s’ten gelm işti. 1959 yılın da Am er ik a Bir leşik D evlet ler i v at an d aşlığın a alın d ığın d a C ar lo s C ast an e d a ism in i b e ­ n im sem işti. Er t esi yıl çalışm alar ın a b aşlad ı ve gö r ü n ü şt e Kızıld er ililer in t ıb b i b it k iler i n asıl k u llan d ık ların ı k e şfe t ­ m ek ü zer e G ü n e y Bat ı A m er ik a'ya gitti. Ö y k ü y e gö r e b ir ar k ad aşı san r ısal p ey o t e k o n u su n d a yetkin o ld u ğu sö y le ­ n en yaşlı bir Yaq u i Kızıld er ilisin i tan ıttı k en d isin e. Kızıld er ili D o n Ju a n M at u s, k en d isin in b ir 'b r u jo ' (bü y ü cü ya d a b ü y ü t e k n jO d ^ kişi an lam ın a gelen b ir ter im ) o ld u ğu n u söyledi. 1891 yılın da M e k sik a'd a So n o r a 'd a d ü n y ay a gelm işt i. îsp an y o lcay i 'd ik k at i çe k e ce k d e r e c e d e iy i1 k o n u şu y o r d u , an cak ilk k ar şılaşm ad a C a st a n e d a 'n ın k en d in d en em in o lm asın ­ d an et k ilen m em iş gö zü k t ü . G e r ç i C ast an e d a'n ın gelip on u gö r e b ile ce ğin i söy lem işt i so n r ad an ve ge n ç a k a d e ­ m ili b ü yü cü 'çöm ezi' o lu n ca, ar alar ın d a git t ik çe ar t an sı­ cak b ir ilişki gelişt i. C ar lo s C ast an e d a, d o n Ju a n 'ın d ü şü n ce ve t ek n ik le­ rin in b ir çoğu n u t u h af ve ak ıld ışı b u lu y or d u . Bü y ü cü n ü n d ü n yası gizem li, açık lan am az gü çler le d o lu y d u ; b u k o ­ n u d a so r u so r m asın a izin ver m iy or d u . O b u n lar ı y a şa ­ m ın b ir ger çeği o lar ak ben im sem eliyd i. Bü y ü cü çöm ezi, d ah a ön ce sad e ce 'b ak t ığı* h ald e şim d i 'gör m eye' b aşlıy acak ve so n u n d a b ir 'b ilgi ad am ı' d u r u m u n a gelecek ti. C ast an e d a, d o n Ju a n 'ın d ü şü n celer in i ser giler k en , o n a gö r e 'o r a d a ' o ld u ğu n a in an d ığım ız d ü n y an ın var olan d ü n y alar d an sad e ce b ir i o ld u ğu n u söylem ek t ed ir . A slın d a b u , d o ğd u ğu m u zd an b u yan a ön em li o ld u ğu n u an lam ay ı ö ğr en d iğim iz ve d il ar acılığıy la tak viye et t iği­ m iz n esn eler le k ar şılıklı o lar ak k ab u l et t iğim iz k avr am ­ lar ın iletişim i ar asın d ak i ilişkin in b ir t an ım lam asıd ır . Bu d ü n y a, b ü y ü cü n ü n d ü n y asıy la ayn ı d eğild ir . Bizim d ü n ­ yam ız algılam an ın , an lam an ın gü v en ir liğin e d ay an d ığı h ald e b r u jo'n u n k i k avr an m ası olan ak sız b ir ço k şey iç e ­ rir. O n u n evren i, ak la u ygu n k at egor i ve yapılar ı için e al­ m ayan u çsu z b u cak sız, sü r ek li b ir gizem dir. Algılan an şeyleri alışılm ış olan d an b ü yü lü ge r çe k le ­ re d ö n ü şt ü r m ed e, öğr en d iğin i u n u t m a yön tem i k u llan ıl­ m alıd ır . Çöm ez d ah a ö n ce 'y ap t ığım ' n asıl 'yap m am ası' lazım geld iğin i öğr en m elid ir . D ah a ön cek i b içim sel y ap ı­ lar ın ı ve k avr am sal k at egor iler in i aşm ayı (tr an scen d ) ö ğ ­ r en m eli ve b ir an için ik i evren ar asın d a, 'ger çek ' olan la 'b ü y ü sel ger çek ' ar asın d a k en d in i d o n d u r m alıd ır . D on Ju a n 'm d eyim iyle, ‘d ü n yayı d u r d u r m a lıd ır / Bu n o k t a­ d an so n r a gör m eye, b ilgi ed in m eye, ve gü n lü k algılam a­ lar ın d a b ir ço k in san ın k ap alı o ld u ğu çe v r ed e iş gör en d eğişk en ve gizem li gü çler ü zer in d e egem en lik ku rm aya başlay ab ilir. 'G ö r m e k ', d ed i D o n Ju a n , 'ço ğu kez, am a zor u n lu o lm am ak kaydıyla, san r ısal ilaçlar ın yol açt ığı b ir algıla­ m a a r a c ıd ır ", - b u n lar ın ar asın d a m escalito (p ey ot e), y erb a d e l d iab lo (Jim son o t u , ya d a d at u r a) ve h u m ito (p silo cy b e m an t ar lar ı) yer alm ak t ad ır . Bu n lar yolu yla b r u jo, "olağan d ışı ger çek lik d u r u m u n a" gir m ek için on a d ah a fazla gü ç ve yeti v e r e b ile ce k b ü y ü sel b ir d o st e d i­ n ir. Br u jo , in san lar d an ve d iğe r can lı or gan izm alar d an yayılan ışık liflerin i ve en er ji şek iller in i gö r eb ilecek , r ü z­ ga r d a ve k u t sal su çu k u r u n d ak i gü çler le k ar şılaşab ilecek d u r u m a gelir ve - film ler d e d e olan - gör ü sel den eyim ler gib i ge çm işt e k i y aşam ın d a olan olay lar d an ve b u n lar ın k işilik gelişm esi ü st ü n d ek i et k iler in d en k en d in i soyu t lar . Bu b ilgi, b ir savaşçı o lar ak b r u jon u n savu n m alar ın ı sıkılaşn r ır . Ken d in i b ilm eyi ve fizik sel ar acın a (b e d en ) t ü ­ m ü yle k u m an d a et m eyi sağlar . R u h sal- gö r ü sır asın d a b i­ lin cin i k en d i b ed en in d en , k u ş ve h ayvan im geler in e y an ­ sıtm ayı, b u n u n yan ısır a ço k say ıd a b ü yü sel şekil ve b iç i­ m e d ön ü şt ü r m ey i b aşar ır . C ar lo s C ast an e d a'n m ilk d ö r t k it ab ı b ü y ü cü 'y le ç ö ­ m ezi ar asın d a ge çe n k o n u şm alar ı yan sıt ır : T h e T e ach in gs o f D o n Ju a n (D o n Ju a n 'm öğr et iler i), A Se p ar at e Realit y (Başk a b ir ge r çe k lik ), Jo u r n e y to Ixt lan (Ixt lan yolcu lu ğu ) ve T ales o f P ow er (Er k Ö yk ü ler i). Bu n lar d an ilki p ey ot e tan r ısı M escalit o ile olan gö r ü k ar şılaşm asın a ilişk in ayrın tıları, b ir k ar ga b içim in d e ast r al d ö n ü şü m ü , d at u r a yiyip içm e ve k u t sal m an t ar d an t ü t t ü r m e o t u r u m ­ lar ın ı k ap sam ak t ad ır . Bu r ad a alışılm am ış çöl y et iler in ­ d en b azılar ı, ö r n e ğin k er t en k ele y ak alam a ve "c h o lla" d ik en iyle k er t en k eleler in gö zk ap ak lar ın m d ik ilm esi yer alm ak t ad ır . D ış gö r ü n ü şe gö r e D o n Ju a n 'm Ö ğr et iler i cid d i b ir eser id i ve so n u çt a Kalifor n iy a Ü n ive r sit esi t ar afın d an yayın lan m ıştı. N e v ar k i, t a işin b aşın d an şü p h e cile r ve alay ed en ler çık m ıştır. Bir k er e, h iç k im se , h at t a U C L A ' d a (*) C ast an e d a'n ın tezin i d eğer len d ir en k u r u l d ah il h içk im se, D o n Ju an 'la k ar şılaşm am ış, h at t a fo t o ğr afın ı d ah i gö r m e m iş­ tir. D o n Ju a n , k lasik b ir Yaq u i t ip in e u y m am ak t ad ır ve bir k ızıld er ilin in ay ir d cd ici özelliğin e d e sah ip d eğild ir ; D o n Ju a n İsp an y olca k on u şt u ğu n d an alan çalışm ası sır a­ sın d a b u d ild e t u t u lm u ş el yazm alar ın ın so n r ad an İn gi­ lizceye çevr ild iği iler i sü r ü ld ü ğü h ald e, b u alan çalışm a­ (*) Lo s A n ge le s't e k i Kalifo r n iy a Ü n iver sit esi. sın ın n otlar ı h iç or t ay a çık m am ışt ır ; şim diye d e k d at u r a k u llan an h içb ir Y aq u i'y e r ast lan m ad ığı gib i Cast an e d a'n ın alan çalışm ası yap t ığın ı söy led iği b ö lgeler d e k u t ­ sal m an t ar ayin leri d e b ilin m em ek t ed ir . Başt an b e r i b azı in san b ilim cile r b ir h ayli eleşt ir el y ak laşt ılar . P ey ot e u zm an ı W est o n d a Bar r e , Cast an ed a'n ın ikin ci k itab ı 'Bir b aşk a G er çek lik 'i d er in liği yapay ve ad i b ir sah t e b u d u n b ilım (eth n ogr aph y) olar ak t an ım ­ lam ışt ı. G o r d o n W asso n , C ast an e d a'd an b u çalışm alar ın ar k asın d ak i d o k ü m an lar ı ist e d iğin d e sad e ce p e k yarım yam alak yan ıt lar geçm işt ir elin e. So n z am an lar d ay sa b aşk a b ir y azar , R ich ar d D e M ille, ser t ve d et aylı b ir b içim d e C a r lo s C a st a n e d a ’n ın kirli çam aşır lar ın ı o r t ay a çık ar t m ak için elin d en gelen i yapm ışt ır . D e M ille, San t a Bar b ar a'd ak i Kalifor n iya Ü n i­ ver sit esin d e ön celer i k lin ik r u h b ilim i d er sler i ver en biri id i, 1970 yılın dan b er i d e y azar ve yayın cı o lar ak çalış­ m ak t ad ır . İlk ö n ce C a st an e d a's Jo u r n e y (Cast an ed a'n ın yolcu lu ğu ) adıyla 1975 yılın da yayın ladığı eser d e sessizce ve h iç şü p h e siz alaycı b ir d ille C ast an e d a'n ın ön er isi olan ger çeğin 'o lağan - d ışı' ör n eğin i old u k ça h ır p alam ış­ tır. Kit ap t a yer alan 'o r o sp u ço cu ğu gib i k o şt u m ," ya d a "z ıp z ıp la r ın ız ı k ay b et m ey in * gib i d e y işle r in Şam a n - lsp a n y o l d ili k ar şılık lar ın ın o lu p o lm am ası cid d i b ilim se l so r u la r d o ğu r d u . Bu d ey işle r C ast an e d a'n ın gü n lü k n otlar ın ın gir işler in d e yer alan sayısız t u t ar sızlık ­ lar ı ser gilem ek t ed ir , b u n lar ın b azılar ı b ü y ü cü d en ö ğr e ­ n ilm iş yen i b ecer iler o lm ası açısın d an ön em lid ir ve Cast an ed a'n ın b u n lar ı b aşk a k ay n ak lar d an ö d ü n ç alm ış o la ­ b ileceğin i göst er m ek t ed ir . D e M ille, G o r d o n W asso n 'u n D o n Ju a n 'a yön elttiği b azı d ilb ilim sel it ir azlar ü zer in e, son u n a d e k gitti ve yir- m id ör t dil bilim u zm an ın a y u k ar d a ad ı geçen d eyişler gi­ bi yir m isek iz şü p h eli deyişin yer ald ığı so r u şt u r m a an k e­ ti yollad ı. Yan ıt lar b ir ar ay a get ir ild iğin d e D e M ille, b u n ­ lar ın yü zd e 5 9 ’u n u n İn gilizce d ilin d en k ay n ak lan d ığın ın d ü şü n ü ld ü ğü n ü ve Isp an v o lcad an çevr ilm ed iğin d en tam an lam ıyla em in o lu n d u ğu n u sap t am ışt ır . D e M ille 'n in C a st a n e d a k it ap lar ın ın ge çe r liliğin e olan sald ır ısı salt d ilb ilim sel o lm am ak t ad ır . N it ek im t ar ­ t ışm an ın t em el n o k t alar ın d an b ir i C a st a n e d a ’n ın b ir gü n ce b içim in d e an lat t ığı olaylar ın k r on olojik o lar ak k a ­ rıştığı ger çeğid ir . D ah a ön ce d e d e ğin d iğim iz gib i d on Ju a n 'ın an ah ­ tar n iteliğin d ek i b ü y ü tek n ik ler in d en bir i "gö r m e k " idi. "G ö r m e k " d em işt i C ast an e d a, "d ü n y ad a h erşey o lab ilir an layışı t aşır ve b ü y ü cü t ıp k ı b ir sav aşçı gib i t ü m ü yle açık lan am ayalım k ar şısın d a yerin i alab ilen d ir ." "B aşk a B ir G e r ç e k lik '\ t C a r lo s d on Ju a n ' a ' G ö r ­ m ek n eve b en zem ek t ed ir ' dive so r m ak t ad ır , an cak d o n Ju an b u n u n b ir sü r e sır o lar ak k alm ası ger ek t iğin i sö y le­ m iştir . G ü n lü ğü n d e k i n ot lar M ayıs 1968 o lar ak k ay d e ­ d ild iği h ald e Ixt lan y olcu lu ğu ger i b ild ir im ler le 1962 ye gö n d e r m e y ap m ak t ad ır . Bu r ad a san k i C ast an e d a b ir t e ­ p en in y am acın a yalıtılm ış h ald e b ü yü yen b ir gör ü n m ez çalılık y er leşt ir m işt ir . 'Bu n ok ta* d er D o n Ju a n , "sen in yerin . Bu sab ah sen 'gö r d ü n *, ve işt e b u b ir k eh an et t ir . Bu n oktayı sen 'gör er ek ' b u ld u n ." D e M ille'in gö r ü şü n e gö r e b u t u t ar sızlık lar , an lat ı­ n ın gü ven ilir olm asıy la ilgili cid d i şü p h eler i d e b e r a b e ­ r in d e get ir m ek t eyd i. Ö zellik le k er t en k elen in gö zk ap ak lar ın ın d ik ilm e si k o n u su n d an şü p h e le n m işt i, b ir d e fa olayın o ld u ğu zam an h ava n er ed eyse k ar ar m ak ü zereydi. "C ast an e d a'm n Y o lcu lu ğu Mn d a şöyle yazm ak tad ır : "P arlak ışık t a, çe lik b ir iğn e y e p arlak b ir ip liği h iç y arm ak sız ın y e n i d o ğm u ş b ir b e b ek t ırn ağı ge n işliğin d e can sız f ak at k âğıt in ce liğin d e b ir d e riy i d e le rek y ırt m a­ d an ge çirm işt in . G ü n b at ım ı sırasın d a h av a k ararm ay a y ü z t u t t u ğu n d a sab ır o t u lifin d e n y ap ılm ış ip liği, çoy a (ch o lla) d ik en in in d e liğin d e n geçire rek can lı k ert e n k e le ­ n in gö z le rin i ört m e k için k ırp ışt ırd ığı m in n acık z arı y ırt m ak sız ın d ik m e si n eden iy le, d ah a ön ce h iç d en em em iş v e y in e d ah a ön ce b aşk a b irin i b u n u y ap ark en görm ü ş o lm a­ d ığı h ald e böy le b ir işi b aşarm ış o lm asın d an d olay ı e m i n im C arlo s u t ak d ir edecek sin D e M ille, C ast an e d a'n ın b u im k an sız yetiyi n er ed en d e şip çık ar d ığın ı m er ak etm işti. V e ü st elik b u n u b aşar ıl­ m ış b ir olay o lar ak su n m u şt u . O n u n b u özgü n olayın h ak k ın d a var d ığı k an ı b u n u n T h e H an d b o o k o f So u t h A m erican In d ian s 'G ü n e y A m er ik a Kızıld er ililer in in El Kit ab ı'n d ak i b ir b elgen in yen iden yazım ı o ld u ğu idi. Bu k it ap t a yet en ek sah ib i b ir P e r u 'lu b ü y ü cü n ü n k ar ak u r b ağasm ın gözler in i ve ağzın ı n asıl d ik t iği an lat ılm ak t a­ dır. G ö r ü n ü şe gö r e iki şey D e M ille'e d er t olm u şt u . Bi­ r in cisi C a st an e d a ü çü n cü k it ab ı 'I x d a n y o lc u lu ğu y la U Ç LA 'd a n d o k t o r a ö d ü lü alm ıştı. İk in cisi, D e M ille K a ­ lifor n iy a Ü n iver sit esi yayın ların ın b ilgelik an layışın ı so r ­ gu lad ığın d a ve k e n d i k it ab ı 'C ast an e d a 'n ın Yo lcu lu ğu 'n u , b u n ed en ler i açık lam ak ü zer e piyasaya sü r d ü ğü n ­ d e, ken d isin e k it ab ın ın k en d i ist ek ler in e yön elik b ir yön ­ tem ve gü lü n ç t ak lid er e d ayalı var sayım lar i olm ası n e d e ­ n iyle 'etk in b ir eleşt ir i' su n am ad ığı söylen m işti. Bu n u n la b ir lik t e k it ab ın ger i çevr ilm esi b ir az d a o l­ sa U C LA 'n ın iç p o lit ik asın ca yön len dir ilm işt ir . Ö r n eğin D e M ille, U C LA 'n ın ak ad e m ik k u r u lu n d ak i ik t id ar y a­ p ılan m ası k o n u su n d a b azı ilgin ç e leşt ir iler get ir m işt ir . Böy lece C ast an e d a'n m ak ad e m ik çalışm asın a on ay ver en yön et im k u r u lu ü yeler i, so n r ad an on u n b u ö d ü le yar aşır o lu p olm ad ığı k o n u su n d a t ar t ışm ay a ist ek li o lm am ışlar ­ dır. P ek açık b ir şe k ild e d o k t o r lu k u n van ı ver ilm esin in , k en d isin i d o ğr u lu ğu n t o p lu m sal o lar ak y ap ılan d ığı o lgu ­ su n a ad am ış b ir d ü şü n ü r olan P r o fe sö r H ar o ld G ar fin kel t ar afın d an d e st e k le n d iği b elli o lm u şt u r . G ar fin k e l C ast an e d a'y a tezin i ü ç k ez yen iden yazm asın ı rica et m iş­ tir ve G ar fin k e l'in m e sle k t aşlar ın d an b ir i olan A r n o ld M an d ell, C a st an e d a'n m k ast en h ayali b ir b u d u n b e t im i (et n ogr ap h y ) tez o lar ak ver m e d u r u m u n a geld iğin i h is­ set t iğin i söylem iştir . Bu , D o n Ju a n 'd a n d ah a ço k Cast an ed a'n m ger çek b ir b ü y ü cü o ld u ğu n u çağr ışt ır m ak t ad ır . 1980 yılın da 'T h e D on Ju an P ap e rs' (D on Ju a n Be l­ geler i) ad ıy la b asılan b ir son r ak i k it ab ın d a R ich ar d D e M ille, C a st a n e d a 'n m ak ad e m ik gü ven ilir liği h ak k ın d a t ar t ışm asın a d evam et m iş ve u ğr aşlar ın d a b elk i d e b ir az t ak ın alı h ale geld iğin i göst er m işt ir . Cast an ed a'y ı b u ar a­ d a P ilt d ow n H o a x (P ilt d ow n A ld at m ası) ile k ar şılaşt ır ­ m ış ve d ah a so n r a d a on u n h ak k m d ak i yan lış verileri d e ­ ğiştir m eler i ve d iğe r b azı şeyler in yan ısır a d oğu m t ar ih i­ n i d e d ü zelt m eler i için - d o ğu m tarih in in 1925 o ld u ğu n u t esb it e t m işt i- "Ç a ğd a ş Yazar lar " ad lı yayın evin e yazılar yazm an ın sık ın asım b ile yü klen m iştir . Bu n u n la b e r ab e r D e M ille'n in d ah a son r ak i k it ab ın ­ d ak i ilgin ç özellik ler in d en bir i, Cast an ed a'y i öğr en ci o la­ r ak şah sen tan ıyan ve b en zer i b içim d e şam an lık çalışm a­ sı yapan Ba r b ar a M y e r h o ff ile geçen u zu n ca b ir k o n u ş­ m adır . C ast an e d a k en d isin in Yaq u İ b ü y ü cü lü ğü n ü ar aş­ tırd ığın ı ön e sü r m ek t e ik en , M yer h off, H u ich o l Kızıld e ­ rililerin in ve ö ze l o lar ak d a C ast an e d a'n m so n r ad an t a ­ n ışt ığı R am o n M e d in a isim li o lağan ü st ü b ir şam an ın y ö n t em ler in d e u zm an laşıy or d u . C ast an e d a, ‘Bir Başk a G e r çe k lik ’ te geçen b ir olayı - D on Ju a n 'ın ar k ad aşı G en ar o ’n u n d ik b ir çağlayan ı en lem esin e at lar k en b ü yü lü d ok u n gaçlar ıy la çağlay an a t u t u n m ası - ger çek b ir H u ich ol olayın d an öd ü n ç alm ış olab ilir . Ba r b a r a M y e r h o ff ve b ir b aşk a ü n lü in san b ilim ci P e t e r Fu r st , ü çyü z m et r e aşağıd ak i k ay gan k ay alık lar a d ö k ü len b ir çağlayan ı k u ş gib i sıçyar ak en lem esin e g e ­ çen Ram on M ed ın a'y ı ger çek t en izlem işler d i. M ed in a, 'ö b ü r d ü n yaya d ar b ir k ö p r ü d en geçen ' şam an ın d en gesi­ n i ser gilem ek t ey d i. M y er h o ff D e M ille’e, Cast an e d a'n ın on a b ü yü cü D o n G e n ar o 'n u n d a b en zer şeyleri y ap ab il­ d iğin i ilett iğin d e, o n u on aylayan bir dille, n e den li sevin ­ d iğin i söylem işt i. “G ö r ü n e n o ki, C ast e n ad a b ir ayn aydı ve h ik ayeleri h er çeşit k ayn ak tan , b en d ah il, ö d ü n ç ald ı­ ğı ver iler i y an sıt ıy or d u ” d iyor M yer h off. Ö r n e ğin ’G ü ç Ko şu su (G ait o f P ow er ) o lar ak bilin en h ızlı gizem k o şu ­ su , bir olasılık la T ib e t gizem ciliğin d en alın m ad ır ve D on Ju an 'ın sah ip o ld u ğu yetilerle b aşk a in san b ilim sel, u yar ı­ cı (p sy ch ed elic) ve o k k ü lt k ay n ak lar ar asın d a k esin k o ­ şu t lu k lar yer alm ak t ad ır . Bu n u n la b e r ab er C ast an e d a, Rich ar d D e M ille t ar a­ fın d an acım asızca eleşt ir ilm işse d e, on a yar d ım a gelm ek ist ey en ler d e olm u şt u r . Bu n lar d r .n b ir i şam an lık k o n u ­ su n d a ay r ıcalık t aşıyan yet k e k işi o lar ak M ich ael H ar n e r 'd ır . A m azo n d ak i u y ar ıcı (p sy ch e d e lic) İn isiyasyon u n d an d ah a ön ce söz etm iştik. H ar n er , d o ğr u b içim d e, esr im eye (ecst asy) u laşm a ya d a d ü n y alar ar asın d ak i y a­ rık t an ge çiş tek n ik ler in in tü m şam an k ü lt ü r ler in d e b e n ­ zer lik taşıd ığın ı or t ay a k oyd u . D iğe r b ir d eyişle C ast an e ­ d a, b ir şeyler i ö d ü n ç alm ış olab ilir , am a u yd u r m am ışt ır . C a st a n e d a k it ap lar ı, b ir şam an ın n asıl d av r an m asın ın b ek len d iği k o n u su n d a öz olar ak d o ğr u h ik ayeler d ir . D a ­ h a d a öt esi C a st an e d a’ya şam an d ü n y asın ın k or k u lu ge r ­ çek ler in i k am u oy u n u n d ik k at in e su n m asın d an d olay ı m ü t eşek k ir olu n m alıd ır . M ich ael H ar n e r h alen b u gö r ü şü savu n u r , D o n Ju ­ an Y az ılar ı’n d a C a st a n e d a ’n m çalışm asın ı b et im le r k en on a % 110 geçer li n ot ver m işt ir , çü n k ü d er in b ir ger çeği ge t ir m e k t e d ir ö n ü m ü ze. Ö z gü n ay r ın t ılar sa h er zam an so r gu lan ıp d o ğr u lan ab ilir . N e w Y o r k 't ak i t an ın m ış b ir yayın cın ın o n u r ed d e t m e sin d e n so n r a H ar n e r , Cast an ed a'y a 1 9 6 0 'lar d ak i el y azm alar ın ı d ü ze n le m e d e b izzat yar dım cı olm ayı ön erm işt ir . H ar n e r , C ast an e d a'n m b aşlan gıçt ak i am acın ın k an ­ d ır m aca ile p ar a k ır m ak o lm ad ığın a in an m ışt ı, an cak d a ­ h a son r ak i k it ap lar ın ı, D o n Ju a n efsan esin in git gid e b ü ­ yü yen b ir p o p ü le r lik k azan m ası ile u y d u r m a öy k ü ler le sü sle m iş o lab ile ce ğin i d ü şü n ü r . Ba r b a r a M y e r h o ff d a, C ar lo s'u n gen eld e b ir şam an gib i d avr an d ığın ı d o ğr u la­ m ışt ır . Bar b ar a'n ın k ü çü k o ğlu n d ak i b ağır sak ilt ih ab ım iy ileştir m esi ve b o d r u m k at ın d ak i yab an cı failler le m ü ca­ d ele et m esi iyi ve k öt ü gü çler le içsel b ir m et afizik k ar şı­ laşm a gib i gör ü n m ek t ed ir . C a r lo s C a st a n e d a t ar t ışm asın d an d o ğan şey, C a r ­ lo s'u n b izzat gö r ü u st ası o lm a o lasılığı ve b ir ç o k şam an b ak ış açısın ı ger çek , k ısm en ge r çe k ya d a ge r çe k o lm a­ yan b ir var lık olan D o n Ju a n ’m k im liğin d e yaşat m asıd ır . Bu b ak ım d an bilin ç k on u m u ve algılam ayla ilgilen en bir i için D o n Ju a n 'm ger çek ya d a ge r çe k d ışı o lu şu ön em li d e ğild ir , çü n k ü d ü zm e ce b ir öy k ü b ile o lsa y et er in ce in an d ır ıcıd ır , ilgin çt ir ki, d ah a son r alar ı yazılm ış C a st a ­ n ed a k it ap lar ı, 1984 yılın da yayın lan m ış o lan "T h e Fir e W it h in "gib i, b azı b ask ılar ın d a ok u y u cu y a ‘r o m an ’ o la ­ r ak su n u lm u şt u r . LYN N ANDREW S'UN İŞE KARIŞM ASI Belk i Car lo s Cast an e d a'n ın d işi b ir karşılığın ın o r t a­ ya çık m ası k açın ılm azd ı. Z am an ı geld iğin d e o Ly n n V. A n d r e w s şe k lin d e o r t ay a çık t ı. T ıp k ı C a st a n e d a gib i on u n d a k olay b u lu n m az şam an öğr etm en ler i var d ı. Y al­ n ız on u n k iler tah m in ed ileceği ü zer e k ad ın d ı. Cast an ed a'n ın d o n Ju a n ' ı v e d o n G e n a r o ' su v ar k e n , An d r ew s'u n d a Ru b y Bo l Reis (Plen t y Ch iefs) ve Agn es Islık-, çi G e y ik (W h ist lin g E lk )i var d ı. N it ek im C ast an e d a, az ­ gın , u zlaşm az b ir d işi o lan la Cat alin a t ar afın d an am an ­ sızca izlen ir k en , A n d r e w s, Kır m ızı K ö p e k (Red D o g) ad ın d a k or k u n ç b ir er k ek d ü şm an a sah ip t i ve t ıpk ı C a r ­ los C ast an e d a gib i d en eyim ler in in t ü m ü n ü n ge r çe k o l­ d u ğu n u ileri sü r ü y or d u ! C a st an e d a'd a n far k lı o lar ak Ly n n A n d r e w s'u n b i­ reysel yaşam öy k ü sü d ah a yen idir . Şu an k ırk lı yaşlar ın so n u n d a b u lu n u y or . Sp o k an e yak ın lar ın d ak i b ir b ü yü k çift lik t e yet işm iş ve 14 ü n e ge ld iğin d e ailesiyle b ir lik t e Lo s A n ge le s'a taşın m ışt ı. Ü n iver sit ed e p sik o loji ve fe lse ­ fe eğitim i ald ı, b ir zam an b o r sa- t ellallığı, film - yapım cılığı yap t ık t an son r a Bever ly H ills’d e san at eser ler i alım sa ­ tım ıyla u ğr aşt ı. Yaşam ı Bel Air 'in zen gin , gözalıcı se m t ­ ler in d e geçiy or d u . Bir san at m ü şt er isi için G u at em ala'y ı ziyaret et t iğin d e tü m yaşam ı d eğişti. Bir san at k o lle k siy o n cu su için b ir b e r e k e t k u şağı ar am ak ü zer e u çak la G u at e m ala Cit y ’e gitti. Bu r ad a k al­ d ığı sü r e için d e T ik al- P e t e n 'd e k i M aya yık ın tıların ı d a ziyaret etti. Bü y ü k Ja g u a r T ap m ağın d ak i h iyer oglifler in ar asın d a saygılı b ir k o r k u y la d o laşt ığı sır ad a k ay b old u . Be r ek et ver sin u zu n b oy lu b ir Kızıld er ili gö r ü n d ü ve on a k en t e n e yolla d ön e b ileceğin i so r d u . Ad am yolu gö st e r ­ d iğin d e o d a b u iy iliğin e k ar şı o n a yirm i d o la r ver d i. So n r a ad am o n a d ik k at lice b ak t ı. "Kad ın Bü y ü cü - H e ­ k im " (M ed icin e W om an ) ad lı b et iğin d e b u n u şöyle d ile get ir iy or d u : "'B an a v e rd iğin bu p ara se n i b ağlar dedi. 'K ırk d ö rt gü n için d e san a i k i y ard ım cı gö rd e re ce ğim . İ lk y ard ım cı d işi olacak . O san a d ost olm ay acak . D o st lu ğu n u sen k e n ­ d in k az an m alısın . San a b ir d e e rk e k y ard ım cı gön d e rece­ ğim , se n in iz in i sü re c e k . ' So n ra y irm i d o larlık b ak n o t u ortad an ik iy e y ırt ıp b an a u z at ırk en 'sak la b u n u d e d i.(l)" A n d r ew s, k afası k ar m an çor m an o ld u ğu h ald e G u a ­ t em ala C it y ’e d ö n d ü , o r ad a b ir t ü ccar d a ar ad ığı k u şağı b u ld u ve Lo s A n ge le s'a ger i d ön d ü . İk i ay ge çm işt i ki ön celik le St ieglit z fo t o ğr aflar ın a ayrılan b ir ser giyi ziyar et i sır asın d a, M c Kin n ley 'in ço k gü zel b ir Kızıld e r ili sep et in i gö st e r e n fo t o ğr a fı çek t i on u . Se p et in ü st ü n d e b ir yılan la b ir y u n u su ya d a şim şe ­ ği an d ır an k ar m aşık b ir şekil var d ı. O ak şam gizem li r ü ­ y alar ın d an ilk in i gö r d ü . Bu r ü yad a gözler i p a r lak cilalı ayn aları an d ır an b ir Kızıld er ili k ad ın ı o n a b ir 'evlilik se ­ p et i' ver iy or d u . E r t e si gü n , r ü yasın ın ver d iği esin le An drew s> d ah a ö n ce gö r d ü ğü fo t o ğr afı sat ın alm ak için san at galer isin i ar ad ı. Böy le b ir fo t o ğr afın o r ad a yer alm ad ığın ı o n a söy ­ led ik ler in d e ise şaşır ıp k ald ı. İşt e, y aşam ın a egem en o l­ m aya b aşlay an alışılm am ış olaylar zin ciri b öy lece b aşlad ı. D ah a so n r a Be l A ir ’d e ver ilen b ir p a r t id e Ly n n A n d r e w s, "Se v en A rro w s"u yazan , ü n lü şa m a n - y a z a r H y em e y oh st s St o r m ile tan ıştı. Evlilik sep et in i o n a so r ­ m ak fır sat ın ı b u ld u . St or m ise b u sep et i y aşam ın d a yal­ n ızca b ir k ez gö r d ü ğü n ü , am a k im d e o ld u ğu n d an a r a k h ab er i o lm ad ığın ı söy led i. Eğe r on u b u lm ak ist iy or sa, Kan ad a'd a M an it o b a'd ak i C r e e Rezer vasy on u n d a y aşa­ yan Agn es Islık çı G e y ik ad lı b ir bü yü cü - h ek im olan k a ­ d ın la b ağ k u r m ası ger ek t iğin i söyled i. Şayet A gn es'i b u l­ m ak zor olu r sa - çü n k ü p e k yer in d e d u r m azd ı - r ezer ­ vasy on d a yaşayan "R u b y rBol Reis' isim li b aşk a b ir k a­ dın on u n n er ed e k ald ığın ı b ileb ilir d i. An d r ew s'İn "Kad ın Bü y ü cü - H ek im " ad lı k it ab ın d a an latt ığın a gör e, h em en u çak la W in n ip eg'e gitti; or ad an b ir ar ab a k iralayıp Cr ow ley'in k u zeyin d ek i rezer vasyon a u laşt ı. Bu r a d a Ru b y Bo l Reİs'le b u lu şt u ve on u n la 'b ir t ar z in isiyasyon a' gir d i. Bu n d an so n r a Ru by, on u Agn es Islık çı G e y ik 'le b u lu şt u r d u . A n d r ew s b u n u şöyle an lat ­ m ak t ad ır : "So n u n d a o n u b u ld u ğu m d a görd ü ğü m k ad ın rü y am ­ d ak i k ad ın d ı. O n a 'A g n e s d e d im 'N e y ap ıy oru m ben , n e d ir bu o lan lar? B e n sad e ce o se p e t i sat ın alm ak ist e ­ m işt im .' A gn e s gü ld ü : 1B u se p e t an c ak h ak e d ilir . O n e sat ılır, n e d e alın ır. O çok k u t sal b ir n e sn e d ir ' Son ra b a­ n a on u n , h ep im iz d e v e T o p rak A n axn ın şifası ile h ep im i­ z in için de b u lu n an e rk ek v e d işi d e n ge sin i gösteren sim ­ ge y i t e m sil e t t iğin isö y le d i.(2 )" So n r ad an k eşfet t iği gib i, ger çek evlilik sep et i, b u n a h iç d e h ak k ı olm ad ığı h ald e Kır m ızı Kö p e k (Red D o g) isim li b ir b ü y ü cü n ü n elin d ey d i. A n d r ew s şim d i sep et i on u n elin den alm aya u ğr aşacak t ı. Ve ar aşt ır m a, son u n d a d ah a d erin b ir b oyu t k azan d ı. A n d r ew s’u n Ru by Bol R e­ is ve Agn es Islık çı G e y ik 'in yan ın d a çöm ezliğe b aşlam a­ sı, yaşam ın d a on u n d işi r u h sallığın d an k ay n ak lan an şid ­ d et li b ir b ü y ü se l çö zü m lem e ge lişe r e k d er in b ir d ö n ü ­ şü m etk isi bır ak tı. Bu n u n la b ir lik t e A n d r ew s'u n izled iği yol in an ılır g i­ b i gör ü n m ü y or sa d a, şu an yazıların ı çevreleyen , gizli ay­ r ıcalığı olan şam an k ad ın t o p lu m u n a k ab u l ed ilm e id d ia­ sı - Kalk an lar ın Kızk ar d eşliği (Sİst er h ood o f t h e Sh ield s) - ve b ir ç o k t ar t ışm ay a yol açan k ızıld er ili in isiy asy on p r at ik ler in i t an ım lam asıd ır . Kad ın Bü y ü cü H e k im ad lı k it ap t a An d r ew s k en d isi­ n e b ir ceylan ın b ar sak lar ın ı çık ar m ası ve h en ü z sıcak d u ­ r u m d a b u lu n an k alb in i yem esin in b u y r u ld u ğu n u ve b ir b aşk a d e fasın d a d a çad ır d a b ir gr u p k ab ile b ü y ü ğü n ü n ö n ü n d e çır ılçıp lak soy u n m ası ist en d iğin i söy lem ek t ed ir . Bu u y gu lam alar M an it o b a Y e d ile r in d e h iç b ilin m em e k ­ t e d ir ve k itab ın ı ok u yan C r e e t op lu lu ğu ü yelerin in ç o ğu ­ n u k ızd ır m ışt ır . Ayr ıca A gn es Islık çı G e y ik ile Ru b i Bol Reis ad lar ın ın h iç in an d ır ıcı o lm ad ığım d a söyler ler . Bu r ad an h ar ek et le M oh aw k Kızıld er ililer in in O n t ar io 'd a çık an gaze t e le r i Ak vvesasn e N o t e s'u n yazar lar ı, 1987 yılın da Lyn n A n d r e w s'u k on u şm a t u r lar ı y ap an ve h er şeye k olay k an an b eyaz ad am lar d an b u gö st e r iler için p a r a alan ‘n aylon b ü y ü cü h ek im ler 5 list e sin d e k i b ir k aç isim d en biri olar ak göst er m işler d ir . Ly n n A n d r ew s ar t ık k on fer an s t u r lar ın a çık m ad ığı ve b u n u n yerin e b ir e b ir şam an d an ışm an lığı yap t ığı h al­ d e yayın lad ığı şeyler le ilgili an laşm azlık lar h âlâ sü r e ge l­ m ek t ed ir . A n d r ew s b ir b e st - se lle r olan Kad ın Bü y ü cü H e k im (1981) k it ab ın d an so n r a 'Fligh t o f t h e Seven t h M oon ' (Ye d in ci Ay'ın u çu şu ), 'Jagu ar W om an ' (Jagu ar Kad ın ), 'St ar W om an * (Yıld ız Kad ın ) ve d ah a yakın za­ m an d a ’Cr y st al W om an ' (Kr ist al Kad ın )'ın d a yer ald ığı b ir dizi b aşar ılı eser yayın ladı. "Kr ist al Kad ın " ad lı y ap ı­ t ın d a Avu st r aly a yerlileriyle olan şam an ca ilgisin i an latır. Bu r a d a d a gü çlü k ler le k ar şılaşm ış, an latt ık lar ı b u r ad a d a in an ılırlığı zor lam ıştır . A n d r e w s, Kr ist al K a d m 'd a A gn e s Islık çı G e y ik 'in d e k en d isiyle b ir lik t e A vu st r aly a’ya geld iğin i ve G in ev ee ad ın d a yerli b ir k ad ın la b ir lik t e y olcu lu ğa çıktıkların ı ve Ku ze y Y ö r e le r in d e k i A y er s Kay alık lar ın d an 150 m il u zak lık t a b u lu n an özel b ir t ör en m er k ezin e geld ik ler in i an latır: "G it m e k ist e d iğim iz y e r ü st d ereced en y a d a şifacı n it e lik t e b irçok y e rli k ad ın ın b ilgiy i çöm ez leriy le v e b ir­ b irleriy le p ay laşm ak ü z ere b ir aray a ge ld ik le ri az bilin en b ir k öy dü . B u lu şm aların ın giz li y ap ıld ığım sö y le m işt i b an a A g ­ n es, çü n k ü d işi gü cü n b ir aray a ge lm e sin e k arşı çık an b ir­ çok sav aşçı toplu m v ard ı.(3)" A n d r ew s ayn ı zam an d a, yerli k ad ın lar ın gen iş çap t a b ir ar ay a t op lan d ığı ve çıp lak b ed en ler in b an d ik u t (*) ya­ ğıyla o ğu ld u ğu b ir k ab u l t ör en in d en sö z ed er . A n cak b u an lat ılan lar yöre sak in ler in in ve Yer li Kü lt ü r ü ü zer in d e yetk ili olan u zm an k işiler in k afasın ı k ar ışt ır m ışt ır . Pitjan t jat ja r a Ko n se y Başk an ı Y am i Le st e r , Ly n n An d r ew s'u n O r t a A v u st r aly a'd a, P it jan t jat jar a t op r ak lar ın ı ziy ar et et t iğin i gö st e r e n b ir k ay ıt ın b u lu n m ad ığın ı ve k im sen in on u n ziyaretin i an ım sam ad ığın ı belirtm iştir. Le st e r ayr ıca G in evee diye h er h an gi b ir Yerli adın ın b u lu n m ad ığın ı, b an d ik u t lar m ise b u yör eler d e ot u z yıl­ d ır gör ü lm ed iğin i, sö zü ed ilen Kad ın lar Kon seyi ü yeler i­ n in ise on u n tör en in i 'gü lü n ç* b u ld u k lar ın ı ek lem işt ir . D ah ası, k it ab ın d a k u llan ılan Ko o r i sö zcü ğü O r t a Avu st u r alya yer lilerin in d eğil, V ict or ia ve N e w So u t h W ales Yer liler in in t an ım ın d a ku llan ılır. Bü t ü n olan lar ın en k ö ­ t ü sü b elk i d e G ö çm e n D air e si k ay ıt lar ın d a Lyn n An dr ew s'u n Avu st r aly a’yı sad e ce ik i h aft a için , 24 H azir an ~9 T em m u z 1986 ar ası ziyaret ett iğin in - sır a d a n bir ziyaret­ ten fazlası için kısa b ir zam an - gör ü lm esid ir . Şu r ası açık ­ t ır ki A n d r e w s, Ye r lile r le ilgili ilk eld en p e k az b ilgi ed in m işt ir . Bu d a k it ab ın d a açık ça gör ü lm ek t ed ir . (4) Böy lece, tıp k ı C a st an e d a gib i, Ly n n A n d r e w s'u n d a yazıların ı çevr eliyen b ü y ü k so r u işar etler i b u lu n d u ğu g ö ­ r ü lm ek t ed ir . A m a o n u n şam an ca gör ü şler iy le ilgili o la ­ r ak n e y ap m am ız ge r e k ir ? în isy asy on lar ı ve b ü y ü sel se ­ r ü ven ler in in ö zgü l ay r ın t ılar ı v e r d ik ler i yan ıt t an d ah a fazla so r u lar o lu şt u r u y o r lar sa, h iç o lm azsa k ad ın ın k e n ­ d isin d en gelen fay d alı bilgiler var m ıd ır ? C a st an e d a'd a o ld u ğu gib i Ly n n A n d r ew s'u n b ir ey ­ sel felsefesi d e h er n e k ad ar h izm et ettiği özgü n çevr e t a­ r afın d an b ir b içim d e r en k len d ir ilm işse d e d in lem eye d e ­ ğer d ir . So n zam an lar d a k ad ın r u h sallığı ü zer in e yazılm ış ve içle r in d e M er lin St o n e 'u n !W h en G o d \vas a \vom an ' (Tan r ı b ir Kad ın k en ), Bar b ar a G . W alk er 'ın 'En cyclop ed ia o f W om en s M y st e r ies1 (Kad ın G izem ler i A n sik lo p e ­ d isi), St ar h aw k 'm T h e Sp ir al D an ce an d D r e am in g th e D a r k 1 (Sar m al D an s ve Kar an lığı D ü şlem ek ) ve Z . Bu d ap e st 'in T h e H o ly Bo o k o f W om en s M y st er ies' (Kad ın G izem ciliğin in Ku t sal Kit ab ı)n ın d a yer ald ığı b ağlam d a Lyn n A n d r ew s'u ele alır sak on u n ger çek t u t k u su n u n n e­ r ed e yat t ığı ço k d ah a b elir gin leşir . O n u n m isy on u esas o lar ak şam an lığı, 'k ad ın gizem ler in in ' b ir b içim i o lar ak d eğer li k ılm ak , k ad ın lar a gezegen im ize y en id en k u t sal b ir b ak ış açısı k azan d ır m ak gör evin i yü klem ekt ir. 1987 yılın da 'M agical Blen d ' (Bü yü lü H ar m an ) d e r ­ gisin d e çık an b ir sö y le şid e Ly n n A n d r ew s b ir ey sel e ği­ lim ler in e b o lca açık lık getirir: "B u d ü n y ad a y e rli k ü lt ü rle rin T o p rak A n a ü z erin e b ilgile ri v ard ır v e o n a d o ğru sü rü k le n m e n in n e d e n i de b u d u r... T o p rak A n an ın d e n ge siy le ilişk isi olan Şam an - lık , b u gü n b e lk i d e d ü n y an ın so ru n u n a y an ıt o lu şt u r­ m ak t ad ır. V e b u so ru m lu lu ğu n y ü k ü n ü n B at ılı k ad ın lar­ d a o ld u ğu n u d ü şü n ü y oru m . O T D ü n y a en erjisin in d o ğu şt an d işi o ld u ğu n a işar et e t ­ tikt en son r a devam ed er : "K ad ın lar d ü n y an ın u m u d u d u r , çü n k ü e ğer d oğru v e gü v e n ilir b ir y old an gü ç alırlarsa - d işi b ir y old an - er­ k e k le re n asıl y aşan acağın ı v e y ery ü z ü d e n ge sin in n asıl ge ri get irileceğin i öğret eb ilirle r A n d r ew s, şam an lığın Kalk an lar ın Kızk ar d e şliği'n e gir en h er ü yen in k olayca an layacağı b ir çeşit evren sel dil o ld u ğu savın d a k ar ar lı gib id ir . 'M agical Ble n d 'd e şöyle der: *H iç d ille rin i b ilm e d iğim h ald e T ib e t t e y a d a Lap o n y d d ak i b ir şam an a gid e b ilirim v e o n u n la k u su rsu z ca an laşab iliriz , çü n k ü ru h u n d ili ay n ıd ır . Gü cü n k ay n ağı h ep ay n ıd ır- d işid ir.(6 )” Kısa sü r e ön ce yayın lan an 'Sh ap e Sh ift e rs: Sh am an W om en in Con t em p o rary So c ie t y ' (Biçim D eğişt ir en ler : Ç a ğd aş T o p lu m d a Şam an Kad ın lar ı) ad lı yapıtın b ir b ö ­ lü m ü n d e A n d r ew s, Kızk ar d eşliğin b ir leşt ir ilm iş b ir gizli h ar ek et o ld u ğu n u d a se z d ir ir b ize - o r t ak am acı olan gizli b ir eğilim : "K alk an ların K ız k ard e şliği k e n d in i ge rçe k le şt irm e d o ğru lt u su n d a çab a gö st e re n k ad ın ların giz li t o p lu lu ğu ­ du r. T oplu lu k , k ad ın ların e sk i ge le n e k le ri ü z erin e k u ru ­ lu du r. G e rç i öz ü n d e z am an ın ih t iy açları n ed en iy le üy ele- t in t ü m ü A m e rik alı K ız ıld e rililerd i, am a şim d i b aşk a ırk ­ lard an k ad ın lar d a K ız k ard e şliğe k ab u l ed ilm ey e b aşla­ m ışt ır. B ilge liğim iz i p ay laşt ığım ız d a ge z e ge n e b ir d e n ge getirm ey e y ard ım cı olabiliriz .. B an a ilgin ç ge le n , A v u st raly a o lsu n , A f rik a, K an ad a y a d a Y u catan o lsu n t ü m y e rli ge le n e k lerd e d il ay n ıdır. Sö z c ü k le ri k u llan m ad an an laşab iliriz , çü n k ü t e m e l y aşam - gü c ü e n e rjisi T o p rak A n a d an y ay ılm ak t ad ır... K ü lt ü rle r arası ile t işim k u rab iliriz . B e n ce K alk an ların K ız k ard e şliği k o n u su n d a ö n e m li b irşe y d ir bu. T ü m ü y le t ek b ir ge le n e k ü z erin d e o d ak laşm am ışt ır. D ü n y a çap ın ­ d a sah ip o ld u ğu m u z h erşey in ü z e rin e şim d i çiçek t oz u serp erek ü re m e sin isağlıy o ru z .O Y In san b ilİm açısın d an ço k b asit le şt ir ilm iş o lm asın a kar şın b öyle b ir b ild ir in in b ü y ü k ‘b ir çoşk u y u için d e t aşı­ d ığı açık tır . Bu ayn ı zam an d a er k ek en er jiler in in şam an * lık t a ist er ist em ez d ah a az r ol oy n ad ığı izlen im in i d e v e ­ rir. O y sa şam an lık ü zer in e çalışan b ir ço k çağd aş y azar a gö r e cin siyet (gen d er ) k o n u su (*) gen eld e m it sel bilin cin ar aşt ır ılm asın d an d ah a az ön em t aşım ak t ad ır . An d r ew s, n e yazık ki gö r ü şü n ü ö zgü l b ir d o ğr u lt u d a k u t u p laşt ır m ışt ır . O n u n k it ap lar ı, k ısacık d a o lsa ziy ar et ett iği h er k ü lt ü r d e şam an lığm d eğer in i ar tt ır an gizli, d işi t op lu lu k b u lm ak için açık ça d u y d u ğu bir eysel ger ek sin im i yan sı­ tır. Böy lece ger çek t e var olan ın açık lam asın d an ço k k en ­ d i ar zu lar ın ın b ir yan sım asıd ır . V e n ih ayet Ly n n A n d r e w s'u n k işisel felsefesi, d ü n ­ yan ın b ir gezegen o lar ak far k ın a var ılm asın ı h ızla d e s­ tek lem e ih t iyacın ı, b u n u d a b ir in in h em b ir eysel o lar ak h em d e t o p lu o lar ak d ile ge t ir eb ileceğin i d er in d en d u ­ yu m sayan b ir sezgid en k ay n ak lan m ak t ad ır . “Şam an lığı ö ğret m e m in n e d e n i p sik o lo jin in gerçek ­ t e siz e k e n d i k e n d in iz in ö ğre t m e n i olm ay ı ö ğret m e m e si­ dir. B en ce biz im k e n d i y an sım alarım ız ı görm ey e v e in ce­ le m e y e b aşlam am ız için k e n d i iç im iz d e k i b u d u rgu n n ok t ay a d erin d en b ak m am ız gerek m ek t ed ir. B e n im y ap t ığım in san ları aşağıy a, öz e çe k m e k t ir. T ıp k ı so ğan ın k at m an ları gibi, k o şu llan m an ın tü m t ab a­ k aların ı göz lerim . G e rçe k t e k ork u ların ız ın y e r ald ığı aşa­ ğıd ak i y ere u laşm an ız için t ab ak aları y ırt arım . Y ok sa bu k at k at ö rtü lü lü k y ü z ü n d en d ü n y ay ı gerçek t e o ld u ğu gib i gö rm e şan sın ız olm az . G ö rü n ü n p e ç e si v ardır. A y d ın lan ­ m a olay ı bu peçelerin sö k ü p at ılm asıd ır.. (8 )" Ve d ah a gen iş b ir t ab an d a, k en t şam an ı tipin i çizer ­ ken : “A rt ık b u f alo av lam ıy o ru z ; n ü k le e r b ir d ön e m d e n sağ k u rt u lm ay a v e b ilge liği b ilin çliliğin y e n i y o lu n a ge t ir­ m ey e çalışıy oru z . E ğe r T o p rak A n ay ı şu an iy ileşt irem e z sek h erh an gi b ir gelen eğe sah ip o lm a şan sın ı h iç bu lam ıy acağız .(9Y > Bu r a d a ge r çe k Ly n n A n d r e w s'u d in le d iğim izd e n k u şk u lu yu m . D o ğr u su , şü p h eli yazılar ın ın d est eği o lm a­ d an d a o b u k on u m a, yan i b u gü n d ü n y ad a şam an lığa il­ gin in er iştiği gü çlü b ir ik im e geleb ilir d i. Bu sözler en azın d an ger çeği seslen d ir m ek t ed ir . 8. BATIDA ŞAM ANLIK E ğe r Car lo s C ast an e d a ve d ah a yakın d ön em için d e Lyn n A n d r ew s in san lar ın d ik k ad er in i şam an lığa çek m ek için ço k şey y ap m ışlar sa d a b u sü r eç için d e b elir li zıt laş­ m alar a n ed en o lsalar d a b u k o n u d a ço k d ah a gü çlü bir yak laşım o lar ak M ich ael H ar n e r 'ın çalışm alar ın ı k ab u l et m em iz d o ğr u olu r . C ast an e d a ve A n d r ew s şam an lık alan ın d a zayıf d u ­ r u m d a k alır lar k en , H ar n e r h em ak ad em ik ve h em d e u y ­ gu lam acı b ir şam an o lar ak k u şk u su z b ir gü ven ir liğe sa ­ h iptir. Şü p h e siz (M ir cea Eliad e'n in yakın zam an d a ö lü ­ m ü n d en b u yan a) şam an lık k o n u su n d a d ü n y a ü zer in d e ö n cü yetkeye sah ip b ir isi o lar ak H ar n e r , C o lu m b ia'd a, Y a le 'd e ve Be r k eley 'd e k i C alifo r n ia ü n iver sit eler in d e k o n u k p r o fe sö r , ve ayn ı zam an d a N e w Yo r k 't ak i Yen i T o p lu m sal A r aşt ır m alar O k u lu n d a d o çe n t d o k t o r g ö ­ r evler in d e b u lu n m u şt u r . Ay r ıca şam an lık d ü n y asın ı d a d olay sız o lar ak d en ey im lem işt i. W in t u n , P o m o , C o a st Salish , Lak o t a Sio u x ve Jıv ar o şam an lık lar ın ı in celem esi­ n in y an ısır a d ö r d ü n c ü b ö lü m d e t an ım lad ığım ız P e r u A m azon yör esin in C a n ib o Kizıld er iler in in k ab u l gö r ü ­ sü n d e (in it iat or y visıon ) b u lu n m u şt u . H ar n er , şam an lık u y gu lam alar ın ın u z m an in san b ilim cile r in t e k e lin d e n k u r t ar ılm ası ve in san gü cü h ar ek et i için e sık ıca y er leşt i­ r ilm esin e h er k est en fazla k at k ıd a b u lu n m u şt u r . Bu yolla şam an ger çeğin e ait d en eyim ler i Bat ık lar ca için e gir ileb i­ lir kılm aya yar dım et m işt ir . Su n d u ğu yön tem , özü n d e te­ m el şam an lık k u r allar ın a sad ık k alar ak ve u yarıcı ilâçlar (p sy ch ed elics) k u llan m ad an Bat ılı t o p lu m a ad ap t e e d i­ len b ir sen tezd ir . E sas o lar ak E sa le n En st İt ü sü 'n d e yer alan U lu slar a­ r ası İn san lar ası İlişk i Ö r gü t ü ve A m er ik a Bir le şik D e v ­ letler i ve A v r u p a'd a b u lu n an d iğe r 'b ü yü m e' m er k ezler i t ar afın d an d ü zen len en t o p lan t ılar d a su n u lan H a r n e r ’in işlik ler i şam an ge z gin i r o lü n ü ü st len en k işin in 'm it sel d ü n yaya' yap t ığı y o lcu lu k t a ar aç o lar ak k u llan d ığı k o ca b ir m eyd an d avu lu n u n özellik lerin i b et im ler. Bu r ad a k a ­ tılım cı k işi, k ar an lık t a gevşer veya gözler in i k ap ar ve d al­ ları gök y ü zü n e u laşan ve k ök ler i yer yü zü n ü n d er in lik le­ rin e var an d ev b o y u d ar d ak i b ir ağacı gö zü n d e can lan d ı­ rır. D av u l çalm aya b aşlad ığın d a b u t ek n iğe gö r e ağacın d ib in d e k i b ir k ap ı ar alığın d an gir d iğin izi im gelem en iz, so n r a d a gen iş k ö k ler d en b ir in d en geçt iğin izi d u y u m sa­ m an ız ger ek m ek t ed ir - ö y le ki so n u çt a d iğer u cu n d a ışık o lan b ir t ü n el o lu r b u k ök . Şam an şim d i ışık d o ğr u lt u ­ su n d a yolcu lu k et m ek t e, sü r egelen d avu l vu r u şu n u n sa ğ­ lad ığı iler iye d o ğr u it ild iği h issin i d u y m ak t a, t ü n elin için d e n ge çe r e k p u slu b ir ay d ın lığa u zan m ak t ad ır . Bu b asam ak t a k at ılım cı, b ir yol göst e r iciy e 'çağr ıd a' b u lu ­ n u r . Bir h ayvan , b ir r u h sal v ar lık ya d a m it sel yar at ık o lab ilir b u . Bu yol gö st e r ici var lık , şam an ın şim d i için e gir ile b ilir b ilin ç alan ın d a k e şifle r y ap m asın a y ar d ım cı o lu r . G e r ç i in san a y o lcu lu k ço ğu k ez 'zam an ın ötesin d e'y m iş gib i gelir se d e, b u yolcu lu k lar aşağı yu k arı yirm i d ak ik a sü r er ve özel b ir d avu l vu r u şu sin yalin in yolcu yu d ö n ü şe çağır m asıy la so n b u lu r . So n r a sır a b u şam an sal y o lcu lu ğu n o lab ild iğin ce ayrın tılı o lar ak an ım san m ası, yazıya d ö k ü lm e si ve b elk i b ir ar k ad aşla p ay laşılm asın a gelir. H ar n e r , şam an o t u r u m u sır asın d ak i t ek d ü ze d avu l r it m in in b ey in d e 't e t a' d algalar ın ı eylem e ge çir d iğin e in an m ak t ad ır . (Beyin e lek t r o su n d a tet a d algalar ı yar atıcı d ü şü n ce n in gö st e r ge sid ir .) Ayr ıca k alb in r it m ik at ışın a b en zer lik göst er ir . 1984 yılın da on u n la yapt ığım b ir söy ­ leşid e şam an lık t a d avu l vu r u şu n u n fizyolojisi h ak k ın d a so r d u ğu m sor u y u şöyle ele alm ışü : "Şam an ın y ap tığı y o lcu lu k ü z erin e şim d iy e d e k p e k az b ilim se l çalışm a y ap ılm ışt ır. B iz im bu t ü r araşt ırm ala­ ra d ah a çok ih t iy acım ız v ar. A n cak bey in d algaların ı ölç­ m ek için e le k t ro e n se falo grafi (E E G ) ale t in in k u llan ıld ığı b ir araşt ırm ad a şam an ın on d ak ik alık y o lcu lu k t a b ir b i­ lin ç k o n u m u n u k az an d ığı, am p irik v e b ilim se l o larak ö l­ çü lm ü şt ü r; öy le k i b u rad a y ap ılan ölçü m , d ah a ön ce b ir Jap on Z en u st asın ın alt ı saat lik b ir çalışm a so n rası gird iği d erin m ed it asy on sırasın d a eld e ed ileb ilm işt i. Böy lece d a­ v u l v u ru şu n u n e t k isi de, şam an y ö n t e m le ri gib i çok çok d ik k at e d e ğe rd ir.(l)" M ich ael H ar n e r Bat ık lar a şam an lığın iyileştirici gü ­ cü n ü n n asıl u y gu lan acağın ı d a öğr et m işt ir . Ö y le ki b u n ok t ad a y ön t em d ek i k en d in i gelişt ir m e an layışın ın ö t e si­ n e geçilm iş olu y or d u . Bu işlik ler d e en gö zd e t ek n ik 'ru h k an o su ' (sp ir it can o e ) id i. Bu r a d a k a t ılım c ılar - id e al olan on lar ın on ik i ile o n b e ş k işi olm alar ıd ır - b ir k an o için d ey m işler gib i yere o t u r u r lar ve ayn ı yön e b ak ar lar : iyileşm e ih t iyacın d a o lan in sa n - ge r çe k an lam d a r u h u n ­ d an u zak laşm ış olan k işi- 'k an o 'n u n m er k ezin e u zan ır . Ayn ı zam an d a gr u p ü yeler in d en bir i d avu l çalm aya h azır o lar ak ar k a d a o t u r u r . D av u l çalın m ası, k at ılım cılar ın en er jiler in i ist en en şifa am acı d o ğr u lt u su n d a o d ak lam a­ lar ın ı sağlar . Şifacı şam an , d ö n ü şü m ü n yer ald ığı k u t sal u zam ı b elir lem ek için k ay n an a zırıltısı k u llan ır . Bek çi çın gır ak ­ lar ı h em şam an lık eylem in in d u y u r u lm ası için h em d e şifacı ru h lar ı çağır m ak am acıyla k u llan ılm ak tad ır . Şam an işt e b u an d a ru h k an o su n a gir er ve h ast a k i­ şin in yan ın a u zan ır . G ö r e v i, d avu l çalm aya b aşlar b a şla ­ m az, r u h sal gü cü n ü yitiren h ast asın a b ir gü ç h ayvan ı (ya d a b ir r u h sal en erji k ay n ağı) b u lm ak için b ü y ü sel d ü n y a­ ya sey ah at et m ek t ir . Başlam ak için d avu la işar et e d ild i­ ğin d e , şam an r u h sal k an o y a b in m iş o lan ö b ü r ü yeler in d e t o p lu şifa ist e n çle r i e şliğin d e b ilin cin i o d ak lay ar ak öt ek i d ü n y aya y o lcu lu ğa h azır lan ır . D ah a ön ce d e sö zü ed ild iği gib i şam an , d av u l v u r u şu n a b in er ek b ü y ü sel ev­ r en e d o ğr u gid e n b ir t ü n eli gör ü n t ü ler . Bu r ad a öyle b ir h ay van ar ar ki şam an gelen eğin e gö r e b u h ayvan , d ö r t ayrı d o ğr u lt u d an k en d in i gö r ü şe su n m alıd ır . H ay van gö r ü n d ü ğü n d e şam an ın r olü o n u gö ğsü n e y ap ışu r m ak ve im ge se l o lar ak on u n la b ir lik t e y aşad ığı­ m ız d ü n y aya ger i d ön m e k t ir . Şim d i h ast a k işin in y an ın ­ d a d iz çök er , h ast ayı ay ağa k ald ır ır , ve çu k u r laşt ır d ığı e l­ ler iyle h ast an ın k afasın a h ayvan ı ü fler . So n r a h ast ayı ye­ n id en yere yau r ıp h ayvan ı gö ğsü n e ü fler . H an gi h ayvan k e n d in i gö st e r d iy se o n a gö r e şam an h ast an ın k u lağın a, 'san a b ir ceylan v e r d im 1 ya d a ‘san a b ir t avşan v e r d im 1 d iy e fısıld ar . O zam an d ah a ön ce r u ­ h u n u yit ir m iş o lan k işi ay ağa k alk ar ak yen i k azan d ığı h ayvan ın eşliğin d e, yin e d av u la u y u p d an set m ey e h azır ­ lar ken din i. Şam an ın şifasın ı alan b ir in e b u şam an lık işlem i d r a ­ m at ik b ir coşk u sal d ö n ü şü m ver eb ilm ek t ed ir . D an s son a er d iğin d e şam an ’k an o 'd an d ışar ı ad ım ın ı at ıp çın gır ak ­ larıyla d ö r t yön e işar et ver ir ve şifa t ör en i tam am lan ır . B İ R ŞA M A N Î ŞL Î Ğ Î Bu ak şam 'Kiva' d a - M an h at t an 'd an aşağıd a Can al St r e e t 't e esk i b ir evin gen iş, açık b ir o d asın d a - b ir şa ­ m an işliği (atölye çalışm ası) var . Kat ılım cılar ın b ir ço ğu şam an y olcu lu ğu n u d ah a ön ce d en eyim led iler ve d avu l vu r u şu y la m e d it at if t r an s d u r u m u n a geçm eyi b iliyor lar. Rah at , gü n lü k giysiler le, y asu k ve b at t an iy en in yan ı sıra gözler in e ö r t m ek için m en d il d e get ir m işler d i. O t u r u m , H ar n e r ’in çalışm ad a yer alm alar ı için ‘r u h ­ lar ı1 çağır m ak ü zer e b ek çi çın gır ağın ı d ö r t yön e sallam a­ sıyla b aşlar . H ar n e r b ir yan d an ’Jiv ar o ' şam an şar k ısıy la d a gr u p u yü rek len d ir ir . B en im ru h larım v ar ; R u h larım v ar ben im ... B m im ru h larım var, R u h larım v ar ben im ... B e n im ru h larım v ar , R u h larım v ar ben im ... Ben im , Ben im , Ben Kat ılım cılar , o an d a k en d iler in i b ir ‘r u h sa l- k a n o ’ şek lin d e b içim lem işler d ir - ve h er bir i k en d isin in b u k a­ n oya b in ip 'aşağı d ü n y a'y a d o ğr u sey r et t iğin i gö zü n d e can lan d ır ır . R u h u n d an u zak laşm ış R egin a ad lı b ir k ad ın k an o ­ n u n m er k ezin e u zan m ıştır, şam an lık işlem i on u n için ya­ p ılacak t ır . G ir işt e y ap ılan b içim se l işle m le r d e n so n r a H ar n er k an oya k at ılır , R egin a’n ın yan ın a u zan ır ve on u n ad ın a b ü y ü lü d ü n y ay a y olcu lu k y ap m ak ü zer e çab a sarfed er . O r ad a, k ad ın ın b ed en in e n ak led eb ileceği, o n u ye­ n id en yaşam a k azan d ır acak ve t ek r ar iy ileşt ir eb ilecek b ir şifa ru h u ed in ecek tir . H ar n e r 'r u h sal k a n o 1 çe m b e r in i t am am lar , b e k çi çın gır ağım yer e k o y u p R e gin a'n m y an m a u zan ır . Kan o 'n u n ge r isin d e o t u r an ge n ç b ir ad am d avu l çalm ay a b aşlar . D ü ze n li ve t e k d ü z e gid e n b ir d avu l v u r u şu d u r b u . D ö r t n ala k o şan b ir at a ve d e k alp rit m in e b en zet m e am acıyla k ast en b öyle çalm ak t ad ır . R u h sa l- K a n o 'n u n için d e k i şam an ve y ar d ım cılar ı şim d i, 'd ü n yalar ar asın d ak i y ar ık t an 't an yer yü zü n ü n iç i­ n e d o ğr u geçen tek n eyi gözler in d e can lan d ır m ak t ad ır lar . Bu k it ap t a d ah a ö n ce d e sö zü n ü et t iğim iz gib i şam an in an cın d a in san O r t a D ü n y ad a y aşam ak t ad ır ve ik i b ü ­ yü sel evren e - yu k ar ı ve aşağı evr en ler - t r an s yolcu lu ğu ile u laşılab ilir . Ç o ğu d en eyim li şam an k âşifler in an latt ığı gib i yu karı ve aşağı d ü n y alar , alışt ığım ız d ü n y aya k o şu t olan tek b ir ‘b ü y ü lü ge r çe ğin ’ için d e b ir leşm e eğilim in ­ d ed ir . İşt e b u r ad a şam an , Regin a'y a yen i b ir yaşam ru h u su n m aya istekli olan b ir gü ç h ayvan ı ar ayacak tır . D avu l se si d ev am et m ek t ed ir . Ritim şid d e t le n d iğin ­ d e H ar n er , aşağı d ü n y ad a b ir r u h bu lm ayı b aşar m ışt ır ve sim gesel o lar ak o n u y ak alayıp gö ğsü n e b ast ır ır . D izle r i­ n in ü st ü n d e d o ğr u lm ak t a ve 'yar at ığı' eller in d e t u t m ak ­ t ad ır . Regin a'y i d o ğr u lt t u ğu n d a d avu l vu r u şu so n a erer. Eller in i k ad ın ın k afası ü st ü n d e b ir ar aya get ir ip ç u k u r ­ laşt ır ar ak r u h u k ad ın ın b e d e n in e ü fler . Ayn ı eylem i, on u n gö ğsü n ü n ü st ü n d e tek r ar lar . Ku lağın a 'san a b ir ge ­ yik ver d im ' d iye fısıld ar . R egin a, t ör en b ağlam ın d a b u h ediyeyi k ab u l et m esi ger ek t iğin i bilir. Siyah d er ili b ir Y o r u b a k ad ın ıd ır o, t ör en d an sın d a d a o ld u k ça d en ey im lid ir ve şifa ru h lar ın ın öfk eler in i y a­ tışt ır m a k avr am ın a y ab an cı d eğild ir . Ç o k in ce, z ar if h ar ek ed er le r u h k an o su n u n için d e d an se d e r e k d olaşır , on u sağlığa k avu şt u r an ve b ed en in e yaşam ver en b ü y ü lü y a­ rat ığı k ar şılam ak t ad ır . Kıv r ak h ar ek e d er le ve lir ik b ir b i­ çim d e gü ç h ayvan ıyla d an sed er . Bu , tü m ü yle em p r ovize b ir d an st ır ve d er in d u y gu lar ı için d e n ge ld iğin ce d ışa vu r m ak t ad ır . So n u n d a iş b it er . Regin a d in len m eye çe k i­ lir ve M ich ael H ar n e r gr u b a şam an ot u r u m u n u n t am am ­ lan d ığın ı bild ir ir. D ah a so n r a Regin a b ize b u şifa h ed iy e­ sin i alm an ın n eyi d u y u m sat t ığım an lat m ışt ır : ‘G e r çe k t e n M İch ael ço k gü çlü b ir şam an ve b an a gü ç h ayvan ım ı ver ­ d iğin d e b ü y ü k d algalar h alin d e b îr en er jin in var lığın ı h issett im . D an s k en d iliğin d en olu ver d i... İçim e gö n d e r ­ d iği n efest en ald ığım en erjiyle k en d im i olaylar ın ak ışın a b ır ak t ım .’ G r u b u n d iğe r ü yeler i d e k en d i r u h sal yolcu lu k lar ın ı yap m ışlar d ı - b ü yü sel alan ın d iğe r b ölgeler in e. Bu d e n e ­ yim ler d en b azılar ı an cak şam an yön tem iyle ed in ileb ilen o lağan ü st ü çeşit lilik t ek i m it olojik im geler i açığa çık ar ı­ yor d u . Ö r n e ğin b ir k ad ın , d ah a yu k ar ı d ü n y ay a git m e riskin i göze alm ıştı: *U çu y ord u m . Y u k arı, siy ah gök y ü z ü n e çık t ım . O ra­ d a öy le çok y ıld ız v ard ı k i. H o rt u m g ib i d ön e n rü z gârlı b ir b ölgey e gird im . H âl â y ıld ız lan gö reb iliy ord u m , d ö ­ n ü p d u ru y o rd u m , gü ç h ay v an larım b e n le b irlik t e y d i. So n ra b u lu t t ab ak aların ın arasın d an ge çerek y u k arıy a çık t ım v e h o cam la b u lu şt u m . D ah a ön ce gö rd ü ğü m b ir k ad ın d ı o. Uz u n , çok u z u n b ir sab ah lık giy m işt i v e on a şam an çalışm am a n ası l d e v am e d e b ile ce ğim i so rd u m . O n u gü n lü k y aşam ım ın b ir p arçası h alin e n asıl ge t ire b i­ lird im ? B an d an so n ra b e n i v ajin asın d an k e n d i için e aldı, y u k arılara, k arn ın ın için e çe k t i v e böy lece b an a h am ile k ald ığın ı v e k am ın ın ge rgin le şt iğin i d u y u m sad ım . O n u n için d ey d im şim d i. E lle rin i k arn ın ın ü st ü n e k o y d u ğu n u v e k arn ın ın n e d e n li b ü y ü k o ld u ğu n u d u y u m su y ord u m . B an a n e f e s alm ay a so n v erm em i\ o n d an b e sle n e b ileceği­ m i söy ledi. Ge rçek t en d e n efesim in d u rd u ğu n u h isset tim . K arn ım d a ço k f az la b ir sıcak lık d u y u y ordu m , san k i içim e giriy o r gib iy d i. So n ra o d ah a d a ge rild i v e so n ra y arıld ı. K arn ı ik iy e b ö lü n d ü v e ben d ışarı çık t ım . B u n u , işim e d ah a az ist e k le sarılm am , o n a d ah a çok gü v e n m em v e gü n lü k y aşam ım d a o n u içim e salıv e rm e m ge re k t iği şe k ­ lin d e y oru m lad ım . Bö y lece y olcu lu ğu m so n a erm işti\ d a­ v u l v u ru şu k e sild i, b e n d e geriy e , e sk i y e rim e d ö n ­ d ü m .(2 )” M ich ae l H ar n e r b u tip m it sel d en eyim ler in şam an y o lcu lu ğu n d a o lağan o ld u ğu n a ve gü n lü k y aşam d a n ad i­ r en k ar şılaşılan b ir b ilin ç b o y u t u n u açığa çık ar d ığın a u lan m ak t ad ır : "Sad e ce d av u l v u ru şu t e k n iğin i k u llan arak çok esk i z am an lard an b e ri in san lar, ö lü m e y ak laşan lara y a d a az iz le re ay rılm ış b u alan lara geçe b ilm işlerd ir. B u n lar çö­ z ü m ü z o r o lan so ru n lar h ak k ın d a b ilgi alab ileceğim iz y u ­ k arı y a d a aşağı d ü n y a ale m lerid ir. Bu , A v u st raly a Y e rli­ sin in D ü ş v ak t i, şam an ın sa 'm it se lz am an ıd ır.' B u alan d a b ir in san , d iğe rle rin e n ad ire n ge le b ile n b ilgiy e e rişe b i­ lir. (3) Bu , şü p h e siz şam an ın y o lcu lu ğu n u n b ir im gelem o lu p o lm ad ığı so r u su n u gö z ön ü n e get ir iy or . M it sel d e ­ n eyim ge r çe k t e n d o ğr u m u ? H a r n e r 'm yan ıt ı b u r a d a in an d ır ıcıd ır : İm ge le m (im agin at io n ) şam an ale m in in d ışın d a bir B at ı k av ram ıd ır. 'İm gelem ', o lan ı z at en ön ced en y argılar. Biz im sn ad an an lad ığım ız gib i o ld u ğu n u d ü şü n m ü y oru m im gelem in . Ben ce , şaşırt ıcı b içim de e v re n se l olan b ir şey e giriy o ru z ~h an gi k ü lt ü rd e n o lu rsa o lsu n . K u şk u su z in ­ san lar k e n d i t arih lerin d en , k e n d i k ü lt ü re l v e b ire y se l t a­ rih lerin d en e tk ilen irler. A m a biz ü st v e alt d ü n y ay a iliş­ k in b ir h arit a k e şfe t m e y e b aşlıy oru z , h an gi k ü lt ü rd e n o lu rsa olsu n . Şam an için gö rd ü ğü şey n ey se ~~ işt e gerçek odu r. K it ap t an o k u d u ğu şey se ik in ci eld en b ir b ilgid ir. Fak at t ıp k ı b ilim ad am ı gib i şam an , n ey in gerçek o ld u ğu ­ n a k arar v erm ek için ilk elden göz lem y ap ar . E ğe r biz z at gö rd ü ğü n şe y e gü v e n m iy o rsan , n e y e gü v e n e b ilirsin k i?(4 ) H ar n e r şim d i şam an ca ar aşt ır m alar a d er in lem esin e gir m iş b u lu n u y or ; N e w Y o r k ’d a, Esa le n ’d e ve Alm an ya ve A vu st u r y a'd ak i işlik ler i git t ik çe d ah a ço k ilgi gö r m ek ­ tedir. 1984 yazın d a So v y ed e r Bir liğin d e, M o sk o v a Bilim ­ ler A k ad e m isin d e şam an lık ü zer in e y ap u ğı k o n u şm a d ö r t yıl için d e y ab an cı b ir m isafir e gö r e en k alab alık iz­ leyici t o p lu lu ğu n u çek m işt i. F a k at çalışm a o r ad a son b u lm ad ı. O , şim d i k en d i k ü lt ü r ler in d en k o p u p gid en şa­ m an t ek n ik ler i k o n u su n d a yerli k ab ile in san lar ın ı eğit ­ m ek le u ğr aşm ak t ad ır . D a h a ön ce La p p 'la r o lar ak t an ı­ n an Sam i'le r ve esk id en Esk im o o lar ak b ilin en In u İt'ler d ah il o lm ak ü zer e b ir k aç gr u p , m isyon er ler in eylem leri ve A v r u p a sö m ü r geciliği y ü zü n d en k ay b olan k u t sal b il­ giler i y en id en can lan d ır m a k o n u su n d a y ar d ım et m esi için o n a b aşv u r u d a b u lu n m u şlar d ır . H ar n e r 'çe k ir d e k şam ar d ığı' ad ın ı ver d iği, b ir zam an lar on lar ın at alar ın ca d a u y gu lan an gen el yön t em ler le o n lar a yar d ım cı o lab il­ m ek t ed ir . Bu şek ild e, o n u n deyim iyle 'b u k ab ile toplu m lar ın ın ü yeler i, k e n d i gelen ek sel k ü lt ü r ler i b ağlam ın d a k en d i u su ller in ce yap t ık lar ı u ygu lam alar ı gelişt ir er ek bir ar aya get ir eb ilir ler d i.' BÎ Z B A T I D A ŞA M A N O L A B t L İ R M İ Y Î Z ? Şam an d av u lu ar acılığıyla gir ilen m it sel b ilin ç d u r u ­ m u d en ey im len m esi b a şk a b ir şeyd ir , b ir in in t o p lu m d a b ir şam an işlevselliğin e sah ip olm ası b aşk a b ir id d iad ır . Ö yleyse b iz şam an ca p r at ik le r d e n n e öğr en eb ilir iz ve şa ­ m an b ak ış açısın ı çağd aş b ir k en t sel yer leşim e n e ö lçü d e u ygu layabilir iz? Kişisel o lar ak t ar ım sal evr eye d ön m em izin n e olası n e d e u ygu n o ld u ğu n u d ü şü n ü y or u m . Şam an lık , ge le ­ n ek sel an lam d a avcı- t op lay icılar ın gö çe b e d ön em ler d ek i d in sel d ışa v u r u m lar ıd ır , o y sa b ir ço ğu m u z Ba t ıd a e n ­ d ü st r ileşm iş k e n d e r d e ve k asab alar d a k ar m aşık b ir t e k ­ n olojin in sayısız göst er im ler iy le k u şat ılm ış b u lu n u yor u z. D ah a d a öt esi gezgin ci şam an ın d eğişk en h ava k o şu llar ı­ n a ve m evsim ler e gö r e d e ğişe n yiyecek b u lm a d u r u m lau n a m ar u z k alm asın a k ar şın bizim yer leşik b ir y aşam ı­ m ız var d ır , yiyecek ler im izin ço ğu n u d a sü p e r m ar k e t le r ­ d en ya d a d ü k k an lar d an sat ın alırız. Şam an lık n isp et en yalıtılm ış d u r u m d a o lan o k u m a yazm a ön cesi t op lu m lar d an gelir ve şam an ın d ü n y asın ı bizim ç ağd a ş d ü ze n e h ar fi h ar fin e d ö n ü şt ü r m e k için ç ab a gö st e r m ek , şü p h e ­ siz b ir fan t eziyi p ay laşm ak olu r d u . A m a yin e d e b azı Bat ık lar ı in zivaya çek ilm iş, ya d a giyim k u şam la şam an cılık oyn am ak t an h oşlan an lar ın d ü ­ zen led ik ler i b ir ey sel gelişm e işlik ler in d e oyalan ır gör m ek h er zam an o lasıd ır . Bu k işiler k afalar ın a geçir d ik ler i K ı­ zıld er ili tü yler iyle veya t ö r en sel p ip o lar ın ı t ü t t ü r er ek ya d a ad açayı y ak ar ak b ir şam am n kişiliğin i alab ilecek ler in i san ırlar . Şu r ası açık t ır k i ç a ğd a ş k e n d i Bat ılılar için b u tip u y gu lam alar san r ıy la d o lu d u r . Bu n lar so n u çt a yap ay d ır , şam an lığın ö zü n d e n ço k d ış gö r ü n ü şü n e o d ak lan m ış g ö ­ r ü d en eyim ler id ir . Fak at , b öy le d iy or sam d a, gelen ek sel şam an lığı ç ağd a ş b ağlam d a v ar o lu şa d ö n ü şt ü r e b ile ce k tem el b ir d ü n ya gö r ü şü n e in an ır ım - b izim gezegen var lı­ ğım ıza b ir yak laşım olar ak . Ban a öyle geliyor k i, yerli m it olojiler in e, d e ğişt ir il­ m em iş bilin ç k on u m lar ın a, D o ğu m istisizm in e k ar şı böy- B at ıd a şam an lık - d e rin iç se l d en ey im arz u su (Ç iz im : M art in C are y ) leşin e ilgi u yan m ası, t ü m b u n lar d er in içsel d en eyim ler e d ayan an din sel b ağlam lar a Bat ıd a d u yu lan yaygın özlem i yan sıt m ak t ad ır . Şam an izm b u n o k t ad a elb et t e b ize yar­ d ım cı olab ilir . Şam an A ğacı sim geciliğin in gö r ü ar am ad a k u llan ılm ası ev r en sel b ir e ğilim d ir , h iç d e b ask ıc ı b ir in an ç sist em i d eğild ir . Işığa yön elen k ö k - t ü n e li, b ir h al­ d en b aşk a b ir h ale geçişi an lat an b ir m ot ift ir , b aşk a t ü r lü u laşılam ay acak o lan b ilin ç alan lar ın a yap ılan y o lcu lu k ­ lar d a ku llan ılır . Bu far k m d alık d ü zeyin e ist er “b ilin çalt ı zih in ” diyelim , ist er “içim izd ek i b e n ” diyelim , ist er se d e on u t an ım lam ak için b aşk a t er im le r k u llan alım , şu r ası açık t ır ki, şam an t ek n ik ler i, k en d i öz m it olojim izi k e şfe t ­ m em iz için , k e n d i aşk ın k işiliğim izin ilk ö r n ek ler in i (t r an sp e r so n al ar ch et y p es) b u lu p çık ar m ak için , k en d i Rü ya zam an ım ızı b u lm am ız için ger ek li o lan ak lar ı açar . N it ek im işt e içim izd ek i t an r ılar - k e n d i Çan 'ım ızdan ge ­ len se sle r - ve on lar ı k eşfet t iğim izd e, on lar la ilet işim k u r ­ d u ğu m u zd a k en d i içt en lik d u y gu su n u t aşıy an d er in ve gen ellik le içe işleyici r u h sal ge r çe ğe u laşır ız. A r t ık b a s­ m ak alıp d in sel k lişeler i ya d a geçm işin b o ş k u r am lar ın a d ay an an in an ç sist em ler in i ist em iy or u z. Bizim d in im iz, b ir d ah a söy lem ek ge r e k ir se , h isse d e b ild iğim iz, b ile b il­ d iğim iz şeyler e d ayan m ak t ad ır . İk in ci olar ak , şam an lığın evr en sel b ak ış açısı - b ir e y ­ sel d in i yar at ılışlar ım ıza b ak ılm ak sızın h ep im izi zen gin leşt ir eb ileceğin e in an d ığım b ir algılam a şek liy le- evren in b ir b ü t ü n o lar ak 'can lılığın ın ' d u y u m san m asıd ır . Can lı ile can sız ar asın d a ayrım y ok t u r art ık . T ü m evr en en er ­ jiyle, b ir t it r eşim , b ir ak ış, b ir cezir ve b ir n ab ız at ışıyla yan ıp t u t u şm ak t ad ır . T ü m b içim ler in , t em e lin d e yatan evr en sel b ir 'yaşam gü c ü ' ile k ar şılık lı o lar ak b ir b ir in e b ağlı o ld u ğu algılan m ak t ad ır . Bu n u n k ar şılığın d a d a, en er jin in m ad d e , m ad d e n in ru h o lm ası n ed en iy le b u olay ger çek t en b ü t ü n sel b ir gö r ü h alin e gelir. Bu d u r u m ­ d a şam an ca yön elim in k en d i yaşan t ım ıza u y gu lan m asın ­ d a am acım ız, d öly at ağın m (m atr ix) için d e k en d im izi, b i­ r eysel r o lü m ü zü b u lm ak , b ö y lece Ev r e n se l A k ışa y ar ­ d ım cı olab ilm ek t ir . G it gid e yü k selen b ü t ü n sel sağlık eylem i, içim izd ek i ge r çe ği k eşfet m em iz, içim izd ek i sese k u lak ver m em iz, ey lem ler im izin so r u m lu lu ğu n u ü st le n m e m iz için b izi zor lam ak t ad ır . G e r çe k t e n d e t ıpk ı şam an lar gib i öyle za­ m an o lu r ki h ar it ad a göst e r ilm em iş su lar k e şfe d e r , e n ­ geller le k ar şılaşır ız ve b elk i d e çık m az so k ak lar d a gezin i­ riz. Am a ü m it ed er im b ir b aşk a zam an d a ger çek t en k o r ­ k u d o lu k u t sal ü lk eler e, h er zam an alışt ığım ızın ço k ö t e ­ sin d ek i b ir alan a u m u d a gir m e risk in i göze alırız. Bazıla­ rım ız h iç şü p h esiz b u t ip u zam lar ı d en eyim lem işt ir bile - m e d it asy o n , d u a ya d a k eşfett ik ler i u yar ıcılar la (psych ed e lic s)- ve b u gen ellik le d erin ve y aşam ı- d ö n ü şt ü r e n b ir t e cr ü b e olm u şt u r . Bu n a b ağlı o lar ak ve şam an yaklaşım ıyla d a gü çle n ­ d ir ilm iş olan şey, h epim izin için d ek i eril ya d a d işi t an r ı­ yı ar am a ih t iyacıd ır , var lığım ızd a yer alan er k ek ve d işi en er jiler in sağalt ıcı d e n ge sin i ar am ak ve b e lk i d e en ö n e m lisi D o ğ a ’n ın k u t sallığın ı t an ım ak t ır . Şam an lık , eğer b aşk a b ir şey d eğilse D o ğa ’ya saygı d u yan d in sel bir b ak ış açısıd ır v e - b u y aşad ığım ız Çer n o b ıl çağın d a, sa ­ n ayi k ir liliği ve o zo n t ab ak asın d ak i sü r ek li b izi t eh d it ed en k lo r o - flo r o k a r b o n d eliği d ö n e m in d e - şam an lık b izi, d o ğay a k ar şı d eğil, d oğay la b ir lik t e çalışm ak için d in sel in an ışlar ım ızı u yu m için e sok m aya özen d ir ir . Ben , k en d i b ir eysel yaşan tım ıza b u t em el öğeler i u y­ d u r ar ak b ir çağd aş şam an gib i d avr an ab ileceğim ize in a­ n ıy or u m . Bu b ir gö st e r i ya d a t ör en so r u n u o lm ak t an ço k t em el d av r an ışlar d a b ir d eğişik lik yap m a olayıd ır . ♦ I Şam an lık , y aşan t ım ızd a, yalın lığın ö zü n e ger i gö t ü r er ek b ize ço k şeyler ö ğr e t e b ilir : Bu ge ze ge n d e t ü m ü m ü zü n p ay laşt ığı o r t ak k ad e r h ep im izin T o p r a k A n a'd an d ü n ­ yaya gelm iş o lm am ızd ır ve so n u çt a in san ve d o ğa ar asın ­ d ak i b u n azik d e n ge teh lik eye gir e r se h em b ir b ir im ize, h em d e ge le ce k k u şak lar a k ar şı so r u m lu d u r u m a d ü şe ­ riz. Bu n ok t aya geld ik t en so n r a h ep im iz şam an olab ilir , ayn ı zam an d a d a k e n d im ize k ar şı d ü r ü st k alab ilir iz. T ıp k ı G ü n e ş A y ısın ın d e d iği gib i: "G e ld iği ırk a y a d a ü l­ k e y e b ak m ak sız ın h ep im iz ay n ı T o p rak A n a'y t p ay laşıy o ­ ruz, b u n ed en le sev gin in , b an şın v e u y u m u n y ollarım öğ­ ren elim v e y aşam için d e iy i y o llar aray alım . " Bu , h epim izin ger çek t en yü r ek t en b ir m esajd ır . NO TLAR VE GÖ N D ERM ELER B Ö LÜ M Bİ R : C A N L I C I L I K V E Ö T E SÎ 1 A b b e H e n r i Br e u il, ‘T h e P ale o lit h ic A g e \ in Ren e H u y gh e (e d .) La r o u sse En c y c lo p e d ia o f P r eh ist or ic an d An cien t Art, 1962, s. 30 2 Jo a n H a lifa x , Sh am an : t h e W o u n d e d H e ale r, 1982, s.6 3 A.g.y., s. 14 4 R alp h Lin t o n , C u lt u re an d M e n t al D iso rd e rs, 1956, s. 124 5 Jo a n H alifax, o p . cilt ., s. 14 6 W ald er aar Bo go r as, T h e Ch u k ch ee, 1909, s. 421 7 Bk z H . S. Su lliv an , C o n ce p t io n s o f M o d e rn Psy ch iatry , N o r t o n , N e w Yo r k , 1953, s. 151-2 8 M ir cea Eliad e , Sh am an ism , 1972, s. 13 9 M ir cea Eliad e , Birth an d R eb irt h , 1964, s. 102 10 W . A. Le ssa an d E . Z. V o gt (e d s.), R e ad e r in C o m p arat iv e R eligion , 1972, s. 388 11 A.g.y., s. 389 BÖ LÜ M İ K İ : ŞA M A N LI K N E R E D E B U LU N U R ? 1 M iv ct&liLliSiâaijSh am an istn , 1972 s. 198 2 G .M .V asile v ich , ‘Early C o n cep t s ab o u t th e Un iv erse A m on g t h e E v e n k s ' 1963 s.58 3 W ill N o ffk e , "Liv in g in a Sacre d W ay — Ch equ e ssh 'ler le b ir söy leşi, a C h u m ash M ed icin e W om an ’, 1985 p p . 13-17 4 Bk z. W . A. Le ssa an d E . Z . V o gt (ed s.) R ead er in C o m p ar at ive Religion , 1972, C h 2 5 Jo a n H alifax, iSh am an ic V oices 1979 s.183 6 Ö y k ü n m e b ü y ü sü n d e (im it at ive m agic) ger çek y aşam d a b ek len en so n u ç, m im ik ya d a öy k ü n ü ­ len o lu r , r it ü eld e — ör n eğin ge r çe k in san ın im ­ ge si d ü şm an ca eylem ler le k ar şılaşt ır ılır , (iğn ele­ m e, yak m a vb .) Bu laşıcı Bü y ü d e, b ir b ir ler iyle t e­ m as için d e o lan n esn eler in o an d a d a b ir b ağ o lu şt u r d u ğu n a ve b ir in in b ü y ü se l o lar ak zar ar gö r eb ilece ğin e d air ü st ü k ap alı b ir in an ç var d ır , ö r n eğin b ir in in tır n ak lar ı, saç t ok alar ı ya d a e ş­ yaları ü zer in e yap ılan b ir b ü yü tör en i. 7 Bk z. A .P . Elk in 'in k lasik eser i, 8 H .C R o t h , 'T h e N at iv e s o f Sarat o ak an d B rit ish N ort h B o m e o \ 1968 s.281 9 Su e In gr am , ‘St ru ct u re s o f Sh am an ism in In d o n e sia an d M alay sia\ 1972 s. 127 10 Ken n et h Co h e n , 'T ao ist Sh am an ism ' T h e Lau gh ın g M an N o .4 s.49 11 Lar r y G .P e t e r s, (T h e T am an g Sh am an ism o f N e ­ p al’, 1987 s.171 12 D egu ch i O n isab u r n o 'n u n yap t ığı t r an s d en eyim ­ ler i için Bk z. C ar m e n Blad e r , T h e C at alp a Bow 1975 1 2 3 4 M ir cea Eliad e , Sh am an ism , 1972, s. 261 A.g.y., s. 272 A.g.y., s. 273 G .M . Vasilevich , 'Early Con cep ts ab o u t t h e ü n iv erse A m o n g th e E v e n k s\ 1963 5 A se n Ba lık ç ı, 'Sh am an ist ic B e h av io u r A m o n g th e N e t silik E sk im o s, 1967, s. 200 6 Jo a n H alifax, Sb am an ic V oices, 1979, s. 271 7 A.g.y., s. 122 BÖ LÜM 4: RÎTÜ ELLER VE ÎÇSEL DÜNYA 1 W e st o n L a Bar r e , T h e G h o st D an ce , 1972, s. 421 2 A.g.y., s, 320 3 M ich eal H ar n er , T h e W ay o f th e Sh am an , 1980, s. 62 4 M ir cea Eliad e , Sh am an ism , 1972, s. 132 5 Car m en Black er , T h e C at alp a Bot v , 1975, s. 25 6 Jo a n H alifax, Sh am an ic V oices. 1979, s. 176 7 A.g.y., s. 177 8 M ich eal H ar n er , A .g.e., s. 51 9 M ir cea Eliad e , A .g.e., s. 172 10 A.g.y ., s. 52 11 Jo a n H alifax, op , cit., s. 30 12 N evili D r u r y , M u sic an d M u sician s, 1980, s. 51 13 Jo a n H alifax, op . cit., s. 30 14 A .g.y .,s. 185 15 M ich eal H ar n er , o p . cit., s. 3 1 P e t e r T . F u r st , H allu c in o ge n s an d C u lt u re , s. 112 2 Q u o t e d in R. E. Sc h u lt e s an d A. H o fm an n , P lan t s o f th e G o d s, 1979, s. 134 3 A .g.y., s. 135 4 P et er T. Fu r st , o p . cit., p p . 113-14 5 P r e m D a s, ' In it iat io n by a H u ic h o l Sh am ari p p . 18-19 6 R. G . W asso n , T h e W on d rou s M u sh room , 1980, p. kvi 7 H en r y M u n n , T h e M u sh r o o m s o f La n gu age ’in M ich ae l H a r n e r (ed .) H allu cin o ge n s an d Sh a­ m an ism , 1973, s. 88 8 A.g.y ., s. 90 9 R. E. Sch u ltes an d A . H ofm an n , op . cit ., s. 88 10 P et er T. Fu r st , op . cit ., s. 72 11 M ich eal H ar n e r , op . cit ., s. 169 12 P et er T . Fu r st , op . cit ., s. 48 13 M ich eal H ar n e r , o p . cit ., s. 44 14 P et er T. F u r st (ed .) Fle sh o f th e G o d s, 1972, p. 64 15 D o u glas Sh ar on , ' T h e San Pe d ro C act u s in Pe ru v ian Fo lk H e alin g}, 1972, s. 122 16 A.g.y ., s. 127 17 A.g.y ., s. 124 18 A.g.y ., s. 131 19 A.g.y ., s. 130 20 R. G . W asson , o p . cit., p p . 15-16 21 A.g.y., s. 21 1 Jo h n G . N eih ar d t , Black Elk Sp e ak s, 1972, s. 16 2 Q u o t e d in St e p h e n Lar se n , T h e Sh am an 's Dooıw ay , 1976, s. 104 3 A.g.y., 105 4 A.g.y. 5 A.g.y., 106 6 Jo h n G . N eit h ar d t , o p . cit., s. 35 7 A.g.y., 36 8 A.g.y., 39 9 St ep h en Lar se n , op . cit ., s. 115 10 A.g.y., 116 11 P er son al com m u n icat ion , N o v e m b e r 1984 12 M im i A lb er t , ‘O u t o f A f ric a, Jan u ar y /F e b r u ar y 1987 13 P er son al com m u n icat ion , N o v e m b e r 1984 14 M im i Alb er t , o p . cit. 15 M \Q \\z \z }&m 2Xı Sh ap e Sh ifters, 1987, s. 164 16 A.g.y ., 165 17 A.g.y ., 164 18 A.g.y., 162 19 Jo a n H alifax, Sh am an ic V oices, 1979, p .68 2 0 A.g.y ., 89-90 21 M ich ele Jam al, op . cit., p p . 89- 90 22 R o b e r t N e u b e r t , 1Su n B e ar - W alk in g in Balan ce on th e Eart h M o t h e r\ p. 10 23 A.g.y., 9 2 4 Su n Be ar an d W ab u n , T h e M e d icin e W h eel, 1980, p. xiii 25 Ron Boyer , T h e Vision Q u e st \ s. 63 26 A.g.y ., 60 27 A.g.y., 61 28 A.g.y., 62 1 Ly n n A n d r ew s, M ed icin e W om an , 1981, p .9 2 R ich ar d D a a b , fA n în t e rv ie ıo ıv ith Ly n n A n d re w s\ 1987, p . 35 3 P e t e r Be n e sh , {W b it e W om an W riîe ıv ith Fork e d T y p eıv riter', T h e Sy d n ey M o r n in g H e r ald , 2 Ju ly 1988, p . 25 4 A.g.y. 5 Rich ar d D a a b , op . cit., p . 36 6 A .g.y ., 36 7 M ich ele Ja m a l, o p . cİt., p p . 25-6 BÖ LÜM SEKİZ : BATIDA ŞAM AN LIK 1 N eville D r u r y , M ich ael H ar n e r 'la söyleşi, Kasım 1984 T h e Sh am an : H e ale n an d V ision ar y ’ ad ıy ­ la yayın lan an , N a t u r e an d H e alt h , C ilt 9 N o . 2 S. 86 2 T h e O c c u lt E x p r e r ie n c e , N e w Y o r k Kasım 1984’ Belgesel Film İçin Kar şılık lı Kon u şm a. 3 A.g.y. 4 A.g.y. SEÇİLM İŞ BİBLİYO GRAFYA A lb e r t , M ., ‘O u t o f A fr ic a 5, Y o ga Jo u r n a l, Jan u ar y /Fe b r u ar y , 1987 A n d r ew s, L., M e d icin e W o m an , H ar p e r & Row , San Fr an cisco, 1981 Fligh t o f th e Se ve n t h M o on , H ar p e r & Row , San Fr an cisco , 1984 Ja g u a r W o m an , H a r p e r & Row , San F r an cisco , 1985 St ar W om an , W ar n er Bo o k s, N e w Yor k , 1987 Balik ci, A., ‘Sh am an ist ic Beh aviou r Am on g th e N e t ­ silik E sk im o s5, in J. M id d le t o n (ed .) M agic, W it ch cr aft an d Cu r in g, N at u r al H ist or y P r e ss, N e w Yo r k , 1967 Bh ar at i, A. (ed .), T h e Realm o f th e Ext r a- H u m an , M ou t on , T h e H agu e , 1976 Black e r , C ., T h e C a t a lp a Bo w , A ilen & Un w in , Lo n d o n , 1975 Bo go r as, W ., T h e C h u k ch e e , M em oir s o f th e A m e­ r ican M u seu m o f N at u r al H ist o r y , Vol. X L , N e w Y o r k an d Le id e n , p. 421 Boy er , R., T h e V ision Q u e st \ T h e Lau gh in g M an , Vol. 2, N o . 4 Br e u il, H ., T h e P ale o lit h ic A ge ’ in Ren e H u y gh e (ed .) Lar o u sse En cy clo p e d ia o f P r eh ist or ic an d A n cien t Ar t , H am lyn , Lo n d o n , 1962, p . 30 Bu d ap e st , Z ., T h e H o ly Bo o k o f W o m en 's M y st er i­ es, P ar t s O n e an d Tw o , Su san B. A n t h on y Co v e n # 1 C o v e n , Lo s A n geles, 1979-80 C ast an e d a, C ., Th e T each in gs o f D o n ju a n , Un iversity o f C alifo m ia P r e ss, Ber k eley, 1968 A Se p ar at e Realit y, Sim o n & Sch u st e r , N e w Yo r k 1971 Jo u r n e y t o I x d a n , Sim o n & Sch u st e r , N e w Yo r k , 1972 T a le s o f P ow e r , Sim o n 6c Sc h u st e r , N e w Y o r k , 1971 A Se co n d Rin g o f P ow er , Sim o n & Sch u st e r , N ew Yo r k , 1981 T h e E a gle 's G ift , Sim o n & Sch u st e r , N e w Y o r k 1984 C o h e n , K ., T a o i s t Sh a m a n ism ’, T h e La u gh in g M an , Vol. 2, N o .4 p . 4 9 D a a b , R., ‘An In t er view w ith Ly n n A n d r ew s’, M agical Blen d , N o . 16, 1987 D as, P ., ‘In it İation b y a H u ich o l Sh am an ’, T h e L a ­ u gh in g M an , Vol. 2 N o . 4 D e M ille , R., C a st a n e d a 's Jo u r n e y , C a p r a P r e ss, San t a Bar b ar a, 1976 T h e D o n ju a n P ap e r s, R o ss- Er ik son , San t a Bar b ar a, 1980 D o o r e , G . (ed .), Sh am an 's P at h , Sh am b h ala, B o s­ t on , 1988 D r u r y , N ., D o n Ju a n , M e scalit o an d M o d e r n M agic, R o u d e d ge & Kegan P au l, Lo n d o n , 1978 In n e r V isio n s, R o u t led ge & Ke gan P au l, Lo n d o n , 1979 M u sic an d M u sician s, N elso n , M elb ou r n e, 1980 T h e Sh am an an d th e M agician , R o u d e d ge & Kegan P au l, Lo n d o n , 1982 Vision Q u e st , P r ism , D o r ch est er , 1984 T h e G o d s o f Reb ir th , P r ism , Br id p o r t , 1988 T h e Sh am an : H ealer an d V ision ar y’, N at u r e 6c H e ­ alth , Vol. 9, N o . 2 T h e O c c u lt Exp e r ie n ce , H ale , Lo n d o n , 1987, an d Avery, N e w Yo r k , 1989 D u r k h eim , E., T h e Elem en t ar y Fo r m s o f t h e Religiou s Life, Ailen & Un w in , Lo n d o n , 1915 Eliad e , M ., Bir th an d Reb ir t h , H ar p e r , N e w Yo r k , 1964 Sh am an ism , P r in cet on U n iver sit y P r e ss, N ew Tersey, 1972 Elk in , A., M ar ia Sab in a: H e r Life an d Ch an t s, RossEr îk son , San t a Bar b ar a, 1981 Fu r st , P . T . (ed .), Flesh o f th e G o d s, Ailen & Un w in , Lo n d o n , 1972 H allu cin o ge n s an d Cu lt u r e, Ch an d ler & Sh ar p , San Fr an cisco , 1976 G r o f, S., Realm s o f th e H u m an U n co n scio u s, Du tton , N e w Y o r k , 1976 H alifax, J. , Sh am an ic V o ice s, D u t t o n , N e w Yo r k , 1979 Sh am an ; T h e W o u n d e d H e ale r , C r o ssr o a d , N ew Yo r k , 1982 H ar n er , M ., T h e Jiv ar o , H ale , Lo n d o n , 1972 H allu cin o ge n s an d Sh am an ism , O xfo r d Un iversity P r ess N e w Yo r k , 1973 Th e W ay o f th e Sh am an , H ar p e r & Row , San Fr an ­ cisco, 1980 H o r i, I., Fo lk Religion in Ja p a n , U n iver sit y O f Ch i­ cago P r ess, C h icago an d Lo n d o n , 1968 In gr am , S., ‘St r u ct u r e s o f Sh am an ism in In d o n e sia an d M alay sia’, Un iversit y o f Sy d n ey an t h r op ology th esis, 1972 Ja m a l, M ., Sh ap e Sh ift er s, A r k an a, N e w Y o r k an d L o n d o n ,1987 Kalw eit , H ., D r e am t im e an d In n er Sp ace , Sh am b h ala, Bo st o n , 1988 La Bar r e , W ., T h e G o st D an c e , Ailen & Un w in , Lo n d o n , 1972 Lar se n , S., T h e Sh am an 's D oor w ay , H ar p e r & Row , N e w Yo r k , 1976 Le ssa, W . A. an d V o gt , E. Z ., R ead er in Com p ar at ive Religion , H ar p e r & Row , N e w Yo r k , 1972 Le w is, I., E c t a t ic R e ligio n , P e n gu in , H ar m o n d sw or t h , 1971 Lin t o n , R, C u lt u r e an d M en t al D iso r d e r s, Ch ar les C . T h o m as, Sp r in gfie ld , Illin ois, 1956 M ich ae l, H . N . (e d .), St u d ie s in Sib e r ian Sh am a­ n ism , Un iversit y o f T o r o n t o P r ess, T o r o n t o , 1963 M id d le t o n , J. (ed .), M agic, W it ch cr aft an d Cu r in g, T h e N at u r al H ist or y P r e ss, N e w Yo r k , 1967 M u n n , H ., T h e M u sh r o o m s o f La n gu a ge ’, in M. H ar n e r (e d .), H allu cin o ge n s an d Sh am an ism , O x fo r d Un iver sit y P r e ss, N ew Yo r k , 1973 M e ih ar d t , J. G ., Black Elk Sp e a k s, P o ck e t Bo o k s, N e w Yo r k , 1972 N e u b e r t , R., ‘Su n Be ar - W alk in g in b alan ce on th e Ear t h M o t h e r ’, N e w Realit ies, M ay /Ju n e 1987 N o e l, D . (e d .), Se e in g C a st a n e d a , P u t n am , N e w Yo r k , 1976 N o ffk e , W ., ‘Liv in g in a Sacr e d W ay: an in terview w it h C h e q u e e sh , a C h u m ash M e d icin e W o m an ’, Sh am an 's D r u m , Fail 1985 N ich o lso n , S. (ed .) Sh am an ism , Q u e st Bo o k s, N ew Yo r k , 1966 O e st e r r e ich , T ., P o sse ssio n , U n iversit y Bo o k s, N ew Yo r k , 1966 P et er s, L. G ., ‘Th e T am an g Sh am an ism o f N e p a l’ in S. N ich o lso n (ed .), Sh am an ism , Q u e st Bo o k s, Illin ois, 1987 Rot h , H . L., T h e N at iv e s o f Sar a\v o k an d Br it ish N o r t h Bor n eo (2 vols.), Un iversity o f M alaya, Sin gap or e, 1968 Sch u lt e s, R. E. an d H o fm an n , A ., P lan t s o f th e G o d s, H u t ch in son , Lo n d o n , 1979 Sh ar o n , D ., T h e San P e d r o C a c t u s in P er u vian F o lk H e alin g’, in P. T. Fu r st , Fle sh o f th e G o d s, Ailen & Un w in , Lo n d o n , 1972 (w ith E d u a r d o C ald e r ö n , R ich ar d Co w an an d F. Kaye Sh ar on ) Ed u ar d o el Cu r an d er a, N o r t h At lan t ic Bo o k s, Rich m on d , Califor n ia, 1982 St ar h o w k , T h e Sp ir al D an ce , H ar p e r & Row , San Fr an cisco , 1979