ESKİ UYGURCA TÖVBE DUALARI

Şaban Doğan

Türkçede yüklemlerine göre cümleler yüklemin bir çekimli fiil veya isimden oluşmasına göre fiil cümleleri ve isim cümleleri olarak iki grupta incelenir. Genel olarak Türkiye Türkçesinin sözdizimi kaynaklarında isim cümleleri yüklemi isim veya isim soylu bir sözcükten oluşan cümle türü olarak tanımlanmıştır. Türkiye Türkçesinde isim cümleleri ek-fiil yardımıyla veya ek-fiilin düşürülmesiyle kurulmuştur. Türkçenin tarihi devirlerinde ise isim cümleleri kuruluş bakımından daha zengin bir görünüm arz eder. Özellikle Eski Uygur Türkçesinde isim cümleleri kuruluş bakımından kendine has bir çeşitliliğe sahiptir. Bu çalışmada Eski Uygur Türkçesinde isim cümleleri, bu dönem eserlerindeki örnekleri ışığında tasnif edilerek, kuruluşları bakımından sınıflandırılacak, ayrıca olumsuz isim cümlelerine ve metinlerde sıkça karşılaşılan devrik yapıdaki isim cümlelerine de yer verilecektir.

Tuva'daki kaya üstü tasvirler, Türk kültür ve medeniyeti açısından ayrı bir yere ve öneme sahiptir. Bu makale esas itibarıyla söz konusu tasvirlerin tarihlendirilmeleri ve sınıflandırılmalarıyla ilgili değerli bilgileri içermektedir.

Ünvanların araştırılması Eski Türkçenin söz varlığının öğrenilmesinin yanı sıra Eski Türklerin yaşantısı, sosyokültürel yaşamına dair de bilgiler verir. Eski Türkçe metinlerde ünvanlar yaygın olarak geçer. Özellikle Göktürk harfli yazıtlarda çok sayıda idari ve askerî ünvan kullanılmıştır. Eski Uygur metinleri içerik olarak diğer Eski Türkçe metinlerden farklı olsalar da onlarda da ünvanlara rastlamaktayız. Bu ünvanların bir kısmı Orhon-Yenisey yazıtlarındaki ile aynıdır, bazıları ise anlam açısından farklılık arz eder. Eski Uygur metinlerinde Orhon-Yenisey yazıtlarında geçmeyen ünvanlara da rastlamaktayız. Eski Uygur metinlerindeki askerî ve idari ünvanlar şunlardır: Askerî ünvanlar: buyruk/buryuk ‘komutan, askerî birliğin başı’, ınanç/ınançu ‘inanılan, güvenilen komutan’, çavış ‘askerî ünvan’, sü başı ‘kumandan’. Bu askerî ünvanların hepsinin Türkçe kökenli olması dikkat çeker. İdari ünvanlar: başçı ‘başkan, önder’, beg ‘bey’, ilig ‘hükümdar’, ilçi ‘elçi’, kan/han ‘han, hükümdar’, katun/hatun ‘hükümdarın karısı, kraliçe’, tigin ‘prens, şehzade’, kunçuy ‘prenses’, tarkan ‘vezir, bakan’, tutuk ‘vali, reis’, yavğu ‘vali, hükümdar’, yarğan ‘mahkemede çalışanların ünvanı’, raça ‘raca’, maharanç ‘büyük raca’, vs. Eski Uygur metinlerinde idari ünvanlar askerî ünvanlardan daha fazladır. Eski Uygur metinlerindeki Türkçe kökenli ünvanlar OrhonYenisey yazıtlarındaki ile neredeyse aynıdır. Research on the titles gives information about not only Old Turkic lexicon, but also the lifestyle and socio-cultural life of Old Turks. Titles and ranks are common in Old Turkic texts. Especially in the inscriptions of Kokturk alphabet, a lot of administrative titles and military ranks have been used. Although Old Uyghur texts are different than the other Old Turkic texts for their content, titles and ranks have also been registered in them. While some of these titles and ranks are the same as the ones in Orkhon-Yenisey Inscriptions, the other differ in meaning. In Old Uyghur texts, we also come across with the titles and ranks that have not been registered in Orkhon-Yenisey Inscriptions. The military ranks and administrative titles in Old Uyghur texts are the following: Military ranks: buyruk/buryuk ‘commander, leader of the military troop’, ınanç/ınançu ‘trusted commander’, çavış ‘military rank’, sü başı ‘commander’. The fact that all of these military ranks are of Turkic origin draws attention. Administrative titles: başçı ‘leader’, beg, ilig ‘ruler of the state’, ilçi ‘ambassador’, kan/han ‘ruler’, katun/hatun ‘wife of the ruler of the state, queen’, tigin ‘prince’, kunçuy ‘princess’ (of Chinese origin), tarkan ‘minister’, tutuk ‘governor, chairman’, yavğu ‘governor, ruler’, yarğan ‘a title of people working in court’, raça ‘raja’, maharanç ‘great raja’, etc. In Old Uyghur texts, the number of administrative titles is greater than the number of military ranks.The titles of Turkic origin in Old Uyghur texts are nearly the same as the ones in Orkhon-Yenisey Inscriptions.

HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ TÜRKİYAT ARAŞTIRM ALARI ENSTİTÜSÜ X TIKA T .C . K Ü L T Ü R V E T U R İZ M B A K A N L IĞ I w T O R K SC JY Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı T.C. BAŞBAKANLIK Ta n i t m a F o n u TURK DİL KURUMU @ = Elginkan Vakfı HACETTEP E ÜNİVERSİTESİ GÜZEL SANATLAR FAKÜLTESİ H E Y K E L BÖ LÜ M Ü B u k i ta p , H a c e t t e p e Ü n i v e r s i t e s i T ü r k i y a t A r a ş t ı r m a l a r ı E n s t i t ü s ü n c e d ü z e n l e n e n “O r h o n Y a z ıtla r ın ın B u lu n u ş u n d a n 1 2 0 Y ıl S o n r a T ü r k lü k B ilim i v e 2 1 . Y ü z y ı l ” k o n u lu III. U lu s la r a r a s ı T ü r k iy a t A r a ş tır m a la r ı S e m p o z y u m u ” b ild ir ile r in i k a p s a r. T h e P r e s e n t v o lu m e c o n ta in s th e P a p e r s w h ic h w ill b e p r e s e n t e d a t th e in te r n a tio n a l s y m p o s iu m T h e 3 r d I n te r n a tio n a l T u r k is h S tu d ie s S y m p o s iu m o n th e s ta te o f T u r k o lo g y a fte r th e d is c o v e r y o f O r k h o n I n s c r ip tio n s a n d a t th e 2 1 s t C e n tu r y o r g a n iz e d b y T u r k is h S tu d ie s I n s t i t u t e , H a c e t t e p e U n iv e r s it y . IS B N : 9 7 8 - 9 7 5 - 4 9 1 - 3 1 2 - 5 Editör / Editor Ü lk ü Ç e lik Ş a v k Yayına hazırlayanlar / Edited by M ik a il C e n g iz T e v fik O r ç u n Ö z g ü n M era l U çm az G ü lh a n Y a m a n Hacettepe Ü niversitesi B ilim sel Araştırmalar Birimi Proje Adı: O r h o n V a d is i A n ıtla r ın ı Y e n id e n Y o r u m la m a k Proje No: 010A 802001 Kapak tasarımı / Cover design H a k a n B a lc ı H a c e tte p e Ü n iv e rs ite s i H a s ta n e le r i B a s ım Y a y ın v e T a n ıtım K o o r d in a tö r l ü ğ ü Baskı / Printing H a c e tte p e Ü n iv e r s ite s i B a s ım e v i 0 6 1 0 0 S ıh h iy e , A n k a r a Baskı adedi / Printing run 500 A d e t A n k a ra / 2011 Sem pozyum D üzenlem e K om itesi / Organizing Com m ittee Ü lk ü Ç e lik Ş a v k Â b id e D o ğ a n Ö z k u l Ç o b a n o ğ lu İs m a il H a k k ı A k s o y a k F a t m a S. K u t l a r O ğ u z G . G o n c a G ö k a lp A lp a s la n H a y a t i B e ş ir l i C a h it G e le k ç i C a fe r G a rip e r F a tih M ü d e r r is o ğ lu E rd a l A k so y T u rg a y Y azar F aru k G ökçe E y ü p B a c a n lı A li E m r e Ö z y ı l d ı r ı m F a tm a T ü rk y ılm a z B ü le n t G ü l M ik a il C e n g iz T e v fik O r ç u n Ö z g ü n G ü lh a n Y a m a n H a c e tte p e Ü n iv e rs ite s i T ü rk iy a t A ra ş tırm a la rı E n s titü s ü Hacettepe University Turkish Studies Institute B e y te p e , 0 6 532 A n k a r a T e l / P h o n e : + 9 0 3 1 2 2 9 7 6 7 7 1 , B e lg e ç /F a x : + 9 0 3 1 2 2 9 7 71 71 E -p o s ta : tu r k iy a t@ h a c e tte p e .e d u .tr A n k a ra / 2011 I. C İ L T İÇ İ N D E K İ L E R SU N U Ş A Ç IŞ K O N U Ş M A L A R I P r o f .D r . Ü lk ü Ç E L İ K Ş A V K ................................................................................................... i D o ç . T u r h a n Ç E T İ N ................................................................................................................ iii P r o f .D r . Ş ü k r ü H a l û k A K A L I N ............................................................................................. v D ü s e n K A S E İ N O V ................................................................................................................... ix M u s a K U L A K L I K A Y A ......................................................................................................... x i P r o f .D r . H a s a n K A Z D A Ğ L I ................................................................................................. x iii B İL D İR İL E R A . D e n iz A B İ K ......................................................................................................................... 15 O rh u n Y a z ıtla r ın d a - m A - O lu m s u z lu k İş a r e tle y ic is i A la n F iille r M e ti n A K A R ............................................................................................................................ 31 T ü rk iy e ile K a z a k is ta n ’ın Y a z ılı E s k i E d e b iy a tla r ın d a O rta k K o n u lu E s e r le r R y s b e k A L İ M O V ..................................................................................................................... 43 B u g ü n k ü K ır g ız c a d a B ir H a y a le t K e lim e : A c o E b ü l f e z A M A N O Ğ L U ......................................................................................................... 51 O rh o n Y a z ıt la r ın d a k i B u la k B o y İs m i v e T ü r k T a rih in d e Y a n s ım a la r ı A i e r k e n A R E Z I ........................................................................................................................ 55 O r h o n Y a z ı t l a r ı n ı n Ç a ğ d a ş U y g u r c a Ç e v iris i v e Ç in H a lk C u m h u r iy e ti’n d e k i İlg ili Ç a lış m a la r ın G e n e l B ir D e ğ e r le n d ir ilm e s i N u m a n A R U Ç ......................................................................................................................... 71 M a k e d o n y a ’d a T ü r k iy a t A r a ş tır m a la r ı T a r ih i R a m i z A S K E R ......................................................................................................................... 7 7 O rh o n - Y e n is e y Y a z ıtla r ın ın A z e r b a y c a n ’d a İ n c e le n m e s i T a r ih in d e n B a z ı S a y fa la r A y s u A T A .................................................................................................................................. 83 K u r ’a n T e rc ü m e s i, K ıs a s ü ’l- E n b iy a v e N e h c ü ’l- F e r a d is ’i O r ta y a Ç ık a ra n K a y n a k la r E r h a n A Y D I N .......................................................................................................................... 89 Y e n is e y Y a z ıtla r ıy la İ lg ili G e n e l S o ru n la r Ü z e rin e N o tla r I n g e b o r g B A L D A U F ............................................................................................................ 9 7 U z b e k D ia le c ts o f N o r th - E a s t A f g h a n is ta n . A P r e lim in a ry R e p o r t K u z e y d o ğ u A f g a n is ta n Ö z b e k L e h ç e le r i B ir Ç a lış m a R a p o r u A l m a n c a d a n ç e v i r e n S e m ih T E Z C A N ................................................................................ 105 N e s r in B A Y R A K T A R ..........................................................................................................121 O rh o n Y a z ıtla r ın d a G e ç e n R e n k A d la r ın ın A n la m A la n la r ı Ü z e rin e H a y a t i B E Ş İ R L İ ................................................................................................................... 129 T ü r k iy e ’n in T ü r k C u m h u r iy e tle r i v e T ü rk T o p lu lu k la rı ile S iy a sa l, K ü ltü r e l v e E k o n o m ik İ liş k ile rin d e Y ü k s e k Ö ğ re n im in Y e r i - K ır g ız is ta n Ö rn e ğ iU w e B L Â S İ N G ..................................................................................................................... 141 G e n a T ö k m iş M u ru z la rin i Y ö r e n in D iliy le Ş a v şa tlı B ir H a lk Ş a iri v e K a r a d e n iz H a n ım la r ın ın B o z u k H a v a la r ı B e r n t B R E N D E M O E N ....................................................................................................... 161 S ö z V a r lığ ı S e v iy e sin d e k i Ö d ü n ç le m e ile İ lg ili B a z ı D ü ş ü n c e le r M a r y a m B U L G A R O V A ..................................................................................................... 167 T ü r k D ille ri S is te m in d e N o g a y T ü r k ç e s i C a n t ü r k C A N E R .................................................................................................................. 171 K a m u Y ö n e tim i E ğ itim in d e T a r ih B ilin c i v e T a rih Ö ğ re tim i: T ü r k Y ö n e tim T a rih i D e r s le ri S u z a n D . C A N H A S İ ............................................................................................................. 189 B a tı R u m e li T ü r k D ilin in D ü n ü B u g ü n ü Y a r ın ı A li A s g e r C E M R A S İ ........................................................................................................... 197 X a la c T ü r k l a r i ç a K ü d a n M a r a s i m i v a Q a d i m T ü r k İ n a n l a r i n i y n H i z i H a la ç T ü r k le r in d e D ü ğ ü n M e ra s im i v e E s k i T ü r k İn a n ç la r ın ın İzi H a l a ç ç a d a n ç e v i r e n S e m ih T E Z C A N .................................................................................2 0 9 D a n u t a C H E M I E L O W S K A ............................................................................................... 2 2 7 L e h ç e d e k i T ü rk ç e K e lim e le r M a r i k a C I K I A ...................................................................................................................... 2 2 9 T ü r k T a b a k a s ı G ü r c ü K iş i A d la r ı H a z in e s in d e M . V o l k a n C O Ş K U N ........................................................................................................... 2 35 O rh u n Y a z ıtla r ı -T ü r k iy e T ü rk ç e s i İliş k is in d e S es A k ış ı Ç e t i n C U M A G U L O V .......................................................................................................... 2 3 9 K ır g ız is ta n ’d a k i E s k i T ü rk Y a z ıtla r ın ın B u lu n m a s ı v e İ n c e le n m e s i T a r ih in d e n Ü lk ü Ç E L İ K Ş A V K ............................................................................................................. 2 43 T ü rk lü k B ilim i A r a ş tır m a la r ın d a 2 1 . Y ü z y ıl H e d e fle ri Ö z k u l Ç O B A N O Ğ L U ..........................................................................................................2 45 B a tı S ib ir y a T ü r k K ü ltü r ü T e tk ik le r in e G ö re K a y ın A ğ a c ın ın T ü rk M ito lo jis in d e “K u t s a l l a ş m a s ı n ı n M a d d i K ü ltü r e l N e d e n le r i Y a v u z D A L O Ğ L U ................................................................................................................ 2 4 9 E s k i T ü rk le rd e M u sik i R o b e r t D A N K O F F ............................................................................................................... 2 5 9 Is th e V a tic a n M a p o f T h e N ile E v liy a C e le b i’s? V a ti k a n ’d a B u lu n a n N il H a r ita s ı, E v liy a Ç e le b i’n in m i? İ n g i l i z c e d e n ç e v i r e n R u k iy e A s l ı h a n S H E R I D A N - A K S O Y ........................................... 2 7 3 İ s m a i l D O Ğ A N ..................................................................................................................... 2 8 7 K a r a k ilis e ’d e k i S o y D a m g a la r ı v e G o tik Y a z ıy a T ü rk ( R u n ik ) Y a z ıs ın ın T e s irle ri İ s m a i l D O Ğ A N ..................................................................................................................... 301 M a c a r is ta n ’d a U lu s İn ş a s ı S ü r e c in e T ü rk o lo jin in E tk isi Ş a b a n D O Ğ A N ..................................................................................................................... 30 3 E s k i U y g u r c a T ö v b e D u a la rı S ü e r E K E R ............................................................................................................................ 321 O rh o n Y a z ıtla r ı: İ ra n D ille ri ile İlk T e m a s la r v e B e n z e r B ir k a ç Ö g e Ü z e rin e E r k i n E K R E M ...................................................................................................................... 33 3 G e n e ra l Ç a ç a v e G ö k T ü r k - Ç in M in g - S h a S a v a ş ı İ n c i E N G İ N Ü N ..................................................................................................................... 341 O rh u n Y a z ıtla r ı: B e s le y ic i G ü ç K e m a l E R A S L A N ................................................................................................................. 3 4 7 T ü r k iy e ’d e T ü r k iy a t A r a ş tır m a la r ı’n ın S o n E lli Y ılı: G e n e l B ir D e ğ e r le n d ir m e B ilg e E R C İ L A S U N .............................................................................................................. 3 4 9 G ö k tü rk le rle İ lg ili R o m a n la r A h m e t B ic a n E R C İ L A S U N ................................................................................................ 3 5 7 K ö k tü rk ç e N a s ıl B ir D ild ir ? M a r c e l E R D A L .....................................................................................................................36 3 O n g in Y a z ıtı İ n g i l i z c e d e n ç e v i r e n S e m ih T E Z C A N J a l e G A R İ B O V A .................................................................................................................. 37 3 T ü r k D ille ri B ir le ş m e s in in O lu ş u m u v e Y e n id e n D o ğ u şu : İk i Ç a ğ ın A ltın R ü y a s ı C a f e r G A R İ P E R .................................................................................................................... 38 5 E d e b iy a t T e o ris i v e E le ş tir i İh tiy a c ı S a a d e t t i n G Ö M E Ç / H a m i y e t S e z e r F E Y Z İ O Ğ L U ....................................................... 391 B o y la v e B a g a U n v a n ı V i k t o r G . G U Z E V ................................................................................................................ 3 9 7 G ö k tü r k Y a z ıs ın d a R e s im G ö s te r g e le r in in T e s p iti Y ö n te m le r i v e Ö n e m i Ü z e rin e Ç im e n G Ü N A Y E R K O L ..................................................................................................... 4 03 H o lla n d a ’d a T ü rk o lo ji Ç alışm a ların d a Y e n i P erspektifler: L e id e n Ü n iv ersitesin d e T ü rko lo ji A b d u l l a h G Ü N D O Ğ D U ...................................................................................................... 4 0 9 D il M a lz e m e le r i B a k ım ın d a n T ü r k S o sy a l H a y a tın ın E v r im i Ü z e rin e D e ğ e r le n d ir m e le r ( G ö k t ü r k l e r d e n O s m a n l ı l a r a ) T o f i q H A C I Y E V ................................................................................................................... 4 15 K ü l T ig in v a B ilg a K a ğ a n D a s ta n la r ın ın Ş e ’ri T a c i d a Z U B Ç E V İ Ç - H A F I Z ............................................................................................. 4 25 B a lta m ’ın B a lk a n T ü r k o lo jis in d e k i Y e r i v e Ö n e m i N i m e t u l l a h H A F I Z ............................................................................................................... 4 2 9 K o s o v a ’d a T ü rk ç e E ğ itim T a rih in e G e n e l B ir B a k ış N a z m iy e H A S A N O V A ......................................................................................................... 4 3 7 Ş u m n u Ü n iv e r s ite s in d e T ü rk o lo ji Ç a lış m a la r ı A lim c a n İ N A Y E T ................................................................................................................. 4 5 1 b i r k i ş i : y ( a ) y ( ı ) l s ( a ) r : o g ( u ) ş ı : b o d ( u ) n ı : b i ş ü k i y a : t ( a ) g i : k ı d m ( a ) z : ( a ) r m ( i) ş v e i n ( i ) s i : [ ( a ) ç ] i s i n : b i l m ( a ) z : ( a ) r t i : o g l ı : k ( a ) y ı n : b i l m ( a ) z : ( a ) r ti İb a re leri Ü z erin e L e y l â K A R A H A N ................................................................................................................. 4 5 7 K ö k tü rk ç e M e tin le r d e k i Ü ç ü n c ü Ş a h ıs Ö z n e li A rd ış ık C ü m le le rd e Ö z n e B a ğ la n tıla r ı v e B e lir s iz Ö z n e li C ü m le le r C e v a l K A Y A .......................................................................................................................... 4 63 K ö k tü rk ç e i d i o k s u z Ü z e rin e S e r g e i G . K L Y A S H T O R N Y J ............................................................................................ 4 6 9 ^peBHeTropKCKHe P y H m ecK H e naMaTHHKH H H x E sk i T ü rk R u n ik A n ıtla r ı v e O n la r ın Y a z a r la r ı A b t o pm R u s ç a d a n ç e v i r e n E y ü p B A C A N L I .................................................................................... 4 7 4 F a t m a K O Ç / E m i n e K O C A / B e y h a n P A M U K ............................................................ 4 7 9 17-18. Y ü z y ıl T ü rk M in y a t ü rle rin d e k i K a d ın G iy s ile rin d e Y a k a v e K o l F o rm u Ö z e llik le ri K a d i r a l i K O N K O B A E V ............................................................... K ır g ız K o n u ş m a D ili v e T ü rk D ill e r T a r ih in e A it D il Ö z e llik le ri 497 II. C İL T İÇ İN D E K İL E R Z e y n e p K O R K M A Z ............................................................................................................ 50 3 Y in e K a r ış ık D illi E s e r le r Ü z e rin e İ g o r K O R M U Ş İ N ................................................................................................................. 511 Ç o y r R u n ik K ita b e s in in Y e n i O k u m a Y o r u m la m a s ı H a k k ın d a B a h ı t g ü l K U L J A N O V A .......................................................................................................5 1 9 E sk i T ü rk A n ıtla r ın d a k i H a lk B ir liğ i v e M e m le k e t B ü tü n lü ğ ü Ü lk ü s ü (« O rh o n » v e « K u ta d g u B ilig » E s e r le r in e G ö r e ) Y u u K U R I B A Y A S H I .......................................................................................................... 52 3 T u r k o lo g ic a l S tu d ie s in Ja p a n : P a s t a n d P r e s e n t P i o t r K W I A T K O W S K I .......................................................................................................531 P o lo n y a ’d a k i T ü rk o lo ji Ç a lış m a la r ı M u r a t L Ü L E C İ .....................................................................................................................541 ‘G e r ç e k ’le ş s e k d e m i, Ö ğ re ts e k ? Y a b a n c ı D il O la ra k T ü r k ç e n in Ö ğ r e tim in d e O ta n tik M a lz e m e A h te m M A Z İ N O V ............................................................................................................... 55 5 TropKCKHe ^3biKH K p b rn a . CTpyK Typa, O y H ^ n o H H p o B a H H e, K om aK T H bie ^B neH H a G a l i n a M İ Ş K İ N İ E N E .......................................................................................................... 561 V iln iu s Ü n iv e r s ite s in d e T ü rk o lo jin in D u ru m u D m i t r i y M . N A S İ L O V ......................................................................................................... 5 6 9 T ü r k E d e b î D ille r i v e L e h ç e le r i T a rih in d e R u n ik A n ıtla r C a n d a n N E M L İ O Ğ L U ....................................................................................................... 57 5 S e lç u k lu v e O s m a n lı B e z e m e S a n a tın ın A n la tım ın d a K u lla n ıla n T e r im K a rm a ş a s ı K a m i l V e li N E R İ M A N O Ğ L U ............................................................................................5 7 9 Ç a ğ d a ş T ü r k o lo jid e Y e n id e n Y a p ıla n m a Ş a r tla r ı Ü z e rin e (T ü rk o lo ji S tr a te ji D e n e m e si) I r i n a N E V S K A Y A ................................................................................................................ 5 8 9 S o m e P a la e o g r a p h ic a n d O r th o g r a p h ic F e a tu re s o f A lta y R u n ic In s c rip tio n s M e h m e t O K U R .....................................................................................................................5 9 9 T ü rk lü k B ilim i A r a ş tır m a la r ın d a H a lk e v le r in in R o lü T a k a s h i O S A W A .................................................................................................................. 611 T ü r k B ilg e K a ğ a n T a h ta O tu rd u ğ u Z a m a n K im T ö lis Ş a d İd i? M e h m e t Ö L M E Z ..................................................................................................................6 2 9 E sk i U y g u r v e Ç in K a y n a k la r ı Iş ığ ın d a O rh o n Y a z ıtla r ın d a G e ç e n Y e r v e K iş i A d la rı U f u k Ö Z D A Ğ / G . G o n c a G Ö K A L P A L P A S L A N ........ T ü r k iy a t A r a ş tır m a la r ın d a Y e n i B ir A la n : Ç e v re c i E le ş tir i 641 İ l h a n Ö Z K E Ç E C İ ................................................................................................................ 65 3 O rh u n A b id e le r in in E s te tik v e M u h te v a s ın ın Ö n e m i Ş a h r u P İ L T E N ..................................................................................................................... 6 6 9 O rh o n Y a z ıtla r ın d a S e ç m e s e l v e E ş D iz im s e l S ın ır la m a la r G is e la P R O C H Â Z K A - E I S L ............................................................................................... 681 V iy a n a Ü n iv e r s ite s in d e T ü rk ç e Ö ğ re tim i D ü n ü B u g ü n ü Y a r ın ı A b d u r e ş i t J e li l Q A R L U Q ................................................................................................... 6 8 9 O rh u n Y a z ıtla r ın d a G ö z ü k e n Ç in K ü ltü r A n a liz in d e n T ü r k lü k A r a ş tır m a la r ın d a S in o lo jin in Ö n e m i S a im S A K A O Ğ L U ............................................................................................................... 69 5 O rh u n A n ıtla r ın d a n G ü n ü m ü z e S ü z ü le n B ir k a ç E rk e k A d ı K a r j a u b a y S A R T K O J A U L I .............................................................................................. 70 3 E s k i T ü r k ç e d e k i 9 (z, j ) F o n e m i Ü z e rin e A y ş e g ü l S E R T K A Y A .......................................................................................................... 7 0 9 K u l S ü le y m a n H ik m e tle r i Ü z e rin e O s m a n F i k r i S E R T K A Y A .................................................................................................. 721 E s k i T ü r k ç e ’d e “ M ız r a k ” A n la m ın a G e le n K e lim e [sü q (ü )g ] m ü , Y o k s a sü q g ( ü ) ~ s ü g ü m ü O k u n m a lı? M u s t a f a S E V E R ................................................................................................................... 7 2 7 O rh u n Y a z ıtla r ı’n d a k i B a z ı K a v r a m la r ı Y e n id e n O k u m a k E l f in e S İ B G A T U L L İ N A ..................................................................................................... 73 3 G ü n ü m ü z d e R u s y a 'd a T ü r k o lo ji Ç a lış m a la rı M u r a t g e l d i S Ö Y E G O V ....................................................................................................... 7 3 9 T o n y u k u k Y a z ıtın ın E d e b i T a rih i B ir E s e r O la ra k D e ğ e rle n d ir ilm e s i: G ü n ü m ü z T ü rk m e n c e , R u s ç a v e İ n g iliz c e Ç e v ir ile r i / H a t i c e Ş İ R İ N U S E R ............................................................................................................. 7 6 7 Y e n is e y Y a z ıtla r ın ın O k u n m a v e A n la m la n d ır ılm a s ı Ü z e rin e Y e n i Ö n e r ile r -IIA h m e t T A Ş A Ğ I L ..................................................................................................................77 5 Ç in K a y n a k la r ın a G ö re K ö l T ig in Y a z ıtın ın D ik iliş i H a k k ın d a B ir D e ğ e rle n d ir m e N u r a n T E Z C A N ................................................................................................................... 78 5 N il H a r ita s ı ile S e y a h a t n a m e A r a s ın d a k i P a r a le llik le r M e h m e t T E Z C A N ................................................................................................................ 7 9 9 O rh o n H a r f le r in in M u h te m e l E n E s k i Ş e k ille ri O la ra k K u z e y H in d is ta n B ö lg e s i’n d e S a k a / K u ş a n D ö n e m i Y a z ıla r ı S e m ih T E Z C A N .................................................................................................................... 8 19 E tim o lo ji Ö n e r ile ri F u n d a T O P R A K ................................................................................................................... 831 O rh o n Y a z ıtla r ın d a n A n a d o lu A ğ ız la r ın a K a r ş ıla ş tır m a lı D il Ç a lış m a la r ı v e İk i Ö rn e k F iil G ü l s e r e n T O R ....................................................................................................................... 8 37 A n a d o lu A ğ ız la r ın d a ‘a r ı ’ İ lg e c i v e ‘a ğ a r ı’ Y ö n B e lir te c in in K u lla n ım ı B a t t u l g a T S E N D ................................................................................................................... 8 59 R e v ie w o n th e A n c ie n t T u r k ic A rc h a e o lo g ic a l M o n u m e n ts in M o n g o lia / B a y a n -U lg ii P r o v in c e / M o l la n iy a z T U R N Í Y A Z ...................................................................................................... 863 O rh u n Y a z ıtla r ı’n d a k i Ü n s ü z le r in U y u m u Ü z e rin e N a d e z d a T Y D Y K O V A ........................................................................................................ 873 O O o p M e - r a H B ArnaMcKOM h O o p M e - D ı k B T y p e ^ O M ^3M K ax / A lta y T ü r k ç e s in d e k i - G a n v e T ü rk iy e T ü r k ç e s in d e k i - D ı k Ş e k ille ri H a k k ı n d a ............... 8 79 C a r m e n U R I A R T E .............................................................................................................. 885 A p r o x im a c ió n a l a L e n g u a y C u ltu r a T u rc a s D e s d e la U n iv e r s id a d D e l P a ís V a s c o / İs p a n y a B a s k B ö lg e s i Ü n iv e r s ite s in d e T ü r k D ilin e v e K ü ltü r ü n e Y a k la ş ım .................... 893 D m i t r i y D . V A S İ L Y E V ....................................................................................................... 901 G ü n e y S ib ir y a ’d a k i G ö k T ü r k R u n ik Y a z ıtla r ın d a A d la r ı G e ç e n K iş ile r in H a y a tla r ı v e K a h r a m a n lık la r ı H a k k ın d a k i T a r ih i B ilg ile r H a y d a r Y A L Ç I N / M i k a i l C E N G İ Z ................................................................................. 911 T ü rk lü k B ilim i A ra ş tırm a la r ı İç in B ir V e r i T a b a n ı Ö n e risi: T B A V T K e m a l Y A V U Z ..................................................................................................................... 9 1 9 Â ş ık Ö m e r v e Ş iiri Ü z e r in e B a z ı D ik k a tle r A h m e t B u r ç i n Y E R E L İ .......................................................................................................941 Y a ğ m a K ü ltü r ü y le Ü re tim K ü ltü rü A r a s ın d a T ü rk le rin “ D e v le t” İd e a li M o h a m m e d S a lih R a s e k h Y I L D I R I M ............................................ A f g a n is ta n ’d a T ü r k o lo ji Ç a lış m a la r ın ın D ü n ü , B u g ü n ü v e G e le c e ğ i 951 P e t e r Z I E M E .........................................................................................................................95 5 E in F r a g m e n t E in e r S o g d is c h - A ltu ig u r is c h e n W o r tlis te S o g d c a -E s k i U y g u r c a B ir K e lim e L is te s in d e A r ta k a lm ış B ir P a r ç a A l m a n c a d a n ç e v i r e n S e m ih T E Z C A N ................................................................................ 9 5 9 H a m z a Z Ü L F İ K A R ..............................................................................................................96 3 M e s le k E k le ri v e B a z ı A d la n d ırm a la r Ü z e rin e D e ğ e r le n d ir m e le r S O N O T U R U M ..................................................................................................................... 9 6 7 D E Ğ E R L E N D İ R M E V E K A P A N I Ş O T U R U M U ............................................................ 9 7 9 K A T I L I M C I L A R ................................................................................................................... 9 8 9 S E M P O Z Y U M F O T O Ğ R A F L A R I ..................................................................................... 9 9 9 ESK İ UYGURCA TÖ VBE DUALARI Şaban DOĞAN “ İş le d iğ i b i r g ü n a h v e y a s u ç ta n p iş m a n o la r a k b i r d a h a y a p m a m a y a k a r a r v e r m e ” ( T S , 2 0 0 5 , 2 0 0 1 ) ş e k lin d e t a n ım la n a n tö v b e , t a r ih b o y u n c a in s a n lığ ın d in v e in a n ç s is te m le r in d e s o n d e re c e ö n e m li b i r y e r tu tm u ş tu r . İ n s a n , d o ğ u m d a n ö lü m e k a d a r b ü t ü n h a y a tın ı ş e k ille n d ir e n d in v e in a n ç s is te m le r in in e m ir v e y a s a k la r ın a h e r z a m a n u y m a m ış , k im i z a m a n b u e m ir v e y a s a k la r ın d ış ın a ç ık a r a k g ü n a h o la r a k n ite le n d ir ile n f iille r iş le m iş tir. H e r d in d e iş le n e n g ü n a h la r ın k a r ş ılığ ı o la r a k in s a n la r a v e r ile c e k c e z a la r v a rd ır. B u c e z a d a n k o r k a n i n s a n iş le d iğ i g ü n a h ı a ff e ttir m e ç a re le r i a ra m ış tır . B e lk i d e b u a r a y ış ın s o n u c u o la r a k h a n g i d in v e in a n ç s is te m i d a ir e s in d e o lu r s a o ls u n tö v b e , g ü n a h la r ın ı i t i r a f e d e re k a f d ile m e v a s ıta s ı h a lin e g e lm iş tir . B u ç a lış m a d a te r c ü m e y o lu y la E s k i U y g u r c a y a k a z a n d ır ıla n tö v b e d u a la r ı e le a lı n a c a k , b u d u a la r k a r ş ıla ş tır m a lı o la r a k in c e le n m e y e ç a lış ıla c a k tır . E s k i T ü r k ç e n in v e U y g u r c a n ın d il ö z e llik le r i y a p ıl a n ç a lış m a la r la a y rı n tılı o la r a k o r ta y a k o n d u ğ u iç in b u m e tin le r in d il ö z e llik le r i ü z e rin d e a y r ın tılı o la r a k d u r u lm a y a c a k , m e tin le r in ü s lu p ve iç e r ik le r iy le ilg ili o ld u ğ u d e ğ e r le n d ir ile n üç ö z e llik h a k k ın d a k ıs a d e ğ e r le n d ir m e le r le y e tin ile c e k tir . Ç a lış m a d a a m a ç la n a n , B u d i z m ’e tö v b e m e tin le r in in iç e r ik le r i b a k ım ın d a n b a k m a k , t ö v b e m e tin le r in i b ir b ir le r iy le v e d iğ e r d in le r e a it m e tin le r le k a r ş ıla ş tır m a k tır . B u d is t U y g u r la r d a n k a lm a d i n î e s e r l e r g e n e l o la r a k V in a y a la r , S u tr a la r v e A b h id a r m a la r o lm a k ü z e r e ü ç b a ş lık a ltın d a t o p la n ır v e b u ü ç le m e y e E s k i U y g u r c a d a ü ç a ğ ı l ı k n o m (= S k r. tr ip ita k a ) ( A r a t 1 9 8 7 ) d e n ir. T r ip ita k a o la r a k is im le n d ir ile n B u d is t k u t s a l m e tin le r i iç e r ik v e b iç im b a k ım ın d a n d a b ö lü m le n d ir ie b ilir . B u b ö lü m le n d ir m e d e e s e r le r “ S u t t a (s ü tr a = Tü. s u d u r ), d ü z y a z ı, v a a z ; G e y y a ( g e y a = T ü . t a q ş u t ) , d ü z y a z ı v e k a r ış ık ş iir, v a a z ; V e y y a k a r a n a ( v y a k a r a n a = T ü . A d ı r a y a r l ı q a m a q ) , a ç ık la m a la r , y o r u m la r ; G a t h a ( g a t h a = T ü . s l o k a ) , ş iir d ö r tlü k le r i; U d a n a (u d a n a = Tü. a v d i m a k ) , ö z lü s ö z le r; İ t i v u t t a k a (itiv r tta k a = Tü. a v r iş ), “ B u d d h a ş ö y le d e d i” s ö z le r iy le b a ş la y a n k ı s a k o n u ş m a la r , J a t a k a ( j a t a k a = T ü . ç a t i k ) , B u d d h a ’n ın ö n c e k i d o ğ u m la r ın a a it h ik â y e le r , A b b h u t a d d h a m m a ( a b h u t a - d h a r m a = T ü . m u y a d ı n ç ı y n o m l a r ) , m u c iz e v î d h a r m a la r , V e d a l l a , s o r u - c e v a p b iç im in d e k i ö ğ r e tile r ” ( Ö z ö n d e r, 2 0 0 2 , s. 4 9 1 ) o lm a k ü z e r e d o k u z d a la a y rılır. Ç a lış m a m ız a k o n u o la n tö v b e m e tin le r i d in î iç e r ik li o l m a la r ın a r a ğ m e n b u s ın ıf la n d ır m a d a y e r a lm a z . B u n u n s e b e b i tö v b e m e tin le r in in B u d i z m ’in d o ğ d u ğ u v e b u in a n ç s is te m in in ilk e s e r le r in in v e r ild iğ i H i n d i s t a n ’d a b ilin m e m e s i ( K lim k e it, 2 0 0 9 , s. 1 0 7 ) o lm a lıd ır. Z i r a ü ç s e p e t a n la m ın a g e le n B u d d h is t k a n o n ( tr ip ita k a ) ’u n ilk ik is i ( v in a y a p i ta k a v e s u tta p ita k a ) b ir in c i k o n s il o la n R a ja g r h a (M Ö 4 7 3 ) k o n s ilin d e ; ü ç ü n c ü b ö lü m o la n a b h id h a m m a p i ta k a ise ik in c i k o n s il o la n V a is a li ( M Ö 3 6 3 ) ’d e t e s p i t e d ilm iş tir (Y itik , 2 0 0 7 , s. 3 1 6 ) v e b u d ö n e m le r d e U y g u r c o ğ r a f y a s ı v e b u m e tin le r in a lın d ığ ı Ç i n ’e h e n ü z B u d iz m g irm e m iş tir. T r ip ita k a iç e r is in d e y e r a lm a y a n v e B u d iz m in d o ğ d u ğ u H i n d i s t a n ’d a b ilin m e y e n tö v b e m e tin le r in in b ir ç o ğ u Ç in c e d e n y a p ılm ış te r c ü m e le r d ir ( K lim k e it, 2 0 0 9 , s .1 0 7 ). B u d i z m ’in Ç i n ’d e ik in c i a s r ın o r ta la r ın d a h a n e d a n v e e n te le k tü e l e litle r t a r a f ı n d a n k a b u l g ö r m e y e b a ş la m a s ıy la y a y ıld ığ ı ( Y a v u z , 2 0 0 7 , s. 3 4 5 ) (b a z ı k a y n a k la r a g ö r e M S 6 1 ; S a r ık ç ıo ğ lu , 2 0 0 8 , s. 2 0 5 ) b ilin m e k te d ir . Ç i n ’d e k a b u l g ö r e n B u d is t e k o l “ y a y ıld ığ ı b ö lg e le r in y e r e l k ü ltü r le r in e k o la y c a a d a p te o lm a s ıy la b ilin e n ( Y itik , 2 0 0 7 , s. 3 3 7 ) ” M a h a y a n a ’dır. B u d i z m ’in d o ğ d u ğ u t o p r a k la r d a b ilin m e m e s in d e n h a r e k e tle , tö v b e m e tin le r in in B u d i z m ’in ö z ü n d e o lu p o lm a d ığ ı a y r ıc a ta r tış ıla b ilir . K o n u y la ilg ili o la r a k K lim k e it “ G ü n a h i t i r a f m e tin le r in in , H i n d i s t a n ’d a b i lin m e m e s i v e e lim iz d e k i m e tin le r g ib i r a h ip s ın ıf ın d a n o lm a y a n k iş ile r iç in o lm a la r ı, B u d iz m ve M a n ih e iz m a r a s ın d a o r ta k b ir e tk ile ş im o l u ş tu ğ u n u g ö s te r m e k te d ir ( K lim k e it, 2 0 0 9 , s. 1 0 7 ).” ş e k lin d e b i r d e ğ e r le n d ir m e y a p a r a k b u m e tin le r in O r h o n Y a z ıtla r ın ın B u lu n u ş u n d a n 1 2 0 Y ıl S o n r a T ü r k lü k B ilim i v e 2 1 . Y ü z y ıl k o n u lu 3 . U lu s l a r a r a s ı T ü r k i y a t A r a ş t ı r m a l a r ı S e m p o z y u m u , 2 0 1 0 , 3 0 3 - 3 1 9 304 3. U l u s l a r a r a s ı T ü r k i y a t A r a ş t ı r m a l a r ı S e m p o z y u m u M a n ih e iz m ’e a it tö v b e m e tin le riy le e tk ile ş im iç e r is in d e o ld u ğ u n u v e h a tt a e ld e k i b i r k ıs ım m e tn in M a n ih e iz m ’e a it o ld u ğ u n u ifa d e e tm e k te d ir. M a n ih e is t m e tin le r d e n e tk ile n s e d a h i b u e tk in in s ın ır lı o ld u ğ u , m e tin le r d e a ğ ır lık lı o la r a k B u d iz m t e r im le r in in k u lla n ılm a s ın d a n a n la ş ılm a k ta d ır . Y u k a r ıd a k ıs a c a B u d i s t y a z ın ın d a k i y e r i h a k k ın d a b i lg ile r v e r ile n tö v b e d u a la r ı “ B u d iz m e in a n a n h a lk ın iş le d iğ i g ü n a h la r d a n a rın m a s ı, g e le c e k te k i d o ğ u ş la r ın d a da tö v b e e tm e y e a lış a b ilm e s i iç in h a z ır la n m ış m e tin le r d ir ” (T e z c a n , 1 9 7 8 s. 2 9 7 ). B u d i z m ’d e r u h b a n sın ıf ın d a n o la n la r ın iş le d iğ i v e y a iş le m e y i a k lın d a n g e ç ir d iğ i g ü n a h la r ın a ffı iç in o n b e ş g ü n d e b i r v e y ıllık o lm a k ü z e re ik i a y in ş e k li v a rd ır . “ B u d is t r u h b a n la r ayda ik i d e fa b ö lg e s e l to p la n tıla r d ü z e n le m e k te v e a le n î g ü n a h itir a f ın d a b u lu n m a k ta d ır . B u u y g u la m a d a n b a ş k a s a d e c e e rk e k r u h b a n la r ın k a tıld ığ ı v e e n k ıd e m li r a h ip ta r a f ın d a n y ö n e tile n O r u ç G ü n ü , Y ıllık A le n î G ü n a h İ tira f ı d a v a rd ır. B u i t i r a f tö r e n le r in d e b a ş r a h ip e lin d e k i g ü n a h lis te s in i o k u m a k ta v e r a h ip le r e b u g ü n a h la r d a n u z a k o lu p o lm a d ık la r ın ı s o r m a k ta d ır ” ( K ü ç ü k , 2 0 0 9 , s. 2 6 9 ). T ö v b e d u a la r ın ın T ü r k B u d iz m in d e a y rı b i r ö n e m i v a rd ır. B u d u a la r a T ü r k le r d iğ e r B u d is t to p lu lu k la r d a n d a h a f a z la r a ğ b e t e tm iş tir . K lim k e it b u n u n s e b e b in i T ü r k le r in y a ş a m t a r z ı ile a ç ık la m a y a ç a lış ır . O n a g ö r e O r ta A s y a ’n ın ç ö l ş e h ir le r in d e y a ş a y a n in s a n la r , s ü re k li g ö ç e b e v e yabancı g ü ç le r in te h d id i a ltın d a , her gün bu g ü ç le r d e n k a y n a k la n a n b ir te h lik e y le k a r ş ıla ş a c a k la r ın ın ş ü p h e s in i d u y m a k ta d ır . B u d u r u m e tr a f la r ın d a m e y d a n a g e le n o la y la r ın e tk e n i d e ğ il d e e d ilg e n i o lm a h is s in i d u y m a la r ın a s e b e p o lm u ş , b u d a k e n d ile r in i d in s e l a n la m d a “ g ü n a h k â r ” o la r a k d ü ş ü n m e le r in e s e b e p o lm u ş tu r. G e r ç e k te n d e k e n d is in i g ü n a h k â r o la r a k g ö r e n in s a n la r ın f a z la o ld u ğ u t o p lu m la r d a tö v b e m ü e s s e s e s in in d a h a iş le k o lm a s ı, b u tip to p lu m la r d a tö v b e m e tin le r in e d a h a f a z la r a ğ b e t e d ilm e s i m a n tık lıd ır . E s k i U y g u r c a tö v b e d u a la r ın ın en uzunu Ç in c e d e n te r c ü m e e d ile n K ş a n ti K ılg u lu k N o m ’d u r. Ç in c e s i k ır k b ö l ü m o la n m e tn in U y g u r c a s ın ın a n c a k 2 5 . b ö lü m ü n ü n s o n u n d a n 3 7 . b ö lü m ü n s o n u n a k a d a r o la n k ıs m ı b u lu n m u ş tu r . “ B u m e tin d e , B o d h is a ttv a o la r a k d a v r a n a n b ir k iş i, b u m e tin le r i e z b e r le y e r e k k ö t ü k a r m a y a s a h ip o lm a la r ı s e b e b iy le “ s a m s a r a ” d a a c ı ç e k e n v e k e n d i ç a b a la r ıy la k u r tu lu ş a e re m e y e c e k c a n lıla r ın k a d e r i ü z e r in d e e tk i o lu ş tu r m a y a , o n la r ı k u r ta r m a y a ç a lış ır ” ( K le im k e it, 2 0 0 9 , s. 1 0 7 ). K ş a n ti K ılg u lu k N o m s a d e c e iç e r ik b a k ım ın d a n d e ğ il y a z ılış a m a c ı b a k ım ın d a n d a d iğ e r tö v b e m e tin le r in d e n a y r ılır . “ B u r a d a , g ü n a h la r ı s a y ıp d ö k e r e k o n la r d a n k u r tu lm a k , y a n i g ü n a h ç ık a r tm a k d e ğ il, b u m e tn i o k u y a r a k b i r b o d h is a ttv a ( g e le c e k te k i B uda) gücü kazanm ak, b ö y le c e acı çeken c a n lıla r a y a rd ım s a ğ la m a k a m a ç la n m a k ta d ır ” (T e z c a n , 1 9 7 8 , s. 2 9 8 ). A d ı g e ç e n d u a y a z ılış a m a c ı v e iç e r iğ i b a k ım la r ın d a n d iğ e r d u a la r la f a r k lılık g ö s te r d iğ i iç in ç a lış m a m ız d a k u lla n ılm a m ış tır . K ş a n ti K ılg u lu k N o m d ış ın d a k i tö v b e d u a la r ı k ı s a v e iç e r ik o la r a k d a f a r k lıd ır. B u t ü r d e n d u a la r d a a m a ç g ü n a h la r ın ı s a y a r a k o n la r d a n k u r tu lm a k tır . B u d is t tö v b e d u a la r ıy la ilg ili m e tin ç a lış m a la r ı a ş a ğ ıd a k i y a y ım la r d a y e r a lm a k ta d ır. M ü lle r ta r a f ın d a n U ig u r ic a I l ’d e 7 6 - 8 1 ’in c i s a y f a la r a r a s ın d a Ü t r e t a d lı b i r k a d ın ta r a f ın d a n y a z d ır ıla n b i r tö v b e d u a s ı ( U I l/a ) v e 8 4 - 8 9 ’u n c u s a y f a la r a r a s ın d a K u tlu k a d lı b ir k a d ın ta ra fın d a n y a z d ır ıla n b ir tö v b e d u ası (U I l/b ) y a y ım la n m ış tır . T ü r k is c h e T u r f a n - T e x te I V ’te s a y f a 8 2 -8 7 (T T I V /a ) v e 8 8 - 9 3 ’te (T T I V /b ) ik i d u a y e r a lm a k ta d ır. A y r ıc a b u y a y ım d a B e r lin k o le k s iy o n u n d a b u l u n a n o n b e ş tö v b e d u a s ın ın t a n ıtım ı d a y a p ılm ış tır . T a n ıtım d a m e tin le r in k o le k s iy o n n u m a r a la r ı, s a y f a s a y ıla rı, s a y fa b o y u tla r ı v e k im ta r a f ın d a n y a z d ır ıld ık la r ı g ib i b ilg ile r y e r a lm a k ta d ır. A y r ıc a m e tn i v e r ile n d u a la r la (T T I V /a , T T I V /b ) ta n ıtım ı y a p ıl a n d u a la r ın o r ta k lık la r ı g ö s te r ilm iş tir . R e ş i t R a h m e ti A r a t ta r a f ın d a n iş le n e n m a n z u m b i r d u a E s k i T ü r k Ş iiri ( E T Ş . 1 8 ) ’n d e y a y ım la n m ış tır . B i r b a ş k a m e tin ç a lış m a s ı Z ie m e t a r a f ı n d a n “E i n u i g u r i s c h e s S ü n d e n b e k e n n t n i s ” a d ıy la (S ü n .) y a p ılm ış tır . M a s a h ir o S h o g a ito ta r a f ın d a n y a p ıl a n b i r m e tin ç a lış m a s ı “E i n U ig u r is c h e s F r a g m e n t e in e s B e i c h t t e x t e s ” a d ıy la y a y ım la n m ış tır ( S h o g a ito 1 9 8 1 ). B u d u a g ü n a h la r ın s a y ıl ıp d ö k ü ld ü ğ ü b ö lü m o lm a m a s ı b a k ım ın d a n in c e le d iğ im iz d iğ e r d u a la r d a n a y rılm a k ta d ır. A ltu n Y a r u k iç e r is in d e y e r a la n b i r tö v b e d u a s ı W . B a n g v e A . V . G a b a in ta r a f ın d a n y a y ım la n m ış tır (W . B a n g 1 9 3 0 ). 305 Şaban D O Ğ A N B u ç a lış m a d a y u k a r ıd a v e r ile n tö v b e d u a la r ın d a n E T Ş , S ü n ., T T I V /a , T T IV /b , U I l/a , U I l/b v e S h o g . k u lla n ılm ış tır . T ö v b e y o lu y la g ü n a h la r d a n m e tin le r i d il ö z e llik le r i a rın m a y ı a n la ta n b a k ım ın d a n d iğ e r U ygur ( Ö lm e z , 1 9 9 7 , s. 2 4 4 ) U y g u r c a tö v b e m e tin le r in d e n f a r k lı, o r ijin a l ö z e llik le r g ö s te r m e z . A n c a k m e tin le r d e k o n u y la ilg ili o ls a g e re k , d il ö z e llik le r i b a k ım ın d a n d ik k a t ç e k ic i ü ç h u s u s v a rd ır. B u n la r d a n ilk i g ü n a h la r ın s ır a la n m a s ı iç in e n u y g u n y a p ıl a r d a n o la n g e ç m iş z a m a n ş a r t ç e k im in in ç o k f a z la k u lla n ılm ış o lm a s ıd ır. T ö v b e d u a la r ın d a s ık sık , iş le n e n g ü n a h la r ın b ilm e d e n y a p ıld ığ ı v u r g u la n m ış tır . F a r k ın d a o lm a d a n y a p ılm ış b i r işi ifa d e e tm e k iç in d e g e ç m iş z a m a n ş a rt ç e k im i o ld u k ç a m ü s a ittir : “a r ğ a n t t o y u n u ğ ö l ü r ü m ü z e r s e r [ a z i z r a h i p ö l d ü r d ü k i s e ] ( S ü n . 2 6 ) , b o ş ğ u t l u ğ k u tlu ğ la r ığ ö lü r d ü m ü z e r s e r [ ö ğ r e n c i k u tlu la r ı ö l d ü r d ü k is e ] (S ü n . 3 7 ), a y ığ k ılın ç [ k ı] l[ tı] m e r s e r [ k ö tü a m e lle r iş le d im ise ] ö n t ü r d ü m ü z e r s e r [ B u d a ’n ı n vücudundan tın lğ la r ığ ö lü r d ü m ü z kurkağda k e m iş ip (E T Ş . kan erser 4 ), tn g r i b u r x a n e t ’ü z i n t e a k ıttık is e ] (T T I V /a [su d a ki kan 3 0 ), s u w d a k ı c a n lıla r ı k u r a k y e r e a tıp ö ld ü r d ü is e k ] ( T T I V /b 8 -9 ), y lğ a n s a v s ö z le d im e r s e r [ y a la n s ö z s ö y le d iy s e m ] ( U I l / a 5 - 6 ) , ç a n t a l b o l t u m e r s e r [ c e l l a t o l d u m i s e ] ( U I I / b 1 4 ) ”. M e tin le r d e d i k k a t ç e k e n ik in c i d il ö z e lliğ i b o l m ik ta r d a h e n d ia d y o in k u lla n ılm ış o lm a s ıd ır. H e n d ia d y o in “ a y n ı m a n a d a y a h u t y a k ın m a n a d a k i ik i k e lim e n in b i r t e k k e lim e g ib i b i r a n la m ifa d e e tm e s in e ” ( Ç a ğ a ta y , 1 9 7 8 , s. 2 9 ) d e n ir. U y g u r c a m e tin le r d e b o l m ik ta r d a k u lla n ıla n h e n d ia d y o in le r tö v b e m e tin le r in in d e v a z g e ç ilm e z d il ö z e llik le r i a ra s ın d a d ır. U y g u r c a m e tin le r d e h e n d ia d y o in le r in f a z la k u lla n ılm a s ı e s e r le r in d a h a ç o k te r c ü m e d in î m e tin le r o lm a s ı o la b ilir. M ü te r c im le r d in î m e tin le r d e k i te r im le r in b o z u lm a s ın ın v e y a y a n lış a n la ş ılm a s ın ın ö n ü n e g e ç m e k iç in s ö z c ü ğ ü n a s lıy la te r c ü m e s in i b ir lik te k u lla n m ış la r d ır . B u ş e k ild e h e m t e r im in a s lın ı k u lla n m ış hem d e k a r ş ılığ ın ı v e r e r e k T ü r k ç e le ş tir ip d a h a k o la y ö ğ r e n ilm e s in i s a ğ la m ış o lm a k ta d ırla r. H e n d ia d y o in le r in g e n e llik le ik i s in o n im d e n m e y d a n a g e liy o r o lm a s ı ( Ç a ğ a ta y , 1 9 7 8 , s. 2 9 ) b u d ü ş ü n c e y i d e s te k le r n ite lik te d ir . D u a m e tin le r i g ü n ü m ü z T ü r k ç e s in e a k ta r ılır k e n h e n d ia d y o in le r in g e n e li t e k k e lim e o la r a k d e ğ e r le n d ir ilm iş , s ö z c ü k s ö z c ü k a k ta r m a y e r in e s e r b e s t b i r ç e v ir i te r c ih e d ilm iş tir . İ n c e le d iğ im iz d u a la r d a k i h e n d ia d y o in le r in b a z ıla r ı ş u n la rd ır : a ğ a r t s u y a y ığ k ı l ı n ç “ G ü n a h ” (S ü n . 1 8 , T I V /a 3 1 ), a r ğ a n t t o y u n “ A z iz , r a h i p ” (S ü n . 2 6 ), b u r s a n g k u w r a ğ / b u r s u n g k u v r a ğ “ ” (T I V a /7 , T I V b /2 4 , S ü n . 3 7 - 3 8 , U II /b 1 8 ), b u y a n e d g ü x ı lı n ç “ S e v a p , iy i a m e l” (U II/b 8 2 ) , e d t [ a ] v a r “ M a l, s e r v e t” ( E T Ş . 7 , U I I /a 4 ), e v r i k s a r s ı ğ / s a r s a ğ “ K a b a s a b a ” ( U I Ia /6 , U II /b 2 3 ) , k ü n g x u l / k u l “ K u l, k ö l e ” (T T IV /b 1 6 , U II/b 5 1 ), ö r l e t - e m g e t - “ E z iy e t e tm e k , in c itm e k ” (S ü n . 1 1 -1 2 ), ö r t l ü g y a l ı n / l ı ğ “ A le v li” ( T T IV /b 2 5 2 6 , U I I /a 4 5 - 4 6 , U II /b 6 1 ), t i j i t / t i z i t k ş a n t i “ T ö v b e ” (S ü n . 3 2 , T I V a /3 3 , T T IV /b 3 6 , U I I/a 2 0 , U II/b 7 3 ), t s u y i r i n ç ü “ G ü n a h ” (S ü n . 1 7 , T T IV /b 5 0 , U II/b 5 7 ), w r x a r s a n g r a m “ M a n a s tır ” (T I V a /3 9 , U II/b 3 9 ) . D u a la r ın d il ö z e llik le r iy le ilg ili ü ç ü n c ü d ik k a t ç e k ic i n o k t a m e tin le r d e ç o k f a z la p a r a le l y a p ı, o r ta k c ü m le v e k a lıp if a d e le r b u lu n m a s ıd ır . B u n u n s e b e b i d u a la r ın b i r e y l e r ta r a f ın d a n k e n d i iş le d ik le r i g ü n a h la r e k s e n in d e h a z ır la n a n m e tin le r o lm a m a s ı, b u m e tin le r in b e lli b i r k a lıb ı o la n v e b u k a lıb ın d ış ın a ç ık ılm a d a n y a z ılm a s ı g e r e k e n m e tin le r o la r a k g ö r ü lm e s i o la b ilir . D in v e d il iliş k is in d e k u ts a l lı k a tf e d ile n m e tin le r in o r ijin a l ş e k lin e b a ğ lı k a lın m a s ı ç a b a s ı h e r d in v e d ö n e m d e ö n e m li b i r h u s u s o lm u ş tu r. İ n c e le n e n s ır a la n m a s ı, tö v b e y a z d ır a n d u a la r ın ın ta m a m ı ş a h ıs /ş a h ıs la r ın te k a d la r ın ın b ö lü m lü d ü r g e ç tiğ i ancak kendi iç e r is in d e b ö lü m le r /k o lo f o n la r ve günah tö v b e n in g e r e k liliğ in in iş le n d iğ i b ö l ü m l e r o lm a k ü z e r e ü ç b ö lü m /b a ş lık a ltın d a d e ğ e r le n d ir m e n in u y g u n o la c a ğ ı d ü ş ü n ü lm ü ş tü r . T ö v b e d u a la r ın ın m e r k e z in d e g ü n a h la r ın s a y ıp d ö k ü ld ü ğ ü b ö lü m le r y e r a lm a k ta d ır. 306 3. U l u s l a r a r a s ı T ü r k i y a t A r a ş t ı r m a l a r ı S e m p o z y u m u A . G ü n a h S ıra la m a s ı E le a lın a n m e tin le r d e y e r a la n tö v b e d u a la r ın ın t a m a m ı d iğ e r b i r ç o k d in e a it tö v b e d u a la r ın d a o ld u ğ u g ib i g ü n a h itira f ı ü z e rin e k u r u lm u ş tu r . T a r a n a n m e tin le r d e b i r k iş i y a d a g ru p t a r a f ı n d a n iş le n e n g ü n a h la r ın s a y ılm a s ı y e r in e B u d is t in a n ç s is te m in in g ü n a h o la r a k n ite le d iğ i f iille r in s ır a la n m a s ı s ö z k o n u s u d u r . Y a n i m e tin le r d e s ır a la n a n g ü n a h la r ın tü m ü d u a y ı y a z d ır a n la r t a r a f ı n d a n iş le n m iş d e ğ ild ir . T a r a n a n m e tin le r d e k i g ü n a h la r ın J e n s P e te r L a u t ’u n M a itr is im it’te k i g ü n a h la r ı ta s n if i g ib i ( L a u t, 2 0 0 1 ) n ite lik le r i, iş le y ic ile r i, e y le m le r d e n z a r a r g ö r e n o lu p o lm a m a s ı vb. g ö re ta s n if e d ilm e s i d ü ş ü n ü ld ü . A ncak m e tin le r d e yer a la n g ü n a h la r ın k a r m a p u t, a n a n tr is /a n a n tir a s , a n a n tr is s a b a g , k a t, a s a n v ir /a s r a v a ğ a d la r ıy la g r u p la r a a y r ılm ış o lm a s ı z a te n m e tin le r d e b i r t a s n i f y a p ıld ığ ın ı g ö s te r m iş , b u s e b e p le d e f a r k lı b i r ta s n if e g id ilm e m iş tir . R e ş it R a h m e ti A r a t t a r a f ı n d a n h a z ır la n a n U y g u r l a r d a I s t ı l a h l a r a D a i r ( A r a t, 1 9 8 7 ) a d lı ç a lış m a n ın b ir b ö lü m ü n d e T T I V / a ’d a s ır a la n a n g ü n a h la r d a v e r ilm e k te d ir . T T I V / a ’d a y e r a la n b u g r u p la n d ır m a m e tin le r in t a m a m ın d a e k s ik s iz o la r a k v e r ilm e m iş tir . Ö z e llik le T T I V / a ’d a a y rın tılı o l a r a k y a p ıla n bu g r u p la n d ır m a ç a lış m a d a k i g ü n a h d ış ın d a y e r a la n s ır a la m a s ın ın is k e le tin i o lu ş tu r m u ş tu r . B u g r u p la m a n ın g ü n a h la r a y rıc a m a d d e le r h a lin d e v e rilm iş tir. D u a m e tin le r in d e s ır a la n a n g ü n a h la r şu n la rd ır : K a r m a p u tla r (= S k r. K a rm a -P a th a ) B u d is t in a n ç s is te m in d e g ü n a h la r ın b i r ç o ğ u n u k a r m a in a n c ıy la a ç ık la m a k m ü m k ü n d ü r . H in d u iz m , B u d iz m v e C a y n iz m g ib i H in t k ö k e n li d in le r in o r ta k in a n c ı o la n K a r m a ö ğ r e tis i “ B u d i s t d ü ş ü n c e s is te m i iç e r is in d e , s a d e c e b e lir li b i r is te k v e a r z u s o n u c u ira d î o la r a k ic r a e d ile n v e a h lâ k î ö n e m e s a h ip f iz ik î v e z ih n î fii lle ri if a d e e d e r ” (Y itik , 1 9 9 6 , s. 1 3 3 ). D a h a ç o k irâ d î in s a n fii lle ri o la r a k a ç ık la n a n k a r m a n ın , f a r k lı ta s n if le r i v a rd ır . B u ta s n if le r d e n k o n u m u z u ilg ile n d ir e n i k a r m a n ın a h lâ k î n ite liğ i g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r u la r a k y a p ıla n ıd ır . B u n a g ö r e “ fiille r a k u s a la , k u s a la ve a v y a k r ita o lm a k ü z e re üç te m e l g r u b a a y rılır ” (Y itik , 1996, s. 1 3 3 ). A k u s a la o la r a k n ite le n d ir ile n v e s o n u c u n d a k ö t ü lü k o r ta y a ç ık a n o n f iil B u d is t U y g u r t ö v b e d u a la r ın d a k a r m a p u t o la r a k v e rilir . “ o n t ü r l ü g k r m a p u t u ğ s ı p t s u y a y a ğ k ı l ı n ç k ı l t ı m z e r s e r (T T I V /a 6 7 -6 8 ), b u o n k r m a p tla r ığ s ıp b o z u p o n a y ığ k ılın ç ığ tü k e l k ıltım e r s e r ( U I I a /9 - 1 0 ) , b u o n k r m a b u t s ıd ım e r s e r (U II/b 2 6 ) ” if a d e le r iy le v u r g u la n a n k a r m a p u tl a r a ş a ğ ıd a k i ş e k ild e s ır a la n m ış tır : 1. H e r h a n g i b i r c a n lı v a r lığ ı in c itm e k v e y a ö ld ü r m e k in ç e k a ltı y in in ö l ü t ö lü r m e k ( T T I V /a 6 8 - 6 9 , U II/b 2 0 - 2 1 ) “ ..... ö ld ü r m e k ” . 2. H ırs ız lık y a p m a k a d n a ğ u [ n u n g ] tw a r ın o ğ u r la m a k ( T T I V /a 6 9 , U II /b 2 1 - 2 2 ) b a ş k a s ın ın m a lın ı ç a lm a k ta lıp k u n a k e s ip k a p ığ a ç ıp s o s ın s ö k ü p ........... k ız n a k k a k irip a ğ ı- b a r ım k a te g ip b a ğ ın s ü s ü p b u s in a lıp a n g ın y ü k i n y ü te a rk a y ü k in k ö tü r ü ü n z ü z in ( = ü n s ü z in ) önüp ta v ış s ız ta ş ık ıp a d ın la r n ın g e d t v a r ü z e k i is ig ö z in ü z ü p k n tü e t ’ö z ü n i ig id m e k (U I I /a 1 -5 ) y a ğ m a la y ıp y a ğ m a e d ip k a p ı a ç ıp z in c irin i s ö k ü p ... h a z in e y e g ir ip s e rv e te u la ş ıp b a ğ ın ı ç ö z ü p k u r b a n lığ ın ı a lıp y ü k ü n ü ta ş ıy a r a k a r k a y ü k ü n ü g ö tü r e r e k s e s s iz c e ç ık ıp g ü r ü ltü s ü z d ış a r ı ç ık ıp b a ş k a la r ın ın m a l m ü lk ü ü s tü n d e k i s ıc a k c a n ın ı a lıp k e n d i b e d e n in i b e s le m e k . 3 . B a ş k a s ı n ı n e ş i ile z i n a y a p m a k e v [in g ] y u t u z ı n g a y a z ın m a k ( T T I V /a 6 9 - 7 0 , U I I /a 5 , U II/b 2 2 ) B a ş k a la r ın ın e ş iy le z in a y a p m a k . 4 . Y a l a n s ö y le m e k tilin e z ü k y a lğ a n s a v s ö z le m e k ( T T I V /a 7 0 - 7 1 , U I I /a 5 -7 , U II/b 2 2 - 2 3 ) d il ile y a la n s ö z sö y le m e k . Şaban D O Ğ A N 307 5 . İ f t ir a e tm e k ç a s u t y o n g a ğ k ı lm a k /ç a s u r m a k y o n g a m a k (T T I V /a 7 0 - 7 1 , U I I/a 6 , U II /b 2 3 ) if tir a e tm e k . 6. K ü fre tm e k e v rik s a r s ığ s a v s ö z le m e k ( T T I V /a 7 0 - 7 1 , U II/b 2 3 - 2 4 ) k a b a s a b a s ö z s ö y le m e k . 7. Y a lta k la n m a k , ik i y ü z lü lü k y a p m a k a s ğ a n ç u la m a k t a ğ u n la m a k ( T T I V /a 7 2 ) y a lta k la n m a k , ik i y ü z lü l ü k y a p m a k 8 . A ç g ö z lü lü k v e k ıs k a n ç lık b e s le m e k k ö n g ü lin a d n a ğ u n u n g [a d ın k iş in in g ] e d g ü s in g e k ü n i s a k ın ç t u r ğ u r m a k (T T I V /a 7 2 - 7 3 , U I I/a 7 8 , U II/b 2 4 - 2 5 ) g ö n ü l ile b a ş k a s ı n ın m a lın a ta m a h e tm e k . 9 . Ö fk e v e k in b e s le m e k ö p k e /ö w k e ü z b o z k ö n g ü l tu tm a k (T T I V /a 7 3 - 7 4 , U I I /a 7 -8 , U II /b 2 4 - 2 5 ) ö f k e y le k i n d u y m a k . 10 . Y a n lış g ö r ü ş s a h ib i o lm a k tr s t e tr ü k ö r ü m ö r itm e k ( T T I V /a 7 4 , U I I /a 8 -9 ) y a n lış g ö r ü ş s a h ib i o lm a k . K a tla r B u g r u p s a d e c e T T I V / a ’d a y e r a lm a k ta d ır. T o p la m d o k u z g ü n a h o ld u ğ u ifa d e e d ile n k a tla r ın s e k iz i s a y ılm ış , s a y ıla n la r d a n b iris i ise yazm adaki okunm a so ru n u s e b e b iy le a n la ş ıla m a m ış tır . K a t o la r a k a d la n d ır ıla n g ü n a h la r şu n la rd ır : 1. M a n a s t ır a a it m a l la r ı ç a lm a k w r x a r s a n lğ s a ğ d ıç lğ tw a r ın a lm a k y u n g la m a k ( T T I V /a 4 4 ) m a n a s tır la ilg ili ( m a n a s tır a ) a it m a lı a lm a k h a rc a m a k . 2. R a h ip le r to p lu lu ğ u n a ta h a k k ü m e tm e k b u r s o n g k u w r a ğ ö z e e r k s in m e k ( T T I V /a 4 5 ) r a h ip le r t o p lu lu ğ u n a ta h a k k ü m e tm e k . 3. M e z b a h a k u r m a k , e t s a tm a k ö lü tlü k e tlik itm e k tu r ğ u r m a k ( T T I V /a 4 5 - 4 6 ) m e z b a h a v e e t s a tıla n d ü k k â n a ç m a k . 4. K u r b a n y e rle ri v e m a b e tle r y a p m a k y a ğ ış lık te n g r ilik itm e k ( T T I V /a 4 6 ) k u r b a n y e r le r i v e m a b e tle r y a p m a k . 5 . K e n d i n i i s t i ğ r a k a v e r e n l e r e e z iy e t e t m e k d ia n s a k ın ç k a k a tığ la n ta ç ı k u tlu ğ la r k a a d a k ılm a k (T T I V /a 4 7 - 4 8 ) i s tiğ r a k a g a y r e t g ö s te r e c e k k u tlu la r a b a s k ı y a p m a k . 6 . D in ö ğ r e t i c i l e r e e n g e l o l m a k n o m b o ş ğ u r ç ıla r k a tıd ığ k ılm a k ( T T I V /a 4 8 ) d in ö ğ r e tic ile r e e n g e l o lm a k . 7 ............................................ b e r k le r d e a r ığ la r d a / / / / / / id m e k ( T T I V /a 4 8 - 4 9 ) s a ğ la m la r d a t e m i z l e r d e ..... g ö n d e rm e k . 8. R a h ib e le ri y o ld a n ç ık a r m a k a rığ s ım n a n ç la r ığ a r ta tm a k (T T I V /a 4 9 - 5 0 ) s a f r a h ib e le r i y o ld a n ç ık a r m a k . 308 3. U l u s l a r a r a s ı T ü r k i y a t A r a ş t ı r m a l a r ı S e m p o z y u m u 9 .......... A s a n v irle r/A s ra v a ğ la r (= S k r. A s a m v a ra ) B u g ü n a h la r d a h a ç o k B u d iz m in s e k iz d ilim li y o lu n d a n b ir is i o la n d o ğ r u m e s le k ilk e s iy le ilg ilid ir . B u ilk e y e g ö r e “ b i r B u d is t k a s a p lık , d e ri tic a r e ti, ta r ım ila ç la r ı ile a v m a lz e m e le r in in ü r e tim i v e s a tış ı, a lk o llü v e u y u ş tu r u c u m a d d e le r in ü r e tim i v e tic a r e ti g ib i iş le ri y a p a m a z ” ( Y itik , 2 0 0 7 , s. 3 2 2 ). 1. K o y u n ö ld ü r m e k , k a s a p l ı k y a p m a k k o y n ö lü r g ü ç i tu ji b o lm a k (T T I V /a 5 5 , U II /b 8 ) k o y u n ö ld ü r ü c ü k a s a p o lm a k . 2 . T a v u k b e s le m e k t a k ı ğ u ig id g ü ç i/ö lü r g ü ç i b o lm a k (T T I V /a 5 5 - 5 6 , U II /b 8 -9 ) t a v u k b e s le y ic i/ö ld ü r ü c ü o lm a k . 3 . D o m u z b e s le m e k t o n g u z ç ı b o lm a k (T T I V /a 5 6 ) d o m u z b e s le y ic i o lm a k . 4 . B a lık ç ılık y a p m a k b a lık ç ı b o lm a k (T T I V /a 5 6 ) b a lık ç ı o lm a k . 5 . G e y ik a v la m a k k e y ik ç i b o l m a k ( T T I V /a 5 6 , U II/b 9 - 1 0 ) g e y ik a v c ıs ı o lm a k . 6. A ğ v e tu z a k ç ılık y a p m a k a n g ç ı t u z a k ç ı b o lm a k to r ç ı ç ıw ğ a ç ı [ b o lm a k ] (T T I V /a 5 6 - 5 7 , U II/b 9 - 1 0 ) a v c ı, t u z a k ç ı o lm a k , a ğ c ı ( a ğ ile a v la n a n ) t o r k u r u c u o lm a k . 7. K u ş a v la m a k k u ş ç ı ite r ç i u ç u ğ m a b a ğ r ın y o r ığ m a tın lğ la r ığ ö lü r g ü ç i b o lm a k (T T I V /a 5 7 - 5 8 , U II/b 1 0 -1 1 ) k u ş ç u ş a h in c i [o lu p ] u ç a n v e k a r n ı ü z e r in d e y ü r ü y e n c a n lıla r ı ö ld ü rm e k . 8 . K ö p e k e ti s a tm a k it e tin s a tğ u ç ı b o lm a k ( T T I V /a 5 8 - 5 9 , U II /b 1 1 ) k ö p e k e ti s a tı c ı o lm a k . 9 . B o ğ a y ıla n ı ö ld ü r m e k a ç a k r a m y ıla n ö lü r g ü ç i b o lm a k (T T I V /a 5 9 - 6 0 , U II/b 1 1 -1 2 ) b o ğ a y ıla n ı ö l d ü r ü c ü o lm a k . 10. B ü y ü c ü lü k y a p m a k lu u ö n tü r g ü ç i y a d ç ı b o lm a k (T T I V /a 6 0 , U II /b 1 2 -1 3 ) e jd e r h a ( tim s a h ) k o v a la y ıc ı b ü y ü c ü o lm a k . 11 . C a n lıla r a işk e n c e e tm e k [tın lığ ]la rığ k ı n a ğ u ç ı b o k a ğ u ç ı b o lm a k (T T I V /a 6 0 - 6 1 , U II/b 1 3 -1 4 ) c a n lıla r a iş k e n c e e d ic i v e k e le p ç e le y ic i o lm a k . [ö ]g k a n g k a d a ş o ğ u l k ız b o lm ış a lk u tın lığ [ e t’ö z ] le r in e m g e k lig k ılm ış a m r a k is ig [ ö z i]n ü z ü p ö lü m k e s o k m ış a y ığ k ılın ç [ k ı] lm a k (E T Ş . 1 -4 ) a n n e b a b a k a r d e ş o ğ u l k ız o lm u ş b ü t ü n c a n lı v ü c u tla r ın ı z a h m e te s o k m a k d e ğ e r li h a y a tla r ın ı y o k e d ip ö lü m e a ta n k ö t ü a m e lle r iş le m e k . 12 . C e lla tlık y a p m a k k iş i ö lü r g ü ç i ç a n ta l b o lm a k ( T T I V /a 6 1 - 6 2 , U II/b 1 4 ) in s a n ö ld ü r ü c ü c e lla t o lm a k . Şaban D O Ğ A N 309 A n a n tris le r/a n a n tira s la r (= S k r. Â n a n ta ry a ) A n a n tr is a d lı g ü n a h la r ın s ır a la n d ığ ı ik i tö v b e d u a s ın d a d a (S ü n . 2 6 , T T I V /a ) b u g r u p ta b e ş g ü n a h o ld u ğ u ifa d e e d ilm iş a n c a k d ö r t g ü n a h sa y ılm ış tır. H e r ik i m e tin d e d e d u r u m u n a y n ı o lm a s ı “ ö g ü g k a n g ığ ö lü r m e k ” ib a r e s in in a n n e y i ö ld ü r m e k v e b a b a y ı ö ld ü r m e k b iç im in d e ik i a y rı g ü n a h o lm a s ı ih tim a lin i d ü ş ü n d ü r m e k te d ir . 1. A n n e b a b a y ı ö ld ü r m e k ö g ü g k a n g ığ ö lü r m e k (S ü n . 2 5 , T T I V /a 2 7 - 2 8 ) a n n e y i b a b a y ı ö ld ü r m e k . 2. A r h a n t v e r u h b a n la r ı ö ld ü rm e k a r x a n t to y ın ığ ö lü r m e k (S ü n . 2 6 , T T I V /a 2 8 ) a z iz le ri ö ld ü rm e k . 3. C e m a a t a ra s ın a n ifa k s o k m a k b u r s o n g k u w r a ğ ığ ik i y a r t ı m k ılm a k (S ü n . 2 6 - 2 7 , T T I V /a 2 8 - 2 9 ) c e m a a t a r a s ın a n if a k s o k m a k . 4 . Ö l d ü r m e k d ü ş ü n c e s i y l e B u d a ’n ı n v ü c u d u n d a n k a n a k ı t m a k ö lü r m e k s a k ın ç ın tn g r i b u r x a n e t ’ü z in te k a n ö n tü r m e k (S ü n . 2 7 - 2 9 , T T I V /a 2 9 - 3 0 ) ö ld ü r m e k d ü ş ü n c e s iy le B u d a ’n ın v ü c u d u n d a n k a n a k ıtm a k . 5 .......... A n a n tris s a b a g la r (S k r= Â n a n ta ry a S a b h â g a ) 1 . A n n e b a b a y l a c in s e l i li ş k iy e g i r m e k ö g k a n g b irle k a tılm a k (S ü n . 3 5 , T T I V /a 2 9 - 3 0 ) a n n e b a b a ile c in s e l iliş k iy e g irm e k . 2 . B o d is a tv a la r ı, ö ğ re n c ile ri, k u tlu la r ı ö ld ü rm e k b o d is a w tla r ığ b o ş ğ u tlu ğ la r ığ /b o ş ğ u tlu ğ k u tlu ğ la r ığ ö lü r m e k (S ü n . 3 6 -3 7 , TT I V /a 3 6 -3 7 ) B o d is a tv a la r ı ö ğ r e n c ile r i ö ld ü rm e k . 3 . C e m a a t i n y i y e c e k iç e c e ğ in i y i y ip i ç m e k , m a l ı n ı s a r f e t m e k b u r s o n g k u w r a ğ la r n ın g a ğ z ın g a k ir g ü y im iç im t w a r y im e k y u n g la m a k (S ü n . 3 7 - 3 9 , T T I V /a 3 7 3 8 ) r a h i p l e r c e m a a tin in a ğ z ın a g ir e c e k y i y e c e k iç e c e k m a lla r ı y e m e k , h a rc a m a k . 4. M a n a s tır v e m a b e tle ri b o z m a k v e y ık m a k w r x a r s a n g r a m b u z u m a k s ö k m e k (S ü n . 3 9 - 4 0 , T T I V /a 3 9 ) m a n a s tır la r ı v e m a b e tle r i b o z m a k , y ık m a k . 5 . R a h i b e l e r l e C i n s e l İ l i ş k i y e G i r m e k ( B u g ü n a h T T I V / a ’d a k a t o la r a k v e r ilm iş tir ) a r ğ a n ta n ç la r b irle k a tılm a k (S ü n . 3 6 ) r a h ib e le r le c in s e l iliş k iy e g irm e k . D iğ e r G ü n a h la r İ n c e le n e n t ö v b e d u a la r ın d a y u k a r ıd a k i t a s n i f d ış ın d a d a g ü n a h la r v a rd ır. B u g ü n a h la r ın b ir k ıs m ı a s lın d a y u k a r ıd a k i b a ş lık la r a d â h il e d ile b ilir a n c a k d u a la r d a b u y a p ılm a d ığ ı iç in , s ın ıf ı b e lir tilm e y e n d u a la r ı a y rı d e ğ e r le n d ir m e n in d a h a d o ğ r u o la c a ğ ı d ü ş ü n ü lm ü ş tü r . 1 . ö g k e k a n g k a b a x ş ıla r k a y a z m a k y a n g ılm a k (U I I /a 1 6 , U II/b 3 3 - 3 4 ) a n n e y e b a b a y a ü s ta d la r a k a r ş ı g e lm e k , y a n ılm a k . 2 . t ö z ü n y a v a ş e d g ü k ö n g ü lü g tın lğ la r ığ /k iş ile r ig k ü n g k u l k ılıp u ç u z y in ik tu tu p e m g e d ip ir in tü r m e k ( T T I V /b 1 5 - 1 7 , U I I /a 3 3 - 3 4 , U II/b 5 1 - 5 2 ) a s il s a k in iy i g ö n ü llü c a n lıla r ı c a r iy e k ö le y a p ıp h a f i f d e ğ e r s iz t u tu p e z iy e t e d ip s e fa le te d ü ş ü rm e k . 310 3. U l u s l a r a r a s ı T ü r k i y a t A r a ş t ı r m a l a r ı S e m p o z y u m u 3 . s ü ü s ü le p y a r ık k e d ip y a ğ ı s a n ç ıp o k ın a d ıp a d ın a ğ u n u n g is ig ö z in a d ır m a k ( T T I V /b 1 2 -1 3 ) a s k e r g ö n d e r ip z ır h g iy ip d ü ş m a n m ız r a k la y ıp o k u n u a tıp b a ş k a s ın ın s ıc a k b e d e n in i a y ır m a k . süü s ü ü le p y a r ığ k e tip s ü v ri s ö n g ü n /y a ğ ı s a n ç ıp y iti x ı lıç ın b ıç ıp ya k u ru p oğ a tıp a tn a ğ u /a d ın a ğ u n u n g is ig ö z in te /ö z le r in te a d ır m a k irin ç y a r lğ y a z u k s u z tın lığ la r a ğ o ğ lın x ız ın b o lu lğ a m a k a m r a ğ ğ ın ta a d ır m a k (U I I/a 3 0 - 3 1 , U II/b 4 7 - 5 1 ) a s k e r g ö n d e r ip z ır h g iy ip siv r i s ü n g ü ile s ü n g ü le y ip k e s k in k ılıç ile b iç ip y a y k u r u p o k a tıp b a ş k a s ın ın s ıc a k b e d e n in d e n a y ır m a k se fil p e r iş a n g ü n a h s ız c a n lıla r ın o ğ lu n u k ız ın ı k a r ış tır m a k s e v d iğ in d e n a y ır m a k . 4 . a tn a ğ u /a d ın a ğ u n u n g is ig ö z ü n ü z ü p k n tü ö z ü n ig d ile m e k ( T T I V /b 1 0 -1 1 , U I I/a 2 9 - 3 0 , U II/b 4 6 - 4 7 ) b a ş k a s ın ın s ıc a k b e d e n in i y o k e d ip k e n d i b e d e n in i b e s le m e k . 5 . ö k ü ş tü r lü g t ın lığ la r a ğ in ç s ir e tm e k ts u y ir in ç ü a y (ı) ğ x ılın ç x ılm a k [k u (v ) ra tm a k ] ( U I I/a 3 8 3 9 , U II/b 5 6 - 5 7 ) ç o k tü r lü c a n lıla r ı te d ir g in e tm e k g ü n a h iş le m e k , k ö t ü iş iş le m e k . 6. t ilin s ö z le y ü y a n ç m a k ( U I I/a 1 4 , U II/b 3 0 - 3 1 ) d il ile s ö y le y e r e k g ü n a h iş le m e k . 7 . k ö n g ü lin s a k ın u y a n ç m a k (U I I/a 1 4 , U II /b 3 1 ) g ö n ü l ile d ü ş ü n e r e k g ü n a h iş le m e k . 8. ilig t ö r ü g b u lğ a m a k /b u lk a tm a k (T T I V /b 1 7 , U I I/a 3 4 - 3 5 , U II/b 5 2 ) ili tö r e y i b o z m a k . 9 . u lu s u ğ b a lık ığ ik i y a r ta m x ılu t u r k u r m a k (T T I V /b 1 9 -2 0 , U I I /a 3 6 , U II /b 5 4 - 5 5 ) m e m le k e ti ş e h ri ik i p a r ç a k ılm a k , n if a k s o k m a k . 1 0 . irin ç y r lğ [tın lğ la rığ ] y a z u k s u z ı n [ y a z u k s u z k iş ile r n in g o ğ lın k ız ın ] b u lğ a tm a k a m r a ğ ın ta a d ır m a k ( T T I V /b 1 3 - 1 5 , U I I /a 3 2 - 3 3 ) s e fil a c iz c a n lıla r ı g ü n a h s ız la r ı, s e v d iğ in d e n a y ır m a k . 1 1 . b a lığ tın b a lı k k a [u lu s tın u lu s k a ] iltin ilk e [ tın g ç ı s a w ç ı b o lu p ] t e g ü r g ü ç i y o r ım a k ( T T I V /b 2 0 2 2 , U I I /a 3 6 - 3 8 , U II/b 5 5 - 5 6 ) ş e h ir d e n ş e h re ild e n ile [laf] t a ş ıy ıc ı [d e d ik o d u c u ] o lm a k . 1 2 . s a tığ y u lu ğ o ğ u r ın ta te n g in ta r a z u k in [ç ığ ın ts u n in s in n g in x a v ın k ü r in k ü r ilig in ] a r m a k y u tm a k a z b irip ö k ü ş a lm a k ( T T I V /b 4 - 5 , U I I /a 2 5 - 2 6 , U II/b 4 2 - 4 4 ) tic a r e t a lış v e riş u ğ r u n d a t e n g ile t e r a z i ile litre ile ts u n ile k i le [İk i g a z te n e k e s i o y lu m u n d a t a h ıl ö lç e ğ i] ile k a v e n tr ik a ile h ile ile a ld a tm a k , k a n d ır m a k ; a z v e rip ç o k a lm a k . 1 3 . y ir s u v b a ğ b o r lu k ı ta r ı ğ ta r ım a k o ğ r ın ta s u v d a ğ ı tın lığ a r ığ k u r ğ a ğ ta k e m iş ip ö lü r m e k k u r k a ğ d a k ı tın lğ la r ığ s u w d a k e m iş ip ö lü r d ü m ü z e r s e r ( T T I V /b 8 -1 0 , U I I/a 2 7 - 2 9 , U II/b 4 4 4 6 ) b a ğ b a h ç e b itk i e k ip b iç m e k u ğ r u n a s u d a k i c a n lıla r ı k u r a k y e r e a tıp [ b ır a k ıp ] ö ld ü r m e k k u r u y e r d e k i c a n lıla r ı s u d a b ır a k ıp ö ld ü rm e k . 1 4 . s e v ig [a m ra k ] k ö n g ü lin o v u ts u z b ilig in k ılm a k u /k ılm a ğ u lu k k ılın ç la r x ılm a k ( U I I/a 2 3 - 2 4 , U II /b 3 9 - 4 1 ) k u tlu g ö n ü l ile t e r b iy e s iz b ilg i ile y a p ılm a y a c a k iş le r y a p m a k . 15 . v rx a r sa n g ra m s a n lığ e d t v a r ığ a lıp iş le tip y a n k ıs ı n y a n tu tın b ir m e m e k (U I I/a 2 4 - 2 5 ) m a n a s t ır a t a p ı n a ğ a a it m a l m ü lk ü a lıp iş le tip k a r ş ılığ ın ı b e d e lin i v e rm e m e k . v r x a r s a n la ğ s a n g ig ta v a r a n y im e k y u n g a lm a k ( U II /b 4 1 ) t a p ı n a ğ a a it o ld u ğ u b ilin e n s a n g ig i [ ta p ın a ğ a a it b i r y e m e k ] m a lı y e m e k h a r c a m a k . tü ü t ü r lü g v rx ar sa n g ra m s tu p k a k o tm ış t ö r ttin s ın g a r k ı b u r s a n g la r k a m ad u ru ğ u r m ış tü z ü n le r [ n in g ] e d t a v a r ın la p b u ş ı b ir m iş tö le ç k u n u [ p o g ] u r la p b o lm a k ( E T Ş . 5 -8 ) h e r t ü r lü v ih a r a sa n g ra m s tu p k a m a b e d le r in e konan d ü n y a n ın h e r t a r a f ın d a k i c e m a a tle r e v e r i l e n ( m a d h u r a o la r a k ) a s ille r in m a lk m ü lk h a lin d e ih s a n e ttik le r i e m a n e tle r i a lıp ç a lıp s a n g h a ( c e m a a t) e m la k ın a b u la ş m a k . 1 6 . e t ’ö z in k ılu y a n ç m a k (U I I /a 1 3 , U II /b 3 0 ) v ü c u d u k u l la n a r a k g ü n a h iş le m e k . 311 Şaban D O Ğ A N 1 7 . a z ö p k e b ilig s iz b i li g k ü n i k ö v e n ç k ö r ü m s iz ik te u la tı o d u n n ız w a n ıl a r o ğ r ın ta b u r x a n k a n o m k a b u r s o n g d in ta r la r k a y a z m a k y a n g ılm a k ( U I I /a 1 4 -1 6 , U II/b 3 1 - 3 3 ) a r z u ö f k e c e h a le t k ıs k a n ç lık k ib ir s e z g i ş ü p h e d e n b a ş k a k a b a h a tli i h tir a s la r s e b e b iy le B u d a ’y a d in e d in d a r c e m a a te k a r ş ı g e lm e k , y a n ılm a k . 1 8 . a y a ğ k a ç ilte k k e te k im lig t ın lğ la r ığ a y a ğ s ız t o d u ç u z k ılm a k (U I I /a 1 8 -1 9 , U II/b 3 5 - 3 6 ) s a y g ıy a h ü r m e te la y ık c a n lıla r ı s a y g ıs ız k ıy m e ts iz h a f i f k ılm a k ise. 1 9 . ıd u ğ x u tlu ğ la r ğ a [ k u tlu ğ tü z ü n le rk e ] t r s y r lığ y a n g ılu k s a ğ ın ç s a ğ ın m a k ( U II /b 5 4 ) y ü k s e k r ü tb e lile r e te r s l a f [ s ö y le m e k ] k ö tü n iy e t b e s le m e k . ı d u k y a n g lu k s a k ın ç s a k ın m a k ( T T I V /b 1 8 -1 9 ) m u k a d d e s k u tlu a z iz le r e k ö t ü n iy e t b e s le m e k . 2 0 . ö z d e /ö z ü m d e u l u ğ k a /u lu ğ la r ğ a u tr u n m a k [ tu d a m a k ü z n e m e k ] e t ’ö z te k iç ig le r ig u ç u z y in ig t u tm a k (U I I /a 1 8 ) b ü y ü k le r e k a r ş ı g e lm e k k ü ç ü k le r i h a f i f d e ğ e r s iz g ö rm e k . 2 1 . b a ğ b o r lu k ı ta r ığ ..y a b e d ü k b e r g e n k a tığ k a ğ a lın t o ğ ıp e m g e d ip k u l k ü n g ü g iş le tm e k ( T T I V /b 6 - 8 ) b a h ç e ü z ü m b a ğ ı e k in .... y a b ü y ü k s o p a y ı s a ğ la m k ır b a c ı o r ta y a ç ık ıp e z iy e t e d ip k u lu k ö le y i ç a lış tırm a k . T a r a n a n d u a la r d a k i g ü n a h s a y ıla rı S ü n . 1 1 , U I I /a 2 6 , U II/b 3 6 , T I V /a 3 9 , T IV /b 1 2 , E T Ş . 2 ’d ir. S h o g a ito ta r a f ın d a n iş le n e n m e tin d e günah s a y ılm a m ış tır . Sün. ve ETŞ. de s a y ıla n g ü n a h la r ın d iğ e r le r in e o r a n la o ld u k ç a a z o ld u ğ u d ik k a t ç e k m e k te d ir. S a tır s a y ıla rı b a k ım ın d a n d iğ e r le r in d e n a ş a ğ ı k a lm a m a la r ın a r a ğ m e n g ü n a h s a y ıs ın ın ç o k d ü ş ü k o lm a s ı, b i r d u a d a d a h iç g ü n a h s a y ılm a m ış o lm a s ı a k la a c a b a tö v b e m e tin le r in d e ik i f a r k lı ş e k il m i v a r d ır s o r u s u n u g e tir m e k te d ir. T ö v b e d u a la r ın ın e n ö n e m li b ö lü m le r i o la n g ü n a h la r ın s a y ılıp d ö k ü lm e s i b ir ç o k d in in t ö v b e r itü e lin d e v a rd ır . B u d iz m d e t ö v b e iç in b e lir li g ü n le r in o ld u ğ u v e b u g ü n le r d e t ö v b e m e tin le r in in o k u n a r a k g ü n a h la r d a n a r ın m a m a k s a tlı a y in le r y a p ıld ığ ı d a h a ö n c e ifa d e e d ilm iş ti. B u a y in le rd e d ik k a t ç e k e n , tö v b e n in r a h i p l e r ö n ü n d e y a p ılıy o r o lm a s ıd ır. İ n c e le d iğ im iz m e tin le r d e tö v b e a y in le r in in r a h i p l e r ö n ü n d e v e b e lir li g ü n le r d e ic r a e d ild iğ in i d ü ş ü n d ü r e c e k if a d e le r v a rd ır . U I I / a ’d a “ e m ti m n Ü t r e t k ılm ış a y ığ k ılın ç la r ım ın b ü k ü n k i b u k u t l u ğ k ü n t e ö k ü n ü r m n b i li n ü r m n (U I I /a 4 0 - 4 1 ) ” ifa d e s in d e k i k u tlu g ü n tö v b e g ü n ü o lm a lıd ır. Y in e h e m e n h e r d u a d a g ü n a h la r ın r a h i p l e r to p lu lu ğ u ö n ü n d e y ü z ü s tü y a ta r a k a ç ık la n d ığ ın ın v u r g u la n m a s ı tö v b e a y in in e v e b u a y in in ş e k lin e iş a r e t e tm e k te d ir. S a d e c e B u d iz m d e d e ğ il b a ş k a d in le r d e d e g ü n a h iti r a f la r ı y a p ıl a n ö z e l z a m a n la r v e g ü n a h i t i r a f lis te le r i v a rd ır . Y a h u d ilik te ö z e l b i r g ü n o la n Y o m K i p p u r tö v b e , a f v e k e f a r e t g ü n ü o la r a k g ö r ü lü r . G ü n a h itira fı b u g ü n ü n ö n e m li a y in le r in d e n b irid ir . “ Y o m K i p p u r ’d a ü ç d u a v a k ti e s n a s ın d a ik iş e r d e f a i t i r a f y a p ılm a k ta d ır . Y o m K ip p u r a y in in in s o n u n d a d a b i r d a h a itir a f ta b u lu n u la r a k , lis te h a lin d e h a z ır la n m ış g ü n a h itir a f la r ın a k a tılm a k g e re k m e k te d ir . K iş in in , b u s ta n d a r t i t i r a f lis te s in d e iş le m e d iğ i g ü n a h la r b u lu n s a d a , lis te d e k i itir a fla r ın tü m ü n e k a tılm a s ı i s t e n m e k t e d i r ” ( K a ta r, 2 0 0 3 , ss. 7 4 - 7 5 ). U y g u r T ü r k le r i ta r a f ın d a n d a k a b u l e d ile n M a n ih e i z m ’d e d e tö v b e m e tin le r in d e g ü n a h lis te s i y e r a lm a k ta d ır. U y g u r M a n ih e is t y a z ın ın ın ö n e m li ü r ü n le r in d e n o l a n “ 15 b ö lü m d e n o lu ş a n H u a s t v a n i f t ’in h e r b ö lü m ü n d e ö n c e d in s e l b ilg i v e k u r a lla r , s o n r a d a b u k u r a lla r ın ç iğ n e n m e s iy le iş le n m iş o la b ile c e k g ü n a h la r s ır a la n a r a k b u n la r d a n k u r tu lm a k iç in y a k a r ı ş ta b u lu n u lu r ” (T e z c a n , 1 9 7 8 , s. 3 0 3 ). Y a h u d ilik v e B u d iz m d e o ld u ğ u g ib i M a n ih e iz m d e d e t ö v b e m e tin le r in in o k u n d u ğ u a y in le r v a rd ır . “ M a n ih e iz m d e h a f ta lık o l a r a k y a p ıl a n T ö v b e v e G ü n a h İtira fı T ö r e n le r i v a rd ır. T ö v b e a y in le ri y ıld a b i r k e z d e c e m a a t h a lin d e y a p ılm a k ta d ır ” ( K ü ç ü k , 2 0 0 9 , s. 1 3 6 ). İ r a n k ö k e n li d in le r d e n o l a n v e b ir ç o k d in i e tk ile y e n Z e r d ü ş tîlik te de tö v b e d u a la r ı b u lu n m a k ta d ır . Z e r d ü ş tîliğ in tö v b e d u a s ı d in e k a b u l tö r e n in d e o k u tu lu r . D in e k a b u l t ö r e n in d e n ö n c e k u ts a n m ış s u ile y ı k a n a n v e b i r a k la n m a s ü r e c in d e n g e ç ir ile n ç o c u k “ a n n e , b a b a , a k r a b a v e 312 3. U l u s l a r a r a s ı T ü r k i y a t A r a ş t ı r m a l a r ı S e m p o z y u m u a r k a d a ş la r ı e ş liğ in d e a y in i y ö n e te n d in a d a m ın ın b u lu n d u ğ u o d a y a a lın ır. B u r a d a ç o c u ğ a k o la y c a ç ık a r ıla b ile c e k b i r e lb is e g iy d ir ile r e k d in a d a m ın ın ö n ü n e o tu rtu lu r. A y in i y ö n e te n d in a d a m ı, ö n ü n e o tu r tu la n ç o c u ğ u n e lin e k u ts a l g ö m le ğ i v e rir. S o n r a tö v b e d u a s ı e z b e r e o k u n u r. Ç o c u k d a d u a y ı e z b e r e o k u r ” ( K ü ç ü k , 2 0 0 9 , s. 1 5 0 ). H ır is tiy a n lık ta d a z a m a n z a m a n d e ğ iş ik u y g u la m a la r o lm a k la b ir lik te “ tö v b e iç in ö z e l b ir dönem ‘L e n t D ö n e m i’ t a y in e d il m iş ti r . B u tö v b e d ö n e m in in s ü re s i k o n u s u n d a H ır is tiy a n la r a r a s ın d a b a z ı ih tila f la r b u lu n m a k ta , f a k a t g e n e ld e b u s ü re k ır k g ü n o la r a k k a b u l e d ilm e k te d ir . B u k ır k g ü n lü k tö v b e d ö n e m in d e b ü t ü n H ır is tiy a n la r ın tö v b e a m a ç lı a y in v e u y g u la m a la r a iş tir a k e tm e s i e s a s a lın m a k ta d ır ” ( K a ta r , 2 0 0 3 , s. 1 8 0 ). İ s la m d a b e lli b i r d ö n e m e ta h s is e d ilm iş tö v b e a n la y ış ın d a n b a h s e tm e k m ü m k ü n d e ğ ild ir. İ s la m d a d a d iğ e r d in le r d e o ld u ğ u g ib i tö v b e d u a la r ı v a r d ı r a n c a k b u d u a la r d a g ü n a h lis te s i y e r a lm a z . G ü n a h la r ın t e k t e k s a y ılm a s ı y e r in e g e n e lle n m e s i s ö z k o n u s u d u r. B . Ş a h ıs A d la r ın ın G e ç tiğ i B ö lü m le r /K o lo f o n la r Tövbe m e tin le r d e duayı y a z d ır a n ş a h ıs la r ın a d la r ı ö n e m li b ir “ K o lo f o n la r d a , m e tin le r i y a z d ır a n h a y ır s a h ip le ri, iy i o l a n k a z a n ç la r ın ı yer tu tm a k ta d ır . (S k r. p u n y a ) önce ta n r ıla r a , s o n r a y a ş a y a n v e ö lm ü ş o la n a k r a b a la r ın a b a ğ ış la m a k ta d ır la r . U y g u r g ü n a h ç ık a r tm a m e tin le r in in k a r a k te r is tik ö z e lliğ i, h a y ır s a h ip le r in e a it is im le r in b e lir tilm e s id ir . Ç in m e tin le r in d e ise b u b ö lü m d e s a d e c e m o u c h i a “ b e lir li b i r ş a h ıs ” y a z m a k ta d ır ” ( S h o g a ito , 1 9 8 1 , s. 1 63). D u a la r d a k i ş a h ıs a d la r ı y a ln ız c a k o lo f o n la r d a ( s o n la m a ) y e r a lm a z . S o n la m a la r ın d ış ın d a g ü n a h la r ın s a y ıp d ö k ü ld ü ğ ü b ö lü m le r d e d e ş a h ıs a d la r ı g e ç m e k te d ir. S o n la m a la r d ış ın d a k i ş a h ıs a d la r ın d a d ik k a t ç e k e n n o k ta , a d ın y a g ü n a h s ır a la m a s ın ın ilk b a ş la d ığ ı y e r d e y a d a b i r g r u p ta k i g ü n a h la r ın s a y ım ı ta m a m la n ıp “ tijit k ş a n ti b o l s u n ” ib a r e le r iy le tö v b e e d ild ik te n s o n r a y e n i b ir g r u p g ü n a h s ır a la m a s ın a g e ç ilir k e n v e rilm e s id ir: Ö k ts u y y a z u k la r ın ta o z tı a y a ğ k ılın ç la r ı a r ıd ı a n ç u la y u y m e m e n İ l T ü z m iş b ir le k a m a ğ ü ç ö d k i b u r x a n la r ö d in te k ılın ç ım z n ı ö k ü n ü nom boşunu e r d n i ö d in te aça yada bursong k ş a n ti ö tü n ü r e r d n i ö d in te b iz n e y m e k ılm ış m en k a z ğ a n m ış İl T ü z m iş ts u y a y a ğ b ir le ilk is iz s a n s a r d a b e r ü b iş a ju n iç in te a ğ a te n g ile ü ç a ğ u k ö n g ü lin n ız w a n ıl a r k ü ç in te m i d i k o ğ r ın ta y w l a k iş tu ş tıld a ğ ın ta b ilm e d in u k m a d ın ö k ü ş tü r lü g ts u y ir in ç ü k ıltım z k a z ğ a n tım z e r in ç ( T T I V / a 1 4 2 3 ). A m tı ö k ü n ü r b iz b ilin ü r b iz ts u y d a ir in ç ü d e b o ş b o la lım tijit k ş a n ti b o lz u n ta k ı y m e m n İ l T ü z m iş b ir le b iş tü r lü g a n a n tr is s a b a g a tlğ a ğ a r ts u y a y a ğ k ılın ç k ıltım z e r s e r ( T T I V /a 3 2 -3 5 ). B u b iş tü r lü g a n a n tr is s a b a g a tlğ a ğ ır ts u y ir in ç ü k ıltım z e r s e r a m tı a n ı b a r ç a ö k ü n ü r b iz b ilin ü r b iz ts u y d a ir in ç ü d e b o ş b o la lım k ş a n ti b o lz u n ta k ı y m e m n İ l T ü z m iş b ir le to k u z tü r lü g k a t a tlğ a ğ a r ts u y ir in ç ü k ıltım z e r s e r (T T IV /a 3 9 -4 3 ). Bu to k u z tü r lü g k a t a t lğ a ğ a r ts u y a y a ğ k ılın ç k ıltım z e r s e r a m tı a n ı b a r ç a ö k ü n ü r b i z b i li n ü r b i z ir in ç ü d e b o ş b o la lım tijit k ş a n ti b o lz u n ta k ı y m e m n İ l T ü z m iş b ir le ilk is iz d e b e r ü ik i y g r m i tü r lü g a s a n w ir a tlğ ts u y a y a ğ k ılın ç k ıltım z e r s e r ( T T I V /a 5 0 -5 4 ). B u ik i y g r m i tü r lü g a s a n w a r u k ik ile r iş in iş le g ü ç i b o lu p y r lı k a n ç s ı z k ö n g ü lin i s ig ö z le r in te a d ır d ım z e m g e td im z ö lü r d ü m z e r s e r a m tı a n ı b a r ç a ö k ü n ü r b iz y a z u k u m u z n ı b ilin ü r b iz b u r s o n g k u w r a ğ k a k ş a n t i ö t ü n ü r b i z i r i n ç ü d e b o ş b o l a l ı m t i z i t k ş a n t i b o l z u n t a k ı y m e m n İ l, T ü z m i ş b i r l e o n tü r lü g k r m a p u t u ğ s ıp ts u y a y a ğ k ılın ç k ıltım z e r s e r ( T T I V / a 6 2 -6 8 ). T ın lğ la r ığ y a z u k s u z ın b u lğ a tım z e r s e r a m r a ğ ın ta a d ır d ım z e r s e r n e y m e m e n T a z A r tu k a ç b ir le tü z ü n y a w a ş e d g ü k iş i le r ig k ü n g k u l k ılıp u ç u z y i n i k tu tu p e m g e d ip i r in tü r d ü m ü z e r s e r ( T T IV /b 1 4 -1 7 ) 313 Şaban D O Ğ A N b u o n k r m a p tla r ığ s ıp b o z u p o n a y ığ k ılın ç ığ tü k e l k ıltım e r s e r e m ti a n ı b a r ç a a lk u ö k ü n ü b ilin ü k ş a n ti k ılu te g in ü r m n ts u y d a y a z u k d a b o ş b o la y ın tijit k ş a n ti b o lz u n ta k ı y m e m n Ü tr e t ilk i ilk i a j u n t a n e y m e b u a j u n t a e t ’ö z i n k ı l u y a n ç t ı m e r s e r ( U I I / a 9 - 1 3 ) . T ın lğ la r ığ a y a ğ s ız to d u ç u z k ıltım e r s e r e m ti k ılm ış k u v r a tm ış a lk u a y ığ k ılın ç la r ım ın ö k ü n ü b ilin ü k ş a n ti k ılu te g in ü r m n tijit k ş a n ti b o lz u n ta k ı y m e m n Ü tr e t ilk i a ju n tın b a r u b u a ju n k a te g i ( U I I /a 1 9 -2 2 ). ' ' E m ti a lk u n ı b a r ç a ö k ü n ü r m n b ilin ü r m n e d g ü x ılm a d ım y a v ı z k ıltım e m ti m n Ü tr e t k ılm ış a y ığ k ılın ç la r ım ın bükünki bu k u tlu ğ k ü n te ökünür mn b ilin ü r mn ta m u e r k lig le r i ö g ü m in k ö n g ü lü m in s a ç m a z k a n ta m u d a ğ ı ö r t y a lı n u tr u ö n m e z k e n ö r tlü g y i r l e r d e ta k ı a k tın m a z k a n e m ti ö k ü n ü r m n b ilin ü r m n ( U I I /a 3 9 -4 3 ). T ın lığ la r a ğ a y a ğ s ız t o t u ç u z k ıltım e r s e r e m ti a lğ u y a z u ğ u m u z b ilin ü r m n ö k ü n ü r m n ts u y d a y a z u k d a b o ş b o la y ın tiz it k ş a n ti b o lz u n ta ğ ı y m e K u tlu ğ k ız ım X u t a d a b ir le ilk i a z u n ta b a r u v r x a r s a n g r a m ta lin ta p r y a n ta a r ığ y ir le r te s e v ig k ö n g ü lin o o ts u z (= o v u ts u z ) b ilig in k ılm a k u k ılın ç la r x ıltım e r s e r ( U I I /b 3 6 -4 1 ). Ö lü r d ü m e r s e r e m ti a n ı b a r ç a k u v r a ğ ğ a k ş a n ti ö tü n ü r m n ir in ç ü d e b ilin ü r m n b o ş b o la y ın ö k ü n ü r m n y a z u k u m ta tiz it k ş a n ti b o lz u n b ilin ü r m n ta ğ ı y m e bursong m n K u tlu ğ o n ..( t) ü r lü g k r m b u t ...( t) s u y a y ığ k ılın ç k ıltım e r s e r ( U I I / b 1 7 -2 0 ). A y ığ ... ( k ı ) l .. ı n ç t ü k e l .. ( k ı ) l t ı m e r s e r a n ı b a r ç a a l ğ u n ı n ı ö k ü n ü r m n b i l i n ü r m n y a z u k u m t a b o ş b o la y ın tiz it k ş a n ti b o lz u n ta ğ ı y m e X u t l u s ilk is iz d a b a r u ilk i a z u n la r d a n e b u a z u n d a ( U II/b 2 7 -3 0 ). b o b iş tü r lü g a n [ a ] n ta r a a s a tl[ ı] ğ a ğ a r ts u y a y ığ k ılın ç k ıltım [ ı] z e r s e r a m tı ö k ü n ü r b iz b ilin ü r b iz tsu y d a ir in ç ü d e boş b o la lım tijit k ş a n ti b o lz u n ta k ı y m e m [e]n T a r K ü s e t b ir le b iş tü r lü g a n a n ta r a s a s a b a g a tl[ ı] ğ a ğ a r ts u y a y ığ k ılın ç k ıltım [ ı] z e r s e r (S ü n . 2 9 -3 4 ). D u a m e tin le r i iç e r is in d e T T I V /a , T T IV b , E T Ş . v e S ü n .d e s o n la m a y o k tu r. T T I V /a , S ü n . v e E T Ş . d ış ın d a k i d u a la r B u d is t a m e n tü s ü o la r a k n ite le n d ir ile n “n a m o b u t , n a m o d r m , n a m o s a n g ” ib a r e le r i ile b itm e k te d ir . S o n la m a s ı o la n d u a la r d a b u ib a r e le r s o n la m a d a n ö n c e y e r a lır . U I I / a ’d a d u a b itim in d e B u d is t a m e n tü s ü , s o n la m a n ın b itim in d e ise d iğ e r d u a la r d a r a s tla m a d ığ ım ız “s a d u s a d u e d g ü i k i s a d u b i r e d g ü ” ib a r e s i v a rd ır. İ n c e le d iğ im iz tö v b e d u a la r ın ın s o n la m a la r ın d a v e d iğ e r b ö lü m le r in d e y e r a la n v e d u a y ı y a z d ır a n h a y ır s a h ip le r in e a it o ld u ğ u a n la ş ıla n k iş i a d la r ı ş u n la rd ır : İl, T ü z m iş ( T T I V /a ) , T a z , A r tu k a ç (T T I V /b ) , Ü t r e t (U I I/a ), K u tlu g v e k ız ı X u ta d ( U II/b ), T a r , K ü s e t ( S ü n .), A lm ış ta k , A d u t, K u tlu k A r s la n (S h o g .). T ö v b e d u a la r ın ın s o n la m a la r ı s a d e c e d u a y ı y a z d ır a n ş a h s ın a d ın ı d e ğ il, o n u n y a z d ır d ığ ı d u a n ın s e v a b ın ı ile tm e k is te d iğ i ö lm ü ş ve y aşayan y a k ın la r ın ın a d la r ın ı da ih tiv a e d e r. S o n la m a la r d a s e v a b ın p a y la ş ılm a k is te n d iğ i h ü k ü m d a r v e b e y a d la r ı d a y e r a lm a k ta d ır. U I I /a v e S h o g ’u n s o n la m a la r ı d iğ e r d u a la r a o r a n la o ld u k ç a g e n iş , h e m is im h e m d e s e v a b ın b a ğ ış la n d ığ ı v a r lık la r b a k ım ın d a n z e n g in d ir. B u ik i d u a n ın s o n la m a la r ın ın ilk b ö lü m le r i d u a la r ın y a z d ır ılm a s e b e p le r in i a ç ık la m a k ta d ır: “Ü ç e r d in ik e p e k a k ığ s ız b k k a tığ s ü z ü k k ir tg ü n ç k ö n g ü l ü z e e r k b u lm ış w iş a k i / / k a o x ş a t ı . . u p a s ı A l t m ı ş a k .. u p a s a n ç K ö r k l e .. k ı z ı m A d u t o ğ l u m y a tu t u r u i n ç e s a k ı n ç s a k ı n t ı m z .. b o e t ’ö z n ü n g e r d i m l i g i n K u t l u ğ A r s l a n b i r l e .. b u y a n lığ e d ta w a r n ın g ö lü g s ü z in b ilip u k u p a ju n tın a ju n k a iltü b a r ğ u lu k b u y a n e d g ü k ılın ç ığ a lm ış b o la lım tip a n ın b o b i r k u y n tsu y a [ y a ğ ] k ılın ç la r ığ ö k ü n ü p e r d i n g b i t i d t ü t e g i n t m z .. ( S h o g . 2 4 - 2 7 ) ”. b o ş u n u p k ş a n ti k ıl m a k n o m 314 3. U l u s l a r a r a s ı T ü r k i y a t A r a ş t ı r m a l a r ı S e m p o z y u m u “P k k a t ı s ü z ü k k i r t g ü n ç k ö n g ü l ü g u p a s a n ç Ü t r e t b u r x a n l a r r ı g ö p s a k ı n ı p b u b i z i n g e t ’ö z ü g e r t i m l i g e r m i ş k a z g a n m ı ş e d t v a r k a l t a ç ı e r m i ş t i p b i l i p u k u p a r t a m a k s ı z b o z u lm a k s ız e d tv a r b u y a n e d g ü k ılın ç ta a d ın y o g tip a n ın b u a lk u a y ıg k ılın ç la r ıg a r ı t d a ç ı k ş a n t i n o m e r d i n i g b i t i d ü t e g i n d i m (U I I /a 6 0 - 6 3 ) ” “ Ç o k s a ğ la m b e r r a k im a n lı g ö n lü m ü m in e Ü tr e t, B u d a l a n d ü ş ü n ü p b u b iz im v ü c u d u m u z ö lü m lü im iş k a z a n ılm ış m a l m ü lk k a la c a k im iş d iy ip d ü ş ü n ü p m a h v o lm a m ış b o z u lm a m ış m a l m ü lk iy i a m e l iy i iş te n b a ş k a s ı y o k d iy ip o n u n b u b ü t ü n iş le rin i te m iz le y e c e k tö v b e d u a m ü c e v h e r i [k ita b ı] y a z d ır a r a k y e r in e g e tir d im ( U I I /a 6 0 - 6 3 ) ”. U I I /a v e S h ö g .d a ta n r ıla r a , b a ş ta tü m d u a y ı y a z d ır a n k iş ile r d u a n ın s e v a b ın ı ö n c e lik le y e r d e v e g ö k te k i in s a n lık o lm a k ü z e re k e n d ile r i, y a k ın la r ı, k ö y le r i ve m e m le k e tin e b a ğ ış la m a k ta , tü m in s a n lık iç in a f v e iy ilik le r d ile y ip y a ş a d ığ ı y e r in b e la la r d a n u z a k o lm a s ın ı te m e n n i e tm e k te d irle r: “B u b u y a n e d g ü k ı l ı n ç ı g ö n g ü l ü g a v ı r a ö t ü t e g i n e r m n ü s t ü n k ö k d e k i a l t ı n y a g ı z t a g ı tiş i i r k e k n o m a ş lı g n a iv a z ik i tn g r ile r k e y a g u g ta T a y x a n X a n K ü m s e X a t u n tn g r im M ış a n X a n Ç a y ş i W a n s B e ş u la tı tn g r ile r k e b u b u y a n e d g ü k ılın ç k ü ç in te tn g r id e m k ü ç le r i k ü s ü n le r i p a r i v a r k u v r a g la r ı a ş ılıp ü s te lip iç tin s ın g a r n o m u g s a z ın ıg ta ş tın s ın g a r ilig u lu s u g k ü y ü k ö z e d ü tu tm a k la r ı b o lz u n y a n a b u b u y a n e d g ü k ılın ç ıg a v ır a r m n Ç itu n g S a lik e A y ıtm ış k a T a g a y T o n g a S a n g u n k a b u b u y a n e d g ü x ılın ç k ü ç in te k ö z ü n ü r d e ig s iz b o lu p k in in te s a n s a r e m g e k in d in o z m a k la r ı b o lz u n a n ta b a ş a b u b u y a n e d g ü k ılın ç ıg a v ır a r m n e r tm iş a r a d ın a ju n k a b a r m ış k o n ım D u V a p şı S a li B e g k u tın g a İ l O n g u r t K a r ç u k ıg a X u t l u g Ü z ü k k e a ta m B a y E p e Ç a n g ş ık a a n a m K ö s e tk e bu buyan e d g ü k ılın ç k ü ç in te y a ln g u k a ju n ın ta y a lç ıtıp y a r a g s ız o r u n la r ta to g m a k o g r ın ta y v la g x ılın ç la r g a to g m ış la r ı b a r e r s e r a n tın .... o z u p ü s t ü n tn ri y ir in te b u r x a n la r u lu s ın ta to g m a k la r ı b o lz u n s a d u s a d u e d g ü ik i s a d u b ir e d g ü ( U I I /a 5 9 7 2 ) ”. “B o b u y a n e d g ü k ı l ı n ç ı g e w i r e ö t n ü [ k ö z e d ü ] t u t d a ç ı e z - r u a x o r m u z t a .. te g in ü r b iz . d a r m a x a r k ı b u r x a n ş a z ın ın k ü y ü tö r t m a x r a ç u lu g k ü ç lü g k ü ç le r i k ü s ü n lr i ç o g lr ı y a lın lr ı a s ılıp ü s tlip a lk a tm ış o n t n r i l e r k e .. tn g r id e m u y g u r [ i] li[ n ] te tö r ü s in s u r a d i ö d k e t e g g i n ç e a d a s ı z ı n t u d a s ı z ı n t u t a y r l k m k ı b o l z u n .. t a k ı y m e b o b u y a n e d g ü k ılın ç ıg e w ir e r b iz. iç im T o n g a Ç a n g ş ık a e k e m A s a g u (? )k a . / / / / k a n k a . iç im A l p T a ş k a b o b u y a n t ü ş i n ç e k a y u t ö r l ü g s k ı n ç l a r ı m b a r ç a b ü t m e k i b o [ l z u n ] .. ı n t ı n a j u n k a b [ a ] r m ış T o p ık Ç a n g ş ı a n a m K u m a r A r s la n e k e m o r u n la r d a K u t r u l m ı ş / / / e k e [ m ] / / / / / / e k e m ( ? ) A s k a r .. o g u l u m W ç i r s a r u k a .. b o b u y a n e d g ü k ı l ı n ç t ü ş i n t e k a y u k a y u t e g i n ç s z tu g m ış la r ı b a r e r s e r o l o r u n la r d a o z [ u p ] k u tlu r u p ü s t[ ü n ] tu jıt tn g r i y i r i n t e t u g m a k l a r ı b o l z [ u n ] ( S h ö g . 2 7 - 3 2 ) ”. U I I / a ’n ın s o n la m a s ın d a d u a y ı y a z d ır a n Ü t r e t ’in d ış ın d a s e v a b ın b a ğ ış la n d ığ ı o n ü ç k iş in in a d ı y e r a lm a k ta d ır: T a y x a n X a n , K ü m s e X a tu n , M ış a n X a n , Ç a y ş i W a n g B e g , D u V a p ş ı S a li B e g , Ç itu n g S a li, A y ıtm ış , T a g a y T o n g a S a n g u n , İl O n g u r t K a rç u k ı, X u tlu g Ü z ü k , B a y E p e Ç a n g ş ık , K ö s e t (U I I/a 5 9 - 7 2 ) ; S h ö g ’d a ise d u a y ı y a z d ır a n la r ın ( A ltm ış a k , K ö r k le , A d u t v e K u tlu g A r s la n ) d ış ın d a s e v a b ın b a ğ ış la n d ığ ı s e k iz ş a h ıs a d ı v a rd ır : T o n g a Ç a n g ş ı, A s a g u , A lp T a ş , T o p ık Ç a n g ş ı, K u tru lm ış, A s k a r ,. K u m a r A r s la n , W ç ir s a r u (S h ö g . ss. 2 9 -3 1 ). U II/b ’y i y a z d ır a n K u tlu g s e v a b ı k ız ı X u ta d ile b ir lik te o ğ lu T u r m ı ş ’a d a b a ğ ış la m a k ta d ır . İ n c e le d iğ im iz d iğ e r d u a la r d a d u a y ı y a z d ır a n l a r d ış ın d a k iş i a d ı g e ç m e m e k te d ir . U I I / b ’n in a ş a ğ ıd a k i b ö lü m le r i d e d u a n ın y a z d ır ılm a s e b e b in i a ç ık la m a k ta d ır: Ü ç e rd e n ik e p e k k a ta g k ir tg ü n ç lü g ç in ta m a n i e rd e n i y ü r e k in d e tu tm ış s ü z ü k k ö n g ü llü g u p a s a n ç K u t l u g k ız ım K u t a d o g lu m T u r m ı ş in ç e s a g ın ç s a ğ ın d ım b a y a k ıa to g m ış k ü n tn g ri e m ti Şaban D O Ğ A N 315 s ü n ö n e ti tin g ü r k ie to ğ m ış ö z ü m z e m ti s ü n ( s ö n ) y ılım z y a ş ım z y i td i e r d im lig e t ’ö z ü m ıç ğ ın s a r m n y in e x a y u k ü n b o lğ a y m u n ı t e g tü k e llig k iş i e t ’ö z in b u lğ u m ü s tü n tn g r i y ir in te a ltın k iş i a z u n ın ta to ğ ğ u lu ğ b u y a n e d g ü x ılın ç a la lım t ip b i r k ü n ts u n s in g k i b i r k ü n a lğ u ğ a ö z b ir d e ç i x u a n ş i im p u s a r n o m ı b i r k ü n k ş a n ti b ititk e li ö t ü n d ü m b u b u y a n e d g ü x ılın ç x a m a ğ ü ç y ü z a ltm ı( ş) t n g r ile r k e ö n g ü lü ş b o l z u n ta ğ ı b u y a n e d g ü x ılın ç e r tm iş b e g im y e ti b u r x a n l a r u lu s ın d a tir z ü n (U II/b 7 5 - 8 6 ). ( T T IV /b 2 4 - 2 8 ) ’d e b i r y e r d e k iş i a d ı d iğ e r m e tin le r d e n f a r k lı o la r a k g ü n a h s a y m a y a b a ş la n ır k e n y a da günah g r u p la r ı d e ğ iş ir k e n d e ğ il t ö v b e n i n ö n e m in in a k ta r ıld ığ ı b ö lü m d e v e rilm iş tir; A m tık a n ö k ü n s e r b iz o l y ig b o l ğ a y a w iş ta m u d a k ı ö r tl ü g y a lın lığ y ir d e a ç ığ e m g e k e m g e n m iş d e ö k ü n s e r b iz n e t u s u b o lğ a y a n ı ü ç ü n m e n T a z A r t u k a ç b ir le ö k ü n ü r b iz b ilin ü r b iz (T T IV /b 2 4 - 2 8 ). C . T ö v b e n in Ö n e m i v e G e re k liliğ i M e tin le r in b u b ö lü m le r in d e tö v b e ile g ü n a h la r d a n a rı n ıla c a ğ ı, g e ç m iş te g ü n a h iş le y e n le r in tö v b e e d e r e k a rın d ık la rı, tö v b e e tm e d e n ö le n le r in c e h e n n e m d e ç e ş itli a z a p la r g ö r e c e k le r i v e o r a d a k i p iş m a n lığ ın f a y d a s ız o la c a ğ ı a n la tılm a k ta d ır . A h ire t in a n c ı o lm a y a n B u d i z m ’d e k i c e h e n n e m ta s v ir le r i k a f a k a r ış tır ıc ı o la b ilir a n c a k B u d is t in a n ç s is te m in d e c e h e n n e m v a rd ır . “ D ü n y a d a r e z il b i r y a ş a m s ü r e n g ü n a h k â r la r ın r u h la r ı, s u ç la r ın ın o r a n la r ın a g ö r e c e h e n n e m le r d e ç o k ç e ş itli iş k e n c e g ö r m e k s u r e tiy le c e z a la n d ır ılır la r . C e h e n n e m le r d e k i c e z a ç e ş itle ri o la r a k , c e h e n n e m lik le r in p a r ç a la n m a s ı, k o r g ib i k ız d ır ılm ış a te ş li s ila h la r la k e s ilm e s i, s u ç lu la r ın e z ilm e s i v e a ğ a ç la r a a s ılıp y a k ılm a s ı v b . iş k e n c e t ü r le r i b e lir tilm iş tir ” ( H a r m a n , 1 9 9 3 , s. 2 2 5 ). Tövbe d u a la r ın d a B u d iz m d e tö v b e ş e k li h a k k ın d a ip u c u n ite liğ in d e b i lg ile r d e yer a lm a k ta d ır. B u b ilg ile r e g ö r e tö v b e e d e c e k k iş i r a h i p l e r c e m a a ti ö n ü n d e y ü z ü s tü y a ta r a k g ü n a h itir a f ın d a b u l u n m a k ta v e a f d ile m e k te d ir : “ ü l g ü s ü z ö k ü ş tsu y ayağ k ılın ç k ıltıla r k in y a n a ö k ü n tile r ... ü ç e r d n i ö d in te b a ğ r ın y a tıp k ılm ış y a z u k la r ın a ç a y a d a y a lw a r u ö tü n ü ö k ü n ü b o ş u n u k ş a n t i k ı l t ı l a r (T T I V /a 1 -1 5 ).” “ S a y ısız ç o k g ü n a h k ö tü iş le r y a p tı la r s o n r a p iş m a n o ld u la r ... ü ç m ü c e v h e r ( R a tn a ) ö n ü n d e g ö ğ s ü ü z e r in e y a ta r a k g ü n a h la r ın ı y a b a n c ıla r a a ç a r a k y a lv a r a r a k r ic a d a b u lu n a r a k p iş m a n o lu p t ö v b e e d e re k a f d ile d ile r. ( T T I V /a 1 -1 5 )” . M n ta z n ın g a r tu k a ç n ın g ilk is iz d in b e r ü k i k ılm ış n e ç e ts u y a y ığ k ılın ç ım z b a r e r s e r b u r x a n n o m b u r s a n g k u w r a ğ ü ç e r d in i ö d in te ö k ü n ü r b iz b ilin ü r b iz ( T T I V /b 6 1 -6 4 ). “ B e n T a z ’ın A r t u k a ç ’ın ilk i ( b a ş la n g ıç s ız , ilk s iz ) o lm a y a n d a n b e r i n e k a d a r g ü n a h ım ız v a r ise B u d a d in r a h ip le r i to p lu lu ğ u , ü ç e rd in i ö n ü n d e p iş m a n o lu ru z , tö v b e e d e riz ( T T IV /b 6 1 - 6 4 ) ” . D u a m e tin le r in d e d i k k a t ç e k e n b i r h u s u s d a tö v b e n in g e r e k liliğ i a n la tılır k e n c e h e n n e m k o r k u s u n u n ö n p l a n a ç ık a r ılm ış o lm a s ıd ır. D a h a ö n c e d e ifa d e e d ild iğ i g ib i a h ir e t in a n c ı o lm a m a s ın a r a ğ m e n B u d i z m ’d e c e h e n n e m v a rd ır . B u c e h e n n e m c a n lıla r ın s o n s u z a k a d a r k a la c a ğ ı y e r l e r o la r a k g ö r ü lm e z . “ K ö tü a m e lle r d e b u lu n a n la r ın r u h la r ı, ö lü m d e n s o n r a k ö tü k a r m a la r ıy la u z u n z a m a n c e h e n n e m a z a b ı g ö r ü r le r v e d a h a s o n r a d a y e r y ü z ü n d e y e n i b i r v ü c u tl a d o ğ a r la r ( S a r ık ç ıo ğ lu 2 0 0 8 :1 9 5 ) .” T ö v b e d u a la r ın d a c e h e n n e m le r d e n v e o r a d a ç e k ile c e k s ık ın tıla r d a n b a h s e d ilm e k te , o r a d a g ü n a h la r d a n d o la y ı d u y u la c a k p iş m a n lığ ın f a y d a v e r m e y e c e ğ i, b u s e b e p le d e tö v b e n in b u d ü n y a d a y k e n y a p ılm a s ı g e r e k tiğ i if a d e e d ilm e k te d ir : “M n ü t r e t k ı l m ı ş a y ı ğ k ı l ı n ç l a r ı m ı n b ü k ü n k i b u - u k u t l u ğ k ü n t e ö k ü n ü r m n b i l i n ü r m n erkligleri tamu ö g ü m in k ö n g ü lü m in s a ç m a z k a n ta m u d a ğ ı ö r t y a lın u tr u ö n m e z k e n ö r tlü g y ir le r d e ta k ı a k tın m a z k a n e m ti ö k ü n ü r m n b ilin ü r m n in ç ip b u r x a n lığ k a n g ım ın k ö r ü r m n n o m lu ğ y r lığ ın e ş id ü r m n b u r s o n g k u v r a ğ ın g a y m e ta p ın u r m n a m tık a n ö k ü n s e r o l y i g b o lğ a y aviş 316 3. U l u s l a r a r a s ı T ü r k i y a t A r a ş t ı r m a l a r ı S e m p o z y u m u tamu iç in te k i ö r tlü g y a lın lığ y ir le r d e a k d ın m ış ta a n ta m in g ö k ü n s e r tü m e n y r v a ls a r m n n e t u s u b o l ğ a y ”. “ B e n Ü t r e t y a p ılm ış k ö t ü iş le ri ş im d ik i b u k u tlu g ü n d e tö v b e e d e rim i t i r a f e d e r im c e h e n n e m h ü k ü m d a r la r ı a k lım ı g ö n lü m ü y a n ıltm a z k e n c e h e n n e m d e k i a le v s e b e b iy le k a r ş ım a ç ık m a z k e n a le v li y e r le r d e d a h i b a tm a z k e n ş im d i p i ş m a n o lu r u m tö v b e e d e r im s o n r a B u d a b a b a m ı g ö r ü r ü m d in e u y g u n e m r in i iş itir im r a h i p l e r t o p lu lu ğ u n a y in e h ü r m e t e d e r im ş im d i t ö v b e e ts e m iy i o l a c a k a v iş [e n a ş a ğ ı c e h e n n e m a d ı] c e h e n n e m iç in d e k i a te ş li a le v li y e r le r e d a ld ık ta n s o n r a o r a d a b i n [k ere ] p iş m a n o ls a [ m ] o n b i n [k ere ] y a lv a r s a m n e f a y d a s ı o la c a k o n u n iç in ş im d i p iş m a n o lu r u m tö v b e e d e r im (U I I /a 4 0 - 4 7 ) ” . “E m t i ö t ü n ü r m n tamu erklisi ö g ü m in k ö n g ü lü m in sa çm azğa n ö n m e z k e n ö r tlü g y a lın la r ta ta ğ ı a ğ a n m a z ğ a n ö k ü n e lim ta m u ta k ı ö r t y a lın n o m ın işd ü te g in ü r b iz b u r s o n g k u v r a ğ ın ta p ın u r b iz a m tığ a n ö k ü n s e r o l y i g b o lğ a y tamudaşı ta ğ ı in ç ip b u r x a n k a n g ım ız n ı k ö r ü r b iz aviş ö r t y a lın ta a ğ a n tu ğ ta a n ta ö k ü n s e r n e tu s u b o lğ a y a n ı ü ç ü n ö k ü n ü r m n b ilin ü r m n ”. “ Ş im d i tö v b e e d e rim c e h e n n e m h ü k ü m d a r ı a k lım ı g ö n lü m ü y a n ıltm a z k e n c e h e n n e m d e k i a te ş a le v d a h i y ü k s e lm e z k e n a te ş li a le v le r e d a h i d a lm a z k e n p iş m a n o la lım f a k a t B u d a b a b a m ız ı g ö r ü r ü z e m r in i iş ite r e k s a y g ıy la y a p a r ız r a h i p l e r t o p lu lu ğ u n a h ü r m e t e d e riz ş im d i tö v b e e ts e [k ] o iy i o l a c a k a v iş [e n a ş a ğ ı c e h e n n e m a d ı] c e h e n n e m d e k i a te ş e a le v e b a tı n c a o r a d a tö v b e e ts e k n e f a y d a s ı o la c a k o n u n iç in t ö v b e e d e rim ( U II/b 6 0 - 6 6 ) ” . “A m t ı k a n ö k ü n s e r b iz o l y ig b o lğ a y a w iş ta m u d a k ı ö r tlü g y a lın lığ y ir d e a ç ığ em gek e m g e n m iş d e ö k ü n s e r b iz n e tu s u b o lğ a y a n ı ü ç ü n m e n T a z A r tu k a ç b ir le ö k ü n ü r b iz b ilin ü r b iz ( T T I V / b 2 4 - 2 8 ) ”. “ Ş im d i t ö v b e e d e r s e k iy i o la c a k a v iş (e n a ş a ğ ı c e h e n n e m ) te k i a te ş li a le v li y e r d e a c ı e z iy e t ıs tır a p ç e k tiğ im iz d e tö v b e e ts e k n e f a y d a s ı o la c a k ( T T I V / b 2 4 - 2 8 ) ”. T ö v b e d u a la r ın d a d u a y ı y a z d ır a n ın k e n d is in i a ş ır ı g ü n a h k â r o la r a k g ö r d ü ğ ü v e g ü n a h la r ın ın s a y ıs ın ı o r ijin a l if a d e le r le a b a r ttığ ı g ö r ü lü r : “Ü k ü ş a z u n ta b e r ü m u n ç u la y u b ilin g ü m ü z u k u n ğ u m u z k [ e ] r g e k e r d i is ig a m r a k ö z ü m ü z n i ıd a la m ış ım [ ı] z k [ e ] r g e k e r ti a d n a ğ u n u n g is ig ö z in ü z m e g ü m ü z e r ti a d ın tın l[ ı] ğ o ğ la n ın ö r l e t m e g ü m ü z e m g e t m e g ü m ü z k [ e ] r g e k e r t i b i z ö z ü m ü z n i i n ç m e n g i l i k k ı lğ a lı ü ç ü n b i l m e t i n u k m a d ın ü lg ü s ü z ü k ü ş tın l[ ı] ğ la r ığ ö r le td im e m g e td im [ i] z is ig ö z le r in te a tır d ım [ ı] z e r s e r o l b iz in g k ılın ç ım [ ı] z n ı k o lu la y u s a k ın s a r b iz a d a v a k i p iş a n a g i ş a r u lu m i k a r in ita u la tı e t y id e ç i k a n iç d e ç i k a d [ a ] r k a ş l[ ı] ğ tu m lığ y ü z lü g y a v la k y e k iç g e k le r d e ta k ı a r tu k r a k ts u y ir in ç ü k ı l t ı m [ ı ] z e r s e r a m t ı o l k ıl m ı ş a ğ a r t s u y a y ı ğ k ı l ı n ç [ ı ] m [ ı ] z n ı k a l tı k u r u ğ k o v u k s ö g ü t ö z e n i n t e ö r t t a m ı t m ı ş t e g ö k ü n m e k l i g ö r t i n ö r t e n ü r b i z ü ç ... ( e k s ik ) ... y [ o k ] k i m b i z k ı l m a t ı m [ ı ] z e r s e r o l b i z i n g k ıl m ı ş k a z ğ a n m ı ş t s u y i r i n ç ü m ü z n i n g s a n ı s a k ı ş ı i d i y o k ( S ü n . 4 - 2 3 ) ”. “ Ç o k d ü n y a d a n b e ri b u n u n g ib i b ilm e m iz a n la m a m ız g e r e k id i s ıc a k s e v g ili b e d e n im iz d e n v a z g e ç m e m iz g e r e k id i b a ş k a s ı n ın s ıc a k b e d e n in i p a r ç a la m a y a c a k id ik b a ş k a c a n lıla r ın e v la tla r ın ı in c itm e m e m iz e z iy e t e tm e m e m iz g e re k id i k e n d im iz i r a h a t m u tlu k ı lm a k iç in b ilm e d e n d ü ş ü n m e d e n s a y ıs ız ç o k c a n lıla r ı in c ittim e z iy e t e ttim s ıc a k b e d e n le r in d e n a y ır d ım a m e lim iz i m ü la h a z a e d e re k d ü ş ü n s e k a d a v a k i p iş a n a g i ş a r u lu m i k a r in ita d a n b a ş k a e t y i y e c e k k a n iç e c e k k o r k u n ç k a ş lı s o ğ u k y ü z lü k ö tü ş e y ta n v a m p ir le r d e n d a h i ç o k g ü n a h iş le d ik ise ş im d i o iş le d iğ im iz a ğ ır g ü n a h k ö tü a m e lle r im iz d e n d o la y ı k u r u k o v u k s ö ğ ü t ö z ü n d e a te ş y a k m ış g ib i p iş m a n lık a te ş iy le y a n a r ız ü ç ... (e k s ik ) ... y o k k i b iz k ılm a d ık is e o b i z i m k ılm ış k a z a n m ış [o ld u ğ u m u z ] g ü n a h k u s u r la r ım ız ın s a y ıs ı h e s a b ı y o k t u r ( S ü n . 4 - 2 3 ) ”. “A s ı ğ s ı z b u t a d ı ö d k ü n k e ç ü r m e k i m ö z e a y ı ğ k ı l ı n ç l ı ğ a ğ ı r y ü k y ü d m e k i m ö z e a ş d ı m ö k l i t d i m k ılın ç ım ın m u n ta ğ la r öze ö z e lik s iz b u r k a n la r n ın g e d g ü le r in te ü lg ü le n ç s iz y ig ü s tü n k i a r t u k l a r ı n t a ü l g ü t e n g u r u p a y ı ğ l a p t a n ı p o l a r t a ö k ü ş a y ı ğ k ı l ı n ç k ı l tı m a j u n a j u n t a k a v ır ı p Şaban D O Ğ A N 317 t ö k ü p s ö z l e s e r b o l m ı ş b o l m a d u k k a r a n g k u s a n s a r i ç i n te m e n b a r ıp t o ğ m a d u k k a m a ğ ö t e g b i r i m l e r i g ö z ü m y ı ğ m a d u k k a l m a d ı e r k i a y ı ğ k ı l ı n ç m a n g a k ı l m a d u k (E T Ş . 1 8 - 2 8 ) ”. “ F a y d a s ız k a r ı ş ık b i r h a y a t g e ç ir m e k le k ö t ü iş le rin a ğ ır y ü k ü n ü y ü k le n m e k le h a r e k e tim i b ö y le ş e y le r le d o ld u r d u m , ç o ğ a lttım e n ü s tü n B u d a la r ın iy ilik le r in e ö lç ü lm e y e n en ü s tü n m e z iy e tle r in e ö lç ü , d e n k t u tu p , k ö tü le y ip in k â r e d e r e k â le m d e b ir ç o k k ö t ü iş y a p tım o la n ıo lm a y a n ı t e k r a r te k r a r o r ta y a d ö k ü p s ö y le rs e m : k a r a n lık s a m s â r a iç in d e b e n im g id ip , d o ğ m a d ığ ım b i r y e r , e n g e l o lm a d ığ ım h iç b ir ö d e m e v e b o r ç , b e n im y a p m a d ığ ım g ü n a h , m u h a k k a k k a lm a m ış tır ( E T Ş . 1 8 - 2 8 ) ”. M e tin le r d e y u k a r ıd a d a ifa d e e d ild iğ i g ib i s a d e c e d u a y ı y a z d ır a n k im s e iç in v e o n u n a d ın a d e ğ il b ü t ü n in s a n lık a d ın a d u a e d ilm e k te d ir . M e tin le r d e k i p a r e le llik le r s a d e c e d u a s ır a la m a s ın d a d e ğ il b u b ö lü m le r d e d e k e n d is in i g ö s te r ir . T T I V /b , U I I/a v e U I I / b ’d e y e r a la n a ş a ğ ıd a k i if a d e le r b u p a r e le lliğ e ö r n e k tir: “k a m a ğ ü ç ö d k i [ k a n g ] ö g ü z i ç i n t e k i k u m s a n ı l ı g / s a n ı n ç a b u r x a n l a r ö d i n t e a y a ğ k a t e g i m l i g p in to la p r a d w a ç id a /p in to la ş r a v ik la r [ a r x a n tla r ] b a r d v ç id e ö d in te /ü s k in d e u l a tı a l tı y g r m i tu jit m xa o r d u d a k ı/tu jit ş a r a w a k la r /m x s ir a v ik /m a x a tn g r i y ir in te k i m a itr ita /m a itr i b o d i s t v t a u l a t ı t ö r t y ü z t o k u z o n a lt ı ö r k i b d r k l p i k i - i b o d i s t w l a r ö d i n t e k a m a ğ / k a m ı ğ b iş a ju n /a z u n tın lğ /la r o ğ la n ı [ tın lığ la r ü s k in d e ] ü ç ü n y a lw a r a ö tü n ü r b iz/m n ö k ü n ü b o şu n u k ş a n t i k ı l u r b i z ( T T I V b 2 8 - 3 4 , U I I / a 4 7 - 5 7 , U I I / b 6 6 - 7 1 ) ”. “ B ü tü n ü ç z a m a n k i G a n j N e h r i iç in d e k i k u m s a y ıs ı k a d a r B u d a la r ö n ü n d e h ü r m e te la y ık P i n d o la - B h a r a d v â j a ’d a n b a ş k a o n a ltı M a h â s ’r a v a k a ’la r a z iz le r ö n ü n d e T u ş it ş e h rin d e k i M a itr e y a B o d i s a tv a ’d a n b a ş k a d ö r t y ü z d o k s a n a ltı y ü c e B h a d r a k a lp ik a B o d is a tv a la r ö n ü n d e b ü t ü n b e ş d ü n y a c a n lıla r ı ç o c u ğ u ( in s a n o ğ u lla r ı) iç in y a lv a r a r a k tö v b e e d e riz ( T T I V b 2 8 - 3 4 , U I I / a 4 7 - 5 7 , U II/b 6 6 -7 1 )”. T ö v b e d u a la r ın d a d ik k a t ç e k e n h u s u s d a g ü n a h la r ın b ilin m e d e n , d ü ş ü n ü lm e d e n iş le n d iğ in in v u r g u la n m a s ıd ır : “E d g ü x ı l m a t ı m y a v ı z k ı l t ı m b i l i p k ı l m a t ı m e r i n ç b i l m e t i n u ğ m a t ı n x ı l t ı m ( U I I / b 5 8 - 5 9 ) iy i y a p m a d ım , k ö t ü y a p tım , b i le r e k y a p m a d ım ş ü p h e s iz ; b ilm e d e n d ü ş ü n m e d e n y a p tı m ” . “K ü ç i n t e m i d i k o ğ r ı n t a y w l a k i ş t u ş t ı l d a ğ ı n t a b i l m e d i n u k m a d ı n ö k ü ş t ü r l ü g t s u y i r i n ç ü k ıltım z k a z ğ a n tım z e r in ç (T T IV /a 2 1 -2 3 ) İ h tir a s la r ın z o r u n d a n , in a n c ı b o z u k la r ( c e h a le tle r ) s e b e b iy le k ö t ü iş a rk a d a ş s e b e b iy le b ilm e d e n d ü ş ü n m e d e n ç o k t ü r lü k a b a h a t g ü n a h iş le d ik (g ü n a h ) k a z a n d ı k ş ü p h e s iz ” . “Ö z ü m ü z n i in ç m e n g ilik k ılğ a lı ü ç ü n b ilm e tin u k m a d ın ü lg ü s ü z ü k ü ş tın l[ ı] ğ la r ığ ö r le td im e m g e t d i m [ i ] z (S ü n . 9 - 1 2 ) b e d e n im iz i r a h a t m u tlu k ı lm a k iç in b ilm e d e n d ü ş ü n m e d e n s a y ıs ız ç o k c a n lıla r ı in c ittim e z iy e t e ttim ” . Sonuç K e n d is in i günahkâr o la r a k g ö ren ve g ü n a h la r ın d a n a r ın m a k is te y e n b ire y le r tö v b e r itü e lle r in e v e d u a la r ın a sa rılırla r. T a r ih b o y u n c a b ir ç o k d in in in a n a n la r ı g ü n a h la r ın ı a ff e ttir m e d ü ş ü n c e s iy le tö v b e d u a la r ın a ve g ü n a h la r ın a k e fa re t o la c a k m addî k a r ş ılık la r a m ü ra c a a t e tm iş le rd ir. B u d iz m , H ır is tiy a n lık , M a n ih e iz m , Y a h u d ilik , Z e r d ü ş tîlik g ib i d in le r d e tö v b e d u a la r ın ın g ü n a h lis te le r i b iç im in d e d ü z e n le n m iş o lm a s ı d ik k a t ç e k ic id ir . B u d u r u m u n f a r k lı s e b e p le r i o la b ilir . B u k o n u d a ilk a k la g e le n s e b e p le r in s a n lığ ın d in v e g ü n a h n o k ta s ın d a o r ta k d ü ş ü n c e y e s a h ip o lm a s ıd ır. Y a n i in s a n ın g ü n a h k â r lık v e g ü n a h a ff e ttir m e k o n u s u n d a a k lın a ilk g e le n g ü n a h ın ı a ç ık la m a k v e g ü n a h ın a k e f a r e t o la c a k k a r ş ılık la r v e r m e k o lm u ş tu r. D i ğ e r b i r s e b e p s e d in le r a ra s ı e tk ile ş im d ir. B ir d in in tö v b e d u a la r ı v e r itü e lle r i y a k ın iliş k iy e g ir d iğ i b i r b a ş k a d in v e 318 3. U l u s l a r a r a s ı T ü r k i y a t A r a ş t ı r m a l a r ı S e m p o z y u m u o n u n tö v b e r itü e lin i e tk ile m iş o la b ilir . B u d is t tö v b e d u a la r ıy la M a n ih e is t t ö v b e d u a la r ı a ra s ın d a k i e tk ile ş im b u k o n u d a ö n e m li ö r n e k le r o la r a k d i k k a t ç e k m e k te d ir. D in le r a ra s ı e tk ile ş im s a d e c e tö v b e r itü e lin d e d e ğ il s e v a p / g ü n a h k a b u l e d ile n f iille r in d e d e o la b ilir . H i n d u i z m ’d e “ b ü tü n v a r lık la r , b ilim le r v e n i m e tle r p ito n y ıla n ın ın k u c a ğ ın d a d ır ” ( C o o m a r a s w a m y , 2 0 0 0 , s. 16). B u d is t tö v b e d u a la r ın d a k i y ıla n ö ld ü r m e y a s a ğ ı H i n d u i z m ’d e k i b u d ü ş ü n c e d e n k a y n a k la n ıy o r o la b ilir. B u d i z m ’in d o ğ d u ğ u H i n d i s t a n ’d a b ilin m e y e n U y g u r c a tö v b e d u a la r ı d a h a ç o k Ç in c e d e n y a p ıl a n ç e v ir ile r ş e k lin d e d ir . B u m e tin le r s e v a p k a z a n m a k v e g ü n a h la r ın d a n a r ın m a k is te y e n h a lk t a r a f ı n d a n y a z d ır ıla n d u a la r d ır . U y g u r c a tö v b e d u a la r ı y a z d ır a n ı n v e k a z a n ıla c a k iç e r m e le r i b a k ım ın d a n d u a la r ın d a d u a y ı y a z d ır a n te r c ü m e e d ild ik le r i k iş in in adı y e r s e v a b ın v e r ild iğ i k iş ile r in Ç in c e tö v b e a lm a z . D o la y ıs ıy la d u a la r ın d a n da a y rılır. a d la r ın ı Ç in c e tö v b e d u a y ı y a z d ır a n ı n a d ın ın b e lir tilm e s i U y g u r tö v b e d u a la r ın a ö z g ü b i r n ite lik tir . D u a la r d a s a d e c e iş le n m iş g ü n a h la r d e ğ il, iş le n m e s i m u h te m e l g ü n a h la r d a y e r a lm a k ta d ır. B u y ö n le r iy le d u a la r a y a z d ır a n ı n b ir e y s e l g ü n a h la r ın ı iç e r e n m e t in l e r o la r a k d e ğ il, B u d iz m in g ü n a h o la r a k k a b u l e ttiğ i d ü ş ü n c e v e e y le m le r i l is te le y e n m e tin le r o la r a k b a k m a k d a h a d o ğ r u d u r. K aynakça A r a t, R .R . (1 9 8 7 ). “ U y g u r l a r d a I s t ı l a h l a r a D a i r ” M a k a le le r C ilt I, ss. 3 6 4 - 3 8 9 . ( Y a y ın a H a z . O s m a n F ik ri S e r tk a y a ), T ü r k K ü ltü r ü n ü A r a ş tır m a E n s titü s ü Y a y ın la r ı: A n k a r a . A r a t, R .R . (2 0 0 7 ). E s k i T ü r k Ş i i r i , T ü r k T a r ih K u r u m u y a y ın la r ı, 4 . B a s k ı: A n k a r a . B a n g V . W ., A . v . G a b a in . (1 9 3 0 ). T ü r k i s c h e T u r f a n - T e x t e I V , B e rlin . B a n g V . W ., A . v . G a b a in . (1 9 3 0 ). “ U i g u r i s c h e S t u d i e n ” U n g a r is c h e J a h r b ü c h e r , 1 0 , ss. 1 9 3 -2 1 0 . C o o m a r a s w a m y , A . ( 2 0 0 0 ). H i n d u i z m ve B u d i z m , (ç e v . İ s m a il T a ş p ın a r ) , K a k n ü s y a y ın la rı: İ s ta n b u l. Ç a ğ a ta y , S. (1 9 7 8 ). “ U y g u r c a d a H e n d i a d y o i n l e r ” T ü r k L e h ç e le r i Ü z e r in e D e n e m e le r , D T C F y a y ın la r ı: A n k a r a . H a r m a n , Ö . F . (1 9 9 3 ). “C e h e n n e m ”, D İ A , c. V I I , ss. 2 2 5 - 2 2 6 . K a ta r, M . (2 0 0 3 ). Y a h u d i l i k t e , H ı r i s t i y a n l ı k t a v e İ s l â m d a T ö v b e , A n d a ç y a y ın la rı: A n k a r a . K lim k e it, H . J. (2 0 0 9 ). “T ü r k O r t a A s y a s ı n d a B u d i z m ” (Ç e v . M e h m e t T . B e r b e r c a n ) S e lç u k Ü n iv e r s ite s i T ü r k iy a t A r a ş tır m a la r ı E n s titü s ü T ü r k iy a t A r a ş tır m a la r ı D e r g is i, s a y ı 2 6 , G üz: K onya. K ü ç ü k , A ., G ü n a y T ., K ü ç ü k , M . A . (2 0 0 9 ). D i n l e r T a r i h i , B e r ik a n y a y ın e v i: A n k a r a . M ü lle r F . W . K ., A . V . G a b a in . (1 9 1 0 ). U i g u r i c a I I , B e rlin . Ö lm e z , M . (1 9 9 7 ). “E s k i T ü r k ç e B u d is t Ç e v iri E d e b iy a tın a K ıs a B ir B a k ı ş ” Ç a ğ d a ş T ü r k E d e b i y a t ı n a E l e ş t i r e l B i r B a k ı ş , N e v i n Ö n b e r k A r m a ğ a n ı : A n k a r a , ss. 2 2 5 - 2 5 6 . Ö z ö n d e r , S. B . (2 0 0 2 ). “E s k i T ü r k l e r d e D i l v e E d e b i y a t ” T ü r k le r A n s ik lo p e d is i C . III ss. 4 8 1 5 0 1 , E d itö rle r: G ü z e l H . C ., Ç iç e k K ., K o c a S. Y e n i T ü r k iy e Y a y ın la r ı: A n k a r a . S a r ık ç ıo ğ lu , E . ( 2 0 0 8 ). B a ş l a n g ı ç t a n G ü n ü m ü z e D i n l e r T a r i h i , F a k ü lte K ita b e v i: I s p a r ta . S h o g a ito , M . (1 9 8 1 ). " E in U ig u r is c h e s F r a g m e n t e in e s B e ic h tte x te s " , S c h o l i a , B e i t r ä g e z u r T u r k o l o g i e u n d Z e n t r a l a s i e n k u n d e . W ie s b a d e n , 1 6 3 -1 6 9 + 1 T a fe l. T e z c a n , S. (1 9 7 8 ). “E n E s k i T ü r k D i l i v e Y a z ı n ı ”, B i l i m , K ü l t ü r v e Ö ğ r e t i m D i l i O l a r a k T ü r k ç e , ss. 2 7 1 - 3 2 3 , T ü r k T a r ih K u r u m u y a y ın la rı: A n k a r a . Şaban D O Ğ A N 319 T ü r k ç e S ö z lü k , (2 0 0 5 ). T ü r k D il K u r u m u Y a y ın la r ı: A n k a r a . Y a v u z , Ş. (2 0 0 7 ). “ G ü n ü m ü z d e k i B u d is t M e z h e p le r i” Y a ş a y a n D ü n y a D i n l e r i , ss. 3 4 1 - 3 5 5 , D iy a n e t İ ş le ri B a ş k a n lığ ı y a y ın la r ı ( E d itö r P ro f. D r. Ş in a s i G ü n d ü z ) : İs ta n b u l. Y itik , A . İ. (1 9 9 6 ). H i n t K ö k e n l i D i n l e r d e K a r m a İ n a n c ı n ı n T e n a s ü h İ n a n c ı y l a İ l i ş k i s i , B il Y a y V a k f ı R u h v e M a d d e y a y ın la rı: İs ta n b u l. Y itik , A . İ. (2 0 0 7 ). “ B u d iz m ” Y a ş a y a n D ü n y a D i n l e r i , s. 3 0 7 - 3 4 1 , D iy a n e t İ ş le ri B a ş k a n lığ ı y a y ın la r ı ( E d itö r P r o f.D r. Ş in a s i G ü n d ü z ) : İs ta n b u l. Z ie m e , P . (1 9 6 9 ). “E i n u i g u r i s c h e s S ü n d e n b e k e n n t n i s ”, A O H 2 2 , ss. 1 0 7 -1 2 1 . K ıs a ltm a la r ETŞ. E s k i T ü r k Ş iiri ( A r a t 2 0 0 7 ) Shog. E in U ig u r is c h e s F r a g m e n t e in e s B e ic h tte x te s ( S h o g a ito 1 9 8 1 ) Sün. E in u ig u r is c h e s S ü n d e n b e k e n n tn is ( Z ie m e 1 9 6 9 ) TS T ü r k ç e S ö z lü k (T D K ) T T IV T ü r k is c h e T u r f a n - T e x te IV ( B a n g 1 9 3 0 ) U II U ig u r ic a II ( M ü lle r 1 9 1 0 )

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS

Log In

ESKİ UYGURCA TÖVBE DUALARI

ESKİ UYGURCA TÖVBE DUALARI

Related Papers

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS