T .C .
A N K A R A Ü N İV E R S İT E S İ
S O S Y A L B İL İM L E R E N S T İT Ü S Ü
S A N A T T A R İH İ B Ö L Ü M Ü
1 9 2 8 -1 9 3 8 Y I L L A R I A R A S I N D A
T Ü R K R E S M İN D E M O D E R N İZ M A R A Y IŞ L A R I
Y Ü K S E K L İS A N S TE Zİ
S E R A P Ş İM Ş E K
A n k a ra -2 0 0 9
T .C .
A N K A R A Ü N İV E R S İT E S İ
S O S Y A L B İL İM L E R E N S T İT Ü S Ü
S A N A T T A R İH İ B Ö L Ü M Ü
1 9 2 8 -1 9 3 8 Y I L L A R I A R A S I N D A
T Ü R K R E S M İN D E M O D E R N İZ M A R A Y IŞ L A R I
Y Ü K S E K L İS A N S TE Zİ
S E R A P Ş İM Ş E K
T e z D a n ış m a n ı
P r o fD r . K IY M E T G İR A Y
A n k a ra -2 0 0 9
T .C .
A N K A R A Ü N İV E R S İT E S İ
S O S Y A L B İL İM L E R E N S T İT Ü S Ü
S A N A T T A R İH İ B Ö L Ü M Ü
1 9 2 8 -1 9 3 8 Y I L L A R I A R A S I N D A
T Ü R K R E S M İN D E M O D E R N İZ M A R A Y IŞ L A R I
Y Ü K S E K L İS A N S TE Zİ
T e z D a n ış m a n ı : P R O F . D R . K I Y M E T G İ R A Y
T e z J ü r isi Ü y e le r i
A dı ve Soyadı
T e z S ın a v ı T a r ih i
İm zası
T Ü R K İY E C U M H U R İY E T İ
A N K A R A Ü N İV E R SİT E S İ
S O S Y A L B İL İM L E R E N S T İT Ü SÜ M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü N E
B u b e lg e ile , b u te z d e k i b ü tü n b ilg ile r in a k a d e m ik k u r a lla r a v e e tik d a v r a n ış ilk e le r in e
u y g u n o la r a k to p la n ıp s u n u ld u ğ u n u b e y a n e d e rim . B u k u r a l v e ilk e le r in g e re ğ i o la ra k ,
ç a lış m a d a b a n a a it o lm a y a n tü m v e ri, d ü ş ü n c e
g ö s te r d iğ im i a y rıc a b e y a n e d e r im .( ...... / ....... / 2 0 0 . . . )
ve
s o n u ç la r ı
a n d ığ ım ı
T e z i H a z ır la y a n Ö ğ re n c in in
A dı ve Soyadı
İm z a s ı
ve
k a y n a ğ ın ı
iç in d e k il e r
Ö N S Ö Z ....................................................................................................................... V
1. G İ R İ Ş ....................................................................................................................... 1
2. M O D E R N İ T E /M O D E R N İ Z M V E S A N A T .......................................................... 8
2 .1 . M o d e r n v e M o d e r n O l a n .......................................................................... 14
2 .2 . M o d e r n ite /M o d e r n iz m .............................................................................. 17
2 .3 . M o d e r n iz m v e S a n a t ................................................................................. 21
3. M O D E R N S A N A T V E T Ü R K R E S İ M S A N A T I İ L E İ L K E T K İ L E Ş İ M İ .......... 3 7
3 .1 . A k a d e m ik v e R o m a n tik E t k i .................................................................... 4 0
3 .1 .1 . Ş e k e r A h m e t P a ş a v e J e a n F r a n ç o is M i l l e t .................................... 4 4
3 .1 .2 . S ü le y m a n S e y y id B e y v e A le x a n d r e C a b a n e l................................ 4 8
3 .2 . O r y a n ta lis t E t k i ......................................................................................... 50
3 .3 . E m p r e s y o n is t E t k i ..................................................................................... 53
3 .3 .1 . N a z m i Z iy a G ü r a n v e C la u d e M o n e t .............................................. 7 0
3 .3 .2 . N a m ık İ s m a il v e L o v is C o r in th ....................................................... 73
4. 1 9 2 8 -1 9 3 8 A R A S I N D A T Ü R K R E S M İ N D E M O D E R N İ Z M .............................. 7 6
4 .1 .
E k s p r e s y o n iz m , H a n s H o f m a n n v e Ö ğ r e t i l e r i ........................................ 7 7
4 .1 .2 . A li A v n i Ç e le b i v e H a n s H o f m a n n ................................................. 83
4 .1 .4 . Z e k i K o c a m e m i v e H a n s H o f m a n n ................................................ 85
IV
4 .1 .3 . A li A v n i Ç e le b i v e A g u s t M a c k e ................................................... 86
4 .1 .3 . A li A v n i Ç e le b i, E m ile N o ld e v e P a u l G a u g u in ............................ 88
4 .2 . K ü b iz m , A n d re L h o te v e K u r a m la r ın ın İ z in d e .......................................... 91
4 .2 .1 . N u r u lla h B e r k v e G e o r g e B r a q u e .................................................... 9 9
4 .2 .2 . H a le A s a f v e A n d r e L h o t e ............................................................ 101
4 .2 .3 . R e fik E p ik m a n v e A n d r e L h o t e ..................................................... 104
4 .2 .4 . C e m a l T o llu v e A n d r e L h o t e ..........................................................106
4 .3 . F o v iz m , N a b ile r v e B ire y s e l Ü s l u p l a ş m a ................................................ 107
4 .3 .1 . Z iy a K e s e r o ğ lu v e P ie r r e B o n n a r d ................................................112
4 .3 .2 . Z e k i K o c a m e m i v e A n d r e D e r a i n ................................................. 113
4 .3 .3 . C e v a t D e re li v e R a o u l D u f y ........................................................... 116
4 .3 .4 . B e d r i R a h m i E y ü b o ğ lu v e H e n r i M a tis s e ....................................... 117
5.
K A R Ş I L A Ş T I R M A V E D E Ğ E R L E N D İ R M E ........................................ 124
S O N U Ç ...........................................................................................................134
Ö Z E T ...............................................................................................................135
S U M M A R Y .................................................................................................... 137
KAYNAKÇA
139
Ö N SÖ Z
M o d e r n s a n a tta b ir s a n a t y a p ın ı o k u m a k , g ö n d e rm e le r in i b ir b u lm a c a g ib i
ç ö z m e k , b ir s a n a t y a p ıtın ı d ü n y a s a n a tı iç in d e b ir y e re y e rle ş tir m e k , m o d e r n o la n ın
s a d e c e b iz im
g ib i “ G e ç M o d e r n ” ü lk e le r d e d e ğ il, m o d e r n ite n in a n a v a ta n ı B a tı
A v r u p a iç in b ile ta n ım la n a m a z o lu ş u y ü z ü n d e n , o r ta y a ç ık a n b u ç a lış m a n ın z o rlu ğ u ,
b e n k a d a r , ç e v re m d e k i in s a n la r ı d a z o rla d ı.
B ilin e b ilir liğ in d e n
b ile
b ir
a ra
ü m id im i
k e s tiğ im
m o d e rn iz m i
k a v ra m a
a ş a m a m d a , ç o ğ u z a m a n s a d e c e a k ıl k a rış ık lık la rım ı d in le y e r e k a n la m a m ı sa ğ la y a n ,
b a n a k a tla n d ık la r ı iç in s e v g ili a ile m e , a r k a d a ş ım M u r a t P o l a t ’a, ç a lış m a a r k a d a ş ım
Y rd . D o ç . D r. A y ş e P u l ’a m a n e v i d e s te k le r in d e n d o la y ı ö n c e lik le te ş e k k ü r e tm e k
iste rim .
T ü r k T a r ih K u r u m u Y u r tiç i- Y u r td ış ı İ liş k ile r Ş u b e s i’n in e m e k li m ü d ire s i S a y ın
S e ra p E r k u t, tü m
v a z g e ç iş le r im d e e n g e l o la r a k b u
ç a lış m a n ın ta m a m la n m a s ın ı
s a ğ la y a n la r d a n d ır. T a b ii k i T ü r k T a r ih K u r u m u ’n u n Y u r tiç i- Y u r td ış ı İ l iş k ile r Ş u b e s i
v e K ü tü p h a n e ç a lış a n la r ı d a h iç b ir z a m a n y a rd ım la r ın ı e k s ik e tm e d ile r . T e ş e k k ü r
e d iy o ru m .
Y ü k s e k lis a n s ım b o y u n c a h a y a ta d a ir a ld ığ ım k a r a r la r ım ı d a e tk ile y e n , y o l
g ö s te r e n v e h e r z a m a n d e s te k le y e n h o c a m S a y ın P ro f. D r. K ıy m e t G ir a y ’a s o n s u z
te ş e k k ü r le r im i su n u y o ru m .
1 .G IR IŞ
A v ru p a r e s m in d e s a n a tın m o d e r n o la r a k ta n ım la n m a y a b a ş la n d ığ ı y ı lla r ile
T ü r k r e s m in in B a tılı b ir a n la y ış a y ö n e lm e s i y a k la ş ık a y n ı d ö n e m e ra s tla r. 19.
y ü z y ılın o rta la r ın d a n , A v ru p a r e s im s a n a tın d a m e y d a n a g e le n b ir d iz i d e ğ iş im ,
ç o ğ u z a m a n E m p r e s y o n iz m a k ım ın ın o r ta y a ç ık ış ıy la b a ş la tıla n sü re ç tir.
D ada
h a r e k e tin in e tk isin i y itird iğ i 1 9 3 0 ’la r a k a d a r “ m o d e rn d ö n e m ” o la r a k ta n ım la n ır.
T ü r k r e s im s a n a tın ın o r ta y a ç ık ışı 18. Y ü z y ıl o r ta la r ın d a b a ş la r v e g e liş im in i
O s m a n lı g e n c in in A v r u p a ’y a r e s im ö ğ r e n im in e g ö n d e r ilm e s iy le iv m e k a z a n ır. B u
r e s s a m la r A v ru p a r e s im s a n a tı ile d o ğ r u d a n b a ğ la r ın ı k u r m a y a b a şla r.
M o d e r n iz m
ko nusunda
“ 1 9 2 8 -1 9 3 8
Y ılla rı
A ra s ın d a
T ü rk
R e s m in d e
M o d e r n iz m A r a y ış la r ı” ç a lış m a o la n te z im iz , T ü r k r e s im s a n a tın ın 1 9 2 8 -1 9 3 8
y ılla rı a ra s ın d a k i g e liş im in i in c e le y e r e k , b u g e liş im i m o d e rn iz m k u r a m ın a g ö r e
d e ğ e r le n d ir m e le r i o r ta y a k o y m a y ı h e d e f le m e k te d ir.
A v r u p a ’y a s a n a t e ğ im i a lm a k iç in g ö n d e r ile n r e s s a m la r , a ld ık la r ı e ğ itim le
b e ra b e r , y a ş a d ık la rı y e r le rd e g ü n c e l o la n , ta r tış ıla n
sa n a t a n la y ış la r ın ı, T ü r k
k ü ltü r ü n e u y a r la y a r a k y u r d a t a ş ım a y a b a ş la r . Ö n c e le r i y a ln ız c a r e s im y a p m a k
is te k le r in i y ö n le n d ir m e y i h e d e f le y e r e k ç a lış a n r e s s a m la r s e z g ise l o la r a k r e s im
s a n a tın ın
a k ım la r ı
iç in d e
kendi
b iç e m le r in i
y a r a tm a y a
b a şla r.
İ z le n im c i
k u r a m la r ın d e rin liğ in i a lg ıla m a d a n y a k ın d u r d u k la r ı r e s im s e l a r a y ış la r b ir y e n ilik ,
m o d e r n iz le b u lu ş m a o la r a k o r ta y a ç ık a r. A n c a k
M o d e r n iz m
k u ram ı v e b u
k u ra m ın o lg u v e k a v r a m la r ı ta n ım la m a , a n la m la n d ır m a v e ifa d e e tm e b iç im le r in i,
T ü r k s a n a tın a ta ş ıy a n 1 9 2 8 ’d e A v r u p a ’d a e ğ itim le r in i ta m a m la y a r a k T ü r k iy e ’y e
d ö n e n r e s s a m k u ş a ğ ıd ır .
1
Ç a lış m a m ız , “ 1. G ir iş ” b ö lü m ü n d e n s o n r a “ 2. M o d e m ite /M o d e m iz m v e
S a n a t” , “ 3. M o d e r n S a n a t v e T ü r k R e s im S a n a tı ile İ lk E tk ile ş im i” , “ 4. 1 9 2 8 -1 9 3 8
A r a s ın d a
T ü rk
R e s m in d e
M o d e r n iz m ”
ana
b a ş lık la r ın d a n
o lu ş m a k ta d ır .
Bu
b ö lü m le r d e n s o n r a “ 5. K a r ş ıla ş tır m a v e D e ğ e r le n d ir m e ” v e “ S o n u ç ” b ö lü m le ri y e r
a lm a k ta d ır.
Ç a lış m a m ız ın
“M o d e r n ite /M o d e r n iz m
ve
S a n a t”
b ö lü m ü n d e
m o d e rn ,
m o d e r n o la n , m o d e r n ite , m o d e rn iz m v e m o d e rn s a n a tın k a v r a m la r ı, b u k a v ra m la r ı
a ç ık la y a n y a y ın la r , y a p ıtla r v e ö r n e k le n e n ta r tış m a la r b e lir le n e r e k a n la tıla c a k tır.
K onu
ile
ilg ili
lit e r a tü r
ç a lış m a s ı
y a p ark en ,
s o s y o lo jik
d e ğ iş im le rin
sa n a t
k u r a m la rı ü z e r in d e y a p ıla n d ır d ığ ı o lg u la r v e b u o lg u la rı b e lir le y e n te r im le re y e r
v e r ile c e k tir . B u b ö lü m ü n “M o d e r n v e M o d e r n O la n ” ilk a lt b a ş lığ ın d a m o d e r n i
b e lir le y e n k a v r a m la r a d e ğ in ile c e k , “ y e n i” k a v ra m ı ç e v r e s in d e g e ç ic ilik /k a lıc ılık ,
k la s ik /m o d a
k a v ra m la r ı
ç e rç e v e s in d e
m o d e rn
o la n
a n la tıla c a k tır .
“ M o d e r n ite /M o d e r n iz m ” b a ş lık lı ik in c i a lt b a ş lık ta k im i z a m a n b ir b iri ile e ş
a n la m lı, k im i z a m a n s a b ir b ir in in z ıttı o la r a k d ü ş ü n ü le n m o d e r n ite v e m o d e rn iz m
k a v r a m la r ın a g e tir ile n
“ e s te tiz e e d ilm iş o la n ”
bazı
y a k la ş ım la r a
y e r v e rile r e k ,
m o d e rn ite
iç e ris in d e
if a d e e d e n m o d e r n iz m in te m e l ilk e le r i b e lir le n e c e k tir .
“ M o d e r n iz m v e S a n a t” b a ş lığ ın ı ta ş ıy a n ü ç ü n c ü a lt b ö lü m d e , k a v ra m s a l o la r a k
m o d e r n ite d e n a y rım ı v e ilk e le r i b e lir le n e n m o d e r n iz m in , r e s im s a n a tın d a o r ta y a
ç ık ışı, b e lir le n e n ilk e le r in u y g u la n ış ı, b u a la n a a it o la n k a v r a m la r ın k u lla n ılış la rın a
d e ğ in ile r e k , m o d e rn iz m e k a y n a k lık e d e n v e b ir k a rş ı d u r u ş o la ra k o r ta y a ç ık tığ ı
k la s iz m v e r o m a n tiz m d e n b a ş la y a r a k , ilk m o d e r n is t a k ım o la n e m p r e s y o n iz m d e n ,
d a d a h a re k e tin e k a d a r o la n a k ım la r a n la tıla c a k tır .
Ç a lış m a m ız ın “ M o d e r n S a n a t v e T ü r k R e s im
S a n a tı ile İ lk E tk il e ş im i”
b a ş lık lı ik in c i a n a b ö lü m ü n d e T ü r k r e s im s a n a tın ın ilk k o ş u lla r ı, b a tılı a n la m ıy la
2
ilk
y e tk in
ö r n e k le r in in
y e r ild iğ i
sanat
o rta m ı
R o m a n tik E tk i ” b a ş lık lı ilk a lt b ö lü m ü n d e
a n la tıla c a k tır .
A k a d e m iz m
“ A k a d e m ik
v e R o m a n tiz m
ve
g ib i
a k ım la r ın ın v e B a r b iz o n O k u lu r e s s a m la r ın ın b iç im le m e ö z e llik le r i a n la tıla c a k v e
T ü r k r e s im s a n a tın d a b u a k ım la r v e o k u ld a n e tk ile n e n r e s s a m la r d a n Ş e k e r A h m e t
P a ş a v e S ü le y m a n S e y y id B e y ’in r e s im le r i, h o c a la r ı J e a n F r a n ç o is M ille t v e
A le x a n d r e
C a b a n e l ’in
r e s im s e l
d e ğ e r le r in d e n
e tk ile n im le r
e le
a lın a c a k tır .
“ O r y a n ta lis t E tk i ” b a ş lığ ın ı ta ş ıy a n ik in c i a lt b a ş lık ta o r y a n ta lis t s a n a t a n la y ış ı v e
O s m a n H a m d i B e y ile h o c a s ı J e a n L e o n G e r o m e ’u n s a n a tı a n la y ış la r ı v e r e s im le r i
d e ğ e rle n d ir ile c e k tir . “E m p r e s y o n is t E tk i” b a ş lık lı ü ç ü n c ü a lt b ö lü m d e ise ilk
m o d e r n s a n a t a k ım ı o la n e m p r e s y o n iz m e iliş k in k a v r a m la r b e lir le n d ik te n so n ra ,
T ü r k r e s im s a n a tın d a k i te m s ilc ile r in in e m p r e s y o n is t d e ğ e rle r d e n e tk ile n im i v e b u
d e ğ e r le r i o r ta y a k o y m a b iç im le r i a n la tıla c a k tır. İ b ra h im Ç a llı, F e y h a m a n D u r a n ,
N a z m i Z iy a G ü ra n , H ik m e t O n a t, N a m ık İ s m a il v e A v n i L ifij g ib i ü lk e m iz e
e m p r e s y o n iz m i ta ş ıy a n r e s s a m la rla , h o c a la r ın ın v e A v ru p a e ğ itim le r i s ıra s ın d a
iz le d ik le r i, e tk ile n d ik le r i v e e d in d ik le r i s a n a t a n la y ış la r ı d e ğ e r le n d ir ile c e k tir .
Ç a lış m a m ız ın a n a k o n u s u o la n 1 9 2 8 -1 9 3 8 y ılla rı a ra s ın d a k i r e s im s a n a tım ız
“ 1 9 2 8 -1 9 3 8
Y ılla rı
d e ğ e rle n d ir ile c e k tir .
A r a s ın d a
T ü r k R e s m in d e M o d e r n iz m ”
b a ş lık lı
A lm a n y a v e F r a n s a ’d a f a r k lı o k u lla r d a
b ö lü m d e
e ğ itim le r i a lıp
1 9 2 8 ’d e y u r d a d ö n e n r e s s a m la r ın , b e r a b e rle r in d e g e tir d ik le r i s a n a t a n la y ış la r ın a
g ö r e te m a tik b ir a y rım la , d ö n e m A v r u p a ’s ın d a e tk in liğ in i s ü rd ü r e n a k ım la r ın
T ü r k iy e ’y e u la ş a n la r ı k o n u e d ile c e k tir. M o d e r n iz m in “ b iç im i e le a lış ta r z la r ı” ,
“ r e n k le r i v e e tk ile r in i k u lla n ış la r ı ” , “k o m p o z is y o n d ü z e n i o lu ş m a y a k la ş ım la r ı”
“k e n d in e
g ö n d e rm e
y a p m a ” , “ f ig ü r y e n ile n m e s i”
g ib i k a v r a m la r ıy la
ve
bu
k a v r a m la r ın g ö r s e l y e n id e n ü r e tim i T ü r k r e s im sa n a tı iç in d e ğ e rle n d ir ile c e k tir . B u
b ö lü m ü n a lt b a ş lık la r ı, s a n a t a n la y ış la r ın ın T ü r k s a n a tın d a y e r e d in iş le r in e g ö r e
3
ta r ih s e l b ir s ıra iz le y e c e k tir . “E k s p r e s y o n iz m , H a n s H o f m a n n v e Ö ğ r e tile r i”
b a ş lık lı ilk a lt b ö lü m , T ü r k r e s im s a n a tın d a p e k ç o k r e s s a m a h o c a lık y a p m ış o la n
v e T ü r k r e s im s a n a tın ı d e r in d e n e tk ile y e n H a n s H o f m a n n ’ın a tö ly e s in d e y e tiş m iş
A li
Ç e le b i
ve
A lm a n y a ’d a
Z eki
K o c a m e m i’n in
g ö rd ü k le r i
d iğ e r
s a n a tla r ın a
s a n a tç ıla rın
e tk isi,
y a ş a d ık la r ı
r e s im le r iy le
dönem de
k u r d u k la r ı
bağ
a n la tıla c a k tır . “ K ü b iz m , A n d re L h o te v e K u r a m la r ın ın İ z in d e ” b a ş lığ ın ı ta ş ıy a n a lt
b ö lü m d e A n d re L h o te ’u n , P a r i s ’te k i a tö ly e s in e d e v a m e d e n H a le A s a f, N u r u lla h
B e r k , R e f ik E p ik m a n , C e m a l T o llu g ib i r e s s a m la r ın y a p ıtla r ın d a n ö r n e k le r le , T ü r k
r e s m in e e tk isi d e ğ e r le n d ir ile c e k tir . “N a b ile r , F o v iz m v e B ire y s e l Ü s lu p la ş m a ”
b a ş lık lı ü ç ü n c ü a lt b ö lü m d e is e Z iy a K e s e r o ğ lu , Z e k i K o c a m e m i, C e v a t D e re li,
B e d ri R a h m i E y ü b o ğ lu , H a m it G ö r e le g ib i r e s s a m la r la , A v ru p a r e s im
sa n a tı
iç in d e is im le r i N a b ile r v e F o v iz m ile b ir lik te a n ıla n , a n c a k b ir e y s e l ü s lu p la r ı d a h a
b e lir g in o la n P ie r r e B o n n a r d , C a m ile C o r o t, A n d r e D e r a in , R a o u l D u f y , H e n r i
M a tis s e ,
M a u ric e
U tr illo ,
F ra n z
M a rc
g ib i r e s s a m la r ile
b a ğ la n tı
n o k ta la r ı
b e lir le n e re k , a ra la r ın d a k i ilişk i k o n u e d ile c e k tir .
Ç a lış m a m ız ın “ K a r ş ıla ş tır m a v e D e ğ e r le n d ir m e ” b ö lü m ü n d e T ü r k s a n a tç ıla r
v e y a p ıtla r ı, m o d e rn iz m k u r a m ın a g ö r e , A v r u p a lı ö n c ü lle r i, m ü d a h il o ld u k la rı
a k ım la rla o r ta k lık la r ı v e f a r k lıla ş m a la rı,
k u r u la c a k tır.
M o d e r n iz m
ö n c e le r i v e
a lg ıla m a la r ın ın
re s m e
s o n r a la rıy la b a ğ la n tıla r ı
y a n s ıd ığ ı
b iç im le r
d e ğ e r le n d ir ile c e k , ö n c e k i d ö n e m d e y a p ıla n r e s im sa n a tı ç a lış m a la rın ın m o d e rn iz m
a ç ıs ın d a n b e lir le n e c e k , 1 9 3 8 s o n r a s ın d a T ü r k r e s im s a n a tın ın A v r u p a m o d e r n is t
resm i
ile
devam
e ttird iğ i
b a ğ la r ın a
d e ğ in ile r e k ,
d önem sel
b ir
k a r ş ıla ş tır m a
y a p ıla c a k tır .
4
“ Sonuç”
b ö lü m ü n d e
b ahsi
geçen
üç
b ö lü m d e n
e ld e
e d ile n
s o n u ç la r
b e lir le n e c e k , T ü r k r e s im s a n a tın d a m o d e r n iz m in e tk ile ri, o r ta y a ç ık ış b iç im le r i,
ü r e tile n y e n i r e s im s e l d e ğ e r le r o r ta y a k o n u la c a k tır.
Ç a lış m a m ız d a k i y a k la ş ım ım ız m o d e rn o la n ı b ir a lg ıla m a , ta n ım la m a v e
m ü d a h a le , b e lli b ir z a m a n a r a lığ ın d a g e li ş e n b ir d ü ş ü n m e b iç im in i, ç e r ç e v e s in i v e
ilk e le r in i b e lir le y e r e k
ç a ğ d a ş A v ru p a r e s im
s a n a tı ile
T ü r k r e s im
s a n a tın ın
b a ğ la r ın ı a r a ş tır m a k o la c a k tır .
T ü r k r e s im s a n a tın ın 1 9 2 8 -1 9 3 8 y ılla rı a ra s ın d a k i g e liş im in i iz le r k e n , ilk
o la r a k m o d e r n ite v e m o d e r n iz m e d a ir k a y n a k la r ta r a n m ış tır.
M a rs h a ll B e r m a n ’ın K a tı O la n H e r ş e y B u h a r la ş ıy o r , C h a r le s B a u d e l a i r e ’in
M o d e r n H a y a tın R e s s a m ı,
J o n a th a n C r a r y ’n in G ö z le m c in in T e k n ik le r i A h m e t
Ç iğ d e m ’in A y d ın la n m a D ü ş ü n c e s i v e B ir İ m k a n O la r a k M o d e r n ite , D a v id F r is b y
v e G e o r g S im m e l’in M o d e r n K ü ltü r d e Ç a tış m a is im li e s e rle ri, M e h m e t K ü ç ü k ’ü n
d e rle d iğ i M o d e r n ite V e r s u s P o s tm o d e r n ite isim li e s e r d e y e r a la n m a k a le le r ile
P h ilip p e
R aynaud
ve
S te p h a n e
R ia ls
ta r a f ın d a n
y a y ım a
h a z ır la n a n
S iy a s e t
F e ls e fe s i S ö z lü ğ ü ’n ü n k o n u m u z la ilg ili b ir e r m a k a le o la r a k h a z ır la n a n m a d d e le ri
ç a lış m a m ız ın
m o d e r n ite
v e m o d e rn iz m
k o n u la r ın ı ç ö z ü m le r k e n b a ş a t o la r a k
k u lla n d ığ ım ız k a y n a k la r d a n b a ş lıc a la r ıd ır .
M o d e r n iz m v e s a n a t b ö lü m ü m ü z d e N o r b e r t L y n d o n ’u n M o d e r n S a n a tın
Ö yküsü,
J o s e p h - E m ile
M u l le r ’in
M o d e rn
S a n a t,
L io n e l
R i c h a r d ’ın
E k s p r e s y o n iz m S a n a t A n s ik lo p e d is i, M a u r ic e S e r u lla z ’ın E m p r e s y o n iz m S a n a t
A n s ik lo p e d is i, A r n o ld H a u s e r ’in S a n a tın T o p lu m s a l T a rih i, E r ic H o b s b a w m ’u n
K ıs a 2 0 . Y ü z y ıl 1 9 1 4 -1 9 9 1 , N o r b e r t W o l f u n D ış a v u r u m c u lu k ( E k s p re s y o n is m ) ,
A h u A n tm e n ’in 2 0 . Y ü z y ıl B a tı S a n a tın d a A k ım la r, A li A r t u n ’u n A v a n g a r d
K u r a m ı v e M o d e r n H a y a tın R e s s a m ı is im li e s e r le r e y a z d ığ ı g e n iş “ G ir iş ” y a z ıla r ı
5
ile E n is B a tu r ’u n e d itö rlü ğ ü n ü y a p tığ ı M o d e r n iz m in S e rü v e n i is im li e s e rd e y e r
a la n m a k a le le r m o d e r n s a n a t a k ım la rın ın ta r ih s e l s ıra la m a la r ı ile te m e l ö z e llik le r i
v e b ir b ir le r in d e n a y r ım la r ı b e lir le n ir k e n k a y n a k la r te m e l a lın m ış tır.
Ç a lış m a m ız ın T ü r k r e s im s a n a tın d a 1 9 2 8 ’e k a d a r o la n sü re c i iç in , C e la l
E sad
A r s e v e n ’in
T ü rk
S a n a tı
T a rih i,
N u r u ll a h
B a ş la n g ıc ın d a n B u g ü n e Ç a ğ d a ş T ü r k R e s im
B erk
ve
A dnan
T u r a n î’n in
S a n a tı T a rih i, M u s ta f a C e z a r ’ın
S a n a tta B a tıy a A ç ılış v e O s m a n H a m d i, K a y a Ö z s e z g in ’in C u m h u r iy e tin 75.
Y ılın d a T ü r k R e s m i, S e z e r T a n s u ğ ’u n Ç a ğ d a ş T ü r k S a n a tı, H a lil E th e m E ld e m ’in
E lv a h - ı N a k ş iy e K o le k s iy o n u , S e lim P e r t e v B o y a r ’ın O s m a n lı İ m p a r a to r lu ğ u v e
T ü r k iy e C u m h u r iy e ti T ü r k R e s s a m la r ı, N u r u ll a h B e r k ’in 5 0 Y ılın T ü r k R e s m i,
K ıy m e t
G i r a y ’ın
Ç a llı
ve
A tö ly e s i
ve
İ s ta n b u l
R e s im
ve
H eykel
M üzesi
K o le k s iy o n u n d a n Ö r n e k le r le M a n z a r a g ib i e s e r le r in v e m a k a le le r in y a n ın d a , b ir
ö n c e k i b ö lü m d e A v ru p a r e s im sa n a tı iç in y a ra r la n ıla n k a y n a k la r k u lla n ılm ış tır .
Ç a lış m a m ız ın 1 9 2 8 -1 9 3 8 y ılla r ın d a T ü r k r e s m in in g e liş im in in a n la tıld ığ ı
b ö lü m d e ise , K ıy m e t G ira y , M ü s ta k il R e s s a m la r v e H e y k e ltır a ş la r B irliğ i, A li
A v n i Ç e le b i v e d G ru b u , A n d r e L h o t e ’u n S a n a tta D e ğ iş m e y e n P la s t ik D e ğ e r le r ,
B u r c u P e lv a n o ğ l u ’n u n H a le A s a f, N u r u ll a h B e r k ’in M o d e r n S a n a t v e S a n a t
K o n u ş m a la r ı, İ sm a il H a k k ı B a lt a c ı o ğ lu ’n u n D e m o k r a s i v e S a n a t, Z e y n e p Y a s a
Y a m a n ’ın 1 9 3 0 - 1 9 5 0 Y ılla r ı A ra s ın d a K ü ltü r v e S a n a t O r ta m ın a B ir B a k ış ; d
G r u b u is im li e s e r le r d e n v e A v r u p a s a n a t a k ım la r ı iç in y a ra r la n ıla n k a y n a k la r ı
k u lla n ılm ış tır . B u d ö n e m e a it p e k ç o k b ilg iy e , d ö n e m in s ü re li y a y ın la r ı o la n ,
H a y a t, A r, Ü lk ü , V a rlık , Y e n i A d a m g ib i d e rg ile r le , g ü n ü m ü z e y a k ın ta r ih le r d e
y a y ım la n a n T ü r k iy e ’d e S a n a t, A n tik - D e k o r , P D ü n y a S a n a tı, G e rg e d a n , G e n ç
S a n a t,
S a n a t Ç e v re s i,
A n k a ra
S a n a t, M illiy e t S a n a t, H ü r r iy e t G ö s te ri g ib i
d e r g ile r d e y e r a la n m a k a le le r d e n u la ş ılm ış tır . B ir b a ş k a a r a ş tır m a k a y n a ğ ı d a
6
b a s ılm ış se rg i k a ta lo g la rıd ır . S e rg i k a ta lo g la rı s a n a tç ıla ra v e r e s im le r in e a it d a h a
b e lirli b ilg ile r iç e rm e k te d ir.
Ç a lış m a m ız d a ,
1 9 2 8 -1 9 3 8
y ılla rı
a ra s ın d a k i
r e s im
s a n a tın a
b a k a rk e n
g ü n ü m ü z d e n d o ğ r u b ir b a k ış a ç ısın ı y a n s ıtm a k iste d ik . B u n u n te r s i d e y a p ıla b ilir ,
m o d e r n iz m in d ö n e m in d e k i a lım la n ış ı ü z e r i n d e n d e b ir y a k la ş ım g e liştirile b ilir d i.
A n c a k , m o d e r n ta r ih a n la y ış ın a g ö r e b ir d ö n e m a n c a k b ittik te n s o n r a se b e p v e
s o n u ç la r ı ile o r ta y a k o n a b ilir. B u s e b e p le g ü n ü m ü z d e n b a k m a y ı d o ğ r u b u ld u k .
T ü r k r e s im
sa n a tı k o n u lu
y a y ın la r d a k r o n o lo jik b ir d iz g e
b e lir le y e n iç e r ik le r b u lu n m a k ta d ır .
ile
ana
h a tla r ın ı
B iz , b u g e liş im v e d e ğ iş im ç iz g is in in b a ş k a
b ir ta r a f ı o la ra k a k ım s a l a n a liz le r y a p a r a k te m a tik b ir g e liş im i ta k ip e tm e y e
ç a lıştık .
7
2 . M O D E R N İ T E /M O D E R N İ Z M V E S A N A T
B ir k a v ra m o la ra k , d ü şü n c e d e k i a ç ık lık , ö z g ü r lü k , o to r ite le r d e n b a ğ ım s ız lık
v e e n y e n i v e e n s o n d ile g e tir ilm iş d ü ş ü n c e le r ü z e r in e b ilg i a n la m ın a g e le n
m o d e r n k e lim e s i, e s k id e n fa rk lı o la n ı, iç in d e y a ş a n ıla n d ö n e m e a it o la n ı ifa d e
e d er.
M o d e rn , L a tin c e m o d e r n u s , H ır is tiy a n lık d ö n e m in in p a g a n d ö n e m in d e n
fa r k lı b ir k a r a k te r e sa h ip o ld u ğ u n u v u r g u la m a k ü z e r e k u lla n ılm ış tır v e k ö k e n i
o la n “ m o d o ” k e lim e s i “ h e m e n ş im d i” a n la m ın a g e li r 1.
M o d e r n ite , d ü n y a - ta r ih s e l b ir s ü r e c in s o n u c u d u r . G ü n ü m ü z d e m o d e rn ite
o la r a k ta n ım la n a n d u ru m a g e tir e n k o ş u lla r ı M a r s h a ll B e r m a n ş ö y le ö z e tle m iş tir:
F i z ik s e l b i lim le r d e g e r ç e k l e ş e n , e v r e n e v e o n u n iç in d e k i y e r im iz e d a ir
d ü ş ü n c e le r im iz i
d e ğ iş t ir e n
büyük
k e ş if le r ;
b i li m s e l
b i lg i y i
t e k n o lo j i y e
d ö n ü ştü r e n , y e n i in s a n o r ta m la r ı y a r a tıp e s k ile r in i y o k e d e n , h a y a tın tü m
t e m p o s u n u h ız la n d ır a n y e n i t e k e l c i ik tid a r v e s ı n ı f m ü c a d e le s i b iç im le r i
y a r a ta n
s a n a y ile ş m e ;
m il y o n la r c a
in s a n ı
a ta la r ın d a
k a lm a
doğal
ç e v r e le r in d e n k o p a r ıp d ü n y a n ın b ir b a ş k a u c u n d a y e n i h a y a tla r a s ü r ü k le y e n
m u a z z a m d e m o g r a f ik a ltü s t o lu ş la r ; h ı z lı v e ç o ğ u k e z s a r s ın tılı k e n t le ş m e ;
d in a m ik b ir g e li ş m e iç in d e b ir b ir in d e n ç o k fa r k lı in s a n la r ı v e to p lu m la r ı
b ir b ir in e
b a ğ la y a n ,
k a p sa ya n
k i tle
i le t iş im
s is t e m le r i,
yapı
ve
iş le y iş
a ç ıs ın d a n b ü r o k r a tik d iy e ta n ım la n a n , h e r a n g ü ç le r in i d a h a a r tırm a k iç in
ç a b a la y a n v e g i t g i d e g ü ç l e n e n u lu s d e v le tle r ; s iy a s a l v e e k o n o m ik a la n d a k i
e g e m e n le r e k a r ş ı d ir e n e n , k e n d i h a y a tla r ı ü z e r in d e b ir a z o ls u n d e n e tim
s a ğ la y a b il m e k i ç i n d i d in e n in sa n la r ın k i t l e s e l t o p lu m s a l h a r e k e tle r i; s o n
o la r a k d a tü m in s a n la r ı v e k u r u m la r ı b ir a r a y a g e tir e n v e y ö n l e n d ir e n , k e s k in
d a l g a la n m a la r iç in d e k i k a p it a lis t d ü n y a p a z a r ı.2
B undan
h a re k e tle ,
B e rm a n ,
m o d e r n ite n in
k ö k le r in i
c o ğ ra fi
k e ş ifle r ,
s a n a y ile ş m e , d e m o g r a f ik a ltü s t o lu ş la r , k e n tle ş m e , k itle ile tiş im s iste m le ri v e u lu s -
1 A h m e t C e v i z c i , F e ls e fe S ö zlü ğ ü , P a r a d i g m a Y a y ın la r ı, 3 . B a s k ı, İ sta n b u l, 1 9 9 9 , s. 5 9 8 .
2 M a r s h a l l B e r m a n , K a tı O lan H e r ş e y B u h a r la ş ıy o r , İ le t i ş i m Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 1 9 9 9 , s. 2 8 .
8
d e v le tle r , k itle s e l to p lu m s a l h a r e k e tle r , k a p ita lis t d ü n y a p a z a rı g ib i te m e l d ö n ü ş ü m
n o k ta la r ın ın ta r ih s e l d iz g e s in e b a ğ la m a k ta d ır .
M o d e r n ite y e g e ç iş i b e lir le y e n s ü re ç y in e s ü re k lilik g ö s te r e n b ir b iç im d e
b a ş lık la r a a y r ış tır ıla r a k d a ta n ım la n a b ilir . B u b e lir le y e n le r d ö r t d e v rim ; b ilim s e l,
te k n ik
ve
e n d ü s triy e l,
k ü ltü r e l
ve
s iy a s a l
d e v rim le r d ir.
Bu
d ö rt
d e v rim in
ç ık a rım la r ın ın b ile ş k e s i o la n “ m o d e r n ” d u r u m u , m o d e rn ite y i ta n ım la y a n , o r ta y a
ç ık a n y e n i m a n tık tır 3.
B ilim s e l
d e v r im i
N e w to n
b a ş la tm ış
ve
e v re n s e l
yer
ç e k im i
kanunu
k e ş f e d e r e k e sk i d ü n y a d a n k o p u ş u b e lir le m iş tir . D o ğ r u d a n tin s e l g ü ç le r ta r a f ın d a n
y ö n e tile n b ir d o ğ a d a n , k e n d in i d ü z e n le y e n b ir d o ğ a y a ; ta n rıs a l s is te m le ri y a n s ıta n
v e ta n r ın ın ih tiş a m ın ı a n la ta n b ir d o ğ a d a n , d o ğ a n ın y a s a la r ın ın b e lir le n im in d e n
b a ş k a b ir şe y i d ile g e tir m e y e n e v re n i k a p s a y a n b ir m e k a n iğ e g e ç ilir 4. B ilim s e l
d e v rim , b ilim le r in a y rış m a s ı, d e n e y v e g ö z le m ile is p a t e d ile b ilir d o ğ a k a n u n la r ı
v e b u b ir ik im e k o ş u t b ir te k n o lo jik ile r le m e y e k a y n a k lık e tm iştir.
E n d ü s tr i d e v rim i, in s a n la d o ğ a a ra s ın d a a ra c ı k o n u m d a b u lu n a n te k n ik
y a p ın ın g ittik ç e d a h a b ü y ü k b i r ö z e r k lik k a z a n m a s ı a n la m ın a g e lir. 18. v e 19.
y ü z y ılla r d a
yeni
b u lu ş la r ın
ü r e tim e
u y g u la n m a s ı
ve
buhar
g ü c ü y le
ç a lış a n
m a k in e le r in m a k in e le ş m iş e n d ü s tr iy i d o ğ u r m a s ı, b u g e liş m e le r in d e A v r u p a 'd a k i
serm ay e
b ir ik im in i
a rttır m a s ın a
e n d ü s tr i
d e v r im i
d e n ir.
Bu
d e v r im
a le tte n
m a k in e y e g e ç iş o la r a k d e ğ e rle n d ir ile b ilir . E m e k sü re c i b u n d a n b ö y le d o ğ r u d a n
ü r e tic i in s a n d e ğ il, m a k in e y e b a ğ lıd ır 5.
3 A b e l J e a n n ie r e , “M o d e r n it e N e d ir ? ” , M o d e r n ite V e rsu s P o s tm o d e r n ite (D e r . M e h m e t
K ü ç ü k ) , V a d i Y a y ın la r ı, 3 . B a s k ı, A n k a r a 2 0 0 0 , s. 9 7 .
4 A b e l J e a n n ie r e , a .g .m ., s. 9 7 .
5 A b e l J e a n n ie r e , a .g .m ., s. 1 0 2 .
9
K ü ltü r e l d e v rim , y e n i m e k a n ik d ü n y a g ö r ü ş ü n ü n iç in e ç o k g ü ç lü b ir ş e k ild e
k ö k sa la n b ir d ü ş ü n c e h a re k e tid ir. B u h a r e k e tin a d ı A y d ın la n m a ’dır. 17. y ü z y ıla
g e lin d iğ in d e A y d ın la m a Ç a ğ ı o la r a k n ite le n e n b ir d ö n e m b a şla r. A y d ın la n m a
( A lm a n c a A ufklaru ng , İ n g iliz c e E n lig th en m e n t v e F r a n s ız c a E cla rc issem e n t v e y a
le siecle de lum iere) d e y in c e 18. y ü z y ıld a , g e r ç e k le ş m e s i v e s o n u ç la r ı itib a riy le
g e le n e k s e l o la r a k İ n g iliz D e v r im iy le b a ş la y ıp F r a n s ız D e v r im iy le b itir ile n f e ls e f i
b ir h a re k e t v e b u h a r e k e tin s o n u ç la r ıy la b e lir g in lik k a z a n a n to p lu m s a l v e siy a s a l
s ü r e ç le r t a r i f e d ilir 6.
A y d ın la m a h a re k e tin in a m a c ı, in s a n la r ı, m it, ö n y a rg ı v e h u r a f e n in te m s il
e ttiğ in e in a n ıla n “ e s k i d ü z e n ” d e n k u r ta ra ra k , “ a k lın d ü z e n in e ” s o k m a k tır. B u
n e d e n le a y d ın la n m a , “ a k ıl ç a ğ ı” o la r a k d a a d la n d ırılm a k ta d ır . B u s ü r e ç te ak ıl,
b ilim , b ilg i, d in , ta n rı, d o ğ a , d e s p o tiz m v b . k a v ra m la r y e n i a n la m la r k a z a n a r a k
g ü n d e lik y a ş a m a g ir e r 7.
A y d ın la n m a f e lse f e s i, 18. y ü z y ıld a , ö z e llik le F r a n s a ’d a o lm a k ü z e r e , a k lın
işle v s e l k ılın m a s ın ın s a ğ la d ığ ı b ir o r ta m d a b ir g r u p f ilo z o f u n 8 v a ro la n d e ğ e r le r v e
to p lu m s a l
k u r u m la r ın
e le ş tir is in i
a m a ç la y a n
f e ls e f e
h a re k e tin in
a d ıd ır.
A y d ın la n m a , h e m d o la y lı e k o n o m ik v e to p lu m s a l s o n u ç la r ı itib a riy le , h e m d e
a k ılsa l
d e v rim
denen
o lu ş u m u n
a lty a p ıs ın ı
s a ğ la y a r a k
“ m o d e rn
to p lu m u n ”
e n te le k tü e l te m e lle r in i o lu ş tu r m u ş tu r 9.
6 A h m e t Ç iğ d e m , A y d ın la m a D ü şü n ce si, İ l e t i ş i m Y a y ın la r ı, 5. B a s k ı , İ sta n b u l 2 0 0 6 , s .1 4 .
7 A . Ç iğ d e m , a .g .e., s. 1 3 -1 4 .
8 A y d ın la n m a f i l o z o f l a r ı n ı n b a ş t a g e l e n l e r i M o n t e s q u ie u , V o lt a ir e , N e w t o n , L o c k e , B u f f o n ,
F r a n k lin , H u m e , R o u s s e a u , D id e r o t , C o n d il la c , H e l v e t i u s , d ’A le m b e r t , K a n t, T u r g o t, C o n d o r c e t v e
d ’H o l b a c h ’tır.
9 A . Ç iğ d e m , a .g .e., s. 1 5 -1 6 .
10
A y d ın la m a , f e ls e f e v e d ü ş ü n c e ta r ih in d e ilk k e z f e ls e f e d ış ın d a n ö lç ü tle r v e
k a v ra m la r g e tir ile r e k , f e ls e f e y e in s a n ın g ü n d e lik y a ş a m d a k i k ü ltü r e l, d ü ş ü n s e l v e
siy a si e tk in lik le r in i k a ta r a k o lu ş tu r u lm u ş b ir b irik im i ifa d e e d e r 10.
S iy a sa l d e v r im d e k o p u ş , İ n g ilte r e v e a r d ın d a n d a F r a n s a ’d a g e r ç e k le ş e n
to p lu m s a l h a re k e tle r v e A y d ın la n m a n ın g e tir d iğ i d ü ş ü n c e le rle o r ta y a ç ık m ıştır.
A y d ın la n m a d ö n e m in d e y e n i a n la m la r k a z a n a n y a s a , h u k u k , e şitlik , ö z g ü rlü k g ib i
k a v ra m la r , to p lu m s a l h a r e k e tle r s o n u c u o r ta y a ç ık a n d e v r im le rle b ir d e m o k r a s i
f ik r i o lu ş tu r m u ş tu r . D e m o k r a s i, y ö n e tim b iç im le r i a ra s ın d a y a ln ız c a b ir y ö n e tim
b iç im i o lm a y ıp , a r tık d e v le tin t e k r a s y o n e l b iç im i h a lin e g e lm iş tir . A r tık m o d e rn
d e v le t a n c a k d e m o k r a tik o la b ilir. D e m o k r a s id e ik tid a rın k a y n a ğ ı, ta n r ı g ib i b ir
a ta n m ış lık ta n g e lm e m e k te d ir. İ k tid a r h a lk a iç k in d ir. İ k tid a r , v a ta n a c o ş k u lu b ir
b a ğ lılık la , g e le n e k te v e y a so y iliş k is in e k ö k s a lm a m a k ta d ır. Y a ln ız c a u lu s h a lin e
g e le n b ir h a lk ın o n a y ıy la m e ş r u iy e t k a z a n a b ili r 11.
İ n g i lte r e ’d e 17. y ü z y ılın o r ta s ın d a g e r ç e k le ş e n d e v rim d ü n y a d a k i ilk b u r ju v a
d e v rim i o la r a k ta r ih e
g e ç e r.
A n c a k K ıta A v r u p a ’sın ı a sıl e tk ile y e n F r a n s ız
D e v r im i’d ir. F ra n s ız D e v r im i k a y n a ğ ın ı ik i k ö k te n alır. İlk i s a n a y ile ş m e v e
d e ğ iş e n e k o n o m ik y a p ı ile ik tid a r a o r t a k o lm a y a ç a lış a n b u r ju v a z i v e y e n i
a r is to k r a s id ir 12. İ k in c isi d e R ö n e s a n s v e R e f o r m
h a re k e tle r in d e n b e ri d e ğ iş e n
10 A . Ç iğ d e m , a .g .e., s .8 .
11 A b e l J e a n n ie r e , a .g .m ., s. 1 0 0 .
12 D e v r i m i n n e d e n le r in i b e l i r l e m e k ü z e r in e ik i y ö n e l i m b a şa ttır ; b ir in c is i, d e v r im in s o s y a l,
f ik r i v e e k o n o m i k s e b e p le r i o la r a k t e m e l b a ş l ık la r a a y r ılır k e n (F . A r m a o ğ l u , 19. Y ü zy ıl S iy a si
T arih i, T T K , A n k a r a , 1 9 9 7 , s .3 3 ) , i k in c i y ö n e l i m d e b u s e b e p l e r a y r ın tıla n d ır ıla r a k 1 -F e o d a li t e v e
s o y lu lu k , 2 - K r a llı k k u r u m u , 3 - K i l i s e , 4 - F in a n s a l d u r u m , 5 - F i l o z o f i k d ü ş ü n c e , 6 - B u r j u v a lı ğ ın
o l u ş u m u , 7 - E k o n o m i k g e l i ş m e , 8 - M ü l k i y e t i n d u r u m u , 9 - K a p it a li z m in o lu ş m a s ı v e P a r is , 1 0 - S o l
v e s a ğ g r u p la r ın o l u ş m a s ı g i b i n e d e n le r e b a ğ la n m ış t ır .
11
k o ş u lla r a k o ş u t f a r k lıla ş a n
A y d ın la n m a D ö n e m i
f e ls e f e s i13 v e ü r e tile n
yeni
d ü ş ü n c e le rin lo c a la r , s a lo n la r v e k a fe le r d e ta r tış ılm a s ıy la to p lu m s a l o la r a k k a b u l
g ö r ü p b ir h a r e k e tliliğ e y o l a ç m a s ıd ır.
F r a n s ız d e v rim in in b e lir le y ic i ö z e lliğ i, b u r ju v a d e v rim i o lu ş u d u r . A r tık
ik tid a r d a p a y s a h ib i o la n b u r ju v a z i, s a n a y ile ş m e y o lu n d a k i e n c id d i a d ım la r ın
a tıld ığ ı 18. y ü z y ılın s o n u n d a F r a n s a ’d a ik tid a rın o rta ğ ıd ır. F r a n s ız d e v rim in d e n
s o n r a K ıta A v r u p a ’ sı b ir d iz i b u r ju v a h a re k e tliliğ iy le s a r sılm ıştır . H iç b iri F r a n s ız
d e v rim i k a d a r e tk ili o lm a m a s ın a r a ğ m e n s a n a y ile ş e n A v r u p a ’d a tü m e k o n o m ik v e
s o s y a l s is te m le r s a r sılm ıştır .
A v r u p a lı y ö n e tic il e r 14 a s lo la r a k F r a n s ız a y d ın la n m a s ın ı v e d e v r im in i m o d e l
a lm ışla r d ır. B u r a d a ü z e r in d e d u r u lm a s ı g e r e k e n m o d e l a lıştır. P r u s y a , R u s y a
A v u s tu r y a , İ sp a n y a , D a n im a r k a g ib i ü lk e le r d e y ö n e tic ile r ta r a f ın d a n b e n im s e n e n
“ ö z g ü rlü k ,
y u r tta ş lık ,
y a s a lc ılık ”
g ib i k a v r a m la r la ü lk e
s iste m in in
“ y a s a la r a
u y g u n ” o la r a k y ö n e tilm e s i f ik r i b e n im s e n m iş tir . Y a s a la r ın b ö y le y ü c e ltilm e s i,
a k ılc ı o lu ş u m u y la a d a le ti v e ö z g ü r lü ğ ü s a ğ la y a n y u r tta ş lık d ü z e n in i o la n a k lı
k ılm a s ı a ç ıs ın d a n ö n e m li d ir 15.
13 A y d ın la n m a f e l s e f e s i n d e n b a h s e d e r k e n b u d ö n e m d e f e l s e f e y e k a t ıl a n p r a tik s e b e p le r d e n
b a h s e d ilm iş t ir . B u p r a tik n e d e n le r in f e l s e f e n i n g ü n d e li k y a ş a m a g ir m e s i y l e k a s t e d i l e n d e d a h a ç o k ,
s o s y o l o j i b i l i m i n i n ö n c ü ll e r i o l a n d ü şü n ü r le r in , t o p lu m s a l d e ğ i ş i m d ö n ü ş ü m le r le b e r a b e r o r ta y a
ç ık a n
yeni
o lg u la r ın
ç ö z ü m le n m e s i
ve
o lu ş a n
s iy a s i
k r iz le r e
id e a l
b ir e r
çözüm
ö n e r ile r i
g e t ir m e le r iy le s i y a s e t f e l s e f e s i t e m e l i n d e y a k l a ş ı l a b i l e c e k s ö y l e m l e r g e liş tir m e le r id i r .
14 “ A y d ı n l a n m ı ş D e s p o t la r ”
( Ç iğ d e m , A y d ın la n m a D ü ş ü n c e si,
s.
28) ve
“ A y d ın la ş a n
D e s p o t la r ” ( S i m o n e G o y a r d -F e b r e , “ A y d ın la n m a ” , S iy a s e t F e ls e fe s i S ö zlü ğ ü , İ le t i ş i m Y a y ın la r ı,
İ s ta n b u l 2 0 0 4 , s. 1 2 8 - 1 3 1 ) g ib i a d la n d ır m a la r la a n ıla n b u i s im le r d e n b ir k a ç ı 1 7 4 0 - 8 6 a r a sın d a
P r u s y a ’d a k r a llı k y a p m ı ş II. F r ie d r ic h , R u s Ç a r iç e s i K a te r in a , A v u s t u r y a ’d a II. J o s e p h , İ s v e ç ’t e k i
II.
G u s ta v ,
İ s p a n y a ’d a k i
III.
C a r lo s ,
S a l v o i e ’d a k i
III.
C h a r le s
E m m a n u e l,
D a n im a r k a ’d a k i
S t r u e n s e e ’d ir ( S i m o n e G o y a r d -F e b r e , a .g .m ., s .1 2 9 ) .
15 S im o n e G o y a r d -F e b r e , a .g .m ., s .1 3 0 .
12
19.
y ü z y ıla g e lin d iğ in d e
o lg u n lu k la r ın ı k a z a n a n
b ilim s e l b a k ış
a ç ıla rı,
b ü y ü k f a b r ik a la r ı v e m e tr o p o lle ri o lu ş tu r a b ile c e k g ü c e u l a ş a n e n d ü s tri, a k lın
e g e m e n liğ in i s a v u n a n k ü ltü r e l v e ö z g ü rlü k , e şitlik , y a s a lc ılık g ib i s ö y le m le r
e d in e n s iy a s a l s ü r e ç le r ile A v r u p a ’d a y e n i b ir d ü ş ü n m e siste m i, g ü n lü k h a y a tı,
k e n t y a ş a m ın ın d e ğ e r le r in i b e lir le y e n y e n i b ir m a n tık o r ta y a ç ık m ıştır.
19. y ü z y ıl, b ilim s e l d ü ş ü n m e m a n tığ ı e d in m iş v e b ilim s e l a r a ş tır m a la r a
ö n c e lik v e re n ; s a n a y ile ş m e ile k e n tle r d e v e k a la b a lık la r d a y a ş a y a n , b u n e d e n le
ü re ttik le r i ü r ü n le r e v e y a ş a d ık la r ı k a la b a lık la b e r a b e r b irb ir le r in e y a b a n c ıla ş m ış
in s a n la r ; k a p ita lis t ü r e tim iliş k ile ri iç in d e s ın ıflı to p lu m y a p ıs ın ın , s ın ıfla r a ra s ı
g e ç iş i
m üm kün
k ılm a s ıy la
hayal
e d ile b ile n
z e n g in lik ;
s a n a y in in
ham m adde
ih tiy a c ı ü z e r in d e n a ç ıld ığ ı y e n i c o ğ r a f y a la r v e b u r a la r d a n g e le n y e n i k ü ltü r ; n ü f u s
o la r a k ç o ğ a lm a y a r a ğ m e n g e liş e n te k n o lo ji v e k e n t y a ş a m ın ın g e tir d iğ i ile tiş im ;
e k o n o m in in
b e lir le d iğ i
s iy a s a l
ik tid a rın
yeni
g e le n
d e m o k ra si
k a v r a m ıy la
a ris to k r a s in in y e r in i a la n b u r ju v a z in in k a r ş ıs ın a ç ık a n işç i sın ıfı; v e tü m
ağı
o lu ş tu ra n k a p ita lis t d ü n y a p a z a r ı ile y e n i d e ğ e r le r s iste m in i b e lirle m iş tir.
2 0 . y ü z y ılın ilk y ılla r ın d a d e v a m e d e n b u y a p ı, A v r u p a ’n ın k ü ltü r e l v e
e k o n o m ik b ir s ık ış m ış lık ile d ü n y a n ın c o ğ r a f i m e rk e z in in d e ğ iş im i, A m e r ik a ’y a
ta ş ın m a s ın d a n s o n r a b ir s a v a ş la r v e e k o n o m ik b u n a lım la r ç a ğ ın a g irm iştir . K ü ltü r ,
k e n te y a y ıla n v e g e ç m iş in d e n g e tir d iğ i d e ğ e r le r ile h e r g ü n b ir y e n is i e k le n e n y e n i
d e ğ e r le r le , k a p ita lis t ü r e tim in te m e l m a n tığ ıy la b e n z e r b ir m o d e l ile, ü r e tim in
d e v a m lılığ ın ı s a ğ la m a k iç in tü k e t m e v e y e n id e n ü r e tm e b iç im in d e d e v a m e d e n b ir
sü re c i y e r le ş ik h a le g e tirir.
13
2 .1 . M o d e r n v e M o d e r n O la n
M o d e r n te r im in in iç e r iğ i h e r ç a ğ d a h e r d ö n e m d e ‘y e n i ’ o la n la d e ğ iş m e k le
b ir lik te “ e s k id e n y e n iy e g e ç iş i” if a d e e tm e k te ; ç a ğ c ıl y e n i o la n ş e y le ri ir d e le m e k
iç in k u lla n ılm a k ta d ır. B u n e d e n le
b e lir li ç a ğ la r ı iç e r d ik le ri y e n ilik le r a ç ıs ın d a n
d e ğ e r le n d ir irk e n
önceki
k e n d ile r in d e n
ç a ğ la r a
g ö re
m o d e rn lik
n ite liğ i
a tf e d ilm e k te d ir 16.
M o d e r n n ite le m e s in in e n y a y g ın ik i k u lla n ım ı o ld u k ç a b e lir s iz d ir .
B ir
ta r ih s e l n ite le m e o la r a k o r ta ç a ğ v e R ö n e s a n s ’ın a rd ın d a n g e le n d ö n e m
iç in
k u lla n ılır. A n c a k s ö z c ü ğ ü n e n y a y g ın k u lla n ım ı izlen im cid ir17; g e ç ic ilik b a rın d ırır ,
a n lık d u y u m la r ın y a d a h is le r in g e ç ic iliğ i h a re k e t n o k ta s ıd ır.
M o d e rn , ö n c e le r i s a b it to p lu m s a l ta b a k a la ş m a la r iç in d e g ü v e n li k o n u m la r d a
k ö k s a lm ış g ö s te r g e v e k o d la r , R ö n e s a n s ’la b i r lik te k a lıc ılık la rın ı g id e r e k d a h a
f a z la y itir ir v e h a re k e tli h a le g e li r 18. K a s tla r v e m e v k ile r e g ö r e d ü z e n le n m iş o la n
b ir to p lu m d a m o d a d iy e b ir şe y y o k tu r , ç ü n k ü k iş iy e s o n r a d a n d e ğ iş tir ilm e s i
m ü m k ü n o lm a y a n b ir k o n u m v e rilir . B u y ü z d e n s ın ıfla r a ra s ı b ir g e ç iş y o k tu r .
G ö s te r g e le ri k o r u y a n v e o n la r a m u tla k b ir n e tlik k a z a n d ır a n b ir y a s a k v a rd ır;
g ö s te r g e le r in
h e r b iri ta r tış ılm a z b ir b iç im d e
s ta tü y e g ö n d e rm e y a p a r. K a s t
to p lu m la r ın d a f e o d a l to p lu m la r d a g ö s te r g e n in h e m
sa y ısı h e m
d e y a y g ın lığ ı
sın ırlıd ır; h e r b iri ta m d e ğ e rle r iy le b ir y a s a k o la ra k işle v in i y e rin e g e tir ir v e
16 N e s r i n
K a le ,
M o d e r n iz m d e n
P o s t m o d e r n iz m e ,
D o ğ u -B a tı D e rg is i, Y e n i D ü ş ü n c e
H a r e k e tle r i Ö z e l S a y ı s ı - M a y ı s - T e m m u z 2 0 0 2 .
17 A b e l J e a n n ie r e , a .g .m ., s. 9 4 .
18 J o n a th a n C ra ry , G ö z le m c in in T e kn ik le ri (Ç e v . E l i f D a l d e n i z ) , M e t i s Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l
2 0 0 4 , s. 2 4 .
14
k a s tla r , k la n la r y a
d a in s a n la r a r a s ın d a k a rş ılık lı b ir y ü k ü m lü lü k o lu ş tu r u r .
D o la y ıs ıy la g ö s te r g e le ri r a s tla n tıs a l d e ğ ild ir 19.
M o d e rn , y e n in in y a d a y a k ın z a m a n ın
e ş a n la m lıs ı o la r a k k u lla n ılır.
G ü n d e lik y a ş a m d a v e k ü ltü r d e m o d a y a u y g u n tu tu m la r a m o d e r n d e n ir. E n ö n e m li
d e ğ iş ik lik le r , k a y n a k la r ın ı te k n ik ile r le m e d e v e o n u n e m e k d ü n y a s ı ile e n d ü s tr iy e l
a la n d a y o l a ç tığ ı a ltü s t o lu ş la r d a b u lu r. E n d ü s tr iy e l- te k n ik y a p ı, te k b iç im le ş tir ic i
b ir s ıra d ü z e n i d a y a tır v e e k o n o m ile r le d e v le tle r, a rd ın d a n , b u n u n b ir s o n u c u
o la r a k b ir e y le r a ra s ın d a ç ö z ü lm e z k a rş ılık lı b a ğ ım lılık la r y a ra tır . M o d e r n d iy e
n ite le n e n
bu
d u ru m u n
k e n d is id ir 20.
D e ğ iş e n
ik tid a r
k a v r a m ıy la
b e ra b e r
d ü şü n ü ld ü ğ ü n d e , ik tid a rd a k i n e tliğ in s iy a sa l o la r a k d a h a g e n iş , a lış k a n lık la r ı v e
g e ç iş lilik le r i b ir
s o s y a l ta b a k a y a ,
b u r ju v a z iy e
g e ç tiğ in d e ,
bu
g ö s te r g e le r d e
n e tlik le r in i y iti r e r e k r a s tla n tıs a lla ş ır v e h e r y e n i o la n ın h ü k m ü n ü k a b u l e d e r e k
g e ç ic ile ş ir.
Y e n i o la n ın v a rlığ ın ın sü r e k liliğ i, k e n d i g e ç ic iliğ in e d a y a n d ığ ın d a n , h e r y e n i
o r ta y a ç ık tığ ı a n d a n itib a r e n e s k im e y e b a ş la r. G ö s te r g e le rle b e lir le n e n h e r y e n i,
g e ç ic i ik tid a rın ı y e n i b ir “ y e n i” n in o r ta y a ç ık ış ın a k a d a r s ü r d ü r e r e k y e n i “ y e n i” n in
y o lu n u a ç a r. Y e n iliğ in in b e lir le d iğ i g e ç ic iliğ iy le b e lir s iz le ş ir v e g ö s te r g e le r in
n e tliğ in i
y itir m e s i
ik tid a r ın
d iğ e r
ik tid a r
b iç im le r iy le ,
to p lu m u n
ik tid a rla ,
to p lu m u n k e n d iy le , e n ç o k d a to p lu m s a l o la n b i r e y le r in b irb ir le r i, to p lu m v e
ik tid a r la a ra la r ın d a k i iliş k in in ç e liş ik h a lle r a lm a sı, s ü re k li b ir k a rş ıtlık , ç e k işm e ,
ç a tış m a y a ş a m a s ın ı s a ğ la r /y a ş a m a s ın a n e d e n o lu r. B u d u r u m u n s ü r e k liğ in i de, h e r
y e n in in o r ta y a ç ık ış ın ı d a s a ğ la y a n s ü re k li y e n i b ir “ y e n i” n in v a ro lu ş u d u r.
19 J e a n B a u d r illa r d , S im ü la r k la r v e S im ü la sy o n , (Ç e v . O ğ u z A d a n ır ), D o ğ u B a t ı Y a y ın la r ı,
İ s ta n b u l 2 0 0 3 , s .2 3 - 2 4 .
20 A b e l J e a n n ie r e , a .g .m ., s. 9 5 .
15
19. y ü z y ıl, to p lu m s a l ilişk i a ğ la r ın ın b e lir tile n d ü z e y e u la ş m a s ı, y e n i v e
y e n ilik ,
g e ç ic ilik /k a lıc ılık
g ib i
a y r ım la r ın
g ö s te r g e s e l
b o y u t ta
s ü r e k liğ in in
n e tle ş tiğ i d ö n e m d ir.
19.
y ü z y ılın
o r ta la r ın d a
v a r o la n
d u ru m u
b e lir le m e d e
k im i
s ö y le m le r
g e liş tirilm iş tir . B u n la r d a n b ir i d e M a r x - E n g e ls ’in h a z ır la d ık la r ı K o m ü n is t P a r ti
M a n i f e s t o s u ’n d a g e ç e n y a ş a n a n
d u ru m u
b e lir le d ik le r i b ö lü m d ü r .
1 8 4 7 -1 8 4 8
y ılla r ın d a y a z ılm ış o la n b u m a n if e s to d a şö y le a n la tılır:
Ü r e t im a r a ç la r ın d a , d o l a y ıs ı y la ü r e tim ili ş k il e r in d e v e d o l a y ıs ı y la
tü m
t o p lu m s a l
ili ş k il e r d e
s ü r e k li
d e v r im
y a p m a k s ız ın
b u r ju v a z i
var
o la m a z . B u n a k a r şılık , e s k i ü r e tim ta r z ın ın d e ğ i ş m e k s iz i n k o r u n m a s ı d a
tü m
esk i
sanayi
s ın ıfla r ın ın
ilk
v a r o lu ş
k o şu lu y d u .
Ü r e tim d e
s ü r e k li
d ö n ü ş ü m , tü m to p lu m s a l k e s im le r in a r a lık s ız s a r s ın t ıy a u ğ r a tılm a s ı, s o n s u z
g ü v e n s iz lik v e
h a r e k e t, b u r ju v a d ö n e m in in tü m
ö t e k ile r d e n a y ır t e d ic i
n ite liğ id i r . T ü m y e r le ş m iş ili ş k il e r , d o ğ u r d u k la r ı e s k i d e ğ e r y a r g ıla r ı v e
g ö r ü ş le r le
b ir lik te
k e m ik l e ş e m e d e n
k u ts a l
d iy e
ta v ır la r ın a ,
ne
ç ö z ü lü p
e s k im e k te d ir .
va rsa
k a r ş ılık lı
d a ğ ılm a k ta ,
K a lı c ı v e
yeni
duran n e
k u ts a llık ta n
d ü şü yo r
ve
ili ş k il e r in e ,
a y ı lm ış
g ö z le r le
o lu ş a n la r s a
daha
v a r s a b u h a r la ş ıy o r ,
in s a n la r n ih a y e t y a ş a m
bakm ak
zorunda
k a l ıy o r la r 21.
M o d e r n in g e ç ic i o la n la ö z d e ş o lu ş u , o n u n te k b a ş ın a b ir k a v ra m o la r a k
k u lla n ıld ığ ın d a işle v s e l b ir d u r u m u o ld u ğ u n u ta n ım la y a m a z . M o d e r n k a v ra m ı,
b e ra b e r in d e k u lla n ıld ığ ı k a v r a m ın a y n ı a n d a ik i d u r u m u n u ta n ım la r . B u n la r d a n
b ir i k a v ra m ın o r ta y a a tılış ın d a n g ü n ü m ü z e k a d a r g e ç e n sü re c i ik e n d iğ e r i d e
k a v ra m ın ta m d a y a ş a n a n a n d a ifa d e e ttik le rid ir.
M o d e rn
f iz ik
d e n in c e
k u a n tu m - p a r ç a c ık
fiz iğ i
ve
g ö r e c e lilik
k u r a m ı,
m o d e r n e d e b iy a t d e n in c e b ilin ç a k ış ı te k n iğ i, m o d e rn p s ik o lo ji d e n in c e p s ik a n a liz
21 K . M a r x -F . E n g e l s , K o m ü n is t M a n ife s to v e K o m ü n iz m in İlk e le ri, S o l Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l
2 0 0 5 , s. 1 2 6 .
16
a k la g e lm e k te d ir. Ö rn e k le r b u ş e k ild e ç o ğ a ltıla b ilir . A n c a k h e r d u r u m d a b a ş ın a
“ m o d e r n ” k a v ra m ı g e tir ile r e k u l a ş ıla n y e n i k a v ra m , d o ğ a d a n d a h a ç o k in s a n ın
b e lir le n im in d e k i y a ş a m ın , b ir e y in b ir ö z n e o la r a k k e n d iy le , d o ğ a y la v e to p lu m la
o la n iliş k ile r a ğ ın ın b i r p a rç a s ın ın ta n ım la n m a s ıd ır.
M o d e r n k a v ra m ı, k a y n a k lık e ttiğ i b a ş k a k a v r a m la r la , ta ş ıd ığ ı m a n tığ ın
işle v in i y e rin e g e tirir . B u n la r m o d e rn ite v e m o d e r n iz m g ib i k a v ra m la r d ır. B u
k a v r a m la r ın fa r k lı d is ip lin le r d e f a r k lı k u lla n ım la r ı v a rd ır 22. B irb ir le r i y e rin e d e
k u lla n ıla n b u k a v r a m la r b ir b ir le r in in k a rş ıtı o ld u k la r ın a d a ir s ö y le m le r d e v a rd ır.
H e r ş e k ild e m o d e r n o la n a iliş k in k a v ra m la r to p la m ı s o s y o lo jik v e r ile r ü z e r in d e
k e n d ile r in e
b ir
h a re k e t
n o k ta s ı
o lu ş tu r u r .
Ç ünkü
y a ş a n ıla n
çağda
dü şü nm e
m a n tığ ı, ç a ğ ın p a r a d ig m a s ı23, to p lu m s a l o la n ile y a ş a n a n ç e k iş ik iliş k ile r a ğ ın ı
a n la m a , ta n ım la m a v e b a z e n d e ç ö z ü m e k a v u ş tu r m a ç a b a la r ı ü z e r in e k u r u lu d u r .
Ü z e r in d e
o r ta k la ş ıla m a m ış
b ir
“ m o d e rn ”
ta n ım s ız lık ta n
ö te
b ir
çok
y ö n lü lü ğ ü n a ç ık la m a s ıd ır. U z l a ş ı la n “ y e n i” k a v ra m ı m o d e r n i ta n ım la m a k iç in
b a ş a ttır . A n c a k “ m o d e r n ” e lite ra tü r , b ilg i v e g ö r ü ş to p la m ın d a n m o d e rn in y e n i
o la n ın
d e v in im in d e n
doğan
b ir
düşünm e
b iç im i,
m a n tığ ı
o ld u ğ u
sonucuna
v a r ılm a k ta d ır .
2 .2 . M o d e r n ite /M o d e r n iz m
M o d e r n ite k a v r a m ı ilk o la ra k B a u d e l a ir e ’in 1 8 6 3 ’t e y a y ım la n a n M o d e r n
H a y a tın R e s s a m ı a d lı y a p ıtın d a o r ta y a a tılm ış tır. B a u d e la ir e m o d e r n ite y i h e m
22 A b e l J e a n n ie r e , a .g .m .
23 P a r a d i g m a k a v r a m ın ı o r ta y a a ta n T h o m a s S a m u e l K u h n , b i l i m a d a m la r ı ta r a fın d a n k a b u l
g ö r m ü ş o la n in a n ç la r b ü t ü n ü n e v e y a p r o b le m le r in n a s ı l a n la ş ıl m a s ı g e r e k t iğ i k o n u s u n d a ü z e r in d e
h e m f ik ir o lu n a n g e l e n e k l e r e p a r a d ig m a a d ı n ı v e r m iş tir .
17
m o d e r n h a y a tın b ir n ite liğ i h e m d e s a n a tsa l g ir iş im in y e n i b ir h e d e f i o la r a k
g ö r m ü ş tü r . B u n ite lik y e n i o la n la ö z d e ştir.
B a u d e la ir e ’in
y a tm a k ta d ır:
m o d e r n ite
ş im d in in
te m s ilin d e
o lg u s u n u n
b iz e
zevk
te m e lin d e
ş im d in in
v e re n
sadece
şey ,
y e n iliğ i
o
te m s ilin
b ü rü n e c e ğ i g ü z e llik d e ğ il, a y n ı z a m a n d a o n u n , ö z ü n d e y e n i o lm a s ıd ır. A m a b u
“ ş im d i” lik
g e ç ic id ir ;
m o d e r n ite y e
a y ırıc ı
ö z e lliğ in i
v e re n
de
b u d u r.
Ç ünkü
m o d e rn ite y le k a s te d ile n , b ir y a rıs ı s o n s u z v e d e ğ iş m e z o la n sa n a tın , g e lip g e ç ic i,
tu tu la m a z k o ş u lla r a b a ğ lı o la n d iğ e r y a rısıd ır. A s lın d a g ü z e lliğ in k e n d is i d e y a ln ız
e b e d i o la n ı d e ğ il, k o ş u lla r a g ö r e d e ğ iş e n g ö r e li b i r u n s u r u b a rın d ırır. B u u n s u r d a
y a ş a n ıla n ç a ğ , o ç a ğ ın m o d a la r ı, d u y g u la r ıd ır 24.
G e ç ic i, a n lık , k o ş u lla r a b a ğ lı o la n ın , s a n a tın b ir y a rıs ın ı o lu ş tu r m a k iç in
d e ğ iş m e z , z a m a n d a n b a ğ ım s ız , e v r e n s e l o la n d iğ e r y a n ıy la ta m a m la n m a s ı g e re k ir;
aynı
ş e k ild e m o d e r n ite n in ta r ih s e l b ilin c i d e, k a rş ı-te z i o la r a k e b e d i o la n ın
v a r lığ ın ı g e re k tir ir . Z a m a n d a n b a ğ ım s ız g ü z e llik , g e ç m iş d e n e y im k o n u m u n d a k i
g ü z e llik f ik r in d e n b a ş k a b ir şe y d e ğ ild ir; b iz z a t in s a n la r c a y a ra tılm ış , in s a n la r ın
s ü re k li o la r a k v a z g e ç tiğ i b ir f ik ir d ir 25.
S im m e l, m o d e r n ite n in ik i b o y u tu n a v u r g u y a p a r; p a ra n ın d e ğ iş im n e s n e s i
o la r a k a ld ığ ı y e n i k u lla n ım d e ğ e r in e g e tir d iğ i y a k la ş ım v e m e tr o p o lü e g e m e n liğ i
a ltın a a la n p a ra . P a r a e k o n o m is in in b ir s o n u c u o la r a k p r a tik h a y a tın h e s a p lı
k e s in liğ i, iş b ö lü m ü n ü n v e to p lu m s a l v e işle v s e l f a rk lıla ş m a n ın y a b a n c ıla ş tır ıc ı
e tk isi k a r ş ıs ın d a g id e r e k d a h a d a k a y ıts ız la ş a n , d ü n y a y a y ö n e lik b ık k ın b ir ta v r ı
24 D a v i d F r is b y , “ G e o r g S i m m e l- M o d e r n it e n in İ lk S o s y o l o g u ” M o d e r n K ü ltü r d e Ç atışm a,
İ l e t i ş i m Y a y ın la r ı, İ sta n b u l 2 0 0 3 , s. 10.
25 H a n s J a u s s ’d a n a k ta r a n D a v i d F r is b y , a .g .m ., s. 1 0 -1 1 .
18
s e r g ile m e y e , iç in e k a p a n m a y a y ö n e le n te p k ile r in b ü tü n lü ğ ü m o d e rn y a ş a m o la r a k
g ö r ü lü r 26.
W e b e r ’d e, m o d e r n ite , m o d e rn b ilin ç y a p ıla r ın ın o r ta y a ç ık ışı, y e n i d ü n y a
g ö r ü ş le rin in v e to p lu m s a l k u r u m la r ı y a r a ta n in s a n e tk in lik le r in in a k ılc ı m a n tık
iç in d e d e ğ e r le n d ir ilm e s i ile a n la tılm a k ta d ır . D i n î a la n ı b e lir le y e n , b ir e y le r in ö z n e l
d e n e y im le r i, e d in d ik le r i y a d a g e liş tird ik le r i fik irle r , b e lirli a m a ç la r a u la ş m a k iç in
b e lirli a ra ç la r ı a r a y a n b ir e y le r in p r a tik te h e d e f le r i o ld u ğ u n d a n h a re k e tle , W e b e r,
d in ile to p lu m s a l b ir k u r u m o la r a k ilg ile n m iş tir . W e b e r, y a k la ş ım ın d a , m o d e rn
b ilin ç y a p ıla rı v e to p lu m s a l m o d e r n le ş m e n in ü z e r in d e d in i m o d e r n ite n in e tk ile r in i
v u rg u la m ış , b u n u n “ k a p ita liz m in r u h u n u v e r d iğ in i” b e lir tm iş tir. K a p ita liz m in
g e liş im i iç in d e P r o te s ta n d ü n y a g ö r ü ş ü n ü n e tk in b ir r o l o y n a d ığ ı, d ü n y e v i o la n a
v e r ile n d e ğ e r ile ta n r ın ın to p lu m s a l e tk is in in z a y ıfla d ığ ı v e b u n u n d a k a p ita liz m
ile o r ta y a ç ık a n tü m to p lu m s a l d e ğ e r le r s iste m in i m e y d a n a g e tir d iğ in i b e lir tir 27.
W e b e r ’in k ü ltü r e l m o d e r n ite ta n ım ın a g ö r e , k ö k le r i d a h a ö n c e b ir b iri iç in e
g e ç m iş “ ü ç d e ğ e r a la n ı” o la n “ b ilim , e tik , s a n a t” ın m o d e rn d ö n e m d e b ir b ir in d e n
a y rılıp f a r k lıla ş m a s ın d a y a tm a k ta d ır. B u d a B a tı k ü ltü r ü n ü n a k ılc ılığ ın ın te m e lin i
o lu ş tu r u r 28.
H a b e r m a s ’ın e s te tik m o d e r n ite y e iliş k in d e ğ e r le n d ir m e s i, m o d e r n ite n in d ö r t
b o y u tu n u
o r ta y a
ç ık a rır.
H a b e rm a s
m o d e rn
o la n ı,
k e n d in in
g ü n c e lliğ in i
y e n ile n e r e k s a ğ la y a n u n s u r o la r a k ta n ım la r. Y e n i o la n , b ir so n r a k i m o d a n ın
y e n iliğ in d e n ö tü r ü a şıla c a k , d e ğ e r in i y itir e c e k tir . A n c a k sa lt m o d a o la n , g e ç m iş e ,
26 D a v i d F r is b y , a .g .m ., s. 2 7 - 3 3
27 M a x W e b e r , P r o te s ta n A h la k ı v e K a p ita liz m in R u h u , A y r a ç Y a y ı n e v i , A n k a r a 2 0 0 8 .
28 D a v i d F r is b y , a .g .m ., s. 16.
19
g ü n ü g e ç m iş liğ e k a rış ırk e n , m o d e rn ite k la s ik o la n la g iz li b ir b a ğ ta ş ır ; k la s ik ,
z a m a n ın g e ç iş in e k a rş ın b o z u lm a d a n k a la n u n s u r o la r a k ta n ım la n ır 29.
H a b e r m a s ’t a ik in c i o la r a k , m o d e r n ite , z a m a n b ilin c in d e b ir d ö n ü ş ü m e iş a r e t
e d e r.
B unun
en
b a riz
k a rş ıla ş m a la r te h lik e s in i
ç ık m a ” y a
benzer
g ö r ü ld ü ğ ü
yer
b e r a b e r in d e
a v an g a rt
e se r.
b ir
a v a n g a rt
ta ş ıy a n ,
B aşka
e se rid ir:
b ilin m e y e n
b ir
d e y iş le
b ir
“ A n i,
s a rs ıc ı
dünyada
k e şfe
m o d e r n ite
henüz
g e r ç e k le ş m e m iş b ir g e le c e ğ e y ö n e lm iş tir 30.
Ü çüncü
d iy a le k tiğ e
o la ra k ,
d ik k a ti
H a b e rm a s
ç e k e r.
O na
g e le c e ğ e
g ö re
d o ğ ru
“ g e le c e ğ e
bu
d o ğ ru
y ö n e lim d e
ö n e m li
b ir
y ö n e lim ”
b e lir s iz
ve
r a s tla n tıs a l b ir g e le c e ğ in s e z d ir ilm e s i, y e n ilik k ü ltü , a slın d a , h e r z a m a n y e n i, ö z n e l
o la r a k b e lir le n m iş g e ç m iş le r d e n d o ğ a n b ir g ü n c e lliğ in y ü c e ltilm e s in i g ö s te r ir . B u
y e n i z a m a n b ilin c i,
s a d e c e h a re k e tli b ir to p lu m , g id e r e k h ız la n a n b ir ta r ih ,
s ü r e k s iz b ir g ü n lü k h a y a t d e n e y im in in if a d e s in d e n ib a r e t d e ğ ild ir. G e ç ic i, k ıs a
ö m ü r lü o la n a a şırı d e ğ e r a tf e tm e d e , d in a m iğ e d u y u la n h a y r a n lık ta e n a z b u n la r
k a d a r if a d e b u la n şey , el d e ğ m e m iş , b o z u lm a m ış b ir ş im d iy e d u y u la n a rz u d u r 31.
S o n o la r a k a h e n k li b ir ş im d iy e d u y u la n b u g iz li a rz u , “ta r ih k a rş ıs ın d a k i
s o y u t m u h a le f e ti” d e a ç ık la r : b u m u h a le f e tte n ö tü rü , ta r ih , “ b e lli b ir is tik a m e t
iz le y e r e k s ü r e k liliğ i g ü v e n c e a ltın a a la n g e le n e k ” y a p ıs ın ı y itirir. H e r b ir d ö n e m
d e, k e n d is in d e n h e m u z a k h e m d e e n y a k ın o la n d ö n e m le r le a ra s ın d a k i g ü ç lü
b a ğ d a n ö tü r ü , k e n d in e ö z g ü ö z e llik le rin i y itirir. B a ş k a b ir d e y iş le , şim d i, g e ç m iş e
b a ğ lı o lm a k ta n ç ık a r 32.
29 D a v i d F r is b y , a .g .m ., s. 1 4 - 1 5 .
30 D a v i d F r is b y , a .g .m ., s. 15.
31 D a v i d F r is b y , a .g .m ., s. 15.
32 D a v i d F r is b y , a .g .m ., s. 16.
20
S c o tt L a s h , m a k a le s in d e 33 W e b e r, H a b e r m a s , D a n ie l B e ll, F o u c a u lt g ib i
s o s y o lo g la r ın
g ö r ü ş le r in d e n
y o la
ç ık a r a k
e s te tik
m o d e r n ite
k a v r a m ın ın
k a r a k te r is tik le r in i ş ö y le b e lirle m iş tir:
Ö zgöndergesellik, - A nti-rasyonalizm , - D eğer-çoğulluğu, - E ro tik olanın
y e n i önem i,- B ir estetik hale (aura) kavram ı, - İlk e l olanla yö n d eşm e,- D a h a
radikalleşm iş bireycilik, - M u ka dd esin g özd en y itim i,- Y enilenm iş bir içkinlik,K ö ktenc ilik karşıtlığı, - G enelde teorik olan ve özelde bü yük teori ka rşısın da bir
ku şkuculuk
Ç o ğ u n lu k la s o s y o lo jik lite r a tü r ü n b ir k a v r a m ı o la r a k k u lla n ıla n m o d e r n ite ,
s o s y o lo jin in b ir to p lu m f e ls e f e s in e d ö n ü ş tü ğ ü , y e n i o la n ın g ö r ü n tü le r d e n ta k ip
e d ile b ild iğ i b ir ç a ğ d a , b ilim s e l o la r a k y a d a s a d e c e b ir a n la tı o la r a k b ir ç o k a la n d a
k e n d in i v a r e d e b ilm iş tir. S a n a tın b ir p r o p a g a n d a a ra c ı, b ir ile tiş im a ra c ı, b ir ifa d e
a ra c ı o la ra k d a k u lla n ıld ığ ı ç a ğ d a , k e n t y a ş a m ın ın , siy a si m ü c a d e le n in , id e o lo jik
d e ğ iş tir m e s ü r e ç le rin in g e tir d iğ i g ö r ü n tü e ste tiğ in in , s a n a ta s o s y o lo jik b ir a ç ı v e
s o s y o lo jiy e e s te tik b ir a ç ı g e tir m e s i k a ç ın ılm a z d ır.
2 .3 . M o d e r n iz m v e S a n a t
K a v ra m s a l o la r a k a ra la r ın d a k i s ın ır v e f a rk lıla ş m a , m o d e rn ite ile ç o ğ u
z a m a n s ilik le ş s e d e, “ e s te tiz e e d ilm iş o la n ” iç in k u lla n ıla n m o d e rn iz m y a d a
e s te tik m o d e r n ite , s a n a t ta r ih i y a z ım ın d a k a v ra m ın s o s y o lo jik a n la m ın ın d ış ın d a
b ir s a n a t a n la y ış ı v e d ö n e m i o la r a k k u lla n ılm a k ta d ır.
M o d e r n iz m in
ta rih s e l
k ö k le r iy le
b e ra b e r
a n la ş ıla b ilin e c e k
y a n ın ı
B a u d e la ir e , y e n i v e g e ç ic i o la n ile ta n ım la y a r a k , y a ş a d ığ ı ç a ğ ı a n la tm ıştır. Kent,
kalabalıklar, fla n e u r, dandy, burjuvazi, aristokrasi g ib i e le m a n la r ı, to p lu m o la r a k
33 S c o t t L a s h , “M o d e r n i te m i M o d e r n iz m m i? ” , M o d e r n ite V e rsu s P o s tm o d e r n ite (D e r .
M e h m e t K ü ç ü k ) , V a d i Y a y ın la r ı, 3 . B a s k ı , A n k a r a 2 0 0 0 , s. 1 5 4 .
21
y itir ile n d e ğ e r le r i v e y e n ile r in in g e lişin i, m o d e rn ite ile a n la tır. K a v r a m ın ism i
B a u d e la ir e ’e a ittir. M o d ern H a ya tın R essa m ı a d lı y a p ıtın ı ü z e r in e y a z d ığ ı r e s s a m
C o n s ta n tin G u y , e rk e n m o d e r n r o m a n tik b ir s a n a tç ıd ır. B u d u r u m d a m o d e r n sa n a tı
g e n e l lite ra tü r , e m p re s y o n iz m le b a ş la tır k e n ; B a u d e la ir e r o m a n tiz m le ta n ım la r.
M o d e r n iz m in
s o n r a k i y ılla r d a ta ş ıd ığ ı a n la m
d e ğ iş im e v e g e n iş le m e y e
u ğ ra d ığ ı g ib i, y a ş a n d ığ ı s ü re ç s o n u n d a o r ta y a b ir b ir ik im ç ık m ıştır. B ü tü n s e l
o ld u ğ u v a r s a y ıla b ile c e k b u b irik im i d e ğ e r le n d ir e n le r d e n b iri d e D a n ie l B e ll ’dir.
D a n ie l B e ll m o d e rn iz m s ö y le m in i “ m o d e r n d u y a rlık ” k a v r a m ı ü z e r in e k u r m u ş tu r .
B u k a v ra m , to p lu m d a k i y a p ıs a l d e ğ iş m e le r v e k ü ltü r d e k i d e ğ iş m e le r a ra s ın d a
sık ışıp k a lm ış te k il to p lu m s a l a k tö r le r in n ite liğ in i a n la tır. T o p lu m s a l a la n d a ,
k ü ltü r d e v e b ir e y d ü z le m in d e k i d e ğ iş m e le r in h e p s i k u r u m la r a 34 s a ld ırı y ö n ü n d e
o lm u ş tu r.
B e ll ’e g ö r e m o d e rn is t k ü ltü r ü n y a d a m o d e r n iz m in ik i b o y u tu v a rd ır.
B ir in c is i “ m e s a fe n in k a r a n lığ a g ö m ü lm e s i” , ik in c is i d e “ d ü z e n e k a rş ı d u y u la n
ö fk e ” d ir. M e s a f e n in k a r a n lığ a g ö m ü lm e s i ifa d e s iy le , y a p a n v e iz le y e n a ra s ın d a k i
e s te tik m e s a f e n in , s a n a tç ı ile s a n a t e s e ri a ra s ın d a k i r u h sa l m e s a f e n in e rim e s i
k a s te d ilm e k te d ir 35. B u , d ış a v u r u m c u la r ın , iz le y ic in in r e s m in iç in d e b ir y e rd e
k e n d in i b u lm a s ın ı, k e n d in i r e s m in iç in d e h is s e tm e s in i s a ğ la y a r a k k e n d iy le re s im ,
r e s im
ile iz le y ic i a ra s ın d a e m p a tik b ir b a ğ y a r a tm a s ı d u r u m u d u r . M e s a f e n in
k a r a n lığ a
g ö m ü lm e s i
y a ln ız c a
u zam sal
o lm a y ıp ,
b ilin ç
a k ış ı
te k n iğ in in
34 B a h s i g e ç e n t o p lu m s a l k u r u m la r , a il e , e ğ it im , e k o n o m i, s iy a s e t , d i n g ib i k u r a m la r d ır . B ir
t o p lu m i ç i n d e b e l l i b i r ih t iy a c ı g id e r m e k iç in , t o p lu m s a l ih tiy a ç la r d a n d o ğ m u ş la r d ır . A y n ı k u r u m ,
t o p lu m la r a r a s ın d a v e b i r t o p lu m d a z a m a n la b i ç i m v e i ş l e v d e ğ i ş i k l i ğ i n e u ğ r a y a b ilir . B ir t o p lu m s a l
k u r u m d a k i d e ğ i ş m e , d iğ e r k u r a m la r d a d a d e ğ i ş m e y e y o l a ç a r . Y e n i ih tiy a ç la r , y e n i k u r u m la n
o r ta y a ç ık a r ır . İ ş l e v i n i t ü m ü y le y it ir e n , t o p lu m iç e r is in d e h iç b i r ih t iy a c ı k a r ş ı la y a m a y a n k u r u m la r
o r ta d a n k a lk a r . H e r k u r u m u n k e n d in e ö z g ü k u r a lla r ı v a r d ır .
35 S c o tt L a s h , a .g .m ., s. 1 3 5 - 1 3 6 .
22
k u lla n ım ıy la y a d a
s ü r e k liliğ in g e n e l o la r a k r e d d e d ilm e s iy le
a n la tın ın g iriş ,
g e liş m e v e s o n u c u n a rd ış ık lığ ın ın k ırılıp a y r ılm a s ın d a g ö r ü le b ile c e ğ i ü z e r e a y n ı
z a m a n d a “ z a m a n s a l” d ır.
M o d e r n iz m in k a v ra m la r ı y e n id e n ta n ım la y a r a k o r ta y a ç ık a r d ığ ı y a k la ş ım ,
b ilg in in u la ş tığ ı v e b u lu n d u ğ u y e rd e , e s te tik y a rg ıla r ın y a n ı s ıra g ü n lü k h a y a tın
d e ğ iş k e n liğ in e
k a rş ı
g e ç m iş - ş im d i- g e le c e k
ş e k lin d e
d ik e y
o la r a k
ta n ım la n a n
s ü r e m in y a n ın a , a n ’ın y a ş a n ır k e n t e k t e k in s a n la r ta r a f ın d a n a lg ıla n a n y a ta y
a lg ısın ı g ö z ö n ü n d e tu ta r . B u y ü z d e n m o d e r n o la n a n ın b ilin c id ir v e g e ç m iş
s ü r e m in d ik e y a lg ısı s ır a s ın d a k ü ç ü k k e s itle r h a lin d e b ilin e b ilir . G e ç m iş a lg ım ız
g e ç ic i o la n ı ta n ım la r k e n , y a ta y o la n s ü r e m d e s o n s u z lu ğ a u la ş a b ilir.
B e ll ’e g ö r e d ü z e n e k a rş ı ö fk e m o d e rn iz m iç in d a h a te m e ld ir . B u r a d a sö z
k o n u s u e d ile n , s a d e c e k u ts a la k a rş ı o la n sa v a ş , m o d e r n iz m in ö z s e l z o r lu ğ u v e
iz le y ic iy i
r a h a ts ız
e tm e ,
b u r ju v a z iy i
ş a ş ır ta r a k
ç e lm e le m e
g ir iş im i
d e ğ ild ir;
y a ln ız c a m o d e r n iz m in a n ti- te m e lc i36 k a rş ı ç ık ışı v e g ü n c e l o la n m o d a y a k a rş ı
ö fk e s i d e ğ ild ir. M o d e r n iz m d e k ilit n o k ta k e n d in i s o n s u z la ş m a y a y ö n e lte n itk id ir.
K iş in in k e n d i h a k k ın d a k i b ild ik le r i, s ın ır la r ın ö te s in i a r a m a y a z o rla n m ış, “ k e n d i
k e n d in i s o n s u z la ş tır a n y a r a tık o la r a k in s a n ” a r a y ış ıy la v a r o lu ş u n u s o r g u la m ış tır37.
B u s o n s u z la ş m a y ı d a r a d ik a lle ş m iş b ir b ir e y in b ilin c iy le , k e n t-m e tr o p o l y a ş a m ın ın
h a s ta lık lı,
d e p r e s if v e
s in irli ö z b ilin c iy le
iz le y e n in i iç in e
a la n v e iz le y e n d e
y a ş a m a y a d e v a m e d e n p s ik o z la r ın ın - n e v r o z la r ın ın s o n s u z la ş tır ıc ılığ ıy la u la ş ır.
M o d e r n iz m in
s a n a t ta r ih i te r m in o lo jis in d e
d ö n e m in
e s te tik
b e ğ e n is in i,
a lg ısın ı v e d e ğ e r le r in i d e o r ta y a k o y a n b u a n la m ıy la m o d e rn s a n a t a d ı a ltın d a
36 A n l a m v e a ç ı k la m a y a n i h a i v e s o r g u l a n a m a z b ir t e m e l b u la n g ö r ü ş l e r e k a r ş ı ç ık a r a k ,
t e m e l k a b u l e d i l e n h e r ö n e r m e v e y a in a n c ın , b i r b a ş k a ö n e r m e v e y a in a n ç t a n k a y n a k la n d ığ ın ı ile r i
s ü r e r e k m u t la k ç ı a ç ık la m a la r ı s o r g u la y a n y a k la ş ı m .
37 S c o tt L a s h , a .g .m ., s. 1 3 5 - 1 3 6 .
23
g e liş e n b ir h a re k e ti ta n ım la r. M o d e r n ite n in s ü rü p g ittiğ i 19. y ü z y ıl b a ş ın d a s a n a tta
d a b ir k o p m a y a ş a n m ış, g e le n y e n i d e ğ e r le r s is te m in in s a n a ta y a n s ıy a n y ü z ü
b e lirm iş , y e n i b ir a n la y ış h ü k ü m s ü r m e y e b a ş la m ış tır . İ ş te b u s ü r e ç te n g ü n ü m ü z e
k a d a r o la n e s te tik b e ğ e n i, g e n e l a n la m d a m o d e r n sa n a tı ta n ım la r .
H e r a k ım ın k a rş ı ç ık tığ ı a k a d e m ik o la n k la s ik - g e le n e k s e l sa n a t, b ir ö n c e k i
d ö n e m e k a rş ıt y e n ilik ç i a k ım la r ıd ır. 1 8 3 0 - 1 8 4 0 y ılla rın d a o r ta y a ç ık a n “ a v a n g a rt”
k a v r a m ı b u s ils ile n in b ir b ir in e g ö r e k o n u m u n u ta n ım la r. Ö n c ü k im liğ in to p lu m u
v e to p lu m s a l o la y la r ı y ö n le n d ir e b ile c e ğ i fik ri ü z e r in d e n , s a n a tın d a ö n c ü b ir k im lik
o la r a k ta n ım la n m a s ı, s a n a tın ö ğ r e tic i v e a h la k s a l y a n ıy la b a ğ la r ın ı d a k u r a r a k b ir
“ ile rle m e ” y a d a “ k a z a n ım ” s a ğ la y a b ile c e ğ i d ü ş ü n c e s in i y a ra tır.
A li
A rtu n ,
P e te r B ü r g e r ’in A va n g a rd K uram ı
a d lı
k ita b ın
sunuşunda
a v a n g a rtlığ ı şö y le a n la tır:
A v a n g a r d b ir a s k e r lik ter im i: b ir o r d u n u n , b ir liğ in ö n c ü k o lu . 1 8 3 0 1 8 4 0 ’la r ın ü to p y a la r d ö n e m in d e s iy a s e t d ili n e g ir iy o r v e k ö k lü d ö n ü ş ü m le r in
b a y r a k ta r lığ ı a n l a m ın d a k u lla n ılı y o r . D ö n e m ,
1 7 8 9 D e v r i m i ’n i n e v r e n s e l,
s ın ır s ız - s o n s u z v a a t le r in in a n l a m la n d ır ılm a y a ç a b a la n d ığ ı, s iy a s a l i m g e l e m in
k a y ıt
ta n ım a d ı ğ ı,
havai
b ir
d ö n e m .( ...)
İ n s a n lığ ın
h ü ly a la r ın ı,
ta r ih in
m e n z ille r in i c a n la n d ır ır v e m o d e r n li ğ in fik ir h a y a tla r ın ı k u ra rla r. S o s y a lis t
ü to p y a la r , n ih a y e tin d e , in s a n lı ğ ın b ir s a n a t â le m in e u la ş a c a ğ ın ı v a a t e d e r le r .
B u a le m e y o l c u lu ğ u n g e n e s a n a tın k ıla v u z lu ğ u n d a y a p ılm a s ı u m u lu r ; y a n i
sanat h em araç h em
d e a m a çtır .
‘A v a n g a r d ’ te r im i b u b ü y ü k t o p lu m s a l
ta s a r ın ın g e r ç e k l e ş m e s in d e s a n a ta v e r il e n ö n c ü r o lü if a d e e tm e k ü z e r e , ilk
k e z ü t o p y a c ı s o s y a li s t S a in t - S im o n ’u n c e m a a tin d e d o la ş ım a g ire r . ( , . . ) 38
S a n a tın to p lu m s a l d e ğ iş im in ö n c ü s ü k im liğ in i d e k a z a n d ığ ı b u y ılla r d a
k la s ik s a n a t a n la y ış ın d a k i d e ğ e r le r in d e ğ iş im s ü r e c i b a ş la m ış o lu r. S a n a tta k i y e n i
a n la y ış b u d ö n e m iç in R o m a n tiz m d ir. R o m a n tiz m i g e le n e k s e l s a n a ta ilk b ü y ü k
38
A l i A r tu n , “K u r a m d a A v a n g a r d la r v e B ü r g e r ’i n A v a n g a r d K u r a m ı” , A v a n g a r d K u ra m ı,
İ l e t i ş i m Y a y ın la r ı, İ sta n b u l 2 0 0 3 , s. 1 0 -1 1 .
24
k a rş ı ç ık ış o la r a k n ite le m e m iz i s a ğ la y a n , b u d ö n e m d e b a ş la y a n b ir h iss e tm e
b iç im id ir.
1 8 4 8 A v ru p a iç in ö n e m li b ir y ıld ır. T a r ih e 1 8 4 8 D e v r im le r i o la r a k g e ç e n
s ü re ç 1 7 8 9 F r a n s ız D e v r im iy le b a ş la y a n v e d ü n y a n ın y e n i s is te m in e d o ğ r u k a t
e d ile n y o ld a e n a z F r a n s ız D e v r im i k a d a r d ö n ü m n o k ta s ıd ır 39. B u o la y la r a ra s ın d a
b ü y ü k d ü ş k ırık lığ ın ın a r d ın d a n s a n a t v e e d e b iy a t, B a u d e l a i r e ’in u y a n d ır d ığ ı
ö z e rk le ş m e tu tk u s u n a k a p ılır. S a d e c e g e le n e ğ in d e n d e ğ il, ç a ğ d a ş a h la k , b ilim v e
s iy a s e t
s ö y le m le r in d e n ,
d a v a la r ın d a n
ve
p o p ü le r
k ü ltü r d e n
k e n d in i
y a lıtır.
Y a lıtm a k la k a lm a z , h e p s in e v e d ile g e tir d ik le ri b u r ju v a z ih n iy e tin e d ü ş m a n o lu r.
‘İ y i ’, ‘d o ğ r u ’, ‘g ü z e l’ a r tık o n u n s o r u n u d e ğ ild ir; te r s in e m e tr o p o lü n
‘s a h te ’, ‘ç ir k in ’ te m s ille r i ü z e r in d e n b ir k a rş ı e s te tik in ş a e d e r.
‘k ö t ü ’,
İ le r le m e n in
ö n c ü lü ğ ü a v a n t m is y o n la r a itira z e tm e k le a lm a z , e g e m e n “ ile r le m e ” d o g m a s ıy la
a la y
e d e r;
39
vahşi
o la n ı,
p r i m i tif
o la n ı
y ü c e ltir.
Bu
d o g m a n ın
d a y a ttığ ı
1 8 4 8 y ı l ı n d a A v r u p a 'n ın ç e ş i t l i ü lk e le r in d e o r ta y a ç ı k a n a y a k la n m a , d e v r im v e ö z g ü r lü k
h a r e k e tle r id ir . Ö z e l l i k l e İ ta ly a , A lm a n y a , F r a n s a , A v u s t u r y a , P o lo n y a , R o m a n y a v e M a c a r is t a n b u
d ö n e m d e b ü y ü k s a r s ın tıla r g e ç ir m iş ; d ö n e m in d i ğ e r b ü y ü k g ü ç l e r i o la n R u s y a , O s m a n lı D e v l e t i ,
B i r l e ş i k K r a llı k v e H o ll a n d a i s e b u o la y la r d a n n i s p e t e n e t k i le n m e m iş le r d i r . 1 9 . y ü z y ı l ı n o r ta la r ın a
g e l i n d i ğ i n d e A v r u p a 'd a S a n a y i D e v r i m i b ü y ü k ö lç ü d e t a m a m la n m ış , s a n a y ic il e r in v e ş ir k e tle r in
g e li r le r in d e b ü y ü k b i r a r tış g ö r ü lm e s in e k a r ş ı lı k k ö y le r d e v e k e n t le r d e y a ş a y a n fa k i r h a lk b u
z e n g i n l i k t e n n a s ib in i a lm a m ış t ı. İ ş ç i l e r g ü n d e 1 3 - 1 5 s a a t ç a lış ıy o r la r , s a ğ l ı k s ı z v e k i r li k o n u tla r d a
z o r k o ş u lla r d a y a ş a m a y a d e v a m e d iy o r la r d ı. K ö y le r d e a r ta n n ü f u s i ş s i z l i ğ e v e to p r a k y e t e r s i z l i ğ i n e
y o l a ç m ış , a lt y a p ı n ı n y e t e r s i z k a lm a s ın a n e d e n o lm u ş tu .
B e lç ik a 'd a
o r ta y a
ç ık a r a k
d iğ e r
A vru pa
ü l k e le r in e
1845 v e
y a y ıla n
1 8 4 6 h a s a t m e v s im le r in d e
P a ta te s
H a s ta lığ ı
(P h y to p h th o r a
in fe s ta n s ') A v r u p a 'd a b ü y ü k b ir a ç l ı k s a lg ın ın a y o l a ç m ı ş to p lu m u n y o k s u l k e s im le r in d e b ü y ü k b ir
t a t m in s iz li k d u y g u s u n a n e d e n o lm u ş tu . A y n ı y ıl la r d a A lm a n K a r l M a r x v e F r ie d r ic h E n g e ls 'i n
b ir lik t e y a z d ı ğ ı v e
1 Ş u b a t 1 8 4 8 ta r ih in d e y a y ın la n a n K o m ü n is t M a n if e s t o ö z e l m ü lk iy e t i b ir
d e v r im le o r ta d a n k a ld ır a r a k s ı n ı f s ı z v e d e v l e t s i z b i r t o p lu m d ü z e n in i g e r ç e k le ş t ir m e s i g e r e k t iğ in i
id d ia e t m e k t e y d i. B u k o ş u ll a r a lt ın d a d e v r im d ü ş ü n c e s i to p lu m u n ç e ş i t l i k e s im le r in d e ç o k s a y ıd a
ta r a fta r b u lm u ş v e s o n u n d a 1 8 4 8 y ı l ı n d a b u d e v r im le r b ü tü n ş i d d e t iy le p a tla k v e r m iş tir .
25
m o d e r n le ş m e n in k a r ş ıs ın d a k e n d i m o d e rn iz m in i k u ra r. S a n a t a rtık h e rh a n g i b ir
h a k ik a ti, d e ğ e r i v e y a sa v ı te m s il e tm e z , s a d e c e k e n d is in i te m s il e d e r40.
B ir b irin e
G e r ç e k ç ilik
k a rş ı
ç ık ış la r
s ils ile s i
( N a tü r a liz m - S o s y a lis t
e m p r e s y o n iz m ,
N e o - e m p r e s y o n iz m ,
o la r a k
Y e n i-k la s ik ç ilik ,
G e rç e k ç ilik ) ,
b ir
ö n c e k in d e n
R o m a n tiz m ,
E m p r e s y o n iz m ,
daha
f a z la
P o s tdüny ayı
d e ğ iş tirm e , o n a a n la m v e b iç im v e rm e is te ğ iy le 19. y ü z y ıl b o y u n c a v a r lık g ö s te r e n
s a n a t a k ım la r ı o ld u ğ u k a d a r , b ir a n la y ış , a lg ıla y ış, s u n u ş v e m ü d a h a le ta r z la r ıd ır.
L y n to n , M o d ern Sa natın Ö yküsü a d lı k ita b ın d a
1 8 7 0 - 1 8 8 0 ’le r d e h e m e n
h e m e n h e rk e s in k ü ç ü m s e d iğ in i s ö y le d iğ i E m p r e s y o n iz m e d a ir, d o ğ a d a k i r e a lite y i
y a n s ıtm a k ta n u z a k la ş tık ç a in s a n u s u n a v e h a y a l g ü c ü n e y ö n e le n sa n a tın , re n k ,
b iç im , ö lç ü g ib i s o y u t ö ğ e le ri v e b u ö ğ e le r in g e r e k se rt, g e re k s e y u m u ş a k , r itm ik
te k r a r la r y a d a s e s s iz c e k u lla n ım ıy la y ü z e y s e l b ir e ğ ilim in a n la y ış ın ı a ş a ra k ,
b u n u n a ltın d a k i d o ğ a l in s a n ın s e z g ile r in e u la ş a b ile c e ğ in i s ö y le m iş tir41.
19. y ü z y ıl s a n a tın ın b ir k ır ılm a y a ra tır k e n e n c id d i a lt y a p ıs ın ı, b e s le n d iğ i
k a y n a k la r ın
d e ğ iş m e s in d e n
alır.
A r tık
sadece
Y unan
ve
R om a
s a n a tla r ın ın
m ü k e m m e l d e n g e li v e a ç ık a n la tım d ilin in y a n ın d a U z a k d o ğ u v e A f r ik a s a n a tla r ı
g ib i d o ğ a y ı b a ş k a b ir g ö r m e v e a k ta rm a b iç im in in d ille ri d e s a n a ta k a y n a k lık e d er.
Bu
m o d e r n iz m in
te m e ld e
b ir
ta rih
a n la y ış ın ın
s a n a tın
k ö k le r in i
a ra m a n ın
d o ğ u r d u ğ u s o n u ç la r d a n b irid ir.
19. y ü z y ıl b ite r k e n sa n a t, ö ğ re tic i v e z e v k v e ric i o lm a k ta n ç o k b ire y s e lliğ in
ifa d e s i, k ö k le r in i d ü n y a n ın b a ş k a y e rle rin d e k i g ö r m e v e a n la tm a b iç im le r in e
b a ğ la y a n , f o to g r a f ik b ir g e r ç e k lik te n ç o k z a m a n a , a lg ıy a , ış ığ a g ö r e d e ğ iş e n
40 A l i A r tu n , “K u r a m d a A v a n g a r d la r v e B ü r g e r ’i n A v a n g a r d K u r a m ı” , s. 1 1 .
41 N o r b e r t L y n d o n , M o d e r n S a n a tın
Ö y kü sü , (Ç e v . C e v a t Ç a p a n , S a d i Ö z i ş ) , R e m z i
K it a b e v i, İ s ta n b u l 1 9 9 1 , s. 16.
26
g ö r ü m ü n b a ş a t o ld u ğ u b ir h a l a lm ıştır. G r e e n b e rg , k o n u y a şö y le y a k la ş ır; “E s k i
u s ta la r ın ta b lo la r ın d a n b irin e b a k a n , o n u r e s im o la r a k g ö r m e d e n ö n c e o n d a n e
o ld u ğ u n u g ö r m e y e ç a lış ır. M o d e r n is t b ir ta b lo ise ö n c e r e s im o la r a k g ö r ü lü r .” 42
19.
y ü z y ılın
s o n u n a g e lin d iğ in d e ,
s a n a tın
G r e e n b e r g ’in
daha
s o n r a la r ı
b e lir ttiğ i b u a n la m ı, b ir y e n ilik le su n u lu r. M a u r ic e D e n i s ’in 1 8 9 0 ’d a y a y ım la n a n
d e n e m e s in in ilk c ü m le s i 2 0 . y ü z y ıl s a n a tın ın d a ü z e r in e y ü k s e ld iğ i a n la y ış ı o r ta y a
k o y a r; “U n u tm a y ın k i b ir r e s im - b i r s a v a ş atı, ç ıp la k b ir k a d ın y a d a h e rh a n g i b ir
ö y k ü o lm a k ta n ö n c e - ü s tü r e n k le rle b e lli b ir d ü z e n e g ö r e b o y a n m ış d ü z b ir
y ü z e y d ir ” 43.
D e n is ’in b u ifa d e si, b ir n e s n e o la r a k r e s m in n e liğ in i ta n ım la m a k la , s a n a tın
a n la m ın a d a b a ş k a b ir c id d i iç e riğ i k a z a n d ırm ış tır. G r e e n b e r g ’in d e m a k a le s in d e
“ y a s s ılık ” o la r a k ta n ım la d ığ ı b u d u ru m ,
C e z a n n e ’d a n b a ş la y a r a k tü m 2 0 . y ü z y ıl
s a n a tın ın
s o ru n u n u n
b a ş ın a
b iç im in
a n a liz i
y e rle ş m e s in in
k a y n a ğ ın ı
g ö s te r m e k te d ir .
S a n a tın m o d e rn iz m le o la n b a ğ la r ın ın n e s n e l k a rş ılık la r ın ın y a n ın d a u l a ş ıla n
te m e l d e ğ e r le r to p la m ı d a m o d e rn s a n a tın b ir ö z b ilin ç le y a k la ş ım
g e liş tir e n
d u r u m u n u o r ta y a k o y m a y a y a rd ım c ı o la c a k tır . M o d e r n d ö n e m in k e n d in d e o la n b ir
ö z e lliğ i ile b ir te o r iy e u la ş m ış o lm a s ı y a d s ın a m a z b ir g e r ç e k lik tir . B u k o ş u lla r d a
o lu ş a n te o r in in ise g e n e l ç e r ç e v e s i şö y le d ir:
M o d e r n s a n a tta d o ğ a v e in s a n a n la y ış ı ta m a m e n d e ğ iş m iştir . M o d e r n s a n a tç ı
doğadan,
onu
ta k lit e tm e k te n
k a ç ın m ış ;
doğada
g ö z le
g ö r ü le n
ş e y le r in
b ir
k o n u n u n , b ir ta s v irin , b ir h ik â y e n in ş a r tla r ın a g ö r e d e ğ il, a n c a k r e s im le ilg ili
42 C l e m e n t G r e e n b e r g , “M o d e r n is t R e s i m ” M o d e r n iz m in S e rü v e n i (E d . E n i s B a tu r ) A lk ı m
Y a y ın la r ı, İ sta n b u l 2 0 0 6 , s. 3 5 6 - 3 6 2 .
43 A h u A n t m e n , 20. Y ü zy ıl B a tı S a n a tın d a A k ım la r , S e l Y a y ı n c ı l ı k , İ s t a n b u l 2 0 0 8 , s. 3 1 .
27
( p ic tu r a l) o la n ö z e llik le r e , y a ra tm a y a a it a r tis tik n ite lik le re v e p la s tik ş e k lin
ş a rtla rın a ta b i o lm u ş tu r . B u n e d e n le m o d e r n sa n a tç ı, ş e k ille r i v e ç iz g ile r i s a f v e
b a ğ ım s ız b ir g ö r ü ş le d ü z e n le m e y e , b a ş k a b ir d e y iş le a n c a k “ ş e k ille r i a n a liz
e tm e y e v e d ü z e n le m e y e ” b u
s u r e tle k e n d i k işiliğ in i, iç d ü n y a s ın ı v e d ü n y a
g ö r ü ş ü n ü p la s tik b ir şe k il iç in d e h ü r b ir t a r z d a if a d e e tm e y e ö n e m v e r m iş tir 44.
M o d e r n s a n a tın n a tü r a liz m i v e o p tik r e a liz m i ( y a ln ız g ö r m e y e d a y a n a n
g e rç e k ç iliğ i) te r k e tm e s in d e m o d e r n b ilim in ö n e m li b ir e tk is i o lm u ş tu r . Ç ü n k ü
m o d e r n b ilim , a r tık a n c a k d u y u la r ın v e r ile r in e d a y a n a n o b je k t if k a v r a m la r la
y e tin m e m iş , g ö r ü n ü ş le r in v e d u y u la r la k a v r a n a n ş e y le r in ö te s in e n ü f u z e d e r e k
d o ğ a n ın ö z ü n ü v e g e rç e ğ in i a r a ş tır m a y a g a y re t e tm iştir. B u n e d e n le “ m o d e rn
b ilim ” in, b ü tü n a ra ş tır m a la r ın d a , g ö z le m d e n d a h a ç o k , te o r ik d ü ş ü n c e y e , h e s a b a
d a y a n m a s ı m o d e r n s a n a tın s o y u tla m a y a s o n d e re c e ö n e m v e rm e s in d e b ü y ü k b ir
r o l o y n a m ıştır .
B u n d a n d o la y ı, m o d e r n s a n a tç ıy a g ö re “ d o ğ a , a n c a k b ir v e rid ir” .
M o d e rn sa n atç ı, b u v e rid e n itib a re n ta b lo s u n u h ü r v e b a ğ ım s ız b ir ş e k ild e d ü z e n le r
v e y a ra tır . D o ğ a d a g ö r d ü ğ ü re n k le ri, ş e k ille r i in s a n v ü c u tla r ın ı v e y ü z le rin i, k e n d i
a rz u s u n a v e d ü ş ü n c e s in e g ö r e , ta m a m ıy la d e ğ iş tirir, s e rb e s t b ir ş e k ild e d ö n d ü r ü r .
B u n e d e n le m o d e r n sa n a tç ı, d o ğ a d a g ö r d ü ğ ü ş e y le ri a y n e n b e n z e tm e k su re tiy le
re s m e tm e y e ö n e m v e rm e m iş, o n la rı b e n z e rlik le r in d e n -y an i, b ir k o n u , b ir ta s v ir v e
b ir h ik a y e o la r a k ifa d e e ttik le ri a n la m la r d a n v e ö z e llik le r d e n - u z a k la ş tırm ış , r e n k v e
şek il a ra ç la rın ı h ü r b ir ta r z d a k u lla n a ra k , ta m a m ıy la p la s tik b ir d ü z e n iç in d e d e ğ iş ik
ş e k ille r e s o k m u ş, o s u re tle ki, d o ğ a d a g ö r ü le n b u o b je le r i b u p la s tik d ü z e n iç in d e
ta n ım a k im k a n s ız b ir h a le g e lm iş tir 45.
44
J o s e p h - E m il e M u l le r , M o d e r n S a n a t, (Ç e v . M e h m e t T o p r a k ) R e m z i K it a b e y i, İ s ta n b u l
1 9 7 2 , s. 16.
45 J o s e p h - E m il e M u lle r , a .g .e., s. 17.
28
M o d e rn
M o d e rn
sa n a t,
s a n a tın
daha önceki
n a tü r a liz m d e n
s a n a t ş e k ille r in d e n k e s in
kaçm a
e ğ ilim i
doğayı
o la ra k a y rılm a z .
r e d d e tm e k
a n la m ın a
g e lm e m iş tir. M o d e r n sa n a t, n a tü r a liz m d e n v e o p tik r e a liz m d e n u z a k la ş m a k la ,
d o ğ a y ı ta m a m ıy la in k â r e tm e y e d e ğ il, d o ğ a n ın g ö r ü n ü ş le rin in a rk a s ın d a b u lu n a n
ö z ü n ü , y a n i g e r ç e k d o ğ a y ı a ra ş tır m a y a y ö n e lm iştir. Ö z e llik le s o y u t san at, d o ğ a n ın
k a rş ıs ın d a g a y e t ö z g ü r, y a ra tıc ı v e e tk in b ir ta v ır ta k ın m ış tır 46.
D o ğ a ile b a ğ la rı b u k a d a r g ü ç lü y k e n b ile , a n la m a k iç in b a k ıld ığ ın d a c id d i
e le ş tir ile r a la n m o d e r n s a n a t iç in P ic a s s o ’n u n s ö z le r i ilg i ç e k ic id ir:
İ n s a n d o ğ a y ı is te r s e v s i n is t e r s e v m e s in , o n u n b ir a le tid ir . D o ğ a y a
k a r ş ı k o y a m a y ız , o in sa n la r ın e n k u d r e t lis in d e n d a h a g ü ç lü d ü r . O n u n la i y i
g e ç in m e y e m e c b u r u z . K e n d im iz e a n c a k b a z ı h ü r r iy e tle r v e r e b il ir i z ... H e r k e s
r e s m i a n la m a k is t iy o r , n iç in k u ş la r ın ş a r k ıla r ın ı a n la m a y a k a lk m ıy o r la r ?
N i ç i n g e c e y i , ç iç e k le r i, e tr a fın d a k i h e r ş e y i s e v m e k l e y e tin m iy o r la r d a r e s m e
g e li n c e , m u tla k a a n la m ç ık a r m a k is tiy o r la r ? ..47
2 0 . y ü z y ıl s a n a tı r e s m in y ü z e y in d e g ö r ü le n f o r m la r ın a n la ttığ ın d a n d a h a
ç o k , k e n d in i k e n d iy le ifa d e e d e n r e s m in , is te n e n in b iç im le r le , b iç im le r in d iz ilim i,
re n k le r i, g e o m e tr is i v e r itm iy le a ç ığ a ç ık a rıld ığ ı d i lle r o lu ş tu r m u ş tu r .
O lu ş tu r u la n b u d ille r, ü r e tic ile r i k e n d ile ri b u ş e k ild e ta n ım la m a s a d a 20 .
y ü z y ılın ilk y a r ıs ın a tu ta r lı b ü tü n v e a n la y ış la r ıy la is im le r in i y a z d ır a n N e o e m p r e s y o n iz m , P o s t-e m p r e s y o n iz m , F o v iz m , K ü b iz m , F ü tü r iz m , K o n s trü k tiv iz m ,
G e o m e tr ik S o y u t, E k s p r e s y o n iz m , B ir in c i D ü n y a S a v a şı s o n r a s ın d a D a d a v e
S ü rre a liz m , II. D ü n y a S a v a şı s o n r a s ın d a S o y u t E k s p r e s y o n iz m v e L ir ik S o y u t
a k ım la r ıd ır . B u a k ım la r ın y a d a b u r e s im le r i ü r e t e n s a n a tç ıla rın y a k la ş ım la r ın ı
46 J o s e p h - E m il e M u lle r , a.g.e., s. 17.
47 A k ta r a n : J o s e p h - E m il e M u l le r , a.g.e., s. 18.
29
b e lir le y e n
“ b iç im i
e le
a lış
ta r z la r ı” ,
“ r e n k le r i
ve
e tk ile r in i
k u lla n ış la r ı” ,
“ k o m p o z is y o n d ü z e n i o lu ş m a y a k la ş ı m la r a d ı r .
B u a k ım la rd a n N e o -e m p r e s y o n iz m , S e u r a t ( 1 8 5 9 - 1 8 9 1 ) v e S ig n a c ( 1 8 6 3
1935)
r e s im le r in d e
b ü tü n lü k le
fo rm u
küçük
e le
n o k ta la r ın
a lışla rı,
ya
b ü tü n le r i
da
f ır ç a
v u r u ş la rın ın
o lu ş tu r a n
te m e l
o lu ş tu rd u ğ u
ö ğ e le ri
re n k
d o k u n u ş la r ın ın , k e n d i b a ş la r ın a a n la m v e d u y g u a k ta r a b ile c e ğ in e o la n in a n c ı
y a n s ıtır.
P o s t-e m p r e s y o n iz m
C ezanne
( 1 8 3 9 -1 9 0 6 ) , G a u g u in ( 1 8 4 8 - 1 9 0 3 ) v e V a n
G o g h ( 1 8 5 3 - 1 8 9 0 ) ile b e r a b e r a n ılır. C e z a n n e ’ın r e s im s e l p r o b le m i n e s n e le r i
k a v ra m a , b u n la r ın f iz ik s e l v a rlık la rın ı g ö s te r m e v e a ra la r ın d a k i ç o k y ü z e y li
iliş k ile rle g e r ilim i o r ta y a k o y m a k tır. B u n u n s o n u c u o la r a k d a o r ta y a ç ık a n d o ğ a y ı
k ü r e , k o n i, k ü p v e s ilid ir b iç im le r iy le işle m e , r e s m e g e o m e tr ik r itm i g e tir m iş tir .
B u işle m e b iç im i tü m A v r u p a ’n ın 2 0 . y ü z y ıld a e tk ili o la c a k a n la y ış ın ı o lu ş tu r u r 48.
2 0 . y ü z y ılın e n e tk ili g r u p la r ın d a n b iri o la n F o v la r ı o lu ş tu r a n H e n r i M a tis s e
( 1 8 6 9 - 1 9 5 4 ), M a u ric e d e V la m in c k ( 1 8 7 6 - 1 9 5 8 ) v e A n d r e D e r a in ( 1 8 8 0 - 1 9 5 4 ) ,
r e s s a m la rın ın k u lla n d ık la r ı p a rla k v e ç o ğ u n lu k la d o ğ a lc ı o lm a y a n r e n k le r v e b u
r e n k le rin tu v a l ü z e r in d e h o y r a t v e k a b a b ir ş e k ild e s ü r ü lm ü ş o lm a s ı y ü z ü n d e n b u
is m i a lm ıştır. F o v iz m in b iç im v e r e n k a n la y ış ı, d a h a ç o k g ö s te rd iğ i f o r m la r ile
r e s m in d ili a ra s ın d a a ç ıy ı v u r g u la y a c a k b ir ş e k ild e y a n y a n a g e lm iş g ö r ü n e n d e n
ç o k y a ra ttığ ı e tk iy le ö n e m k a z a n ır. 2 0 . y ü z y ılın a d ı k o n m u ş ilk d ış a v u ru m c u
a k ım ı o la r a k ta rih e g e ç m iş o la n F o v la r ın ö z e lliğ i s o n d e re c e p a rla k v e z ıt r e n k le r in
a n ti- n a tü ra lis t k u lla n ım ıd ır . R e n k v e d o k u n u n ö n p la n d a o ld u ğ u b u r e s im le r d e
g e n e llik le m a n z a r a , n a tü r m o r t v e p o r tr e y le s ın ırlı o la n iç e r iğ in h e m e n h iç b ir
48 L y n t o n , a.g.e., s. 2 3 .
30
ö n e m i y o k tu r . Ö n e m li o la n r e s m in r e n k v e d o k u y o lu y la ik i b o y u tlu b ir y ü z e y
o ld u ğ u n u n v u r g u la n m a s ıd ır 49.
K ü b iz m , P ic a s s o ( 1 8 8 1 - 1 9 7 3 ) v e B r a q u e ’n in ( 1 8 8 2 - 1 9 6 3 ) y a ra ttığ ı y e n i
b iç im d ili a n la tıla n la r a b a k ıla c a k o lu r s a s a lt b ir y e n i a ra y ışı, ç a ğ c ılla r ıy la s ü r e n b ir
m ü c a d e le n in v e y a n ıt a ra m a n ın o r ta y a ç ık a r d ığ ı y e n i b ir b iç e m d ir 50. M a tis s e ’in
f ig ü r v e k o m p o z is y o n a n la y ış ı ile C e z a n n e ’ın d o ğ a ta s ım ın d a n k ö k le r in i alır.
Y a p ıla n b ir t ü r s o y u tla m a s tiliz e e tm e d ir.
F ü tü r iz m , İ ta ly a m e r k e z li b ir s a n a t a n la y ış ıd ır v e k a y n a ğ ın d a k ü b iz m in
b iç im d ilin i b a rın d ırır. H ız , ş id d e t v e k e n t y a ş a m ın ın m o d e r n in s a n ın s o r u n s a lı
o la r a k
g ö re n
F ü tü r is tle r ,
b ir
s a v a ş la r
d ö n e m in d e
o r ta y a
ç ık m ış,
s a v a ş ın
y ık ım ın d a n o lu ş a c a k d ü n y a n ın y e n i d e ğ e r le r in , in s a n lığ ın y e n i h a y a tla rı o ld u ğ u n u
s a v u n m u ş la r d ır. B u n a g ö r e h a y a tın h ız la v e a c ım a s ız c a s ü r d ü ğ ü m e tro p o lle r ,
m o d e r n o la n ın y a ş a n d ığ ı, o r ta y a ç ık tığ ı y e rd ir. 1 9 1 0 ’la r ın b a ş ın d a o r ta y a ç ık a n b u
a n la y ış , te m s ilc ile r in in
c id d i b ir k ıs m ın ın B ir in c i D ü n y a
S a v a ş ı’n d a
ö lm e s i
ü z e r in e e tk in liğ in i a z a ltır. A n c a k İ t a ly a ’n ın f a ş iz m y ı lla r ın d a F ü tü r is t s ö y le m ta m
a n la m ıy la s iy a s e tle ö r tü ş ü r v e b i r tü r u lu s a l s a n a t a n la y ış ı h a lin i alır.
K o n s tr ü k tiv iz m d e F ü tü r iz m g ib i u lu s a l b ir ü r e tim d ir. O r ta y a ç ık ışı 1 915
c iv a rı b ir ta r ih o ls a d a S o v y e t R u s y a ’n ın b ir d ö n e m r e s m i s a n a tı o lm u ş tu r .
N e s n e le r in u z a y b o ş lu ğ u n d a k e n d i y a p ıs a l s a ğ la m lık la rıy la d u r m a la rın ı te m e l a la n
a n la y ış , K ü b iz m v e F ü tü r iz m d e n b iç im s e l te m e lle r in i alır.
E k s p r e s y o n iz m te r im i, g e n e l o la r a k , ü s lu p la ş m a , ç a r p ıtılm a v e b iç im le r in
z o r la n a r a k y a lın la ş tır ılm a s ı a n la m ın d a k u lla n ılm ış tır 51. K a r ış ık lığ ın a r a ğ m e n , b u
49 A h u A n t m e n , a .g .e .,, s. 3 6 .
50 L y n t o n , a.g.e., s. 5 2 - 5 5 .
51 R ic h a r d , a.g.e., s. 2 3 .
31
ü slu p s a n a tç ın ın y a ş a m a k a rş ı iç te n g e le n te p k ile r in in o r ta y a ç ık a rılış ı o la r a k
b e lir g in le ş m iş tir ; r e s im s e l g e r e ç le r in v e b iç im le r in a b a r tılm a s ın d a n u z a k la ş m ış ; e n
d e r in iç s e l d u y g u la r ın a n la tım ın a d ö n ü ş tü r . E k s p r e s y o n is t re s s a m , k a y g ı, sık ın tı,
s in irlilik , c e h e n n e m k o r k u la r ı s a n a tın ın , k ıs a c a s ı b ir d e n b ir e k e n d iliğ in d e n o r ta y a
ç ık a n b ir y a r a tıc ılık b iç im in d e y a n s ıtıla n f a n te z i s a n a tın ın y a ra tıc ıs ı o lm u ş tu r .
R e s m in
y ö n te m i
ne
o lu r s a
o lsu n ,
d ışs a l
g e rç e k le r ,
b u n la r ın
iç e
y a n s ıy a n
g ö r ü n tü le r in in y a r a r ın a k u r b a n e d ilm iş le r d ir. B u te r im in g e n e l ö z e llik le r i, ç e ş itli
s ın ıf la n d ırm a la r ın
d u y g u la r ı,
k a p s a m ın a
c o şk u la r ı
ve
g ir m e le r i
g ü ç lü
is te k le r i
zor
o la n ,
iç in
b ir
buna
ç ık ış
k a rş ılık
b a s tır ılm ış
a ra y a n
r e s s a m la rı
s ın ıfla n d ırm a y a y a r a m ış tır 52.
A lm a n y a ’n ın
ilk
büyük
sanat
a k ım ı
o lm a s ı,
b u ra d a
özel
b ir
önem
a tfe d ilm e s in in y a n ın d a 53, e k s p r e s y o n iz m , tü m A v r u p a ’d a e tk in lik g ö s te r m iş b ir
s a n a t a k ım ıd ır. B ir in c i D ü n y a S a v a ş ı’n d a n ö n c e v e s a v a ş y ılla r ın d a e tk in liğ i
s ü r d ü r e n e k sp re s y o n iz m , h ız ın ın y a v a ş la d ığ ı 1 9 3 0 ’lu y ılla rın s o n la rın d a b ü y ü k b ir
ta r tış m a y a s a h n e o lm u ş v e m o d e r n d ö n e m in s a n a tın ın a rtık to p lu m v e s iy a s e tle
b e ra b e r
d ü ş ü n ü lm e s in d e n
başka
b ir
yol
o lm a d ığ ın ı
g ö s te r m iş tir 54.
Bu
ta r tış m a la r d a ile r i s ü r ü le n s a v la r, e sa s ın d a , y e n ilik ç iliğ in ( m o d e rn iz m ) ta r ih s e l
a n la m ı ü z e r in d e a ç ılm ış b ir ta r tış m a d ır 55.
1 9 1 4 , A v r u p a k ü ltü r h a y a tı iç in d e b ir b a ş la n g ıç tır . H o b s b a w m ’ın “ 1 9 1 4 ’te
n e re d e y s e h e r şey , “ m o d e r n iz m ” in g e n iş v e o ld u k ç a b e lir s iz g ö lg e s i a ltın d a
k e n d in e b ir y e r b u la b ilm iş tir; k ü b iz m , d ış a v u r u m c u lu k , f ü tü r iz m ; r e s im d e s a f
52 R ic h a r d , a.g.e., s . 7 - 2 3 .
53 F r e d r ic J a m e s o n , “ S u n u m I” , E s te tik v e P o litik a , A l k ı m Y a y ın la r ı, İ sta n b u l 2 0 0 7 , (s. 1 4
5 2 ) s. 2 2 .
54 B u k o n u d a k i p o l e m i k y a z ıl a r ı i ç i n b k z . E . B l o c h - G . L u k a c s - B . B r e c h t - W . B e n j a m in T . A d o r n o , E s te tik ve P o litik a , A l k ı m Y a y ın la r ı, İ sta n b u l 2 0 0 7 .
55 F r e d r ic J a m e s o n , “ S u n u m I” , s. 2 2 .
32
s o y u tla m a ; iş le v s e lc ilik v e m im a rid e s ü s le m e c ilik te n k a ç ış; m ü z ik te to n a lite n in
te r k e d ilm e si; e d e b iy a tta g e le n e k te n k o p u ş .” ş e k lin d e ifa d e e ttiğ i y ılla r ın a rd ın d a n
a v an g a rt
sa n a tı
ik i
yeni
b iç im s e l
y e n ilik
o ld u ğ u n u
s a v u n u r;
ilk i D a d a
ve
G e r ç e k ü s tü c ü lü k ’tü r ; ik in c isi ise K o n s tr ü k tiv iz m 56.
D a d a , d ü n y a s a v a ş ın a v e b u s a v a ş ı y a r a ta n to p lu m a v e b u to p lu m u n s a n a tın a
k a rş ı a c ılı a m a iro n ik b ir n ih ilis t p r o te s to o la r a k b iç im le n m iş tir 57. D a d a , 1 9 1 6 ’d a
Z ü r ih ’te d o ğ m u ş o la n s a n a t a k ım ıd ır. B ir in c i D ü n y a S a v a ş ı’n ın k a tlia m la r ın a v e
b u d a la lığ ın a d u y u la n n e f r e tte n d o ğ a n b u h a re k e t, ş o k e tk isi y a r a ta n ta k litle r le v e
a la y
e d e re k ,
te k n o lo jik
ile r le m e y e
k ö rü
k ö rü n e
b a ğ la n m a n ın
y ü z e y se lliğ in i,
A v r u p a to p lu m u n u n y o z la ş m a s ın ı, s a n a t to p lu m , g e le n e k , d in v e s a v a ş g ib i tü m
y e rle ş ik
d e ğ e r le r i
c e z a la n d ır m a k
p r o te s to
a m a c ıy la
yeni
e tm e k te y d i.
d e n e y se l
D ada
ifa d e
h a re k e ti
f o r m la r ı
y a ra tıc ı
b u lm a k
sa n a tı
iç in
çaba
g ö s te r m iş tir 58.
D a d a , s a n a ta k a rş ı d o ğ a n ın y a n ın d a d ır. D a d a y a g ö r e d o ğ a n ın a n la m ı y o k tu r ,
ö y le y s e s a n a tta d a a n la m o lm a m a lıy d ı. A n c a k D a d a c ıla r h e r n e k a d a r s a n a ta k a rş ı
o ld u k la r ın ı, g e le n e ğ i r e d d e ttik le r in i v e s a d e c e y o z la ş m ış b ir to p lu m la a la y e d ip
a ş a ğ ıla d ık la r ın ı if a d e e tm iş o ls a la r d a ç a lış m a la r ın d a f ü tü r iz m in g ö r s e l a lf a b e s in i
z e n g in le ş tir m iş le rd ir. K u ra l v e d o g m a la r d a n k u r tu lm a k s a n a tç ıy ı k e n d i g e r ç e ğ in e
y a k la ş tır m ış tır.
D ada
h a r e k e tin in
en
ö n e m li
ta r tış m a la r ın d a n
b iri
D a d a n ın
g e r ç e k te n d e s a n a ta k a rş ı o lu p o lm a d ığ ıd ır. B u ta r tış m a n ın s e b e b i D a d a c ıla r ın
g e n e l o la ra k s a n a t k o n u s u n d a f a z la e le ş tir e l o lm a la r ıy d ı. “ Y ü k s e k v e G ü z e l”
o ld u ğ u d ü ş ü n ü le n to p lu m la , 1. D ü n y a S a v a ş ı’n a n e d e n o la n n e d e o ls a a y n ı
56 E r ic H o b s b a w m , K ıs a 20. Y ü zy ıl 1 9 1 4-1 9 9 1 , S a r m a l Y a y ın la r ı, İ sta n b u l 2 0 0 2 , s. 2 2 2 .
57 E r ic H o b s b a w m , a.g.e., s. 2 2 3 .
58 A d i l B i l h a n A lt a y , “D a d a i z m ” , D e se n Y azıla rı, S . 1. H a z ir a n 2 0 0 4 .
33
to p lu m d u r .
1 9 1 6 ’d a s a n a t a ş ığ ı o lm a k , D a d a c ı la r için , k a tış ık s ız ik iy ü z lü lü k
d e m e k tir. D a d a c ıla r a g ö r e s a n a t d o la y lı y o ld a n d a o ls a s u ç lu d u r 59.
D a d a h a re k e ti ü z e r in d e n ş e k ille n e n g e r ç e k ü s tü c ü lü k , a la n ın ı “ sih ir, ra s tla n tı,
a k ıld ışılık , s im g e le r v e r ü y a la r a d u y u la n y e n i ilg iy le b ir lik te , p s ik a n a liz in a ç ığ a
v u rd u ğ u
k a d a r ıy la b ilin ç d ış ın ı te m e l a la r a k y e n id e n
c a n la n a n
im g e le m e
b ir
b a ş v u r u ” 60 o la r a k o lu ş tu r u r . Ö n e m li o la n tu ta r s ı z lı k ta n tu ta r lılık ü r e tm e k , a ç ık ç a
a k ıld ışı, h a tta im k a n s ız o la n d a n g ö r ü n ü ş te z o r u n lu b ir m a n tık ç ık a r m a k iç in , a k ılc ı
d e n e tim
s is te m le riy le
d e ğ iş ik liğ e
u ğ r a tılm a m ış
k e n d iliğ in d e n
im g e le m in
k a p a s ite s in i ta n ım a k tır . G e r ç e k ü s tü c ü lü k a v a n g a rd s a n a tla r ın r e p e r tu a r ın a sa h ic i
b ir k a tk ı o la r a k g ö r ü lm ü ş tü r 61.
2 0 . y ü z y ıl a n la tıla n la r ın y a n ın d a p e k ç o k sa n a tsa l a n la y ış a v e a n la tım a
ta n ık lık e tm iştir. B a tıy a ta ş ın a n d o ğ u v e d o ğ u y la ta n ış a n b a tı, y e r d e ğ iş tir m e le r ,
a ltü s t o la n e k o n o m ik y a p ıla r v e b u n a b a ğ lı d e ğ iş e n s o s y a l o lu ş u m la r , a m a e n ç o k
d a f iz ik s e l k o ş u lla r ı d e ğ iş tir e n sa v a ş la r, ta m a m e n d e ğ iş e n ik tid a r k a v r a m ın a g ö r e
y e n i b ir k o n u m la n ış b iç im i ü r e t e n i n s a n la r ... 2 0 . y ü z y ılın ilk y a rıs ın ı d ö n e m le r
h a lin d e in c e le m e n in y o lu s a v a ş la r ı b e lir le y e n o la r a k a lm a k , d ö n e m in to p lu m s a l
d u r u m u n u n d a a ç ık b ir ifa d e s id ir.
M o d e r n s a n a t y a d a m o d e rn iz m iç in d e g e r ç e k ü s tü c ü lü ğ e ö z e l b ir ö n e m
a tf e d e r e k , a sıl e tk isin i s in e m a g ib i y a y ılm a , g ö r ü lm e o la n a k la r ı ç o k d a h a g e n iş b ir
s a n a t a la n ın d a g ö s te r iş in i a v a n g a rd s a n a tla r d a b i r “ a b a r tılı” d a o ls a b ir d e v rim
o la r a k n ite le y e n H o b s b a w m , 2 0 . y ü z y ıld a s a n a tın to p lu m s a llığ ın a ş ö y le y a k la ş ır:
59 A d i l B i l h a n A lt a y , a .g .m .
60 E r ic H o b s b a w m , a.g.e., s. 2 2 3 .
61 E r ic H o b s b a w m , a.g.e., s. 2 2 4 .
34
( . . . ) B u d e v r im , ç ö k ü ş ü p a r ç a la r a a y r ıla r a k ifa d e e d ile n b ir d ü n y a n ın
önünde
henüz
h a k k ın d a
üç
g e r ç e k le ş t ir ilm iş ti .
şey
T u fa n la r
k a y d e d ile b ilir :
ç a ğ ın d a
avangard,
k ü ltü r ü n b ir p a r ç a s ı h a lin e g e ld i;
yaşan an
o ld u ğ u
bu
k a d a r ıy la ,
h iç o l m a z s a k ıs m e n
d e v r im
y e r le ş ik
g ü n d e lik h a y a tın
d o k u s u iç in d e ö z ü m s e n d i; v e - b e l k i d e e n ö n e m li s i- D e v r im Ç a ğ ı ’n d a n b e r i
y a ş a n a n h e r h a n g i b ir d ö n e m d e k i y ü k s e k sa n a tla r d a n b e l k i d e ç o k d a h a fa z la
d r a m a tik b ir b iç im d e s iy a s a lla ş t ı. V e g e n e , a s la u n u tm a m a lıy ız k i, b ü tü n b u
dönem
b oyun ca
b a tı
kam uoyunu
o lu ş tu r a n
k i tle le r in
b i le
zevk
ve
ilg ile r in d e n , b u k i tle le r in b ild ik le r i d ü z e y i a rtık a ş m ış o l s a d a , s o y u t la n m ış
d u r u m d a y d ı. 1 9 1 4 ö n c e s in e k ı y a s la b ir ö lç ü d e d a h a g e n i ş b ir a z ın lık d ı ş ın d a
ç o ğ u in s a n ın g e r ç e k t e n v e b i li n ç li o la r a k h o ş la n d ığ ı b ir ş e y d e ğ ild i.
Y e n i a v a n g a r d ın y e r le ş ik
s a n a t d a lla r ı i ç i n
ö n e m li h a l e g e ld iğ i n i
s ö y le m e k , o n u n k la s ik v e m o d a y a u y g u n o la n ı o r ta d a n k a ld ır d ığ ın ı id d ia
e tm e k
d e ğ il, b u ik is in t a m a m la n d ığ ın ı v e
k ü ltü r el m e s e l e l e r l e
c id d i b ir
ilg i n in k a n ıtı h a lin e g e ld iğ i n i ö n e s ü r m e k tir .62
Sonuç
o la ra k ,
20.
y ü z y ıld a
sa n a t,
ik i
b o y u tlu
b ir
yüzeyde
g ö r ü le n
f o r m la r ın a n la ttığ ın d a n d a h a ç o k , k e n d in i k e n d iy le if a d e e d e n b ir a n la y ış a u la ş m ış
v e n e y i a n la ttığ ın d a n ç o k n a s ıl a n la ttığ ın ın v u r g u s u y la d ü n y a y a y e n id e n b ir b iç im
v e rm e y e ç a lış m ış tır. B u n u n iç in k u lla n d ığ ı te m e l y ö n te m ise “ b iç im in a n a liz ” id ir.
19. y ü z y ılın b a ş ın d a n b e ri b ir ş e k ild e s iy a s a l y a ş a n tın ın b ir p a rç a s ı o la n
sa n a t, g ü n d e lik y a ş a m ın iç in e g irm iş tir.
A n c a k b u , a v a n g a rd
s a n a tın o r ta y a
ç ık ış ın d a s ö y le n d iğ i g ib i b ir s iy a sa l d ö n ü ş tü r ü c ü lü k a tf e d ile re k o lm a m ış tır . S a n a tı,
m ü z e v e g a le r ile rin s a lo n la r ın d a n d ış a rı ç ık a r ıp y a ş a m ın iç in d e ö z ü m s e te n , 100 y ıl
ö n c e k u r u la n “ b a rış iç in d e b e ra b e r c e y a ş a m a h a y a lle r i” n in y o k o lu şu , D a d a c ı s e rt
b ir ifa d e ile “D a h a d a k ö tü s ü , e ğ e r A lm a n e rk e k le ri, F r a n s ız la r ı v e R u s la r ı
s ü n g ü le riy le ş işle m e y e , sırt ç a n ta la r ın d a G o e th e ’n in k ita b ıy la g id iy o rla r s a , b u n u
s a n a t in s a n lığ ı a p ta l y e r in e k o y d u ğ u , in s a n la r ın d ü n y a y ı o ld u ğ u n d a n d a h a g ü z e l
62 E r ic H o b s b a w m , a.g.e., s. 2 2 5 .
35
b ir y e r o la r a k g ö r m e le r in e s e b e p o ld u ğ u iç in y a p ıy o r la r d ı” 63 d e m e le riy le , d ü n y a y a
o la n g ü v e n le r in i y itir m e le r iy le a n la ş ıla b ilir. 2 0 . y ü z y ıl s a n a tın a d a ir s ır a la n a n b u
a n la y ış la r ın y a ln ız r e s im v e h e y k e l g ib i p la s tik s a n a tla r a la n ın d a o lm a y ışla r ı,
m ü z iğ in , d a n s ın , e d e b iy a tın , ş iir in a m a ö z e llik le d e s in e m a n ın o lu ş tu r d u ğ u b ü tü n
b ir e n te lija n s iy a
iç in d e
d e ğ e r le n d ir ilm e s i v e to p lu m s a l
o la n a y a n s ım a s ı 20 .
y ü z y ılın ilk y a r ıs ın d a m o d e r n s a n a tın b e lir le y ic ile r in i o lu ş tu r m u ş la rd ır .
Y ü z y ıllık A v ru p a s a n a tın ın ç a ğ d a ş ı o la n O s m a n lı İ m p a r a to r lu ğ u v e T ü r k iy e
C u m h u r iy e ti d ö n e m le r i d e b u
s ü r e ç le r d e n e tk ile n m iş tir .
S a n a tç ıla r ım ız ın
19.
y ü z y ılın o r ta la r ın d a n itib a r e n A v r u p a ’d a a lm a y a b a ş la d ık la r ı s a n a t e ğ itim le ri,
g e liş tir d ik le r i g ö z le m le r, e d in d ik le ri iz le n im le r ile b u n la r ın s a n a tla r ın a y a n s ım a s ı
k a ç ın ılm a z d ır. Y a k ın c o ğ r a f y a la r ın , ta r ih s e l o la r a k g e ç ir d ik le ri e v re le r , to p lu m s a l
y a p ıla rın d a k i d e ğ iş im le r , d ü n y a y ı a lg ıla y ış v e m ü d a h a le e d iş le r i b ir b ir in d e n ç o k
fa r k lı o ls a d a d ü n y a n ın y e n i y a ş a m b iç im in e d a h il o lu şla rı, O s m a n lı g e n ç le r in in v e
c u m h u r iy e tin s a n a t h o c a la r ın ın , g e n ç
o la n la
ta n ış m a la rı,
a ra s ın d a
e v re n s e l
b u n la rı
b a ğ la r ın
s a n a tç ıla rın ın
s a n a tla r ın a
k u r u ld u ğ u ,
y a n s ıtm a la r ı
s a n a tın
s ü r e g e le n in d ışın d a , y e n i
iz le n m e k te d ir.
v a ta n s ız la ş m a y a
S a n a tla r
b a ş la d ığ ı
bu
d ö n e m d e a ld ık la r ı e ğ itim le d ö n e m in A v r u p a ’s ın ın s a n a tın ı ü lk e m iz e ta ş ım ış la r d ır.
A v ru p a
m o d ern
s a n a tın ın
y e n iy i
ta n ım la r k e n
k u lla n d ığ ı
b iç im
a n a liz i t ü r k
r e s m in in ile r le y e n y ılla r ın d a b a ş a t ö ğ e o lm u ş tu r.
63 A d i l B i l h a n A lt a y , a .g .m .
36
3.
M ODERN
SA N A T
VE
TÜRK
R E S İM
SA NAT I
İL E
E T K İL E Ş L E R İ
T ü r k r e s m in in ilk ö r n e k le r in i v e r m e s i 19. y ü z y ılın o r ta la r ın a d e n k g e lir. 18.
y ü z y ıld a n 19. y ü z y ıla u z a n a n b ir s ü re ç te O s m a n lı İ m p a r a to r l u ğ u ’n u n b a ş k e n ti
İ s ta n b u l’d a
yaşanan
b ir
d iz i
sanat
o la y ı,
A v ru p a
r e s im
sa n a tı
ile
b a ğ la r
k u r u lm a s ın ı sa ğ la r. O s m a n lı to p r a k la r ın a g e le n v e b u r a d a r e s im y a p a n B a tılı
r e s s a m la r , T ü r k r e s im s a n a tın ın o lu ş u m u n u h a z ır la y a n e tm e n le r a ra s ın d a ilk s ıra y ı
alır.
T ü r k r e s im
s a n a tın ın B a tılı a n la y ış ile ta n ış m a s ı, O s m a n lı ’n ın B a tı ile
a ra s ın d a k i g ü ç d e n g e le r in d e ğ iş m e s in in b ir s o n u c u o la ra k , B a tı v e s a r a y la r ıy la
e lç ilik le r 64 y o lu y la k u r u la n b a ğ ile o lm u ş tu r 65. B u d ö n e m e k a d a r B a tılı s a n a tç ıla r
O s m a n lı’d a k im i e tk in lik le r g ö s te r s e le r v e İ s ta n b u l v e B o ğ a z ’ın m a n z a r a la r ın ı
tu v a lle r in e v e g r a v ü r le r in e a k ta r s a la r d a , b u d ö n e m d e n so n r a k i ilg i, s a ra y ın
ira d e s in e g ir e r e k r e s m î b ir d u r u m a lm ış tır 66.
O s m a n lı’d a B a tı ile k ü ltü r e l iliş k ile r in o lu ş m a y a b a ş la d ığ ı s ü re ç o la r a k L a le
D e v r i ( 1 7 1 8 - 1 7 3 0 ) g ö s te r ilir. Y ir m is e k iz M e h m e t Ç e le b i’n in P a r i s ’e e lç i o la r a k
g ittiğ i 1 7 2 0 y ılı c iv a r ın d a h a z ır la n a n P a r is s e f a r e tn a m e s i, d ö n e m in F r a n s a ’sın ı
64 S ü r e k li d ip lo m a s i u y g u la m a s ı III. S e l i m d ö n e m in d e b a ş la m ış t ır . D a i m i T ü r k e lç il e r i, III.
S e l i m ’i n ta h ta g e ç m e s i n d e n s o n r a ö n c e L o n d r a v e P a r is o lm a k ü z e r e d iğ e r b ü y ü k d e v le t le r in
b a ş k e n t le r in e g ö n d e r ilm iş le r d i. D a h a ö n c e d a im i e l ç i g ö n d e r i l m e s i a d e ti y u k a r ıd a d a b e li r t il d iğ i
ü z e r e y o k tu .
65 1 7 2 0 ’d e III. A h m e t d ö n e m in d e P a r is ’e k a la b a lı k b ir h e y e t l e e l ç i o la r a k g i d e n Y ir m i s e k i z
M e h m e t Ç e le b i, v a k a n ü v is le r c e tu t u la n n o tla r ın d a n a n la ş ı l d ı ğ ı ü z e r e F r a n s a ’d a g ö r d ü k le r in i,
ö z e l l i k l e o ü l k e n i n y a p ı la r ın a , e ş y a la r ın ı, b i l g i d u r u m u n a d a ir p e k ç o k b i l g i g e tir m iş tir (M u s ta fa
C e z a r , S a n a tta B a tıy a A ç ılış ve O sm a n H a m d i, T ü r k iy e İ ş B a n k a s ı K ü ltü r Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 1 9 7 4 ,
s. 4 ).
66 1 6 . y ü z y ı l d a n itib a r e n O s m a n lı s a r a y ın ı v e to p r a k la r ın ı r e s i m l e m i ş s a n a tç ıla r la i l g i l i
a y r ın tıla r i ç i n b k z .
S e m r a G e r m a n e r - Z e y n e p İn a n k u r , O r y a n ta listle rin İ s ta n b u l’u, T ü r k iy e İş
B a n k a s ı K ü ltü r Y a y ın la r ı, İ sta n b u l 2 0 0 2 .
37
İL K
o p e ra
s a lo n la r ın ın
d e k o ra sy o n u n a
kadar
a y rın tılı
g ö z le m le r in i
O s m a n lı ’y a
ta ş ım ış tır 67. İ s ta n b u l’a d ö n d ü k te n s o n r a F r a n s a ’d a k i h a y a tı, b a ş ta V e r s a ille s o lm a k
ü z e r e P a r is d o la y la rın d a k i s a ra y b a h ç e le ri, F ra n s ız k r a lla r ın ın s a ra y y a ş a n tıs ı v e
tö r e n le r i a y rın tıla r ı ile a n la tılm ış tır . B u n d a n s o n r a O s m a n lı s a r a y ç e v r e s in d e
F ra n s ız
s a ra y y a ş a n tıs ın a k a rş ı d u y u la n ö z e n tin in y a n k ıla rı g ö r ü lm ü ş tü r . III.
A h m e t68 1 7 2 2 ’d e
S a d a b a d k a s ır la r ın ı y a p tır ır k e n
17. y ü z y ıld a F r a n s a ’d a v e
A v r u p a ’d a b ü y ü k g ü ç s a h ib i o la n X IV . L o u is ’n in s a r a y la r ıy la k ıy a s la n a b ile c e k
p la n la r h a z ırla tm ış, ö z e llik le f ıs k iy e li h a v u z la r ı v e e ş s iz b a h ç e le r i ile h a liç ta m b ir
z e v k v e se f a y e ri o lm u ş tu r . K a ğ ıth a n e k a s ır la r ı 18. y ü z y ıl b o y u n c a İ s ta n b u l’a
g e le n b ü tü n g e z g in le r in d ik k a tin i ç e k m iş v e ü n ü A v r u p a ’y a y a y ılm ış tır 69.
B u d ö n e m d e g e liş e n b ir d iz i k ü ltü r e l d ö n ü ş ü m d e s a n a t ç e v re le rin e b a k ış
a ç ısın ı d e ğ iş tir m iş tir . B u n u n e n b e lir g in g ö s te r g e le r in d e n b iri d e r e s im a la n ın d a
o lm u ş tu r . E lç ile rle b ir lik te g e le n v e P e r a ’d a ç a lış a n y a b a n c ı r e s s a m la r , ç e v r e n in
d e ğ iş im in d e e tk ilid ir. D a h a 17. y ü z y ılın s o n la r ın d a F r a n s ız e lç is i M . D e F e r io l ’u n
d e s te ğ iy le İ s ta n b u l’a y e rle ş e n r e s s a m V a n M o u r 70 b u n la r ın e n ö n e m lile rin d e n d ir .
Ö z e llik le İ s ta n b u l ’a g e le n y a b a n c ıla r ın h o ş u n a g id e c e k B o ğ a z iç i m a n z a r a la r ın ı,
d e ğ iş ik g iy s ili T ü r k k a d ın la r ın ı, III. A h m e t ’in s a ra y h a y a tın ı, d e rv iş te k k e le r in
r e s im le r in i v e g r a v ü r le rin i y a p a n V a n M o u r ’u n P e r a ’d a k i a tö ly e s in in İ s ta n b u l
s o s y e te s in in v e e lç ilik ç e v r e le r in in u ğ r a k y e ri o ld u ğ u b ilin m e k te d ir 71.
67 M u s t a f a C e z a r , a.g.e., s. 4 .
68 III. A h m e t , ( 1 6 7 3 - 1 7 3 6 ) . 2 3 . O s m a n lı p a d iş a h ıd ır . 1 7 0 3 - 1 7 3 0 y ı l l a r ı a r a s ın d a p a d iş a h lık
y a p m ış t ır .
69 G ü n s e l
R end a,
B a tılıla ş m a D ö n e m in d e
T ü rk R e s im
S a n a tı
1 7 0 0-1 8 5 0 , H a c e tt e p e
Ü n i v e r s i t e s i Y a y ın la r ı, A n k a r a 1 9 7 7 , s. 17.
70 V a n M o u r ’u n İ sta n b u l y ıl la r ın a a it b i l g i l e r i ç i n b k z . A u g u s t e B o p p e , X V III. Y ü zyıld a
B o ğ a z iç i R e s s a m la r ı (Ç e v . N e v i n Y ü c e l C e lb iş ) , P e r a Y a y ı n c ı l ı k , İ s ta n b u l 1 9 9 8 .
71 G ü n s e l R e n d a , a.g.e., s. 18.
38
A y rıc a L a le D e v ri b ü y ü k le r in in y a b a n c ı r e s s a m la r a p o r tre le rin i y a p tır d ık la r ı
d a b ilin m e k te d ir .
d e ğ iş ik lik le r e
Bu
ve
B a tı
d a III.
A h m e t d ö n e m in d e t o p lu m d a
s a n a tın a
k a rş ı
b e lir e n
h o şg ö rü y e
m e y d a n a g e le n
iş a r e t
e tm e k te d ir.
B ö y le lik le 18. y ü z y ıl b o y u n c a ü lk e y e g e le n b a tılı sa n a tç ıla rın , ü lk e d e g e liş e c e k
y e n i s a n a t b e ğ e n is in e ö n e m li k a tk ıla rı o l m u ş tu r 72.
E lç ilik le r
y o lu y la
A v r u p a ’y a
ta ş ın a n
O s m a n lı,
k ü ltü re l
m e r a k la r
ve
F r a n s a ’d a b a ş la y a n “ T u r q u ie r e ” m o d a s ı ile , p e k ç o k A v r u p a lı sa n a tç ı, O s m a n lıy ı
h iç
g ö rm e d e n ,
O s m a n lı
s a r a y ın ı
ve
b u rad a k i
y a ş a n tıy ı
a n la ta n
r e s im le r
ü r e tm iş le r d ir 73.
19. y ü z y ıld a s a ra y v e e lç ilik le r ta r a f ın d a n ç a ğ rıla n y a d a İ s t a n b u l ’u m e r a k
e d e n o r y a n ta lis t s a n a tç ıla r v e y a z a rla rın ilg isi, P e r a ’d a b ir ta k ım ö z e l a tö ly e le r in
o lu ş m a s ın d a ,
y e rli
ve
yabancı
s a n a tç ıla rın
b a ş la tılm a s ın d a v e d o la y ıs ıy la b ir ü s lu p
a ra s ın d a
yeni
d iy a lo g la r ın
b ir ik im in in b iç im le n m e s in d e y a ra r lı
o lm u ş tu r 74.
A v ru p a sa n a tı iç in d e b ir d ö n ü m n o k ta s ı o la n 19. y ü z y ıl, m o d e r n y a ş a m ın ,
m o d e rn
k u rd u ğ u
s a n a ta
d ö n ü ş m e s in e
ta n ık lık
e d e r.
A v ru p a
ilk k u r u la n b a ğ la r d a A v ru p a r e s m in in
r e s m iy le
T ü rk
s a n a tın ın
m o d e r n d ö n e m in i b a ş la ta n
k la s iz m v e r o m a n tiz m ile o lm u ş tu r . R e s im ö ğ r e n im i iç in A v r u p a ’y a g id e n v e
bundan
son ra
da
g id e c e k
o la n
her
kuşak,
A v ru p a
s a n a tın d a n
e d in d ik le r i
iz le n im le r i ü lk e le r in e ta ş ıy a c a k la r d ır.
Ş e k e r A h m e t P a ş a v e S ü le y m a n S e y y id B e y , T ü r k r e s m in ilk o lg u n B a tılı
r e s im le r in i v e r e n k u ş a k ta n d ır. P o rtr e , n a tü r m o r t, m a n z a r a g ib i tü rle r d e e s e r le r
72 G ü n s e l R e n d a , a.g.e., s. 18.
73 S e m r a G e r m a n e r - Z e y n e p İn a n k u r , a.g.e.,
74 K a y a Ö z s e z g i n , C u m h u riy e tin
s. 18.
75. Y ılın d a T ü rk R e sm i, İş B a n k a s ı K ü ltü r Y a y ın la r ı,
İ s ta n b u l T a r ih s iz , s. 1 3 - 1 4 .
39
v e r e n s a n a tç ıla r ç a lış m a la r ı ile T ü r k r e s m in e A v r u p a r e s m in in g ü n c e l d e ğ e rle r in i
ta ş ım ış la r d ır.
3 .1 . A k a d e m ik v e R o m a n tik E tk i
A k a d e m ik sa n a t, A v r u p a ’d a 17. y ü z y ıld a n 19. y ü z y ıla k a d a r e tk in o la n sa n a t
h a re k e tid ir. Ç e ş itli A v ru p a a k a d e m ile r in in e tk isi a ltın d a g e liş e n s a n a t h a re k e ti
o ld u ğ u s ö y le n m e s in e r a ğ m e n , ö z e llik le F r a n s ız G ü z e l S a n a tla r A k a d e m is i ( E c o le
b e a u x - a r ts ) ta r a f ın d a n e tk ile n e n s a n a tç ıla rı iş a r e t ed er.
A k a d e m ik sa n a t, h e m g ö r ü n ü ş h e m d e d ü ş ü n c e y a p ıs ı o la ra k a r is to k r a s in in
a n la y ış ın ı y a n s ıta n s o y lu b ir id e a l o la r a k b iç im le n m iş tir . B u id e a lin ilk e le r i;
e rd e m , m a n tık , s a ğ d u y u , a ğ ır b a ş lılık , ö lç ü lü lü k , k u r a lla r a b a ğ lılık , g ö r k e m lilik ,
d e n g e g ib i A n tik Y u n a n v e R o m a a n la y ış ın ı s im g e le y e n k a v ra m la r d ır.
17.
y ü z y ıld a
k la s iz m in
k u r u c u la r ın d a n
o la n
B o i le a u ’n u n 75 o lu ş tu r d u ğ u
d o k trin le r in te m e li şö y le d ir: “ S a n a t d o ğ a y ı ta k lit e tm e k tir ” . A m a b u r a d a sö z
k onusu
o la n
y a ln ız c a
in s a n
d o ğ a s ıd ır .
D oğayı
ta k lit
e tm e k
iç in
ik i
yol
iz le n m e lid ir: B ir in c is i e s k ile ri ö r n e k a lm a k , ik in c is i ise m a n tık v e sa ğ d u y u d u r .
D o la y ıs ıy la d o ğ r u o la n şey , b ir e y s e llik d e ğ il, a n c a k m a n tığ ın k a b u l e d e b ile c e ğ i
e v re n s e l b ir d o ğ r u d u r .
A k a d e m ik s a n a tta n k o p u ş u g e r ç e k le ş tir e r e k m o d e r n s a n a tın y o lu n u a ç a n 19.
y ü z y ıl A v r u p a ’s ın d a o lu ş a n , ilk c id d i h a r e k e t r o m a n tiz m d ir. R o m a n tiz m in k ö k le r i
1 7 8 0 y ılın a k a d a r u z a n ır. B u a k ım ın o lu ş u m u n d a F ra n s ız İ h tila li ( 1 7 8 9 ) s o n ra s ı
o lu ş a n h a r e k e tliliğ in , ö z g ü rlü k ç ü v e m illiy e tç i a k ım la r ın e tk isi b ü y ü k tü r . G iz e m
ve
y a p a y lık ta n
a rın m ış lığ ın
te m e lin i
o lu ş tu r d u ğ u
r o m a n tik
h a re k e t
iç in d e
75 N i c o l a s B o i l e a u - D e s p r e a u x ( 1 6 3 6 - 1 7 1 1 ) , F r a n s ız ş a ir v e e le ş tir m e n d ir .
40
b ilin m e y e n e , ta r ih e , ta r ih i o la y la r a , m ito lo jiy e v e k a h r a m a n lık h ik a y e le rin e , d o ğ a
v e e g z o tik u z a k ü lk e le re k a rş ı b ü y ü k b ir ilg i v a rd ır.
D u r a ğ a n lığ ın
y e rin e
h a re k e t
ve
e n e rji
g e çe rk e n
d e v a m lı
d e ğ iş e n
ve
e s r a r e n g iz b ir k a y n a k o la n d o ğ a g ö r ü n tü le r i b ü y ü k ö n e m k a z a n m ış tır. B u n u n
s o n u c u r e n k le r e v e d o ğ a n ın ış ığ ın a k a rş ı b ir y ö n e lm e o lm u ş v e N e o - k la s ik
a n la y ış ta k i d e n g e li k o m p o z is y o n
şe m a s ı k ı r ıla r a k y e r in e a s im e tr ik b ir e n e r ji
k u r u lu m u g e ç m iş tir.
K la s ik sa n a t, in s a n y a ş a m ın d a , in s a n k a lb in d e v e d o ğ a d a g e n e lle ş m iş v e
s ü re k li o la n d e ğ e r le r in a k ıl v e d is ip lin ile d ile g e tir ilm e s in i ö n g ö r ü r , te m e l ilk e
sa y a r; ışık , h u z u r v e d e n g e a ra r. B u n a k a rş ın r o m a n tik s a n a t d u y g u y a s e sle n ir,
ih tir a s ı k ö rü k le r , k iş iliğ i ö n e sü re r, a h e n k y e r in e h e y e c a n ı, id e a l g ü z e llik y e rin e
ifa d e y i, k a ra k te r in a b a r tıla r a k b e lir tilm e s in i te r c ih e d e r. G e n e llik le , d e ğ iş m e y e n ,
b e lir g in ş e y le r y e rin e b e lir g in o lm a y a n , s ü re k li d e ğ iş e n ş e y le r g e ç e rli sa y ılır.
R o m a n tiz m i g e le n e k s e l s a n a ta ilk b ü y ü k k a rş ı ç ık ış o la r a k n ite le m e m iz i
s a ğ la y a n , b u d ö n e m d e b a ş la y a n b ir h is s e tm e b iç im id ir. B a u d e la ir e 1 8 4 6 S a lo n u
iç in y a z d ığ ı b r o ş ü r d e R o m a n tiz m i ş ö y le ta n ım la r :
R o m a n tiz m s a n a t ç ın ın n e k o n u te r c ih in d e , n e d e g e r ç e k l iğ i b ir e b ir
k o p y a l a m a s ın d a y a ta r - r o m a n tiz m s a n a t ç ın ın h is s e t m e b iç im in d e d ir . O n la r
r o m a n tiz m i d ışa r ıd a a r a d ı, o y s a a n c a k iç e r id e b u lu n a b ilir d i. B e n im
iç i n
r o m a n tiz m g ü z e l l i ğ i n e n s o n , e n g ü n c e l ifa d e s id ir .
M u t lu lu ğ u a r a m a n ın n e k a d a r ç o k s a y ıd a a lış ı ld ı k b iç im i v a r s a , o
k a d a r ç o k g ü z e l l i k v a r d ır. İ le r le m e f e l s e f e s i b u n u ç o k n e t b iç im d e a ç ık la r ;
o n la r iç in m a n e v iy a t ı, a ş k ı, d in i, v b . a n la m a b i ç im le r i k a d a r ç o k s a y ıd a id e a l
o ld u ğ u n a
göre,
r o m a n tiz m
te k n ik
m ü k e m m e ll iğ e ,
ç a ğ ın
m a n e v iy a t ıy la
b e n z e ş e n b ir a n la y ış a d a y a n a c a k tır .
( . . . ) R o m a n t iz m v e m o d e r n s a n a t b ir v e a y n ı ş e y d ir - y a n i, s a n a tla r ın
iç e r d iğ i tü m a r a ç la r la ifa d e e d ile n iç t e n lik , t in s e lli k , r e n k , s o n s u z a d u y u la n
ö z le m .
41
O h a ld e , r o m a n tiz m i le ö n d e g e l e n v a iz le r i a r a sın d a a ç ık b ir ç e li ş k i
v a r d ır. R e n g in m o d e r n s a n a tta ç o k ö n e m li b ir r o l o y n a m a s ın d a ş a ş ıla c a k n e
v a r ? R o m a n t iz m k u z e y ’in o ğ lu d u r , k u z e y k o lo r isttir ; d ü ş le r v e p e r i m a s a lla r ı
s is in ç o c u k la r ıd ır . A t e ş li k o lo r is t le r in v a ta n ı İ n g ilte r e v e F r a n s a ’n ın y a r ıs ı
F la n d r e
s is le r in e
g ö m ü lm ü ş tü r ;
V e n e d ik
de
s u la r ın
a ltın d a d ır .
İspa ny ol
r e s s a m la r a g e li n c e , o n la r ın e tk is i r e n k te n d a h a ç o k k o n tr a s ta d a y a n ır.
B u n a k a r ş ılık g ü n e y n a tü r a listtir , ç ü n k ü d o ğ a o r a d a ö y l e g ü z e l v e
d u ru d u r k i, h iç b ir ş e y in
g ü z e li n i
y a r a ta m a z :
ö z le m in i ç e k m e y e n
orada,
sa n a t
a ç ık
in s a n , g ö r d ü k le r in d e n d a h a
h a v a d a d ır
-
b ir k a ç
yüz
fe r s a h
y u k a r ıd a y s a , s o n s u z u n d e r in lik le r in d e k a y b o lu p a t ö ly e d e y e n id e n k u r u la n
d ü ş le r , g r i u fu k la r iç in d e y i t e n d ü ş le m in b a k ı ş l a r ı . . . 76
19. y ü z y ıl F r a n s a ’s ın d a r o m a n tiz m in e tk isin i y e n i b o y u tla r la a n la m la n d ır a n
s a n a tç ıla r o r ta y a ç ık m a y a b a ş la m ış tır .
B a r b iz o n
O k u lu
F o n ta in e b le a u
r e s s a m la r ıd ır .
O rm an ı
k ıy ıs ın d a k i
Bu
s a n a tç ıla r e tk in lik le r in d e n b iri d e
1 8 30-1850
M a r lo tte ,
y ılla rı
C h a illy
a ra s ın d a ,
ve
B a r b iz o n
F r a n s a ’d a
k ö y le r in e
y e r le ş e n y a d a sö z k o n u s u k ö y le r d e d ö n e m d ö n e m k a la n m a n z a r a v e h a y v a n
r e s s a m la rı to p lu lu ğ u n a B a r b iz o n O k u lu d e n m e k te d ir . A k a d e m ik v e r o m a n tik
a n la y ış ta k i m a n z a r a re s m in i, ş a ta f a tlı v e y a p m a c ık lı ta r ih y a d a k a h r a m a n lık
k o n u la r ın d a n u z a k la ş tır m a v e m a n z a r a r e s m i s a n a tın ı y e n ile m e iste ğ i, 19. y ü z y ıl
b u r ju v a
s a n a tın a k a rş ı
ç ık a n
s a n a tç ıla rı
b ir
a ra y a g e tir m iş tir .
B a r b iz o n 'd a k i
" G a n n e B a b a " n ın h a n ın d a u z u n sü re k a la n v e o r a d a a te şli ta r tış m a la r a g ir iş e n b u
r e s s a m la r ın e n ta n ın m ış la r ı D a u b ig n y ( 1 8 1 7 - 1 8 7 8 ) , J e a n - F r a n ç o is M ille t ( 1 8 1 4 1 8 7 5 ), N a r c is s e V ir g ilio D ia z d e la P e n a ( 1 8 0 7 - 1 8 7 6 ) v e J u le s D u p r e (1 8 1 1 ? 1 8 8 9 ) ’dir. S ö z k o n u su r e s s a m la r , ö z e llik le d o ğ a n ın in c e le n m e s in e a ç ık y ü r e k li
y e n i b ir g ö z le m g e tir m e le r i a ç ıs ın d a n ö n e m lid ir le r .
76
C h a r le s B a u d e la ir e , M o d e r n H a y a tın R e s s a m ı (Ç e v . A l i B e r k t a y ), İ l e t i ş i m Y a y ı n l a r ı,
İ s ta n b u l 2 0 0 3 , s. 5 0 - 5 1 .
42
Ç a lış a n k ö y lü le r in y a d a h a y v a n la r ın c a n la n d ır ıld ığ ı g e r ç e k k ö y h a v a s ı
d u y u la n r e s im le rin d e k i n e s n e llik e ğ ilim i n e d e n iy le , b u r e s s a m la r , H o lla n d a lı
u s ta la r ın iz le y ic ile r i s a y ılırla r. B u r e s s a m la r ın y a p ıtla r ı, d o ğ a n ın d o ğ r u d a n v e
iç te n lik le in c e le n m e s in e d a y a n a n ilk a ç ık h a v a r e s im le r id ir.
T ü r k r e s im s a n a tın ın b a ş la n g ıç d ö n e m in d e a k a d e m ik v e r o m a n tik s a n a tın
e tk ile r i sa p ta n ır. N a t ü r a lis t77 o la r a k d a n ite le n d ir ile n b u s a n a tç ıla r, ö ğ r e n im le r i ile
p e k iş e n s a n a t a n la y ış la r ın ı, d o ğ a y ı a lg ıla m a v e y a n s ıtm a , a tm o s f e r y a ra tm a , k o n u
s e ç im i g ib i b a ğ la m la r la k e n d i ç a lış m a la r ıy la iliş k ile n d ir m iş le r d ir.
T ü r k r e s m in e
A v r u p a ’d a k i g ü n c e l
s a n a tı ta ş ıy a n T a n z im a t d ö n e m in d e
ö ğ r e n im g ö r m e k iç in P a r i s ’e g itm iş o la n b ir g r u p a s k e r i o k u l ö ğ re n c is id ir. İ lk i
1 8 3 6 ’d a ik in c is i 1 8 6 4 ’te o lm a k ü z e r e A v r u p a ’y a ö ğ r e n c i g ö n d e r ile n ö ğ r e n c ile r
a ra s ın d a s a n a t e ğ itim i a lm a k iç in g id e n le r v a rd ır. S a n a t e ğ itim i v e ö ğ r e n im i iç in
1 8 3 6 ’d a y u r t d ış ın a g ö n d e r ile n ilk ö ğ r e n c ile r İ b r a h im v e T e v f ik b e y le r , 1 8 4 0
s e n e s in d e
g e ri
d ö n e r le r 78.
1 8 6 4 ’t e
g id e n le r a ra s ın d a
Şeker A hm et P aşa
ve
S ü le y m a n S e y y id is im le r i y e r alır. B u y ılla r d a O s m a n H a m d i B e y d e P a r i s ’te
ö ğ r e n im in i
b a ş la y a n
s ü r d ü r m e k te d ir.
bu
s a n a tç ıla r,
A ynı zam an
d ilim in d e ,
A v r u p a ’d a k a tıld ık la r ı
a y n ı o k u lla r d a ö ğ r e n im e
a tö ly e le r v e
iz le d ik le r i
sanat
e tk in lik le r i ç e r ç e v e s in d e e d in d ik le ri b ilg ile r i s a n a tla r ın a y a n s ıta r a k z a m a n la r ın ın
77 N a tü r a l iz m , h e r ş e y i n o l d u ğ u g i b i b e t i m l e n m e s i b i ç i m i n d e o r ta y a ç ık m ış tır . N a tü r a l iz m
te r im i il k k e z
g ü z e lliğ i
ve
1 7 . y ü z y ı l d a k u lla n ı lm ış t ır . B u y ü z y ı l d a y a ş a y a n N a t ü r a li s t r e s s a m la r d o ğ a y ı,
ç ir k in liğ iy le
o ld u ğ u
g ib i
y a n sıtm a k ta
b ir le ş m iş l e r d i r .
1 8 3 0 'la r d a ,
d o ğ a n ın
tü m
y ö n l e r i y l e , o l d u ğ u g i b i b e t i m l e n m e s i g e r e k t iğ in i s a v u n a n İ n g i l i z J o h n C o n s ta b l e , F r a n s a 'd a k i
B a r b iz o n
O k u lu
ü z e r in d e
e tk is i
ile
yeni
A vrupa
N a t ü r a liz m in in
m anzara
r e s m in d e k i
te m s i lc il e r id ir . B u y ıl la r d a J e a n - B a p t is t e C a m il le C o r o t v e İ z l e n i m c i d ö n e m le r i ö n c e s i n d e A lf r e d
S i s l e y , C a m il le P is s a r r o v e C la u d e M o n e t d e N a t ü r a lis t y a p ı tla r v e r m iş l e r d ir . N a t ü r a li z m , k ı s a
ö m ü r lü b ir a k ım
o lm a k la b ir lik te G e r ç e k ç ili k 'in z e n g i n l e ş m e s i n i , y e n i k o n u l a r ın b u l u n m a s ın ı,
b i ç i m e ö n c e l i k t a n ı m a y a n v e y a ş a m a y a k ı n o la n b ir a n la tım ın g e l i ş m e s i n i s a ğ la m ış tır .
78 H a l i l E t h e m
E ld e m , E lv a h -ı N a k ş iy e K o le k s iy o n u
(Ç e v .
G ü lt e k in E li b a l) , M i l l i y e t
Y a y ın la r ı, İ sta n b u l 1 9 7 0 .
43
A v r u p a s a n a tç ıla rıy la d a b a ğ la r y a k a la m ış la r ıd ır 79. B u k u ş a k ta n Ş e k e r A h m e t
P a ş a 80 T ü r k r e s m i iç in d e ö z e l b ir y e r tu ta r.
3 .1 .1 .
Ş e k e r A h m e t P a ş a v e J e a n F r a n ç o is M ille t
Ş e k e r A h m e t P a ş a , O rm a n d a O d u n c u T u v a l Ü z e r i n e Y a ğ lı b o y a , 1 4 0 x 1 8 1 c m , M S G S Ü İ R H M
79 K . G ir a y , M a n z a r a , s. 1 3 3
80 Ş e k e r A h m e t P a ş a ,
1 8 5 5 ’t e
T ıb b iy e
M e k t e b i ’n i n r e s im
M e k t e b in e
1 8 4 1 y ı l ı n d a Ü s k ü d a r ’d a d o ğ m u ş tu r . G e r ç e k a d ı A h m e t A l i ’dir.
ve
1856
y ılın d a
H a r b iy e
M e k t e b in e
g id e r .
1 8 6 0 ’ta
H a r b iy e
ö ğ r e t m e n li ğ i b ö lü m ü n e a ta n ır. B ir a s k e r o la r a k p e k ç o k b a ş a r ı g ö s t e r e r e k
s ü r e k li r ü t b e s in i y ü k s e lt ir v e ç e ş i t l i g ö r e v le r d e b u lu n u r . S a n a tç ı, 1 8 7 3 y ı l ı n d a k e n d i e s e r le r in i
S u lt a n A h m e t S a n a y i M e k t e b in d e s e r g ile r . Ş e k e r A h m e t P a ş a ’n ı n k i i l k r e s im s e r g is i o la r a k k a b u l
e d ilir . 1 8 7 4 y ı l ı n d a Ç e m b e r lit a ş D a r ü lf ü n u n B in a s ın d a , 1 9 0 0 y ı l ı n d a d a P e r a P a l a s ’ta s e r g ile r a ça r.
5 M a y ı s 1 9 0 7 C u m a r te s i g ü n ü k a lp k r iz in d e n h a y a tın ı k a y b e tm iş tir .
44
J. F . M il le t , G rev ille Y olu, 1 8 5 5 , 7 1 ,5 x 9 1 ,5 c m , T u v a l Ü z e r i Y a ğ l ı b o y a , M u s e e d e s B e a u x A r t s /
R e im s - F ra n sa
Ş e k e r A h m e t P a ş a , s a n a ta d ü ş k ü n b ir p a d iş a h o la n A b d ü la z iz ç a lış m a la r ın ı
g ö r d ü k te n s o n r a o n u r e s im
e ğ itim i a lm a s ı iç in
1 8 6 1 -6 2 y ılla r ın d a P a r i s ’te k i
M e k te b - i O s m a n î’y e g ö n d e r ir 81. A h m e t A li, M e k te b - i O s m a n î ’y e d e v a m e d e rk e n
E c o le d e s b e a u x - A r ts (G ü z e l S a n a tla r O k u lu ) ’n d a J e a n - L e o n G e r ö m e 82 ( 1 8 2 4 1 9 0 4 ) v e L o u is B o u la n g e r ( 1 8 0 6 - 1 8 6 7 ) a tö ly e le r in e d e k a tılır.
81 M e k t e b - i O s m a n i P a r is ’e e ğ i t i m i ç i n g ö n d e r il e n g e n ç le r in d e r s le r i i z l e y e b i l e c e k l e r i b ir
d ü z e y e g e t ir il m e le r i v e d i s i p l i n a lt ın d a tu t u lm a la r ı i ç i n a ç ıl a n b ir o k u ld u r . Ö ğ r e t im k a d r o s u n u n
ç o ğ u n l u ğ u F r a n s ız la r d a n o lu ş a n b u o k u l
1 8 6 0 ’d a k u r u lm u ş v e
1 8 7 8 ’d e F r a n s a -P r u s y a s a v a ş ı
s o n r a s ın d a k a p a n m ış tır .
82 J e a n L e o n G e r o m e , 11 M a y ı s 1 8 3 4 ’d e F r a n s a ’n ın V e s o u l k a s a b a s ı n d a d ü n y a y a g e lm iş t ir .
Z a m a n ın e n ü n lü r e s s a m ı P a u l D e l a r o c h e ’e b ir t a v s i y e m e k t u b u i l e P a r i s ’e g i t m i ş v e 1 8 4 3 - 1 8 4 4
a r a s ın d a P a u l D e l a r o c h e i l e ç a lış m ış t ır . 1 8 4 4 ’d e P a r i s ’e d ö n m ü ş v e C h a r le s G l e y r e ’n i n a t ö l y e s i n e
k a tılır . K e n d i s i k l a s i k v e m i t o lo j ik k o n u la r a ç o k i l g i d u y a n b i r h o c a o l d u ğ u i ç i n G e r o m e d e a y n ı
ş e k i l d e e t k il e n ir v e ö z e l l i k l e t a b l o la r ın ın d e t a y lı o l m a s ı h u s u s u n d a y ö n l e n i r . A y n ı z a m a n d a O rta
D o ğ u b ö l g e s i n e d e ö z e l b i r i l g i d u y m a y a b a ş la r . 1 8 5 5 ’d e O s m a n lı to p r a k la r ın a 1 8 5 7 ’d e i s e M ı s ı r ’a
g i t m i ş v e b u r a la r d a y a p m ı ş o ld u ğ u t a b l o la r i l g i i l e k a r ş ı la n m ış v e k e n d i s i n e O r y a n t a lis t R e s s a m
k a r iy e r in i k a z a n d ır m ış tır . 1 8 6 8 y ı l ı n d a y e n i b ir O r ta D o ğ u tu r u n a ç ı k m ı ş v e b u s e f e r A r a p ç a d a
k o n u ş a b il i y o r o la r a k d o l a ş m ı ş v e b ir ç o k e s e r le r y a r a tm ış tır . 1 8 7 1 k ı ş ın d a O s m a n l ı ’y a , 1 8 7 3 ’te
C e z a y i r ’e ,
1 8 7 4 ’t e
H o l l a n d a ’y a ,
1 8 7 9 ’d a
te k r a r
O s m a n l ı ’y a ,
1 8 8 0 ’d e
M ı s ı r ’a,
1 8 8 1 ’d e
Y u n a n i s t a n ’a g i t m i ş v e d e v a m l ı s e y a h a t e tm iş tir . H a y a t ın ın s o n e v r e s in d e E m p r e s y o n is t r e s m e
ş id d e t le k a r ş ı ç ı k m ı ş v e h a tta b u k o n u d a b ir ç o k s k a n d a la s e b e p o lm u ş tu r . 1 0 O c a k
1 9 0 4 ’te
45
P a r i s ’te
k a ld ığ ı
y ılla r d a
N e o -K la s iz m ,
R o m a n tiz m
a k ım la rı
e tk is in i
s ü r d ü r ü rk e n C o u r b e t v e M ille t g ib i g e rç e k ç i r e s s a m la r d a v a rd ır. B a r b iz o n o k u lu
r e s s a m la rı
o la n
D a u b ig n y ,
D ia z ,
C a m ille
C o r o t,
P ie rr e
E tie n n e
T h eo d o re
R o u s s e a u ( 1 8 1 2 - 1 8 6 7 ) o r m a n la r a g irip a ç ık h a v a d a d o la ş m ış, n o tla r a lıp e s k iz le r
y a p m ış la r v e d o ğ a y ı y ü c e lte n r o m a n tik m a n z a r a la r r e s m e tm iş le r d ir.
Ş e k e r A h m e t P a ş a a ld ığ ı a k a d e m ik e ğ itim e r a ğ m e n k e n d in i B a r b iz o n O k u lu
r e s s a m la r ın a d a h a y a k ın h is s e ttiğ in i J e a n F r a n ç o is M ille t r e s im le r iy le b e n z e r b ir
a n la y ış la y a p tığ ı r e s im le r in d e n a n la ş ılm a k ta d ır.
O rm anda O duncu r e s m in d e o r m a n ın g iz i v e a ğ a ç la r r o m a n tik b ir ış ık la
v e rilm iş tir . M is tik b ir a tm o s f e r in h a k im o ld u ğ u v e d o ğ a n ın y ü c e ltild iğ i titiz b ir
ç a lış m a ö r n e ğ i o la n k o m p o z is y o n d a z a m a n d u r m u ş g ib id ir. O rm anda O duncu,
J o h n B e r g e r ’ın k a fa s ın ı k u r c a la y a n , ü z e r in e y a z ı y a z m a s ın a n e d e n o la n re s im d ir.
J o h n B e rg e r , y a z ısın d a : “ ...D a h a b a k a r b a k m a z b e n i ilg ile n d ir m e y e v e a k lım ı
k u r c a la m a y a b a ş la d ı b u re s im . A s lın d a b ilm e d iğ im b ir r e s s a m ı ta n ım a m a y o l
a ç m a s ı d e ğ il, r e s m in k e n d is iy d i b u ilg in in k a y n a ğ ı.” 83 d e r.
B e rg e r , y a z ıs ın d a
r e s m in n e d e n b u k a d a r in a n d ırıc ı o ld u ğ u v e Ş e k e r A h m e t P a ş a ’n ın b u r e s m i n a s ıl
o lu p
da
b ö y le
y a p a b ild iğ i
s o r u la rın d a n
y o la
ç ık a r.
Ş e k e r A h m e t P a ş a ’n ın
r e s m in d e k i re n k le rin , b o y a d o k u s u n u n , to n d e ğ iş ik lik le r in in b ir R o u s s e a u ’y u , b ir
C o u r b e t’yi, b ir D i a z ’ı a n ım s a ttığ ın ı s ö y le r v e ilk b a k ış ta , e m p r e s y o n iz m ö n c e s i
d ö n e m e a it, tip ik b ir A v ru p a r e s m i o la r a k g ö r ü le n , a n c a k r e s im d e b i r a ğ ır b a ş lılığ ın
o ld u ğ u n u v e b u a ğ ır b a ş lılığ ın g id e r e k b ir ö z e lliğ e d ö n ü ş tü ğ ü n ü d e e k le r. B e r g e r ,
b u r e s m in p e rs p e k tif in i s o r g u la m a y a b a ş la r . “R e s m in p e rs p e k tif in d e , o d u n c u v e
k e n d i s i n i s a b a h s a a tle r in d e R e m b r a n d t’ı n v e k e n d i t a b lo s u n u n d ib in d e ö l ü o la r a k b u lm u ş la r d ır .
J e a n L e o n G e r o m e z a m a n ın ın e n p o p ü le r v e ü n lü O r y a n t a lis t r e s s a m ıd ır .
83
J o h n B e r g e r , “ Ş e k e r A h m e t P a ş a v e O r m a n ” , Ç e v . C e v a t Ç a p a n , P D ü n y a S a n a tı D e r g is i,
S .3 4 , Y a z 2 0 0 4 , s .1 2 4
46
k a tır ıy la r e s m in sa ğ ü s t k ö ş e s in d e k i o r m a n ın s ın ır ç iz g is i a ra s ın d a v a r o la n iliş k id e
k e n d in i h is s e ttir e n o ld u k ç a b e lir g in v e in c e b ir ö z e llik b u . S ın ır ç iz g is in in h e m
o rm a n ın e n u z a k k ö ş e s i o ld u ğ u n u , h e m d e u z a k t a k i a ğ a c ın ( b ir k a y ın a ğ a c ı b e lk i)
r e s im d e b iz e e n y a k ın g ö r ü n e n n e s n e o ld u ğ u n u g ö r ü y o r su n u z . A y n ı z a m a n d a
b iz d e n u z a k la ş a n v e b iz e y a k la ş a n b ir a ğ a ç b u .” 84 Ş e k e r A h m e t P a ş a ’n ın O rm anda
O duncu r e s m in in A v r u p a ’n ın g ü n c e l r e s im a n la y ış ıy la k u r d u ğ u b a ğ ı ta n ım la r k e n
J e a n F r a n ç o is M ille t’in r e s im le r i b iz e y a rd ım c ı o lu r. Ö r n e ğ in M i lle t ’n in G raville
Yolu isim li r e s m i d e Ş e k e r A h m e t P a ş a ’n ın r e s m in d e o ld u ğ u g ib i b ir m is tik d o ğ a
o rta m ıd ır. D o ğ a y a m is tik g ö r ü n ü m ü n ü k a ta n a k ş a m ü z e r in in y a y g ın ış ığ ıd ır. H e r
n e s n e a ç ık ç a g ö r ü n m e m e k te , g ö lg e le r in
a ltın d a k a la n ta r a fla r ıy la , g ö lg e le r in
o lu ş tu rd u ğ u b a ş k a u z a m , Ş e k e r A h m e t P a ş a ’d a d a ö r n e ğ i g ö r ü le n b ir p e rs p e k tifle
d ü ş s e l b ir m e k a n a lg ıs ın a y o l a ç m a k ta d ır.
Ş e k e r A h m e t P a ş a ’n ın d iy a g o n a l h a tla rla k u r d u ğ u k o m p o z is y o n a k a rş ılık ,
M ille t, d ü ş e y a la n la rla k u r u ş u ; Ş e k e r A h m e t p a ş a ’d a a ğ a ç la r ın b ü y ü k lü ğ ü v e
g ö r k e m i a ltın d a e z ile n f ig ü rle re k a rş ılık , M i l le t ’d e e k s e n e y e rle ş tir ilm iş fig ü r le r ,
Ş e k e r A h m e t p a ş a ’n ın g ö z le m le d iğ in i d ü ş ü n d ü r e n b u s a n a t a n la y ış ın a k a ttığ ı
k e n d i y o r u m u o la r a k d ü ş ü n ü le b ilir .
84 h t t p : / / w w w . s a n a lm u z e .o r g /r e t r o s p e k t if /
47
3 .1 .2 .
S ü ley m a n S e y y id B e y v e A le x a n d r e C a b a n e l
S ü le y m a n S e y y i d B e y , G e n ç K ız P o rtre si,
1321
( 1 9 0 5 ) K a ğ ı t / R e n k li K a le m , 5 2 x 4 0 c m .,
T ü r k iy e İ ş B a n k a s ı K o l e k s i y o n u
A le x a n d r e C a b a n e l, P o r tr a it O f Y o u n g L a d y , T u v a l ü z e r in e y a ğ l ı b o y a , 1 2 7 x 7 8 c m , F o r m e r ly i n
th e C o l l e c t i o n o f F r e d a n d S h e r r y R o s s
S ü le y m a n S e y y id B e y 85, T ü r k r e s m in in ö n c ü isim le r in d e d ir. T ü r k r e s m in d e
d a h a ç o k n a tü r m o r tla rıy la a n ılır. B u d a a s lın d a y a n ın d a 9 y ıl ç a lış tığ ı h o c a s ı
85
1 8 4 2 ’d e d o ğ m u ş tu r . İ d a d i v e H a r b iy e ’d e i k e n y a p t ı ğ ı k a r a k a le m v e s u lu b o y a e tü tle r i il e
h o c a l a r ı S c h r a n z v e K e s ’i n d ik k a t in i ç e k m i ş t i r .1 8 6 2 ’d e P a r is ’t e a ç ı l a n M e k t e b i O s m a n i y e ’y e
S e y y i d B e y d e i l k t a le b e le r a r a s ın d a k a t ıl m ış v e b u o k u ld a e ğ i t i m g ö r m ü ştü r . B u o k u lu n 1 8 7 5 ’te
k a p a n m a s ın d a n s o n r a d ö n e m in ü n lü h o c a la r ın d a n r e s s a m A le x a n d r e C a b a n e l’i n ( 1 8 2 3 -
1889)
a t ö l y e s i n e g ir e r e k b u r a d a 9 s e n e ç a lı ş t ık t a n s o n r a İ s t a n b u l’a g e r i d ö n m ü ş tü r . S ü le y m a n S e y y id
1 8 7 5 ’d e P a r i s ’t e n g e r i d ö n d ü k te n s o n r a H a r b iy e M e k t e b i r e s im ö ğ r e t m e n li ğ in e t a y in e d il m iş ,
a n c a k o k u lu n d i ğ e r r e s i m ö ğ r e t m e n i o la n Ş e k e r A h m e t P a ş a i l e P a r i s ’t e k i ö ğ r e n c il ik le r i d ö n e m in d e
b a ş la y ıp g id e r e k b ü y ü y e n s a n a t y a k la ş ı m la r ı k o n u s u n d a k i fi k ir a y r ılık la r ı n e d e n i i l e b u r a d a k i
g ö r e v in d e n is tifa ed e r e k
1 8 8 0 ’d e K u l e l i A s k e r i İ d a d i’s i n e g e ç m i ş t i r .1 8 8 4 y ı l ı n d a i s e A s k e r i
T ıb b ıy e İ d a d is i r e s im ö ğ r e t m e n li ğ in e g e ç e r e k , 1 9 1 0 s e n e s i n e k a d a r 2 6 s e n e b u o k u ld a s a n a t h a y a tı
y a ş a m ı ş v e ç e v r e s i n e y a ş a tm ış t ır . M ir a la y lı k r ü tb e s in e k a d a r y ü k s e lm iş t ir . A s k e r i m e k te p l e r d e
t o p la m o la r a k 3 6 y ı l h o c a l ı k y a p m ış t ır . B u n e d e n i l e s u b a y la r v e d o k to r la r a r a s ın d a i y i ta n ın a n b ir
s a n a tç ıd ır . Ü s k ü d a r N u h K u y u s u ’n d a b ü y ü k a h ş a p b ir e v d e o tu r m u ş; Ç a m lıc a , K ıs ı k l ı , B u l g u r lu ,
H e k im b a ş ı,
D u d u ll u ,
K a y ış d a ğ ı,
A le m d a ğ ı,
Fenerbahçe
g i b i y e r le r
onun
iç in
e s in
kaynağı
o lm u ş tu r . S e y y i d B e y d e H o c a A l i R ı z a g i b i m a d d i d ü ş ü n c e le r d e n d a im a u z a k o l m u ş v e s a n a tın
48
A le x a n d r e
C a b a n e l86’d e n
a y rıla n
ta r a f ı,
b ir
O s m a n lı
o la r a k
f ig ü r d e n
uzak
d u r u ş u n u g ö s te r ir . S ü le y m a n S e y y id B e y ’in b ilin e n p o r tr e s i n e re d e y s e y o k tu r 87.
A n c a k T ü r k iy e İ ş B a n k a s ı K o l e k s iy o n u ’n d a b u lu n a n G enç K ız P ortresi b iz e
S ü le y m a n S e y y id B e y ’in f ig ü re y a k la ş ım ı k o n u s u n d a f ik ir v e rir.
B u r e s m in iz le r in i a r a m a k için , k ö k e n i R a f a e ll o ’n u n ( 1 4 8 3 - 1 5 2 0 ) M e ry e m
r e s im le r in d e
y a ra ttığ ı
b iç im s e l
d e ğ e r le r in
d e v a m ın ı
b e lir le y e n ,
A le x a n d r e
C a b a n e l’d e n b ir ç o k p o r tre s i iç in d e n s e ç ile n ö r n e ğ in P o rtra it O f Y o u n g L a d y isim li
r e s im o lm a s ın ın n e d e n i ise f ig ü r le rin y ü z le r in d e k i m a s u m a n e ifa d e n in o r ta k lığ ıd ır.
m a n e v i z e v k l e r i i ç i n y a ş a m ış tır . P e r te v B o y a r ’a g ö r e , h a k e t t iğ i m a a ş la r ı t a h s il e d e b i l m e k i ç i n
u z u n sü r e e m e k v e r d i ğ i d e ğ e r li e s e r le r in i z a m a n ın il e r i g e le n le r in e h e d iy e e t m e k z o r u n d a k a la r a k
m a ğ d u r d a o l m u ş v e h a y a tta ik e n y a p ıt la r ın d a n d o la y ı h i ç b ir m a d d i y a r a r e ld e e d e m e m iş tir .
1 9 1 3 ’t e v e f a t e tm iş tir ( S e l i m P e r te v B o y a r , O s m a n lı İ m p a r a to r lu ğ u v e T ü r k iy e C u m h u r iy e ti T ü r k
R e s s a m la r ı, J a n d a r m a B a s ı m e v i , A n k a r a 1 9 4 8 , s. 4 2 - 4 4 ) .
86
A le x a n d r e
C abanel
(2 8
E y lü l
1 8 2 3 -2 3
O cak
1 8 8 9 ),
F r a n s ız
ressam .
C a b a n e l,
M o n t p e lli e r 'd e d ü n y a y a g e l d i . T a r ih i, k l a s i k v e d in i k o n u la r d a a k a d e m ik s t ild e t a b l o la r y a p tı.
A y r ıc a , p o r tr e r e s s a m ı o la r a k ü n le n d i . D ic c io n a r io E n c ic lo p e d ic o S a lv a ta g ö r e L 'a rt p o m p i e r 'in e n
ö n e m l i t e m s i l c i s i v e III. N a p o ly o n 'u n fa v o r i r e s s a m ıy d ı. O n y e d i y a ş ı n d a y k e n P a r is 'te k i G ü z e l
S a n a tla r O k u lu 'n a g ir d i. F r a n ç o is - E d o u a r d P i c o t i l e ç a l ı ş a n r e s s a m P a r is S a l o n u 'n a il k k e z 1 8 4 4
y ı l ı n d a k a b u l e d i ld i. P r ix d e R o m e 'u i s e
1 8 4 5 y ı l ı n d a 2 2 y a ş ın d a y k e n k a z a n d ı.
1 8 6 3 y ılın d a
e n s t it ü y e ü y e o la r a k s e ç i l d i v e a y n ı s e n e G ü z e l S a n a tla r O k u lu 'n d a p r o f e s ö r o la r a k ç a lı ş m a y a
b a ş la d ı . 1 8 6 5 , 1 8 6 7 v e 1 8 7 8 y ıl la r ın d a P a r is S a l o n u 'n d a B ü y ü k O n u r M a d a ly a s ı 'n a la y ık g ö r ü ld ü .
P a r is
S a lo n u
ile
y a k ın
iliş k is in i h er z a m a n
sü rd ü rd ü .
Ç o ğ u n lu k la j ü r is in e
s e ç ild iğ i
s e r g id e
ö ğ r e n c il e r in in y ü z l e r c e t a b lo s u s e r g il e n d i. 1 8 6 3 y ıl ın d a , W i l l i a m - A d o l p h e B o u g u e r e a u i l e b ir li k te
iz le n im c iliğ in
ön cü sü
o la n
ressam
E douard M an et v e
d i ğ e r le r in in ta b l o la r ın ı
S a lo n 'a k a b u l
e t m e m e s i R e d d e d il e n le r S a lo n u 'n u n k u r u l m a s ı n a s e b e p o ld u .
87 B u i z l e n i m e E c z a c ı b a ş ı S a n a l M ü z e s i ’n d e a ç ı l a n S ü le y m a n S e y y i d r e t r o s p e k t if s e r g is in in
k a t a lo g u n d a H a ş im N u r G ü r e l k a r ş ı ç ık a r v e d u r u m a a ç ı k l ı ğ ı ş u s ö z l e r i y l e d i l e g e tir ir ; "... S e y y id
B e y d e n g ü n ü m ü z e kala n, ç e şitli m ü ze v e ö z e l k o le k s iy o n la r d a ve m ü z a y e d e k a ta lo g la r ın d a
r a s tla d ığ ım ız y a p ıtla r ın b ü y ü k ç o ğ u n lu ğ u n u n m e yv a la rı, ç iç e k le ri ve g ü n lü k e şy a la rı k o n u a la n
n a tü r m o r tla r olm ası, g ü n ü m ü z d e k e n d is in in y a ln ız c a bu a la n d a re s im ü re ttiğ i y a n lış iz le n im in i
y a r a tm ış tır . N e v a r ki b u n u n b ö yle o lm a d ığ ın ı, re ssa m ı a tö ly e sin d e ç a lışırk e n g ö s te r e n f o t o ğ r a f
be lg e le m e k te d ir. B u fo to ğ r a fta iki k a d ın p o rtre si, b ir y a ta n ç ıp la k kad ın , te k a ğ a ç la ra o d a k la n a n
3 -4 m a n z a r a r e sm i n e t o la r a k se ç ile b ilirle rk e n ,
o rta lık ta h iç b ir m e y v a v e y a ç iç e k re sm i
g ö rü le m e m e k te d ir . ”
49
S ü le y m a n S e y y id B e y ’in d e s e n in in k im i a n a to m ik ç ö z ü m le d iğ i b e lirle n ir.
A s k e r i o k u lla r d a a tö ly e d ü z e n i v e m o d e l k a r ş ıs ın d a ç a lış m a y a p ılm a d ığ ı g ö z
ö n ü n e a lın d ığ ın d a n , P a r is e ğ itim in d e n g e tir d iğ i f ig ü r a n la y ış ıd ır. S ü le y m a n S e y y id
B e y ’in f ig ü rü n e id e a l b ir g ü z e llik a n la y ış ı y ü k le d iğ i a ç ık tır. F ig ü r ü n b a k ış v e
d u r u ş u n d a k i m a s u m , u ta n g a ç ta v ır, y ü z h a tla r ın ın k la s ik r e s im s a n a tın ın g e liş m e s i
iç in d e g e n ç k ız b iç im le m e s in in a n la y ış ı iç in d e k i id e a l o la n g ü z e lliğ e y a k la ş m a s ı
b u n u o r ta y a k o y a r.
S ü le y m a n
S e y y id
B e y ’in
n a tü r m o r tla r ın d a
da
ö r n e k le y e n r e s im s e l d e ğ e rle r e r a s tla n ır . K la s ik r e s im
k la s ik
r e s im
a n la y ış ın ı
a n la y ış ın ın g e r ç e k ç iliğ e
y a k la ş a n v e o n a k a y n a k lık e d e n n e s n e y e v e f ig ü r e y a k la ş ım ı, b ir O s m a n lı
re s s a m ın ın , T ü r k k ü ltü r ü n ü n v e r e s m in g e le n e k le r i ç e r ç e v e s in d e B a tılı b ir a n la y ış ı
o r ta y a k o y u ş u n u b e lg e le r .
3 .2 . O r y a n ta lis t E tk i
N a p o ly o n ’u n 1 7 8 9 y ılın d a y a p tığ ı M ıs ır se fe ri, b a tın ın d o ğ u y a y e n i b ir g ö z le
b a k m a s ın a n e d e n o lm u ş v e tü m s a n a t d a lla r ın d a d o ğ u n u n g iz e m li y a ş a m ı v e
z e n g in
k ü ltü r e l
m ir a s ı
s a n a tç ıla rın
ilg i
a la n ın ı
o lu ş tu rm u ş tu r .
Y a z a r la r
ve
r e s s a m la r d o ğ u n u n to p r a k la r ın a g i tm e k v e b u e s in le r i y a p ıtla r ın a ta ş ım a iste ğ i
d u y m u ş la r d ır. O s m a n lı to p r a k la r ın d a k i s e y y a h la r ın s a y ıs ın d a a rtış o lu r. S a n a tç ıla r
y a z a r la r ın k a le m in d e a n la tıla n d o ğ u y u r e s im le m e y e b a ş la r la r . L o r d B y r o n ’u n
T ü r k E p ik le r i v e V i k t o r H u g o ’n u n L e s O r i e n t a le s ’i g ib i k ita p la r a r tm a y a v e
s a n a tç ıla ra e s in k a y n a ğ ı o lu ş tu r m a y a b a ş la m ış tır .
50
B u y ılla r d a P a r i s ’te h u k u k ö ğ r e n im in i s ü rd ü r ü rk e n k a tıld ığ ı r e s im d e rs le r i
ile o r y a n ta lis t r e s im le r y a p a n O s m a n H a m d i B e y 88, T ü r k r e s m in e o r y a n ta liz m in
e tk ile r in i
g e tirir.
A y rıc a
T ü rk
r e s m in d e
f ig ü r e
y ö n e lik
ilk
ç a lış m a la r
da,
O s m a n lı’n ın te k r e s m î g ü z e l s a n a tla r o k u lu o la n S a n a y i-i N e f is e - i M e k te b - i A li-i
Ş a h a n e ’n in a ç ılm a s ın ı s a ğ la y a r a k T ü r k r e s m in in d isip lin e l b ir y a k la ş ım la B a tılı
ç a ğ d a ş la r ın ı y a k a la m a s ı d a O s m a n H a m d i B e y ile b e r a b e r o lm u ş tu r .
O sm an
H am di
B ey,
b ire y s e l
ü slu b u n u n
b e lir m e
a ş a m a s ın d a ,
P a r i s ’te
ö ğ r e n im g ö r d ü ğ ü h o c a la r ın v e a tö ly e le r in e tk is iy le o r y a n ta liz m e y ö n e lir. B a tılı
r e s s a m la r ın , D o ğ u n u n e g z o tik d ü n y a s ın a a ç ıla n tu v a lle r in e k a rş ın O s m a n H a m d i
B e y , k e n d i to p lu m u n u n y a ş a m
ö z e llik le r in e ilişk in , b ild iğ i v e h a tta y a ş a d ığ ı
d e ğ e r le r i y o r u m la y a n b ir ç iz g id e o r y a n ta lis t d e ğ e r le r i y a n s ıta n y a p ıtla r im z a a ta r.
B u y a k la ş ım la d a B a tın ın o r y a n ta lis t e ğ ilim li y a p ıtla r ın d a n a y r ıla n d e ğ e r le r e
u la ş ır.
O sm an
H a m d i ’n in
r e s im le r in d e
o r y a n ta liz m in
genel
d u y a rlığ ı
g ö z le m le n irk e n , k o m p o z is y o n la r iç in e k a tıla n m im a ri d e ğ e r le r v e g iy s ile r d ik k a t
ç e k ic id ir. T ü rb e le r in iç m e k a n la r ı, c a m ii m e d r e s e k a p ıla rı, e v le r in iç m e k a n la r ı v e
88
O s m a n H a m d i B e y , e ğ i t i m l i b ir a i l e n i n ç o c u ğ u o la r a k 1 8 4 2 y ı l ı n d a İs ta n b u l'd a d o ğ d u .
İ l k o k u l e ğ i t i m i n i B e ş i k t a ş ' t a b ir o k u ld a a la n O s m a n H a m d i , 1 8 5 6 'd a M e k t e b - i M a a r if - i A d li y e 'y e
d e v a m e tti. 1 8 5 7 y ı l ı n d a h u k u k e ğ i t i m i a lm a s ı i ç i n b a b a s ı ta r a fın d a n P a r is'e g ö n d e r il d i v e b u r a d a
1 2 y ı l k a l d ı . P a r is'te ik e n a r a la r ın d a ü n lü r e s s a m J e a n - L e o n G e r o m e 'u n d a b u lu n d u ğ u a t ö ly e le r d e
ç a l ı ş m a f ır s a tı b u ld u . 1 8 6 9 y ı l ı n d a İ s ta n b u l'a d ö n d ü ğ ü n d e B a ğ d a t İ li Y a b a n c ı İ ş l e r M ü d ü r lü ğ ü 'n e
g e tir ild i. A r d ı n d a n 1 8 7 1 'd e S a r a y P r o to k o l M ü d ü r Y a r d ım c ıl ığ ı' n a a ta n d ı. 11 E y l ü l 1 8 8 1 ta r ih in d e
M ü z e - i H u m a y u n 'd a m ü d ü r lü k g ö r e v i n e a ta n d ı. B u r a d a b ir ç o k r e fo r m y a p a r a k b a t ıl ı a n la m d a
m ü z e c i l i ğ i O s m a n lı y a g e t ir d i.
1 8 8 3 y ı l ı n d a k u r u c u l u ğ u n u ü s t l e n d i ğ i S a n a y i- i N e f i s e M e k t e b - i
A liy e 'n in
Y a p t ı ğ ı a r k e o lo jik k a z ıl a r v e
m ü d ü r lü ğ ü n ü y a p tı .
ü l k e n i n to p r a k la r ın a a it k ü ltü r e l
d e ğ e r le r i s a h ip le n m e b i l i n c i y l e ç ık a r tt ığ ı A s a r - ı A t îk a N iz a m n a m e s i i l e T ü r k ta r ih v e a r k e o lo j is in e
b ü y ü k k a tk ıla r d a b u lu n d u . R e s im le r in d e P a r is'te b u l u n d u ğ u d ö n e m
B o u la n g e r 'i n
r e s s a m d ır .
e tk ile r i
E s e r le r in d e
g ö r ü lm e k te d ir .
a y r ıc a
T ü r k r e s m in d e
o r y a n t a l iz m
e t k i le r i
ilk
de
kez
e ğ itim
fig ü r lü
g ö r ü lm e k te d ir .
a ld ı ğ ı G e r o m e v e
k o m p o z is y o n u
O sm a n
k u lla n a n
H am di
B e y 'i n
r e s i m le r i b ir a n la m d a b a t ın ın o r y a n t a li z m in e b ir b a k ış a ç ıs ıd ır . B a t ı l ı ü s l u b u k u lla n ır k e n , k o n u
o la r a k k e n d i k ü ltü r ü n ü s e ç m iş t ir . 2 4 Ş u b a t 1 9 1 0 ’d a İ sta n b u l, K u r u ç e ş m e 'd e v e f a t e d e n O s m a n
H a m d i B e y ' i n m e z a r ı Ç in il i K ö ş k ’t e b u lu n m a k ta d ır .
51
h a tt a T o p k a p ı s a ra y ın ın k ö ş k le rin in , ö z e llik le d e B a ğ d a t k ö ş k ü n ü n iç m e k a n la r ın ı
g ö z le m le d iğ i b ü y ü k o la s ılık la d a f o to ğ r a f la d ığ ı b u m e k a n la r d a n y a p tığ ı e tü tle r i
r e s im le d iğ i g ö z le m le n ir . R e s im le r in d e y e r a la n f ig ü rle r i d e ö n ç a lış m a la r o la r a k
f o to ğ ra fla d ığ ı v e k o n u s a l a n la tım la r g e r e ğ in c e b u f o to ğ r a f la r d a n y a ra r la n m a s ı
d ik k a t ç e k e r 89.
O s m a n H a m d i , S ila h T aciri II, 1 9 0 8 , T u v a l Ü z e r i n e Y a ğ lı b o y a , 1 7 5 x 1 3 0 c m . A R H M
J e a n - L e o n G e r o m e , The S la v e M a r k e t, 1 8 6 0 ’la r ın B a ş ı, T u v a l Ü z e r i n e Y a ğ lı b o y a ,
“ S ila h T a c ir i” r e s m in d e O s m a n H a m d i B e y ’in k e n d is in i v e o ğ lu n u b ir a ra d a
r e s im le d iğ i g ö r ü lü r . O s m a n H a m d i B e y ’in b u r e s m in d e g e n ç lik - y a ş lılık , y a ş a m ö lü m d u a lite le r in i iş le d iğ i y o r u m la r ı b u lu n m a k ta d ır 90. B ir a k ım o lm a k ta n ç o k ,
k o n u s a l b ir ta r z o la n o r y a n ta lis t b a k ış ın ö ğ e le rin i k e n d in d e to p la y a n b u re s im ,
A v r u p a ’d a y a p ılm ış b ir o r y a n ta lis t r e s im ö r n e ğ in d e n g ö r s e l o la r a k a y ır t e d ile m e z
ö z e llik le r e s a h ip tir.
89 M u s t a f a C e z a r , a.g.e.
90 h t t p : / / w w w . s a n a lm u z e .o r g /r e t r o s p e k t if /
52
G e ro m e , O s m a n H a m d i ’n in a tö ly e s in e d e v a m e ttiğ i h o c a la r ın d a n b irid ir. 19.
y ü z y ılın e n ö n e m li o r y a n ta lis t r e s s a m la r ın d a b iri o la n G e r o m e ’u n K öle Ticareti
r e s m i ile O s m a n H a m d i’n in Silah Taciri I I r e s m in d e k i fig ü r le r , b e tim le n e n m e k a n
v e y a ra tıla n a tm o s f e r ile b a ğ la r k u r u la b ilm e k te d ir . O s m a n H a m d i B e y d e G e ro m e
g ib i a tö ly e s in d e d o ğ u lu k ıy a f e tle ri, d o ğ u y a a it e ş y a la r ı b u lu n d u r u p , m o d e lle r in e
g iy d irip ç a lış tığ ı, a y n ı f ig ü r ü d e f a la r c a k e z e tü t e ttiğ i, p o ş a d la r ın ı h a z ırla y ıp ,
k o m p o z is y o n la r ın a
ö y le
y e r le ş tir d iğ i91
iç in
k a z a n ıla n
bu
fig ü re ,
f ig ü rle r in
ilişk is in e , d u ru ş v e h a re k e tle r in e , m e k a n a v e a tm o s fe r e s in m iş b ir o r y a n ta lis t
a n la y ış iz le n m e k te d ir.
3 .3 . E m p r e sy o n is t E tk i
E m p r e s y o n iz m ( İ z le n im c ilik ) , 19. y ü z y ılın ik in c i y a r ıs ıy la y ir m in c i y ü z y ılın
ilk ç e y r e ğ in d e e tk in liğ in i sü r d ü r e n , F r a n s a ’d a b a ş la y a n v e d a h a s o n r a d iğ e r
ü lk e le re y a y ıla n s a n a t a k ım ıd ır 92.
E m p r e s y o n iz m a k ım ı P a r i s ’t e 1 8 7 4 y ılın d a ü n lü f o to ğ ra f ç ı N a d a r ’ın ( 1 8 2 0
1 9 1 0 ) C a p u c in e s b u lv a r ın d a k i s tü d y o s u n d a A d s ız S a n a tç ıla r B ir liğ i a d ı a ltın d a b ir
a ra y a g e le n b ir g r u p
s a n a tç ın ın r e s m i s a lo n a a lt e r n a t if o la ra k d ü z e n le d ik le r i
s e rg id e o r ta y a ç ık m ıştır. A k ım a a d ın ı v e r e n a k a d e m ik r e s m e a lt e r n a t if a ra y ışla r ı
d u y u r m a la r ı, b u a n la m d a a y k ır ı b i r d u r u ş u s e r g ile m e le r id ir. B u a y k ır ı d u r u ş u n
iz le n im c ilik o la ra k a d la n d ır ılm a s ın d a C la u d e M o n e t ( 1 8 4 0 - 1 9 2 6 ) ’n in s e r g id e y e r
a la n İzlenim : G ündoğum u b a ş lık lı r e s m iy le ilg ili o la r a k e le ş tir m e n L o u is - J o s e p h
L ero y
( 1 8 1 2 - 1 8 8 5 ) ’n ın
La
C harivari
g a z e te s in d e
y a z d ığ ı
y o r u m la r
e tk ili
91 K ı y m e t G ir a y , “K a p lu m b a ğ a T e r b iy e c is i v e O s m a n H a m d i B e y ” , A n t ik D e k o r , S. 8 7 ,
Ş u b a t-M a r t 2 0 0 5 , s. 1 0 4 - 1 1 1 .
92 M a u r ic e S e r u lla z , E m p r e sy o n iz m S a n a t A n s ik lo p e d is i, (Ç e v . D . E r b il), R e m z i K it a b e v i,
İ s ta n b u l 1 9 8 3 , s. 7.
53
o lm u ş tu r . L e ro y , M o n e t’n in r e s im le r in in b itm e m iş lik d u y g u s u u y a n d ırd ığ ın ı, b u
a n la m d a d ü p e d ü z iz le n im d e n ib a r e t k a ld ığ ın ı y a z m ış tır. S e rg id e y e r a la n C la u d e
M o n e t, P ie rr e A u g u s te R e n o ir ( 1 8 4 1 -1 9 1 9 ) , E d g a r D e g a s ( 1 8 3 4 -1 9 1 7 ) , C a m ille
P is s a r r o ( 1 8 3 0 - 1 9 0 3 ) , P a u l C e z a n n e ( 1 8 3 9 - 1 9 0 6 ) g ib i s a n a tç ıla rın r e s im le r i o
d ö n e m in e g e m e n s a n a t b e ğ e n is i o la n a k a d e m ik r e s im le r d e n ta m a m e n f a r k lıd ır 93.
A k a d e m ik
r e s im le r in
k u r a lc ı,
n e o k la s ik
e m p r e s y o n is t r e s im le r k u r a ld a n v e s a ğ la m
ü s lu b u y la
k a rş ıla ş tır ıld ığ ın d a
d e s e n te m e lin d e n , h a tta b iç im d e n
y o k s u n g ö r ü n ü r . K a r a n lık to n la r ın y e rin i a y d ın lık , p a rla k r e n k le r a lm ış, ış ık sa n k i
b a ş lı b a ş ın a b ir k o n u h a lin e g e lm iş t ir 94. D o ğ a l v e iç s e l ö z e llik le r ta ş ıy a n a n c a k
N e w to n ’u n ış ık k u r a m ın ın p r iz m a d a n k ır ıla r a k o r ta y a ç ık a n y e d i r e n g in i k a b u l
e d e n v e ışığ ın g ö r s e l d e ğ e r le r ü z e r in d e y a r a ttığ ı d e ğ iş k e n e tk iy i a k ta r m a y a ö z e n
g ö s te r e n r e s s a m la r e m p r e s y o n iz m in k u r a m ın ı b e lir le rle r . E m p r e s y o n is t r e s s a m la rı
ışığ ı iz le r le r v e ış ık k u r a m ın ın
iz in e d ü ş e r le r . K ır ılm a k o ş u lla r ı, p r iz m a d a n
s ü z ü le n ışığ ın a y rış tığ ı r e n k le r i ö ğ r e n ir le r v e s a n a t a la n ın d a b ir b iç e m y a ra tır la r .
D e ğ iş e n r e n k le r g ö k k u ş a ğ ın ın y e d i r e n g iy le ö r tü ş e n a n la m la r k a z a n ır . B e y a z v e
s iy a h k e n d ile r in i y a r a ta n r e n k le r le ö z ü m s e n ir 95.
R ö n e s a n s ’ta n
b e ri
k u lla n ıla n
b ilim s e l
p e rs p e k tif in
y e r in i
ç iz g iy e
d a y a n m a y a n v e r e n k le e ld e e d ile n d e rin lik , h a v a p e rs p e k tifi a lm a y a b a ş la m ış ,
u z a k lık la r d a y a k ın lık la r d a r e n k le rle ifa d e e d ilm e y e b a ş la n m ış tır . B ir iz le n im i
a y n ı e tk iy le tu v a le a k ta r a b ilm e k iç in g e r e k e n ç a b u k lu k , a k a d e m ik r e s im le r d e k i
a y r ın tıc ılık ta n f e r a g a t e tm e y i, o n u n y e rin e r e s m in b ü tü n c ü l e tk is in e o d a k la n m a y ı
93 A h u A n t m e n , 20. Y ü zy ıl B a tı S a n a tın d a A k ım la r , S e l Y a y ı n c ı l ı k , İ s t a n b u l 2 0 0 8 , s. 2 1 .
94 A h u A n t m e n , a.g.e., s. 2 2 .
95 K ı y m e t G ir a y , “N a z m i Z iy a v e H ik m e t O n a t R e s im le r in d e İ z l e n i m c i S a n a tın E s t e t ik
D u y a r l ı ğ ı ” , X I. O r ta ç a ğ -T ü r k D ö n e m i K a zı S o n u ç la rı ve S a n a t T arihi A r a ş tır m a la r ı S e m p o zy u m u
B ild ir ile r , E g e Ü n i v e r s i t e s i B a s ı m e v i , İ z m ir , 2 0 0 9 , ( s . 2 2 1 - 2 3 5 ) s .2 2 5 .
54
g e re k tir m iş tir . İ z le n im c ile r in b ir iz le n im i e tk isin i y itir m e d e n tu v a le a k ta r a b ilm e s i
iç in
g e re k e n
h ız,
çab u k ve
b ir le ş tire b ile c e ğ i r e n k tu ş e le r iy le
k e s k in
f ır ç a
v u r u ş la rıy la ,
so n ra d a n
gözün
s a ğ la n m ış , a k a d e m ik r e s im le r in v e rn ik li v e
c a n s ız g ö r ü n tü s ü n ü n ç o k ö te s in d e b ir c a n lılık y a k a la n m ış tır . R e s im y ü z e y in e a z
önce
d o k u n u lm u ş
h iss i u y a n d ır a n
bu
c a n lılık , a k a d e m ik
r e s im le r le
k a rş ıla ş tır ıld ığ ın d a e lb e tte k i b itm e m iş g ib i g ö r ü n ü r v e a lg ıla n ır 96.
E m p r e s y o n is tle r
a ç ık
hava
r e s m in in
ö n c ü lle ri
o la n
B a r b iz o n E k o lü
r e s s a m la rı g ib i, a tö ly e d e d e ğ il d o ğ r u d a n d o ğ a k a rş ıs ın d a ç a lış m a y ı s e ç e r e k a tö ly e
o r ta m ın d a ç o k fa r k lı k o ş u lla r ın y a ra ta c a ğ ı g ü ç lü k le r in ü s te s in d e n g e lm e y e k a ra rlı
d a v ra n m ış la r ,
b a ş ta
M o n e t o lm a k
ü z ere
pek
çoğu,
d o ğ a n ın
b iz z a t iç in d e
ç a lış a b ilm e k iç in y ü z e n b ir a tö ly e h a lin e g e tir d ik le r i k ir a lık s a n d a lla r d a y a p tık la rı
r e s im le r d e ışığ ın a n lık d e ğ iş m e le rin i, d o ğ a d a k i fa r k lı r e n k le ri o la n c a ç a b u k lu ğ u y la
k a y d e tm e y e ç a lış m ış la r d ır 97.
E m p r e s y o n is t
r e s s a m la r ın
a ç ık
havada
ç a lış a b ilm e le r in in
yeni
te k n ik
o la n a k la r la m ü m k ü n o ld u ğ u n u v u r g u la m a k g e re k ir. 1 8 4 0 ’lı y ılla r d a y a ğ lıb o y a n ın
m e ta l tü p te sa tın a lın a b ilm e s i, r e s s a m la r ın d o ğ a d a ç a lış a b ilm e s in i c id d i a n la m d a
k o la y la ş tır m ış tır .
İ z le n im c ile r in
b a z ıla r ı
re n k
a lg ısı
konusunda
b ilim s e l
g e liş m e le r le d e ilg ile n m iş le r d ir 98.
E m p r e s y o n is tle r in ç a ğ la r ı ile iç in d e b u lu n d u k la r ı to p lu m s a l b a ğ la r ı H a u s e r
şö y le a ç ık la m ış tır:
T e k n o lo j ik
ile r le m e n in
m e r k e z le r in in , ç a ğ d a ş
doğurduğu
a n la y ış a g ö r e
en
göze
y a p ılm ış b ü y ü k
çarpan
o lg u ,
k e n t le r e
k ü ltü r
d ö n ü şm ü ş
o lm a s ıd ır . S a n a tın k ö k le r i b u to p r a k ta g e li ş m iş ti r . E m p r e s y o n iz m b ir “k e n t
96 A h u A n t m e n , a.g.e., s. 2 2 .
97 A h u A n t m e n , a.g.e., s. 2 2 .
98 A h u A n t m e n , a.g.e., s. 2 2 .
55
s a n a tı”d ır
çünkü
bu
a k ım ın
s a n a tç ıla r ı,
r e s m i,
köy
ve
k ır
y a ş a m ın d a
k u rta ra ra k k e n t e s o k m u şla r d ır . B u n u n d i ğ e r b ir n e d e n i is e , b u s a n a tç ıla r ın
d ü n y a y ı k e n t s o y lu n u n g ö z ü ile g ö r m e le r i v e d ış ta n g e l e iz l e n im l e , ç a ğ d a ş ,
te k n ik in s a n ın g e r il m iş s in ir le r i i le te p k i g ö s te r m e le r id ir . B u s a n a t k e n t e
ö z g ü b ir ü s lu b a s a h ip tir ç ü n k ü k e n t y a ş a m ın ın d e ğ iş k e n li ğ in i, a s a b i r itm in i,
a n i, k e s k in fa k a t d a im a g e li p g e ç i c i o la n iz le n im le r in i a n la tırla r . V e b ö y l e
o ld u ğ u i ç i n d e d u y u m s a k a v r a m a y e t e n e ğ i n i n a ş ır ı d e r e c e d e g e li ş t i r il m e s i ,
d u y a r lığ ın
yeni
b a ş ta n
k e s k in
durum a
g e ti r il m e s in i
ve
yepyeni
b ir
h u z u r s u z lu k o r ta m ı g e r e k tirir . B ö y l e c e g o t ik v e r o m a n tiz m a k ım la r ı g ib i,
b a tı A v r u p a ’n ın s a n a t ta r ih in d e e n ö n e m li d ö n ü m n o k ta la r ın d a n b ir i o lu r .
R e s im
ta r ih in in
t e m s il
e tti ğ i
d i y a le k t ik
sü reç
iç in d e ,
d u r a ğ a n ın
y e r in e
d in a m iz m in , d e s e n in y e r in e r e n g in , s o y u t d ü z e n i n y e r in e o r g a n ik y a ş a m ın
g e lm e s in d e ,
ta n ıy a n
ve
i z l e n im c il i k ,
o r ta ç a ğ
d e n e y in
d in a m ik v e
d ü n ya görü şü n ü
t ü m ü y le
o r g a n ik ö ğ e le r in e
y ık a n
b ir g e l i ş i m i n
ö n c e li k
doruk
n o k t a s ıd ır 99 -.
19. y ü z y ıl b o y u n c a te k n o lo jik v e e n d ü s tr iy e l g e liş m e n in e tk ile r i d e y a ş a n a n
to p lu m s a l
y e n ilik le r in
m o d e r n le ş m e
yanı
s ıra
a ra c ılığ ıy la
s a n a ts a l
s a n a ta
iç e rik
y a n s ım ış ,
a n la tım ın d a
da
te k n ik
büyük
a n la m d a k i
b ir
k ır ılm a
y a ş a n m ış tır 100. İz le n im c i o la r a k a d la n d ır ıla n r e s s a m la r ın k o n u s u , h e r ş e y d e n ö n c e 910
99 A r n o ld H a u s e r , S a n a tın
T o p lu m sa l T arihi (Ç e v . Y ı l d ı z G ö lö n ü ) , 2 . B a s k ı, R e m z i
K it a b e v i, İ s ta n b u l 1 9 9 5 , s. 1 5 1 .
100 E m p r e s y o n is t s a n a tç ıla r ın ç e v r e le r in d e
o lu p b i t e n
d iğ e r d e ğ i ş i m l e r e H a s a n B ü le n t
K a h r a m a n ’ı n y a z ı s ı b a ş k a b i r y ö n k a ta r. K a h r a m a n y a z ı s ı n d a ş ö y l e d e m e k te d ir : “Ş u s ır a la r N e w
Y o rk ' ta ç a rp ıc ı b ir se rg i var. 'M a n e t/V e la sq u e z' b a şlıklı se rg i F r a n s ız r e sm iy le İs p a n y o l re sm i
a r a sın d a k i e tk ile şim in sın ırla rın ı g ö s te r m e k le ka lm ıy o r, bizim T ü r k iy e ’de u zu n z a m a n d ır ş ö y le y a
d a b ö y le s ü r d ü r d ü ğ ü m ü z b ir ta r tış m a y a y e n i b o y u tla r g e tir m e s i n e d e n iy le de ö n em taşıyor.
Ö ze tle m e k g e r e k ir s e se r g i 19. y ü z y ıld a ö ze llik le iz le n im c ile rle b irlik te b a şla y a n 'ye n i' F r a n s ız
r e s m in in k a y n a k la r ın ın İs p a n y o l re s m in d e o ld u ğ u id d ia sın ı ta ş ıy o r v e o n u k a n ıtlıy o r bu sergi.
Ö n c e b azı r e s s a m la r te k e r te k e r M a d r id ’e g itm işle r, o r a d a ö n c e lik le V e la sq u e z ve G o y a 'n ın
y a p ıtla r ın ı g ö rm ü ş, ö ze llik le Z u r b a ra n v e M u r illo y’ u ta n ım ışla rd ı. V e la sq u ez'in fig ü r le m e k â n
a r a sın d a k i g e le n e k s e l ilişk iy i a ltü s t e d e n y a k la ş ım ı o n la ra m e k â n p la s tiğ in i y e n id e n k u r m a
k o n u s u n d a b ü y ü k o la n a k la r k a za n d ırm ıştı.
G o y a 'n ın ço ğu z a m a n a lış ıld ık b ilin c i z o r la y a n
’f a n t a z m a ’la rı g e n e l o la r a k F r a n s ız r e s m in i d e rin d e n etkile y e c e k ti. S o r u n u n b o y u tla rı za m a n la
d a h a d a g e lişe c e k ti. Ç ü n kü N a p o ly o n 4 A r a lık 1 8 0 8 g ü n ü M a d r id ’e girer. S o n r a k e n te o z a m a n k i
L o u v r e M ü z e s i’n in y ö n e tic is i V iv a n t D e n o n k e n te in iyo rd u. D e n o n , b a şla n g ıç ta 2 0 ta b lo yu
56
k e n d i iz le n im le r id ir k i b u , sa n a tı b ir e y in d ü n y a y ı g ö r d ü ğ ü v e d u y d u ğ u ş e k liy le
r e s m e tm e s i a n la m ın a g e lir. A k a d e m ik r e s s a m la r ın b e lli b ir k u r a la g ö r e re s m e ttiğ i
ta r ih s e l y a d a m ito lo jik s a h n e le rd e n y o la ç ık a r a k iz le y ic iy e b e lli y ü c e d e ğ e rle r
a ş ıla m a y a
y ö n e lik
a n la tı
r e s im le r in in
y e rin i,
s a n a tç ın ın
y a ş a d ığ ı
d ü n y a n ın ,
g ö r d ü ğ ü m a n z a r a la r ın , g e z d iğ i s o k a k la r ın , o tu r d u ğ u b a rla r ın , k a fe le r in iz le n im le r i
alır. E m p r e s y o n is t r e s s a m la r d a n e tk ile n m iş F ra n s ız r e s s a m E u g e n e B o u d i n ’in
(1 8 2 4 -1 8 9 8 )
s ö z le riy le , g ö r d ü ğ ü n ü
d e ğ il id e a li ç iz m e y i ö ğ ü tle y e n
a k a d e m ik
ö ğ re tin in a k s in e “ K e n d i g ö z le r in le g ö r m e k ” e sa s tır. E m p r e s y o n iz m in b u ö z n e l
yönünü
v u r g u la y a n
ve
n e s n e y le
özne
a ra s ın d a k i
h ız lı
e tk ile ş im e
d e ğ in e n
e le ş tirm e n J u le s F a r o g u e ( 1 8 6 0 - 1 8 8 7 ) iz le n im c i r e s im le r d e n e s n e y le ö z n e n in
a d e ta b ir lik te h a re k e t e ttiğ in i, b u t ü r r e s im le r in e s a s ö z e lliğ in in “ ö z n e y le n e s n e
a ra s ın d a k i g e lg it” o ld u ğ u n u id d ia e tm i ş tir 101.
G e ç ir ilm e k te o la n
a n la r ın
s ü r e k liliğ e
ve
d e ğ iş m e z liğ e ü s tü n tu tu lm a s ı,
iz le n im c iliğ i a n la ta n e n iy i f o r m ü ld ü r . İ z le n im c iliğ in tü m y ö n te m le r i, tü m sa n a t
o la n a k la r ı v e h ile le r i, g e r ç e ğ in b ir v a rlık d e ğ il b ir o lu ş u m , b ir k o ş u l d e ğ il, b ir
s ü re ç o ld u ğ u n u a n la ta b ilm e a m a c ın a y ö n e lir. H e r iz le n im c i r e s im , s ü r e k li d e v in im
d u r u m u n d a o la n v a rlığ ın b ir t e k a n ın ı y a k a la m ış v e ç a tış m a h a lin d e k i g ü ç le r in
a ra s ın d a , e r g e ç b o z u la c a k o la n , n a z ik b ir d e n g e n in te m s ilc is id ir . İ z le n im c i
a le la c e le m ü z e s in e ta şıyordu. A r d ın d a n 1 0 00 p a r ç a e s e r F r a n s a 'y a ta ş ın ıy o r f a k a t h e p sin d e n
ön em lisi, N a p o ly o n , işg a li 'u sta lık la ' ta m a m la y a n m a re şa li S o u lt'a d ile d iğ i e se rle ri k e n d i m alı
o la r a k a la b ile c e ğ in i b e lirtiy o rdu . S o u lt’n u n to p a r la y ıp g ö tü r d ü ğ ü y a p ıtla r ö le n e k a d a r e v in d e
d u v a r la r a a sılı k a la ca k tı. S o n ra d a n h e r b irisin in adı e fsa n e y e d ö n ü ş e c e k d ö n e m in g e n ç re ssa m la rı
bu y a p ıtla r ı m a r e ş a ld e g ö r ü y o r ve h a tta o n la rın ü stü n d e ça lışıy o rdu . B u a ra d a M a n e t b a şta o lm a k
ü ze re G erom e, B o n n a t g ib i b ir ç o k re ssa m a r t a rd a İs p a n y a y o lc u lu k la r ı y a p a r a k ö ze llik le a d la rın ı
y u k a r ıd a a n d ığ ım r e s s a m la rın y a p ıtla r ın ı ça lışıy o rdu . N ih a y e t o y a p ıtla r d a n iz le r bu re ssa m la rın
y a p ıtla r ın a y a n s ıy o r d u . İs p a n y o l r e s m in in y a v r u s u y e n i F r a n s ız r e sm i d o ğ u y o r d u .” H a s a n B ü le n t
K a h r a m a n , “ A m e r ik a lıl a r la B i z i m k i l e r ” , R a d ik a l G a zete si, 2 4 . 0 4 . 2 0 0 3 .
101 A h u A n t m e n , a.g.e., s. 2 3 .
57
‘g ö r m e ’, d o ğ a y ı b ir g e liş im v e b o z u lm a h a lin e d ö n ü ş tü r ü r . D e n g e li v e tu ta r lı o la n
h e r şe y m e ta m o rf o z ( b a ş k a la ş ım ) s o n u c u b o z u lu r v e b itm e m iş , e k s ik k a lm ış o lm a
ö z e lliğ in e b ü rü n ü r . G ö r ü le n e g ö r e h a re k e t e tm e k y e rin e ö z n e l h a re k e t e tm e k b u
a k ım la d o r u k n o k ta s ın a e riş ir. M o d e r n p e r s p e k ti f r e s m i d e b ö y le b a ş la m ış tır . Işık ,
h a v a v e a tm o s f e rin te m s il e d ilm e s i,
n o k ta c ık la r ın a
ve
f ır ç a
d a rb e le rin e
düzgün
o la ra k b o y a n m ış y ü z e y in r e n k
d ö n ü ş m e s i,
iş le n ile n
y ö resel
ö z e llik le r in
v a le u r s l e r e 102 p e r s p e k ti f v e b a k ış a ç ısı d e rle rin e d ö n ü ş e r e k d e ğ iş m e s i, y a n s ıy a n
ış ık la r ın v e ışık lı g ö lg e le r in o y u n u , titre ş e n , h a r e k e t e d e n n o k ta c ık la r v e sü ra tli,
g e v ş e k v e a n s ız v u r u lm u ş f ır ç a d a rb e le r i, h ız lı v e k a b a c a y a p ılm ış ta s la k la r ı ile
tü m ü y le iç te n g e ld iğ i g ib i r e s im y a p m a te k n iğ i, n e s n e le rin ç a b u c a k , d ik k a ts iz c e
k a v ra n m a s ı v e r e s m in r a s tg e le v e k a y ıts ız c a y a p ıld ığ ı iz le n im i, p e rs p e k tif in
k u lla n ılm a s ıy la y e n i b ir d ü z e n le m e y e g ir m iş o la n r e s im ile b a ş la y a n d in a m ik , h iç
d u rm a d a n d e ğ iş e n v e k a y n a y a n g e r ç e k lik d u y g u s u n u n ifa d e s i s a y ılm a lıd ır 103.
1 8 7 4 - 1 8 8 6 y ılla rı a ra s ın d a ç e ş itli m e k a n la r d a a m a h e r s e fe r in d e a k a d e m ik
s a lo n s e r g ile r in e v e a k a d e m ik s a n a ta m u h a l i f b ir r u h iç in d e s e k iz s e rg i d ü z e n le y e n
b a ğ ım s ız s a n a tç ıla r a ra s ın d a ü s lu p s a l a n la m d a iz le n im c i o la r a k d ik k a t ç e k e n le r
C la u d e M o n e t, E d g a r D e g a s , C a m ile P is s a r o , P ie r re -A u g u te R e n o ir , A lf re d S isle y
( 1 8 3 9 - 1 8 9 9 ), B e r th e M o r i s o t ( 1 8 4 1 - 1 8 9 5 ) , P a u l
C ezanne,
g ib i
sa n a tç ıla rd ır.
E m p r e s y o n is tle r in s e r g ile r in e k a tılm a m a s ın a k a rş ın o n la r ı e tk ile m iş d a h a o lg u n
b ir m u h a l if o la r a k E d o u a r d M a n e t d e g r u p iç in d e a d ı g e ç e n le rd ir . C e z a n n e ise e s a s
o la r a k E m p r e s y o n iz m s o n ra s ı d ö n e m in s a n a tç ıs ı o la r a k a d la n d ır ılır . B ir b ir in d e n
102 V aleurs, T ü r k ç e d e “v a l ö r ” o la r a k k u ll a n ıl a n v e r e n k d e ğ e r le r i a n la m ın a g e l e n F r a n s ız c a
s ö z c ü k tü r . H e r r e n g i n , b e y a z v e s i y a h a d o ğ r u ç e ş i t l i k a d e m e le r i v a r d ır . B ir r e n g in ç e ş it le r in e "ton",
b i r r e n k to n u n u n a ç ık lı k k o y u lu k d e r e c e s i n e d e "valör" ( to n d e ğ e r i, d e ğ e r ) d e n ir .
103 A r n o ld H a u s e r , a.g.e., s. 1 5 1 .
58
fa r k lı e ğ ilim le r i o la n b u s a n a tç ıla rı b ir le ş tire n , g ö r ü n e n d ü n y a y ı o ld u ğ u g ib i
r e s m e tm e k y e rin e , k e n d i iz le n im le r in e ö n c e lik v e r m e le r id ir 104.
D ö n e m in y e n lik ç i r e s s a m la r ın ı o r t a k h a re k e t y ö n le n d ir e n e tk ile r in a ra s ın d a ,
o r ta k
m e r a k la r ı
ve
ilg i
a la n la r ı
v a rd ır.
E m p r e s y o n is t
r e s s a m la r
f o to ğ r a f ın
ic a d ın d a n e tk ile n m iş , f o to ğ ra f ı y e n i r e s im s e l a r a ş tır ıla r a k a y n a k lık e d e c e k b ir a ra ç
o la r a k g ö r m ü ş le r d ir . B u ilg iy i ö z e l m e r a k h a lin e g e tir e n le r in b a ş ın d a E d g a r D e g a s
g e lir; d iğ e r iz le n im c ile r in a k s in e ış ık la d e ğ iş e n a tm o s fe ri y a k a la m a k ta n ç o k s a n k i
f o to ğ ra fla
y a k a la n m ış
iz le n im i
v e re n
a n lık
g ö r ü n tü le r e
ilg i
duyan
D egas,
y ık a n a n la r ı, b a le r in le ri, k e n t o r ta m ın d a g e z e n le r i y a n s ıttığ ı r e s im le r in d e k e s ik
f ig ü r le r , d e ğ iş ik a ç ıla r k u lla n a r a k a d e ta f o to ğ r a f k a re s i e tk isi u y a n d ır m ış tır .
E m p r e s y o n is tle r in
b ir d iğ e r o r t a k
m erak ı
da
19. y ü z y ıld a
A v r u p a ’n ın
J a p o n y a ile tic a r e te b a ş la m a s ın ın b ir e tk isi o la r a k B a tıd a g ö r ü lm e y e b a ş la n a n
a k a d e m ik k u r a lla r a a y k ır ı te k n iğ iy le y e n ilik ç i r e s s a m la r ın ilg is in i ç e k e n J a p o n
e s ta m p la r ıd ır. B u e s ta m p la r ın y a n ı sıra p o r s e le n le r , y e lp a z e le ri, k i m o n o la r v e
U z a k d o ğ u ’y a
özgü
başka
n e s n e le r
de
s a n a tç ıla rın
a tö ly e le r in i
sü s le m iş ,
r e s im le r in e k o n u o lm u ş tu r.
D iv iz y o n is t v e P o i n ti lis t te k n iğ iy le ta n ın a n G e o r g e S e u r a t’y ı ( 1 8 5 9 - 1 8 9 1 )
iz le n im c ile r d e n b ir ö lç ü d e a y ır a n ise , r e n k k u r a m c ıla r ın ın b ilim s e l g ö r ü ş le r in e
kendi
s e z g ile r iy le
v a ra n
iz le n im c ile r in
a k s in e
bu
tü r
g ö r ü ş le ri
denem e
ve
u y g u la m a ç a b a s ın a g ir m iş o lm a s ıd ır. İ z le n im c iliğ e g e tir d iğ i y e n i b o y u t n e d e n iy le
y e n i iz le n im c i o la r a k a n ıla n S e u r a t g ib i P a u l S ig n a c ( 1 8 6 3 - 1 9 3 5 ) d a r e s m in
y ü z e y in e
y a y ıla n
küçük
re n k
tu ş e le r in in
b e lli
b ir
m e s a fe d e n
b a k ıld ığ ın d a
b ü tü n le ş m e s iy le a d e ta titr e ş im li b ir ış ık e ld e e tm e ç a b a s ın a g irm iştir.
104 A h u A n t m e n , a.g.e., s. 2 4 .
59
E m p r e s y o n is t e ğ ilim T ü r k r e s m in d e 1 9 1 4 k u ş a ğ ı ile b ir lik te b a şla r. 1 9 0 9 ’d a
A v r u p a ’y a e ğ itim e g id e n v e Ç a llı k u ş a ğ ı, 1 9 1 4 k u ş a ğ ı g ib i is im le rle a n ıla n k u şa k ,
T ü r k iy e ’d e r e s im a la n ın d a ilk m o d e rn s ö y le m o la r a k n ite le n e n e m p r e s y o n iz m i
ü lk e y e ta ş ım ış o ld u ğ u s ö y le n m e k te d ir 105. B ir k u ş a ğ ı iç in e a la n v e Ş e k e r A h m e t
P a ş a g ib i, O s m a n H a m d i B e y g ib i F r a n s a ’d a e ğ itim g ö r m ü ş s a n a tç ıla r ta r a f ın d a n
T ü r k r e s m in e y a n s ıtılır . A n c a k e m p r e s y o n iz m d e r o m a n tiz m v e o r y a n ta liz m g ib i
b ir O s m a n lı’n ın d ü n y a g ö r ü ş ü n d e n s ü z ü le r e k T ü r k r e s m in d e y e r e d in ir.
B u k u ş a ğ ın te m s ilc ile r i A v r u p a ’d a a ld ık la r ı e ğ itim s ır a s ın d a k la s ik o la n a
ta b i o ld u k la r ı h a ld e 106, g e z d ik le r i s e rg ile r, g ittik le r i m ü z e le r , k e n d i k u ş a k la r ın d a n
h e m e n h e m e n b ir k a ç k u ş a k ö n c e e m p r e s y o n iz m i y a ra ta n , e m p r e s y o n iz m in ışık ,
r e n k v e k o m p o z is y o n d e ğ e r le r in i r e s im s e l d e ğ e r le r o la r a k b e lirle y ip , b u d e ğ e r
siste m i
iç in d e
k la s ik le ş e b ile n
e s e r le r
ü r e te n
b ir
g ru p
r e s s a m ın
r e s im le r in
b u lu n d u ğ u se rg i v e m ü z e le ri g ö r m e im k â n ı b u lm u ş la d ır.
105 B u d u r u m r o m a n t iz m i m o d e r n b ir s ö y l e m o la r a k s a y m a m a k a n la m ın a d a g e lir . A n c a k ,
A v r u p a s a n a tın d a k l a s i k s a n a tta n m o d e r n s a n a ta g e ç i ş t e r o m a n t iz m in y a r a t tığ ı k ır ılm a ö n e m ta şır .
R o m a n t iz m in b u
d e ğ e r in i v u r g u la y a n
ö n c ü b i r d e ğ e r le n d ir m e
C h a r le s B a u d e la ir e ta r a fın d a n
M o d e r n H a y a tın R e s s a m ı a d l ı e s e r in d e C o n s t a n t in G u y s a d l ı r o m a n t ik b ir r e s s a m ın y a r a tt ığ ı
o l a ğ a n ü s tü e t k iy i a n la tm ış tır . K o n u y la i l g i l i o la r a k , 1 9 . y ü z y ı l ı n b a ş ın d a d e ğ i ş e n g ö r m e b i ç i m i n i n
y ö n ü n ü v e b u d e ğ i ş i m i n k e n d i s i n i a n la ta n J o n a th a n C r a r y ’n i n G ö zle m c in in T e k n ik le ri i s i m l i e s e r i
d e m o d e r n s a n a t ın a s ı l k ır ılm a n o k t a s ıy la i l g i a y d ın la t ıc ı y a y ın la r d ır . T ü r k r e s m in in il k m o d e r n
s ö y l e m i n i n e m p r e s y o n i z m o l d u ğ u n u n s ö y l e n m e s i Ş e k e r A h m e t P a ş a , S ü le y m a n S e y y id , Ş e h z a d e
A b d ü l m e c i t g i b i r e s s a m la r ın r e s i m le r in in k im i z a m a n k l a s i z m k i m i z a m a n r o m a n t iz m a k ım ı iç in d e
d e ğ e r le n d ir il m iş o lm a s ı d ı r . B u ç a l ı ş m a n ı n k o n u s u d ış ın d a k a la n T ü r k r e s m in b u d ö n e m i i l e i l g i l i
y a y ın la r d a b ir o r ta k lık s a ğ la n a m a d ığ ı g ö r ü lm ü ştü r .
106 D e r s a ld ık la r ı C o r m o n v e C a b a n e l ’i n k l a s i s t e ğ it im in d e n s o n r a i z l e n i m c i b ir ta r z la r e s i m
y a p m a la r ı b ir tü r “ a s i l i k ” o la r a k d e ğ e r le n d ir ilm e k t e d ir (O ğ u r A r s a l , M o d e r n O sm a n lı R e s m in in
S o s y o lo jisi, Y a p ı K r e d i Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 2 0 0 0 , s. 7 7 ) . B e r k , b u k o n u d a H ik m e t O n a t ’ı n s ö z le r in i
ş ö y l e a k ta rır: “ T ü r k iy e ’n i n h a v a s ı b i z i b a ş k a y o ll a r a g ö tü r d ü .” (B e r k , a .g .e., s. 2 2 ) .
A ncak,
d ö n e m i n A v r u p a ’s ı n ın s a n a t o r ta m ın d a n e t k il e n m e d e n g e l m e l e r i n i n d a h a ş a ş ır ıla c a k b ir d u r u m
o ld u ğ u n u d ü ş ü n m e k t e y i z .
60
E m p r e s y o n is t
A v ru p a
resm i
g e le n e ğ in i
ü lk e m iz e
ta ş ıy a n
14
K u ş a ğ ı,
1 9 3 0 ’la r a k a d a r e tk in liğ in i s ü r d ü r e c e k v e c u m h u r iy e tin ilk r e s s a m la rı o la c a k la r d ır.
H ik m e t O n a t ( 1 8 8 2 - 1 9 7 7 ), M e h m e t R u h i A re l ( 1 8 8 0 -1 9 3 1 ) , İ b r a h im Ç a llı ( 1 8 8 2
1 9 6 0 ), A v n i L ifij ( 1 8 8 6 - 1 9 2 7 ) , N a z m i Z iy a G ü r a n ( 1 8 8 1 - 1 9 3 7 ) , N a m ık İ s m a il
(1 8 9 0 -1 9 3 5 )
ç e k ir d e ğ in i
ve
Feyham an
o lu ş tu r m u ş la r d ır.
D u ran
(1 8 8 6 -1 9 7 0 )
Sanayi
N e f is e
1914
K uşağı
M e k te b i’n i
r e s s a m la r ın ın
b itire r e k ,
1 9 1 0 ’d a
A v r u p a ’y a e ğ itim e g itm iş y a d a g ö n d e rilm iş o la n b u r e s s a m la r , 1 9 1 4 ’te B ir in c i
D ü n y a S a v a ş ı’n ın b a ş la m a s ıy la ü lk e y e d ö n m ü ş l e r d ir 107.
İ lk c u m h u r iy e t k u ş a ğ ı r e s s a m la r ın ın s a n a tç ı k im liğ i k a z a n m a la r ın d a , h e m
h o c a , h e m d e ö n c ü o la r a k ö n e m li b ir işle v e sa h ip o la n 1 9 1 4 k u ş a ğ ı O s m a n lılık ta n
c u m h u r iy e t T ü r k iy e ’sin e g e ç iş in a ra d ö n e m in i o lu ş tu r u r 108.
Ç a llı v e k u ş a ğ ın ın e m p r e s y o n i z m i109, a s lın d a A v r u p a ’d a e tk isin i y itir m iş b ir
o la n b ir a k ım ı, k la s ik y a d a r o m a n t ik b ir s a n a tı h e n ü z ta m a n la m ıy la ta n ım a m ış
o la n O s m a n lı to p lu m u n d a b a ş ta y a d ırg a n m ış , a n c a k b u k ıs a sü rm ü ş , d a h a s o n r a b u
r e s s a m la r ın a ç tık la r ı se rg ile r, S a n a y i N e f is e M e k t e b i’n d e a ld ık la r ı g ö r e v le r ile
y e n i r e s im a n la y ış ın ın iç s e lle ş tir ilm e s iy le s o n u ç la n m ış tır .
107 N u r u lla h B e r k , 5 0 Y ılın T ü rk R e s m i, T ü r k iy e İ ş B a n k a s ı Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 1 9 7 3 , s. 2 2 .
108 K a y a Ö z s e z g i n , 75. Y ılın d a T ü rk R e s m i, T ü r k iy e İ ş B a n k a s ı K ü ltü r Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l
( T a r ih s i z ) s. 17.
109 Ç a ll ı v e
a r k a d a ş la r ın ın y u r d a d ö n d ü ğ ü y ı l o l a n
1 9 1 4 , s ü r r e a lis t b ir s a n a tç ı o la r a k
b i l d i ğ i m i z D a u c h a m p ’ı n d a ü n lü P is u a r ’ın ı y a p t ı ğ ı y ı l d a n s a d e c e 3 y ı l ö n c e d i r . K e n d i s i n i n d e
j ü r is in d e b u lu n d u ğ u b ir y a r ış m a y a , s a h te b i r i s i m l e g ö n d e r d iğ i P is u a r ’ın , jü r id e v e d a h a s o n r a d a h a
g e n i ş b ir s a n a ts a l a la n d a s a n a tın n e l i ğ i , s a n a t e s e r i, s a n a tç ı g i b i k a v r a m la r ın s o r g u la n d ığ ı v e
ta r t ış ıl d ığ ı b i r d ö n e m d e , Ç a llı v e a r k a d a şla r ı e m p r e s y o n i z m l e y u r d a d ö n m ü ş le r d ir . K o n u y la i l g i l i
o la r a k S a n a t Ç e v re si d e r g is in in 1 9 9 0 Y ı l ı n d a 1 4 5 . S a y ı s ı y l a b i r lik te v e r d i ğ i e k ilg in ç t ir . “ Ç a l lı
P a r i s ’t e D a u c h a m p i l e t a n ış s a y d ı n e o lu r d u ? ” s o r u s u n a b i r y a n ı t a r a y a n e k , k u r g u s a l o ld u ğ u n d a n
a y d ın la t ıc ı d e ğ il d ir t a b ii k i. A n c a k b u d u r u m u s o r g u la m a a ç ıs ın d a n o r ta y a a t t ığ ı s o r u la r la d ik k a t
ç e k ic id ir . K e m a l İ s k e n d e r , “E ğ e r Ç a l lı 1 9 1 4 ' d e T ü r k iy e 'y e E m p r e s y o n i z m Y e r in e B i r " R e a d y M a d e " i l e D ö n s e y d i ” S a n a t Ç ev re si, İ sta n b u l, ( 1 4 5 ) , 1 9 9 0 , s. 6 8 - 7 1 .
61
1 9 1 4 k u ş a ğ ı r e s s a m la r ı, y u r d a d ö n d ü k le r in d e , ilk in to p la n m a v e se rg i a ç m a
iste ğ i d u y m u ş , g e n ç le r e O s m a n lı R e s s a m la r C e m iy e ti y a rd ım c ı o lm u ş tu r . B irin c i
D ü n y a S a v a ş ı’n ın b a ş la m a s ı ile İ s ta n b u l’d a k i y a b a n c ı o k u l, k u lü p v e lo k a lle r in
id a r e s i O s m a n lı’y a g e ç m iş , b u
a ra d a İ ta ly a n la rın “ S o c ie ta O p e r a ia ” lo k a lin i
G a la ta s a r a y lıla r a la r a k y u r t h a lin e g e tir m iş le r id ir. O s m a n lı R e s s a m la r C e m iy e ti
y a ln ız T ü r k r e s s a m la rın e s e r le r in d e n k u r u lu ilk s e r g ile r in i 1 9 1 4 - 1 9 1 5 y ılla r ın d a
b u r a d a a ç m ış la r d ır 110.
O s m a n lı R e s s a m la r C e m iy e t i’n in ö n c ü lü ğ ü a ltın d a h e r y ıl te k r a r la n m a k
ü z e r e , ö n c e le r i G a la ta s a r a y lıla r y u r d u n d a , d a h a s o n ra ise G a la ta s a r a y L is e s i ’n in
r e s im
d e r s h a n e s iy le y a n ın d a k i ik i
s ın ıfta d ü z e n le n e n g e le n e k s e l G a la ta s a r a y
S e r g ile r i111, T ü r k iy e ’d e g e r ç e k le ş tir ile n
ilk
d ü z e n li
se rg i o lm a s ı b a k ım ın d a n
ö n e m li d ir 112.
F r a n s ız a k a d e m iz m in in ü n lü h o c a la r ın ın a tö ly e le r in d e d ö r t y ıl ç a lış tık ta n
s o n r a b a ş k a b ir a n la y ış la o r ta y a ç ık a n y e n i r e s s a m la r , h a lk ın o g ü n e k a d a r a lıştığ ı
b a tı te k n iğ in d e k i T ü r k r e s m in in g e le n e ğ in e d e u y m a m a k t a d ır l a r 113.
G a la ta s a r a y lıla r
y u rd u n d a k i
s e r g id e
göze
ç a rp a n ,
ilk in ,
k o n u la r d a k i
g e n iş le m e , r e s s a m la r ın a ç ık h a v a y a ç ık ıp , İ s ta n b u l’u n ç e ş itli g ö r ü n ü m le r in i iz le y ip
ş ö v a le le r in i d ile d ik le r i y e re k u r m u ş o lm a la r ıd ır . O s m a n H a m d i’n in d ış ın d a h iç b ir
T ü r k r e s s a m ın y a n a ş m a d ığ ı f ig ü r v e p o r tr e tü r le ri g e liş m iş tir . B u n d a n b ö y le
s a n a tç ın ın ilg isin i ç e k e n , y a ş a y a n in s a n la r ın , k a d ın v e e r k e k le r in y ü z le ri o la c a k tır.
110 B e r k , a .g .e., s. 2 2 .
111 G a la ta s a r a y s e r g il e r i v e
s e r g i l e n e n e s e r le r i l e a y r ın tılı b i l g i i ç i n b k z .
Ö m er F aruk
Ş e r if o ğ lu (E d ), G a la ta sa r a y S e r g il e r i 1 9 1 6 - 1 9 5 1 [ S e r g i k a ta lo ğ u ] , Y K Y , İ sta n b u l 2 0 0 3 .
112 Ö z s e z g i n , a.g.e.,
s.
1 4 . A y r ıc a Ö z s e z g i n b u s e r g il e r in il k in in , B e r k ’i n s ö y l e d i ğ i n i n
a k s in e 1 9 1 6 ’d a g e r ç e k l e ş t i ğ i n i s ö y le m e k t e d ir .
113 B e r k , a.g.e., s. 2 3
62
S a ra y
sa h n e le ri,
y e m iş,
ç iç e k
ve
b a h ç e le r
g ib i
d o n d u ru lm u ş
k o n u la r a
sırt
ç e v r ilm iştir . T o p lu m u n k e d e r v e s e v in ç le r i, tü k e n m e z b ir k o n u - te m a k a y n a ğ ı o la n
İs ta n b u l g ö r ü n ü m le r i p la s tik s a n a tım ız d a y e rin i e d in m iş tir 114.
S e rg id e d ik k a tin i ç e k e n b a ş lıc a d e ğ iş im , y e n i r e s s a m la r ın te k n iğ i o lm u ş tu r .
D o ğ a n ın k ü ç ü k a y r ın tıla r ın a ö n e m v e rm e m iş , g e v şe k , b iç im le r i to p lu c a s a ra n
ç iz g ile r,
p a rla k ,
u y g u la m ış la r d ır .
f ır ç a la r ın ın
şe ffa f,
İ n c e c ik
s in irli
g ü n e ş in
sam u r
v u r u ş la r ıy la
p a rıltıla r ı,
f ır ç a la rıy la
tu v a le
a k is le r in i
e s k ile r in
y a n s ıta n
a k s in e ,
s ü r m ü ş le r d ir .
r e n k le r
b o y a la r ı,
P a le tle r i
g e n iş
koyu,
k a ra
k a rış ım la r d a n te m iz le n m iş t ir 115.
B u k u ş a k r e s s a m la r , a y d ın la n m a ç a ğ ın ın , r a s y o n e l d ü ş ü n c e n in v e b ilim in
ö n d e rliğ in in
s a n a ta
g e tir d iğ i
d e ğ iş im i
an cak
b iç im s e l
o la r a k
y a k a la m ış
r e s im le r in i b u se ç im ü z e r in d e k u r m u ş l a r d ır 116. A y d ın la n m a n ın r e s im
g e tir d iğ i
b iç im s e l
e tk i,
g ö rm e
b iç im le r in d e ,
o lm u ş tu r . Y e n ilik v e y e n ile ş m e y i b ir a ç ılım
s a n a tın d a
1 8 6 0 ’la rd a n itib a re n
dünyayı
a n la m a
ve
s a n a tın a
b iç im le r in d e
o la r a k g ö r e n s a n a tç ıla r, A v r u p a
iz le n e n b ir d e ğ iş im i
s a n a tla r ın a ta ş ım ış la r d ır .
R a s y o n e l d ü n y a a lg ısın ı, m is tik v e d e ğ iş m e z o la n d a n , in s a n g ö z ü n ü n a lg ıla d ığ ı
r e n k e tk ile r in i b iç im in n e s n e l d u r u ş u n d a n , s a n a tç ın ın b ir ö z n e o la r a k d o ğ a y a
m ü d a h a le e tm e ta r z ın ı b ir y a n s ıtım a d ü ş ü n c e s in d e n a y ır m ış la r d ır.
E m p r e s y o n iz m in e tk isin i d e v a m e ttird iğ i v e a k a d e m i d e rs le r in d e e ğ itim in e
d e v a m e d ild iğ i b u d ö n e m d e S a n a y i N e f is e M e k t e b i’n d e s a n a t ta r ih i h o c a lığ ı
y a p a n V a h id B e y ’i n 117 H a y a t d e rg is in d e y a y ım la n a n m a k a le s i, d ö n e m in s a n a t
114 B e r k , a.g.e., s. 2 4 .
115 B e r k , a.g.e., s. 2 4 .
116 G ir a y , a.g.e., s. 2 2 6 .
117 V a h i d B e y ( 1 8 7 3 - 1 9 3 1 ) , C u m h u r iy e t d ö n e m i ö n c e s i n d e v e C u m h u r iy e ti ta k i p e d e n
y ıl la r d a g ü z e l sa n a tla r , s a n a t ta r ih i, e s t e t ik v e s a n a t e le ş t ir is i ü z e r in e ç e ş i t l i k ita p v e m a k a le le r
63
e ğ itim in d e e m p r e s y o n iz m in n a s ıl a n la tıld ığ ın a c e v a p v e r m e k te d ir. M a k a le s in d e
V a h id B e y , e m p re s y o n is tle r in s a n a ta y a k la ş ım la rın ı şö y le a n la tm ıştır:
A cabu
bu
in tib a iy u n u n
is t e d ik le r i n e
id i?
O rta y a y e n i o la r a k n e
k o y m u ş la r d ı? K ıs a c a b ir ta b ir le if a d e itm e k la z ım g e l s e d e n i le b ili r k i b u n la r ,
h a r e k e tin v e p a r la k z iy a n ın n a k ışla r ıd ır!
İ ş te b u n u n iç in d e itib a île r a n la d ıla r k i b u ç a lk a n a n a n c a k s a th i v e
m u h ta s a r 118 b ir su r e tte ç i z i l m i ş ş e k ille r , m ü te m a d iy e n d e ğ i ş e n a y d ın lık la r ,
r e n k le r i
s a b it
o lm a y a n
le k e le r
v a s ıt a s ıy l a
k a b il-i ta sv ir d ir .
G ö r d ü le r k i
h a k ik a tin te s ir v e in tib a ın ı h u s u le g e tir m e k iç ü n e ş y a v e m e v c u d a tı b u n la r ın
s ü k u n h a lin d e a ld ık la r ı ş e k il ta h tın d a d e ğ i l a n c a k b i z e g ö r ü n d ü k le r i ta r z v e
h e y e td e n a k ş itm e k , h ü la s a o g e ç i c i o s e r i ü l z e v a l 119 t e s ir i v e b u in tib a ı
v ir e b ilm e k la z ım d ır .
H a lb u k i
in tib a ile r d e n
o la n
n a k ış ,
b ö y le
b ir
m a n z a r a n ın
k a r ş ıs ın a
g e l i n c e a n c a k e lc e ( ? ) b a s ir d e g ü n e i l i ş e n n e i s e o n u t e s b it id er: a tla y a r a k ,
k o ş a r a k , s ıç r a y a r a k g e l e n a tla r b i z e b ir s a n iy e n in u f a k b ir c ü z i iç in d e n a s ıl
g ö r ü n ü r i s e ö y l e b ir ş e k il d e y a n i in s a n v e h a y v a n la r d a n m ü r e k k e p f e v k a la d e
m ü te h a r r ik v e c a n lı b ir h e y e t h a l in d e n a k ş id e r v e b u k o ş u n u n e tr a fın d a n v e
b ir b ir in e
s ık ış m ış
h a ld e t o p lu
duran
s e y ir c ile r i t a s v ir
e y le r ,
m ü te h a r r ik
ş e k ill e r iç ü n b ö y le !
İ n tib a ile r y e n i b ir ş e y d a h a o r ta y a k o y d u la r ; b e r r a k lık ! E s k i ü s ta d la r
k ır m a n z a r a la r ın ı n a k ş v e t a s v ir iç ü n e v v e l e m ir d e ta b ia ta t e v k if a n ta sla k la r ı
y a p a r v e s o n r a b u n la r ı k a r a n lık a t ö ly e le r i d a h ilin d e ik m a l e y le m e k s u r e tiy le
ih d a s e d e r le r d i.
y a z d ı ğ ı g ib i, a s k e r lik s a n a tı h a k k ın d a d a m a k a le v e ç e v i r i l e r i o la n ö z e l b i r k iş i lik tir . 1 9 0 8 ’d e n
1 9 3 1 s e n e s i n e k a d a r S a n a y i N e f i s e M e k t e b i ’n d e , 1 9 1 5 ’t e n 1 9 2 2 ’y e k a d a r D a r ü l fü n u n e d e b iy a t
F a k ü l t e s i ’n d e
p r o f e s ö r lü k y a p m ış t ır .
30
T em m uz
1 9 3 1 ’d e b i r
s in ir k r iz i
son u cu n d a ,
in tih a r
e t m iş tir . A y n ı z a m a n d a O s m a n H a m d i B e y ’i n d e d a m a d ıd ır . (K a h r a m a n B o s t a n c ı, M e h m e t V a hit
B e y v e G ü ze l S a n a tla r Ü zerin e B ir T e rm in o lo ji R isa le s i, A r k e o lo j i v e S a n a t Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l
2 0 0 3 , s. 1 - 3 .)
118 K ıs a lt ıl m ış .
119 Y o k e tm e .
64
in tih a l le r
is e
günün
r e v n a k in i120 v e
k u d r e t-i
z iy a i y e s in i
d ış a r ıd a
k ır la r ın o r ta s ın d a le v h a ü z e r in d e t e s b i d id e r ler , r e n k le r i g a y e t k e s k in d ir ,
b u n la r ta m a m ıy le b e r r a k , s a f, v e ş a h s î e l v a n 121 ile ç a lış ır la r .
se m a
E lh a s ıl in tib a ile r in is t e d ik le r i ş e y ,
z iy a y i n a k ş itm e k v e b u n u n d e r in
d a h ilin d e
m ü n te ş ir 122 b u lu n d u ğ u n u ,
k u d r e tli
ış ık l a r la
n a s ıl
günün
m u h t e l i f s a a tle r in d e n e h a ld e o ld u ğ u n u , e ş y a v e m e v c u d a t ü z e r in d e n a s ıl
y a p ıld ığ ın ı
nakş
e y le m e k tir .
B iz z a t
e ş y a n ın
m a h iy e t le r i
ve
k e n d ile r in e
m a h s u s o la n ş e k ill e r i i s e s a n a tk â r la r ı m ü t e e s s ir itm e z .
B u a r tistle r r e n g in a n a s ır ın ı123 ta h lil id e r e k o n la r ı v e le v h a la r ı ü z e r in e
y a n y a n a d iz d ile r v e b u s u r e tle - v e i h ti la t- i124 b a s ir 125 t a r ih i y le - d a h a z i y a d e
ş e f f a f ış ık la r v e d a h a h a f i f ih tiz a z la r is t i h s a li n e 126 m u v a ff a k o ld u la r .
B u n u n iç in d ir k i in tib a k a r i b ir n a k ş a u z a k d a n b a k m a lıd ır . M e s e l a b ir
( R u s d a l)a y a k la ş ın ız . F a k a t b ir K ılo d M o n e d e n b ir k a ç a d ım u z a k d a d u r u n u z .
Ç o k y a k ın la ş ır s a n ız u f a k u f a k r e n k k ü m e le r in d e n y e ş i l v e y a a l m a i v e y a sa r ı
gayri
m u ta r r a d (? )
ve
gayri
m u n ta z a m
b o y a la r d a n
b a şk a
b ir
şey
g ö r m e m iş s in iz . L a k in b ir a z g e r i g e lir s e n iz ; iş t e o z a m a n s e m a a le v le r s a ç a r ,
y a p r a k la r h a v a iç in d e titr er , s u la r m ü te h a r r ik s u tu h -ı m ü n a k is e 127 h a lin d e
y a y ı lır , z iy a n ın
ih tiz a z
e y le m e k d e
o ld u ğ u
m ü ş e m m e s ( ? ) u fu k la r a n s ız ın
n a z a r ın a ç a r p a r !.. . 128
S a n a y i N e f is e M e k te b i’n in ö ğ r e n c ile r i o la r a k g ittik le r i P a r i s ’te n d ö n ü ş te ,
o k u lu n h o c a la r ı o la n 1 9 1 4 k u ş a ğ ı r e s s a m la rı, c u m h u r iy e tin ilk y ılla rın ın r e s im s e l
g ö r ü s ü n ü b e lir le y e n s a n a tç ı to p lu lu ğ u d u r . 1 9 2 8 ’d e k u r u la n M ü s ta k il R e s s a m la r v e
120 P a r la k lık , g ö z a lı c ılı k .
121 R e n k le r .
122 Y a y g ı n , y a y ı l m ı ş .
123 U n s u r la r ı.
124 K a r ış m a k , k a r ış ı p g ö r ü ş m e k .
125 B a s ir e t s â h i b i v e a n l a y ı ş l ı o la n , h a k ik a tla r ı a n l a y a n , e n i y i v e e n ç o k a n la y ı ş l ı , k a lb g ö z ü
ile g ören.
126 Ç ık a r m a , e l d e e t m e , ü r e tim .
127 Ç a r p ıp g e r i d ö n m ü ş , a k s e t m iş , y a n s ım ış .
128 V a h id , “E m p r e s y o n iz m Y a n i N a k ş d a İ n tib a M e s l e ğ i ” , H a y a t, 3 0 H a z ir a n 1 9 2 7 , S a y ı: 3 1 ,
s. 8 8 . G ü n ü m ü z T ü r k ç e s i n e a k ta r a n Y r d . D o ç . D r . A y ş e P u l ’a te ş e k k ü r e d iy o r u z .
65
H e y k e ltır a ş la r B ir li ğ i’n in g e tir d ik le r i y e n i s a n a t a n la y ış la r ın a k a d a r T ü r k r e s m in e
y ö n v e r e n d e e m p r e s y o n iz m o lm u ş tu r .
N a z m i Z iy a , 1 9 0 8 ’d e S a n a y i N e f is e M e k te b i’n d e n m e z u n o ld u k ta n s o n r a
kendi
o la n a k la r ıy la
g ittiğ i,
döneceği
y ıl o la n
1 9 1 3 ’e k a d a r ,
P a r i s ’te
J u lia n
a k a d e m isi, M a r c e l B a c h e t, R o y n e r a tö ly e le r i v e E c o le N a tio n a l S u p e rie u r d e s
B e a u x A r ts ’d a F e r n a n d C o r m o n 129 a tö ly e s in d e ç a lış ır. N a z m i Z iy a G ü r a n ’ın
1 9 0 7 ’d e H ü s e y in Z e k a i P a ş a ’n ın d a v e tlis i o la r a k İ s t a n b u l’a g e le n P a u l S ig n a c 130
ile k a r ş ıla ş m a s ı v e
e tk ile n m e s iy le b a ş la y a n
e m p r e s y o n iz m e
ilg isi k la s ik b ir
129 F e r n a n d C o r m o n ( 1 8 4 5 - 1 9 2 4 ) , r e s im ö ğ r e n im in e B r ü k s e l ’d e P o r t a e l s ’t e b a ş l a d ı. D a h a
s o n r a 1 8 6 3 ’t e l ’E c o l e N a t i o n a l e s u p e r ie u r e d e s B e a u x - A r t s ’a g ir d i; b u r a d a C a b a n e l’i n ö ğ r e n c i s i
o ld u . A y r ıc a F r o m e n t in ’d e n d e d e r le r a ld ı. A y ı n y ıl la r d a O s m a n H a m d i B e y , ş e k e r A h m e t P a ş a ,
S ü le y m a n S e y y i d B e y d e b u o k u lu n ö ğ r e n c is iy d il e r . 1 8 9 8 ’d e e n s t it ü ü y e l i ğ i n e s e ç i l d i . Ö lü n c e y e
k a d a r g ö r e v i n i sü rd ü rd ü . U z u n y ı l l a r h o c a l ı k y a p a n C o r m o n ’u n a t ö l y e s i n d e B a t ı s a n a t ın ı n b ü y ü k
u s ta la r ı ö ğ r e n c i o la r a k b u lu n m u ş la r d ı . B u n la r d a n V i n c e n t V a n G o g h , T o u lo u s e - L a u t r e c ( 1 8 6 4
1 9 0 1 ) , H a n r i M a t is s e ( 1 8 6 9 - 1 9 5 4 ) , F r a n c is P ic a b ia ( ( 1 8 7 9 - 1 9 5 3 ) s a y ıl a b i lir . A k a d e m id e k i g ö r e v i
d ış ın d a
kurduğu
o k u lu
A t e li e r
L i b r e ’d e
de
d e r s le r in e
günüm üzün
ü n lü
r e s s a m la r ı
e ğ itim
a lm ış la r d ır . T ü r k r e s m in in ü n lü is i m l e r i İ b r a h im Ç a llı , A v n i L if ij , H ik m e t O n a t, M e h m e t R u h i
A r e l ( 1 8 8 0 - 1 9 3 1 ) , N a z m i Z iy a G ü r a n , A l i S a m i B o y a r ( 1 8 8 0 - 1 9 6 7 ) d a C o r m o n A t ö l y e s i n d e
y e tiş e n
s a n a tç ıla r d ır . A h m e t K a m i l G ö r e n , “P r o f e s ö r C o r m o n : T ü r k R e s s a m la r ın ın P a r is ’te k i
H o c a s ı ” , A r tis t, M a r t 2 0 0 3 , S . 6 , s. 8 - 1 5 .
130 P a u l S i g n a c ’ı n İ s ta n b u la g e l i ş i a s l ın d a ta r tış m a lı b i r k o n u d u r. H a ş i m n u r G ü r e l N a z m i
Z i y a R e t r o s p e k t i f s e r g i s i k a t a lo g u i ç i n y a z d ı ğ ı y a z ı d a b u n u
ş ö y l e d i l e g e tir ir :
a r a ş t ır m a c ıla r ın ın k e s i n l i k l e a y d ın l a t m a la r ı g e r e k e n b ir o l g u
da
“N a z m i Z iy a
" S ig n a c 'ın İ s t a n b u l Z iy a r e ti"
m e s e le s id ir . B u r a d a b u z iy a r e t in ta r ih in in k e s i n l e ş t i r i l m e s i ö n c e l i k l e g e r e k m e k te d ir . İ k in c i ö n e m l i
n o k t a tu ttu ğ u g ü n lü ğ ü n d e n v e y a z ış m a la r ın d a n S ig n a c 'ın b i r C la u d e M o n e t h a y r a n ı o ld u ğ u n u
b il m e m iz d ir .
İ s t a n b u l’u n k ö k lü b ir a i l e s i n d e n v e
M ü lk iy e
m ezu n u
o la n N a z m i Z iy a ' n ı n iy i
F r a n s ız c a b i l m e s i n i n d e S ig n a c 'le i y i b i r i l e t i ş i m k u r m a s ı n a o la n a k t a n ıd ığ ın ı v a r s a y m a k y a n l ı ş
o l m a y a c a k t ır . H o c a A l i R ı z a e t k i s i v e d o ğ a y a y ö n e l i k r e s im a n la y ış ı n e d e n i y l e A k a d e m id e k i
h o c a l a r ı i l e ç a t ış a n g e n ç r e s s a m a b u ö n e m l i P o s t - E m p r e s y o n is t r e s s a m ın - e n a z ın d a n a r a y ış la r ın ı
s ü r d ü r e b ilm e s i i ç i n - c e s a r e t v e P a r is 'in s a n a t o r ta m ı i l e i l g i l i b i l g i l e r v e r d i ğ i b u m e y a n d a d a C la u d e
M o n e t 'd e n v e o n u n r e s im a n la y ış ın d a n d a b a h s e t t iğ i v a r s a y ıl a b il ir .” A y r ıc a ta r ih ta r tış m a la r ı i ç i n
d e a y n ı y a z ı i ç i n d e ş u d ip n o t u d ü ş m ü ş tü r . “B u z iy a r e t in ta r ih i B e d r i R a h m i'y e g ö r e 1 9 0 5 'tir ; T u r a n
E r o l'u n " N a z m i Z iy a " k it a b ın d a s ö z ü n ü e t t iğ i " S ıg n a c " m o n o g r a f is in e ( G e o r g e B e s s o n , S ig n a c ,
E d t. R o m b a ld i. P a r is 1 9 3 5 ) g ö r e i s e b u g e z i n i n ta r ih i 1 9 0 7 'd ir .” < < h t t p : // w w w .s a n a lm u z e .o r g
/r e t r o s p e k t if /v ie w .p h p ? t y p e = 1 & a r t id = 7 7 3 < <
66
e ğ itim d e n
h o c a s ın ın
g e ç m e s in e
doğadan
ra ğ m e n
daha
d e ğ iş m e m iş ,
büyük
b ir
hoca
h a tt a
C o r m o n ’u n
o lm a d ığ ın ı
b e lir le y e n
a tö ly e s in d e ,
ö ğ r e tim iy le
p e k iş ir 131. K ü ç ü k v e c a n lı r e n k le r d e n o lu ş a n tu ş te k n iğ i, ışığ ın r e n k le r v e b iç im le r
ü z e r in d e y a p tığ ı e tk iy i d u y u m s a tır.
H ik m e t O n a t, sa n a t a n la y ış la r ın ı o lu ş tu rd u k la r ı P a r i s ’te k i ö ğ r e n im i s ır a s ın d a
k la s ik ö ğ re n im g ö r m e le r in e k a rş ın , iz le n im c i ış ık v e r e n k d e ğ e r le r in e iliş k in
a r a ş tır ıla rd a b u lu n u r . D ü ş ü n s e l v e s a n a tsa l e ğ ilim i, m a n z a r a r e s m i tu tk u n la r ı v e
ış ık - r e n k o y u n la r ın ın g ö r s e l e tk is in d e y o ğ u n la ş ır . T u v a lle r in d e a ç ık h a v a y a , c a n lı
v e ışık lı r e n k le r e ,
d o ğ a l g ö r ü n ü m le r e v e g ü n
ış ığ ın a y e r v e rir.
İ s t a n b u l’u n
p a n o ra m ik g ö rü n ü m le r in d e , p o r tr e le r in d e , f ig ü rlü k o m p o z is y o n la r ın d a , m im a ri
y a p ıla r ı r e s im le n k o m p o z is y o n la r ın d a v a z g e ç m e d iğ i e n ö n e m li a y r ıc a lığ ı g ü ç lü b ir
p e r s p e k ti f u y g u la m a d ır . R e n k le r b u a n la tım a s e rb e s t f ır ç a v u r u ş la r ın ın d in a m ik
le k e s e lliğ iy le k a tılır. L e k e le r b o z u lm a y a n b ü tü n s e llik iç in d e c o ş k u n v e c a n lı
r e n k le r le b u lu ş u r 132.
İ b ra h im Ç a llı, k e n d i k u ş a ğ ın a is m in i v e re c e k k a d a r ö n e m li b ir s a n a tç ıd ır.
Ç a ll ı’n ın r e s im le r in d e ış ık v e r e n k a ra y ış la r ı v e y a ra ttığ ı g ö r s e l e tk i ö n p la n a ç ık a r.
Ç a llı, k u r a lla r ın , f o rm ü lle rin r e s s a m ı d e ğ ild ir. O n u n y a ş a m ın d a s a n a tın a n la m ı
y e n ilik a d ın a b ilin ç s iz c e b e lli b a ş lı k u r a lla r a s a p la n m a k a n la m ın a g e lm e z . Ç a llı,
y a ln ız c a b ir r e s s a m o la r a k d e ğ il, S a n a y i N e f is e M e k t e b i ’n d e k i h o c a lığ ı, b u r a d a k i
s a n a t ö ğ r e tis i ile d e d ö n e m in e v e g e le c e k k u ş a k la r a y ö n v e r e n b ir s a n a tç ıd ır.
A tö ly e s i d e ö z g ü r d ü ş ü n c e n in
s a ğ la d ığ ı y a r a r ı s e rg ile y e n b ir m e k a n o lm a s ı
n e d e n iy le ö n e m li d ir 133. İ b r a h im Ç a llı r e s im s a n a tım ız ı z e n g in k o n u ç e ş itliliğ in i
131 K ı y m e t G ir a y , M a n z a r a , s. 2 2 7 .
132 K ı y m e t G ir a y , M a n z a r a , s. 2 5 2 .
133 K ı y m e t G ir a y , Ç allı v e A tö ly e s i, T ü r k iy e İ ş B a n k a s ı K ü ltü r Y a y ın la r ı, İ sta n b u l 1 9 9 7 , s.
116.
67
k a z a n d ır a n b ir k u ş a ğ a m e n s u p tu r . S a ra y b a h ç e le r i v e n a tü r m o r tla r a ra s ın d a sık ışıp
k a la n r e s im s a n a tım ız ın Ç a llı v e k u ş a ğ ıy la g ü n s e l o la y la ra k a d a r v a r a n b ir k o n u
ç e ş itliğ in e k a v u ş u r . S o k a k la r, e v le r, y a ş a m ın tü m
r e s im
a y r ın tıla r ın ı iç e re n k o n u la r
s a n a tım ız a k a tılm a y a b a ş l a r 134. İ b ra h im Ç a llı, h ız lı v e ç a r p ıc ı p a le tiy le
İ s ta n b u l’u
r e s im le r .
İ s t a n b u l’u n
ç e ş itli
m e k a n la r ın ı
b e lg e le y e n
bu
r e s im le r
Ç a llın ın ö z n e l d u y a rlığ ı g ö z e ç a rp a r. P e y z a jla r ın a z o rla m a s ız , r a h a t te k n iğ i, d o ğ a l
v e iç te n y o r u m u , ö z e n li iş ç iliğ i, b o l ışık lı f ı r ç a v u r u ş la rı ile g e rç e k le ş tir d iğ i
d e v in g e n a k ta r ım ı Ç a llı r e s im le r in in ö z g ü n lü ğ ü n ü b e lir le r 135.
F e y h a m a n D u ra n , p o r tr e le r e a ğ ır lık v e r d iğ i r e s im le r in d e k o m p o z is y o n v e
a n la tım ın
k u s u r s u z lu ğ u n a
dayanan
b ir
a n la y ış a
y ö n e lm iş,
ren k
ve
ış ık la
o lu ş tu rd u ğ u le k e s e l y o r u m la r a u la ş m ı ş t ı r 136.
F r a n s a ’d a e d in d iğ i e m p r e s y o n is t e tk ile rin in y a n ın d a A lm a n y a ’d a o ld u ğ u
y ılla r d a
e k s p re s y o n iz m
iç in
de
b ir
g ö rse l
h a fız a
e d in e n
N a m ık
İs m a il,
k o m p o z is y o n la r ın d a b o y a d o k u s u n u n s a ğ la d ığ ı b ir e tk i ile a n la tım ın ı p e k iş tirir.
R e n k ç i b ir a n la y ış la
d o ğ a k a rş ıs ın d a e d in ile n
iz le n im le r le y o r u m a u la ş tır a n
r e s im le r y a p m a y a ö z e n g ö ste r ir . P o r tr e le r in d e , n ü ’le r in d e , p e y z a jla r ın d a le k e le r v e
b u le k e le r i h a re k e te g e ç ir e n r e n k v e ış ık k a y m a la r ı b a ş a ttır . G ü ç lü v e p a rla k
ışık la r, p a r la k v e v u r u c u r e n k le r v e y o r u m a a ğ ır lık v e r e n r e s im le m e y e tis i N a m ık
İ s m a il’i d ö n e m in d e k i d iğ e r r e s s a m la r d a n a y ırır. B u c e s u r u y g u la m a la r, a tılım c ı
s e ç im le r N a m ık İ s m a il ’in te m e lin d e s o y u tla m a n ın e g e m e n o ld u ğ u le k e c i b ir
a n la tım a ö n e m v e r d iğ in i g ö s t e r ir 137.
134 K ı y m e t G ir a y , M a n z a r a , s. 2 4 3 .
135 K ı y m e t G ir a y , M a n z a r a , s. 2 4 4 .
136 K ı y m e t G ir a y , Ç allı ve A tö ly e s i, s. 1 1 6 .
137 K ı y m e t G ir a y , M a n z a r a , s. 2 7 8 .
68
H ü s e y in A v n i L ifij, F r a n s ız n e o k la s ik le r in in ü z e r in e y o ğ u n la ş m ış , o n la r ın
k a h r a m a n lık
r e s im le r i,
m ito lo jik
s a h n e le r i,
sim g e s e l
a n la tım la r ın d a n
e tk ile n m iş t ir 138. A v n i L ifij, iç in d e y e r a ld ığ ı 1 9 1 4 K u ş a ğ ın ın s a n a t a n la y ış ın ı
p a y la ş m a z . D ü ş ü n s e l iç e r ik , şiirse l a le g o r i, o n u n r e s im le r in i, d a h a ç o k F r a n s ız
s e m b o lis tle r in in y a d a r o m a n tik le r in in
s a n a t a n la y ış ın a y a k la ş t ır ı r 139. A n c a k ,
k u lla n d ığ ı r e n k v e ış ık d e ğ e rle r iy le d ö n e m in in
e ğ ilim i o la n e m p r e s y o n iz m e
y a k la ş ır.
T ü r k iy e ’d e r e s s a m la r ın , e m p r e s y o n iz m ile k u r d u ğ u ilişk id e e m p r e s y o n iz m in
ış ık v e r e n k d e ğ e r le r in i u y g u la m a d a b a ş a r ılı o lm a la r ı, a y n ı m a n z a r a k a rş ıs ın d a
d e ğ iş e n ışığ ın e tk ile r in in y a n s ıtılm a s ı ile g e ç ic i o la n ın d u y u m s a tılm a s ı, d a h a ö n c e
T ü rk
r e s m in in
konusal
iç e riğ in d e
b u lu n m a y a n
g ü n lü k
h a y a tın
resm e
d â h il
e d ilm e s i, k e n t y a ş a m ın a a it a lış k a n lık la r ın r e s m e ta ş ın m a s ı, a k a d e m ik o la n d a n
d a h a ç o k b ire y s e l o la n ın b e lir m e s i ö n e ç ık a n e tk ile r o lm u ş tu r.
Ç a lış m a m ız ın k o n u s u o la n 1 9 2 8 - 1 9 3 8 y ılla rı a ra s ın d a d a r e s s a m la r ın , h e m
a k a d e m id e k i ç a lış m a la r ın d a h e m d e ö z e l a la n la r ın d a ç a lış m a la r ın d a b u e ğ ilim
d e v a m e tm iştir. K u r u la n ik i s a n a tç ı to p lu lu ğ u n u n e tk in lik le r in in iç in d e y e r in i
a lm ış, M ü s ta k ille r d e n M a h m u t C û d a , H a le A sa f, M u h ittin S e b a ti, Ş e r e f A k d ik ,
F a h r e ttin A k h u n la r ; d G r u b u ’n d a n E l i f N a c i, M a l ik A k s e l, A y e tu lla h S ü m e r, H a lil
D ik m e n ,
A li
K a rsa n
g ib i
is im le r
e m p r e s y o n iz m e
ya
da
g e rç e k ç i
ta r z a
y a k ın lık la r ın ı s ü r d ü rm ü ş le r d ir . A n c a k , d ö n e m in s a n a tç ıla rın ın b i r ç o ğ u n u n ism in in
b u e ğ ilim d e y e r a lm a s ı, y o ğ u n lu ğ u n e m p r e s y o n iz m le d e v a m e tm e s i, d ö n e m d e
ta r tış m a la r a y o l a ç a n , b ir d e ğ iş im i v e g ü n c e li y a k a la m a y ı ö n g ö r e n b ir e ğ ilim
138 K ı y m e t G ir a y , Ç allı ve A tö ly e s i, s. 1 1 7 .
139 K a y a Ö z s e z g i n , “H ü s e y i n A v n i L if ij ” , T ü rk P la s tik S a n a tç ıla rı - A n s ik lo p e d ik S ö zlü k,
Y K Y Y a y ın la r ı 2 . B a s k ı H a z ir a n 1 9 9 9 , s. 3 3 2 .
69
o lm a m a s ıy la b e lir le y ic i o lm a m ış tır . B u n e d e n le d a h a a z g e rilim li, h a re k e tli v e
g e le n e k s e l b ir r e s im s e l a n la tım b iç im in in ifa d e s id ir .
3 .3 .1 . N a z m i Z iy a G ü r a n v e C la u d e M o n e t
N a z m i Z iy a G ü r a n , İs ta n b u l, 2 4 x 1 6 , K o n tr p la k Ü z e r in e Y a ğ lı b o y a ,
C la u d e M o n e t , G ü n D o ğ u m u : İm p r e s s io n , 1 8 7 2 , 4 8 x 6 3 c m , T u v a l Ü z e r i Y a ğ l ı b o y a , Ö z e l
K o le k s iy o n
70
N azm i
a ra s ın d a
Z iy a
G ü r a n 140
e m p r e s y o n is t
(1 8 81 -1 9 3 7 ),
r e s im
T ü r k iy e ’d e
d e ğ e rle r in i
en
çok
e m p r e s y o n is t
y a n s ıta n
s a n a tç ıla r
s a n a tç ı
o la r a k
d e ğ e r le n d irilir. G ü r a n ’ın İsta n b u l a d ı r e s m i, ta ş ıd ığ ı e m p r e s y o n is t d e ğ e r le r a ç ıs ın d a n
d ik k a t ç e k ic id ir. B a ta n g ü n e ş in ış ığ ın ın s o lu k e tk is i ile e riy e n b ir İ s ta n b u l m a n z a r a s ı
o la n r e s im d e
e m p r e s y o n is tle r in g ü n
ış ığ ın ın
d e ğ iş e n e tk isin i y a n s ıta n ,
h a v a n ın
b e lir s iz le ş tir d iğ i m a n z a r a d a , s u y u n y ü z e y in d e n y a n s ıy a n ışık d a lg a la n m a la r ı ile T ü r k
r e s m in in e m p r e s y o n iz m in d e ö z e l b ir y e r tu ta r.
C la u d e M o n e t ’n i n 141 e m p r e s y o n iz m e a d ın ı v e r e n r e s m i İzlenim : G ündoğum u
r e s m i ile r e s im s e l d e ğ e r le r b a ğ la m ın d a b e n z e r lik le r b a rın d ır a n N a z m i Z iy a ’n ın b u
140 N a z m i Z iy a G ü r a n 1 8 8 1 ’d e İ s t a n b u l’d a d o ğ a r . R e s i m e ğ i t i m i a lm a k i ç i n F ra n s a 'y a g i t m i ş v e
1 9 1 4 y ı l ı n d a 1. D ü n y a S a v a ş ın ın p a tla k v e r m e s i y l e b i r k ı s m ı n ı n e ğ i t i m i n i y a r ıd a b ır a k a r a k T ü r k iy e 'y e
1 9 1 4 y ı l ı n d a g e r i d ö n e n r e s s a m la r ım ız a r a sın d a d ır . 1 9 1 4 k u ş a ğ ı a r a s ın d a , e m p r e s y o n is t s ıf a tın a e n
y a k ı n o la n is im d ir . T ü m y a ş a m ı b o y u n c a tu t k u y la y ö n e l d i ğ i İ s t a n b u l p e y z a jla r ın d a T ü r k r e s m in d e k i
ö n e m l i y e r i n i a lm ış tır . 1 9 0 2 y ı l ı n d a N a z m i Z iy a G ü r a n
S a n a y i- i N e f i s e M e k t e b in e g ir e r . O k u lu n d a k i
h o c a l a r ı S a l v a to r e V a le r i, V e r n i e r v e O s g a n E f e n d i ’y l e b ir lik t e ç a lı ş m a k fır s a t ın ı y a k a la y a r a k , H o c a
A l i R ı z a ’d a n ö z e l r e s im d e r s le r i a lır. 1 9 0 5 y ı l ı n d a İ s t a n b u l’u z iy a r e t e d e n ü n lü F r a n s ız r e s s a m P a u l
S ig n a c
ile
ta n ışır .
Bu
ta n ış m a
s a n a tın d a
k ö k lü
d ö n ü ş ü m le r e
yol
açar.
1 9 0 8 ’d e
ö ğ r e n im in i
ta m a m la y a r a k k e n d i im k â n l a r ıy la P a r i s ’e g itti. N a z m i Z iy a G ü r a n y a k l a ş ı k ü ç y ı l J u li a n A k a d e m i s i ’n e
d e v a m e tti. B u n u n y a n ı s ır a M a r c e l B a c h e t v e R o y e r g i b i h o c a la r d a n ö z e l r e s i m d e r s le r i a ld ı. O
d ö n e m i n e n g ö z d e h o c a s ı o l a n C o r m o n ’u n a t ö l y e s i n d e k i ç a lış m a la r ı e s n a s ın d a , p e y z a j r e s m in e o la n
i l g i s i b e l i r g i n l i k k a z a n m a y a b a ş l a d ı.
ç a lı ş m a la r a
göre
d a h a fa z la
F r a n s a 'd a d o ğ a n i z l e n i m c i l i k , g e r ç e k ç i ( R e a li s t ) v e a k a d e m ik
b e ğ e n ild i.
Bu
ta r z
T ü r k iy e 'd e
de
b e n im s e n d i v e
r e s im
s a n a tın ın
y a y g ı n l a ş m a s ı n a s e b e p o ld u .
141 C la u d e M o n e t ( 1 8 4 0 - 1 9 2 6 ) İ z l e n i m c i l i k a k ım ın ın b a ş la t ıc ıs ı, ö n d e r i v e k a r a r lı s a v u n u c u s u
F r a n s ı z r e s s a m . M o n e t il k k e z
1 6 5 9 - 6 0 't a g i t t i ğ i P a r is'te M a n e t, B a r b iz o n o k u lu r e s s a m la r ın d a n
C h a r le s D a u b ig n y v e C o n s ta n t T r o y o n 'n u n r e s i m le r in d e n e t k ile n d i. K ı s a b ir s ü r e s o n r a a s k e r e a lın ıp
g i t t i ğ i C e z a y ir 'd e A fr ik a 'n ı n ı ş ı ğ ı n a v e r e n k l e r in e h a y r a n k a ld ı. M o n e t 1 8 6 2 ' d e e ğ i t i m i n e d e v a m e t m e k
i ç i n P a r is'e d ö n d ü . B u k e z a k a d e m ik b ir r e s s a m o la n C h a r le s G le y r e 'in a t ö l y e s i n e g ir d i. F r e d e r ic
B a z i l l e , A lf r e d S i s l e y v e P ie r r e -A u g u s t e R e n o ir i l e b u r a d a ta n ış tı. Ö ğ r e tm e n l e r i i l e a n l a ş a m a y a n b u
g r u p F o n t a in e b le a u O r m a n ı'n d a , B a r b iz o n y a k ı n l a r ın d a k ü ç ü k b i r k ö y o l a n C h a il ly - e n - B ie r e 'e ta ş ın d ı.
M onet bu
dönem de
J a p o n b a s k ıl a r ın ı k e ş f e t t i.
Bu
r e s im le r in b e z e m e s e l
n ite liğ i v e
d e r in li k s iz
b e t i m l e m e l e r i F r a n s a 'd a m o d e r n r e s m in g e l i ş m e s i ü z e r in e b ü y ü k b i r e tk i y a r a ttı. 1 8 6 0 'la r d a M o n e t
71
re s m i,
e m p r e s y o n is t
a lg ıla n a b ild iğ in e
r e s im
d a ir
de
te k n iğ in in
ö n e m li
b ir
de
T ü rk
ö r n e k tir .
r e s s a m la r
ta r a f ın d a n
E m p re s y o n iz m e
a d ın ı
ne
d e n li
da
v e re n
M o n e t’n in v e e m p r e s y o n iz m in P a r i s ’te k i ö ğ r e n im y ılla rın d a k i ta k ip ç is i o la n G ü ra n ,
b u r e s m i y a p tığ ı y ılla r d a , M o n e t ü n lü N ilü fe rle r se risi ü z e r in e h a la ç a lış m a k ta d ır.
p a r a s ık ın t ıs ı i ç i n d e y a ş a d ı. H e n ü z ta m a n la m ıy la i z l e n i m c i s a y ıl a m a y a c a k r e s i m le r i y ı l l ı k S a lo n
s e r g il e r in e k a b u l e d i liy o r d u . M o n e t 'in b u d ö n e m i R e n o ir i l e b ir lik t e ç a lı ş m a y a b a ş l a m a s ı y l a s o n a erd i.
Y ü z e n in s a n la r ı, s a n d a lla r ı, d a lg a la n a n s u y u n i ç i n d e k i t it r e ş i m le r i y a n s ıt a n b u r e s im le r , M o n e t'in
" k ö tü ta sla k la r " d iy e n i t e l e m e s i n e k a r ş ın , o n u n il k i z l e n i m c i y a p ıt la r ıy d ı. İ k is i d e i z l e n i m l e r i n i k e s i k
f ır ç a v u r u ş la r ıy la t u v a le y a n s ı tıy o r la r d ı. F r a n s ız - A lm a n S a v a ş ı'n d a n u z a k la ş m a k i ç i n L o n d r a 'y a g i d e n
M onet
orada
P is s a r o
ile
b ir lik te
İ n g iliz
u s ta la r ın
y a p ı tla r ın ı
gördü.
1871
ve
1872
y ıl la r ın d a
H o lla n d a ' d a k a n a lla r ın , s a n d a lla r ın , y e l d e ğ ir m e n le r in in r e s m in i y a p t ı. D ö n ü ş ü n d e P a r is y a k ı n l a r ın d a
S e n ır m a ğ ı k ı y ıs ın d a k i A r g e n t e u i l'd e b ir e v k ir a la d ı. O n u n A r g e n t e u i l'd e y a ş a d ı ğ ı y ıl la r i z l e n i m c i l i k
a k ım ın ın d a d o r u ğ a u l a ş t ı ğ ı d ö n e m o ld u . İ z l e n i m c i l i ğ i n i n s o n d ö n e m i . 1 8 7 6 - 7 7 k ış ın d a P a r is 'te k i S a in tL a z a r r e G a r ı'n d a y a p t ı ğ ı b ir d i z i r e s im M o n e t 'in a y n ı t e m a y ı fa r k lı ı ş ı k v e h a v a k o ş u lla r ın d a te k r a r
i ş l e m e u y g u la m a s ın ın il k ö r n e k le r i id i. T u r n e r 'in " Y a ğ m u r , B u h a r v e H ı z - B ü y ü k B a t ı D e m ir y o lu "
( 1 8 4 4 ) a d lı r e s m in d e n e s i n l e n m i ş , b a c a la r ın d a n d u m a n v e b u h a r p ü s k ü r t e n m a k in e le r i e l e a la r a k
g e l e n e k s e l i z l e n i m c i k o n u la r a s ır t ç e v ir m iş t i. 1 8 8 1 ' d e iz le n i m c i l e r ç ö z ü l m e y e b a ş l a d ıl a r s a d a ik i s e r g i
d a h a d ü z e n l e d i le r . 1 8 9 0 'd a M o n e t e v i n i n v e b a h ç e s i n i n k a r ş ıs ın d a E p t e I r m a ğ ı n ı n k o l la r ın d a n b ir in in
a k t ığ ı b ir b a ta k l ık
p ar ça sı
s a t ın
a ld ı.
A k ın t ın ın y o l u n u
d e ğ iş t ir e r e k b u r a d a b ir n il ü f e r b a h ç e s i
o lu ş tu r d u . N il ü f e r le r , s u v e J a p o n k ö p r ü s ü n ü n y e r a l d ı ğ ı ta b l o la r ın ı b ü y ü k lü ğ ü 1 m e t r e k a r e y i b i l e
b u l m u y o r d u , a m a b u n la r d a d a h a ö n c e g ö r ü lm e m iş b ir a ç ı k k o m p o z i s y o n d ü z e n i v a r d ı. 1 9 2 6 ’d a b u r a d a
ö ld ü .
72
3 .3 .2 . N a m ık İs m a il v e L o v is C o r in th
N a m ı k İ s m a il , P e y za j, 1 9 2 8 , M u k a v v a Ü z e r i n e Y a ğ lı b o y a , 4 0 , 5 x 3 3
L o v i s C o r in th , T iro le a n L a n d s c a p e W ith B rid g e , 1 9 1 3 , T u v a l Ü z e r i n e Y a ğ lı b o y a , 9 5 , 5 x 1 2 0 , 5 ,
B e l v e d e r e , V iy a n a
73
N a m ık İ s m a il 142 a d ı 1 9 1 4 k u ş a ğ ın ın e m p r e s y o n is tle r i ile b e r a b e r a n ıls a d a
e ğ itim in in d e e tk is iy le iz le n im c ilik v e d ış a v u r u m c u lu ğ u b ir le ş tirm iş v e ö z e llik le d e
ç e ş itli k o n u la r ü z e r in d e ç a lış m a s ıy la d a k e n d in e ö z g ü b ir b iç im d ilin i y a ra tm ıştır .
U z u n v e ç o k fa r k lı a k ım la r ın e tk is in d e o la n b ir ö ğ r e n im h a y a tı o lm u ş tu r . P a r i s ’te
k a ld ığ ı y ılla r d a
a k a d e m ik - k la s ik b ir e ğ itim
a lırk e n ,
A lm a n y a
d a e k s p re s y o n is t
s a n a tç ıla rla ç a lış m ış tır . E ğ itim in in b a ş la n g ıc ın d a k i v e ç e ş itli z a m a n la r d a te k r a r la n a n
P a ris s e y a h a tle ri d e N a m ık İ s m a il sa n a tın d a , d iğ e r e tk ile r in y a n ın d a e m p r e s y o n iz m in
e tk in liğ in i b e lirg in le ş tir ir .
A lm a n e m p re s y o n iz m in in e n ö n e m li is im le r in d e n b iri o la n L o v is C o r in th 143
N a m ık İ s m a il ’in h o c a la r ın d a n b iri o lm u ş tu r . N a m ık İ s m a il r e s m in d e f ır ç a v u r u ş la rı
142 1 8 9 0 y ı l ı n d a S a m s u n 'd a d o ğ a r .
1 9 1 1 y ı l ı n d a P a r is'e g i d e n N a m ı k İ s m a il, k ı s a b ir sü re
A c a d e m i e J u lia n 'e d e v a m e t m iş d a h a s o n r a İ b r a h im Ç a llı 'n ın y ö n l e n d i r m e s i y l e 1 9 1 2 y ı l ı n d a F e r n a n d
C o r m o n a t ö l y e s i n e g ir m iş v e 1 9 1 4 y ı l ı n a k a d a r M e h m e t R u h i A r e l, N a z m i Z iy a , İ b r a h im Ç a llı , A v n i
L if ij , F e y h a m a n D u r a n v e H ik m e t O n a t i l e b ir lik te b u r a d a ç a lış m ış tır .
1 9 1 4 y ı l ı n d a ta til i ç i n b ir
s ü r e li ğ in e İ s ta n b u l'a g e l e n N a m ı k İ s m a il , a y n ı y ı l I. D ü n y a S a v a ş ı 'n ın p a tla k v e r m e s i n e d e n iy le
y e n i d e n P a r is 'e d ö n e m e m i ş v e a s k e r e a lı n a r a k K a f k a s C e p h e s i 'n e g ö n d e r ilm iş t ir . K a f k a s C e p h e s i'n d e
t i f ü s e y a k a la n m a s ı s o n u c u İ s ta n b u l'a d ö n e n N a m ı k İ s m a il, 1 9 1 7 y ı l ı n d a H a r b iy e N a z ı r ı E n v e r P a ş a
ta r a fın d a n k u r u la n Ş i ş l i A t ö l y e s i ' n e k a tılır . B u a t ö ly e d e g e r ç e k l e ş t i r i l e n s a v a ş k o n u l u r e s i m le r in , 1 9 1 8
y ı l ı G a la ta s a r a y S e r g is i' n d e n s o n r a V i y a n a v e B e r lin 'd e s e r g i l e n m e s i g ü n d e m e g e l i n c e C e la l E s a d
A r s e v e n i l e b ir lik t e s e r g i k o m is e r i o la r a k V iy a n a 'y a v e B e r li n 'e g i d e n N a m ı k İ s m a il, s a v a ş ın s o n a
e r m e s i ü z e r in e İ s ta n b u l'a d ö n m e y e r e k B e r lin 'd e k a l m ı ş v e b u r a d a L o v i s C o r in th i l e M a x L i e b e r m a n n
a t ö ly e le r in d e
ç a l ış m ış tır .
1 9 2 1 ’d e
S a n a y i- i N e f i s e - i
M e k te b -i
 lis i'n e
m ü d ü r y a r d ım c ıs ı
o la r a k
a ta n m ış , fa k a t b ir y ı l k a d a r s o n r a b u g ö r e v in d e n d e i s t i f a e d e r e k 1 9 2 2 y ı l ı n d a y e n i d e n P a r is 'e g it m iş t ir .
N a m ı k İ s m a il, İ s ta n b u l'a d ö n d ü ğ ü n d e 1 9 2 6 y ı l ı n d a r e s im e ğ i t i m i n i d e n e t le m e k le y ü k ü m lü m ü f e t t i ş l i ğ e
g e t ir il m iş ,
1 9 2 7 y ılın d a
is e ,
S a n a y i- i N e f i s e
M e k te b i 'n d e
m ü d ü r o la r a k g ö r e v e b a ş la m ış t ır .
Bu
k u r u m d a y a p m ı ş o ld u ğ u r e fo r m la r n e d e n i y l e o k u lu n II. k u r u c u s u o la r a k a n ıla n N a m ı k İ s m a il, 1 9 3 5
y ı l ı n d a K a d ık ö y - K ö p r ü v a p u r u n d a g e ç i r d i ğ i a n i b ir k a lp k r iz i s o n u c u n d a g e n ç y a ş t a y a ş a m a v e d a e d e r .
143 A s ı l a d ı F r a n z H e in r ic h L o u is C o r in th o la n L o v i s C o r in th , A l m a n e m p r e s y o n i z m i n i n e n ü s t
t e m s i l c i l e r i n d e n b ir i y d i .
S a n a t e ğ i t i m i n e K ö n i g s b e r g ’d e P r o f e s s o r O tto
G ü n th e r ’i n a k a d e m is in d e
b a ş la d ı . C o r in th , O tto G ü n th e r b ir k a ç y o l c u l u ğ u n a k a tıld ı. 1 8 8 0 ’d e M ü n i h ’e g it ti, b u r a d a F r a n z v o n
D e f r e g g e r v e h a l e f i L u d w i g L ö f f t z i l e ç a l ış m a y a d e v a m e tti. B u d ö n e m d e k i ç a lı ş m a la r ı M ü n ih 'L e ib l-
74
d a h a ifa d e c i b ir h a l a ls a d a C o r i n th ’in P ey za jım d a ki r e n k v e p e r s p e k t if e tk isi, f ır ç a
v u ru ş la rı N a m ık İ s m a il r e s im le r in i a n ım s a tm a k ta d ır. G ö z ü tu v a lin iç in d e d o la ş tır a n
b ir p e rs p e k tif,
f ır ç a d a rb e le r in in y ü z e y le r o lu ş tu rm a s ı b e n z e r b ir d o ğ a a lg ısın ı
y a n s ım a s ı o la r a k k a rş ım ız a ç ık a r.
K r e i s ' ’ı n n a tü r a lis t r e s im le r in in e t k is i a ltın d a d ır . D a h a s o n r a k ı s a b ir sü r e A n t w e r p ’t e k a ld ık ta n s o n a
P a r i s ’e ta ş ın d ı. P a r i s ’t e t a n ın m ış 'A c a d e m ie J u lia n 'e k a tıld ı, b u r a d a B o u g u e r e a u v e R o b e r t - F le u r y ’d e n
e ğ i t i m a l d ı . 1 8 9 1 ’d e M ü n i h ’e d ö n d ü , b u r a d a M ü n ih ' S e z e s s i o n ’a ü y e o ld u . D a h a s o n r a g r u p d a ğ ıld ı.
B a z ı s a n a t ç ıla r 'F r e ie V e r e in ig u n g ' b i ç i m i n d e a n a g r u p la i l i ş k i s i n i k e s t i. Ç a l ış m a la r ın ın e k s i k l i ğ i n d e n
d o la y ı
sa n atçı
1 9 0 1 ’d e
B e r l i n ’e
g itti,
burada
k a d ın la r
iç in
b ir
r e s im
o k u lu
a ç tı.
İ lk
k a d ın
ö ğ r e n c il e r in d e n b ir i C h a r lo tte B e r e n d g e l e c e k t e k i k a r ıs ı o la c a k t ı. C o r in th B e r li n ' S e z e s s i o n ' ’u n u n b ir
ü y e s i o ld u . L ie b e r m a n n b a ş k a n l ık ta n a y r ılm a y a m e c b u r b ır a k ılı n c a , C o r in th o n u n y e r in i a ld ı. 1 9 1 1 ’d e
C o r in th b i r k a v g a d a z a r a r g ö r d ü v e s o l ta r a fın a g e ç i c i b i r f e l ç g e l d i . C o r in th ’i n h a s t a lı ğ ı s ır a sın d a ,
P a u l C a s s ir e r B e r l i n ' S e z e s s io n 'u n u n b a ş k a n ı o ld u v e 1 9 1 3 ’t e 2 2 8 y a ğ l ı b o y a r e s m in s e r g i l e n d i ğ i b ir
r e t r o s p e k t if s e r g i a ç tı. 1 9 1 5 t e S e z e s s i o n ’u n b a ş k a n ı s e ç i l d i . 1 9 1 7 d e B e r l i n ’d e 'A k a d e m ie d e r K ü n s te 'te
p r o f e s ö r lü k u n v a n ı i l e
ö d ü lle n d ir ild i.
U r f e l d ’d e k i
W a lc h e n s e e
G ö lü n d e k i y a z t a t il in d e n
so n r a ,
1 9 1 8 ’d e C o r in th b u r a d a b ir y e r s a tın a ld ı v e 1 9 1 9 ’d a k e n d i e v i n i in ş a e t m e y e b a ş l a d ı . 1 9 2 4 ’e k a d a r
U r f e l d ’d e k i 'H a u s P e t e r m a n n 'd e d e fa la r c a k e z a y la r ın ı h a r c a d ı. E s k i ö ğ r e n c il e r iy le k a t ıl d ığ ı, 1 9 2 5 ’t e k i
A m ste r d a m g e z is in d e R em b ra n d t v e
F r a n s H a ls r e s im le r in i g ö r d ü . H o ll a n d a y o l c u l u ğ u s ır a s ın d a
z a tü r r e e d e n ö ld ü . h t t p : / / w w w .l o v i s c o r i n t h .c o m /
75
4. 1 9 2 8 -1 9 3 8 Y I L L A R I A R A S I N D A T Ü R K R E S M İ N D E M O D E R N İ Z M
T ü r k re s m i, A v ru p a m o d e rn s a n a tıy la k la s iz m , ro m a n tiz m , o r y a n ta liz m v e
e m p r e s y o n iz m le iliş k ile n d irile r e k , r e s s a m la r ın ç a ğ d a ş ı o ld u k la r ı s a n a t a n la y ış la r ıy la
k u r d u k la r ı g ö r s e l ilişk i, m o d e r n ile o la n b a ğ ı ö r n e k le n d irilm iş tir. K u r u la n ilişk i,
m o d e r n o la n ı a ra m a n ın v e b u lm a n ın m ü m k ü n o ld u ğ u n u g ö s te r m e k te n ö te ; k e n d in e
g ö n d e rm e
y a p m a k ta n
daha
çok,
a n la tım ın a
g ö n d e rm e
yapan;
b iç im in
k e n d in i
a n la tm a s ın ı g ö z a rd ı e d e n ; a k a d e m ik k r ite r le r ü z e r in e o tu r m u ş ; k e n d i iç in m ü c a d e le
v e r m e m iş ; te m e l m ü c a d e le o la n d o ğ a in s a n ç e liş k is in i y a ş a m a m ış ; n e s n e n in y e n id e n
ta r if in d e n k a ç ın m ış y a d a b u n a g e r e k d u y m a m ış ; r e s im ile iz le y ic i a ra s ın d a m e s a f e
o lu ş tu r m u ş , r e s im
ile iz le y ic i a r a s ın d a b ir e tk ile ş im e y o l a ç m a m ış o lm a s ı g ib i
n e d e n le r , b u d ö n e m e k a d a r ü r e t ile n r e s im le r in m o d e rn iz m le ç o ğ u n lu k la g ö r s e l b ir
ilişk i o ld u ğ u n u s o n u c u n a y ö n e ltm e k te d ir. A n c a k , b u d e n li n e t b ir s ö y le m ta b ii k i 7 0
y ıllık b ir s ü r e c in h iç b ir e v re s in d e v e s a n a tç ıs ın d a m o d e r n d e ğ e r le r e u la ş ılm a d ığ ın ı
g ö s te r e m e z .
G e n e lle m e le r ü z e r i n d e n v a r ıla n b u
s a p ta m a n ın d ış ın d a k a la n la r d a
v a rd ır.
1 9 2 8 s o n ra s ı ise T ü r k r e s m in in m o d e rn d ö n e m i o la r a k ta n ım la n a c a k o la n ,
a ra n a c a k k r ite rle rd e 1 9 2 8 ö n c e s i iç in m o d e r n o la m a m a y ı ta n ım la y a n d u r u m la r d ır .
S a n a t, a rtık , ö ğ re tic i v e z e v k v e ric i o lm a k ta n ç o k b ir e y s e lliğ in ifa d e s i, k ö k le r in i
d ü n y a n ın b a ş k a y e rle r in d e k i g ö r m e v e a n la tm a b iç im le r in e b a ğ la y a n , f o to g r a f ik b ir
g e rç e k lik te n
çok
zam ana,
a lg ıy a
g ö re
d e ğ iş e n ,
tu v a lin
ü z e r in d e k i
re n k le r in ,
d o k u la r ın , f o r m la r ın k e n d in i k e n d iy le a n la ttığ ı d e ğ e r le r le ta n ım la n m a k ta d ır .
1928
s o n r a s ın d a
T ü rk
r e s im
s a n a tın ın
e tk ile n d ik le r i
a k ım la rd a n
E k sp r e s y o n iz m , K ü b iz m , F o v iz m v e N a b ile r ile k u r u la n iliş k ile r ö n e m k a z a n ır . B u
a k ım la r d a T ü r k r e s m in e e n a z d iğ e rle r i k a d a r b ir g e c ik m e ile g e lm iş le r d ir . A n c a k
76
ta r tış ıla n a ra d a k i b u g e c ik m iş lik d e ğ il, b a h s i g e ç e n a k ım la r d a k i d ü n y a y ı, fig ü rü ,
b iç im i y e n i a n la m a b iç im in in v a rlığ ı o lm a lıd ır. B u y e n i a n la m a b iç im i, b iç im in
y e n id e n a n a liz in e , fig ü rü n , r e n g in , d e s e n in y e n id e n ta n ım la n m a s ın a g ö tü r e c e k tir.
M o d e r n A v r u p a r e s im
s a n a tın ın m o d e r n liğ in i b e lir le r k e n ö n e s ü r d ü ğ ü m ü z
b iç im a n a liz i k a v ra m ı, o lu ş tu r d u ğ u g ö r s e l e tk i ile b ir r e s m in m o d e rn iz m le b e r a b e r
o k u n m a s ın d a e n e tk in v e ri o la ra k , 1 9 2 8 s o n r a s ın d a T ü r k r e s m in e d a h il o la b ilm iştir .
B a h s i g e ç e n d ö n e m e n ç o k d a b u k r ite r ü z e r in d e n m o d e r n n ite le m e s i k a z a n m ış tır.
4 .1 . E k sp r e s y o n iz m , H a n s H o ffm a n v e Ö ğ r e tile r i
D ış a v u r u m c u lu k ( e k s p r e s y o n iz m ) s ö z c ü k le r i s a n a t s ö y le m in d e ilk k e z 1911
d o la y la r ın d a
20
y ü z y ılın
d ö n e m e c in d e k i
A v r u p a ’n ın
a v an g art
sa n a t
d e v rim in i
k a p s a y a c a k b ir ş e k ild e o r ta y a ç ık m ıştır . B e r lin li g a le ric i P a u l C a s s ir e r ’in ( 1 8 7 1
1 9 2 6 ) e k s p r e s y o n is t s ö z c ü ğ ü n ü ilk k e z N o r v e ç li s a n a tç ı E d v a r d M u n c h ’u n ( 1 8 6 3
1 9 4 4 ) d u y g u y ü k lü r e s im v e b a s k ıla r ın ı iz le n im c i y a p ıtla r d a n a y ırm a k a m a c ıy la
k u lla n d ığ ı s ö y le n ir. A y n ı s ö z c ü ğ ü W ilh e lm W o r r in g e r ( 1 8 8 1 - 1 9 6 5 ) Sturm d e rg is in in
a ğ u s to s 1911 s a y ısın d a C e z a n n e , V a n G o g h v e M a t is s e ’in r e s im le r in i n ite le m e k iç in
k u lla n m ış tır 144.
E k s p r e s y o n iz m
te r im i, g e n e l o la r a k , ü s lu p la ş m a ,
ç a r p ıtılm a v e b iç im le r in
z o r la n a r a k y a lın la ş tır ılm a s ı a n la m ın d a k u lla n ı lm ış tır 145. H a r e k e tin d o ğ u ş ta r ih i ta m
o la r a k s a p ta n a m a s a d a , b a z ı k e s in e tk ile r d e n k a lk a r a k o lu ş tu ğ u n d a n d a k u ş k u y o k tu r:
144 N o r b e r t
W o lf-U ta
G r o s e n ic k
(e d .) ,
D ış a v u r u m c u lu k
( E k s p r e s y o n is m ) ,
(Ç e v .
M ehm et
T a h s in Y a l ı m ) , T a s c h e n / R e m z i K it a b e v i, İ s t a n b u l 2 0 0 5 , s .6 .
145 L i o n e l R ic h a r d , E k s p r e s y o n iz m S a n a t A n s ik lo p e d is i, (Ç e v . B e r a l M a r d a ) R e m z i K it a b e v i,
İ s ta n b u l 1 9 8 4 , s. 2 3 .
77
F o v la rla ,
G a u g u in ’le
ve
M a tis s e ’le
b a ş la y a n
e m p r e s y o n iz m e
te p k i;
B e r li n ’d e
M u n c h ’u n y a p ıtla rın ın k e ş fe d ilm e s i; b ir ç o k A lm a n s a n a tç ın ın E n s o r ’u n ta b lo la r ıy la
k a rş ıla ş m a s ı; ö n c e k i e s te tik a n la y ış a e n ş id d e tli te p k ile r d e n b irin i o lu ş tu r a n F r a n s ız
y a p ıtla rın ın h a lk a ta n ıtılm a s ın ı s a ğ la y a n B e r lin s e r g ile r i146.
K a r ış ık lığ ın a r a ğ m e n , b u ü s lu p s a n a tç ın ın y a ş a m a k a rş ı iç te n g e le n te p k ile r in in
o r ta y a
ç ık a rılış ı
a b a r tılm a s ın d a n
o la r a k
b e lir g in le ş m iş tir ;
u z a k la ş m ış ;
en
d e rin
r e s im s e l
iç s e l
g e r e ç le r in
d u y g u la r ın
ve
a n la tım ın a
b iç im le r in
d ö n m ü ştü r .
E k s p r e s y o n is t re s s a m , k a y g ı, s ık ın tı, s in irlilik , c e h e n n e m k o r k u la r ı sa n a tın ın , k ıs a c a s ı
b ir d e n b ir e k e n d iliğ in d e n o r ta y a ç ık a n b ir y a r a tıc ılık b iç im in d e y a n s ıtıla n f a n te z i
s a n a tın ın y a ra tıc ıs ı o lm u ş tu r . R e s m in y ö n te m i n e o lu rs a o lsu n , d ışs a l g e rç e k le r ,
b u n la r ın iç e y a n s ıy a n g ö r ü n tü le r in in y a r a r ın a k u r b a n e d ilm iş le r d ir. B u te rim in g e n e l
ö z e llik le r i, ç e ş itli s ın ıf la n d ır m a la rın k a p s a m ın a g ir m e le r i z o r o la n , b u n a k a rş ılık
b a s tır ılm ış d u y g u la r ı, c o ş k u la r ı v e g ü ç lü is te k le r i iç in b ir ç ık ış a ra y a n r e s s a m la rı
s ın ıfla n d ırm a y a y a r a m ış tır 147.
E m p r e s y o n iz m e v e d a h a g e n e ld e N a tü r a l iz m e ( D o ğ a lc ılığ a ) k a rş ı o la n b u
b a ş k a ld ır ış , y e n i e s te tiğ in k ilit n o k ta s ı o lm u ş tu r . E m p r e s y o n iz m in a m a c ı ta n ıttığ ı
n e s n e d ir: R e s im d e g ö r ü le n şey , a y n ı z a m a n d a r e s m in a n la m ıd ır.
ş e y in
a y n ıs ın ın
E k s p r e s y o n iz m d e
y a p ılm a s ıy la ,
ise,
r e s m in
o
şe y in
a n la m ı
e v ren i
ve
D ış d ü n y a d a k i b ir
s o m u t b ir o r ta m la
y a n s ıtıl a n
n esn e
s ın ırla n m ış tır.
b ir b ir in d e n
tü m ü y le
k o p u k tu r. Y a n s ıtıla n n e s n e , a rtık a n la tılm a k is te n e n d e ğ ild ir. B u y a n s ıtm a ( s o m u t
ö ğ e ), a n la tıla n ı a n la m a k iç in y a p ıla n b ir ç a ğ rıd ır. B ir b a k ım a , a n la tılm a k is te n e n şe y
r e s m in , tiy a tr o o y u n u n u n v e ş iir in ö te s in d e b a şla r.
146 J e a n - M ic h e l P a l m ie r , “D ış a v u r u m c u lu k v e
S a n a tla r ” Ç e v : M e h m e t R if a t , M o d e r n iz m in
S e rü v e n i, A l k ı m Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l 2 0 0 7 , s. 2 5 0 - 2 6 2 .
147 L i o n e l R ic h a r d , a.g.e., s. 1 2 -3 6 .
78
E k s p r e s y o n is t iç in sa lt g e rç e k , k iş in in iç in d e d ir: “D ı ş a r ıd a n g ö r ü n e n g e r ç e k
ö z g ü n o la m a z . G e rç e k b iz im ta r a f ım ız d a n y a ra tılm a lıd ır. B ir o la y a in a n a r a k , o n u
d ü ş le y e r e k y a d a b e lg e le y e r e k d o y u m a e r e m e y i z ” 148
A lm a n y a ’n ın
a tfe d ilm e s in in
ü z e r in d e n
ilk
büyük
y a n ın d a 149,
ta r tış ıld ığ ı
b ir
sanat
1 9 4 0 ’la r a
hal
a la n ,
a k ım ı
o lm a s ı,
b u ra d a
özel
g e lin d iğ in d e
A v ru p a
uzun
p o le m ik le r e
sü ren
b ir
m o d ern
sahne
önem
s a n a tın ın
o l a n 150
e k s p r e s y o n iz m , tü m A v r u p a ’d a e tk in lik g ö s te rm iş b ir s a n a t a k ım ıd ır.
T ü r k iy e ’d e n A v r u p a ’y a s a n a t e ğ itim in e g ö n d e r ile n g e n ç le r d e n b ir k a ç ı d a
A lm a n y a ’d a e ğ itim a lm ış v e e k s p r e s y o n iz m d e n e tk ile n m iş le r d ir . A li A v n i Ç e le b i v e
Z e k i K o c a m e m i b u ö ğ r e n c ile r d e n d ir 151. M ü n ih ’t e H a n s H o f m a n n ’ı n 152 a tö ly e s in d e
ö ğ r e n im le r in i g e ç ir e n b u ik i sa n a tç ı, y u r d a d ö n d ü k le r in d e M ü s ta k il R e s s a m la r v e
H e y k e ltır a ş la r B irliğ i iç in d e y e r a lm ışla rd ır.
148 L i o n e l R ic h a r d , a.g.e., s. 1 7 -1 8 .
149 F r e d r ic J a m e s o n , “ G ir iş ” , E s te tik ve P o litik a , A l k ı m Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 2 0 0 7 .
150 A y r ın t ıl ı b i l g i i ç i n b k z . T e o d o r W . A d o r n o , W a lte r B e n j a m in , B e r t o lt B r e c h t , G e o r g e
L u k a c s , E r n s t B l o c h , E s te tik v e P o litik a , A l k ı m Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 2 0 0 7 .
151 H a le A s a f v e M a h m u t C û d a d a A l m a n y a ’d a a y n ı a t ö ly e d e e ğ i t i m a lm ış la r d ır . F a k a t H a le
A s a f , P a r is y ıl la r ın a b a ş k a e t k i l e n i m a la n la r ın a k a y m ış tır . M a h m u d C û d a i s e H o f m a n n i l e i l i ş k i s i n i
ş ö y l e a n la tır:
"...
H o fm a n n ’da n y a r a r la n d ım ; ç o k y a r a r la n d ım ... A m a e tk isin d e k a lm a d ım ; y a n i
b iç im s e l o la r a k o n u n e tk isin d e k a lm ad ım . Y o ksa volü m , h a rek et, istif, ko m p o zisy o n , ritim v e b u n un
g ib i ş e y le rd e b ü y ü k ö lç ü d e y a ra r la n d ım . ” M e h m e t E r g ü v e n “M a h m u t C û d a i l e H a n s H o f m a n n
Ü z e r i n e S ö y l e ş i ” , G e rg e d a n , 1 9 8 7 , S. 3 , (s . 3 9 - 4 3 ) s, 4 0 .
152 H a n s H o f m a n n , 1 8 8 0 ’d e B a v i e r a ’d a d o ğ m u ş , o r a d a n M ü n i h ’e g e l m i ş v e 1 8 9 3 ’t e d e r e s im
ç a lış m a la r ın a
b a ş l a m ış t ır .
1 9 0 4 -1 9 1 4
y ılla r ı
a r a s ın d a
P a r is ’t e
y a ş a d ığ ı
y ıl la r d a
D e l a u n a y ’d e n ,
k ü b iz m d e n v e M a t i s s e ’t e n e t k i l e n e n s a n a tç ı i l k s e r g is in i B e r l i n ’d e d ü z e n l e m i ş , s o n r a d a n d a 1 9 1 5 ’te
M ü n i h ’t e k e n d i o k u lu n u a ç m ış tır . 1 5 y ı l s o n r a 5 0 y a ş ın d a i k e n K a l i f o r n i y a ’y a t a ş ı n a r a k B e r k e l e y
Ü n iv e r s i t e s i n d e ö ğ r e t im ü y e l i ğ i y a p a n H o f m a n n , d a h a s o n r a A m e r i k a ’y a y e r l e ş e r e k ç e ş i t l i ü n iv e r s i t e
v e s a n a t o k u lla r ın d a d e r s le r v e r m iş t ir .
1 9 5 6 ’d a h a y a tın ı k a y b e t m iş t ir . B e l k ı s S o r a n ( D e r .) “H a n s
H o f m a n n ” , A n k a r a S a n a t, Ş u b a t 1 9 7 1 , S. 5 8 , s. 1 6 -1 7 .
79
T ü r k r e s im s a n a tın ı d o ğ r u d a n e tk ile y e n e n ö n e m li e k s p re s y o n is t s a n a tç ı H a n s
H o f m a n n o lm u ş tu r . A li A v n i Ç e le b i, H a n s H o f m a n n ’ın 1 9 1 4 ’te M ü n ih ’t e a ç tığ ı H a n s
H o f m a n n G ü z e l S a n a tla r O k u lu n a g ire r. B u o k u l M ü n ih ’t e e n iy i ç a lış a n v e s a n a t
d ü n y a s ın a y e n i is im le r k a z a n d ır a n ö ğ r e n im s is te m iy le ta n ın m a k ta d ır . Ç e le b i’n in ,
r e s im ö ğ re tim in i Z e k i K o c a m e m i ile p a y la ş tığ ı a tö ly e n in o y ılla rd a k i y a p ıs ı b u
ö z e llik le r i t a ş ım a k ta d ır 153.
H o f m a n n , s a n a t ö ğ r e tim i iç in h a z ır la d ığ ı p r o g r a m b u r a d a ö n e m lid ir . K ü b iz m in
a n a litik ç ö z ü m le m e le r in e d a y a lı k u r a m ın ı g e liş tir e n p r o g r a m ı ile a v a n g a r t k im liğ i
ta ş ıy a n b u o k u l s o y u t e k s p r e s y o n iz m in d e te m e lle r in i a tm a k ta d ır . Ö z e llik le f ig ü r v e
p e y z a jla r ı ü z e r in d e a n a litik k ü b iz m a r a ş tır m a la r ı g e liş tir e n H o f m a n n , y e n i y e tiş e n
re s s a m la r ı, in s a n v ü c u d u n u n a n a litik ç ö z ü m le m e s i ü z e r in d e y o ğ u n la ş a n ö z e l b ir
p r o g r a m la e ğ itir. A li A v n i Ç e le b i v e Z e k i K o c a m e m i H o f m a n n ’ın a n a litik k ü b iz m v e
s o y u t e k s p r e s y o n iz m te m e lli ö ğ re tis i iç in d e y e ti ş i r 154.
Ç e le b i H o f m a n n ’ın a tö ly e s in d e ö n c e lik le s a ğ la m b ir d e s e n in r e s m in a sa l d e ğ e r i
o ld u ğ u g e rç e ğ iy le y ü z le ş ir. B u r a d a s ö z ü e d ile n s a ğ la m
d e s e n , b iç im in a n a litik
ç ö z ü m le m e le rin i ir d e le y e n r e s im s e l a la n la r y a ra ta n p la s tik d e ğ e r le r i ö z ü m s e y e n b ir
r e s im d ili y a r a tım ıd ır 155.
Ç e le b i’n in H o f m a n n
a tö ly e s in d e
k e n d in e
k a ttık la r ın ı K ıy m e t G ira y
şö y le
a n la tır:
Ç e le b i d e s e n ç a lış m a la r ın ın ö n e m le e le a lın d ığ ı e tü tle r le b iç im in p la s tik
d e ğ e r le r in in
p e k iş tir e n
r e s m is e l
g e o m e t r ik
a la n ın ın
ö n e m in i
d ü z le m le r in ,
kavrar.
k a v is le r
yapan
B i ç im in
ç iz g is e l
a n la tım
d ü ze n in ,
gücünü
derece
153 K ı y m e t G ir a y , A li A v n i Ç ele bi, B E L T A Ş A .Ş . S a n a t Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 2 0 0 8 , s. 2 7 .
154 K ı y m e t G ir a y , A li A v n i Ç ele bi, s. 2 8 .
155 K ı y m e t G ir a y , A li A v n i Ç ele bi, s. 2 8 .
80
d e r e c e k a tm a n la ş a n t o n d e ğ e r le r in in , h a r e k e t v e a l g ıs ın ın fa r k ın a v a r ır . S e r t
g e o m e t r ik k o n tu r la r ın v e ç i z g i d o k u s u n u n b iç im ü z e r in e y a r a ttığ ı e tk iy e ta n ık
o lu r . İ fa d e n in d e fo r m a s y o n la r la k a z a n d ığ ı d e ğ e r le r le t a n ış ır .156
D e s e n ç ö z ü m le m e le r i ü z e r in d e y o ğ u n la ş a n r e s im ç a lış m a la r ın ın ik in c i ö n e m li
a şa m a s ı r e n k ü z e r in e g e liş e n H a n s H o f m a n n k u r a m la r ıd ır. H o f m a n n ’a g ö r e p la s tik
d e ğ e r le r in y a r a tılm a s ın d a e n g ü ç lü a ra ç re n k tir. D e ğ iş ik r e n k le r y e n i b iç im le r in
y a r a tılm a s ın ı sa ğ la r.
H o f m a n n ’ın İ tm e v e Ç e k m e K u r a m ı ik i b o y u tlu lu k ta n ü ç b o y u tlu lu ğ a g e ç iş in
p la s tik ite s in in ta n ım la n m a s ı k o n u s u n d a k i d ü ş ü n c e le rin in b ir s o n u c u d u r .
Ş e k ille r,
r e n k le r , ç iz g ile r, k a lig r a f ik e ğ ri ç iz g ile r v e u z a y ın k u lla n ım ı h e r z a m a n d o ğ a d a
g e r ç e k liğ in i b u la n b ir y a n k ıd ır , ç ü n k ü b u k o n s tr ü k s iy o n g e r ç e k te g ö r ü n e n d e n d a h a
ç o k te r c ih e d ilir. G e r ç e k lik a ra ş tır m a la r ın d a (G erçek ve D iğ er D e ne m eler İçin B ir
A raştırm a, 1 9 4 8 a d lı k ita b ı), H o f m a n n , a ğ a ç la r v e t o p r a k ile d e ğ il, p la n la r , re n k ,
fo rm
ve
uzay
a r a s ın d a k i
g e r ilim i
kom poze
e ttiğ i
m a n z a r a n ın
yeni
tü r ü n ü
o lu ş tu r m u ş tu r .
H o f m a n n ’ın r e s m in in a n a h ta r ı d ü ş le m e d e k i y a d a h a f ız a d a k i y e rin i h is s e ttiğ i
d o ğ a tu tk u s u d u r . O , s ü re k li n e g a t i f v e p o z i t i f u z a y d a k i g e o m e tr ik f o r m la r ı v e
h a c im le rin o d a ğ ın ı, d o ğ a l e le m a n la rı a ra ş tırm ış tır. B u n e s n e , n e g a t if y a d a p o z i t i f
u z a y ın y a ra ttığ ı, g e le n e k s e l o la r a k a n la ş a n g ib i d e ğ ild ir. N e s n e b ir u z a y d a y e r k a p la r.
E ğ e r b ir n e s n e u z a y d a y a ra tılır sa , ış ık y a ra tır . B e n z e r b ir ş e k ild e , ışık d o ğ a d a k i
r e n k tir , r e s im d e r e n k ış ık y a r a t ır 157.
H o f m a n n ’d a b a z ı r e s im s e l d e ğ e r le r in ta n ım la r ı ş ö y le d ir:
156 K ı y m e t G ir a y , A li A v n i Ç ele bi, s. 2 8 .
157 < h tt p : // w w w .h a n s h o f m a n n .n e t > a d r e s l i s it e d e n ç e v ir id ir .
81
D o ğ a ; tü m
e s in le r in k a y n a ğ ı.
S a n a tç ı d o ğ r u d a n d o ğ r u y a n e d o ğ a , n e
b e l le k n e d e d ü ş le m g ü c ü n d e n y o l a ç ık a r a k ç a lış ır ; d o ğ a s a n a tç ıd a k i y a r a tıc ı
g ü cü n özüdür.
Y a r a tm a ; s a n a tç ın ın b a k ış a ç ıs ın d a n m a d d e , m e k a n v e r e n g in b i r e ş im i.
Y a r a tm a , g ö z le m le n e n g e r ç e ğ i n y e n id e n ü r e tim i d e ğ ild ir .
O lu m lu ( p o z it if ) m e k a n ; g ö r ü le b il ir m a d d e n in v a r lığ ı.
O lu m s u z ( N e g a t i f ) m ek a n ; g ö r ü l e b ilir b ir m a d d e n in p a r ç a la r ı a r a s ın d a v e
ç e v r e s in d e k i b o ş lu ğ u n b iç im i y a d a k o n u m u .
R e n k ; b i li m s e l a n la m d a ı ş ı ğ ı n
ö z e l d u ru m u ;
s a n a ts a l a n la m d a ı ş ığ ın
n it e liğ in d e k i p la s tik v e r u h s a l a y r ım la r ı a lg ıla m a . B u a y r ım la r r e n k a r a lık la r ı
(in te r v a ls ) o la r a k k a v r a n ır v e g e r ilim le r e ( te n is o n ) b e n z e r . G e r ilim ik i v e y a d a h a
f a z la s o m b i ç im
a r a s ın d a k i b ir b ir in e b a ğ ım lı g ü c ü n a n la tım ıd ır . I ş ık d o ğ a d a
r e n k d u y u m u n u y a r a tır ; r e s im d e i s e ı ş ı ğ ı y a r a ta n ren k tir.
D ış a v u r u m
a r a c ı; id e a v e
c o ş k u la r ın , k e n d is in e g ö r ü n e b ili r b ir b iç im
v e r d iğ i a r a ç . H e r d ış a v u r u m a r a c ın ın g ö r s e l k ılı n m ış y a r a tıc ı g ü d ü le r e g ö r e ,
k e n d in e ö z g ü b ir d o ğ a s ı v e y a ş a m ı v a r d ır. S a n a tç ı y a l n ız c a d o ğ a y a i li ş k in
d e n e y im le r in i y a r a tıc ı o la r a k y o r u m la m a m a lı, d o ğ a k a r ş ıs ın d a k i d u y g u s u n u d a
d ış a v u r u m a r a c ın ın y a r a tıc ı b ir y o r u m u n a d ö n ü ş tü r e b ilm e lid ir . A r a c ın d o ğ a s ın ı
a r a ştırm a , h e m y a r a tıc ı s ü r e c in , h e m d e d o ğ a y ı a n la tm a n ın n b ir b ö lü m ü d ü r .
R e s im d ü z le m i; r e s m in v a r o ld u ğ u d ü z le m y a d a y ü z e y . R e s im d ü z le m in in
ö z ü y a s s ılık tır . Y a s s ı lı k ik i b o y u t lu o lm a y l a e ş a n la m lıd ır .158
Ç e le b i, b u te m e l g ö r ü ş te n y o la ç ık a ra k p a rla k v e c a n lı r e n k le r k u lla n m a y a v e
h a c im
y a r a ta n
Y a p ıtla r ın d a
re n k
g e n iş
g e ç iş le r iy le
re n k
p la s tik
le k e le r in in
d e ğ e r le r
y a ra ttığ ı
kazanm aya
h a re k e t
özen
gücünü
g ö s te rir.
v u r g u la y a n
u y g u la m a la r a g iriş ir . Ç e le b i, b iç im in ö z e llik le d e f ig ü r ü n a n a litik ç ö z ü m le m e s i
158 C a n A y a n - M e h m e t E r g ü v e n ( Ç e v .) , “H a n s H o f m a n n ’d a n S e ç m e le r ” G e rg e d a n , 1 9 8 7 , S .3 , s.
69.
82
konusunda
a y d ın la n ır k e n
ifa d e c i
gücün
v u r g u la y ıc ı
e tk isin i
p e k iş tir e n
d e f o rm a s y o n la r ın r e s m e k a ta c a ğ ı d e ğ e r le r i b e lir le r 159.
4 .1 .2 .
A li A v n i Ç e leb i v e H a n s H o ffm a n
A l i A v n i Ç e le b i, D e n i z B a n y o s u , T u v a l ü z e r in e Y a ğ l ı b o y a , 3 8 x 3 6 , İ R H M
H a n s H o ffm a n , P r o v in c e to w n N u m b e r O n e, 1 9 3 7 , M u k a v v a Ü z e r in e Y a ğ lıb o y a , 6 3 .5 x 7 6 .2 cm ,
B e a u x A r ts S o c i e t y F u n d
159 K ı y m e t G ir a y , A li A v n i Ç ele bi, s. 2 9 .
83
B u r e s im
A li A v n i Ç e le b i’n in s a n a tın d a e k s p re s y o n iz m in ö z ü m s e n d iğ in in
k a n ıtı, d o ğ a v e g e o m e tr ik le k e d ü z e n in in u la ş tığ ı b a ş a r ın ın h o c a s ı H a n s H o f m a n n ’ın
İ tm e v e Ç e k m e K u ra m ın ın b ir u y g u la m a s ı o la r a k g ö r ü le b ilir.
R e n k le r , fo r m la r , ç iz g ile r k a d a r u y g u la d ığ ı p la n la r d a n a la n , r e s im d e s o y u ta
y a k la ş a n f o r m la r la f ig ü r d e n ç o k k o m p o z is y o n a d ik k a ti ç e k e n , g ö z ü n r e s m in iç in d e
v e r e v h a tla r la d o la ş m a s ın ı s a ğ la y a n b ir p e r s p e k ti f v e ta b ii k i le k e le r r e s im s e l
d e ğ e r le r i o lu ş tu r u r .
H o f m a n n ’ın İ tm e v e Ç e k m e K u ra m ın ı o lu ş tu r u r k e n p la n la r o lu ş tu rm a s ı v e
n e s n e n in u z a y d a b ir y e r k a p lıy o r v e g ö z le m le n e b iliy o r s a ış ık la o lu ş u n d a n h a re k e tle ,
r e s m in ış ığ ın ı o lu ş tu r a n r e n g in , k o m p o z is y o n u n m e rk e z in e y e r le ş tir ilm iş ik i f ig ü r ü n
k a y a lık la r ü z e r in e o tu r a r a k iz le d iğ i d e n iz m a n z a r a s ı, g ü n b a tım ın ın ışığ ı a ltın d a
y a r a tılm ış
b ir
m a n z ara y a
k arşı
o tu r m a la rı,
bu
e y le m le rin in
daha
çok
h is s in in
y a n s ıtılm a s ıy la , e k s p r e s if b ir ta r z alır.
A li A v n i Ç e le b i’n in b u re s m i, y ü z e y le r i y ö n ü b e lir g in f ır ç a v u r u ş la rın ın
o lu ş tu rd u ğ u
düz
le k e le r
o la r a k
y a r a tıla r a k
e k s p r e s y o n iz m le ,
u z a k la r d a
fo rm u
ta m a m e n k a y b o lm u ş f ig ü r le r in s o y u ta y a k ın b ir a n la tım la s u n u lm a s ıy la ç a ğ ın ın
b iç im s e l d e ğ e r le r in i ta ş ıd ığ ı g ö r ü lm e k te d ir.
84
4 .1 .4 . Z e k i K o c a m e m i v e H a n s H o ffm a n
Z e k i K o c a m e m i, N ü, M illi K ü tü p h a n e K o le k s iy o n u
H a n s H o fm a n n , N ü, B u c h a n a n M ü z e si
Z e k i K o c a m e m i d e A li A v n i Ç e le b i g ib i H a n s H o f f m a n ’ın ö ğ r e n c is i o lm u ş tu r .
H o f m a n n ’ın b u ik i ism e h o c a lık y ı lla r ın d a y a p tığ ı r e s im le r d e n o la n r e s m i N ü ile
K o c a m e m i’n in N ü ’sü b e n z e r b ir ta r z ın iz le r in i ta ş ım a k ta d ır .
F ig ü re y a k la ş ım v e
k o m p o z is y o n d ü z e n i, b e n z e r b ir d ü n y a y ı a n la m a b iç im in in g ö s te r g e s id ir.
A li A v n i Ç e le b i v e Z e k i K o c a m e m i’n in A lm a n y a ’d a b u lu n d u k la r ı v e H a n s
H o f m a n n O k u l u ’n d a e d in d ik le ri b irik im , s a n a ts a l te k n ik v e k u r a m s a l b ilg i ile ü lk e y e
ta ş ın a n
e k sp re s y o n iz m , b ir ta r a f ta n
d a k ö k le r in i k ü b iz m d e n a la n b u
a n la y ış la ,
m o d e r n r e s m in T ü r k iy e ’d e k i ö n c ü le r i o lm u ş la r, c id d i ta r tış m a la r a y o l a ç m ış tır.
85
4 .1 .3 . A li A v n i Ç e leb i v e A g u s t M a c k e
A l i A v n i Ç e le b i, V itrin, 1 9 2 6 T u v a l ü z e r in e y a ğ l ı b o y a , 9 0 x 7 3 c m , K e m a l B i l g i n s o y K o l e k s i y o n u
A u g u s t M a c k e , Ş a p k a M a ğ a za sı, 1 9 1 4 , 6 0 ,5 x 5 0 ,5 c m , T u v a l Ü z e r i Y a ğ lı b o y a , E s s e n , M . F o l k w a n g
Ç e le b i, H o f m a n n a tö ly e s in d e e d in d iğ i te k n ik b e c e r i v e te m e l k u r a m s a l b ilg ile r i
s a n a t a n la y ış ıy la b ü tü n le ş tir e r e k ö n e m li r e s i m le r ü r e tm e y e b a ş la r . 1 9 2 6 y ılın d a ilk
b ü y ü k v e ö n e m li y a p ıtı o la n V itr in a d lı ta b lo s u n u g e rç e k le ş tir ir . B u r e s im Ç e le b i’n in
e d in d iğ i s a n a t b iç e m in in g e liş im in i v e b u d ö n e m in s a n a tın a y a n s ıy a n d e ğ e rle r in i
b e li r le r 160.
A li A v n i Ç e le b i’n in A lm a n y a y ı lla r ın d a y a p tığ ı b u re s im , e ğ itim a ld ığ ı y ılla r d a
e tk ile n d iğ i r e s s a m la rı ö r n e k le m e s i a ç ıs ın d a n ö n e m ta ş ım a k ta d ır . 1 9 2 7 y ılın d a 11.
G a la ta s a r a y s e rg is in d e s e r g ile n e n r e s im , iz le y ic i s u n u ld u ğ u z a m a n d a b ü y ü k ilg i
to p la m ış tır .
R enk
ve
le k e
d e ğ e rle r in in
d a ğ ılım ı,
m ekan
e tk isi,
f ig ü rle r in
a lış ılm ış ın
d ış ın d a k i k o n u m la r ı v e h ız k a v ra m ın ı r e s m e ta ş ıy a n e tk isi m o d e r n is t b ir a n la tım
160 K ı y m e t G ir a y , A li A v n i Ç ele bi, s. 2 9 .
86
s a ğ la m a k ta d ır . O lu ş tu r u la n le k e a la n la r ıy la s o y u tla m a c ı b ir y a k la ş ım ın d a iz le n d iğ i
r e s im d e , d u r a ğ a n lık v e h ız k a rş ıtlığ ı, v itr in d e d u r a n m a n k e n , v itrin in ö n ü n d e k i ik i
f ig ü r ile b ir a n lık b a k ış la r ı y a k a la n m ış ik i f ig ü r ile v u r g u la n m ış tır . H a r e k e t e d e n
s a d e c e ö n p la n d a k i ik i f ig ü r d ü r. R e s im s e l b ir d e ğ e r o la r a k m im a r in in k u lla n ım ı,
y a ta y v e d ik e y k u r u lu m u n o lu ş tu r d u ğ u y a p ı ile ü ç a y rı p la n d a k u r g u la n a r a k g ö z ü n
d o la ş m a s ı s a ğ la n m ış tır . O lu ş tu r u la n ü ç lü p la n b a k ış la r ın y ö n ü ile d e s a b itle n m iştir .
R e s m e b a k ıld ığ ın d a ilk g ö z e ç a r p a n le k e le r d ir. A y r ın tıla r ın e rim e s iy le b e r a b e r
le k e le r d e n
b iç im le r
o lu şu r.
H er
y a ta y
ya
da
d ik e y
yüzey
a y rı
le k e le r
ile
o lu ş tu ru lm u ş tu r . R e s m in o d a ğ ın a ise p a r la k r e n k le o lu ş tu ru lm u ş v itrin in z e m in i
o tu r m a k ta d ır.
A u g u s t M a c k e ’n in b ir d iz i v itr in r e s m i v a rd ır. M a c k e ’n in , Ç e le b i’n in A lm a n y a
y ılla r ın d a n
k ıs a
b ir
sü re
önce
ü r e ttiğ i
bu
r e s im le r ,
kent
y a ş a m ın d a k i
r e n k li
a lış k a n lık la r ı, k ü b ik v e e k s p r e s y o n is t b ir a n la tım la o r ta y a k o y d u ğ u r e s im le r d ir.
Ç e le b i’n in V itr in r e s m iy le ç o k a ç ık b e n z e rlik le r e s a h ip tir.
87
4 .1 .3 . A li A v n i Ç e leb i, P a u l G a u g u in v e E m ile N o ld e
A l i A v n i Ç e le b i, M a s k e li B a lo , 1 9 2 8 , 1 3 8 x 1 8 6 c m , T u v a l Ü z e r i n e Y a ğ l ı B o y a , M .Ü .İ .R .H .M .
P a u l G a u g u in , W here D o We C om e F ro m ? W h a tA r e W e? W here A r e We G o in g ? 1 8 9 7 , 1 3 9 .1
x 3 7 4 . 6 c m , T u v a l Ü z e r in e Y a ğ l ı B o y a , M u s e u m o f F i n e A r ts, B o s t o n
88
E m i l N o l d e , D a n s e a u to u r du Veau d ’or, 1 9 1 0 , M ü n ih , B a y e r i s c h e S t a a t s g e m a l- d e s a m m lu n g e n
T ü r k r e s im s a n a tın ın b a ş k a b ir iv m e y le h a r e k e t e tm e y e b a ş la m a s ın a m ila t
o la r a k
kabul
e d ile n
A li
A vni
Ç e le b i’n in
M a s k e li
B a lo
is im li
r e s m i,
ta ş ıd ığ ı
e k s p re s y o n is t e tk ile r le b u u n v a n ı k a z a n m ıştır .
R e s m in k o n u s u , ş im d iy e k a d a r k i k a p a lı, s a k in v e g ü n d e lik a n la tım ta r z ın d a n
ta m a m e n b ir k o p u ş iç in d e o la n r e s im d e , b o h e m , ra d ik a l v e k e n d i iç in d e in s a n ın
ö z ü y le k u r d u ğ u b a ğ la r m o d e rn iz m in k o n u s a l b ir y o r u m u o la r a k b e lirle n ir. İ n s a n la r ın
m a s k e le r iy le b ir lik te d a n s e ttik le ri, s e v iştik le ri, k â ğ ıt o y u n u o y n a d ık la r ı, b a k a n la r d a n
g iz le n d ik le ri y a d a ö y le c e d u r d u k la r ı b ir m e k â n o la r a k b o h e m b ir e ğ le n c e o r ta m ın ın
a tm o s f e r i r e s m e ta ş ın m ış tır . M a s k e le r b ir ta r a f ta n y ü z le rin i g iz le r k e n , d iğ e r ta r a f ta n
89
o n la r a y a ş a m s a l r a h a tlık la rın ı,
v e r ir
en
r a d ik a l
is te k le r in i
y e rin e
g e tir m e
r a h a tlığ ın ı
161
T ü r k r e s im
s a n a tın d a
m o d e r n iz m
a lg ıla m a la rı
k o n u s u n d a b e lir le n e n k im i
b a ş lık la r v a rd ır. B u n la r d a n b iri s a n a ta e n te lija n s iy a g e tird iğ i, a r tık s a n a tın d ü ş ü n s e l
b ir b o y u tla v a r o ld u ğ u d u r . S a n a tç ıs ın ın k u r g u la d ığ ı r e s m in k o n u s u d u r ; g ö r ü n e n d e ğ il
sa d e c e . B u g ib i b ir y a k la ş ım la e le a lın d ığ ın d a , M a s k e li B a lo is im li r e s im , to p lu m u n
k u r g u la d ığ ı a h la k sa l d e ğ e r le r in d iğ e r ta r a f ın ı y a n s ıtm a k la k a lm a y ıp , in s a n ın k im s e
g ö r m e d iğ in d e
y a p a c a k la r ın ı
konu
e d in e r e k ,
to p lu m d a n
k e n d in i
s o y u tla d ığ ın d a
o la b ile c e k le r i k u r g u la m a k ta d ır.
F ig ü rle r , m e k â n v e a y rın tıla r ö z s e l o la n ile to p lu m s a l o la n ın a ra s ın d a k i g e rilim i
y a n s ıtır b iç im d e s e rt h a tla rla , k u n t d u r u ş la rla , h a r e k e tle r in a n iliğ i ile y in e g e rilim li
b ir d ille y a n s ıtılm ış tır. F ig ü r le r in h a c im le r in i, ta ş ıd ık la r ı a ğ ır lığ ı v e k o m p o z is y o n u ,
f ig ü rle r in
p s ik o lo jik
d u r u m la r ın ı,
if a d e n in
b a s k ın
o ld u ğ u
b ir ta r z la
a n la tıla r a k
d ış a v u r u m c u b ir y a k la ş ım s e r g ile n m iştir .
B u r e s m in T ü r k r e s im s a n a tın d a b ir ç ığ ır a ç m a s ı, b u d e n li r a d ik a l b ir k o n u n u n
y in e a y n ı o r a n d a r a d ik a l b ir d ille a n la tılm ış o lm a s ın d a y a tm a k ta d ır.
A li A v n i Ç e le b i’n in b u r e s m in in , h e m k o m p o z is y o n h e m f ig ü rle r h e m d e
a n la tım d ili o la r a k ç o k b e n z e r b ir ö r n e ğ in i P a u l G a u g u in W here D o We C om e F rom ?
W hat A re We? Where A re We G oing? tu v a lin d e b u la b iliy o ru z . E k s p r e s y o n iz m in
ö n c ü lle rin d e n b iri o la r a k k a b u l e d ile n G a u g u i n ’in r e s m in d e k o n u v e m e k a n d e ğ iş m iş
o ls a d a b e n z e r p r im itif e tk iy i y a r a ta n re s im le r d e n d ir. B e n z e r b ir p r i m i tif e tk iy i, f ig ü r 16
161
R e s m i n d a h a a y r ın tı lı ç ö z ü m l e m e s i v e d e ğ e r le n d ir m e s i i ç i n b k z . K ı y m e t G ir a y , A l i A v n i
Ç eleb i, s. 6 2 - 7 1 . G ir a y , k ita b ın d a , Ç e l e b i ’n i n s a n a tın ın , e ğ i t i m a l d ı ğ ı h o c a la r ın ın , A l m a n y a ’d a
b u lu n d u ğ u s ır a d a i ç i n d e y a ş a d ı ğ ı o r ta m ın , o r a d a g ö r d ü ğ ü s a n a ts a l o r ta m ın a y r ın tıla r ı v e r m iş tir .
90
a n la y ış ı
a ç ıs ın d a n
N o ld e
r e s im le r in d e
de
b u lm a k
m ü m k ü n d ü r.
19.
y ü z y ıld a
A v r u p a ’n ın b ü y ü k k e n tle r in d e a ç ıla n s e r g ile r v e A f r ik a v e O k y a n u s y a s a n a tla r ın ın
A v r u p a ’y a
ta ş ın m a s ı
ve
ta n ıtılm a s ı,
siy a s a l
ve
e k o n o m ik
pek
çok
a n la m ın ın
y a n ın d a 162, k a p ita liz m in y a ra ttığ ı y e n i in s a n tip i v e to p lu m s a l o r ta m d a , d a h a ö z s e l v e
s a f o la n a , el d e ğ m e m iş v e a rt n iy e ts iz o la n a ilg i, 2 0 . y ü z y ılın b a ş ın a b a ş k a b ir
p r im itif s a n a t d o ğ u r m u ş tu r . D ış la n a n v e m e d e n iy e t g ö tü r ü le n “ ilk e l” o la n d a n , s a f v e
k irle n m e m iş o ld u ğ u iç in b ir y ö n e lm e
k u r u m la r a sa ld ırı,
s ö z k o n u d u r . M o d e r n iz m in y e n i a ra y ışı,
m e s a fe n in k a r a n lığ a g ö m ü lm e s i, d ü z e n e k a rş ı d u y u la n ö fk e ,
z a m a n s a llık g ib i k a v r a m s a llığ ıy la y ö n d e ş e n ta r a f la r ı b u lu n m a k ta d ır .
4 .2 . K ü b iz m , A n d r e L h o te v e K u r a m la r ın ın iz in d e
K ü b iz m , P a r i s ’te 1 9 0 8 ’d e n itib a r e n İ s p a n y o l r e s s a m P a b lo P ic a s s o ile F ra n s ız
r e s s a m G e o r g e s B r a q u e ’ın ö n c ü lü ğ ü n d e o r ta y a ç ık a n b ir s a n a t a k ım ıd ır. K ü b iz m y e n i
b ir r e s im s e l d il, y e n i b ir g ö r m e b iç im i, d ü n y a y ı te m s il e tm e n in y e n i b ir y ö n te m i
o la r a k
d ö n e m in e
d a m g a s ın ı
v u r m u ş tu r.
G e le n e k s e l
b a ş v u r m a d a n n a s ıl b ir r e s im s e l k u r g u y a p ıla b ile c e ğ i
p e r s p e k ti f
k u r a lla r ın a
s o ru s u n d a n h a re k e tle B a tı
s a n a tın ın y ü z le r c e y ıllık g ö r s e l te m s il s is te m in i y e rle b ir e d e n k ü b iz m , b ir a n la m d a
2 0 . y ü z y ılın e n r a d ik a l s a n a t a k ım la r ın d a b iri o la r a k n ite le n ir. D o ğ a n ın b e tim le m e c i
d e ğ il k a v r a m s a l b ir y o r u m u n u y a n s ıta n k ü b is tle r, re s im s e l y ü z e y d e ü ç b o y u tlu lu k
y a n ıls a m a s ı y a r a tm a k y e rin e r e s im
y ü z e y in in ik i b o y u tlu lu ğ u n u v u r g u la m ış , e ş
z a m a n lı o la r a k b ir n e s n e y i b ir d e ğ il b i r ç o k a ç ıd a n g ö s te r e r e k b ir t ü r d ö r d ü n c ü b o y u t
162
B a t ı ’n ın ,
E m p e r y a li s t a m a ç la r la A s y a v e A f r i k a ’n ın b ü y ü k b i r k ı s m ı n ı h e g e m o n y a s ı a lt ın a a la n
A v r u p a ’n ı n
r a s y o n a li s t d ü n y a
a n la y ı ş ı n ı n
d ış ın d a
o ld u ğ u
iç in
k a p it a li z m le
m e d e n iy e t
g ö t ü r d ü k le r i id d id a s ın ın b ir p a r ç a s ı o la r a k d a d ü ş ü n ü lm e k te d ir .
91
k a v r a y ış ı g e liş tirm iş , 19. y ü z y ıld a n itib a re n te m s ili g e r ç e k lik te n r e s im s e l g e rç e k liğ e
u z a n a n y o ld a k i a d ım la r ı h ız la n d ır a r a k g ö r s e l b ir d e v rim y a r a tm ı ş la r d ır 163.
K ü b iz m in T ü r k iy e ’y e ta ş ın m a s ı d a P a r i s ’e e ğ itim le r in i ta m a m la m a k a m a c ıy la
g id e n g e n ç s a n a tç ıla rla d ır. A n d r e L h o te 164, F e rn a n d L e g e r g ib i k ü b iz m in ö n d e g e le n
is im le r in d e n d e r s le r a la ra k y u rd a d ö n e n r e s s a m la r , b u s a n a tç ıla rd a n e d in d ik le r iy le
T ü rk
r e s m in e
yeni
b ir
yön
v e rm iş le r d ir .
K ü b iz m
T ü r k iy e ’d e k i
a sıl
e tk isin i
1 9 4 0 ’la rd a n s o n r a g ö s te r m iştir .
A n d re L h o te , G e ç K ü b iz m b iç im d ilin i b e n im s e r k e n b u n u C e z a n n e k a y n a k lı
b ir k u ra m s a l te m e le
o tu r tm u ş tu r .
L h o te ,
C e z a n n e ’ın
f o rm ü lle r in d e n
in c e le m iş ;
163 A h u A n t m e n , a.g.e., s. 4 5 - 4 6 .
164 A n d r e L h o t e 5 T e m m u z 1 8 8 5 ’t e B o r d e a u x ’d a d o ğ d u . B u r a d a 13 y a ş ı n d a ik e n m o b il y a
y a p ı m s t ü d y o s u n d a a h ş a p i ş l e m e y i ö ğ r e n d i. K ı s a b ir sü r e s o n r a 'E c o le d e s B e a u x A r ts 'T n h e y k e l
b ö lü m ü n e g ir d i. 1 9 0 5 ’t e a i l e s i n d e n a y r ılır k e n k ü ç ü k b i r s tü d y o k u r d u r e s m e o d a k la n m a k is tiy o r d u .
K endi
stü d y osu n a
b a ş la y ın c a y a
k adar,
o to d id a k t ik li k le
re sm e
tu tk u s u n u
p r a tik
e tti.
1 9 1 0 ’d a
D r u e t ’d e k i i l k k i ş i s e l s e r g is in e s u n d u ğ u y e t e n e ğ i n i b e l l i e d e n ja n r ç a lı ş m a la r ıy la k a tı ld ı . 4 y ı l s o n r a
P a r i s ’e ta ş ın d ı. S a n a tç ı r e s m in s a d e c e p r a tik a la n ıy la i l g i l e n m e d i , a y n ı z a m a n d a t e o r ik k u r u lu m u y l a d a
i l g i l e n d i . L h o te ' N o u v e l l e R e v u e F r a n ç a is e ' g a z e t e s i n i n k u r u c u o r ta ğ ı o lm a f ır s a tın ı y a k a la d ı. 1 9 4 0 ’a
k a d a r s a n a t ü z e r in e e le ş t ir e l d ü ş ü n c e le r in i y a y ım la d ı. S a n a tç ı 1 9 1 2 ’d e 'S e c t io n d'O r' s a n a t ç ı g r u b u n a
k a t ıld ı v e s t i l i s t i k a ç ıd a n k ü b iz m e y a k la ş t ı. S a v a ş p a tla d ı ğ ın d a z o r u n lu o la r a k a s k e r e a lın d ı. B u o n u n
y a r a t ıc ı
ç a lı ş m a la r ın ın
üç
y ıl
k e s t i.
1 9 1 8 ’d e
L h o te
P a r i s ’t e
b ir
r e s im
o k u lu
kurm a
p la n ı n ı
g e r ç e k le ş t ir d i. 1 9 2 0 ’d e n s o n r a k e n d i t e o r ik b u l u ş la r ın ı F r a n s a ’d a v e y u r td ış ın d a b ir d iz i k o n f e r a n s tu r u
s ır a s ı n d a i l g i l e n e n d i n l e y i c i l e r i e t k ile d i.
1 9 3 8 ’d e r e s s a m
G o r d e s ’t e e s k i b i r e v s a tın a ld ı, b u r a d a
m e s l e k t a ş ı M a r c C h a g a l l v e e ş i y l e b ir lik t e s a v a ş ın b a ş la m a s ın ı y a ş a d ıl a r . İ k is i d e
1 9 4 2 ’y e k a d a r
G o r d e s ’t e k a ld ıla r , s o n r a P a r i s ’e d ö n d ü le r , b u r a d a L h o te r e s im o k u lu n d a ö ğ r e t m e y e d ö n m e y i is te d i .
S a v a ş ın s o n u n d a A n d r e L h o t e k o n f e r a n s tu r u n a g e r i d ö n d ü , B e l ç i k a , İ n g ilt e r e , İ ta ly a v e 1 9 5 0 ’d e b ir
k e z d e M ı s ı r ’a s e y a h a t e tti, b u r a d a k a h ir e s a n a t a k a d e m is in d e b ır a k a m a d ığ ı k o n f e r a n s ı n a b ir y ı l s o n r a
d ö n d ü . 1 9 5 2 d e s a n a t t e o r is i ü z e r in e b i l i m s e l i n c e l e m e s i n i R io d e J a n e ir o , S a o P a u lo , B e l H o r iz o n t e v e
B a h i a ’y a g ö tü r d ü . P a r is ’e d ö n d ü ğ ü n d e , d e r s le r i V a l l e y o f th e K i n g s ’d e M ıs ır s a n a tın d a o d a k la n d ı.
1 9 5 5 ’t e ç a lı ş m a la r ı G r a n d P r ix N a t io n a l d e P e in tu r e i l e ö d ü lle n d ir ild i. U N E S C O h e y k e l k o m i s y o n u
'I n te r n a tio n a l A s s o c i a t i o n o f P a in te r s , E n g r a v e r s a n d
S c u lp t o r s ’ı n b a ş k a n ı o la r a k a ta d ı.
1 9 5 7 ’d e
M u s s e e d 'A r t M o d e r n e g i b i ç o k l u u lu s la r a r a s ı s e r g ile r d e ç a lı ş m a la r ın ı s e r g i l e y e n s a n a tç ın ı n , sa n a t
e l e ş t ir il e r i v e r e s m i s a y g ı g ö r d ü .
92
ö ğ r e tile rin e fo rm , h a c im , p la n , e s p a s g ib i d e ğ e r le r i d e k a tm ış v e tu v a lle r in d e d e b u
p la s tik
d e ğ e r le r i ö n p la n a
ç ık a r a r a k n e s n e n in
k a v ra m ın ın v u r g u la n d ığ ı b ir d il
k u lla n m ış 165 v e ö ğ re n c ile r i d e d o ğ a y ı g e o m e tr ik d ü z e n iç in d e d e ğ e r le n d ir e r e k o n u n
b ir e b ir g ö r ü n ü m ü n ü y a n s ıtm a k ta n k a ç ın m ış l a r d ır 166.
T ü r k r e s im
s a n a tın ın g e liş im in d e ö n e m li b ir r o lü o la n v e k ü b iz m i T ü r k
r e s s a m la r ın a ta n ış tır a n A n d re L h o te ’u n a tö ly e s in d e N u r u ll a h B e r k , C e m a l T o llu ,
R e f ik E p ik m a n , B e d r i R a h m i, H a m it G ö r e le , Z e k i F a ik İz e r, H a le
A s a f g ib i
r e s s a m la r y e tiş m iş tir . L h o t e ’u n P a r i s ’te , O d e s s a s o k a ğ ın d a k i ü n lü a tö ly e s in e k o ş a n
her
u lu s ta n
a k a d e m is y e n
r e s s a m la r
a ra s ın d a ,
T ü rk
o la ra k
ta rih le r d e ,
güven
o
r e s s a m la r ın
da
b u lu n m a s ı
L h o te ’u n
u y a n d ır ıc ı
b ir
üne
o ld u ğ u n u
sa h ip
k a n ıtla m a k la k a lm a z , T ü r k r e s s a m la r ın ın y e n ilik a ra y a n e ğ ilim le r in d e L h o te ’u n b ir
h o c a o la r a k k a rş ılık v e r e n iş le v in i a ç ığ a v u r u r 167.
T ü r k r e s m in d e e m p r e s y o n iz m k a rş ıtı m o d e rn a ra y ışla r , b ü y ü k ö lç ü d e L h o te ’u n
y ö n le n d ir ic i ö n e rile r i d o ğ r u ltu s u n d a g e lişm iş, e n a z ın d a n b u a r a y ış la r a b ir k a y n a k
o lu ş tu r m u ş tu r 168. K ü b is t s a n a tın k u r a m c ıla rı a ra s ın d a L h o te a ğ ırlık lı b ir y e re sa h ip tir.
L h o te , k ü b is t a k ım ın y a n d a ş ı v e s a v u n u c u s u o la r a k g ö r ü n m ü ş o lm a s ın a k a rş ın , ç ık ış
n o k ta s ı s a n a tın g e n e l s o r u n la rın d a n b a ğ ım s ız d e ğ ild ir. K e n d in i k la s ik b ir r e s im o k u lu
ç ıra ğ ı o la ra k g ö r ü r , s a n a tın te m e lin d e sa k lı o la n g iz le r i z a m a n iç in d e d e ğ iş m e z
d e ğ e r le r i
b u lu p
o r ta y a
ç ık a r m a k
iste r.
M ü z e le r i
d o la ş ır ,
p r i m i t if
s a n a tta n
iz le n im c ile r e v e d a h a s o n r a k ile r e u z a n a n ç iz g i ü z e r in d e , s a n a t y a p ıtın ı s a y g ın k ıla n
165 A n d r e L h o t e , S a n a tta D e ğ i ş m e y e n P la s t ik D e ğ e r le r , (Ç e v . K a y a Ö z s e z g i n ) , İ m g e K it a b e v i ,
A n k a r a 2 0 0 0 , s. 3 5 .
166 B u r c u P e l v a n o ğ l u , H a le A s a f, Y K Y , İ sta n b u l 2 0 0 7 , s. 1 2 7
167 A n d r e L h o te , a.g.e., s. 9.
168 A n d r e L h o te , a.g.e., s. 9.
93
ö lç ü le r i a r a m a y a ç a lış ır. K ü b is t s a n a tın k o ş u lla n m ış b ir tu tk u n u , b u a k ım ın b ir
f a n a tiğ i g ib i d a v ra n m a k ta n k a ç ın ır . A m a , C e z a n n e ’ın k iş iliğ in d e , n e r e d e y s e b ü tü n
m o d e r n r e s s a m la r ın s a y g ı d u y d u k la r ı b ir ö n c ü b u lm u ş o la n k ü b iz m a k ım ın a , b ü tü n
ö te k i g e liş m e le r y a n ın d a ö z e l b ir a n la m y ü k le r . B u a k ım ı iz le y e c e k o la n b ü tü n
y e n ilik ç i ç ık ışla r ın ,
bu
a k ım la
iliş k ili o ld u k la r ı ö lç ü d e
b a ş a r ılı o la b ile c e k le r in i
v u r g u la m a k ta n g e ri k a lm a z 169.
L h o te v e L e g e r g ib i h o c a la r ın o k u lla r ın d a e ğ itim in i t a m a m la d ık ta n k ıs a b ir sü re
s o n r a k ü b iz m in d ö n e m in d e k i a lg ısın ı, a lım la n ış ın ı N u r u lla h B e r k şö y le a n la tır:
K ü b iz m , v o lü m le r in , y a n i c is im le r in m ü b a la ğ v e ş id d e tli b ir ş e k il d e
r e s m e d ilm e s i p r e n s ib in i g ü d e n b ir s a n a t c e r e y a n ıd ır .
K ü b iz m , e m p r e s y o n iz m in ta m b ir a k s ü la m e ld ir .
C is im le r in b iz a t ih i k ıy m e t in e e h e m m iy e t v e r m e y ip a n c a k o n la r a ç a r p a n
z iy a n ın d e ğ iş ik lik le r in e d ik k a tin i v e r e n , “ d e s e n ” i ü ç ü n c ü p l a n a a ta n M o n e t,
r e n k le r le o y n a r d ı. V e y a ln ız b u n u y a p tı. D e s e n v a s ıt a s ı ile , c is im le r in h a v a d a
k a p la d ık la r ı b o ş lu ğ u if a d e e tm e k is t e m e d i, v e ç i z g i k u v v e t in in ta b lo d a v e r d iğ i
e b e d i s a ğ la m lığ a e h e m m iy e t v e r m e d i.
C is im le r i, v e o n la r ın t e r c ü m e y e a n c a k m u k te d ir o la n ç i z g i y e b ir in c i
p la n ı v e r m e k :
İ ş te e m p r e s y o n iz m in y u m u ş a k lığ ın a k a r şı a k s ü l a m e l o la r a k
k ü b iz m in b ir in c i e n d iş e s i.
F a k a t g a r ip tir k i k ü b iz m in m e n ş e in i, e m p r e s y o n iz m m e k te b in e y a k ın b ir
s a n a tk â r d a , P a u l C e z a n n e ’d a a r a m a k la z ı m g e li y o r .
B u b ü y ü k a r tiste a it s a h if e le r d e iz a h e tt iğ im g ib i, C e z a n n e g e r ç i ta m b ir
e m p r e s y o n is t d e ğ ild ir . C la u d e M o n e t ’n in n a z a r iy e le r in d e n is t ifa d e e tm e k l e
b e r a b e r , in ş a y a ,
s a tıh la r a v e
c is im le r e
e h e m m iy e t v e r iy o r d u . V e
ç iz g i n in
g ü z e ll iğ i n i , o lg u n lu ğ u n u ta b lo la r ın d a te b a y ü z e ttir iy o r d u . H a tta C e z a n n e ’n ın
c is im le r in in a ğ ır lık la r ın ı, y u v a r la k lık la r ın ı g ö s te r m e k s o n d e r e c e d e id i. Y a l n ı z
C e z a n n e b u m a k s a d a v a r m a k iç i n f ü z e n i d e ğ il, r e n g i k u lla n m ış tı.
169 A n d r e L h o te , a .g .e., s. 8 - 9 .
94
C e z a n n e , “ta b ia tte h e r ş e y , m a h r u ta , k ü r e y e , ü s t ü v a n e y e ta b iid ir .” d e r d i.
B u k ü b is t a n la y ış ın ifa d e s id ir , v e b u n u s ö y l i y e n C e z a n n e , h e n d e s e n in r e s im d e
o y n a d ığ ı r o lü s e z m e k l e , k ü b iz m in h a k ik i b a b a sıd ır . C e z a n n e 1 9 0 6 ’d a ö ld ü .
K ü b iz m 1 9 0 8 ’d e d o ğ d u .” 170
“ K ü b is tle r in g e tir d ik le r i e n b ü y ü k y e n ili k , h e n d e s e m e fh u m u n u a ş ır ı
d e r e c e y e ç ık a r m a k , v e o n d a n b a ş k a h e m e n h iç b ir ş e y i n a z a r ı itib a r a a tm a m a k
o l d u .171
1 9 2 0 ’le r in s o n la r ın d a n itib a re n , k ü b iz m , T ü r k iy e 'd e a d ın ı d u y u r m a y a b a ş la m ış ,
M a c a r r e s s a m M . S z c z u k a ’n ın 1 9 2 8 ta r ih li “ K e m a l P a ş a : K e m a l ’in İ n ş a P r o g r a m ı”
a d lı C u m h u r iy e ti v e d e v r im le r i a n la ttığ ı r e s m iy le d e ö n e m k a z a n m ıştır .
İ s m a il H a k k ı B a lt a c ıo ğ lu ’n u n 1 9 3 1 'd e y a y ım la n a n D e m o k ra s i v e S a n a t a d lı
k ita b ı, C u m h u r iy e t T ü r k iy e ’si s a n a tın ın n a s ıl o lm a s ı g e r e k tiğ in i, n iç in b ö y le o lm a s ı
g e re k tiğ in i; 'd e m o k r a s i' 's a n a t' iliş k ile n d irm e s i iç in d e e le a lm a k ta v e d e m o k r a s i
s a n a tın ın
“ K ü b iz m ”
C u m h u r iy e ti
g e liş tirilm iş tir .
K ü b iz m 'i
o lm a s ı
s a n a tın ın
İ s m a il
g e re k tiğ i
“ K ü b iz m ”
H akkı
d e ğ e r le n d ir m e k te
y a n ıtıy la
o lm a s ı
B a lta c ıo ğ lu ,
ve
K ü b iz m 'in
s o n u ç la n d ır m a k ta d ır 172. T ü rk iy e
d ü ş ü n c e s i,
Sanat ve
çağdaş
1 9 2 0 'li
y ılla r ın
D e m o k rasi
d e m o k r a tik
a d lı
sonunda
k ita b ın d a ,
u lu s la r ın
sa n a tı
o ld u ğ u n u k a n ıtla m a y a ç a lış m a k ta d ır. B a lt a c ıo ğ lu ’y a g ö r e 19. y ü z y ıl A v ru p a s a n a tın ı
A k a d e m iz m v e E m p r e s y o n iz m b e lir le m e k te d ir. B iri g e ç m iş in ik in c i e ld e n ta k lid in i
d e n e m iş , d iğ e r i ise b iç im v e o y lu m la iliş k is in i k e s e r e k r e n k v e ışık o y u n la rıy la
170 N u r u lla h B e r k , M o d e r n S a n a t, S e m ih L ü t f B i t i k v e B a s ı m E v i , İ s ta n b u l 1 9 3 6 , s. 8 2 - 8 3 .
171 N u r u lla h B e r k , M o d e r n S a n a t, s. 8 9 .
172 Z e y n e p Y a s a Y a m a n , “D e m o k r a s i v e S a n a t” , A n a d o lu Ü n iv e rsite si D e rg isi, (s. 1 8 3 - 1 9 6 ) s.
184
95
y e tin m iş tir . K ü b iz m ise b u ik i k a r ş ıtlığ ın a r a s ın d a n ç ık m ış tır v e ç a ğ ım ız a u y g u n b ir
k a r a k te r g ö s te r ilm e k te d ir 173.
K ü b iz m , m illi b ir s a n a t a n la y ış ı h a lin e g e tir ilm e y e ç a lış ılm ıştır . İ sm a y ıl H a k k ı
B a lta c ıo ğ lu ’n u n k ü b iz m e ö v g ü s ü n ü v e b u n u y e re lle ş tir m e y e ç a lış m a s ın ı, S o v y e tle r
B ir li ğ i’n in
k o n s tr ü k tiv iz m ,
İ ta l y a ’n ın
f ü tü r iz m
g ib i
k ü b iz m
k a y n a k lı
sa n a t
a n la y ış la r ın ın d e v le t ta r a f ın d a n d e s te k le n e r e k m illi a n la y ış la r h a lin e g e lm e le ri v e b u
d u r u m d a k ü b iz m in y e n iliğ in v e d e ğ iş e n d ü n y a a lg ıs ın ın - d ü z e n in b ir s im g e s i h a lin e
g e lm e s i b e k le n tis i o ld u ğ u d ü şü n ü le b ilir .
B e d ri R a h m i E y ü b o ğ lu , 1 9 3 8 ’d e y a z d ığ ı b ir y a z ıs ın d a k ü b iz m e v e d ö n e m in
s a n a t a n la y ış la r ın a d a ir ş u n la r ı s ö y le m iştir :
...F a k a t
y o lu n d a n
m a a le s e f y e n i
g id e n le r
P ik a s s o n u n
o r ta y a
d e ğ il,
r e s im
S e z a n ın
ç ık a r d ığ ı
d e y in c e
a k la
a r a y ışla r ın d a n
g ö s te r m e d e n
g e le n
b ir
tü r e y e n
Sezan
ve
onun
t a n e s in e
s a p la n a r a k
D a d a is tle r ,
F ü tü r istle r ,
S ü r re a listler d ir .
Y e n i r e s m e k ö tü b ir ş ö h r e t k a z a n d ır a n b ü tü n b u c e r e y a n la r ile r id e r e s im
ta r ih in d e a n c a k b ir e r v ir g ü l k a d a r y e r tu ta b ile c e k le r d ir .
K ü b iz m
a z m a n la r ın ın m o d a s ı b ü tü n d ü n y a y ı b ir n e z le m ik r o b u g ib i
d o la ş m ış v e k o l a y o la n h e r ş e y g i b i m u k a v v a t b ir z a m a n iç in d e ç o k y e r le r d e
m o d a h a lin e g e lm i ş v e k a d ın ş a p k a la r ı m o d a s ı k a d a r y a ş a d ık ta n s o n r a b u g ü n
h e m e n h e m e n g ö ç ü p g itm e k ü z e r e d ir .174
K ü b iz m in h iç d e h o ş u n a g itm e d iğ i a n la ş ıla n y a z ıs ın d a B e d ri R a h m i, C e z a n n e ’ı
ve
onun
dünyayı
ta n ım la r k e n
k u lla n d ığ ı
g e o m e tr ik
a n la y ış ın ı,
P ic a s s o ’n u n
173 İ s m a il H a k k ı B a l t a c ıo ğ lu , D e m o k ra si v e S a n a t, K a n a a t K ü t ü p h a n e s i, İ s ta n b u l 1 9 3 1 , s. 1 2 7
128.
174 B e d r i R a h m i E y ü b o ğ lu , “Y e n i l e r v e Y e n i R e s i m ” , A r , M a r t 1 9 3 8 , s e n e 2 s a y ı 3 , (s . 6 - 9 ) s. 7
8.
96
a n la d ığ ın ın s a d e c e b ir k ıs m ın ı o lu ş tu r d u ğ u n u , C e z a n n e ’ın b u n u y a p a r k e n s a d e lik ,
s a y f iy e t v e ta z e lik h is s iy le h a re k e t e d e rk e n , P ic a s s o ’n u n s a d e c e y e n i b ir m a c e r a v e
p la s tik b ir e ğ le n c e o ld u ğ u n u s ö y le m e k te d ir 175. K ü b iz m e d a ir b u h o ş n u ts u z lu ğ u n u n
d e v a m ın d a d a D a d a iz m e v e s ü r r e a liz m e d a ir d e k im i e le ş tir ile r d e b u lu n m u ş tu r :
Y e n i r e s im d e n ild iğ i z a m a n b u tü r e d ile r in v e a z m a n la r ın k a r a la m a la r ı
g e lm e m e lid ir .
B u n la r s ı r f y e n i li k
y a p m a k i ç i n k e n d ile r in d e n
ö n c e g e le n le r i in k a r
e tm e k , e s k il e r e h iç b ir ş e y b o r ç lu o lm a d ık la r ın ı ila n e tm e k , o n la r d a n h iç
b ir is in e b e n z e m e m e k g i b i g ü lü n ç id d ia la r ın ın k u r b a n ı o lm u ş la r v e y e n i r e s m in
ü z e r in e tit r e d iğ i t e v a z u u , s a d e li ğ i, s a y fi y e ti , ç iğ n e m iş le r d ir .176
F ik r e t A d il b ir y a z ıs ın d a d G ru b u n u n ilk s e r g isin i a ç tığ ı 1933 y ılı c iv a r ın d a
y a y g ın la ş a n k ü b iz m iç in ş u n la r ı sö y le m iştir:
F a k a t o e s n a d a o r ta lığ a ilk k ü b ik s a lg ın ı y a y ılm ış t ı. A n la y a n , a n la m a y a n
h e r g ö r d ü ğ ü n e k ü b ik d iy o r , b u s ıfa tı b a z e n ta k d ir , e k s e r iy a d a t e z y i f iç i n
k u lla n ıy o r d u . T a k d ir i ç i n k u lla n a n la r y e n i li k ta r a fta r ı, t e z y i f iç in k u lla n a n la r
k e n d ile r in i h a k i k i ! ! v e k la s ik s a n ’a t m e n s u b u te la k k i e d iy o r l a r d ı.177
K ü b is t a n la y ış ın
T ü r k r e s m in d e y e r e tm e s in i
s a ğ la y a n is im le r
1 9 2 0 ’le r in
s o n la r ın d a n itib a re n r e s im le r in d e b u e tk iy i iz le y e b ild iğ im iz H a le A s a f, C e v a t H a m it
D e re li, C e m a l T o llu v e N u r u ll a h B e r k g ib i re s s a m la r d ır. R e f ik E p ik m a n d a k ü b is t
iz le r ta ş ıy a n r e s im le r ü r e tm iş tir .
K ü b iz m in T ü r k r e s m in e u y a r la n m a s ı r e s im d ü n y a s ı ile b ir h e s a p la ş m a , r e s im s e l
y a ra tım ın g ö r m e b iç im le r i ü z e r in d e k i b ir ta r tış m a d e ğ il, T ü r k iy e ’y e ö z g ü k o ş u lla r a
175 B e d r i R a h m i E y ü b o ğ lu , a .g .m ., s. 8.
176 B e d r i R a h m i E y ü b o ğ lu , a .g .m ., s. 8 - 9 .
177 F ik r e t A d i l , “ ‘d ’ G r u b u v e T ü r k iy e ’d e R e s i m ” S a n a t Ç ev re si, s. 2 3 .
97
u y a n v e “ g e le c e k ç ilik ” a n la y ış ın ı y a n s ıtm a d a k u lla n ıla n b ir b iç im d ili o la r a k s e ç ilm iş
o lm a s ıy la ilg il id ir 178.
Z e y n e p Y a s a Y a m a n b ir m a k a le s in d e K ü b iz m in T ü r k iy e ’d e k i y e ri iç in ş u n la rı
s ö y le m iştir:
T a n z im a t’ta n b u
y a n a b a tıl ıla ş m a k
o la r a k g ö r ü le n , g e r e k tiğ in d e
bu
a m a ç i ç i n d e v ş ir ile n v e d o ğ u - b a tı k a r ş ıt lığ ın d a s o m u tla n a n k ü ltü r s o r u n u ,
y e r in i
ç a ğ d a ş la ş m a
sorun u n a
b ıra k ış tır .
B ö y le lik le
“b a t ılı la ş a m a ”
ve
“ ç a ğ d a ş la ş m a ” , “ im p a r a to r lu k ” v e c u m h u r iy e t k a r ş ıt lığ ın d a a m a ç ta v e s o n u ç ta
fa r k lıla ş m ış tır . P la s tik s a n a tla r a ç ıs ın d a n , z a te n k ö k lü b ir g e ç m i ş t e n y o k s u n
o l d u ğ u d ü ş ü n ü le r e k ç a ğ d a ş tu tu m , ilk in k ü b iz m ’i a n la m a k la e ş tu tu lm u ş tu r .
K ü b iz m s a n a tın u s s a l ç ö z ü m ü o la r a k a n l a ş ılıy o r , fü tü r iz m v e k o n s t r ü k t iv iz m
a k ım la r ı i le k u r d u ğ u b a ğ a ç ıs ın d a n g e l e c e k ç i v e y a p ıs a lc ı n ite lik le r i ile y e n i
T ü r k iy e
c u m h u r iy e t in in
ru h u n a
uygun
d ü şü yord u .
P o z i t i v is t
o tu r tu lm a k is t e n e n k ü ltü r p o lit ik a s ı a ç ıs ın d a n k ü b iz m ’in b i ç im
çağdaş
s a n a tı o la r a k e n u y g u n u y d u .
b ir
t e m e le
d i li u lu s u n
K ü b iz m ; b ir b a k m a , g ö r m e , a n la m a
a n a h ta r ıy d ı, b ir s ö z lü k tü . V e b u s ö z lü ğ ü i y i k u lla n a n h e r k e s i y i b ir y a r a tıc ı
o la b ilir d i.
B ir
b a şk a
d e y iş le
u sa
d a y a lı
b ir
te k n ik
soru n d u
“ K ü b iz m ” .
B ö y l e l i k l e y e n i T ü r k iy e c u m h u r iy e ti s a n a tç ıs ı, a r tık d e v r ilm iş o lm u y o r ; a y n ı
d i li k u lla n a r a k , a y n ı s ö z l ü ğ e b a ş v u r a r a k , ik in c i e ld e n u y a r la m a y e r in e ‘ç a ğ d a ş ’
b ir y a r a tım g e r ç e k le ş t ir m iş o lu y o r d u .
B u tu tu m ,
y a k a la n m a s ın a
sa n a tta e v r e n s e l b ir b o y u t g e tir iy o r ,
o la n a k
s a ğ la m ıy o r d u .
O y sa
d e v le t in
a n c a k u lu s a l ta d ın
ana
ilk e le r in d e n
b iri
to p lu m u d in s e l b ir b a ğ l a y ıc ı y e r in e u lu s b i l i n c iy l e b ir a r a d a tu tm a k tı. Ö y le y s e
o l u ş a c a k y e n i k ü ltü r e l o r ta m d a , T ü r k
s a n a tın ın ,
e v r e n s e l b ir d ill e
u lu s a l
k o n u la r a y ö n e l m e s i g e r e k ir d i.179
O
y ılla rd a k ü b iz m in b iç im s e l ta r a f ı v e te k n iğ i
ile ilg ili o la r a k n e s n e le r i
p a rç a la y ıp , a y r ış tır m a v e y e n i b ir a n la m v e g ö r ü n ü m a ltın d a , s a n a tsa l b ir n e s n e l
178
Z eynep
Y a sa
Y am an,
“M o d e r n iz m in
S iy a s a l / İ d e o l o j i k
S ö y le m i
O la r a k
R e s im d e
K ö y l ü / Ç i f t ç i İ z l e ğ i ” , T ü rk iy e 'd e S a n a t, ( s . 2 9 - 3 7 ) , s. 2 9 .
179 Z e y n e p Y a s a Y a m a n , a .g .m ., s. 3 0
98
d e ğ e r y a r a tm a k y e rin e b iç im le r in k o n tu rla r ın ı v e h a c m in d e ğ e r le r in i g e o m e tr ik
o la r a k
y o r u m la m a k
y o lu n a
g id ile c e k
k ü b ik
b ir
a n la tım
d ili
y a k a la n m a y a
ç a lış ıl m ış t ır 180.
K ü b iz m in T ü r k r e s m in in k ö k lü b ir a n la tım d ili h a lin e g e lm e s i 1 9 4 0 ’la r ın
s o n la r ın d a n itib a re n d ir. 1 9 3 0 ’la r d a ç o k d a b e n im s e n m e d iğ i, h a tt a ç o k d a s e v ilm e d iğ i
d ö n e m in y a y ın la r ın d a n a n la ş ılm a k ta d ır .
4 .2 .1 . N u r u lla h B e r k v e G e o r g e B r a q u e
N u r u lla h B e r k , İs k a m b il K a ğ ıtlı N a tü rm o rt,
1933, 60x80
C m . T u v a l Ü z e r i n e Y a ğ lı b o y a ,
İ s ta n b u l D e v l e t R e s i m H e y k e l M ü z e s i.
G eorge
B aq u e, O yun
K a ğ ıtla rı ile N a tü rm o rt,
1913,
6 0 x 8 0 ,T u v a l
Ü z e r in e
Y a ğ lıb o y a
ve
K a r a k a le m , P a r is M o d e r n S a n a tla r M ü z e s i
N u r u lla h B e r k 181’in İsk a m b il K a ğ ıtlı N atürm ort, k ü b iz m in r e s m in iç in d e b ir
s ü r e m y a r a ta n p a rç a la n m ış lık h is s in i u y a n d ır m a y a n b u re s im , B r a q u e 182’ın a y n ı
180 K ı y m e t G ir a y , d G ru bu, M e r k e z B a n k a s ı , S e r g i K a ta lo g u , 2 0 0 6 , s. 15.
99
is im li r e s m i ile g ö r s e l ilg isin i, b e n z e r n e s n e le r i k u lla n a r a k o lu ş tu r m a s ıy la k u ra r.
B o y a y ü z e y le r i ile o lu ş tu r u lm u ş o la n isk a m b il k a rtlı n a tü r m o r t, n e s n e le rin ö n d e v e
a rk a d a o lu ş la r ıy la d a b ir p e r s p e k ti f y a r a tır k e n , k ü b iz m in te m e l ta r z ın a k a rş ı ç ık a r.
B u n a r a ğ m e n a r a la r ın d a b ir b a ğ b u lu n m a k ta d ır . D o ğ a lc ı r e s im ile s o y u t r e s m in b ir
a k ıl k a r ış ık lığ ı g ib i g ö rü n ü r k e n , 1933 y ılın d a y a p ılm a s ıy la , T ü r k iy e m o d e r n s a n a tın ın
k ü b iz m a lg ıla m a la r ı a ra s ın d a ö z g ü n b ir y e r tu tm a k ta d ır.
T ü r k r e s m i iç in d e k ü b iz m in y a r a tıc ıla r ı ile d o ğ r u d a n e tk ile ş im iç in d e o la n
b a ş k a d ö n e m r e s s a m ın a r a s tla m ıy o r u z . K ü b iz m in iz in d e n g id e n a n c a k b u n u L h o te
k a y n a k lı b ir k ü b iz m le ifa d e e d e n , L h o te ’u n e ğ itim m a n tığ ı iç in d e , n e s n e , ö z n e , 182
181 N u r u lla h B e r k ( 1 9 0 6 - 1 9 8 2 ) , S a n a y i- i N e f i s e M e k t e b i'n d e İ b r a h im Ç a l lı v e H ik m e t O n a t'ın
ö ğ r e n c i s i o ld u . 1 9 2 4 ’t e F r a n s a 'y a g it t i v e P a r is G ü z e l S a n a tla r Y ü k s e k O k u lu 'n d a E r n e s t L a u r e n t'la
ç a lı ş t ı.
1 9 2 8 ’d e
ö ğ r e n im in i ta m a m la y a r a k
T ü r k iy e 'y e
döndü v e
b ir
g r u p a r k a d a ş ıy la
“M ü s t a k il
R e s s a m la r v e H e y k e lt ır a ş l a r B ir liğ i" n in k u r u c u la r ı a r a s ın d a y e r a ld ı. B e ş y ı l s o n r a y e n i d e n P a r is ’e
g i d e n s a n a tç ı, A n d r e L h o t e v e F e r n a n d L e g e r ’n in y a n ın d a ç a l ı ş t ı v e 1 9 3 3 't e T ü r k iy e 'y e d ö n d ü . A y n ı
y ı l A b i d i n D i n o , E l i f N a c i , Z e k i F a ik İz e r , C e m a l T o l l u v e Z ü h tü M ü r id o ğ lu i l e b ir lik te " T ü r k iy e 'y e
egem en
iz le n im c i
tu t u m a
k a r ş ı,
b iç im
o la r a k
B a t ı ’d a k i
çağdaş
a k ım la r a
p a r a le l
k ü b is t
ve
k o n s t r ü k t iv is t t e k n ik ş e k li n d e t a r if e d i l e n y e n i b i r a n la y ı ş ı n ö n c ü lü ğ ü n ü y a p t ı. B e r k ’i n ö n e r is iy le b u
g r u p “D G r u b u ” i s m i n i a ld ı. Y u r t iç i v e y u r td ış ın d a b ir ç o k s e r g i a ç a n B e r k , 1 9 4 7 ' d e A h m e t Ç a n a k lı
Ö d ü lü n ü , 1 9 6 6 'd a 2 8 . D e v l e t R e s i m v e H e y k e l S e r g i s i b ir in c il ik o d ü lü n ü v e 1 9 7 5 't e D Y O Ö d ü l ü
R e s i m Y a r ış m a s ın ı k a z a n d ı. B e r k 'i n s o n 1 5 y ı l l ı k ç a b a s ı i s e " D o ğ u i l e B a t ı e s p r ile r in i k a y n a ş tır m a k ,
g e l e n e k s e l s a n a t b iç i m l e r i n i B a t ı a n l a y ı ş ı y l a b a ğ d a ştır m a k " b i ç i m i n d e y o r u m la n d ı.
1 9 5 3 't e
Suut
K e m a l Y e t k in 'l e b ir lik t e U N E S C O 'y a b a ğ l ı U lu s la r a r a s ı S a n a t E le ş t ir m e n le r i B ir li ğ i' n in T ü r k iy e
u l u s a l k o m i t e s i n i k u r a n B e r k 'in s a n a t ta r ih i, r e s i m v e h e y k e l s a n a t ı k o n u lu ç o k s a y ıd a y a y ın la n m ış
y a p ıt v a r d ır .
182 G e o r g e s B r a q u e ( 1 8 8 2 - 1 9 6 3 ) F r a n s ız r e s s a m v e h e y k e lt ır a ş . P i c a s s o i l e K ü b i z m a k ı m ın ı
b a ş la t m ış t ır . L e H a v r e 'd a B e l e d i y e G ü z e l S a n a tla r O k u lu 'n d a ö ğ r e n im
g i t m i ş , 1 9 0 2 - 1 9 0 4 a r a sı H u m b e r t A k a d e m is i' n e
g e o m e t r ik
ç iz i m l e r e
y ö n e lm iş t ir . 1 9 0 7 ' d e
t e m e ll e r in i o lu ştu r m u ştu r . P i c a s s o
devam
t a n ış t ığ ı
i l e I. D ü n y a
e t m iş tir .
g ö r m ü ştü r . 1 9 0 0 ' d e P a r is'e
C e z a n n e 'ın
r e ss a m P ic a s s o ile
b i r lik te
e s e r le r in in
e t k is iy le
K ü b iz m
a k ı m ın ın
S a v a ş ı 'n ın b a ş la m a s ın a d e ğ i n b i r lik te ç a lış m ış tır .
S a v a ş t a b a ş ı n d a n a l d ığ ı a ğ ır y a r a la r n e d e n i y l e 1 9 1 5 't e te d a v i a lt ın a a lın a n B r a q u e , b u d ö n e m i, s a n a t
o l g u s u n u v e s a n a tın i l k e le r in i i r d e le m e k le g e ç ir m iş , d ü ş ü n c e le r in i " G ü n d ü z v e G e c e , D e ft e r le r " ( 1 9 1 7
1 9 5 2 ) (L e to u r e t l a N u it , C a h ie r s ) a d ıy la 1 9 5 2 ' d e y a y ım la m ış t ır . B r a q u e 'y e , 1 9 4 8 V e n e d i k B ie n a li' n d e
r e s i m d a l ın d a B ü y ü k Ö d ü l v e r il m iş ; 1 9 5 1 'd e d e L e g i o n d 'H o n n e u r n iş a n ı v e r ilm iş t ir .
100
e v re n , d o ğ a g ib i k a v r a m la r a r e s m in k e n d is in e d o ğ r u d e ğ il d e, d a h a ç o k r e s m in
iç in d e n b a k m a n ın iz le n im in i u y a n d ır a n b ir a n la y ış ı te m s il e ttiğ i d ü ş ü n ü lm e k te d ir .
B e r k ’in
P a r is
y ılla r ın d a
F e rn an d
L e g e r ’n in
e tk is iy le
doğa
k a y n a k lı
b ir
k ü b iz m d e n a y rı o la ra k , k o n s tr ü k tiv is t b ir a n la y ış ın ü r ü n ü o la n b ir d ü n y a y a ra tm ıştır .
4 .2 .2 . H a le A s a f v e A n d r e L h o te
H a le
S a lih
A s a f,
on
d ö r t y a ş ın d a y k e n R o m a ’y a g ittiğ in d e te y z e s i M ih r i
H a n ı m ’ın y a n ın d a r e s im e ğ itim in e b a ş la m ış v e o n b e ş y a ş ın d a y k e n g ittiğ i P a r i s ’te ,
k ıs a b ir sü re N a m ık İ s m a il’in ö z e l ö ğ r e n c is i o lm u ş tu r . 1921 y ılın d a B e r lin G ü z e l
S a n a tla r A k a d e m is i ’n e g irm e h a k k ın ı e ld e e d e n A s a f, b u r a d a P ro f. A r th u r K a m p f ı n
( 1 8 6 5 - 1 9 5 0 ) ö ğ r e n c is i o lm u ş tu r . K a m p f t a n a lm ış o ld u ğ u a k a d e m ik e ğ itim , o n u n
g ü ç lü d e s e n a n la y ış ın ın te m e l le r in d e n b irin i o lu ş tu r m u ş tu r 183.
H a le A s a f, A k a d e m i’d e n m e z u n o ld u ğ u 1 925 y ılın ın A v ru p a k o n k u r la r ıy la
A lm a n y a ’y a g ö n d e rilm iş v e M ü n i h ’t e L o v is C o r i n th ’in ö ğ r e n c is i o lm u ş tu r . L o v is
C o rin th ,
N u r u ll a h
B e r k ’in
ta b ir iy le
“ s e m b o lik
e m p r e s y o n iz m ”
ta rz ın ı
b e n im s e m i ş ti r 184.
H a le A s a f ı n s a n a t a n la y ış ın ın b iç im le n m e s in d e e n b ü y ü k p a y , A n d r e L h o te ’u n
o lm u ş tu r . S a n a tç ı 1 9 2 7 y ılın d a P a r i s ’e g itm iş tir . P a r i s ’te , d iğ e r a rk a d a ş la r ı P a r is
G ü z e l S a n a tla r A k a d e m is i y a d a A c a d e m ie J u l ia n ’d a ç a lış ırk e n H a le A sa f, G r a n d e
C h a u m ie r e A k a d e m is i’n e d e v a m e tm iş v e A n d r e L h o t e ’u n ö ğ r e n c is i o l m u ş tu r 185.
183 B u r c u P e l v a n o ğ l u , a.g.e., s. 7 2 - 7 3 .
184 h tt p : // w w w .s a n a lm u z e .o r g /r e t r o s p e k t if /v ie w .p h p ? t y p e = 1 & a r t id = 3 6 1
185 B u r c u P e l v a n o ğ l u , H a le A s a f ı k o n u a la n ç a lı ş m a s ın d a L h o t e ’u n
1 9 2 2 ’d e a ç t ı ğ ı ö z e l
a t ö l y e s i n d e d e d e r s a l m ı ş o l m a ih t im a li n d e n b a h s e d e r . B u r c u P e l v a n o ğ l u , a .g .e., s. 8 2 .
10 1
G r a n d e C h a u m ie r e , b u d ö n e m d e o r a d a h o c a lık y a p tık la rı b ilin e n O th o n F rie s z
( 1 8 7 9 - 1 9 4 9 ), H e n r i G o e tz (1 9 0 9 - 1 9 8 9 ) , L u c ie n S im o n ( 1 8 6 1 - 1 9 4 5 ) , P ie rr e V a illa n t
v e A n d re L h o te ile d a im a m o d e r n s a n a t a n la y ış la r ın a a ç ık b ir o k u l o lm u ş tu r . O k u lu n
h o c a la r ın d a n O th o n F r ie s z ’in ç e v r e s in d e b u lu n d u ğ u G . B r a q u e ( 1 8 8 2 - 1 9 6 3 ) , R . D u f y
( 1 8 7 7 - 1 9 5 3 ), H . M a tis s e ( 1 8 6 9 - 1 9 5 4 ), A . M a r q u e t ( 1 8 7 5 -1 9 4 7 ) , G. R o u a u lt ( 1 8 7 1
1 9 5 8 ) v e b ir lik te in c e le m iş o ld u k la r ı G a u g u in ( 1 8 4 8 - 1 9 0 3 ) v e C e z a n n e ( 1 8 3 9 - 1 9 0 6 )
H a le A s a f ı n d a b a ş v u r u k a y n a k la r ın ı o lu ş tu r m u ş tu r .
H a le
A s a f,
P a r i s ’te
b u lu n d u ğ u
dönem de
a sıl
o la r a k
K ü b is t
r e s s a m la r la
ilg ile n m iş tir . G e ç K ü b iz m d e n d iğ in d e F r a n s a ’d a ilk a k la g e le n is im le r d e n b iri o la n
h o c a s ı A n d re L h o te v e o n u n k e n d is iy le a y n ı y o ld a n y ü r ü d ü ğ ü n ü s ö y le d iğ i R o g e r d e
la F re s n a y e ( 1 8 8 5 - 1 9 2 5 ) , a rk a d a ş g r u b u iç e ris in d e y e r a la n F e r n a n d L e g e r ( 1 8 8 1
1 9 5 5 ) s a n a tç ın ın e tk ile ş im d e b u lu n d u ğ u s a n a tç ıla rın b a ş ın d a g e lm e k te d ir. K ü b iz m ’e
ren k ç i
y a k la ş ım ,
n e s n e le rin
p a rç a la n m a s ı
ve
p la n im e tr ik
e s p a s ın
k u lla n ım ı
k o n u s u n d a ö z e llik le L h o te v e F r e s n a y e ’n in s a n a tç ı ü z e r in d e y o ğ u n e tk ile rin in o ld u ğ u
b ilin m e k te d ir 186.
186 B u r c u P e l v a n o ğ l u , a.g.e., s. 1 2 7 - 1 3 3 .
102
H a le A s a f , K e n d i P o rtre si, 1 9 3 8 , T u v a l Ü z e r in e Y a ğ lı b o y a , P a r is.
A n d r e L h o te , H e a d o f a W om an, 1 9 2 1 , T u v a l Ü z e r i n e Y a ğ lı b o y a , 6 1 x 4 6 c m , P h il a d e lp h ia A r t
M u seu m
S a n a tç ın ın , L h o te a tö ly e s in d e y a d a L h o te e tk isiy le g e rç e k le ş tir m iş o ld u ğ u
p o r tre le rin d e
d e,
n a tü r m o r tla r ın d a
da
s ık ış tırılm ış
m ekan
e tk isi
g ö r ü lm e k te d ir.
G e n e llik le , ta b lo n u n a rk a p la n ı, ik iy e b ö lü n ü r v e b u b ö lü n m ü ş o la n k ısım , b iri d a h a
a ç ık b iri d a h a k o y u o lm a k ü z e r e r e n k le n d ir ilir. B u d u ru m , L h o t e ’ u n , “B ü y ü k
r e s s a m la r d a , k o m p o z is y o n la r ın a r k a p la n ı, h e r z a m a n a ç ık v e k o y u r e n k d e ğ e rle r in in
y e r a ld ığ ı a ra r e n k le r le d o n a tılm ış tır .” ş e k lin d e k i if a d e s iy le d e ö r tü şm e k te d ir . Y in e
L h o te ’u n “ S e h p a r e s m in i, d u v a r ın b ir ö r tü s ü h a lin e g e tir e n b u s ü s le m e c i k a ra k te r ,
tu v a lin y ü z e y i ü z e r in d e g ö r ü n ü m ü te r s y ü z e tm e y i a m a ç la y a n , n e r d e y s e g iz e m s e l b ir
iş le m d e n
k a y n a k la n ır .
G öze
y a n s ıy a n
ya
da
im g e le m s e l
o la r a k
s u n u la n
bu
g ö r ü n ü m ü n , g ö z d e n e n u z a k t a k a la n b ö lü m le r i, ilk p la n d a k ile r k a d a r n e t ç iz g ile r le ,
103
k o m p o z is y o n u n e n d ik k a t ç e k e n y e rin e y e r le ş tir i lir .” s a tırla rı, L h o t e ’u n H a le A s a f ı n
s a n a tın a e n iy i y a n s ım ış k u r a m la r ın d a n b iri o lm u ş tu r 187.
S a n a tç ı,
h o c a s ın ın
k u r a lla r ın ı u y g u la m a y o lu n a
g id e r k e n
a s lın d a K ü b iz m
k a y n a k lı o la n A rt D e c o r e s m iy le d e ilg ile n m iş ; y e n ilik le r i ta k ip e tm iş v e tü m b u n la r ı
o n d ö r t y a ş ın d a n b e ri ö ğ r e n m e k te o ld u k la r ın ın iç in d e e r ite r e k k e n d in e ö z g ü b ir ta r z
g e liş ti r m iş t ir 188.
4 .2 .3 . R e fik E p ik m a n v e A n d r e L h o te
R e f i k E p i k m a n , B a r, 1 9 2 8 , 4 6 x 5 5 , T u v a l Ü z e r i n e Y a ğ l ı b o y a , İ R H M
187 B u r c u P e l v a n o ğ l u , a.g.e., s. 1 4 2 - 1 4 3 .
188 h tt p : // w w w .s a n a lm u z e .o r g /r e t r o s p e k t if /v ie w .p h p ? t y p e = 1 & a r t id = 3 6 1
104
A n d r e L h o te , L a d a n se au b a r - G y p sy B a r , 1 9 2 0 - 1 9 2 5 , 1 1 4 .1 x 1 7 4 .3 c m . T u v a l Ü z e r i n e Y a ğ l ı b o y a
R e f ik E p ik m a n 189 d a P a r i s ’t e J u lia n
A k a d e m is i ’n d e P a u l- A lb e r t L a u r e n ts
a tö ly e s in d e ç a lış m ış tır. Ö ğ r e n im in i ta m a m la y ıp T ü r k iy e ’y e d ö n d ü ğ ü ilk y ılla rd a
ç a lış m a la r ın d a k ü b iz m in e tk isi g ö z le m le n ir.
S a n a t y a ş a m ın ın so n r a k i y ılla r ın d a
s o y u t d ış a v u r u m c u b ir ta r z b e n im s e y e n s a n a tç ın ın 1 9 3 0 ’la r a a it r e s im le r in i L h o te ’u n
189
R e f i k F a z ı l E p ik m a n ( 1 9 0 2 - 1 9 7 4 ) D a v u t p a ş a İ d a d i s i ’n d e n s o n r a 1 9 1 8 y ı l ı n d a S a n a y i -i
N e f i s e M e k t e b i ’n e g ir d i.
1 9 2 4 y ı l ı n d a M i l l i E ğ i t i m B a k a n l ı ğ ı ’n ı n a ç m ış o ld u ğ u A v r u p a s ı n a v ın ı
k a z a n a r a k ö ğ r e n im in e d e v a m e t m e k ü z e r e P a r i s ’e g itti. ç a lı ş t ı. 1 9 2 8 y ı l ı n d a ö ğ r e n im in i ta m a m la y ı p
yurda döndüğünde
İ sta n b u l G ü z e l
S a n a tla r A k a d e m i s i ’n e ö ğ r e t m e n o la r a k a ta n d ı.
1931
y ıl ı n d a
a s k e r li k n e d e n i y l e a k a d e m id e k i g ö r e v in d e n a y r ıla n s a n a tç ı, a s k e r d e o l d u ğ u d ö n e m d e a k a d e m iy e
e g e m e n o la n , O s m a n lı R e s s a m la r C e m iy e t i ü y e l e r i n i n e n g e l l e m e l e r i n e d e n iy le , 1 9 3 3 y ı l ı n d a a s k e r lik
g ö r e v in d e n
dönd üğünd e,
y e n id e n
a k a d e m iy e
kabul
e d il m e d i.
Bunun
ü z e r in e
A nkara
A ta tü r k
L i s e s i ’n d e r e s im ö ğ r e t m e n i o la r a k g ö r e v e b a ş la d ı, 1 9 3 9 y ı l ı n d a i s e A n k a r a G a z i M u a l l i m M e k t e b i v e
T e r b iy e E n s t it ü s ü R e s i m - İ ş b ö lü m ü n e a t ö ly e h o c a s ı o la r a k a ta n d ı. 1 9 6 6 y ı l ı n a k a d a r b u g ö r e v d e k a la n
R e f i k E p i k m a n , e m e k l i o ld u k ta n s o n r a H a lk e v le r in d e G ü z e l S a n a tla r k o l u b a ş k a n lı ğ ın a g e tir ild i.
R e s i m u y g u la m a la r ın ın d ış ın d a ç e ş i t l i y a y ı n o r g a n la r ın d a y a z d ı ğ ı y a z ıl a r i l e s a n a t o l g u s u a d ın a ö n e m l i
e tk in li k le r g e r ç e k l e ş t ir d i.
1 9 4 4 ’t e d ü z e n le n e n 6 . D e v l e t R e s i m
v e H e y k e l S e r g i s i ’n d e ü ç ü n c ü lü k
ö d ü lü n ü , 1 9 7 4 ’t e 3 5 . D e v l e t R e s i m v e H e y k e l S e r g i s i ’n d e i s e ş e r e f ö d ü lü n e l a y ık g ö r ü l d ü k t e n 1 g ü n
s o n r a 1 7 M a y ıs 1 9 7 4 ta r ih in d e ö lm ü ş tü r .
105
e tk is in d e y a p tığ ı a ç ık tır. A y n ı z a m a n d a d ış a v u r u m c u b ir e tk ile n im le h a re k e ti v e h ız ı
r e s im le r in d e
y a n s ıta n
K o m p o z is y o n la r ın d a
d e v in im le r iy le ,
E p ik m a n ,
n e s n e le r
s a ğ la m
desen
çoğu
ve
zam an
f ig ü r le r
bu
h a c im
k u r u lu ş la r ıy la
üç
e ğ ilim iy le
d e ğ e r le r i,
b o y u tlu
a n ılır
o lm u ş tu r .
k o n u m la r ı
b ir
ve
m ekanda
b e tim le n m iş tir 190. L h o te ’u n r e s m iy le k o m p o z is y o n b e n z e rliğ in in ö te s in d e g e tir d iğ i
b a k ış a ç ısı B a r r e s m in e y a n s ır. D a h a ç o k k o n u s u y la v e A li A v n i Ç e le b i’n in B a r
is im li r e s m iy le k a r ş ıla ş tır ılm a s ıy la g ü n d e m e g e le n b u re s im , o tu r m u ş b ir k ü b is t
d ü n y a a lg ıs ın ın ü rü n ü d ü r . F ig ü r le r h e r n e k a d a r d a n s e d iy o r b ile o lsa la r , o lm a y a n
y ü z le ri v e e lle r iy le , k u n t y a p ıla r ıy la d u r a ğ a n v e s a b it b ir a n la tım a s a h ip tir.
4 .2 .4 . C e m a l T o llu v e A n d r e L h o te
C e m a l T o ll u , N ü , T u v a l ü z e r in e Y a ğ l ı b o y a , 6 5 x 4 6 , İ R H M
A n d r e L h o te , N u C u biste , c . 1 9 2 0 , T u v a l Ü z e r in e Y a ğ l ı b o y a , 6 4 , 8 x 5 3 , 8 , T r ig g I s o n F in e A r t G a le r i
190 K ı y m e t G ir a y , “R e f i k E p ik m a n ” T ü rk iy e 'd e S a n a t, 2 0 0 1 , S a y ı: 4 9 , s. 1 3 -1 9 .
106
C e m a l T o ll u 191 d a b ir ç o k
T ü rk
s a n a tç ıs ı g ib i A n d r e L h o te ’u n
ö ğ r e n c isi
o lm u ş tu r . T ü r k r e s m in d e k ü b iz m d e n ilin c e ilk a k la g e le n is im le r d e n o la n C e m a l
T o llu ’n u n r e s im s e l a n la y ış ı, d e rs a ld ığ ı F e r n a n d L e g e r ’n in ( 1 8 8 1 - 1 9 5 5 ) d e e tk is iy le
k u n t v e h a c im li, k o n s t r ü k tif a n la y ış ı, y in e h o c a s ı o la n M a r c e l G r o m a ir e ( 1 8 7 2 1 9 7 1 ) ’d a n k o n s t r ü k tif y a k la ş ım ın ın y a n ın d a r e n k v e r e s im y ü z e y in d e o lu ş tu rd u ğ u
p ü r ü z lü d o k u v e L h o te ’u n k ü b is t ö ğ r e tis in in e tk is in d e o lu ş tu ğ u g ö r ü lm e k te d ir.
4 .3 . N a b ile r , F o v iz m v e B ir e y s e l Ü s lu p la şm a
N a b ile r F r a n s a ’d a P a u l S e ru s ie r ( 1 8 6 4 - 1 9 2 7 ) ö n c ü ğ ü n d e o lu ş a n b ir g r u p tu r .
S e r u s ie r P o n t- A v e n t O k u lu n d a n
G a u g u in
ile b i r lik te
ç a lış m ış,
1 8 8 8 ’d e P a r i s ’e
d ö n d ü k te n s o n r a b u r a d a e d in d iğ i d e n e y im le r v e g e liş tird iğ i k u r a m la r ç e v r e s in d e
to p la n a n s a n a tç ıla rı e tk ile m iş tir . J e a n - E d o u a r d F e lix V u illa r d ( 1 8 6 8 - 1 9 4 0 ) , P ie r re
B o n n a r d ( 1 8 6 7 - 1 9 4 7 ) , P a u l S e ru s e ir ( 1 8 6 4 -1 9 2 7 ) , M a u ric e D e n is ( 1 8 7 0 - 1 9 4 3 ) ,
P a u l R a n s o n ( 1 8 6 2 - 1 9 0 9 ), K e r - X a v ie r R o u s e l’in ( 1 8 6 7 - 1 9 2 7 ) iç in d e y e r a ld ığ ı b ir
g r u p o lu ş m u ştu r . G r u p 1 8 8 9 ’d a n b a ş la y a r a k İ b r a n ic e p e y g a m b e r a n la m ın a g e le n
191
C em al
T o llu
(1 8 9 9 -1 9 6 8 )
1919
y ılın d a
S a n a y i- i
N e fis e
M e k te b i
(G ü zel
S a n a tla r
A k a d e m is i) ' n e k a y ıt y a p t ır d ıy s a d a i ş g a l y ıl la r ı o l m a s ı s e b e b i y l e o k u lu n a a ra v e r e n T o l l u A n k a r a ' d a
Z a b i t N a m z e t l e r i T a li m g a h ın a k a t ıld ı v e a l d ı ğ ı a s k e r i e ğ i t i m l e K o n y a ' d a k i s ü v a r i a la y ın a g ö n d e r ild i.
S a v a ş y ı ll a r ın ın a r d ın d a n 1 9 2 6 ' d a İ sta n b u l' a d ö n d ü v e e ğ i t i m i n e k a ld ığ ı y e r d e n d e v a m e tti. E l a z ı ğ v e
E r z in c a n ' d a b ir sü r e ö ğ r e t m e n li k y a p t ık ta n s o n r a s a n a tın ı g e li ş t ir m e k i ç i n M ü n ih v e P a r is' e g it ti,
o r a d a A n d r e L h o t e , H a n s H o f f m a n n , F e r n a n d L e g e r v e G r o m a ir e g i b i ü n l ü s a n a tç ıla r ın y a n ın d a ç a lış t ı.
T ü r k iy e ' y e d ö n d ü k te n s o n r a il k s e r g i s i n i E la z ığ ' d a a ç tı. T o l l u 1 9 3 3 ' t e D G r u b u k u r u c u la r ı a r a sın d a
b u lu n d u . S o n r a k i y ıl la r d a A n a d o lu M e d e n iy e t le r i M ü z e s i' n d e ( e s k i a d ı: A n k a r a A r k e o lo j i M ü z e s i )
y ö n e t i c i l i k y a p t ı.
1 9 6 4 y ı l ı n d a D e v l e t G ü z e l S a n a tla r A k a d e m is i' n d e n e m e k l i o ld u . S a n a t h a y a tı
b o y u n c a p e k ç o k s e r g i a ç t ı v e ö d ü l a ld ı. C e m a l T o l l u r e s s a m l ı ğ ı n ı n y a n ı sır a h e y k e l s a n a t ç ıs ıy d ı a n c a k
b u a l a n d a ç o k f a z l a e s e r v e r m e m i ş t i .Y a y ı l a n d ı ğ ı y a z ı la r ıy la s a n a t y a z a r l ı ğ ı d a y a p a n T o ll u , Y una n
M ito lo jis i (d e r s k it a b ı ) v e Ş e k e r A h m e t P a ş a (m o n o g r a f i) k ita p la r ın ın y a n ın d a b a ş t a Y eni S a b a h
g a z e t e s i b a ş t a o lm a k ü z e r e d e ğ i ş i k y a y ı n o r g a n la r ın d a s a n a t ü z e r e in e g ö r ü ş l e r in i y a z d ı.
107
N a b ile r a d ıy la a n ılm a y a b a ş la n m ış t ır 192. 1 8 9 2 - 1 8 9 9 y ılla rı a ra s ın d a P a r i s ’t e ö z e l
g a le r ile rd e s e r g ile r a ç a n N a b ile r sık s ık b ir a r a y a g e lm iş, s im g e c ilik K a to lik lik v e
m is tis iz m ü z e r in e d e rin ta r t ış m a la r y a p m ış la r d ır . N a b ile r, iz le n im c ile r in r e n k v e
b iç im a ra c ılığ ıy la d o ğ a y ı ta k lit e ttik le rin i ile ri s ü r e re k b u ta v r a k a rş ı ç ık m ışla r d ır.
O n la r iç in s a n a t r u h u n v e d u y g u la r ın d ış a v u r m a s ıd ır 193. G ru p , 1 8 9 2 -1 8 9 9 y ılla rı
a ra s ın d a a ç ık la r ı s e rg ile rd e d o ğ r u d a n te m s il y e r in e s im g e s e l v e d e k o r a tif ö ğ e le re y e r
v e rm iş, b ö y le c e d o ğ r u d a n d o ğ a d a n ç a lış a n iz le n im c ile r d e n a y r ılm ış la r d ır 194.
G r u b u n k u r u c u la r ın d a n o la n M a u r ic e D e n is, r e s im s e l s im g e c iğ in m a n if e s to s u
o la r a k n ite le d iğ i “ Y e n i G e le n e k ç iliğ in S a v u n u c u s u ” g ib i m e tin le r k a le m e a lm ış,
r e s im le r i k a d a r k u r a m s a l y a z ıla r ıy la d a d ik k a ti ç e k m iş tir.
D e n i s ’in b u m a k a le s in d e
d ile g e tir d iğ i r e s m in b e lli b ir d ü z e n d e b ir a ra y a g e tir ilm iş r e n k le r le k a p lı d ü z b ir
y ü z e y o lu ş u , m o d e r n s a n a tın e n ç o k a lın tıla n a n c ü m le le r i a ra s ın d a d ır .
B u aynı
z a m a n d a ü ç b o y u tlu y ü z e y in b o ş lu ğ a y e rle ş tir ilm e s i ilk e s in e d a y a n a n R ö n e s a n s
r e s im
a n la y ış ın ın
sonunu
haber
v e rd i
g ib i
soyut
sanat
da
b ir
çağ rı
o la r a k
y o r u m la n m ış tır . A n c a k b u tu tu m f ig ü r v e a n la tı ö ğ e le r in i k a d a r p e r s p e k ti f v e m o d e l
k u lla n m a o la n a ğ ın ı d a o r ta d a n k a ld ırm a y ı a m a ç la m ış t ır 195.
D e n is, “ S ü b j e k tif v e O b je k ti f D e f o r m a s y o n ” is im li m a k a le s in d e y e n i sa n a tı
şö y le ta n ım la r :
192 P a u l G a u g u i n ( 1 8 4 8 - 1 9 0 3 ) ’i n m o d e r n y a ş a m d a u z a k d iy a r la r d a , k e n d i d e y i m i y l e m e d e n i y e t
h a s t a lığ ın d a n
a r ın m ış
o la r a k
sü r d ü r d ü ğ ü
y a ş a n t ıs ın d a
hayal
e ttiğ i
d ü n y a la r ı r e s im le r .
G a u g u in
r e s i m le r in d e k i d e j - k o r a t if v e a n ti- n a tü r a lis t r e n k l u l l a n ım ıy la o lu ş t u r d u ğ u i f a d e c i y a k la ş ım ın a y a k ı n l ı k
d u y a n N a b i l e r ’i n G a u g u in r e s im ö ğ r e t il e r in e b a ğ lı lı k la r ı n e d e n i y l e d e b u i s m i a l d ı ğ ı id d ia e d il ir ( A h u
A n t m e n , 20. Y ü zyıl B a tı S a n a tın d a A k ım la r , S e l Y a y ı n c ı l ı k , İ s ta n b u l 2 0 0 8 , s. 2 6 )
193 Z e y n e p R o n a , “N a b il e r ” , E c z a c ıb a ş ı S a n a t A n s ik lo p e d is i, c . 2 , s. 1 3 3 1 .
194 A h u A n t m e n , 20. Y ü zy ıl B a tı S a n a tın d a A k ım la r , S e l Y a y ı n c ı l ı k , İ s t a n b u l 2 0 0 8 , s. 2 6 .
195 N o r b e r t L y n d o n , M o d e r n S a n a tın Ö y kü sü , (Ç e v . C e v a t Ç a p a n , S a d i Ö z i ş ) , R e m z i K it a b e v i,
İ s ta n b u l 1 9 9 1 , s. 18.
108
S a n a t artık , d o ğ a k a r ş ıs ın d a k a y b e t ti ğ im iz b ir d u y a r lılık , b ir f o t o ğ r a f
d e ğ ild ir
y a ln ız c a .
ş e k il le n d ir d iğ i
y e r in e ,
b ir
S a n a t,
d o ğ a n ın
y a r a tıd ır.
d ü ş ü n c e le r im iz in
v e s ile
G a u g u in ’in
g iz e m li
o ld u ğ u
d e d iğ i
o d a ğ ın ı
am a
g ib i
kend i
ruhum uzu
“g ö z ü m ü z le
a r a m a lıy ız .”
ç a lı ş m a k
B ö y le c e ,
tıp k ı
B a u d e la ir e ’in a r z u la d ığ ı g ib i, h a y a l g ü c ü y e n id e n tü m y e t ile r im iz in e c e s i h a lin e
g e lir .
B ö y le c e
d u y a r lıl ığ ım ız ı
serb est
b ır a k ır ız
ve
sa n a t,
d o ğ a n ın
k op yası
o lm a k ta n z iy a d e , o n u n s ü b j e k t if d e f o r m a s y o n u o lu r .196
N a b ile r ile b e n z e r b ir g ö r s e l e tk iy i p a y la ş a n F o v iz m
1 905 - 1 9 0 7 y ılla rı
a ra s ın d a o lu ş a n b ir s a n a t a k ım ıd ır. B e lir li v e k e s in k u r a lla r ı o la n b ir s a n a t e k o lü
o lu ştu r u lm a m ış tır. S a d e c e ik i y ıl g ib i k ıs a b ir sü re e tk in lik g ö s te r e n a k ım d a h il o la n
s a n a tç ıla r,
daha
son ra
kendi
y o lla r ın a
a y rılm ış la r d ır.
A rı
r e n k le r in
a b a rtıla ra k
k u lla n ılm a s ı is te m i b ir g r u p s a n a tç ıy ı, b ir sü re ilg ile n d ir m iş tir . E m p r e s y o n iz m ile
b a ğ ı, d a h a ç o k N a b ile r g ib i, G a u g u in , V a n G o g h g ib i s a n a tç ıla r ın g e liş tir d ik le r i
a n la y ış la r ın d a n e tk ile n m e le ri ile k u ru la b ilir. B u a n la m ıy la h e m e m p r e s y o n iz m in ,
h e m d e N a b ile r in b ir d e v a m ı s a y ıla b ilir . E m p r e s y o n is tle r d e p a s te l v e y u m u ş a k o la n
r e n k to n la r ı, F o v is tle r d e p a rla k la ş m ış , b ir in c ile r d e k ü ç ü k f ır ç a d a rb e le r in e a ğ ırlık
v e r e n te k n ik ise , g e n iş v e te k d e fa d a o lu ş m u ş r e n k le k e le r i o lu ş tu r m a a n la y ış ın a
d ö n ü şm ü ş tü r .
Y in e
iz le n im c ile r in
a k s in e ,
F o v is tle r
r e s im le r in d e
n e s n e le r i
d e f o r m a s y o n a u ğ r a ta r a k r e s m e tm e y i a m a ç la m ış la r d ır.
1 905 y ılın d a P a r i s ’te
S a lo n d 'A u to m n e 'd a s e rg ile n e n b ir g r u p e s e r e sa n a t
e le ş tir m e n i L o u is V a u x e lle ( 1 8 7 9 - 1 9 4 3 ) ta r a f ın d a n F ra n s ız c a v a h ş i h a y v a n a n la m ın a
g e le n fa u v e
sıfa tı, b u
e s e rle rin te m s il e ttiğ i s a n a t h a re k e tin e
d e fa u v ism e
adı
v e rilm iş tir . H e n r i M a tis s e v e a rk a d a ş la rın ın a lış ılm a m ış n ite lik te g ü ç lü v e d e ğ iş ik
r e n k le r le y a p tık la rı r e s im le r i V a u x e lle v e s e y ir c ile r ç o k y a d ır g a m ış la r d ır.
196 A k ta r a n ; A h u A n t m e n , a .g .e., s. 3 1 .
109
F o v iz m re n k , s e n te z v e d e k o r sa n a tıd ır. H e n r i M a tis s e 'e g ö r e k o m p o z is y o n ;
s a n a tç ın ın
d u y g u la r ın ı
e lin d e
b u lu n a n
ç e ş itli
e le m a n la r ı
d e k o r a tif
b iç im d e
d ü z e n le m e s i işle m id ir . B u g ö r ü ş , f o v la r ın k o m p o z is y o n a n la y ış la r ın ı tü m ü y le d ile
g e tir m e k te d ir .
T a s v irle r d e p e r s p e k t if v e
m o d le y e
d e ğ e r v e rilm e m iş ;
ik i b o y u t,
ta b lo d a , ta s v ire y e tm e k te d ir. G e rç e k o b je d e, d e fo rm e e d ile b ilm e k te d ir . P e y z a j,
n a tü r m o r t v e in s a n f ig ü rle r i s a n a tç ıla rın d e ğ e r le n d ir d ik le ri ta s v ir k o n u la r ıd ır .
G r u b u n b a ş lıc a s a n a tç ıla rı H e n r i M a tis s e ( 1 8 6 9 - 1 9 5 4 ), A lb e rt M a r q u e t (1 8 7 5
- 1 9 4 7 ), A n d r e D e r a in ( 1 8 8 4 - 1 9 5 4 ), M a u ric e V la m in c k ( 1 8 7 6 - 1 9 5 8 ), O th o n F r ie s z
( 1 8 7 9 - 1 9 4 9 ), R a o u l D u f y ( 1 8 7 7 - 1 9 5 3 ) , V a n D o n g e n ( 1 8 7 7 - 1 9 6 8 ) dir. G e o r g e s
R o u la u t (1 8 7 1 - 1 9 5 8 ) d e ğ iş ik n ite lik te k i ta s v ir k o n u la r ı v e r e n k u y g u la m a la r ıy la
g r u p t a ö z e l b ir y e r alır. K ü b iz m k u r u c u s u G e o r g e s B r a q u e d a, b ir a ra lık f o v iz m
d e n e m e le r i y a p m ıştır .
R e s im d e ç iğ v e s e rt r e n k le r k u lla n m a k , b u a k ım ın b irin c i ö z e lliğ id ir . B ir
r e s im d e g e r e k ış ık a la n y e rle r , g e r e k m e s a f e b a k ım ın d a n u z a k lık la r , s a d e c e r e n k
d e ğ iş tir m e k le g ö s te r ilir. B u a k ım ın s a n a tç ıla rın a g ö r e re s im , d ü z b ir y ü z e y e y a p ıld ığ ı
iç in d e r in le m e s in e b ir a r a y ış ta n ib a r e ttir . R e s im e ld e n g e ld iğ in c e sa d e v e te m iz
b o y a n m a lıd ır . B u ö z e llik le r i ile f o v iz m p e k ç o k k u r a lı y ık m ış o lu r. D e r in lik h issi,
ışık , g ö lg e , k a b a r tm a , b e lirli k e n a r ç iz g ile r i b ir ta r a f a b ıra k ılır. R e s im ik i a n a ö z e llik
ü z e r in d e y o ğ u n la ş ır . R e n k ş id d e ti v e b u n la r ın y a n y a n a k o n u lu ş u d u r . F o v iz m 'd e
h a fif lik v e s e v in ç g ö z le n ir.
N a b ile r, T ü r k r e s im s a n a tı ta r ih i iç in d e a d la rın a ç o k r a s tla n m a y a n b ir g r u p tu r .
B u n u n b ir k a ç n e d e n i o la b ilir. B u n l a r d a n b iri T ü r k r e s s a m la r ı P a r i s ’te e ğ itim le r in e
d e v a m e d e rk e n g r u b u n e tk in liğ in i y itir m iş o lm a s ı v e e m p re s y o n iz m le o la n re s im s e l
b a ğ la n ın g ö r s e l o la r a k ç o k d a a y ırt e d ile m e z liğ i n e d e n iy le o la b ilir . A n c a k d a h a o la s ı
110
o la n , N a b ile r in r e s im le r i ile f o v is tle r in r e s im le r in in b ir b ir le r in e o la n b e n z e r liğ i
o lm a lıd ır. İ z in i a n c a k , r e s s a m la r ın b i y o g r a f ile r in d e n ta k ip e d e b ild iğ im iz e tk ile n im
a la n la r ın d a , ö z e llik le ü z e r in e m o n o g r a f ik b ir ç a lış m a y a p ılm a d ıy s a u la ş a m a d ığ ım ız
b ilg ile r ,
N a b ile r in
T ü rk
r e s m in e
e tk is in i
b ilm e m iz d e
ö n e m li
b ir
engel
te ş k il
e tm e k te d ir.
F o v iz m , T ü r k r e s m in d e , e tk isi g ö r ü le n d iğ e r a k ım la r g ib i b ir y e r e d in m e m iştir.
T ü r k r e s m in d e b u a k ım ın te m s ilc ile r i, ü lk e d ış ın d a b u lu n d u k la r ı y ılla r d a g e z d ik le r i
g a le r i v e s e rg ile r d e k i e tk ile n im le ri ile b u a k ım a , a m a d a h a ç o k a k ım ın s a n a tç ıla rın ın
F o v iz m s o n ra s ın d a k i ç a lış m a la r ın a y ö n e lm iş o lm a lıd ırla r . Ç ü n k ü , e ğ itim le r in in h iç b ir
y e rin d e F o v iz m a k ım ın ın te m s ilc ile r in in ö ğ r e n c ile r i o lm a m ış la r d ır.
T ü r k r e s m in d e Z e k i K o c a m e m i,
C e v a t D e re li, H a m it G ö re le B e d r i r a h m i
E y ü b o ğ lu , Z iy a K e s e r o ğ lu g ib i s a n a tç ıla r N a b ile r in v e f o v iz m in te m s ilc ile r in in
e tk is in d e r e s im le r y a p m ış la r d ır . B u ç ık a rs a m a , ta m a m e n r e s s a m la r ın ç a lış m a la rın ın
r e s im s e l
d e ğ e r le r
b a ğ la m ın d a
ö z d e ş lik le r
o lu ş tu r d u ğ u
A v r u p a lı
ö r n e k le r i
ile
k a r ş ıla ş tır ılm a la r ı s o n u c u e d in ilm iştir .
11 1
4 .3 .1 . Z iy a K e s e r o ğ lu v e P ie r r e B o n n a r d
Z i y a K e s e r o ğ lu , B a h a r, T u v a l Ü z e r i n e Y a ğ l ı B o y a , 6 1 x 6 9
P ie r r e B o n n a r d , V iew o f th e R iv e r , 1 9 2 3 , V e r n o n
Z iy a K e s e r o ğ lu 197, r e s im le r in d e T ü r k r e s im s a n a tı iç in d e ç o k b a h s i g e ç m e y e n
b ir g r u b u n e tk isi, N a b ile r in e tk is in d e n sö z e tm e k m ü m k ü n d ü r . P ie r r e B o n n a r d 198’a
197 1 9 0 6 y ı l ı n d a İ s t a n b u l’d a d o ğ a n Z iy a K e s e r o ğ l u 1 9 2 2 y ı l ı n d a S a n a y i N e f i s e M e k t e b i ’n e g ir e r
v e H ik m e t O n a t, İ b r a h im Ç a llı a t ö ly e s in d e e ğ i t i m i n i 1 9 3 0 ’d a ta m a m la r . 1 9 3 2 y ı l ı n d a V i y a n a ’y a g id e r ,
b u r a d a ç a lış t ık t a n s o n r a a y n ı y ı l y u r d a d ö n e r v e M ü s t a k il R e s s a m la r v e H e y k e lt ır a ş l a r B i r l i ğ i ’n e
k a tılır . 1 9 4 6 ’d a İ sta n b u l Y ü k s e k T e k n ik O k u lu ’n a a ta n ır. Y a p ı tla r ı a r a s ın d a m a n z a r a r e s im le r i a ğ ır lık
k a z a n a n K e s e r o ğ l u il k y a p ıt la r ın d a C o r o t v e B o n n a r d e s in le r in e y ö n e l i r ( K ıy m e t G ir a y , M a n z a r a , s.
3 5 6 ).
198 P ie r r e B o n n a r d ( 1 8 6 7 - 1 9 4 7 ) F r a n s ız r e s s a m v e N a b i l e r g r u b u n u n k u r u c u s u d u r . F o n t e n a y a u x - R o s e s ’d e d o ğ d u . B a b a s ı n ı n ıs r a r ıy la h u k u k e ğ i t i m i a ld ı, m e z u n o ld u k ta n k ı s a b ir sü r e s o n r a c e z a
a v u k a t lı ğ ın a b a ş la d ı . B u a ra d a , s a n a t s ın ıf ın d a d e v a m
e t m iş t i v e
s a n a tç ı o lm a y a k a r a r v e r m iş ti.
1 8 9 1 ’d e T o u lo u s e - L a u t r e c ’l e t a n ış t ı v e r e s i m le r in i S o c i e t e d e s A r t is t e s I n d e p e n d a n t s ’ta s e r g i l e m e y e
b a ş la d ı . 1 8 9 6 ’d a G a le r ie D u r a n d - R u e ’d e i l k s e r g i s i n i a ç tı. Y i r m i l i y a ş la r ın d a L e s N a b i s ’i n b ir p a r ç a s ı
o ld u , g e n ç s a n a t ç ı g r u b u r u h s a l v e s e m b o l i k d ü n y a ç a lı ş m a la r ı y a r a t m a y ı ü s t le n d i. N a b i s ’i n d iğ e r
ü y e le r i E d o u a r d V u il la r d v e
M a u r ic e D e n i s ’d ir.
1 9 1 0 ’d a g ü n e y e
g itm e k
iç in
P a r i s ’t e n
a y r ıld ı.
B o n n a r d , r e n k le r i y o ğ u n k u ll a n ım ıy la b il in ir , ö z e l l i k l e y a k ın d e ğ e r le r v e k ü ç ü k f ır ç a i z le r iy le a la n ın ı
i n ş a e d e r . O n u n k a r m a ş ı k k o m p o z i s y o n l a r ı s ı k lı k la - o d a la r ın g ü n e ş l i i ç m e k a n la r ı v e a i l e ü y e l e r i v e
a r k a d a ş la r ıy la
to p la n d ığ ı
b a h ç e le r -
o t o b iy o g r a f ik
ve
ö y k ü le m e c id ir .
On
y ıl l a r c a
k a r ıs ı
M a r th e
r e s m in in v a z g e ç i l m e z k o n u su d u r . K a r ıs ı, y e m e k t e n k a la n la r la , m u t fa k t e z g a h ın d a o tu r d u ğ u y a d a
112
a it o la n r e s m in b ir k e s itin in a lın m a s ı g ib i g ö r ü n e c e k k a d a r b e n z e r lik ta ş ıy a n b u
r e s im le
K e s e ro ğ lu ,
N a b i le r ’in
de
T ü rk
r e s m in d e
e tk in
b ir
a n la y ış
o ld u ğ u n u
g ö s te r m e k te d ir .
4 .3 .2 . Z e k i K o c a m e m i v e A n d r e D e r a in
Z e k i K o c a m e m i , P e y za j, 3 1 x 3 9 , 5 , T u v a l Ü z e r i n e Y a ğ l ı b o y a , İ R H M
ç ıp la k ,
banyoda
ç ıp la k
y a ta r k e n
r e s im
s e r is in d e
g ö r ü lü r .
B onn ard,
o to p o r tr e le r ,
m a n z a r a la r ,
n a tü r m o r tla r , g e n e l l i k l e ç iç e k l e r v e m e y v e l e r r e s i m l e d i . 1 9 3 8 ’d e A r t I n s titu te o f C h i c a g o ’d a V u ill a r d
i l e b ir lik t e k e n d i ç a lış m a la r ın d a o lu ş a n b ü y ü k b i r s e r g i a ç tı.
1 9 4 7 ’d e , ö lü m ü n d e n b ir h a ft a ö n c e
t a ş ın d ığ ı F r a n s ız R i v i e r a ’s ın d a L e C a n n e t y a k ı n l a r ın d a k i L a R o u te d e S e r r a C a p e o u ’a s o n r e s m i The
A lm o n d T ree in F lo w e r ’i t a m a m la d ığ ı k u lü b e s in d e t a m a m la d ı. Ö lü m ü n d e n s o n r a 1 9 4 8 ’d e N e w Y o r k
M o d e r n S a n a t M ü z e s i ’n d e r e t r o s p e k t if s e r g i d ü z e n l e n d i.
113
A n d r e D e r a in , A ğ a ç lı Yol, T u v a l Ü z e r in e Y a ğ l ı b o y a , 4 6 x 5 6 .
Z e k i K o c a m e m i199’n in P e y za j’ı d a h a ç o k k o m p o z is y o n u
D e r a in 200’ın A ğ a çlı Y o/’u y la b e n z e r b ir k o m p o z is y o n a
199
A hm et
t a m a m la d ı.
Z eki
O r ta ö ğ r e n i m in in
Ö n c e H ik m e t O n a t d a h a
k a lı n c a
ö ğ r e n im in e b i r
K ocam em i (1 9 0 0 -1 9 5 9 )
s o n r a İ b r a h im
Ç a l l ı ’n ın
s a h ip tir. F o v iz m in r e n k
İ l k ö ğ r e n im in i
a r d ın d a n 1 9 1 6 y ı l ı n d a S a n a y i -i
H a d ik a - i
N e fis e
M e şfe r et
M e k t e b i ’n e
ö ğ r e n c is i o ld u . 1 9 1 8 ’d e
sü r e a ra v e r d i. 1 9 1 9 ’d a o k u la
a ç ıs ın d a n A n d r e
ask er e
k a y d o ld u .
g itm e k
g e r i d ö n d ü v e 1 9 2 2 y ılın d a
M e k t e b i ’n d e
zorunda
m ezun
o ld u .
A k a d e m i ’d e ö ğ r e n c i o l d u ğ u s ır a d a 2 . G a la ta sa r a y S e r g i s i ’n e k a tıla r a k ; h o c a la r ıy la b ir lik t e e s e r le r in i
s e r g ile m e
o la n a ğ ı
b u ld u .
Y eni
R e s im
C e m i y e t i ’n in
k u r u c u la r ı
a r a s ın d a
yer
a ld ı.
1 9 2 2 y ı l ı A r a lık a y ın d a , T ü r k O c a ğ ı ’n ı n s a n a t ç ıy a v e r m i ş o l d u ğ u b u r s la M ü n i h ’e g itti. O n d a n b ir k a ç
a y ö n c e M ü n i h ’e g i d e n A l i A v n i Ç e le b i, R a tip A ş ir A c u d o ğ u v e K e n a n Y o n t u ç ’u n y a p t ı ğ ı g ib i, il k
o la r a k
H e i n e m a n n ’ı n
s o n r a M ü n ih G ü z e l
özel
S a n a tla r
a tö ly e s in d e
r e s im
A k a d e m i s i ’n i n
d e r s le r i
s ın a v l a r ın a
a lm a y a
k a tılıp ,
b a ş l a d ı.
b a ş a r ıs ız
Y a k la ş ık
o lu n c a
bu
b ir
y ıl
k ez H ans
H o f m a n n ’ı n ö z e l a t ö l y e s i n d e r e s im d e r s le r i a lm a y a b a ş l a d ı . S a n a t e ğ i t i m i n e M ü n i h ’te b a ş l a y a n H a n s
H o f m a n n , m o d e r n a k ım la r ın ç e ş i t l e n i p b i ç i m l e n d i ğ i 2 0 . y ü z y ı l ı n il k y ıl la r ın d a P a r is ’e y e r le ş t i. H e n r i
M a t i s s e v e R o b e r t D e l a u n a y ’i n s a n a tla r ın d a n e t k i l e n e n r e s s a m k ü b i s t v e d ış a v u r u m c u a n l a y ış ta e s e r le r
ü r e tti. K ü b is t v e h e y k e l s i a n l a y ı ş ı y l a b u d e s e n , K o c a m e m i ’n in n ü k o n u s u n a i l g i s i n i n d e il k ö r n e k le r i
a r a s ın d a
yer
a lm a k ta d ır .
1 9 2 8 y ılın d a T r a b z o n
L i s e s i ’n d e
r e s im
ö ğ r e t m e n li ğ in e
a ta n a n
Z eki
K o c a m e m i , y a k l a ş ı k b ir y ı l b u g ö r e v d e k a ld ı. S a n a tç ı, Y u r t G e z il e r i k a p s a m ın d a 1 9 3 8 y ı l ı n d a R i z e ’y e
114
d e ğ e r le r in i iz le d iğ im iz D e r a in r e s m in d e n f a r k lı o la r a k K o c a m e m i’n in d a h a if a d e c i
f ır ç a
v u r u ş la rı,
k ü tle le r i
ve
re n k
a la n la r ıy la
o lu ş a n
b ir
d e rin liğ i
s a ğ la m a s ın ı
iz le n m e k te d ir . K o c a m e m i’d e d a h a y o ğ u n v e h a re k e tli b ir a tm o s f e r o lu ş u r k e n , D e r a in
r e s m in d e f o v is t ta r z d a n b e k le n m e y e c e k b ir s a k in lik iz le n m e k te d ir. D e r a i n ’in b u
r e s m in i D e r a i n ’e ö z g ü f o v iz m e y a k la ş tır a n a ğ a ç la rın v e e tr a fın a s ıra la n d ık la r ı y o lu n
ü r k ü tü c ü v e s a ld ırg a n h a v a s ı o lm a lıd ır. K o c a m e m i r e s m in d e d e iz le n e n , a ğ a ç la r ın ,
g ö k y ü z ü n ü n h is s e d ile n h a re k e ti d ış ın d a f o v is t e tk iy le b e n z e r b ir ü r k ü tü c ü lü k v e
s a ld ırg a n lık e tk isid ir. 20
g it t i
ve
daha
sonra,
yurt
g e z ile r i
n e tic e s in d e
to p l a n a n
e s e r le r in
A n a d o l u ’d a
d o la ş t ır ılm a s ı
n e d e n i y l e 1 9 4 4 y ı l ı n d a K o n y a 'y ı z iy a r e t e tti. Z e k i K o c a m e m i , M ü s t a k il R e s s a m la r v e H e y k e lt r a ş l a r
B i r l i ğ i i l e k a t ıl d ığ ı I. D e v l e t R e s i m
ve
H eykel
S e r g i s i ’n d e
i s e A ta tü r k ’ü n
C enaze
T öreni y a
da
(A ta tü r k ’ü n N a ş ı ’n ı n G ü lh a n e P a r k ı’n d a n S a r a y b u r n u ’n a G ö tü r ü lü ş ü ) a d lı r e s m iy le b i r i n c i l i k ö d ü lü
a ld ı.
M ü s t a k il le r
ile
b ir lik te
p ek
çok
s e r g iy e
k a t ıl a n
s a n a tç ı,
1947
y ılın d a D
G r u b u ’n a
k a tı ld ı . 1 9 5 1 ’d e n 1 9 5 9 ’a d e k r e s i m y a p m a y a a r a v e r e n s a n a tç ı, ö lü m ü n d e n b ir sü r e ö n c e y e n i d e n
r e s m e b a ş la d ı a n c a k , 3 M a y ıs 1 9 5 9 y ı l ı n d a a n i b i r r a h a ts ız lık s o n u c u h a y a tın ı k a y b e tt i.
200
A n d r e D e r a i n ,1 8 8 0 y ı l ı n d a C h a t o u ’d a d o ğ d u . M a t is s e i l e t a n ış m a s ı C a r r ie r e A k a d e m is in e
b a ş l a d ı ğ ı y ıl la r a r a st g e l d i v e k e n d i g i b i i z l e n i m c i r e s s a m la r la ta n ış tı.
1 9 0 0 y ı l ı n d a V l a m in c k i l e
ta n ış tı. 1 9 0 3 - 1 9 0 4 y ıl la r ın d a V l a m i n c k ’i n e tk is in d e k a la r a k o y ıl la r d a P a r is ’t e y e n i k e ş f e d i l e n n e g r o
s a n a tın a y ö n e l d i . D e r a in , 1 9 0 5 y ı l l a r ı c iv a r ın d a “ C o ll io u r e ” , “M a t i s s e ’i n P o r tr e s i” , “ S u y u n Ü z e r in d e
T it r e ş i m le r ” , “P e c p ’d e S e i n e N e h r i K ıy ıl a r ı” g i b i k e n d i s i d e f o v e s t e t i ğ i i c i n ö n e m l i e s e r le r v e r d i.
1 9 0 8 y ı l ı n d a P i c a s s o , B r a q u e , V a n D o n g e n , V l a m i n c k g i b i M o n tm a r tr e r e s s a m la r ın ın a r a s ın a k a tıld ı.
F r a n s ı z p r im it if le r in i, g o t ik le r i v e z e n g i n h e y k e l s a n a tın ı n e t k i s i y l e 1 9 1 3 - 1 9 1 4 y ıl la r ı a r a s ın d a d in i
fig ü r l e r , s a d e , a ğ ır b a ş l ı n a tü r m o rtla r v e r d i. B u D e r a i n ’i n 'g o tik ' d ö n e m in i o lu ştu r u r . B a ş l a y a n B i r i n c i
D ü n y a S a v a s ı i l e D e r a in y e n i d e n s il â h a lt ın a a lın d ı. 1 9 0 8 ’d e n b e r i r e s m i s e r g i le r le i l i ş k i s i o lm a d ığ ı
h a ld e 1 9 3 7 ’d e a ç ıl a n B a ğ ı m s ı z S a n a t U s t a la r ı S e r g i s i ’n e k a tıld ı. 8 E y l ü l 1 9 5 4 g ü n ü b ir k a z a s o n u c u
h a y a t ın ı k a y b e tti.
115
4 .3 .3 . C e v a t D e r e li v e R a o u l D u fy
C e v a t D e r e l i , M a r m a r is M a r tı M o te l, T u v a l Ü z e r i n e Y a ğ lı b o y a , 6 0 x 7 3 , N a d ir E r e n le r K o l e k s i y o n u
R a o u l D u f y , A s c o t, 1 9 3 5
116
C e v a t D e r e l i’n in 201 Marmaris Martı M otel isim li r e s m in d e iz le d iğ im iz ç iz g ile rin
d ış ın a t a ş a n b o y a la r, b o ş lu k ta y m ış ç a s ın a h a r e k e t e d e n , a ğ ır lık la rın ı y itir e n n e s n e le rin
e tk isin i R a o u l D u f y 202 r e s im le r in d e
de
iz le m e k
m ü m k ün d ü r.
D e n iz i,
a ğ a ç la rı,
o b je le r i v e f ig ü r le ri o lu ş tu r a n le k e a la n la r ı v e ü z e r in d e k i k im i z a m a n h a n g i ö ğ e y e a it
o ld u ğ u n u b ilm e d iğ im iz ç iz g ile rle r e s m in ik i b o y u tlu lu ğ u n u n iç in d e k e n d i a ra la r ın d a
b ir ç ift y ü z e y lilik ; r e n k le r v e ç iz g ile r d e n o lu ş m u ş b ir k a tm a n la ş m a y a ra tılm ış tır .
201 C e v a t D e r e l i ( C e v a t H a m it D e r e l i ) ( 1 9 0 0 - 1 9 8 9 ) .
b itir d i. D e v l e t R e s i m
1 9 2 4 y ı l ı n d a S a n a y i N e f i s e M e k te b i 'n i
Y a r ış m a s ı 'n ı k a z a n a r a k P a r is'e g itti.
1924
ile
1 9 2 8 y ı l l a r ı a r a s ın d a J u lia n
A k a d e m is i' n d e ç a lış t ı. 1 9 2 9 'd a n s o n r a G ü z e l S a n a tla r A k a d e m is i'n d e r e s im ö ğ r e t m e n i o la r a k g ö r e v
a ld ı. M ü s t a k il R e s s a m la r v e H e y k e lt ır a ş l a r B ir li ğ i' n in k u r u c u la r ın d a n d ır . D g r u b u r e s s a m la r ı a r a s ın a
k a tı ld ı . İ k i n c i D e v l e t R e s i m v e H e y k e l S e r g is i'n in b ir in c il ik ö d ü lü n ü k a z a n d ı. T ü r k iy e i ç i n d e v e
d ı ş a r ıd a b ir ç o k s e r g i y e k a tıld ı. İ s ta n b u l'u n d o ğ a s ı n ı k o n u a la n f ig ü r a t i f a n la y ış t a k i r e s i m le r iy le
ta n ın a n r e s s a m C e v a t D e r e l i 2 3 T e m m u z 1 9 8 9 'd a İ sta n b u l'd a ö ld ü .
202 R a o u l D u f y
d e r s le r in i i z l e m e y e
(1 8 7 7 -1 9 5 3 ),
on
d ö r t y a ş ın d a , H a v r e ’d e k i g ü z e l sa n a tla r o k u l u n u n
b a ş l a y ı n c a B r a q u e ’la ta n ış tı.
B i r b u r s ta n y a r a r la n ıp
G üzel
gece
S a n a tla r Y ü k s e k
O k u l u ’n a g ir m e y i b a şa ra r a k , ö n c e l e r i i z l e n i m c i l i ğ e v e T o u lo u s e - L a u t r e c i n ç a lış m a la r ın a i l g i g ö s t e r d i;
son ra
M a t i s s e ’i n
e tk is iy le f o v iz m e
y ö n e le r e k
(1 9 0 5 -1 9 0 8 ),
her
şeyi
r en k le
a n la tm a y ı
d e n e d i;
C e z a n n e ’ı n y a p ıt la r ın ı g ö r d ü k te n s o n r a d a , g e o m e t r ik b iç im le r in d e b u tu t u m u n u k e s i n le ş t ir d i. K ü b is t
d ö n e m i a ş a n D u f y , O r g e v i l l e ’d e k i V i l l a M e d i c i s d e G u il la u m e A p o l l i n a i r e ’i n B e s t ia ir e (h a y v a n
ö y k ü le r i) a d l ı y a p ıt ın ı y a n s ıt a n g r a v ü r le r y a p t ı ( 1 9 1 1 ) . H a lk g r a v ü r le r in d e n e s i n le n e r e k , P a u l P o ir e t
i ç i n d u v a r k a p la m a la r ı b a s tı. ( A v c ı; D e n i z M a n z a r a s ı; G ü z ; N a tü r m o r t); b i r ip e k l i k u m a ş d o k u m a c ı
h e s a b ın a ç a l ı ş t ı ( 1 9 1 2 - 1 9 3 0 ) . S o n r a , y a v a ş y a v a ş k i ş i s e l ü s lu b u n u b u la r a k h a f i f v e ı ş ı k l ı , d o ğ a l b ir
i n c e l i k v e n e ş e y l e d o lu p t a ş a n k e s i n b ir ö z g ü r lü k h a v a s ın ın e g e m e n o l d u ğ u r e s i m le r y a p m a y a y ö n e l d i .
İ t a ly a ’y a ( 1 9 2 2 - 1 9 2 3 ) v e F a s ’a ( 1 9 2 5 ) y a p t ı ğ ı y o lc u lu k la r d a n s o n r a , s a lo n t o p la n tıla r ın ı, a t y a r ış la r ın ı,
r ıh tım la r ı, p la jla r ı, k ır la r ı, o r k e str a la r ı, k ı s a c a s ı e l e a l d ı ğ ı b ü tü n k o n u la r ı b ü y ü k b ir k o l a y l ı k i ç i n d e
c a n la n d ır d ı.
Y a y g ın
e y le m
ilt ih a b ın a tu tu la r a k , t e d a v i o lm a k i ç i n
A m e r ik a ’y a
g itti v e
ü lk e s in e
d ö n ü n c e ç e k i l d i ğ i F o r c a lq u i e r d e ö ld ü .
117
4 .3 .4 . B e d r i R a h m i E y ü b o ğ lu v e H e n r i M a tis se
B e d ri R a h m i E y ü b o ğ lu 203, P a r is ’te k i e ğ itim i s ır a s ın d a p e k ç o k s a n a tç ın ın
r e s im le r in i
g ö rm e
ve
in c e le m e
f ır sa tı
b u lm u ş tu r .
K ıs a
b ir
sü re
A n d re
a tö ly e s in d e ç a lış m a s ın a r a ğ m e n k ü b iz m e ilg i d u y m a m ış 204, o n u r e s im
L h o te
s a n a tın a
b a ğ la y a n , V in c e n t V a n G o g h ( 1 8 5 3 -1 8 9 0 ) , E u g e n e H e n r i P a u l G a u g u in ( 1 8 4 8 - 1 9 0 3 ) ,
P a u l C e z a n n e ( 1 8 3 9 - 1 9 0 6 ), H e n r i M a tis s e ( 1 8 6 9 - 1 9 5 4 ) , G e o r g e s B r a q u e ( 1 8 8 2 1 9 6 3 ) M a u r ic e U tr illo ( 1 8 8 3 - 1 9 5 5 ) v e M a r c C h a g a ll ( 1 8 8 7 - 1 9 8 5 )
g ib i u s ta la r
o lm u ş tu r.
B e d ri R a h m i E y ü b o ğ lu ’n u n b iç im , r e n k v e r p e r s p e k ti f a n la y ış la r ın ın k ö k le r i,
y u k a r ıd a a d ı g e ç e n r e s s a m la r d a a ra m a k , e tk ile n im a la n ın ı n e o -e m p r e s y o n iz m d e n ,
k ü b iz m d e n ,
fo v iz m d e n ,
e k s p r e s y o n iz m e
kadar
g e n iş
b ir
a la n d a
a ram ak
g e re k m e k te d ir . A n c a k b u s a n a t a n la y ış la rı v e s a n a tç ıla r a ra s ın d a M a t is s e ’in 205 ay rı
203 B e d r i R a h m i E y ü b o ğ l u
( 1 9 1 1 - 1 9 7 5 ) , T r a b z o n ’u n
G ö r e le i l ç e s i n d e
d ü n y a y a g e lm iş t ir .
Ö ğ r e n im in in i l k v e o r ta k e s i m i n i T r a b z o n ’d a ta m a m la d ı k t a n s o n r a g ir d iğ i G ü z e l sa n a tla r A k a d e m is in i
1931
y ı l ı n d a b i t ir m e s i n i m ü t e a k ip
1 9 3 1 -1 9 3 3
y ı l l a r ı a r a s ın d a , a ğ a b e y i S a b a h a ttin E y ü b o ğ l u ’n u n
k a z a n d ığ ı b u r s u b ö lü ş e r e k o n u n la b ir lik t e L i o n v e D i j o n ’d a F r a n s ı z c a ö ğ r e n m e k ü z e r e b u lu n m u ş la r d ır .
Bu
a rad a
G a u g u in v e
El
G reco
(1 5 4 1 -1 6 1 4 )
g i b i b e ğ e n d i ğ i u s ta la r ın r e s im le r in i b u lu n d u k la r ı
m ü z e le r d e n k o p y a e t t i ğ i g ib i L h o t e a t ö l y e s i n e d e v a m e t m iş tir . Y u r d a d ö n d ü k te n s o n r a G ü z e l S a n a tla r
A k a d e m is in d e ö ğ r e t im ü y e s i g ö r e v i n e b a ş la y a n E y ü b o ğ lu , d G r u b u n d a y e r a lm ış tır .
204 B u d u r u m , ç a l ı ş m a m ı z ı n k ü b iz m i l e i l g i l i b ö lü m ü n d e 1 9 3 8 y ı l ı n d a y a z d ı ğ ı b ir m a k a le s i n d e n
a lı n t ıla n a n b ir b ö l ü m l e d e g ö s t e r ilm iş tir . B k z . B e d r i R a h m i, a .g .m ., s. 6 - 9 .
205 3 1 A r a lı k 1 8 6 9 ta r ih in d e L e C a t e a u C a m b r e s is ’d e ( K u z e y F r a n s a ) d o ğ a n M a t is s e , 1 8 8 7
y ı l ı n d a h u k u k ö ğ r e n im i g ö r m e y e b a ş la r . 1 8 9 5 ’t e G ü z e l S a n a tla r O k u lu ’n u n ( E c o l e d e s B e a u x A r ts )
s ı n a v ın ı k a z a n a r a k M o r e a u ’n u n a t ö l y e s i n d e ç a l ış m a y a b a ş la r . S a n a tç ı h o c a s ı n ı n ö n e r is iy le p e k ç o k
d o ğ a r e s m i y a p a r v e L o u v r e ’u z iy a r e t e d e r e k P o u s s i n v e C h a r d in g ib i e s k i u s ta la r ın y a p ıt la r ın d a n
k o p y a la r ç ık a r ır .1 8 9 7 ‘d e P is s a r r o v e 1 8 9 9 ’d a D e r a in i l e ta n ış ır .
1 8 9 9 ’d a V o l l a r d ’ı n g a le r is in d e n b i r
R o d i n b ü s tü , k ü ç ü k b ir G a u g u in r e s m i, b i r V a n G o g h d e s e n i v e o n a g ö r e ç o k ö n e m l i o la n C e z a n n e ’ın
“Y ık a n a n la r ” r e s m in i a lır. B u s a n a t ç ıla r M a t i s s e ’i n o y ıl la r d a ü z e r in d e d u r d u ğ u d e ğ i ş i k s a n a t tü r le r in i
k a y n a ş tır m a k o n u s u n d a k i ç a lış m a la r ın a k ı la v u z lu k e d e r le r . 1 9 0 4 ’d e V o l l a r d ’ı n g a le r is in d e i l k k i ş i s e l
s e r g i s i n i a ça r. A y n ı y ı l S t. T r o p e z ’d e S ig n a c i l e ta n ışır . S i g n a c ’ı n r e n k l e r in a y r ış t ır ılm a s ı k o n u s u n d a
118
b ir
yer
o ld u ğ u ,
B e d ri
R ahm i
E y ü b o ğ lu ’n u n
y a ş a m ın ın
so n u na
k a d a r ü r e ttiğ i
y a p ıtla r d a n a n la ş ılm a k ta d ır.
B e d ri
R ahm i
E y ü b o ğ lu ’n u n
Tram vaylı A la n v e M a t is s e ’in N otre-D am e
r e s im le r i, b u ik i s a n a tç ı a ra s ın d a k i p e r s p e k ti f v e m e k â n a lg ısın ı v e b u k o m p le k s y a p ı
iç in d e f ig ü r a n la y ış ın ı d e ğ e r le n d ir m e k iç in e le a lın m ış tır. B ir e r le k e y e d ö n ü ş e n
f ig ü r ü n e tra fın d a k i b o ş lu ğ u s e z m e o la n a ğ ı y a r a tır h e r ik i r e s im de. B u b ir a n la m a d a
H a n s H o f m a n n ’ın b a h s e ttiğ i n e g a t i f u z a y d ır. B e lli b ir a ç ı v e y ö n d e ş m e y le k e n tin
y ü k s e le n , g id e r e k u z a k la ş a n v e e r iy e n g ö r ü n tü s ü a ltın d a b o ş lu ğ a a sılı f ig ü r le r in
e d in d iğ i y e ri b e lir liy o r b u r e s im le r in ik is i de.
y a p t ı ğ ı ç a lış m a la r ı in c e le m e k t e d ir . 1 9 0 5 y ı l ı y a z ı n ı D e r a in i l e b ir lik te A k d e n i z k ı y ıs ın d a b ir b a l ı k ç ı
k a s a b a s ı o la n C o l l i o u r e ’d a g e ç ir ir . B u d ö n e m d e y a p t ı ğ ı r e s i m le r d e n e s n e le r i, r e n k li le k e le r le b e tim le r .
1 9 0 5 ’d e D e r a in , V l a m in c k v e M a r q u e t i l e b ir lik te P a r is S o n b a h a r S a l o n u ’n d a b ir s e r g iy e k a tılır .
S o n r a k i y ıl la r d a y a p tı k la r ı ç a l ış m a la r b ir b ir in d e n ç o k f a r k lı o l s a d a s a n a tç ıla r ın b u s e r g iy e v e r d ik le r i
r e s i m le r
b ir b ir in e
p a r a le ll ik
g ö s te r m e k te d ir .
R e s im le r
h a lk ın
t e p k is in i
çeker.
E le ş t ir m e n
L o u is
V a u x c e l l e s b ir y a z ı s ı n d a o n la r ı s ın ır s ız r e n k k u l la n m a la r ı n e d e n i y l e “F a u v e s ” (V a h ş il e r , B a r b a r la r )
o la r a k a d la n d ır ır . Z a m a n l a b u if a d e a k ım ın a d ı o la r a k k u ll a n ıl m a y a b a ş la n ır . M a t i s s e ’i n b u s e r g iy e
v e r d i ğ i r e s im “ Ş a p k a l ı K a d ın ” d ır. 1 9 0 6 ’d a C e z a y i r ’e g id e r e k B is k r a V a h a s ı ’n ı z iy a r e t e d e r . R e s s a m
b u a r a d a 1 9 0 7 - 1 9 0 9 y ıl l a r ı a r a s ın d a d e r s v e r d i ğ i b ir s a n a t o k u lu a ç m ış tır . A m a r e s im ç a lış m a l a r ın a
g e r e ğ in c e
a ğ ır lı k v e r e m e d i ğ i d ü ş ü n c e s iy le
o k u lu
k a p a t ır .1 9 1 1 - 1 2
k ı ş ı n ı F a s ’d a g e ç ir ir .
M a t is s e
1 9 1 7 ’d e n itib a r e n z a m a n ın ın b ü y ü k b i r b ö lü m ü n ü N i c e ’d e g e ç ir ir . R e s s a m ö z e l l i k l e 1 9 1 8 - 2 8 y ıl la r ı
a r a s ı “ o d a lı k ” t e m a s ın a a ğ ır lık v e r m iş t ir . 1 9 4 4 - 4 7 y ıl la r ı a r a s ın d a “ J a z z ” a d lı k ita p i ç i n h a z ır la d ı ğ ı
k e s i l m i ş k a ğ ıt ü z e r in e u y g u l a d ı ğ ı g u v a ş t e k n iğ in d e k i ç a lış m a la r , r e s s a m ın h a s t a lı ğ ı n e d e n i y l e y a t a k t a
y a ta r k e n
de
r a h a tlık la
ç a lı ş m a s ı n a
o la n a k
veren
y a p ıtla r d ır .
1 9 2 7 ’d e
P it t s b u r g ’d a k i
C a r n e g ie
U lu s la r a r a s ı S e r g i s i ’n d e v e 1 9 5 0 ’d e V e n e d i k B i e n a l i ’n d e b ir in c il ik ö d ü lle r i a lır. 1 9 5 4 ‘t e V e n c e ’d e
ö lü r . A . H a n d e O r h a n , “H e n r i M a t i s s e ’i n S a n a tın d a Z a m a n v e M e k â n K a v r a m ı” , A n k a r a Ü n iv e rsite si
D il v e T a rih -C o ğ ra fy a F a k ü lte s i D e rg isi, 2 0 0 7 , S. 4 7 , s. 7 7 - 9 3 .
119
B e d r i R a h m i E y ü b o ğ lu , T ra m va ylı A la n , 1 9 3 5 , T U Y B , 5 0 x 6 5
H e n r i M a t is s e , N o tre -D a m e , 1 9 1 4 , T u v a l Ü z e r in e Y a ğ lı b o y a , Ö z e l K o l e k s i y o n .
A n c a k , B e d ri R a h m i E y ü b o ğ lu ’n u n r e s im le r in d e k i M a tis s e , r e s im s e l e tk is in in
d a h a ç o k g ö r ü ld ü ğ ü d a h a ç o k M a tis s e ’in 1 9 1 8 -1 9 2 8 y ılla rı a ra s ın d a a ğ ır lık v e rd iğ i
ç a lış m a la r ı o la n o d a lık r e s im le rin d e k i e tk i ile o r ta y a ç ık m a k ta d ır .
120
B e d r i R a h m i E y ü b o ğ lu , K a r p u z lu Ç ıp lak , 1 9 3 2 , S u l u b o y a , 2 5 x 1 7 c m .
M a t i s s e , T he D e sse rt: H a r m o n y in R e d , 1 9 0 8 , T u v a l ü z e r in e y a ğ l ı b o y a , 1 8 0 .5 x 2 2 1 c m , T h e
H e r m it a g e M u s e u m , St. P e t e r s b u r g
B e d ri R a h m i E y ü b o ğ lu , 1 9 3 1 -1 9 3 3 y ılla rı a ra s ın d a P a r i s ’te L h o te A tö ly e s in d e
ç a lış m a k ta d ır .
Bu
y ılla r d a
in c e le d iğ i
s a n a tç ıla rd a n
o la n
M a t is s e ’in
d e k o r a t if
y a k la ş ım ın ın e tk ile r in i iz le d iğ im iz K ır m ız ı O d a (The D essert: H a rm on y in R ed)
12 1
is im li r e s m i S e r g e i S h c h u k in ’in 206 y e m e k s a lo n u n u ç o k ta n s ü s le m e y e b a ş la m ış tır . B u
ik i r e s im a ra s ın d a k ö k te n ik i b a ğ lılık v a rd ır; m e k a n a lg ısı v e iç e ri-d ış a rı z ıtlığ ı. H e r
ik i r e s im d e d e k a p a lı b ir m e k a n ın ç e ş itli o b je le r ta r a f ın d a n d o ld u r u ld u ğ u h issi
y a ra tılm ış tır . D e k o r a t i f o la r a k ta b lo y a e k le n e n s ü s le m e le r , a s lın d a a it o la m a d ık la r ı
n e s n e le r in o lm a y a n v a r lık la r ıy la “ iç e rid e ” o lm a n ın y o ğ u n lu ğ u n u h iss e ttir ir . H e r ik i
r e s im d e d e d ış a r ın ın v a rlığ ın ı iz le y ic iy e h a tır la ta n b ir a ç ık lık ta n g ö z le n e b ile n d o ğ a ,
d e k o ra tif lik le ü r e t ile n ik i b o y u tlu ğ u n te r s i d u r u m u o lu ş tu r a r a k “ d ış a rı” ile o la n
k a r ş ıtlığ ı v u r g u la m a k ta d ır.
B e d ri R a h m i E y ü b o ğ lu iç in b u d u r u m o y ılla rd a a tö ly e s in d e ç a lış tığ ı L h o te ’u n
s ö y le m le r iy le d e ö rtü şü r.
... S o n u ç o la r a k k e n d i d ö n e m in in r e s s a m la r ı ta r a fın d a n k ü ç ü m s e y ic i b ir
ifa d e o la r a k s ık s ık d i le g e tir ile r n “ d e c o r a t i f ’ te r im in i r e d d e tm e z L h o te . A y r ıc a
b u te r im i b e n im s e m e k le k a lm a z , o n u y ü c e lt ir d e .
T u a l r e sm i, ö z ü g e r e ğ i
d u v a r a a s ılm a k iç in d ir v e b u i ş l e v i y l e m u tla k a n la m d a d e k o r a tiftir . S ü s le m e
te r im i, a y n ı z a m a n d a “ a n la tım c ı b ir s ü s ” o lm a i ş l e v i y l e d e ö r tü şü r. R e s im , d u v a r
ü z e r in d e y e r in i a ld ığ ı a n d a n itib a r e n , i ş l e v in i d e b u l m u ş d e m e k tir . O ra d a , y a n i
b u lu n d u ğ u y e r d e , d ü z le m ü z e r in d e , a r tık ilk e le r d e n ç o k , k a r ş ıt d e ğ e r le r e g ö r e
k e n d i v a r lığ ın ı, s a f a lg ıs ın ın y o lla r ın a v e a r a ç la r ın a b a ğ lı k a la r a k o lu ştu r u r ;
d ir e ş k e n e le m a n la r la k e n d in i a ç ığ a v u r u r .207
K ü b iz m in ilk e le r in i h iç b ir z a m a n d iğ e r a rk a d a ş la rı k a d a r b e n im s e m e y e c e k o la n
E y ü b o ğ lu ,
M a t is s e ’te n
24
y ıl
so n ra ,
ö ğ r e n c ilik
y ılla rın d a
bu
r e s im le
M a tis s e
r e s m in d e n k e n d i r e s im le r in i a y ır t e d e c e k b ir ö z e llik le b e lir m iş tir . O d a h a re k e ttir.
D oğu
s a n a tın ın
e tk ile n im d e k i
M a tis s e ,
r e s im le r in d e
h is s e d ile n
doğuya
özgü
206 S e r g e i S h c h u k in ( 1 8 5 4 - 1 9 3 6 ) , R u s iş a d a m ı v e s a n a t k o l e k s iy o n c u s u .
207 J e a n C a s s o u , “ G ir iş ” , S a n a tta D e ğ iş m e y e n P la s tik D e ğ e rle r, (Ç e v . K a y a Ö z s e z g i n ) , İ m g e
K it a b e v i, A n k a r a 2 0 0 0 , s. 1 5 .
122
d u r a ğ a n lık y a d a z a m a n s ız lık 208, y in e “ b o ş lu k - d o lu lu k ” d e n g e s i ü z e r in d e n k u r u la n
a n c a k , d u ra ğ a n lık ta n ç o k d e v in g e n b ir y a p ıy a s a h ip o la n r e s im s e llik k a z a n ır.
208 A . H a n d e O r h a n , a .g .m ., s. 8 1 .
123
5. K A R Ş I L A Ş T I R M A V E D E Ğ E R L E N D İ R M E
T ü r k r e s im s a n a tın ın y a k la ş ık ik i y ü z y ıllık ta r ih i ile d e ğ e rle r in i a ld ığ ı A v ru p a
r e s im
s a n a tın ın m o d e r n iz m in in ik i y ü z y ılı a y n ı ta rih a r a lığ ın a d e n k g e lir. B a tı
A v r u p a ’n ın siy a s i v e k ü ltü r e l g e liş m e le r in e p a r a le l o la r a k s a n a tta y a ş a n a n d e ğ iş im i
ta n ım la y a n
m o d e r n iz m ,
geç
k a lm ış
b ir
ü lk e n in
k ıy ıla r ın a
an cak
1 9 3 0 ’la r d a
v a ra b ilm iş tir .
M o d e r n o la n sa n a tı ta n ım la y a n y a d a m o d e r n o la n ı a k a d e m ik o la n d a n a y ıra n ,
o n a m o d e rn iz m
m ü m k ü n d ü r.
a d ı a ltın d a b a ş k a b ir k im lik ta n ım la y a n k im i k r ite r le r s a y m a k
B u n la r ;
b ir e y s e lc ilik ,
k e n d in e
g ö n d e rm e
yapm a,
d ış a v u r m a
a n tir a s y o n a lite ( a k ıld ış ılık ) g ib i g e n e lle n e b ilir . A k lın v e m a n tığ ın s ın ırla rı iç in d e
te m e l ç e liş k ile r in i g ö r e m e y e n in s a n ın , d o ğ a n ın ö n ü n e g e ç m e b iç im id ir. T e m e l ç e liş k i
d o ğ a ile in s a n a k lı a ra s ın d a k i ç e liş k id ir. Y ite n d e ğ e r le r in , a h la k i b u n a lım la r ın , ta ş la r ı
y e r in d e n
o n a m ış
to p lu m s a l
d ü z e n le r in
ve
b ü tü n
b u n la r a
k a rş ı
o la n
m e m n u n iy e ts iz liğ in k a rş ıs ın d a d e n g e k u r m a ç a b a s ıd ır. S a n a tta k i k a r ş ılık la rı iz le y ic i
ile a ra s ın d a k i m e s a f e ( y a d a m e s a fe s iz lik ) ü z e r in e k u r u lu
s a n a t e se ri, k e n d in i
y a ln ız c a k e n d is iy le a n la ta c a ğ ın ın b ilin c iy le b iç im i t e k a ra ç o la r a k b e lirle r . B iç im in
v e r e s m in a n a liz i, f o r m u n , f ig ü r ü n , d o ğ a n ın a n a liz i b ir ta n ım la m a ç a b a s ın ın , d a h il
o lm a ç a b a s ın ın ü r ü n ü d ü r .
Ç a lış m a m ız ın m o d e r n iz m in iç e r iğ in in v e n e liğ in ç a lış ıld ığ ı b ö lü m d e m o d e r n
s a n a ta
d a ir
k im i
b e lir le m e le r
o lu ş m u ş tu r .
B u n la r ;
g e ç ic i
o lm a ;
yeni
a ra y ışı;
k u r u m la r a sa ld ırı; m e s a fe n in k a r a n lığ a g ö m ü lm e s i; d ü z e n e k a rş ı d u y u la n ö fk e ;
z a m a n s a llık ; g ü n lü k h a y a ta g ö n d e r m e y a p m a , g ü n lü k h a y a tın te m s ili; k e n t- m e tr o p o l
y a ş a m ı v e g e tir d iğ i h ız ; r a d ik a lle ş m iş b ire y ; g e le n e k te n k o p u ş ; v a h ş i v e p r i m i tif o la n ı
y ü c e ltm e ; s a n a tın a rtık h e rh a n g i b ir g e rç e ğ i, d e ğ e r i y a d a sa v ı te m s il e tm e s in d e n
124
d a h a ç o k s a d e c e k e n d in i te m s il e tm e s i; r e n k le r v e e tk ile ri; n e s n e le r i k a v ra m a ,
v a rlık la r ın ı g ö ste r m e , a r a la r ın d a ç o k y ü z e y li iliş k ile r d e k i g e rilim ; d o ğ a d a a ra n a n
g e o m e tr i;
s tiliz e
e tm e - s o y u tla m a
o la r a k
s ır a la n m ıştır .
T ü rk
r e s im
s a n a tın ın
m o d e r n iz m i a r a y ış ın d a b u k a v ra m v e d u r u m la r ı n e k a d a r b u ld u ğ u y a d a b u la m a d ığ ı
ö n e m k a z a n m a k ta d ır .
T ü r k iy e m o d e r n sa n a tı, m o d e r n iz m in b iç im d ilin in b iç im a n a liz i v e k e n d in e
g ö n d e r g e s e llik o ld u ğ u n u n f a r k ın a v a rış ı ile
A v ru p a
r e s m in in
d ü şü n m e
ve
gü ncel
ifa d e
e tm e
sanat
a k ım ın ın
ta r z ın ın ,
1 9 3 0 ’la r la b a ş la r . M o d e r n lik a ra y ışı
y a k a la n m a s ı
m o d e r n is t
o la r a k
m a n tığ ın
d e ğ il,
m o d e r n is t
y a k a la n m a s ı
o la r a k
d ü ş ü n ü lm e lid ir.
M o d e r n is t d ü ş ü n m e v e ifa d e e tm e ta r z ı v a r o la n b ir g r u p r e s s a m ın ü r e ttik le r i
r e s im le r in a n a liz le r iy le o r ta y a ç ık a b ilir. B u sü re c i b a ş la ttığ ı y a d a to h u m la r ın ı a ttığ ın ı
d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z s a n a tç ıla r ise Ş e k e r A h m e t P a ş a , O s m a n H a m d i, N a z m i Z iy a , N a m ık
İ sm a il g ib i ö r n e k le r le N u r u ll a h B e r k ’in d e y im iy le T ü r k r e s m in in k la s ik le r in in 209
a ç tığ ı y o lla d e v a m e d e n b ir g r u p s a n a tç ıd ır. A li A v n i Ç e le b i, H a le A sa f, R e f ik
E p ik m a n ,
N u r u ll a h
B e rk ,
C em al
T o llu ,
Z eki
K o c a m e m i,
C evat
D e re li,
Z iy a
K e s e ro ğ lu , B e d ri R a h m i E y ü b o ğ lu g ib i s a n a tç ıla rla ö r n e k le d iğ im iz T ü r k r e s m in in
y e n i b a k ış a ç ısı, h o c a la rı, A n d r e L h o te , L a u r e n t, H o f m a n n ile ş e k ille n m iş, s a n a tla r ı
o lm u ş tu r . Y a ln ız c a e ğ itim a ld ık la r ı h o c a la r ı d e ğ il, b u lu n d u k la r ı ş e h ir le rd e a ç ıla n
s e rg ile rd e ,
m ü z e le r d e
g ö r d ü k le r i,
ta n ış tık la r ı
in s a n la r v e
d a h il
o ld u k la r ı
sanat
o r ta m la r ı, s a n a tç ıla rın m o d e r n a lg ı ile y u r tla r ın a d ö n m e le r in i s a ğ la m ış tır .
1 9 2 8 ’e k a d a r T ü r k r e s im
(S an ay i
N e f is e
M e k te b i)
s a n a tın a h â k im
ç e v re s i,
a s lın d a
çok
o la n G ü z e l S a n a tla r A k a d e m is i
da
o r ta k la ş ıla m a m ış
ta n ım la r la
209 N u r u lla h B e r k , S a n a t K o n u ş m a la r ı, A B Y a y ın la r ı, İ sta n b u l 1 9 4 3 , s. 4 2 .
125
e m p r e s y o n is t- a k a d e m ik e m p re s y o n is t, g e rç e k ç i, e m p r e s y o n iz m in ış ığ ın ı v e r e n g in i
k u lla n a n g ib i n ite le m e le r le b e lir le n e n b ir s a n a t a n la y ış ı iç in d e d ir le r . A n c a k g e n e l
itib a riy le A v r u p a ’d a 1 8 7 0 - 1 9 0 0 y ı lla r ın d a e tk in liğ in i s ü r d ü r e n , f o to ğ r a f ın o r ta y a
ç ık ışın d a n , e d in ile n b ilim s e l ile r le m e n in b ir ik im in d e n , A v r u p a ’n ın b a tıs ı d ış ın d a k i
k a y n a k la r d a n b e s le n e n , m e r k e z in e d e ğ iş e n d ü n y a a lg ıs ın a k o ş u t, sa n a t a n la y ış ın ı
g ü n c e l v e g e ç ic i o la n a , r e s im s e l d e ğ e rle r in i ış ığ ın d e ğ iş e n e tk isi ü z e r in e k u r a n
e m p r e s y o n iz m ü lk e m iz e 1 9 1 4 ’te a n c a k u la ş a b ilm iş tir . A v ru p a iç in 1 9 1 4 ise, p o s te m p re s y o n iz m in , n e o - e m p r e s y o n iz m in s ü rd ü ğ ü , F o v iz m in , k ü b iz m in o r ta y a ç ık m ış
o ld u ğ u , h a tta k ü b iz m in ç e ş itle m e le r in in b a ş la d ığ ı, F ü tü r iz m in s ü r d ü ğ ü h a tta y a v a ş
yavaş
söndüğü
e k s p r e s y o n iz m ,
d ö n e m d ir.
1 9 2 8 ’e
sü r re a liz m ,
kadar
dada,
A v ru p a
k o n s tr ü k tiv iz m
s a n a tı tü m
g ib i
sanat
b u n la r ın
y a n ın d a
h a re k e tle r in i
de
g ö r m e k te d ir 210.
B u n la r la b ir lik te tü m b u a k ım la r v e s a n a t a n la y ış la r ı b irb ir le r iy le v e y a ş a d ık la r ı
to p lu m la b ir t ü r m ü c a d e le v e r m e k z o r u n d a k a lm ış la r , o r ta y a ç ık ış la r ı v e k a b u l
e d ilişle r i k e n d i v a ro lu ş s a l k o ş u lla r ın ı y a ra tm ıştır .
T ü r k iy e ’d e
ise
sığ
o ld u ğ u
d ile
g e tir ile n
e m p r e s y o n iz m
iç in ,
ne
ilk
k ez
iz le y ic iy e s u n u ld u ğ u G a la ta s a r a y S e r g is in d e n e d e s o n r a k i y ı lla r d a n e o lu ş m a k , n e
g e lişm e k , n e d e y e n ile n m e k iç in c id d i b ir ç a b a h a rc a n m ış tır. A n c a k , E m p r e s y o n iz m i
T ü r k iy e ’y e ta ş ıy a n k u ş a k , ü lk e n in t e k r e s m i s a n a t o k u lu n u , S a n a y i N e f is e M e k te b in i
210
a r a s ın d a k i
B u n la r la b e r a b e r , m o d e r n s a n a ta d a ir g e n e l k a n ı m o d e r n s a n a tın e m p r e s y o n i z m l e D a d a i z m
d önem
iç in
k u l la n ı ld ığ ıd ır .
Bu
d u ru m u n
T ü rk
m od ern
s a n a tı
iç in d e
y e t e r in c e
a n la ş ı la m a d ığ ı, “ m o d e r n ” v e “ ç a ğ d a ş ” k a v r a m la r ın ın s ı k lı k la b ir b ir in e k a r ış tır ıld ığ ı s ö y le n m e k t e d i r .
B kz.
K em al
İsk en d er,
“A y ın
Y a z ıs ı:
B ir
S tr a s b o u r g
D e n e y im i v e
M o d e r n iz m in
T ü r k iy e ’d e k i
A l g ı l a n ı ş ı Ü z e r i n e . . . ” , G en ç Sanat, S. 5 6 , s. 1 0 -1 3 .
126
d a h a ö z g ü r b ir s a n a t e ğ itim i a lın a c a k b ir k u r u m h a lin e g e tir m iş v e 1 9 2 8 ’d e b ir
s ıç ra y ış y a k a la y a n g e n ç s a n a tç ıla ra h o c a lık y a p a r a k y e tiş m e le rin i s a ğ la m ış la r d ır.
1 9 2 8 y ılı tü m
T ü r k iy e iç in c id d i a tılım la r ın y a p ıld ığ ı b ir y ıld ır.
1 9 2 8 ’d e y e n i T ü r k a lf a b e s i k a b u l
e d ile r e k d ild e b ir d e v rim
1 K a s ım
y a p ılm ış tır .
A ynı
z a m a n d a b ir o k u m a - y a z m a s e fe r b e rliğ i b a ş la tıla r a k y e n i c u m h u r iy e ti d iğ e r p e k ç o k
a la n d a
o ld u ğ u
g ib i
k ü ltü r e l
a la n d a
da
p o litik a s ı
o tu r tu lm a y a
b a ş la n m ış tır .
C u m h u r iy e tin b irin c i y ıl k u tla m a la r ı ç e r ç e v e s in d e y u r t d ışın a s a n a t e ğ itim i a lm a y a
g id e n g e n ç r e s s a m la r , b u y ılın te m m u z a y ın d a d ö n m ü ş v e A n k a r a E tn o g r a f y a
M ü z e s i’n d e I. G e n ç R e s s a m la r S e rg isin i a ç m ış la r d ır. D a h a s o n r a M ü s ta k il R e s s a m la r
v e H e y k e ltır a ş la r B i r li ğ i’n e d ö n ü ş e n b u b irlik te lik , 1 9 2 4 ’te k u r d u k la r ı Y e n i R e s im
C e m iy e ti ’n in b i r u z a n tıs ı o la r a k d a g ö r ü lm ü ş tü r .
A r a la r ın d a h o c a s ı Z e k i K o c a m e m i’n in d e b u lu n d u ğ u b u g e n ç le ri A d n a n Ç o k e r
şö y le a n la tır:
M ü n ih ’t e H a n s H o fm a n n v e P a r is ’te A n d r e L h o t e ö z e l a t ö ly e le r in e
H o f m a n n ’ın a n a litik ö ğ r e tile r i i le k ü b iz m in k u r a m c ıs ı L h o t e ’u n
ö ğ r e tile r i
t e m e ld e C e z a n n e ’ın g e tir d ik le r in e d a y a n m a k ta y d ı. G e n ç T ü r k s a n a tç ıla r ın ın
y u r d a d ö n ü ş le r in d e d ille r in d e n d ü ş ü r m e d ik le r i “ C e z a n n e ’a d a y a n m a ” ö ğ r e n im
g ö r d ü k le r i
a t ö ly e le r d e n
k a y n a k la n ır .
Y ü z y ılın
ilk
ç e y r e ğ in d e
C e z a n n e ’la
y ık a n m ış k ü b is t b i lg ile r a r tık g e ç m i ş g ö r g ü le r in y e r in e g e ç iy o r , s o k a k la r d a
v e r il e n s a v a ş ım a t ö ly e le r d e u y g u l a n ı y o r d u . B i z im g e n ç le r in m ü z e lik o lm a y a n
b ilg ile r le d o n a n a r a k T ü r k iy e ’y e g e lm e le r i r e s im s a n a tı a ç ıs ın d a n T ü r k iy e ’n in
1 9 2 7 ’le r d e n s o n r a 2 0 . y ü z y ı la g ir iş in i b e lg e le m e k t e d ir . İ ş te T ü r k iy e ’n i n 2 0 .
y ü z y ı l a g ir i ş i d e r e s im s a n a tım ız d a “ fig ü r y e n i l e n m e s i ” ile o lm u ş t u r .211
Ç o k e r ’e g ö r e
Ç a llı v e k u ş a ğ ı
(ve
A y e tu lla h
S ü m e r,
Ş e r e f A k d ik , F a h r i
A rk u n la r g ib i s a n a tç ıla r d a ) b u y e n ile ş m e n in iç in d e a n c a k k o n u la r ı ile y e r a la b ilir.
211 A d n a n Ç o k e r , C e m a l T ollu, İ s ta n b u l, G a le r i B Y a y ın la r ı, 1 9 9 6 , s. 11.
127
M o d e r n iz m in , s a n a t d ilin i d e b ir b a k ım a y a k a la d ık la r ın ı d ü ş ü n d ü r e n b u d u ru m , “ n e
y a p tık la r ı” n d a n d a h a ç o k “ n a s ıl y a p t ı k l a r ı n ı z ı n , b ir “ b iç im d ili” k a z a n d ık la r ın ın
g ö s te r g e s i o la r a k d ü ş ü n ü le b ilir .
A lm a n y a
ve
F r a n s a ’d a
özel
a tö ly e le r d e
e ğ itim
a la ra k
y u rd a
dön en
s a n a tç ıla rd a n M a h m u d C û d a , H a le A s a f 212, M u h ittin S e b a ti v e Ş e r e f A k d ik T ü r k
r e s m in in
g e rç e k ç i- e m p r e s y o n is t
ç iz g is in i
devam
e ttirm iş le r d ir.
F r a n s a ’d a k i
e ğ itim le r in i, A c a d e m ie J u li a n ’d e a lm ışla r d ır.
M a h m u t C u d a , r e s m iy le d e ö te y a n d a n k e n d in i T ü r k r e s m in d e Ç a llı K u ş a ğ ı’y la
b ir lik te b a ş g ö s te r e n “ ile r le m e c i” ç iz g iy e o tu rtm a z . K la s is iz m , e m p r e s y o n iz m d e n
son ra
s ıra d a k i
“ g e r ç e k ç ilik ” tir.
düşü n m ez.
B a tılı
a k ım a
Y ık m a s ı,
ya
da
g e ç m iş te
“ G erçekçilik benim
a k ım la r a
b ır a k m a s ı
d o ğ a l eğilim im ,
ilg ili
duym az.
g e re k e n
b ir
O nun
ku şak
e ğ ilim i
o ld u ğ u n u
bu eğilim de ilerlem ek de tek
am acım dır. U ygulam alarım ise eş doğru ltud a ayrı ayrı g e rç e k ara ştırm alardır .” 213
d e m e k te d ir. O b ire y s e l v e to p lu m s a l k işiliğ in i k o r u m a k ç a b a s ıy la ilk y a ğ lıb o y a
r e s s a m la r ın ın , ç e v r e le r in in y e re l b e ğ e n ile r in e u y g u n y a p ıtla r d a n e sin le n ir.
Y u r t d ışın d a n
d ö n d ü k le r in d e
a s ıl f a r k y a r a ta n
A li A v n i Ç e le b i v e Z e k i
K o c a m e m i’d ir. A lm a n y a ’d a ç e ş itli o k u lla r d a e ğ itim a la n s a n a tç ıla r so n o la r a k H a n s
H o f f m a n ’ın
o k u lu n d a
b u lu n m u ş la rd ır.
H ans
ç ö z ü m le m e y e d a y a lı k u r a m ın ı g e liş ti r e n ö ğ r e tim
H o ffm a n ,
k ü b iz m in
a n a litik
p r o g r a m ı ile a v a n g a rd k im liğ i
ta ş ıy a n o k u lu , s o y u t e k s p r e s y o n iz m in d e te m e lle r in i a ta r. Ö z e llik le f ig ü r v e p e y z a j
r e s im le r i ü z e r in d e a n a litik k ü b iz m a ra ş tır ıla rın ı g e liş tir e n H o f fm a n , y e n i y e tiş e n 213
212 M a h m u t C u d a v e H a le A s a f b ir s ü r e A l m a n y a ’d a H a n s H o f m a n n a t ö l y e s i n d e b u lu n m u ş s a d a
y u r t d ış ı e ğ i t i m i n ç o ğ u n u P a r is ’t e g e ç ir m iş l e r d ir .
213 K ı y m e t G ir a y , M a h m u t C uda, İ s ta n b u l, T ü r k iy e İ ş B a n k a s ı Y a y ın la r ı, A n k a r a 1 9 8 2 , s .2 6 .
128
re s s a m la r ı, in s a n v ü c u d u n u n a n a litik ç ö z ü m le m e s i ü z e r in d e y o ğ u n la ş tır a n ö z e l b ir
e ğ itim ç a lış m a s ı iz le m iş tir 214. B ö y le b ir e ğ itim d e n g e ç e n A li A v n i Ç e le b i v e Z e k i
K o c a m e m i’n in r e s im le r in d e b u k ü b is t- e k s p r e s y o n is t y a k la ş ım
iz le n m e k te d ir . A li
A v n i Ç e le b i’n in M a sk eli Balo, D en iz K e na rın da v e B erb er isim li ta b lo la r ı a ld ık la r ı
e ğ itim in s o n u ç la r ın ı e n iy i ş e k ild e y a n sıtm a k ta d ır.
M a sk eli B a lo 1 9 2 9 ’d a a ç ıla n M ü s ta k il R e s s a m la r v e H e y k e ltır a ş la r B i r li ğ i’n in
ilk s e rg is in d e n itib a r e n g e n iş b ir y a n k ı u y a n d ırır. H e m k o n u s e ç im i h e m d e iş le n iş b u
ilg in in s e b e b id ir215. T ü r k r e s m in d e ilk k e z b ir b a r re s m i, a ç ık se ç ik , ç a r p ıc ı b ir
y o r u m la
s e r g ile n m e k te d ir .
B a lo
sa lo n la rı,
e ğ le n c e
an ı,
daha
önceki
b a lo
r e s im le r in d e n ç o k f a rk lıd ır v e iz le y ic iy i, iç e k a p a lı, sa k lı g iz li b ir e ğ le n c e a n ın a
ta n ık lık e ttir m e k te d ir 216. S a n a tç ın ın m e tr o p o l y a ş a m ın a iliş k in g ö z le m le r in in b ir
p a r ç a s ı o la n v e b u k o n u n u n ö r n e k le rin e E m ile N o ld e ( 1 8 6 7 - 1 9 5 6 ) g ib i e k s p re s y o n is t
s a n a tç ıla rd a n d a iz le y e b ild iğ im iz a n la tım ıy la 217 s u n u lu r.
A li A v n i Ç e le b i’n in b u ta v r ı m o d e r n iz m ç e r ç e v e s in d e in c e le n e b ile c e k , h e m
ç a ğ c ıl o la n a 218, h e m d e e m p r e s y o n iz m s o n r a s ın d a , C e z a n n e ile b ir lik te ç ö z ü le n ,
m o d e r n iz m in
20.
y ü z y ıld a k i r e s im s e l a n la y ış ın ı d ile
g e tir e n
“ b iç im
a n a liz i” n e
u la ş ılm ış o lu r. K e n t y a ş a m ı, g e le n e k le r e k a rş ı ç ık ış n o k ta s ın d a d a m o d e r n b ir a n la tım
y a k a la m ış tır .
214 K ı y m e t G ir a y , A li A v n i Ç ele bi, s. 2 7
215 B e r k - G e z e r , s. 4 3 .
216 K ı y m e t G ir a y , A li A v n i Ç ele bi, s. 6 2 .
217 N o l d e ’n i n d e b e n z e r k o n u lu v e a n la t ım lı r e s i m le r i v a r d ır . A n c a k b u n la r s a n a tç ın ın 1 9 1 1
1 9 1 2 y ı ll a r ım g e ç i r d i ğ i B e r l i n d ö n e m in e a ittir. K o n u , e m p r e s y o n is t r e s s a m la r d a n , h a tta B a u d e la ir e
g i b i ş a ir v e y a z a r la r d a b e r i b o h e m m e tr o p o l y a ş a n t ıs ın ın b ir p a r ç a s ı o la g e lm iş t ir .
218 N o l d e ’n i n y a p t ığ ı m a s k e li b a lo r e s im le r iy le a r a s ın d a y a k l a ş ı k 2 0 y ı l o lm a s ı n a r a ğ m e n .
129
M a h m u t C û d a , 1 9 3 7 y ılın d a y a z d ığ ı b ir m a k a le s in d e m o d e rn s a n a tın b iz e g ü z e l
g ö r ü n m e s in in n e d e n in i g e o m e tr ik s is te m le k o m p o z is y o n k u r u lm a s ın ın o ld u ğ u n u
ş e k lin d e a n la tır 219. B u n d a n d a h a re k e tle M a s k e li B a l o ’d a, f ig ü r le rin tu v a le g e o m e tr ik
o la r a k y a y ılm a s ıy la o lu ş a n y a k la ş ı k s im e tr ik d e n g e , m o d e r n iz m in h a y a t b u lm a y a
b a ş la d ığ ın ın k a n ıtıd ır.
B ö y le lik le T ü r k r e s m in d e m o d e r n s a n a t a n la y ış ın a u y g u n o la r a k s e r g ile n e n ilk
r e s im le T ü r k iy e 'd e m o d e r n iz m in b ir iv m e k a z a n d ığ ı s ö y le n e b ilir. Z e k i K o c a m e m i,
C e v a t D e re li v e C e m a l T o llu , A li A v n i Ç e le b i’d e g ö r ü le n b iç im a n a liz in in p e ş in e
d üşm ü ş
sa n a tç ıla rd ır. Z e k i K o c a m e m i’n in N ü, C e m a l T o ll u ’n u n B ir Ö ğretm en
P ortresi v e O toportre, C e v a t D e re li v e d a h a s o n ra d a N u r u lla h B e r k d o ğ a k a y n a k lı,
y a p ıs a l
ve
h a c im s e l
d e ğ e r le r i
g ü ç lü
k ü b iz m e
y a k ın
b ir
ta r z d a
r e s im le r in i
y a p m ış la r d ır.
R e f ik E p ik m a n ’ın 1 9 3 7 ta r ih li B a r y a d a D a n s a d lı re s m i, A li A v n i Ç e le b i’n in
r e s m i g ib i b ir m e tr o p o l a lış k a n lığ ın ın y a n sım a s ıd ır.
A n c a k b u r e s im d e
Ç e le b i
r e s m in d e g ö r d ü ğ ü m ü z b o h e m b ir d ü n y a d a n , ç a r p ıc ı b ir a n la tım d a n b a h s e d e m e y iz .
S a k in b ir o r ta m d a m ü z ik le r in i d in le y ip
d a n s e d e r e k e ğ le n e n in s a n la r ın o ld u ğ u
r e s im d e , o la ğ a n in s a n la r ın o la ğ a n h a lle r i g ö z le r ö n ü n e se rilir. R e s im b u h a liy le d e
k e n t y a ş a m ın ın p a r ç a la r ın d a n b irin i su n a r. A n c a k , g e rç e k ç i a n la tım d a n u z a k la ş a n ,
y ü z le ri b e lli o lm a y a n fig ü r le rin , v u r g u la n m a k is te n e n in h a re k e t v e y ü z e y lik o ld u ğ u ,
r e n k le rin k im i a la n la r y a ra tılm a k iç in k u lla n ılm a s ıy la o lu ş a n e k s p r e s if v e k ü b is t b ir
ta r z e g e m e n lik k a z a n ır.
B u n la r ın a ra s ın d a N u r u lla h B e r k ’in y e ri d a h a fa rk lıd ır. N u r u lla h B e r k , k e n d i
o la n a k la r ıy la
1924
y ılın d a
g ittiğ i
P a r i s ’te
A lb e r t L a u r e n ts
a tö ly e s in d e
ç a lışır.
219 M a h m u d C u d a , “M o d e r n S a n a t” , A r D e rg isi, B ir in c i T e ş r in 1 9 3 7 , S .1 0 (s. 1 3 - 1 5 ) s. 15.
130
1 9 2 8 ’d e T ü r k iy e ’y e d ö n e r v e M ü s ta k il R e s s a m la r v e H e y k e ltır a ş la r B i r li ğ i’n in
k u r u c u la r ı a ra s ın d a y e r alır. S a n a tç ı b ir ç e ş it d a y a n ış m a is te ğ in d e n ö te h e rh a n g i b ir
a k ım f e ls e f e s i o r ta y a a ta m a m a s ın d a n d o la y ı b i r lik te n a y rılm ıştır. 1933 y ılın d a te k r a r
P a r i s ’e g id e r. A n d r e L h o te v e F e r n a n d L e g e r ’in y a n ın d a ç a lış ır. A y n ı y ılın s o n u n d a
y u r d a d ö n ü n c e , k ü b is t- k o n s tr ü k tiv is t b ir a n la y ış la ç a lış m a la r ın ı b ir g r u p
o la r a k
s ü rd ü r e b ile c e ğ i a rk a d a ş la rı A b id in D in o , Z e k i F a ik İ z e r, E l i f N a c i, C e m a l T o llu ,
Z ü h tü M ü r id o ğ lu ile b e r a b e r d G r u b u n u n k u r u lm a s ın a ö n c ü lü k e d e r. L h o te ’u n
a tö ly e s i d ö n e m d e P a r i s ’e e ğ itim a lm a k iç in g id e n tü m T ü r k r e s s a m la rın o r ta k la ş tığ ı
n o k ta d ır. A n c a k B e r k ’in s a n a tın d a L e g e r ’in k ü b is t- k o n s tr ü k tiv is t a n la y ış ın iz le ri
d a h a b e lirg in d ir. B e r k r e s m in d e , g e o m e tr in in b e lir le d iğ i f o r m la r k e s in k o n tu r la r la
b ir b ir in d e n a y rılır ; k ü tle s i r e n k b l o k la r ın ın to n la m a s ız , g ö lg e n in ç o ğ u z a m a n a la n
d e rin liğ i iç in k u lla n ıld ığ ı r e s i m le r y a p a r.
1 9 3 0 ’la r d a y a p tığ ı r e s im le r , B r a q u e ’ın
e s in le r in i iz le d iğ im iz İsk a m b il K a ğ ıtlı N atürm ort,
d ö n e m in u lu s y a r a tm a p r o je s in in
g e lişm e , ile rle m e f ik ir le r in in d e iz le n d iğ i T ayyareciler 220 v e y in e d ö n e m in s iy a s e tin in
d e y ö n e ld iğ i K ö ylü K a d ın g ib i d a h a y e re l iz le r ta ş ıy a n e s e r le ri b u lu n m a k ta d ır .
N u r u lla h B e r k , b ir s a n a tç ı o la r a k r e s im le r iy le o ld u ğ u k a d a r , y a z d ık la r ıy la d a
d ö n e m in i a n la tm ıştır. 1 9 3 6 ’d a y a y ım la n a n M o d ern S a n a t is im li e s e r i ile d ö n e m in d e
ta r tış ıla n m o d e r n iz m e , m o d e rn s a n a t a k ım la r ın ı v e te m s ilc ile r in i a n la ta r a k a ç ık lık
g e tir m e y e ç a lış m ış tır. B u d ö n e m d e y a y ım la n a n Varlık, A r g ib i d e rg ile r d e y a z ıla r ı
y a y ım la n a n B e r k ’in, d a h il o ld u ğ u d G ru b u ü z e r in e y a z d ığ ı y a z ıla r , m o d e rn iz m in
d ö n e m in d e n a s ıl a n la ş ıld ığ ın a d a ir v e rile r su n m a k ta d ır . 20
220
B u r e s i m l e i l g i l i o la r a k K e m a l İ s k e n d e r , “ . ..N u r u l l a h B e r k ’i n L u c A lb e r t - M o r e u ’n u n b ir
r e s m in d e n u f a k b i r ik i a y r ın tı d e ğ i ş i k l i ğ i y l e a k ta r d ığ ı “ T a y y a r e c ile r ” a d lı y a p ı t l a r ı n ı n . . . ” ş e k lin d e
b a h s e t m e k te d i r . A n c a k A l b e r t - M o r e u ’n u n b a h s e d i l e n r e s m in e u la ş ı la m a m ış t ır . K e m a l İ s k e n d e r , “ T ü r k
R e s m i n d e K o p y a / c ı l ı k v e T a k li t /ç il ik T a r tış m a la r ı Ü z e r i n e ” , T ü rkiye ’de S a n a t, S. 1 7 , s. 2 4 - 2 9 .
13 1
B e r k ’in 1 9 4 3 ’te y a y ım la n a n S a n a t K onu şm aları isim li m a k a le le r d e n o lu ş a n
k ita b ın d a
o
zam ana
kadar
o lu ş a n
T ü rk
sa n a tı
g e le n e ğ in i
b e tim le m iş tir .
“ ‘D ’
G ru p u n u n O n Y ılı” b a ş lığ ın ı ta ş ıy a n m a k a le s in d e ;
D g r u p u n u a n la tm a k b ir a z d a m o d e r n tü r k r e s m in in ta r ih ç e s in i ç iz m e k
o ld u ğ u n d a n b u , b ir s a n a t t o p lu lu ğ u n u n k a d r o s u n d a n ç ık a r a k d a h a g e n i ş b ir
m a n a a lm a k ta d ır .221
d iy e re k , m o d e r n sa n a tı d G r u b u ile b a ş la tm ış tır . A y n ı y a z ısın d a ;
d g r u p u n u n 1 9 3 3 d e g e tir d iğ i s a n a t a n la y ış ı, e s e r l e r e ş ö y l e c e b a k ı v e r e n
sa th i g ö r ü ş le r i iç in , ih tila lc i b ir k a r a k te r ta ş ım a k ta id i. K la s ik le r d e n y a p ılm ış
b ir k a ç
kopya
i s t is n a
e d ili r s e
r e s im le r in
h e y e ti
u m u m iy e s i
ya
k ü b is t
ve
k o n s tr ü k t iv is t, g e n i ş k ü tle le r i a r a y a n v e ilk b a k ı ş ta k a b a g ö r ü n e n d e n e m e le r ,
yahut
ta m
e d iy o r d u .
m a n a s iy le
H o şa ,
m ü cerret
s e v im li li ğ e ,
veya
h ik a y e y e ,
s ü r r e a lis t
ta b ia te ,
a r a ştırm a la r d a n
f o to g r a fik
te ş e k k ü l
sa d a k a te
a d e ta
d ü ş m a n , d o ğ r u d a n d o ğ r u y a s p e k ü l a t i f b i r g ö r ü ş ü n m a h s ü lle r i o la n b u d e s e n le r ,
s o n o tu z s e n e li k g a r p r e s m in i b ir d e n b ir e b e y o ğ l u c a d d e s in in o r ta s ın a s e r m iş ,
h a y r e t, a d e ta d e h ş e t u y a n d ır m ış tı. H a lk ın o z a m a n a k a d a r “m o d e r n ” d e d iğ i
r e sim , g e n iş fır ç a v u r u ş la r ın d a n ç iğ v e y a p a r la k r e n k le r d e n , g e v ş e k v e h a c im s iz
d e s e n d e n ile r i g itm iy o r d u . G ru p d e r g i v e g a z e t e s in d e s o n s a n a t te la k k ile r in i
ö ğ r e n m e m iş o la n la r b u a r a ş tır ışla r ı ilk d e f a o la r a k g ö z le r il e g ö r ü y o r la r d ı. B u
a r a ştırm a la r ın o tu z y ı l e v v e l A v r u p a d a u y a n d ır d ık la r ı a k s ü l a m e lle r
1933
de
İ sta n b u ld a , ilk d e fa “ D ” g r u p u s e r g is i i le te k r a r la n m ış v e tü r k s a n a tın d a b e lir e n
b u in k ıla p , b ir is y a n v e ih til a l ş e k li n i a ş m ış tır .222
ş e k lid e k i if a d e s iy le d ö n e m in d e m o d e r n s a n a ta n a s ıl b a k ıld ığ ın ı d a a n la tm ıştır.
R e s s a m la r v e r e s im le r in d e b ir ta r a f ta n g e le n e k s e l o la n g e r ç e k ç i- e m p r e s y o n is t
ta v r ın iz in d e n g itm e y e n , k ü b iz m , k o n s tr ü k tiv iz m , e k s p r e s y o n iz m
g ib i a k ım la r ın
p e ş in d e n g ittiğ in i s ö y le m e k le T ü r k r e s m in in m o d e rn liğ in i d e v a m e d e n b ir ta k lit
221 N u r u ll a h B e r k , “D G r u p u n u n O n Y ı l ı ” , S a n a t K o n u ş m a la r ı, A B Y a y ın la r ı, İ sta n b u l 1 9 4 3 , s.
75.
222 N u r u lla h B e r k , “D G r u p u n u O n y ı l ı ” , s. 7 7 - 7 9 .
132
sü re c i o la ra k ta n ım la m a y a d e v a m e tm iş o lu ru z . B u T ü r k r e s m in d e k a v ra m s a l o la r a k
ta m a m e n e k sik , b u a n la m ıy la d a y a n lış b ir m o d e rn iz m ta n ım ı ü r e tilir ki, 1 9 3 0 ’lu
y ılla r d a
y a p ıla n
r e s im le r in
o k u n m a s ın ı,
g e rç e k lik te
k u r u lm u ş
b ir
d ilin
in k a rı
o la c a ğ ın d a n , o la n a k s ız h a le g e tirird i.
Ç a lış m a m ız ın te m e l a ld ığ ı
y a n s ıd ığ ı
yönü
s a n a tç ıla rın
o la r a k
r e s m i,
y a k la ş ım la r ıy la
b e lir le d iğ im iz ,
re n g i,
o r ta y a
1 9 2 8 -1 9 3 8 y ılla rı a ra s ın d a m o d e r n iz m in r e s m e
ç ık a n
m e k a n ı,
T ü rk
f ig ü rü
d e ğ iş im in e
d a ir
r e s m in in
y e tiş tird iğ i
a lg ıla y ış ıy la ,
o la n
n e sn ey e
f a r k lıla ş m a d a ,
s a n a tç ıla r,
ve
bu
doğaya
“ a n la tm a ” d a n
“ ifa d e ” y e g e ç iş i iz le y e b iliy o ru z . B u d u r u m b u d ö n e m d e m o d e r n iz m in a n la ş ıld ığ ı,
m o d e r n is t b ir s a n a t ü re tild iğ i s o n u c u n a g ö r ü lm e k te d ir.
133
SO N U Ç
M o d e r n iz m in ise g e n e l k a b u l e d ile n a n la m ı “ e s te tiz e e d ilm iş m o d e r n lik ”
a n la m ı, 2 0 . y ü z y ılın ilk y a rıs ın d a , y e n i b ir d ü n y a y ı a lg ıla y ış, o n a k a rş ı ç ık ış v e if a d e
e d iş b iç im le r i y a ra tm ış tır. B u n u n o r ta y a ç ık ış b iç im le r i, g ü n ü m ü z d e d e e tk ile r in i
s ü r d ü r e n k ü b iz m , e k s p r e s y o n iz m v e s o y u t a k ım la r ı ile o lm u ş tu r . B u a k ım la r ın o r ta y a
ç ık ışla r ı
d a,
k e n d ile r in i
ifa d e
e d iş le r i
de
k e n d ile r i
ile
o la n ,
r e s im
y ü z e y in i
k u lla n ış la r ıy la o lm u ş tu r .
O r ta y a ç ık a n b u y e n i y a k la ş ım ın te m e l k a v ra m ı “ b iç im a n a liz i” dir. R e s m in
y ü z e y in in ik i b o y u tlu d ü n y a s ın d a r e n k le r in , f o r m la r ın , ç iz g ile r in , a la n la r ın , le k e le r in
o lu ş tu rd u ğ u b ü tü n lü k , a n la tm a n ın b a ş k a b i r b iç im i o la r a k k e n d in i g ö s te rir.
D ö n e m in r e s s a m la r ın ın b u y ılla r d a y a z d ık la r ın d a , m o d e r n iz m e d a ir s ö y le n e n le r
g e n e l o la r a k ; b ir d e ğ e r le r d e ğ iş im i d ö n e m in d e o lu n d u ğ u ; y a p ıla n r e s im le r in b ir
“ y e n i” y i ta r ifle d iğ i; s a n a ta m o d e rn iz m le b e r a b e r e n te le k tü e lliğ in v e h is s in g ird iğ in i,
b ö y le c e d o ğ a y ı ta k lit e tm e k te n k u r tu ld u ğ u n u s ık lık la b e lir tm iş le r d ir . B u e v r e n s e l
d e ğ e r le r e u la ş m a f ik r in in y a n ın d a b a s k ın o la n b ir b a ş k a n o k ta ise ö z d e ğ e rle r im iz e
sa h ip ç ık m a n ın d a b u o r ta m d a k i g e re k liliğ id ir .
1 9 2 8 -1 9 3 8 y ılla rı a ra s ın d a T ü r k r e s m in i, g ü n c e l A v ru p a s a n a tıy la o r g a n ik
b a ğ la r k u r m a y a b a ş la d ığ ın ı ifa d e e d e n , b iç im a n a liz le r in e y ö n e lm iş, ç a ğ d a ş ı o ld u k la r ı
a lg ı
ve
a n la tım
d ilin i,
A v ru p a
s a n a tıy la
iliş k ile n d ir d ik le r i,
buna
koşu t
b ir
e v r e n s e lle ş m e ç a b a s ı iç in d e o lm a la r ı, m o d e r n iz m i a r a y a n b ir s a n a tç ı k u ş a ğ ı o la r a k
ta n ım la m a m ız ı s a ğ la m a k ta d ır .
134
ÖZET
M o d e r n ite te r im i, A v r u p a ’n ın R ö n e s a n s ’ta n itib a re n g e ç ir d iğ i sü re c i, d e ğ iş e n
a lg ıla m a v e ta n ım la m a b iç im i t a n ım la m a k iç in k u lla n ılm ış tır . M o d e r n iz m ise, b u
s ü r e ç te o r ta y a ç ık a n y e n i a n la m a b iç im le r in in ü r e ttiğ i, e s te tiz e e d ilm iş m o d e rn lik
o la r a k ta n ım la n a n , s a n a tta k i y a n s ım a s ıd ır. D a h a ö z e l a n la m d a A v ru p a s a n a tın d a
e m p r e s y o n iz m ile d a d a h a r e k e ti a ra s ın d a g e liş e n s a n a t a n la y ış la rı o la r a k k u lla n ılır.
O s m a n lı’d a
19.
y ü z y ılın
o r ta la r ın d a n
itib a re n
B a tılı
a n la m d a
r e s im le r
ü r e tilm e y e b a ş la n m ış tır . A v r u p a ’y a e ğ itim a lm a k a m a c ıy la g id e n h e r s a n a tç ı k u ş a ğ ı,
ü lk e le r in e d ö n d ü k le rin d e y e n i s a n a t a n la y ış la r ın ı ta ş ım ış la r d ır . A k a d e m iz m , k la s iz m ,
ro m a n tiz m ,
o r y a n ta liz m
ve
e m p r e s y o n iz m
g ib i
a k ım la rd a n
e tk ile n e r e k
g e le n
k u ş a k la r , c u m h u r iy e t d ö n e m in in ilk y ılla r ın a k a d a r , b a tılı ö r n e k le r in i ta k ip e d e re k ,
T ü r k r e s im s a n a tın a b ir g e le n e k o lu ş tu r m u ş la rd ır.
T ü r k r e s im
s a n a tın ın
m o d e r n iz m in , te m e l k a v r a m la r ıy la ta n ış m a s ı v e b ir
a n la m a b iç im i o la r a k b u n u r e s im le r in e y a n s ıtm a la r ı 1 9 2 8 ’d e A lm a n y a v e F r a n s a ’d a
e ğ itim le r in i a lm ış o la n k u ş a k la g e r ç e k le ş m iş tir .
M o d e rn
s a n a tın y a
d a m o d e r n iz m in ,
ö n c e k i d ö n e m le r in d e n
fa r k lı o la r a k
o lu ş tu rd u ğ u “ b iç im a n a liz i” , “ k e n d in e g ö n d e r m e y a p m a ” , “ f ig ü r y e n ile n m e s i” g ib i
k a v r a m la r la v e b u k a v r a m la r ın g ö r s e l y e n id e n ü r e tim i ile T ü r k r e s m in i ta n ış tır a n b u
k u ş a k o lm u ş tu r.
1 9 2 8 -1 9 3 8
y ılla rı
a ra s ın d a
sanat
o r ta m ın ın
o lu ş tu r a n
r e s s a m la r ,
e tk in in
g e le n e k s e l o la r a k T ü r k r e s im s a n a tın d a a k a d e m i k a y n a k lı b ir y e n ile ş m e n in d e ö n ü n e
g e ç m iş , a k a d e m i d ış ın d a v a r o la b ile n b ir r e s im g e le n e ğ i y a ra tm ış la r d ır.
135
O s m a n lı’n ın so n d ö n e m in d e n itib a r e n b ir g e le n e k o lu ş tu ra n T ü r k s a n a tın ın ,
m o d e rn iz m le b a ğ la r ı, A v ru p a s a n a tın ile ta r ih s e l b ir e ş z a m a n lılık ü z e r in d e n d e ğ il,
a n la m a v e a n la m la n d ır m a b iç im le r i ü z e r in d e n , te m a tik b ir d e ğ iş im ile ta n ım la n m ış tır .
136
SU M M A R Y
137
138
KAYNAKÇA
A D İL , F ik re t, “ ‘d ’ G r u b u v e T ü r k iy e ’d e R e s im ” S a n a t Ç evresi, s. 23 .
A N O N İ M , B ed ri R a hm i Eyüboğlu, B e n a d a m S a n a t G a le risi S e rg i K a ta lo g u , İsta n b u l,
1989.
A N T M E N , A h u , 20. Y üzyıl B a tı Sa na tında A kım lar, S el Y a y ın c ılık , İs ta n b u l 2 0 0 8 .
A R M A O Ğ L U , F ., 19. Y üzyıl Siyasi Tarihi, T T K , A n k a r a , 1997.
ARSAL,
O ğ u r, M o d ern
O sm anlı R esm in in Sosyolojisi, Y a p ı K r e d i Y a y ın la r ı,
İs ta n b u l 2 0 0 0 .
A R T U N , A li, “ K u r a m d a A v a n g a r d la r v e B ü r g e r ’in A v a n g a r d K u r a m ı” , A v a n g a rd
K uram ı, İ le tiş im Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 2 0 0 3 .
A Y A N , C a n - E R G Ü V E N , M e h m e t ( Ç e v .), “ H a n s H o f m a n n ’d a n S e ç m e le r”
G ergedan, 1 9 8 7 , S .3 , s. 69.
B A L T A C I O Ğ L U , İ s m a il H a k k ı, D em o krasi ve Sanat, K a n a a t K ü tü p h a n e s i, İ s ta n b u l
1931.
B A U D E L A İR E , C h a rle s , M o d ern H ayatın R essa m ı (Ç e v . A li B e r k ta y ) , İ le tiş im
Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 2 0 0 3 , s. 5 0 -5 1 .
B A U D R İ L L A R D , Je a n , Sim üla rklar ve Sim ülasyon, (Ç e v . O ğ u z A d a n ır) , D o ğ u B a tı
Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 2 0 0 3 .
139
B E R G E R , Jo h n , “ Ş e k e r A h m e t P a ş a v e O r m a n ” , Ç e v . C e v a t Ç a p a n , P D ü n y a S a n a tı
D e r g is i, S .3 4 , Y a z 2 0 0 4 , s. 124
B E R K , N u r u lla h , “D G r u p u n u n O n Y ılı” , S a n a t K o n u ş m a la r ı, A B Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l
1943.
B E R K , N u r u lla h , 50 Yılın Türk R esm i, T ü r k iy e İ ş B a n k a s ı Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 1973.
B E R K , N u r u lla h , M o d ern Sanat, S e m ih L ü tf i B itik v e B a s ım E v i, İs ta n b u l 1936.
B E R K , N u r u lla h , S a n at K onuşm aları, A B Y a y ın la r ı, İs ta n b u l 1943.
B E R M A N , M a rs h a ll, K a tı O lan H e rşey B uharlaşıyor, İ le tiş im Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l
1999.
B L O C H E . - G . L U K A C S - B . B R E C H T - W . B E N J A M İ N - T . A D O R N O , E stetik
ve P olitika, A lk ım Y a y ın la r ı, İs ta n b u l 2 0 0 7 .
B O P P E , A u g u s te , X VIII. Yüzyılda B oğ aziçi R essam la rı (Ç e v . N e v in Y ü c e l C e lb iş),
P e r a Y a y ın c ılık , İ s ta n b u l 1998.
BOYAR,
S e lim
P e rte v ,
O sm anlı İm p arato rlu ğu ve Türkiye C um huriyeti Türk
R essam ları, J a n d a r m a B a s ım e v i, A n k a ra 1948.
CA SSO U ,
Je a n ,
“ G ir iş ” ,
San atta D eğişm eyen P la stik D eğerler,
(Ç e v .
K aya
Ö z s e z g in ) , İm g e K ita b e v i, A n k a r a 2 0 0 0 .
C E V İ Z C İ , A h m e t, F elsefe Sözlüğü, P a r a d ig m a Y a y ın la r ı, 3. B a s k ı, İ sta n b u l, 1 9 9 9
140
C E Z A R , M u s ta f a , San atta B a tıya A ç ılış ve O sm an H am di, T ü r k iy e İ ş B a n k a s ı K ü ltü r
Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 1974.
C R A R Y , J o n a th a n , G özlem cinin Teknikleri (Ç e v . E l i f D a ld e n iz ) , M e tis Y a y ın la r ı,
İs ta n b u l 2 0 0 4 .
C U D A , M a h m u d , “ M o d e r n S a n a t” , A r D ergisi, B irin c i T e ş rin 1 9 3 7 , S .1 0 , s. 13-1 5 .
Ç İ Ğ D E M , A h m e t, A yd ın la n m a D üşüncesi, İ le tiş im Y a y ın la r ı, 5. B a s k ı, İ s ta n b u l
2006.
Ç O K E R , A d n a n , C em al Tollu, İs ta n b u l, G a le r i B Y a y ın la r ı, 1996.
E L D E M , H a lil E th e m , E lvah -ı N akşiye K o lek siyon u (Ç e v . G ü lte k in E lib a l) , M illiy e t
Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 1970.
ERGÜVEN,
M ehm et
“M a h m u t
C ûda
ile
H ans
H o fm a n n
Ü z e r in e
S ö y le ş i” ,
G ergedan, 1 9 8 7 , S. 3, s. 3 9 -4 3 .
E Y Ü B O Ğ L U , B e d ri R a h m i, “ Y e n ile r v e Y e n i R e s im ” , A r, M a r t 1 9 3 8 , se n e 2 sa y ı 3,
(s. 6 -9 ).
F R İ S B Y , D a v id , “ G e o r g S im m e l- M o d e rn ite n in İ lk S o s y o lo g u ” M o d ern K ültürde
Ç atışm a, İ le tiş im Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 2 0 0 3 .
G E R M A N E R , S em ra -
İ n a n k u r , Z e y n e p , O ryantalistlerin İs ta n b u l’u, T ü r k iy e İ ş
B a n k a s ı K ü ltü r Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 2 0 0 2 .
14 1
G İR A Y , K ıy m e t, “N a z m i Z iy a v e H ik m e t O n a t R e s im le rin d e İ z le n im c i S a n a tın
E s te tik D u y a r lığ ı” , XI. O rtaçağ-T ürk D ö nem i K a zı Sonuçları ve S a n a t Tarihi
A raştırm a ları Sem pozyum u B ildiriler, E g e Ü n iv e rs ite s i B a s ım e v i, İ z m ir, 2 0 0 9 ,
s .2 2 1 -2 3 5 .
G İR A Y , K ıy m e t, “R e f ik E p ik m a n ” Türkiye'de Sanat, 2 0 0 1 , S a y ı:4 9 , s. 13 -1 9 .
G İR A Y , K ıy m e t, A li A v n i Ç elebi, B E L T A Ş A .Ş . S a n a t Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 2 0 0 8 .
G İR A Y , K ıy m e t, Ç allı ve A tölyesi, T ü r k iy e İ ş B a n k a s ı K ü ltü r Y a y ın la r ı, İs ta n b u l
1997.
G İR A Y , K ıy m e t, d G rubu, M e r k e z B a n k a s ı, S e rg i K a ta lo g u , 2 0 0 6 .
G İR A Y , K ıy m e t, M a h m u t Cuda, İs ta n b u l, T ü r k iy e İ ş B a n k a s ı Y a y ın la r ı, A n k a ra
1982.
G O Y A R D -F E B R E ,
S im o n e ,
“ A y d ın la n m a ” , Siya set F elsefe si Sözlüğü,
İ le tiş im
Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 2 0 0 4 , s. 1 2 8 -1 3 1 .
GREENBERG,
C le m e n t,
“M o d e r n is t R e s im ” M od ern izm in Serüveni (E d .
E n is
B a tu r ) A lk ım Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 2 0 0 6 , s. 3 5 6 -3 6 2 .
H A U S E R , A r n o ld , Sa natın T oplum sal Tarihi (Ç e v . Y ıld ız G ö lö n ü ) , 2. B a s k ı, R e m z i
K ita b e v i, İs ta n b u l 1995.
H O B S B A W M , E r ic , K ısa 20. Y üzyıl 1914-1991, S a rm a l Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 2 0 0 2 .
142
İ S K E N D E R , K e m a l, “ A y ın Y a z ısı: B ir S tra s b o u rg D e n e y im i v e M o d e r n iz m in
T ü r k iy e ’d e k i A lg ıla n ış ı Ü z e r i n e . . . ” , G enç Sanat, S. 56, s. 1 0 -1 3 .
İ S K E N D E R , K e m a l, “E ğ e r Ç a llı 1 9 1 4 'd e T ü r k iy e 'y e E m p r e s y o n iz m Y e r in e B ir
" R e a d y - M a d e " ile D ö n s e y d i” S a n a t Ç evresi, İ sta n b u l, ( 1 4 5 ), 1 9 9 0 , s. 6 8 -7 1 .
İS K E N D E R ,
K e m a l,
“ T ü rk
R e s m in d e
K o p y a /c ılık
ve
T a k lit/ç ilik
T a rtış m a la r ı
Ü z e r in e ” , T ü rk iy e ’de Sanat, S. 17, s. 2 4 -2 9 .
J A M E S O N , F r e d ric , “ S u n u m I ” , E ste tik ve P olitika, A lk ım Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 2 0 0 7 ,
s. 1 4 -5 2 .
J E A N N İ E R E , A b e l, “ M o d e r n ite N e d ir ? ” , M o dern ite Versus P o stm od ernite (D e r.
M e h m e t K ü ç ü k ) , V a d i Y a y ın la r ı, 3. B a s k ı, A n k a r a 2 0 0 0 .
KAHRAM AN,
H asan
B ü le n t,
“ A m e r ik a lıla r la
B iz im k ile r ” ,
R a d ik a l G azetesi,
2 4 .0 4 .2 0 0 3 .
K A L E , N e s r in , M o d e r n iz m d e n P o s tm o d e rn iz m e , D oğ u -B atı D ergisi, Y e n i D ü ş ü n c e
H a r e k e tle r i Ö z e l S a y ıs ı- M a y ıs - T e m m u z 2 0 0 2 .
L A S H , S c o tt, “M o d e r n ite m i M o d e r n iz m m i? ” , M o dernite Versus P ostm odernite
(D e r. M e h m e t K ü ç ü k ) , V a d i Y a y ın la r ı, 3. B a s k ı, A n k a ra 2 0 0 0 .
L H O T E , A n d re , San atta D eğ işm eyen P la stik D eğerler, (Ç e v . K a y a Ö z s e z g in ) , İ m g e
K ita b e v i, A n k a ra 2 0 0 0 .
L Y N D O N , N o r b e r t, M o d ern Sa natın Ö yküsü, (Ç e v . C e v a t Ç a p a n , S a d i Ö z iş), R e m z i
K ita b e v i, İs ta n b u l 1991.
143
M A R X , K . M a rx -F . E N G E L S , K o m ü n is t M a n ife s to ve K o m ü n iz m in ilk e le r i, S o l
Y a y ın la r ı, İ s ta n b u l 2 0 0 5 .
M U L L E R , J o s e p h -E m ile , M o d ern Sanat, (Ç e v . M e h m e t T o p ra k ) R e m z i K ita b e v i,
İs ta n b u l 1972.
O R H A N , A . H a n d e , “H e n r i M a tis s e ’in S a n a tın d a Z a m a n v e M e k â n K a v r a m ı” ,
A n ka ra Ü niversitesi D il ve T arih-C oğrafya F akü ltesi D ergisi, 2 0 0 7 , S. 4 7 , s.
7 7 -9 3 .
Ö Z S E Z G İ N , K a y a , “ H ü s e y in A v n i L if ij” , Türk P la stik Sanatçıları - A n siklo pe dik
Sözlük, Y K Y Y a y ın la r ı 2. B a s k ı H a z i r a n 1 9 9 9 , s. 33 2 .
Ö Z S E Z G İ N , K a y a , 75. Yılında Türk R esm i, T ü r k iy e İ ş B a n k a s ı K ü l tü r Y a y ın la r ı,
İs ta n b u l ( T a rih s iz ).
P A L M İE R ,
J e a n - M ic h e l,
“D ış a v u r u m c u lu k
ve
S a n a tla r ”
Ç ev:
M ehm et
R ifa t,
M od ernizm in Serüveni, A lk ım Y a y ın la r ı, İs ta n b u l 2 0 0 7 , s. 2 5 0 -2 6 2 .
P E L V A N O Ğ L U , B u r c u , H ale A saf, Y K Y , İ sta n b u l 2 0 0 7 .
R E N D A , G ü n s e l, B a tılıla şm a D önem inde Türk R esim Sanatı 1700-1850, H a c e tte p e
Ü n iv e rs ite s i Y a y ın la r ı, A n k a r a 1977.
R İ C H A R D , L io n e l, E kspresyon izm S a n a t A nsiklopedisi, (Ç e v . B e r a l M a r d a ) R e m z i
K ita b e v i, İs ta n b u l 1984.
R O N A , Z e y n e p , “N a b ile r ” , E cza cıba şı S a na t A nsiklopedisi, s. 1331.
144
S E R U L L A Z , M a u r ic e , E m presyonizm S a n a t A nsiklopedisi, (Ç e v . D e v . E rb il), R e m z i
K ita b e v i, İs ta n b u l 1983.
S O R A N , B e lk ıs ( D e r ), “H a n s H o f m a n n ” , A n ka ra Sanat, Ş u b a t 1 9 7 1 , S. 58 , s. 1 6 -1 7 .
Ş E R İ F O Ğ L U , Ö m e r F a r u k ( E d ), G a la ta s a r a y S e rg ile ri 1 9 1 6 -1 9 5 1 [S e rg i k a ta lo ğ u ] ,
Y K Y , İs ta n b u l 2 0 0 3 .
V A H İ D , “E m p r e s y o n iz m Y a n i N a k ş d a İ n tib a M e s le ğ i” , H ayat, 3 0 H a z ir a n 19 2 7 ,
S ay ı: 3 1 , s. 88.
W E B E R , M a x , P ro testan A h la k ı ve K apitalizm in R uhu, A y r a ç Y a y ın e v i, A n k a ra
2008.
W O L F , N o r b e r t - G R O S E N İ C K , U ta (e d .), D ış a v u r u m c u lu k ( E k s p r e s y o n is m ) , (Ç e v .
M e h m e t T a h s in Y a lım ) , T a s c h e n /R e m z i K ita b e v i, İs ta n b u l 2 0 0 5 .
Y A S A Y A M A N , Z e y n e p , “D e m o k ra s i v e S a n a t” , A na d o lu Sanat, A r a lık 1 9 9 3 , S ay ı:
1, S ay fa: 1 8 3 -1 9 6 .
Y A S A Y A M A N , Z e y n e p , “M o d e r n iz m in S iy a s a l/İ d e o lo jik S ö y le m i O la ra k R e s im d e
K ö y lü /Ç if tç i İ z le ğ i” , Türkiye'de Sanat, ( s .2 9 - 3 7 ) , s. 29.
< h ttp ://w w w . h a n s h o f m a n n .n e t>
< h ttp ://w w w .s a n a lm u z e .o r g /r e tr o s p e k tif />
145
Serap Şimşek Padar