M AHIN SINIRLARI: G LME N N MEMLEKET OL R M ?* Borders of Humor: Is There a Hometown of Laughter? Do . Dr. Ba ram BA ** Ar . G r. Emine ULU ASLAN*** Z 21. l n insan , g ld e g ld rd d r mlar aman i inde de i se de a alar n n ap gibi kolek if, bire sel; erel e e rensel d e de geli en bir mi ah anla n de am e irmek edir. roni, n k e, ala , hici , parodi, gro esk gibi bir ok re b ld m ama genel anlamda mi ah olarak adland rd m e bir g lme d r m la son ca ard rd m b olg , mi ah k ramc lar araf ndan s nl k, raha lama e ma l k gibi sebeplere da and r lmak ad r. Ha a b mi ahi d r m n ara g lme bi imleri eski a lardan b ana d n rler araf ndan, aris okra ik, halk, ala c , ne eli, karna alesk, do al e apa g l gibi ar larla be imlenmi ir. Sebebi e son c ne ol rsa ols n ihinsel e d g sal emelleri e rensel bile enler olsa da b temellerin erine k r lan mi ah, g nl n , s n rlar n e de i kenli ini her mille i in kor mak ad r. Miah n kahraman insand r e emelde sos al bir olg ans r. B nok ada mi ah, k l r, bellek, bili e dil gibi ba lamlar n s gecinden ge irilerek ol r ld ndan b de i kenlerin e kiledi i d r mlar g n ne al narak incelenmesi gerekir. nk lkelerin pa arlama e reklam s ra ejilerine, sinema e ele i on d n as na, e i imine, edebi a e di er a n ha a na, ha a poli ikas na, mi ah esinin b alanlarda k llan m biimlerine b ba lamlar n ermek edir. Mi ah n ara mak is edi i e m ha ab ndan bekledi i e ki e, ancak b ba lamlar n g nderme ap kodlar n ke fi sa esinde la labilir. ine b rak ld m e le irildi imi , k l rel e dilsel ba lamlar n bi e s nd l de i le ebildi imi kodlar sa esinde mle ebildi imi miah, komik olana ak n g r nse de arka plan nda ciddi bir k ramsal ap a r. B al mada, mi ah a e g lme e dair a r n l bir k ramsal er e e ama lanarak opl mlar n, k l rlerin mi ah anla ndaki farkl l klar n emelleri erinde d r lm r. B farkl l klar, k l rel, belle e da al , dilsel e bili sel ba lamlar erinden ak ar lma a al lm , opl mlar n mi ahi anla lar e b n des ekle en sosyo-k l rel ap lar ndan rneklerle des eklenme e al lm r. Son a, her opl m n mi ah ara ma ih i ac n n sebepleri de i kenlik g s erdi inden mi ah n i eri inin e on ol ran ns rlar n neminin de opl mdan opl ma, k l rden k lre de i i i g r lm r. Mi ah, sos al bir olg olarak her opl mda b l nmas n n gereklili i e ol m n n amamlanmas i in insan ihninde bir ak m bili sel s re lere ih i a d mas sebebi le e rensel, opl mlar n farkl k l rel e dilsel kodlara sahip olmas e b ndan dola a n mi ah pa la mamalar sebebi le de a n amanda g ld r. Tekil bir g lme bi imi s kon s old nda d hi mi ahi d r m bir ki i e, d r ma e a me ne, s l e a s s ekilde ce ap erme erine k r l ile i imsel bir me aford r e bire lerin do al olarak da opl m n beklen isini kar la arak sos al a am des ekleme i le i s lenmi ir. Mi ah n i le inin sadece e lendirme old an lg s mi aha b nc l bir bak a s n n geli irilememesinin n ndeki en nemli e kenlerden biri old s lenebilir. A r ca b al mada mi ah n kolek if e bire sel s re lerinin birbirini besledi i, mi ah ol ran b nc l d r m ka ra abilmek e anlamland rabilmek i in birbirlerine ih i a d d son c na ar lm r. Anahtar Kelimeler G lme, mi ah, k l r, bellek, bili . ABSTRACT The human of 21st century, although the situation they laugh change over time, maintain a sense of humor that develops both collectively and individually, as their ancestors did. This phenomenon, which we divide into many genres such as irony, wit, mockery, satire, parody, grotesque, etc. but generally called as humor and concludes with a "laugh" situation, is based on reasons such as superiority, relaxation and incompatibility by humor theorists. The "laugh" forms created by this humorous situation have been depicted as aristocratic, folk, cynical, cheerful, carnival, natural and artificial smile by thinkers since ancient times. Regardless of its cause Geli tarihi: 17 Ma s 2020 - Kabul tarihi: 8 E l l 2020 Ba , Ba ram; Ul Aslan, Emine. Mi ah n S n rlar : G lme nin Memleketi Olur Mu? Millî Folklor 127 (G z 2020): 143-155 ** Y ld Teknik ni ersi esi E i im Fak l esi T rk e E i imi ABD, s anb l/T rki e, bayrambas@gmail.com, ORCID ID: 0000-0003-3569-9395. ** M Alparslan ni ersi esi E i im Fak l esi T rk e E i imi ABD, M /T rki e, e.ulu@alparslan.edu.tr, ORCID ID: 0000-0002-6836-5589. * http://www.millifolklor.com 143 Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127 and effect, although the mental and emotional foundations are universal components, the work of humor built on these foundations maintains its originality and variability for every nation. Because the hero of humor is human and basically reflects a social phenomenon. Humor, since it is created by filtering the contexts such as culture, memory, cognition and language, needs to be examined by taking into account these variables. Because these contexts guide the marketing and advertisement strategies of the countries, the world of cinema and television, education, literature and other broadcasting life, even politics and the usage of the humor element in these areas. The effect that humor wants to create and expects from its interlocutor can only be achieved through the discovery of the codes that these contexts refer to. The humor that we can analyze thanks to these codes, which we can process to the extent that cultural and linguistic contexts offer us, has a serious theoretical structure in the background, although it seems close to the comic one. In this study, a detailed theoretical framework on h mor and la gh er is aimed and he bases of differences in co n ries' sense of h mor are emphasi ed. These differences have been tried to be conveyed through cultural, memory-based, linguistic and cognitive contexts, and supported by examples from both countries' humorous understanding and structures supporting this understanding. As a conclusion, it is seen that the importance of humor and its components changed from culture to culture because the reasons of the need of each society to create humor are different. Humor is universal because it needs to be present in every society as a social phenomenon and requires some cognitive processes in the human mind to complete its formation. It is also local because societies have different cultural and linguistic codes and therefore do not share the same humor. Even in the case of an individual form of laughter, the humorous situation is a communicative metaphor based on responding to a person, situation or text, and has assumed the task of supporting social life by meeting the expectations of individuals. In addition, it is concluded that the collective and individual processes of humor feed each other and need each other to grasp constitution of humor. Key Words Laughter, humor, culture, memory, cognition. Kahkaha tek tip olmayan evrensel bir olgudur. (Eagleton 2019: 13) Giri : G lme e Mi ah nsano l n n ne e, neden g ld llard r merak edilmi , g lme e mi ah erine Aris o e Pla on dan b ana Schopenha er, Fre d, Kierkegaard, Bergson, Bakh in gibi bir ok d n r kafa orm r. B ba lamda g n m e kadar g lmenin e mi ah n psikolojik e sos al bo n kapsa an ara rmalar ap lm r. Ara rmalarda ellikle mi ah ka ram bir ok al erime a r lm , birbirleri le kesi en, her aman am olarak a r edileme en anlam alanlar n n ara erminolojik karma a i ine girmi ir ( Eker 2014: 70). al man n amac b erimleri ar mak de il b erimleri m le kapsa an mi ah n ne e nesi olan insana e ilmek, en e kili esi olan g lme erine kar mlar apmak r. Mi ah e a g lme olg s erine ap lan ar malar n sebepleri aras nda phesi , a lar bo ge irdi i e rim e k l rleraras de i imler b l n r. Herhangi bir d r m, bir k l rde, bir d nemde komik kar lanabilirken ba ka bir k l rde e a d nemde ciddi ha a kork n kar lanabilir. Henri Bergson, g lmenin gi emli ap s n , eseri Gülme de, “Bu denli çe itli üründe aynı olup da kimine naho kimine ho bir koku baheden o esansı hangi damıtma yöntemi verebilir bize?” (2014: 3) s leri le anla ma a al m r. Bergson n da ifade e i i gibi de i ken ap s e on karak eri e eden ellikleri le g lme , mi ah k ramlar n da ak ndan ilgilendirmi ir. Modern mi ah filo oflar ndan Mikhail Bakh in, Rabelais ve Dünyası adl al mas nda g lme erine ap sap amalarla dikka leri eker. Ya ar, kahkaha ; tarih ve insanla ilgili, bir bütün olarak da dünyayla ilgili gerçe in temel formlarından biri olarak an mlar. Ona g re literatürde kahkaha tıpkı evrensel problemler ortaya koyan ciddiyet kadar kabul edilebilirdir ve dünyanın bazı önemli yönlerine sadece onunla eri ilebilir (Bakhtin 2005: 41). 144 http://www.millifolklor.com Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127 G lmenin bir nesnenin incelenmesi ve soyulmasını sa layan bir araç old n s le en Bakh in in (1981, Cebeci 2008: 116 dan) g r n Barr Sanders, Kahkahanın Zaferi adl al mas ndaki “Gülmenin ola anüstü bir gücü vardır: nesneyi yakına getirir, ba a a ı döndürür, dı kabu unu kırar, merkezine bakar, ondan ku kulanır, onu parçalarına ayırır, soyup sergiler, özgürce inceler ve onunla deneyler yapar.” s leri le deseklemi ol r (2001: 34). Birbirine paralel olan b iki d nce g lme ile mi ah n en nemli or ak anlar ndan birini ol r r. Mi ah mal emesini bellek, dil e k l r ba lamlar nda i le erek m ha ab na s nar. A n amanda elindeki mal eme i herhangi bir amansal, mek nsal e d nsel er e e e d n rme g rl i erisindedir. Mi ah k rd d r m n ger ekli i kon s nda phecidir, b nedenle ona al erna if me inler k rma pe indedir. Ok c , i le ici m ha ap old me ni (g r n , reklam, a l mein, resim) anadilinin ekillendirdi i bili sel e k l rel s gecinden ge irirken b me nin h kmedilebilir old n ke fe i i i in g lme ile a n g c pa la r. G lme bir nesne i kendine ekip bildik k larak, on gerek bilimsel gerek sana sal sorg la c dene in e g r dene sel d g c n n kork s ellerine eslim eder (Sanders 2001: 34). Mi ah da me inlerin dok n lma l n or adan kald rd , onlarla aras ndaki mesafe i eri i i i in pk g lme gibi kar s ndaki nesne i an nabilir e dok n labilir k lar. Hi bir sos al ecr benin apama aca ekilde, mi ah d n a a kendine g bir a la akla r. Bakh in in akl ndaki komik sana ar bir karna alesk mi ah d r (Eagle on 2019: 38). Yani i inde m kar l klar , l kl klar bar nd ran b nc l bir karnaval gülü ü simgeler. g n sl b , ik idara da al bir hedefe kar kendini dok n lma k lar. nk miah n bask n s lemler araf ndan belirlenmi ger ekli i ihlal e me, on sap rma g c ard r. Farkl fenomenler aras ndaki s n rlar b lan kla rarak ka ekilde s n fland r lm d r lerimi i ge e ebilir e b n aparken kor d m enerji i kahkaha eklinde a a kar r (Eagle on 2019: 86). A a kan g lme e leminin ar , g l nen e le beraber, mi ahi d r m , ironi, kara mi ah, dil o nlar , gro esklik, abs r l k gibi ekillere b r nd rebilir. inde kork , ac bar nd ran g lme bir e lemdir; g lenin old kadar g ld renin de epkisini dile ge irir ( am rdan 2010: 117). lk S oac lar, g lme le a laman n a r mam old aman eniden akalama a e a en a ndan d g lar ka bi imde ka egorilere a rman n sa mal n or a a ko ma a al m lard r. G lme k ramlar , d g lar bi i m l k lan e ler eklinde a rma a kar m cadele ederler; nk her g lmenin derinlerinde g a lar gi lidir (Sanders 2001: 2001). B nedenle g lmenin s n rlar la ol r lm her mi ah n bir m l l k an na denk geldi ini s lemek do r olma acak r. Mi ah n en e kili esi olan g lme, ki inin g rsel e a i i sel ar c komik b lmas son c ger ekle en bir e lem olmakla beraber, g s erge olarak k llan lan nesne, ola , mek n, d r m gibi mi ah e leminin bile enleri, her aman m l l e ol ml l simgeleme ( Eker 2014: 55). Deni dalgalar n n k p ne ben e en gülmeyi tatmak için bir avuç alan filozof da elinde kalan bu azıcık eyde bir parça acılık bulacaktır” (Bergson 2014: 124). Nitekim g lmenin do as nda her aman bir kar l k sakl d r. G lme; a am n kendisinden anad r, on nla i i edir. le se g lmenin i indeki rajikomik d r m, a ama kar m ndan e insani elli inden ka naklan r. G lme le a lama en insani kar mlardan birinin iki mal emesini emsil eder. B den a lar n n birbirine kar mas a k nl k ara ma : “Gülme de gözya ları da do anın bize verdi i iki a ırı dildir. Çünkü gülme ne enin oldu u kadar, a ırı korku ve acının anlatımıdır” (Anday 1984: 91). http://www.millifolklor.com 145 Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127 inde bar nd rd d g c n n e kisi e kapasi esi sebebi le g lme olg s son derece insan do as na ai ir. “Bir hayvana gülünebilir ama bu onda insani bir tavır veya ifade yakaladı ımız içindir.” der Bergson (2014: 5). A n ekilde “Bir apkaya gülünebilir fakat bu durumda alaya aldı ımız ey bir keçe veya hasır parçası de il insanların ona verdi i biçimdir, yani insan kaprisinin girdi i kalıptır.” (Bergson 2014: 5). nsano l na dair b ecr beler, a am n g lme le olan kopma ba na i are eder. Topl msal a am n eli kileri e ba da ma l klar , g lme e ka nakl k eder. Komik olan, insana abanc la m , ona a k r olan or a a kararak g l n d r r. B on ele irmenin bir di er n emidir. Topl msal a amdaki eli kiler ne kadar arp c ans l rsa komik e kisi o do r l da i le sellik ka an r. Ya am n rajik e komik olmak ere iki a r d r n n aras ndaki s n r i gisi kalk nda ani dilsel e imgesel b n ol mlar ms l e a k r olan anla an bir eminde i lendi inde mi ah n karma k e reninin kap s n aralam ol r . Bi im aama dair kesin ili ecr belerimi arol a dair bir komed a a ben er, kahraman ise karl klar n am or as nda ha a a kalma a al arak insan a n n karak eris ik felsefesi olan ar olma e lemine e on besle en b n d g lara hi me eder. G lmenin dolas la mi ah n ras onel, erdemli, d enli e bir b nm gibi g r nen d n an n anlam nda g s ermek is edi i e , insan ap s na g k s rl d r n g rl d r. B nedenle mi ah, a am n i inde al lmad k olanlarla ba a kman n psikolojik raha s l klar ndan bi leri k r ar r. E ren olarak bilinen b m a am sana eserinde d n a a dair benimsenecek m n b lesi bir es e ik anla old kab l edilmelidir (Eagle on 2019: 55). Komik, a am n her a amas nda ard r; nk nerede a am arsa orada karl k ard r e nerede kar l k arsa orada komik ard r (Anda 1984: 82). G ncel mi ah eorisi bir bak ma dene imlenen e ile beklenilen e aras ndaki e le menin ke ifli dene imi olarak an mlanan farkl l k eorisidir (G l ekin e Peker 2016: 158). G lme arac l la ma l klara fark ndal k ge irilirken mi ah ol la g l bir ile i im ol sa lan r. Mi ah hem po i if hem de nega if e kili if kodlara sahip ir e sos al bir olg a g nderme aparken ki isel dene imlerden fa dalan r. Ola an n aksine ola anla uyu mayan, aykırı veya do allı ı bozulmu ö elerden do an (Bayraktar 2010: 22) mi ah, s kon s d r m ans rken ms l a e sa ma a g nderme apar. rne in, Charlie Chaplin, arlo ipini ara rken b le bir ms l g n ne alm r. O, ngili asil adelerinin ben eri olan k l n (melon apkas , eldi enler, k r kl ceke b.) r k, pranm , a akkab s n n pen esi a lm bi imde g s ererek ms l k an do an mi ah e kisini elde e mi ir. ngili asillerinin k afe leri e fakir insanlar n gi sileri arlo n n s nde birle erek ms l k ara r. B ms l k arlo a g lme sebeplerinin en nemlisidir (Ba rak ar 2010: 22). B rada enginlik e fakirli in iki kar e olarak bir arada b l nmas mi ah n do mas na ol a an nedenlerdir. Komik karak er b sa ede sons ha a a kalma anlam nda l ms l e la r (Eagle on 2019: 64). Trajik kahraman, bu uyumsuzlu kar s ndakine fark e irerek s n rl s a s n n esine ge ebilir e g lme nin arg la c e kisinden ararlanabilir. B sa ede a ama e amana dair m ipliklerinden sons a dek de erli kalacak bir e i elde e mi ol r. nsano l g lmede paran n, g c n e bask n n bile apamad oranda par alama e kisini fark eder. nk g lme, ger eklik k n hafifle ir (Sanders 2001: 33). Gereklik k n hafifle mesi ona kar ol rd k k c a r ndan gelir. K k felsefe i in ne se mi ah da ki isel ha a i in od r. Filo oflar n, k k olmadan ger ek felsefe ap lama aca n ne s rmelerine kar n Kierkegaard a n iddiadan ararlanarak, ironi 146 http://www.millifolklor.com Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127 olmadan ger ek bir insan ha a n n a anama aca ifade eder (2009: 362). Mi ah, herhangi bir o ori enin bask n s lemler erindeki e kisine g lme olg s ile kar l k erir. Daha do r s ba l ba na b d r m komik b l r. Komik ns r, bas r lan s k p a masa da on n a rl n a al r, b lece bir ka arsis e kisi ara r (Feneglio e Georgion 2007: 9). Fre d n da ileri s rd ere, mi ah bas r lm d r n n serbes kalmas ndan ora a kar (Eagle on 2019: 23). Bergson n de imi le mekanikle mi insan da ran n hedef alan g lme, olmak or nda old e asl nda old ellikleri aras nda s k p kalan ikircikli insan ap s n ele al r. D nd klerimi , s lemek is ediklerimi , hislerimi hepsi birer ciddi e le a am n am or as nda d r rlar. Asl nda b nlar g rl m n birer g s ergesidir, insani ap m ans rlar. Onlara mi ahi ellik ka and ran e se bas r lm l klar kar s nda anl k pa lamalar d r. g rl m ol ran b olg n n arkas nda k kla iplerini and ran bir imge le bir o n sergilendi ini ha al etmek, g l n olan n or a a k ana denk gelir. B al ma, bahsedilen b e rensel elliklerine ra men mi ah n e g lmenin, k lr, bellek, dil e bili s kon s old nda mille en mille e ha a insandan insana nas l farkl l k g s erdi ine odaklanm r. G lmenin a r lma par as olan insan n, mi ahi d r m n ara ld ilk andan i ibaren g l n olan n or a a k ana dek, ne denli g n ol mlar or a a kard na e ilmek edir. B do r l da ara rma, mi ah n co rafi s n rlar nda G lme nin memleke i ol r m ? sor s kar s nda E e eklinde bir ce aba la abilmek i in sa n lar apmak ad r. K l r e Bellek: Mi ah n Ge mi i, B g n e Gelece i nsans d n leme en bir opl m e insanla kar l kl bir ekillendirme e lemi i erisinde b l nan k l r, insan n ar olma erine in a e i i b n da anaklar n emelini ol r r. Bi im bildi imi insan arl ancak k l r e opl m emelinde m mk nd r ha a ikisini de reddeden ke i bile, onlar araf ndan bi imlendirilmi ir e ads ma d r m la onlara ka l r (Assman 2018: 143). B d ng en basi h li le or akl k e ai olma g d lerinin i le ini erine ge irir. nk bire lerin k l rel kodlamalar n a an, anlamlanmas n sa la an k l rel bellek, or ak erileri a an gr p elerinde ai lik d g s ol r r( Eker 2014: 85). Topl msal kimlik olarak adland r lan sos al aidi e bilinci, or ak bir dilin kon lmas e a daha genel bir ifade ile or ak bir simgesel sis emin k llan m la la lan or ak bilgi e belle e ka l ma da an r (Assman 2018: 148149). B or akl a a f a b l nan her ha rlama d r m hem kendi alan hem de di erleri ile olabilecek ekilde ( rne in mi ahi bellek, m iksel bellek b.) k l rel dalgalanmalar olarak e ki alan n geni le ir. Bellekle ba lan k r p ha rla an gr p i in kimli in emellendirilmesi de s kon s d r. Gr p, arihini ha rla arak e k kenine ai ha rlama fig rlerini belle inde canland rarak kimli inden emin ol r (Assman 2018: 61). B , g ndelik insan kimli inin esinde, herhangi bir re imsel faali e e ce ap eren benli in karl d r. nk aln ca a n er, meslek e a nesilden insanlar bir k l r ol rma lar; kon ma al kanl klar n , folklor , pro okolleri, de er arg lar n , kolek if bir benlik imgesini pa la ma a ba lad klar nda bir k l r ol r rlar (Eagle on 2011: 49). B nedenle k l r alan na a ak bas nca, cans do adan da canl do adan da ba ka rl , kendine ap s e dok s olan bir arl k e idi ile kar la r (G kberk 2011: 67). S kon s k l rel ol mlar aras ndaki farklar ne ol rsa ols n insanlar n bir k l re e dile ai old ger e i ise b n sana sal, mi ahi e es e ik faali e lerin ol m n kan lar. B faali e ler, bir bak ma gr plar n e a bire lerin kendi k kenlerine ili kin anla lar n n, http://www.millifolklor.com 147 Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127 a n s recin ( ani s l ak ar m n dinamik s recinin) farkl d r mlardaki ok e i li d a r mlar d r (Assman 2018: 56). Mi ahi bellek, k l rel belle in nemli ap a lar ndan biridir. Mi ahi bellek e aa lan ki i, ola e imgeler, mi ah mal emeleri arac l la, lkenin a a an k l r arihidir ( Eker 2014: 87). Mi ah, ha rlama i leminden ba la arak komik d r m n ora a kar lmas nda e sonras ndaki m s reci, o n bir insan ile i imine ba lar. nsanlar aln kald klar nda, ele i onda bir komedi i lerken e a mi ahi bir ki ap ok rken, komik bir ki isel dene imi ha rlarken g lme i ger ekle irirler. B ek ba na ap lan bir e lem olarak g r nse de g lme i ger ekle iren ki i ele i on program ndaki karakerlere e a ki ab n a ar na ce ap eri or, ba ka insanlar i eren bir ola haf ada eniden a or anlam na gelir (Mar in 2007: 6). G lmek k r lgan bir bile ik arl a girmek demek ir; b bile ik arl k, ekil kalan ama ine de g lmede or ak bir de inime e a ile i ime s abilen a r k ekillikler araf ndan ol r l r (Par lesc 2017: 185). Her biri, b nc l bir sos al kodlanman n habercisi olan a r k ekillikler, g lme nin e si ad na la lan arifin re e esini ol r r. B re e ede her bir bile enin kendine g ka ks ed r ard r. B kar m n e kili ad na ancak her birinin eksiksi ka l m ile la l r. Kahkahan n kendisinin amamen bir g s eren meselesi olmas na ra men sos al bak mdan ba an a a a kodlanm olmas , ara ld opl m n ona kendi damgas n rd , memleke edindi i e o opl mdan mo iflerle be endi i anlam n a r. B kendiliinden fi iksel bir ol md r, faka sos al olarak spesifik oland r e b lece do a ile k l r aras nda si ri bir c ans r (Eagle on 2019: 15). B d r m Enis Ba r n miahi, bir o kadar da ciddi ben e mesi ile a klamak erinde olacak r. Bir Çek serçesiyle bir Alman serçesi arasında ne fark var? di erek bir ere ai olma, benli inde o erden i ler a ma kon s na dikka eken a ar, “Bir eyi iyice bellemeliyiz bana kalırsa: Her serçe ayrı bir serçedir. Bütün serçeleri birbirlerine ancak ham insanlar karı tırır, benzetir.” (2010: 13) s leri le g lme nin de renklerinin olabilece ini g s erir e b rengi belirle ebilme elli inin, haml kla kar r lama acak bir insan da ran n n ani k l rel bir olg nl n ge irisi old s lenebilir. nk m g l ler a n de ildir; a r ca akla e on n ne imine kar hepsi a n ehdidi ak nma lar (Par lesc 2017: 73). A n amanda insan gr plar da bi olojik de il simgesel ( ani k l rel) emellendirilmeleri e gereklilikleri nedeni le m a am farkl l klar g s erir (Assman 2018: 149). Bir bebe in g l n d nd m de g lme, insano l na do an erilmi e e rensel olmas na ra men, mi ah bi olojik nde kal sall kla ifade edileme . E e , bir nok ada k l r biolojiden sor ml d r. Ancak mi ah n arl bi olojinin gerekliliklerinden ziyade sosyal a am alepleri e k l rel bir anlam a mas ile l lebilir (Billig 2005: 18). Bir dil oyununu anlamak, dünya görü ünü payla maktır. di erek mi ah n ne old n e leen Wi gens ein n an m bir insan n ap espri i anlamak i in on n d n a g r n anlamak gerek i ini rg lar (Monreall 1997: 90). B nedenle mi ah n aman n e sos al gr plar n s n rlar ndan b n le kopmas ord r. Her eyin bir yeri ve zamanı vardır felsefesi ile hareke eden mi ah i in farkl ba lamlara da al k l r e mlar s kon s d r. nk k l rlerin ba da ran rlerini e ik eden e di erlerini asakla an kodlara sahip old n iddia e mek bir ger eklik ir. B le bir kod sis eminin olmama d r m sos al d en e dola s la k l r n de olmad anlam n a r. B ba lamda, e ik, poli ika e es e ik ercih e rensel olarak her opl mda b l nacak ancak farkl sos al gr plar n farkl kodlar old ndan a n e ik, poli ika e es e i i pa la ma acaklard r 148 http://www.millifolklor.com Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127 (Billig 2005: 188). Komik olarak alg lanan d r m n r , o k l r n ka g e mlar n , belki de nceki rneklerinin ar k drama ik e a esprili bir e kisinin olmad n g s erir (Ross 1998: 89). Bir k l r n mi ah anla na d hil olmak, her rl akada geli ig el g lmenin aksine ercih e m hakeme i eren bir d r md r. Mi ah hem sos alle me arac olarak hem de b ercih e m hakemelerin i lem g rd dilsel e bili sel ollarla sos al d eni kor man n e rensel bir arac d r. Ben er ekilde, m k l rlerin kendi eleri erinde talep e b l nd ih imali de or a a kar. B aleplerin kesin do as ise k l rden k lre de i ecek ir. Fre d, mi ah ab larla birle irerek akalar n kon s n n neden insan n faali e alanlar na ras gele da lmad n a klar (Billig 2005: 154). Teorik olarak d n ld nde, akla gelebilecek herhangi bir kon hakk nda aka ap labilir faka b na k l rel anlamda bir s n rlama ge irdi imi de b akalar n hem sos al asaklarla hem k l rel normlarla hem de opl m n ahlak anla la paralel ekilde geli i i g r l r. rne in, daha m hafa ak r olan lkeler ms l k mi ah n daha ok akdir eder; lkelerin i in erebilirli i le cinsel mi ah n akdir edilmesi bir ili ki g s erebilir e a ama d e i, mi ah n ba a kma mekani mas olarak k llan lmas la ilgili olabilir (Ruch Willibald 2008: 73). B na ek olarak, kad nlar n hane halk k leli ine indirgendi i erde, komedinin bi imi ilkel olma e ilimindedir; onlar n ho g r lebilir ekilde ba ms old faka e i ilmedi i erde son melodramd r, ama cinsel e i li in ar erlerde, komedi sana da on nla birlik e geli ir (Eagle on 2019: 95). Ge mi en g n m e bir ok ara rma, cinsi e , e nik k ken, r h h li, ki ilik, k l r gibi de i kenlerle ilgili olarak mi ah aki e di er alanlardaki farkl l klar ele almak ad r. Hofs ede 1980 lerde elliden fa la l sal k l r erinde al arak a r n l m laka e anke lerle k l rler aras ndaki farkl l klar or a a ko m r. al mas son c nda b farkl l klar g mesafesi, belirsi lik en ka nma, bire cilik e or akla a da ran , erillik e di illik olmak ere d r emel bo a ifade e mek edir (Hofs ede 2011). B k l rel bo lara g re; Ben bilincinin s kon s old bire ci opl mlar n aksine kolek i is opl mlar, bir e e ai olma a rg aparlar e di erleri , gr p-i i e d ndakiler olarak g r l r. Bire ci opl mlarda ise herkes aln ca kendinden e a en ak n ailesinden sor ml d r e i , ili kilerden nce gelir. K l rel Bo Teorisi k l rel de erlerin da ran lar nas l e kiledi ini e bir k l rdeki bire lerin neden belirli bir ekilde da rand n a klama a ara an bir er e e ol rmas n n an nda, opl mda ge erli olan k rallar e normlar, sahip ol nan de erler, inan lar, semboller b. hakk nda da ip lar s nmak ad r. B nedenle k l r bo lar , opl mlar n mi ah d e lerindeki farkl l klar, kiilik bo lar , reklam e pa arlama s ra ejileri, e i im gibi lkenin di er ellikleri le kar la r labilir. rne in; reklam n e b alanda mi ahi elerin k llan m n ele al nd nda, T rk k l r ndeki gibi m erek da ran n ksek d e de old Japon opl m nda, reklam mesajlar nda ke ici le arkada m gibi da ran lmas , g en ka ram n n geli irilmesi nemli ol p anla e ba l l k ara mak hedeflenirken bire ci ellik g steren Frans k l r i in rekl m mesajlar n n i eri inde insanlar n g r e ba ms olmas dola s la farkl olma ih i ac n plana kar lmak ad r (Ak l e E inli 2010: 174-175). Yine a n ekilde ksek d e de bire ci bir opl m olan ngili k l r nde reklam mesaj ki i e nelik olarak asarlanmak a, genellikle senin i in gibi ifadeler k llan larak ki i e el old belir ilmek e, gen ler a l lara g re opl mda daha o ori e olarak alg lanmak ad r. B n n aksine bi im k l r m le ben er ellikler g s eren al- http://www.millifolklor.com 149 Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127 anlarda g l belirsi lik en ka nma g d s old i in reklamlarda ka ramsal d nme nerilmek e, drama s kl kla k llan lmak a, geni aile e oc klar n er almas na nem erilmek e, kad n e erkek aras ndaki rol farkl l klar na (anne, k karde , b kbaba b.) ili kin g s ergeler er almak ad r (Ak l e E inli 2010: 174-175). Bu tarz rneklerle mi ahi ifadelerin hangi bi imlerde e ok e i li ko llar al nda me dana geldi i ahmin edilebilir. Ge mi en g n m e insanlar kendi gr plar n , kom lar n ne kadar e a ne r bir mi ah sahibi old klar kon s nda karak eri e e me e al m lard r. B , lkelerin i indeki mi ahi farkl l klar n esinde co rafi s n rlar a arak l slararas bir bi im almak ad r. Genellikle kendilerine di erlerinden daha g r r erici mi ah bi imleri a fedilen anlar n an nda, mi ah d g s na sahip olman n l sal bir kimli in par as old e a anda lar n n emsili rneklerinin or alama p an de erleri a d ara rmalar da ap lm r (R ch 2008: 71). Mi ah a n amanda i inde ol opl l n da ifade biimlerinden biri olmas dola s la l sal karak erler de g lmece oklar n n hedefi olm r. Ul slar n g lmece anla lar n n a r ol , o l slar n genel l sal karak erlerini kal n i gilerle belir en g lmece f kralar n n do mas na neden olm ; b nlar g lmece dergilerinin s k s k k lland klar ba l ca kon lar aras na girmi ir (Nesin 1973: 27). sko al lar n cimrili i, T rklerin bo ermi li i e a a an al lar , Yah dilerin para canl l , ngili lerin a rkanl l , G rc lerin dalgac l , al anlar n a areli i, Almanlar n a r disiplinli ol gibi genel l sal karak erler erine g lmece f kralar d r lm r (Nesin 1973: 30). B karak erlerin mi ahi nleri si ril ilerek ans lsa da g lme nin ara ld d r m kon s nda lkeler erine genel kar mlar ap lm r. B kar mlara rnek e kil e mesi ad na, si asi bir ar ma; Frans i in ha a , ngili i in ne ake , alan i in komplo, Amerikan i in a ka r a fil, T rk i in ka ga iken askerlik ka ram ; Frans i in or nl , ngili i in i i bir me ki, al an i in Angar a, Alman i in de , Amerikan i in spor, T rk i in bir m r (Nesin 1973: 28) olarak emsil edilmi ir. Mi ah n or a a k ar lar, ih i a lar g n ne al nd nda da her opl m i in farkl co rafi, si asi, sos olojik e ekonomik sebepler s kon s d r. rne in; An ik Anadol mi ah mo ifleri Ba mi ah gelene inde de am e mesine ra men, Anadol r an Sel kl larda b mo iflerin i ine ras lanmamak ad r. ng ren, mizah geleneinin Sel kl lara ak ar lmamas n n sebebini, An ik Anadol k l r n n if ilik e ba c l k; Sel kl k l r n n ise a ire k kenli obanl k re im ili kisine da al olmas na ba lar (1998, Eker 2014: 99 dan). B na ek olarak, o nl kla sans r n egemen old , asaklar n ok, ab lar n kal c old opl mlarda, mi ah n, ba ka bir bi imde dile ge irileme ecek bir mesaj ak arman n bir ol olarak g r lmesine M s rl lar i i bir rnek e kil eder. Amr brahim, k k s ak n arihli bir b l olan M s rl lar n b ld n k e i in, enginli ini M s rl lar n kendi kimliklerini ifade e me e bask ili kilerini ersine e irme is eklerine bor l old n ha rla r (Feneglio e Georgion 2007: 11). T rk mi ah belle ini b er e ede ele ald m da, T rk s el k l r n n hemen her boyutunda Nasreddin Hoca fig r n n d n a g r nden, ek s ndan, fikirlerinden, nerilerinden, s h nerinden, ha r ce apl l ndan, n k edanl ndan, mlerinden ararlan lmas , karanl k a kalm ola lar n a d nl a kar lmas nda, sor nlar n m nde Hoca n n de erlendirmelerine, arg lar na nem erilmesi, k l rel bellek eki orak d g e d nce pa dalar n n okl na i are e mek edir ( Eker 2014: 88). Anadol insan n n n plana k , d r s l n e haks l a kar geli irilen ak l dol ce aplar n, d nme pra iklerinin, opl msal ele irinin, sos al adale si li in hissedildi i 150 http://www.millifolklor.com Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127 b n n en e kili ekilde insan e i irme sana na e rilip ce ap b ld , e ik nok adan bak ld nda insan n ermi old irade sa a , ahlak anla ba a Nasreddin Hoca f kralar olmak erine, ine a n man kla ol r lm Kelo lan masallar e di er g lmece eleri, T rk k l r n n mi ahi belle inin en nemli par alar n ans rlar. Ge mi e k mas n n esinde, Nasreddin Hoca iplemesi l slararas bir bo a la arak g n m n e lence formlar na da ka nak s nmak a, de er re imi a s ndan ele al nmak ad r. Me in a arlar n n kalemi le reklam sek r nde; CD, i gi-film, masal-hik e ki aplar e e i im se leri le a n d n as nda; ele i on-sinema filmleri, internet siteleri, e lence, komedi e ar ma programlar arac l la a l bas nda; hedi elik e alar, o ncak d n as , ak asar mlar la g nl k ha a a Nasreddin Hoca miras ndan geni l de fa dalan lmak ad r ( Eker 2014: 88). T rk mi ah anla , ka na n des an, hik e, masal, f kra gibi s l gelenek en almakla birlik e, arih d nemlerde Di n L g i T rk, K adg Bilig, A abe l- Haka k, Dede Kork Hik eleri gibi emel ka naklar, c nkler e mecm alarla a l k l re ak ar lan e modern d nemlerde elek ronik k l r or am nda er alan s l k l r r nlerinin eniden re im s re lerini kapsar ( Eker 2014: 99). inde Anadol dan e Anadol n n d ndan insan iplemelerinin (Laz, Kayserili, Arna , Arap, Acem b.), Ga rim slim karak erlerin (R m, Ermeni, Yah di b.) k s rl e aaf olan ki ilerin (kekeme, sarho b.), e lence erine emellendirilmi mesleklerin (k ek, engi, camba b.) e daha bir ok mi ahi simgenin er ald Karagöz o nlar ise Osmanl G lmecesi nin bir par as d r e impara orl n k l r, insan, ho g r enginli ini ans r. Takli ler, parodiler, kaba n k eler, nerede se Rabelais ar bir imgelem g c ne sahip bir g ld r n n ka naklar iken Karagöz o nlar kendi mek nlar , kendi erleri, kendi anlar , kendi manlar kendi se ircisi olan kolek if bir g lmecenin r n d r (Feneglio e Georgion 2007: 10). Mi ahi ara rmalar ne ol rsa ols n emik1 a r m n fark nda olmal d r. Bir emik ap , aln ca i eriden renenin k l r araf ndan g n g r len alg e anla lara g nsa emik olarak do r bir ekilde adland r l r. Bir opl m n mi ah eleri hakk nda pa laabilece i ok mik arda bilgi old ndan emik bilginin do r lanmas bir or ak anla ma meselesi - ani, ap n n kendi k l rlerinin karak eris i i olan pa la lan alg larla e le iini kab l e mesi gereken erli m abaka lar n fikir birli i- h line gelir (R ch 2008: 72). Mi ah ara rmalar nda, bir k l r n mi ah n se gisel e empa ik bir ekilde anlamak e orta a a lacak hipo e lere de erli bir ilham ka na i in emik bilgi le k l rleraras karla rmalarda s andar bilgi e ka egorilerin gereklili inden dola e ik bilginin e amanl edinilmesi fa da sa la acak r. Dil e Bili : Mi ah n Kolek if en Tekil Olana Yolc l Mi ah, s l ( rn. akalar), grafik ( r. karika rler), ak s ik ( rn. komik m ik) e a da ran sal ( r. pandomim) olmak ere e i li modlar i erebildi inden mi ah al mla p anlamland rma s reci g r nenden daha karma k h le gelmek edir. B d r m, mi ah al malar n k l rle ba lan l dil kon s ile daha ekil bir s re olan bili sel ap lar d nme e, b ka ramlar n arka plan n mleme e nel mek edir. ekilerle ili kileri a bire /gr p, a da gr p/gr p bi iminde ger ekle en insanlar aras ile i imde mi ah n en g r n r i le i olan dil s kon s d r. ellikle mi ah n belirli bir dille olan ili kisi i inde or a a kan dil meselesinde, mi ah n e kili olabilmesi i in, ne e g nderme ap n n, hangi bilinen k l rel, opl msal e a dilsel ba lama daand n n anla lmas gerekir (Feneglio e Georgion 2007: 9). nk her dilin kendine g d n ag r ard r. B dillerde geli me basamaklar , nesnelerin nemi e bilgi http://www.millifolklor.com 151 Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127 alanlar na gi ikleri ol farkl l k g s erdi inden e reni or mlama bi imleri de b oranda birbirinden a r lacak r. Bi dilde aln bir d nme i de il, bir de erleme i de ha r olarak b l r . S c klerimi de belli bir ak m de erlemeler nesnellik ka and ndan dilin de er d g m e b n nla birlik e da ran lar m erinde de bir e kisi ard r (G kberk 2011: 71). G lmece, bire in ifade enginli ine g re kendini geli irdi i, insan d ncesini ekillendirdi i dilin bilin al k llan mlar ndan ol r. Dil di gelerinin birbirine kar r lmas la e b di gelerin bo lmas la bir ok g lmece eleri ap labilmek edir ( nl 1999: 32). nsan ihni m bilgilerin i lendi i e bire in i inde b l nd d n a al mlamas n sa lad belli bir d en i inde al r. Bilinci i le erek ona eni bir ekil ka and ran dil arac l la ger eklik, farkl dili kon an opl mlarca farkl s n fland r lmak a e simgele irilmek edir (Whorf 1959: 235). B bak mdan dil, insan n d nme pra ikleri erinde etkilidir ve ona n erir. g d sel olma an, edinilmi k l rel bir i le i olmas sebebi le dil, nel e de ingen bir ap s olan d nce ile birlik e anlamland r l r (Sapir 1921: 2). Bili sel s re leri d hilinde, sis ema ik bir d en i inde dilbilgisi elliklerini ekillendiren e s arl n ol ran ka ramlar ger eklik alg m n k r c ns rlar kon m ndad r. Topl ma e o opl m n kon dile g ba ka ram e anlamlar n a r rd imgeler, o dilin kendi sembol alan i erisinde e b sembollerin sahip old d derecesine ba l olarak anla l p hissedilebilir. B nedenle bir dil araf ndan ol r lm mi ah , ba ka bir dile e irmek her aman a n komik e a a r c e ki i ara ma acak r, mi ah n o d r ma g ap s sadece kendisini ekillendirdi i dilde me cut olabilir. Mi ah, sos al bir ba lamda ger ekle menin an s ra, belirli rden bili lerle de karak eri edir. Mi ah re mek i in, bire in e reden e a bellek en gelen bilgileri ihinsel olarak i lemesi, fikirlerle, kelimelerle e a e lemlerle ara c bir ekilde o namas e b lece ba kalar araf ndan alg lanan esprili bir s l ifade e a kahkaha gibi komik s s bir e lem ara mas gerekir. Mi ah n al mlanmas nda, g lerimi e k laklar m arac l la bilgi i (birisinin s ledi i e a ap bir e e a ok d m bir e ) al r , b bilginin anlam n i leri e on ehlikeli, e lenceli a e a komik gibi ifadelerle de erlendiriri (Mar in 2007: 6). G lme nin or a a kmas na e bir ile i im ekline d n mesine kadar mi ah n ge irdi i e reler dil in bili e olan olc n emsil eder. Mal emesi e lendirici; k ramlar e felsefesi ciddi olan mi ah k l rel e dilsel old kadar alg lama, anlama e de erlendirme s re lerini i eren bili sel bir olg d r ( Eker 2014: X). Ralp Waldo Emerson, Komik ba l kl bir makalesinde, mi ah , g l n ar da i kin h li le ideal e ger ek a da asar m e g lama aras nda bir a ma olarak ekillendirirken, b d r m n, ihnin ge emesini e dola s la kahkaha re imini i eren bir di i h l bili sel de i im son c or a a k n d n r (Eagle on 2019: 73). Mi ah n k lland ms l n g desinde a n anda er alan komik e ciddi ns r, bili in a ma h linde olan ar lar n ans r e ger ekli in do as nda da s rekli rekabe h lindedir. G lmece ola n n anla m nda biri e de, di eri al ap da olmak ere iki a r me in (s l e a resimsel bir me in de olabilir) b l nmak ad r. Y e deki me nin nas l bi ece ini, ola dinle enler e a ok anlar g lerinde canland rma a amas nda ken birdenbire e deki me in, nceki me in elerinin am ersi bir ak m eler i erdi i aman, dinle ici e a ok c lar n g lerinde canlanmak a olan me in bamba ka bir e e d n r (Raskin 1985, nl 1999: 31 den). Mi ah n b g r n s ms l emsil 152 http://www.millifolklor.com Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127 eder. U ms l k k ram na g re g lme da ran n n me dana gelme s recinde ilki ars e a k r birden ok d r m n an ana gelmesi, ikincisi s rpri ns r olmak ere iki ko l b l n r. D nce e alg aras nda or a a kan b ma l k a, alg n n d nce erindeki e kisi, ha me dana ge irerek s reci g lme ile son land r r. Mi ah bili sel olarak nas l i lenir? sor s na arih bo nca b ar iki a amal modeller geli irilmi ir. S ls (1972, R ch 2008: 26 dan) b ar bir modelin en i i bilinen n emini an r. B modele g re, alg la an kon m ndaki ki inin, mi ahi ns r komik b lmak i in iki a amadan ge mesi gerekir. lk a amada, alg la an , mi ahi d r m sona erdi inde hen ona lanmam me in hakk ndaki beklen isini b l r, ba ka bir de i le, al c , can al c nokada bir ars l kla kar la r. kinci a amada, alg la an, bili sel bir k ral b lmak i in bir r problem me e lemine girer, b da can al c nok an n (komik d g s n n gerekle i i nok a) akan n ana k sm ndan akip edilip kar lmas n , ba lan k r lmas n e ms k s mlar la rmas n sa lar. S ls' n modeline g re, ikinci a aman n iki olas son c ard r: E er k ral b l n p, can al c nok an n kodlar l rse kahkaha ile son lan r, b kodlar b l nma sa a k nl k ol r (R ch 2008: 26). Mi ah n emellendirildi i b bili sel s re e a k nl n ger ekle me sebebi man kl kab l edilse de kodlar n n m n n her aman kahkaha ile son lanaca d ncesinde fikir a r l klar ard r. Sor n en bir bilgisa ar program n n ak emas n d n alan b modelin, mi ah n problem me faali e i olarak g r lmesinin esine ge eme ece i ileri s r lm r. T ars l d k en sonra da bili sel s re lerin de am e mesi m h emeldir. A r ca ma l k her aman fark edilme ebilir, d g sal or am b na i in ermedi i i in anlaml olma abilir a da anla lma abilir. Michael Ap er (1982) ise b ihinsel s reci an mlamak i in sinerji erimini k llanm r. Ap er e (1982, Mar in 2007 den) g re, mi ah a bire akac ollarla fikirleri e da ran lar manip le ederek onlar ger ek-sah e, nemli nemsi , ehdi edici-g enli gibi nleri le an nda alg lar. Mi ah n bahsedilen b bili sel alan k llanma bi imi de i ik anlam d e leri aras ndaki e kile imi hissedebilme e da an r. Anlam d e lerini a r edebilme e ene i, ili kilerini alg la abilme i, s kon s ba lam i indeki g reli nemleri de erlendirebilme i e sonra nerede se e amanl olarak b nsel bir i lenim edinebilme i gerek iren karma k bir h nerdir (Pao los 1996: 56). nsan n mi ah anlamland rabilmesi e b na ce ap erebilmesi ise hi bir bilgisa ar n apama aca s d e insani bir h nerle ni elendirilir. Akl n mi ah i in gerekli old a k r, ak l olmaks n ms l n fark na bile arama , a r ca mi ah ara abilmemi e ondan e k alabilmemi de olanakl olma . Faka ekil olarak ni eledi imi bili sel s recin, bellek e ara c l k gibi di er bili sel s re leri e kiledi ini d nd m de mi ah anlamland rmada kolek if e bire sel m s re lerin i i e e birbiri ile e kile im h linde old n g r r . Mi ah n bili sel o n olarak da g r lmesi, d g sal e k l rel bo n bili sel mekani malar na en egre e mek i in bir er e e sa la abilir (Mar in 2007: 111) Mi ah n or a a k nda esprili maleme i se mek i in geli irilmi k l rel e bire sel bellek, se ici dikka daha fa la en g s erilmesine ba l olarak bili sel alana ka k da b l n r. Son G lme nin ne olabilece inin sorg land , mi ah n k l re, belle e, dil e bili e indirgenerek a r n l bir k ramsal er e enin erilme e al ld b al mada, sos al a am anlamak i in ciddi bir mi ah anla n n gerekli old n iddia e menin sa lam nedenleri old son c na ar lm r. Ni ekim raha lama, d a rma, epki, ele iri, e lence, sa nma gibi bir ok nedenden dola ara lan mi ah n, sos al e bire sel a am n http://www.millifolklor.com 153 Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127 de am edebilmesi ad na merke e gerekli bir rol s lendi i a k r. nsan opl mlar n n, sos al e k l rel rg lenmelerine g re g lme , d r m , ekli e a mik ar de i se de kahkaha olas l n n olmad , belle inden e dilinden mi ah n beslenmedi i bir mille d n leme ecek ir. B mi ahi ellik, opl mlara erilen eks ra bir s s e a desen nieli indeki da ran n esinde sos al a am n merke indedir. B lelikle mi ah n e amanl g ll e e renselli i paradoks a n k a anla labilir. nsanlar n bi olojik elliklerinden i ade, sos al kodlara sahip olma or nl l ndan e bile enlerinden r e renselken, k l rel kodlar opl mdan opl ma e amanla farkl l k g s erdi i i in i eri inin de i mesi mi ah g l k lmak ad r. B nedenle mi ah ka ramak e erine al mak i in erli e eg o ik bilgi a k a belir ilmeli, g lmenin e mi ah n emellendirildi i eoriler, e i li insanlara e arihsel d nemlere a lm eri e i lili i hesaba kalmal d r. Hi bir e in i i bir mi ah an daha ile i imsel olmad d n ld nde mi ah, sosal ili kiler i in bir me afor olarak g r lse de mi ah n bili sel n on kolek if olanla e amanl ekil bir e rende de inceleme or nl l k lmak ad r. Mi ah n bili sel n irdelendi inde dile ba l emellendirilen insan d ncesinin e i li a amalardan e problem me basamaklar ndan ge i i g r lm r. Faka b n nla birlik e bili sel s re lerin belle i e ara c l e kilemesi mi ah n kolek if e ekil s re lerinin birbirinden a r lama aca ger e ini or a a karm r. Geli en eknoloji, de i en amanla k l rler e me inleraras l n s n rlar nda dola m bir d nem a anmak ad r. Parmaklar m n c ndaki d n a, me inlerimizi ortak k lmak a mi ah n geleneksel rol , modern ki le e lence end s risi formlar na d n me e ilimi g s ermek edir. G r n ler erine k r l sanal ger eklik de a amal olarak sanal bir mi ah e reninin ol mas na do r e rilmek edir (Ba drillard 2015: 8). Bütün görüntülerin, kullanılan mesajların, ifadelerin birbirini andırarak ve birer kopya niteli i ta ıyarak ço aldı ı bu yeni evrende orijinal olandan bahsetmek neredeyse imkânsız hâle gelse de (Ul Aslan 2018: 72) b al mada, g lme e mi ah s kon s old nda k l rel, dilsel e bire sel s n rlar n i ildi i, or a a kard klar m n bir memleke edinme gereksinimi i ine girdi i e a b do r l da ekillendi i g r lmek edir. Modern bire , elinde b l nan mal emenin arihe g m lmesini i lemek erine n n ona e irerek on ekrar k llanmak d ncesi ile le mek, ge mi e e gelece e nelik bir mi ansene e do all kor ma al na al nm g l bir b lge e d n rmek, k l rel belle inin s n rlar n orlamak or ndad r. NOTLAR 1. Emik ap lar; incelenen k l r n eleri araf ndan anlaml e g n g r len ka ramsal emalar e ka egoriler a s ndan ifade edilen anali lerdir. Ara r lmas ap lan k l re mens p insanlar n ne ekilde d nd n ara r r. E ik olan n ersine erel ellikler g s erir e opl mdan opl ma de i ir. B nedenle epis emolojik arsa mlar he erojen bir da l m g s erir. (A r n i in bkn . Moris, Michael. Views From Inside and O side: In egra ing Emic And E ic Ins gh s Abo C l re And J s ice J dgmen . Academy ol Management Review, 1999: 24/4. 1781-796.) KAYNAK A Ak l , I l Karpa e E inli, A e. Temel K resel Rekl m S ra ejilerinin Belirlenmesinde K l rel Farkl l klar n nemi . Selçuk leti im, 6, 3, (2010): 167-183. Anday, Melih Cevdet. Geli en Komedya. s anb l: Adam Ya nlar , 1984. Assman, Jan. Kültürel Bellek. e . A e Tekin. s anb l: A r n Ya nlar, 2018. Bakhtin, Mikhail. Rabelais ve Dünyası. e . i ek ek. s anb l: A r n Ya nlar Ba r, Enis e Sel k Demirel. Bir Balık Bir Ba ka Balı a Onu Sevdi ini Söyleyebilir mi? s anb l: Gelengi Ya nlar , 2010. 154 http://www.millifolklor.com Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127 Baudrillard, Jean. eytana Satılan Ruh ya da Kötülü ün Egemenli i. e . O Adan r. Ankara: Do - Ba Ya nlar , 2015. Baudrillard, Jean. Tüketim Toplumu. e . Ha al Deli a l - Ferda Keskin. s anb l: A r n a nlar , 2012. Ba rak ar, Z lfikar. “Mizah teorileri ve Mizah Teorilerine Göre Nasreddin Hoca Fıkralarının Tahlili”. Ya nlanmam Dok ora Te i, mir: Ege ni ersi esi, 2010. Bergson, Henri. Gülme. e . De rim e inkasap. s anb l: T rki e Bankas Ya nlar , 2014. Billig, Micheal. Laughter and Ridicule: Towards a Social Critique of Humour. London: Sage Publications, 2005. Cebeci, O . Komik Edebi Türler: Parodi, Satir ve roni. s anb l: haki Ya nlar , 2008. am rdan, Esen. Gülmenin Oyunsu Özgürlü ü. s anb l: Mi os-Bo Ya nlar , 2010. Eagleton, Terry. Kültür Yorumları. e . ge elik. s anb l: A r n Ya nlar , 2011. Eagleton, Terry. Mizah. e . Melih Pekdemir. s anb l: A r n Ya nlar , 2019. Fenoglio, Ir ne e Fran ois Georgeon. Do u’da Mizah. e . Ali Berk a , s anb l: Yap Kredi Ya nlar , 2007. G kberk, Maci . De i en Dünya De i en Dil. s anb l: Yap Kredi Ya nlar , 2011. G l ekin, T ba e B se Peker. "Sana a Topl msal Ele iri S recinde roni Ka ram , Dil e S lem Anali i". dil, 19, (2016): 149-168. Hofs ede, Geer . Dimensionali ing C l res: The Hofs ede Model in Con e . Online Readings in Psychology and Culture, (2011): 2 (1). Kierkegaard, S ren. roni Kavramı. e . S la Ok r. Ankara: mge Ya ne i, 2009. Martin, A. Rod. The Psychology of Humor: An Integrative Approach. Burlington, MA: Elsevier Academic Press, 2007. Monreall, John. Gülmeyi Ciddiye Almak. e . K bila A se er e ena So er. s anb l: ris Ya nlar , 1997. Moris, Michael. Vie s From Inside and O side: In egra ing Emic And E ic Ins gh s Abo C l re And J s ice Judgment. Academy ol Management Review, 24/4 (1999): 1781-796 Nesin, Aziz. Cumhuriyet Dönemi Türk Mizahı. s anb l: Akbaba Ya nlar , 1973. Eker, G lin. nsan Kültür Mizah: E lence Endüstrisinde Tüketim Nesnesi Olarak Mizah. Ankara: Grafiker Ya nlar , 2014. nl , nsal. Gülmecenin Dilleri. Ankara: Dor k Ya nlar , 1999. Parvulescu, Anca. Gülme. e . M s afa Do an. s anb l: Bo a i i ni ersi esi Ya nlar , 2017. Pauolos, J. Allen. Matematik ve Mizah. Ankara: Sarmal Ya nlar , 1996. Ross, Alison. The Language of Humour. London and New York: Routledge, 1998. R ch, Willibald. Pscholog of H mo r . The primer of humor research. Berlin: Mouton de Gruyter, (2008): 17-100. Sapir, Edward. Language: An Introduction to the Study of Speech. New York: Harcourt Brace, 1921. Sanders, Barry. Kahkahanın Zaferi. e . Kemal A aka , s anb l: A r n Ya nlar , 2001. Schacter, Daniel. Belle in zinde: Beyin, Zihin ve Geçmi . e . Eda g l. s anb l: Yap Kredi Ya nlar , 2010. Ul Aslan, Emine. "Me inleraras Bir Ok ma: Pinok o' Kral b 'n n D n as na B rakmak", The Journal of International Social Research, (2008): 11/ 57, s.69-76. Us a, i dem. Mizah Dilinin Gizemi. Ankara: Ak a Ya nlar , 2009. Whorf, Benjamin Lee. Language, Thought and Reality. The Technology Press of Massachusetts Institute of Technology, 1956. http://www.millifolklor.com 155