yemen Geç m işten Günüm üze b ir istik ra r sa ğla na m a m ıştır. G ünüm üz d e d e k a rı­ şık lık la rın d eva m etti ği Y emen, a çlık , susuz luk ile Yemen sa lgın h a sta lık la rın b a ş gö sterd i ği ve b in ler ce in­ sa nın h a ya tını k a yb ettiği b ir ülk e ola ra k va rlığını sürdürm ek ted ir. B u m a k a led e Y em en’in ta rihi, etnik , d in i v e so sya l ya p ısı, siya si, ek onom ik , so syo-k ü ltü rel sorunla rı v e günüm üz d ek i T ürk iye-Y em en ilişk ile­ r i i n celen m eye ça lışılm ıştır. N urhan Aydın E lif E rgün* (*) G iriş Y em en, Ara p Y a rım ada sı’nın H in t O kya nusu ile birleşen en uç no kta sında yer a lm akta o lup, bulunduğ u ko num itiba rıyla B â b u ’l-M e nd eb B oğ a zı’nı ve Ad e n K ö rfe z i’ni ko n tro l olanağ ına sahiptir. D ünya d e n iz lerin­ de taşınan m alların % 7 0 ’inin geç tiği suyollarına sahip olm ası, g eç m işten bug üne e ko n o ­ m ik ve stratejik konum unun belirlenm esinde ö nem li ro l oynam ıştır. G üç lü a şiretlerden K ız ıld eniz ’in H int O k ya nusu’na a çıld ığı m eydana g elen bir sosyal yapıya sahip ola n k a pı o la n Y emen, co ğra fi ola ra k o ld u k ça stra tejik ülkede, belirleyic i unsur m ezheplerdir. N ü ­ d ıra n b ö lge, ta rih i sü r eçte b irçok d evleti n h a k im i­ y e t k urma k isted iği, d ü n ya n ın en ö n em li tica ret m erk ez lerind en b ir i olm uştur. fusun ç oğ unluğ unu Sünni Şa fii ve Z eydi Şii m ezhepleri oluşturm aktadır. Islam iyetin do ğ uşuna ka da r ya kla ­ B ir in ci D ünya S a va şı’nd a n sonra K uz ey şık o la ra k 3 bin yıllık b ir g eç m işe sahip ola n v e G üney Y em en olm a k üz ere b a ğım sız lık la rını Y em en, 7 . Y üzyıl ile birlikte bir İslam ülkesi ila n ed en ik i ülk e, 1 9 9 0 yılın d a b irleşm e k a ra rı a lm ış ve b irleşik Y em en D evleti k urulm uştur. A n­ ca k i ç sa va şla r ve d ış m ü d a h a leler se b e b i yle ta m Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 b ir k onum a sa hiptir. A den K ö rfez i’n i için d e b a rın­ (* ) D oç.D r.,K afk as U ntvF sitestF en E deb iya t F a k ültesi T arih B ölüm ü Ö ğretim Ü yesi. z .nurha na ydin@ h otm a ilcom (* * ) K afk as Ü nivesitesi. ha line gelm iştir. E m eviler, Abbasiler, Ga s- I. Y e m e n ’in C o ğ ra fi K o n u m u ve saniler, R esuli H aneda nlığ ı ve T ahiriler gibi Stra te jik Ö n e m i birç o k de vle tin ha kim iyeti altında ka la n ülke, 16 . Y üzyıl ile birlikte O sm a nlı ha kim iyetine girm iştir. 4 asır bo yunc a b u to pra kla ra h ü k­ Ara p Y a rım ada sı’nın o lu ştura n Y em en, g üneybatısını ba tıda n Kızıldeniz, do­ ğ udan U m m an, kuzeyden Suudi Ara bista n, m e de n O sm a nlı D evle ti, B irinc i D ünya Sa va- g üneyden ise Ad e n Kö rfe zi ve U m m an D e ­ şı’nın so nunda im zaladığ ı M o ndro s Ateşkes nizi ile ç evrilidir. Y üzö lç üm ü ya klaşık o la ra k Antla şm a sı g ereğ inc e bö lg eden ç ekilm ek z o ­ 1. 2 5 0 . 0 0 0 kilo m e tre ka re ’dir. An c a k Y em en runda kalm ıştır. ta rih inde yaşa na n bazı g elişm eler b u yüzölç üm ün fa rklı ka yna kla rda fa rklı şekillerde ve ril­ B irinc i D ünya Sa va şı’nın ardında n im a m Y ahya ö nderliğ in de bağ ım sızlığ ını ilan e den Kuzey Y em en bölg esinde, ilerle yen sü­ T arihten bug üne dünya nın en stra ­ tejik no kta la rın da n birinde yer alan Y em en, re ç le rd e o rdu yö netim e el koym uştur. D a rbe D oğ u Afrika ile Ara bista n Y arım adası a ra ­ yönetim in den sonra karşıt fikirle rin ç a tışm a ­ sında bir geç iş noktasıdır. G ü n e yd e H in t sı bölg eyi iç savaşa sürüklem iş, netic e ola ra k O kya n usu’nda n Kızıldeniz’e g eç işte Afrika ülke de istikra r sağ lanam am ıştır. O te ya nda n kıtasında buluna n C ibuti, Som a li ve E ritre ing iliz işgali a ltında ola n ve G ü n e y Y em en’i ile be ra b e r da im î o la ra k c oğ rafi önem ini sür­ o luştura n A d e n ’de, 19 6 7 yılında Ingiliz işg a ­ line son verilm iş ve G ü n e y Y em en de bağ ım 6 m esine ne den o lm uştur.1 sızlığını kazanm ıştır. 19 9 0 yılına g elindiğ inde dürm ektedir. Kızıldeniz ile Ad e n K ö rfe z i’ni birleştiren B â b u ’l-M e nd eb B oğ azı, kuzeyde Kızıld eniz’d e n Akd e n iz ’e, g üneyde ise Ad en K ö rfe z i’nde n H in t O kya n usu’na aç ılm ası n e ­ Kuzey ve G ü n e y Y em en birleşm e ka ra rı alm ış, de niyle je o stra te jik o la ra k old ukç a önem li bir bu nd a n sonra ki süreç te de siyasi sebeple r yü ­ ko num a sahiptir. B â b u ’l-M e n d e b B o ğ a zı’na zünden karşı karşıya g elen iki ta ra f arasında hâkim ko num da buluna n ve stratejik aç ıdan iç savaşlar yaşanm ıştır. ö nem li ola n diğ er b ir yer ise P erim Ad a sı’dır. Ayrıc a a da nın ka rşısında buluna n Şeyh Sa id B ö lg ede fa rklı m ezhepler, fa rklı g ru p­ B urnu da Kızıldeniz’den H in t O kya n usu’na lar, te rö r ö rg ütlerinin düzenlediğ i intiha r sa l­ g eç işte deniz yolla rına hâkim olm a aç ısından dırıla rı, dış m üdaha leler, aç lık ve susuzluk ö nem li bir bölg eyi oluşturm a kta dır. Y em en’in gibi ne d en le rd e n dolayı yüzle rc e insa n ha ya ­ g üney sahilinde yer alan Ad e n ise ta rihi süreç ­ tını ka ybetm iştir ve ka ybetm ektedir. G ü n ü ­ m üzde ya klaşık 14 m ilyon insa nın, insa ni ya r­ dım a ihtiyac ı olduğ u Y em en, Ara p dünyasının en fa kir ülkesi konum undadır. te do ğ u ba tı arasında tic aretin g erç ekleştiğ i ö nem li b ir lim an kentid ir.2 T arihi o la ra k eski Y em en iki ayrı b ö lg e ­ de n oluşm aktadır. G ü n e y Y em en iç in de Ad en ve H a dra m ut bö lg elerini, Kuzey Y em en ise Geç m işten g ünüm üze siyasi b ir is tik­ ra rın sağ lanam adığ ı ve insa n haklarının yo k Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 sayıldığı bö lg e de diğ er g üç ler ç ıka r ç a tışm a ­ sına g irerken, T ürkiye Y em en’in to pra k b ü ­ tünlüğ ünden yana olm asının dışında e ko n o ­ m i, sağlık, tic aret, enerji ve ta rım gibi birç o k alanda iş birliğ i ya pa ra k ülkenin kalkınm asına d e ste k olm aya ç alışm aktadır. (1 ) C ih an gir C o şkuno ğlu, Y emen V azat-L uhye M ın tıka K um andan­ lığı H arp C eridesin e G ö re I . D ünya Savaşı ve Y emen C ephesi, (I .D efter, S .1 8 1 , 2 8 N isan 1 33 1-8 E ylül 1 331 ), Ç ankırı K aratekin Ü niversitesi, So syal B ilim ler E nstitüsü, T arih A nab ilim D alı, Y ük­ sek L isans T ezi, Ç an kırı 2 0 1 5 , s. 3 6. - Y ahya Y eşilyurt, Y em en’de O sm anlı- İ n giliz M üc adelesi, A tatürk Ü niversitesi, So syal B ilim ler E nstitüsü, T arih A nab ilim D alı, D o kto ra T ezi, E rzurum 2 0 1 1 , s.31 .T urgut H atipo ğlu, Y emen’in O sm an lı’dan A yrılışı (K o puşu), G azi Ü niversitesi, So syal B ilim le r E nstitüsü, Y akınçağ T arihi B ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, A nkara 2 0 0 4 , s. 7. (2 ) Y asemin B arlak, D ini ve Siyasi Y ö nden O sm anlı D evleti idaresin de Y emen (1 8 7 2 -1 9 0 9 ), O ndo kuz M ayıs Ü niversitesi, So syal B ilim ler E nstitüsü, islam T arihi ve S anatları A nab ilim D alı, D o kto ra T ezi, S am sun 2 0 1 3 , s. 16. Sa n ’a ve diğ er şehirlerin yer aldığı b ir bölg eyi iç ine alır.3 bir ism i de T ürkç ede sağ el anla m ına g elen “y e d u ’l-yüm nâ ^ d ır. B u ism i alm asına sebep iki bölg e ile Kızıldeniz ve H int O kya nusu’nun ve g üneşe do ğ ru dö nü k va ziye tte bir ülke k o ­ num unda olm ası düşünülebilir.7 Ara p Y arım adası’ndaki kıyı şeridi oluşturm a k­ tadır. Sera bölgesi en verim li ve yerleşim e en uyg un olan yerdir. T iham e bölgesi ise geniş kum lu arazilere sahip ola n ve hem en hem en Y em en, İslam iyet’in do ğ uşuna ka da r ya klaşık o la ra k 3 bin yıllık b ir g eç m işe sahip ola n, kültürel ve sosyal yapısı ta rihin ilk za ­ hiç yağ m ur yağ m ayan verim siz bir bölgedir. m a nla rında n itib a ren başlayan ve tic ari fa a li­ B u bölg eye rağ m en Ara p Y arım adası’nın en yetleri nedeniyle re fa h düzeyi old ukç a yüksek verim li toprakları Y em en’de yer alm aktadır. ola n bir ülkedir. T arihç i ve sosyolog İ bn H a l­ Ö yle ki bu özelliği nedeniyle bölg eye “Yeme- d u n ’a g ö re Y em en m edeniyetinin kö kenleri n ü ’l- H a dra ” (Yeşil Y em en) adı verilm iştir.4 M .Ö . 2 . Y üzyıla ka da r g itm ektedir. Y em en old ukç a eng ebeli ve yüksek b ir arazi yapısına sahiptir. Kuzeyin den g e le ­ re k doğ uya do ğ ru sıra dağ lar şeklinde uzana n Ara p, Süryani, Y ahudi, Ara m i, F enike ve H abeş dilleri konuşan halkın kö keni ola n Sam i ırkı, ilk d e virle rd e n be ri m ille tler ha linde bu c o ğ ­ Asir D a ğ la rı’nın yüksekliğ i 3 bin m etreye ka ­ ra fyaya dağ ılm ışlardır. 8 B ölg e insa nının N uh da r ç ıkm aktadır. Ayrıc a Ara p Y arım adası’nın Aleyhissela m ’ın oğ ulla rında n N a bt bin M es en yüksek no kta sı o la n ve “H a d ur Ş u a yb ” adı bin Arm bin Sa m ’ın so yundan g eldikleri riva ­ ve rile n dağ da Y em en’de yer a lm aktadır.5 ye t edilm ektedir. N uh T ufanından sonra Sam B a şkenti deniz seviyesinden 2332 m e tre yüksekte bulu na n Sa n ’a şehridir. D iğ er önem li şehirleri Z em ar, Y erim , Am ra n, Z ebîd, T aiz ve ibb o la ra k sayılabilir. H udeyde, Kunfuda , L uhayye, M uha ve B e ytü ’l-F akîh ise Y em en tic aretinin g erç ekleştirildiğ i ö n e m ­ li iskelelerdir. Ayrıc a Y em en’de yer alan K a ­ G ü n e y Ara p Y arım ada sı’na yerleşm iş ve o nun neslinden g elen insa nla r da Ara p ha lkını oluş“A ra b -t A rîb e ”, aA ra b -t M ü sta ’r i b e ” ve “A ra b -t M ü stâ ’ci m e ” o lm a k üzere d ö rt bö lü m e ay­ rılm ıştır. Y em enlilerin neslinin de “Ara b-ı Arib e ”ye dayandığ ı bilinm ekte ve soyla rının m a ra n Adası, So ko tra Adası, H uniş ve F ersan da N uh Aleyhissela m ’ın to runla rında n ola n Ada la rı da stratejik ve c oğ rafi aç ıdan ö nem li E b e r’in oğ lu Ka hta n (Y aktan veya J o c ta n ) ’a bö lg ele rdir.6 ( M .Ö . 2 2 4 6 ) dayandığ ı söylenm ektedir. N i­ tekim I I . Y e m e n T a rih ine G e n e l B a kış E ski ç ağ lardan itib a ren “ço k m u tlu b ir ü lk e” o la ra k tanım la na n Y em en, ta rih b o yu n ­ c a zeng in, güç lü ve huzurlu insa nla rın yaşadığ ı b ir yer o la ra k belirtilm iştir. B u huzurlu g ö rü n­ tüsü de ülkeye m utlu Y em en anlam ına g elen “ Y em en u l-M em n u n ”, “A ra b iyetu s-S a ’î d e ”, “A ra b ia F elix ” isim lerinin verilm esine ne den olm uştur. İslam c oğ ra fyac ıla rına g ö re M e k ­ k e ’yi dünya nın m erkezi ka bul edip Y em en’in doğ usuna do ğ ru dö nüld üğ ünde K â b e ’nin g üneyinde “sağ ında” (“Y em înde”) b u lu n d u ­ ğu iç in bu isim ile anılm ıştır. Y em en’in ba şka 7 turm uşla rdır. Sa m ’ın neslide “A ra b -t B â i d e”, Ara b ista n ’ın g üneyindeki d e vle tle re Ka hta nlıla r denildiğ i bilgisi de m evc uttur.9 (3 ) K hulo d A l- H aıdarı, T ürk H alk E deb iyatın da Y emen, O ndo kuz M ayıs Ü niversitesi, So syal B ilim le r E nstitüsü, T ürk D ili ve E deb i­ yatı A nab ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, S am sun 2 0 1 6 , s. 4 -5 . (4 ) H atipo ğlu, Y em en’in O sm an lı’dan A yrılışı (K o puşu), s. 7-8. (5 ) Y ahya Y eşilyurt, A li E m iri’nin Y emen H atıratı, Atatürk Ü niversitesi, So syal B ilim ler E nstitüsü, T arih A nab ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, E rzurum 2 0 0 7 , s. 2 .- Y eşilyurt, Y emen’de O sm anlı- İ n giliz M üc ade­ lesi, s.32. (6 ) B arlak, D ini ve S iyasi Y ö n den O sm anlı D evleti İ daresin de Y emen, s. 13-1 4.- A l- H aıdarı, T ürk H alk E deb iyatın da Y emen, s. 4 , 6. (7 ) M uham m et Y ıldırım , X V I . Y üzyılda O sm anlı D evleti’nin K ızıldeniz, Y emen, B asra K ö rfezi ve H ab eşistan P o litikaları, S üleym an D em irel Ü niversitesi, So syal B ilim le r E nstitüsü, T arih A nab ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, I sparta 2 0 0 1 , s. 5 4 .- B arlak, D ini ve S iya­ si Y ö nden O sm anlı D evleti İ daresin de Y emen, s. 10.- A l- H aıdarı, T ürk H alk E deb iyatın da Y emen, s. 14. (8 ) Y eşilyurt, Y em en’de O sm anlı- İ n giliz M üc adelesi, s. 33. (9 ) Y ıldırım , X V I . Y üzyılda O sm anlı D evleti’nin K ızıldeniz, Y emen, B asra K ö rfezi ve H ab eşistan P o litikaları, s. 5 2 .- A l- H aıdarı, T ürk H alk E deb iyatın da Y emen, s. 1 5-1 6.- Y eşilyurt, A li E m iri’nin Y emen H atıratı, s. 7-8. Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 Y em en’in c oğ rafi yapısını Sera adı ve ri­ le n dağ lık bir bölge, T iham e adı verilen ovalık o la ra k da K â b e ’nin sağ ta ra fında yer alm ası Kuran-ı Ke rim ’de Ad Ka vm i ola ra k H im yeriler, H abeşliler ve Ira nlılar ile sık sık g eç en ve Y em en’de ortaya ç ıka n en eski d e v­ savaşm ışlardır. B u sa vaşla r so nuc unda H a b e ­ le tle rd e n ilki ola n M a in Kra llığ ı’nın izleri g ü­ şista n’ı ha kim iyetleri altına alm ış, M ısır’a ka ­ nüm üzde ha len, özellikle de m im ari alanında da r g enişlem işlerdir. An c a k b u ha kim iyetleri etkisini Kra llığ ı’nın 5 2 5 yılına ka da r sürm üş, H a beşliler ta ra fın ­ tarihi M .Ö . 3. bin yılın o rta la rın a veya da ha da n yıkılm ışlardır. B u ta rihten sonra bö lg ede eskiye dayanm aktadır. H ic az, F edek ve Tey- H ristiyanlık etkili olm aya başlam ıştır.11 g ö sterm ektedir. M a in m a sınırlarına ka da r g enişleyen M a in Krallığ ı, tic ari fa a liyetle re ö zen g ö stererek e ko no m ik B u dö ne m de H a beş kralı E brehe yö ­ a nlam da ö nem li bir güç ha line gelm iştir. K u ­ netim i elinde tutm ayı başarm ış ve Y em en’de ran- Ke rim ’de ba hsedildiğ i gibi bö lg e in sa nı­ M a na stır ve kilise ler inşa edilm iştir. H a tta Y e­ na H ud P eyg am ber g önderilm iş ve bu ka vim m enlilerin ç oğ unun hac iç in H ic a z’a g ittikle ­ hela k o lup tarih sahnesinden silinm iştir. B u rini g ö ren ve Y em en’i ta m a m en H ristiyanlaş- olaya Y em en’in ba tı sınırı arasında de va m lı tırm a k ve b ir tic a ret m erkezi ha line g etirm ek o la ra k esen, Ara p la r arasında “R u b a el-K h a - iç in uğ raşan E brehe, Sa n ’a da K a b e ’nin planı l i ” veya “B o ş Y ö n ’, Avrupa lıla r arasında da gibi bir kilise inşa ettirm iştir. Am a c ına ula şa ­ K ırm ız ı Ç ö l R üz gâ rı ” o la ra k a dla n­ m ayınc a da fille rd e n oluşa n bir o rdu kura ra k dırıla n ç öl rüzg â rlarının neden olduğ u b ilin ­ K a b e ’yi istila etm eye ka ra r verm iştir. An c a k m ektedir. B ö lg ede tic ari fa a liyetlere ö nem Kuran-ı Ke rim ’in F il Su re si’nde de a nla tıl­ “B üyük ve re re k g enişleyen b ir başka de vle tte M .Ö . dığı gibi bu o rdu “E b a b il” adı ve rile n kuşla r 12 0 0 ’lü yılla rda kurula n yardım ı ile bo zg una uğ ratılm ıştır. B u ola yda n Se be Kra llığ ı’dır. T ic aretin yanında ziraat ve im a r fa aliyetleri8 ne de ö nem ve re n Se be Krallığ ı zam anında köşkler, m abetler, kaleler, ba ra jla r v.s. inşa edilm iştir. Ara p a lfabesinin ilk halini kulla na n Seba lıla rda n ka la n ç eşitli ta b le t ve kita beler de g ünüm üze ka da r ulaşm ıştır. H z. Süleym a n zam anına rastla yan bu dö nem de, Se be Kra llığ ı’nı Kuran-ı Ke rim ’de de belirtildiğ i gibi Y em en’e bir o rd u g ö nde re re k bölg eyi ha ki­ m iyeti altına alm ıştır. B unda n sonra I ra n ’da n g ö nderilen bir va li ile yö netilm eye başlayan Y em en’de I ra n ha kim iyeti ya klaşık o la ra k 5 0 yıl sürm üştür.12 ünlü ka dın hüküm da r B elkıs yönetm iştir. B u Y em en’de M a in, Se be ve H im yeriler ka vim de M a in Kra llığ ı gibi Kuran-ı Ke rim ’in dışında Ka ta ba n ve H a dra m ut kra llıkla rı da Se be Su re si’nin 12. ile 4 4 . a yetleri arasında hüküm sürm üştür. An c a k bu kra llıkla r M ain anlatıldığ ı gibi büyük bir sel baskınıyla hela k o lm uştur.10 ve Se be kra llıkla rının hâ kim iyetleri altına g ir­ m işlerdir. Ka ta ba n Kra llığ ı’nın M .Ö . 4 0 0 - 4 5 0 Se b e Kra llığ ı’nda n sonra bö lg ede ya k­ yılla rında, H a dra m ut Kra llığ ı’nın ise M .Ö 5. la şık o la ra k M .Ö 115 yılında H im yeri D e vle ti Y üzyılın o rta la rında n M .S. 1. yüzyıl sonlarına kurulm uştur. B ö lg enin atası sayılan H im yer ka da r hüküm sürdüğ ü bilinm ekle birlikte, bu ta ra fında n kurula n bu kra llıkla r ha kkında yeterli bilg i ve belg e m e v­ de vle t, Islam iyetin doğ uşunda n ö nc e kurula n Ara p devle tle rinin en büyüğ ü, en g üç lüsü ve en m edenisi o la ­ Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 sonra Y em enliler H a beşlilere karşı Ira n şahı E nuşirva n’da n ya rdım istem iş, E nuşirvan da ra k belirtilm ektedir. B ö lg ede saraylar, ç ok ka tlı binala r, bahç eler, su be n tle ri inşa eden H im yeriler, R om a, H abeşistan, Ira n ve O rta Ara b ista n ’da ki Kindelilerle tic ari ilişkiler kurm uşla rdır. T ic ari ve sosyal ilişkilerinin ya ­ nında savaşç ı özellikle ri ile de dikka t ç eken c ut değ ildir.13 (1 0 ) Y eşilyurt, Y emen’de O sm anlı- I n giliz M üc adele si, s. 3 4 -3 5 .A l- H aıdarı, T ürk H alk E deb iyatın da Y emen, s. 16-1 7.- Y eşilyurt, A li E m iri’n in Y emen H atıratı, s. 8-9. (1 1 ) B arlak, D ini ve Siyasi Y ö nden O sm anlı D evleti id are sin de Y emen, s. 2 1 .- Y eşilyurt, Y emen’de O sm anlı- I n giliz M üc adelesi, s. 3 7.A l- H aıdarı, T ürk H alk E deb iyatın da Y emen, s. 18-19- Y eşilyurt, A li E m iri’nin Y emen H atıratı, s. 9 -1 0 .- B arlak, D ini ve Siyasi Y ö n­ den O sm anlı D evleti I daresin de Y emen, s. 21. (1 2 ) Y eşilyurt, A li E m iri’n in Y emen H atıratı, s. 10.- Y eşilyurt, Y emen’de O sm anlı- I n giliz M üc adelesi, s. 37 -3 8. (1 3 ) Y eşilyurt, Y emen’de O sm anlı- I n giliz M üc adelesi, s. 34. 6 10 yılında İslam iyet o rta ya ç ıkm ış, Ara p Y arım ada sı’nda dini, siyasi ve sosyal bir zam an da olsa Y em en’e Ga ssa niler hâ kim o lm uştur.16 yö nde n birç o k değ işiklik yaşanm aya ba şla ­ m ıştı. B u ta rih le rd e Y em en İra nlı Sa sa ni D evle ti’nin ha kim iyeti altında yaşam aya deva m ediyordu. Islam iyetin Ara p la r arasında ya yıl­ m aya başlam ası ile birlikte kom şu d e vle tle re de m ektupla r g ö nde rile rek İ sla m ’a da vetle r başlam ıştı. M e ktu p g ö nderilen ye rle rde n biri ola n Y em en, Sa sa nilerin son Y em en va lisi ola n B a z a n’ın 6 2 8 yılında İslam iyet’i kabul etm esi üzerine M üslüm a nla rın hâ kim iyeti a l­ tına g irdi.14 Ga ssa nile rden sonra da ka rışıklıkla rın bitm ediğ i Y em en de 12 17 - 14 4 1 yılları a ra ­ sında R esuli H aneda nlığ ı hüküm sürm üş­ tür. R esuliler dö nem i Y em en’in en pa rla k dö nem lerin dendir. R esuli H a neda nlığ ı’nın hüküm da rı o la n Am ir, hakim iyetinin ilk za ­ m a nla rında adil bir yö netim anlayışı b e n im ­ sem iştir. An c a k daha so nraları bö lg edeki alim lere ka rşı tavrını değ iştirm iş ve va k ıf m a l­ la rına el koym aya başlam ıştır. B unun so nuc u o la ra kta bö lg edeki ha kim iyeti son bulm uştur. H z. P eyg am berin vefa tın d a n sonra Y e­ R esulilerden sonra bö lg ede 14 5 4 ’de T ahiriler m en hila fete bağ lı o la ra k yö netilm eye deva m D e vle ti kurulm uştur. B u yö netim de 15 17 ’ye etm iştir. H z. Ali dö nem i ile başlayan iç ka ­ ka da r Y em en’i yönetm iş, b u ta rih te n so nrada rışıklıkla r netic esinde M üslü m a nla r H z. Ali, va rlıkla rını A d e n ’de sürdürm üşle rdir.17 H z. Ayşe ve M ua viye ta ra fta rı o la ra k ih tilafa düşm eye başlam ışlardır. B u ih tila fla r ne tic e ­ sinde M üslüm a nla r üç kısım a ayrılm ış, Sünniler, Şiiler ve H a ric iler o rta ya ç ıkm ıştır. 6 6 1 yılında H a ric iler ta ra fında n H z. A li’nin şehit edilm esi Y em en ha lkını da derin de n etkilem iş ve zam anla o nla rda üç kısım a ayrılm ıştır. H z. A li’den sonra M ua viye bin E bu Sü fya n ’ın ha life olm asıyla birlikte Y em en’in ida resi ö nc e E m evilerin, a ka binde de Abbasilerin eline geç m iştir. Abba si ha lifesi M e ’m un za m anında Süleym a n b. Ş e r e f’in yö netim e 16 . Y üzyıla g elindiğ inde Y em en, İ sla ­ m iye t’i ka bul edişinden sonra ilk de fa H ristiyan b ir m illet olan P o rte kizlile rle ka rşı karşıya gelm iştir. 14 9 8 ’de Vasko do Ga m a va sıtasıy­ la Ü m it B urnu yo lu ile H indista n’a g elm eyi ke şfe de n P ortekizliler, bu bö lg elere nüfuz e t­ 9 m eye başlam ışlardır. D o ğ unun sahip olduğ u zeng in kaynakla rı batıya a kta rm a k ve H ristiyanlığı yaym a k am aç ları ile h a re ke t eden P ortekizliler, ö nc e M e m lükler daha so nrada O sm a nlı D e vle ti ta ra fında n durdu ru lm uşla r­ dır.18 isyan etm esi ve L ahic bölg esini ele g eç irm esi ile birlikte Y em en’de ka rışıklıkla r başlam ıştır. I I I . Y e m e n ’d e O s m a n lı H a k im iye ti B u dö ne m Y em en’in fe tre t devri o la ra k a d ­ la ndırılm akta dır. 15 119 9 yılında Y e­ m e n ’de im a m et iddiası ile A b d ü ’n N ebi b. M e hdi a dında biri o rta ya ç ıkm ış, birç o k b ö l­ geyi istila etm eye ba şlam ış, ha tta kendi adına hu tb e okutm uştur. Y aşanan b u g elişm eleri ha b er alan E yyubi D e vle ti’nin sultanı Sela ha ddin E yyubi’de g üç lü b ir o rd u kura ra k ka rdeşi Şe m s’u ’d - D e vle ’yi Y em en’e g ö nder­ m iştir. Şe m s’u ’d-D e vle Y em en’i fe th e d e re k halkı A b d ü ’n N ebi b. M e h d i’nin zulm ünden kurta rm ış ve hutbeyi te kra r Abba si halifesi adına okutm uştur. E yyubilerden sonra kısa b ilir:19 1- H indista n ve Y em en’deki M ü slü ­ m an ha lk ile İslam iyetin kutsal m e rke z le rin ­ de n ola n M e kke ’nin P o rtekizlilere ka rşı k o ­ runm a k istenm esi. (1 4 ) B arlak, D ini ve Siyasi Y ö nden O sm anlı D evleti İ daresin de Y emen, s. 23. (1 5 ) H üseyin S araço ğlu, A hm et H am di (Z eza) P aşa Y emen H atıratı, A tatürk Ü niversitesi, So syal B ilim ler E nstitüsü, T arih A nab ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, E rzurum 2 0 0 7 , s. 7. (1 6 ) H atipo ğlu, Y em en’in O sm an lı’dan A yrılışı (K o puşu), s. 12. (1 7 ) B arlak, D ini ve S iyasi Y ö nden O sm anlı D evleti İ daresin de Y e­ m en, s. 2 7 -2 8 .- Y eşilyurt, A li E m iri’nin Y emen H atıratı, s. 13-14. (1 8 ) H atipo ğlu, Y em en’in O sm an lı’dan A yrılışı (K o puşu), s. 12-13. (1 9 ) S araço ğlu, A hm et H am di (Z eza) P aşa Y emen H atıratı, s. 9. Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 B u ta rihten sonra O sm a nlı D e vle ti’nin Y em en’i ha kim i­ yeti altına alm a ne denle ri şu şekilde sıralana- 2 - B a tıya do ğ ru ya pıla c a k olan fe tih yaşaya n bazı Ç e rke sle r ile İm a m Şe refüd din ha re ke tle rin de so run yaşa m am ak iç in İ ra n ’a gibi bö lg enin ile ri g elenleri İ s ke n d e r’e bağ lı olası b ir P o rtekiz yardım ının ö nle nm ek is te n ­ olm a dıkla rını ö ne sürerek bağ ım sızlıklarını m esi. ilan etm işlerdir. Y em en’de b u g elişm eler ya ­ 3 - Kızıld eniz’de tic a re t yolla rına hâ kim o la ra k söm ürg ec ilik fa a liyetlerin e başlayan P ortekizlilerin, Ara p Y a rım ada sı’nın g üneyine ye rle şe re k kuzeye do ğ ru ile rle m ele rin e eng el olunm ası. ta n P o rtekiz tehdid i ile karşı karşıya kalm ış, b ir ta ra fta n da M em lük, T ahiriler ve Z eydi im a m la rın iktid a r m üc a dele le rine sahne o l­ m uştur. Y em en üzerin e iktid a r m üc a de le ­ si sürerken, M em lük Sulta nı Ka nsuh G uri ko m uta nla rın da n biri ola n E m ir İ s ke n d e r’i Sa n ’a üzerine g önderm iş ve bö lg e de hüküm ile tahta Ka nuni Sulta n Süleym a n geçm iştir. Y em en’de g ereken istikra rın sa ğ la na m adığ ı­ nı g ö ren Sulta n Süleym an, H in t seferin den P aşa kom uta sında ki o rduyu Y em en’e g ö nde r­ m iştir. 15 3 8 ’te Y em en’i ala ra k O sm a nlı to p ­ ra kla rına ba ğ layan H a dım Süleym a n P aşa, G a zz e Sa nc a k B e y’i B ıyıklı M e h m e t P a şa ’n ın o ğ lu M usta fa B ey yö netim inde Z ebid ve A d e n bö lg elerini iç ine a la n bir eyalet kura ra k Y em en’de O sm a nlı yö netim ini ke sin o la ra k başlatm ıştır. ( 15 3 9 ) 21 süren T ahiriler D e vle ti’ne son verm iştir. B u ­ M usta fa B e y’de n sonra yö netim e N eş- nun ya nında P o rtekizlilere karşı da m üc a de ­ şar M usta fa P aşa atanm ıştır. T aiz tara fla rın ı le eden M e m lukler 1 5 1 5 ’te P ortekizlile rin ele deniz g üc ü ka rşısında m uva ffa k olam am ış, M usta fa P aşa ta m o la ra k ba şa rılı olam am ış, g eç irm ek iç in g ö re vle ndirilen N eşşar 1 5 1 7 ’de P o rtekizlile r C id d e ’ye ka da r ula ş­ anc ak beş yıl fa a liyet g ö stererek Y em en’de m ıştır. B ö ylec e İslam dünyasının önem li bir birç o k bölg eyi m erkeze bağ lam ıştır. O n d a n m erkezi ola n C id d e H ristiyan bir devle tin sonra 15 4 5 ’te Ü veys P aşa “m ir-i m ira nlık” eg em enli altına alınm ıştır. B u n u n üzerine ünvanı ile Y em en’e atanm ıştır. Z eydi ailesinin O sm a nlı D e vle ti Y avuz Sulta n Selim ko m u ­ iç inde bu lun du ğ u ka rışıklıkla rda n ya ra rla na n tasında ha re ke te g eç erek Suriye ve M ısır to p ­ Ü veys P aşa T aiz’i ele g eç irm iş, 15 4 7 ’de de ra kla rında M e m lük eg em enliğ ine s o n verm iş, öldürülm üştür. B u n u n üzerine Y em en B e y­ H ic a z’ın g üvenliğ ini ko n tro l altına alm ıştır. lerbeyliğ ine F erha t P aşa atanm ış, C e b e l ve Sulta n Se lim ’in M ısır’ı eg em enliğ i altına a l­ T iha m e’yi ele g e ç irdikte n sonra da m erkeze m ası M e m lük a skerle rinin Y em en’d e n geri g eri ç ağrılm ıştır. F erha t P a şa ’d a n sonra Ye- dö nm elerine n e d e n olm uştur. B u g elişm eler m e n ’e ata nan O z dem ir P aşa ’da birç o k bö lg e ­ üzerin e O sm a nlı D e vle ti’nin g üc ü ka rşısın­ yi idaresi altına alm ıştır. Sekiz senelik yö n e ti­ da tutuna m aya c ağ ını anlayan E m ir İ skender, m in d e n sonra da istifa etm iş, yerine N eşşar Sa n ’a nın büyük c am isi ola n C a m i’i K e b ir’de M usta fa P aşa ye n id e n atanm ıştır. M ustafa halkı to pla ya ra k Sulta n Se lim ’in M ısır’ı a ldı­ P a şa ’da n sonra Y em en’e sırası ile Ka raşa hin ğını, kendisinin de o na tabi o lduğ unu aç ıkla ­ M usta fa P aşa, M a hm ut P aşa ve R ıdvan P aşa m ış ve sulta n adına hutbe okutm uştur. E m ir atanm ıştır. R ıdvan P aşa kendisinden ö nc e gö- İ s ke n d e r’in bu tutum u karşısında O sm anlı D e vle ti de kendisini Y em en Serda rı ola ra k Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 şikliği yaşa nm ış, Y avuz Sulta n Se lim ’in ve fa tı d ö nm e kte ola n M ısır Valisi H a dım Süleym a n 16 . Y üzyıl başların da Y em en bir ta ra f­ 10 şa nırken O sm a nlı D e vle ti’nde de ta h t değ i­ tayin etm iştir.20 B u g elişm ele rin a rdın da n bö lg eye g e­ re ke n ö nem i ve re m eye n O sm a nlı D evle ti, Yem e n ’e ke ndinde n bir va li ve asker de g ö nder­ m em iştir. B u n u n so nuc u o la ra k ta bö lg ede (2 0 ) R em zi Ç avuş, B irinc i D ünya S avaşında (1 9 1 4 -1 9 1 8 ) H ic az’da O sm anlı İ daresi ve O rdusu, K ırıkkale Ü niversitesi, So syal B ilim ­ ler E nstitüsü, T arih A nab ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, K ırıkkale 2 0 1 1 , s. 3 8 .- A l- H aıdarı, T ürk H alk E deb iyatın da Y emen, s. 2 4.Y eşilyurt, A li E m iri’n in Ylemen H atıratı, s. 1 5-1 6.- S araço ğlu, A h ­ m et H am di (Z eza) P aşa Y emen H atıratı, s. 10.- B arlak, D ini ve S i­ yasi Y ö nden O sm anlı D evleti İ daresin de Ylemen, s. 2 8 .- Y eşilyurt, Y em en’de O sm anlı- İ n giliz M üc adelesi, s. 5 1. (2 1 ) Y ıldırım , X V I. Y üzyılda O sm anlı D evleti’nin K ızıldeniz, Y emen, B asra K örfezi ve H ab eşistan P o litikaları, s. 6 3 -6 4 .- Ç avuş, B irinc i D ünya S avaşında (1 9 1 4 -1 9 1 8 ) H ic az’da O sm anlı İ daresi ve O r­ dusu, s. 38 -3 9. re v yapm ış ola n M a hm ut P aşa ’nın adam ları E m in B ey de L uha yya ve H ud e yd e şe hirle ­ üzerinde ba skı kurm aya ç alışm ış, bunu ö ğ re ­ rini ele g eç irm iştir. O n da n sonra da İbra him nen M a hm ut P aşa da Y em en’in geniş bir c o ğ ­ P aşa kom uta sında b ir o rd u yine Y em en ü z e ­ ra fya olduğ unu ve yönetim in daha sağlam o l­ rine g ö nderile rek T iha m e’ye ta m a m en hâ kim m ası g erektiğ ini m erkeze bildire rek Y em en’in o lunm uştur.25 iki eyalete bö lünm esine n e d en olm uştur. B u ­ nun so nuc u o la ra kta Sa n ’a ve T aiz b ir eyaleti o luştura ra k R ıdva n P aşa ’ya, Z ebid ve ç evresi de Y em en vila yeti adı ile M u ra t P a şa ’ya ve ril­ m iştir. ( 15 6 6 ) 22 18 4 0 yılına ka da r bö lg e M e h m e t Ali P a şa ’nın ha kim iyeti altında kalm ıştır. 18 4 0 yılında O sm a nlı ve m ütte fik o rdula rı ta ra fın ­ da n yenilg iye uğ ratıla n M e h m e t Ali P aşa a s­ kerini Y em en’de n ç ekm ek zorunda kalm ıştır. 15 6 7 ’de İm a m M u ha ta r önderliğ in de An c a k Süveyş Ka n a lı’nın aç ılm am ış olm ası O sm a nlı D e vle ti’ne karşı Z eydi isyanı ç ıka ­ sebebiyle bölg eye g üç lü b ir O sm a nlı O rdusu rılm ıştır. İsyana n e d en o la ra k 15 6 4 ’de M a h ­ sevk edilem em iş, yö ne tim b ir süreliğ ine E bu m ut P aşa yö netim inde Y em enlilere ç o k sert Ariş Şe rifle rin de n Şe rif H üseyin b. A li’ye b ı­ da vranılm ası g österilm iş ve isyan birkaç b ö l­ rakılm ıştır.26 B ir süre sonra Şe rif H üseyin ve g eye yayılm ıştır. Ö yle ki O sm a nlı D e vle ti’nin akra ba la rı arasında yaşa na n bazı anla şm a zlık­ elinde sa dec e Z ebid kalm ıştır. İsyan 15 6 8 ’de la rda n dolayı iç ka rışıklıkla r ç ıkm ıştır. B u ka ­ Y em en’de ki beyle rbeyi Ko c a Sin a n P aşa ta ra ­ rışıklıkla rdan ya ra rla nm a k isteyen İ m a m Y a h­ fınd a n bastırılm ış, 15 7 2 ’de de İm a m M u h a ­ ya, Sa n ’a ’da n g ele rek H ud e yd e dışında bütün ta r geri ç ekilm ek zo runda kalm ıştır. Aynı yıl T iha m e’yi ele g eç irm iş ve Şe rif H üseyin’i esir ve fa t e den İm am M u h a ta r’ın yerine Z eydile- alm ıştır. D a ha sonra Şe rif H üseyin’in yeğ eni rin İm am lığ ına İm a m M üeyyid B illa h E l-Ka- Şe rif H a sa n’ın am c asını kurta rm a g irişim leri simi geç m iştir. O sm a nlı bu dö ne m de Z eydi netic esinde de San ‘a ’ya kaç m ıştır.27 11 bö lg elerinde g üç lü bir yö netim kura m a m ış­ tır. İm a m M üeyyid dö nem inde ö nc e Y em en B u g elişm eler ya şa nırken İng ilizler de daha so nra da Sa n ’a ve Taiz Z eydilerin eline Y em en’de kö m ür depo su ya pm a k ba hanesi g eç m iştir. 16 3 4 ’te Y em en’in büyük bir kısm ı ile A d e n ’e yerleşm eye başlam ışlardır. B u şe ­ Z eydilerin eline g eç m iş, sa dec e M a h ve bazı kilde bölg eye nüfuz etm eye ç alışan İngilizle- lim a nla r O sm a nlı D e vle ti’nin elinde kalm ıştı. rin bu teşebbüsleri O sm anlının da dikkatini 16 3 5 ’te de O sm anlı D e vle ti Y em en’de n ç e ­ ç ekm iş o la c a k ki, O sm anlı D e vle ti de b ö lg e ­ kilm ek zorunda kalm ış, İm a m M üeyyid ise ye yö nelik siyasetini te kra r g ö zden g eç irm eye ha kim iyet altına aldığı bö lg e le rde Sa n ’a m e r­ ba şlam ıştır.28 B unla rın yanında Y em en’de bir ya nda n B u ta rihte n itiba re n 18 3 4 yılına ka da r da İm a m lar arasında ç eşitli anlaşm azlıklar Y em en Z eydi im a m la r ta ra fında n yö netilm iş­ ba ş g österm işti. B u sırada M e kke Şe rifi m u ­ tir. 18 3 3 yılında M ısır Valisi M e h m e t Ali P a ­ avini Kıbrıslı T evfik P aşa, Sulta n Abdülm e- şa ’ya tabi o la nla rda n “T ürkç e B ilm ez” la ka bı ile anılan bir kişi, C id d e ’de kendi etra fında asker topla m aya ba şla ya ra k paşaya isyan e t­ m iş ve Y em en’e saldırm ıştır. An c a k M e h m e t Ali P a şa ’nın bölg eye yönelm esi ile kaç m ak istediyse de m u va ffa k olam am ış ve M ısır’da ya ka la na ra k id a m edilm iştir.24 B u o la y ü z e ­ rine M e h m e t Ali P aşa 18 3 5 yılında M irliva E m in B ey kom uta sında ki bir do na nm a ve o rduyu Y em en üzerine g ö nderm iş, M irliva (2 2 ) Ayşe K ara, X V I I. Ve X V I II . Y üzyıllarda O sm anlı Y ö netim inde Y emen ve K asim iler D ö nem i, İ stan b ul Ü niversitesi, So syal B ilim ­ ler E nstitüsü, T arih A nab ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, İ stanbul 2 0 1 1 , s. 6 -8 .- T uğgeneral R üştü P aşa, Ah O Y emen’dir (Y emen H atıratı), (H az. F aruk Y ılm az), B erik an Y ayınları, A nkara 2 00 4 , s. 2 9 .- Y eşilyurt, Y em en’de O sm anlı- İ n giliz M üc adelesi, 5 3-5 4 . (2 3 ) A l- H aıdarı, T ürk H alk E deb iyatın da Y emen, s. 25. (2 4 ) Ç avuş, B irinc i D ünya S avaşında (1 9 1 4 -1 9 1 8 ) H ic az’da O sm anlı İ daresi ve O rdusu, s. 40. (2 5 ) Y eşilyurt, A li E m iri’nin Y emen H atıratı, s. 18. (2 6 ) B arlak, D ini ve Siyasi Y ö nden O sm anlı D evleti İ daresin de Y emen, s. 32. (2 7 ) Ç avuş, B irinc i D ünya S avaşında (1 9 1 4 -1 9 1 8 ) H ic az’da O sm anlı İ daresi ve O rdusu, s. 41. (2 8 ) Y eşilyurt, A li E m iri’nin Y emen H atıratı, s. 19.- B arlak, D ini ve S i­ yasi Y ö nden O sm anlı D evleti İ daresin de Y emen, s. 32. Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 kezli E l-Kasim iyye D e vle ti’ni kurm uştur.23 c it’e kutsal to pra kla rın g üvenliğ i aç ısından M u hta r P aşa ha re ke te g eç erek E bha, Suğa bura la rın yabanc ı g üç lere ka patılm ası ile ilgili ve R idd e ’yi ele g eç irm işlerdir. E m ir M u h a m ­ b ir layiha sunm uş, bunun üzerin e M ısır ve m e t’te esir e dilerek Asir bölg esi savaşılm ada n H ic a z’da to pla na n ya klaşık 3 bin kişilik bir ele g eç irilm iştir. B unda n sonra da R e d if P a ­ O sm a nlı O rd usu da 18 4 9 ’da Y em en’e do ğ ru şa ’nın ha sta la na ra k İ sta nb ul’a dö nm esi ü z e ­ ha re ke te geç m iştir. T evfik P aşa H u d e yd e ’de rine Y em en va lisi o la ra k tayin edilen Ah m e t Şe rif H a sa n’ın küç ük bir direnişi ile karşılaş- M u hta r P aşa, 2 5 N isan 18 7 2 ’de Sa n ’a ’yı fe t- sa da şehir zapt edilm iştir.29 hetm iştir.32 H u d e yd e ’d e n sonra Sa n ’a ’ya da hâ kim o lu nm a k istenm iş ve M e kke-i M ü ke rre m e so nra Y em en’de 18 8 9 yılın da Z e yd ile r te kra r isyan etm iş, Ah m e t F evzi P aşa ta ra fın d a n ko n tro l a ltına a lınm ış­ m ektup ile Sa n ’a İm am ı M uha m m ed Y a h­ la rdır. 18 9 5 yılın da yin e a ya kla na n Z eydiler, ya ’ya g önderilm iştir. B ö lg edeki Ara p ka b ile ­ b u d e fa Y e m e n’de ba zı b ö lg e le ri ele geç i- leri ile so runla r yaşayan İm a m M uha m m ed rebilm işlerdir. H üseyin H ilm i P a şa ’nın da Y ahya’da T evfik P aşa ile g ö rüşm ek iç in a sker­ de ste ğ in i a la n Ah m e t F evzi P aşa iki yıl süren leri ile birlikte H u d e yd e ’ye gitm iştir. G ö rü ş ­ m ü c a d e le le r ne tic e sin d e Z e yd ile r üz e rind e m ele r ne tic esinde T evfik P aşa İm a m M uham - te kra r ha kim iyet sağ layabilm iştir. 18 9 7 yılın ­ m ed Y ahya ile birlikte yanına 12 0 0 c ivarında da İm a m H a m idü dd in ö n de rliğ in de te kra r asker de ala ra k 4 R am azan 18 4 9 ’da herha ng i ba şla ya n ayakla nm a ne tic esind e İ m a m H a- b ir ç atışm a o lm a da n Sa n ’a ’ya girm iştir.30 m idü dd in Y em en’in da ğ lık a ra zilerin i ta m a ­ etm iş ve İm a m Y ahya’yı istem eyerek yerine Ali M e hdi adında birini g etirm işlerdir. Ç ıka n ola yla r netic esinde askerle rin ç oğ u ö ld ü rü l­ m üş ve Ali M ehdi yeni im a m o la ra k seç ilm iş­ tir. E sir alınan T evfik P a şa ’da ya klaşık ola ra k b ir ay sonra se rbest bırakılm ış ve H u d e yd e ’ye g eri dö nm üştür. Y em en’de hakim iyeti H ud e y­ d e ’d e n öteye g eç em eyen O sm a nlı D evle ti, T evfik P a şa ’nın ö lüm ünden sonra bölg eye v e ­ ka le ten F e rik Kü rd M a hm ut P a şa ’yı a ta m ış­ m en ele g eç irm iştir. B u nu n ü z e rine T atar F evzi P aşa ko m u ta sında ki ku vve tle r b ö lg e ­ de ki a şire tle rin d e desteğ in i a la ra k Sa n ’a ’yı ele g eç irm işle rdir. D a ha so nra im a m ın ele g eç irilebilm esi iç in Şe h a re g ibi yükse k d a ğ ­ lık b ir bö lg e ye h a re kâ t düzenlenm iş, h a re kâ t so nuc unda ta b u rla rın m e vc ud u yarı yarıya inm iştir. O sm a nlı ku vve tle rin in b ü yük k a ­ yıpla r ve rm e si ne tic esind e bu ta rih te n sonra Y em en “T ürk ler m ez a r lığı” o la ra k anılm aya ba şla nm ıştır.33 tır. O n da n sonra 18 5 1 yılının iç erisinde önc e M usta fa Sa bri P aşa, a rdın da n da M uha m m et Sırrı P aşa atanm ıştır. 18 5 2 ’de B o na pa rt M u s ­ ta fa P aşa yö netim e getirilm iştir. 18 7 0 yılına ka da rda Y em en’in sa dec e T iham e bölg esi, yani kıyı kesim leri ko n tro l altında tutula bilm iş ve m uta sa rrıflık ile ida re edilm iştir.31 18 7 0 yılında As ir’de E m ir M uha m m ed Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 ta rih te n N a kîb ü’s Sâ dâ tı Seyyid İsha k E fe ndi, bir An c a k bura da ki bazı aşiretler isyan 12 Bu İ bn Ayaz ta ra fında n bir isyan başlatılm ıştır. Z eydi inanc ına g ö re zaten O sm a nlı ha lifesini tanım aya n halk, İ ng ilizlerinde desteğ i ile kısa sürede ayaklanm ış ve isyan yayılm aya ba şla ­ m ıştır. İsyanı ba stırm a k üzere M e kke Şe rifi­ nin de desteğ ini alan R e d if P aşa ve Ah m e t 18 9 8 yılında kura klıkta n dola yı Ye- m e n ’de bir kıtlık yaşanm ış ve yakla şık o la ra k (2 9 ) H atipo ğlu, Y em en’in O sm an lı’dan A yrılışı (K o puşu), s. 2 3 -2 4 .Y eşilyurt, Y em en’de O sm anlı-İ ngiliz M üc adele si, s. 5 8 .- B arlak, D ini ve Siyasi Y ö nden O sm anlı D evleti İ daresin de Y emen, s. 3 2.Ç avuş, B irinc i D ünya S avaşın da (1 9 1 4 -1 9 1 8 ) H ic az’da O sm anlı İ daresi ve O rdusu, s. 41. (3 0 ) Ç avuş, B irinc i D ünya S avaşında (1 9 1 4 -1 9 1 8 ) H ic az’da O sm anlı İ daresi ve O rdusu, s. 4 1 -4 2 . (3 1 ) T uğgeneral R üştü P aşa, Ah O Y emen’dir (Y emen H atıratı), (H az. F aruk Y ılm az), B erikan Y ayınları, A nkara 2 0 0 4 , s. 55. B arlak, D ini ve Siyasi Y ö nden O sm anlı D evleti İ daresin de Y emen, s. 3 3 .- Y eşilyurt, Y emen’de O sm anlı- İ n giliz M üc adelesi, s. 5 8 .Ç avuş, B irinc i D ünya S avaşın da (1 9 1 4 -1 9 1 8 ) H ic az’da O sm anlı İ daresi ve O rdusu, s. 42. (3 2 ) H atipo ğlu, Y em en’in O sm an lı’dan Ayrılışı (K o puşu), s. 26 .- Y eşil­ yurt, Y emen’de O sm anlı- İ n giliz M üc adelesi, s. 5 9 .- Ç avuş, B irinc i D ünya S avaşında (1 9 1 4 -1 9 1 8 ) H ic az’da O sm anlı İ daresi ve O r­ dusu, s. 4 2-4 3 . (3 3 ) Y eşilyurt, A li E m iri’nin Y emen H atıratı, s. 2 2 .- Ç avuş, B irinc i D ün­ ya S avaşında (1 9 1 4 -1 9 1 8 ) H ic az’da O sm anlı İ daresi ve O rdusu, s. 4 4. 6 m ilyon insanı etkisi altına alm ıştır. Kıtlıkta n ise h ü k ü m et ta ra fın d a n ta yin o lu n a ca k k a d ıla r etkilenen insa nla rın ihtiyaç la rının g iderilm esi b a k a ca k . iç in 3 8 4 6 to n tahıl ve 12 8 3 to n pirinc e ih ti­ yaç duyulduğ u belirtilm iş; bö lg ede buluna n 3 - i m a m ı n istek lerin i b ild irm ek ü z ere O sm a nlı askerle ri iç in de 10 bin ç uva l un ile S a n a ü yeler in i n im a m ca seçi ld i ği ; a nca k h ük ü­ 4 bin ç uva l pirinç ta le p edilm iştir. B u ih tiya ç ­ m e t ta ra fın d a n a ta na ca k b ir i s ti n a f m a h k em esi la rın m a srafla rı M a liye H a zinesi’nden ka rşı­ k urula ca k . la nm a k üzere İ sta nbul, B ağ dat ve B a sra vila ­ yetle rind en satın a lınarak aşam alı b ir şekilde g önderilm esi, kuraklığ ın son bulm asına ka da r Y em en’e g ö türüle c ek ola n tahıl ve pirinç ten 4 - E vk a f v e va si yet işler i im a m a a ittir. 5 - im a m k en d i m a lı o la n top ra k la r için h ü k ü m ete Ş er ’i a şa rı ver ecek . g üm rük verg isi alınm a m ası ve g ö nderilec ek ya rdım la rın ehil kişilerc e oluşturulm uş ola n kom isyonla r ta ra fında n dağ ıtım ının yapılm ası ka rarlaştırılm ıştır.34 A nla şm a nın giz li m a d d ele r i ise: 1- H ü k ü m et im a m a O sm a n lı id a resin d e­ k i ye r le r d e n ta h sisa t ya p m a sı k a rşılığın d a yı ld a B unda n sonraki süreç te de yine siyasi ve sosyal ka rışıklıkla rın ba ş g österdiğ i ülkede Z eydi im a m ların zam an zam an ayaklanm aları ile ta m bir hâkim iyet ve huzur tesis e dilem e ­ m iştir. 19 0 8 yılında erza k taşıyan bir askeri birliğ e iki ka bile saldırm ış, bu saldırıya karşı yi r m i b in a ltın ver ecek . 2 - im a m ya b a n cı d e vl e tl e r l e m ü n a seb ette b u lu n m a ya ca k v e h er h a n gi b ir a n la şm a im z a la ­ m a ya ca k . 3 - Y erli k a b ileler i m a m a k a rşı a ya k la n ır da bir h a re kâ t başlatılm ıştır. B u ha reka ta ka r­ v e i m a m ya r d ım isterse h ü k ü m et i m a m ’a ya r­ şı o la ra k Seyyit İdrisi ö nderliğ in de bir isyan d ım ed ecek . ç ıkarılm ış ve ba stırılm aya ç alışılsa da başarılı le ti ida ri, sosyal ve m ali a la nla rda ç eşitli d ü ­ zenle m eler ve yenilikle r ya pa ra k bö lg e halkı üzerinde etkili olm aya ç alışm ıştır. O sm anlı D e vle ti bu so runla rla uğ raşırken bu se fer de İ m a m Y ahya ö nderliğ in de yeni isya nlar baş g ö sterm eye başlam ıştır. 19 10 yılına g elindi­ ğ inde b u isya nlar m illiyetç ilik akım ının e tki­ siyle daha da büyüyerek d e va m etm iş, diğ er bö lg ele re de sıç ram asıyla birlikte iç in den ç ıkı­ la m az bir hal alm ıştı. B unun üzerin e O sm anlı D e vle ti ç eşitli g ö rüşm eler netic esinde İm a m Y ahya ile uzlaşm ayı ba şarm ış, 11 E kim 19 11 yılında da iki ta ra f arasında D e a n Anla şm ası im zalanm ıştır. 35 B u anlaşm aya g ö re;36 1- i m a m Y a hya E m ir-ü l M ü m in lik sıfa ­ tın d a n va z geçerek O sm a nlı h a lifesin i ta nıya ca k . 2 - Z eyd i h a lk la i lgi li h ü k ü m leri Z eyd i m ez h eb in e gö r e ver m ek ü z ere a ta na ca k k a d ı­ la rı i m a m ta yin ed erk en ; H a n efi v e Ş a fii m ez ­ h e b in d ek i Y em en liler içi n gö r ü le ce k d a va la ra 4 - Y e m e n d e b u lu n a n G a yr-ı M ü slü m ler h a k k ınd a şer ia t h ü k ü m leri ge çe r l i ola ca k . Anla şm a nın a rdın da n O sm a nlı D e v­ leti İm a m Y ıhya ile Seyyit İ d risi’ye karşı bir ittifa kta yapm ıştır. İ m a m Y ahya verdiğ i sö z­ le rd e durm uş, O sm a nlı D e vle ti dağ ılana ka ­ da r bağlılığ ını korum uştur. B u ta rihten sonra O sm a nlı D e vle ti’nin Y em en’de ki m üc adelesi Seyyit İdrisi ve İng ilizlere ka rşı sürm üştür. 19 14 yılında B irinc i D ünya Sa va şı’nın p a t­ la k verm esiyle birlikte O sm a nlı D e vle ti g ü ­ ney c ephesinde Ing ilizlere karşı savaşm ıştır. Y apılan m üc a dele ler ne tic esinde O sm anlı D e vle ti ba şa rılı olm uş, İng ilizleri A d e n ’e geri püskürtm üştür. An c a k buna ra ğ m en ateşkes (3 4 ) O sm anlı A rşiv B elgele rinde Y emen, B aşb akanlık D evlet A rşivle­ ri G en el M üdürlüğü, O sm anlı A rşivi D aire B aşkanlığı, İ stanbul 2 0 0 8 , s. 5 4. (3 5 ) V eysi K arabulut, M eşihat M üsteşarı H üseyin K âmil E fen di’nin Y e­ m en H atıraları (1 9 1 2 -1 9 1 3 ), İ stan b ul Ü niversitesi, So syal B ilim ­ ler E nstitüsü, T arih A nab ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, İ stanbul 2 0 0 6 , s. 26 .Y eşilyurt, Y emen’de O sm anlı- İ n giliz M üc adelesi, s. 61 -6 2. (3 6 ) Ç avuş, B irinc i D ünya S avaşında (1 9 1 4 -1 9 1 8 ) H ic az’da O sm anlı İ daresi ve O rdusu, s. 5 6 -5 7 . Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 olunam am ıştır. B unun üzerine O sm a nlı D e v­ antlaşm ası g ereğ inc e bölg eyi Ing ilizlere te s ­ lim edip geri ç ekilm ek zo runda kalm ıştır.37 lar, hem ülke bütünlüğ ünün bö yle b ir savaşı kaldıram ayac ağ ını hem de o rdu nu n yeterli lojistiğ e sahip olm adığ ını ile ri sürm üşlerdir. IV. B irin c i D ü n ya Sa va ş ı’n d a Y e m e n An c a k ülkenin g elec eğ ini Alm a nla rın savaşı kazanm asına ba ğ layan bazı d e vle t yönetic ileri B irinc i D ünya Sa va şı’na o rta m ha zır­ bu ittifa ka ta ra fta r oluyo rla rdı. B u ya kla şım ­ la yan siyasi, askeri ve c oğ rafi ned en le r 19. da n da ya ra rla na ra k Ç a na kka le B oğ a zı’ndan Y üzyılda o rta ya ç ıkm ış ve 2 0 . Y üzyıl ba şla ­ M a rm a ra D e n iz i’ne g iren G o e b e n ( Go ben) rında etkisini a rttıra ra k de va m ettirm iştir.38 ve B resla u (B reslav) adlı Alm a n savaş g em i­ 17 8 9 F ransız ih tila li ile b e ra b e r orta ya ç ıka n leri R us lim anlarını bom bala m ışla r, b u durum yeni olg ular, 2 0 . Y üzyıl ba şlang ıc ında n iti­ ka rşısında ittifa k anlaşm ası olan O sm a nlı ka ­ ba re n Avru p a ’da ki siyasi durum u derin den pılarını b u g em ilere aç m ak zorunda kalm ış etkilem iş ve de vle tlera ra sı m üna sebetler iyic e ve a ka binde b u g em ilerin T ürk do na nm asına g erg inleşm iştir. D e vle tle ra ra sı ç ekişm elerin, katılm alarıyla O sm a nlı D e vle ti resm en savaşa silahlanm a yarışının, yeni pa za r arayışlarının ka tılm ış sayılm ıştır.42 yaşandığ ı, bunla ra bağ lı o la ra k ta ç ıka r ç a tış­ m a larının arttığ ı ve blo kla şm a la rın oluştuğ u b ir o rta m da a rtık savaş ka ç ınılm az olm uş, 1 9 1 4 ’e g elindiğ inde blokla şm a son ha ddin e va rm ış ve savaş iç in bir ba ha ne beklenm eye başlanm ıştı. B eklen en ve g ö rünürdeki sö z­ de ba ha nede, 2 8 H a ziran 19 14 ’te Avusturya -M ac a rista n velia hdı F ranç ois F erdinand ve karısının Sa ra ybo sna ’yı ziyaretleri sıra sın­ O sm a nlı D e vle ti’nin bu g em ileri him a ­ ye etm esiyle bir nevi sahiplenm esiyle 1 Kasım 1 9 1 4 ’te R uslar Ka fka sya ’da n T ürk to p ra kla rı­ na saldırm ış ve 3 Kasım 19 14 ’te de Ingiliz ve F ransız do na nm a la rı Ç a na kka le B o ğ a zı’nın girişini bo m ba rdım a n etm iştir. B ö ylec e O s ­ m anlı D e vle ti B irinc i D ünya Sa va şı’na fiilen katılm ıştır.43 da suika ste uğ rayarak G a b rie l P renç ip adlı B irinc i D ünya Sa va şı’nda T ürk O rdu- b ir Sırp ta ra fında n ö ld ürülm ele ri olm uştur. su’nun savaştığı ve 10 ’u bula n c e phelerden Avusturya -M a c a rista n, Sırb ista n’a 2 3 T em- biri de H ic az- Y ;m e n C ephesi olm uştur. 44 m uz ’da ç o k ağır şartla rla do lu bir ültim a to m g ö nderm iş ve Alm a nya ’nın da destek ve onay O sm a nlı D e vle ti B irinc i D ünya Sa va ­ verm esi ile 2 8 T em m uz 19 14 ’te de savaş ilan şı’nda Ad e n kesim inde Ing ilizler ile, Asir ( Ku­ etm iştir.39 zey Y em en) bö lg esin de ise Ing ilizler ta ra fın ­ da n desteklenen Seyyit Idrisi ile savaşm ıştır. O sm a nlı D e vle ti ilk ba şla rda tara fsız ka lm a k istem işse de iki bloğ a ayrılm ış ola n Avru p a ’da yalnız ka lm a m a k iç in ç eşitli ittifa k arayışlarına başlam ıştı. B üyük g üç ler ka ç ı­ nılm az bir savaşa do ğ ru ile rle rken, O sm a n ­ lı D e vle ti de bu savaşta ta ra fsız ka lm am ası g erektiğ ini anlam ıştı.40 B u ne denle ilk önc e In g iltere ile sonrasında da F ransa ile ittifa k kurm a k istem iş, fa ka t b u ç aba la rı netic esiz Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 kalm ıştır. D a ha sonra Alm a nya ile ya kın la ş­ m aya başlam ış ve 2 Ağ ustos 19 14 ’te Alm a nya ile bir ittifa k antlaşm ası ya pa ra k aynı g ün se ­ fe rb e rlik ilan etm iştir.41 Y aşanan bu g elişm elere ra ğ m en O s ­ m anlı O rd u s u ’nda g ö revli bazı genç kurm a y­ (3 7 ) M ahm ud N edim B ey, A rab istan’da B ir Ö mür, S o n Y emen V ali­ sin in H atıraları veya O sm anlı im parato rluğu A rab istan’da N asıl Y ık ıldı? (D erleyen: A li B in ic i), I sis Y ayınları, Ağusto s 20 0 1 , s. 2 -3 .- Y eşilyurt, A li E m iri’nin Y emen H atıratı, s. 2 3 .- Ç avuş, B irinc i D ünya S avaşında (1 9 1 4 -1 9 1 8 ) H ic az’da O sm anlı I daresi ve O r­ dusu, s. 5 7 .- Y eşilyurt, Y emen’de O sm anlı- I n giliz M üc adelesi, s. 6 1 -6 2 .- K arabulut, M eşih at M üsteşarı H üseyin K âmil E fen di’nin Y emen H atıraları (1 9 1 2 -1 9 1 3 ), s. 27. (3 8 ) B irinc i D ünya H arb i I dari F aaliyetler ve L o jistik, T ürk S ilahlı K uv­ vetle ri T arihi, O sm anlı D evri, X . C ilt, G nkur. B asım evi, A nkara 1985, s. 5. (3 9 ) C ezm i E raslan, “B irinc i D ünya Savaşı ve T ürkiye”, T ürkler, Y eni T ürkiye Y ayınları, A nkara 2 0 0 2 , s.34 0 (4 0 ) S ertif D emir, A lev K eskin, F atm a I lhan, “O sm anlı D evleti’nin B irinc i D ünya S avaşına G irişi: K araden iz B askın ı”, A skeri T arih A raştırm aları D ergisi, S ayı: 17, (Ş ub at 2 0 1 1 ), s.96. (4 1 ) S erap S ert, B irinc i D ünya S avaşı’nda Y emen, O sm anlı D evleti’nin T em silc isi V ali M ahm ut N edim B ey’in Y emen’de k i F aaliyetleri, G azi A kadem ik B akış D ergisi, C ilt:9 , Sayı:1 8 , Y az 2 0 1 6 , s. 123. (4 2 ) B irinc i D ünya H arb i I dari F aaliyetler ve L o jistik, s.9. (4 3 ) B irinc i D ünya H arb i I dari F aaliyetler ve L o jistik, s.9. (4 4 ) H akan T ürkkan , A skeri M ec m ua’da B irinc i D ünya Savaşı T ürk C eph ele ri (1 .-1 4 5 . S ayılar), K ırıkkale Ü niversitesi, So syal B ilim ­ ler E nstitüsü, T arih A nab ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, K ırıkkale 2 0 0 7 , s. 4. M ena ha Kom utanlığ ı ( 119 . Ala y 2. T a­ Savaş ba şlam a da n ö nc e Se yyit Idrisi zaten O sm a nlı D e vle ti’ne karşı isyan ha reketle rine bur) girişm iş, anc ak her iki ta ra fta birbirin e ü s tü n ­ lü k sağ layam am ıştı. O sm a nlı D e vle ti anlaşm a 4 0 . piya de T üm eni ( 3 6 7 0 insan) K o ­ m utanı: M ira la y R ag ıp yoluna g itm ek istese de Idrisi buna ya na ş­ m am ış, Y em en’de sükûnet sağlanam am ıştır. B ö lg ede yapıla n dü z enle m ele r ve yenilikler M ü re tte p piya de alayı (iki piya de ta b u ­ ru) netic esinde m üc a dele eden askeri ku vve t 7. C e rb Kom utanlığ ı (iki piya de taburu, Ko lo rdu olm uştur. H em Idrisi hem de Ingi- Vazat M illi ta buru, b ir m akineli tü fe k bölüğ ü) liz lerin bö lg ede hakim iyet kurm a k ve T ürkle- H uc ur Kom utanlığ ı ( 117 . ve 12 0 . Ala y rin bölg e ile o la n bağ lantısını tam a m en ke se ­ 3. T aburları ve bir H uc ur M illi bölüğ ü) bilm ek iç in g iriştikleri h a re ke tle r ne tic esinde 7. Ko lo rdu, 7 Ka sım 19 14 yılında g enel se fe r­ be rlik ilan etm iştir. B u ta rih te n sonra da 7. L uhye Kom utanlığ ı ( 115 . Ala y 1. T a­ bur, B eni C a m i M illi bölüğ ü) Z eydiye Kom utanlığ ı ( 117 . Ala y 2. T a­ K o lo rd u ’ya herha ng i bir takviye ku vve t g önderilem em iş, bö lg ede m e vc ut ku vve tle r ile m üc a dele edilm iştir.45 M e vc u t şa rtla r altında Y em en’de ki T ürk kuvve tle rinin durum u şu şekilde belirm iştir:46 7 . Ko lo rd u Ko m uta nı: M irliva Ah m e t T evfik P aşa bur) Y em en geniş bir c oğ rafyaya sahip o l­ duğ u iç in ha rekâ t alanı o la ra k T iha m e ve T aiz olm a k üzere iki bölg e belirlenm işti. B u sayede lo jistik d e ste k anla m ında yaşa nan a k­ saklıkların en aza indirilm esi am aç lanm ıştı. 4 0 . T üm en T iham e ha rekâ t bö lg esinde Se y­ Kurm a y B a şkanı: Ka ym a ka m Ali F ıtrî B ağ lı birlikler: 2 6 . Süva ri Alayı 7 . Ko lo rdu T opç u Kom utanlığ ı ( 19 . sahra to pç u alayı) B ir ağır to pç u ta buru B ir astsubay num une taburu B ir istihkâm bölüğ ü B ir m uha bere bö lüğ ü ( telg ra f bölüğ ü) B ir ulaştırm a ta b uru (üç bö lüklü) yit I drisi’ye karşı, 3 9 . T üm en ise T aiz’i Ingiliz lerden g eri alm ak iç in g örevlendirilm işti. Ayrıc a savaş başladığ ında Asir bö lg esinde de g üvelik tedbirle ri alınm ıştı. An c a k O sm anlı D e vle ti’ne karşı isyan e de n ve Ing ilizler ile anla şa ra k kutsal to pra kla rı hiç e sayan M e kke Şe rifi Şe rif H üseyin’in de destekle m ele ri s o ­ nuc unda As ir’de ka rışıklıkla r ç ıkm ış, 2 7 E ylül 1 9 1 6 ’da T ürk O rd u su ’nun Ko nd ife üzerine ha reket etm esine ka da r bö lg edeki etkin güç sürekli el değ iştirm iştir. B u ta rih te Ko ndife ’nin T ürk ha kim iyetine g irm esi ile birlikte Ing ilizler ve Seyyit Idrisi herha ng i bir ba şa rı sağ layam am ıştır.47 B irlikleri: 3 9 . ve 4 0 . piya de tüm enle ri ra la y Ali Sa it 115 . alay (üç piya de taburu) 116 . alay (iki piya de taburu, T aiz M illi tabur) H a c e Kom utanlığ ı ( 12 0 . Ala y 2. T a­ bur) D iğ er ya nda n M endep B o ğ a zı’nın ö nem i Süveyş Ka n a lı’nın aç ılm ası ile birlikte (4 5 ) C o şkuno ğlu, Y emen V azat-L uhye M ın tıka K um andanlığı H arp C eridesin e G ö re I . D ünya S avaşı ve Y emen C ephesi, s. 5 7 -6 0 .R üştü P aşa, Ah O Y em en’dir (Y emen H atıratı), s. 13.- T ürkkan , A skeri M ec m ua’ da B irinc i D ünya Savaşı T ürk C ephele ri (1 .-1 4 5 . S ayılar), s. 83. (4 6 ) N eslih an B o lat, I . D ünya S avaşı’nda 7. K o lo rdu’nun (Y emen) S ıh ­ h i D urum u, S elç uk Ü niversitesi, So syal B ilim le r E nstitüsü, T arih A nab ilim D alı, A tatürk I lkele ri ve I nkılap T arihi B ilim D alı, Y ük­ sek L isans T ezi, K onya 2 0 0 9 , s. 29. (4 7 ) C o şkuno ğlu, Y emen V azat-L uhye M ın tıka K um andanlığı H arp C eridesin e G ö re I . D ünya Savaşı ve Y emen C ephesi, s. 62 -6 3. Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 3 9 . tüm en ( 2 7 3 6 insan) Ko m uta nı M i­ daha da artm ış ve Kızıldeniz yolu üzerinden la f kuvvetle rin e teslim olm uştur. N etic e o la ­ M ısır, Sina-F ilistin ile Avru p a ’da ki bazı c e p ­ ra k O sm anlı kuvvetleri g üneyde L a hiç ’i ele helerine H indista n üzerin den a sker sevkiya tı g eç irdiği gibi, Ad e n kapılarına da dayana rak yapan Ing iltere, Ad e n , L ahic , P erim Ada sı ve buranın kara ile olan bağ lantısını kesm işti. Şeyh Sa id kıyılarını ö nem li no kta la r ola ra k Kuzeyde ise Seyyit I drisi’nin isyan h a re ke tle ­ belirlem işti. 10 Ka sım 19 14 yılında M e n de p rini ba stıra rak g üneye inm esini eng ellem iştir. B oğ azı ve Şeyh Sa id B u rn u ’na b ir ç ıkarm a O sm anlı kuvvetleri askeri ve lojistik a nla m ­ g irişim inde bulu na n Ing ilizler bura la rda tutu- da m erkezden deste k alam am asına rağ m en na m a yara k g eri ç ekilm ek zorunda kalm ışlar, bö lg ede etkin bir güç haline gelm iş, anc ak bu durum u ha b er alan O sm a nlı ku vve tle ri de savaş so nunda im zalanan ateşkes netic esinde 19 Ka sım ’da M e n d e p ve Şeyh Sa id ’e g ele rek bölg eyi te rk etm ek zorunda kalm ıştır.50 B u bu bö lg ele re yerleşm işlerdir. D a ha sonra da ta rih ten sonra Y em en’de iç karışıklıklar d e ­ A d e n ’e hâkim o lunm a k iç in ha zırlıklar ba şla ­ va m etm iş anc ak O sm a nlı’nın bölg e ile ilgisi m ıştır. Ilk o la ra k alınac ak o la n no kta stratejik kesilm em iştir. Ö yle ki 19 2 2 yılında T ürkiye aç ıdan ö nem li o la n L a hiç ’ti. B u ha re kâ t iç in B üyük M illet M ec lisi’ne Y em en’de ki durum u aylarc a ha zırla nan T ürk O rd usu 3 0 H a zi­ anlatan ve ka n dökülm esini eng ellem ek iç in ra n 1 9 1 5 ’te ha reka ta başlam ış ve 4 T em m uz yapılan ç alışm aların anlatıldığı bir ra po r gön- 1 9 1 5 ’te de L ahiç ele g eç irilm iştir.48 derilm iştir.51 Y ine 19 2 2 yılında Y em en Valisi L a hiç ’in alınm asından sonra sa vun­ m a durum unda kala n T ürk O rdusu, Ad e n ’e ç ekilm ekte ola n düşm an kuvve tle rini takip edem em iş, anc ak bö lg ede önlem 16 alınm ası iç in bir ta kım asker g örevlendirilm iştir. Ileri ha reka ta ka tıla n bir piya de bö lüğ ü ö nlerin e ç ıkan 2 0 0 kişilik bir Ingiliz kuvvetini Ad e n ’e do ğ ru sürerek Şeyh O sm a n Ka sa ba sı’nı h a ­ kim iyet altına alm ışlardır. An c a k Ing ilizler Süveyş ve B asra K ö rfe z i’ndeki birlikle rinden aldıkları ih tiya t kuvve tle ri ile karşı bir ha rekâ t ba şla ta ra k, Şeyh O sm a n Ka sa ba sı’nı tekra r ele g eç irm işlerdir. B u ola yda n sonra G ü n ey Y em en’de planlı c ephe m uha rebele ri ya şa n­ m am ış, T ürk kuvve tle ri L a hiç ’te, Ing ilizler ise A d e n ’de m evc ut durum la rını ko rum a ya ç a lış­ m ışlardır. D a ha so nra da b u c ephede yaşana n M or, L uhye ve M ena zır sa vaşlarında başarılı ola n T ürkler, savaşın sonuna ka da r bö lg ede Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 va rlıkla rını sürdürm üşlerdir.49 M a hm ud N edim P aşa, H arbiye N eza reti’ne g önderdiğ i raporda, Im am Y ahya’nın T ürkiye B üyük M ille t M ec lisi’ne bağ lı olduğ unu, A l­ bay L a wrenc e’in Ara p Y arım adası’nda Ara p birliği kurulm ası teklifini kabul etm ediğ ini, Y em en’de ki şehirlerde O sm anlı sanc ağının dalg alandığ ını belirten bir ra po r g önderm iştir. Aynı şekilde O sm a nlı D e vle ti’nin b ö l­ g eden ç ekilm iş olm asına rağ m en, bö lg enin ile ri g elen liderle ri, yerel yö netic iler ve h a lk­ ta n bazı kesim le r O sm a nlı’ya bağ lı o ld u kla ­ rını bildiren m ektupla r g ö nderm işlerdir. Ö r­ neğ in So n O sm a nlı Y em en Valisi M a hm ud N edim P a şa ’ya, Şu ba t 19 2 3 ’te Abdüla ziz bin Abdu rra hm a n el- F aysal Ali Suud ta ra fında n T ürkiye’ye bağ lı olduğ unu, Ingiliz aleyhtarı o lduğ unu ve An ka ra H üküm e ti’nden üm itli o lduğ unu bildire n m e ktupla r g önderilm iştir.52 Y ine T em m uz 19 2 3 ’te T ürkiye B üyük M illet M ec lisi’ne Seyyit Ab d u lka d ir el- H ıdal B unda n sonraki süreç te O sm anlı D ev- ve Y em en’in ile ri g elenleri T ürkiye’ye bağ lı le ti’nin de iç inde yer aldığı itila f devle tleri old ukla rın ı bildire n m ektupla r g önderm işler- B irinc i D ünya Sa va ş’ında m ağ lup olan ta ra f olm uş, 3 0 E kim 19 18 ’de de O sm anlı D e vle ­ ti M o ndro s Ateşkes Antlaşm asını im zalam ak zorunda kalm ıştır. B u antlaşm anın 16. m a d ­ desine g öre de 7. Ko lo rd u ’nun teslim olm ası g erekm iş, 16 O c a k 19 19 ’da da 7. Ko lo rdu it i­ (4 8 ) Ç avuş, B irinc i D ünya S avaşında (1 9 1 4 -1 9 1 8 ) H ic az’da O sm anlı I daresi ve O rdusu, s. 64. (4 9 ) C o şkuno ğlu, Y emen V azat-L uhye M ın tıka K um andanlığı H arp C eridesin e G ö re I . D ünya Savaşı ve Y emen C ephesi, s. 64-6 5. (5 0 ) B o lat, I . D ünya S avaşı’nda 7. K o lo rdu’nun (Y emen) Sıhhi D uru­ mu, s. 32 -3 3. (5 1 ) B aşb akanlık C um huriyet Arşivi (B C A ), 0 3 0 _ 1 0 _ 0 _ 0 _ 2 6 0 _ 7 5 0 _ 2 1 . (5 2 ) B aşb akanlık C um huriyet A rşivi (B C A ), 0 3 0 _ 1 0 _ 0 _ 0 _ 7 5 1 _ 1 . (16 adet m ektup). dir.53 Ayrıc a Y em en ha lkının O sm a nlı D evle - m asına rağ m en tarihi süreç iç erisinde ülkede ti’nin deva m ı o la ra k g ö rdükle ri An ka ra H ü ­ ta m b ir birlik sağ lanam am ış, ülke de b e lirle ­ küm etini de stekle diklerine da ir m ektupla rı yic i o la n unsur etnik kö ken değ il m ezhepler da arşiv ka ydı ile m evc uttur.54 olm uştur. L o za n Antla şm a sı sonra sı 2 3 Ağ u s­ D ini o la ra k ç oğ unluğ u M üslü m a n ola n tos 19 2 3 tarihi itiba riyle So n O sm a nlı Valisi Y em en, m ezhep o la ra k old ukç a fa rklı g ru p­ M a hm ud N edim P a şa ’nın Y em en’de ki g ö re ­ la rda n oluşm aktadır. N üfusun büyük kısm ını vi son bulm uştur. B u ta rih te n sonra Anka ra Z eydi Şiile r ve Sünni Şa filer o lu şturm a kta ­ H üküm eti ta ra fında n m evc ut şa rtla r d o ğ rul­ dırlar. B unun dışında H a nbelî m ezhebi ve az tusunda Y em en’de im a m Y ahya önderliğ in de sayıda da olsa ira n lı M ec usilerinde ya şa dığ ın­ bağ ım sız bir d e vle t kurulm asının uyg un ve da n ba hsedilen Y em en’de H in dista n’da n g e ­ g erekli g ö rüldüğ ü belirtilm iştir.55 le n ve yerel inanç sistem i ile yaşayan H indula rın oluşturduğ u bir g rup ile b ir kısım Y ahudi B unda n sonraki süreç te de M a hm ud ve H ristiyan va rlığ ında n da söz edilm ektedir. N edim B ey ve m aiyetinde ki m em urlar ile B ö lg ede ç oğ unluğ u o lu ştura n dini g rupla r şu askerlerin geri dönm esi istenm iş, uzun süren şekildedir:58 g örüşm eler ve anlaşm alar netic esinde T ürkler Y em en’den anc ak 19 2 6 ’da ayrılabilm işlerdir.56 1- Z eyd iler: Şiiliğin bir ko lu olan ve bö lg enin Şii im a m la r ta ra fında n yönetilm esi g erektiğ inin sa vunan Z eydi Şiiliği, Ira n Şiili­ V. Y e m e n ’d e E tn ik, D in i ve So s ya l ğ ine g ö re farklıdır. O nla ra g ö re to plu m u yö ­ Y apı netm e hakkı yalnızc a peyg a m ber so yundan O rta d o ğ u ta rih bo yunc a b ir ka vşa k no kta sı olm ası, ka dim m edeniyetle rin ç ıkış g elen Seyit ve Şe rifle rin ha kkı olm alıdır. H z. H üseyin’in so yundan g elenlere Seyit, H z. no kta sı olm ası, fa rklı ve zeng in kü ltü rlere ev m ektedir. Ayrıc a bu iki soy Y em en’in ayrıc a ­ sahipliği yapm a sı gibi ne d en le rd e n dola yı e t­ lıklı toplum sa l g rubunu da oluşturm aktadır. nik ve dini ba kım da n old ukç a fa rklı g rupla ­ Z eydiler daha ç o k Sa n ’a ve Sa ’de ta ra fla rın ­ ra sahip o la n bir bölg edir. B ö lg ede Sam iler, da, Anes, Am ra n, H aşid, Şe refe yn, C ebel- i H in t- Avrupa ve T urani g rubu o lm a k üz e re üç Şa ha re, H ac c e, T aiz ve H a c ur c iva rında ya ­ ana e tnik g rup bulunm akta dır. Sa m iler O r­ yılm ışlardır. ta d o ğ u’nun en geniş etnik g rubunu o lu ştur­ m uşla r ve kendi iç le rin de Ara pla r ve ib ra n ile r o lm a k üzere iki ana kola ayrılm ışlardır. ira n ­ lılar, E rm eniler, Kü rtle r ve R um la r H int-Av- 17 H a sa n’ın so yundan g ele nlere de Şe rif d e n il­ 2- Şa fiiler: Şa fiilik Y em en’de o rta ya ç ı­ ka n ilk m ezheptir. H ic ri 4. Y üzyılın o rta la rın ­ da yayılm aya başlam ıştır. Y em en’de yaşayan Sünnilerin büyük bir bö lüm ünü Şa fiile r oluş- e tnik g rupta da ç oğ unluğ u ira n lıla r o lu ştur­ m uşlardır. T urani g rubu olu ştura n T ürkle rin ç oğ unluğ u ise T ürkiye ’de yaşam aktadırlar. B ö lg ede Ara p nüfusa sahip olm a yan ülkeler T ürkiye, I ra n ve İsra il’dir.57 O rta d o ğ u ’da stratejik o la ra k old ukç a önem li bir yere sahip ola n Y em en ise yuka rı­ da ki bilg ilerden de anlaşılac ağ ı üzere Ara p la ­ rın ç o ğ unluk o la ra k yaşadığ ı bir ülkedir. B ö l­ ge ha lkının kö keni Sam i ırka da yanm aktadır. E tnik o la ra k ka rm aşık bir yapıya sahip olm a- (5 3 ) B aşb akanlık C um huriyet A rşivi (B C A ), 0 3 0 _ 1 0 _ 0 _ 0 _ 2 6 0 _ 7 5 1 _ 4 .B CA, 43615/40. (5 4 ) B CA, 0 3 0 _ 1 0 _ 0 _ 0 _ 2 6 0 _ 7 5 0 _ 1 4 . (5 5 ) S erap Sert, S o n O sm anlı Y emen V alisi M ahm ut N edim B ey H a­ yatı ve F aaliyetleri (1 8 5 7 -1 9 4 0 ), M arm ara Ü niversitesi, T ürkiyat A raştırm aları E nstitüsü, T ürk T arihi A nab ilim D alı, Y akınçağ T ari­ h i B ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, İ stanb ul 2 0 0 9 , s. 67. (5 6 ) Sert, B irinc i D ünya S avaşı’nda Y emen, O sm anlı D evleti’nin T em­ silcisi Vali M ahm ut N edim B ey’in Y emen’de ki F aaliyetleri, s. 137. (5 7 ) A slıhan A rslantürk Ş im şek, O rtado ğu’da K imlik So runu ve K ıptiler, M arm ara Ü niversitesi, O rtado ğu A raştırm alar E nstitüsü, O r­ tado ğu So syo lo jisi ve A ntro po lo jisi A nab ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, İ stanb ul 2 0 1 0 , s. 22. (5 8 ) O sm anlı A rşiv B elgele rinde Y emen, s. 2 8.- B arlak, D ini ve Siyasi Y ö nden O sm anlı D evleti idaresin de Y emen, s. 4 9 -5 7 .- Y emen İç Savaşı: ik tid ar M üc adele si, B ö lgesel E tkile r ve T ürkiye İ le İ lişki­ ler, O rtado ğu S tratejik A raştırm alar M erkezi, R apo r N o :1 0 , (H az: V eysel Ayhan), O c ak 2 01 0 , s. 6 -7 .- Şim şek, O rtado ğu’da K imlik So runu ve K ıptiler, s. 2 5 .- Y eşilyurt, Y emen’de O sm an lı-İ ngiliz M üc adele si, s.3 2 . Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 rupa g rubu iç erisinde yer alm akla birlikte bu turm akta dır. Şa filer T iham e bölg esi, C ebel- i R i’m e, C e bel-i B eri, C e bel-i H ifaş, C ebel- i dirile bilec ek b ir yapıya sahip o la n Y em en’de M elh a n, Ibb ve T aiz’de yayg ındırlar. birinc i g rubu Seyyit, m eşâyih, fuka hâ , neg bâ, 3 - Ism aililer: 9. Y üzyılda Ka rm a tiler arac ılığı ile Y sm en’de yayılm aya başlayan Ism aililik, Y em en’de ö nem li bir yer tuta n m e z ­ heplerdendir. Şii I sm aililer ç oğ unlukla N ec ran, H em dâ n, T aybe, H araz, S a f’an ve Y ;rim ka zalarına yayılm ışlardır. ukkâ l ve kubeylî o lm a k üzere asil o la ra k d e ­ ğ erlendirilen kişiler, ikinc i g rubu ise C ezza r (kasap), m üzeyyîn ( berber) , ha m â m î ( ha ­ m am c ı) neşşa t (eğ lendiric i), devşâ n ( insa n­ la rın yüzüne yüksek sesle m ethiyesini sö yle­ yen) , m eddâ h (P eyg am ber ailesine m ethiye okuyan) , m ukheva (hanc ı), iyâl-i sûk ( ser­ 4 - V a hha b iler: Ibn T eym iyye’nin g ö rüş­ seri) , ve ra vîle r’in oluşturduğ u a lt düzey bir lerini benim seyen Vahhabiler, daha da ileri sınıf o la ra k nitelendirilen kişiler oluştururlar. g iderek ç oğ u dini g eleneğ e karşı ç ıkm ışlar, Y ine kö ylüle r ve tüc c a r ile esnafla rın o lu ştur­ zam anla da dini o lm a kta n ç o k siyasi bir n ite ­ duğ u şehirliler toplum sa l ya pıda ki ö nem li iki lik kazanm ışlardır. 19 8 0 ’le rd e n itib a ren b ö l­ g ruptur. B u g rupla r birbirleri ile evlenm em ek g ede Suudi Ara b ista n ’ın desteğ i ile yayılm aya ka da r ayrışm ış durum dadırlar. Ayrıc a eğitim başlayan b u m ezhep, A s ir’den N e c id’e do ğ ru fa a liyetlerin in yetersiz olduğ u ülke de buna yayılm ıştır. ra ğ m en c a m ilerde, m esc itle rde ve m e d re se ­ le rd e dini eğ itim verilm e kte dir.60 Y a h ud iler: Y sm en’e Y a hudilerin ye r­ 5- le şm eye ba şla dıkla rı ta rihin m ila di o la ra k 2. Y üzyılın 18 B ir ç eşit ka st sistem i o la ra k d e ğ e rle n ­ sonları olduğ u T üm b u kapalılık ve ayrışm alara ra ğ ­ düşünülm ektedir. m en Y em en ç o k g üç lü b ir m e deniyete sahip Y em en Y ahudileri dinle rinin g ereklerini ta m bir ülkedir. N uh T ufanından sonra yeryüzüne o la ra k yerine g etirm ekle m eşhurdurla r. Ge - yerleşen ilk ka vim o la n Ad Ka vm i bu b ö lg e ­ nellikle tic a ret ile uğ raşan Y ahudiler daha ç ok de yaşam ıştır. Seba M e like ’si B elkıs’ın ülkesi Sa n ’a da yaşam aktadırlar. Y em en Y a hudileri­ ola n Y ;m e n , E b re h e ’nin de yaşadığ ı ve ö nem li nin ö nem li bir kısm ı 2 0 0 4 sonrasında ya şa ­ tarihi ola yla ra ev sahipliği yapm ış b ir ülkedir. na n sıkıntıları a rdın da n ülke de n göç etm iştir. Ayrıc a m im ari o la ra kta dünya ta rih in de ç ok ö nem li bir yer tuta n Y em en’in H a dra m ut b ö l­ H ristiya nla r: Ü lke d e azınlık d u ru ­ g esinde dünya nın ilk g ö kdele nleri yapılm ıştır. m unda ola n H ristiyanla r yakla şık o la ra k 3 bin Gün üm üz e ulaşan yapıla rın ç oğ u 2 0 0 0 - 3 0 0 0 c iva rında b ir nüfusa sahiptirler. yılın üzerinde yapılardır. B u yönüyle de özel 6- Ü lke d eki bu ç eşitlilik etkilerini sosyal bir ko num a sahiptir.61 yapıda da g österm iştir. Y em en de etkili ola n m ezheple rin yanında yine g üc ünü dinden V I . Y e m e n ’d e Siya si, E k o n o m ik , alan Seyitler, Şe rifle r ve Ka dıla rın to plu m da So s yo - K ü ltü re l So ru n la r ve ki ko num la rı da old ukç a önem lidir. H a lk g e­ nel o la ra k tutuc u bir yapıya sahip ve değ işim e kapalıdır. E tkileşim iç in de b ir kültür pa yla şı­ Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 m ı g ö rm ek p e kte m üm kün değ ildir. Ü lke d e ­ G ü n ü m ü z e Y a nsım a la rı ( Iç Sa va ş , D ış M ü d a h a le le r, T erö r, A ç lık , Su s u z lu k , I şsizlik) ki en önem li toplum sa l yapıyı kuzeyde B akil B irinc i D ünya Sa va şı’nın a rdın da n 3 0 ve H a şhid ko nfedera syo nla rı, g üneyde ise E kim 19 18 ’de M o ndro s Ateşkes Antla şm a - sosyalistler ile Islam c ı g rupla r o lu şturm a k­ sı’nın im za lanm ası ile birlikte O sm a nlı D ev- tadır. T arihi süreç te olduğ u gibi g ünüm üzde de m ezhepler ve ka bilele r ülke de etkin bir ro l oyna m aktadırla r. Ö yle ki ha lk ke ndilerini bağ lı o ld ukla rı aşiret ve sülaleye g ö re de sınıf­ la ndırm akta dır. 59 (5 9 ) Y eşilyurt, Y emen’de O sm anlı-I ngiliz M üc adelesi, s. 3 2 -3 3 .- Y emen I ç Savaşı: I ktidar M üc adelesi, B ö lgesel E tkiler ve T ürkiye I le I lişkiler, s. 7. (6 0 ) B arlak, D ini ve Siyasi Y ö nden O sm anlı D evleti I daresin de Y emen, s. 5 9-6 1 . (6 1 ) T alha U ğurluel, Ö teki G ündem P ro gram ı, H ab erturk T V 17 N i­ san 201 5. le ti b irç o k bö lg ede olduğ u gibi Y em en’d e n de öng örülm üş, fa ka t düşünülenin aksine rejim ç ekilm ek zorunda kalm ış, a ka binde de Kuzey so runla rı nedeniyle bazı sınır ç atışm aları ya ­ Y em en im a m Y ahya ö nderliğ in de ba ğ ım sızlı­ şanm ıştır. ik i ta ra f arasında ki bu so runla r ğını ilan etm iştir. D a ha sonra 19 4 8 ’de ç ıka n 19 8 0 ’lerin sonuna ka da r de va m etm iştir. 64 ka rışıkla rda im a m Y ahya öldürülm üş, yerine de oğ lu Ah m e t b. Y ahya geç m iştir. O n da n so nrada 19 6 2 ’de Y em en iktida rı M uha m m ed e l- B e d r’in eline g eç m iştir. An c a k M uha m m ed e l-B e dr iktid a rda ç o k kalam am ış, 2 7 E ylül 19 8 6 ’da yö netim deki so runla r ve ç e ­ kişm ele r nedeniyle G ü n e y Y em en’de b ir iç savaş yaşanm ış ve netic e o la ra k binle rc e Y e­ m enli ha yatını kaybetm iştir.65 Y ılla rd ır süren 19 6 2 ’de o rd u Alb a y Abdulla h el- Sa lla l ö n ­ ing iliz işg a linden ve yaşa na n iç so runla rda n derliğ inde Sa n ’a ’da ki sarayı basm ıştır. D a rbe yete rinc e yıpra na n Y em enliler bunda n sonra ya pa ra k yö netim e el ko ya n o rdu, ha neda nlık Kuzey ve G ü n e y Y em en’in birleşm esi fikri­ ve im a m lık m aka m ının sona erdiğ ini ve Y e­ ne o lum lu yakla şm aya başlam ışlar, g üç lü bir m en Ara p C u m hu riye ti’nin kurulduğ unu ilan yö netim altında birleşm eyi istem işlerdir. B u e de rek, ülkedeki b ü tü n pa rtileri de o rta da n düşünc e iki de vle tinde ö nde g elen kişileri ve sosyal kurum la rı ta ra fında n desteklenm iş, ilk kaldırm ıştır.62 ö nc e Kuzey Y em en’de ki im a m lar, daha so n ­ Kuzey Ye- ra da C um huriyetç ile r ve Y em enli m illiyetç iler m e n ’de deng eler ta m a m en değ işm iş ülkede g elişm enin ardın da n birleşm ek iç in ç alışm alara başlam ışlardır. A n ­ büyük bir ç apta iç savaş başlam ıştır. M ısır ve c ak iki ta ra f a rasındaki id eo lo jile r o rta k bir So vyetle r B irliğ i ta ra fında n destekli c um huri­ no kta da birleşm eye eng el olm uş ve uzun bir yetç iler ile Suudi Ara bista n destekli kra l ya n ­ süre birleşm e sağlanam am ıştır. B una rağ m en lıla rı arasında pa tla k ve re n iç savaş ya klaşık 19 8 9 ’a g elindiğ inde So vyetle r B irliğ i’nin d a ­ o la ra k sekiz yıl sürm üştür.63 ğ ılm a sürec ine g irm esi ile birlikte Kuzey ve B u da rbeye pa ra lel o la ra k ing ilizlerin işgali altında bulu na n G ü n e y Y em en’de de b ir g rup Y em enli bö lg edeki ing iliz va rlığ ı­ na son ve rm e k am ac ıyla ha re ke te geç m iştir. ing ilizle r 18 3 9 yılında A d e n ’i işgal ede rek G ü n e y Y em en’de hakim iyet kurm aya b a ş ­ lam ışlardı. M a rksist b ir ideo lo ji ile ha re ke t e den Y em enlilerin o lu şturduğ u U lusa l Ku r­ tuluş C ephesi, 19 6 2 - 19 6 3 yılında m üc a de le ­ ye ba şla ya ra k kısa sürede A d e n ’e ka da r ola n bö lg ede hakim iyeti ele geç irm iştir. 2 9 Kasım 19 6 7 ’ye g elindiğ inde tüm Ingiliz kuvve tle ri bö lg eden g eri ç ekilm iş, 3 0 Ka sım 19 6 7 ’de de G ü n e y Y em en H a lk C um huriyeti ku rulm uş­ tur. B ö ylec e bö lg ede 12 8 yıldır deva m eden ing iliz eg em enliğ i sona erm iştir. ing iliz e g e ­ m enliğ ine son ve re n M a rksistler kısa bir süre sonra de vle tin adını Y em en D e m o kra tik H a lk C um huriyeti o la ra k değ iştirerek So vyetle r B irliğ i ve sosyalist ideo lo jiyi benim seyen diğ er d e vle tle r ile iyi ilişkiler iç erisine g irm işlerdir. 19 7 0 ’e g elindiğ inde bağ ım sızlığ ını kazana n Kuzey Y em en ve G ü n e y Y em en’in birleşec eğ i 19 G ü n e y Y em en’in birleşm esi te kra r g ündem e g elm iştir.66 Y apılan g ö rüşm eler ve sürdürülen ç a lış­ m a la r ne tic esinde 19 8 9 yılının iç inde Y em en Ara p C um huriyeti (Kuzey Y em en) lid eri Ali Ab du lla h Sa lih ile Y em en D e m o kra tik H a lk C um huriyeti ( Gün ey Y em en) lideri Ali Salim B eyd birleşm ek iç in tasla k anayasa ü z e rin ­ de uzlaşm aya va rm ışla r ve niha yet 2 2 M ayıs (6 2 ) S erpil A ç ıkalın , G am ze C o şkun, S edat L aç iner, Y emen D o syası, F akirlik ve T erö r K ıskac ında b ir Ü lke, U luslararası S tratejik A raş­ tırm alar K urumu (U SA K ) Y ayınları, A nkara, H aziran 2 0 1 0 , s. 6 7.F ahir Arm ao ğlu, 2 0. Y üzyıl Siyasi T arihi, A lkım Y ayınevi, İ stanbul 2 0 1 0 , s. 8 3 1 -8 3 3 .- E rdem K aya, Y emen’de B irleşm enin ik in c i S ı­ navı, B ilge A dam lar S tratejik A raştırm alar M erkezi, A ralık 2 00 9 , (http://www.bilgesam.o rg), (E rişim T arihi: 1 0 .0 8 .2 0 1 7 ).- K ro no ­ lo ji: Y em en’in D ö nüm N o ktaları, (http://www.aljazeera.com.tr/ kro no lo ji/kro no lo ji-yem enin-do n um -no ktalari), (E rişim T arihi: 1 1 .0 8 .2 0 1 7 ). (6 3 ) Arm ao ğlu, 2 0. Y üzyıl Siyasi T arihi, s. 8 3 1 -8 3 3 .- A ç ıkalın , C o şkun, L açiner, Y emen D o syası, F akirlik ve T erö r K ıskac ında b ir Ü lke, s. 67-6 8. (6 4 ) Arm ao ğlu, 20. Y üzyıl Siyasi T arihi, s. 8 3 9 .- Y emen iç Savaşı: ik ­ tidar M üc adelesi, B ö lgesel E tkiler ve T ürkiye ile ilişkiler, s. 8-9.K ro nolo ji: Y em en’in D ö nüm N o ktaları. (6 5 ) A ç ıkalın , C o şkun, L açiner, Y emen D o syası, F akirlik ve T erö r K ıs­ kac ın da b ir Ü lke, s. 72. (6 6 ) M ustaf a A ydıntepe, iz zettin A rto kç a, Y emen, S tratejik R apo r N o :5 5 , (www.tasam .o rg), (E rişim T arihi: 1 1 .0 8 .2 0 1 7 ), s. 7 .- Y e­ m en iç Savaşı: ik tid ar M üc adelesi, B ö lgesel E tkile r ve T ürkiye ile ilişkiler, s. 9. Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 Bu 19 9 0 ’da birleşik Y em en D e vle ti’nin ku ru ld u ­ ğ inde de Kuzey Y em en birlikle ri A d e n ’i ele ğu ilan edilm iştir. 19 9 3 yılında yapıla c ak ola n g eç irerek birliğ i te kra r sağ lam ıştır.68 ilk seç im lere ka da r ülkeyi yö ne tec e k geç ic i b ir hüküm et o luşturulm uş ve bö yle c e yeni kurula n de vle tin başka nı Ali Ab du lla h Salih, B aşkan Y ardım c ısı ise Ali Sa lim B eyd o lm uş­ tur. B irleşm eden iki ay sonra K ö rfe z Savaşı pa tla k verm iş ve Y em en A B D ’ye karşı I ra k’ın ya nında yer alm ıştır. B u savaş so nuc unda ö n ­ c eden tic ari a nlam da iyi ilişkiler iç in de o ld u ­ ğu AB D ile ilişkileri kopm a no kta sına g elen Y em en, Suudi Ara bista n ve K ö rfe z ülkele ri ile de ka rşı karşıya gelm iş ve b u ülke ler ya klaşık o la ra k 1 m ilyon Y em enli işç iyi sınır dışı etm iş­ lerdir. B u da Y em en ekonom isini derin den sarsan bir g elişm e olm uştur. B unda n so nra ­ ki süreç te b u ülke lerle ilişkileri düzeltm e g i­ rişim leri olm uşsa da bu g irişim ler anc a k 11 E ylül so nrasında o lum lu netic eler verm e ye ba şlam ıştır.67 Y em en’de 20 Sa lih iktid a rı daha o to rite r b ir yö netim tarzı benim sem iştir. G e n e l H a lk Ko ng resi 19 9 7 ve 2 0 0 3 yılla rında yapıla n seç im lerde o y o ra n la ­ rını a rttıra ra k yerini korum uş, 19 9 9 yılında yapıla n do ğ ruda n ba şka nlık seç im inde de Ab du lla h Sa lih oyla rın % 9 6 ’sını ala ra k d e v­ le t ba şka nı seç ilm iştir. 19 9 4 yılında yaşa na n iç savaşta n sonra 2 0 0 7 yılına ka da r sürekli iktid a r seç ilen Ab du lla h Sa lih ve hüküm eti, g üneydeki ha lk arasında dışla nm ışlık psiko ­ lojisinin ç ıkm asına n e d en olm uştur. Z a ten Y em en Sosya list P artisi de sürekli o la ra k ik ­ tida rın eşit paylaşılm ası g erektiğ ini dile g etir­ m iş, fa ka t seç im lerde herha ng i bir ba şa rı g ö s­ terem em iştir. Y ine G ü n e y Y em en’de ki petro l kaynakla rı ve A d e n ’in b ir tic a re t m erkezi olm asına ra ğ m en yaşa na n yoksulluk, bu dış­ ilk pa rla m ento seç im leri la nm ışlık düşünc esini a rttırıyordu. B u n e d e n ­ 19 9 3 yılında yapılm ıştır. Seç im le r sonuc un- le rd e n dola yı 2 0 0 7 yılında A d e n ’de başlayan da en yüksek oyu D e vle t B a şka nı Abdulla h g ö steriler 2 0 0 9 yılına g elindiğ inde de a rta rak Sa lih ’in pa rtisi o la n G e n e l H a lk Ko ng resi de va m etm iş, pro te sto da n ç o k bağ ım sızlık a lırken, m uha fa za kâ r Islah P artisi ikinc i en ta lebine dö nüşm üştür. B unun so nuc u ola rak- yüksek oyu, Y em en Sosya list P artisi de Islah ta yö ne tim sert b ir şekilde bu ayaklanm ala ­ P a rtisi’nden sonra üç ünc ü sırada yer alm ıştır. rı ba stırm a yoluna gittiği gibi yüzlerc e insa n So nuç la ra itira z eden Ali Sa lim B eyd ve Y e­ tutukla nm ış, ö le nler olm uş, ç eşitli m uha lif m en So sya list P artisi dikka te a lınm ayarak k o ­ g a zeteler ya sa klanm ıştır.69 alisyon G e n e l H a lk Kong resi ile Islah P artisi arasında kurulm uş, bu nu n üzerine de yerel ka bilelerin de iç ine ç ekildiğ i karşılıklı suç la ­ m alarla do lu bir ka os o rta m ı oluşm uştur. D e ­ va m eden süreç te Kuzey-Güney ç atışm ası o r­ taya ç ıkm ış, 19 9 4 Şu b a t’ında Ü rd ü n ’ün araya g irerek uzla şm a sağ lam a ç aba la rı da sonuç suz kalm ıştır. Y aşanan bu g erg inlikler sonuc unda bu tarih e ka da r birleştirilm em iş o la n Kuzey ve G ü n e y Y em en o rdula rı arasında M ayıs 19 9 4 ’te ç atışm a başlam ış ve Ali Sa lim B eyd, Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 Y aşanan bu iç savaş sonrası Abdu lla h 2 1 M a yıs’ta g üneydeki lid e rle r ile birlikte birleşm iş Y em en’de n a yrılarak g üneyde Y e­ m en D e m o kra tik C um huriyeti adı ile yeni bir d e vle t kurdukla rın ı ilan etm iştir. An c a k yeni kurula n bu d e vle t ulusla ra rası pla tfo rm da tanınm am ıştır. 19 9 4 T em m uz ayına g elindi­ Ayrıc a Y em en E l-Ka ide ve b u örg üte bağ lı diğ er ha re ke tle rin fa a liyet g österdiğ i en ö nem li ü lke lerd en birisidir. Y em en el-Kaidesi ilk o la ra k 19 9 8 yılında on altı Avrupa lı tu ris­ ti ka ç ıra ra k d ö rd ü n ü öldürm üştür. B unda n so nra da en önem li saldırısını E kim 2 0 0 0 ta ­ rihinde Am e rika n a skerlerine ka rşı yapm ıştır. Ad e n lim anında buluna n Am e rika n Savaş g e ­ m isine bir in tiha r saldırısı düzenlenm iş ve sa l­ dırı so nuc unda on yedi asker ölm üştür. E ylül (6 7 ) E krem M em iş, K aynayan K azan O rtado ğu, Ç izgi K itabevi Y ayın­ ları, K onya 2 0 0 6 , s. 5 0 .- K aya, Y hmen’de B irleşm enin İ kin c i S ın a­ vı.- A çıkalın, C o şkun, L aç iner, Y emen D o syası, F akirlik ve T erör K ıskac ında b ir Ü lke, s. 7 5 -7 7 .- Y lemen İ ç Savaşı: İ ktidar M üc ade­ lesi, B ö lgesel E tkiler ve T ürkiye İ le İ lişkiler, s. 9. (6 8 ) A ydıntepe, A rto kç a, Y emen, S tratejik R apo r N o :5 5 , s. 8.- K aya, Y em en’de B irleşm enin İ kin c i Sınavı. (6 9 ) Ü lke P ro fili: Ylemen, E kim 2 0 1 4 , (http://www.aljazeera.com.tr/ ulke-pro fili/ulke-pro fili-yem en ), (E rişim T arihi: 0 5 .0 8 .2 0 1 7 ).- Aydıntepe, A rto kç a, Ylemen, S tratejik R apo r N o :5 5 , s. 8. la rın yerini g üvensizlik o rta m ı alm ıştır. B öyle so nrada h e d e f ülke lerd en biri haline g elen bir o rta m da kalıc ı bir barış sağ lanam am ış, 11 Y em en’de yö netim Am erika ile kapsam lı bir Ağ ustos 2 0 0 9 ’da te kra r başlayan ç atışm alar iş birliğ i yapac ağ ını ila n etm iş, netic e ola ra kta 2 0 10 Şuba tına ka da r sürm üştür.72 ülke g enelinde te rö r ka yna klı intiha r sa ld ırı­ la rı artm ış, 2 0 0 0 ’li yıllarda süren saldırıla rda yüzle rc e insan hayatını kaybetm iştir.70 2 0 10 yılına g elindiğ inde O rta d o ğ u ’da deng ele r değ işm eye ba şlam ış, bölg e g e n e ­ lin de ha lk dem o kra si ve özg ürlük istekleri G ü n e y Yb- ile ayaklanm ıştır. T unus’ta işsizlik nedeni ile m e n ’in birleşm esinden sonra kurulm uş ola n pazarc ılık yapan üniversite m ezunu M uham - 19 9 0 yılında Kuzey ve Şii Z eydi H a k partisin den ayrılan B e d re ttin m ed B oua zizi isim li bir g enç , el arabasına el B in E m ireddin el-H uti adlı kişi, 19 9 1 yılında ko nulm a sına karşı ç ıktığı iç in polis ta ra fında n “el-Ş a b b a b el-M ü m in ” (M üm in Ge nç le r) adlı g öza ltına alınm ış ve işkenc eye m a ruz ka lm ış­ ö rg ütü kurm uştur. Sa a da bö lg esin de ö zerklik tır. B unun üzerine bu olayı pro te sto etm ek elde etm ek, Z eydi o kulla rın aç ılm ası, b ö lg e ­ iç in 17 Ara lık 2 0 10 ta rih inde ke ndini yakm ış, sel eşitsizliklerin g iderilm esi gibi ta le ple rle 18 Ara lık’ta da T unus halkı ayaklanm ıştır. T u­ h a re ke t eden ve AB D ile İ sra il’e ka rşı radikal nu s’ta başlayan bu isyan diğ er ülke lere de ya ­ sö ylem leri ola n H utiler, 19 9 3 yılında yapılan yılm ış, O rta d o ğ u ve Kuzey Afrika ’da g itg ide seç im lerde c iddi bir başarı elde edem eseler büyüm üştür. Ara p B a ha rı o la ra k a dla ndırıla n de H üseyin H uti ve arkadaşları m ec lise g ir­ bu süreç so nuc unda T unus, M ısır, L ibya ve m eyi başarm ış ve 19 9 3 - 19 9 7 yılları arasında Y em en’de yö netim m ec liste yer ala ra k Şii ha lka karşı uyg ula ndı­ bö lg e g enelinde ç ıkan rejim ka rşıtı g ö steriler­ ğını iddia ettikle ri ayrım c ılığ a karşı m üc a dele de binle rc e sivil ha yatını kaybetm iştir.73 Ara p etm işlerdir. H utilerin bu ha re ke tle ri yönetim i halklarının ayaklanm a ha re ke tle ri M uha m - raha tsız etm iş ve g ittikç e g erg inleşen ilişkiler m ed B o ua ziz i’nin ke ndini yakm ası ile başlasa so nuc unda H utiler ile g üvenlik g üç leri a ra ­ da uzm anla r uzun süredir bö lg e halklarının sında bir iç savaş başlam ıştır. “M üm in G e n ç ­ huzursuzluğ una , biriken g erilim ve rejim lerin le r” adı ile kurula n örg üt, H aziran 2 0 0 4 ’te g ittikç e a rta n ba skıla rına dikka t ç e km e kte ­ “E n sa rrulla h ” adı ile silahlı bir m ilis g üc üne dirler.74 dö nüşm üştür. 10 E ylül 2 0 0 4 yılında H üseyin H u ti’nin öldürülm esiyle de ola yla r a rta ra k de va m etm iştir.71 M ayıs 2 0 0 7 ’ye ka da r de va m eden ç a ­ tışm a la r Ka ta r E m iri Şeyh H a m ad B in K h a ­ lifa Al T ha ni’nin Y em en’e g iderek a ra bulu c u­ lu k etm esinin a rdın da n 16 H a ziran 2 0 0 7 ’de ateşkes ilan e dilerek son bulm uştur. An c a k M a rt 2 0 0 8 ’de ta ra fla r arasında ç atışm alar te kra r başlam ıştır. B u de fa ç atışm ala ra ka ­ b ile lerd e katılm ış, Y em en’in en büyük ve en g üç lü iki ka bile ko nfe d era syo n und a n biri ola n B akil aşiretler ko nfe dera syo nu H utileri, H aşhid ko nfe dera syo nuna bağ lı ka bilele r ise hüküm et g üç lerini desteklem iştir. Ç a tışm a la r C um hurba şka nı Ab du lla h Sa lih ’in 17 T emm uz ’da barışç ıl g irişim leri önem sediğ ini ifa de ettiğ i aç ıklam asıyla sonlanm ış, silahlı ç atışm a- değ işiklikleri yaşanm ış, 21 3 Şu ba t 2 0 1 1 ’de Y em en’e sıç rayan g ö s­ terile r 3 3 yıldır iktid a rda ola n Abdulla h Sa lih ve hüküm etini h e d e f alm ıştır. Ara lıklı o la ra k silahlı ç atışm aya ve ba şka nlık sarayının vu(7 0 ) E m re Y ıldırım , Y em en -O rtado ğu’nun T aşrasındaki Ç atışm a, İ H H İ nsani ve So syal A raştırm alar M erkezi, (www.ihh.org.tr/ uplo ads/ikhkitap/kitap/o rtado gu-c atism alari.pdf), (E rişim T arihi: 0 5 .0 8 .2 0 1 7 ), s.11. (7 1 ) U ygar K umbul, Y emen’de İ ç Savaş ve H uti İ syanı, A nkara K riz ve S iyaset A raştırm alar M erkezi, M art 20 1 7 , (https://ankasam.org/ yem ende-ic-savas-ve-huti-isyan i/), (E rişim T arihi: 0 5 .0 7 .2 0 1 7 ). (7 2 ) A ydıntepe, A rto kç a, Y emen, S tratejik R apo r N o :5 5 , s. 12-13. (7 3 ) A rap B aharı, O rtado ğu’da D em o krasi A rayışı ve T ürkiye M o de ­ li, E d. M urat A ktaş, N o b el Y ayınları, A nkara 2 0 1 2 , s. 1.- D uygu D ersan O rhan, O rtado ğu’nun K rizi: A rap B aharı ve D em o krasi­ nin G eleceği, A tılım Ü n iversitesi So syal B ilim ler D ergisi, C ilt:3 , S ayı:1 -2 , A nkara 2 0 1 3 , s. 18.- Ü n al B ayraktar, A rap B aharı S o n­ rası O rtado ğu’daki S tatüko K arşıtı Y apılanm aların T ürkiye’nin G üvenlik S tratejilerin e E tkileri, İ zm ir K atip Ç ele b i Ü niversitesi, So syal B ilim le r E nstitüsü, U luslararası İ lişkiler A nab ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, İ zm ir 2 0 1 5 , s. 3 2 .- F atm a So lmaz, O rtado ğu H alkların ın G ö züyle A rap B aharı, F ırat Ü niversitesi, So syal B ilim ­ ler E nstitüsü, So syo lo ji A nab ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, E lazığ, 2 0 1 3 , s. 24. (7 4 ) E sra T ağaç D em ircan, A kdeniz İ ç in B irlik P ro jesi ve O rtado ğu, A tılım Ü niversitesi, So syal B ilim le r E nstitüsü, U luslararası İ lişkiler B ö lüm ü, Y üksek L isans T ezi, A nkara 2 0 1 2 , s. 102. Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 2 0 0 1 tarih indeki N ew Y brk sa ldırıla rından rulm asına ka da r g iden p ro te sto ha reketleri 2 0 15 yılına g elindiğ inde Y em en b ü ­ netic esinde E kim ’de yönetim i bırakac ağ ını yük b ir siyasi kriz le karşı karşıya kalm ış, ü l­ aç ıklayan Ab du lla h Salih, 2 3 Ka sım ’da da kenin kuzeyin de ki Şii H uti ha reketi, E ylül resm en istifa etm iştir. An c a k Y em en An a ya ­ 2 0 1 4 ’ten itib a ren başlattığ ı ayaklanm a s o ­ sasına g öre, d e vle t ba şka nının istifa etse bile nuc unda neredeyse ülkenin tam am ını ele yeni d e vle t ba şka nı seç ilinc eye d e k g ö revine g eç irm iştir. B unun üzerin e C um hurba şka nı de va m etm esi g erektiğ i iç in, Abdulla h Sa lih M a nsur H a di de R iyad’a sığınm ak z o ru n ­ yeni d e vle t ba şka nı seç ilinc eye ka da r g ö re vi­ da kalm ıştır. Y aşanan bu g elişm e so nra sında ni yürütm üştür. O te ya nda n yine anayasaya Suudi Ara b ista n ’ın ö nc ülük ettiğ i Ara p k o a ­ g ö re d e vle t başkanlığ ına ada y o la c a k kişilerin lisyo n birlikle ri H utileri bo m ba rdım a n a ltı­ m ec lis ta ra fında n be lirlenm esi g e re km e kte ­ na alm ış, hava saldırıla rı ve yaşa na n şiddetli dir. D olayısıyla Ab du lla h Sa lih ’in pa rtisi m e c ­ ç atışm ala r ne tic esinde de onla rc a insa n h a ­ liste ç oğ unluğ a sahip olduğ u iç in yine onun yatını ka ybetm iştir. H utile r ise Ara p B aharı belirlediğ i aday ba şka n ayaklanm aları dö nem inde de vrile n Abdu lla h adayı olabilm iştir. N etic e o la ra k Ab id R abbu M a nsur H adi 2 1 Sa lih ’e bağ lı birliklerin ya rdım ıyla ülkenin Şu ba t 2 0 1 2 ’de Y em en’in yeni ba şka nı ola ra k doğ usuna do ğ ru ilerle ye re k, Sünni a şiretler seç ilm iştir.75 ve E l Ka ide ile ç atışm aya başlam ışlardır. H uti hüküm eti ulusla ra rası a nlam da ta nınm a m a k­ B u ta rihten sonra ta m anlam ıyla bir 22 la birlikte ö zellikle Suudi Ara bista n ve İ ra n huzura ka vuşam ayan Y em en’de H a di ve ik ­ arasında önem li bir so run haline gelm iştir. tida rı ayrılıkç ı g rupları bira ra ya g etirerek b ir­ İ ra n hava saldırıla rını soykırım o la ra k n ite ­ leştiric i bir po litika izlem eye ç alışm ışlardır. lendirm iş, Suudi Ara bista n ise İ ra n ’ı H usileri An c a k bunla ra rağ m en ülkedeki yerel g ruplar eğitip silahla ndırm akla suç lam ıştır.78 arasında fa rklı m ezheple r ve fa rklı id eo lo jik dü şünc e lerden ö türü ç a tışm ala r de va m e t­ m e kte ve bö lg e de sular durulm am aktadır. E konom ik, so syo-kültürel so runla r ve Ü lkedeki bu iç savaş bölg eyi yo ksul­ luğ a sürüklem ekte, aç lığın baş g österdiğ i ü l­ ke de ha sta lıkla rda salgın halini alm aktadır. Ara p dünyasının en yoksul ülkesi olan Ye- dikta tö r yö netim in bir so nuc u o la ra k pa tla k m e n ’e, Suudi Ara bista n lid erliğ in de ki ko a lis­ ve re n Ara p B aharı ülkeye dem okra siyi g eti­ yo nun lim an a m ba rg osu uyg ulam ası da gıda rem em iş, aksine bö lg edeki istikra rsızlık ve iç sıkıntısını arttırm ıştır. B irleşm iş M illetle r Ye- sa vaşla r a rta ra k de va m etm iştir.76 m e n ’de savaş nedeniyle yaşa nan g ıda krizinin B unda n sonraki süreç te de bö lg e g enel o la ra k stratejik ko num u, sahip olduğ u ka y­ nakları, so syo-kültürel yapısı gibi n e d e n le r­ de n dolayı hem iç hem de dış ka yna klı birç o k m üc a dele ye sahne olm uştur. O sm a nlı D evle - 2 0 17 yılından itib a ren ülke g enelinde büyük bir kıtlığ a dö nüşebilec eğ i uyarısında b u lu n ­ m uştur. Y aklaşık yarım m ilyon ç oc uğ un c iddi d e re c e d e yetersiz besle nm e ile karşı karşıya kaldığ ı ülkede, 14 m ilyonda n fazla kişi gıda yetersizliğ i yaşa m aktadır.79 ti’nin eg em enliğ inden sonra g ünüm üze ka da r birç o k ülke O rta d o ğ u ’da istikra rı sağlayan güç olm ayı istem iş, fa ka t başaram am ıştır. Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 B ö lg ede ekonom ik, kültürel, sosyal sorunlar, dini ve m ezhepse l ç atışm alar, kabilec ilik a n ­ layışı, aç lık ve susuzluğ un g etirdiğ i huzursuz o rta m ve bö lg ede ki dem o kra siden ve insa n ha kla rın da n yo ksun siyasi o to rite le r gibi b ir­ ç o k n e d en de n dolayı yeni yeni so runla r ç ık­ m aya de va m etm iştir.77 G ıd a yetersizliğ inin yanı sıra su ihtiyac ı da buluna n Y em en, a rta n nüfusu ve yöneti(7 5 ) B ayraktar, A rap B aharı S o nrası O rtado ğu’daki S tatüko K arşıtı Y apılanm aların T ürkiye’nin G üvenlik S tratejilerin e E tkileri, s. 5 2 .A ydıntepe, A rto kç a, Y emen, S tratejik R apo r N o :5 5 , s.1 6 .-A rap B aharı, O rtado ğu’da D em o krasi A rayışı ve T ürkiye M o deli, s. 1. (7 6 ) So lmaz, O rtado ğu H alkların ın G ö züyle A rap B aharı, s. 5 5. (7 7 ) D em ircan , A kdeniz İ çin B irlik P ro jesi ve O rtado ğu, s. 27 -2 8. (7 8 ) 6 S o ruda Y emen K rizi, (http://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/02/150 226 _ yemen_ analiz), (E rişim T arihi: 0 2 .0 9 .2 0 1 7 ). (7 9 ) B M : Y em en’deki gıda krizi 2 0 1 7 ’de kıtlığa dö nüşeb ilir, (http:// www.bbc .co m /turkce/haberler-dunya-387 784 38 ). (E rişim T arihi: 0 2 .0 9 .2 0 1 7 ). m indeki za fiyetlerle he r zam an su sıkıntısı ç e ­ T ayyip E rdo ğ a n’ın 2 0 0 5 ’te ki Y em en ziyareti ke n bir ülke olm uştur. Y etersiz beslenm e ve ilişkileri tekra r c anla ndırm ıştır.83 tem iz su eksikliği nedeniyle he r yıl binle rc e insa n ha yatını ka ybetm ektedir. B a şkenti Sa n ’a ’da T ürk M a halle si o la ­ ra k bilinen b ir ye re sahip ola n Y em en’de, a ta ­ la rı An a d o lu ’da n g elen anc a k T ürkiye ’yi ve V I I . Y e m e n - T ü rk iye İ liş kile ri Y aklaşık o la ra k d ö rt asır O sm a nlı D evle ti’nin eg em enliğ inde kala n Y em en, B irinc i D ünya Sa va şı’nın a rdın da n T ürk ha kim iye­ tind en ç ıkm ış, bö lg enin kuzeyi bağ ım sızlığ ını ilan ede rke n g üneyi ise İng ilizlerin g üdüm ün­ de kalm ıştır. 19 2 3 yılında T ürkiye ’de C u m h u ­ riyet ilan edilm iş, g üç lü ve bağ ım sız bir d e v­ T ürkç eyi bilm eyen pe k ç o k kişi vardır. B u in ­ sanlar O sm a nlı dö nem inde buraya tayin o la ­ ra k g elm iş ola n g ö revlilerin torunla rıdır. T ürk kim liğ inin fa rkında olm a yan anc a k sayılarının 10 0 bin c ivarında olduğ u be lirtilen T ürk K ö ­ kenli Y em enliler, g ünüm üzde de bu bö lg e de yaşa m a kta dırla r.84 T ürkiye-Y em en a rasındaki ilişkilerin le tin tem elleri atılm ıştır. B u sırada Y em en’de g elişm esi iç in 19 9 1 yılında “T ic aret, E konom i İm a m Y ahya ta ra fında n yö netilm ektedir.80 ve T eknik İş birliğ i Antla şm a sı” im za la nm ış­ tır. B unda n sonraki süreç te de de va m eden L o za n sonra sı barışç ıl bir po litika iz ­ ilişkiler ö zellikle 2 0 0 5 - 2 0 12 yılla rı arasında le yen T ürkiye, bö lg ede O c a k 19 2 6 yılında hız ka zanm ış ve ta ra fla r arasında eko nom i, kurula n H ic az krallığ ını resm en tanıyan ilk eğ itim , din, turizm , kü ltü r ve sağlık a la nla rın ­ d e vle t olm uştur. B u g elişm e ile birlikte A ta ­ da iş birlikle ri yapılm ıştır.85 tü rk 2 5 M a yıs 19 2 6 ’da Sü leym a n Şevki B eyi H ic az, C id d e ve Y em en’e siyasi tem silc isi sı­ fa tıyla g ö revle ndirm iştir.81 18 H a ziran 2 0 0 9 ’da Y em en iç sa vaşı­ na da ir T ürkiye D ışişleri B a kanlığ ı ta ra fında n yapıla n aç ıklam ada Y em en’in to p ra k b ü tü n ­ 19 2 7 yılına g elindiğ inde Ata tü rk ile lüğ ünün de steklendiğ i aç ıkç a belirtilm iştir. yazışm alar başlam ış ve iki ülke arasındaki Y apılan aç ıkla m ada “ T ürk iye, Y em en in istik ­ ilişkiler do stluk ç erç evesinde yürütülm eye ra rım , u lu sa l b i r li ği n i v e top ra k b ü tü n lü ğü n ü ç alışılm ıştır. 19 3 7 yılında Y em en velia hdı T ür­ d estek lem ek ted ir. ” İ fadesi kullanılm ıştır. Y ine kiye ’ye g elm ek istem iştir. An c a k bu ziyaretin D ünya G ıd a P rog ram ı ta ra fında n yapıla n ya r­ g erç ekleşip g erç ekleşm ediğ ine da ir herha ng i dım ç ağrısına 10 0 bin AB D do la rı tuta rında b ir ka yıt yo ktur.82 23 bir na kdi ya rdım yapan T ürkiye, Y em en’de ki 19 8 0 ’le rin sonla rına ka da r sıra dan bir kayıtsız ka lm am ıştır.86 Ayrıc a 19 9 1’de n g ü nü­ seyirde ilerleyen ve herhang i b ir g elişm e g ö ­ m üze değ in Y em en ile T ürkiye arasında e ko ­ rülm eyen Y em en-T ürkiye ilişkileri, 2 0 Ara lık nom i, sağlık, tic aret, ulaşım , turizm , enerji ve 19 8 6 ta rih in de B aşbakan T urgut Ö z a l’ın Y e­ m e n ’e g itm esinin ardın da n fa rklı b ir bo yut kazanm ıştır. 19 8 8 ’de Sa n ’a ’da ilk T ürk B ü yü­ kelç iliğ i aç ılm ıştır. Kuzey ve G ü n e y Y em en’in 19 9 0 ’da birleşm esinin a rdın da n da iki ülke ilişkilerin de durg unluk yaşanm ıştır. T em m uz 2 0 0 5 ’te D ışişleri B akanı Abdulla h G ü l’ün İslam Ko nfera nsı Ö rg ütünün to pla ntısı iç in düzenlediğ i Y em en ziyareti, ziyaret sonrası Y em en B a şbakanı Abdulg a dir B a ja m m a l’ın T ürkiye ’ye g elm esi ve yine B aşba ka n R ec ep (8 0 ) T uğba D o ğan, S adab at P aktı I şığın da A tatürk’ün O rta D o ğu P o ­ litikasın ın D eğerlendirilm esi, E rciyes Ü niversitesi, So syal B ilim ler E nstitüsü, T arih A nab ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, K ayseri 2 00 6 , s. 71. (8 1 ) Ö kkaş A rı, T ürkiye’nin O rtado ğu P ro jesinin D o ğuşu (1 9 4 5 ­ 1 956 ), D um lupınar Ü niversitesi, So syal B ilim le r E nstitüsü, S o s­ yo lo ji A nab ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, K ütahya 2 0 1 0 , s. 47. (8 2 ) M erve B ayraktar, A tatürk D ö n em i T ürkiye’nin O rtado ğu P o liti­ kası ve S adab at P aktı, B eykent Ü niversitesi, So syal B ilim ler E ns­ titüsü, U luslararası İ lişkiler A nab ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, İ stanb ul 2 0 1 2 , s. 81. (8 3 ) Y emen İ ç Savaşı: ik tid ar M üc adele si, B ö lgesel E tkile r ve T ürkiye İ le İ lişkiler, s.20. (8 4 ) A ç ıkalın , C o şkun, L açiner, Y emen D o syası, F akirlik ve T erö r K ıs­ kac ın da b ir Ü lke, s. 125. (8 5 ) A l- H aıdarı, T ürk H alk E deb iyatın da Y emen, s. 30. (8 6 ) Y emen İ ç Savaşı: İ ktidar M üc adele si, B ö lgesel E tkile r ve T ürkiye İ le İ lişkiler, s. 20. Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 iç savaş ve yaşa na n insa n hakları ihla llerin e ta rım gibi birç o k alanda iş birliğ i anlaşm aları N e yazık ki bir zam anlar re fa hı ve m e ­ yapılm aya deva m etm iş, kültürel, bilim sel, deniyeti g etiren c oğ rafi ko num unun verdiğ i spor a lanlarında yapıla n değ işim prog ra m la rı e ko no m ik avantajlar, fa rklı fa rklı dilleri k o ­ ile de iki ülke arasındaki bağ g üç lendirilm eye nuşa n sosyal yapıla rı ve bu yapıla rın kültürel ç alışılm ıştır.87 zeng inlikleri, Y em en’in aleyhine dönüşm üş, 2 0 10 yılına ka da r T ürkiye O rta d o ­ ğ u’da ki tüm ülke ler ile olduğ u gibi Y em en ile de sorunsuz ve do sta ne ilişkiler kurm a k istem iş, O rta d o ğ u po litikasını barışç ıl ve b ö l­ g enin to pra k bütünlü ğ ünden yana olduğ unu b e lirte re k sürdürm üştür. An c a k Ara p B a harı ile birlikte değ işen deng ele r T ürkiye’nin de bö lg eye yö nelik siyasetine yansım ış, T ürkiye bö lg e de düzeni sağlayıc ı b ir güç olm a yoluna gitm iş, bö lg e halkı ve yaşa na n g elişm eler ile ya kın da n ilg ilenm eye başlam ıştır. B u tarih ten sonra da T ürkiye O rta d o ğ u ’da dem okra sinin teşvik edilm esi po litikası ile h a re ke t etm iş, tır. T arihi süreç iç erisinde M a in Krallığ ı, Sebe Kra llığ ı, H im yeri D evle ti, H abeşliler, Ka ta banlar, H a dra m ut Kra llıkla rı, ira n lı Sasa ni D evle ti, E m eviler, Abba sile r ve O sm a nlıla ­ rın hâ kim iyetinde kala n ülke, c oğ rafi yapısı, a şiretleri ve m ezhep yapısı sebebiyle hiç bir zam an ta m m anasıyla ko n tro l altında tutula m am ıştır. Ayrıc a Kuran-ı Ke rim ’de hela k o l­ duğ u bildirilen Ad Kavm i, Se b e Ka vm i ve fil va ka sın da g eç en E b re h e ’nin de b u to pra kla r üzerinde yaşadığ ı bildirilm ektedir. G ün üm üz Y em en’inin m evc ut so ru nla ­ dem o kra sinin eksikliğ ine dikka t ç ekm iş ve rının se bepleri araştırıldığ ında ise şu so nuç la r netic e o la ra k yapıla n seç im ler sonrası oluşa n ile ka rşıla şılm aktadır: sonuç la ra saygı duyulm ası g erektiğ ini belirt24 bö lg ede aşiret ve m ezhep kavg a ları ba şla m ış­ m iştir. B ö lg ede in sa n ha kları, de m okra si, eşitlik ve ada letin tesis edilm esi g erektiğ ini sa vunan T ürkiye, aynı zam anda bir N AT O ülkesi o la ra k bulunduğ u ko num a g ö re de h a ­ re ke t etm iştir.88 1- B ir z a m a nla r g üney ve kuzey diye uzun b ir süre ayrı ka lm a nın h e r iki ta ra fta oluşturduğ u şartlar, 2- Ge niş ve eng ebeli alana yerleşm iş silahlı a şiretlerin m erkezi h ü kü m e tle r ta ra fın ­ da n ko n tro l edilem em esi, So n u ç Y em en’in tarihi M .Ö . 3. bin yılın o rta ­ la rına ka da r uza nm aktadır. Akd e n iz ve H int O kya n usu’nu birleştiren, Kızıldeniz’in H int O kya n usu’na ç ıkış kapısı o la n B â b u ’l-M endeb B oğ azı ile Ad e n K ö rfe z i’ni sınırları iç inde ba rındırm a sı bö lg eye son d e re c e stratejik b ir Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 ko num kazandırm ıştır. M edeniyetin in b a ş ­ 3- B irleşm e ç a ba la rının yö netim e seç i­ le nle rin ha talı da vra nışları sebebiyle başarısız olm ası, 4- Aşire t ve m ezhep ayrılıkları yü z ün­ de n yaşa na n iç savaşlar, 5- iç savaşlar ve kö tü yö netim nedeni ile yaşa na n aç lık, susuzluk ve hastalıklar. lang ıc ı M .Ö . 2. Y üzyıla da ya ndırıla n ülkenin Y em en’de ki so runla r sa dec e bu b o yu t­ sosyal yapısı Ara p, Süryani, Y ahudi, Ara m i, larıyla kalm am ış, bö lg enin g üç lü d e vle tle rin ­ F enike ve H abeş dilleri konuşan ( Sam i ırkı) de n Suudi Ara b ista n ’ın Sünni kesim in ya nın­ to plum la rda n oluşm aktadır. B u nesile N uh da, İ ra n ’ın da Şii kesim in ya nında yer alm ası Ale yhissela m ’ın oğ lu Sa m ’da n g eldikleri iç in ile daha da büyüm üştür. “Sa m i N esli” denilm iştir. Y em enlilerin soyları da Sa m i nesli iç erisinde N uh Ale yhissela m ’ın to ru n u E b e r’in oğ lu Ka h ta n ’ da ya ndırılm a k­ tadır. (8 7 ) A ç ıkalın , C o şkun, L açiner, Y emen D o syası, F akirlik ve T erö r K ıs­ kac ın da b ir Ü lke, s. 126-127. (8 8 ) H ikm et M en güaslan, T ürk D ış P o litikasında R o l ve Ç atışm a: AK P D ö n em i O rtado ğu P o litikası Ü zerin e B ir İ n c elem e, A dnan M en ­ deres Ü niversitesi, So syal B ilim le r E nstitüsü, U luslararası İ lişkiler A nab ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, A ydın 2 0 1 6 , s. 110-117. B arlak, Y asemin, (2 0 1 3 ). D ini ve S iyasi Y ö nden G ü n üm üz d e ka rışıklıkla rın de va m e t­ tiği Y em en’in düzelm esi, hiç kuşkusuz hiç bir O sm anlı D evleti İ daresin de Y ;m en (1 8 7 2 -1 9 0 9 ), O ndo kuz M ayıs Ü niversitesi, S o syal B ilim ler E nstitüsü, ayrım g ö zetm eden halkın birlik ve b e ra b e rli­ İ slam T arihi ve S an atları A nab ilim D alı, D o kto ra T ezi, ğ inin sağlam ası ve de m o kra tik bir yapıya ka ­ Sam sun. vuşturulm a sıyla m üm kün olabilir. Kaynakça A rşiv B elgeleri B ayraktar, M erve, (2 0 1 2 ). A tatürk D ö nem i T ürkiye’nin O rtado ğu P o litikası ve S adab at P aktı, B eyken t Ü niversitesi, S o syal B ilim ler E nstitüsü, U luslara­ rası İ lişkiler A nab ilim D alı, Y üksek L isan s T ezi, İ stan ­ bul. B a şb a k a nlık C um h uriyet A rşivi (B C A ) B ayraktar, Ü nal, (2 0 1 5 ). A rap B ah arı So nrası B CA , 0 3 0 _ 1 0 _ 0 _ 0 _ 2 6 0 _ 7 5 1 _ 4 . O rtado ğu’daki S tatüko B CA , 43615/40. kiye ’nin G üvenlik S tratejilerin e E tkileri, İ zm ir K âtip B CA , 0 3 0 _ 1 0 _ 0 _ 0 _ 2 6 0 _ 7 5 1 _ 1 . (1 6 adet ek) Ç eleb i Ü niversitesi, S o syal B ilim ler E nstitüsü, U lusla­ rarası İ lişkiler A nab ilim D alı, Y üksek L isan s T ezi, İ zmir. B CA , 0 3 0 _ 1 0 _ 0 _ 0 _ 2 6 0 _ 7 5 0 _ 1 4 . B CA , 0 3 0 _ 1 0 _ 0 _ 0 _ 2 6 0 _ 7 5 0 _ 2 1 . Y ayınlanmış A rşiv B elgeleri O sm anlı Arşiv B elgelerin de Yfemen, B aşb akan ­ lık D evlet Arşivleri G enel M üdürlüğü, O sm anlı Arşivi D aire B aşkanlığı, İ stan b ul 2 0 0 8 . K arşıtı Y apılanm aların T ür­ B irin c i D ün ya H arb i İ dari F aaliyetler ve L o ­ jistik, (1 9 8 5 ). T ürk S ilah lı K uvvetleri T arihi, O sm anlı D evri, X . C ilt, A nkara: G nkur. B asım evi. B o lat, N eslihan , (2 0 0 9 ). I . D ün ya S avaşı’n da 7. K o lo rdu’nun (Y ;m en ) S ıh hi D urum u, S elç uk Ü niver­ sitesi, S o syal B ilim ler E nstitüsü, T arih A nab ilim D alı, A tatürk İ lkeleri ve İ nkılap T arihi B ilim D alı, Y üksek L isan s T ezi, K onya. T alha U ğurluel, Ö teki G ündem P ro gram ı, H ab erturk TV, 17 N isan 2 0 1 5 . K aynak E serler A çıkalın, S erpil, C o şkun, G am ze, L açiner, S e­ C o şkuno ğlu, zat-L uhye A raştırm alar K urumu (U SAK ) Y ayınları. A l-H aıdarı, K hulo d, (2 0 1 6 ). T ürk H alk E de­ D alı, Y üksek L isan s T ezi, Sam sun. A rm ao ğlu, F ahir, (2 0 1 0 ). 2 0 . Y üzyıl S iyasi T ari­ Arı, Ö kkaş, (2 0 1 0 ). T ürkiye’nin O rtado ğu P ro ­ si, S o syal B ilim ler E nstitüsü, So syo lo ji A nab ilim D alı, ve T ürkiye M o deli, (E d. M urat A ktaş), (2 0 1 2 ). A nkara: N o b el Y ayınları. A rslantürk Ş im şek, A slıhan, (2 0 1 0 ). O rtado ­ ğu’da K imlik S o runu ve K ıptiler, M arm ara Ü niversitesi, O rtado ğu A raştırm aları E nstitüsü, O rtado ğu So syo lo ji­ si ve A ntro po lo jisi A nab ilim D alı, Y üksek L isan s T ezi, İ stanb ul. A ydıntepe, M ustaf a A rto kça, İ zzettin, Y ;m en, S tratejik R apo r N o :5 5 , (www.tasam .o rg), (E rişim T ari­ h i: 1 1 .0 8 .2 0 1 7 ) 25 D alı, Y üksek L isans T ezi, Ç ankırı. Ç avuş, R em zi, (2 0 1 1 ). B irin c i D ün ya S avaşın ­ da (1 9 1 4 -1 9 1 8 ) H ic az’da O sm anlı İ daresi ve O rdusu, K ırıkkale Ü niversitesi, S o syal B ilim ler E nstitüsü, T arih A nab ilim D alı, Y üksek L isan s T ezi, K ırıkkale. D emir, Sertif, K eskin, Alev, I lhan , F atm a, (Ş u­ b at 2 0 1 1 ). “O sm a nlı D evleti n in B irin ci D ünya S a va şına G irişi'. K a ra d eniz B a sk ını”, A skeri T arih A raştırm aları D ergisi, Sayı: 17. D em irc an , E sra T uğaç, (2 0 1 2 ). A kdeniz İ çin B irlik P ro jesi ve O rtado ğu, Atılım Ü niversitesi, So syal B ilim ler E nstitüsü, U luslararası İ lişkiler B ö lüm ü, Y ük­ sek L isan s T ezi, A nkara. Y üksek L isan s T ezi, K ütahya. A rap B aharı, O rtado ğu’da D em o krasi Arayışı Va- S .1 8 1 , 28 N isan 13 31 -8 E ylül 1 3 31 ), Ç an kırı K aratekin h i, İ stanb ul: A lkım Y ayınevi, İ stanb ul. jesin in D o ğuşu (1 9 4 5 -1 9 5 6 ), D um lupın ar Ü niversite­ Y emen Ü niversitesi, S o syal B ilim ler E nstitüsü, T arih Anab ilim b iyatın da Y emen, O ndo kuz M ayıs Ü niversitesi, So syal B ilim ler E nstitüsü, T ürk D ili ve E deb iyatı A nab ilim (2 0 1 5 ). G ö re I . D ün ya S avaşı ve Y emen C eph esi, (I . D efter, dat, (H aziran 2 0 1 0 ). Yfemen D o syası- F akirlik ve T erör K ıskac ında B ir Ü lke, A nkara: U luslararası S tratejik C ihangir, M ın tıka K um an dan lığı H arp C eridesin e D ersan O rhan, D uygu, (2 0 1 3 ). “O rta d oğu ’nun K riz i: A ra p B a h a rı v e D em ok ra sinin G ele ceği ”, Atılım Ü niversitesi S o syal B ilim ler D ergisi, C ilt:3 , S ayı:1 -2 , A nkara. D o ğan, T uğba, (2 0 0 6 ). S adab at P aktı I şığın da A tatürk’ün O rtado ğu P o litikasının D eğerlendirilm esi, E rciyes Ü niversitesi, S o syal B ilim ler E nstitüsü, T arih A nab ilim D alı, Y üksek L isan s T ezi, K ayseri. E raslan, C ezm i, (2 0 0 2 ). “B irin ci D ünya S a va şı v e T ürk iye”, T ürkler, A nkara: Y eni T ürkiye Y ayınları. H atipo ğlu, T urgut, (2 0 0 4 ). Y sm en’in O sm an­ lI’dan Ayrılışı (K o puşu), G azi Ü niversitesi, S o syal B i- Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 G üncel lim ler E nstitüsü, Y akınçağ T arihi B ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, A nkara. K ara, Ayşe, (2 0 1 1 ). X V I I. Ve X V I II . Y üzyıllar­ da O sm anlı Y ö netim in de Y ;m en ve K asim iler D ö nem i, İ stan b ul Ü niversitesi, So syal B ilim ler E nstitüsü, T arih A nab ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, İ stanb ul. B ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, İ stanb ul. Sert, S erap, (Yaz 2 0 1 6 ). “B ir in ci D ünya S ava- K arab ulut, V eysi, (2 0 0 6 ). M eşih at M üsteşarı H üseyin K âm il E fen di’nin Y ;m en H atıraları (1 9 1 2 ­ 19 1 3 ), İ stan b ul Ü niversitesi, So syal B ilim ler E nstitüsü, T arih A nab ilim D alı, Y üksek L isan s T ezi, İ stanb ul. K aya, E rdem , (A ralık 2 0 0 9 ). Y sm en’de B irleş­ m enin İ kin c i Sınavı, B ilge A dam lar S tratejik A raştırm a­ lar M erkezi, (http://www.bilgesam.o rg), (E rişim T arihi: 1 0 .0 8 .2 0 1 7 ). B irin c i D ün ya S avaşı T ürk C eph eleri (1 .-1 4 5 . Sayılar), K umbul, U ygar, (M art 2 0 1 7 ). Y sm en’de İ ç S avaş ve H uti İ syanı, A nkara K riz ve S iyaset A raştır­ m alar M erkezi, (https://ankasam.o rg/yemende-ic-savas-ve-huti-isyani/), (E rişim T arihi: 0 5 .0 7 .2 0 1 7 ). M ah m ud N edim B ey, A rab istan ’da B ir Ö mür, So n Y emen V alisinin H atıraları veya O sm an lı İ m para­ to rluğu A rab istan ’da N asıl Y ıkıldı? (2 0 0 1 ). (D erleyen: A li B irin c i), İ stanb ul: İ sis Y ayınları. M em iş, E krem , (2 0 0 6 ). K aynayan K azan O rta­ do ğu, K o nya: Ç izgi K itab evi Y ayınları. M en güaslan , H ikm et, (2 0 1 6 ). T ürk D ış P o liti­ kasın da R o l ve Ç atışm a: AK P D ö nem i O rtado ğu P o li­ tik ası Ü zerin e B ir İ nc elem e, A dnan M en deres Ü niver­ sitesi, S o syal B ilim ler E nstitüsü, U luslararası İ lişkiler A nab ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, Aydın. R üştü P aşa, (2 0 0 4 ). Ah O Y sm en’dir (Y emen H atıratı), (H az. F aruk Y ılm az), A nkara: B erikan Y ayın­ ları. S araço ğlu, H üseyin , (2 0 0 7 ). A hm et H am di (Z eza) P aşa Y ;m en H atıratı, A tatürk Ü niversitesi, So s­ yal B ilim ler E nstitüsü, T arih A nab ilim D alı, Y üksek L i­ sans T ezi, E rzurum . So lm az, F atm a, (2 0 1 3 ). O rtado ğu H alkların ın G ö züyle Arap B aharı, F ırat Ü niversitesi, So syal B ilim ­ le r E nstitüsü, So syo lo ji A nab ilim D alı, Y üksek L isans T ezi, E lâzığ. Y E N İ T ÜR K İ Y E 98/2017 1 9 40 ), M arm ara Ü niversitesi, T ürkiyat A raştırm aları E nstitüsü, T ürk T arihi A nab ilim D alı, Y akınçağ T arihi ş ı ’nd a Y emen, O sm a nlı D evleti’nin T em silcisi V ali M a h ­ K ro no lo ji: Y sm en’in D ö nüm N o ktaları, (http:// www.aljazeera.c o m .tr/kro no lo ji/kro no lo ji-yem enin-do n um -n o ktalari), (E rişim T arihi: 1 1 .0 8 .2 0 1 7 ). 26 Sert, S erap, (2 0 0 9 ). So n O sm anlı Y emen Va­ lisi M ah m ut N edim B ey H ayatı ve F aaliyetleri (1 8 5 7 ­ m u t N ed im B e y’in Y em en’d e k i F a a liyetleri”, G azi A ka­ dem ik B akış D ergisi, C ilt:9 , S ayı:1 8 . T ürkkan , H akan , (2 0 0 7 ). A skeri M ec m ua’ da K ırıkkale Ü niversitesi, So syal B ilim ler E nstitüsü, T arih A nab ilim D alı, Y üksek L isan s T ezi, K ırıkkale. Ü lke P ro fili: Y emen, E kim 2 0 1 4 , (http://www. aljazeera.c o m .tr/ulke-pro fili/ulke-pro fili-yem en), (E ri­ şim T arihi: 0 5 .0 8 .2 0 1 7 ). Y emen İ ç Savaşı: İ ktidar M üc adelesi, B ö lgesel E tkiler ve T ürkiye İ le İ lişkiler, O rtado ğu S tratejik A raş­ tırm alar M erkezi, R apo r N o :1 0 , (H az: V eysel Ayhan), O c ak 2 0 1 0 . Y eşilyurt Y ahya, (2 0 1 1 ). Y smen’de O sm anlı-İ ngiliz M üc adelesi, A tatürk Ü niversitesi, So syal B ilim ler E nstitüsü, T arih A nab ilim D alı, D o kto ra T ezi, E rzurum . Y eşilyurt Y ahya, (2 0 0 7 ). A li E m iri’nin Y emen H atıratı, A tatürk Ü niversitesi, S o syal B ilim ler E nstitü­ sü, T arih A nab ilim D alı, Y üksek L isan s T ezi, E rzurum . Y ıldırım , E m re, Y ;m en -O rtado ğu’nun T aşra­ sın daki Ç atışm a, İ H H İ nsani ve S o syal A raştırm alar M erkezi, (www.ihh.org.tr/uplo ads/ihhkitap/kitap/o rta- do gu-c atism alari.pdf ), (E rişim T arihi: 0 5 .0 8 .2 0 1 7 ). Y ıldırım , M uham m et, (2 0 0 1 ). X V I . Y üzyılda O sm an lı D evleti’nin K ızıldeniz, Y emen, B asra K örfezi ve H ab eşistan P o litikaları, S üleym an D em irel Ü niver­ sitesi, So syal B ilim ler E nstitüsü, T arih A nab ilim D alı, Y üksek L isans T ezi. 6 S o ruda Y emen K rizi, (http://www.bbc.com/ turkc e/hab erler/20 15/02/150226_ yemen_ analiz, (E ri­ şim T arihi: 0 2 .0 9 .2 0 1 7 ). B M A km en ’deki gıda krizi 2 0 1 7 ’de kıtlığa dö ­ nüşeb ilir, (http://www.bbc.co m/turkce/haberler-dun- ya- 3 8 7 7 8 4 3 8 ). (E rişim T arihi: 0 2 .0 9 .2 0 1 7 ). /i m E kle r 4 [ SJ- ^ ™ 7 ] S_Ç: itSvX *lZ**Cİj>j'lJ^y W . / .S -. ' . ju‘< '■'■ ' -. i; fA W > .ü - ■ lı, , u " . . j ii^ , 9^ l* * f ■ "" ^ j,"*^jV,'f-**y*'L-»•*a ~ f -*• j . i j l » . , ^v.,.. çt'.JU. .;. ;>Aı_ jj ' j U l ' jj t i . ^ X d u . . - »j i . j».. < * ^ U İ .‘ İ . . ^ ¿ k ı \ l j U » , ^ ^ U^ ' U' .v ^ ;< S ^ 1'„. • ''^" ‘^ > ;» 5 r- û . >L^U * İVJ(<U*J’( ‘İ' J »**-¿'2 > 5> İ -U . y ' U c f . o j ^ . J i A û Y , _ ; , 1 i îî U u j 'j J U ur, - W * VİİPUÛİVd>V 61 -' •; / ■ “•' •# ?*>+-'*» -, . . ,3 A .~ ■ •- ... ■• ,, ........... 8= ^------ H-UMHUKİYET APSttrt 1 . ı ji 4k^.O!rpl>H>., --■ '*» •- \ - i J l « * ) l)»rl,Jpü |,j i K , f ' * * < ?* > * * ^ -uu^ı'.A^-Jjsj'.aUU ^. JÜ=? ^><>>^ 'jy-jeh.eŞjr^A^CçSl • ^ J l j m . t L j e J A , j -¿^o f f - J lj^ \ i ı * A * »4 ı ^5 6 » t . J - —Â yc * * ' « K - « ' r » * * * 3 V^ JT * „ ^LJ a — * . t ^V ,J OJ;_„ ¿¿-djl* ¡030 ; 10 | | ■ c 3 îli^ ö j^ - E K 1: Seyyit A b dülkadir el H ıdal B aşta o lm ak üzere E K 3 : Y emen halkın ın O sm an lı D evleti’nin devam ı o la­ Y emen’in ileri gelenlerin in T ürkiye’ye b ağlı o ldukların ı rak gö rdükleri A nkara H üküm eti’n i desteklediklerin e b ildiren m ektupları-1 dair-1. 27 M .- . • •„ ■ 1 M____ , 1 CUMHURİYET AKSIVt I , " “V tıV ,1^1 AyiAj ■... - ' ‘‘ - Ar-J' Ayıttı. l u'/*VjJû;ji _ "¿/.Cy^S/, ¿j T * ^ * a «Wu.Wûıi- - ^ Z ..... . I / ,? T * *^ ^* ı i* ‘,'J.* li.', A ■ f - r\1uVi1 “<**Vr^1r>ir;1>[’,ı» / S il 'rfj'eiıC^yl ' ^ : J£ jU>ı; . 1y ^ jiuL)f -ÎL- E K 2 : S eyyit A b dülkadir el H ıdal B aşta o lm ak üzere E K 4: Y emen halkın ın O sm an lı D evleti’nin devam ı o la­ Y emen’in ileri gelenlerin in T ürkiye’ye b ağlı o ldukların ı rak gö rdükleri A nkara H üküm eti’n i desteklediklerin e b ildiren m ektupları-2 . dair-2. Y E N İ T Ü R K İ Y E 98/2017 ,\ J l V . '