İS T A N B U L
Ü N İV E R S İT E S İ
E D E B İY A T
FAKÜLTESİ
Y A Y IN L A R I
N o.
2272
OSMANLI MÜESSESELERİ TEŞKİLATI
VE
MEDENİYETİ TÂRİHİNE GENEL
BAKIŞ
P r o f. M . T A Y Y İ B
E D E B İY A T
G Ö K B İ LG İN
FA K Ü LTE Sİ
İS T A N B U L
—
M A T B A A SI
1977
Ö N S Ö Z
O s m a n lı m ü e s s e s e le r i, t e ş k il a t ı v e m e d e n iy e t i t a r ih i, g e n e l T ü r k
t a r ih in in b i r b ö lü m ü n ü , O s m a n lı- T ü r k t a r ih in in d e e s a s ın ı v e ö z ü n ü
m e y d a n a g e t i r e n b i r n it e lik t e d ir . O n b e ş s e n e k a d a r ö n c e , F a k ü lt e
m iz t a r ih d a lın d a , b ö y l e b i r ö n e m li k o n u ü z e r in d e a r a ş t ır m a v e t e d
r is f a a li y e t i g ö s t e r e c e k a y r ı b i r k ü r s ü k u r u ld u k t a n s o n r a , b u g e n iş
v e ç o k y ö n lü t a r ih k o n u la r ın ın b i r p a r ç a s ı g e n e l v e ö z e t o la r a k e le
a lın m ış v e ş im d i b ir in c i k ıs m ı y a y ın la n a n d e r s t a k r ir le r i, d e r s n o t
la r ı o r t a y a ç ık m ış t ı. Ü n iv e r s it e le r im iz d e ö t e d e n b e r i t a r i h ö ğ r e t im in
d e d a h a f a z l a ü z e r in d e d u r u la n , ö n e m le a r a ş t ır m a la r , s e n t e z le r , y o
r u m la m a la r y a p ıla n k o n u la r s i y a s i v e a s k e r î O s m a n lı t a r ih i s o r u n
la r ı v e y a y ın la n a n e s e r le r d e d a h a ç o k b u m e v z u la r ı k a p s a m a k t a id i.
M ü e s s e s e le r , t e ş k ila t v e m e d e n iy e t , y a n i O s m a n lı-T ü r k t o p lu m u n u n
d e v le t v e id a r e y a p ıs ı, g e n iş im p a r a t o r lu ğ u n y a k ın v e u z a k b ö l g e
le r in in n a s ıl id a r e e d ild ik le r i, s o s y a l , e k o n o m ik d u r u m la r ın ın n a s ıl o l
d u ğ u v e n ih a y e t O s m a n lı d e v le t in d e ilim v e k ü l t ü r h a r e k e t v e f a a l i
y e t le r i, s o s y a l v e m e d e n iy e t e s e r le r i g ib i k o n u la r a y r ı c a b i r ö ğ r e t i m
v e a r a ş t ır m a k o n u s u v e ü n it e s i y a p ı lm ıy o r , lâ y ı k o ld u k la r ı e h e m m i
y e t v e r ilm iy o r d u . G e r ç i s o n y a r ı m y ü z y ıld a , h a t t a , T a r ih - i O s m a n î
E n c ü m e n i n i n k u r u lu p d e ğ e r li y a y ı n o r g a n ı o la n T a r ih - i O s m a n î E n
c ü m e n i M e c m u a s ın ın in t iş a r a b a ş la m a s ın d a n s o n r a y u k a r ıd a s ö z ü n ü
e t t iğ im iz k o n u la r l a ilg ili a r a ş t ı r m a l a r v e y a y ı n l a r g ö r ü ld ü , d a h a s o n
r a T ü r k T a r ih E n c ü m e n i v e T ü r k T a r ih K u r u m u b ü n y e le r in d e d e b u
is t ik a m e t t e ç a lış m a la r , a r a ş t ı r m a v e y a y ı n l a r a r t t ı. B ü y ü k t a r ih ç il e
r im iz A b d u r r a h m a n Ş e r e f , A h m e d R e f i k v e r a h m e t li h o c a m ız F u a t
K ö p r ü lü v e ö z e llik le s a y ı n ü s t a d ım ız İ s m a il H a k k ı U z u n ç a r ş ılı b u
k a b il t a r ih i a r a ş t ı r m a la r ın b ü y ü k ö n e m in i g ö s t e r m e k t e b i r ç ı ğ ı r a ç
t ıla r , r e h b e r lik e t t i le r v e b u a la n d a m ü h im e t ü t le r , d e ğ e r li y a p ı t la r
o r t a y a k o y d u l a r . A n c a k b ü t ü n b u n la r ı b i r b a ş l a n g ı ç o la r a k n it e le
m e k m ü m k ü n d ü . B u i s t i k a m e t t e a t ıla c a k a d ım la r ın , y a p ı la c a k a r a ş
t ır m a la r ın b i r ç o k k o n u y u a y d ı n l ığ a k a v u ş t u r m a s ı, y e n i y e n i t a r ih i
g e r ç e k le r i n b ü t ü n ilim d ü n y a s ın ın g ö z ü ö n ü n e s e r ilm e s i g e r e k i y o r
d u . Ö t e y a n d a n , ü n iv e r s it e d e t a r i h b ö lü m ü n d e , a y r ı b i r k ü r s ü o la r a k
a r a ş t ı r m a v e ö ğ r e t i m f a a l iy e t i n i n b a ş la t ılm a s ı ç o k f a y d a l ı o la c a k t ı.
î ş t e b u ih t iy a c ı n m a h s u lü o la r a k m e y d a n a ç ık a n b u il k d e r s le r in n o t
la r ı, k o n u y a g e n e l b i r b a k ış h a lin d e b u k i t a b ı m e y d a n a g e t ir d i. F ı r
s a t v e im k â n o lu r s a d e v a m ıd a ■y a y ın la n a c a k , a y r ı c a
t e ş k il a t t a r ih i
d e r s l e r i n o t l a r ı v e a r a ş t ır m a la r ı ile y a y ın a h a z ır l a n a c k t ır . « O s m a n lı
m ü e s s e s e le r i, t e ş k ila t v e m e d e n iy e t in e g e n e l b a k ı ş » m b u ilk k ıs m ın
da,
ön ce
O s m a n lı im p a r a t o r l u ğ u n u n
k u r u lu ş
d e v r in e , o d e v ir d e k i
m ü e s s e s e v e t e ş k ila t ın y a p ıs ın a v e k ö k e n le r in e , b u k u r u lu ş la r ın n a
s ıl g e li ş t iğ i n e , b a s it t e n m ü r e k k e b e d o ğ r u d a l b u d a k s a lm a s ın a t e m a s
e d ilm iş , s iy a s i v e a s k e r i t a r ih e , s a d e c e , k o n u n u n i h t i y a ç
duyduğu
n is b e t t e y e r v e r ilm iş , b u a r a d a , h ü k ü m d a r la r ın v e d e v l e t a d a m la r ı
n ın b u s a h a d a k i h iz m e t v e f a a l i y e t l e r i d e a z ç o k b a h s k o n u s u e d il
m iş t ir . O s m a n lı m ü e s s e s e v e t e ş k ila t ın ın k u r u lu ş v e g e liş m e s a f h a
s ın d a k i b a z ı t a r i h î o la y la r , z a m a n z a m a n y a b a n c ı t a r i h ç i l e r a r a s ın d a
t a r t ış m a k o n u s u y a p ı l ı r v e ç o k d e f a d a y a n lış v e g a r a z k a r y o r u m la r a
u ğ r a r d ı k i, b u n la r d a n b ir id e b u d e r s le r d e e n in e b o y u n a in c e le n m iş ,
d o la y ı s ı y l e b u r a y a d a g i r m i ş t i r k i, e v v e l c e b a ş k a b i r y e r d e y a y ı n la n
m ış b u lu n m a s ın a r a ğ m e n , g e le c e k t e k i T ü r k t a r ih ç ile r in in f o r m a s y o
n u n a b i r k a t k ıd a b u lu n a b ilm e k a r z u s ıy le t e k r a r ı n d a s a k ı n c a g ö r ü l
m e m iş t ir .
B u k ıs ım d a , X V . y ü z y ı l m ü e s s e s e le r ! v e m e d e n iy e t in e g e n e l b a
k ış d e r s le r in d e ö z e llik le I I . M u r a d v e F a t i h S u lt a n M e h m e t d e v ir le
r in in g e liş m e le r in e d e ğ in ilm iş , a n c a k , z a m a n f a k t ö r ü
ö n e m t a ş ıd ı ğ ı
iç in , s a d e c e ç o k ö n e m li b a z ı y ö n le r i ü z e r in d e d u r u lm u ş , v e k o n u la r
ö z e t l e n m e ğ e ç a lış ılm ış t ır . X V I . y ü z y ıl m ü e s s e s e le r , t e ş k il a t ı v e m e
d e n iy e t i b ö lü m ü n d e is e , im p a r a t o r l u ğ u n s o s y a l v e e k o n o m ik b ü n y e s i
o ld u k ç a d e ğ i ş i k b i r ç e h r e a r z e t t iğ i v e y e n i m ü e s s e s e le r d o ğ d u ğ u y e n i
i h t iy a ç la r b e l ir d iğ i c ih e t le , ö t e y a n d a n d e v l e t id a r e s i d a h a k a r m a ş ık ,
m e d e n iy e t i v e m e d e n i e s e r le r i d a h a a ç ık v e p a r l a k b i r h a l a ld ığ ı iç in ,
b u n la r iç in d e b a z ıla r ın a , k o n u la r ın e h e m m i y e t i n is b e t in d e , g e n iş b ir
y e r v e r ilm e ğ e , o l a y l a r a ç ık la n m a ğ a ç a lış ılm ış t ır . A s l ı n d a ö ğ r e n c il e r e
d e r s n o t l a n n it e liğ in d e o la n b u k it a b ın b u k o n u la r ile il g ile n e c e k t a
r ih ç i le r e d e y a r a r lı o la c a ğ ı, b a z ı a la n la r d a ış ık t u t a c a ğ ı v e a y d ın lık
g e t i r e c e ğ i ü m id in i b e s liy o r u z . A y n i z a m a n d a , b u d e r s le r d e b u lu n a n
v e b u n d a n s o n r a d a b u n u o k u y a c a k ö ğ r e n c il e r im iz i n g e l e c e k t e y e t
k ili b i r e r T ü r k t a r ih ç is i o la r a k y e t iş m e le r in e k ü ç ü k b i r k a t k ıd a b u
lu n m a s ın ı d iliy o r u z .
M . T a y y i b G ö k b ilg in
E r e n k ö y , N is a n 1 9 7 7
İ Ç İ N D E K İ L E R
ÖNSÖZ
...... .......... . ............... . .................. ............. . ............. .
G İR İŞ
V
..... . .............................. ............ . ........... . ............... .......
M ü e s s e s e n in t a r i f i , t ü r le r i ................ . ....... ............ . ......................
1
O s m a n lı M ü e s s e s e le r in e v e M e d e n iy e t in e G e n e l B a k ış . . . . . . . . . . . .
2
O s m a n lı D e v le t in in S iy a s a l Y a p ıs ı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4
K ıs a B i b l i o g r a f y a
6
............................... . ....... .......................
O SM A N G A Z I D E V R İ M Ü E SSE SE L E R ! ...........................
7
O R H A N G A Z Î D E V R İ M Ü E S S E S E L E R ! ...................................
14
M URAD
23
I
M u r a d I ’m
DEVRİ
Ş a h s iy e t !
M ÜESSESELER!
..............................
........
29
X V . Y ü z y ıl d a O s m a n lı M ü e s s e s e le r ! ..................................... ........
31
O S M A N L I M Ü E S S E S E L E R İN E K A R Ş I Y A P IL A N T E N K ÎD L E R E B İR C E V A B
................................................
33
..................................................................
49
A n a d o l u ’ d a O s m a n lI la r a D o ğ r u d a n D o ğ r u y a B a ğ lı Y e r l e r . . . . . .
56
Ş e y h B e d r e d d in S im a v ı M e s e le s i .............. . ......... . ............... .
61
R u m e li F a t ih le r i
MURAD
â ile s i
II D E V R ÎN İN
T İN E
M Ü ESSESELER! VE
G E N E L B İR B A K IŞ
M E D E N İY E
........................ . ................. .
E f l â k V o y v o d a s ı V l a d D r a k a l ’ m İ t a a t i .......... . .............. .
71
82
IV
G e r m iy a n o ğ l u Y a k u b B e y ’ in E d ir n e ’ y e g e li ş i
...... . ........... , . . , .
90
V a k ı f l a r v e V a k f i y e l e r H a k k m d a k i U m u m î B i lg il e r ...................
92
X V I. A S IR O S M A N L I M Ü E S S E S E L E R İ, T E Ş K İL A T V E M E
D E N İY E T İ
............................................................
95
KAN U N Î SULTAN SÜLEYM AN D EVRİ
K a n u n î S u lt a n S ü le y m a n D e v r i F ü t ü h a t ı ........................... .
100
K a n u n î S u lt a n S ü le y m a n D e v r in d e B a ş lı c a D e v l e t A d a m l a r ın ı n
d u ru m u
............................... . ..................... ............................
106
K a n u n î S u lta n S ü le y m a n D e v r in in İ d a r î- M a lî K a r e k t e r i . . . . . . . . .
117
A n a d o lu B e y le r b e y is in e h ü k ü m
138
E b u ss u u d E fe n d i k an u n u
............................................. .
...................................... . ....... .
140
D e v ş i r m e u s u lü , A c e m i O ğ la n la r m ü e s s e s e s i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
İ s t a n b u l’ u n K a n u n î S u lta n S ü le y m a n
t ic a r î
durum u
d e v r in d e ia ş e
u s u lü
144
ve
......................... ....... : ............... . ................. . .
149
o sman l i mü e sse se l e r
!,
T A R İH ÎN E
t e ş k îl â t i v e
G EN EL
m e d e n iy e t
!
B A K IŞ
G Î R Î Ş
M Ü E S S E S E N İN
T A R İF İ, T Ü R L E R İ
M ü e s s e s e , k u r u lu ş ( I n s t i t u t i o n ) d e m e k t ir ; m a d d î v e m a n e v î o l a
b ilir .
Ö r n e ğ in ,
m ü e s s e le r d ir ;
d e f t e r d a r lı k ,
k a z a s k e r lik ,
b â b ıâ lî b i r e r
z â v iy e , t â b h â n e , k e r v a n s a r a y , b e d e s t e n
id â r î,
kazâî
b ir e r so sy a l
v e e k o n o m ik m ü e s s e s e le r d ir . A s k e r î o l a r a k d a b i r m ü s e lle m lik m ü e s s e s e s i v e t e ş k ilâ t ın ı, u ç b e y l i ğ i v e a k ın c ılık m ü e s s e s e le r in i d e ö r n e k
o la r a k s a y a b ilir iz .
B u n u n y a n ın d a , f ü t ü v v e t , . f e t v a , t e v c i h â t , r u û s , s u r r e , a r p a lık
g i b i id â r î, m â lî, k a z â î y a d a s o s y a l m ü e s s e s e le r v a r d ı r k i, b u n la r m ü c e r r e d b a z ı k o n u la r d a b i r n it e lik t a ş ır la r v e b u t ü r m ü e s s e s e le r e c i z
y e , e m â n e t, ilt iz â m , m u k â t a a , â m il g ib i o la n la r ı d a id h â l e d e b ilir iz .
B u m ü e s s e s e le r i h u k u k , d in , s o s y a l v e e k o n o m ik s â h a la r d a h e m m ü ş a h h a s - m a d d î, h e m d e , m ü c e r r e d - m â n e v î a n la m la r d a ç o ğ a l t m a k m ü m
k ü n d ü r . H e r t o p lu m u n b i r m ü e s s e s n iz â m ı
( k u r u lu d ü z e n i)
v a r d ır .
B u d e m e k t ir k i, b u k u r u lu d ü z e n m ü e s s e s e le r i, n iz â m v e k a n u n la r ı
ile , t e ş k ilâ t ı v e g e l e n e k le r i ile b u g ü n k ü d ü n y a d a d a v a r d ı r ; e n ilk e l
b ir t o p lu m d a d a v a r d ı.
O s m a n lı d e v le t in d e v e O s m a n lı t o p lu m u n d a d a g e r e k d e v le t , g e
r e k c e m iy e t a ç ıs ın d a n b i r k u r u lu d ü z e n v a r d ı, t e ş e k k ü l e t t i, g e liş t i,
a s ır la r b o y u n c a d e ğ iş t i v e y a d e ğ i ş m e d i ; iy i y e y a d a k ö t ü y e d o ğ r u
g it t i. F a k a t , h e r z a m a n v e h e r d e v i r d e m ü k e m m e l v e y a b o z u k d ü z e n i
ile m e v c u t o ld u , m ü e s s e s e le r i v e t e ş k ilâ t ı d a b u t ü r lü d e ğ iş ik liğ e u ğ
r a d ı. i ş t e b iz im
k on u m u z, siy â s a l v e
a s k e r î h a d is e le r d e n
m ü s t a k il
o la r a k , b u m ü e s s e s e le r i, O s m a n lı d e v le t i, O s m a n lı c e m iy e t i b ü n y e s in i
t e ş k il e d e n m ü e s s e s e le r i v e ö r g ü t l e r i in c e le m e k , b u n la r ı t a n ım a k , iy i
y a d a f e n a t a r a f l a r ı ile a y d ın la t m a k o la c a k t ı r . B u m ü e s s e s e le r in d i
ğ e r t o p lu m v e t o p l u m la r ın k in d e n f a r k l ı , b e lir g in n it e lik le r in i o r t a y a
Form a - 1
2
k o y m a k t ı r . Z ir a , b u s a y e d e O s m a n lı im p a r a t o r l u ğ u c a m ia s ın d a n a y
r ıla n B a lk a n u lu s la r ı, t a r ih ç ile r in in h a t t â O r t a d o ğ u y u m e y d a n a g e
t ir e n A r a p m ille tle r in in y a n lış v e t a r a f t u t a n id d ia la r ın ı d ü z e lt m e k ,
O s m a n lı m ü e s s e s e v e m e d e n iy e t i k o n u la r ın ı g e r ç e k y ü z ü ile o r t a y a
k o y m a k m ü m k ü n o la b ilir . O n la r ın y o r u m la m a l a r ı d ü z e ltile b ilir .
O S M A N L I M Ü E S S E S E L E R İN E V E M E D E N İY E T İN E
G E N E L B A K IŞ
O s m a n lı m ü e s s e s e , t e ş k il â t v e h a t t â m e d e n iy e t i k o n u la r ı, t a r ih î
s o r u n la r ı, b i r t a r a f t a n g e n e l T ü r k t a r ih i , ö t e y a n d a n d a , İ s lâ m m e
d e n iy e t i t a r ih i ile s ık ı b i r ş e k ild e iliş k ilid ir . B u d e v le t in k u r u lu ş u n
dan
ön cek i
d e v ir le r d e
köken
( m e n ş e ’ ) , a s ıl
b a k ım ın d a n
b ir in c is i,
s o n r a d a İ k in c is i ile b i r ç e v r e v e m e d e n iy e t iç in d e y a ş a m ış t ı r ; y â n i,
e t n ik
ö z e llik le r i v e
b a ğ lı o ld u ğ u
m e d e n iy e t i i t i b a r iy le
k a d a r , t ü r k le r in
gen el
T ü rk
m e d e n iy e t in e
is lâ m ı k a b u l e t m e le r in d e n
b a şla y a n
u z u n b i r d e v r e d e İs lâ m m e d e n iy e t i ç e r ç e v e s i iç in d e g e ç m iş , b ö y le c e ,
T ü r k t a r ih in in ç o k g e n iş b i r d e v r i, h e m e n h e m e n b in y ıllık b i r d e v r i,
y a k ın
doğu
t a r ih in in ö n e m li b i r k ıs m ın ı m e y d a n a
g e t i r m i ş t ir ;
bu
b a k ım d a n O s m a n lı m e d e n iy e t in i d e b u k a d r o iç in d e m ü t a la a e t m e k
z o r u n d a y ız .
G e r ç e k t e n , T ü r k le r İ s lâ m ü m m e t i c â m ia s ı n a g ir e r e k İ s lâ m m e
d e n iy e t i a d ın ı v e r d i ğ im iz b ü y ü k k ü l t ü r m u h it in in g e liş m e s in e , A r a p la r , İ r a n lıla r v e d i ğ e r m ü s lü m a n u n s u r la r la b e r a b e r , b in y ıld a n f a z la
b i r m ü d d e t le ç a lış m ış la r , m u h t e l if İ s lâ m s a h a la r ın d a a s k e r î a r i s t o k
r a s iy e d a y a n a n d e v le t le r k u r m u ş la r , B ü y ü k
S e lç u k im p a r a t o r l u ğ u
n u n k u r u lm a s ın d a n b a ş la y a r a k s o n y ü z y ıl la r a k a d a r İs lâ m d ü n y a s ı
n ın h e g o m o n y a s ı m e lle r in d e t u tm u ş la r d ır .
İ ş t e b u b a k ım d a n İs lâ m d ü n y a s ın ın k a d e r i ü z e r in d e b ü y ü k v e
d e v a m lı b i r e t k i y a p m ış o la n T ü r k le r in
t a r ih i g ö z d e n
g e ç ir ilir k e n ,
o r t a v e y e n i ç a ğ l a r iç in d e g e n iş b i r z a m a n v e m e k â n s a h a v e h u d u d la r ın d a y e r a lm ış b u lu n a n O s m a n lı im p a r a t o r lu ğ u n a ö n e m li b i r y e r
a y ır m a m a k m ü m k ü n d e ğ ild ir . B i r y a n d a n , T ü r k d e v le t le r in d e k i ş e k il
v e m â n â ö z e llik le r in e , ö t e y a n d a n d a İ s lâ m g e le n e k le r in e b a ğ lı b u lu
n a n O s m a n lı d e v le t in in , m ü e s s e s e , t e ş k il â t v e m e d e n iy e t k o n u la r ın
d a d a , k en d i h a y a tın ı k u rd u ğ u X I V .
y ü z y ı l b a ş ın a
k ad ark i T ü rk -
3
İ s lâ m
d e v le t le r in d e n h e r s u r e t le e t k ile n m iş v e ilh a m
a lm ış o lm a s ı
d o ğ a l id i. B u b a k ım d a n s i y â s a l v e a s k e r î o la y la r , b u n la r ın k a r a k
t e r is t i k ö z e llik le r i d ış ın d a d a , t e ş k il â t v e m e d e n iy e t k o n u la r ın ı, O s
m a n l ı d e v le t in d e ,
o n la r ın b i r d e v a m ı v e t e k â m ü lü o la r a k k a b u l -et
m e k y e r in d e o lu r .
O s m a n lı m ü e s s e s e le r i v e m e d e n iy e t i d e r k e n , b u n u n b a ş lı c a
ve
o r ji n a l u n s u r la r ın d a n b ir in c is i, T ü r k le r in h e n ü z O r t a A s y a ’ d a k i a n a
v a t a n la r ın a â it y a ş a y ış , m ü e s s e s e v e m e d e n iy e t le r in in b a z ı h a t ır a l a
r ın ı ih t i v a e t t iğ i n i d ü ş ü n e b ilir iz . B u n a b i r ö r n e k o lm a k ü z e r e O ğ u z
t ö r e s in i z i k r e t m e k m ü m k ü n d ü r . S e lç u k lu la r ile O s m a n lı d e v ir le r in
d e n k a lm a t e â m ü lle r e , g e n e l T ü r k m e d e n i y e t i u n s u r u s ı f a t i y l a O ğ u z t ö r e s i d e n ild iğ i m a lû m d u r .
T ö re,
sad ece
o ğ u z la r ın
m e d e n iy e t in d e n
k a lm a b i r u n s u r d e ğ ild ir . O r h u n k itâ b e le r in d e d e b u k e lim e g e ç m e k
t e d ir v e t ü r k o l o g l a r t a r a f ın d a n k a n u n k a r ş ılığ ı k a b û l e d ilip b ö y l e c e
y o r u m la n m a k t a d ır . B u ib â r e ş ö y l e d i r :
« G ö k t ü r k l e r e f e n d i s iz y â n i ö z e r k v e b a ğ ım s ız o la r a k o t u r u y o r
la r d ı. B ilic i h a k a n la r id ile r , k a h r a m a n h a k a n l a r id ile r , b ü t ü n b u y
r u k la r a b i lg e id ile r , a lp id ile r , b ü t ü n b e y le r i, b ü t ü n h a lk la r ı d o ğ r u
id ile r . B u n u n iç i n d ir k i, b u k a d a r b ü y ü k b i r d e v le t i id a r e e d e b il iy o r
la r d ı. V e d e v le t i id a r e e d e r k e n d e t ö r e le r y a p ı y o r l a r d ı » 1.
O ğ u z H a n m e n k ıb e s i d e y in e b u O ğ u z t ö r e s i ile iliş k ili k ıs ım la r ı
i h t iv a e d e r . B u n a g ö r e , O ğ u z H a n O ğ u z ilin i t a n z im e t t ik t e n s o n r a ,
y â n i O ğ u z ilin i 2 4 b o y ’ a a y ır ı p B o z o k ’ la r , Ü ç o k ’ la r t e ş k il e t t iğ i , G ü n
H a n , A y H a n , D e n iz H a n g ib i ille r m e y d a n a g e ld ik t e n s o n r a , b u n
la r a a lt ı m ü t t e f i k
( U y g u r , K a r lu k , K ıp ç a k , K a la ç , A ğ a ç - y e r i ) , d a h a
ilt ih a k e t m iş t i2. B u m e n k ıb e d e b i r T ü r k m e d e n iy e t i, m ü e s s e s e s i v e
g e le n e ğ i o la r a k O s m a n lI la r a g e ç m iş t i.
Z â t e n , O s m a n lı d e v le t in in s iy a s î b ü n y e s in d e o ld u ğ u g ib i, m ü e s
s e s e le r i v e m e d e n iy e t i k o n u s u n d a d a O ğ u z la r d a n , B ü y ü k
S e lç u k lu
la r a , o n la r d a n A n a d o l u S e lç u k lu la r ın a v e d a h a s o n r a d a O s m a n lIla r a
g e ç e n m u h t e li f u n s u r la r v a r d ır . B u u n s u r la r d a n b ir i h a n lığ a s e ç ilm e
s o r u n u d u r k i, L u t f i P a ş a , t a r ih in d e , O s m a n G a z i’n in h a n lı ğ a s e ç i l
m e s in i a n la t ır v e s e ç m e n le r in ş u s ö z le r in i a k t a r ı r ” :
1
Z iy a
2
Fuad
G ö k a lp ,
3
T e v a r ih -i
T ü rk
K ö p r ü lü ,
 l-i
T ö r e s i,
T ürk
O sm an ,
İ st.
e d e b iy a tı
İsta n b u l
1939.
t a r i h i,
1341,
s.
s.
59.
21.
4
« S iz K a y ı H a n n e s lin d e n s in iz ; b u
O ğuz
H a n ’d an
son ra
O ğuz
B e y le r in in h a n la r ı b u n e s ild e n g e lm iş t ir . G ü n H a n v a s iy e t i , O ğ u z t ö
r e s in e g ö r e , O ğ u z n e s lin d e n k im s e k a l m a y ı n c a h a n lık v e p a d iş a h lık
K a y ı s o y u va rk en ö zg e B e y so yu n a d ü şm ez».
D e v l e t in b u s o y a t â b i o lm a s ı d a , y in e , b u m ü e s s e s e n in b a ş k a
ö n e m li b i r u n s u r u v e g e l e n e ğ i d ir ; y â n i, S e lç u k lu la r d a
o ld u ğ u g ib i,
O s m a n lI la r a d a in t ik a l e t m iş o la n d e v l e t t e lâ k k is i, d e v l e t k a v r a m ı
orta k
b i r u n s u r d u . D e v le t â ile n in
orta k
m a lıd ır .
O s m a n lI la r d a
da
b a ş l a n g ı ç t a u y g u la n a n b u t e lâ k k i, s o n r a l a r ı b u o r t a k l ı ğ ı n s a d e c e h ü
k ü m d a r e v lâ t la r ın a h a s r e d ilm e s i ş e k lin d e d e ğ iş t i.
O S M A N L I D E V L E T İN İN
O s m a n lı d e v le t i X I I I . y ü z y ılın
S İY A S A L Y A P IS I
(h . V I I )
s o n s e n e le r in d e
k u r u l
m u ş t u r . D e v le t i v ü c u d a g e t ir e n , O ğ u z la r ın B o z o k k ıs m ın ın K a y ı ş u
b e s in d e n b ü y ü k b i r b o y id i. S o n r a , e t r a f t a n ilt ih a k e d e n h a lk la k a la
b a l ık b i r a ş ir e t h â lin i a la n b u n ü v e , b u b o y , T ü r k k a v im le r in d e â d e t
o ld u ğ u
ü z e r e , s a n c a ğ ı a ltın a
t o p l a n d ık l a r ı
r e is le r i,
b a ş b u ğ la r ı
O s
m a n G a z i’ n in a d ın ı a lm ış , d e v le t in k u r u lu ş u n d a n s o n r a d a O s m a n lı
d i y e a n ılm ış t ır .
B u k o n u y u a r a ş t ır ır k e n b â z ı s o r u n l a r h a t ır a g e lm e k t e v e k a r
ş ım ız a ç ı k m a k t a d ır k i, b u n la r ı ş ö y l e c e s ır a la y a b il ir i z :
a)
O s m a n lı d e v le t in in k u r u lu ş u n a v e m ü e s s e s e le r i ile t e ş k il â
t ın a ış ık t u t a n b ilg ile r , g ü v e n il ir k a y n a k l a r n e l e r d i r ?
b)
O s m a n lI la r ın
e tn ik
m e n ş e ’i
hakkm daki
g ö r ü ş le r
ve
ger
ç e k le r , y â n i O ğ u z la r , B o z o k l a r , K a y ı H a n k a b ile s i g ib i k o n u la r a iliş
k in b ilg ile r im iz v e b u n la r ın s ı h h a t d e r e c e s i !
e)
O s m a n lı d e v le t in in k u r u ld u ğ u d e v i r v e b ö l g e , v e b u e s n a d a
O r t a - d o ğ u ’n u n e t n ik , p o li t i k v e s o s y a l ç e h r e s i !
d)
E r t u ğ r u l G a z i h a k k m d a k i r i v a y e t l e r , S ö ğ ü t b ö l g e s i n d e S e l
ç u k lu d e v le t i id a r e s in d e k i f a a l iy e t le r , M o ğ o l l a r a k a r ş ı t u t u m la r ı, B i
z a n s k a le le r in e k a r ş ı h ü c u m la r , g a z â l a r !
e)
E r t u ğ r u l G a z i’n in k u r d u ğ u u ç b e y l i ğ i m e s e le s i, d i ğ e r T ü r k
b e y lik le r in in
k u r d u k la r ı
o ğ u lla r ı ile i l i ş k i l e r i !
k om şu
uç
b e y l ik l e r i,
e z c ü m le ,
G e r m iy a n -
5
f)
S e lç u k lu s u lt a n ın ın , E r t u ğ r u l G a z i’n in B iz a n s im p a r a t o r u n a
v e o n u n y a r d ı m c ı k u v v e t le r i o la n T a t a r l a r a
k a r ş ı z a f e r k a z a n d ığ ı
y e r i, E s k iş e h ir y ö r e s i n i, S u lt a n - ö n ü d iy e a d la n d ır m a s ı!
g)
Bu
o la y l a r ın
m u h t e li f
v a r y a n t la r ı ,
e z c ü m le ,
H acı
B ek ta ş
V e l â y e t n â m e s in d e k i m a n z û m r iv â y e t , y â n i H a c ı B e k t a ş ’ ın E r t u ğ r u l
G a z i’ y e s ö y le d ik le r i, S e lç u k n â m e ’ n in r iv â y e t i , E s k iş e h i r b ö lg e s in d e k i
E m î r C a c a - o ğ lu m a iy e t in d e h i z m e t m e s e l e s i!
h)
R ü y a m e s e le s i.
İ ş t e , O s m a n lı d e v le t in in k u r u lu ş u n d a n ö n c e , v e b u k u r u lu ş u h a
z ır la y a n d e v r e d e v u k u b u lm u ş b i r s ü r ü o l a y la r k i, b u n la r ın in c e le n
m e s i, ta h lili, t a r t ış ılm a s ı, O s m a n lı m ü e s s e s e , t e ş k il â t v e m e d e n iy e t i
k o n u s u n d a a n a h a t la r ı ile b ilin m e s i g e r e k li h u s u s la r d ır v e O s m a n lı
m e d e n iy e t in in k ö k e n le r i ö ğ r e n il ir k e n z a m a n z a m a n b u n la r a d a d e
ğ in m e k z o r u n lu lu ğ u o la c a k t ı r .
K IS A B İB L İY O G R A F Y A
Y a z ı c ı- z â d e A l i, Â l - i S e lç u k T a r ih i.
A h m e d î , T e v a r i h - i M ü lû k -i  l - i O s m a n ( N . S a m i B a n a r lı n e ş r i, T M .
V I).
 ş ık - P a ş a - Z â d e , T e v a r ih - i  l - i O s m a n ( G ie s e n e ş r i, İ s t a n b u l n e ş r i ) .
E n v e r î, D ü s t û r n â m e - i E n v e r î ( M .H . Y m a n ç n e ş r i ) .
K a r a m a n ı M e h m e d P a ş a , T a r ih
Ş ü k r ü lla h , B e h c e t ü ’ t - t e v â r îh
(T O E M . n e ş ri v e N . A t s ız n e ş r i ) .
(N . A t s ız n e ş r i ) .
H a ş a n b in M a h m u d B a y a t î, C â m - ı C e m - â y în
O r u ç B e y , T e v â r îh - i  l - i O s m a n
S a r ıc a K e m a l, S e lâ t in - n â m e
(N . A t s ız n e ş r i ) .
(B a b in g e r n e ş r i ) .
(Ü n iv e r s ite K tp . T .Y . 3 3 1 ).
A c e m H â m id î, M a n z u m T a r ih - i  l - i O s m a n , ( İ .H . E r t a y l a n n e ş r i ) .
N e ş r î, C ih a n n ü m â ,
( T .T .K . n e ş r i ) .
îd r i s - i B it lis i, H e ş t B e h iş t ( S a d i t e r c ü m e s i T . S a r a y ı 1 9 6 ) .
İ b n K e m a l, T e v â r îh - i  l - i O s m a n
( T .T .K . n e ş r i ) .
F u a d K ö p r ü lü , O s m a n lI la r ın e tn ik m e n ş e ’ i
(B e lle te n ).
F u a d K ö p r ü lü , O s m a n lı İ m p a r a t o r lu ğ u n u n k u r u lu ş u .
M ü k r im in H a lil Y m a n ç , E r t u ğ r u l ( İ A ) .
OSM AN
GAZİ D EVR İ M ÜESSESELERİ
B ir r i v a y e t e g ö r e , O s m a n G a z i, g e n ç li ğ i n d e S e lç u k lu s u lt a n la r ı
n ın s a r a y ı n d a b u lu n m u ş t u ; b u , b e lk i k ıs a b i r s ü r e s ü r m ü ş t ü , y a d a
s a d e c e b i r v a z i f e z i y a r e t v e s e y a h a t i id i. O , k a r d e ş le r i a r a s ın d a t e
m ayüz
e t t iğ i
c ih e t le ,
ba ba sı
E rtu ğ ru l
G a z i’n in
son
z a m a n la r ın d a
o n a v e k il v e m a k a m ı iç in a d a y g i b i i d i ; b u b a k ım d a n ö t e k i k a r d e ş
le r i b i r ç e k e m e m e z lik d u y m a m ış la r d ı.
O s m a n G a z i, b a b a s ın ın ö lü m ü n d e n b i r s ü r e s o n r a a ş ir e t b e y l i ğ i
iç in a m c a s ı D ü n d a r B e y ile a n la ş m a z lığ a
d ü ş tü . A m c a s ı y a ş t a
ve
y o l d a b ü y ü k t ü . A ş i r e t e b a ş o l a c a k d u r u m d a id i. A n c a k O s m a n G a z i,
c e s a r e t i, m e r t liğ i, t a b i a t v e a h lâ k ı ile h a lk ın k a lb in i k a z a n m ış t ı. B u n u
a n la y a n D ü n d a r B e y k a r ş ı k o y m a k t a n v a z g e ç t i. V e i s t e r is t e m e z
y e ğ e n in e i t a a t v e h e r k e s g ib i o d a b i ’ a t e tti.
O sm a n G azi 1284’de İn e g ö l
(E s k i ad ı A n g e lo C o m a )
h is a r ın ın
a lın m a s ı g e r e k i n c e a ş ir e t in in ile r i g e l e n le r i ile
(A k ça K o ca , A b d u r-
ra h m an
A lp )
G a z i, K o n u r a lp ,
T u r g u t A lp ,
A ygut
m ü zak ere
e tt i,
b ir lik t e k a r a r v e r d ile r . B u b i r a s k e r î ş û r â d ır , h a r p m e c l i s i d i r ; f a k a t ,
d e v le t k u r u ld u k d a n s o n r a v a r o la n d iv â n iç in b i r n ü v e , b i r b a ş la n g ıç
s a y ıla b ilir .
O sm an
K oca
(B a y
G a z i’n in
k a rdeşi
H oca? ),
E r m e n i- d e r b e n d in d e
S aru y atı
( S a r u h a t ı ? ) ’ n ın
o ğ lu
(E r m e n i-P a z a r ı,
Bay
P a za r,
K a r a k ö y ile İ n e g ö l a r a s ın d a ) İ n e g ö l R u m t e k f u r u n u n p u s u k u r a r a k
y a p t ı ğ ı b i r b a s k ın s o n u c u n d a k i s a v a ş t a ş e h it d ü ş tü . S o n r a o c i v a r
d a k i H a m z a - b e y k ö y ü s ın ır la r ı iç in d e h a r a p b i r k e r v a n s a r a y y a k ı n ı
n a g ö m ü ld ü . D ö r t s e n e s o n r a is e , İ n e g ö l t e k f u r u ile K a r a c a - h i s a r R u m
t e k f u r u a r a la r ın d a b i r i t t i f a k y a p m ış la r v e D o m e n iç y a k ın ın d a İ k i z
c e d e n ile n y e r d e
y e n i b i r ç a r p ış m a
o lm u ş t u
k i, b u
s ır a d a
O sm a n
G a z i’n in k a r d e ş i S a r u y a t ı ş e h it d ü ş tü , r u m la r y e n ile r e k k a ç t ı l a r v e
S a r u y a t ı’ n ın n a a ş ı d a S ö ğ ü t ’ e g e t i r i le r e k b a b a s ı E r t u ğ r u l G a z i’n in
t ü r b e s in e g ö m ü ld ü .
8
Ö y le a n l a ş ılıy o r k i, S e lç u k lu s u lt a n ı G ı y a s e d d i n M e s ’ u d I I .
r in c i s a lt a n a t
d evresi
1 2 8 3 -1 2 9 8 ),
d e v le t in in
iy i
h izm e t
gören
(b i
ve
b a ş a r ı g ö s t e r e n ü m e r a s ın ı, u ç b e y le r in i t a l t i f e t t i ğ i s ır a d a , 1 2 8 4 ’ d e
O s m a n G a z i’ y e d e S ö ğ ü t ’ ü t e m lik e t m iş v e o n a b i r f e r m a n g ö n d e r
m iş t i. B u S u lta n ın 1 2 8 9 ’ d a
O s m a n G a z i’ y e
K araca
B a la b a n
çavu ş
v a s ıt a s iy le y e n i b i r f e r m a n v e b a z ı h e d i y e l e r g ö n d e r d i ğ i g ö r ü l m e k
t e d ir . B u n la r t u ğ , a le m , a ltın iş le m e li k ılıç , g ü m ü ş t a k ım lı b i r a t, b ir
m ik d a r g ü m ü ş p a r a v e s ilâ h la r id i. B u f e r m a n d a S ö ğ ü t v e S u lta n ö n ü ( E s k i ş e h i r b ö l g e s i ) ’n ü n ilh a k ı ile o lu ş a n s a n c a ğ a O s m a n B e y ’in
t a y in e d ild iğ i v e b u b ö l g e n in S e lç u k lu h ü k ü m e t in c e a lm a n v e r g il e r d e n
m u â f t u t u ld u ğ u b ild ir iliy o r d u . B u s a n c a ğ ın r e n g i is e , t a r ih le r in b i l
d ir d iğ in e g ö r e , a k id i. B u f e r m a n ö z e l b i r m e r â s im le o k u t u lm u ş t u .
O s m a n G a z i 1 2 9 1 ’ d e , y â n i d e v le t in k u r u lu ş u v e b a ğ ım s ız lığ ın d a n
s e k iz y ıl ö n c e , K a r a c a h i s a r ’ ı z a b t e t t iğ i z a m a n ilk k e z h u t b e d e D u r
s u n F a k ih
o n u n a d ın ı d a z ik r e t m iş t i. O , B ile c ik , Y a r h i s a r v e İ n e
g ö l ’ ü n f e t h in d e n s o n r a
(1 2 9 9 )
b u s a v a ş l a r d a a lm a n g a n im e t le r d e n
b i r k ıs m ın ı S e lç u k lu s u lta n ın a g ö n d e r m e k is t e m iş , f a k a t I I I . A lâ e d d in
K e y k u b a d ’m t u t u lu p İ r a n ’a g ö t ü r ü l d ü ğ ü n ü d u y u n c a , h e d iy e g ö n d e r
m e ğ e g e r e k k a lm a m ış t ı. B u o l a y ü z e r in e O s m a n B e y ’ in e t r a f ı n a t o p
la n a n
S e lç u k lu
b e y le ri v e
a s k e r le r i,
tü rk m e n
a ş ir e t le r i
b e y li ğ e g e t i r m e k is t e d ile r k i, g e n e l i s t e k ü z e r in e b u n u
B i’a t
t ö r e n i,
bu
s ır a d a ,
t ü r k lü ğ e
m ah su s
ve
O ğuz
onu
başa,
k a b u l e tti.
H an
t ö r e s in e
g ö r e y a p ı l d ı ; y â n i b i r e r b i r e r O s m a n G a z i’ n in ö n ü n d e d iz ç ö k ü y o r
l a r v e o n u n s u n d u ğ u k ım ız ı a la r a k i ç i y o r l a r d ı k i, b u , o n a it a a t le r in e
b i r d e lil i d i ; k e y f i y e t e t r a f a ilâ n e d ild i, b ö y l e c e b a ğ ım s ız lık h a r e k e t i
s o n a e r m iş t i.
O s m a n B e y , b a ğ ım s ız lığ ın ı ilâ n d a n s o n r a , b i r s ü r e A n a d o l u ’ d a
S e lç u k lu d e v le t in in y e r in e g e ç e n İ lh a n lı d e v le tin in h a r e k e t le r in i t e
c e s s ü s e t m iş , b i r k a ç s e n e z a r f ı n d a , y e n i d e v le t in is t ik r a r ı ile ilg ili
d ü z e n le r le u ğ r a ş m ış t ı. B u s ır a d a b a ş a r d ı ğ ı i ş l e r ş ö y l e s ır a la n a b ilir :
1 —
D i v â n d a b u lu n a n b e y le r i n g ö r e v le r in i, y e r le r in i v e y e t k i l e
r in i b e lir le m e k .
2 — H e r k a le y e b i r k a d ı v e b i r s u b a ş ı t â y i n e y le m e k . İ lk k a d ıy ı
K a r a c a h is a r k a le s in e t â y i n e t m iş t i.
3 — • E g e m e n liğ i a lt ın d a k i k ö y l e r i g a z il e r e t i m a r o la r a k t e v c i h
e y le m e k .
9
4 — Y e n i ş e h i r v e Y u n d - h is a r ı ( B il e c ik ilin d e S ö ğ ü t ilç e s in in g ü
n e y b a t ıs ın d a e s k i b i r k a l e ) a ld ık t a n s o n r a 1301'"d e Y e n i ş e h i r ’i h ü k ü
m e t m e r k e z i y a p t ı, v e İ z n ik ü z e r in e y a p ı la c a k h a r e k â t ın y ö n e t im in e
e lv e r iş li o ld u ğ u
ham am
c ih e t le , Y e n iş e h ir ’ d e
e v le r ,
d ü k k â n la r , h a n
ve
b ir
y a p t ır d ı.
5 — M e m le k e t in id a r e s in i b e ş k ıs m a a y ır d ı :
a)
Y i ğ i t l i k ç a ğ m a g e lm iş o la n o ğ l u O r h a n B e y ’e S u lta n ö n ü ( K a r a c a - h i s a r ) b ö lg e s i n i
b)
B üyük
k ardeşi
G ündüz
B e y ’e b u g ü n k ü
G ü n d ü z -b e y
k ö y v e is t a s y o n u n u n b u lu n d u ğ u b ö l g e y i
c)
A y g u d A l p ’ a İ n ö n ü b ö lg e s in i
d)
H a şa n
A lp ’a
Y a r -H is a r
( B i le c i k
ili
m erkez
ilç e s in in
Y a r h i s a r n a h iy e s in d e k ö y , b u n a h iy e n in ş im d ik i m e r
k ezi Ily a s -b e y
A n c y r a ’ d ır )
e)
6 —
köyü dür.
Y a r h is a r
k a le s in in
esk i
adı
y ö r e s in i
T u r g u d A l p ’ a İ n e g ö l y ö r e s in i t e v c i h e tti.
B il e c ik v e y ö r e s i n i n g e lir in i â ile s i e f r a d ın ın g e ç im in e a y ı
r a r a k d i ğ e r o ğ l u A l â e d d in b e y i ( P a ş a ) a n n e s i ile ( B â l â H a t u n ) o r a
d a b ır a k m ış , k a im p e d e r i Ş e y h E d e b a l i ’ y i d e ü z e r le r in e e m în n a s b e t m iş t i. Ş e y h E d e b a l i b u s û r e t le h e m
b e y li k
a ile s in e n e z â r e t e d i y o r
h e m d e B il e c ik k a le s in e h â k im b u lu n u y o r d u .
O s m a n G a z i, K ö p r ü - h i s a r ( Y e n i ş e h i r k ö y l e r in d e n ) ü z e r in e s e f e r e
k a r a r v e r d iğ i
sıra d a
(1 3 0 2 ),
am cası
D ündar
B e y ’ in
m u h â le f e t in e
m a r û z k a lm ış t ı. A m c a s ı ç e ş it li n e d e n le r ile r i s ü r ü y o r , b u a r a d a , G e r m iy a n o ğ u lla r ın ın v e k o m ş u R u m t e k f u r l a r ın ın k e n d ile r in e d ü ş m a n
lık la r ın ın a r t a c a ğ ın ı s ö y l ü y o r d u . R i v â y e t e g ö r e , O s m a n G a z i, o r d u
iç in d e ik ilik
ç ık m a s ın ı ö n le m e k
iç in
a m c a s ın ı o k la
ö ld ü rm ü ştü
k i,
b u r i v â y e t i b i r k ıs ım t a r ih ç il e r t a r t ı ş m a k o n u s u y a p a r a k y a n lış o l a
b ile c e ğ in i, z ir â , o l a y ın b i r t o p l a n t ın d a g e ç m e s i v e a m c a s ın ın d a y a ş lı
b u lu n m a s ı s e b e b iy l e o k ile ö ld ü r m e s in e y e r o l a m ıy a c a ğ m ı ile r i s ü r
m e k t e d ir le r .
O sm a n G a zi K ö p r ü -h is a r ’m
h a n lI
f e t h i ile m e ş g û l o ld u ğ u
s ır a d a
İl
h ü k ü m d a r ı G a z a n M a h m u d H a n M ıs ır ü z e r in e h a r e k e t le H a
le b ’ e k a d a r g e lm iş , s o n r a , s e f e r in t a m a m la n m a s ın ı k u m a n d a n la r ın
10
d a n Ç o b a n B e y ’ e h a v a le e d e r e k A n a d o l u b e y le r in i d e o n u n m a iy e t in e
m e m u r e tm iş t i. îlh a n lı h ü k ü m d a r ın d a n g e le n b u t ü r lü e m ir le r e it a a t
A n a d o l u b e y le r i iç in b i r v e c îb e a d d o lu n u y o r d u . H e p s i d e k e n d i b ö l
g e le r in d e y a r ı b a ğ ım s ız id ile r v e
kom şu
Rum
t e k f u r l a r ı ile s a v a ş
v e b a r ı ş y a p m a y a h a k la r ı v a r d ı. O s m a n B e y d e o ğ l u S a v c ı B e y i b i r
m i k d a r a s k e r le g ö n d e r e r e k
bu
y o ll a r ı n
d o la y ı
k a p a lı o lm a s ın d a n
em re
uydu
oraya
is e
de
k ış ın
g ö n d e r il e n
ş id d e t i v e
b ir lik le r i
geri
d ö n d ü v e h ü k ü m d a r ın e m r i y e r i n e g e t i r il m iş s a y ıld ı.
H e r z a m a n z a f e r e v e y e n m e y e a lış m ış o la n g a z i l e r 1 3 1 3 ( h . 7 1 3 ) ’
d e b i r a r a y a t o p la n ıp O s m a n G a z i’ y e h it â b e n « e y g a z i h a n , h a m d o ls u n d ü ş m a n m a ğ lu p v e m a k h u r o ld u . B u n d a n s o n r a v a k t in iz i z iy a n
e d ip h a r e k e t s i z k a lm a k s iz e r e v a d e ğ ild ir , y a k ış m a z , h e r ş e k ild e g a
z a y a m e ş g u l o lm a n ız m â k u l v e m ü n â s ip t i r » d iy e r e k t e ş v ik l e r d e b u
lu n d u la r ;
o lu n d u ;
b u n u n ü z e r in e K ö s e M ih a l a d ın d a k i R u m
O s m a n G a z i’n in t e k lif in i k a b u l ile İs lâ m
te k fu r u
dâvet
o ld u , o n u n
e liy le
h i l’ a t g i y d i o n a , A b d u lla h M ih a l a d ın ı v e r d i, o ğ lu n u k e n d i h i z m e t i
n e a ld ı; id a r e s in d e b u lu n d u ğ u y e r in h ü k ü m e t in i u h d e s in d e b ı r a k a
r a k b i r s a n c a k v e r d i. K ö s e M ih a l B e y ’ e s a n c a k v e r ilm e s i S e lç u k lu
s u lt a n ın ın v a k t iy le O s m a n G a z i’ y e g ö n d e r m iş o l d u ğ u s a n c a k o la y ın a
b e n z iy o r d u . Y â n i, k e n d is in in h ü k ü m d a r v e K ö s e M ih a l’in d e k o m u t a s ı
a lt ın d a k i b e y le r d e n b ir i o ld u ğ u n u g ö s t e r e n b ir m u â m e le id i. O z a
m a n ın s iy â s e t u s û l v e u y g u la m a s ın a g ö r e , b i r a n la m t a ş ıy a n b u d a v
r a n ış , O s m a n lı t o p lu m u n d a v e d e v le t in d e ilk k e z v u k u b u l u y o r d u .
B u n u iz le y e n L e b le b i c i - h is a r k a le s i t e k f u r u d a O s m a n G a z i’ y i k a r ş ı
la y a ra k
it a a t in i a r z
e t m e k le
y e r in d e
b ır a k ılm ış
ve
r ic a s ı
ü z e r in e
o ğ u lla r ın d a n b ir i O s m a n lı h iz m e t in e a lın m ış t ı. A y n ı s û r e t le , L e f k e
( O s m a n e li)
v e M e k e c e h is a r la r ı t e k f u r l a r ı d a y e r l e r in d e
b ır a k ıld ı,
a r a z ile r i t a h r ip e d ilm e d i. B u it a a t v e il h a k la r m ü n a s e b e t iy le S a m s a
Ç a v u ş ’ « . .o lm a y a k i c e m a a t k e n d i m ille t le r in e r ü c û ’ g ö s t e r e l e r » d i
y e r e k b u b o y u n e ğ m e le r in is t e m iy e r e k y a p ıld ığ ın ı, ilk f ı r s a t t a b u n
la r ın t e k r a r B iz a n s ’ a t â b i o la c a k la r ın ı h a t ır la t m ış , b u n a k a r ş ı, O s
m a n G a z i d e « b u a d a m la r ı t a m a m e n m ü lk e le r in d e n v e y u r t la r ın d a n
m a h r û m e d e m e m , y e r le r in d e b ır a k m a m l â z ı m d ı r ; a n c a k S a m s a Ça~
v u ş ’un
s ö z le r in i
de
y a b a n a a tm a m a k
g e r e k i r » c e v a b ın ı
v e r m iş t i.
S a m s a Ç a v u ş ’ a L e f k e k ö y l e r in d e n b i r i t e m lik e d ild i k i, s o n r a Ç a v u ş k ö y ü d iy e a d la n d ır ılm ış t ı.
O s m a n lı d e v le t t e ş k ilâ t ın d a , ö z e llik le , s a r a y v a z if e le r i a r a s ın d a
II
« ç a v u ş » -d iy e b ir r ü t b e v e m e m u r iy e t v a r d ı r k i, ilk d e f a S a m s a ç a v u ş
ile K a r a c a B a l a b a n Ç a v u ş u n b u s ı f a t ı t a ş ı d ığ ı g ö r ü lm e k t e d i r . S a r a
y ın y ü k s e k k a d e m e le r in d e b u lu n u r , t e ş r i f a t ç ı l ı k y a p a r d ı. Ç a v u ş , B a ş
ç a v u ş , s o n r a d a n b a ş k a h i z m e t le r d e d e b u lu n m u ş la r d ı, B iz a n s t e ş k i
lâ t ın ın d a b e l k i e t k is i v a r d ı.
A y g u t a lp
o ğ l u K a r a A l i , G e y v e ’ y e b a ğ lı T e k ü r - p ın a r ı k a le s in i
z a p t e t t ik t e n s o n r a , b u r a s ı v e m ü lh a k a t ı k e n d is in e ik t â s û r e t iy le v e
r ild iğ i g ib i, G e y v e v e c iv a r ı n d a k i y e r l e r d e y a r a r l ı ğ ı g ö r ü l e n g a z i l e
r e v e m ü n a s ip k im s e le r e t e v c ih e d ild i. O s m a n G a z i, 1 3 1 4 ’ d e n it ib a
r e n m u h a s a r a v e a b lu k a a lt ın a a ld ığ ı e s n â d a b i r ç o k R u m k ö y lü le r i
B u rs a ’y a
s ı ğ ın m a k t a n
is e
O s m a n lI la r a
it a a t i t e r c i h
e t t i le r
ve
on
la r ın h im â y e s i n d e n f a y d a la n d ıl a r . O s m a n G a z i e le g e ç i r d i ğ i y e r le r in
g e lir in i b e ğ lik , y â n i m îr î iç in z a b t e t m iş v e o b ö l g e y i d e g a z il e r e tim a r o la r a k d a ğ ıt m ış t ı.
K a r a c a -h is a r ’d a
k u r u lu
paza rı
b ir d e fa
G e r m iy a n
b ö lg e s i n d e
y a ş a y a n v e Ç a v d a r - o ğ l u d e n e n b i r t a t a r a ş ir e t i r e is i b a s m ış , y a ğ m a
e t m iş t i k i, s o n r a d a n O r h a n G a z i o n la r ı y o l a g e t ir m iş t i.
O s m a n G a z i, y a ş lı lı ğ ı v e h a s t a l ı ğ ı s e b e b iy le h a r e k e t k a b iliy e t in i,
c e v v a l iy e t in i k a y b e d in c e o ğ l u O r h a n B e y ’in d e v le t i id a r e y e m u k t e
d ir b i r h a l e g e l d i ğ i n i g ö r m ü ş
ve
1 3 2 0 ’d en
it ib a r e n
onu
k e n d is in e
â d e t a v e k il y a p m ış t ı. B u n u n la b e r a b e r , h a lk ın iş le r in in i y i y ö n e t i le
b ilm e s i iç in n iz a m la r , k a n u n la r k o n u lm a s ı ile m e ş g û l o l u y o r , d iv a n
la r k u r a r a k k a r a r l a r a lıy o r d u . B ir y a n d a n m ü lk ü n g e n iş le tilm e s in e
ç a lı ş ı y o r , ö t e y a n d a n m ü s lü m a n v e h ı r i s t i y â n t e b ’ a n m h u z u r v e â s â y iş in in m ü k e m m e l h â le g e t ir ilm e s in e d ik k a t g ö s t e r i y o r d u . O , t e ş k i
lâ t v e m ü e s s e s e le r k o n u s u n d a S e lç u k lu d e v le tin i ö r n e k a lıy o r d u . B u
y ü z d e n B iz a n s h u d u d u n d a ü ç t a n e u ç b e y li ğ i ih d a s e t m iş t i v e b u n
la r ın b a ş ın a e n g ü v e n d iğ i ü ç k u m a n d a n ı,
(K o n u r -A lp , A k ç a
K oca ,
S a m s a Ç a v u ş ) , u ç b e y i o la r a k g e t ir m iş t i :
1)
K o n u r A l p , e n k u z e y d e K a r a d e n iz ’ e d o ğ r u o la n y e r le r d e , b u
g ü n k ü A k y a z ı is t ik â m e t in d e , K o n r a p a k a le s i v e n a h iy e s i b ö lg e s in d e
ü lk e y i g e n i ş le t e c e k ,
2)
A k ç a K o c a , İ z m it , N ic o m e d e ia ) ’ e k a r ş ı s a v a ş a ç a r a k b u ş e h
r in e t r a f ın ı v u r u p y ık a c a k ,
3)
S a m s a Ç a v u ş İ z n ik ( N i c e a ) ’ e y ö n e lm iş u ç b e y l i ğ i g ö r e v i y a
p a c a k , k e n d is i K a r a t e k i n n a h iy e s in d e o t u r a c a k , d a ğ ıla n a h a liy i t e k
r a r t o p la y a c a k , a y n ı z a m a n d a İ z n ik c i v a r ı n a a k ın e d e r e k M a r m a r a
d e n izin e k a d a r o la n b ö lg e y i f e t h e d e c e k t i.
O s m a n G a z i, B u r s a ’y ı f e t h e o ğ l u O r h a n B e y ’i g ö n d e r i r k e n a s
k e r v e ü m e r â y ı Y e n iş e h ir o v a s ın d a t o p la m ış v e h e r k e s in h u z u r u n
d a o n u b u işe m e m u r e ttiğ in i b ild ir m iş , y a n m a d a h e m ü m e r â d a n
K ö s e M ih a l, T u r g u t A lp g ib i m u k t e d ir k u m a n d a n la r ı, h e m d e Ş e y h
M a h m u t G a zi, Ş e y h E d e b a li’n in k a r d e ş i A h i Ş e m s e d d in ’in o ğ lu A h i
H a ş a n g ib i m e ş â y ih i v e r m iş ti. O s m a n G a z i’n in m e m le k e ti, o s ır a d a
b ü tü n İ s lâ m
m e m le k e tle r in d e d â r ü lc ih a t o la r a k
m eşhurdu
ve her
t a r a f t a n c e n k e rle r i c ih a t fa r iz a s ın ı if â iç in b u r a y a g e liy o r la r d ı.
B u r s a ’n m te slim i e sn a sın d a , B u r s a t e k f û r u , b ir O s m a n lı a s k e r î
b ir liğ i
t a r a fın d a n
h im â y e o lu n m a s ın ı
is t e d iğ i z a m a n ,
K öse
M ih a l
« h im â y e h a k k ı g e r e k lid ir » d iy e r e k 3 0 0 0 0 f l o r i is te m iş v e b u s û r e tle
t e k f u r â ile si v e m e n s u p la rı b u h im â y e a ltın d a G e m lik ’ e k a d a r g id e
b ilm iş le r d i ki, b u b ir « f id y e - i n e c a t » d e m e k ti. V e O s m a n lIla rd a ilk
d e fa v u k u b u lu y o r d u ; b u s a y ı y â n i 3 0 0 0 0 a d e d i d a h a s o n r a la r ı ç e ş itli
h a lle r d e d ü ş m a n la y a p ıla n a n la ş m a la r d a , m u â h e d e le r d e e s a s o lm u ş
tu r.
O s m a n G a z i’n in ö lü m y a ta ğ ın d a , o ğ u lla r ın a v e d e v le tin b ü y ü k
le rin e h it â b e n v a s iy e ti ş ö y le id i :
a)
G a z â v e c ih a d fa r iz a s ın ı d e v a m e t tir m e k
c)
K e n d is in in v e f â t ın d a B u r s a ' d a k i G ü m ü ş lü K ü m b e t ’ e d e f n e
d ilm e k .
O s m a n G a z i’n in g e r id e b ır a k t ığ ı e ş y a ç o k m ü t e v â z i idi. B u n la r
ü ç sü r ü k o y u n , b ir k a ç a t, ik i u ç lu b ir k ılıç v .s. idi. H a m m e r ’e g ö r e ,
b u ik i u ç lu k ılıç şek li, O s m a n lı p a d iş a h la r ın a m a h s u s o lu p , e z cü m le ,
B u d in B e y le r b e y le r in in m ü h ü r le r in d e k u lla n ılm ış , k a p u d â n -ı d e r y â la r ın k ır m ız ı s a n c a k la r ın d a işle n m iş o la r a k g ö r ü lm e k t e id i. O s m a n
G a z i, d e v le t h â z in e s in d e n
( o z a m a n k i d e y im le b e y t ü ’l-m a l’ d e n )
b ir
ş e y a lm a m ış , g a n im e tle r d e n h is s e s in e d ü ş e n ile b ir d e, k e n d i k o y u n
s ü r ü le r in in g e lir i ile g e ç in m iş ti. H a lk a t a r h e t t iğ i « p a z a r b â c ı» r e â y â m n g ö n ü l h o ş lu ğ u ile k o n u lm u ş v e r g i idi.
O s m a n G a z i’n in ş e m â ili h a k k ın d a ş e h n a m e c i L o k m a n X V I . y ü z
y ılın s o n la r ın d a b i r t a s v ir y a p m ış t ır . O n a K a r a O s m a n B e y d e n ilm e -
13
si b ü tü n
T ü rk m en
â d e t o l m a s ın d a n d ı
bey
ve
h ü k ü m d a r la r ın a
b ö y le
ad
t a k ılm a s ın ın
(K a r a Y ü lü k O sm a n , K a r a Y u s u f, K a r a İs k e n
d e r . . . ) , K e z a b ü t ü n T ü r k m e n h ü k ü m d a r la r ın a d e n ild iğ i g ib i, o n a d a
b e y d e n ilir d i. D e v le t in in is t ik lâ l k a z a n m a s ın d a n s o n r a is e h a n d e n il
m iş o l a c a ğ ı g e n e llik le k a b u l e d ilm e k t e d ir .
O s m a n G a z i’ n in o ğ u ll a r ı v e z e v c e le r i h a k k ın d a y a p ıla n a r a ş t ır
m a la r
( B e lle t e n , s a y ı : 1 9 )
ş u n o k t a la r ı b e lir t m e k t e d ir :
Ş ü c â e d d in O r h a n b in F a h r e d d in O s m a n ’ın R e b iü le v v e l 7 2 4
bat
1324)
t a r i h li
v a k f iy e s in d e ,
k ö le s i
ta v â şî
M u k b il
(ş u
Ş e r e f e d d in ’ e
M e k e c e n a h iy e s in i v a k f e t t i ğ i a n la ş ılm a k t a d ır .
O s m a n G a z i’ n in d i ğ e r o ğ l u A lâ e d d in b e y , b a b a s ın ın ö lü m ü n d e n
s o n r a k a r d e ş i O r h a n B e y ’ e b e y l e r b e y i o lm u ş , d a h a s o n r a k e n d is in e
t e m lik e d ilm iş o la n B u r s a ’ d a K it e o v a s ın d a k i g e li r l e r i ile g e ç in m iş ,
B u rs a ’d a v a k ıfla r
y a p m ış t ı r .
B ir
k ıs ım
t a r i h le r
şehzâde
A lâ e d d in
B e y ile O r h a n G a z i’ n in ilk v e z i r i o la r a k h . 7 2 9 t a r ih li A s p o r ç e H â
t û n v a k f iy e s in d e g ö r ü n e n
H a c ı K e m a le d d in
b ir b ir in e k a r ış t ır m a k t a d ır la r .
o
o ğ lu
A lâ e d d in
P a şa yı
ORHAN
GAZI D EVR İ M Ü ESSESELERİ
O r h a n B e y , M a r t 1 3 2 4 ’ d e h ü k ü m d a r o lm u ş t u r . B u n a d e lil o l a
r a k b u t a r i h t e k i b i r v a k f i y e k a y d ı v e h . 7 2 7 t a r i h l i b i r s ik k e g ö s
t e r ilm e k t e , b u s ik k e d e k i 3 r a k k a m m m
O r h a n B e y ’in h ü k ü m d a r l ığ ı
n ın ü ç ü n c ü y ılm a t e k a b ü l e t t i ğ i a n la m ın a g e l d i ğ i k a b u l e d ilm e k t e
d ir.
O r h a n B e y ’in , d a h a b a b a s ı h a y a t t a ik e n , b a ş a g e ç t i ğ i , h ü k ü m
d a r o l d u ğ u N e ş r î ’ n in ( C ih a n n ü m â , A n k a r a n ş r ., s. 1 3 6 ) ş u k a y d ın
d a n a n la ş ılm a k t a d ır :
« . . . v e d a h i b u n u k a s d e t t i k im o ğ l u O r h a n k e n d ü z a m a n ın d a ş e v
k e t t u t u p n â m d â r o la k i k e n d ü d e n s o n r a g e le n h a lk o n a it a a t g ö s te r e le r ...»
O r h a n B e y , o d e v ir d e h a k k ın d a
«yel gibi eser sel gibi yol keser»
d e n ile n Ç a v d a r a ş ir e tin i t e d ip e t t i ğ i g ib i b a b a s ın ın ü lk e s in d e b u l u
n a n b ü t ü n k a le , h is a r , p a z a r g ib i y e r le r d e t a m b i r e g e m e n lik k u r a
b ilm iş ti. B u h is a r la r ş u n la r d ı :
K a r a c a - h is a r , O y n a ş - h is a r , K a r a ç iş -
h is a r , K a r a t e k in - h is a r ı, K a p u c u k - h is a r ı, K ilik li- h is a r ı, G e y v e - a k h is a rı, K e r e s t e k a le s i, T u z - p a z a r ı, A k y a z ı .
O r h a n B e y , 1 3 2 9 ’ d a k i P e le k a n o n g a li b i y e t i n d e n s o n r a , a r t ı k y a r
d ım d a n ü m it k e s e n İ z n ik k a le s in i t e s lim a ld ı. B u r s a ’ d a o l d u ğ u g ib i,
b u r a d a d a y e r li h a lk t a n is t e y e n le r in m a lla r ı ile b ir l ik t e g it m e le r in e
m ü s a a d e e t t i v e k a la n la r iç in d e k e n d i t e b a a s ın d a n o lm a k v e s a d e c e
h a r a ç v e r m e k ş a r t ı ile d in v e â d e t le r in i m u h a f a z a
ilâ n
e t t ir d i,
bu rayı
k e n d is in e
b e y lik
ve
hü kü m et
e d e b ile c e k le r in i
m erkezi
ya p tı
(1 3 3 0 ).
«Türk
men mülûkünün âzami ve kesret-i emval ve bilâd ve asakirce cüm
lesinin ekberi» d e m e k t e d ir ( S e y â h a t n â m e , Ş e r i f P a ş a T e r c ü m e s i, s.
İ z n i k ’ e g e le n s e y y â h İ b n B a t u t a , O r h a n B e y h a k k ın d a
3 4 1 ) . İ z n ik ’ d e O r h a n B e y ’in z e v c e s i N i l ü f e r H a t u n t a r a f ın d a n a ğ ı r
la n m ış , ik r â m g ö r m ü ş t ü
(1 3 3 3 ).
15
O s m a n lı d e v le tin d e ilk t e ş k il â t O r h a n G a z i z a m a n ın d a k u r u ld u .
B u r s a v e İ z n i k ’ in z a b t e d ilm e le r i O s m a n lı b e y liğ in in ilk d e v ir t a r i
h in in e h e m m iy e t li h â d is e le r i o la r a k m ü t a le a e d ile b ilir . O r h a n G a z i
B e y liğ in in
h u d u t la r ı a r t ık
m ü t e m a d iy e n
g e n iş le m e k t e
o ld u ğ u n d a n ,
y e n i m ü e s s e s e le r ile s a ğ l a m t e m e lle r in a t ılm a s ı b u s i y â s î v a r lı ğ a v e
b ir li ğ e b i r h a y a t i y e t v e d e v a m lılık s a ğ l a m a k t a id i. B u b e y li k y a v a ş
y a v a ş e s k i a ş ir e t u s u l v e k a id e le r in d e n , T ü r k v e T ü r k m e n t ö r e le r i n
d e n a z ç o k a y r ı la r a k o z a m a n a g ö r e m o d e r n b ir d e v le t o lm a k y o lu n u
t u t tu .
id a r e
s a h a s ın d a ,
a d a le t
ve
a s k e r lik
iş le r in d e
g e t ir m e k lü z u m u h is s o lu n d u . B u h u s u s la r d a u le m â
t e ş k ilâ t
vü cu da
s ın ıf ın d a n
g e l
m iş o la n v e z ir A lâ e d d in P a ş a ile B u r s a k a d ıs ı Ç a n d a r lı K a r a H a lil
E fe n d i
( b k . Ç a n d a r lı m a d d e s i İ A )
b ilh a s s a f a a l i y e t v e h iz m e t le r d e
b u lu n d u la r .
E v v e lâ
b ir g ü m ü ş
O r h a n G a z i’ n in c ü lu s u n u n
s ik k e
b a s ıld ı
( U z u n ç a r ş ılı,
ü çü n cü
y ılın d a
O rh a n
G a z i’n in
(7 2 7 - 1 3 2 7 )
ilk
s ik k e s i,
B e lle t e n , s. 3 4 ) . B u p a r a d a O s m a n lI la r ın m e n s u p o ld u k la r ı k a y ı b o y u
d a m g a s ı d a b u lu n u y o r d u . O r h a n B e y d e v r in in O s m a n lı f ü t u h a t h a
r e k e t v e s i y â s e t i ş ö y l e h ü lâ s a e d ile b ilir :
B a b a s ın ın z a m a n ın d a
o ld u ğ u
g ib i,
O rhan
B ey
d e v r in i d e ,
ev
v e lâ b i r u ç b e y l i ğ i h ü v iy e t i v e ş u u r u iç in d e m ü ta le a ic a b e d e r . K a r a c a - h i s a r s a n c a k b e y li ğ in e t a y i n e d ild ik t e n it ib a r e n , o, S e lç u k lu d e v
le t in in g e le n e k le r in in , b i r d e v â m ı o la r a k , u ç b e y id ir . B e y l e r b e y i d e r e
c e s in i b a b a s ı a lm ış t ır v e e m îr - i k e b îr ü n v â n m ı, B u r s a ’ d a k i Ş e h a d e t
c â m ii k a p ıs ın d a O r h a n B e y n â m ın a m e v c u t k i t â b e d e n d e a n l a d ığ ı
m ız v e ç h ile , 1 3 3 8 ’ d e y in e h ü k ü m d a r lığ ın ın
o r t a la r ın d a b ile , k u lla n
m a k t a id i. B ir İs lâ m s e r d â r ın ın k e n d i k ılıc ı ile a ld ığ ı y e r in g a z â h a k k ı
( K ı l ı ç h a k k ı, h a k k - ı f e t i h ) o la r a k k e n d is in e â it o lm a s ı v e u ç b e y li ğ i
a r a z is in e d â h il b u lu n m a s ı, t a r ih î g e r ç e ğ i k a r ş ıs ın d a , u ç b e y l i ğ i k o n u
s u n u b i r m ü e s s e s e o la r a k e le a ld ığ ım ız v a k it , ş u n o k t a la r ı d a b e l i r t
m e m iz v e d a h a e s k i d e v r e y i h a t ır la m a m ız g e r e k i r : A n a d o lu S e lç u k
lu d e v le t i z a m a n ın d a , X I I I . a s r ın s o n y a r ıs ın d a , b a t ı y a d o ğ r u
o la n
h u d u t t e ş k ilâ t ı, u ç b e y l ik l e r i B it in ia m ın t ık a s ın d a t e m e r k ü z e tm iş t i.
B iz a n s lI la r ın b u a s r ın b ir i n c i y a r ı s ı n d a R u m e li’ d e n n a k l e d ib d e b u
m ın t ık a y a , u ç b e y li ğ i n e k a r ş ı y e r le ş t ir d iğ i h ır is t iy â n K u m a n T ü r k le r i
sonradan
d a ğ ılm ış la r ,
an ca k
L a s k a r is
h â n e d â n ım n
B i z a n s ’ı
16
p a y it a h t o lm a k t a n ç ık a r m a s ın ı tâk ita en d e , u ç la r d a k i T ü r k
y a v a ş , f a k a t , k e s in
ş e k ild e b a t ı y a
doğru
b e y le r i,
t o p r a k l a r ın ı g e n iş l e t m iş
le r d ir . B u k e y f i y e t , b i r t a r a f d a n B iz a n s h u d u t m ü d a f a a s ın ın z a y ı f
la m a s ın a , d iğ e r t a r a f d a n d a M o ğ o l t a z y ik i a lt ın d a S e lç u k lu h â k im i
y e t in in b ilh a s s a b a t ı b ö lg e le r in d e t e s ir in i k a y b e t m e s in d e n ile r i g e l i
yordu.
U ç l a r d a k i T ü r k a ş ir e t le r in in b e y le r i, ş e k le n S e lç u k lu d e v le tin e
b a ğ lı o lm a k la b e r a b e r , f ı r s a t b u ld u k ç a o n u d in le m e m e k t e v e m ü s t a
k il h a r e k e t l e r d e b u lu n m a k d a n g e r i d u r m a m a k t a , v e r g il e r in i ç o k d e f a
k a n lı t e d ib le r a lt ın d a v e r m e k t e id ile r . M e r k e z î d e v le t e ş u v e y a b u
s e b e p le is y a n e t m iş o la n la r u ç b e y le r in in y a n ın d a b i r i l t ic â - g â h b u l
d u k la r ı g ib i, h e r is y a n h a r e k e t i d e u ç la r d a b u lu n a n a ş ir e t l e r t a r a
f ı n d a n m u n t a z a m y a r d ım g ö r ü y o r d u .
S e lç u k lu d e v le t in d e k i m e r k e z î id a r e n in z a a f ı k a r ş ıs ın d a m e m le
k e t d â h ilin d e k i z e n g in T ü r k t â c i r le r in in k e r v a n l a r ı d a b u n la r t a r a
f ın d a n ç a p u lla r a m â r u z k a lıy o r d u . X I V . a s r ın b a ş ın d a e v v e l â E m ir
Ç o b a n , s o n r a o ğ l u İ lh a n lIla r ın A n a d o l u v â lis i D e m ir t a ş , b u u ç la r d a
y e r in e g ö r e , s i y â s î v e y a a s k e r î t e d ib le r ile v e u ç la r d a k i b e y lik le r in
f i ilî m e v c û d iy e t le r in i, « t â b î b i r d e v l e t » g ib i k a b û l e t m e k s û r e t iy le ,
n ü fu z la r ın ı t e s is e d e b ilm iş le r d ir .
X IV .
a s r ın
o r t a la r ın a
a it t a r ih î b ir
k ay n a k ta
İ lh a n lI la r a
o lu b o n la r a v e r g i v e r e n A n a d o lu u ç m e m le k e t le r i, « K a r a m a n , G e r m iy a n , H a m id o ğ u lla r ı, î n a n ç o ğ u l la r ı, O r h a n G a z i» U m u r B e y , S in o p ,
K a sta m o n u ,
G ered e
ve
B o lu
b e y le r i
o la r a k
g ö s te r ilm iş tir
(T ü rk
H u k u k v e ik t is a t t a r ih i m e c m u a s ı, C ilt I, s. 3 3 ) .
B a z ı s i k k e le r v e k it â b e le r l e
Mesâlikü’l-ebsâr*d a k i
b i r k a y ıt , İ l-
h â n lı d e v le tin in s o n in h it a t v e s u k u t z a m a n la r ın d a b ile b u u ç m e m
le k e t le r in d e
M oğol
h â k im iy e t in in
b ü sb ü tü n
ortad an
k a lk m a d ığ ı
z a n n m ı v e r m e k t e is e d e , b u n u n , b e lk i d e , A n a d o l u ’ d a î lk â n lı h â k im i
y e t in in v â r is i o la n k u v v e t li E r e t n â d e v le t i ile h o ş g e ç in m e k iç in t a k ib e d ile n b i r s iy â s e t n e t ic e s i o lm a s ı m u h t e m e ld ir .
U çla r ,
y a ln ız
göçebe
veya
ya rı
göçebe
T ü rk m en
a ş ir e t le r in e
m a h s û s y a y l a k v e y a k ış la k la r ı ih t iv â e d e n s a h a l a r d e ğ ild i. H e r a ş ir e
t in k e n d is in e m a h s û s y a y l a k
veya
k ış la k la r ı o lm a k la
beraber, u ç
la r d a b i r ç o k k ö y le r , k ü ç ü k k a s a b a la r , h a t t â , m ü h im n o k t a la r d a k ü -
tâ b i
17
c'ü k m ü s t a h k e m m e v k ile r d e v a r d ı. B ü t ü n b u n la r d a n b a ş k a , h u d u t
la r ın b ir a z g e r is in d e , s a y ı c a ç o k
o lm a m a k la b e r a b e r , b a z ı b ü y ü k ç e
.şe h irle r d e v a r d ı k i, B iz a n s lI la r d a n z a b t e d ilm iş o la n b u m ü s t a h k e m
ş e h ir le r , u ç b e y lik le r in e m e r k e z v a z i f e s i g ö r ü y o r l a r d ı ( K ü t a h y a , A f y o n k a r a h is a r ,
k u v v e t le r in d e n
sonradan
başk a
B u r s a ). T ü rk
h ır is t iy â n
s a h a s ın d a
k ö y le r i
hudut
m ü s lü m a n
o ld u ğ u
g ib i,
T ü rk
ş e h ir
h a lk ı d a İs lâ m v e h ı r i s t i y â n k a r ış ık t ı. A y n ı s u r e tle , B iz a n s t o p r a k
la r ın d a d a , o v a la r d a
y e r le ş m iş m ü s lü m a n
T ü r k le r e t e s a d ü f o lu n u
y o r d u ( K ö p r ü lü , O s m a n lı D e v le t in in k u r u lu ş u , A n k a r a , 1 9 5 9 , s. 7 6 ) .
U ç b e y l iğ i m ü e s s e s e s i, b ir a z s o n r a R u m e li h u d u t la r ın a in t ik a l e d e
c e k v e b u m ü e s s e s e X V . a s ır s o n u n a k a d a r b ü t ü n e h e m m iy e t v e h a
y a t iy e t in i m u h a f a z a e d e c e k t ir .
U ç b e y li ğ i h a k k m d a k i b u k ıs a a ç ık la m a d a n s o n r a , O r h a n G a z i
d e v r in in f ü t u h a t s iy â s e t in d e k i ik in c i k e s in ö z e lliğ e t e m a s e d e b ilir iz .
B u , O s m a n lı id a r e s in in b ü t ü n T ü r k i y e ’ y e h â k im o lm a is tid a d ın ı
g ö s t e r m e s i k e y f iy e t i n in O r h a n B e y z a m a n ın d a b a ş la m a s ı s o r u n u d u r .
O,
b i r t a r a f t a n B u r s a ’ y ı, d iğ e r y a n d a n İ z n ik v e İ z m it ’ i a ld ı. V e
m ü t e â k ıb e n T ü r k
k u v v e t l e r i İ s t a n b u l b o ğ a z ın ın A n a d o lu
t a m a m iy le z a b t e tt i. F a k a t , İ s t a n b u l g ib i m ü s t a h k e m
k ıy ıla r ın ı
b i r ş e h r in o
s ır a d a f e t h o l u n a m a y a c a ğ ın ı v e b u ş e h r e k a r ş ı g e n iş ö l ç ü d e m ü e s s ir
b ir h a r e k e t y a p m a k im k â n ı b u lu n a m a y a c a ğ ın ı a n la y ın c a , f ü t û h â t i s
t ik â m e t in i B u r s a ü z e r in d e n G e lib o lu
c ih e tin e ç e v i r m e ğ i d ü ş ü n m ü ş ,
a k ın c ılığ ı a r t ık İ s t a n b u l’ a k a r ş ı d e ğ il, y e n i b e lir e n f ı r s a t la r ın ş e v k i
ile, R u m e li t a r a f ın a t e v c i h e t m iş id i.
D iğ e r
yandan,
O rh a n
B e y ’ in
m illî
b ir lik
teşeb b ü sü n d e
a ttığ ı
a d ım la r v e y a p t ığ ı h a m le le r ile O s m a n lı b e y liğ in in A n a d o lu iç le r in d e
m ü h im
b ir r o l o y n a y a c a k
b i r y e r a lm a s ın ı t e m in e
ç a l ış t ığ ı g ö r ü l
m e k t e d ir . A s r ı n o r t a l a r ı n d a ( 1 3 5 4 ) A n k a r a ’ y ı o ğ l u S ü le y m a n P a ş a ’ y a f e t h e t t ir m e s in d e m u h a k k a k k i, e v v e l c e b u r a la r d a m e v c u t b i r â ile
t im a r ı v e y a m â lik â n e s i h a k la r ın ı k e n d is in e d e s t e k
y a p m a k is t e m e
s in in b ir p a y ı o lm a lı id i. Y â n i, O r h a n B e y ’ in B u r s a ’ d a n A n k a r a ’ y a
v e o r a d a n T o k a t ’ a u la ş a n b i r y o l u n e t r a f v e c iv â r m ı z a b t e t m e ğ i
b ir
hedef
o la r a k
a lm a s ı,
a n la ş ıld ığ ın a
göre,
S e lç u k lu
T ü r k iy e s in i
y e n id e n ih y â s iy â s e t in d e ilk iş o la r a k e lin e a lm a k v e t a t b i k e t m e k
is t e d iğ i b ir u s û l id i v e b u n u m ü h im b i r â m il s a y ı y o r d u , O n u n K a r a m a n o ğ lu
ile
G e r m iy a n
o ğ u lla r ı m ü c â d e le s in d e ,
F e r id u n
B ey
m ün-
F orm a - 2
18
ş e a t ın d a k i m u h â b e r e le r in d e n ö ğ r e n d i ğ i m i z e g ö r e
m iy a n
o ğ lu n u h im â y e y o l lu
( I , s. 8 0 - 8 7 ) , G e r -
b i r v a z i y e t t a k ın m a s ı,
E retn a
d e v le t i
ü m e r â s ın d a n K u t lu Ş â h ’ m m ü t t e f ik i g i b i h a r e k e t e t m e s i, A n a d o l u ’ d a
b ü y ü k b i r n ü f û z t e m in i g a y e s in e m a t u f b i r s i y â s e t t e lâ k k i o lu n a
b ilir .
Ş ü p h e s iz
k i, b iz z a t f e t i h l e r
b ü tü n A n a d o lu
T ü r k - İ s lâ m
y a p m a s ı,
ga zâ
c e m iy e t in i m â n e n
ve
c ih â d
t a t m in
iş le r in d e
eden
ö n e m li
z a f e r v e b a ş a r ıla r a u la ş m a s ın ın b u n d a b ü y ü k h is s e s i o lm u ş t u r . B u
s e b e b l e d ir k i, O r h a n B e y ’in s o n d e v r e le r in d e , O s m a n lıla r , is t e d ik le r i
v a k it , k ü f f â r a k a r ş ı g a z â v e c ih â d u ğ r u n d a , b ü t ü n
A n a d o lu
T ü rk
b e y lik le r i y a r d ım c ı a s k e r î b ir l ik le r g ö n d e r m e k t e n ç e k in m e d ile r .
O r h a n B e y ’ in d e v le t id a r e s i k u r u c u lu ğ u v a s f ın d a b ild ik le r im iz i
ş ö y l e ö z e t le m e k m ü m k ü n d ü r : B ü t ü n
k a y n a k la r , o n u n
O s m a n lı u ç
b e y liğ in i h a k ik î b i r d e v le t h a lin d e t e ş k il â t la n d ır d ığ ın ı, m ü e s s e s e le ş t ir d iğ in i b ild ir m e k t e , i t t i f â k h â lin d e d ir le r . O r h a n B e y ilk d e v le t t e ş
k ilâ t ın d a A n a d o l u S e lç u k lu la r ı ile , İ lh a n lI la r ı ö r n e k
a lm ış v e b u n a
g ö r e b i r h ü k ü m e t c ih â z ı k u r m u ş t u r . B u n u n e s â s te m e li, n ü v e s i, b e y
lik m e r k e z in d e k i d iv â n id i. O r h a n G a z i, s a lt a n a t ın ın s o n la r ın a k a d a r ,
O s m a n lı d iv â n ı b i r u ç b e y liğ in d e g e li ş m e k t e o la n g e n ç v e k ü ç ü k b ir
d e v l e t c ih â z ı o la r a k , b a s it v e m ü t e v â z î b i r v a s f ı h â iz id i. H e n ü z b e y
ü n v â n ın ı k a p s ıy a n h ü k ü m d a r d iv â n a b iz z a t b a ş k a n lık e d iy o r d u .
Uç
b e y liğ in in ,
âdet
o ld u ğ u
ü ze re ,
b ir
de
v e z ir i
var
id i.
F e
t ih h a k k ı ( K ı l ı ç h a k k ı) d o la y ı s ıy la o r d u n u n b a ş ın a S e lç u k lu a n ’ e n e s in e g ö r e h e n ü z b i r b e y le r b e y i t â y i n e d e m e y e n
O r h a n B e y , b u iş i
v e lia h d o la n ş e h z â d e y e t e v d î e d i y o r d u . B u s e b e p t e n O r h a n B e y d e v
r in in s o n la r ın a k a d a r , d iv â n d a a y r ı c a a s k e r î m ü e s s e s e n in d o ğ r u d a n
d oğru ya
t e m s il e d ilm e d iğ i g ö r ü lü r .
Ş ü p h e s iz
ki h ü k ü m darı
askerî
b i r ş a h s iy e t s a y m a k d a m ü m k ü n d ü r .
D iv â n a , h ü k ü m e t r e is i d u r u m u n d a o la n v e ilk k u r u lu ş d e v ir le r in
d e ilm iy e s ın ıf ın d a n g e lm e s i m u t a d
o lm u ş b u lu n a n v e z ir in
d e ic â
b ın d a b a ş k a n lık e t t iğ i o lu r d u .
B u d e v i r v e z ir le r i h a k k ın d a e n s o n t e t k ik le r i n v e v e s ik a la r ın o r
t a y a k o y d u ğ u is im le r k r o n ik le r im iz in v e r d ik le r i m a lû m a t a t e t a b u k
e t m e m e k t e d i r k i, b u h u s u s u b u v e s ile ile b e l ir t m e k
v e z ir A l â e d d in
P a ş a ’d a n b a ş la y a r a k
iç in ş u t e t k ik le r i t a v s iy e e d e r iz
is te r iz . V e
d i ğ e r le r i h a k k ın d a
ilk
y a z ıla n la r
( H ü s e y i n H ü s a m e d d in , K o c a M e h -
19
m e d P a ş a , T O E M , s e n e 7, s a y ı 4 3 ; A y n ı m ü e llif , A lâ e d d in B e y , T T E M ,
s e n e 1 4 , s. 1 5 ;
U z u n ç a r ş ılı,
O s m a n lıla r m
ilk
v e z ir le r in e
d â ir
m ü-
t a le a , B e lle t e n , s a y ı 9 ) . B ü t ü n b u O s m a n lı v e z ir le r i p a ş a ü n v a n ın ı
a lıy o r d u . B u ü n v a n h a k k ın d a İ s lâ m A n s ik lo p e d is in d e J e a n D e n y ’n in
y a z d ığ ı m a d d e b u k e lim e n in e t i m o l o ji s i v e m u h t e li f le h ç e le r d e k u l
la n ılış ı ü z e r in d e g e n iş m a lû m a t v e r m e k t e v e p a ş a k e lim e s in in h a n g i
a s ıld a n g e lm e s i m u h t e m e l v e
m üm kün
o ld u ğ u n a
d â ir b e ş
h ip o t e z
ile r i s ü r m e k t e d ir . A n c a k ş u y a k ın la r d a v e f â t e d e n m a r û f T ü r k o lo ğu n
k a b u le m ü t e m a y il o ld u ğ u
f a r a z i y e y i t e n k it e t m e k
ve
v e r d iğ i
m is â lle r i ç o ğ a lt m a k m ü m k ü n d ü r . P a ş a n ın B a ş - a ğ a ’ d a n z iy a d e , p â d i
ş â h k e lim e s in d e n g e l d i ğ i n i ile r i s ü r m e k t e d ir .
P a ş a ü n v â n m ı a la n v e z ir le r , h ü k ü m d a r la r ın a s k e r î v e id â r î b ü
t ü n d e v le t iş le r in d e y a r d ım c ı s ı o ld u k la r ın d a n d o la y ı, b u v a z if e le r in e
u y g u n o la r a k , b u ü n v â n ı t a ş ı y o r l a r d ı. îlh â n lı la r d a o ld u ğ u g ib i, a s k e r î
s ın ıf h a r ic in d e n t â y in o lu n m u ş b u lu n d u ğ u v e b a ş k u m a n d a n lık ş e h z â d e y e v e r ild iğ i, f a k a t , o n u n b e y l e r b e y i s ı f a t ı ile d iv a n d a y e r a la
m a d ığ ı c ih e t iy le , ih t is a s ı d ış ın d a
o lm a m a k la
berab er,
iç in d e a d e t â b e y l e r b e y i v a z i f e s in i g ö r ü y o r d u . A n c a k
v e z ir ,
ç e ş it li
d iv â n
askerî
m e s e le le r in d iv â n h â r ic in d e h ü k ü m d a r a a r z o lu n m a k v e m ü s a a d e s i,
a lın m a k s u r e t iy le b i r k a r a r a b a ğ la n d ığ ı d a o lu r d u .
D iv â n , b u d e v r e d e b i r v e z ir , B u r s a k a d ıs ı v e O r h a n B e y le b i r
lik te
en
çok
dört
k iş id e n
m ü r e k k e p t i.
D iv â n ’ a,
d a h il
o lm a m a k la
b e r a b e r , b ir f e t v â m a k a m ın ın , m ü f t în in m e v c u d iy e t i d e u m u m iy e t le
k a b û l e d ilm e k t e d ir . B u d iv â n , m e m le k e t in b ü t ü n iş le r in in b ir in c i d e
r e c e d e v e e n y ü k s e k m e r c i i o ld u ğ u n a v e h ü k ü m le r in , n ih â î k a r a r la
r ın h e p b u r a d a v e r ild iğ in e g ö r e , m â liy e iş le r i ile m e ş g u l o la n v e s o n
r a k i g e liş m e le r e g ö r e , d e f t e r d a r m e v k iin i ik t is â b e d e c e k b u lu n a n b i r
m e m u r d a h e r h a ld e v e z ir e b a ğ lı o la r a k v a z if e g ö r ü y o r d u . X I V . a s
r ın o r t a la r ın a k a d a r , O s m a n lı d iv â n ın d a a n c a k b ir v e z ir in m e v c û d
o ld u ğ u a n la ş ılm a k t a d ır . O r h a n B e y , B u r s a ’ y ı z a b t e t m e d e n v e d e v
le t t e ş k ilâ t ın ı h e n ü z g e n iş le t m e d e n ö n c e , p â y i t a h t k a d ıs ı k a z a s k e r
lik v a z i f e s in i d e g ö r m e k t e v e a y r ı c a k a z a s k e r b u lu n m a m a k t a id i.
B u d e v ir d e d iğ e r m ü h im b i r d e ğ iş ik lik d e , O r h a n B e y ’ in s o n d e v i r
le r in d e , ş e h z â d e S ü le y m a n P a ş a ’ n m
( O d a b i r is t is n â o la r a k v e z ir
le r g ib i p a ş a ü n v â n m ı k u lla n ıy o r , f a k a t d iv â n ile b i r a lâ k a s ı b u lu n
m u y o r d u .)
ö lü m ü n ü m ü t e â k ıp , v e lia h d liğ e v e R u m e li h a r e k â t ın d a k i
o r d u n u n b a ş ın a M u r a d B e y ’ in g e ç m e s i ile y a p ılm ış , K a r a m a n
o ğ lu
ile E r e t n a d e v le t i a r a s ın d a ç ık a n i h t i l â f d o l a y ı s ı y la , M u r a d B e y ’in
A n k a r a ’ y a g it m e s i z a r u r e t i h a s ıl o lu n c a d a
(1 3 6 0 )
ilk d e f a o la r a k
ş e h z â d e le r d ış ın d a b i r ş a h s ın , L a la Ş â h in ’ in R u m e li f ü t û h a t ı o r d u s u
b a ş ın a b e y le r b e y i s ıf a t ı y la p a ş a ü n v â n m ı a la r a k , b u r ü t b e s i ile d e
b ir b a k ım d a n
aynı zam anda
v e z ir p â y e s in e
y ü k s e lm iş
o la r a k , g e
t ir ilm iş o ld u ğ u g ö r ü lm ü ş id i.
Y in e b u s ır a la r d a O r h a n B e y b u t ü r lü b i r v a s f ı h â iz o la n , y â n i
ilm iy e
L u lu
s ın ıf ı h â r ic in d e n
( L o l u , L ü lü )
b ir
k im s e y i,
kendi sarayı
P a ş a ’ y ı b e y l e r b e y i p â y e s i ile
m e n s u p la r ın d a n
A n k a r a ’y a
y o lla
m ış t ı. B u s û r e t le o d e v ir d e s â d e c e v e z ir le r e m a h s u s P a ş a ü n v â n m ı
a la r a k , b i r b e y le r b e y i - v e z i r o la n ş a h ıs la r , â d e ta ik in c i v e ü ç ü n c ü v e
z ir d u r u m u n d a b u lu n m a k t a , p â y i t a h t a g e ld iğ i z a m a n la r d a d a , m u h
te m e le n , d iv â n a
d â h il b ir e r
âzâ
d u ru m u n u
ik t is a b
etm e k te
id ile r .
( M u s t a s a f a A k d a ğ , T ü r k i y e ’ n in İ k t is â d i v e iç t i m â i t â r ih i, A n k a r a ,
1 9 5 9 , s. 3 2 3 - 3 3 3 ) . O s m a n lı d iv â n ın d a v e z ir le r v e a s k e r î s ın ıf a m e n
s u p b e y le r in g i y e c e k le r i e lb is e v e b a ş la r ın a s a r a c a k la r ı s a r ığ ın ş e k li
t e s b it o lu n m u ş v e b ö y l e c e d e v le t e r k â n ı v e a s k e r î s ı n ı f ile h a lk k ı
y a f e t b a k ım ın d a n b ir b ir le r in d e n a y r ılm ış la r d ı, O r h a n B e y ’ in d iv â n
d a b u r m a t ü lb e n t s a r ılm a s ı, k e n d i a s k e r in e , A n a d o l u b e y l ik l e r i a s
k e r le r in d e n a y r ılm a s ı iç in v e o n la r ın
k ır m ız ı h ö r k ü n e m u k a b il, a k
h ö r k g iy d i r il m e s i h u s u s u n d a b ir k a r a r a ld ığ ı b ü t ü n t a r ih le r d e k a y ı t
lıd ır . Ş e h ir v e k a s a b a la r ın k a z â la r m id a r e s in d e is e , O s m a n G a z i z a
m a n ın d a n it ib a r e n e ld e e d ile n y e r le r id a r e s in d e , b u r a la r ı f e t h e y le y e n
b e y l e r e v e r ilm e k s û r e t iy le v e d o ğ r u d a n d o ğ r u y a a ş ir e t in ile r i g e le n v e
b ir e r a s k e r î k u m a n d a n d u r u m u n d a o la n b e y l e r k u lla n ılıy o r d u . Y in e
S e lç u k lu d iv â n d â ir e le r i ç e v r e le r in d e k i id â r e n in a y n i id i. M e s e lâ İ n
ö n ü , S u lt a n - ö n ü , B ile c ik , İz n ik , K a r a c a h is a r , İ z m it , Y e n iş e h ir v e B u r
s a b ir e r k a z â t e ş k il e d iy o r d u . B a ş la r ın d a b i r e r s u b a ş ı v e k a d ı v a r d ı.
S u b a ş ıla r h e m â s â y iş e b a k ı y o r , h e m d e o b ö l g e n in a s k e r î k u m a n d a n ı
b u lu n u y o r la r d ı. D a h a s o n r a la r ı b u r a la r ı b i r e r s a n c a k i t ib a r e d ile r e k ,
s a v a ş la r d a a s k e r b a ş b u ğ u o la n la r a t e v c i h e d ilm iş , y a ln ız e n m ü h im
le r in in b a ş la r ın d a ş e h z â d e le r b u lu n m u ş id i.
O r h a n B e y , O s m a n lı d e v le tin d e m u n t a z a m
b ir
d e v le t t e ş k ilâ t ı
m e y d a n a g e t i r d i ğ i s ır a d a , b ü t ü n t i m a r lıla r ı m u a y y e n
b ir lik le r h â
lin d e b i r t a k ım k u m a n d a k a d e m e le r in e b a ğ la d ı. O s m a n lı o r d u s u n u n
e n m ü h im
u n s u r u n u t e ş k il e d e n
bu
k ıs ım ,
a ş ir e t le r d e n
h iz m e t le r i
21
m u k a b ilin d e
k e n d ile r in e
t im a r la r
v e r ilm e k
ü zere,
çok
v a k it
t o p lu
b ir h â ld e v a z i f e y e a lm a n s ip a h ile r id i. B u n la r ın ile r i g e le n le r i, k e n
d i b o y v e o y m a k la r ın d a n t o p l a d ık l a r ı a d a m la r ı ile b e r a b e r s e f e r d e
v a z i f e a lıy o r l a r , g a z â v e f e t i n d e n s o n r a , b u g a z ile r e ib t id â d a n t im a r
v e r ild iğ i g ib i o n la r a b a ş b u ğ lu k e d e n le r e d e g e lir i d a h a y ü k s e k b ir
• tim ar t a h s is o lu n u y o r d u . H e p s i d e a t lı o la n b u t im a r lıla r b ir a la y
h â lin e k o n u la r a k , b a ş la r ın a e n b ü y ü k t i m a r s a h ib i o la n k im s e a la y
b e y i t a y in e d iliy o r d u .
H e r k a z â n ın t im a r lü a r ı b i r ç e r i b a ş ı id a r e s in d e
id ile r .
Ş eh zâde
S ü le y m a n P a ş a , o r d u n u n b a ş k u m a n d a n lığ ın ı y a p t ığ ı e s n â d a is e , s a n
c a k b e y le r in in k u m a n d a s ın d a k i b ü t ü n k u v v e t l e r e k u m a n d a e t m e k t e
id i.
O r h a n B e y d e v le t in in d a y a n d ığ ı ik in c i s ı n ı f a s k e r î k u v v e t y a y a
v e m ü s e lle m t e ş k ilâ t ı o ld u . B u n la r ın v ü c û d a g e t ir ilm e s in d e k i t e m e l
s e b e p , h e r v a k i t z a m a n ın d a
s e fe r e
g e le m e y e n
m u h a s a r a h iz m e t in d e k a la m a d ık la r ın d a n
y a lıııd
usun
zam an
d o la y ı b a ş a r ıla r ı m a h d û d
o la n a t lı a ş ir e t s ip â h ile r i y e r in e , y in e T ü r k g e n ç le r in d e n
d a im î v e
e s a s lı k u v v e t le r e ih t iy a ç d u y u lm a s ı id i. B u r s a k a d ıs ı Ç a n d a r lı K a r a
H a lil’ in f i k r i v e u y g u la m a s ı ile m e y d a n a g e le n v e c e n k ç i h a lk a r a
s ın d a n y a z ıl a r a k t e ş k il o lu n a n h e m
a t lı
( m ü s e lle m )
h em
de y a ya
d e n ile n b u b i r l ik le r h e r o n k i ş iy e b i r b a ş v e h e r y ü z k iş iy e d e d a h a
b ü y ü k b ir b a ş t a y i n e d ilm e k s u r e t iy le t e ş k il o lu n d u la r . İ lk z a m a n
la r d a b u n la r
«padişah hizmetinde olalım, deyû»
b ü y ü k b ir t e h â lü k
g ö s t e r e n g ö n ü llü le r d e n m e y d a n a g e l i y o r d u ( N e ş r î, C ih a n n ü m â , s. 5 4 ) .
V e e v v e lâ 1 .0 0 0 k i ş il ik b ö lü k le r h â lin d e t e r t i p e d i l d i l e r ; s o n r a , s e f e r e
d e v a m e t t iğ i m ü d d e t ç e , ik i a k ç e li k u l u f e a lm a k s u r e t i y l e ; h iz m e t g ö r
d ü le r . B u n la r m u h a r e b e o lm a d ığ ı z a m a n la r d a k e n d ile r in e g ö s t e r il e n
t o p r a k la r ı iş le y ip , b a z ı v e r g il e r d e n m u a f t u t u l u r l a r d ı ; V e m ü se lle m ,
d e n ile n 1 .0 0 0 k i ş il ik a t lı k u v v e t in 3 0 n e f e r i b ir o c a k it i b a r o lu n m u ş tu ,
ve
iç le r in d e n
b a z ıl a r ı
n ö b e t le
savaşa
g id e r d i.
S e fe r e
g it m e y e n l e r
is e y a m a k o l m a la r ı v e s e f e r e g id e n le r e , s e f e r d e n d ö n ü n c e y e k a d a r ,
m u a y y e n h a r ç lı k v e r m e le r i k a n u n h â lin e s o k u ld u k i, b u u s u l X V I .
a s ır d a R u m e li ’ d e m e v c ü d d i ğ e r b â z ı a s k e r î t e ş k ilâ t a , y ü r ü k v e t a t a r
la r a d a ş â m il o ld u .
Ş e h z â d e S ü le y m a n P a ş a ’n m k u m a n d a s ı a lt ın d a , a y n ı z a m a n d a ,.
y a y a s a n c a k b e y le r i, m ü s e lle m s a n c a k b e y le r i, v e tim a r lı; s ip â h i s a n
cak
b e y le r in in
s e fe r e
k a t ıld ık la r ı b ilin m e k t e d ir .
O rh a n
B e y ’ in
son
z a m a n la r ın d a o r d u t e ş k ilâ t ın ın d a h a f a z l a g e n i ş le d i ğ i v e a s k e r î s ı n ı f
la r ın m ü k e m m e l b i r m ü e s s e s e n in m u h t e l i f k o l la r ı h â lin d e t e r t ip le n
d iğ i g ö r ü l m e k t e d ir .
M e s e lâ ;
S ü le y m a n
P aşa,
babası
O rh a n
B e y ’e
g ö n d e r d iğ i b ir m e k t u b u n d a ( F e r id u n B e y M ü n ş e â t ı, I ) « z ü m r e - i s ip â h id e n İ v a z y i ğ i t - b a ş ı » y ı 1 .0 0 0 n e f e r a t lı ile E v r e n o s B e y ’ e y a r d ı m a
g ö n d e r d iğ in i b ild ir m e k t e , e ld e e d ile n z a f e r ü z e r in e , O r h a n B e y d e ,
İ v a z y iğ i t - b a ş ı ’ y a b i r s a n c a k y o l la m a k t a , o r a l a r d a b i r s a n c a k lık y e r
v e r ilm e s in i e m r e t m e k t e , b u h a r e k e t t e y a r a r l ı ğ ı g ö r ü l e n K a r a C a ’ f e r ’ e d e y i ğ it - b a ş lı k t e v c ih e t m e k t e id i. B u k a y ı t b iz e , h e r s ip â h î b i r
liğ in in b a ş ın d a y i ğ it - b a ş ı d e n ile n k u m a n d a n la r ın b u lu n d u ğ u n u a n la t
m a k t a d ır . A n c a k , b u n la r ın , m ü s e lle m le r in y e r in e t e ş k il e d ilm iş m e r
k ez î b ir
ordu
h â lin d e ,
y â n i,
ü c r e t le r in i
d iv â n ın
o lu b o lm a d ığ ı, y a y a la r ın y e r in i d e a z e p le r in
ö d e d iğ i
k u v v e t le r
( B u n u n ilk z a m a n la r d a
h ü k ü m d a r ın ş a h s ın a b a ğ lı n ö k e r d e n ile n h â s s a k u v v e t l e r e m u a h h a r a n v e r ile n a d o ld u ğ u id d ia e d ilm e k t e d ir ) t u t u p t u t m a d ığ ı, y a y a v e
m ü s e lle m le r in
bundan
son ra
e y â le t k a d r o la r ı iç in d e ,
y a r d ım c ı
k e r î t e ş k il â t h â lin e g e t ir ild ik le r i m e s e le s i h e n ü z k e s in
b ir
as
ş e k ild e
h â l e d ilm iş v e s â lim b i r h ü k ü m v e k a r a r v e r ile b ile c e k b i r k o n u h â
lin e g e lm iş
s a y ıla m a z
(A k d a ğ ,
a y n ı e s e r , s.
3 4 3 -3 4 8 ;
U z u n ç a r ş ılı,
a y n . e s e r ., s. 1 2 6 ) . K e z a , O s m a n lIla r d a , K a p ı- k u lu m ü e s s e s e s in in ilk
y e t i ş t ir m e
o c a ğ ı s a y ıla n
«a c e m i o ğ la n la r »
o c a ğ ın ın ,
O rh a n
B e y ’ in
s o n d e v r in d e k u r u ld u ğ u y o lu n d a k i g ö r ü ş d e h e n ü z b i r id d ia d a n ile r i
g e ç e c e k m â h iy e t t e d e ğ ild ir .
O s m a n lI la r d a ilk s ik k e O r h a n B e y z a m a n ın d a k e s ilm iş t ir . O r
h a n B e y p a r a s ı d e n ilin c e , S e lç u k lu h ü k ü m d a r ı S u lt a n M e s ’ û d I l ’ u n
k e s t ir d iğ i d ir h e m e m u a d il o la n 1 2 k ır a t lık , y â n i 2 ,4 g r a m lı k b i r d i r
h e m ile b u n u n y a r ıs ı o la n 6 k ır a t lık
y a r ı s ı d a 5 ,7 5 o l u y o r d u )
( d ir h e m in v e z n i 1 1 ,5 is e b u n u n
a k ç e n in y in e S e lç u k lu d e v r i a k ç e le r in d e n
m s f i y y e ’ n in ik i a y r ı a ğ ır lığ ın d a o ld u k la r ın ı a n la m a k ic â b e d e r . B u
a k ç e , F â t i h d e v r in e k a d a r s â b it b i r v e z in d e t u t u l m a y a ç a lış ılm ış t ır
( H a lil E d h e m , M e s k û k â t - ı O s m â n iy e k a t a l o ğ u , s. 4 , 6 ; A l i B e y , O s
m a n lI d e v le t in in ilk a k ç e s i, T O E M , s e n e 8, s. 3 5 9 ; A k d a ğ , a y n . e s r .,
s. 4 2 1 - 4 2 5 ) .
O r h a n B e y a k ç e s in i v e z in it i b a r i y l e d ir h e m in d ö r t t e b ir i, v e y a
ü ç t e b ir i s a y a n l a r v e b u n a g ö r e
m e s e lâ , 1 0 0 .0 0 0
a k ç e lik
S e lç u k lu
ik t a m ın O r h a n B e y d e v r i a k ç e s in in d e ğ e r i b a k ım ın d a n 3 0 0 .0 0 0 a k ç e
lik O s m a n lı h a s s m a k a r ş ılık o ld u ğ u n u ile r i s ü r e n le r d e v a r d ır .
I.
M U R A D
M u r a d I ’m
D E V R İ
d e v le t t e ş k ilâ t ın d a
M Ü E S S E S E L E R İ
y a p t ı ğ ı e n m ü h im
d e ğ iş ik lik
o
z a m a n a k a d a r e n m ü h im v e e n b ü y ü k k a z â î m a k a m o la n B u r s a k a
d ılığ ın ı o r d u k a d ılığ ı ile b ir le ş t ir m e s i, y â n i, k a z a s k e r lik m a k a m ın a
ö n e m v e r m e s i v e b u m e v k i’ i Ç a n d a r lı K a r a H a lil’ e
( H a y r e d d in P a
ş a ’ y a ) t e v c ih e t m e s i id i. A r t ı k b u m a k a m m ü lk î v e a s k e r î id a r e ü z e
r in d e k a t ’ î b i r ş e k ild e ü s t ü n lü k
k a z a n ıy o r d u .
Bu
zâ t, b u
ta rih te n
b ir m ü d d e t s o n r a ( 9 s e n e s o n r a ) s a d r a z a m o la c a k t ır .
İ k in c i m ü h im d e ğ iş ik lik , e v v e l c e S ü le y m a n P a ş a ’ n ın m a iy e t in d e
b u lu n m u ş
o la n
L a la
Ş â h in
P a ş a ’ y ı b e y le r b e y i
ü n v â n ı ile
O s m a n lı
o r d u la r ın ın b a ş k u m a n d a n ı y a p m a s ıd ır . B u t a r i h t e b u m a k a m v e b u
r ü t b e v e z ir lik s e lâ h iy e t le r in i d e h â iz d i v e b u z a m a n a k a d a r p â d iş a h ’ m y a y a k ı n a k r a b a s ın a v e y a o ğ lu n a t e v c i h e d ilm e k t e id i ( A l â e d
d in P a ş a , S ü le y m a n P a ş a g i b i ) . B u n d a n s o n r a , h ü k ü m d a r ın k a r d e ş i
v e y a o ğ lu a r t ık d iv â n - ı h ü m â y û n a , y â n i m ü ş a v e r e m e c lis in e g ir e m iy e c e k v e o r d u y a h â n e d â n a y a b a n c ı b i r k im s e k u m a n d a e d e c e k t i k i,
p â d iş â h , b u n d a s a lt a n a t ı iç in b i r m a h z û r g ö r m ü ş o la b ilir d i. B u u s u l
b ilâ h a r e a s lâ d e ğ iş t ir ilm e m iş t ir .
O s m a n lıla r m B a lk a n la r d a k o l a y lı k la v e r a h a t b i r f ü t û h a t y a p
m a la r ın ı b a z ı A v r u p a t a r i h ç il e r i ş u s e b e b e is t in a t e t t ir m e k t e d ir le r :
B iz a n s d e v le t in in iç m ü c a d e le le r in d e ü c r e t li O s m a n lı a s k e r in in k u l
la n ılm a s ı B iz a n s d e v le t i iç in m e ş ’û m
o lm u ş tu r . Ç ü n k ü , K a n t a k u z e -
n o s ’ u n b u y a r d ım c ı la r ı t e h lik e li m ü t t e f ik le r d i. B u lg a r la r ile S ır p la
r ın b u k a d a r u z u n z a m a n la r e ld e e t m e k iç in B iz a n s lIla r la ç a r p ış t ık
la r ı m ü n b it v â d ile r , O s m a n lıla r m ih t ir â s m ı, b u r a la r ın s â h ib i o lm a k
a r z û s u n u u y a n d ır m ış t ı. T r a k y a v e M a k e d o n y a ’ n ın z a p t ı O s m a n lıla r
c a m ü h im o ld u ğ u k a d a r , e ld e e d ile b ilir d e g ö r ü n ü y o r d u . B a lk a n m ille t
le r in in s ı n ıf la r ın ı v e b ir b ir le r i ile o la n m ü c a d e le le r in i g ö r m ü ş v e a n
la m ış la r d ı. Ş ü p h e s iz k i, b u id d ia d a b i r g e r ç e k
p a y ı v a r d ır . F a k a t ,
a y n ı z a m a n d a b ü y ü k b i r h a y a t i y e t t a ş ıy a n v e g e n iş le m e k , y a y ıl m a k
is t id a d ın d a v e ih t iy a c ın d a b u lu n a n b i r t o p lu m
v e t e ş k ilâ t d a m e v -
24
c u t t u k i, b u n la r u la ş tık la r ı h e r y e r d e ü s t ü n lü k le r in i k a b û l e t t ir e b iliy o r l a r d ı.
O s m a n lıla r m
fe th
e t t ik le r i y e r le r d e k i ır k la r ı t e m s il e t m e s i ş u
v e y a b u s û r e tle d e v a m e d iy o r d u . B u r s a , K o c a e l i h a v a lis in d e k i K u m
la r h e m e n b i r a s ır d a n b e r i m ü s lü m a n t ü r k le r l e b i r a r a d a y a ş a m a k t a
v e b u n la r ı i y i k o m ş u b u lm a k t a id ile r . B u it ib a r la k a r ş ıla r ın d a t e m
s ile m â n i o lm a k iç in n e ır k î, n e k a v m î b i r m ü n a f e r e t , n e d e is lâ m iy e t e k a r ş ı a ç ık ç a b i r n e f r e t m e v c u t d e ğ ild i. K e z â , n e m a ğ lu b t a r a
f ı n d a k in v e k o r k u , n e d e g a li b l e r t a r a f ı n d a g u r u r v e a z a m e t y o k t u .
G a d d a r lık v e z u lm h i ç m e v c u t d e ğ ild i. G e n iş b i r t o l e r a n s v e h o ş g ö r ü r
lü k , s e r b e s t i b a h ş o lu n d u ğ u g ö r ü lü y o r d u .
A n a d o l u ’ d a k i r u m la r , a s ır la r c a m ü d d e t m u a y y e n b ir t a k ım s o s yâl ve
e k o n o m ik
ş a r t la r la
ü n s iy e t
peydâ
e tm iş le r d i.
S on un d a
bu
ş a r t la r , b u n la r ın ç o ğ u n u n t a li’ le r in i, k a d e r le r in i O s m a n lıla r m g i t t i k
ç e p a r l a m a k t a v e t e r a k k i e t m e k t e o la n d u r u m la r ın a b a ğ la m a la r ın a
s e b e b o lm u ş t u r .
B a lk a n y a r ım a d a s ın ın b ü t ü n n ü f u s u n u t e ş k il e d e n h ır is t iy a n îa r m t e m s il i m e s e le s i, y â n i b u n la r ın y e n i ş a r t l a r ı a r z u v e s ü k û n iç in
d e k a b û l e t m e le r i k e y f i y e t i y e n i b i r ş e y d i. B u r a d a ,
M u rad
H üdâ-
v e n d ig â r ’ m s a lt a n a t ın ın ilk ik i s e n e s i z a r f ın d a k ıs a z a m a n d a O s m a n
lI
h â k i m iy e t i a lt ın a g ir m iş m u a z z a m k e s i f b i r h ı r i s t i y â n k it le s i v a r
d ı. B u n la r y e n i e f e n d ile r in i t a n ım ıy o r la r d ı. İ s lâ m lık h a k k ın d a c id d î
b ir
b ilg i le r i
y ok tu .
Ş ü p h e s iz
k i,
b u n la r ı
kendi
a r z u la r ı
ile
ih t id â
e t t ir m e k v e y a ih t id â e tm e le r in i b e k le m e k iç in ç o k u z u n b i r z a m a n a
ih t iy â ç
v a r d ı.
B u n la r a
k arşı
ce b ir
k u lla n m a k
da
d ü ş ü n ü le m e z d i.
Ç ü n k ü İs lâ m î p r e n s ip le r e a y k ır ı id i. A n c a k it a a t e t m e y e n le r , m u k a
v e m e t g ö s t e r e n l e r e z iliy o r la r d ı. K e n d i r ı z a la r ı ile
O s m a n lı h â k im i
y e t in i k a b û l e d e n le r is e , iş le r in d e , g ü ç l e r in d e s e r b e s t ç e k a l a b i l i y o r
la r d ı. K e n d i d in v e â d e t le r in i is t e d ik le r i g ib i y ü r ü t e b i l i y o r l a r d ı .
D iğ e r ta r a fta n ,
A n a d o lu ’ d a n
k ü lliy e t li m i k t a r d a
T ü rk
k o lo n i
le r in i g e t i r i b b u r a la r d a y e r le ş t i r m e k d e m ü m k ü n d e ğ ild i. Ç ü n k ü , b u
s â h a d a k i i h t iy â ç f a z la d e ğ ild i. H a lb u k i, y e n i f e t h e d i le n t o p r a k l a r d a
z â b ıt a , e m n iy e t v e â s â y iş m e s e le le r in in s a ğ la n m a s ı g e r e k iy o r d u .
B u esnada:, h e m t e m s il iş in i d a h a a ç ık v e s â lim b i r is t ik a m e t t e
y ü r ü t m e k , h e m d e , h â z in e y e g e li r s a ğ l a m a k iç in b i r ç â r e b u lu n d u :
25
O s m a n lı a s k e r in in ,
e lin e
g e ç ir d ik le r i h e r
e s ir
ü z e r in d e ,
İs lâ m
d in in i k a b û l v e o n u n la â m e l e t m e d ik ç e , m u t la k b ir t a s a r r u f a h a k k ı
o ld u ğ u
d în e n k a b û l e d ilm iş t i. E s i r l e r g a n â im d e n
s a y ılıy o r d u .
Bun
la r e v v e y a ç i f t l i k iş le r in d e k u lla n ıla b ilir le r d i. V e y a u m u m î p a z a r la r
d a s a t ıla b ilir le r d i.
Bu
f e t ih le r d e ,
O s m a n lı
k ı t ’ a la r m ın
ark a
arkaya
vuku
b u la n
z a f e r le r in d e h a r p e s ir le r in in s a y ı s ı p e k f a z la ç o ğ a lm ış v e b i r e s ir in
r â y ic b e d e li 1 2 5 a k ç e y e k a d a r d ü ş m ü ş t ü . B u f i y a t , o z a m a n a k a d a r
O s m a n v e O r h a n G a z i d e v ir le r i n d e ih m â l e d ilm iş o la n
ve
hums-ı şer’î
hums-ı ganâîm
m ik t a r ın ı n t a y i n in e e s â s it t ih a z o lu n d u .
U le m â d â n K a r a m a n lı M e v lâ n a K a r a R ü s t e m , b ir g ü n , K a z a s k e r
Ç a n d a r lı
K ara
H a l il ’i
p â d iş â h ın
k o r u m a m a k la it h â m e y le m iş t i. V e
h uzurunda,
d e v le t
m e n f a a t le r in i
«vücûb-ı edâ-i hums»
hakkm daki
â y e t - i k e r i m e y i o k u y a r a k h u m u s ( b e ş t e b i r ) a lın m a s ı lü z û m u n u ih t a r
e t ti. P â d iş â h , b u n a e h e m m iy e t v e r e r e k e s ir l e r h a k k ın d a t a t b ik e d ile
c e k m â li b i r t e d b i r i n f a y d a l a r ı n ı t a k d i r ile b u y o ld a , b i r e m ir v e r d i v e
hums-ı ganâim a lın m a s ı
M e v lâ n a R u s t e m ’ e t e f v î z o lu n d u . B ö y le c e , h e r
e s ir e 1 2 5 a k ç e d e ğ e r k o n u la r a k b u n u n be ş t e b ir i y a n i 2 5 a k ç e s i h â z i
n e y e a lın d ı. E s i r l e r ü z e r in d e v a z ’ o lu n a n b u h u m s - ı ş e r ’ î v e r g is in in
s o n r a d a n , O s m a n lı m â li y e s in d e a d ı ç o k g e ç e n v e h ı r is t iy a n la r a t a r h
e d ile n p e n ç - y e k v e iş p e n ç e v e r g i l e r i ile a lâ k a s ı v a r d ı r . S o n a s ır la r d a
A v r u p a d a b i r d e v le t ile m u â h e d e a k d e d ilir k e n b i r iş p e n ç e r ü s û m u n dan
ş ik â y e t
o lu n d u k ç a ,
o
m ille t in
e s ir le r i
veya
s ü fe r â ,
h a d e m e v e o n la r a t â b i ’ b u lu n a n la r ın b u v e r g id e n
k o n so lo s ,
is tis n â s ı m u â h e -
d e y e d e r ç o lu n u r v e b ö y l e c e O s m a n lı d e v le ti a le y h in e h u s u s î b i r im t i y â z , k a p it ü lâ s y o n v ü c û d a g e lir d i. B ir t a r a f t a n b u k ö le lik m ü e s s e s e s i, d i ğ e r t a r a f t a n b i ’ l- v a s ıt a ih t id â v e d in d e ğ iş t ir m e k e y f i y e t i , B a l
kan
y a r ım a d a s ın d a k i O s m a n lı c e m a a t in i n is b e t e n
k u v v e t le n d i r i y o r
v e s a y ı c a a r t ı r ıy o r d u . B u n u n la b e r a b e r , b u k e y f i y e t i m ü b a la ğ a e t
m e m e k lâ z ım d ır . Ç ü n k ü , h ü c u m ile z a b t e d ile n b ir m e m le k e t t e , e r
k e k n ü f u s u n b i r k ıs m ı t e l e f o l u y o r , m ü t e b a k i k ıs ım
is e h a y a t v e
h ü r r iy e t i n i s a t ın a la b iliy o r d u . E k s e r i y â , e s ir a la n la r b u n u n
f i d y e - i n e c a t a lm a y ı t e r c ih e d iy o r la r d ı. B ir ç o k
y e r in e
ş e h ir v e k a s a b a la r
is e m ü c a d e le s iz t e s lîm o l u y o r l a r v e a m a n ş a r t la r ın d a b u n la r ın h ü r
r iy e t i t e m in a t a ltın a a lm ıy o r d u .
Z ir â î b ö lg e le r d e
k ö le lik
k ork u su
pek
h is
e d ilm iy o r d u .
Çünkü,
b a lk a n la r d a h e r y e r d e d a ğ l a r a ilt ic a p e k k o l a y id i. A y n ı z a m a n d a
26
ç if t ç il e r in y o k lu ğ u , o l d u k ç a k ı y m e t li s a y ıla n v e i t ib a r g ö r e n
tim a r
a r a z is in i t a m a m e n d e ğ e r d e n d ü ş ü r e c e k , y i y e c e k v e z a h îr e h u s u s u n
d a b i r k ıt l ığ a v e y a m a h s û la t ü z e r in d e k i v e r g in in in d ir ilm e s in e s e b e b
o la b ile c e k t i. B u y ü z d e n ilk f e t h e d il e n y e r le r d e , g a y e t m a k û l b i r s o s
y a l v e e k o n o m ik s i y â s e t t â k ib o lu n m u ş t u .
S u lta n M u r a d ’ ın 1 3 6 5 ’ d e b a ş k a la r ı t a r a f ın d a n d a , y â n i n is b e te n
uzak
y e r le r d e k i h ır is t iy â n
m e m le k e t le r d e n
b a z ıla r ın c a
t a n ın d ığ ı g ö r ü ld ü . M e v k i v e v a z iy e t in in h â k im
da
ilk
d e fa
b u lu n d u ğ u v e h a t t â
B iz a n s im p a r a t o r lu ğ u n u n a ç ık ç a v â r is i o ld u ğ u k a b û l e d i l i y o r g ib i id i.
D a lm a ç y a
s â h ilin d e k i z e n g in
ve
m am ur
R a gu za
(D u b ro v n ik )
c u m h u r iy e t i, k e n d i t â c ir le r i iç in O s m a n lı m e m le k e t le r in d e s e r b e s t ç e
t i c a r e t y a p m a y ı s a ğ l a y a c a k b i r m u a h e d e a k d in i t e k l i f e d iy o r d u . B u
d e v le t h i ç b i r k a y d a
t â b i’ o lm a d a n t i c â r î im t i y a z l a r a
k a r ş ılık
her
s e n e b ü y ü k b i r p a r a v e r m e ğ i k a b û l e t m iş t i k i, b u n a D u b r o v n ik c u m
h u r i y e t i h e d iy e d e m e k t e , O s m a n lıla r is e h a r a ç t e lâ k k i e y le m e k t e id i
le r . B u n u n la b e r a b e r , b a ş l a n g ı ç t a b u n u n m â h iy e t i n e o lu r s a o ls u n ,
b i r m ü d d e t s o n r a h a k ik î h a r a ç h â lin e g e lm iş t i. Ç ü n k ü , o s ır a la r d a
b u d e v le t in m e v c u d iy e t i, a n c a k O s m a n lı h ü k ü m d a r la r ın ın d o s t lu ğ u n u
t e m in e t m e k s â y e s in d e m ü m k ü n o la b i li y o r d u . Ş ü p h e s iz , R a g u z a h ü
k ü m e tin in z a ’ f ı, O s m a n lıla r m is e k u v v e t v e k u d r e t le r i a r t t ı k ç a d a b u
h a r a c ın m ik t a r ı f a z la la ş a c a k t ı.
B u n d a n d a h a ö n c e , S u lta n O r h a n ile C e n e v iz lile r a r a s ın d a , h ü
k ü m le r i v e h u s u s iy e t i p e k d e b ilin m e y e n , b ir a n la ş m a y a p ıl d ı ğ ı b a z ı
k a y n a k la r d a b e lir t ilm iş t ir . A n c a k , R a g u z a l ıl a r la
y a p ıla n b u t ic a r e t
m u a h e d e s i A v r u p a lI la r ın O s m a n lı d e v le t in d e n t i c a r e t v e s e y r - i s e f e r
h a k k ın ı
pa ra
ile
s a t ın
a ld ık la r ı
m u a h e d e le r in
b ir in c is i
s a y ıl ır
ve
m u a h e d e le r k ü lliy â t ın d a ilk y e r i iş g â l e d e r .
M u ra d I ’m
b u m u a h e d e y e a t t ığ ı im z â h a k k ın d a b a z ı g ö r ü ş l e r
v a r d ır v e b u im z â ş e k lin d e m u a h h a r a n p â d iş a h l a r t a r a f ın d a n
k u l
la n ıla n t u ğ r a y a b i r b a ş la n g ı ç o ld u ğ u m e s ’ e le s in e d â ir b a z ı n a z a r iy e le r o r t a y a a t ılm ış t ır .
M u r a d I, 1 3 6 6 ’ d a B a lk a n la r ı f e t h
fü tu h a tta m u n ta za m
e tm iş
ve
b ir e r
uç
etm e ğ e
b a ş la d ığ ı s ır a d a
bu
b i r h a r e k â t p lâ n ı y a p m ış , is t ik â m e t le r i t â y in
b e y l iğ i
d u ru m u n d a
o la n
ceph e
k u m a n d a n la r ım
g ö r e v l e n d ir m iş t i r . V a k t iy le b a b a s ı O r h a n G a z i’ n in K o c a e li v e B u r s a
27
h a v a lis i f ü t u h a t ı n d a k u m a n d a n la r ı g ö r e v le n d ir d iğ i g ib i, o
da
aynı
ş e k ild e h a r e k e t e t m iş t ir . D ö r t c e p h e u ç b e y l iğ i ş ö y l e d i r :
1)
Ş a r k c e p h e s in in k u m a n d a s ın ı, b iz z a t h ü k ü m d a r d e r u h d e e t
m ek te,
K ır k k ilis e ,
V iz e ,
A ydos,
K a r a d e n iz
B u r g a z ı,
S üze-
b o lu g ib i m e v k ile r i iş g a l e d e r e k K a r a d e n iz ’ e d a y a n m a k t a d ır ,
2)
B a t ı u ç b e y li ğ in e E v r e n o s B e y g e t ir ilm iş , M a k e d o n y a f ü t u
h a t ı b a ş la m ış t ır .
3)
Ş im a l u c u : K u z e y C e p h e s in e K a r a T im u r t a ş P a ş a g i r m e k
te , b u k u m a n d a n T u n c a ’ y ı t â k ip e d e r e k , B a lk a n
kadar
o la n
h a v a l iy i
fe th e
m em ur
e t e k le r in e
e d ilm e k t e d ir .
Y e n ic e -
K ı z ıl - a ğ a ç , Y a n b o lu , İ s li m y e b u u c a d ü ş m e k t e d ir .
4)
K u z e y B a t ı u c a R u m e li b e y l e r b e y i L a la Ş a h in P a ş a m e m u r
o lm u ş tu r . B u lg a r is t a n , I h tim a n , S a m a k o v v e S o f y a ’ n ın z a b t ı
v a z i f e s i v e r ilm iş t ir .
M a k e d o n y a ’ d a E v r e n o s B e y e liy le , ilk f e t h
e d ile n
ş e h ir le r d e n ,
D r a m a v e S e r e z d e r h a l T ü r k k o lo n il e r i t a r a f ın d a n is k â n e d ilm iş t ir .
B u ik i k a s a b a , b ü t ü n O s m a n lı d e v r i b o y u n c a d â im a M a k e d o n y a ’ d a k i
T ü r k v e m ü s lü m a n u n s u r u n m ü s t a h k e m v e k u v v e t li b i r ş e k ild e y e r
le ş t ik le r i m e r k e z le r o l a r a k k a lm ış , T ü r k t o p r a k a r is t o k r a s i s i ilk d e f ’ a
b u r a d a t e e s s ü s e t m iş t ir .
M esta
ve
S t r u m a n e h ir le r i v a d ile r in d e k i k ö y l e r v e
hem en M u ra d ’m
h â k im iy e t in i t a n ım ış la r , h iç
b ir
k a s a b a la r
m u kavem et g ö s
t e r m e d e n O s m a n lı u s u l v e k a n u n la r ın a , v e r g i u s u lü n e , y â n i c iz y e y e
it a a t e t m iş le r d i k i, b u h a l b u r a d a k i h a lk ın d a h a ö n c e k i k a r ış ık lık
la r d a n v e a d a le t s iz lik le r d e n n e le r ç e k t i ğ i n i v e y e n i f â t ih l e r in i n e b ü
y ü k b ir m e m n u n lu k la k a r ş ıla d ık la r ın ı g ö s t e r m e y e k â f id ir .
B u s ı r a d a b e y le r b e y i li k h iz m e t i ile R u m e li f ü t u h a t ın d a b ü y ü k
y a r a r lı k l a r ı g ö r ü l e n L a la Ş â h in P a ş a ö lm ü ş v e y e r in e K a r a A l i o ğ l u
K a r a T im u r t a ş P a ş a b e y l e r b e y i o lm u ş t u r . K a r a T im u r t a ş P a ş a ’n m
d ir lik m e s ’ e le le r in e y e n i b i r v e ç h e v e r d iğ i v e y e n i b i r a s k e r î s ın ıf
ih d a s e t t i ğ i a n la ş ılm a k t a d ır . Ş ö y l e k i : İ lk z a m a n la r d a t ı m a r v e h a s
is im le r i ile ik iy e a y r ıla n a r a z i r e jim i, t o p r a k n iz a m ı ilk d e f a O s m a n
lIla r
t a r a f ı n d a n m e y d a n a g e t ir ilm iş d e ğ ild ir . A b b a s îl e r d e n
it ib a r e n
b i r ç o k T ü r k v e m ü s lü m a n d e v le t le r in d e v e b ilh a s s a A n a d o lu S e lç u k
lu la r ı ile b u n la r ın in k ir a z m d a n s o n r a z u h u r e d e n A n a d o lu T ü r k b e y
28
lik le r in d e d e b u n a b e n z e r r e j im le r i n
t a t b ik
e d ild iğ i
(İk tâ
s is t e m i)
m a lû m d u r . B u s e b e p le T im a r u s u lü d a h a O s m a n G a z i z a m a n ın d a n
it ib a r e n â d e t a m illî v e u m u m î b ir t e a m ü l ş e k lin d e t a t b ik
b a ş la n m ış t ır .
S â d e ce ,
bu
s is t e m in
R u m e li ’ y e
de
t a t b ik
e d ilm e y e
ve
te ş m ili
M u r a d I. d e v r in d e d ir .
K a r a T im u r t a ş P a ş a ’ y a i z â f e e d ile n y e n i t e ş k i lâ t t im a r ile h a s
a r a s ın d a b ir d e z e â m e t d e r e c e s in in ih d â s m a v e b u ik i d e r e c e h u k u k u
n u n ir s île ş m e s in e m ü n h a s ır d ır . M u h t e m e ld ir k i, z e â m e t d e h e r h a n g i
b ir ş e k ild e d a h a ö n c e le r i m e v c û d id i. B ö y l e o ld u ğ u t a k d ir d e , K a r a
T im u r t a ş P a ş a ’ n m y a p t ığ ı, o z a m a n a k a d a r O s m a n lI la r d a ik i d e r e
c e d e n ib a r e t o la n
a r a z i r e jim in i, e s k i m ü s lü m a n
T ü rk
d e v le tle r in i
t a k lid e n , ü ç d e r e c e y e ç ık a r m a k v e v e r â s e t u s u lü n ü k a b û l e y le m e k
g ib i b ir t a k ım t e f e r r u a t a m ü n h a s ır o la n h u s u s l a r id i. T e d r îc î b ir t e
k â m ü l t â k ib
e t t iğ i m u h a k k a k b u lu n a n
bu
top ra k
r e jim i, t o p r a ğ ı n
m ü l k iy e t h a k la r ı ile a lâ k a d a r d e ğ ild ir . B u n d a e s â s , d e v le t e â it o la n
ö ş ü r ( â ’ ş â r ) v e r g is i ile « t a p u » h a r ç la r ın ın , b i r t a k ım a s k e r î ş a r t l a r
m u k a b ilin d e , b a z ı ş a h ıs la r a t e v c ih in d e n ib a r e t t ir . B u r e jim d e e n b ü
y ü k d e r e c e o lu b p â d iş â h la r la v e z ir le r e v e b ü y ü k d e v le t a d a m la r ın a
t a h s îs e d ile n « d i r l i k » ş e k lin e h a s a d ı v e r ile n v e g e li r i 1 0 0 ,0 0 0 a k ç e
d e n f a z l a o la n d ir lik le r « h â s » d ır . H e r h â s s â h ib i v â r i d â t ın ın 5 .0 0 0
a k ç e s i iç in b ü t ü n m a s r a f la r ı k e n d is in e â it o l m a k
ş a r t ıy la b ir
«C e-
b e lû » s ü v â r î y e t iş t i r m e k m e c b u r iy e t in d e d ir . H â s la r ir s î d e ğ ild ir .
İ k in c i d e r e c e y i t e ş k il e d e n v e 2 0 .0 0 0 - 1 0 0 . 0 0 0 a k ç e a r a s ın d a g e
lir i o la n d ir lik le r e z e â m e t a d ı v e r ilir . B u g e lir in 2 0 .0 0 0 a k ç e s i « k ıl ıç
h a k k ı»
s a y ıl d ı ğ ı iç in 2 0 .0 0 0
d e n f a z l a s ı iç in h e r
5 .0 0 0
a k çe d e b ir
c e b e lû v e r ilm e s i ş a r t t ır .
E n k ü ç ü k d ir lik k a t e g o r i s in i t e ş k il e d e n v e t im a r d e n ile n d i r
lik le r in v â r id â t ı 3 0 0 0 ile 2 0 .0 0 0 a k ç a a r a s ın d a d ır . B u n u n ü ç b in i k ılıç
h a k k ıd ır . Ü s t t a r a f ı h is s e a d ın ı a lır . H e r t im a r lı s ip â h î « m â l - i m u
k a b e le » d e n ile n g e lir in in k ılıç h a k k ı m ü s t e s n â o lm a k ü z e r e « h i s s e »
iç in h e r ü ç b in a k ç e y e b ir t a n e o lm a k ü z e r e c e b e lû v e r m e k le m ü k e l
le f t ir . B u n u n la b e r a b e r , t im a r ş a r t l a r ı A n a d o l u v e R u m e l i’ y e v e h a t t â
s o n r a d a n b â z ı e y â le t le r e g ö r e d e ğ iş m iş t ir . M u a h h a r b ir ç o k k a n u n
n â m e le r d e v e r is â le le r d e b e li r t i l d i ğ i ü z e r e , b u r e j i m
etmek mukabilinde tâyin olunmuştu»
zeâm et
s â h ip le r i
c e b e lû le r in i
t o p la n m a k m e c b u r i y e t i n d e d ir .
a lıb
«â’ dâ ile cenk
o n u n iç in s e f e r l e r d e t im a r v e
san ca k
b e y le r in in
m â iy e t le r in d e
29
X V I . a s ır d a b u s û r e t le 1 4 0 -1 5 0 b in cebelû . t e m in e d ilir d i.
B u n u n la b e r a b e r , s e f e r e
eşen
f a z a s m a m e m u r o la n « m ü s t a l ı f ı z »
« e ş k in c i»
t im a r ı ile k a le
m uhâ-
t im a r ın d a n b a ş k a b ir d e im a m
lık , h a t ip lik v e d i ğ e r b â z ı h i z m e t le r v e v a z i f e le r iç in « h i z m e t » t im a r ı
v a r d ı. M a h lû l k a la n t im a r la r m t e v c ih i iç in d e b ir t a k ım k a n u n î e s a s
la r t e s b ît e d ilm iş t ir .
T a b ia t iy le , b ü t ü n b u k a n u n î m e v z u a t u y g u n b ir t e k â m ü l m a h
s û lü d ü r . B u it ib a r la K a r a T i m u r t a ş P a ş a ’ n m b u m e s e le d e k i r o lü v e
y a p t ık la r ı t a m a m e n v â z ıh s a y ıla m a z . H e r h a ld e , b u r o lü n A n a d o l u ’
d a ö t e d e n b e r i t a t b ik e d ilm e k t e o la n b i r s is t e m i R u m e li’ n in m a h a llî
ş a r t la r ın a t a t b i k e t m e k t e n ib a r e t o lm a k ih t im â li ç o k k u v v e t lid ir .
Y in e
V oynuk
K ara
T im u r t a ş
t e ş k ilâ t ıd ır .
P a ş a ’y a
V oynuk
iz â fe
s ın ıf ı b i r
e d ile n
t e ş k ilâ t t a n
n e v ’ i a s k e r î s e y is
b ir i
de
t e ş k ilâ t ı
d e m e k t ir . H ır is t iy a n u n s u r la r d a n t o p la n a n b u s ı n ı f e f r â d ı v e r g id e n
m u a f t u t u lm u ş t u r . V a z i f e l e r i , s ü v â r i n in a t m a b a k m a k v e a h ır iş le r i
ile m e ş g u l o lm a k t ır . B u s û r e t le s ü v â r ilik ile a t u ş a k lığ ı b ir b ir in d e n
a y r ılm ış d e m e k t ir . S ü v â r în in v a z i f e s i s â d e c e a t a b in m e k t e n v e h a r p
y a p m a k t a n ib a r e t t i. B u a s k e r î v a z if e l e r in is t ilz â m
ğ e r h i z m e t le r is e v o y n u k la r a
e t t i ğ i b ü t ü n d i
b ır a k ılm ış t ır . V o y n u k l a r R u m e li ’ d e k i
h ır is t iy â n r e â y â d a n t e ş k îl e d il d i ğ in e g ö r e , b u n la r ın m ü h im b ir k ıs m ı
d a y en i fe th
e d ile n y e r le r d e k i b u lg a r la r d a n
id ile r .
O s m a n lı p â d iş â h ı M u r a d F a M ıs ır h ü k ü m d a r ı B e r k u k ’ u n
l i k ’ü z - z â h ir
S e y f e d d in
tan’ül-guzât»
g ö n d e r d iğ i
b ir
m ek tu b u n d a
«Sul-
d e m iş t ir .
M u rad F m
M urad
B erk u k )
(M e -
ş a h s iy e ti :
H ü d â v e n d ig â r
(G a z i H ü n k â r ,
H ü d â v e n d ig â r
G a z i)
lâ -
k a b la r ı ile d e a n ılm a k t a id i. T ü r k t â r ih in e ş e r e f v e r e n e n b ü y ü k a s
k e r le r d e n
ve
en
m u k t e d ir
d e v le t
a d a m la r m d a n d ır .
B abası
O rh a n
G a z i o n a R û m e li t a r a f ı n d a k ü ç ü k b i r k ö p r ü b a ş ı b ır a k m ış v e o d a
b u k ü ç ü k m ir â s a is t in a d e n B a lk a n y a r ım a d a s ın ın e n b ü y ü k b i r k ıs
m ın a h â k im o lm u ş d u r .
M u r a d I B iz a n s im p a r a t o r lu ğ u n u k a t ’ î n ü f û z u v e h â k i m i y e t i a l
t ın a a lm a y a m u v a f f a k o l d u ğ u g ib i, B a lk a n y a r ım a d a s ın d a b e ş a s ır
30
d a n f a z l a s ü r e n T ü r k h â k im iy e t in i d e k u r m u ş t u r . O s m a n lı t a r ih in d e
o , im p a r a t o r l u ğ u n ilk k u r u c u s u , h e m
d e b a lk a n la r ın
h a k ik î f â t ih i
o la r a k m ü h im b ir y e r a lm a k t a d ır .
O tu z s e n e y e y a k ın b i r m ü d d e t O s m a n lı d e v le t in in m u k a d d e r â tın ı d e r in b i r v u k u f v e liy â k a t ile id a r e e t m iş t ir . O n u n s a l t a n a t z a
m a n ı, F â t ih v e K a n u n î S u lta n S ü le y m a n d e v ir le r i g ib i, i y ic e b ilin e
m e d iğ i c ih e t iy le , b ü y ü k lü ğ ü
tâ m
m a n a s ı y la
a n la ş ıla m ım ış t ır .
K ar
ş ıla ş t ığ ı g ü ç lü k l e r v e h a lle t t iğ i m e s e le le r , s a lt a n a t ın ın n e t ic e le r i h a le fle r in in k i ile m u k a y e s e e d ilir s e h i ç
d e ğ ils e
o n la r
d e r e c e s in d e
o l
d u ğ u g ö r ü lü r .
H a r p s a h a s ın d a k i g a y r e t v e c e s â r e t i b a b a s ı g i b i id i. H a t t â b a
b a s ın ın z a m a n ın d a n d a h a g e n iş b ir i c r â â t s a h a s ın a y a y ıl m ış o ld u ğ u
iç in d a h a f a z la t e c r ü b e y e m a r u z k a ld ığ ı h a ld e g e v ş e m e m iş t ir . M a i y e
t in d e k i ü m e r â n ın v e k u m a n d a n la r ın h iç b i r i ile a r a la r ın d a b i r a n
la ş m a z lık z u h u r e t m e m iş t i. H iç b i r a n ’ a n e v e y a t e d r i c î b i r in k iş â f
z e m in in e is tin a d e t m e y e n f ü t û h â t , a k s a m a d a n v e h e r ş a r t a
uygun
b i r ş e k ild e g e r ç e k l e ş i y o r d u .
B iz a n s lıla r a
t â y in d e
ve
R u m la r a
ka rşı
m ü k e m m e l b i r a n la y ış
B iz a n s k ilis e s in in
te v eccü h
ve
ve
m u a m e le s i
is â b e t e
o n la r ın
is t in a t
m u h a b b e t in i
c e lb
k a r a k t e r in i
e d iy o r d u .
e y li y o r d u .
H a ttâ
P a t r ik
1 3 8 5 ’ d e , P a p a V I U r b e n ’ e y a z d ığ ı m e k t u b t a S u lt a n M u r a d ’ m k ilis e y e ,
h a r e k e t le r in d e
tam
b ir
s e r b e s t î b a h ş e y le m i ş
o ld u ğ u n u
b ild ir m iş t i.
O s m a n lI la r d a n h iç b i r ş ik â y e t le r i g ö r ü l m e m e k t e id i. B u s e b e p le G ib bon s d er ki :
O s m a n G a z i e t r a f ın a b i r ır k t o p la m ış , O r h a n G a z i b ir
d e v l e t y a r a t m ış , f a k a t im p a r a t o r l u ğ u
k u ra n
S u lt a n M u r a d
o lm u ş -
d u r . H a lk o k o n d il, M u r a d ’m a z k o n u ş a n f a k a t k o n u ş d u ğ u z a m a n g ü
z e l s ö z s ö y l e y e n h a y ır h a h b i r h ü k ü m d a r , y o r u l m a k b ilm e y e n k i b â r
b ir ş ö v a ly e o ld u ğ u n u b ild ir ir . J o r g a is e , m ü s a m a h a lı b i r e f e n d i id i
der.
O s m a n lı d e v le t in in d ış t i c a r e t v e a n la ş m a la r m ü e s s e s e s i, M u r a d
I d e v r in d e k i R a g u z a c u m h u r iy e t i ile v u k u b u la n a n la ş m a la r d a n s o n
r a , b ilh a s s a Y ıld ır ı m B â y e z id d e v r in d e V e n e d i k c u m h u r i y e t i ile y a
p ıla n
ve
m ü zak ere
tü cca r
ve
d e v le t i
a n la ş m a la r la
g örm ü ştü
k i,
g e liş t i.
A k d e n i z in
O s m a n lI la r la
bu
d ip lo m a t ik
k u d r e t li
m üna
s e b e t le r k u r m a k v e t i c a r e t a n la ş m a la r ı y a p m a k h a y a t î b ir z a r u r e t
t ir . B u h u s u s t a B iz a n s ’ d a k i V e n e d i k k o lo n ile r in in d e f i k i r l e r i a lm -
31
d ik ta n , s o n r a 1 3 9 0 ’ d a t e ş e b b ü s e g e ç ild i. E d ir n e ’ y e g e le n V e n e d i k e l
ç is i Q u ir in o e v v e l c e id d ia e t t ik l e r i g ib i, V e n e d ik k o lo n is i iç in b i r li
m a n v e y a s t r a t e ji k b i r m e v k iin t e r k e d ilm e s in i a s lâ m e v z û u b a h is e t
m e y e r e k , s â d e c e , T ü r k le r in
h â k im
o ld u k la r ı y e r le r d e k i p a z a r la r d a
h u b u b a t a lım v e s a t ım ı y a p a b ilm e k , y â n i t i c a r e t s e r b e s t îs i s a ğ la m a k
m a k s a d ıy la m ü z a k e r e le r e t e v e s s ü l e t ti. P a z a r la r a v e lim a n la r a g i r
m e k m ü s a a d e s in i is t ih s a l e d e r k e n m u a y y e n g ü m r ü k r e s m î ö d e m e y i
d e k a b û l e d iy o r l a r d ı . F ilh a k ik a k e n d ile r in e is t e d ik le r i b u t ic â r î m ü
s a a d e le r b a h ş o lu n m u ş , f a k a t B â y e z i d t a r a f ın d a n h iç b i r s iy â s î m â h iy e t d e t â v i z d e b u lu n u lm a m ış t ı.
X V . y ü z y ı ld a O s m a n lı m ü e s s e s e le r i
X V . a s ır b a ş la r ın d a İ s t a n b u l m u h a s a r a s ın ın n e t ic e s in d e , O s m a n
lI
d e v le t i
B iz a n s
i m p a r a t o r l u ğ u n a , m u h a s a r a n ın
r e f’i
k a r ş ılığ ın d a
b a z ı ş a r t l a r ı n ı k a b û l e t t ir m iş , v e b ö y l e c e h a r a ç m ü e s s e s e s i d a h a o
z a m a n d a n it ib a r e n b ir g e le n e k h â lin i a lm ış , b ir t a k ım is k â n v e h u
k u k m ü e s s e s e le r i v a z ’ e t m e k t e k i s i y â s e t in d e d e t u t u m u n u b e lir t m iş
tir . K a b û l e d ile n b u ş a r t la r ş ö y le d ir :
a)
H e r s e n e O s m a n lı h â z in e s in e v e r ilm e k t e o la n h a r a c ı n
a r t ı
r ılm a s ı,
b)
İ s t a n b u l’ d a
b ir
T ü rk
m a h a lle s i
o la r a k
b ir
câm i
y a p tır ıl
m a s ı,
c)
İ s t a n b u l’ d a m ü s lü m a n la r ile r u m la r a r a s ın d a ç ı k a c a k i h t i l â f
la r ı İs lâ m h u k u k u ü z e r e h a lle d e c e k b i r k a d ı t â y in i ( S i r k e c i ’ d e
b ir m a h a lle k u r u lm u ş , T a r a k lı Y e n i c e s i ile G ö y n ü k ’ d e n m u h â c i r n a k le d ilm iş v e c â m i y a p t ı r ı lm ış t ı k i, A n k a r a h a r b in
d e n s o n r a b u n la r y o k e d i l d i ) .
B â y e z id ’in N i ğ b o l u z a f e r i n d e n
k e n d is in e d ü ş e n g a n i m e t h i s s e
le r i ile E d ir n e ’ d e b â z ı d in î v e s o s y a l t e s is le r k u r d u ğ u
( Ş ü k r u lla h ,
B e h c e t ü t t e v â r ih ) m a lû m d u r .
F e t r e t d e v r in in d i k k a t e d e ğ e r b i r h â d is e s i d e :
A n kara
m ağ
lu b iy e t in in B a lk a n la r d a s a y ı la r ı ö n e m li b i r y e k û n u b u la n h ır is t iy â n
t e b ’ a ü z e r in d e h iç b ir t e p k i y a p m a m a s ıd ır .
B u b ö l g e d e s ü k û n d e v a m e t m iş , O s m a n lı id â r e s i t e m e lli k a im iş d ır k i b u o l a y R u m e l i’ d e k i O s m a n lı İ d â r e s in in d i ğ e r k o m ş u d e v le t le r
32
den
daha
â d ilâ n e
o ld u ğ u n u
g ö s t e r m e k t e d ir .
O s m a n lı
d e v le t i,
fe th
e d ile li h e n ü z ç o k z a m a n o lm a y a n , B a lk a n la r d a s i y â s i v e i d â r î m a h a
r e t i v e u z a k g ö r ü r lü ğ ü s â y e s in d e b u t e h lik e li v e b u h r a n lı d e v r i a t la t
m ış , R u m e li ’ d e k i m e m le k e t le r in i h â d is e s iz o la r a k e lin d e t u t m a y a m u
v a f f a k o lm u ş tu r .
O s m a n lı D e v le t i T i m u r ’ u n d a r b e s in i m ü t e â k ip
ş e h z â d e le r
a r a s ın d a
s a lt a n a t
m ü c a d e le le r i
o ld u ğ u
p a r ç a l a n d ığ ı v e
s ır a d a ,
B a lk a n
d e v le tle r in in O s m a n lIla r a k a r ş ı b ir le ş e m e m e le r in i, b â z ı y a b a n c ı t a
r ih ç ile r , k ilis e le r in b ir le ş m e m iş v e
a n la ş a m a m ış
t a d ır la r . B u n u n d a b ü y ü k b ir t e s ir i o lm a k la
o lm a s ın a
beraber,
yorm ak
a s ıl m e s e le ,
O s m a n lı h ü k ü m e t in in t e b ’ a s ı a r a s ın d a a d a le t v e e ş it liğ i t e m in e t m e k
v e d in î iş le r in e k a r ış m a m a k s û r e t iy le h u z u r v e e m n iy e t i s a ğ la m a k t a ,
B a lk a n la r d a k i O r t o d o k s m e z h e b in e m e n s u b m u t a a s s ıb h a lk ın k a t o lik le r e k a r ş ı b ir n e v i h im â y e s in i, m ü d a f a a s ın ı y a p a r a k , o n la r ın v i c
d a n h ü r r i y e t le r i n e s a y g ı g ö s t e r m e k t e id i. V e b ilh a s s a b u s i y â s e t i ile
b u b u h r a n lı d e v r e d e d e h e r h a n g i b i r k a r ı ş ık lı ğ ın v e h u z u r s u z lu ğ u n
b e lir m e s in e e n g e l o lm u ş v e b u y o l d a b a ş a r ı s a ğ la m ış t ı. B iz a n s im
p a r a t o r l a r ın ı n k a t o li k m e z h e b in i k a b û l e t m e k , y â n i ik i k ilis e y i b i r
le ş t i r m e k y o lu n d a a ld ık la r ı k a r a r la r d a y in e b u y ü z d e n h a lk ın v e m u
t a a s s ıp p a p a z la r ın m u k a v e m e t i y ü z ü n d e n
a k im
k a lıy o r d u .
Ş u n u d a b e lir t m e k lâ z ım d ır k i, A n k a r a s a v a ş ı v e b u n u n d o ğ u r
d u ğ u n e t ic e le r O s m a n lı d e v le t i iç in p e k a ğ ı r d a r b e o lm a k la b e r a b e r ,
ç e y r e k a s ır z a r f ın d a s ü r a t le k e n d is in i t o p a r l a m a y a m u v a f f a k o lm u ş
v e b u d a O s m a n lı t e ş k ilâ t v e m ü e s s e s e le r in in s a ğ la m lığ ım , b a ş t a b u
lu n a n la r ın İ d a r î v e s iy â s î b a s î r e t v e e n e r ji k h a r e k e t le r in i is b â t e t
m iş t ir . B u n a m u k a b il, H in d is t a n , İ r â n , A z e r b a y c a n , I r a k v e S u r iy e ’
d e n E g e d e n iz in e k a d a r g e n iş b i r f ü t û h â t h a r e k e t i y a p m ış o la n T i
m u r ’ u n ö lü m ü n d e n s o n r a
im p a r a t o r lu ğ u ,
t e ş k ilâ t s ız
ve
köksüz
o l
d u ğ u c ih e t le , k ıs a z a m a n d a p a r ç a la n m ış v e t a r ih t e O s m a n lı d e v le t i
k a d a r b i r iz b ır a k m a m ış t ır .
O S M A N L I M Ü E S S E S E L E R İN E
K A R Ş I Y A P IL A N
T E N K İÖ L E R E B İR C E V Â B
B u lg a r t a r ih ç ile r in in s o n z a m a n la r d a « O s m a n lı f e o d a li z m i p r o b
le m le r i»
d iy e
d ille r in e
d o la d ık la r ı k o n u y u
k e n d i y a n lış
ve
e s a s s ız
g ö r ü ş l e r in e g ö r e t a r ih î g e r ç e k l e r i t e k t a r a f l ı v e s ü b j e k t i f b i r ş e k ild e
m u h a k e m e e d e r e k d e ğ e r le n d i r m e ğ e ç a lış d ık la r ı g ö r ü lm e k t e d ir . B u n
la r d a n B u r m o v , 1 9 6 0 s e n e s in d e S t o c k h o lm ’ d a t o p la n a n t a r i h î ilim
le r k o n g r e s i m ü n â s e b e t iy le , B u l g a r ilim le r a k a d e m is in d e n e ş r e t t i ğ i
« E t u d e s H is t o r iq u e s » a d lı e s e r d e « B a l k a n y a r ım a d a s ın ın T ü r k le r t a
r a f ın d a n z a b t ı m e s e l e l e r i» i n e d â ir , k i f â y e t s i z v e b a ş t a n b a ş a t a r a f
g i r v e id d iâ lı m a r k s is t g ö r ü ş ü n ü a k s e t t ir e n b i r y a z ı n e ş r e t m iş t i. T a
r ih a r a ş t ır m a la r ın a y e n i b a ş la m ış , v e k a y n a k b ilg is in d e n m a h r u m
o ld u ğ u z e h â b ın ı u y a n d ır a n y a z a r ın b i r m ü d d e t e v v e l e lim iz e g e ç e n
b u y a z ıs ı, b â z ı m a h f i ll e r d e b ir t e r e d d ü t u y a n d ır m a s ı ih t im â lin e k a r
şı, s ır a la d ığ ı m e s n e d s iz id d ia la r ın ın t a m a m e n s ü b j e k t i f v e d a h a ö n
c e d e n v e r ilm iş h ü k ü m le r e d a y a n d ığ ın ı, k ıs a c a v e a n a h a t la r ı ile b e
lir t m e y e b iz i s e v k e t m e k t e d ir .
B u rm ov ,
O s m a n lı T ü r k le r in in
B a lk a n
y a r ım a d a s ın ı is t ilâ s ı v e
X I V . - X V . a s ır la r d a B a lk a n la r d a k i h â k im iy e t in in b a ş la n g ıc ı « D o ğ u
v e G ü n e y A v r u p a b ö lg e s i n i n t â r ih î in k iş â f ın d a e h e m m iy e t li a k is le r
b ır a k a n h â d is e l e r d i r » , d e r k e n b i r g e r ç e ğ i if â d e e t m iş , f a k a t , b u r a d a
y a ş a y a n h a lk la r ın s iy â s î is t ik lâ lle r in i e lle r in d e n a lm a k , o n la r ın t â
r ih î in k iş â f ın d a t a b iî s e y r î d e ğ i ş t ir d ik le r i y o lu n d a k i id d iâ s m d a is e
m â lu m g ö r ü ş ü t e k r a r la m ış t ı r .
Ö n c e , T ü r k le r in f ü t û h â t d e v r i b a ş la n g ıc ın d a k i, B u lg a r la r ın h a
k ik î m â n â d a s iy â s î b i r is t ik lâ lle r i o lu b o l m a d ığ ı m ü n a k a ş a o lu n a b i
lir . S â n iy e n o n la r ın t â r î h î in k iş â f ın d a k i t a b iî s e y i r a c a b a h a n g i is t i
k a m e t t e id i v e T ü r k le r in b u h a lk la r ı h â k im iy e t l e r i a ltın a
a lm a la r ı
m ü s b e t m i y o k s a m e n f î b i r e t k i m i y a p m ış t ır . B u n u t â y in e t m e k lâ
z ım d ır .
F orm a - 3
H e le b u b a b d a «İstilâ , e t t ik le r i m e m le k e t le r in s o s y a l v e e k o n o
m ik h a y a t ın d a k e n d i â d e t v e a n a n e le r in i e m p o z e e t m iş le r d ir » h ü k m ü
h iç b i r d e ğ e r i o lm a y a n v e h e r b a k ım d a n t e m e ls iz v e m e s n e d s iz id d ia
d ır . Z ir â , O s m a n lı im p a r a t o r lu ğ u n u n
sosyal ve
e k o n o m ik
h a y a tta ,
ç o k d e f a u y g u l a d ığ ı p r e n s ip , a d e m - i m e r k e z i y e t e s a s ın a g ö r e a y a r
la n m ış t ı v e m a h a llî â d e t v e a n ’ a n e le r , d e v le t in h â k im v e h a y â t î m e n
f a a t le r i ile ç a t ış m a d ı ğ ı m ü d d e t ç e g e n iş m ik y a s t a h ü r r iy e t , s e r b e s t
lik iç in d e c a r î v e m u t e b e r id i.
İm p a r a to rlu ğ u n
d iğ e r y e r le r in d e
o ld u ğ u
g ib i,
ç o ğ u n lu k la
B u l
g a r h a lk la r ın ın s â k in b u lu n d u ğ u t o p r a k l a r d a d a , r e â y â m ü k e ll e f iy e
t in in n e d e r e c e le r d e în s â n î, â d il v e m u t e d il o ld u ğ u , d i ğ e r t a r a f t a n ,
d in î v e s o s y a l h a y a t l a r ın d a d a n e k a d a r g e n iş m ü s a a d e v e im t i y a z
la r iç in d e y a ş a d ık la r ı, ö z e llik le , o n u n z i k r e t t i ğ i X V . v e X V I . a s ır
la r d a b u n la r a n e b ü y ü k b i r d ik k a t v e h a s s a s iy e t l e it in â g ö s t e r i l d i ğ i
a r t ı k b ü t ü n d ü n y a c a v e ilm e n a p a ç ık b ilin e n b i r m ü t e â r i f e h ü k m ü n
d e d ir . E ğ e r e m p o z e e d ile n â d e t v e a n ’ a n e le r o l m u ş s a - k i f â t i h b i r m il
le t in ü s t ü n m e z iy e t le r in in g e r i b i r t o p lu m d a b i r t e s i r b ır a k m a d ığ ı
id d ia e d ile m e z b u n la r , a n c a k u m u m î n iz â m ın y a r a r ın a v e b i z z a t B u l
g a r h a lk ın ın d a h a ile r i b i r c e m i y e t h â lin e g e lm e s in e
k a r a k te rd e
b u lu n m u ş la r d ır . Y a z a r ı n
bu
fü tû h â t
h iz m e t e d e n
d e v r e s in in
büyük
e h e m m iy e t in e r a ğ m e n t a r ih ç il e r in ş im d iy e k a d a r b u n a lâ y ık o ld u ğ u
e h e m m iy e t i v e r m e m iş o lm a la r ın ı k a y d e t m e s i h a k lı g ö r ü le b ilir . Ç ü n
k ü , b u k o n u d a , b u d e v ir O s m a n lı m ü e s s e s e le r i v e m e d e n iy e t i t â r i
h in i ilg ile n d ir e n ç a lış m a la r b iz d e y e n i b a ş l a m ış d ır v e b u n la r ın y ü k
sek
v a s ıfla r ı y a v a ş
yavaş
a y d ın la n m a y a
b a ş la m a k t a ,
an cak
T ü rk
a r ş iv le r in in , h â z in e le r in d e n e ld e e d ile b ile n b u b il g il e r s â y e s in d e b ü
t ü n ilim â le m i d e i s t if â d e e d e r e k t â r îh î g e r ç e k le r e v e T ü r k h â k im i
y e t in in b a lk a n la r d a t e s is i ile m e d e n iy e t e n e b ü y ü k h iz m e t le r i f â e t
t i ğ i d a h a i y i a n la ş ılm a k t a d ır . B u b a k ım d a n , B u r m o v ’ u n ş im d iy e k a
d a r b u k o n u la r la ilg ili n e ş r iy â t ı, b a z ı m o n o f r a f i l e r i k â f î v e t a t m in
k â r b u lm a m a s ı, b iz im a ç ım ız d a n d a y e r i n d e k a b û l e d ilm e k lâ z ım d ır .
M a r k s is t t â r i h g ö r ü ş ü ile h a r e k e t e y le d i ğ i n i ilâ n e d e n b u B u l
g a r t â r ih ç is in in , id e a lis t m e t o d u k u lla n d ık la r ın ı v e b u d e v r in p r o b
le m le r in i h a k ik î m â h iy e t le r i
ile
k a v r a y a m a d ık l a r ın ı
id d iâ
e y le d iğ i
T ü r k , A m e r ik a l ı v e b a t ılı b u r ju v a t a r ih ç i li ğ in e a t ıp t u t m a s ın ı m â z u r g ö r m e k v e o n u n iç in e s a p la n d ığ ı r û h h â le t in e a t f e t m e k g e r e k i
y o r . O n a g ö r e , O s m a n lı T ü r k le r in in B a lk a n l a r d a h â k im iy e t k u r m a -
35
la rının
b u h a lk la r ın y a ş a y ı ş ş a r t l a r ın a e n r n ü s â id b ir t e s ir i y a p t ığ ı
v e m u a h h a r in k iş a f la r ın ı s a ğ la d ığ ı y o lu n d a k i h a k lı t a k d i r v e t e f s i r
le r « V a k ıa la r ı n h a y a s ız c a
(!)
t a h r if i g a y r e t le r i n i g ö s t e r m e k t e »
ve
e m p e r y a liz m s i y â s e t i t e m a y ü lü n ü n if â d e le r id ir . F ik ir v e v ic d â n ö z
g ü r l ü ğ ü n d e n y o k s u n , f a k a t , k e n d is in i p r o g r e s s is t t a r ih ilm in in m e n
s u b u g ö s t e r m e y e y e lt e n e n b u y a z a r ın b ilm e d iğ i v e y a ö ğ r e n m e k is t e
m e d iğ i ş e y , t â r i h î g e r ç e k l e r d i r v e
b u n la r ı h a k k ıy l a
a n la y ıp
te fs ir
e d e b ilm e k t e n v e d e ğ e r le n d ir m e k t e n â c iz o ld u ğ u h e r s ö z ü y le a n la ş ıl
m a k t a d ır .
Ş im d i b u k o n u d a v a z ’ e t t iğ i n i s ö y l e d i ğ i p r o b le m le r i b i r e r b i r e r
g ö z d e n g e ç ir e li m :
I
—
k a y n a k la r ın
T a r ih ç in in m e ş g u l o l a c a ğ ı ilk m e s e le , ş ü p h e s iz k i m e v c u t
t e n k id i o la c a k t ı r .
B u n la r ın
e v v e lâ ,
filo lo jik
ve
t a r ih î
m e t n in a n la ş ılm a s ı b a k ım ın d a n y a p ılm a s ı b ir in c i ş a r t t ı r k i, s ıh h a t li
b ir k a y n a ğ a s â h ip o lm a k im k â n ı e ld e e d ilir . B u r m o v ’ u n b u c ih e t e
e h e m m iy e t a t f e tm e m e s i, İlm î m e t o d a r i a y e t s iz liğ in in b i r d e lilid ir v e
o n u n c id d i y e t s iz li ğ i h a k k ın d a
Y a z a r ın b ilh a s s a ö n e m
k â fî d e reced e
b ir fik ir
v e r d iğ i, i d e o l o j i k k r it e r y u m
v e r m e k t e d ir .
is e y a n lış iz â h
e d ilm iş v e y a h u s û s î b ir m a k s a t la t e f s î r e t â b i t u t u lm u ş t u r . Z ir â , O s
m a n lI h ü k ü m d a r la r ın ın X I V . a s ır b a ş la r ın d a n it ib a r e n
B iz a n s t o p
r a k la r ın d a y a p t ık la r ı f ü t û h â t d e v r e s in e â it b ü t ü n k a y n a k la r d a , b u
t â r i h î e s e r l e r m ü e llif le r in in m e n s û b o ld u k la r ı c e m iy e t v e k ü lt ü r m u
h it le r in in z ih n iy e t v e t e lâ k k ile r in in , t â r i h î g e r ç e k le r i e n t a r a f s ı z ş e
k ild e a k s e t t ir m e k
is t e y e n
b ü t ü n t a r ih ç il e r c e
d i k k a t n a z a r ın a
a lın
m a s ı k a d a r t a b i î b i r ş e y o la m a z . Ş im d iy e k a d a r y a p ılm ış t e n k it v e
t a h lille r d e e k s e r iy â b u is t ik a m e t t e o lm u ş t u r . B u n a « i d e o l o j i k k r i t e r
y u m » d e m e k le B u lg a r t a r ih ç is i y e n i b i r t e r im b u lm a y a ö z e n m iş v e
g ü y â y e p y e n i b ir h a k ik a t i a ç ık la m ış s ü s ü n e b ü r ü n m ü ş g ö r ü n m e k
t e d ir . B u
k a y n a k la r ın
o t a n t i k l iğ i ş ü p h e li o lu n c a , is t e r T ü r k , is t e r
b a t ılı t â r ih ç i o ls u n h iç b ir i b u n u i f â d e d e n ş im d iy e k a d a r ç e k in m e
m iş t ir . İ lm î m e t o d la r l a t e n k îd i y a p ıl d ı k t a n
son ra
s ıh h a t v e g ü v e n
k a z a n a n h e r k a y n a k , t â r i h î g e r ç e k l e r i b ü y ü k ö lç ü d e a k s e t t ir m e k t e
v e , o n u n s a ç m a s a p a n id d iâ v e is n a t la r ı h ilâ f ın a , h e r k e s in iş in e y a r a
m a k t a d ır . O ls a o ls a ö n c e d e n v e r ilm iş y a n lış h ü k ü m le r le m a ’ lû l b u
lu n a n b u t a r i h ç i n in v e o n u n g ib i d ü ş ü n e n le r in h o ş u n a g it m e z .
M illî v e lis â n k ö k e n le r i ç o k ç e ş it li o la n , G r e k ç e , T ü r k ç e , L â t in c e
36
v e İ t a ly a n c a y a z ılm ış b u lu n a n b u k a y n a k l a r e lb e t t e m e n s u p o ld u k
la r ı s o s y a l v e k ü lt ü r e l m u h it le r in
B u m ü lâ h a z a , b u v a k ’ a la r m
d ü ş ü n c e le r in i a k s e t t i r e c e k le r d ir .
s ıh h a t d e r e c e s in in
a s g â r î b i r n it e lik te
b u lu n m a s ın a a s lâ s e b e p t e ş k il e t m e z . C id d î v e o b j e k t i f b i r t a r ih ç i,
m uhakkak
k i, h ır is t iy â n
m e n ş e ’ li k a y n a k la r ın ,
fâ t ih le r e
k arşı
yü
r ü t t ü k le r i k in i n e d e r e c e y e k a d a r ç ı k a r d ığ ın ı, T ü r k le r in f ü t û h â t h a
r e k e t le r in i t e f s ir d e n e g ib i h a t a la r a d ü ş t ü k le r in i n a z a r ı i t i b a r a a lır
ve
bu
m a lû m a t ı, m u k a y e s e le r
yapm ak
s û r e t iy le
d e ğ e r le n d ir ir ,
ve
t â r i h î g e r ç e ğ i n e d e r e c e d e a k s e t t ir d iğ in i t â y i n e d e r . O s m a n lı k r o n i k
le r in in , O s m a n lı h ü k ü m d a r la r ın ın v e k u m a n d a n la r ın ik t id â r ım , â k ilâ n e t e d b ir le r in i, y ü k s e k v a s ıf la r ı n ı c e z b e li b i r ş e k ild e a n la t m a k s û
r e t i y l e v a k ’ a la r ı iz a h e t m e k t e m a y ü lü n d e b u lu n d u k la r ın ı id d ia e d e n
y a z a r , T ü r k k a y n a k la r ın ın m â h iy e t in e h a k k ıy l a v u k u f p e y d â e t m e k
t e n n e k a d a r u z a k b u lu n d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r . E s â s e n b u k a y n a k
la r ı o k u y u p a n la m a k t a n â c iz o ld u ğ u a n la ş ıla n B u r m o v , b e lk i k u la k
ta n
d o lm a
bazı ön
d ü ş ü n c e le r le
b ö y le
b ir
hükm e
k a lk ış m a k t a d ır .
B a h s e t t iğ i d e v ir le r e â i t k a y n a k la r d a n m e s e lâ N e ş r î, Â ş ı k P a ş a - z â d e ,
B e h iş t i v e d a h a s o n r a k i K e m a l P a ş a - z â d e , Â l î , S e lâ n ik î g ib i k r o n ik ç ile r in a n c a k s ır a s ı g e ld iğ i y e r d e c e z b e li b i r ş e k ild e v a k ’ a l a n h i k â y e
v e t a v s i f e t t ik le r in i, f a k a t , b i r ç o k a h v a ld e , b a ş t a h â n e d â n a m e n
s u p ş a h ıs la r o lm a k ü z e r e , v e z ir le r i v e ü m e r â y ı n a s ıl in c e b i r ş e k ild e
t e n k it e y le d ik le r in i b ils e id i, b ö y l e y a n lış v e h a k s ız k o n u ş m a y a h e r
h a ld e c e s a r e t e d e m e z d i.
T a r i h ç i K r i t o v u l o s ’ u n , B iz a n s f e o d a l a r is t o k r a s i s in in k e n d i m e n
f a a t le r in i t e r v iç v e i f â d e e t t iğ i, b u n la r ın im t iy a z la r ın ı m u h a f a z a e d e
b ilm e le r i iç in F â t ih ile a n la ş m a y ı a r z u e y le d iğ i y o lu n d a k i id d ia y ı v e
t e f s î r i d e , p e k i l t i f a t e d ile m e y e c e k b i r g ö r ü ş t ü r . K r i t o v u l o s t a r ih in in
t e n k id i B i z a n t i n i s t le r t a r a f ın d a n y a p ı lm ış v e o n u n v e r d i ğ i b il g i le r ,
m ü m k ü n m e r t e b e h a k ik î d e ğ e r le r i iç in d e d e ğ e r le n d ir ilm iş t ir . B u k o
n u d a B u r m o v ’ u n h a b e r s iz b u lu n d u ğ u v e b e lk i d e a n la m a y a c a ğ ı b i r
ç o k â m ille r v a r d ı r k i, o n la r ı b u r a d a t a f s i l v e t e ş r îh
y o k t u r . İ ş t e B u r m o v ’u n b ir in c i p r o b l e m
o la r a k
e t m e ğ e lü z u m
o rta y a
koyduğu nu
s ö y l e d i ğ i n o k t a l a r b u n la r d ır v e o n u n n e k a d a r in d î v e t a r a f g i r m ü
lâ h a z a la r la , t a m a m e n m e n f î a ç ıla r d a n
m e s e le y i m u h a k e m e
etm eğe
ç a lış t ığ ın ı g ö s t e r m e k t e d ir . B u m ü n a s e b e t le , s ır a s ı g e lm iş k e n , o n a ik i
s u a l t e v c ih
e t m e k y e r in d e o ls a g e r e k t i r : E v v e lâ , s a y d ı ğ ı m illî v e
lis â n î m e n ş e ’ le r i ç e ş it li o la n t a r ih
k a y n a k l a r ı iç in d e
n iç in
tek
b ir
37
t â n e B u lg a r t â r ih î k a y n a ğ ı z ik r e d e m e m e k t e d ir . B u g ü n o n a
daya
n a r a k h ü k ü m le r d e b u lu n a c a k m ı id i, y o k s a , o n u d a i d e o l o ji k k r it e r y u m a t â b i 5 t u t a r a k v e h e r h a n g i b i r k u s u r la m a ’ lû l g ö s t e r e r e k e li
m in e e t m e k c ih e t in i ilt iz a m
e d e c e k m i id i?
O d e v ir le r iç in B u lg a r
ilim v e k ü lt ü r s e v iy e s in in b ö y l e e d e b î v e t â r i h î b i r m a h s û l v e r e m e
yecek
derecede
aşağı
b u lu n d u ğ u
g e r ç e ğ in i
b ir
ta r a fa
b ır a k a r a k ,
f a r z - ı m u h a l b ö y l e b i r k a y n a k b u lu n s a id i, a c a b a B u r m o v h a n g i te râ n e y i tu ttu r a c a k tı?
İ k in c i o l a r a k h a t ır a g e l e n s u a l, b u g ü n y ir m in c i a s ır t a r ih ç il i
ğ in in e r iş t iğ i m e r h a le iç in d e v e o n u n o r t a y a k o y d u ğ u h â k im p r e n
s ip le r in ış ığ ı a lt ın d a a k im a g e l d i ğ i v e c a n ın ın is t e d iğ i ş e k ild e t a r i h
ç ilik t e n b a h s e d e n B u r m o v ’ u n b u k o n u d a k i y a z ıs ı « i d e o l o j i k
k r it e r -
y u m » ’ a t â b i ’ t u t u ls a v e s a v u n m a s ın ı y a p t ı ğ ı id e o l o ji k g ö r ü ş i ç e r i s in
d e iz a h a ç a lış t ığ ı f ik ir le r i , o b j e k t i f b i r ş e k ild e d e ğ e r le n d ir m e y e t e
ş e b b ü s o lu n s a , b u B u l g a r t a r ih ç is i a c a b a n a s ıl b i r n o t a la c a k i d i ?
B iz , b u h u s u s t a p e k i y im s e r o la m ıy o r u z .
Ç ü n k ü , p r o g r e s s i s t t a r ih
m e t o d u d e d iğ i m e t o d u , t â r i h î g e r ç e k l e r i k a b û l e t t i ğ i n is b e t t e v e b ü
t ü n id e o lo ji le r i g e r ç e k d e ğ e r l e r i iç in d e t e f s î r e ç a l ış t ığ ı d e r e c e d e m u
t e b e r d ir , A k s i t a k d ir d e s â d e c e m u a y y e n b i r n o k t a - i n a z a r a g ö r e b ü
tü n v a k ’ a la r ı d e ğ e r le n d i r m e ğ e v e iz a h a ç a lış a n id e o l o ji k k r it e r y u m
a s lâ m a k b û l t u t u la m a z .
II
p r o b le m
•
—
Y a z a r , h a lli, d iğ e r le r in e t a k d im e d ilm e s i lâ z ım g e l e n ik in c i
o la r a k , T ü r k
fü t u h â t ı v e
B a lk a n
n â s m d a k i h â d is e le r in in c e d e n in c e y e
ve
e d ilm e s i m e s e le s in i e le a lm a k t a d ır . B u
y a r ım a d a s ın ın
z a p tı es-
s ıh h a t li b i r ş e k ild e
m e s e le d e m ü b h e m
t e s b it
n o k t a la
r ın b u lu n m a s ı v e d a h a f a z l a a y d ın la n m a y a m u h t a ç v a k ’ a la r m m e v
c u d iy e t i, B u r m o v ’ u n b u r ju v a t a r ih ç il iğ i n e b u m ü n a s e b e t le d e h ü c u
m u n a a s lâ h a k v e r d ir e m e z . T ü r k v e b a t ı t a r ih ç ile r i İlm î m e t o d la r l a
v a k ’ a la r m
s ır a s ın ı v e m â h iy e t in i t e n k id v e k o n t r o l e d ilm iş h â d is e
le r ü z e r in e i s t in a t e t t ir m e k y o lu n d a , m e v c u d v e h e r t ü r lü k a y n a k
la r ın v e r d iğ i im k â n n is b e t in d e g a y r e t g ö s t e r m e k t e d ir l e r .
la r ı m u v a f f a k
o lm a m ış t e lâ k k î e t m e k t e
Bu
çaba
d a h a z iy â d e b i r m a k s a d - ı
m a h s û s a r a m a k lâ z ım d ır . Ç ü n k ü , b u k o n u d a h e n ü z k a r a n lık v e m ü b
h e m k a lm ış n o k t a la r ı n v e m e s e le le r in a y d ın la t ılm a s ı s â d e c e v e m ü n
h a s ır a n b u n la r la ilg ili o la r a k e le g e ç e c e k m u t a la r ın , y e n i v e s ik a la r ın
ta h lil, t e f s î r v e d e ğ e r le n d ir ilm e s i ile m ü m k ü n o la b ile c e k t ir . Ş im d iy e
k a d a r b ilin e n k a y n a k la r , t ü r lü a ç ıla r d a n t e t k i k v e t e n k id e t â b i t u
38
t u lm u ş ,
t â r ih î g e r ç e k le r e
y a z a r ın
bu
v â d id e
m üm kün
ta m a m en
m erteb e
h usu sî
b ir
y a k la ş ılm ış t ır .
d ik k a t
g e l e n ş e y in , f â t i h l e r e k a r ş ı m ü c a d e le d e h a lk
A n cak
a t f e d il m e s i
lâ z ım
k it le le r in in iş t ir â k in e
t a a llu k e d e n v a k ’ a la r m t e s b ît i o ld u ğ u h a k k m d a k i id d iâ s ım y in e k e n
d i i d e o l o ji k g ö r ü ş ü n ü n b i r t e z â h ü r ü v e n e t ic e s i k a b û l e t m e k m e v k iin
d e y iz . Z ir â , b u g ü n k ü ş a r t la r ın v e t e lâ k k ile r in m ü m k ü n k ı la c a ğ ı b ir ,
h u s u s u X I V . a s ır iç in d e k i B u lg a r t o p lu l u ğ u n d a n ü m id e t m e k v e b u n a
â id b i r v e s ik a b e k le m e k o ld u k ç a b i r h a y a l p e r e s t li k s a y ıl a c a k t ı r . B u l
g a r f e o d a liz m in in
v e a r is t o k r a s in in
b a s k ıs ı v e
t a h a k k ü m ü a lt ın d a
b u lu n a n h a lk y ığ ın la r ın ın le h t e v e y a a l e y h t e b i r h a r e k e t e , e f e n d il e r i
n in r ız a s ı v e t e ş e b b ü s ü d ış ın d a , k a lk ış m a s ı n e d e r e c e y e k a d a r m ü m
k ü n o la b ilir d i v e b u v a k ’ a la r m t e s b it i n a s ıl s a ğ la n a b ilir d i, p e k k e s
t ir ile m e z . B i l ’ â k is f ü t û h â t m h e m e n a k a b in d e h i ç b i r s ız ın t ıy a m e y
d a n v e r m e y e c e k ş e k ild e g e n iş B u l g a r h a lk k itle le r in in f â t ih le r e in k iy â d ı — k i a k s in e d e lâ le t e d e n b i r e m a r e y o k t u r — B o g o m il iz m c e r e
y a n l a r ı v e e k o n o m ik ş a r t la r ın a ğ ır lık la r ın d a n b u n a la n b u t o p lu lu ğ u n ,
b ü y ü k b i r e m n iy e t v e a d a le t e , h u z u r a k a v u ş t u ğ u n u g ö s t e r e c e k m â
h iy e t t e d ir . B ilh a s s a X I V . a s ır b o y u n c a B u l g a r d e v le t le r i a r a s ın d a k i
J ıâ r ic î s iy â s e t m ü n a s e b e t le r in i, T ü r k le r e k a r ş ı s iy â s î k o m b in e z o n la r ı
d a h a iy i b ilm e k m u h a k k a k k i lâ z ım d ır . V e b u k o n u d a h e n ü z m ü p
hem
k a lm ış b a z ı m e s e le le r in m e v c u d iy e t i id d ia s ı d o ğ r u g ö r ü le b ilir .
F a k a t , b u v â d id e b u r ju v a t a r ih ç il iğ i d i y e i s t i h f â f e t t iğ i T ü r k v e b a t ı
t a r ih ç ile r in in , ş im d iy e
k a d a r e ld e
e t t iğ i n e t ic e le r i m ü s b e t
k a r ş ı la
m a k v e s â d e c e b u n la r ı d a h a ile r le t m e k iç in g a y r e t s a r f e t m e k lâ z ım
d ır .
B u r m o v ’ u n b u k o n u d a a y d ın la n m a y a m u h t a ç g ö r d ü ğ ü
m e s e le
le r k e n d i a ç ıs ın d a n e le a lın m ış o la n la r d ır . B u n la r a d a h a f a z l a v u z u h
g e t i r e c e k , t a r a f s ı z v e t a m İlm î m e t o d la r la y a p ılm ış a r a ş t ı r m a l a r e l
b e t t e m e m n u n iy e t i m û c ib o la c a k t ır . F a k a t , o n u n s ır a la d ığ ı s e k iz n o k
t a d a n ( a ) Ç a r î v a n A le x a n d r e ile M u r a d I . a r a s ın d a a k t e d ile n T ü r k B u lg a r i t t i f a k m u a h e d e s i, b )
B u Ç a r ın T ü r k le r e v e B i z a n s ’ a k a r ş ı
s iy â s e t i, c ) M u r a d I. ile Ç a r a r a s ın d a k i b u i t t i f â k m h ü k m ü n d e n s â k ıt o lm a s ı, d )
la r ı, e )
T ü r k le r in S o f y a ü z e r in e y ü r ü m e s i v e b u ş e h r i a lm a
K u z e y - d o ğ u B u lg a r is t a n ’ d a O s m a n lı h â k im iy e t in in
g e n iş l e
m e s i, f ) T ır n o v a Ç a r ı î v a n Ş iş m a n ’m B u l g a r d e v le t in in b a ğ ım s ız lığ ın ı
m u h a fa z a
etm ek
k a r ş ı B u l g a r - S ır p
h u su su n d ak i
k o a lis y o n u n a
t e ş e b b ü s le r i, g )
B u ça rın
iş t ir â k i m e s e le s i, h )
îv a n
T ü r k le r e
Ş iş m a n
39
o r d u la r ı t a r a f ın d a n m ü s t e v lile r e k a r ş ı g ir iş ile n m u h a r e b e le r , i )
Bu
ç a r ın â k ib e t i) b a ş k a , d a h a b i r ç o k h â d is e le r in v u z u h a k a v u ş m a s ı d a
ö n e m lid ir . V e b u n o k t a l a r i y i c e a y d ın la n d ık t a n s o n r a , b e lk i d e y a
z a r ın b a z ı t e r e d d ü t l e r i o r t a d a n k a lk a b ile c e k t ir . B a h s e t t i ğ i d e v ir d e
d e , y â n i 1 3 6 3 ile 1 3 9 6 s e n e le r i a r a s ın d a k i B u lg a r i s t a n f ü t û h â t ı e s n â s ın d a , g ü v e n i li r k a y n a k la r ın
sâd ece
k ü çü k
b ir
k a y ıt la
iş â r e t le d ik -
le r i, f a k a t m â h iy e t i n i i y i c e b e li r t m e y e g ir iş m e d ik le r i, d a h a b i r ç o k
h â d is e l e r v a r d ır k i, b u n la r d a n b i r k ıs m ın ı ş ö y l e c e s ır a la m a k m ü m
kündür :
1 —
L â la Ş â h in P a ş a ’ n m Z a ğ r a v e F il ib e ’ y e a k m la r ı v e s o n r a
b u r a la r ı f e t h i s ır a s ın d a B u l g a r p r e n s lik le r in in , f e o d a l b e y le r in in v e
h a lk ın ın s o s y a l , d in î v e e k o n o m ik d u r u m u n a s ıl d ı r ?
2 —
Ç a r î v a n A l e x a n d r e ’ m , M u r a d I. ile i t t i f â k m a g ü v e n e r e k
B iz a n s im p a r a t o r lu ğ u n a
k a rşı y a p tığ ı h a r p te g â y e le r i n e id i?
Bu
ç a r ın B iz a n s im p a r a t o r u n u n iy i n iy e t le r in d e n e m în o la m a m a s ın ın s e b e b e le r i n e le r d ir ?
3 —
M e r iç
k ı y ıla r ın d a
cereyan ed er
Ç ir m e n
m u h a r e b e s in d e ,
B u l g a r la r ın S ı r p - M a c a r it t i f â k m a k a t ılm a la r ın d a n e g ib i â m ille r a r a
m a k lâ z ım d ır ?
4 ■
— î v a n A l e x a n d r e ’ m b i r a r a lık K ır k k ilis e , M id y e , P ın a r - H is a r
v e V i z e ’ y i z a b t e d ip Y a n b o l u ’ y u t a h k im e t m e s i B iz a n s lI la r a m ı y o k
s a , O s m a n lI la r a k a r ş ı b i r h a r e k e t m i t e lâ k k i o l u n a b il ir ? A s ır la r d a n
b e r i T r a k y a ’ y a s â h ip o lm a k iç in B iz a n s lI la r la y a p t ık la r ı m ü c a d e le
le r in e y e n i b i r f a k t ö r o la r a k O s m a n lıla r m d â h il o lm a s ı, B u lg a r h a lk ı
ü z e r in d e n e g i b i b i r t e s i r y a r a t m ı ş t ı r ?
5 —
N e ş r î ’n in b a h s e t t i ğ i, D o b r u c a
o ğ lu n u n
k e n d is in e m e r k e z
v a z i f e s i g ö r e n V a r n a h a lk ın ın « î t t i f â k e d ib a n d iç t i l e r k i T e k f u r u n u
t u t u p h i s â r ı» A l i P a ş a ’ y a v e r m e k is t e m e le r in in v e s o n r a b u r a y a g ö n
d e r ile n T im u r t a ş
P a ş a - z â d e Y a h ş i B e y ’in
k a r ş ı la ş t ı ğ ı h â d is e n in
iç
y ü z ü n e id i?
6 —
O s m a n lıla r m
S o f y a ’ y ı a lm a k is t e m e le r in d e v e b ü y ü k
b ir
m u k a v e m e t g ö r m e d e n e m e lle r in e m u v a f f a k o lm a la r ın d a , B u lg a r h a l
k ın ın iç in d e b u lu n d u ğ u z o r d u r u m a c a b a n e n is b e t t e r o l o y n a m ı ş t ı ?
7
î v a n A l e x a n d r e ’ m ö lü m ü n d e n s o n r a , T ır n o v a , V id in , K ö s -
t e n a il B u lg a r p r e n s lik le r i ( b a z ı la r ı Ç a r ü n v â n m ı t a ş ı y o r d u ) ile D o b -
40
r u c a -o ğ lu ’n u n
K a r a d e n iz
s â h ilin d e k i
B u lg a r - R o m e n
k u m a n la r d a n
m ü r e k k e p h a lk ü z e r in d e k u r d u ğ u p r e n s lik B u l g a r i s t a n ’ d a m illî b i r
lik m e f h û m u n u n n e m ik y a s d a m e v c u d o lm a d ığ ın ı g ö s t e r e n b i r h â
d is e ik e n B u lg a r d e v le t in in is t ik lâ li d iy e b i r ş e y b a h is k o n u s u e d ile
b ili r m i ?
8 —
î v a n A l e x a n d r e ’m
o ğ u ll a r ı ile
d iğ e r
B u lg a r
p r e n s le r in in
h i ç b ir z a m a n b ir le ş e m e le r in d e k i h a k ik î s e b e p le r n e le r d ir ?
9 —
V i d in B u lg a r p r e n s i S t r a t i s ’in k a r d e ş i Ş iş m a n
M u r a d I. e T ı r n o v a B u l g a r is t a n m m
a r a la r ın d a
a le y h in d e
t a k s im in i t e k l i f e t
m e s in in s â ik v e â m ille r i n e i d i ?
10 —
T ı r n o v a ç a r ı î v a n Ş iş m a n ( S u s m a n o s ) ’ın k e n d i d e v le t e r
k â n ı ile m ü ş â v e r e e t t ik t e n s o n r a p â d iş a h a it a a t e k a r a r v e r m e s i v e
N e ş r î’ n in if â d e s iy le
« K e f e n i b o ğ a z ın a
t a k ıp
Y a n b o lu ’y a
g e lib
hün
k â r ın a t ı a y a ğ ın a d ü ş ü p e n v â ’ ı t a z a r r u a t t e z e llü lâ t ( ! ) i d ü b . .. S ili s t r e ’ d e n iy i h is â r ım
v e ş e h r im
yokdur.
S u lt a n ım a
v e r e y in ,
e b e d î k u lu
o la y ın t e k b e n im g ü n â h ım d a n g e ç ü b s u lt a n ım ın b a n a g ö n l ü p e r iş a n
o lm a s ın » d iy e r i c a la r d a b u lu n m a s ı a c a b a B u r m o v ’ u n ile r i s ü r d ü ğ ü ,
B u lg a r d e v le t in in is tik lâ lin i m u h a f a z a e t m e k h u s u s u n d a k i b i r t e ş e b
b ü s o l a r a k m ı t e lâ k k i v e k a b û l o lu n m a lıd ır . Y o k s a , p â d iş â h ın t e v e c
c ü h ü n ü k a r d e ş in d e n e v v e l k a z a n m a y a g a y r e t g ö s t e r m e s i m id ir ?
11 —
Ş iş m a n
T ır n o v a ’y ı
k a y b e ttik te n
sonra
N iğ b o lu ’d a
m ü-
d a f a y a k a lk ış m a s ı, f a k a t o r a d a d a t u t u n a m a y ın c a o ğ l u ile b ir lik t e
S adrazam
A li P a ş a ’ y a
b u n a d a m u v a ffa k
t e s lim
o la r a k , t e k r a r
a f f ı n ı r ic â
o lm a s ı h â d is e s in d e , f â t i h l e r e
etm esi ve
k a r ş ı m ü c a d e le d e
B u lg a r h a lk ın ın n e d e r e c e le r d e p a s i f d a v r a n d ığ ı m e s e le s in i a r a ş t ı r
m a k d o ğ r u o lm a z m ı ?
12 —
a ld ık t a n
Ş iş m a n ’ın o ğ lu A l e x a n d r e ’ m ih t id â e d e r e k M e h m e d a d ım
son ra
e v v e lâ
S am sun, so n ra
da
îz m ir
v â lilik le r in e
t â y in
e d ilm e s i m e s e le s i d e r in le ş t ir ilm e ğ e d e ğ e r v e B u l g a r p o li t i k v e s o s y a l
h a y a t ı n ın h a n g i t e m e lle r e d a y a n d ığ ın ı g ö s t e r e c e k b i r n o k t a t e lâ k k î
o lu n a b ilir .
13 —
M a c a r k ir a lın ın B u l g a r la r ı K a t o l i k k ilis e s in in b a ş d ü ş m a n ı
s a y a r a k o n la r a h ü c u m u v e k e n d ile r in e c e b r e n R o m a k ilis e s in in h â
k im iy e t in i k a b u l e t t ir m e y i k a r a r l a ş t ı r m a s ı v e b u
m a k s a t la
V i d i n ’i
z a b t ile F r a n s is k e n m is y o n e r le r i v a s ı t a s ıy la o n b in le r c e B u l g a r ’ ı k a
41
t o l ik m e z h e b in e g i r m e y e z o r la m a s ı,
acaba
B u lg a r is t a n
f ü t u h a t ın ın
b a ş l ıc a â m ille r i a r a s ın d a s a y ıla m a z m ı ?
14 —
t â r ih î
B u m ü n a s e b e t le G i b b o n s ’ u n k a y n a k la r ın a a t f e n b ild ir d iğ i
g e r ç e k le r ,
y â n i,
13 70 ’de
B a tı
B u lg a r la r ın ın
u ğ r a d ık la r ı
in
s a f s ız z u lü m le r d e n d o l a y ı T ü r k le r in g e l ib k e n d ile r in i k u r t a r m a la r ım
c a n ü g ö n ü l d e n is te m e le r in i, a c a b a B u r m o v in k â r v e t e ’ v ile k a l k ış a
c a k m ı d ır ? V e b u n u n s o r u m lu lu ğ u n u d a m u ta d ı o ld u ğ u v e ç h ile y in e
b u r ju v a t a r ih ç i li ğ i n e m i y ü k le m e k is t e y e c e k t i r ?
15 —
K ö s t e n d il B u l g a r p r e n s i K o s t a n t i n ’ in S a m a k o v m u h a r e
b e s in i t a k ib e n M u r a d I . ’ e it â a t in i a r z e t m e s i v e p r e n s liğ in d e ib k â
e d ilm e s i h â d is e s i, B u lg a r h a lk ı ü z e r in d e n e g ib i b i r t e p k i y a r a t t ı v e
b u n d a n s o n r a m ü s t a k il b i r B u l g a r i s t a n ’ ın y a ş a y a m a m a s ı ile b u h â
d is e le r a r a s ın d a k i ir t i b a t v e m ü n a s e b e t le r n a s ıl iz a h o lu n a b i li r ?
16 —
X I V . v e X V . a s ır la r d a B u lg a r la r ın M a c a r la r a v e R o m e n
v o y v o d a la r ı n a v e o n la r ın t e h d it v e t e c a v ü z le r in e k a r ş ı T ü r k le r i n a
s ıl b ir k o r u y u c u v e e m n iy e t t e m in â t ı s a y d ığ ı m e s e le le r i ... ?
İşte B u r m o v ’u n m e sk û t g e ç tiğ i, fa k a t d a h a fa z la
a y d ın la n m a
s ın a ih t i y a ç d u y u la n p r o b l e m le r d e n b a z ıla r ı d a b u n la r o l a r a k d ü ş ü
n ü le b ilir . V e b u s o r u la r a c e v a b t e ş k il e d e c e k iz a h la r , a y d ın la t m a la r
a n c a k İlm î t a r î h m e t o d la r ı ile , h i ç b ir id e o l o ji k g ö r ü ş e s a p la n m a d a n ,
ş u u r lu v e s a b ır lı b i r a r a ş t ı r m a n e t ic e s in d e e ld e e d ile b ilir .
III
■
— Y aza r,
ü çü n cü
p r o b le m
o la r a k
B a lk a n
y a r ım a d a s ın d a
T ü r k h â k im iy e t in in k r o n o l o j i s i n i n d a h a s ıh h a t li o la r a k t e s b it v e t e
s is in i b a h is k o n u s u e t m iş t ir . O n a g ö r e , b u r ju v a t a r i h ç il iğ i k r o n o l o j i
h u s u s u n d a k i s a m im î a r z u la r ın a v e t it iz liğ in e r a ğ m e n , b u s â h a d a b ir
ile r le m e k a y d e t m iş d e ğ ild ir . S ıh h a t s iz v e m ü t e n a k ız b i r ş e k ild e y a
p ıla n e t ü d le r b u m e s e le d e m e y d a n a ç ık a n b i r ç o k s u a lle r in a y d ın la n
m a s ın a m â n i o l m a k t a d ır . F ilh a k ik a , b u d e v ir t â r ih in d e t a r i h î h â d i
s e le r in k r o n o l o j i k
s ır a s ın d a b i r ç o k
t e r e d d ü t le r v e v u z u h s u z lu k la r
v a r d ır . B â z ı k a le v e ş e h ir le r in f e t ih le r i , b i r k ıs ım s a v a ş la r ın t a r ih le r i
h a k k ın d a m e v c u t k a y n a k la r ın v e r d ik le r i b ilg il e r b ilh a s s a b u
d e v ir
t a r ih î iç in , k i f â y e t s i z v e m ü t e n a k ız g ö r ü lm e k t e d ir . B u n d a n s o n r a k i
a r a ş t ır m a la r ın b i r h e d e f i d e h e r h a ld e b u is t ik a m e t t e o lm a k g e r e k ir .
A n c a k , m is â l o la r a k v e r d iğ i E d i r n e ’ n in f e t h i t a r ih i, k e n d is in in b u
y o l d a ile r i s ü r d ü ğ ü f a r a z iy e l e r h ilâ f ın a v e k a n a a t la r m m a k s in e p e k
o k a d a r k a r a n lık d e ğ ild ir . B iz im , E d i r n e ’n in 6 0 0 . f e t i h y ıl d ö n ü m ü
42
v e s ile s iy le t e r t ip le d iğ im iz s e m in e r d e d e b e l ir t i ld iğ i ü z e r e v e İ n a lc ık
a r k a d a ş ım ız ın b u ld u ğ u y e n i b i r v e s ik a n ın ış ığ ı a ltın d a , f e t i h
t a r ih i
1 3 6 1 o l a r a k v u z u h a k a v u ş m u ş tu r . B u h u s u s t a k ü ç ü k b i r ş ü p h e v e
t e r e d d ü d e d ü ş ü ls e b ile , f e t i h t a r ih in i 1 3 6 2 ’ d e n s o n r a
k abûl etm eye
im k â n y o k t u r . H e le B u r m o v ’ m b a z ı i h t ic â c a s a lih o lm a y a n k a y n a k
la r a a t f e n id d ia e t t i ğ i 1 3 7 1 t a r ih i a s lâ ş a y â n - ı k a b û l g ö r ü le m e z .
Ç ü n k i o , M u r a d I . ’ m t a h t a ç ı k t ı ğ ı t a r i h i t e s b it t e a ld a n d ığ ı g ib i
d iğ e r d e lille r i d e ( K a n t a k u z e n o s ’ u n h a t ı r a la r ı n d a b u h u s u s t a h i ç b ilg i
v e r m e m e s i, T ü r k a k m la r m d a n g e n iş m ik y a s d a b a h s e t t i ğ i h a ld e , b u
m e s e le y i d i ğ e r B iz a n s m ü v e r r ih i D e m e t r iu s G y d o e s ’ in m e s k ü t g e ç
m e s i, M u r a d I . ’ m b i r m ü d d e t D im e t o k a ’ y ı m e r k e z s e ç m e s i, V e n e d ik
k a y n a k la r ın ın b u o la y ın 1 3 6 1 ’ d e n ö n c e v u k u b u ld u ğ u n u b ild ir m e le r i,
R u s k a y n a k la r ın ın 1 3 6 9 ’u g ö s t e r m e l e r i g i b i )
k o l a y lı k la
cerh
e d ile
b ile c e k m â h i y e t t e d ir v e ç ü r ü k t ü r . S ır p k r o n ik le r in in Ç ir m e n m u h a
r e b e s in e a it k r o n o lo ji s i n i it im a d a ş â y â n b u lm a s ı t a m a m e n in d î b i r
m ü lâ h a z a d ır . O la y la r ın ç a ğ d a ş ı r â h ip Î s a y a ’ n ın O s m a n lı k r o n ik le r i
n in S ır p d e s p o t u V u k a ş i n ’ in E d ir n e ’ y e d o ğ r u y a p t ı ğ ı a k ın ın h e d e f in i,
O s m a n lI la r ı R u m e li’ d e n t a r d ile A n a d o l u ’ y a ç e k i lm e ğ e m e c b u r e t m e k
o ld u ğ u y o l u n d a k i k a y ıt la r ı is e b u h u s u s t a a s lâ b i r m e s n e t o la m a z .
Z ir â , b u a k ın ın h e d e f i, E d ir n e is t ik a m e t in d e y a p ı ld ığ ı c ih e t le
aynı
z a m a n d a E d ir n e ’ y i T ü r k le r d e n a lm a k o la b ilir d i. E d i r n e ’n in m u h a s a
r a d a n k u r t a r ılm a s ı f a r z e d iliy o r d u . N iç in E d i r n e ’ n in g e r i a lın m a s ı
n ın h e d e f t u t u lm u ş o l a c a ğ ı k a b u l o l u n a m ı y o r ?
H ü lâ s a , E d i r n e ’ n in
1 3 7 1 y ılın ın e y lü l v e e k im b a ş la r ın d a z a b t e d ild iğ i y o l u n d a B u r m o v ’ u n
ile r i s ü r d ü ğ ü
te z , o n u n k a y n a k la r ın ı d e ğ e r l e n d ir m e k t e n
ne
derece
â c iz b u lu n d u ğ u n u n , h ü k ü m le r in in t a m a m e n y a n lış v e t e r s m u h a k e
m e le r e g ö r e , ö n c e d e n e d in ilm iş k a n a a t le r in e g ö r e v e r d iğ in i g ö s t e r e
c e k m â h iy e t t e d ir .
IV
—
Y a z a r , d ö r d ü n c ü p r o b le m d e , B a lk a n d e v le t le r in in O s m a n -
lı im p a r a t o r lu ğ u iç in d e e r im e le r i v e b u m e m le k e t le r in f e t h i s ır a s ın
d a k i T ü r k le r in m u v a f f a k i y e t s e b e p le r in i in c e le m e k t e v e b u k e y f i y e t e
ş im d iy e k a d a r k â f i d e r e c e d e d i k k a t a t f e d ilm e d iğ in i, h a k ik a t h a ld e
is e , b a h is k o n u s u d e v r e iç in d e b u n u n e s a s lı b i r p r o b l e m
o ld u ğ u n u
id d ia e y le m e k t e d ir . O n a g ö r e , B a z ı m o d e r n T ü r k t a r i h ç ile r in in O s
m a n lI T ü r k le r in in b u m ille tle r e k a r ş ı ü s t ü n lü ğ ü n ü f ı t r a t e n c e n g â v e r
b u lu n m a la r ı, id a r e k a b iliy e t le r in i id d ia e t m e k s u r e t iy le ile r i s ü r d ü k
le r i m ü t a le a la r h iç b i r İlm î k ıy m e t i o lm a y a n ı r k ç ı v e s a h t e c e s u r lu k ,
43
.k a h r a m a n lık id d ia la r ın d a n ib a r e t t ir . V e T ü r k le r in z a f e r v e m u v a f
f a k iy e t le r i ç o k d a h a d e r în s e b e p le r in , b ilh a s s a s o s y a l v e e k o n o m ik
n iz a m ın n e t ic e le r id ir .
B u rm ov bu
p r o b le m e
c e v a b ın
b ir ta r a fta n
B a lk a n
m e m le k e t
le r in d e d iğ e r y a n d a n d a b iz z a t O s m a n lı d e v le t in d e f e o d a li z m in in k i
ş â f ı s e y r i iç in d e a r a ş t ır ılm a s ı lâ z ım g e l d i ğ i g ö r ü ş ü n ü s a v u n m a k t a v e
b u n u n la ilg ili ik i u n s u r u k a b û l e t m e k t e d ir . E v v e l â , f e o d a l u n s u r la r ın
m u t la k h â k im iy e t i n e t ic e s in d e t e s b i t e d ile b ile c e k h u s u s o lu b b u , B a l
kan
m e m le k e t le r in in
fe o d a l
p a r ç a la n m a la r ın ı
m e m le k e t le r i z a y ı f d ü ş ü r e r e k m ü d a f a a
in t a ç
edecek
ve
bu
iç in t e ş k ilâ t la n m a la r ın ı im
k â n s ız k ıla c a k b i r d u r u m y a r a t m ış t ı r . S â n iy e n , T ü r k f e o d a lit e s in in
ask erî ve soy g u n cu
(S p o lia te u r )
k a r a k t e r d e b u lu n m a s ı, b u f e o d a l i
t e y i y a b a n c ı ü lk e le r in y a ğ m a e d ilm e s i v e g a n im e t in i a lm a s ı n o k t a
s ın d a m ü ş t e r e k b ir iş t ih â y a s e v k e d e c e k y a p ılış t a o lm a s ı k e y f i y e t i
id i.
Y aza r,
f e o d a li z m in
i n k iş â f ı
iç in d e k i
bu
ik i
u n su rd a n
ba şk a
m ü s iü m a n la r m d in î id e o lo jis in in o y n a d ı ğ ı m u a z z a m r o le v e b u c i h e
t in T ü r k h a lk k itle le r in i h a r e k e t e g e ç i r m e ğ e m u v a f f a k o ld u ğ u n a iş â r e t e t m e k t e , « B il h a s s a b u d in î t a a s s u b f â t i h l e r i n h ı r i s t i y â n m ille t le r e
k a r ş ı m ü c a d e le le r in d e o n la r ı c e n g â v e r b i r h â le g e t i r i y o r d u » d e m e k
t e d ir . B u n d a n s o n r a d a B a lk a n la r d a k i h â k im f e o d a l s ın ıf ın m ü ş t e r e k
b ir h a r e k e t e h e v e s li o lm a d ığ ın ı, b u f e o d a li t e n in p e k a z is t is n a s ıy la ,
f â t ih le r e k a r ş ı m ü c a d e le d e h a lk a ih â n e t e t t iğ in i, v e o n la r la a n la ş a
r a k k e n d ile r in i T ü r k le r in h iz m e t in e a r z e t t ik le r in i b ild ir m e k t e d ir .
İşte, d ö rd ü n cü
p r o b le m
o la r a k
e le
a ld ığ ı m e s e le le r v e
orta y a
v â z e d iş ş e k li b u n la r d ır . B u s a h a d a ç a lış a n v e t e t k ik le r y a p a n ilim
a d a m la r ın c a t a m a m e n m a lû m d u r k i, b ü y ü k
ö n e m i â ş ik â r
o la n b u
m e s e le le r , y â n i, O s m a n lı d e v le t in in k u r u lu ş d e v r in d e k i m u v a f f a k i y e t
s e b e p le r i, a s k e r î, s iy â s î, id â r î v e e k o n o m ik z a f e r v e b a ş a r ıla r ın â m il
le r i, b u B u lg a r t a r ih ç is in in , t a h lile ç a lı ş t ığ ı g ib i p e k o k a d a r b a s it e
i r c a ’ e d ile b ile c e k n it e lik t e v e o n u n , h â iz o ld u ğ u m a lû m â t v e m ü k t e s e b â t ı ile , ç ö z m e v e h a lle t m e y e , m u k t e d ir o la b il e c e ğ i b i r v a s ı f d a d e
ğ ild ir . H u s u s iy le , b a z ı, ö n g ö r ü ş l e r i n t e s ir i a lt ın d a m ü t â le a y ü r ü t e n
v e v a k ’ a l a n t e r s t a r a f t a n m u h a k e m e e t m e y e ç a lış m ış b i r k im s e n in
b u k o n u d a k i id d ia la r ın a a s lâ i l t i f a t e d ile m e z . Z ir â , O s m a n lı d e v le t i
n in B a lk a n f ü t u h â t m d a k i m u v a f f a k i y e t l e r i n i n s e b e p le r in i a n la y a b il
44
m e k iç in , b u d e v le tin k u ru lu ş d e v r in d e k i b ü n y e s in e , m e n ş e le r in e , a s
k e r î, id â rî, d in î v e s o s y a l m ü e s s e s e le r in in S e lç u k lu la r d a n , İ lh a n lI la r
d a n b e r i g e liş m e k te o la n , k a r a k te r in e n ü fû z e tm e k ic â b e d e r. O s m a n
lI la r ın
B iz a n s h u d u d u ü z e rin d e k i c o ğ r a f î d u ru m la rın ın , A n a d o lu ’ d a k i
d iğ e r T ü r k b e y lik le r in in , o n la r la m ü n â s e b e tle r in in , T r a k y a v e M a k e
d o n y a ’ d a ü s v e z e n g in t o p r a k la r b u la n , b ir ç o k g ö ç e b e u n s u rla rın
v e f a k i r k ö y lü le r in R u m e lin d e k i z e n g in tim a r la r m ı e ld e e t m e k is t e
y e n sip â h île rin b u r a la r a y e r le ş m e k is te m e s in in v e d a h a b ir ç o k f a k
t ö r le r in b u m u v a f fa k iy e t le r in b a ş lıc a s e b e p le r in i te ş k il e t tiğ in i b il
m e k g e r e k ir . B u r m o v ’u n h a tır la m a d ığ ı e n m ü h im f a k t ö r ü n O s m a n
lIla rın B a lk a n la r d a k i fü t û h â t ı k e n d ile r i iç in n ü fu s ç a b ü y ü k z â y ia tı
m û c ib
o lm a d a n k o la y lık la y a p ılm ış
o lm a s ı k e y f iy e t i b u lu n d u ğ u n u
b e lir t m e k m e c b u r iy e tin d e y iz . K e z â , su lh y o lu ile z a b t e d ile n y e r le r
d e k i h a lk ın m u a y y e n v e m a k u l b ir n is b e t t e k i v e r g ile r in i v e r m e k ü z e re
y e r le r in d e b ır a k ılm a la r ın ı d a b u m u v a f fa k iy e tle r in , s e b e p le r i a r a s ın
d a s a y a b ilir iz . Y a z a r ın , T ü r k le r in f ıt r a t e n c e n g â v e r o ld u k la r ı v e id â
r i k a b iliy e tle r in in d e B a lk a n h a lk la r ın d a n k a t k a t ü s tü n b u lu n d u k
la r ı y o lu n d a k i m ü ta le a la r ı, b u h a s le tle r in e n g a r a z k â r m ü e llif le r t a
r a f ın d a n b ile k a b û l v e ta s d ik le r i m u v a c e h e s in d e , in k â r a y e lte n m e s i
v e b u n la r ı h iç b ir İlm î k ıy m e t i o lm a y a n ır k ç ı id d iâ la r o la r a k v a s ıf
la n d ır m a s ı ta m a m e n in d î v e s ü b je k t if b ir h ü k ü m d ü r v e k e n d is in in
b u r a d a z ik rin e lü zû m g ö r ü lm e y e n b ir ta k ım k o p m le k s le r in t e s ir i a l
t ın d a k a ld ığ ın ı g ö s t e r e c e k m â h iy e tte d ir . B a lk a n f ü t û h â tı e s n â s m d a
b a ş t a b u lu n a n h ü k ü m d a r la r ın v e b ilh a s s a M u r a d I . ’ ın , T ü r k ü m e
r â s ın ın k u r u c u lu k m e z iy e tle r in i g ö z
önünde
tu tm a k
lâ z ım
g e ld iğ i
g e r ç e ğ in i B u r m o v ’ u n u n u tm a m a s ı lâ z ım d ır. B ü y ü k v e y a r a t ıc ı f e r t
le r in s o s y a l h a y a t t a k i h â k im r o lü n ü d ik k a t e a lm a y a n b ir d e te r m i
n iz m s o s y a l h a y a tın v e tâ r ih î t e k â m ü lü n ç o k m ü h im b ir â m ilin i ih
m â l e tm e o lu r. T ü r k f e o d a lite s i t a b ir i v e m e v c u t o lm a y a n b ir ş e y i
ic â d e tm e k le B u r m o v y a n lış b ir te ş h is e s a p la n d ığ ın ın f a r k ın d a d e
ğ ild ir.
H a k ik î m â n â s ı ile s â d e c e b ir T ü r k t o p r a k a r is t o k r a s is i v a r d ı ki,
b u n u , b a tıd a k i f e o d a l s ın ıfla r la
m u kayese
etm eğ e
im k â n
y o k tu r.
Ş a r tla r ı, h u d u tla rı, m â h iy e tle r i a r a s ın d a h iç b ir m ü n a s e b e t m e v c u t
d e ğ ild ir . B u s ın ıf, şü p h e s iz k i, a s k e r î v e id â r î k a r a k te r d e d ir . F a k a t
a slâ , S p o lia t e u r d e ğ ild ir . Y a ğ m a v e g a n im e t p e ş in d e h a r e k e t e tm e le r i
b ile b ir u su l v e k a n u n a b a ğ lıd ır . A s k e r î v e s t r a t e jik ic a b la r la m u k a y
45
y e t tir le r . G a z â v e c ih a d f a r iz a s ın ın b u f ü t û h a t ta m u a z z a m b ir r o l
o y n a d ığ ı v â k ıa s ı d o ğ r u d u r . V e b u n u m ü h im b ir f a k t ö r o la r a k s a y
m a k lâ z ım d ır. A n c a k , d in î v e m is tik h e y e c a n la r la h a r e k e te g e ç e n
d e r v iş
z ü m re le r in in ,
m u t a s a v v ıf la r ın
da
h ır is t iy â n
h a lk
a r a s ın d a
m ü t e m â d i b ir İs lâ m p r o p a g a n d a s ı y a p m a k la m e ş g u l o ld u k la r ın ı v e
b ilh a s s a B o g o m ille r g ib i O r to d o k s k ilise sin e d ü ş m a n H e t e r o d o k s c e
m a a t le r a r a s ın d a İslâ m lığ ı, k ü ç ü k m it y a s t a d a o lsa , y a y m a y a m u
v a f f a k o ld u k la r ı h e s a b a k a tılm a lıd ır.
B a lk a n la r d a k i h â k im f e o d a l s ın ıfın f â t ih le r e k a r ş ı m ü c a d e le d e
h a lk a ih â n e t e d e r e k o n la r la a n la ş tık la r ı m e se le sin e g e lin c e , b u n u n
iç y ü z ü n e n ü f û z e tm e k iç in b ir ç o k c e p h e li a r a ş tır m a la r a ih t iy â ç o l
d u ğ u â ş ik â r d ır . S a y ın K ö p r ü lü ’n ü n b e lir t t ik le r i g ib i b u k e y f iy e t b il
h a s s a B iz a n t io lo ji v e S la v is t ik t e t k ik ç ile r in in e ld e e d e c e k le r i n e t ic e
le r e b a ğ lıd ır . B u h u s u s ta , T ü r k k r o n ik le r in in v e v e s ik a la r ın ın d a , b u
n o k ta - i n a z a r d a n
a r a ş t ır ıld ığ ı t a k d ir d e ,
z e n g in
m a lz e m e
su n acağı
ta b iîd ir .
V
— B u r m o v ’u n e h e m m iy e ti d iğ e r le r in d e n d a h a a z o lm a y a n b e
şin c i p r o b le m o la r a k , B a lk a n y a r ım a d a s ın ın T ü r k le r t a r a fın d a n z a p
tın ın b ir t e r â k k iy e m i y o k s a b ir g e r ile m e y e m i iş â r e t e ttiğ in i a r a ş
tır m a y ı z ik r e tm e k te d ir . O, b e r m u t a d y in e b a z ı m u a s ır b u r ju v a t a
r ih ç ile r in e h ü c û m ile b u fü t û h â tm B a lk a n h a lk la r ın a g e t ir d iğ i f a y
d a y ı v e f e r a h lığ ı r e d v e in k â r a k a lk ış m a k ta d ır . H a lb u k i, a ç ık
ve
n e t b ir ta r ih î h a k ik a t tir k i, B a lk a n k a v im le r i O s m a n lı h â k im iy e ti
a ltın a v e s iy â s î n iz â m ı iç in e g ir m e k le p e k b ü y ü k s o s y a l v e e k o n o m ik
is t if â d e le r s a ğ la m ış , d e r m e -ç a t m a b a t ı v e m e r k e z î A v r u p a d a k ile r le
a s lâ k ıy a s la n a m a y a c a k d e r e c e d e g e r i b ir f e o d a lit e a n a r ş ik d u r u m u n
d a n d e rli t o p lu b ir im p e r iu m n iz â m ı iç in d e m e v k î’ a la r a k d a h a y ü k
s e k b ir m e r h a le y e v â s ıl o lm u ş la r d ır . E v v e lâ , f e o d a lite sis te m in in k e n
d ile rin e
y ü k le d iğ i a ğ ır v e r g ile r d e n
k u r tu la n
h ır is t iy â n
a h â li,
çok
d a h a h a f i f o la n O s m a n lı d e v le t v e r g is in in k a n u n n â m e le rle h a k v e
v a z if e le r i t a y in v e t a r i f o lu n a n h ü r m ü k e lle fi h â lin e g e liy o r la r d ı,
ik in c i o la r a k , e k s e r a h v â ld e s e f e r b e r b ir h a ld e b u lu n a n O s m a n lı o r d u
su n u n g e n iş ih t iy a ç la r ı v e d e v le t m e r k e z i ile E d ir n e g ib i b ü y ü k ş e h ir
le r in iâ ş e s i iç in d e v le t t a r a fın d a n y a p ıla n m ily o n la r c a a k ç e lik s a tın
a lm a la r B a lk a n la r d a k i h ır is t iy â n ç ift ç in in v e b u a r a d a b ilh a s s a B u l
g a r k ö y lü s ü n ü n m a h s û lü n ü b ü y ü k m ik y a s t a d e ğ e r le n d ir m e k te idi.
Ü ç ü n c ü o la r a k , B a lk a n la r d a T ü r k le r in y e r le ş m e le r i v e d e v le tin p lâ n -
46
iı b ir ş e k ild e k i im â r v e k o lo n i z a s y o n f a a l i y e t l e r i ile r le d ik ç e , ş e h ir v e
k a s a b a la r d a A n a d o lu ’d a k ile r g ib i k o r p a r a s y o n la r v ü c û d b u lm a k ta ,
m e d r e s e le r , im â r e t le r , z â v iy e v e t e k k e l e r k u r u lm a k t a , a s k e r , u le m â ,
m e m u r , v e m ü te k â id le r O s m a n lı s iy â s î v e s o s y a l n iz a m ın ın g e t ir d iğ i
d iğ e r b ir ç o k z ü m r e le r ö n e m li b ir m ü s te h lik
s ın ıf t e ş k il e tm e k te
id ile r. D iğ e r y a n d a n , A n a d o lu ’ d a n g e le r e k V e n e d ik , A v u s t u r y a , P o
lo n y a v e M a c a r is ta n is tik â m e tle r in e d o ğ r u
u z a n a n t ic a r e t y o lla r ı
B a lk a n ş e h ir v e k a s a b a la r ın a y e n i b ir ik tis â d î h a r e k e t v e r iy o r , İ s
ta n b u l, E d ir n e , S elâ n ik , v e F ilib e g ib i b ü y ü k ş e h ir le r B a lk a n la r d a k i
h ır is t iy â n r e a y a y ı e sk i d e v ir le r in s e f â le t in d e n k u r t a r ıy o r la r d ı.
B u fü t û h â t ın B a lk a n h a lk la r ın a X I V . v e X V . a s ır la r d a k i in k i
ş â f v e itilâ d e v r in d e , k a z a n d ır d ığ ı f a y d a la r ın a n c a k b ir k ıs m ın ı t e ş
k il e d e n b u m ü ş a h h a s m isâ lle r, in k â r ı k a b il o lm a y a c a k d e r e c e d e , b ir
ile rle m e e s e r i o ld u ğ u h a ld e , B u r m o v ’ u n b u h â k im iy e t in n e tic e it i
b a r ıy la B a lk a n m ille tle rin in b ü tü n m a d d î v e m a n e v î k ü ltü r le r in i ta h r îb e t tik le r i y o lu n d a k i id d iâ s ı v e b a tıl g ö r ü ş ü , o n u n n e d e r e c e le r d e
s a k a t b ir z ih n iy e tin e siri o ld u ğ u n u n b â r iz b ir d e lilin i te ş k il e d e r. E l
b e t te k i, y e n i ş a r t la r v e im k â n la r o n la r ın e k o n o m ik , s iy â s î v e k ü l
tü r e l in k iş â fla r ın a ,
kendi
k a b iliy e t le r i
n is b e tin d e
h iz m e t
e tm e k te
idi.
Y a z a r ın , X II I. - X V . a s ır la r d a B iz a n s im p a r a t o r lu ğ u , B u lg a r is
t a n v e S ır b is ta n ’ın ç o k in k iş â f e tm iş , y a p ıc ı k u v v e t le r e m â lik , a y n ı
z a m a n d a , z e n g in b ir m a d d î v e m â n e v î k ü ltü r ü n h â m ili m e m le k e tle r
o ld u ğ u n u n g ö z d e n u z a k tu tu lm a m a s ı g e r e k t iğ i te z in i s a v u n m a s ı b u
s ö z d e, p r o g r e s s is t ta r ih ç in in y ü k s e k t e n u ç m a ğ a h e v e s le n m e s i o la r a k
t e la k k î v e k a b û l e d ilm e k te d ir. B iz a n s ı b ir t a r a f a b ır a k s a k b ile b a s it,
ip tid â i b ir to p lu m h a y â t ı y a ş a y a n o z a m a n k i B u lg a r p r e n s lik le r in in
« ç o k in k iş â f e tm iş y a p ıc ı k u v v e t le r e m â lik » v e « z e n g in b ir m a d d î
v e m â n e v î k ü ltü r ü n â m ili» o ld u ğ u n u ile ri s ü r e b ilm e k için , B u r m o v
g ib i ç o k s a f d il v e y a ş ö v e n o lm a k lâ z ım g e lir . H e le , b u n la rın , « h iç b ir
s â h a d a b a tı A v r u p a m e m le k e tle r in d e n g e r i d e ğ il, v e b ila k is b a z ı n o k
t a la r d a o n la r d a n ile ri o ld u k la r ın ı» id d iâ e tm e s in e k a r ş ı, s â d e c e k e n
d i t â b ir i v e ç h ile t â r ih î g e r ç e k le r i h a y a s ız c a t a h r if , «falsification
ehonte», s û r e tin d e v a s ıf la n d ır m a k t a n b a ş k a b ir ş e y d e n e m e z . H a k îk î
m a n a s ıy la , e k e n o m iy e v e ır k ı h a s le tle r in in m ü s a a d e s i v e k a b iliy e t
le r i n is b e tin d e , d in î v e s o s y a l ö z g ü r lü k le r in e O s m a n lı f ü t û h â tı s a y e
sin d e e r iş d ik le r in d e n g a f il g ö r ü n m e k t e m a z u r o ls a la r d a , k e n d ile rin i,
47
a n tik ite n in m a n e v î v â r is i s a y m a la r ın a v e r ile c e k p e k ç o k c e v â b v a r
d ır v e b u k e y f i y e t i n iz a h ın ı m ü t e h a s s ıs la r ın a b ır a k m a k d a h a d o ğ r u
o lu r.
B u r m o v d ü ş ü n m ü y o r k i, B u lg a r la r ın y a ş a d ığ ı m e m le k e tle r de
d iğ e r le r i g ib i, o z a m a n b ü tü n A s y a ’ d a c â r i o la n h a k k -ı fe t ih n â m ın a
d e v le te ilh â k e d ilm işti. B u f ü t û h â t y a p ıld ığ ı e sn â d a , B u lg a r la r , fâ tih m ille tin ş e f k a t v e m e r h a m e tin e ilt ic a d a n b a ş k a h iç b ir id d ia d a
b u lu n m a k h a k k ın ı h â iz d e ğ ild i. O n la r o z a m a n la r d a , f â t ih v e k u r u c u
m ille tle e ş it h a k la r a s â h ip o lm a y a v e y a h u t h â k im iy e te iş t ir a k e y le
m e k id d ia s ın ı —
h ır is t iy â n k a ld ık la r ı m ü d d e tç e —
d erm eyan ed e
m e z le rd i. Ç ü n k ü , b ü tü n d ü n y a d a c â r i v e b ü tü n v ic d a n la r a h â k im
o la n u m d e , g â lib in m a ğ lu b ü z e r in d e m u tla k t a s a r r u f h a k k ını k a b u l
d e n ib a r e tti. Y in e B u r m o v , d ü ş ü n m ü y o r ki, d e v r in b u h â k im p r e n
sip le rin e r a ğ m e n , O s m a n lı f ü t û h â t ı ile f a n a t ik k a t o lik h â k im iy e t i
n in z ıd d ın a o la r a k , m ü s lü m a n T ü r k le r in m u t t a s ıf o ld u ğ u v e k e n d i
sin in a n la m a y a c a ğ ı d e r e c e d e k i y ü k s e k in s â n î h a s le tle r i B u lg a r la r a
a s ır la r c a m ü d d e t, h â t tâ h â k im u n s u r u n a le y h in e , y a ş a m a k , in k iş â f
e tm e k im k â n ın ı b a h ş e tti. M illî v e d in î m ü e s s e s e le rin i b u h â k im m ille
tin m ü s a m a h a s ı v e g e n iş d ü ş ü n ü r lü ğ ü s â y e s in d e k o r u y a b ild ile r . Y o k
sa , o d e v ir le r d e h ır is t iy â n A v r u p a iç in m e ç h u l o la n v e B a lk a n f ü
t u h a t ın d a n ik i a s ır s o n r a b ile b a ş k a y e r le r d e m ü s lü m a n la r a h a y a t
h a k k ın ın t a n ın m a d ığ ı b ir d ü n y a d a o ld u ğ u g ib i, fâ tih le r , b u k ü ç ü k
v e ib tid â î c e m iy e t h a y a t ın ı y a ş a y a n B u lg a r to p lu lu ğ u n u , B u lg a r n â
m ın ı o r t a d a n k a ld ır a c a k şe k ild e im h â y a v e y a k e n d i d in le rin e ç e v ir
m e y e p e k â lâ m u k t e d ir id ile r. B ö y le s in e in s â n î h a r e k e tin d e n d o la y ı
O s m a n lı T ü r k le r in i m u â h e z e e tm e k , im p a r a t o r lu ğ u d â h ilin d e m illî
v e d in î k is v e le r i v e m ü e s s e s e le r i ile b ir lik te B u lg a r la r a h a y a t h a k k ı
ta n ım a s ın ı t e n k it e y le m e k için , in şâ n ın , B u r m o v g ib i t a r a f g ir v e in
s a n lık h is le r in d e n t e c e r r ü d e tm iş v e b ilh a s s a c id d î b ir ilim a d a m ı
v a s f ı t a ş ıy a n t a r ih ç iy e y a k ış m a y a n
şoven
f ik ir le r le
m a ’ lû l o lm a s ı
ic a b e d e r. O s m a n lı im p a r a t o r lu ğ u n u n in h it a t a s ır la r ın d a
( X V I a s ır
d a n s o n r a ) b u d e v le tin d e v r in ih t iy a ç la r ın a v e ş a r tla r ın a g ö r e ile rle m iy e r e k s t a t ik b ir d u r u m d a k a lm a s ın d a n z a r a r g ö r e n , k ü ç ü k v e
m a h d u t s a y ıd a k i h ır is t iy â n B u lg a r a z ın lığ ı o lm a y ıp , a sıl h â k im u n s u r
o la n T ü r k le r d e d â h il o lm a k ü z e re , b ü tü n v a ta n d a ş la r o ld u ğ u m e s e
le si a y r ı b ir k o n u d u r v e b u b a h is le ilg is i y o k t u r . A s ıl m e se le b u fü tû h â t m B u lg a r la r için b ir n im e t o ld u ğ u , o n la r ı p e r iş a n lık ta n v e d â -
48
h ilî m ü c a d e le le r d e n k u r t a r a r a k b ü y ü k v e â d il b ir im p a r a t o r lu k n i
z a m ı için d e h ü r v a ta n d a ş la r o la r a k ta n ım a s ı, o c e m iy e t iç in d e b ir
ile rle m e m e r h a le s i b u lu n d u ğ u t â r ih î g e r ç e k t ir . B u r m o v , v e o n u n g ib i
d ü şü n e n d a r g ö r ü ş lü v e s a k a t z ih n iy e tli ş o v e n t a r ih ç ile r n e k a d a r
ç a b a g ö s t e r ir le r s e g ö s t e r s in le r , b u ta r ih î h a k ik a t i g ö lg e le m e y e m u k
t e d ir o la m a z la r . X I V . a s ır d a B u lg a r c e m iy e tin in R ö n e s a n s h a r e k e t
le ri ile b ir ilg is i v e ir tib â tı b u lu n d u ğ u n u , e ğ e r T ü r k le r g e lm e s e y d i,
b ü y ü k b ir in k iş â f a m a z h a r o la c a k la r ın ı id d iâ e d e b ilm e k v e t a r ih î
g e r ç e k le r i t a h r ife ç a lış m a k a slâ m ü m k ü n d e ğ ild ir .
V I . S o n u n c u b ir p r o b le m
o la r a k , y a z a r , B u lg a r la r ın A v r u p a y ı
m ü d a fa a d a o y n a d ık la r ı r o le d ik k a ti ç e k m e k is te m e k te d ir . O n a g ö r e ,
O s m a n lıla r m m e r k e z î A v r u p a ’ y a a k ın la n n a d â im î s û r e tt e m u k a v e
m e t e d e n le r a ra s ın d a B u lg a r la r d a b u lu n m u ş tu r . B u
m u k a v e m e t,
g ü y â , T ü r k le r e te c â v ü z î h ız la r ın ı k a y b e tt ir m iş t ir v e e ğ e r A v r u p a ,
g e ç m iş a s ır la r b o y u n c a , eld e e t tiğ i m u v a f fa k iy e tle r d e n m a ğ r u r ise,
b u n u n ş e r e f i m e ç h u l k a la n f e d â k â r lık la r ı v e m u v a f fa k iy e t le r i d o
ğ u r m u ş o la n y ü z b in le r c e B a lk a n lı h ır is t iy a n la r a â ittir . A v r u p a b u n
la r a m in n e tta r d ır .
G ö r ü lü y o r k i, B u r m o v b u r a d a d a Compleoc d’inferiorite’d e n k u r
t u lm a k v e B u lg a r to p lu lu ğ u n a m e z iy e tle r , k a h r a m a n lık la r k a z a n d ır
m a k , b u s û r e tle m illî g u r u r u y ü k s e lt m e k ç a b a s ın d a d ır . H a lb u k i, t a
r ih î b ir g e r ç e k tir k i, f â t ih O s m a n lı o r d u s u n u n ta h r ip k â r , y a ğ m a c ı
v e g a y r - i in s â n î h a r e k e t e d e n u n s u r la r ı ç o k d e f ’ a y a m ü h te d î o lm a k
s û r e tiy le , v e y a , M a r t o lo s v e V o y n u k , a k ın c ı g ib i, h iz m e tle r le b u o r
d u y a , k a tılm ış B u lg a r la r v e d iğ e r h ır is t iy â n r e â y â d a n o la n k im s e
le rd i. T ü r k f ıt r a t e n m e d e n î v e in s â n î h is le r le m e ş b û b ir y a r a d ılış t a
o ld u ğ u h a ld e , f â t ih le r a ra s ın a k a r ış ıp t a m a m e n d is ip lin a ltın a a lın a
m a d ık la r ı a h v a ld e , g a y r - i in s â n î v e b a r b a r c a z ih n iy e tle h a r e k e t ed en ,
B a lk a n lı h ır is t iy â n u n su rla rın , m a a le s e f, b u d e v le te b ilh a s s a X V I I .
v e X V I I I . a s ır la r d a ç o k z a r a r ı d o k u n m u ş v e e k s e r îy â , O s m a n lı o r
d u s u n u n le k e le n m e s in e s e b e p o lm u ş tu r . Y â n i, O s m a n lı im p a r a t o r
lu ğ u , b ü tü n m ü e s s e s e le ri v e a d â le ti v e m a d d î v e m â n e v î v a s ıfla r ı
v e o t o r it e s i ile b ir d ü n y a d e v le ti v e A v r u p a m u v a z e n e s in d e b a ş lıc a
b ir u n s u r o la r a k r o l o y n a d ığ ı z a m a n la r d a b a s it v e m ü t e v â z ı b ir ş e
k ild e b u d e v le tin k ü ç ü k b ir u n s u ru n u te ş k il e d e n B u lg a r h a lk ın ın ,
O s m a n lı d e v le tin in v ü c u d a g e lm e s in d e p a y ı h e m e n h iç d e n e c e k b ir
m e s â b e d e b u lu n m u ş, ü s te lik o n a m u k a v e m e t e d e n b ir u n s u r d e ğ il,
49
b ilâ k is , b u c a m ia iç in d e , e n h a r a r e t li, e n m u ta a s s ıb b ir k a r a k t e r ik tis â b e d e r e k , B u r m o v ’ u n m ü d a f a a e t t ik le r in i s ö y l e d iğ i , b a t ı d ü n y a s ı
için , b â z ı is tis n a la r d a n s a r f - ı n a z a r , t a h r ib k â r , z â lim v e y ü z k a r a s ı
b ir h ü v iy e t iç in d e g ö r ü n m ü ş tü r . B u lg a r la r ın m ille t ş u u ru n a sâ h ip
o la r a k , im p a r a t o r lu k iç in d e m e n f î r o l o y n a m a la r ı, b u lu n d u k la r ı m u
h itle r d e m ü s lü m a n T ü r k u n s u r la r a k a r ş ı b a r b a r lık h a r e k e tle r in e k a
r ış m ış m u k a v e m e t y u v a la r ı k u r m a la r ı a n c a k X I X . a s r ın o la y la r ın
d a n d ır. V e b e lk i d e b u g ü n h e n ü z b ir a s ır lık b ir m ille t v e , d e v le t h a
y a tın ı id r â k e d e m e d ik le r i için , o la c a k t ır ki, b u c e m iy e t, B u r m o v ’u n
k a le m iy le
k e n d is in i,
dev
a y n a s ın d a
g ö rm ek
is te m e k te ,
m e d e n iy e t
ö n d e r d iğ i, h ır is t iy a n lık m ü d â f iliğ i g ib i r o lle r i o y n a m ış o lm a k h e v e
sin e v e ö z e n tis in e k a p ılm a k ta d ır .
E lb e tt e , ta r ih î b ir d e v r in e tü d ü b ir sü r ü p r o b le m le r in d o ğ m a s ı
n a s e b e p o lu r v e ta b iîd ir ki, O s m a n lı T ü r k le r in in B u lg a r la r ın y a ş a
d ığ ı t o p r a k la r ı d a h a k im iy e t le r i a ltın a a lm a la r ı, v e o r a d a a s ır la r c a
h ü k ü m r a n o lm a la r ı m e s e le le r i d e b ö y le b ir d e v ir d ir . B ü y ü k b ir d ik
k a t v e titiz lik le , t a m a m e n İlm î g ö r ü ş le r le
y a p ıla c a k , a r a ş t ır m a la r
y e n i ç ık a c a k v e s ik a la r ın d a ış ığ ı a ltın d a , eld e e d ile ce k n e tic e le r b u
k o n u la r d a t a r ih î h a k ik a t le r in
daha
iy i a n la şılm a sın a
h iz m e t
c e k tir . B u s â h a d a b ü y ü k t a r ih ç i K ö p r ü lü ’n ü n t e t k ik le r i b a ş t a
ede
o l
m a k ü z e re , B a r k a n , İ n a lc ık , A k d a ğ , g ib i t a r ih ç ile r in şim d id e n o r t a y a
k o y d u k la r ı, c e r h e d ilm e s i a s lâ m ü m k ü n o lm a y a n v e s ik a la r ın b u t ü r
lü ç a lış m a la r a h a y li h iz m e t e tt iğ i v e ış ık t u t tu ğ u , m e s e le le r in y a v a ş
y a v a ş a y d ın la n m a s ın a y a r a d ığ ı g ö r ü lm e k t e d ir k i, b iz im te tk ik le r im iz
v e y a y ın la d ığ ım ız v e s ik a la r s â y e s in d e b ir ç o k g e r ç e k le r e v â k ıf o l
m a k t a n m ü te v e llit m e m n u n iy e t v e m in n e tle rin i b iz le r e b ild ir e n b a z ı
B u lg a r ta r ih ç ile r i d e v a r d ır . B u r m o v v e a r k a d a ş la r ı y a n lış v e g a y r - i
İlm î y o lla r ı t e r k e d e r e k v e b ir t a k ım p r e ju je le r d e n v e m ü b a la ğ a la r
d a n k u r t u la r a k T ü r k m e s le k ta ş la r ı g ib i cid d î v e s a ğ la m m e to d la r la
ç a lış ır v e iy i n iy e tle , İlm î iş b ir liğ i z ih n iy e ti ile h a r e k e t e d e r le r s e B a l
k a n y a r ım a d a s ın ın o r t a ç a ğ ın s o n v e y e n i ç a ğ ın b a ş la r ın d a k i t a r i
h in in b ü t ü n g e r ç e k le r i ile, a y d ın la n m a s ın a h iz m e t e tm iş o lu r la r v e
b u n d a n O s m a n lı im p a r a t o r lu ğ u ta r ih i o ld u ğ u k a d a r B u lg a r ta r ih i
d e fa y d a la n m a k im k â n ın a k a v u ş u r.
R u m e li f a t i h le r i a ile s i :
O s m a n lı d e v le tin in b ü n y e s in i t e t k ik e d e rk e n , ilk d e v ir le r için
F orm a - 4
k a r a k te r is t ik b ir h â d is e o la r a k , R u m e li’ d e k i b a z ı k u v v e t li â ile le rin
O s m a n lı h â n e d â n m a , d o la y ıs ıy la O s m a n lı d e v le tin e h e r z a m a n s a d a
k a t v e b a ğ lılık la h iz m e t e t tik le r in i g ö r ü r ü z . T im u r h a d is e s i b u d e v
le te a ğ ır y a r a la r a çm ış , A n a d o lu ’ d a k i O s m a n lı f ü t û h â t m m
çoğu n u
e s k i h â n e d â n la r ın a iâ d e e tm iş , b iz z a t d e v le t id a r e s in d e d e b ir in te r r e g n u m h â s ıl o lm u ş tu . F ilh a k ik a , T im u r , A y d ın , K a r a m a n , K a s t a
m o n u v e K ü t a h y a ’ y ı e s k i b e y le r in e v e r m iş , A n a d o lu ’ d a k i O s m a n lı ü l
k e s i B u r s a , B a lık e s ir, A n k a r a , A m a s y a ’ y a m ü n h a s ır k a lm ış tı. Ş e h
z â d e le r b ir b ir le r i ile h a r p e tm e k te , B iz a n s im p a r a t o r lu ğ u O sm a n lI
la rı, z a y ıf b ir h a ld e b u lu n d u r m a k için , b u n d a n â z a m î is t if â d e e t
m e k t e id i. Ç e le b i M e h m e d ’in m ü s ta k ille n id â r e y i e lin e a ld ığ ı s ır a d a ,
M ıs ır s u lta n ın a g ö n d e r d iğ i n â m e -i h ü m â y û n d a , K o s ta n t in iy y e
hü
k ü m d a r ın ın m e k r v e h ile le rin d e n b a h s e t m e s i b u n a b ir d e lild ir. R u
m e li’ d e S ır b is ta n ’ın d a b â z ı y e r le r i e ld e n ç ık m ış , h a r a ç v e r e n h ır is t iy a n b e y le r i, d e v le tin b u z a a fın d a n f a y d a la n a r a k s e r k e ş â n e h a r e
k e t e b a ş la m ış la rd ı.
İ ş t e b ö y le b ir z a m a n d a b ile R u m e li’ d e k i M ih a l-o ğ u lla r ı, E v r e n o s -
o ğ u lla r ı, P a ş a - y iğ it - o ğ u lla n g ib i k u v v e t v e k u d r e t s â h ib i â ile le r d e v
le te
s â d ık
k a lm a k t a
devam
e ttile r .
H a lb u k i
orta ça ğ
T ü rk
İslâm
d e v le tle r in d e ç o k d e f ’ a d e v le tle r in b ö y le z a y ıf a n la rın d a , b ir s a r s ın t ı
g e ç ir d ik le r i e s n â d a v â lile r v e ü m e r â is tik lâ l d a v a s ın a k a p ılır la r v e
d e v le tin p a r ç a la n m a s ın a s e b e p o lu r la r d ı. B u h a l O s m a n lı d e v le tin d e
g ö r ü lm e m iş , m ü c e d d id -i d e v le t r if a t m ı h a k k ıy la ih r â z e tm iş b u lu n a n
Ç e le b i S u lta n M e h m e d ile M u r a d II. d e v ir le r in d e d e z â y iâ t m te lâ fis i
m ü m k ü n o la b ilm iş tir . D iğ e r t a r a ft a n , b u f e t r e t d e v r in d e b ir h a ç lı
s e fe r i t e r t ip e d ile m e m iş o lm a s ı d a b ü y ü k b ir ta lih e s e r i idi. B u n a
k a r ş ı R u m e li’ d e k i a k ın c ı b e y le r i m u h t e lif ş e k ild e v a z if e le n d ir iliy o r
du. B u h u s u s t a B e h iş t î’n in şu k a y d ın ı m is â l g ö s t e r m e k
m üm kün
d ü r (v a r a k 7 ) :
« O l e s n â d a V id in b e y i F ir u z B e y ’ e a k m a ic â z e t v e r d i. V id in ’ d en
g e ç ip E f la k ’a g a z â e y le d i. V e P a ş a - y iğ it B e y Ü s k ü b ’ d e o lu r d u . B o s
n a ’ y a a k m a izin v e r d ile r » . Ç ü n k ü d e v le tin y a p ıs ı v e t e ş k ilâ tı o ş e k il
d e id i k i, y in e B e h iş t î’n in ifâ d e s iy le « E k â b ir p â y it a h t d a d u ru p e s â ğ ir
m a n s ıp la r ı m ü n a s e b e tle r in c e s a f s a f h iz m e t k e m e r in b e lle r in e b a ğ la y u p h iz m e tlû h iz m e tin e m ü la z e m e t id ü b â y â n v e e r k â n m e n â z ım -ı
m ü lk ü m â la v e m e s â lih -i d in ü d e v le te m ü b â ş ir v e m e ş g û l» o lu r
la rd ı. D e v le t in d â h ilî v e h â r ic i e m n iy e ti b a k ım ın d a n lü zu m lu t e d b ir
51
le r d e a lm ıy o r d u k i, c a s u s lu k m ü e s s e s e s i d iğ e r m u a s ır m o d e r n d e v
le t le r d e o ld u ğ u g ib i, b u t e d b ir le r in b a ş ın d a g e lm e k t e id i, Y ıld ır ım
B a y e z id d e v r in d e B iz a n s im p a r a t o r u n u n O s m a n lı o r d u s u iç in d e b ir
c a s u s u tu tu lm u ş tu . V e b u n u n ü z e rin e p â d iş â h , M a c a r is ta n ’ a y a p t ığ ı
s e f e r d e n v a z g e ç e r e k , İ s ta n b u l ü z e rin e y ü r ü m ü ş v e b u r a y ı m u h â s a r a
e tm iş ti. B e h iş t î b u m ü n a s e b e tle d e r k i : (v a r a k 1 5 ) : « it t if â k o l e s n â
d a a s k e r -i m u z a f f e r iç in d e İ s ta n b u l te k u r u n u n b ir c a s u s u tu tu ld u .
A n d a n h a b e r a ld ıla r k i, b u n d a n e v v e l b ir c â s u s u d a h i g ö n d e r m iş , le şk e r -i is lâ m m g a z â y a ik d â m m ilâ m e y le m iş , h a z r e t - i S u lta n b u k a z iy y e d e n g a y e t d il-p e r iş â n o ld u . E n g ü r ü s ’ü n g a z â s m t e ’h ir e y le y ü b ...
K o s ta n t in iy y e
f e t h in e
ta s m îm -i
a z im e t id ü b .. .» .
F etre t
d e v r in d e ,
A n a d o lu ’ d a k i h â d is e le r d e d e c a s u s la r d a n f a y d a la n ılıy o r d u . M eselâ ,
Ç e le b î S u lta n M e h m e d T ü r k m e n b e y le r in d e n İn a l-o ğ lu n u n h a r e k a
tın d a n
b ö y le c e
h aberd ar
o lm u ş
ve
g e rek en
te d b ir le r i
a la b ilm işti.
( B e h iş t î, v a r a k 4 3 ) : « E y y â m - ı f e t r e t d e ... z a le m e v e e h l-i t u ğ y â n d a n
it t ifa k ş ö y le v â k i o lu r k i s u lta n a c a s u s la r g e lü b d e d ile r k i İ n a l-o ğ lu
T ü r k m e n h a y li a n s â r v e â ’ v â n c e m ’ k ılu b ta a d d i v e te ta v ü le â ğ â z
id ü b .. . » . Y in e m e s e lâ o s ır a la r d a S a v c ı- o ğ lu A li B e y a d ın d a b ir T a t a r
 h î M u s t a f a a d ın d a b ir a d a m ın ı g ö n d e r m iş « S u lta n ı te c e s s ü s id ü b
le ş k e r in in e v z â ın ı e tv â r m b ile ö ğ r e n m e k is te m iş ti. K e z â S a r u h a n -o ğ lu
H ız ır B e y ’in y a k a la n m a s ı d a b ö y le o lm u ş v e « Ş ik e s te b â l N iğ d e ’de
f â r iğ - ü l-b â l o t u r u r k e n c a s u s g e lü b a h v â lin i ilâ m » e y le m iş ti
(v a ra k
5 9 ).
C a s u s lu k m ü e s s e s e s i, s o n r a d a n R u m e li v e M a c a r is ta n f ü t û h â t m d a d a h a f a z la in k iş â f e ttir ilm iş , « d il a lm a k » v e y a « c a s u s la r g ö n d e r
m e k » u su lü h e r z a m a n u y g u la n m ış tı.
T im u r E r z in c a n E m îr i M u t a h h a r te n ’ e k e n d i h â k im iy e tin i k a b û l
e t tiğ i iç in b e y lik a lâ m e tle r i o la r a k t u ğ , a lem , h il ’ a t v e t a b iiy e t a lâ
m e ti o la r a k d a k e m e r v e k ü lâ h ih s â n e tti. Y ıld ır ım B â y e z id ise M u t a h h a r t e n ’in k e n d is in e tâ b i b ir b e y s ıfa t ıy la v e r g is in i O s m a n lı h â
z in e s in e g ö n d e r m e s in i is t iy o r d u . M u t a h h a r te n b u e m r i d in le m e d i. F id y e - i n e c â t ( â m â n m a lı) a lın m a sın ı T im u r ’u n S iv a s ’ı z a b tı sır a s ın d a
d a g ö r ü y o r u z ş ö y le k i :
T im u r 1 4 0 0 ta r ih in d e S iv a s ’ı k u ş a tıp v e z a b t e t tiğ i a n la ş ıld ığ ı
z a m a n m ü d â f i k u m a n d a n M u s ta fa B e y te s lîm o lm a y a k a r a r v e r m iş ,
T im u r d a ş e h ir h a lk ın a â m â n v e r m iş ti. H ır is tiy a n la r e s ir e d ile ce k ,
52
m ü s lü m a n la r d a n is e f id y e - i n e c a t a lın a c a k t ı, A n c a k m ü d a f i le r in k a
n ın ı d ö k m e m e k h u s u s u n d a y a p t ığ ı v a ’ d i t u t m a y a r a k , f a k a t , k a n la
r ım d a d ö k m e m e k iç in 4 .0 0 0 k iş i k a d a r ş e h ir m iid a file r in i d ir i d ir i
t o p r a ğ a g ö m d ü r t e r e k ö ld ü r t m ü ş t ü .
T a r ih ç i Ş e r e fe d d in Y e z d î, b u m ü d â f î s ip a h ile r in e k s e r is in in e r
m e n i o ld u ğ u n u s ö y le r s e d e , o n u n d a b u k o n u d a k a y n a ğ ı o la n N iz â m e d d in
Ş â m i, v e b u s a v a ş ın ş a h id i b u lu n a n H a f ı z E b r û ’ d a b ö y le b ir
k a y d a t e s a d ü f e d ile m e m e k te d ir.
Z â te n , h ır is t iy â n t e b ’a n ın a t v e s ilâ h s â h ib i o la m a m a s ı v e h e le
a s k e r lik y a p a m a m a s ı,
O s m a n lI la r d a
e s a s p r e n s ip o ld u ğ u için , E r -
da
m e n ile r d e n a s k e r a lın m a sı b a h is k o n u s u d e ğ ild ir . Ş e r e fe d d in Y e z d î,
m ü s lü m a n la r h a k k ın d a r e v â g ö r ü le n b u v a h ş e t te n T im u r ’ u te m iz e
ç ık a r m a k iç in b ö y le y a z m ış o la c a k tı.
T im u r ile Y ıld ır ım B a y e z id ’in A n k a r a s a v a ş ı (2 8 te m m u z 1 4 0 2 )
b ir ç o k b a k ım la r d a n b iz i d e ilg ile n d ir ir :
E v v e lâ O s m a n lı o r d u s u n u n t e r k ib î v e b u s a v a ş a iş t ir a k e d e n
le r in s u r e t-i t e ş e k k ü lü :
a — o r d u n u n y a r ıs ı p iy â d e d ir ( a z a b ) , h e p s i 7 0 .0 0 0 k işi,
b — S ır p d e s p o tu n u n y a r d ım c ı k u v v e t i 1 0 .0 0 0 k iş ilik z ır h lı a sk e r ,
c — S a ğ c e n a h ı te ş k il e d e n S a r ı T im u r t a ş P a ş a k u m a n d a s ın d a
A n a d o lu a sk e ri,
d — S o l c e n â h ı te ş k il e d e n H o c a F ir u z B e y k u m a n d a s ın d a R u
m e li a s k e r i,
e ■
— P â d iş â h o ğ u lla r ı v e v e z ir A li P a ş a ile k a p ık u lu a s k e r in in
b a ş ın d a m e r k e z d e ; b u n la r ın
iç in d e
de :
1 — Ç ıta k , R u m e li’n in a k ın c ı k ıt ’ a la r ı ,
2 — K ıp ç a k la r , y â n i d a h a ö n c e T im u r ’ u n d a r b e s i n e tic e s in
d e A l t ın - o r d u m e m le k e tle r in d e n B a lk a n la r a s ığ ın a n t a
t a r la r ,
3 — A n a d o lu
ve
R u m e li’n d e n
C erah or,
4 — A n a d o lu ’d a k i k a r a t a ta r la r ,
Ö n cü lü k v a z if e s i g ö r ü y o r la r
t o p la n a n
ü c r e tli
a s k e r le r ,
53
5 — A n a d o lu ’d a k i T ü r k m e n le r .
T im u r o r d u s u n d a k i- ş e y h v e d e r v i ş le r S ır p a s k e r in in O s m a n lı o r
d u s u n d a b u lu n u ş u n u p r o p a g a n d a la r ın a a le t e t m iş le r v e b u h â l B a y e z îd o r d u s u n u n m a n e v iy â t ı ü z e r in d e a z ç o k m ü e s s ir o lm u ş v e K o s o -
v a , N iğ b o lu , s a v a ş la r ın d a T ü r k
a s k e r in in g ö s t e r d iğ i fe d a k â r lık la r
b u s a v a ş t a g ö r ü le m e m iş t ir . B u m a h z u r d a n d e r s a la n O s m a n lı h ü
k ü m d a r la r ı b u n d a n s o n r a m ü s lü m a n d e v le tle r e k a r ş ı g ir iş t ik le r i s a
v a ş la r d a h ır is t iy â n y a r d ım c ı k u v v e t le r in i k u lla n m a m ış la rd ır.
K ıs m e n b u n u n n e tic e s i o la r a k s a v a ş e s n â s m d a :
a — K a r a T a t a r la r d e n ile n C e n g iz b a k iy e s i k u v v e t le r k a r ş ı t a
r a f a g e ç m iş le r d ir v e R u m e li a s k e r le r i ü z e rin e o k a t a r a k b u
k a n a d ı ik i a te ş a r a s ın d a b ır a k m ış la r d ır .
b — A n a d o lu
k ıt ’ a la r ın ı
( G e r m iy â n ,
A y d ın ,
te ş k il
eden
M e n te ş e ,
s a n c a k la r d a n
S aru h an )
yeni
b ir
k ıs m ı
e fe n d ile r in e
(O s m a n lı d e v le tin e ) h e n ü z ıs ın a m a m ış o ld u k la r ı için , T im u r
t a r a fın d a k i e s k i e fe n d ile r in in y a n la r ın a g e ç t ile r .
N e ş r î d e r k i : « B a y e z id H a n t a r a fın d a n T a t a r h â in o ld u . Z ir â
E r z i n c a n b e y i k im M u t a h h a r te n b e y d ir . E r d a n a k a r d a ş ı o ğ lu d u r . P e s
k e n d i b e y le r i o ğ lu d u r . M u t a h h a r te n ’e d ö n d ü le r v e G e r m iy â n le ş k e r i
d a h i G e r m iy â n o ğ lu n a d ö n d ü . M u h a s s a l h e r v ilâ y e tin le ş k e r i k e n d i
b e y le r in e d ö n d ü le r . Y ıld ır ım B a y e z id k u v v e t le r i m a ğ lu b o lu n c a , n ih â y e t p â d iş â h d a e s ir d ü ş m ü ş tü . T im u r ’u n f e tih n â m e s i, B a y e z id ’in b ir
g ü r z d a r b e s iy le a tın d a n d ü ş ü r ü ld ü ğ ü n ü v e o n u n d a « B e n S u lta n B a
y e z id H a n ım , b e n i s a ğ
o la r a k h ü k ü m d a r ın ız ın y a n m a
götü rü n ü z»
d e m e s i ü z e rin e T im u r ’u n h u z u r u n a ç ık a r ıld ığ ın ı b ild ir ir . O h a r p t e
b u lu n a n b ir y e n iç e r id e n n a k le n , T e v â r ih - i â l-i O s m a n a d lı k r o n iğ im iz
b u h u s u s t a şu m â lû m â tı v e r ir : « U ğ r a ş y e r in d e Y ıld ır ım H a n y a ln ız
k a p ı ç e r is iy le ( y e n iç e r i) k a ld ı. O l v a k it Y ıld ır ım H a n ın o n b in y e n i
ç e r is i v a rd ı. A n d a o l z a m a n d a n k a la n y e n iç e r ile r e y d ü r le r :
C ü m le
le ş k e r h â in old u . K a ç t ı. H e m e n k im Y ıld ır ım H a n b u h a b e r i işitti.
G a y e t k a k ıy ıp
( A z a r la m a k , t e v b ih v e t e k d ir e tm e k , h id d e t e t m e k ;
k ız m a k ) el ç o m a ğ a v u r d u v e h a tt â a la y d a n ç ık u b o l k a ç a n le ş k e r in
a rd ın a d ü ş m e k is t e d i k im , v a r u b o l k a ç a n le ş k e r i d ö ğ e d ö ğ e d ö n d e re , B iz d a h î e y şâ h e p s e m o lu b a la y d a n ç ık m a d iy ü g ö r d ü k , ç â r e
o lu p Y ıld ır ım H a n ’ı y e n e m e d ik , h e m e n k im b iz im a r a m ız d a n çık tı.
54
L e ş k e r d e n h o d k im s e k a lm a m ış t ı, k im i v a r s u n d ö n d ü r s ü n , a n d a n b i r
z a m a n s o n r a g ö r d ü k k im T im u r ’u n le ş k e r i Y ıld ır ım H a n ’ı e le g e t ü r -
m ü ş le r v e k a r ş u m u z a g e t ü r d ile r v e d a h î T im u r H a n ’ a ile td ile r. E ğ e r
k im Y ıld ır ım H a n b iz im
s ö z ü m ü z tu tu p
a r a m ız d a n ç ık m a s a ü m id
v a r d ı k im ele g ir m e y e id i. A k ş a m o ld u k la y ın b iz Y ıld ır ım H a n ’ı a lu b
b ir y a n a k a ç a r d ık » .
B u m e se le h a k k ın d a A li Ş ir N e v â î, U lu ğ B e y , G e lib o lu lu M u s
t a f a  l î ’n in s ö y le d ik le r i T ü r k ta r ih in e g ir m iş b u n u n m ü n a k a ş a s ı v e,
F a t m a  liy e ’n in m ü ta le a s ı v a r d ır .
Y a v u z S u lta n S e lim ’in A n a d o lu b ir liğ in i y e n id e n te s is e tm e s in e
k a d a r u z u n b ir z a m a n k e ş m e k e ş d e v a m e tm iş tir . T im u r K ü ta h y a ’ d a
b u lu n d u ğ u s ır a d a K a r a m a n -o ğ u lla r ın a e s k i m e m le k e tle r in i ia d e e t
m iş. H o c a
F ir u z
B e y ’in A lt m t a ş ’ d a
ö ld ü r ü lm e s i m e s e l e s i ) , S o n r a
A y d m - o ğ lu , S a r u h a n -o ğ lu , M e n t e ş e -o ğ lu g ib i e s k i A n a d o lu b e y le r i
n e, S in o b b e y i îs f e n d iy â r B e y e d e e s k i m e m le k e tle r in i v e r m iş , o n la r ı
y ü k s e k h â k im iy e t i a ltın a a lm ıştı. S â h ild e k i İ z m ir ’i d e ( G â v u r İ z m ir ’i)
R o d o s ş ö v â ly e le r in in e lin d e n a ld ık ta n s o n r a , F o ç a v e S a k ız ’ d a k i C e
n e v iz k o lo n ile r i, o n a v e r g i v e r m e y i k a b û l e tm iş le r d i. T im u r , T ir e ’ d e
b u lu n d u ğ u s ır a d a b ir k a y a y a B a y e z id ’ e k a r ş ı k a z a n d ığ ı z a f e r d e n v e
b u z a f e r d e n s o n r a B a t ı A n a d o lu ’ d a k ış la d ığ ın d a n b a h s e d e n f a r s ç a
b ir k ita b e k a z d ır m ış tı ki, b u k ita b e n in b ir s û r e ti T o p k a p ıs a r a y ı R e
van
k ü tü p h a n e s i y a z m a la r ın d a n
b ir in d e
(n u m a ra
1202)
ve
E sad
E f e n d i k ü tü p h â n e s in d e k i b ir m e c m u a d a ( n u m a r a 3 4 1 1 ) v e d a h a b a z ı
y e r le r d e v a r d ır . T im u r , B a y e z id ’in o ğ lu E m ir S ü le y m a n
Ç e le b i’ y e
d e b ir n â m e g ö n d e r e r e k k e n d in e tâ b i o lm a s ın ı is te m iş ti. A r a la r ın d a
ik i d e f ’ a e lç i g id ib g e ld ik t e n s o n r a , O s m a n lı ş e h z â d e s i b u t e k lif i k a
b û l e tm iş , T im u r ’ a p e k ç o k a ltın ile b ir lik t e h ü r m e t k a r â n e v e o n u n
â t ıf e tin e iltic â e tt iğ i y o lu n d a b ir d e m e k t u b g ö n d e r m iş t i. B u n u n ü z e
rin e T im u r , S ü le y m a n Ç e le b î’ y e ö t e y a k a n ın , y â n i R u m e li’ n in h ü
k ü m d a r lığ ın ı v e r e r e k k e n d is in e m e t b u iy e t a lâ m e ti o la r a k , a ltın k e
m e r , k ü lâ h v e h ilâ t b ir d e f e r m a n g ö n d e r d i ( Y e z d î, Ş â m î Z a f e r n â m e l e r i ) . İ z m ir fe t h in d e n s o n r a d a İ s â Ç e le b î ita a tin i a r z e t tiğ i c ih e t
le, t â b iiy e t a lâ m e ti o la r a k o n a d a k e m e r, k ü lâ h g ö n d e r d i. Ç e le b i S u l
ta n
M e h m e d ’in ise, T im u r ’u n y ü k s e k
h â k im iy e t in i k a b û l
e ttiğ in e
d â ir m e s k û k â t k a t a lo g la r ın d a ik is i h . 80 6 t a r ih li v e b ir i t a r ih s iz g ü
m ü ş v e b a k ır ü ç s ik k e s i v a r d ır .
55
« D e m ü r h a n G ü r g â n , M e h e m m e d b in B a y e z id H a n h a ile d e m ü lk ehu, D a ra b e B u rs a ».
B a y e z id ’in ö lü m ü h a k k m d a k i d ü ş ü n c e le r :
 ş ı k P a ş a - z â d e , in
t ih a r e ttiğ in i, N e ş r i, A n o n im T e v â r ih - i  l- i O s m a n , Ş ü k ru lla h , E n
v e r î, K a r a m â n î M e h m e d P a ş a , A c e m H â m id î, B e h iş tî, İ b n A r a b ş a h ,
e c e liy le
ö ld ü ğ ü n ü
b ild ir ir le r .
Ç e le b î
S u lta n
M e h m e d , tâ r ih im iz d e ,
m ü c e d d id -i d e v le t v a s f ıy la a n ılm a k ta d ır . H o c a S a d e d d in E f e n d i’n in
şu m a n z û m e s i b u n u g ö s t e r m e k t e d ir
(I , 3 0 4 v .d .) .
R a h m e t o l s u lta n -ı â lî h im m e te
K im m e d â r o ls a n iz â m -ı ü m m e te
D e v le t - i O s m â n ı t e c d îd e y le d i
A d i b ü n y â d m ı t e m h îd e y le d i
M ü lk -i R u m a v ir d i a d li ile n iz â m
T â b e m e s v â h u ilâ y e v m e l-k ıy â m
F e t r e t d e v r in in y a r a la r ın ı s a r m a y a ça lış m ış , m e m le k e tte t e k r a r
h u z u r v e â s â y iş i t a k r îr e , b ir liğ i y e n id e n te s is e g a y r e t g ö s t e r m iş t i.
A y n ı z a m a n d a ilk O s m a n lı m ü e s s e s e le r in i v e te ş k ilâ tın ı d a y e n id e n
ta n z im v e t e n s ik e tt iğ i şü p h e s iz d ir . Ç ele b î S u lta n M e h m e d ’in a n n e
sin in G e r m iy â n o ğ lu S ü le y m a n
D e v le t - Ş â h
h atu n )
Ş â h ’m
k ızı D e v le t H a tu n
o ld u ğ u z a n n e d iliy o r , v e h a t tâ
(Y a h u t
Ç eleb î lâ k a b ın ın
d a a n a sın ın , a n a t a r a fın d a n K o n y a m e v le v île r in d e n , y â n i, Ç e le b î s ü
lâ le s in d e n g e lm e s i s e b e b iy le b u n d a n n e ş ’e t e t tiğ i t a h m in o lu n u y o r
du. A n c a k , U z u n ç a r ş ılı’n ın , a n n e s in in 82 5 ( 1 4 2 4 ) ta r ih li v a k f iy e s in
d e n ö ğ r e n d iğ in e g ö r e
te ri, N o : 1 3, s. 5 8 )
( V a k ıf l a r U m u m M ü d ü r lü ğ ü , H a r e m e y n d e f
D e v le t H a t u n ’u n b a b a s ı S ü le y m a n Ş a h o lm a y ıp
h e r h a ld e m ü h te d î b ir z a ttır . Ç ü n k ü v a k f iy e k a y d ı « D e v le t H a tu n
b in ti A b d u lla h » d iy e g e ç m e k t e d ir .
Ç e le b î S u lta n M e h m e d ’in lâ k a b ın ın G ıy â s e d d in o ld u ğ u n u
(O s
m a n G â z î’ n in F a h r e d d in , O r h a n G â z î’n in I h tiy â r ü d d in , Ş e c â a d d in o l
d u ğ u g ib i, —
k i S e lç u k î a n a n e sin in d e v â m ıd ır ) b a z ı s ik k e le r d e n v e
k itâ b e le r d e n ö ğ r e n iy o r u z .
E d ir n e ’ d e k i e s k i c â m i’ in k itâ b e s in d e
« G ıy â s e d d ü n y a
v e ’ d - d în »
o la r a k g e ç t iğ i g ib i ( E d ir n e v e P a ş a liv â s ı, s. 1 9 6 ), B u r s a ’ d a k i Y e ş il
56
C â m f k ita b e s in d e d e
( V a k ı f l a r d e r g is i. II, s. 4 3 9 )
b u lâ k a b b u lu n
m a k t a d ır . A y r ı c a î b n T a ğ r ib ir d i g ib i A r a p ç a t a r i h le r d e b u n u k a y d
e t m e k t e d ir le r . B u n d a n b a ş k a , g e r e k
A rap, ve gerek
B iz a n s t a r i h
ç ile r i Ç e le b î S u lta n M e h m e d ’ e p e h liv a n , K i r i ş ç i lâ k a b ın ı v e r m e k t e
d ir le r k i, b u v a s f ın o n a n iç in v e r ild iğ i h a k k m d a k i tü r lü r iv â y e tle r i,
U z u n ç a r ş ılı, İs lâ m A n s ik lo p e d is in d e k i m a k a le s in d e s ır a la m a k ta , b il
h a s s a k u v v e t li o ld u ğ u n d a n d o la y ı b u lâ k a b ı a lm ış o la c a ğ ı m ü ta le a s m d a b u lu n m a k ta d ır.
Ç e le b î M e h m e d , A n k a r a m u h a r e b e s in i m ü te â k ib , A m a s y a ’ d a b u
lu n d u ğ u s ır a d a , T o k a t , S iv a s, N ik s a r , S a m s u n t a r a fla r ın d a k i is t ik
lâ lin i ilâ n e tm iş v e y a O s m a n lı h â k im iy e t in d e n k e n d ile r in i k u r tu lm u ş
s a y a n v e y a h u t d a b u h â k im iy e t a ltın a g ir m e k is t e m e y e n K a r a D e v le t-ş â h , K u b a d -o ğ lu , în a l- o ğ lu , G ö z le r - o ğ lu , K ö p e k - o ğ lu , S a v c ı-o ğ lu ,
K a d ı B u r h a n e d d in A h m e d ’in d a m a d ı M e z id B e y g ib i y e r li b e y le r i v e
T ü r k m e n b e y le r in i it a a t a ltın a a lm ış, o b ö lg e d e k i d u r u m u m ü m k ü n
m e r t e b e n iza m a b a ğ la m ış tı.
A n a d o l u ’ d a O s m a n lI la r a d o ğ r u d a n
S iv a s , T o k a t , A m a s y a , Ç o r u m
d o ğ r u y a b a ğ lı y e r le r :
( R û m iy e -i S u ğ r a ) , A n k a r a , E s
k iş e h ir , İ z m it , B u r s a v e B a lık e s ir ’ d e n ib a r e t ti. A n c a k , t e k h ü k ü m
d a r o ld u k t a n s o n r a k ıs a b ir z a m a n d a , o , S a r u h a n B e y liğ in i t a m a
m e n , A y d ın o ğ u lla r ı b e y liğ in i k ıs m e n k e n d i t o p r a k la r ın a
k a ta r a k ,
M e n te ş e b e y liğ in i d e y ü k s e k h â k im iy e t i a ltın a s o k a b ilm iş tir . D iğ e r
t a r a ft a n im p a r a t o r a v a d e t tiğ i y e r le r i iâ d e e t t iğ i g ib i, S ırp d e s p o t u
n a d a M u s a Ç e le b î’n in a ld ığ ı y e r le r i g e r i v e r m iş ti.
Ç e le b î S u lta n M e h m e d , s a lta n a ta g e ç t ik t e n s o n r a , B iz a n s im p a
r a t o r u n u n elin d e r e h în e o lu b d a s o n r a d a n s e r b e s t b ır a k ıla n E m îr
S ü le y m a n O ğ lu O r h a n Ç e le b iy e k a r ş ı h a r e k e t e g e ç m iş , s o n r a o n u
t u t a r a k g ö z le r in e m il ç e k tir m iş ti. B u n u ö ld ü r t m e y e r e k k ö r e ttir m e s i,
ta b iî, b ir m ü d d e i ç ık m a m a s ı v e m ü lk ü n s e lâ m e ti için d i. O n a k a r ş ı b u n
d a n s o n r a n a sıl d a v r a n d ığ ın ı N e ş r î’n in ş u k a y d ı a ç ık la m a k ta d ır (II ,
s. 5 2 4 ) : « E m ir S ü le y m a n ’ın B u r s a ’ d a b ir k ız ı v a r d ı. O l k ızı b ir s a n
c a k b e y in e v e rd i. O ğ lu n a d a h î (O r h a n Ç e le b î) iy i t ım a r id ü b G e y v e
y ö r e s in d e A k h is a r d ir le r
(P a m u k -o v a )
b ir k â f ir k ö y ü n v e r d i. H e r
v a k it k im S u lta n B u r s a ’ y a g e ls e , E m îr S ü le y m a n ’ın o ğ lu n u g e t ir dip,
h a y li n e s n e le r a ta e d e rd i. K a r ın d a ş ım
o ğ lu d u r d e y û , h o ş ç a
tu tu p
57
g ö n iilc ü ğ ü n ü a lır d ı. Y e k ız k a r ın d a ş ın a d a h i d â y im a tâ s m e k s ik e t
m e z d i .. . » .
T o k a t’da
B e d e v i Ç a r d a ğ ı : M ih a l
O ğ lu
M ehm ed
B e y ’i h a p b s
e t tir d iğ i y e r d ir . Ç e le b î S u lta n M e h m e d , A y d ın O ğ lu C ü n e y d B e y ’ e
k a r ş ı h a r e k â t t a b u lu n d u ğ u , v e İ z m ir k a le s in i z a b t e t tiğ i s ır a d a , O s
m an lI h ü k ü m d a r ın ın te v e c c ü h ü n ü v e b ir b a k ım d a n h im a y e s in i k a
z a n m a k is t e y e n le r y a n m a g e lm iş le r d i. B u n la r F o ç a , M id illi, S a k ız ’ d a
b u lu n a n
C e n e v iz
k o lo n ile r in in
b e y le r i,
R odos
ş ö v â ly e le r i
ü s ta d -ı
â zâ m ı, b ir d e G e r m iy â n , M e n te ş e v e T e k e b e y le r i id iler. B u n la r ın
h a r e k e tle r i m e m n u n iy e t y a r a tm ış , v e k e n d ile rin e d o s tlu k
g ö s t e r il
m işti.
O s m a n lı p â d iş â h ı, İ z m ir ’i a ld ık ta n s o n r a İ z m ir k a le s in i y ık t ır m ıştı. B u n u n g e r e k ç e s i, o e s n â d a O s m a n lı h ü k ü m d a r ın ın te lâ k k is i
v e d e v le tin g ü v e n liğ i b a k ım ın d a n ih t iy a ç la r ı b e lir tm e s i it ib a r iy le şa y â n -ı d ik k a t d ir :
H ü k ü m d a r v e d e v le t e r k â n ın d a k i, h â k im d ü ş ü n c e y e g ö r e , m e m
le k e t iç in d e p e k f a z la m ü s t a h k e m k a le b u lu n m a m a lı idi. Ç ü n k ü , b u
tü r lü m e v k ile r ç o k d e f ’ a is y â n la r a s e b e p o lm a k t a d ır v e y â b u n la r ı
k o la y la ş t ır m a k t a n b a ş k a b ir işe y a r a m ıy o r la r d ı.
A y n ı p r e n s ip e g ö r e , p â d iş â h R o d o s ş ö v â ly e le r in in lim a n a ğ z ın
d a y a p t ır d ık la r ı k a le y i d e y ık t ır m ış tı. B u h a r e k e ti p r o t e s t o e tm e k
is t e y e n ü s ta d -ı a z â m a k a r ş ı ise h ü k ü m d a r ş ö y le
cevab
v e r m iş ti :
« B e n h ır is t iy a n la r iç in d e â d il b ir h ü k ü m d a r o lm a k is te rim , o n la rın
d a m e n fa a tle r in e s a y g ı g ö s t e r ir im . K e n d ile r in e it ib â r e d e rim . Ç ü n
k ü , h ü k ü m d a r la r iy ile r e m ü k â fa t v e k ö t ü le r e d e c e z a v e r m e k m e c
b u r iy e tin d e d ir le r . B u n u n la b e r a b e r , y in e h ü k ü m d a r la r , k e n d i t e b ’ ala r ın m d u ru m u n u , s a a d e tle r in i d e d ü ş ü n m e k z o r u n d a d ır la r . B u b a
k ım d a n , b ü tü n m ü s lü m a n —
T ü r k h a lk ın ın b e n d e n is te d ik le r i b ir
ş e y i d e d ik k a t — n a z a r ın a a lm a m v a z if e d ir . T im u r , b ü tü n A n a d o lu ’ y u
t a h r ib e tm e k le b e r a b e r İ z m ir k a le s in i d e te m e lin d e n y ık tır m ış tı. V e
b u s o n u n c u h a r e k e t i iy i o lm u ş tu r . Ç ü n k ü , b iz d e n
ka çan
k ö le le r in
h e p s i b u r a d a b ir m e lc e b u lu y o r la r d ı. D iğ e r t a r a ft a n , K a r a d e n iz ’d e
s e y a h a t e d e n b ir ç o k h ü r in s a n la r, tu tu lu p İ z m ir ’e e s ir o la r a k g e t i
r iliy o r v e k a le d e h a p s e d iliy o r la r d ı. B u h a l ise, t a r ik a t ş ö v â ly e le r i
ile O s m a n lIla r a r a s ın d a d â im î b ir ç e k iş m e y e s e b e p
o lu r d u . T im u r
d in le re b ile r iâ y e t e t m e y e n b ir T a t a r h ü k ü m d a r ı ik e n b u h a r e k e tin
58
d e n d o la y ı h e r k e s in t a k d ir in i k a z a n m ış tı. B e n o z a lim d e n d a h a m ı
k ö t ü o lm a lıy ım ? A n c a k , ş ö v â ly e le r i d e m e m n u n e tm e k is te d iğ in i v e
k e n d ile rin e M e n te ş e a ra z is in d e b ir k a le y a p a b ile c e k le r i b ir y e r g ö s
te r e c e ğ in i b ild ir d i v e
son radan
B odru m
k a le s i
d e n ile n
P e t r o n io n
( H a lik a r n a s h a r a b e le r i ü z e r in d e ) k a le s in i y a p t ır d ıla r . 1 5 2 2 ’ y e k a d a r
o n la r ın h â k im iy e tin d e k a ld ı. B ir a s ır d a n f a z la b ir z a m a n İ z m ir v â liliğ in e B u lg a r K r a lı Ş iş m a n ’ m
o ğ lu o lu b m ü s lü m a n o la n A le x a n d r
Ş iş m a n (M e h m e d B e y ) g e tir ilm iş ti.
1 4 1 5 ’ d e k i K a r a m a n h a r e k â tı e s n â s m d a M ıs ır M e m lû k h ü k ü m d â r m a t e b r ik m a k s a d iy le b ir n â m e -i h ü m â y û n v e b a z ı h e d iy e le r g ö n
d e rilm iş v e b u işe İ n e g ö l k a d ıs ı M e v lâ n a K ıv a m e d d in m e m u r e d il
m iş ti ( E lç iliğ e g ö n d e r ile n le r b u d e v ir d e ilm iy e r i c a li d ir ) .
Y in e K a r a m a n h a r e k â tı e s n â s m d a p â d iş â h ın h a s t a lığ ı v e s ile s iy
le, s a r a y t a b ib liğ i m e s e le s in e te m a s e d ild iğ i v e b u m ü e s s e s e n in A n a
d o lu b e y lik le r in d e d e m e v c u d iy e ti g ö r ü lm e k t e d ir . H ü k ü m d â r , b â z ı
s iy â s î v e a s k e r î o la y la r ın k e n d is in e v e r d iğ i ü z ü n tü d e n d o la y ı b ir a r a
lık a s a b î b u h r a n a k a p ılm ıştı. A n k a r a ’ d a s a r a y h e k im le r i t a r a fın d a n
t e d â v i e d iliy o r d u . B u n la r d a n h iç b ir f a y d a e ld e e d ile m e y in c e G e r
m iy â n b e ğ in in K ü t a h y a ’ d a h iz m e tin d e b u lu n a n ü n lü b ir ta b ib e m ü
r a c a a t t a v s iy e o lu n d u . B u , N e ş r î’n in t â b ir i ile, « H ik m e t t e E f lâ t u n - ı
s â n î» o ld u ğ u s ö y le n e n H e k im S in a n id i k i, a y n ı z a m a n d a ş â ir o la
ra k , v e N iz â m î’n in m e ş h û r e s e r in i H ü s r e v ü Ş îrîn u n v â n ıy la t e r c ü
m e e tm iş ti, Ş e y h î lâ k a b ın ı t a ş ıy o r d u
a d a m , Y u s u f S in a n G e r m iy â n î
(ö lm . h . 82 6, K ü t a h y a ) . B u
( Ş e y h î ) , p â d iş â h ın h a s t a lığ ın ı m e-
lâ n k o li o la r a k te ş h is e tti v e te d a v is in d e d e b a ş a r ı g ö s t e r d i. O n u n
ta v s iy e e t tiğ i ilâ ç b ir m u z a ff e r iy e t h a b e r i o lm a s ı id i v e b u n u d a
B a y e z id P a ş a te m in e tti.
S a v a ş la r d a h ile n in câ iz o ld u ğ u v e b u n a b a ş v u r u ld u ğ u n a b ir
m is â l o la r a k b u h â d is e ş ö y le c e r e y â n e t m iş t i :
m e d B e y ’e g iz lic e b ir m e k tu b g ö n d e r e n
K a r a m a n - o ğ lu M e h
v e z îr -i â z â m
d iy o r d u
k i,
« N e d u r u r s u n S u lta n k a ti h a s t a o ld u . H e m e n b ir n e f e s i k a ld ı. N e
m e r d a n lığ ın v a r ise id ü b g e lü b e r m e k a r d ın c a o la s ın » . Y â n i p â d iş â
h ın s ıh h a ti h a k k ın d a b iz z a t b ilg i a lm a k , v e v e f â t ı h â lin d e t a h t ı iş g â l
e tm e k iç in h e m e n g e lm e s in i is t iy o r d u . B u n a in a n a n M e h m e d B e y d e
o ğ lu M u s t a f a b e y le b ir lik te m ü lâ k a t m a h a llin e g e lin c e , d e r h a l B a
y e z id P a ş a t a r a fın d a n tu tu lm u ş , d u ru m p â d iş â h a b ild irilm iş ti.
59
Ç e le b î S u lta n M e h m e d b u h a b e r ü z e rin e h a k ik a t e n iy i o lu r , v e
B a y e z id P a ş a d a k e n d is in i t e n k id e d e n K a r a m a n o ğ lu n a b u h u s u s t a
k e n d in i ş ö y l e m a z u r g ö s t e r i r . ( N e ş r î ’y e g ö r e ) ş ö y le d e r :
« E r liğ in o n d a d o k u z u h ile d e m iş le r. E ğ e r s a n a b ö y le e tm e s e m
k a ç a r d ın , b e n se n i b u lm a y ıc a k p â d iş â h k a tın d a y ü z ü m a ğ a r m a z d ı..».
Ç e le b î M e h m e d ’in b u n d a n
s o n r a , V e n e d ik lile r le
ih t ilâ f
h â lin e
d ü ş t ü ğ ü v e d e n iz s a v a ş la r ın ın c e r e y a n e t tiğ i m a lû m d u r. B u m ü n a
s e b e tle şu n u k a y d e t m e k g e r e k ir k i :
O s m a n lIla r ın
d e n iz c ilik f a a liy e t le r i X I V . a s ır s o n la r ın d a Y ıld ı
r ım B a y e z id ’in , S a ru h a n , A y d ın v e M e n te ş e b e y lik le r in i a lm a s ı n e ti
c e s in d e in k iş â f a y ü z tu ttu . B u b e y lik le r in E g e d e n iz in d e k i h a r e k e t
le ri ile d e n iz cilik a la n ın d a ile r le m e le r i
O s m a n lI la r d a n
ö n c e b a ş la m ış
v e b u h a r e k e t b u n d a n s o n r a b u m e m le k e tle r in s â h ib i o la r a k
m a n lIla r a
g e ç m iş t ir . Y ıld ır ım
B a y e z id ’in G e lib o lu ’ d a in ş â
O s
e ttir d iğ i
t e r s â n e s e b e b iy le g e m i y a p ılm a s ı v e te ç h iz e d ilm e si m ü m k ü n o la
b ilm iş, E g e s â h ille r in in
O s m a n lI la r a
g e ç m e s i n e tic e s in d e ise b u r a la r
d a d a ğ ın ık h â ld e b u lu n a n T ü r k k o r s a n g e m ile r in d e n d e is t if â d e o lu
n a r a k A k d e n iz ’ d e k ü ç ü k m ik y a s t a b â z ı h a r e k a t g e r ç e k le ş m iş t i.
s ır a la r d a A k d e n iz ’in h â k im i V e n e d ik lile r d i v e
O
O s m a n lı d o n a n m a s ı
o n la r ın k in e n is b e tle k e m iy e t v e k e y f iy e t b a k ım ın d a n ö n e m s iz d i.
A n
c a k y in e d e b ir v a r lık te ş k il e d iy o r , m ü ş k ü l a n la r d a iş e y a r ıy o r d u .
O s m a n lı, V e n e d ik d e n iz s a v a ş la r ın ın n e tic e s in d e , b ir
a n la ş m a
a k d i h u s u s u n d a B iz a n s im p a r a t o r u M a n u e l t a v a s s u t ta b u lu n m u ş v e
e s ir le r in iâ d e s i ş a r t iy le O s m a n lı s a r a y ın d a b ir m u â h e d e a k d o lu n m u ş tu .
B u d e v ir d e n itib â r e n O s m a n lı s iy â s e tin in b a t ıy a d o ğ r u is t ik â
m e t a lm a s ın d a v e in k iş â fın d a o ld u k ç a ö n e m li h a m le le r g ö r ü lü r ki,
b u n u n n e tic e s in d e b i r k ıs ım
O s m a n lı m ü e s s e s e le r i v e te ş k ilâ t ı d a
y e n i f e t h e d ile n y e r le r e g ir e b ilm iş t ir . M e se lâ , b u s ır a la r d a B o s n a ’da,
M a c a r h ü k ü m e tin in s iy â s î v e a s k e r î b a s k ıs ın a k a r ş ı
m a h a llî
f e o d a lit e
v e o t o r ite le r c e p h e a lıy o r v e B o s n a k ır a lı a le y h in e te ş e b b ü s le r e g ir i
ş iy o r la r d ı. E z c ü m le , b u d e v ir d e
( 1 4 1 5 ) , T ü r k d o s t u ik i aile g ö r ü l-
60
m e k t e d ir : O s t o ja , H e r v o ja . B u n la r b u b ö lg e d e k i u ç b e y i I s h a k B e y ’in
a k ın c ıla r ın a , B o s n a ’ y a m ü d â h e le s in d e y a r d ım c ı o lu y o r v e T ü r k k u v
v e tle r in in M a c a r is ta n ’ a d o ğ r u ile r le m e s in d e o n la r a y o l a c ıy o r la r d ı.
B u s a v a ş la r e s n â s m d a , O r ta ç a ğ a m a h s û s s ö v a le r e s k s a h n e le r d e
o lu y o r d u . B ir M a c a r t a r ih ç is in in b u m ü n â s e b e tle v e r d iğ i b ilg ile r , b u
h u s u s t a b ir f ik ir h â s ıl e tm e k ü z e r e o ld u k ç a e n t e r a s a n d ır :
B ir a r a lık s a n c a k b e y i I s h a k B e y M a c a r la r a â id o la n T e m e s b a n
lığ ın a a k ın y a p m ış v e b u b ö lg e n in k u m a n d a n ı o la n P e t e r f i M ik lo s
ile k a r ş ıla ş m ış tır . îk i k u m a n d a n a r a s ın d a m ü n f e r id b ir m ü b a r e z e
( d ü e l l o ) , ik i t a r a f a s k e r in in g ö z ü ö n ü n d e v u k u b u lm u ş , b ir b ir le r in i
y a r a la m ış la r d ır . Ş ü p h e s iz ki, b u d ü e llo la r a r a d a k i ih t ilâ f a , m u h a s a
m a ta k e s in b ir ç ö z ü m y o lu b u lm a k ta n u z a k id i. F a k a t h e r ik i t a r a f,
b u t ü r lü k a h r a m a n lık h a r e k e tle r iy le h a s ım la r ın ın m o r a lin i s a r s m a k
v e k e n d i t a r a fla r m d a k ile r in m a h v iy â t ım
k u v v e t le n d ir m e k g a y e s in i
g ü d ü y o r la r d ı.
Ç ele b î S u lta n M e h m e d ’ in C a n d a r - o ğ u lla r ı b e y liğ i ile m ü n a s e b e
tin d e d e b ö y le b ir v a z iy e t h â s ıl o lm u ş tu k i, b u d e v r in k a r a k te r is t iğ in e
b ir m is â l te ş k il e d e b ilir : C a n d a r -o ğ lu İ s f e n d iy â r b e y o ğ u lla r ı K a
s ım v e H ız ır B e y le r a r a s ın d a k i ih t ilâ f a O s m a n lı h ü k ü m d a r ı m ü d â h e le
e ttik t e n v e T o s y a , Ç a n k ırı, K a le c ik , K a s t a m o n u g ib i m e v k ile r d o ğ
r u d a n d o ğ r u y a O s m a n lı h im â y e s in d e , d iğ e r y e r le r S in o b v e h a v â lis i
y a r ı m ü s ta k il o la r a k b u â ile e f r â d m a b ır a k ıld ık t a n s o n r a , b u b ö lg e
d e Ç e le b î S u lta n M e h m e d n â m ın a c â m ile r d e h u tb e o k u n m u ş tu . A n
c a k , b ir A r a p
k a y n a ğ ın a ,
M a k r iz î’n in
K it â b
a l-S ü lû k ’u n
k a y d ın a
g ö r e , O s m a n lı h ü k ü m d â r ı a d ın a h u tb e y i k a b û l e t m e y e n le r d e ç ık m ış
v e b ir ş e h ir d e ik i a y r ı c â m i’ d e b a ş k a b a ş k a n a m la r a h u tb e o k u n d u ğ u
g ö r ü lm ü ş tü r .
B e h iş tî :
R u m e li’ n in p iy â d e s in i İ z m ir - o ğ lu t e d b ir iy le m ü s e lle m id ü b b â z ı
b â z ın a h a r ç lık c ı e d ip a z e b ç ık a r ıp le ş k e r -i b î- g ir â n ile B u r s a s u y u n a
a t f - ı in â n e y le d i. B e h iş t î; ( v a r a k 3 8 ) . « Ç ü n t a r ih -i m e z k u r d a S u l
t a n M e h m e d ..
in tik a l id ü b . . . . . . . . . z a r û r î b ir k a ç g ü n
u m u r -ı s a lt a n a t v e m e s â lih -i m e m le k e t â tıl ü b â tıl o ld u ... İ k i f e r z e n d -i s a â d e tm e n d i k a ld ı. B ir i S u lta n M u r a d H a n v e b ir i M u s ta fa
Ç eleb î. E r k â n -ı d e v le t v e a y â n -ı m e m le k e t h im m e t id ü b b u k a z iy y e -i
h ilâ f e t i v e e m r -i s a lta n a tı m e ş v e r e t e ttile r . M u k t e z â -y ı f it n a t v e icâ b -ı
6 1
v a s iy y e t
m u c ib in c e
H a z r e t -i
S u lta n
M u r a d ’ a,
R um ’a
E lv a n
beyi
g ö n d e r d ile r k i is t ic a l ile g e le , v e İ v a z P a ş a v e İ b r a h im P a ş a it tifa k
id ü b p â d iş â h İ z m ir O ğ lu ’n u t e d m ir e A n a d o lu b e y le r b e y is in i g ö n d e r
di. Y e n iç e r i d a h î G e lib o lu ’ d a n g e ç ü b B ig a ’ d a b e y le r b e y in e b u lu ş u b
m u â v e n e t it s ü n le r d iy ü s û r e t id ü b K a p ı h a lk ın ı t a h f if e tm iş le r idi.
A m a y in e â d e t ç e h e r g ü n d iv â n o lu b a zil v e n a s b a k d ü h a l m u k a r r e r
idi. H a tt â s ilâ h d a r la r ı p â d iş â h ı g ö r m e k m u r a d id ü n ü b v ü z e r â y a g u lü v e ttile r . A n la r d a h î y â r ın d iv â n a ç ık s u n g ö r ü n d e d ile r . B ir a ce m
t a b ib v a r id i. S u lta n ı k a p u d a n k ü r s iy le ç ık a r u p k o d ı, a r d ın d a n çu k a d a r ı tu ttu . B ir t a s n if e t ti k i m e h â s in -i ş e r ifin e liy le s ığ a r g ib i old u .
I r a k t a n n a k ş ın ı s e ç e m e y ü b b u te lb îs le h a lk a ld a n u b e m in o ld u la r.
V e lh a s ıl k ır k b ir g ü n b u h â d a y la s u lta n ın f e v t in ih f â e y le d ile r. M ü t e v e f f â o ld u ğ u n a k im e s n e m ü t e f e t t m
o lm a d ı. E lv a n B e y d a h î S u l
t a n M u r a d ’ ı g e t ü r ü b B u r s a ’y a t a h t a g e ç ü r d i.»
Ş e y h B e d r e d d in S im â v î m e s e le s i :
Ç e le b î S u lta n M e h m e d d e v r in in s o n la r ın d a o r t a y a ç ık a n d in î s o s y a l b ir h â d is e ü z e rin d e d u r m a k v e b u o la y ın n e d e n le rin i v e g ü t
t ü ğ ü g a y e y i a ç ık la m a k ç o k ö n e m lid ir.
M u r a d I. d e v r in d e d o ğ u b
(t a k r ib e n 1 370 s ır a la r ın d a )
1 420 de
ö le n v e ta r ih im iz d e B e d r e d d in S im â v î, y â h u d Ş e y h B e d r e d d in M a h m u d K a z a s k e r d iy e a n ıla n â lim , m u t a s a v v ıf v e d in î - İçtim a î b ir ih t i
lâ l h a r e k e tin in b a ş ı o la r a k g ö s t e r ile n b u a d a m ın , ş a h s iy e tin i v e m e s
le ğ in i, y a r a t t ığ ı h â d is e le r i a n la tm a d a n ö n c e y a k ın d o ğ u d a b u d e v ir
d e m e v c u t m e z h e b c e r e y a n la r ın a v e İslâ m d ü n y a s ın ın g e n e l f ik r î t a
rih in e te m â s e tm e k g e r e k ir .
A n a d o lu T ü r k le r i a r a s ın a
y a y ıla n
v e e h l-i s ü n n e t a k id e le rin e
a y k ır ı b u lu n a n m e z h e b î c e r e y a n la r ın m e n şe in i, İslâ m d ü n y a s ın ın g e
n el d ü ş ü n ce ta r ih in e b a ğ la m a k v e e s k i k a v m î a n a n e y i te m s il e d e n
T ü r k m e n b a b a la r ın ın b u h u s u s t a k i ro lle r in i k ü ç ü m s e m e m e k lâ z ım
dır.
G a z â n H a n z a m a n ın d a g ö r ü le n Ş e y h B u r a k b u n e v i T ü r k m e n
b a b a la r ın d a n b ir i idi. M u a m m a y a b e n z e y e n b a z ı s û fiy â n e k e lim e le re
m ü r itle r i t a r a fın d a n h u s u s i ş e r h le r y a z ıla n « B u r a k b a b a » , « S a ltu k
D e d e » ’n in m ü r id le r in d e n d ir kî, S a ltu k D e d e ’n in H a c ı B e k t a ş ’a m e n
02
s u b iy e t i d ü şü n ü lü n ce , « Ş e y h B u r a k » ’ ı d a B a b a î d e r v iş le r in d e n y â n i
T ü r k m e n b a b a la r ın d a n a d d e tm e k z a r u r id ir . A h ir e t i in k â r v e « h u lû l» ’ i
t a s d ik e d e r e k ta n r ın ın e v v e lâ H a z r e t i A li ile v e s o n r a d e v r in in h ü
k ü m d a r ı ile it tih a t e ttiğ in i s ö y le y e n v e b ü t ü n m u h a r r e m â t ı ( H a r a m
a d d e d ile n ş e y le r i) m u b a h a d d e d e n b u T ü r k m e n b a b a s ı h â r ic i k ıy â f e t it ib a r iy le d e A lt a y ’la r d a k i T ü r k ş a m a n la r ın ı h a t ır la t ıy o r d u . O r
h a n d e v r in d e O s m a n lı b e y liğ i e p e y c e t e v e s s ü v e in k iş â f e d e r e k a z
ç o k m u n ta z a m b ir id â r e t e ş k ilâ tı v ü c u d a g e t ir ild ik t e n s o n r a , y a v a ş
y a v a ş A n a d o lu ’n u n b ü y ü k m e r k e z le r in d e n v e h a t t â u z a k T ü r k - İslâm
d iy a r la r ın d a n k o ş u b g e le n h a n e f î m e z h e p li u le m â te d r ic e n b ü y ü k b ir
e h e m m iy e t a lm ış, k a s a b a la r d a m u n ta z a m m e d r e s e le r a ç ılm ış , m e r
k e z î id â r e k u v v e tle n d ik ç e â h île r in v e T ü r k m e n
e h e m m iy e tle r i a z a la r a k , b u n a
m u k a b il,
« e h l- i
b a b a la r ın ın
sü n n et»
s iy â s î
a k id e le rin i
s û fiy y e n a z a r iy e le r i ile z â h ir e n d e o ls a t e lif e d e b ile n s û f île r n ü fû z
s â h ib i o lm a y a b a ş la m ış la r d ır . M u r a d I. z a m a n ın d a d a o ld u k ç a h is s e d ile b ile n b u c e r e y a n , d a h a s o n r a , Y ıld ır ım B â y e z id z a m a n ın d a b ü y ü k
b ir s a r a y h a y â t ı in k iş â f e ttik te n s o n r a b ü s b ü t ü n a ç ığ a çık tı.
D iğ e r t a r a ft a n , h ic r î s e k iz in c i a s ır (m ilâ d î X I V . a s ır ) b o y u n c a
b â z ı b ü y ü k s û fîle r in n ü fu z u y la d o ğ u d a n A n a d o lu ’ y a H a lv e tîlik t a r i
k a tın ın s o k u ld u ğ u n u v e r u f â îlik t a r ik a t ın ın d a b u s â h a d a o ld u k ç a
y a y ılm ış o ld u ğ u n u k a y d e tm e k g e r e k ir .
Ö z e tle
d e n e b ilir ki, b u
e tn ik b a k ım ın d a n
t ü r k le ş m iş
a s ır e s n a s ın d a
ve
A n a d o lu
m ü te m a d iy e n
İs lâ m iy e t y a y ıld ığ ı g ib i
m u h t e lif
s û f î ta r ik a t la r ı d a t e s ir v e n ü fu z la r ın ı a r t ır m ış t ır . B ir t a r a ft a n s û fiy â n e c e r e y a n la r ın te s ir iy le b ilh a s s a g ö ç e b e T ü r k m e n a ş ir e tle r i a r a
s ın d a şîî - b â tin î itik a tla r ı e s k is i g ib i k u v v e t le d e v a m e d ib d u ru r k e n ,
d iğ e r y a n d a n , b ü y ü k m e r k e z le r d e Sü nnîlik r e s m î b ir ş e k il a lm ış v e
h a tt â u le m â ile s û f île r a ra s ın d a b ir a n la ş m a v e a h e n k d e k u r u lm u ş
tu r.
A n c a k , g ö ç e b e T ü r k m e n le r a r a s ın d a h â k im
o la n
«b ab aî - bek-
t â ş î» c e r e y â m y la , m e r k e z î k u v v e tle r in s iy â s î b a k ım d a n iltiz â m
m ü d a fa a
e ttik le r i « s ü n n îlik »
a r a s ın d a
b ir
m ü c a d e le
yavaş
ve
yavaş
z a r û r î b ir h â l a lıy o r d u . T im u r le n k ’in is tilâ s ın ın A n a d o lu ’ d a m e y d a n a
g e t ir d iğ i m a d d î m a n e v î a n a r ş id e n is t if â d e e d e n m e z h e b î c e r e y a n la r
z a m a n z a m a n k a n lı m e z h e b m ü c â d e le le r in in b a ş la n g ıc ı o lm u ş tu r .
M â n e v î ş ö h r e tle r iy le b ü tü n b u d e v r i d o ld u r a n « S e y y id K a s ım -ü l-
63
en v âr», «Ş ey h
N im e tu lla h K ir m â n î» ,
« S e y y id
A li H e m e d â n î»
g ib i
s û f î le r in h a li f e s i o lu b s o n r a T im û r île r d e n Ş a h r û h ’ a k a r ş ı h u r u ç h a
r e k e t i y a p a n « H o c a I s h a k H a t t a lâ n î» g ib i m a r û f b ir s û f î v e m ü rid -
le rin in n ü fû z u s a y e s in d e « Ş î’î - b â t in î» h a r e k e ti, İ r a n , I r a k v e A z e r
b a y c a n ’ d a p e k k u v v e t li s û r e tte y e r le ş m iş t ir . D a h a s o n r a la r ı, s â d e c e
d in î v e m e z h e b i tâ r ih b a k ım ın d a n d e ğ il, s iy â s î ta rih
it ib a r iy le de
ö n e m li n e t ic e le r d o ğ u r m u ş t u r .
XV.
a s ır s o n la r ın d a
teşek k ü l eden
S a fa v î s a lta n a tın ın
â d e tâ
m ü b e ş ş ir le r i h ü k m ü n d e o la n d o k u z u n c u h ic r e t a s rın ın s û fî r ic â lî a r a
s ın d a b u H o c a
Ish a k
H a tt a la n î ile m ü r îd i S e y y id
M ehm ed
N ur-
B a h ş ’m v e b u n la r a is tin a d e d e n N u r b a h ş iy e c e r e y â n m m p e k m ü h im
b ir m e v k iî v a r d ır .
I r a k v e A z e r b a y c a n ’d a ic r â - y ı h ü k ü m e t e d e n K a r a k o y u n lu , A k k o y u n lu h ü k ü m d â r la r ı z a m a n ın d a b u s â h a la r d a , h e r h a ld e , Ş iî-b â tin î
c e r e y â n la r ı e p e y c e y a y ılm ış tı. K a r a k o y u n lu h ü k ü m d a r ı C ih a n -ş â h ’ın
f ıs k u f ü c û r ile m e ’ lû f b ir a d a m o ld u ğ u « ilh a d v e z m d ık iy e m â il v e
ş e r ia te g a y r - i m ü n k a d » b u lu n d u ğ u , o ğ lu n d a d a a y n ı te m â y ü lü n m ü ş â h e d e e d ild iğ i r iv â y e t o lu n u r. A k k o y u n lu h ü k ü m d â r ı U z u n H a ş a n
is e ta m a m e n sü n n î a k id e li o lm a k la b e r a b e r E r d e b îl s û file r iy le s ıh r i
y e t te n ç e k in m e y e n b ir a d a m d ı v e o r d u s u n u n b ü y ü k b ir k u v v e tin i t e ş
k il e d e n « k u la ğ ı k ü p e li» T ü r k m e n le r a r a s ın d a şü p h e s iz s ü n n île r d e n
d a h a ç o k ş i ’î te m â y ü lle r i t a ş ıy a n b ir ta k ım in s a n la r b u lu n u y o r d u .
Ş e k le n S ü n n îliğ in h ü k ü m r a n o l d u ğ u y e r le r d e h a lk a r a s ın d a e h l-i
b e y t e h ü r m e t v e m u h a b e t h is le r in in
çok
s a m im î b ir ş e k ild e
k ö k le ş
m iş o ld u ğ u n u k a le n d e r le r in v a r lığ ı d a g ö s t e r ir .
Kalender : B ir n e v î d e r v iş , T ü r k m e n b a b a s ı, ih t iy â r , K a le n d e r
g e ç in m e k is t e y e n h ile k â r la r d a v a r d ır .
D a h a ilk S e lç u k lu la r z a m a n ın d a n itib a r e n A n a d o lu ’y a T ü r k m e n
b o y la r ıy la b e r a b e r b ir ç o k T ü r k m e n b a b a sın ın , O r ta A s y a , H o r a s a n ,
H a r e z m s â h a la n n d a n b ir ç o k d e r v iş le r in g e lib y e r le ş t ik le r i m u h a k
k a k tır . A n a d o lu ’n u n d in î tâ r ih î b a k ım ın d a n T ü r k m e n b o y la r ı a r a
s ın d a e s k i o z a n la r d a n in tik a l e d e n b ir k u d s iy e t le y a ş a y a n b a b a la r ın
e h e m m iy e tle r i fa z la d ır .
G a r ib
k ıy â f e t le r i,
a ğ ız la r d a
d o la ş a n
k e r â m e tle r i,
m eczû bâ n e
y a ş a y ış la r ı ile e s k i z a m a n la r ın h a t ır a s ın ı İslâ m î şe k il a ltın d a y a ş a
64-
y a n T ü r k m e n b a b a la r ı O ğ u z b o y la r ın a
a n la y a c a k la r ı b i r d ille islâ -
m iy e tin e s k i k a v m î a n a n e le rin e u y g u n d ü ş e n s û f iy â n a , f a k a t b a s it
v e a v â m i m u h a r r e f b ir şe k lin i t e lk in e d e rle rd i.
A n a d o lu ’ d a d e v le tin r e s m î m e z h e b i o la n
S ü n n îlik
ş e k lin i m u
h a f a z a siy â s e tin i ta k ip e d e n S e lç u k lu h ü k ü m d â r la r m m m u h t e lif e t
n ik u n s u r la r d a n m ü r e k k e b o r d u la r ın a k a r ş ı, d in î v e y a s iy â s î b ir h a
r e k e t y a p a b ile c e k zin d e k u v v e t , c a n lı u n s u r, a n c a k b u g ö ç e b e T ü r k
m e n b o y la r ı idi. B u y ü z d e n d ir k i, d a h a o z a m a n la r d a b a ş la y a r a k
O s m a n lı d e v le tin in s o n d e v ir le r in e k a d a r A n a d o lu ’d a m e y d a n a g e le n
b ü tü n d in î - s iy â s î k ıy a m la r d a d â im â b u T ü r k m e n b o y la r ın ın ilk p lâ n
d a o ld u ğ u g ö r ü lm e k te d ir .
G e r e k M o ğ o l is tilâ s ın d a n e v v e l, g e r e k s o n r a A n a d o lu ’ y a g e le n
b u d e r v iş le r a r a s ın d a e n b ü y ü k ç o ğ u n lu ğ u K a le n d e r iy e z ü m r e s in e v e
o n u n H a y d a r iy e g ib i şu b e s in e m e n s u b k im s e le r te ş k il e tm iş tir.
K a le n d e r liğ in e sâ sı, d ü n y e v î k a y ıt v e a lâ k a la r d a n â z â d e o la r a k
a slâ g e le c e ğ i d ü ş ü n m e m e k tir . « T e c e r r ü d » ’ i « f a k r u t e s e ’ü l » ’i « m e lâ m e t » ’i k e n d ile rin e ş iâ r e d in m iş le r, d in î v e c îb e le r e k a r ş ı d ik k a ts iz liğ i
ih t iy â r e tm iş le r d ir . E k s e r iy e t le a ş a ğ ı t a b a k a la r d a n t o p la n m ış v e p ek
in c e b ir ta k ım m ü lâ h a z a la r v e s û f iy â n e t e c r ü b e le r e k a b iliy e ts iz b u
lu n d u k la r ı için , p a n te is t itik a d la r m ın b a z ı in a n ç la r ın a v e d o la y ıs ıy la
îb â h iy e y e k e n d ile rin i k a y d ır a c a k la r ı t a b iî b u lu n u y o r d u .
Ş îîlik ile f ü t u v v e t m e s le ğ i v e b u n u n la r u f â îlik , k e z a , ş iılik le K a
le n d e r iy e v e H a y d a r iy e v e b u n la r la Y e s e v îlik v e B e k t â ş îlik a r a s ın
d a k i sık ı r â b ıt a v e m ü ş â b e h e tle r b ir t e s â d ü f e s e r i o lm a y ıb b ir ta k ım
f a k t ö r le r e d a y a n ır .
T ü r k m e n k itle le ri a r a s ın d a e h l-i s ü n n e t a k id e le r in e a y k ır ı b u
g ib i in a n ç la r ın k o la y lık la y a y ılm a s ı v e h a t t â y e n i b ir t a k ım itik a d
z ü m re le r in in te ş e k k ü lü d e a le lâ d e b ir t e s â d ü f e y o r u la m a y a c a k m ü
h im o la y la r d ır .
K a le n d e r i, H a y d a r î g ib i a d la r la z â h ir î b ir t a s a v v u f k is v e s i a ltın
d a T ü r k m e n b o y la n a r a s ın d a m ü f r it ş iî a k id e le r i v e b â tin î f ik ir le r i
n e ş r e d e n ( İs lâ m A n s ik lo p e d is in d e A h m e t A t e ş t a r a fın d a n , B â t in iy y e ) b u b a b a la r ın A n a d o lu ’ d a y a p t ık la r ı ilk d in î - s iy â s î h a r e k e t « B a b a île r k ıy â m ı» a d ıy la m a r u ft u r (6 3 7 = 1 2 4 0 ) . B a b a I s h a k A n a d o lu ’
n u n m u h t e lif s a h â la n n d a k i T ü r k m e n le r a r a s ın d a b ir ç o k t a r a ft a r la r
05
p e y d a e d e r e k A m a s y a c iv a r ı n d a b ir m a ğ a r a d a b i r v e lî h a y â tı g e ç i r
m e k te v e h a lk ı S e lç u k lu S u lta m a le y h in e t a h r ik v e t e ş v ik e tm e k te
idi. N ih â y e t , k e n d i k u v v e tin in d e v le t k u v v e tle r in e k a r ş ı k o y a b ile c e k
d ereceye
g e ld iğ in e
h ü k m e d in c e ,
M a ra ş
t a r a fla r ın d a k i
m ü rid le rin e
h a b e r g ö n d e r e r e k a y a k la n m a iş â r e t i v e rd i. B u r a la r d a k i k e s if T ü r k
m en
k a b ile le r i
esâsen
h a z ır d ıla r .
S e lç u k lu
k u v v e tle r in i
d e f a la r c a
m a ğ lu b e d e r e k M a la ty a , T o k a t , A m a s y a t a r a fla r ın ı ele g e ç ir d ile r .
A n c a k m u n ta z a m
d e v le t k u v v e t le r i d a h a s o n r a n iz â m ı s a ğ la d ıla r .
A s île r i te d ib e t tile r v e B a b a I s h a k d a id â m ed ild i. B u b â tin î itik a d la rın m B a b a I s h a k ’ m id a m ın d a n s o n r a , b a ş t a H a c ı B e k ta ş V e lî o l
m a k ü z e re , d iğ e r T ü r k m e n b a b a la r ı t a r a fın d a n n e ş r v e ta m im e d ile
r e k a s ır la r c a d e v a m e t tiğ i g ö r ü lm e k te d ir .
B ir a z a ş a ğ ıd a g ö r e c e ğ im iz g ib i, S im a v n a lı B e d r e d d in a y a k la n
m a s ın d a D o b r u c a ’ d a m e v c u d iy e tle r in i g ö r d ü ğ ü m ü z B â tin î’ y y ü l-m e z h e b T ü r k m e n le r 66 2 ( 1 2 6 1 ) ’ d e S a rı S a ltu k D e d e m a iy e tin d e o r a y a
g id e n v e K a r e s i- o ğ lu İ s â B e y z a m a n ın d a k ıs m e n A n a d o lu ’ y a d ö n e n
B a b a I s h a k t a r a ft a r la r ın ın a r t ık la r ı o ld u ğ u g ib i, A y d ın t a r a fla r ın
d a B ö r k lü c e M u s t a f a m a iy e t in d e B â y e z id P a ş a , y â n i m e ş r û ’ h ü k ü
m e t o t o r it e le r i ile h a r p y a p a n a te ş li v e m u ta a s s ıp T ü r k m e n le r d e
A y d ın ilin e h ic r e t e tm iş, B a b a î T ü r k m e n le r in in to r u n la r ıd ır .
K a r a m a n O ğ lu la r m m b ir a z m e ç h u l o la n ilk k u ru lu ş d e v ir le r i d e
b ü y ü k T ü r k m e n k ıy â m iy le p e k ç o k ilg ilid ir v e b u n u d in î - s iy â s î ş e
k ild e izâ h e d e n le r v a r d ır E z c ü m le , m ü v e r r ih H a y r u lla h E f e n d i, K a
r a m a n lıla r la B a b â île r in a lâ k a s ın ı N û r e S ü fî’n in B a b â î h a life le r in d e n
o ld u ğ u n u s a r îh b ir s û r e td e a n la tır. K a r a m a n o ğ u lla r ın ın A n a d o lu ’
d a k i T ü r k m e n k a b ile le r i ü z e r in d e a s ır la r c a n e b ü y ü k b ir n ü fû z ic r â
e ttik le r i
ve
koyu
sünnî
m e z h e b in d e k i
O s m a n lı
h ü k ü m d â r la r m m
T ü r k m e n k itle le r in i it a a t a ltın d a t u t m a k için n e b ü y ü k g ü ç lü k le r le
k a r ş ıla ş tık la r ı g ö z ö n ü n e a lın ırsa , K a r a m a n b e y le r in in T ü r k m e n le r le
b u s a m im î m ü n a s e b e tle r in d e h e r h a ld e b ir a lâ k a -i m e z h e b iy e d e b u
lu n m a k ih tim â li p e k k u v v e tlid ir .
Ş e y h B e d r e d d in h a k k ın d a in c e le m e le r y a p a n , m e r h û m P r o f . Ş e
r e f e d d in Y a lt k a y a b u n a d â ir b ir e t ü d n e ş r e tm iş tir . V e b u n d a o n u n
b a b a s ı, n e r e d e d o ğ d u ğ u , n e z a m a n d o ğ d u ğ u , ta h s îli, M ıs ır M e m lû k
h ü k ü m d â r la r m m o ğ lu n a m u a llim liğ i, d e r v iş liğ i, T im u r ’u n h u z u ru n a
ç ık ış ı t e k k e ş e y h liğ i v e t a r ik a t sils ile si, e s e r i o la n V â r id â t ’a g ö r e ,
F orm a - 5
6 6
m e s le k v e z ih n iy e ti, k e r a m e tle r i, v a h d e t -i v ü c û d a n la y ış ı, t a n r ı v e
k â in a t g ö r ü ş ü , ir â d e v e â h ir e t a n la y ış ı, h a ş r - i e e sâ d , c e n n e t v e c e
h e n n e m , ş e y t a n v e m e le k , îs â n ın h a y â tı, k â m il in ş â n h a k k m d a k i
g ö r ü ş le r i, f a k îh v e k a z a s k e r o la r a k Ş e y h B e d r e d d in , İ z n ik ’ d e k i h a
y â tı, Ş e y h B e d r e d d in h â d is e s in e â id tâ r ih î k a y n a k la r , n ih â y e t Ş e y h
B e d r e d d in ’in g a y e s i, v e e s e r le r i v e s â ir e h a k k ın d a in c e le m e le r v e a ç ık
la m a la r d a b u lu n m u ş tu r. B u e tü d ü n ü 1 9 2 4 d e n e ş r e tt iğ i g ib i d a h a
s o n r a İs lâ m A n s ik lo p e d is in d e
(1 9 4 4 )
b u n u ö z e t o la r a k y a z m ış tır .
B iz d e b u ö z e ti n a k le d e lim :
B a b a s ı S im a v n a k a d ıs ı I s r â il a d lı b ir is id ir . B u y ü z d e n k e n d is in e
S im a v n a K a d ıs ı o ğ lu d e n m iş tir. B e d r e d d in M a h m u d , E d ir n e c iv a r ın
d a v e şim d i Y u n a n is t a n ’ d a b u lu n a n
( E d ir n e ile O r t a k ö y a r a s ın d a )
S im a v n a ’ d a 1 3 7 0 s ır a la r ın d a d o ğ m u ş tu r . T a h s ilin i s ır a s ıy la m e m le
k e tin d e , K o n y a ’d a v e K a h ir e ’ d e y a p m ış —
y id Ş e r if C ü r c â n î id i —
B u a rad a a rk a d a şı S e y
v e m ü d e r r is M ü b â r e k Ş a h M a n tık î
(ö lm .
1 4 1 3 ) d e n m a n tık , f e ls e fe , ilâ h iy a t d e r s le r i o k u m u ş tu . D a h a s o n r a ,
K a h ir e ’d e b u lu n a n Ş e y h S e y y id H ü s e y in A h lâ t î’ y e in tis â b
e t ti v e
b u ş e y h in e m r i ile T e b r iz ’e g id ib o s ır a d a T im u r ’u n u le m â a ra s ın d a
y a p t ır d ığ ı İlm î m u s a h e b e le r e k a tıld ı v e y ü k s e k n ü fû z u n u ta n ıttı.
B e d r e d d in M a h m u d , b ir a r a lık M ıs ır h ü k ü m d â r la r ın d a n M elik
e l- Z â h ir S e y f e d d in B e r k u k ’u n o ğ lu F e r e c ’e m u a llim lik y a p tı. Ş e y h
S e y y id A h lâ t î’n in ö lü m ü ü z e rin e o n u n y e r in e g e ç t i v e k ısa z a m a n d a
ş ö h r e t i h e r t a r a fa y a y ıld ı. B ir m ü d d e t H a le b , K o n y a v e T ir e ’ d e d o
la ş tı. O s ır a d a S a k ız a d a s ın ın h ır is t iy â n r e is in i m ü r id le r i a r a s ın a
a lm a y a m u v a f fa k old u . S o n r a E d ir n e ’y e g it ti. V e o r a d a a n a sın a b a
b a s ın a k a v u ş tu .
M u s a Ç eleb î, ilim v e fa z lın ı t a k d ir e t t iğ i Ş e y h B e d r e d d in M a h m u d ’ u k e n d is in e k a z a s k e r y a p tı. Ç e le b î M e h m e d ’in k a r d e ş in e g a le b e
e tm e s i v e ik tid â r ı ele a lm a s ı ü z e rin e , B e d r e d d in M a h m u d d a b ü tü n
â ile si e fr â d ı ile İ z n ik ’ e sü rü ld ü . V e o r a d a ik a m e te m e m u r e d ile re k
n e z a r e t a ltın d a b u lu n d u ru ld u . Ş e y h , b u r a d a b o ş d u r m a y ıp , g iz li g iz li
a d a m la r v e m ü r id le r y e t iş t ir iy o r d u . N ih â y e t e n b e c e r ik li a d a m la r ı
v a s ıt a s ıy la h a lk a r a s ın d a p r o p a g a n d a y a p m a y a b a ş la d ı. V e b u a r a
d a B ö r k lü c e M u s ta fa
a d ın d a k i a d a m ın ı A y d ın
t a r a fla r ın a
y o lla d ı
k i, b u a d a m , A y d ın v e K a r a b u r u n ’ d a e t r a fın a b in le r c e k iş i t o p la m a y a
m u v a f f a k old u . B ö r k lü c e ’n in b a ş a r ıla r ı g e n iş le y in c e Ş e y h B e d r e d d in
67
S im a y n a lı, İ z n ik ’d e k a lm a y ı ih t iy a t a u y g u n b u lm a d ı, î s f e n d i y â r b e
y in y a n m a k a ç t ı. M a k s a d ı « T a t a r il i » ’ n e g e ç m e k t i. Î s f e n d i y â r B e y ,
Ç elebî. M e h m e d ’ d e n
ç e k in d iğ i iç in
bu n a m üsâade
e t m e d i.
Şeyh, d e
g i z lic e b ir g e m iy e b in e r e k R u m e li y a k a s ın a g e ç t i. V e Z a ğ r a ’ v a g it t i.
B u r a d a n ü f ü z d â ir e s i g i t t i k ç e g e n iş l e m e ğ e b a ş la d ı. B ir m ü d d e t s o n
r a Z a ğ r a ’ d a n S ilis tr e ’ y e g e ld i. O r a d a n D o b r u c a ’ y a g e ç t i. S o n r a D e li
o r m a n ’ d a y e r le ş ti. V e b u r a d a n h e r t a r a f a m e k tu p la r v e a d a m la r
g ö n d e r e r e k p r o p a g a n d a y a g ir iş t i. O n u n b u h a r e k e ti p â d iş â h t a r a
f ın d a n h a b e r a lın d ığ ı v a k it ü z e rin e k u v v e t g ö n d e r ild i. O s ır a d a K a
r a b u r u n ’ d a B ö r k lü c e M u s t a fa v e M a n is a ’ d a T o r la k K e m a l’ in mağ*lu b iy e tle r i, ş e y h i v e y a n ın d a k ile r i ş a ş ır ttı. B u n la r ş u r a y a b u r a y a d a
ğ ıld ı. N ih â y e t B a y e z id P a ş a ’y a k a r ş ı d u ra m a d ıla r.
Ş eyh
ele g e ç t i
v e S e r e z ’ d e p â d iş â h ın h u z u r u n a g e tir ild i. B u işi b ir îlim h e y e tin e
h a v a le etti. M ü z â k e r e s o n u n d a M e v lâ n a H a y d a r A c e m î, k a tli h e lâ l
m a lı h a r a m d ır d e d i asıld ı.
Ş e y h B e d r e d d in z a m a n ın ın â lim le ri a r a s ın d a p e k m ü s te s n â b ir
m e v k i’ iş g a l e d iy o r d u . K e n d is i b ilh a s s a f ık ıh d a m ü te b a h h ir d i C â m iü ’lf u s u le y n ’ d e b ir ç o k ö z e l g ö r ü ş le r i v a r d ır . F ık h a d â ir ilk y a z d ığ ı e s e r,
L e t â if ü ’ l-iş â r e ttir . S o n r a b u n u ş e r h
e d e n e l-te s h îl t a ’ k îb
e tm iş tir .
C â m iü ’ 1 -fu sû le y n 1 3 0 0 ’ d e M ıs ır ’ d a b a s ılm ış tır . B u n la r d a k e n d i ş a h
s iy e tin i a k s e t t ir e n s e r b e s t d ü ş ü n ü ş le r i v a r d ır . B a z ı â lim le r b u n a te n k id le r y a z m ış la r s a d a b ir ç o k n o k ta la r d a B e d r e d d in M a h m u d ’u n iç
tih a tla r ın d a k i is a b e tle r i t a s d ik e t m e k t e n k e n d ile rin i a la m a m ış la rd ır.
M e ş h u r â lim le rd e n v e ta r ih ç ile r d e n o lu b Ş e y h B e d r e d d in M a h
m u d ile g ö r ü ş e n le r d e n İ b n A r a b ş a h , o n u n b ü tü n ilim le rd e v e b ilh a s
sa f ık ıh d a d e r y â g ib i e n g in o ld u ğ u n u b ild ir ir . S e y y id Ş e r îf C ü rcâ n î
de ş e y h in f a z l v e k e m â lin i s ö y le m e k t e n ç e k in m e m iş tir . T a s a v v u f a
d â ir e s e rle ri, F ü s û s ’ü l-h ik e m , h â ş iy e s i ile M e s e r r e t ü ’l-K u lû b v e V â r id â t ’tır . T e f s ir e d â ir N û r ü ’l- k u lû b ’ı v e g r a m e r e d â ir, U k û d ü ’l-C e v â h ir ’i v a r d ır . E n m ü h im e s e r i v e ü z e rin d e tü r lü h ü k ü m le r v e y o r u m
la r v e rile n i V â r id â t ’tır. B u n d a b i ç o k
m e s e le le ri t a m a m iy le
şah sî
t e lâ k k is in e g ö r e iz â h e d e r. A lla h ’ın z â tın ı m a h lû k a tm d a n a y r ı o la
r a k k a b ü l e tm e z v e â le m in k a d îm o ld u ğ u n a in a n ır :
İ lâ h î ir â d e d a h î b ir n e s n e n in is tid a d ın d a o la n ı, A lla h ’ın d ile m e si
d e m e k tir. Y o k s a o n e sn e n in is tid a d ın d a o lm a y a n ı A lla h ’ın is te m e ğ e
s e lâ h iy e ti y o k t u r . M e ş iy e t is tid a d a tâ b id ir . A lla h d ile d iğ in i y a p a r ,
08
f a k a t is t id a d d a o la n ı d ile r . Ş e y h â h ir e t v e k ıy a m e t i, k ıy â m e t in a la
m e t le r in i d e, h e r k e s in k a b û l e t tiğ i ş e k ild e k a b û l e tm e z . D ü n y a v e
â h ir e t f a r k l a r ın ı it ib â r î b i r n is b e t s a y a r v e r u h la r ın v e ş â ir m ü c e r -
r e d â tm d a b e d e n â le m in d e n it ib â r î b ir n is b e tle a y r ılm ış o ld u ğ u n u
v e b e d e n â le m i k a lk a c a k o lu r s a r u h la r v e m ü c e r r e d a t d a n b ir ş e y k a l
m a y a c a ğ ın ı, d ü n y â v e â h ire tin , c is im v e r u h â le m in in b ir b ir in e m ü vâzi ve
aynı zam anda
e ze lî v e
e b e d î b u lu n d u ğ u n u
s ö y le r .
Şeyhe
g ö r e , D e c c â l v e D e b b e t ü ’l-a r z v e e m s â li g ib i k ıy â m e t a lâ m e tle r in d e n
s a y ıla n e ş r â t -ı s â â td e n ş im d iy e k a d a r h i ç b ir i z u h û r e t m e d iğ i g ib i,
b in le r c e y ıl s o n r a d a y in e b u n la r d a n u m u m iy e tle k a b û l e d ile n ş e k il
d e, b ir ş e y b e lir m e y e c e k tir . Ş e y h in c is m â n î h a ş ir h u s u s u n d a k i d ü
ş ü n c e s i d e u m u m î t e la k k iy e ta m a m e n a y k ır ıd ır . B e d r e d d in S im a v n a ’y a g ö r e b e d e n iç in b e k a y o k t u r . V e f e n â d a n s o n r a b e d e n cü z le rin in
y e n id e n b ir a r a y a g e lm e s i d e m ü m k ü n d e ğ ild ir . B u n d a n d o la y ı b ü
y ü k m u t a s a v v ıf ş e y h le r d e n S o f y a lı B â lî E fe n d i ö lü m . 9 6 0 /1 5 5 3 ) ile
h a lif e s i N u r e d d in -z â d e
(ö lm . 9 8 1 / 1 5 7 3 ) , v e A z iz M a h m u d H ü d â y î
( ö lm . 1 6 2 8 ) ’in Ş e y h B e d r e d d in h a k k m d a k i k a n a a t v e h ü k ü m le r i ç o k
m e n f î v e a ğ ır d ır . B â li E f e n d i, K a n u n î S u lta n S ü le y m a n ’ a v e r d iğ i b ir
lâ y ih a d a , ş e y h i « A lla h in d in d e g a z a b a u ğ r a m ış , m a s lû b ş e y h B e d
r e d d in » d iy e t a v s i f e d e r. A z iz M a h m u d H ü d â y î d e A h m e d I .’ e s u n
d u ğ u lâ y ih a d a Ş e y h B e d r e d d in ’in
« v â r id â t a d lı b ir k itâ b
t e lif v e
iç in d e h a ş r - i e c s â d ı v e e ş r â t -ı s â a ti in k â r e t tiğ in i v e k e n d is in in ilh â d
v e ib â h e ü z e re o ld u ğ u n u .. . » k a y d e d e r. N û r e d d in Z â d e d e a y n ı sû r e t le V â r id â t iç in y a z d ığ ı ş e r h in h e r n o k ta s ın d a , o n a h ü c u m e d e r.
B u n a k a r ş ılık , m e ş h û r E b u s s u u d E f e n d i’n in b a b a s ı M u s lih id d in Y a v sî, ş e y h in b u y o ld a k i fik r in i m ü lâ y im b ir s û r e tt e iz â h v e h a t tâ t e y id
e t t iğ i g ib i, B u r s a lı I s m â il H a k k ı d a ş e y h i b u n o k t a d a m ü d â fa a e t
m iş tir.
Ş e y h e g ö r e , c e n n e t v e ce h e n n e m d e n e tic e it ib â r iy le b u d ü n y a
d a k i iy i v e k ö t ü h a r e k e tle r in r u h la r d a k i a c ı v e y a t a t lı te z a h ü r le r in
d e n ib a r e t tir , d e m e k o lu r . B e d r e d d in M a h m u d ’u n B a t la m y u s n a z a r iy e s in e u y a r a k , c e n n e t ’in se k iz v e c e h e n n e m in y e d i k a p ıs ın ı y ıld ız
la r d a b u lm a y a ç a lış t ığ ı d a g ö r ü lm e k te d ir .
Ş e y t a n v e m e le k h a k k m d a k i d ü ş ü n c e le r i o ld u k ç a ile rid ir. O n a
g ö r e , in s a n ı h a k k a d o ğ r u g ö t ü r e n h e r ş e y m e le k v e r a h m â n îd ir . V e
a k s in e s ü r ü k le y e n v e in ş â n ın d a m a r la r ın d a d o la ş a n ş e h v â n î k u v v e t
le r d e ş e y ta n d ır . Ş e y h B e d r e d d in , c is m â n î u n s u r la r ın m u tla k a z e v â l
69
v e f e n â b u la c a ğ ın a , İ s a ’ n ın d a r ü h u ile d ir i, f a k a t b e d e n i ile ö lü o l
d u ğ u n a k a ild ir. N ih a y e t o, k â m il in ş â n n a z a r iy e s in i ele a la r a k « İ n
s a n la r c â h iliy e t z a m a n ın d a ş a h s î p u t la r a ta p ıy o r la r d ı. Z a m a n ım ız
d a m e v h u m p u t la r a t a p ıy o r la r . U m u lu r ki, A lla h h a k k ı iz h â r e d e r
d e, k e n d is in e in s a n la r g e r e ğ i g ib i k u llu k ta b u lu n u r la r » d e m e k te d ir .
Ş e r e fe d d in Y a lt k a y a , b u n la r ı ş u ş e k ild e t e f s ir e tm e k te d ir . « H a k k a
y a k ın lık m e r te b e le r in i t a m a m la m ış
o la n
ş e y h in
b u n u n la
k e n d is in i
k a s d e ttiğ in d e ş ü p h e y o k t u r » . Ş e y h B e d r e d d in , h a lk ın m ü ş a h h a s v e
m e v h u m p u t la r d a n y ü z ç e v ir m e s in i is t e r k e n k e n d is in i ile ri s ü r m ü ş
v e b u s ö z ü ile o r d u la r te ş k il e d e r e k d ile d iğ i g ib i d e v le ti d e v ir m e y i
n iy e t e tm iş t i» . N ite k im H e ş t B e h iş t m ü e llifin in n a k lin e g ö r e , Ş e y h
B e d r e d d in g a ib d e n a ld ığ ı e m ir v e iş â r e t le k e n d is in e in a n a n la r ile
b ir lik te â le m i e ld e e tm e k için , m e y d a n a ç ık a c a ğ ı v e ü lk e le r i k e n d i
a d a m la r ı a r a s ın d a t a k s im e d e c e ğ in i, ilim k u v v e ti v e t e v h îd s ır rın ın
ta h a k k u k u ile t a k litç ile r in m ille t v e m e z h e p le r in in te m e lle rin i y ık a
c a ğ ın ı v e b â z ı h a r a m o la n n e s n e le ri h e lâ l k ıla c a ğ ın ı s ö y le m e k t e idi.
B u n a g ö r e Ş e y h B e d r e d d in , k e n d is in e in a n a n la r d a n b ir d e v le t
k u r a c a k , O s m a n lı m e m le k e tle r in d e y a ş a y a n a h â li a r a s ın d a k i d in f a r
k ın ı o r t a d a n k a ld ır a c a k , m ü s lü m a n o lm a y a n la r b ile b u ü lk e d e t a k
s im d e n f a y d a la n a c a k la r d ı. O , H e ş t B e h iş t ’te g ö r ü ld ü ğ ü g ib i, sa z v e
ş a r a b a iz in v e r iy o r , h e r ş e y in in s a n la r a r a s ın d a m ü ş t e r e k v e m u b a h
o ld u ğ u n u s ö y lü y o r d u . V â r id â t ’ d a k i f e ls e f î d ü ş ü n c e le r de ş e y h in ib â h e k â r h a r e k e tle r e ç o k m ü s â id o ld u ğ u n u g ö s t e r ir .
B e d r e d d in S im â v î’ n in b a ş ın a b ir ç o k k im s e le r t o p la n ıy o r , u z a k
y e r le r d e n k e n d is in e t ü r lü tü r lü h e d iy e le r g e liy o r , v e h e r k e s o n u n ziy â r e t in e
k oşu yord u .
S a y ıla r ı b in le r i b u la n b u m ü r id v e
b e r liğ i a n c a k ş e y h le r in e lâ y ık g ö r ü y o r la r d ı.
u y a n la r a r a s ın d a
T ü r k m e n le r le
d e r v iş le r
Ş e y h e v e h a life le r in e
b ir lik te , b e lk i d a h a
fa z la ,
yahudî
v e h ır is t iy a n la r g ö r ü lü y o r d u k i, b u d a , o n la r ın b o l h u z u r v e k o la y c a
s e r v e t te m in i g ib i v a a d le r i ç o k c â z ib b u lm a la r ın d a n ile ri g e liy o r d u .
B ö r k lü c e M u s t a f a v e T o r la k K e m a l g ib i p r o p a g a n d a c ıla r , ş e y h d e n a ld ık la r ı ilh â m v e h ızla , a z z a m a n iç in d e b in le r c e k iş iy i a y a k
la n d ır m a y a m u v a f f a k o lm u ş la r d ı. B u n la r a r a s ın d a m a n s ıb v e m e v k ile rin d e n d ü ş m ü ş b ir ta k ım g a y r - i m e m n u n la r ile m e d r e s e ta le b e le ri
d a h i v a rd ı. Ş e y h in k a z a s k e r liğ i z a m a n ın d a m a a ş v e t ım a r eld e e tm iş
70
o la n la r d a b u is y a n a iş t ir a k e t m iş b u lu n u y o r la r d ı. O , h e r m u r a d a
e r m e k is te y e n in k e n d is in e b a ş v u r m a s ın ı, k e n d is in in h a life le r in i v e
A y d ı n ilin d e a y a k la n a n B ö r k lü c e M u s t a f a ile T o r l a k K e m a lin d a h i
k e n d i a d a m la r ın d a n v e h id â y e t k ıla v u z la r ın d a n
b u lu n d u ğ u n u
ilâ n
e d iy o r d u . Ş e y h B e d r e d d in M a h m u d , g e r e k h ü k ü m e t v e g e r e k u le m â
a r a s ın d a m ü s â m a h a e d ile m e y e c e k
k a d a r te h lik e li b ir ih tilâ lc i g ö
r ü n ü y o r d u . H a t t â k e n d is i, a y a k la n m a d a n ö n c e b ile , h ü k ü m e tç e sık ı
b ir t a r a s s u d a ltın a a lın m ıştı. O n u n ö ld ü r ü lm e s i, y a p ılm a k iste n ile n
s iy â s î in k ilâ b ı d u r d u r m u ş o ls a b ile, d in î in k ilâ b a ta m a m iy le s e d ç e k e m e m iş ti. Ş e y h in ö lü m ü n d e n ik i a s ır s o n r a , B e d r e d d in île r , h ü k ü m e tin
d ik k a t n a z a rın ı ç e k e c e k k a d a r b ir v a r lık v e f a a liy e t g ö s t e r m e k t e id i
ler. A z iz M a h m u d H ü d â y î’ y e g ö r e ş e y h in y o lu n a g id e n le r k ız ılb a ş la r
ile b ird i.
B e d r e d d in île r in
B â tin île r le
ilg ili
b u lu n d u k la r ı
da
s ö y le n e b ilir .
V a k t iy le B a b a I s h a k t a r a f d a r la r ın ın D o b r u c a ’ y a g e ld ik le r i g ö z ö n ü n
d e tu tu lu r s a
Şeyh
B e d r e d d in ’in D e li O r m a n ’ı n iç in
in tih â b
e ttiğ i
v e a z z a m a n d a e t r a f ın a b in le r c e k iş iy i t o p la y a b ilm e k t e k i m u v a f fa k i
y e tin in s ır r ı a n la şılır.
R e is i v e t a r a f d a r la r ı d e r v iş le r d e n m ü r e k k e p o la n b u h a r e k e t O s
m a n lI ta r ih in d e t e k b ir m isâ ld ir.
Ş e y h B e d r e d d in M a h m u d ’u m ü d â f a a e d e n le r d e v a r d ır . M a h k e m e
r e is liğ in d e n e m e k li m e r h û m H â fız R ız â , V ic d a n iy â t a d lı e s e r in d e o n u n
s a v u n m a s ın ı y a p m ış v e B e d r e d d in S im â v î’ n in le h in d e k o n u ş a n la r ın
(N iy â z î M ısrî, Ş â rih K e m â l E f e n d i v e s â ir e )
s ö z le r in i n a k l e tm iş tir.
Ş e y h in S e r e z ’ d e k i m e z a rın d a n ç ık a r ıla n k e m ik le r i 1 9 2 4 d e b ir s a n
d u k a iç in d e İ s ta n b u l’ a g e tir ilm iş ti.
M U R A D II D E V R İ’N İN M Ü E S S E S E L E R İ V E
M E D E N İY E T İN E G E N E L B İR B A K IŞ
Ç eleb î S u ltâ n M e h m e d ’in b ü y ü k ş e h z â d e s i M u r a d , A m a s y a ’ d a
d o ğ m u ş t u ( 8 0 7 — 1 4 0 4 ) . O r a d a ç o c u k lu ğ u n u g e ç ir d i. B a b a s ın ın E d ir
n e ’ d e t a h t a g e ç i ş i n d e E d ir n e ’ y e g it t i is e d e
(1 4 1 3 )
ço k geçm eden
h o c a s ı A m a s y a lı Ş ü c â e d d in îly a s Ç e le b î ile b ir lik d e v e A m a s y a v â lisi o la r a k b u r a y a d ö n d ü
(R e b îü le v v e l 8 18 = M a y ıs 1 4 1 5 ) . S u n g u r
o ğ lu M e lik İs m a il B e ğ A m a s y a m u h a fız lığ ın a v e ş e h z â d e M u r a d ’m
A t a b e y liğ in e
( la la ) t a y in e d ild i v e o z a m a n a k a d a r b u lu n d u ğ u T o
k a t ’ ta n g e tir tild i.
B u s ır a d a m e m le k e t a h a lis i s ık s ık t e k r a r la y a n z e lz e le d e n d o
la y ı ü ç a y d ır ç a d ır la r d a y a ş a m a k ta id i. Y in e ş e h z â d e M u r a d ’ m A m a s
y a v a liliğ i e s n a s ın d a , b u b ö lg e ik i b ü y ü k te s is e k a v u ş m u ş tu . B u n la r
d a n b iri, V e z ir H a c ı H a lil P a ş a ’n m G ü m ü ş k a s a b a s ın d a k i m e d r e s e
sin in in ş a a tı id i. B u z a t ilm iy y e d e n d i. B a z ı e s e r le r d e v e z îr -i â z a m
o la r a k g ö s t e r ilm e k d e d ir . V a k t iy le A m a s y a c iv a r ın d a k i b u k a s a b a d a
k a d ı ik e n b u t e s is i b a ş la tm ış d ı. B u z e lz e le le r d e n m ü te e s s ir o lm a d ığ ı,
b â n is i ile in ş â t a r ih in in k a p ıs ı ü z e rin d e m a h k û k b u lu n m a s ın d a n a n
la ş ılm a k ta d ır . İk in c is ij y in e v e z ir le r d e n A m a s y a lı B a y e z îd P a ş a ’ n m
A m a s y a ’ d a e v v e lc e in ş â s ın a b a ş la t t ığ ı c â m i v e im a r e tin i ik m a l e d e
r e k b u ş e h ir e m ü k e m m e l b ir d in î, s o s y a l e s e r k a z a n d ır m a s ı id i. B u
t e s is le r e y in e A m a s y a ’ d a b ir ç o k e v k a f ta h s is e d ild iğ i o ğ lu İ s a B e y i
d e b u n la r a n a z ır t a y in e t tiğ i g ö r ü lm e k t e d ir
( R e b îü le v v e l 820 = N i
san İ 4 1 7 ).
Ş e h z â d e M u r a d ’ m A m a s y a ’ d a b u lu n d u ğ u s ır a d a b u h a v a lid e c e
r e y a n e d e n b ir h â d is e d e b iz i ilg ile n d ir m e k te d ir : B u b ö lg e d e k i T a
ta r la r ın ö t e y e b e r iy e te c â v ü z le r i, Ç e le b î S u ltâ n M e h m e d ’in b u m ın tı
k a y a g e le r e k o n la r a k a r ş ı te d ip h a r e k â tın a g ir iş m e s i v e n e tic e d e M in
n e t B e y t a t a r la r ı d e n ile n b u k o n a r - g ö ç e r a ş îr e ti R u m e li’ d e F ilib e
t a r a fla r ın a s e v k v e is k a n e t m e s i id i k i, o r a d a K o n u ş h is a r b u n la rın
v ü c û d a g e t ir d iğ i b ir k a s a b a o lm u ş tu .
72
D a h a M u r a d I. v e Y ıld ır ım B a y e z i d d e v r in d e n it ib a r e n t a t b ik
e d ile n b ir is k a n v e k o lo n iz a s y o n s iy a s e t i m e v e u d d u . B a lk a n la r d a y e n i
f e t h e d ile n y e r le r e tü r k m e n a ş ir e tle r i v e t a t a r k a b ile le r i s iy a s î v e
İd a rî s e b e p le r le n a k lo lu n u y o r , h e m A n a d o lu ’d a s e b e p o ld u k la r ı s o s
y a l v e e k o n o m ik ç a t ış m a la r ö n le n m iş o lu y o r , h e m d e R u m e li’ d e y o
ğ u n b ir T ü r k k itle s in in m e v c û d iy e ti s a ğ la n ıy o r d u k i, b u s iy a s e t X V I .
v e h a t ta X V I I . a s ır d a d a d e v a m e d e c e k tir .
M u r a d , 1 4 2 1 ( 8 2 4 ) ’ d e cü lû s e t t iğ i z a m a n 1 7 y a ş ın d a id i, ta h ta
ç ık a r k e n k a r d e ş k a n ı d ö k m e m iş v e y a B iz a n s im p a r a t o r u n a te s lim e t
m e m iş ti. H e r ik i h a ld e o n a b ir le k e s ü r e r v e m a h c û b iy e t g e t ir ir d i.
K ü ç ü k k a r d e ş i M u s ta f a o z a m a n H a m id ili s a n c a k b e y i id i. D iğ e r
k a r d e ş le r i Y u s u f ile M a h m u d ise h e n ü z k ü ç ü k tü le r . B u n la r d a n M u s
t a f a d a h a s o n r a s a lta n a t id d ia s ın a k a lk t ığ ı iç in İ z n ik ’ te y a k a la n a
r a k b o ğ d u r u lm u ş , d iğ e r le r i ise b ir s â r î h a s t a lık ta B u r s a ’d a ö lm ü ş
lerd i.
B a,bası ö ld ü ğ ü z a m a n v e z ir le r p â d iş â h ın v a s iy e t i m u c e b in c e h e
m e n Ç a ş n ig ir -b a ş ı E lv a n A ğ a ’ y ı A m a s y a ’ y a g ö n d e r d ile r , p â d iş â h ın
v e f a t ın ı a s k e r d e n g iz le d ile r ki, y e n iç e r ile r in ş e h r i y a ğ m a e tm e s in d e n
k o r k u lu y o r d u . B u a r a d a k ır k g ü n k a d a r b ir z a m a n g e ç m iş t i. B u e s
n a d a , V e z ir İ b r a h im P a ş a d iğ e r d e v le t e r k â n ın ın d a ta s v ib i ile B i
z a n s im p a r a to r u n u n y a n m a İ s ta n b u l’ a g it m iş v e o n u n la m ü z a k e r e
le r d e b u lu n m u ştu .
O s m a n lı d e v le ti F e t r e t d e v r in in h e n ü z s a r s ın tıla r ın ı ta m a m e n
g e ç ir m e d iğ i v e o r t a d a d a s a lt a n a t id d ia s ı e d e n b u lu n d u ğ u cih e tle
B iz a n s d e v le ti ile iy i g e ç in m e k g e r e k iy o r d u . M u r a d , B u r s a ’ y a v â s ıl
o lu n c a ilk ö n c e E m ir s u lta n a d ı ile ş ö h r e t b u la n m u t a s a v v ıfın y a n m a
g it ti, o n u n elin i ö p t ü v e o n u n eli ile k ılıç k u ş a n d ı.
E m ir S u lta n a sıl a d ı ile E s s e y y id Ş e m s e d d in M e h m e d b in A li
e l-H ü s e y in î e l-B u h â r î, B u h â r a ’ d a n g e lip Y ıld ır ım B a y e z îd z a m a n ın
d a B u r s a ’ y a y e r le ş m iş b ir m u t a s a v v ıf tı. M e m le k e tin d e ta h s ild e n s o n
r a H ic a z , K a r a m a n , K ü ta h y a ’y a u ğ r a m ış s o n r a m u t a s a v v ıf la r a ç o k
h ü r m e t e d ile n b ir y e r o la n B u r s a ’ y a g e lm iş ti. Y ıld ır ım
B a y e z îd ’in
k ızı H u n d i H a tu n ile de e v le n e r e k b ir i e r k e k ik is i k ız ü ç ç o c u ğ u o la n
E m ir S u lta n
k e r â m e tle r i v e
m e n k ıb e le r i
ile
d e v r in d e
v e lî
o la r a k
ta n ın m ış , T im u r ’ d a n b a ş k a b ü tü n O s m a n lı h ü k ü m d â r la r ı o n u n elin i
ö p e r e k h a y ır d u a sın ı a lm ış la r v e
o n u n e liy le
k ılıç
k u ş a n m ış la rd ı.
73
K e n d is in in K iib r e v iy y e v e y a N u r b a h ş iy e t a r ik a t ın a m e n s u p o ld u ğ u
s ö y le n ir . M u r id le r i v e h a life le r i h e r t a r a f a y a y ılm ış tı. K e n d is in in b il
h a s s a M u r a d I l . ’ n in z a f e r le r in d e m â n e v î d e s t e ğ i b u lu n d u ğ u n a in a n ı
lır. Ç ü n k ü , b ir ç o k m ü r id le r i ile 1 4 22 İ s ta n b u l m u h a s a r a s ın a b iz z a t
iş t ir a k e tm iş d i ki, B iz a n s m ü v e r r ih le r i u zu n u z a d ıy a
b a h s e d e r le r .
B u g ü n B u r s a ’d a E m i r S u lta n s e m tin d e m e v e u d c â m i v e tü r b e s i a s ır
la r b o y u n c a z iy a r e t g â h o lm u ş , m u h t e lif k im s e le r v e p a d iş a h la r t a
r a f ın d a n g e n iş e v k a f ta h s is e d ilm iş b ilh a s s a C e z e rî K a s ım P a ş a t a
r a f ın d a n y a p t ır ıla n E m ir S u lta n m e d r e s e s i ile m is a fir h â n e v e im â r e t
5 0 -6 0
se n e ö n c e s in e k a d a r f a a liy e t t e
S elim
III.
d e v r in d e
y a p tır ılm ış tır .
b u lu n m u ştu .
İs lâ m
B ugünkü
câm i
A n s ik lo p e d is in d e k i
E m ir
S u lta n m a k a le s in d e o n u n iç in y a z ıla n m e n a k ib n â m e le r ile m u h t e lif
e tü d le r in lis te s i m e v c u ttu r .
M u r a d ’m cü lû s u m ü n a s e b e tiy le b a z ı m u h a b e r e le r i v e d ip lo m a
tik t e m a s la r ı o lm u ş tu r . A n c a k , cü lû s u t e b r ik için C ıh a n şa h M ir z a ’n m
g ö n d e r d iğ i v e b u n a c e v a p t e ş k il e d e n F e r id u n B e y m ü n ş e â tm d a k i
f a r ş ç a m e k tu p la r ın s ıh h a tin d e n ,
o t a n t ik o lu p
o lm a d ığ ın d a n
şüphe
e d ile b ilir. Z ir a , F e r id u n B e y ’in ilk z a m a n la r a a it d e r ç e t tiğ i m ü n ş e â t
s û r e tle r in in u y d u r m a v e y a y a k ış t ır m a o ld u ğ u s â b ittir . B u n u n la b e
r a b e r , B iz a n s m ü v e r r ih i D u c a s ’m
k a y d e t t iğ i g e r e k K a r a m a n lıla r la
g e r e k M a c a r la r la a n la ş m a la r y a p t ığ ı k a b u l e d ile b ilir. K a r a m a n lıla r la
y a p ıla n d o s t lu k a n tla ş m a s ın ı D u c a s , la tin c e o la r a k ş ö y le is im le n d ir ir
«Pacta per jusjurandu cum Garamano amicitia».
B iz a n slIla rla m ü n a s e b e te g e lin c e , M u r a d ’ın b u ilk m ü n a s e b e tle r i
g a y r i m ü s â it v e d ü ş m a n c a şe k ild e g e liş ti. S e b e p d e k a r d e ş le r i h a k
k ın d a v u k u b u la n ta le b le r id i. B iz a n s ta r ih ç ile r in e g ö r e , v a z iy e t ş ö y le
h ü lâ s a e d ile b ilir : ( Z ir â b iz im k a y n a k la r d a b u h u s u s ta b ir s a r a h a t
y o k tu r ).
M u r a d ’m t a h t a cü lû s u n d a M u s ta f a 12, Y u s u f 8, M a h m u d 7 y a ş
la rın d a id i. Y ıld ır ım ’m ç o c u k la r ın ın b ir ib ir le r in i ö ld ü r m e le r i se b e b ile
k a r d e ş k a t li a r t ık y e r le ş m iş b ir m ü e s s e s e idi. B u se b e p le M e h m e d
Ç ele b î ö lü m d ö ş e ğ in d e ik e n b ir ta k ım te d b ir le r a la r a k ç o c u k la r ın ın
h a y a tın ı k o r u m a k is te m iş tir . M u r a d E d ir n e ’d e O s m a n lı ta h tın a g e
ç e r e k , A n a d o lu M u s ta fa ’ y a k a la c a k , Y u s u f ile M a h m u d ’ d a B iz a n s
im p a r a t o r u M a n u e l’in y a n m a g ö n d e r ile c e k t i (D u c a s , C h a lc o c o n d y la s ) .
B u n a k a r ş ılık im p a r a t o r , Ç e le b î M e h m e d ’in k a r d e ş i M u s ta fa
(D ü z
74
m e c e M u s t a f a ) ’ y ı s e r b e s t b ır a k m a y a c a k t ı . A y n ı z a m a n d a
O s m a n lı
p â d iş â h ı k a rd e ş le r in in m a s r a f la r ı iç in im p a r a t o r a h e r s e n e m u a y y e n
p a r a ö d e y e c e k t i. B ir g ö r ü ş e g ö r e , B iz a n s im p a r a t o r u elin d e re h in
b u lu n a n M u s ta fa ’n ın m e v c u d iy e tin i O s m a n lIla rı t e h d id iç in k â fi g ö r
m ü y o r, v e m erh u m
p â d iş â h ın v a s iy e tin d e n
d e f a y d a la n a r a k ,
yeni
r e h in e le r le d u ru m u n u k u v v e tle n d ir m e k is t iy o r , b e lk i d e ç o k s e n e le r
d e k a y b e t tiğ i K a r ta l, P e n d ik , D a n c a , G e b z e g ib i k a l’ e le ri g e r i a lm a y ı
d ü ş ü n ü y o r d u . B u m a k s a d la g e le n B iz a n s e lçile rin e , v e z ir -i â z a m v e
R u m e li B e y le r b e y i B a y e z id P a ş a
m an
ç o c u k la r ın ın
ş ö y le
h ır is t iy a n la r n e z d in d e
ceva p
v e r iy o r d u : « M ü s lü
t e r b iy e e d ilm e le ri
ş e r îâ te
m u g a y ir d ir . S u lta n M u ra d , im p a r a t o r a lü t fe n , b u v e s â y e t t e n v a z g e ç
m e sin i r ic a e tm e k te v e d o s t lu k v e a n la y ış iç in d e y a ş a m a la r ın ı is t e
m e k t e d ir » . İş te , b u ta le b in re d d i ü z e r in e d ir ki, D ü z m e c e M u s ta fa ,
M a n u e l t a r a fın d a n n e z â r e t a ltın d a b u lu n d u r u ld u ğ u L im n i a d a s ın d a n
s e r b e s t b ır a k ıld ı v e O sm a n lı ta h tı iç in y e n id e n m ü c a d e le b a ş la d ı ki,
Y ıld ır ım ’ m b u o ğ lu , elin e n e g e ç e r s e b ir k a z a n ç o la c a ğ ı v e h iç b ir
ş e y k a y ıb e t m e y e c e ğ in i d ü şü n e re k , im p a r a t o r u n te k lif le r in i k a b u l e d i
y o r v e o n a m u z a f fe r o ld u ğ u t a k d ir d e , G e lib o lu ’ y u , B u ğ d a n h u d u d u
n a k a d a r b ü tü n K a r a d e n iz s a h ilin i v e A d a la r d e n iz in d e d e A y n a r o z ’ a
k a d a r o la n k ıy ıla r ı B iz a n s a t e r k e t m e y i k a b u l e d iy o r d u .
O s ır a d a ü ç , v e z ir v a r d ı : B a y e z id P a ş a , h e m v e z ir -i â z a m h e m
d e R u m e li B e y le r b e y s i, İk in cisi Ç a n d a r lı-z â d e İ b r a h im
İ v a z P a ş a İb r a h im
P a ş a ile H a c ı İ v a z P a ş a ’n m
P a ş a 1, H a c ı
B a y e z îd P a ş a ’n m
ik tid a r ın a h a s e t e ttik le r in i v e o n u n n ü fû z u n d a n k o r k t u k la r ın ı
bü
tü n t a r ih le r m ü t te f ik e n b ild irirle r . B u s e b e p le , p â d iş â h ü z e rin d e t e
s ir y a p a r a k o n u b u b ü y ü k te h lik e n in k a r ş ıs ın a a t tığ ın ı s ö y le r le r . G e
r e k ç e le r i, b iz i ilg ile n d ir d iğ i c ih e tle , a y n e n ş ö y le d ir :
«R u m e li b e y le r i B a y e z îd P a ş a ’n m ta n ıd ık v e d o s tla r ıd ır . K e n
d isi d e R u m e li B e y le r b e y id ir . E ğ e r s e r d a r o la r a k o t a r a f a g id e r s e
ç o k m u h te m e ld ir k i, a r a la r ın d a d a ğ ılm a o ls u n v e b u t e d b ir ile ş e h
z â d e M u s t a f a t a r a ft a r la r ı a z a ls ın » . B u f ik r i k a b u l e d e n M u r a d ise
ş ö y le d e m e k te d ir . T â c ü ’t -t e v â r îh ’in if â d e s i le ;
« B a y e z îd L a la , b u M u r a d ’ a lâ lâ d e m e , b e h e r h a l v a r m a k g e -
1
Bak. İslâm Ansiklopedisi, .Çandarlı maddesi.
75
r e k d ir .. .
v e b u h iz m e t in u h d e s in d e n s e n d e n g a y r i a h a d g e lm e z v e
b u d e v le t u ğ u r u n a s e n in g ib i k im s e g e lm e z » .
V e s e f e r e g id e r k e n B a y e z î d P a ş a , p a d iş a h t a n ş ö y le b ir r i c a d a
b u lu n m u ş t u r : E ğ e r v e f a t ı v u k u b u lu r s a v a s iy e t n a m e s i h ü k ü m le r in in
. ic r â s m a e m ir b u y u r s u n v e s e r v e t i m - k i 5 0 0 0 0 a k ç e t a h m in e d ilm e k -
te id i- T im u r t a ş P a ş a o ğ lu U m u r B e y e te s lim e t t ir s in ! B a y e z îd P a ş a
h a k ik a t e n M u s t a fa o r d u la r ın a e s ir d ü ş tü v e s o n r a ö ld ü rü ld ü . S a zlıd erede
( E d ir n e c iv a r ın d a )
o n u n n e s û r e tle e s ir d ü ş tü ğ ü h a k k ın d a
D u c a s ’ m v e b iz im k a y n a k la r ın v e r d ik le r i m a lû m a t b ir b ir in e p e k u y
m a z. Ö lü m ü h a k k ın d a d a t ü r lü y o r u m la r m e v c u d d u r . B iz b u n la ra
te m a s e t m e y e c e ğ iz . D ü z m e M u s t a fa V a k ’ a sı e s n a s ın d a im p a r a t o r u n
M u r a d I I .’ y e k a r ş ı A m c a s ın ı iltiz a m e tm e s i s ır a s ın d a p â d iş â h , F o ç a ’
d a k i C e n e v iz lile rle b ir it t if a k a k d in e m u v a f fa k o lm u ştu . B u k o lo n i
h a k k ın d a b ir a z b ilg i v e r e lim :
E s k i İ o n ia s a h ille rin d e v e M id illi a d a s ın ın k a r ş ıs ın d a
ş im d ik i
F o ç a k a z â s ı d a h ilin d e ş a p m a d e n le r in i h a v i b ir d a ğ b u lu n m a k ta d ır.
X I I I . a s r ın ik in c i y a r ıs ın d a M ih a il P a le o lo g o s d e v r in d e , b â z ı İ ta ly a n
t â c ir le r s e n e lik b ir v e r g i k a r ş ılığ ın d a b u m a d e n le ri iş le tm e k iç in B i
z a n s lıla r d a n
n e g e ç t ik t e n
m ü s â a d e a lm ışla rd ı. F a k a t b u s a h ille r O s m a n lıla rm e li
s o n r a , L â t in le r y â n i o z a m a n k i C e n e v izli İ ta ly a n la r
o r a d a k u r d u k la r ı te s is le r i v e k o lo n ile r in in b â z e n te h lik e y e g ir e n m e n
f a a tle r in i h im â y e e tm e k lü z u m u n u d u y m u ş , y e r li R u m h a lk ın d a y a r
d ım ı ile, d e n iz k e n a r ın d a k i d a ğ ın e te ğ in d e , e t r a f ı m ü d â fa a için b ir
k a le in ş a e t m iş le r v e b u r a y ı Y e n i- F o ç a te s m iy e e tm iş le rd i. K a le n in
h â k im i v e k u m a n d a m o la n C e n e v iz a s ilz â d e le rin d e n J a c o p o C a ta n e o
M a n is a t a r a fın d a h â k im iy e t k u r m u ş o la n S a r u h a n B e y i ile s e n e lik
500 d u k a v e r g i m u k a b ilin d e b ir a n la ş m a y a p m ış tı. B u a n tla ş m a y a
ik i a s r a y a k ın b ir m ü d d e t iç in d e h e r ik i t a r a f d a r iâ y e t e tm iş ti. K a
len in k u m a n d a n ı v e ş e h r in h â k im i h a lk a ra s ın d a n s e ç iliy o r d u . F a
k a t b ir C e n e v iz P o d e s t a s ı ( t a m y e t k ili u m û m i v â li) b u r a y ı y â n i Y e n iF o ç a ’y ı, M id illi a d a sın ı, C e n e v iz c u m h u r iy e tin in d o ğ u d a k i b ü tü n k o
lo n ile rin i, S a k ızı, G a la ta y ı, K a r a d e n iz sa h ilin d e k i k o lo n ile r in i y â n i
S a m s u n ( A m i s u s ) , A m a s r a ( A m a s t r is ) v e K ır ım s â h ilin d e k i K e f e ’ y i
V e n e d ik d e v le ti n a m ın a id a r e e d iy o r d u .
Ç e le b î M e h m e d z a m a n ın d a b u u m û m î v a liliğ e o z a m a n k i C e n e
v iz d o ju n u n ( G io r g io A d o r n o ) o ğ lu G io v a n n i tâ y in e d ilm işti. B u a d a m
76
o
s ır a d a
p â d iş â h ın
b a r ış ç ı
t e m â y ü lle r in d e n
fa y d a la n a r a k
C e n e v iz
d e v le tin in t ic a r e tin e y e n i im t iy a z la r s a ğ la m a k m a k s a d iy le C e n e v iz
t ü c c a r g e m ile r in e b ir t a k ım m u â fiy e tle r k a r ş ılığ ın d a o n s e n e z a r f ı n
d a O s m a n lIla r a 2 0 0 0 0 d u k a a ltın ı t e d iy e s in i y ü k le n e n b i r a n t la ş m a
y a p t ı ( 1 4 1 6 ) . B u a n tla ş m a n ın im z a s ın d a n b e ş se n e s o n r a ' e le b î S u l
ta n M e h m e d ö lü n c e A d o r n o d a D ü z m e M u s t a f a is y a n ı ç ık t ığ ın ı h a
b e r a lın c a , ta a h h ü t e t tiğ i v e r g in in te d iy e s i z a m a n ı g e lm iş o la n t a k
sitin i M u r a d II. y e g ö n d e r d iğ i g ib i p â d iş â h ın R u m e li t a r a fın a g e ç
m e s i iç in lü zu m lu g e m ile r i e m rin e v e r e c e ğ in i b ild ir d i v e b ö y le c e e s k i
a n tla ş m a b a k i k a lıy o r d u , v e te â ti ed ilen e lç ile r v a s ıta s ile b o ğ a z d a n
g e ç iş i s a ğ la y a c a k g e m ile r iç in d e y e n i b ir a n la ş m a y a v a r ıld ı. V e b u
u y g u la n d ı. B u a r a d a k a y d e d ilm e s i g e r e k e n b ir n o k t a v a r ; o d a D u c a s ’m
b u k o n u d a e lç i o la r a k g ö n d e r ile n
k im s e n in D im it r iu s
A ğa
a d ın d a b ir is i o ld u ğ u n u b ild ir m e s id ir . E ğ e r b u k a y d g e r ç e ğ i a k s e ttir iy o r s a A ğ a , Y e n i- F o ç a ’ d a k i C e n e v iz lile r iç in d e b ir a s k e r î v e y â İdarî,
s iy a s î, b ir ü n v a n idi. F ilh a k ik a o s ır a la r d a E f lâ k v e B u ğ d a n b e y lik
le r in d e a ğ a ü n v a n ı k u lla n ılm ıştır.
D ü z m e M u s t a f a v a k ’ a sın d a , o n u n , R u m e li’ d e k i m u v a ff a k iy e t le r i
n in â m ille ri a r a s ın d a d ik k a ti ç e k e n b ir n o k t a v a r d ır ki, b izi b ilh a s s a
t e ş k ilâ t v e m ü e s s e s e le r ta r ih i b a k ım ın d a n y a k ın d a n ilg ile n d ir m e k
te d ir . B ilin d iğ i g ib i, s a lta n a t id d ia s ı ile o r t a y a ç ık a n Y ıld ır ım ’ın b u
ş e h z â d e s i b ilh a s s a A y d ın - o ğ lu C ü n e y d B e y ile m ü ş t e r e k h a r e k e t e d i
y o r , o n u n u y g u n g ö r d ü ğ ü te d b ir le r i a lıy o r d u . S a z lı-d e r e ’ d e y e n iç e r i
le r in k e n d i t a r a fın a g e ç m e s in d e n ö n c e m a iy e t in d e b ilh a s s a ö te d e n
b e r id e n t o p la n m ış g ö n ü llü f a k a t a c e m i a s k e r b u lu n u y o r d u . B u n la r a
a z e p v e y a y a y a d e n iliy o r d u . V e h iç b ir t a r a f t a n g e lir le r i o lm a y a n
iş s iz k im s e le rd i.
M u s ta fa , o z a m a n a k a d a r ilk o lm a k ü z e re , b u n la r a h iz m e tle r i
k a r ş ılığ ın d a 50 a k ç a ta h s is e tti. V e a s k e r î s ın ıfa a ld ı. M ü k e lle f iy e t
le r d e n m u a f k ıld ı. B u n u N e ş r î ş ö y le k a y d e d e r :
« İ z m ir o ğ lu t e d b ir ile R u m e lin in y a y a s ın ı m ü s e lle m k ıld ı. B a ’zın ı
b a ’ zın a h a r ç lık lı e td i. Ş im d i d a h i
( N e ş r i Ö m e r E f e n d i ’n in z a m a n ı
X V . a s ır s o n la r ı) h a r b e g id e n k iş iy e e lliş e r a k ç a h a r ç lık v e r ir le r . B u
â d e t D ü z m e M u s ta f a d a n k a ld ı» . B u u sû l, b ilâ h e r e y ü r ü k v e t a t a r
la ra , c a n b a z la r a v e d iğ e r y a r d ım c ı a s k e r î s ın ıf la r a d a t a tb ik e d il
m iştir.
77
O s m a n lı o r d u s u n u n m u h t e lif te ş e k k ü lle r i a r a s ın d a
zam an
za
m a n r e k a b e t v e k in in b i r n e t ic e s i o la r a k d a ç a t ı ş m a la r g ö r ü lm ü ş t ü r .
M e s e lâ y e n iç e r ile r le s ip a h ile r a r a s ın d a k i m ü c â d e le le r b u n u n b i r m i
s â lin i te ş k il e d e r. I s la h a t d e v r in d e N iz â m -ı c e d îd a s k e r i ile k a p ık u lu
a r a s ın d a k i ç a t ış m a la r d a b u n u n g ib id ir . B u k o n u d a ilk te z a h ü r le r
y e n iç e r ile r ile a z e p le r a r a s ın d a g ö r ü lm ü ş tü r . İ lk o la y , y in e D ü z m e
M u s t a fa h a d is e s in d e m e y d a n a ç ık m ış tır . B u r s a ’ d a U lu b a t n e h ri k ı
y ıla r ın d a S u lta n M u r a d a s k e r i ile D ü z m e M u s ta f a k u v v e tle r i a r a
s ın d a b ir ç a r p ış m a o lm u ş tu r . T im u r t a ş P a ş a -z â d e U m u r B e y y e n i
ç e r i k u v v e t le r i ile D ü z m e M u s ta f a k u v v e t le r i a r a s ın d a b u lu n a n a ze p le r i b ir o r m a n lık y e r d e p u s u k u r a r . V e n e tic e d e a z e p le r b ü y ü k b ir
z â y iâ ta u ğ r a r , M ü h im b ir k ıs m ı d a e s ir d ü şe r. Y e n iç e r ile r e s ir a l
d ık la r ı a z e p le r i a r a la r ın d a p a y la ş ır la r . B ir y e n iç e r i k e n d i p a y ın a d ü
ş e n ik i a ze p a s k e r in i a lır v e g e t ir ir . B ir b a ş ç ı d ü k k â n ın d a
(k o y u n
b a ş ı s a ta n d ü k k â n la r ) d e r k i1, B a ş ç ı U s t a b u ik i a z e b i al b a n a b ir
k e lle v e r illâ y o k d e r s e n d ü k k â n ın ö n ü n d e b a ş la r ın k e s e rim . B u n u n
ü z e rin e b a ş ç ı n â ç â r k a lır v e b ir b a ş v e r ir v e b u a z e p le ri d e â z â d id er.
iş t e
y e n iç e r i ile a ze p a s k e r i a r a s ın d a b e lir e n m ü n â fe r e t ,
a d â v e t-i
k a d îm b u z a m a n d a n k a lm a d ır d e rle r.
B â z ı t a r ih ç ile r b u m ü n â f e r e t in m u n ta z a m v e m a a ş lı a s k e r o la n
y e n iç e r ile r in m e ş r û p â d iş â h a s a d ık k a lm a k , g a y r i m u n ta z a m b ir a s
k e r o la n a z e p le r in is e h e m e n d a im a s a lta n a t m ü d d e île r in in h iz m e t
le rin d e t a li’le rin i te c r ü b e e tm e k s û r e tile , ik i a s k e r î ta ife n in a y r ı a y r ı
t a r a fla r ı t u tm a la r ın d a n ile r i g e ld iğ in i k a b û le m e y y â ld ir le r k i b u n
d a ş ü p h e s iz h a k ik a t p a y ı v a r d ır .
B u h a d is e e s n â s m d a d iğ e r e n te r a s a n b ir n o k ta d a ş u d u r :
M u s ta f a m a ğ lu b o lm u ş v e G e lib o lu ’ y a f ir a r e tm iş tir , p e ş in i t a
k ip e d e n S u lta n M u r a d k u v v e t le r i C e n e v iz p o d e s t a s ı ile a n la ş m a y a
p a r a k o n u n g e m ile r i ile Ç a n a k k a le b o ğ a z ın ı g e ç m e k t e d ir . B u n u g ö
r e n M u s ta fa , s a d ık a d a m la r ın d a n b ir in i P o d e s t a A d o r n o ’ y a g ö n d e
rir . V e S u lta n M u r a d ’ ı k e n d is in e te s lim e tm e k a r ş ılığ ın d a 5 0 0 0 0 d u k a
m ü k â fa t v e r e c e ğ in i v a a d e d e r. F a k a t , A d o r n o , b u ca z ip t e k lif i r e d
e d e r. M e ş r û p â d iş a h a s a d ık o ld u ğ u n u g ö s t e r ir . S u lta n M u r a d d a b u n a
1
Solakzade, s. 144.
78
m u k a b il b ir ç o k v e r g id e n a f id er. N e t ic e d e M u s ta f a a y a k la n m ış v e
id a m o lu n m u ştu .
B u h a d is e y i S u lta n M u r a d b ir m e k tu p la K a r a m a n B e y in e b il
d irm iş v e İ s ta n b u l te k fu r u n u n h ile v e e n tr ik a s ı s e b e b iy le b ö y le b ir
m e s e le ç ık t ığ ı b e lir t ilm iş t ir k i, F e r id u n B e y M ü n ş e a tın d a b u n â m e
ile c e v a b ı m e v c u d d u r . F a k a t, M u s t a f a ’d a n h iç b a h s
e d ilm e m iş tir .
V e b ö y le lik le D ü z m e c e M u s ta fa ’n ın y a la n c ı b ir ş e h z â d e o lm a d ığ ın a
b ir d e lil g ö s t e r ilm e k t e d ir .
1 4 2 2 ’ de S u lta n M u r a d ’m
te ş e b b ü s
e t tiğ i İ s ta n b u l m u h a s a r a s ı
ü z e r in d e b ir a z d u r m a k g e r e k ir . B u te ş e b b ü s , B iz a n s ’ ın D ü z m e M u s
t a f a ’ y ı o r t a y a ç ık a r m a s ın d a n v e o n u d e s te k le m e s in d e n ile ri g e liy o r
du. İ m p a r a t o r M a n u e l’in t e k r a r d o s t lu k t e s is i h u s u s u n d a k i g a y r e t
le ri v e g ö n d e r d iğ i e lç ile r v a s ıt a s iy le y a p t ığ ı t e ş e b b ü s le r f a y d a v e r
m e m iş v e O s m a n lı h ü k ü m d a r ın ı v e d e v le tin i b u k a r a r d a n v a z g e ç ir e
m e m iş ti. ( b u m u h a s a r a h a k k ın d a B iz a n s ta r ih ç is i C a n a n o m u fa s s a l
b ilg i v e r m e k t e d ir .) . O s m a n lı o r d u s u n u n y a k la ş m a s ın d a n d e h ş e te d ü
şe n B iz a n s a h a lisi k e n d ile rin i t e h d it e d e n te h lik e y i s a r a y te r c ü m a n ı
T h e o lo g a s C o r a x ’ın e n tr ik a la r ın a a t fe t m iş le r d i. G ü y â b u te r c ü m a n ,
k e n d is in in im p a r a t o r t a r a fın d a n p â d iş â h n e z d in d e s o n d e f a e lçiliğ e
m e m u r e d ilm e m iş o lm a s ın d a n d o la y ı, in tik a m m a k s a d ile , h a in c e b ir
e n tr ik a te r t ip e tm işti. İ m p a r a to r u n o n u m ü d a f a a e tm e s i f a y d a e t
m e d i. E v v e lâ h a k a r e tle b a ş la y a n te c a v ü z le r i n ih a y e t iş k e n c e ile o n u
ö ld ü r m e ğ e k a d a r v a r m ış tı. S u çu e v v e lc e
Ç e le b î S u lta n M e h m e d ’in
d a h a s o n r a d a S u lta n M u r a d ’m te v e c c ü h ü n ü k a z a n m ış o lm a s ı idi.
N ih a y e t m u h a s a r a b a şla d ı. H a z ir a n 1 422 d e a k ın c ıla r ilk ö n c e s u r la r
ö n ü n e v a s ıl o lm u ş la r d ır 1. P â d iş â h m u h a s a r a s a h a s ın a v a s ıl o ld u ğ u
v a k it d e r h a l k a r a t a r a fın d a n b ir s ip e r in ş a e ttir d i. B u m e v z ile r, y a l
d ızlı k a p u d a n B la c h e r m s a r a y ın a , M a r m a r a d a n H a lic e k a d a r u z a n ı
y o r d u . O r d u b ilh a s s a L y c u s , B a y r a m -P a ş a d e r e s i c iv a r ın d a T o p k a p ı
ile E d ir n e k a p ı a r a s ın d a b ir k u le y e h ü c u m e tti. P â d iş â h s u r la r d a k i
k u le le r y ü k s e k liğ in d e a h ş a b d a n k u le le r in ş a e t tir d i v e b u n la r ı d e
m ir li t e k e r le k le r v a s ıta s iy le s u r la r ın k e n a r ın a g ö t ü r ü ld ü . O rd u n u n
b ir k ıs m ı s u r la r d a g e d ik le r a ç m a k v e h ü c u m u k o la y la ş t ır m a k için
k a p lu m b a ğ a , b a lık v e t o ğ a n a d la r ı v e r ile n h a r b â le tle r i ile m ü c e h h e z
1
Akıncılar, İslâm Ansiklopedisi; Türk Tarih Encümeni Mecmuası Sayı : 47, s. 286 v.dd.
79
a r a b a la r y a p m a k t a k u lla n ıld ı. O r d u n u n d i ğ e r 'k ı s m ı la ğ ım la r a ç ı y o r
du.- Y a p ıl a n
t e ş v ik le r
ve
g a z ile r in
g a n im e t t e n
h is s e d a r
o l a c a k la r ı
h a k k m d a k i v a a d le r ü z e r in e b i r ç o k k im s e le r m u h a s a r a y a k o ş u p g e l
m iş t i. T a b iî b u n la r ın için d e m a c e r a p e r e s t le r , t â c ir le r m u r a b a h a c ıla r ,
e s ir a lıp s a t m a iş in i y a p a n l a r o l d u ğ u g ib i, d e r v iş le r d e b u lu n u y o r d u .
B ü tü n s a v a ş la r d a o ld u ğ u g ib i İlâ h ile r s ö y le y e n v e g a z ile r e d in î, h a m â s î te lk in le r d e b u lu n a n b u tü r lü m u t a s a v v ıf la r , d e r v iş le r , b ü y ü k b ir
r o l o y n u y o r la r d ı.
E m ir S u lta n S e y y id B u h a r î d e g e lm iş ti. M u h a s a r a o r d u s u n d a
uzun b o y u
n e c ib
s im a s iy le
onun
ord u gâ h ta
b u lu n m a s ı
fe v k a lâ d e
ö n e m li idi. V e k u v v e -i m a n e v iy e y i a r t tır ıy o r d u . D u a s ı, r u h a n î n ü fu z u
v e h ü c u m la r a b iz z a t iş t ir â k i ş e v k v e g a y r e t t e k e n d i t e s ir in i g ö s t e r iy o r r u . U m u m î h ü c u m u n 2 4 A ğ u s t o s t a y a p ılm a s ın ı o t a v s iy e e tm iş ti.
S ö y le d iğ i g ü n b ir h ü c u m y a p ıld ı, h e r ik i t a r a f d a c a n s ip â r â n e ç a r
p ış tı. H ü c u m e d en d e r v iş le r le m u d â f â d a b u lu n a n p a p a z la r s ip e r le r
d e k a r ş ı k a r ş ıy a g e lm iş le r d i. A n c a k , M u r a d II. m u h a s a r a y ı b ir d e n
b ire t e r k e k a r a r v e r d i. B iz a n s lIla r b u h a r e k e tt e H a z r e ti M e r y e m ’in
m u ciz e s in i v e k e n d ile rin e y a r d ım ın ı ile ri s ü r ü y o r d u . H a k ik a tt e ise,
O s m a n lı d e v le tin d e
y e n i b ir g a ile
ç ık m ış tı. E v v e lc e
b a h s e t t iğ im iz
g ib i, P â d iş â h ın k ü ç ü k k a r d e ş i H a m id ili s a n c a k b e y i ş e h z â d e M u s ta fa ,
im p a r a t o r u n y e n i b ir e n tr ik a s ı n e tic e s i o la r a k , is y a n e tm iş v e Izn ik ’i z a b t e tm iş ti. K ıs a b ir z a m a n d a , te n k il e d ile n v e ş e h z â d e M u s
t a f a ’n ın d a y a k a la n a r a k id â m o lu n m a s ı ile n e tice le n e n b u h â d is e n in
d ik k a te d e ğ e r t a r a f ı b iz c e ş u d u r :
a) G en ç şehzâdeyi bu
y o la
s ü r ü k le y e n
şa ra b da r
(Ş e rb e td a r )
d e n ile n îl y a s a d ın d a b ir id ir . V e d a h a e v v e lc e d e Ç eleb î M e h m e d ’ e
ih â n e t e tm iş ti.
b)
Ş e h z â d e M u s ta fa ’y a K a r a m a n o ğ lu ile G e r m iy â n B e y i y a r
d ım c ı k u v v e t le r v e r m iş tir .
c)
B u r s a ü z e rin e y ü r ü d ü k le r i z a m a n , B u r s a h a lk ın ın e ş r â f v e
â y â n m d a n ik i k iş iy i b u n la r ın k a r a r g â h la r ı o la n B u r s a c iv a r ın d a k i
« F id iy e K ız a ğ ı» d e n ile n k ö y e g ö n d e r e r e k M u r a d ’ a s a d â k a t e ttik le r i
se b e b le B u r s a ’ n m a n a h ta r ın ı k e n d is in e v e r e m iy e c e k le r in i b ild ir m e
leri.
>
d ) K ü ç ü k ş e h z â d e M u s t a f a B u r s a ’d a k i b a b a s ın ın tü r b e s in e g ö
m ü lm ü ş tü r . B u s ır a d a S in o p v e K a s t a m o n u h â k im i Ç a n d a r o ğ u lla r m -
80
d a n îs f e n d iy â r B e y le b ir m u h â s a m a v a z iy e ti h â s ıl o lm u ş tu r . B u n a ,
îs f e n d iy â r B e y in b ir O sm a n lı k a le s in e t e c a v ü z ü s e b e p o ld u ğ u g ib i,
o n u n la o ğ u lla r ı a r a s ın d a k i a n la ş m a z lık la r ın d a t e s ir i b u lu n d u ğ u s ö y
le n ile b ilir. N ite k im , b ir o ğ lu K a s ım B e y S u lta n M u r a d ’ m y a n ın d a
d ır. B o lu c iv a r ın d a y a p ıla n b ir s a v a ş t a îs f e n d i y â r B e y i b iz z a t b u lu n
m u ş v e k r o n ik le r in k a y d ın a g ö r e , K a p u c u - b a ş ı Y a h ş i B e y t a r a fın
d a n -k a p u c u b a ş ılık ta n t a ş r a ç ık a n , y â n i a s k e r î b ir v a z if e a la n b iris i
id i, h e r h a ld e b a ş ın a b ir t o p u z d a r b e s i in d ir ilm iş tir . B u to p u z - ki
 ş ık P a ş a -z â d e ç o m a k , T â c ü ’t -te v â r îh ş e m ş ir d e m e k d e d ir o d e v ir d e
s a v a ş la r d a k u lla n ıla n iri v e a ğ ır b a ş lı s o p a d a n ib â r e t b ir h a r p â leti
idi.
îs f e n d iy â r B e y m a ğ lu p o lm u ş v e t e k r a r S in o p k a le s in e k a p a n
m ıştı. B a r ış ı s a ğ la m a k m a k s a d iy le v e II. M u r a d ’m n e z d in e g ö n d e r
d iğ i o ğ lu ile ş ö y le b ir h a b e r g ö n d e r m iş d i  ş ık P a ş a - z â d e ’y e g ö r e :
« O ğ u l S u lta n M u ra d , a ta n d e d e n b a n a ih s â n e d e g e lm iş d ir . îm d i sen
d a h i m ü r ü v v e t e y le b e n im e t t iğ im e k a lm a .. M ü r ü v v e t e y le v e h e m k ı
zım d a h i v ir e y in v e h e r y ıl le ş k e r im le h iz m e tin e d u r a y m » .
İ ş te b ö y le c e , S u lta n M u r a d îs f e n d iy â r B e y le r in d e n b ir in in k ı
z ıy la e v le n m iş tir.. B u k ızın Î s fe n d iy â r B e y in k ız ı m ı ? y o k s a to r u n u
m u ? o ld u ğ u h a k k ın d a tü r lü k a y ıt la r v a r d ır . A d ı h e r h a ld e H a lim e
H a tu n idi.
P â d iş â h la r ın c â r iy e le r i z e v c e y a p t ık la r ı m a lû m d u r . H a lb u k i H a
lim e H a tu n la , T â c ü ’t -t e v â r îh ’in ifa d e s in e g ö r e , « m u h a d d e r e - i s u lb iy e sin i a k d -i ş e r ’î ile k a b u l ü m id in .» iz h a r e tm iş v e h e r h a ld e b u iz d iv a ç
bu şe k ild e v u k u ’ b u lm u ştu .
D ü z m e c e M u s ta fa h â d is e s in d e n b e r i v e B â y e z îd P a ş a ’n m S a zlıd e r e d e ö ld ü r ü lm e s in d e n s o n r a , d îv â n d a b e ş v e z ir b u lu n d u ğ u a n la ş ılı
y o r . Y â n i, P â d iş â h , İ b r a h im P a ş a , H a c ı İ v a z P a ş a ’ d a n b a ş k a T im ıır ta ş P a ş a -z â d e ü ç k a r d e ş le r ( U m u r B e y , O r u ç B e y , A li B e y ) d îv â n
d a b u lu n m u ştu . O n la rla d a h ü k ü m e t iş le r i h a k k ın d a iş t iş a r e le r d e b u
lu n u y o r d u . A n la ş ıld ığ ın a g ö r e , ş im d i a r t ık , k a t 'i, lü zu m k a lm a d ığ ın ı
g ö r e r e k , M u r a d II. v e z ir le r in s a y ıs ın ı f a z la b u lm u ş v e T im u r t a ş P a ş a z â d e le r e
başka
v a z ife le r
vererek
m erk ez
te ş k ilâ t ın d a n
a y ır m ış tı.
U m u r B e y i G e r m iy â n o ğ lu n a e lçi o la r a k g ö n d e r m iş , O r u ç B e y i A n a
d o lu b e y le r b e y i y a p m ış , A li B e y e d e S a r u h a n s a n c a ğ ın ı v e r m iş ti.
B ö y le c e d îv â n d a ik i v e z ir k a lm ış o lu y o r d u . L a la s ı Y ö r g ü ç P a ş a ’ y a
81
da
A m asya
s a n c a ğ ım
te v cih
e t m iş t i.
H a c ı İ sh a k
P a ş a ’y a g e lin c e ,
( T o k a t A h il e r i n d e n A h î B â y e z îd ’ in o ğ lu , L â k a lı İ m a d e d d in )
d îv â n
d a k i ik i v e z ir , İ b r a h im P a ş a v e H a c ı İ v a z P a ş a a r a s ın d a n ü fu z m ü
ca d e le s i v e r e k a b e t h ü k ü m s ü r ü y o r d u , a r a la r ı a ç ık tı. M e ş h u r â lim
M o lla F e n a r î k i o d e v r in t o p lu m h a y a tın d a , İd a rî v e s i y a s î k a d e
m e le rin d e b ü y ü k b ir e tk is i v a r d ı. İ b r a h im P a ş a t a r a fın ı t u t u y o r . V e
H a c ı İ v a z P a ş a ile m u â r a z a h a lin d e b u lu n u y o r d u . M ü n a k a ş a la rın ı
ve b ir b ir le r in i te n k id e tm e le rin i Ş a k â y ık ’d a m u fa s s a le n g ö r m e k t e
y iz . H a c ı İ v a z P a ş a a le y h in d e k i b u k u v v e t li c e r e y a n a ilâ v e te n ih b a r
la r d a y a p ılm ış tı, id d ia y a g ö r e , d îv â n d a p â d iş a h a s u ik a s d y a p m a k
is t e d iğ i v e e lb ise sin in a ltın d a z ır h ta ş ıd ığ ı s ö y le n iy o r d u . Y in e r iv â y e t e g ö r e , P â d iş â h b u k e y f iy e t i d îv â n d a v e y a b ir g e z in t i e s n a s ın d a
b iz z a t y o k la y a r a k t e s b it e tm iş v e k e n d is in d e n b u n u n se b e b in i s o r
m u ştu . H a c ı iv a z P a ş a k e n d is in i m ü d â f a a r a d e d in d e , a s k e r d e n ç e
k in d iğ i için b ö y le g e z d iğ in i s ö y le m iş , f a k a t , p â d iş â h ı ta tm in e d e m e
m işti. V e r ile n h a b e r in d o ğ r u o ld u ğ u s a n ıla r a k 1 4 2 7 /h . 8 3 0 ’ d a v e z ir
lik te n a zl o lu n d u k d a n b a ş k a g ö z le r in e m il çe k ilm iş ti.
H a c ı iv a z P a ş a , b u n d a n s o n r a â m â o la r a k ik i se n e d a h a y a ş a
m ış, 1 429 A ğ u s t o s u n d a B u r s a ’d a b ir s â r i h a s t a lık ( v e b a , t â û n ) y ü
zü n d e n ö lm ü ş , P ın a r b a ş ı K u z g u n lu k m e r k a d in d e k i h a z îr e y e d e fn e d ilm iş tir . K a b ir k itâ b e s in d e « S â h ib ü ’s - s e y f v e ’l-k a le m v e ’l-h e s â b » k a y d ı
b ir d e Y e ş il T ü r b e k itâ b e s in d e «râkımuhu ve nâzımuhu ve mukan-
nin-i kavânînuhu» k a y d ı o la n h e n d e s e v e m îm â r id e n a n la d ığ ın ı g ö s
t e r m e k te d ir .
F ilh a k ik a , Ç e le b î S u lta n M e h m e d ’in h. 822 ( 1 4 1 9 ) ’ d a B u r s a ’ d a
ta m a m la n a n m e ş h u r Y e ş il câ m ii v e 1 4 2 1 ’ d e ik m â l o lu n a n Y e ş il T ü r b e
H a c ı İ v a z P a ş a ’n m ç iz m iş o ld u ğ u r e s im v e p la n d a h ilin d e v e o n u n
n e z a r e ti a ltın d a b a ş la m ış t ır k i, C â m iin k itâ b e s in d e g ö s t e r ilm iş t ir .
 ş ık P a ş a - z â d e ’n in y a z d ığ ın a g ö r e , A l-i O s m a n k a p ıs ın d a p a ş a
la r a çin i k a p la r la z iy â f e t
( ş ö le n )
çekm ek
o n u ih d â s ı o ld u ğ u g ib i
b a ş k a m e m le k e tle r d e n g ü z e l s a n ’ a t e r b â b ım B u r s a ’y a g e t ir e n d e H a c ı
İv a z P a ş a ’ d ır. K e n d is in in d o ğ u m y e r i o la n T o k a t ’ın K a z o v a n a h iy e
sin d e câ m i, m e d r e s e v e h a m a m , B u r s a ’ d a la k a b ın a g ö r e is im le n d ir i
len I m â d iy e a d ın d a b ir m e d r e s e y a p t ır m ış t ır ki, B u m e d r e s e s o n r a
d a n y ık ılm ış tır . O n u n B u r s a ’ d a o la n k a r d e ş v e ç o c u k la r ı e v k a fı v a r
dı (Ş e c e r e s i iç in b k . U z u n ç a r ş ılı) .
F orm a - 6
82
E f lâ k V o y v o d a s ı V la d D r a k a l’ ın İ ta a t i
E f l â k ( V la c h ia ) O s m a n lı d e v le t in in v a s s a lı id i. F a k a t p a d iş a h ın
h e r h a n g i b ir y e r d e m e ş g u liy e t i s ır a s ın d a it â a t t e n a y r ılır , h u d u d d a
k e n d i b a ş ın a h a r e k e t e d e rd i. B it ta b i b u d a v r a n ış ın d a M a c a r k ir a lın
d a n a ld ığ ı c e s a r e t in v e t e ş v ik in d e r o lü o lu y o r d u .
îş t e , M u r a d I l . ’n in A n a d o lu ’ d a k i m e ş g û liy e t le r i s ır a s ın d a S ilistr e ’d e n g e ç m iş v e h u d u d d a te c a v ü z le r d e b u lu n m u ş tu . B u n a k a r ş ı ü m e
r â d a n F ir u z B e y V id in u ç b e y i g ö n d e r ilm iş
ve
te d ip
o lu n m u ştu .
I tâ a tin i a rz e tm e s i iç in b iz z a t o ğ u lla r ı ile p â d iş â h ın y a n m a g e lm e s i
v e tâ z im le rin i, s a d a k a tin i a rz e tm e s i g e r e k iy o r d u . B u itib a r la 1 423
se n e s i s o n b a h a r ın d a ik i o ğ lu v e ik i s e n e lik c iz y e s i ile b ir lik t e g e ld i.
D e v le t e r k â n ın ın ş e fâ a t i ile a f fe d ild i. O ğ u lla r ın ı O s m a n lı s a r a y ın d a
b ir n e v i r e h in e g ib i b ır a k t ı v e m e m le k e tin e d ö n d ü . Â ş ık P a ş a -z â d e
b u m ü n a s e b e tle d e r k i, (s . 1 0 5 ) . « K a p ıd a o ğ u lla r ın h iz m e te k o d u ,
k e n d is i h ü n k â r d a n b u r m a d ü lb e n d g iy d i, h a r a c a m u tî old u . V ilâ y e
t in e g i t t i.»
D u c a s ’a g ö r e b ir a n la ş m a d a y a p m ış tı. S ır b d e s p o tu n u n d a g e l
d iğ in i v e b ir b a r ış m u â h e d e s i a k d e d ild iğ in i ş ö y le if a d e e d iy o r :
«V enerant etiam despota Servia et Voivoda Valachia cum
quibus pacem fermavit».
Ö y le g ö r ü n ü y o r ki, S ır b d e s p o tu , O s m a n lı h ü k ü m d a r ı ile M a c a r
k r a lı a r a s ın d a b ir t a v a s s u t ta b u lu n m a k is te m iş , M u r a d I I ’ n in â d e ta
v a s s a lı m e s â b e s in d e b u lu n d u ğ u için , M a c a r k r a lı S ig is m u n d ’u im p a
r a t o r lu ğ a s e ç ilm e s in d e n d o la y ı te b r ik e g it m e k iç in m ü s â a d e a lm ış,
r e fa k a t in d e b ir m ü t e f e r r ik a ç a v u ş u d a p a d iş a h ın h e d iy e le r in i im p a
r a t o r a g ö tü r m ü ş t ü ( 1 4 2 4 ). M a c a r ta r ih le r in d e n ö ğ r e n d iğ im iz e g ö r e ,
M u r a d I I., S ig is m u n d ’ a şu h e d iy e le r i g ö n d e r m iş t i :
a ) İ p e k li v e s ır m a lı k u m a ş la r
b ) D ö r t ta n e y a ld ız lı v a z o v e ta s
c)
O n ta n e k ıy m e tli h a h
M a c a r k r a lı d a ş u h e d iy e le r le m u k a b e le e t m iş t ir :
a ) A lt ın k a b z a lı se k iz k ılıç
b ) A lt ı t o p k a d if e
83
ç)
D o k u z t o p k ıy m e t li k u m a ş
d)
A lt ı c in s a t
e)
1 0 0 0 M a c a r f lo r i a ltu n
H e r h a ld e e lç iy e d e a y r ı c a h e d iy e le r v e r ilm iş t i.
G e ç e n d e r s im iz d e a k ın c ıla r a v e İ s ta n b u l m u h a s a r a s ın d a (b u ş e h
re k a r ş ı)
d a a k ın c ı k u v v e t le r in in h a r e k e t e g e ç ir ild iğ in e te m a s e t
m iş tik . 1 4 2 3 ’ d e b u n a a it tip ik b ir m is â l d a h a g ö r ü y o r u z :
A k ın c ı â ile le rin d e n E v r e n o s B e y - o ğ lu İ s a B e y b ir t a r a f t a n A r
n a v u tlu k t a r a fın d a h a r e k â t a m e m u r e d iliy o r , d iğ e r y a n d a n d a b u
a k m la r ı M o r a y a r ım a d a s ın a d o ğ r u u z a n ıy o r d u . H e r ik i is tik a m e tte k i
a k ın ın y e k d iğ e r iy le m ü n a s e b e ti d e h a t ır a g e le b ilir . Z ir â , o d e v ir d e
M o r a d e s p o t la r ı g e n iş m ik y a s t a y a r d ım c ı A r n a v u d k u v v e tle r in d e n
fa y d a la n m a k t a id ile r y â n i, A r n a v u d lu k ile M o r a h â k im le r i a ra s ın d a
s ık ı b ir a s k e r î- s iy a s î m ü n a s e b e tle r m e v c u d d u r . B u , b e lk i d e, İk tisa d î
v e s o s y a l f a k t ö r le r e d e d a y a n ıy o r d u . G e r ç e k t e n A k ın c ı k u m a n d a n ı
-k i a y n ı z a m a n d a u ç b e y id ir - E v r e n o s o ğ lu İ s a B e y , 1 423 se n e s in in
ilk b a h a r ın d a H e x a m ilo n y a r ım a d a s ın ı g e ç e r e k M o r a ’y a d a h il o lm u ş
v e o r a d a L a c e d e m o n ia , C a r d ic a , T a v ia g ib i y e r le r i z a b te tm iş ti. Ş ü p
h e s iz b u iş g â lle r d e v a m lı o lm a m ış , d a h a s o n r a k i k a t ’î h â k im iy e t a l
tın a a lm a t e ş e b b ü s le r i iç in b ir m u k a d d e m e o lm u ş v e tip ik b ir a k ın
h ü v iy e tin d e b u lu n m u ş tu r.
B u a k ın h a r e k â tın ın T u r h a n
(y a h u d T u ra h a n )
t a r a fın d a n y a
p ıld ığ ın ı B iz a n s k a y n a k la r ın d a n b ir i s ö y le m e k t e d ir ki, T u r a h a n B e
y in d a h a s o n r a k i t a r ih le r d e b u t a r a fın en y e tk ili v e m u k t e d ir u ç
b e y i a k ın c ı k u m a n d a n ı o ld u ğ u g ö r ü ld ü ğ ü c ih e tle , b u n u a n a c h r o n is m e
te lâ k k i e t m e k lâ z ım d ır. Y â n i, m u a h h a r o la n v e k a y ii m u k a d d e m g ib i
z ik r e tm e k y a n lış lığ ıd ır .
B u s ır a d a B iz a n s im p a r a t o r u M a n u e l 'e h a le f o la n o ğ lu J o a n n e s
V I I I. M u r a d II. ile b ir b a r ış a n la ş m a s ı y a p m ış t ı
(2 2 Ş u b a t 1 4 2 4 ) .
B u n u n h ü k ü m le r in e g ö r e , y e n i im p a r a to r p a d iş a h a se n e d e 1 0 00 0 0
a k ç e y a h u t 3 0 0 0 0 d u k a c iz y e v e r m e ğ e m e c b u r o lu y o r d u . ( X V I . y ü z
y ıld a k i r â y iç le r e k ıy a s la , a k ç e b u d e v ir d e ç o k k ıy m e tli g ö r ü lm e k d e ,
b ir d u k a h e m e n h e m e n 3 ,5 a k ç e d e ğ e r in i ta ş ım a k t a d ır ki, b u n is b e t
m u a h h a r d e v ir le r d e ç o k d e ğ iş ik i d i ) .
84
B u n d a n b a ş k a , İ m p a r a t o r , L y s im a e h ia ( b a t ı T r a k y a d a ) v e S t r y -
m o n ( M a k e d o n y a d a k i K a r a s u ) n e h ir le r i ü z e rin d e b u lu n a n d i ğ e r ş e
h ir le r i, S e le m b r ia
( S i li v r i )
ve D ra gos
(T e r k o s )
h a r iç o lm a k ü z e r e ,
K a r a d e n iz v e M a r m a r a d e n izi k ıy ıs ın d a k i m e v k iile r i d e v e r e c e k ti.
B u y e n i ele g e ç e n y e r le r le p a d iş a h , a d e t â B iz a n s p a y it a h t ın ın ile ri
k a r a k o lla r ın a sa h ip o lu y o r d u . B ir m ü d d e t s o n r a s a r a y ın m ü h im b ir
ş a h s ı o la n L u c a s N o t a r a s ’ı g ö n d e r e r e k b u a n la ş m a y ı t e y id e d e c e k
tir. K e z â , p a d iş a h ın b ir m ü d d e t s o n r a A y a s l o ğ ’d a
( S e lç u k )
b u lu n
d u ğ u s ır a d a M id illi, S a k ız C e n e v iz k o lo n ile r i re is le r i v e R o d o s S a in t
J e a n d ’h o s p it a lie r ş ö v a ly e le r in in ü s ta d ı â z a m i d a e lç ile r g ö n d e r m iş ,
b a r ış ı y e n ile m iş v e d o s tlu k v e iy i k o m ş u lu k m ü n a s e b e tle r in i s a ğ la m la ş d ır m ış la r d ır . B u s ır a d a (1 4 2 5 ) s a d e c e V e n e d ik ile a n la ş m a a s k ıd a
k a lm ış , O s m a n lı d e v le ti o n a k a r ş ı b a ş k a b ir s iy a s e t t a k ib e d e c e ğ in i
m e y d a n a k o y m u ş t u . Z ir a , d a h a s o n r a te m a s e d e c e ğ im iz g ib i, V e n e
d ik lile rin S e lâ n ik ’i iş g â l e tm e le rin i O s m a n lı s iy a s e t i h o ş g ö r ü n m ü y o r
v e O s m a n lı to p r a k la r ın ın e m n iy e ti iç in b ir t e h d it s a y ıy o r d u . F a k a t,
b u a r a lık s e s ç ık a r m a m a y ı, d a h a b a z ı m e s e le le r i h a l e t d ik te n s o n r a
b u n a s ır a g e le c e ğ in i u y g u n b u lu y o r d u .
B ir a z d a b u e s n a d a v u k u b u la n S u lta n M u r a d ’ m d ü ğ ü n h a z ır lı
ğ ın d a n b a h s e d e lim : îs f e n d iy â r B e y ’in k ızı ile iz d iv a ç h a z ır lık la r ı
B u r s a ’d a y a p ıld ı. Ç a ş n ig ir b a ş ı E lv a n b e y
(v e y a a ğ a )
g e lin a lm a y a
g ö n d e r ild i g id e n le r a r a s ın d a Ş e r a f e t t in v e R e y h a n a d ın d a k i h a d ım
a ğ a la n d a v a r d ı. N e ş r î, b u n la r ı Ş e r a f e t tin P a ş a , R e y h a n P a ş a d iy e
k a y d e d e r k i, b u r a d a k i p a ş a lâ k a b ı, m u h a k k a k k i, d e v le t id a re s in d e
b u lu n a n la r iç in d e ğ il, s a r a y m e n s u b u o ld u k la r ı iç in v e r ilm iş tir . G id e n
h a t u n la r a r a s ın d a b ilh a s s a m ü t e v e f f â H a c ı H a lil P a ş a H a tu n u v e
Ç e le b î S u lta n M e h m e d ’ in d a d ısı o la n D a d ı H a tu n ( D â y e H a tu n ) ile
G e r m iy â n o ğ lu Y a k u b B e y h a tu n u P a ş a G ü r c ü -k i p â d iş â h o n a Ş a h
A n a d e m e k te id i- b ir d e M e r iç b u la a d ın d a k i h a t u n -b u n u n k im o l
d u ğ u p e k a n la ş ılm ıy o r - b u lu n u y o r d u . îs f e n d i y â r b e y i g e lin a lm a y a
g e le n le r i K a s t a m o n u ’ d a k a r ş ıla y a r a k o n la r ı îz â z v e ik r â m etti. B ir
ç o k h e d iy e le r v e r e r e k b a z ı m u te m e d a d a m la r ın ı d a y a n la r ın a k a t a
r a k g ö n d e r d i ( 1 4 2 4 ) . H e r y e r d e ş e n lik le r y a p ıla r a k k a r ş ıla n a n d ü
ğ ü n a la y ı B u r s a ’ y a g e ld i.
M u r a d II. b u m ü n a s e b e tle k ız k a r d e ş le r in in d e d ü ğ ü n le r in i y a p
t ır ıy o r , Ç e le b î S u lta n M e h m e d ’in 7 k ızı o ld u ğ u g e r e k O r u ç B e y v e
 ş ık P a ş a -z â d e g e r e k N e ş r î ta r ih le r in d e s a r â h a t la b ild ir ilm e k te d ir .
85
 ş ı k P a ş a - z â d e v e N e ş r î’y e g ö r e , ü ç h e m ş ir e s in i ü ç K a r a m a n o ğ lu n a
(İb r a h im , A la a d d in A li, I s â B e y le r e )
v e r m iş t i. P â d iş â h
A la a d d in
A li B e y i S o f y a s a n c a k b e y liğ in e t a y in e t tiğ i g b i, I s â B e y e d e R u m e
li’ d e s a n c a k v e r m iş ti. İk i h e m ş ir e s in i îs f e n d iy â r o ğ lu n a
(İ b r a h im
v e K a s ım B e y le r ) , b irin i A n a d o lu b e y le r b e y is i K a r a c a B e y e
(p a ş a )
-k i s o n r a V a r n a s a v a ş ın d a şe h id d ü ş e c e k tir - b ir h e m ş ir e s in i d e İ b
ra h im P a ş a - o ğ lu M a h m u d Ç e le b î’y e t e z v iç etti. B u s o n u n cu n u n b ilâ h e r e M e k k e ’ d e v e f â t e t t iğ i a n la ş ılm a k ta d ır .
B u a r a d a , Y ö r g ü ç P a ş a ’ d a n d a b ir n e b z e b a h s e tm e k
o la c a k tır . Y ö r g ü ç P a ş a , e v v e lc e ş e h z â d e M u r a d ’m
y e r in d e
lâ lâ sı idi, d a h a
ö n c e te m a s e ttiğ im iz g ib i, A m a s y a b e y le r b e y liğ in e g e tir ilm iş ti. B u
s ır a d a A m a s y a ili b ir b e y le r b e y lik s a y ıla b ilir d i. D a h a s o n r a , u zu n
u z a d ıy a b a h s e d e c e ğ im iz R û m îy e - i S u ğ r â b a ş t a A m a s y a ’ y ı ih tiv a e d i
y o r d u . B ö y le m ü h im b ir y e r e p â d iş â h ın ç o k g ü v e n d iğ i b ir a d a m g e
tirilm iş ti. B u id a r e a d a m ı e s a s e n p â d iş â h n e zd in d e it ib a r s a h ib i idi.
F a k a t s o n r a k i m u v a f fa k iy e t le r i v e b u h a v a lid e e m n iy e t v e â s â y iş i
s a ğ la m a k h u s û s u n d a k i b a ş a r ıla r ı k e n d is in e o la n g ü v e n i a r ttır d ı. H iz
m e tle r in e m ü k â fa t o la r a k , o n a v e z ir lik r ü tb e s i v e r ild iğ i g ib i, k e n d i
a d ın a a k ç e k e s tir m e s in e h u s û s î s û r e tt e m ü s â a d e o lu n d u (N e ş r î, S â d e t t in ) . B u n la r a Y ö r g ü ç P a ş a a k ç e s i d en ilird i.
Y ö r g ü ç P a ş a ’n m ilk m e ş g û l o ld u ğ u h â d is e , K ız ıl- K o ç a T ü r k m e n
a ş ir e ti ile o la n m ü c a d e le s id ir . B ir m ü d d e tte n b e ri, « T ü r k m e n t a if e
s in d e n K ız ılk o c a o ğ u lla r ı d e m e k le m a r u f d ö r t k a r d e ş » A m a s y a - T o k a t -Ç o r u m
b ö lg e s in d e e ş k iy a lık y a p ıy o r la r , k e r v a n la r ı s o y u y o r v e
k ö y le r i b a s ıy o r la r d ı. T ü r lü f e n a lık la r y a p ıy o r la r , s ık s ık k a n d ö k ü
y o r la r d ı. Z a m a n z a m a n d o ğ u , g ü n e y d o ğ u A n a d o lu ’ d a h ü k ü m e t k u r
m u ş ola n , v e
e tn ik b a k ım d a n
k e n d ile r iy le
y a k ın
ak ra ba
b u lu n a n
D u lk a d ir o ğ u lla r ın a , A k k o y u n lu la r a m ü r â c a a t e d e r e k O n la rı O s m a n
lI
m e m le k e tle r in i is t ilâ y a d a v e t v e t e ş v ik e t tik le r i d e o lu y o r d u . İş te ,
b u n la rın it a a t a ltın a a lın m a la rı h u s û s u n d a , D îv â n , Y ö r g ü ç P a ş a ’y ı
R û m îy e -i S u ğ r â id a r e s in e g ö n d e r m iş t i. Y ö r g ü ç P a ş a , d u ru m u iy ic e
in c e le n d ik te n s o n r a , b a z ı k a r a r la r a ld ı. B u n la r d a n 400 k işilik b ir g u
ru b u n N ik s a r ’ ı ( N e o C e s a r e )
k ış la k y a p tık la r ın ı h a b e r a lm ıştı. K ı-
z ılk o c a o ğ u lla r ın a p â d iş â h ın a ğ z ın d a n ş ö y le , b ir m e k tu p g ö n d e r d i :
«C â n ik s a n c a ğ ın ı A lp A r s la n o ğ lu n d a n a lıp ta m a m e n O s m a n lı ü lk e si
h a lin e g e t ir m e k a r z u - y ı ş â h â n e m d ir. L a la m Y ö r g ü ç P a ş a ile b u lu ş u p
y o ld a ş lık ed ip A lp A r s la n ç e n g in i ed in . A n d a n d o ğ r u A r t u k O v a ’ y a
86
g e lin
o l s iz in t im a r ım z
o lsu n »,
y â n i A rtu k -a b a d
d e n ile n
bugünkü
A r t u v a n ın m a h s u lâ tın ı v e g e lir in i o n la r a v e r d iğ in i s ö y lü y o r d u .
B u lu ş m a y e r i o la r a k M e r z if o n o v a s ı s e ç ilir . F a k a t . Y ö r g ü ç P a ş a ,
K ız ılk o c a o ğ u lla r ın ı ta m a m e n b ir tu z a ğ a d ü ş ü r m e k iç in h a s ta la n m ış
g ib i y a p a r a k v e k e n d is in i A m a s y a ’ d a y a t m a ğ a m e c b u r k a lm ış g ib i
g ö s t e r e r e k o ğ lu H ız ı r B e y ’i M e r z if o n ’ a o n la r la b u lu ş m a ğ a g ö n d e r
m iş tir . H ız ır B e y b a b a s ın ın b iz z a t g e le m e d iğ in i v e m a a z e r e tin i o n la r a
s ö y le m iş v e k e n d ile rin i A m a s y a ’ y a g e t ir m iş t i1.
B u h â d is e n in d iğ e r b ir r iv â y e t ş e k li ş ö y le d ir :
T â c ü ’t -t e v â r îh ’ e g ö r e , b ü y ü k h e d iy e le r le g id e n Y ö r g ü ç P a ş a ’ n m
e lç ile r i d ö n d ü k te n s o n r a , T ü r k m e n le r , p â d iş â h ın
arzu su n a
u yarak
k u v v e tle r in i to p la d ık la r ın ı h a b e r v e r m iş le r , b u h iz m e te g it m e ğ e h a
z ır o ld u k la r ın ı b ild ir m iş le r d ir . A n c a k , g iz lic e şu k a r a r ı v e r m iş le r d ir
k i « Y ö r g ü ç P a ş a ile b u lu ş tu k la r ı z a m a n o n u ö ld ü r e c e k v e o h a v a li
d e k i k a le v e k a s a b a la r ı z a b t e d ip e lle rin e g e ç ir e c e k le r d ir » .
Y ö r g ü ç P a ş a , K ız ılk o c a t ü r k m e n le r in in b ö y le b ir k a r a r v e r d ik
le rin e h ü k m e d e r e k k e n d is i b ir h ile d ü ş ü n m ü ş , o n la r ın h ile sin i s u y a
d ü ş ü r m e k için A m a s y a ’ d a te m â r u z e tm iş ti. M u h a k k a k o la n b ir ş e y
v a r s a , H ız ır B e y o n la rı A m a s y a ’ y a g e lm e ğ e ik n â e tm iş tir . D e m iş t ir
k i : « İ n ş a lla h siz ş e h ir d e b ir k a ç g ü n e ğ le n in h e m d in le n in y iy e lim
iç e lim b a b a m h o ş o lm a z s a d a h i siz y e te r iz , b e n s izin le b ile v a r a y ın ».
Y ö r g ü ç P a ş a k u v v e tle r in in d e S o n is a ’ d a o ld u ğ u n u s ö y le m iş , o n la r a
e m n iy e t te lk in e y le m iş d ir . B ö y le lik le A m a s y a ’ y a g e t ir ile n K ız ılk o c a
o ğ u lla r ı r ü e s â s ı, ş e h ir d e e v le r e d a ğ ıtılm ış v e g e c e u y u r la r k e n k e n
d ile rin e
s ü ik a s t t e r tip
e d ile re k
ö ld ü r ü lm ü ş le r d ir .
H a ttâ
N e ş r î’n in
s ö y le d iğ in e g ö r e , « D ö r t y ü z k iş iy i b e n d id ü p c ü m le s in i b ir z in d a n a
k o y u p zin d a n ın k a p u s u n d a tü tü n id ü p cü m le s i tü tü n d e n k ırıld ıla r.
B ir k im s e k u r tu lm a d ı» . Y â n i d u m a n la b o ğ u lm u ş la r d ı.
M ü te â k ib e n Y ö r g ü ç P a ş a Ç o r u m lu y ö r e s in d e k i
(Ç o ru m sa h ra
s ın d a ) a ş ir e t ü z e rin e d e b ir b a s k ın y a p a r a k o n la r ı p e r iş a n e tm iş , k a
ç a b ile n le r k u rtu lm u ş , D u lk a d ir -o ğ lu m e m le k e tin e v e A k k o y u n lu la r a
ilt ic a e tm iş le r d i v e k e n d ile ri d e e t r a f a d a ğ ılm ış la r d ır . B u a r a d a k o y u n la r ı y a ğ m a e d ile re k b ir k o y u n b ir a k ç a y a s a tılm ış tı.
1
Neşrî, s. 15 8.
87
B u h a d is e n in s a ğ la d ığ ı e m n iy e t v e s ü k û n b u b ö lg e d e h a r â m îlik
v e e ş k iy a lığ ı o r t a d a n k a ld ır m ış tı.
Y ö r g ü ç P a ş a ’ n m ik in c i ic r a a t ı, O s m a n c ık c iv a r ın d a K o c a - K a y a s ı
d e n ile n k a le d e a d e tâ m ü s ta k il o la r a k b ir b e y lik k u r a n H a y d a r B e y
a d ın d a y a ş lı v e te c r ü b e li b ir a d a m a k a r ş ı o lm u ş tu r . K a le n in s a r p lı
ğ ın a v e t a h k im â t m a g ü v e n e r e k h iç b ir h ü k ü m e te it a a t e tm e z , is t ik
lâ l d a v a s ın d a g ö r ü n ü r d ü . K a le y e b ü y ü k b ir z a h ir e k o y m u ş tu . Y ö r
g ü ç P a ş a , b u n a k a r ş ı d a b ir h ile u y g u la d ı : H a y d a r B e y ’in s a d ık
a d a m ı T a y f u r Ç e le b î’y i e ld e e tm iş v e o n u n v a s ıt a s iy le k a le d e k i a n b a r ı y a k t ır m ış , m ü te a k ib e n k e n d is i d e k u v v e t le r i ile h a r e k e te g e ç
m işti. H a y d a r B e y , z a h ir e n o k s a n ı s e b e b iy le a r t ık m u k a v e m e t e d e m iy e c e ğ in i a n la m ış v e Y ö r g ü ç P a ş a ’y a te s lim o lm u ş tu ki, k e n d is in e
iy i b ir d ir lik v e r ild i P a d iş a h ın e m r i ile ö m r ü n ü n s o n u n a k a d a r r a h a t
e t ti ( 1 4 2 7 ).
Y ö r g ü ç P a ş a ’n m ü ç ü n c ü ic r a a t ı : C â n ik v ilâ y e tin i elin d e tu ta n
v e a sle n b ir t ü r k m e n a ş ir e ti b e y i o la n A lp a r s la n o ğ lu H ü s e y in B e y ’e
k a r ş ı k a z a n d ığ ı m u v a ffa k iy e t t ir . O n a k a r ş ı d a b ir h ile t a t b ik e tm e k
is t e y e n Y ö r g ü ç P a ş a , b ir d ü ğ ü n t e r t ib le y e r e k o n u d a d a v e t e y le m iş ti.
F a k a t H ü s e y in B e y , Y ö r g ü ç P a ş a ’n m b u tü r lü h ile le rin i b ild iğ i için
o n a ş u y o ld a b ir h a b e r g ö n d e r ir : « E ğ e r e lim iz d e o la n ş u b ir k a ç h a
r a b e o r m a n lığ ı a lm a k m u r a d ise e m r p â d iş â h ın d ır , H ü n k â r s a ğ o l
su n . B e n d e p â d iş â h d e r g â h ın a y ü z sü r e rim . B a n a d a s â y e -i p â d iş â h îd e b ir y e r b u lu n u r. M u r a d ın ız m ü lk ise b e n g e lir te s lim e d e rim ,
ü s tü m e a s k e r ç e k ip z a h m e t ih t iy a r ın a h a c e t y o k t u r » . F ilh a k ik a a ile
s iy le g e ld i. F a k a t , Y ö r g ü ç P a ş a o n u m a h fu z e n B u r s a ’ y a P â d iş â h ’ a
g ö n d e r d i. E v v e lâ B u r s a h is a r ın d a h a b s o lu n d u , s o n r a çık tı. P â d iş â h ın
a f f ın a u ğ r a y a r a k k e n d is in e R u m ilin d e b ir s a n c a k v e r ild i (H e r h a ld e
Ç irm e n s a n c a ğ ı) .
Y ö r g ü ç P a ş a ’n m A n a d o lu ’d a k i ic r a a t ı s ır a s ın d a P â d iş â h B u r s a ’ d a o tu r m u ş , b ü tü n A n a d o lu ’ d a su lh v e s ü k û n u n te e s s ü s ü n ü b e k le
m iş ti. M ü t e ’ a k ib e n , B u r s a ’ d a n E d ir n e ’y e g it t iğ i e s n a d a ( 1 4 2 8 /h . 8 3 1 )
R u m e li s e r h a d le r in d e b â z ı t e d b ir le r a ld ırm ış v e E d ir n e ’ d e b u lu n d u ğ u
s ır a d a d a E r g e n e k ö p r ü s ü n ü n in ş â s ın a b a ş la tm ış tı. M e m le k e ti îm â r
m a k s a d iy le v ü c u d a g e t ir ile n te s is le r in , a z a m e t v e ö n e m i b a k ım ın
d a n , b a ş ın d a g e le n b u e s e r, b ilh a s s a b u d e v r in k a r a k te r is t iğ in i t e ş
k il e d e n b ir k ü lliy e d ir. D o la y ıs iy le M u r a d II. d e v r i m ü e s s e s e le r v e
88
m e d e n iy e t i t a r ih i ç e r ç e v e s i iç in d e ö z e llik le ü z e r in d e d u r u lm a s ı g e r e
k e n b i r m a n z û m e d ir. B ö y le b i r t e s is in lü z û m
v e z a r û r e tin i, b ü y ü k
ö n e m in i v e d e ğ e r in i b i r t a r ih ç im iz b iz e ş ö y l e a n la t m a k t a d ır 1 :
« Z ik r - i is t ib n â - y ı e is r -i E r g e n e , E r g e n e k ö p r ü s ü n ü n z e m in i m u k e d d e m â e e n g e lis ta n o lu p e k s e r m e v â z i’i b a ta k v e o r m a n lığ ı h a r a
m ile r e d u r a k i d i . . . b in â e n a lâ z â lik ş â h ...
h a z â in -i m e v fû r e h a r e
id ü p ... v e 1 74 t â k - ı r e f i ’ ü e z e r e m e m d û d b ir k a n ta r a -i b î-m â n e n d
b in â e td ile r k i, n ü m u n e -i â le m o ld u . B ir b a ş ın d a E r g e n e n â m b ir
k a s a b a -i
d ilk ü ş â
peydâ
id ü p
c â m i’ v e
im â r e t
b in â
e t m iş le r d ir ...
İ m â r e t - i m e z b û r e ta m â m o ld u k d a E d ir n e ’d e n u le m â v e f u k a r a y ı ol
k a s a b a y a d a v e t id ü p it ’ â m -ı â m e y le d i... v e b in â id e n m im â r a h ii’ a t-ı
f â h ir e v e a tâ y a - y ı v â f ir e ile r iâ y e t b u y u r u ld u . V e k ö p r ü n ü n c â n ib -i
a h e r in d e d a h i b ir k u b b e -i a zîm e k o n d u r u p k a s a b a v e k a r y e - i m ezb û r e t e y n a h â lisin i a v â r ız -ı d iv a n îy e d e n m u ’ a f v e m ü s e lle m e y le d i.»
G ö r ü lü y o r ki, k ö p r ü n ü n b u lu n d u ğ u y e r e v v e lc e b a ta k lık v e o r
m a n lık y e r d i. V e g e liş g id iş y o lu ü z e rin d e b u lu n a n b u y e r e ş k iy a y a
b ir m e lc e ’ o lu y o r d u . B u y ü z d e n b ü y ü k m a s r a f la r ih t iy a r ile p â d iş â h ,
b u k ö p r ü y ü y a p tır m ış tı. İ n ş a a t o n se k iz s e n e k a d a r s ü r m ü ş d ü r . K ö p
r ü n ü n u z u n lu ğ u ü ç y ü z d o k s a n ik i m e tr e k a d a r d ı. 1 7 4 k e m e r ü z e rin e
y a p ılm ış tır . K ö p r ü n ü n b ir b a ş ın d a c â m i’ v e im â r e t d e te s is e d ilm iş ti
k i, E r g e n e k a s a b a s ı ( U z u n k ö p r ü ) b ö y le c e k u r u lm u ş o lu y o r d u . Y o l
c u la r b u s û r e tle b a ta k lık o la n m e s a fe d e n k o la y lık la v e e m n iy e tle g e
ç e r e k , s o n r a d a im â r e tte k o n a k la y a c a k la r d ı. K ö p r ü n ü n v e im â r e tin
in ş a a s m d a n s o n r a , v a k a n ü v is im iz in h ik â y e e t t iğ i g ib i, p â d iş â h , E d ir
n e ’ d e n b ü tü n u le m â v e f u k a r a y ı E d ir n e ’ y e d a v e t e y le m iş , b u y e n i
s o s y a l m ü e s s e s e le r in a çılış t ö r e n i y a p ılm ış v e o n la r a k e n d i e liy le y e
m e k ik r â m m d a b u lu n m u ştu . C â m i’in k a n d ilin i d e k e n d i e liy le y a k
m ıştı.
fî şene seVa ve erbain ve semâne mi’e
1
T â c ii’t-te v â r ih ,
I,
s.
339.
89
K ö p r ü n ü n d iğ e r t a r a f ı n d a d a b i r k ö y t e s is e d ild i k i, b u n u n 'a h a l i s i
a v a r ız -ı d iv a n îy e d e n m u a f v e m ü s e lle m t u t u ld u . B u n a k a r ş ılık b u n
la r k ö p r ü n ü n m u h a f a z a s ı v e im a r e t in h iz m e t in d e b u lu n d u la r .
1 0 3 0 ’d a (1 6 2 0 ) O s m a n II. k ö p r ü y ü t a m ir e ttir m iş E n îs ü ’l-m ü sâ m ir în m ü e llif i H ib r î o s ır a d a o r a d a m ü d e r r is b u lu n m a k la , t a m ir g ö
r e n ca m iin h a r e m a v lu s u n u n k a p u s u ü s tü n e şu ta r ih i k o y d u r m u ş tu r :
« Ç ü n s e k iz y ü z k ır k y e d id e H â n M u r a d -ı p â k -d în
H a y r iç in b u c â m i’i c is r ile b in â e y le d i
R a h n e ir m iş ti a n a lâ k in m ü r û r -ı d e h r ile
B in o tu z d a H â n O s m a n y in e â b â d e y le d i
O l ik i s u lta n a h e r k e s e y le s ü n d u ’ â
B u ik i t a r ih i H ib r î n a z m la y â d e y le d i.»
E r g e n e im â r e ti e v k a fı E r g e n e n â h iy e s in d e n b a ş k a E d ir n e
ve
M a lk a r a v e H a y r a b o lu ’d a d a m e v c û d id i. E d ir n e ’ d e h a m â m , k e r v a n
s a r a y , d ü k k â n la r b u lu n d u ğ u g ib i -b u s o s y a l h iz m e tin m a s r a f la r ı k a r
ş ılığ ı o la r a k - E r g e n e v e M a lk a r a ’ d a d a b ir ç o k k ö y le r i m e v cu d d u .
86 0 ( 1 4 5 6 ) , 890 ( 1 4 8 6 ) se n e le rin e â id v e v a k ıf g e lir v e g id e r le
rin i t e s b it e d e n v e s ik a la r d a n , o d e v ir m ü e s s e s e le ri ile ilg ili b â z ı e n
t e r e s a n m a lû m a t eld e e d iy o r u z . Ş ö y le k i :
I)
E r g e n e ’ y e b a ğ lı
( U z u n k ö p r ü ) , S a lu rlu v e d iğ e r k ö y le r d e k i
v a k ıf a r a z is in d e k ö y le r in s â lâ r lığ ı v e n iy â b e ti m ü te v e llin in o ld u ğ u
b e lir tilm iş tir . B u n la r ın m â n â s ı ş u d u r :
a)
S â lâ r lık v e y a s â lâ r iy e d e n ile n b ir v e r g i -k i t e k â lif -i ş e r iy e -
d ir- m a h s û la t-ı a r z iy e d e n a lm a n h is s e le r d e n b ir tü rlü s ü d ü r.
S â lâ r, lü g a t m â n â s ı itib a r iy le , b a ş v e k u m a n d a n m â n â s ın a g e
lir. K a file -s â lâ r v e s ip a h -s â lâ r g ib i t e r k ib le r d e k u lla n ılır. Ü m e r â v e
v e z ir le r v e d iğ e r id a r e a d a m la r ı iç in t o p r a k m a h s û lle rin d e n (m a h s û lâ t-ı a r z iy y e )
a lm a n h is s e y e s â lâ r lık
veya
s â lâ r iy e
d e n ilm iş
o lu p
R u m e li v e A n a d o lu t a r a fla r ın d a b ir ç o k y e r d e u y g u la n m a k t a idi.
G ö r ü lü y o r k i, a slın d a ü m e r â y a v e id a r e a d a m la r ın a v e r ilm e s i lâ
z ım g e le n b u v e r g i, E r g e n e e v k a f ın d a b ir is tis n a v e fe v k a lâ d e o la r a k
m ü te v e llile re ta h s is e d ilm iş tir.
b)
N iy â b e t, y â n i k a d ıla r a v e h â k im le r e â id o lm a s ı lâ z ım g e le n
90
r e s im d e m ü t e v v e llîy e v e r ilm e k t e d ir . Ö y le g ö r ü n ü y o r k i, m ü e s s e s e -
n in ö n e m in e v e g ö r d ü ğ ü h iz m e tin b ü y ü k lü ğ ü n e g ö r e , m â lî m e v z u a t t a
b u t ü r lü d e ğ iş ik lik le r v e is tis n â la r g ö z e ç a r p ıy o r d u .
II)
890 ta rih in e â it b ir t a h r îr d e f t e r i ise, b u v a k f a â it v e U z u n
k ö p r ü ’ y e b a ğ lı Ş e y h -P a ş a ç if t liğ i k ö y ü n d e -k i s a d e c e
17 m ü k e lle f
h â n e s i g ö r ü lm e k te d ir - ş ö y le b ir v a k ’a y ı t e s b it e tm e k te d ir .
« M e z k û r k a r y e d e m a s tû r o la n r e â y â n m e s k i d e f te r d e t im a r olu p
r e â y â y ı m e z b û r s o n r a il y a z ılu p d e f t e r o ld u ğ u e s n â d a E r g e n e v a k
fın ın s ın ırın d a o t u r u r b u lu n u p m ü te v e lli b u n la r ı v a k f a r a iy y e t y a z
d ır ır , b u n la r d a n b e d e l s a h ib -i tim a r a -k i k a p u d a h iz m e t e d e n p â d iş â h - ı â le m -p e n â h k u lu İ s k e n d e r ’d ir - a n a b ir k a ç z e m in b e d e l y a z
m ış la r. H â liy â s â h ib -i t im â r o la n m e z k û r İ s k e n d e r k i, ç ift lik v e c h i
ile t a s a r r u f e d e r, ta le b k ılu b a r z -ı h â l id ü b e s k i d e f t e r e r ü c û ’ o lu n u p
k ö h n e d e f te r d e tim â r d a y a z ılu r a iy y e t b u lu n u b -T im â r r a iy y e ti v a k f a
r a iy y e t o lm a k b i-v e c h o ld u ğ u s e b e b d e n h a z r e t - i h ü d â v e n d ig â r -ı k â m k â r h u llid e t h ilâ fe te h u n u n p â y e -i s e r îr - i â lâ s ın a p a ş a la r ım ız a r z ı ile
a r z o lu n u p e s k i d e f te r d e t im â r a r a iy y e t y a z ıla n e ş h â s ı g e r ü tim â r la r a m u k a r r e r b u y u r u lu b e m r -i h ü m â y û n ile d e f t e r e k a y d o lu n m a k
e m r o lu n u p ...»
B u k ö p r ü n ü n b u g ü n k ü e h e m m iy e ti, m u h a fa z a s ın a v e a si şe k lin i
k a y b e tm e m e s in e d ik k a t e tm e k z a r u r id ir . R e s t to r a s y o n u iç in y a p ıla n
t e k lif le r v a r d ır .
G e r m iy a n o ğ lu Y a k u b b e y ’in E d ir n e ’ y e g e liş i
S u lta n M u r a d E d ir n e ’ d e d e v le t iş le r in i g ö r d ü ğ ü b ir s ır a d a , G e r
m iy a n o ğ lu Y a k u b B e y ’in, m e r k e z i o la n K ü ta h y a ’ d a n E d ir n e ’ y e g e le
r e k P â d iş â h ı -k i k ız k a rd e ş in in t o r u n u id i- g ö r m e k is te d iğ i h a b e r i
g e ld i. S u ltâ n M u r a d d a b u a r z u y a u y d u , B u r s a ’d a k i ilg ili m a k a m la
r a -k a d ı, d iz d a r, su b a ş ı- b ir u la k la h a b e r g ö n d e r e r e k Y a k u b B e y ’i
is tik b a l e tm e le rin i, o n a h ü r m e t v e
rağbet
g ö s t e r ilm e s in i
e m re tti.
Y a k u b B e y d e m a iy e t i ile B u r s a ’ y a g e ld i. B u r s a a y â n v e e ş r â f ı t a
r a f ın d a n k a r ş ıla n d ı. İz â z v e ik r â m olu n d u .
L u t f î P a ş a ’n m  s a f n â m e s in e g ö r e u la k m ü e s s e s e s i : « V e o lu r
o lm a z y e r e u la k h ü k m ü v e r m e m e k g e r e k t ir . U la k h ü k m ü g ib i m em â lik -i O s m â n iy e d e n â -h e m v â r z ü lm
y o k t u r . U la k h ü k m ü m ü h im
91
u m û r-ı s a lt a n a t a z a r a r ih t im â li o lu r y e r d e
o lu p
verm ek
g e r e k t ir .
O lu r -o lm a z y e r d e c a iz d e ğ ild ir . F u k a r a y ı h a lâ s iç in s a d â r e t im z a m a
n ın d a m e n zil b a r g ir in i b a z ı y o lla r a v a z ’ e ttim . A y n ı z a m a n d a G e li
b o lu ’ d a d a R u m e li t a r a fın a g e ç iş iç in h a z ır lık la r y a p ılm a s ı e m r e d il
m işti. Y a k u b B e y B u r s a ’ y a g e ld i. O z a m a n la r M a n a s tır, b u g ü n ise,
T o p h a n e d e n ile n k a le d e k i S u ltâ n O s m a n v e O r h a n t ü r b e le r in i z iy â r e t e tti. H â f ız la r a o n la rın r u h u iç in K u r ’ a n o k u ttu . B o l b o l s a d a k a
v e rd i.
D iğ e r p â d iş â h la r ın , M u r a d I, Y ıld ır ım
B a y e z îd , Ç ele b î S u lta n
M e h m e d ’in tü r b e le r in i d e z iy â r e t e t tik t e n s o n r a , o z a m a n la r h e n ü z
s a ğ o la n E m ir S u lta n ’ı d a z iy â r e t e tti. Ş e h rin b ü tü n u le m â , s â d â t
v e m e ş â y ih in e a t iy e le r ih s â n e y le d i. M ü te â k ib e n G e lib o lu ’d a n g e ç t i.
V e E d ir n e ’y e m ü t e v e c c ih e n
y o la ç ık tı. Ş e h re b ir k o n a k m e s â fe y e
g e lin c e P â d iş â h b ü tü n d e v le t e r k â n ı, ü m e r â v e b ir k ısım a s k e r î is t ik
b a le g ö n d e r d i. B ü y ü k b ir m is a f ir - p e r v e r lik le iz â z e d ile n Y a k u b B e y ,
e r te s i g ü n ü h e p b ir lik d e E d ir n e ’y e h a r e k e t e ttile r. D o ğ r u c a S u ltâ n
M u r â d ’m E d ir n e ’ d e k i s a r a y ın -k i ş im d ik i S e lim iy e ’n in y e r in d e id it e v e c c ü h e tti. Y a k la ş ın c a b iz z a t P â d iş â h t a r a fın d a n k a rş ıla n d ı. B ir
h a y li m ü d d e t E d ir n e ’ d e m is a fir k a la r a k iz z e t v e ik r â m g ö r d ü . B ir
ç o k s o h b e t m e c lis le r i t e r t îb
o lu n d u . P â d iş â h , z iy â f e t le r v e r d i. V e
h e r m e c lis t e b u a ziz m is a f ir e f e v k a lâ d e ilt if a t g ö s t e r ild i. N ih a y e t
a y r ıla c a ğ ı s ır a d a k e n d is in e v e m a iy e tin e h il’ a tle r v e h e d iy e le r ih s â n
olu n d u . A v d e t in d e k e n d is in e y in e h u s û s î m ih m a n d a r la r r e fâ k a t etti.
F a k a t G e r m iy â n b e y i o k a d a r c ö m e r t v e s a m im î d a v r a n d ı, y a n ın d a
b u lu n a n la ra o k a d a r b o l b a h ş iş le r v e r d i ki, d a h a G e lib o lu ’ y u g e ç e r
k e n p a r a s ız k a lm ış tı. O z a m a n p â d iş a h a m e k tu p g ö n d e r e r e k ih t iy a ç
v e z a r u r e tin i a n la ttı, p a r a iste d i. M u r a d II. G e r m iy â n B e y in in m e k
tu b u n u o k u d u ğ u v a k it d e m iş ti ki, « C e n a b -ı H a k k G e r m iy â n b e y in i
b ize ö y le b ir k a r d e ş o la r a k g ö n d e r d i k i, k e n d i g e lir in d e n b a ş k a b i
z im k in i d e h a r c a m a k t a d ır » V e o n u n c ö m e r t liğ i ile m ü te n â s ip o la r a k
y e t e r d e r e c e d e p a r a g ö n d e r d i. Y a k u b B e y m e m le k e tin e d ö n d ü k te n
s o n r a , b ir s e n e d a h a y a ş a d ı v e ö lü m ü n d e n ö n c e y a p t ığ ı v a s iy e tn â m e d e G e r m iy â n v ilâ y e tin i S u lta n M u r a d ’ a v a s iy e t e tti, ki, b u n u n h ü k
m ü y e r in e g e ld i. V e , e v v e lc e s ö y le d iğ im iz g ib i, O s m a n lı ü lk e s in e il
h a k ed ild i. O r a y a ilk s a n c a k b e y i o la r a k U m u r B e y o ğ lu O s m a n Ç e
le b î g ö n d e r ild i ( 1 4 2 8 ) . H iç o ğ lu y o k t u . V e b u s e b e b te n k ız k a r d e
şin in t o r u n u M u r a d I I .’ y e m e m le k e tin i v a s iy e t e tm iş ti. T ü r b e s i şim d i
92
k ü t ü p h a n e o la r a k e v v e lc e d e im â r e t m e s c id i d e n ile n G ö k - Ş a d ır v a n
için d e d ir.
Y a k u b B e y , s a z a s ö z e m e r a k lı b ir a d a m o ld u ğ u n d a n ş a ir le r i h i
m a y e e tm iş tir . K ü ta h y a lı Ş e y h î’ n in d iv â n ın d a Y a k u b B e y iç in k a
s id e le r i v a r d ı. E v liy a Ç e le b î s e y a h a t n â m e s in d e
Ç o y ü r d e n ile n b ir
m u s ik i â letin in , s a zın m u c id i o ld u ğ u n u s ö y le r . Z e v z e s in in a d ı P a ş a
K e r îm e H a n ım idi. T a h r îr d e fte r le r in d e v a k ıfla r ı z ik r e d ilm e k te d ir.
E z c ü m le , K ü ta h y a ’ d a k i h a y r a t ın d a n b a ş k a U ş a k ’ta h.
822 ta r ih li
b ir c â m ii v a r d ır . K ü ta h y a , D e n izli, K a r a h is a r k a s a b a la r ın d a d a b a z ı
m ü e s s e s e le r i b u lu n u y o r d u . V a k f iy e s in d e K a r a h is a r - ı S â h ib ’ d e k i A ln o z v e A ğ c a - A ğ ıl k ö y le r in in
e v k a fın a
â it o ld u ğ u
a n la ş ılm a k ta d ır .
Ib n B a t u t a ’n m b u m e m le k e t h a lk ın d a n ç e k in d iğ i iç in G e r m iy â n ilin e
g it m e d iğ in i e v v e lc e g ö r m ü ş t ü k . Y a k u b B e y in h . 8 09 ta r ih li b ir s ik
k e s i o ld u ğ u M e s k û k â t-ı k a d îm e -i is lâ m iy e k a t a lo ğ u n d a b ild ir ilm e k
t e d ir ki, b ir y ü z ü n d e
B u m ü n a s e b e t le v a k ı f l a r v e v a k f i y e l e r h a k k m d a k i u m û m î b i l g i
le r e b ir
g ö z a t a lım :
V a k f iy y e : v a k ıf a k d in in , d a h a d o ğ r u b ir t a b ir le v a k ıf t a s a r r u
f u n u n s e n e t v e h ü c c e t id ir ki, b u s û r e tle v ü c û d b u la n v a k ıf h ü k m î
ş a h s iy e tin in ,
te k
b ir
v a k ıf te s is in in
n iz â m n â m e s i,
tü z ü ğ ü
dem ek
o lu r.
H â d is e le r , a n la ş m a z lık la r v a k fiy e n in s a r â h a t v e d e lâ le ti ile h a il
o lu n u r. S a r â h a t y a d a d e lâ le t o lm a y a n h u s û s la r d a v a k f ın
um um î
h ü k ü m le r i t a tb ik o lu n u r, İlm î ic t ih a d la r d a n d a is t if a d e ed ilir. V a k
f iy e le r b ir ç o k f ık r a la r d a n t e ş e k k ü l e d e r :
İlk f ık r a d a A lla h ’ a h a m d ü s e n a v e R a s û l-i e k r e m e s a la v â t u
s e lâ m d a n s o n r a h a y r ü h a s e n â tm e c r ü s e v â b ı v e b u h u s û s ta k i â y e t
v e h a d is le r y a z ılır. B ü tü n b u n la r m u k a d d e m e k a b ilin d e n o lu p , v a k
f iy e n in h u k û k î b ü n y e s in d e n
sa y ılm a z . B u n d a n
sonra,
m ahkem eye
g e le n v â k ıf v e v a k f a m u v a k k a t m ü te v e lli t â y in o lu n a n z â tın isim ,
ş ö h r e t v e ik â m e t m a h a lle ri k a y d o lu n u r , v â k ıfın t a k r ir i a y n e n z a b ta
g e ç ir ilir .
V â k ıf ın t a k r ir le r i u m û m iy e tle , v a k f ın m â h iy e tin i, v a k f ın d e v a
m ı iç in ta h s is o lu n a n p a r a m ik d a rm ı, v a k f o lu n a n m a lla r a ra s ın d a
93
a k a r 'v a rsa b u n la r ın m a h a l, m e v k i v e h u d u d la r ım , v a k fın n a sıl id â re
o lu n a c a ğ ın ı v e v a k f ın v a r id a tın ın m a h a l v e s û r e t-i s a r fın ı, k im le rin
m ü te v e lli o la c a ğ ın ı, h iz m e t e r b a b ın ın
ü c r e tle r in i k a p s a r. N ih a y e t;
h â k im , y a p ıla n v a k ı f u s û l-i m e ş r û a s m a m u v â f ık ise v a k f ın lü zû m u n u
ic t ih a d e d e n m ü c te h id le r in k a v lin i t e r c ih ile v a k f ın s ıh h a t , v e lü zû m u n a h ü k m e d e r . B ö y le c e z a b ta v e c e r e y a n -ı h a le m u v a f ık o la r a k
ta n z im o lu n u r, s ic ile k a y d o lu n d u k ta n s o n r a h â k im t a r a fın d a n m ü
h ü r le n e r e k ilg ilile r e v e rilir .
B u n d a n s o n r a , ne v a k ıf, n e v a r is le r i b u v a k ıf d a n r ü c û ’ e d e m e z
ler. V a k f ın ü z ü m if a d e e tm e s i m ü ç t e h id le r a r a s ın d a ih tilâ flı o ld u
ğ u n d a n h â k im d e n lü z û m u n a h ü k ü m a lın m a s ı r ü c û ’ o lu n m a m a k iç in
d ir. Y o k s a b ir k im s e b ir v a k ıf y a p ıp v e y a b ir v a k f iy e y a z ıp iş h â d
e y le s e m u te b e r d ir . Y â n i, v a k ıf v ü c û d b u lm u ş d e m e k tir. Ç ü n k ü İslâm
h u k û k u n d a a k id v e t a s a r r u f la r ş e k le t â b i’ d e ğ ild ir , ir â d e iz h a r ı ile
v ü c û d b u lu r.
B ir d e v a k ıf, v a s iy e t s û r e ti ile o lu r ki, v a s iy e t e d e n r ü c û ’ e t m e
d e n v e f â t e d e r s e v a k ıf h â k im in h ü k m ü n e m u h tâ ç o lm a k s ız ın lü zû m
if â d e e d e r. V e b u v a s iy e t n e s û r e tle v e ne g ib i k a y d v e ş a r tla r la
o lm u ş ise, ö y le c e t e n f îz e d ilir, y e r in e g e tir ilir .
V a k f ın m â h iy e tin i ş ö y le t a r if e d e b iliriz :
V a k ıf, b ir m a lı â m m e n in m ü lk ü h ü k m ü n d e o lm a k ü z e re b ir v e y a
b ir k a ç g a y e y e m ü e b b e d e n ta h s is e tm e k tir . İş te , h u k û k î m a ’ n â d a
v a k ıf b u d u r.
V a k ıf t e e s s ü s e ttik t e n s o n r a , b ü tü n f a k îh le r t a r a fın d a n k a b û l
o lu n a n f ik r e g ö r e , o m a ld a v â k ıfın m ü lk iy e ti z â ’il o lu r. V e b u n d a n
s o n r a v a k ı f m a l g a y e s in e v e v a k f e d e n in ş a r tla r ın a g ö r e id â re o lu n u r.
V a k ıf , İslâ m lık la b a ş la m ış tır . K u r ’ a n d a b u n a d â ir, y â n i v a k f ın
m e ş r û iy e tin e d e lâ le t e d e n â y e t le r b u lu n d u ğ u g ib i ş ö y le b ir h a d îs de
İş te , v a k ıf b u r a d a
z ik r e d ile n s a d a k a -i c â r iy e
n e v in d e n
olu p
94
h e r z a m a n v e h e r y e r d e g ö r ü le n y o k s u llu k v e f a k r h a y a tın ın elem
v e ız t ır a b ın ı d ü z e ltm e y e h iz m e t e d e n b ir m ü e s s e s e d ir .
V a k ıf e s a s it ib a r iy le s a h îh v e g a y r i s a h îh o lm a k ü z e r e ik i t ü r
lü d ü r : G a y r i s a h îh v a k ıf la r , ta h s is n e v in d e n d ir. Ş u h a ld e v a k ıf la r ,
m e v z u la r ı it ib a r iy le m u h t e lif m â h iy e t a r z e d e r le r . Ş ö y le k i : V a k f e d i
le n m a lla r y a s a d e c e v â k ıf ın m ü lk ü d ü r, b u t ü r v a k ıf la r s a h ih tir.
V e y a k ıs m e n m ü lk lü d ü r, k ıs m e n d e b ir a r â z i p a r ç a s ın ın v e y a m ezr e a n ın ö ş ü r , f e r â ğ v e in tik a l h a r c ı g ib i m ir î m e n fa a tle r i, y a h u t d a
t a s a r r u f h a k k ıd ır . B a z e n d e s a d e c e m ir î m e n f a a tle r v e y a s a d e c e t a
s a r r u f h a k k ıd ır . B u n la r d a g a y r i sa h îh v e y a t a h s îs v a k ıf la r d ır . P â
d iş â h la rın , ü m e râ , v e z ir le r v e y a a z iz le rin v a k ıf la r ın ın ç o ğ u b u tü r lü
y a ’n i b ir a r â z i ü z e rin d e k i m ir î m e n fa a t le r v e y a t a s a r r u f h a k la r ın ın
t a h s is i s û r e tiy le y a p ıla n v a k ıfla r d ır .
X V I. A S IR
O SM A N LI
T E Ş K İL Â T
V E
M Ü E S S E S E L E R İ,
M E D E N İY E T İ
O s m a n lı D e v le ti, X V . a s ır d a k a z a n d ığ ı d in a m iz m i X V I . y ü z y ıl
d a d e v a m e t tir m iş h a t ta b a z ı b a k ım la r d a n a r tır m ış , a s k e r î v e s iy a s î
k u v v e t v e ş e v k e t i en y ü k s e k d e r e c e y e v a s ıl o ld u ğ u g ib i, k a n u n v e
n iz a m la r ı ta m a m la n m ış , g e liş m iş , m ü e s s e s e le r i v e te ş k ilâ tı d a k e m â l
m e r te b e s in e v a s ıl o lm u ş tu .
A n c a k , g e n e l o la r a k , y ü k s e lm e d e v r in in en in k iş â f e tm iş g ö r ü
n e n b u m e r h a le s in d e , d iğ e r t a r a ft a n b a z ı m ü e s s e s e le r d e b o z u lm a v e
d e je n e r e o lm a s e z ilm e y e b a ş la n m ış t ır k i, b u h u s u s u d a k a y d e tm e d e n
g e ç e m e y iz . X V I . a srın , ( X . H ic r e t a s r ın ın ) b a ş ın d a O s m a n lı P â d iş â h ı
B a y e z îd ’tir. 1 4 8 1 ’ d e n itib a r e n h ü k ü m d a r d ır . F a tih S u lta n M e h m e d ’ in
30 se n e m ü t e m a d iy e n h a r p v e f ü t u h a t ile g e ç e n s a lta n a t d e v r in d e n
s o n r a , B a y e z id II. z a m a n ı n is b î b ir s ü k û n için d e g e ç m e k t e , f a k a t ,
m ü e s s e s e le ri, k a n u n v e n iz a m la r ı d e v a m lı b ir g e liş m e k a y d e tm e k te
idi. A r a z i s is te m in d e , d ir lik v e v a k ı f m e s e le le rin d e b a z ı y e n ilik le r
v e y a F a tih d e v r in d e b a ş k a b ir ş e k le s o k u la n b ir k ıs ım m e v z u â tm
e s k i h a lin e ir c a ı g ib i d e ğ iş ik lik le r g ö r ü lm e k te o ld u ğ u g ib i, m ü s b e t
ilim le r s â h a s m d a d a b ir d u r a k la m a s e z ilm e k te idi. G e r ç i fık ıh v e d în î
ilim le rd e . b ü y ü k in k iş â f la r o lm u ş , k u d r e tli â lim le r y e tiş m iş , h a t t â
M o lla L ü t f i, M îr im Ç e le b î g ib i r iy a z iy e c ile r e d e ra s tla n m ış tır . F a k a t,
d e v r in g e n e l k a r a k t e r is t iğ i,
B a y e z id
z a m a n ın ın
babası
d e v r in d e k i
d in a m iz m v e h a m le n in , m a d d î v e m a n e v î y ü k s e liş in d u r a k la m a , h iç
d e ğ ils e , y a v a ş la m a m a n z a r a s ı g ö s t e r d iğ id ir . B u n u n se b e b in i O s m a n lı
D e v le tin in b ü n y e s i ic a b ın d a p â d iş a h la r m ş a h s iy e tle r in in v e u m û m î
t u tu m la r ın ın b ü tü n d e v le t g id iş a tın a , m ü e s s e s e le rin e v e te ş k ilâ tın a da
t e s ir e tm iş o lm a s ın d a b u la n la r p e k ç o k t u r . Y â n i, B a y e z id II. h a r p
v e f ü t u h â t a p e k ilt if a t e tm e y e n , d e v r in i su lh v e s ü k û n iç in d e g e ç i r
m e k is te y e n , g e v ş e k , d e r v iş t a b ia t li o ld u ğ u için o n u n tu tu m u e r k â n
v e ü m e r a y a d a s ir â y e t e tm iş , d e v le t te ş k ilâ tın a b ir d u r g u n lu k v e
m ille te d e b ir y o r g u n lu k g e lm iş ti. D e n ile b ilir ki, Y a v u z S u lta n S elim ’in b ir a k s iy o n a d a m ı o la r a k o r t a y a çık m a s ı, d e v le te b ir ca n lılık
90
v e d in a m iz m g e t ir m e k iste m e s i, b u m a k s a tla d a m ü c a d e le y e a tıla
r a k k e n d is in d e n b ü y ü k k a r d e ş le r in i b e r t a r a f e tm e s i, b u n u n n e t ic e s i
o lm u ş tu r .
Y avuz
S u lta n S elim d e v r in d e g e n iş f ü t u h a t h a r e k e tle r i y a p ı l
d ığ ı D o ğ u A n a d o lu ile S u riy e , F ilis tin v e M ıs ır ’ ın f e t h e d ild iğ i m a lû m
d u r. B u a r a d a b izi ilg ile n d ir e n b ir k o n u o r t a y a ç ık m a k t a d ır . O d a,
h ilâ f e t in b u s ır a d a O sm a n lIla ra in tik a li m e s e le s id ir . T a r ih le r d e r le r
k i, Y a v u z S u lta n S e lim A b b a s île r d e n h ilâ fe ti a lm ış tır. B u n a b ir m i
sâ l o lm a k ü z e re , N e t â y ic ü ’l-v u k û â t m ü e llifi M u s t a f a N u r i P a ş a ’n m
ifa d e s in i g ö z d e n g e ç ir e lim : « H il’ a t-i C e lile -i H ilâ fe t d a h i M ıs ır ’ d a k i
e n s o n r a k i h a lif e o la n m ü te v e k k il A la lla h f e r a g a t iy le s e lâ tin -i O s
m a n iy e h a z e r a tın m z iv e r -i d û ş -u if t ih a r ı o ld u .»
B u m ü n a s e b e tle , h ilâ f e t m ü e s s e s e s i v e b u n u n m a h iy e ti h a k k ın
d a b ir k a ç s ö z s ö y liy e lim : H ilâ f e t , b ilin d iğ i g ib i, lü g a t te h a le f o l
m a k d e m e k tir . H a life d e h a le f d e m e k tir . K u r ’ a n d a h a lif e s ö z ü g e ç
m e k te d ir . B u m a n a d a o la n d iğ e r b ir k e lim e d e, im a m
d a k u lla n ıl
m ış tır . F a k a t b u n la r H a z r e ti M u h a m m e d h a k k ın d a v e y a h u t s o n r a
g e le c e k o la n h a lif e le r h a k k ın d a v a r it o lm a m ış tır . E s k i p e y g a m b e r -
y e r y ü z ü n d e h a life y a p tık , b in a e n a le y h in s a n la r a r a s ın d a h a k v e a di
ile h ü k m e t » d e m e k tir. B u n d a n a n la şıla n , h ilâ f e t te n m a k s a t a d a le tin
t e v z ii k a z iy e s id ir . îh k â k - ı h a k v e ib tâ l-i b â tıl k a z iy e s id ir . H u k u k -ı
n â s ı s iy â n e ttir . Ş u h a ld e P e y g a m b e r D a v u d h a lif e d ir , y â n i h a le ft ir ,
A lla h ın h a le fid ir . N e r e d e h a le f id ir ? İ c r â - y ı a d a le tte , ih k â k -ı h a k v e
ib tâ l-i b a tıld a d e m e k tir. İ m a m ta b ir in e g e lin c e , im a m P iş v â
(ö n d e n
g id e n ) v e m u k te d a -b ih
dem ek
(k e n d is in e u y u lm a s ı g e r e k e n a d a m )
tir. M a h a lle im a m ı, c â m i im a m ı g ib i...
H a lif e y e de im a m ü ’ 1-m ü slim în d e n ir. H a t t â
İlm î b ir m e s le k te
p iş v â o la n en b ü y ü k â lim le re d e im a m d e n ir. İm a m -ı â z a m e b û H a n ife , im a m -ı Ş â f iî g ib i. B u k e lim e le rd e k u ts a l b ir m â n â y o k t u r . B u
ik i t a b ir a r a s ın d a k i f a r k b ir in in h â s , d iğ e r in in â m o lm a s ıd ır . Y â n i
h e r h a life im a m d ır. F a k a t h e r im a m h a lif e d e ğ ild ir . H a lif e le r e im a m
d e n ild iğ i g ib i h a k ik î h a life o lm a y a n S u lta n la r a , P â d iş a h la r a im a m
d en ilird i.
97
H ilâ f e t m e s e le s i d in î o lm a k t a n z iy a d e d ü n y e v î v e s iy a s î b ir m e
se le d ir. D o ğ r u d a n d o ğ r u y a m ille tin k e n d i işid ir. N a s s -ı k â t ı’ o la r a k
ş e r ia t e s a s la r ın d a b u m e s e le h a k k ın d a t a fs ilâ t y o k t u r . H a lif e n a sıl
n a s b v e t â y in o lu n u r ? H ilâ fe t in ş a r t la r ı n e le r d ir ? H e r h â l ü k â r d a
v e h e r z a m a n d a b ir h a lif e n a s b v e t a y in e tm e k m ille t ü z e rin e v â c ib
m id ir ? g ib i m e s e le le r h a k k ın d a n e K u r ’a n d a n e d e h a d is e le r d e b ir
s a r a h a t y o k t u r . Y a ln ız im a m la r ın K u r e y ş ’te n o la c a ğ ı v e s a ir e h a k
k ın d a b a z ı h a d is le r m e v c u t tu r . F a k a t b u n la r h ilâ f e t ş a r tla r ın a d a ir
m e s e le le ri h a lle t m e ğ e k â f i d e ğ ild ir .
H ü lâ s a H a z r e t i P e y g a m b e r h ilâ f e t işin i ta m a m e n ü m m e tin e t e r k
e tm iş tir . Ö le c e ğ i z a m a n d a k e n d is in e b ir h a lif e n a s b v e t a y in e t m e
d ik le r i g ib i, h e r h a n g i b ir t a v s iy e d e d e b u lu n m a m ış tır. Ş iîle rin im a m ı
A li h a k k ın d a , sü n n île r in E b û b e k ir h a k k m d a k i id d ia la r ı d a
d e ğ ild ir . M a m a fih , p e y g a m b e r d e n
son ra
h ü le f â - y ı
r â ş id în
doğru
d e n ile n
d ö r t h a life , o d e v r in m ü s lü m a n c e m iy e t i t a r a fın d a n s e ç ile r e k b a ş a
g e ç ir ilm iş , d in î v e s iy a s î b ir e r f o n k s iy o n if a e tm iş le rd i. B u m ü e s s e s e n in s o n r a d a n E m e v île r e , A b b â s île r e , F a tim île r e g e ç t iğ i d e m a lû m d u r.
H ilâ fe t in ş e r ’î b a k ım d a n b ir n ite liğ i o lm a d ığ ı, b u n u n ta m a m e n
s iy a s î b ir m e s e le v e m ü e s s e s e o ld u ğ u , b iz d e , A ta t ü r k d e v r im le r in d e n
o la n h ilâ f e t in ilg a s ı m ü n a s e b e tiy le 1 9 2 4 s e n e s i b a ş ın d a u z u n b o y lu
t a r tış m a k o n u s u o lm u ş tu ki, o d e v r in A d liy e V e k ili o la n S e y id B e y ,
T ü r k iy e B ü y ü k M ille t M e clis in in 3 M a r t 1 3 4 0 ( 1 9 2 4 ) ta r ih li t o p la n
tıs ın d a b u k o n u d a u z u n iz a h a t ta b u lu n m u ş tu r. ( H ilâ f e t in m a h iy e t-i
ş e r ’iy e s i, A n k a r a T ü r k iy e B ü y ü k M ille t M e clis i M a tb a a s ı)
C e n g iz î-
le r d e n H u lâ g u ’n u n 1 2 5 8 ’ d e B a ğ d a d ’ ı z a p t e t tiğ i z a m a n h a lif e y i ö ld ü r
m e s i ü z e rin e b u m ü e s s e s e M ıs ır ’ a g e ç m iş , f a k a t b u ta r ih t e n s o n r a ,
İslâ m
â le m in d e h iç b ir s iy a s î n ü fu z u
k a lm a m ış tı. M ıs ır h a r ic in d e
is lâ m â le m in in b ü y ü k b ir k ıs m ın ın M ıs ır ’ d a b ir A b b a s î h a life s in in
m e v c u d iy e tin d e n h a b e r le r i b ile y o k t u . X I I I . a s ır d a n b e r i M a ğ r ip d e
b ir b a ş k a sü n n î h a life m e v c u t o ld u k t a n b a ş k a İslâ m m e m le k e tle r in in
ş a r k cih e tin d e z a m a n z a m a n S e lç u k lu , T im u rlu , T ü r k m e n , Ö z b e k v e
O s m a n lı b ir ç o k h ü k ü m d a r la r b u ü n v a n ı ta k ın m ış la r d ı. F a k a t b ir k a ç
m ü s ta k il h ü k ü m d a r , t e b ’a la r m m k e n d ile rin e ita a tin i d in î b ir v e c ib e
m a h iy e tin d e g ö s t e r m e k e m e li ile, h a lif e d e n m e v k ile r in in m e n ş u r ile
t a s d ik in i v e u n v a n la r t e v c ih in i is te d ile r . M e se lâ X I V . a s r ın b ir in c i
y a r ıs ın d a İ r a n ’ d a v e H in d is t a n ’ d a b a z ı h ü k ü m d a r la r ın b ö y le t a le p
le ri g ö r ü lm ü ş tü . H a t t â b ir r iv a y e te g ö r e , B a y e z id I. b ile s u lta n un Forma :
7
98
v a n m ın t e v c ih i iç in 1 3 9 4 ’ d e K a h ir e ’d e k i A b b a s î h a life s in e m ü r a c a a t
e t m iş t ir ( H a m m e r ) . F a k a t b u n u n d o ğ r u lu ğ u n d a n ş ü p h e e d ilm e k te
d ir. Z ir a , F e r id u n B e y m ü n ş e a tın d a k i b a z ı f e t ih n a m e le r d e M u r a d I.
h a k k ın d a d a h a lif e k e lim e s in i ih tiv a e d e n ih tir a m ta b ir le r in in k u l
la n ıld ığ ı g ö r ü lm e k te d ir .
Z a ten
Y avuz
S u lta n
S e lim ’d e n
ön cek i
O s m a n lı h ü k ü m d a r la r ı
g ib i m u a s ır d iğ e r İslâ m h ü k ü m d a r la r ı d a h ilâ f e t id d ia s ın d a b u lu n
m u ş la r v e z a m a n z a m a n b u ü n v a n ı k u lla n m ış la r , h a t t â , r a k ip d ü ş
m a n d e v le tle r in h ü k ü m d a r la r ın a
da bunu
k a b u l e ttir m iş le r d i.
Bu
g ib i a h v a ld e , h a life n in K u r e y ş k a b ile s in e m e n s u p o lm a s ı ş a r t ı n a z a rı
it ib a r e a lın m ıy o r v e b a ş k a h ü k ü m le r e d a y a n ıla n b ir y o l tu tu lu y o r d u .
B u s u r e tle , S elim I. 1 5 1 7 s e n e s i b a ş la r ın d a K a h ir e ’ y e m u z a f fe r â n e
g ir e r e k , A b b a s î h ilâ fe t in i n ih a y e te
e r d ir ip ,
s o n h a life
M ü te v e k k il
A la lla h ’ ı İ s ta n b u l’ a g ö t ü r d ü ğ ü za m a n , b ir b u ç u k a s ır d a n b e r i O s
m a n lI h ü k ü m d a r la r ın ın ce d le r in e v e k e n d is in e h a lif e ü n v a n ı v e r ilm e
sin e a lış m ış b u lu n u y o r d u . M ıs ır ’ın f e t h in i m ü te a k ip K a h ir e ’ d e t u t u
la n b ir r u z n â m e d e ( H a y d a r Ç e le b î R u z n â m e s i) Y a v u z S u lta n S elim
K a h ir e u le m a sın ı t o p lu y o r s a lta n a tın m e ş r u iy e t i iç in h ilâ f e t m a k a
m ın d a n b ir ic â z e t t a le b i lâ z ım o lu p o lm a d ığ ın ı s o r m u ş v e u le m a n ın
b ö y le b ir m u a m e le y e lü zu m o lm a d ığ ın ı s ö y le m e le r i ü z e rin e , k e n d i
sin in b u h u s u s t a h a lif e ile a sla te m a s e tm e m iş o ld u ğ u a n la ş ılm ış tır .
M a m a fih , M ıs ır ’ın f e t h in d e n s o n r a M e k k e v e M e d in e ’n in a n a h t a r la
rın ı v e m u k a d d e s e m â n e tle r i M e k k e Ş e r ifin in , o ğ lu v a s ıt a s ı ile K a h ir e ’y e g ö n d e r m iş o ld u ğ u b ilin m e s in e n a z a r a n , S e lim
I .’in h ilâ f e t i
M ıs ır ’d a d e m lid e e ttiğ in e d a ir d ö n e n r iv a y e t b u n d a n ile r i g e lm iş o ls a
g e r e k t ir . H ilâ fe t in S e lim I .’e d e v ir v e f e r a ğ ı, te s lim i g ib i b ir v a k ’ a ise
n e b u r u z n â m e d e v e n e d e d iğ e r f e t ih n â m e le r d e z ik r e d ilm e d iğ in e
g ö r e , a s ılsız v e e s a s s ız b ir r iv a y e t t e n ib a r e t o lm a s ı m u h a k k a k s a y ı
la b ilir. M ü te v e k k il A la llâ h ’m h ilâ fe t i r e s m e n Y a v u z S u lta n S e lim ’ e
d e v r e t t iğ i e fs a n e s i g a r p t a ilk o la r a k 1 7 8 8 ’ d e M o u r a d g e a d ’ O h s s o n
t a r a fın d a n o r t a y a a tılm ış tır. (I. 2 6 9 )
M ıs ır f e t h in d e n b a h s e d e n m u a s ır k a y n a k la r ın h iç b ir is in d e b ö y
le b ir h ilâ f e t in d e v ir v e t e v d ii z ik r e d ilm e z . S e lim I. in v e fa tın d a n
s o n r a M ü te v e k k il A la lla h M ıs ır ’ a d ö n m e k m ü s a a d e s in i a lm ış v e 1 5 4 3
d e k i ö lü m ü n e k a d a r h a lif e ü n v â n m ı m u h a f a z a e tm iş tir . B u n d a n s o n
r a k i ik i a s ır d a ü lk e le rin in g e n iş liğ i v e k u d r e tle r in in b ü y ü k lü ğ ü b a
k ım ın d a n h ilâ f e t ü n v a n m a m e v k i v e ş e r e f v e r e b ile c e k ik i m ü s lü m a n
99
h ü k ü m d a r v a r d ı. O s m a n lı h ü k ü m d a r la r ı v e H in d T ü r k h ü k ü m d a r
la rı. X V I I I . a s ır d a H in d - T ü r k İ m p a r a to r lu ğ u n u n su k u tu n d a n s o n r a
O s m a n lı P a d iş a h ı b u ü n v a n a s a h ip o la n te k m a k a m o lm u ş tu r .
İ ş t e ; Y a v u z S u lta n S e lim ’in h a lif e liğ i M ıs ır ’ d a a ld ığ ı r iv â y e t i
m e s e le s in e b ö y le c e k ıs a c a te m a s e t tik t e n s o n r a , o n u n İslâ m â lem in i
b ir le ş tir m e k is t e d iğ i y o lu n d a k i te lâ k k iy e d e k ıs a c a d e ğ in e lim :
M a lû m d u r k i, X V . a s ır d a F a t ih S u lta n M e h m e d ’in b a tı s iy a s e t i
v e A v r u p a s iy a s e t i d iy e b ile c e ğ im iz u m u m î b ir s iy a s e t i v a r d ı v e b ü
tü n s a lta n a tı b o y u n c a B a lk a n la r d a im p a r a t o r lu ğ u n u n t a m h a k im i
y e tin i v e v a h d e tin i te s is e m a tû f b ir p lâ n d a h ilin d e h a r e k e t e tm iş tir.
A y n ı s u r e tle O r ta A v r u p a ile I ta ly a -P a p a lık is tik a m e tle r in d e d e b a zı
h e d e f le r i o ld u ğ u g ö r ü lü y o r d u . B u n a k a r ş ılık , Y a v u z S u lta n S e lim ’in
d o ğ u s iy a s e t i v e y a İslâ m s iy a s e t i d iy e b ile c e ğ im iz b ir s iy a s e t t a k ip
e t t iğ i b ilin m e k te d ir . Y â n i, F a t ih S u lta n M e h m e d b ih a k k ın K a y s e r - i
R u m , b ir B a s ile o s o ld u k t a n s o n r a E s k i R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u O s
m a n lI h a n e d a n ı id a r e s i a ltın d a ih y â e t m e y i d ü ş ü n ü rk e n , Y a v u z S u l
ta n S elim , b ir z a m a n la r S e lç u k s u lta n la r ın ın k ıs m e n te m in e ttik le r i
D o ğ u - ls lâ m
B ir liğ in i m e y d a n a g e t ir m e k
iç in g a y r e t
s a r f e d iy o r d u .
G e r ç i M a y e z id II. v e d a h a e v v e l F a t ih S u lta n M e h m e d d e d o ğ u ile
b a z ı m ü n a s e b e tle r d e v e ih t ilâ f la r d a , h a r p le r d e b u lu n m u şla rd ı. F a k a t
b u , v e k â y iin b ir n e t ic e s i id i, â r iz î idi. H a lb u k i Y a v u z S u lta n S e lim ’in
d o ğ u s iy a s e t i b ir m e s le k -i s iy â s îd ir .
o
K A N U N İ
K a n u n î S u lt a n
SU LTA N
S ü le y m a n
SÜ L E Y M A N
D E V R Î
d e v ri fü tu h a tı :
B ilin d iğ i g ib i, O s m a n lı İ m p a r a to r lu ğ u n u n b u b ü y ü k h ü k ü m d a r ı
d a b ü y ü k d e d e s i g ib i d a h a z iy a d e b a t ı s iy a s e t i t a k ip e tm iş v e g a z a
la r ın ın e k s e r is i M a c a r is ta n v e A v u s t u r y a ’y a k a r ş ı c e r e y a n e y le m iş ti.
M e se lâ , o n u n b iz z a t o r d u n u n b a ş ın d a o la r a k ç ık t ığ ı s e fe r le r in 8 t a
n e si m ü n h a s ır a n b u is tik a m e tte id i (1 5 2 1 B e lg r a d , 1 5 26 M o h a ç , 1 529
V iy a n a ,
1 5 32 A lm a n ,
1538 B u ğ d a n ,
1541
B u d in ,
1543
E sterg on ,
1 5 6 6 S ig e t v a r ) . Y in e ik i ta n e s i d o la y ıs iy le b a t ı c ih e tin d e o lm u ş tu
(1 5 2 2 R o d o s , 1 5 3 7 K o r f u ) . S a d e c e ü ç ta n e s i ş a r k la ilg ili id i (1 5 3 5
I r a k e y n , 1 5 4 8 T e b r iz , 1 9 5 3 -5 4 N a h c ıv a n s e f e r l e r i ) . B ir d e 1 5 6 5 M a lta
s e f e r i v a r d ı, f a k a t , b u b ir s e fe r - i h ü m â y u n d e ğ ild i. D e m e k k i, K a
n u n î S u lta n S ü le y m a n d e v r i f ü t û h â t ı, I r a k e y n , y a n i I r a k - ı A r a p I r a k - ı A c e m v e A z e r b a y c a n - Ş ir v a n ü lk e le r i is tis n a e d ilirs e h e p b a tı
c ih e tin d e o lm u ş tu . B u b a tı f ü t û h â t ı ile ilg ili o la r a k ö t e d e n b e r i t a
r ih le r d e b ir t e n k it y a p ılm a k t a v e e z cü m le M u s ta f a N u r i P a ş a b u n u
d ile g e t ir m e k t e d ir : D e r le r ki, S u lta n S ü le y m a n M a c a r is t a n ’ a v e b a tı
s e f e r le r in e s a r f e t t iğ i k u d r e t, e m e k , g a y r e t v e m a s r a fı A c e m is t a n
v e T ü r k is t a n t a r a fla r ın a , y â n i T ü r k v e I s lâ m la r la m e s k û n s a h a la r a
h a r c a s a y d ı T ü r k v e is lâ m la r m m ü h im b ir k ıs m ı t e k b ir n o k ta d a ,
y â n i t e k b ir b a y r a k a ltın d a to p la n m ış o lu r v e b u şe k il d a h a h a y ır lı
o lu r d u . V e b u d ü ş ü n ce h a lk ın d ilin d e if a d e s in i b u lu y o r g ö r ü r ü z . Y in e
M u s ta fa N u r i P a ş a , b u te n k id e k e n d is i ş ö y le c e v a p v e r m e k t e d ir : O
d e v ir z a m a n ım ız a p e k u z a k o ld u ğ u c ih e tle o d e v r in z ih n iy e ti v e k ıy
m e t h ü k ü m le r i ta m a m e n ta r ih k ita p la r ın d a n ö ğ r e n ile m e z , y â n i, h e r
d e v r in h a d is e le r in i o d e v r in ş a r tla r ın a , ic a p la r ın a v e z ih n iy e tin e g ö r e
d e ğ e r le n d ir m e k g e r e k ir d iy o r . B u n d a n b a ş k a , ilâ v e
e d iy o r : A r a
b is ta n , K ü r d is ta n , A f r ik a y ı fe t h e d e n v e z a p t e t tiğ i b u t o p r a k la r ı id a
r e s i a ltın d a u z u n z a m a n la r t u t m a y a m u v a f f a k o la n T ü r k m ille tin in
v e O s m a n lı o r d u s u n u n k a y n a ğ ı ü s e r â v e d e v ş ir e n ç o c u k la r ı idi. D e v
le t, A v r u p a s e fe r le r in d e k a y b e t tiğ i n ü fu s u n ç o k fa z la s ın ı e s ir a lm a k
1 01
s u r e tiy le m e m le k e tin İslâ m n ü fu s u n a ilh a k e tm e k le d a im a k a z a n ç lı
idi. O s m a n lı D e v le tin in b a ş la n g ıc ın d a n b e r i a lm a n e s ir le r v e t o p la
n a n d e v ş ir m e ç o c u k la r ı h e s a p
o lu n s a m ily o n la r a b â liğ
o la c a ğ ı v e
O s m a n lı n ü fu s u n u n a r t m a s ın a n e d e r e c e d e h iz m e t e t tiğ i k o la y lık la
a n la şıla b ilir.
B u m u c ip s e b e p le r i s ö y le d ik t e n s o n r a , N e t â y ic ü ’ l-v u k û â t m ü e l
lifi, d iğ e r s e b e p le r o la r a k d a , c ih a d ın fa z ile t le r i, g a n â im e ld e e tm e k
(h a r p g a n im e tle r i e ld e e t m e k ) v e s e f e r y o lu n u n k ıs a lığ ı, k o la y lığ ın ı
z ik r e t m e k te v e b ü tü n b u h u s u s la r d ik k a te a lın d ığ ı t a k d ir d e A v r u
p a ’ y a k a r ş ı s e fe r le r in a ç ılm a s ın ın m a s la h a t ic a b ı v e O s m a n lı d e v
le tin c e en f a y d a lı iş le r d e n b u lu n d u ğ u z a n v e ta h m in o lu n u r d e m e k t e
d ir. Ş ü p h e s iz ki, M u s ta f a N u r i P a ş a ’n m b u m ü ta lâ a s ın d a p e k ç o k
g e r ç e k p a y ı v a r d ır .
B u n la r d a n a y r ı o la r a k ş u n la r ı d a d ü ş ü n m e k lâ z ım d ır :
a)
O d e v ir d e , X V I . a s ırd a , h a t t â m ü te a k ip a s ır la r d a , m illiy e t
m e fh u m u n d a n b a h s e d ile m e z , t ü r k lü k d iy e b ir ş e y d ü şü n ü le m e z. T ü r
k is t a n ’ d a k i T ü r k le r le b ir r a b ıt a
ve
it t ih a d
te s is
e d ilm e k
iste n s e ,
m illiy e t b a k ım ın d a n d e ğ il, o n la r ın d a İslâ m v e b ilh a s s a sü n n î o lm a
la r ın d a n d o la y ı o la b ilird i.
b ) A c e m is t a n ’ d a
s in d e )
yâni
o
zam an ki
İra n ’da
(S a f a v île r in
id a r e
şiî m e z h e b i h â k im d i. K e n d ile r i b ü y ü k k ıs ım it ib a r iy le e tn ik
b a k ım ın d a n T ü r k k a b ile le r in d e n
( K a ç a r , T ü r k m e n , A f ş a r v e s a ir e )
b u lu n m a k la b e r a b e r m e z h e p le r in in ş iî o lm a s ı, O s m a n lı T ü r k le r in d e n
o n la r ı d e r in b ir u ç u r u m ile a y ır ıy o r d u . Ş a h İs m a il, Ş a h T a h m a s p
d a tü r k tü le r , f a k a t îr a n lılık n a m ın a , ş iî m e z h e b i m ü d a fii o la r a k ,
sü n n î
O s m a n lI la r la
m ü c a d e le e d iy o r la r d ı. B in a e n a le y h , b ir b ir lik
söz
k o n u s u o la m a z d ı. S a fa v île r , K e y h ü s r e v le r in , D â r â la r ın ta h tın d a â d e
ta e s k i İ r a n lılığ ı te m s il e d iy o r la r d ı. T ü k lü k le r in d e n ç o k ş e y k a y b e d e
r e k İ r a n m e d e n iy e tin in iç in d e e r iy o r la r d ı. T ıp k ı, O s m a n lıla r m
z a n s ın h a le f i o la r a k
k e n d ile rin i k a y s e r - i R û m
s a y m a la r ı
ve
B iesk i
B iz a n s İ m p a r a to r lu ğ u n u n O s m a n lı h a n e d a n ı id a r e s i a ltın d a t e k r a r
k u r u lm a s ı t e la k k is i g ib i.
c)
O s m a n lIla rd a X V I . a s ır d a v e d a h a s o n r a la r ı d a p lâ n lı b ir
f ü t u h â t h a r e k e tin in m e v c u t o ld u ğ u s ö y le n e m e z . A n c a k K a n u n î S u l
ta n S ü le y m a n d e v r in d e b a z ı m e m le k e tle r in O s m a n lı h â k im iy e t i v e y a
1 02
n ü fu z u a ltın d a k a lm a s ı m e s e le s in d e h a s s a s iy e t g ö s t e r ilm iş
a d e tâ , d e v le tin
b a ş lıc a
T u n a ö te s in d e k i
d ış s iy a s e t
M e m le k e te y n ’in
B u n d a b e lk i b ir d e e c e y e
ve
p re n s ip le r in d e n
M a c a r is ta n m
k a d a r F r a n s ız
b ir i
ve
bu
s a y ılm ış tı.
v a s iy e t le r i g ib i.
s iy a s e tin in
e tk is i
o la r a k ,
M u k a d d e s R o m a im p a r a t o r lu ğ u n a k a r ş ı b ir m ü v â z e n e s iy a s e t i t a
k ip e d ilm e k is te n m iş tir . B u k o n u d a in s a n ın h a t ır ın a g e le n ş e y , O s
m a n lI d e v le ti e n k u v v e tli o ld u ğ u z a m a n la r d a k e n d is in e t a b iî b ir h u
d u t çiz s e , m e s e lâ T u n a g ib i, o n u n ö t e s in d e s a v a ş la r a g ir ip y ıp r a n m a s a , a ğ ır m a lî k ü lfe t le r e k a tla n ıp b ü y ü k m ik y a s t a k a n k a y b e t m e z
se, b u n a m u k a b il, B a lk a n la r ı t a m a m e n is lâ m la ş t ır s a v e T ü r k le ş t ir s e
id i g ib i d ü ş ü n c e le r v e te m e n n ile rd ir. F a k a t b u , b it ta b i b u g ü n k ü t e
lâ k k ile r in v e r e a lite le r in b ize ilh a m e t tiğ i d ü ş ü n c e le r d ir . H a t t â b u
g ib i d ü ş ü n c e le r X V I I I . a s ır d a k i d e v le t a d a m la r ın d a v e O s m a n lı d ış
s iy a s e tin d e b ile g ö r ü le m e z .
( A c a b a b u g ü n k ü T ü r k iy e C u m h u r iy e ti h a r ic î s iy a s e t i 10 0 sen e,
2 0 0 se n e s o n r a s ın ı d e ğ il 50 se n e s o n r a s ın ı d a h i h e s a p e d e r e k o n a
g ö r e b ir s iy a s e t ta k ip e d iy o r m u ? H a y ır , K ıb r ıs s iy a s e t i, B a t ı T r a k y a
s iy a s e t i, B a lk a n la r d a k i T ü r k le r m e s e le s i, v e s a ir e ) .
B u m ü n a s e b e tle , ik i m ü ş a h e d e m i n a k le tm e k is te r im :
1 •
— B o s n a v e H e r s e k b u g ü n Y u g o s la v y a d a ö z e l s t a tü s ü o la n
b ir m u h t a r iy e t tir .
H a lk ı
B o ş n a k t ır , b ü y ü k
b ir m ü s lü m a n
k ü tle s i
v a r d ır .
B o s n a R u m e lin d e d a h a ilk O s m a n lı f ü t u h a t ın d a n itib a r e n t o p
t a n m ü s lü m a n o lm u ş b ir m e m le k e t t ir v e
im p a r a t o r lu ğ a
a s ır la r c a
g a y e t s a d ık a n e bir; ş e k ild e b a ğ lı k a lm ış tır . H a t t â 1 8 7 8 B e r lin m u a h e
d e si, b u m e m le k e ti A v u s t u r y a n ın id a r e s in e v e r d iğ i z a m a n p e k ç o k
b o ş n a k is y a n e tm iş, O s m a n lı d e v le ti t e r k e t t iğ i h a ld e , k e n d ile ri k a r
ş ı k o y m a y a ç a lış m ış la r d ır . B u g ü n b ir ç o k m ü s lü m a n b o ş n a k
var
d ır ki, k e n d ile rin i m â n e n T ü r k iy e y e b a ğ lı h is s e d e r le r v e v a k t iy le
b ü tü n B a lk a n la r ın m ü s lü m a n o lm a d ığ ın a v e h a d is a t ın ş e v k iy le v e
e tn ik se b e p le rle , a y r ıld ık la r ın a t e e s s ü f e d e r le r .
2 —
M a c a r la r ın v a z iy e ti, b a z ı s a m im i M a c a r la r d a , v a k t iy le ik i
a k r a b a m ille tin b e y h u d e y e r e h a r p e ttik le r in e t e e s s ü f e d e r le r , b ir le ş m e m iş o lm a la r ın ı b ir k a y ıp s a y a r la r . B u s e n e k i ( 1 9 6 5 ) M ille tle r
a r a s ı ta r ih k o n g r e s in d e , b ir s e k s iy o n B a lk a n la r d a v e m e r k e z î A v r u -
103
p a d a X V . a s ır d a n X I X . a s r a k a d a r k ö y lü h a r e k e tle r i h a k k ın d a b ir t e b
liğ v a r d ı. B ir R u m e n t a r ih ç is i h a z ır la m ış tı. B u v e s ile ile O s m a n lı im
p a r a t o r lu ğ u n u n b u b ö lg e d e k i s iy a s e t in e ş id d e tle h ü c u m e d iliy o r d u .
İlk m e se le , b a h s e d ile n d e v ir le r d e v e b u b ö lg e le r d e k ö y lü h a r e k e tle r i
m e fh u m u ü z e r in d e y a p ıla b ile c e k b ir m ü n a k a ş a idi. Z ir a , h e r h a n g i
b ir k ıy a m h a r e k e tin i b ir k ö y lü h a r e k e t i o la r a k iza h e tm e k g ü ç t ü .
B ü tü n ta r ih î d e v ir le r d e , h e r y e r d e , h e r m e m le k e tte s ü k û n v e h u z u r
z a m a n la r ı o ld u ğ u g ib i is y a n v e k a r ış ık lık d e v ir le r i d e o lm u ş tu . N i
te k im A v r u p a fe o d a l h a y a t ın d a v e y a B a lk a n la r ın O s m a n lı h â k im i
y e tin d e n ö n c e k i z a m a n la r ın d a z a m a n z a m a n v e s ık s ık g ö r ü le n h u
z u r s u z lu k la r , ilk O s m a n lı d e v ir le r in d e d a h a a z g ö r ü lm e y e b a ş la m ış
v e a d e ta b ir P a x O t t o m a n a h a s ıl o lm u ş tu .
B a h s e d ile n X V . v e m ü te a k ip a s ır la r ın k a r a k te r is t ik v e h â k im
v a s f ın ın b ilh a s s a d in î-m e z h e b î o ld u ğ u n u u n u tm a m a k v e ilk p lâ n d a
b u f a k t ö r le r in r o l o y n a d ığ ın ı h a t ır la m a k g e r e k t i. E lb e t t e d iğ e r f a k
t ö r le r in te s ir le r in i d e h e s a b a k a t m a k lâ z ım d ı. F a k a t İk tis a d î â m il
le r i b a ş a b e ç ir e r e k h e r tü r lü k ıy a m h a r e k e tim a n ti f e o d a l v e m ü
t e r a d ifi o la r a k a n t i-o t to m a n , a n t i- tü r k g ö s t e r m e k y a n lış o lu r d u . B a l
k a n la r d a ilk d e v ir le r d e O s m a n lı h â k im iy e tin in b u b ö lg e y e b ir n iza m
v e a d a le t g e t ir d iğ i, m u h t e lif e tn ik u n s u r la r a ra s ın d a y a p ıc ı b ir u n
s u r o la r a k , g e n iş b ir to le r a n s v e a n la y ış ile b ir id a r e s is te m i k u r
d u ğ u t a r ih î b ir g e r ç e k t i v e b u n u ş im d iy e k a d a r k i B a t ı b u r ju v a t a
r ih le r i m u h t e lif v e s ile le r le if a d e e tm iş le rd i.
B u itib a r la , r a p o r s a th î, s ü b j e k t i f h a z ır la n m ış tı v e b ir ç o k t a
r a f ta n , te n k id e m a r u z k a lm ış tı. T a r ih î h a d is e le r y a n lış d e ğ e r le n d i
r ilm e ğ e te ş e b b ü s e d ilm işti. B u n u n e n tip ik m isa li, Ş e y h B e d r e d d in
M a h m u d h a k k ın d a
v e r ile n
hüküm de
g ö r ü lü y o r d u .
E sas
itib a r iy le
d in î-m e z h e b î b ir k a r a k t e r t a ş ıd ığ ı h a ld e , b u n a b a m b a ş k a b ir m â h i
y e t a t fe d ilm iş t i k i, b u m e s e le ile g e ç e n se n e u z u n u z a d ıy a m e ş g u l
o lm u ş tu k .
T a f s ilâ t ı u z u n d ü ş e c e k v e m e v z u u m u z d a n a y ır a c a k o la n b ir ç o k
h â d is e le r d e y in e y a n lış a k s e ttir ilm iş v e h e r h a r e k e t a n t ife o d a l, a n tio t to m a n v e a n t i-t ü r k o la r a k v a s ıf la n d ır ılm ış t ı.
H a lb u k i, B a lk a n la r d a k i b u g ü n m illî v e h a r s î m e v c u d iy e tle r in i
id r a k e d e n g e n ç B a lk a n d e v le tle r i O s m a n lı T ü r k le r in in g e n iş m ü s a
m a h a s ı, lü t u f v e â t ıf e t le r i s a y e s in d e b u n u te m in e d e b ilm iş le rd i. B a tı
104
d ü n y a s ın ın h iç b ir y e r in d e a y r ı b ir d in e h a t t â b ir m e z h e b e ta h a m m ü l
e d e m e y e n v e y a ş a tm a y a n s is te m , O s m a n lı d e v le tin d e d e m e v c u t o l
s a y d ı, b u g ü n n e S ırp , n e B u lg a r n e d e Y u n a n is m in e r a s tla n m a z d ı.
T a r ih in m u h t e lif d e v ir le r in d e is im le r in i b ır a k a r a k k e n d ile r i k a y b o
la n v e y a b a ş k a m ille tle r için d e e r iy e n k a v im le r g ib i o lu r la r d ı. O s
m an lI d e v le ti o n la r ın m illî v a r lık la r ı, d ille ri, d in le ri, ö r f v e â d e tle r i
ile y a ş a m a la r ın a h a t tâ k e n d i m e v c u d iy e ti a le y h in d e in k iş â f e tm e le
rin e m ü s a m a h a e tm iş v e b u g ü n k ü n e tic e n in h u s u lü n e , d o la y ıs iy le ,
s e b e p o lm u ş tu . B u h a k ik a t m e y d a n d a ik e n d e v le t m e k a n iz m a s ın ın
en d o ğ r u v e sâ lim b ir ş e k ild e iş le d iğ i d e v ir le r d e b ile a n t i- tü r k b ir
h a r e k e t g ö s t e r ilm iş o lm a s ın a in a n m a k g ü ç t ü r v e t a r ih î o la y la r ı b u
tü r lü
z o r la m a la r la
t e fs ir e
k a lk ış m a k
o b je k t if
t a r ih ç iliğ in
m akbul
s a y m a y a c a ğ ı b ir h a r e k e t o lu r.
X V I.
a s ır h ü k ü m d a r la r ın ın d e v le t v e o r d u iş le r i ile b iz z a t m e ş
g u l o lm a la r ı m e se le sin d e , ş u h u s u s la r ı t e s b it
e tm e k
m ü m k ü n d ü r.
B a y e z id II. is tis n a e d ilirs e K a n u n î S u lta n S ü le y m a n ’ a k a d a r k i p â
d iş â h la r ın b iz z a t b u işle r e , y â n i m ü h im m e s e le le r in ta n z im in e v e h a r p
iş le r in in t ü r lü te r tip le r in e g a y r e t v e ih tim a m g ö s t e r d ik le r i b ilin m e k
te d ir .
K a n u n î S u lta n S ü le y m a n d a s a lta n a tın ın
ilk
2 5 -3 0
se n e s in d e
s e le fle r i g ib i h a r e k e t e tm işti. X V I . a s ır o r t a la r ın d a is e d e v le tin s e r
v e t v e k u d r e ti a r tık k e m â lin i b u lm u ş, h e r t ü r lü b o llu k h u s u le g e l
m işti. G e r e k b u n u n te s iri, g e r e k s a lta n a tın ın s o n se n e le r in d e ih t iy a r
lığ ın a h a s t a lık d a e k le n d iğ i için , z a r u r î o la r a k , h u z u r v e s ü k û n c ih e
tin i iltiz a m e tm iş , d e v le t id a r e s in in y ü k ü v e z ir - i â z a m la r a
P a ş a , S e m iz A li P a ş a , S o k u llu M e h m e d P a ş a )
(R ü stem
d ü ş m ü ş , k e n d is i de
ç o ğ u n lu k la d iv a n -ı h ü m a y u n a g e lm e z o lm u ş tu . P â d iş â h ın b u s ır a la r
d a su lh v e sü k û n , h u z u r is te d iğ in i, v e z ir -i â z a m A li P a ş a ’n m A v u s
t u r y a e lç ile r i ile b a r ış ın y e n ile n m e s i m ü z a k e r e le r i y a p ılır k e n şu s u
r e t le d ile g e t ir m e s i, b u n a b ir m is â l te ş k il e d e r. S e m iz A li P a ş a , A v u s
t u r y a e lçile rin e d e m iş ti k i : (1 5 6 2 )
« Ş e v k e t lû P â d iş â h ım , ih t iy a r d ır v e su lh is t e m e k t e d ir » . E s a s e n
k e n d is i d e s u lh p e r v e r b ir s iy a s e t ta k ip e t t iğ i iç in A v u s t u r y a ile a n
la ş m a n ın y e n ile n m e s i g ü ç o lm a m ış tı. S e lim I I v e M u r a d I I I d e v ir
le rin d e d e v le t işle ri, d a h a fa z la n is b e t t e v e z ir - i â z a m la r a k a la c a k tır .
B ü tü n t e ş k ilâ tta , N e t a y ic ü ’ l-v u k û â t m ü e llifin in if a d e s iy le , « Z i y b
ü
105
z iy n e t v e d â r â t v e ih tiş a m g ü n d e n g ü n e ç o ğ a lu p » h e r s a h a d a g ö s t e
r iş a r tm ış tı.
F ilh a k ik a , h â z in e n in d o lu o ld u ğ u , g e n iş im p a r a t o r lu ğ u n h e r t a
r a f ın d a n
s a lt a n a t m e r k e z in e s e r v e t a k tığ ı, tic a r e t in
m ü te m a d iy e n
m ü s a it im k â n la r s a ğ la d ığ ı b ir c e m iy e t te , o d e v r e g ö r e , g ö z k a m a ş
t ır ıc ı b ir d e b d e b e v e ih tiş a m iç in d e y a ş a m a k v e y a ö y le b ir in t ib a ’
e d in m e k m ü m k ü n o lu y o r d u . F a k a t s e r v e t v e n im e t iç in d e y ü z e n in
s a n la r k o la y lık la r a h a t lığ a a lış ır la r , c e m iy e t h a y a tın d a o ld u ğ u g ib i,
d e v le t h a y a t ın d a d a b ir g e v ş e k lik , k o la y lığ a v e r a h a t lığ a b ir a lış k a n
lık h a s ıl o lu r . G ü ç ş a r t la r iç in d e y a ş a m a , k e n d in i z a h m e t v e m e
ş a k k a te a lış t ır m a h a s le tle r i k a y b o lu r . B u n u e s k ile r, « S e f e r b e r lik v e
c e f a k e ş lik h a s le t -i k a d îm e le r i m e tr û k o lm a k y o lu n u t u t tu » d iy e if a
d e e tm e k te d ir le r .
G e r ç e k te n , f a k r u z a r u r e t için d e , g ü ç ş a r t la r a ltın d a y a ş a m a y a
m e c b u r o la n f e r t le r v e c e m iy e t le r d a im a m ü c a d e le c i, a z im k â r v e c e
fa k e ş o lu r la r. Z e n g in lik v e b o llu k için d e , k o la y v e r a h a t y a ş a m a
ş a r t la r ı a ltın d a y a ş a y a n f e r t v e c e m iy e t le r ise y u m u ş a k , m ü c a d e le
d en , k a ç a n , r a h a t ın ı se v e n , v e f e d a k â r lığ a k a tla n m a y a n b ir k a r a k te r
t a ş ır la r k i, b u k a id e h e r z a m a n iç in c â r id ir . B u g ü n d e b u n u m ü ş a h e
d e e tm e k k a b ild ir . B u n a d a ir b a z ı h a d is e le r , m e n k îb e le r ta r ih im iz d e
n a k le d ilir : R iv a y e t e g ö r e , Y a v u z S u lta n S elim , M ıs ır s e fe r in d e m e m
lû k S u lta n ı K a n s u G a v r i o r d u s u ile k a r ş ıla ş tığ ın d a , M ıs ır o rd u s u n u n
silâ h v e ta k ım la r ın ın a ltın v e g ü m ü ş e g a r k o ld u ğ u n u g ö r m ü ş , O s
m a n lI
a s k e r in in s a d e c e d e m ir v e ç e lik e ş y a v e s ilâ h la r a m â lik o lm a s ı
s e b e b iy le , b u h u s u s t a n e d iy e c e ğ in i, y a n ın d a b u lu n a n m e ş h u r K a d ıa s k e r îb n K e m a l
(K em a l P a şa -zâ d e )
d e n s o r m u ş tu . K e m a l P a ş a -
z â d e n in v e r d iğ i c e v a p ş ö y le d ir :
« C ü y û ş - ı O s m a n iy e M ıs rîle rin e ş y â - y i n e fis e le r in i g â r e t e tm e k
iç in h e r n e v i f e d a k â r lığ ı ih t iy a r e d e c e k le r i e m r -i ta b iî o ld u ğ u n d a n
e s b â b -ı m u z a ff e r iy e t -i ş â h â n e le r i c ü m le s in d e n d ir .»
Y a v u z S u lta n S e lim b u t ü r lü s ü s lü v e z iy n e tli, g ö s t e r iş li tu tu m a
a le y h d a r d ı. S a d e v e m a k s a d a u y g u n g iy im v e k u şa m ı, e lb ise v e t e ç h i
z a tı t e r c ih e d iy o r d u .
Y in e r iv a y e te g ö r e b ir g ü n o ğ lu Ş e h z a d e S ü le y m a n ’ ı g a y e t s ü s
lü, a ltın v e s ır m a iş le m e li b ir e lb ise ile g ö r ü n c e o n a :
106
« S ü le y m a n A n a n n e g iy s ü n » d iy e s o r m u ş v e b u t ü r lü g iy in m e y i
h o ş k a r ş ıla m a d ığ ın ı a n la tm a k is te m iş ti.
O d e v ir, Y a v u z S u lta n S e lim v e K a n u n î S u lta n S ü le y m a n , v e
z irle r i, d e v le t e r k â n ı d a ş a t a fa t t a n v e g ö s t e r iş t e n u z a k , f a k a t h a r p
v e id a r e iş le r in d e m a k s a d a y a r a y a n t e ç h iz a t b a k ım ın d a n m ü k e m m e l
b ir ş e k ild e y a ş a m a y a g a y r e t e d iy o r la r d ı.
X V II.
a s ır d a D ö r d ü n c ü M u r a d ’ a s u n d u ğ u v e b ir ta k ım r e f o r m
la r ta le p e t tiğ i m e ş h u r ıs la h a t lâ y ih a s ın d a , K o ç i B e y , ş ö y le b ir m i
s â l z ik r e d e r :
D e r k i, K a n u n î S u lta n
S ü le y m a n
v e z ir le r in d e n
Ahm ed
P aşa
5 0 0 -6 0 0 k ö le s i, a d a m ı v e k a p ı h a lk ı o ld u ğ u , b ü tü n b u n la r ı te ç h iz
e d e c e k silâ h v e m ü h im m a tı b u lu n d u ğ u h a ld e , s a d e c e ik i k ü r k e m â
lik ti v e b u n la r d a n b irin i d iv â n -ı h ü m a y u n d a d iğ e r in i d e k e n d i e v in
d e g iy e r d i. Y â n i, g ü c ü , k u d r e ti o ld u ğ u h a ld e lü z u m u n d a n f a z la g ö s
t e r iş e ö n e m v e r e r e k d a h a fa z la k ü r k s a h ib i d e ğ ild i.
İ ş t e b u s a d e lik v e g ö s t e r iş t e n u z a k o lm a k y e r in e , S e lim I I v e
M u r a d I I I d e v ir le r in d e b ir t a r a ft a n d e b d e b e v e ih tiş a m a r tm ış , d i
ğ e r y a n d a n d a s e f e r e çık m a k , s e f e r in m ü ş k ü lâ tın a k a tla n m a k , c e fa
ç e k m e k g ib i ö te d e n b e r i O s m a n lIla ra h â s o la n h a s le t le r k a y b o lm u ş
tu . M e s k e n v e e lb ise le r d e , y a ş a y ış t a t ü r lü u s u lle r, m o d a la r b a ş la
m ış, g ö s t e r iş a rtm ış tı. A r t ık p a d iş a h la r s e f e r e ç ık m ıy o r , h a tt â div â n -ı h ü m a y u n a g e lm e le r i b ile g a y e t m a h d u t g ü n le r e , e lç i k a b u lü ,
k a p ık u lu h a lk ın a u lu fe te v z ii z a m a n la r ın a m ü n h a s ır k a lıy o r d u . T a b iî
m e m u r iy e tle r in t e v c îhi, v e d iğ e r m ü h im iş le r e a it h u s u s la r ise m â
r u z â t ile is tiz a n o lu n m a y a b a ş lıy o r v e b u , b ir u s u l o l a r a k ; b ir m ü e s
s e s e o la r a k y e r le ş iy o r d u .
K anunî
S u lt a n
S ü le y m a n
d e v r in d e
b a ş lıc a
d e v le t
a d a m la r ı m ı*
d u ru m u :
O s m a n lı d e v le tin in ilk z a m a n la r ın d a f e t v â v e r m e k v a z if e s i m ü ft île r d e b u lu n u y o r v e d iv â n -ı h ü m a y u n a d a h il b u lu n a n k a d ıa s k e r lik
m e m u r iy e t in e n a z a ra n , d a h a h u s u s î b ir
du ru m d a
g ö r ü n ü y o r la r d ı.
F a t ih S u lta n M e h m e d İ s ta n b u l k a d ısı H ız ır B e y e e k v a z if e o la r a k
v e r m iş ti.
107
F e t v â h iz m e ti v a z if e s i I b n K e m a l v e E b u s s u u d e fe n d i g ib i k im
s e le r in b u v a z i f e y e g e t ir ilm e s in d e n s o n r a e h e m m iy e t k a z a n m ış v e
a r t ık b u n la r a Ş e y h ü lis lâ m d e n ilm iş t ir . B u ik i k iş i k a d ıa s k e r lik t e b u
lu n d u k t a n s o n r a b u v a z ife y e g e t ir ilm iş le r d i v e b in a e n a le y h s a d r e y n
e fe n d ile r in (R u m e li v e A n a d o lu k a d ıa s k e r le r i) ü s tü n d e t u tu la r a k il
m iy e t a r ik a t in in r e is i ş e r ia t m a h k e m e le r in in n a z ırı it ib a r o lu n m u ş v e
z a m a n la b u m e v k i ilm iy e t e v e ih a tım n m e n ’ b a ı o lm u ş tu r v e s a d r a
z a m la r ile a y n i d e r e c e d e tu tu lm u ş la r d ır , ( b u m ü e s s e s e h a k k ın d a a y
r ıc a d e r s g ö r ü lm e k t e d ir ) .
B ir d e S â d â t m m e r b u t o ld u ğ u b ir m ü e s s e s e v a r d ı ki, b u n a n a k ib ü ’l- e ş r â f d e n ilm e k te idi.
(S â d â t , ş ü r e f â ) .
Y ıld ır ım
B a y e z îd
za
m a n ın d a s â d â t a b ir n â z ır t a y in o lu n m u ş tu . T e z k e r e s a h ib i A ş ık Ç ele b î’n in c e d d i S e y it A li N ıt a ’ E f e n d i S â d â ta n a z ır o lm u ş tu . S o n r a
o n u n o ğ lu S e y it Z e y n e ’l-â b id in E f e n d iy e b u g ö r e v v e rilm iş , b u z a t
M u r a d I I v e F a t ih d e v ir le r in d e b u v a z if e d e k a lm ış tır . O n d a n s o n r a
b u m e m u r iy e t b o ş v e m e t r û k k a lm ış , a n c a k B a y e z id I I d e v r in d e h.
9 0 0 s ır a la r ın d a
( 1 4 9 4 /9 5 ) , e v v e lâ g ü n d e 2 5 s o n r a 70 akçe v a z if e
t a y in i ile E m îr î m a h la s ı t a ş ıy a n E s - s e y id M a h m u d E f e n d iy e t e v c ih
e d ilm iş tir k i, v e f a t ta r ih i o la n h . 94 3 ta r ih le r in e k a d a r N a k ib ü ’ l- e ş r â f
o la r a k k a lm ış tır . Ş e k â y ik m ü e llifi b u z a t ta n b a h s e d e r k e n
( I, 342,
M e cd i E fe n d in in t e r c ü m e s i; e s e r T a ş k ö p r ü Z â d e A h m e d E f e n d in in
d ir ) , b a b a s ın ın S u lta n B a y e z id ’ in h o c a s ı o ld u ğ u n u v e k ü ç ü k
ik e n
y e t im k a ld ığ ın ı, M o lla L ü t f i v e M e v lâ n â B ir g iv l z â d e d e n t a h s il-i k e m â lâ t e t tik t e n s o n r a t a s a v v u f m e s le ğ in e s ü lü k e y le d iğ in i, P â d iş â h
d a « F â z ıl-ı m e r k u m u ş e r e f- i n e s e b v e k e m a l-i h a s e b i s e b e b iy le n a k ib ü ’l- e ş r â f » t a y in e y le m iş v e o n u n ifa d e s iy le « s â d â t -ı s e y â d â t -â y â t m
t a s h ih -i e n s â b v e te n k îh -i a h s â b ı a h v â lin e m ü te a llik u m u ru (
) f e h v a s ın c a d u h û l v e h u r û c u m û r is -i lâ n e t o la n h u
s u s a m ü r t e b it o la n m e s a lih i a n a t e f v i z » e y le m iş ti. 9 43 d e ö lü m ü n e
k a d a r b u v a z ife d e b u lu n m u ş tu r.
F ilh a k ik a ,
K a n u n î S u lta n
S ü le y m a n
z a m a n ın d a
bu
m ü essese
d a h a b e lir li b ir h â le g e t ir ilm iş , « S e y id - i s a h îh ü ’ n -n e s b o la n ta r ik -i
ilm iy e r ic a lin d e n n a k ib ü ’ l- e ş r â f » n a s b o lu n m a ğ a b ir n iz a m v e r ilm iş tir .
B u n u n v a z ife s i, Ş e k a y ik m ü e llifin in b e lir t t iğ i g ib i, s â d â t-ı k ira m ın
s ils ile le rin i k e n d i c e r id e s in e , n a k ib ü ’l- e ş r â f d e fte r le r in e k a y d e tt ir m e k ,
t a s h ih -ı h e s e p iş le r i ile m e ş g u l o lm a k id i. G e r e k tiğ in d e t e ’ d ib i ik tiz a
eden şü r e fâ
ve sâ d ât bu
k a n a ld a n c e z a g ö r m e k t e ,
n a k ib ü ’l- e ş r â f
103
d a ir e s in e , h a p is v e t e v k if e d ile re k , d iğ e r a le la d e h a lk ta n a y r ılm a k t a
idi.
E s - s e y id M a h m u d E f e n d id e n s o n r a k i n a k ib ü ’l- e ş r â fla r m
lis te s i
( A b d ü lh a m id I I d e v r in e k a d a r ) , h a n g i t a r ih le r d e v a z if e g ö r d ü k le r i
v e n e r e le r d e m e d f û n o ld u k la r ı h a k k ın d a b ilg i ile b ir lik te , A b d ü la z iz
d e v r in d e A n a d o lu K a d ıa s k e r liğ i p a y e s in i ih r â z e d e n M e h m e d Ş e m ’ î
E f e n d i t a r a fın d a n t e ’ lif ed ile n ilâ v e li E s m â r ü ’t -t e v â r ih ( t a ş b a s m a s ı)
d e v a r d ır . D a h a t a fs ilâ t lı h a l t e r c ü m e le r i b iy o g r a f y a
e s e rle rin d e ,
Ş e k â y ik v e z e y ille r in d e m e v c u ttu r .
O s m a n lı te ş k ilâ tın d a b ir d e k a p u d a n (K a p u d a n - ı D e r y a ) m ü e s s e
s e s i v a r d ı ki, b u k e lim e İ ta ly a n c a ’ d a n a lın m ış tı. O s m a n lIla rd a d e n iz
s e f e r i b a ş la d ık ta n s o n r a d e n iz ciliğ e v e g e m ic iliğ e a it ıs tıla h la r k im i
İ t a ly a n c a , k im i R u m c a v e y a İ s p a n y o lc a ’d a n a lın m ış tır. İ ta ly a n c a d a
C a p ita n o r e is v e b a ş m a n a la r ın a g e liy o r d u . M e s e lâ a la r g a , a la b a n d a ,
f o r s a , b a ş t a r d e g ib i k e lim e le r d e b u tü r lü d ü r .
İlk z a m a n la r d a , X V . a s ır d a d e v le t h a r p g e m ile r in e m â lik o ld u k
ç a b ir d e n iz s e f e r i v u k u u n d a g e m ile r e k o n a n a s k e r e G e lib o lu S a n c a k
B e y i o la n k a p u d a n k u m a n d a n o lu r d u . İ s t a n b u l’u n f e t h in d e n s o n r a
b a z ı v e z ir le r e b e r v e ç h i a r p a lık G e lib o lu liv a s ı v e r ilir v e k a p u d a n lık
g ö r e v i g ö r d ü r ü lü r d ü . M e se lâ F a t ih d e v r in d e v e z ir -i â z a m ik e n b ir a r a
lık b u v a z if e d e n a z le d ile n M a h m u d P a ş a ’ y a h . 87 2 d e G e lib o lu s a n
c a ğ ı v e r ilm iş v e k e n d is i A ğ r ib o z fe t h in e g ö n d e r ilm iş t i. G e d ik A h m e d
P a ş a ’n m K e f e v e O t r a n t o s e f e r le r i d e b ö y le o lm u ş tu r . H e r s e k -z â d e
A h m e d P a ş a k e z â Y a v u z S u lta n S elim d e v r in d e t e r s a n e G e lib o lu ’ d a n
İ s t a n b u l’ a n a k le d ile r e k g e n iş le tilin c e v e d a h a s o n r a d e n iz a ş ır ı m e m
le k e t le r f e t ih o lu n d u k ta n s o n r a k a p u d a n -ı d e r y â n m e h e m m iy e ti a r t
m ış tır . M ıs ır, R o d o s , v e A f r ik a s a h ille ri f e t ih o lu n d u k ta n s o n r a O s
m a n lI d o n a n m a s ı k e m iy e t v e k e y f iy e t it ib a r iy le k u v v e tle n m iş , k a p u d a n la r d a C e z a y ir e y â le ti p a y e s in i v e d a h a s o n r a la r ı d a v e z â r e t r ü t
b e s in i a lm ış la r d ır . B ilh a s s a B a r b a r o s H a y r e d d in P a ş a ’ d a n s o n r a b u
m ü e s s e s e h e r b a k ım d a n e h e m m iy e t v e k u v v e t k a z a n d ı. D iv â n -ı h ü
m a y u n a d a iş t ir â k e ttile r. K a p u d a n la r a a m ir a llik v e D e n iz K u m a n
d a n lığ ı v a z ife le r in d e n b a ş k a d a h a s o n r a la r ı İ s ta n b u l ş e h r in d e d e b a z ı
g ö r e v le r e k le n m iş tir. K a s ım P a ş a v e G a la ta c iv a r ın ın z a b ıta işle ri
d e k a p u d a n P a ş a la r a h a v a le e d ilm işti. M a m a fih d e n iz ü z e rin d e , s a
h ille r d e k i z a b ıta işle r in e k a r ış m a z la r d ı, b u iş le r B o s t a n c ı b a ş ıla r a
1 09
â itti. S a d e c e b u g ü n k ü K a s ım -P a ş a , G a la ta v e B e y o ğ lu s e m tle rin d e
a s a y iş i te m in iç in k a r a k o lh â n e le r te s is e d e r le r v e b u r a la r a k a ly o n c u
d e n ile n a s k e r le r i k o y a r la r d ı v e b u r a la r a K a ly o n c u K o llu ğ u d e n ilird i
ki, b u n la r d a n b ir i b u g ü n B e y o ğ lu n d a b ir s e m tin a d ıd ır. Y in e k a p u d a n -ı d e r y a la r k ü r e ğ e m a h k û m o la n la r ı b ir m ü d d e t h a p is e tm e k v e
ih t iy a ç v u k û u n d a g e m ile r e v e r e r e k k ü r e k ç e k tir m e k için te r s a n e d e
b ir d e z in d a n d e n ile n h a p is h a n e b u lu n d u r u r la r d ı.
K a n u n î S u lta n S ü le y m a n d e v r in d e
O s m a n lı t ic a r e t g e m ile r in i
M a lta v e İ s p a n y a g ib i d ü ş m a n m e m le k e tle r d o n a n m a la r ın d a n v e y a
k o r s a n g e m ile r in d e n k o r u m a k iç in h e r se n e d o n a n m a -y ı h ü m a y u n u
d e n ize ç ık a r m a k ic a p e d e rd i, k ış g e lin c e İ s ta n b u l’ a a v d e t e d e rd i.
K a n u n î d e v r in d e B a ş D e f t e r d a r ’ d a n b a ş k a A n a d o lu v e R u m e li
D e f t e r d a r ı n â m iy le ik i d e f t e r d a r d a h a b u lu n d u ğ u n u b iliy o r u z . B ir
d e A r a p v e A c e m d e ft e r d a r ı v a r d ı k i, R ü s t e m P a ş a ’n m b ir in c i s a
d a r e tin d e S e la n ik K a d ıs ı ik e n A r a p v e A c e m d e f te r d a r lığ ın a tâ y in
e d ile n
(1 5 4 6 s ır a la r ı) B a y r a m
Ç e le b î’ y i b ilm e k te y iz v e k a d ılığ ı e s
n a s ın d a , a y n ı z a m a n d a n â z ır o la r a k n e t ü r lü y o ls u z lu k la r y a p t ığ ın ı
b ir v e s ik a d a n a n lıy o r u z . (M . T a y y ib G ö k b ilg in , R ü s t e m P a ş a v e h a k
k m d a k i ith a m la r . T a r ih D e r g is i, s a y ı : 1 1 - 1 2 ) .
O s m a n lı te ş k ilâ tın d a , v e z a r e t m ü e s s e s e s in in n a sıl b ir s e y ir ta k ip
e t tiğ in i iz a h iç in ş ö y le b ir ö z e t z ik re d e b ilir iz :
F a tih d e v r in e , y â n i, X V . a s ır o r t a s ın a k a d a r v e z ir -i â z a m lık b ü
y ü k b ir ç o ğ u n lu k ile Ç a n d a rlı a ile si elin d e b u lu n m u ş, y â n i, A n a d o lu
T ü r k - ilim v e t o p r a k - a r is t o k r a s is in e a it o lm u ş, o n d a n s o n r a o c a k
ta n v e s a r a y d a n y e tiş e n , m e n ’ şe it ib a r iy le T ü r k o lm a y a n f a k a t k u v
v e tli b ir İslâ m v e O s m a n lı t e r b iy e s i a la n k im s e le r e g e ç m iş t ir . M a h
m u d P a ş a , G e d ik A h m e d P a ş a , I s h a k P a ş a g ib i.
E s a s e n b u n la r ın h a z ır lığ ı M u r a d I I d e v r in d e y a p ılm ış , o n u n 30
se n e lik s a lt a n a tı z a m a n ın d a s a r a y d a n v e o r d u d a n k u v v e t li ş a h s iy e t
le r y e tiş m iş , b a z e n e n y ü k s e k k a d e m e le r d e v a z if e le r a lm ışla rd ı. F a
tih d e v r in d e b u s ın ıf a r t ık h â k im iy e t i elin e a lm ış v e h ü k ü m d a r a ta m
b ir s a d a k a t v e ita a t g ö s t e r d ik le r i iç in d a im a t e r c ih g ö r m ü ş le r d i. B a
y e z id I I d e v r i d e, Ç a n d a r lı Z a d e İ b r a h im P a ş a ’n m k ıs a d e v r i is tis n a
e d ilirs e - k i F a t ih d e v r in in s o n u n d a d a K a r a m a n î M e h m e d P a ş a ik
t id a r ı h a lin e a lm ış, f a k a t b ü tü n o c a k lıla r , b a ş t a I s h a k P a ş a o lm a k
1 10
ü z e re o n u n a le y h in e u m u m î b ir k a m p a n y a a ç m ış v e s o n r a d a y e n i
ç e r ile r in is y a n ı ile k a tlin e s e b e p o lm u ş la r d ı - V e z ir - i â z a m lık m ü e s
s e s e s i h e p o c a k lıla r elin d e b u lu n m u ş tu r. K o c a D a v u d P a ş a , H e r s e k
Z a d e A h m e d P a ş a , M e sih P a ş a , H a d ım A li P a ş a g ib i.
B u s is te m d e ilk r a d ik a l d e ğ iş ik lik y a p a n Y a v u z S u lta n S elim
o lm u ş , k a n u n v e te â m ü l h ilâ fın a b ir d e n b ir e P îr î M e h m e d Ç e le b î’y i
D e ft e r d a r lık t a n V e z ir liğ e , s o n r a V e z ir - i â z a m lığ a g e t ir m iş t i k i, b u
n u n te p k ile r i ş id d e tli o lm u ş, D u k a k in -z â d e A h m e d P a ş a b a ş t a o lm a k
ü z e r e O c a k t a n y e t iş e n le r P â d iş a h a k a r ş ı b ir is y a n t e r t ip e tm iş le rd i.
B u v a d id e ik in c i b ir d e ğ iş ik liğ i - f a k a t a k s i is t ik a m e t t e - K a n u n î
S u lta n S ü le y m a n y a p m ış , b ir s a r a y a ğ a s ın ı, k e n d i n e d im in i, z e k â
v e d ir a y e tin i b e ğ e n d iğ i için , b ir d e n b ir e V e z ir - i â z a m y a p m ış tı. B u n a
k a r ş ı d a b ir t e p k i o lm u ş, k e n d i h a k k ın ın y e n d iğ in e in a n a n v e z ir A h
m e d P a ş a , e v v e lâ M ıs ır V a liliğ i ile m e r k e z d e n a y r ılm ış , s o n r a d a o r a
d a is y a n b a y r a ğ ın ı ç e k m iş tir . F a k a t , r e a k s iy o n Y a v u z S u lta n S elim
d e v r in d e k i k a d a r k u v v e tli v e u m u m î d e ğ ild i. K a n u n î S u lta n S ü le y
m a n , İ b r a h im P a ş a ’ y a o k a d a r s e lâ h iy e t v e r m iş t i k i, s a d r â z â m , v e
k ili m u tla k , s a h ib -i d e v le t g ib i u n v a n la r t a ş ım a y a b a ş la d ıla r .
B u ta r ih t e n s o n r a m e s e lâ P â d iş â h ın I r a k e y n s e f e r i e s n a s ın d a
S e r d a r İ b r a h im
P a ş a ’ y a g ö n d e r d iğ i ş u fe r m a n d a
(A ğ u s to s
1534)
k u lla n ıla n e lk a b o n a n e d e r e c e p â y e v e r d iğ in in b ir d e lilid ir 1 :
C e n â b -ı V e z â r e t-M a â b , S a d â r e t-n is â b , d e v le t-in tis â b , s a 'â d e t -ik tis â b , v â s ıt a - i a k d ü ’ d -d e v le tü ’l-e b e d iy e , r â b ıt a - i a k d ü ’ s - s a â d e tü ’ s -s e r m e d iy e k â id -i c u y û ş i’l-İs lâ m , s â h ib ü ’l-iz z v e ’ l-ih tiş â m e s -s a r im
a ş-
s a m s a m , m a z h a r -i a v â t ıf i’lla h i te â lâ , m a s d a r -ı e lt â f-ı b î in tih â , a v â tif ü ’ l-m ü lk ü ’ l- a ’ lâ,
m ü b â r iz ü ’ d -d e v le
v e ’ d -d în
v e ’ d -d ü n y a ,
k â im -m a -
k â m -ı s a lta n a t, s e r a s k e r -i s â m i-m e r te b e t, v e z ir -i â z a m c e n â b -ı h ilâ
f e t İb r a h im P a ş a , e d â m e ’llâ h u te â lâ ... K e z â , V iy a n a m u h a s a r a s ın a g i
d ilirk e n , P â d iş â h ın o n a v e r d iğ i S e r a s k e r lik b e r a t ıd a -k i C e lâ l Z a d e
n in k a le m in d e n ç ık m ış v e b ü tü n d iv â n t o p lu b ir h a ld e ik e n p â d iş â h
t a r a fın d a n o n a v e r ilm iş ti- ç o k ş â y a n ı d ik k a t tir : F e r id u n B e y m ü n ş a a t m d a b u lu n a n ( cilt . 1, s. 4 8 2 ) b u b e r a t ın ş u s ö z le r i v e z ir -i â z a m a
v e r ile n g e n iş s e lâ h iy e ti ş ö y le if a d e e t m e k t e d ir :
1
(Neşrettiğimiz Belletendeki makale; Arz ve raporlarına göre İbrahim Paşa’nın Irakeyn
seferindeki ilk tedbirleri ve fütuhatı, cilt: XXI, s. 457).
111
« B u y u r d u m k i b a ’ d e ’ l-y e v m d a h i k e m â k â n v e z ir -i â z a m v e k â ff e - i m e m â lik -i m a h r û s a m d a c e n â b -ı c e lâ le t m e â b ım k ıb e lin d e n s e r a s
k e r im o lu p v ü z e r â - y ı â s a f n iş â n m e s n e d -n iş în v e R u m e li B e y le r b e y is i
v e K a d ıa s k e r le r im v e â m m e -i u le m â v e f u d a lâ v e k u z â t v e s â d â t v e
m e ş â y ih v e s â ir b e y le r b e y le r im v e u m û m e n e r k â n -ı d e v le t-i k a h ir e v e
â y a n -ı s a lta n a t-ı b â h ir e v e S a n c a k B e y le r i v e B a b -ı s a a d e t m e â b ım d a h iz m e t e d e n ......
v e c ü m le s a ğ ır v e k e b îr v e ğ â n î v e f a k îr m u -
h a s s ıla n h a v â s s v e a v â m k â f f e - i e n â m m u m â ile y h i V e z îr - i â z a m v e
h e r z a m a n d a s e r a s k e r im b ilü p k e m â l-i tâ z îm v e te k r îm ile m u a z z e z
v e m ü k e r r e m v e v u f û r -ı t e b c îl v e t e fh îm ile m ü b e c c e l v e m ü fa h h a m
tu tu p m ü ş â r ü n ile y h in h u z u r u n d a ik b â l v e is tik b â l için d a k ik a f e v t
e t m e y ip h e r n e k i d e r s e v e h e r n e v e c ih g ö r ü r s e b e n im lisâ n -ı d ü r e r b â r ım d a n s â d ır o lm u ş k e lâ m -ı s a â d e t -e n c â m v e e m r -i v â c ib ü ’ l-ih tir â m b ilü p ... e ğ e r  s itâ n e -i s a â d e t -â ş iy â n e m d e v e e ğ e r ş â ir m e m â lik -i
m a h r û r e m d e v â k i o la n b e y le r b e y ile r in v e s a n c a k b e y le r in v e b â k i â lâ
v e e d n â v e e r b â b -ı m a n â s ıb v e m e r â tib v e e s h â b -ı c ih â t m v e m e n â z ilin v e b ilc ü m le h a v z a -i s a lta n a tım d a o la n k ü lliy e n k u lla rım ın a zl v e
n a s b i a n ın r e y ’-i s â ib in e v e f ik r - i s â k ib in e m ü fa v v a z o lu b ... e m rin e
m u h a le f e t e t m e y e le r ... y o ld a ş lığ ı v e m e r d â n e liğ i z u h û r e d e n le r b â b m d a v e m ü s t a h a k -ı â t ıf e t v e in â y e t o la n la r h a k k ın d a e ğ e r b e y le r
b e y lik t e v c ih e t m e k t ir v e e ğ e r â lâ v e e d n â y a t im a r v e u lû fe v e r
m e k t ir b ilc ü m le e n v â -ı m a n â s ıb v e c ih â t t a n h e r n e te v c ih v e t â y in
v e t e f v îz v e t a k lîd e d e r s e b e n im
iz z -i h u z û r -ı s a lta n a t-ı m e v f û r -ı
m ü s te lz im ü ’l-h u b û r u m d a m a h a ll-ı k a b û ld e v e m e n z ile -i ir tiz â d a b ili
n e ... v e y a h u t h ilâ f- ı ş e r ’- i m u t a h h a r v e m u g â y ir - i k â n û n -ı m u k a r r e r
r e â y â y a z u lü m v e t a a d d î e d e n le r k a ç n e f e r o lu r ise o ls u n a sla s ü d d e -i
s a â d e tin câ n ib in e a rz v e ilâ m e t m e ğ e t e v a k k u f e t m e y ip e n v â -ı u k û b â t v e s iy a s iy â tt a n h e r n e y e m ü s t a h a k v e r e g â v â r ise m u k t e z â y -ı
ş e r ’ v e k â n û n ü z e r e t e h ir e t m e y ip s iy â s e t ed ip g e r e ğ i g ib i h a k la r ın
d a n g e ld ü r e k i ş â ir le r in e m u c ib -i ib r e t ola . h. Ş a b a n 9 3 5
(1 5 2 9 )
K a n u n î S u lta n S ü le y m a n ’ın s o n z a m a n la r ın d a d a m u tla k ik tid a
r a e v v e lâ , d a m a d ı R ü s t e m P a ş a , d a h a s o n r a d a S o k u llu M e h m e d
P a ş a s a h ip o lm u ş t u v e p â d iş â h b ü tü n s a lta n a t iş le r in i o n la r a y ü k
le m işti. B u s o n u n c u n u n M u r a d I I I d e v r in d e ş e h â d e tin d e n s o n r a , v e
z ir le r s a d a r e ti e ld e e tm e k iç in b ir b ir le r i ile y a n ş a çık m ış la r , p â d iş a h a , h a r e m -i h ü m a y u n a v e p â d iş â h ın y a k m la n n a h e d iy e le r ta k d im i
ile m a k s a tla r ın ı is tih s a le ç a lış m ış la r v e b u s e b e p le d e s a d a r e t m e s
n e d i p â y id a r o la m a y ıp s ık s ık d e ğ iş m iş tir .
1 12
M a m a fih , f ü t u h a t g a n im e tle r in d e n d e v r in p a d iş a h ın a s e r d a r la r ,
v e z ir le r v e ü m e r â t a r a fın d a n h e d iy e ta k d im i ö t e d e n b e r i d e v le tin
k a id e s i id i. M e se lâ , B a r b a r o s H a y r e d d in P a ş a ’ n m b ir d e f a s e f e r d e n
a v d e tin d e p a d iş a h a şu m u a z z a m h e d iy e le r i t a k d im e t tiğ i n a k le d ilir :
1)
O m u z la rın d a b ir e r p o s t a l ç u k a ile 2 0 0 0 e sir,
2)
O m u z la rın d a b ir e r k e s e a k ç e ile 2 0 0 g u la m ,
3 ) E lle r in d e g ü m ü ş te p s i iç in d e a tla s k e s e le r ile 1 0 0 0 e r a ltu n u
h â m il 1 0 0 g u la m ,
4 ) E lle r in d e a ltu n t e p s ile r iç in d e in c i v e m e r c a n t e ş b ih le r v e
g e r d a n lık la r , a ltu n k a d e h le r v e d iğ e r n e fis e ş y a y ı h a m il 2 0 0 c â r iy e .
G it g id e s e f e r d ö n ü ş ü v e g a n â im m a lla r ı d ü ş ü n ü lm e y e r e k v e b u
k a y ıt v e ş a r t b ir t a r a f a b ır a k ıla r a k , İ s t a n b u l’ a y â n i ta ş r a d a n s a lt a
n a t m e r k e z in e g e le n v e z ir le r , b e y le r b e y le r h e d iy e t a k t im e t m e ğ e b a ş
la d ıla r v e b u b ir â d e t h ü k m ü n e g ir d i. A s r ın s o n la r ın d a M ıs ır V a li
liğ in d e n k u b b e a ltı v e z ir liğ i ile İ s t a n b u l’ a g e t ir ile n İ b r a h im P a ş a ’ n m
p â d iş a h a ta k d im e t tiğ i h e d iy e le r in ik i m ily o n a ltu n d e ğ e r in d e o ld u ğ u
h e s a p la n m ış tı.
B u n la r
8 0 .0 0 0
m ıs k a l
a ltu n d a n
y a p ılm ış
m u rassa’
(m ü c e v h e r le r le s ü s le n m iş o la r a k ) b ir t a h t , v e a ltu n , m ü c e v h e r le r le
sü s le n m iş silâ h v e a t ta k ım la r ı v e d iğ e r e ş y a ile b ir k a ç y ü z h a y
v a n d a n m ü r e k k e p ti.
Y in e X V I .
a s ır s o n la r ın d a , s a d r a z â m
S in a n P a ş a
-k i Y e m e n
F â t ih i d iy e a n ılm a k ta d ır - o d e v ir v e z ir le r in in z e n g in le r in d e n o ld u ğ u
c ih e tle M u r a d I I I iç in G ü lh a n e ’ d e y â n i T o p k a p ı S a r a y ı b a h ç e s in d e
İn c ili k ö ş k d e n ile n k ö ş k ü in ş a e ttir m iş v e b ü y ü k b ir z iy a f e t v e r e r e k
h ü k ü m d a r a p e k ç o k m ü c e v h e r le r t a k d im e y le m iş tir .
K a n u n î d e v r in d e n b a ş la m a k ü z e r e v e z ir le r v e ü m e r a n ın h e p s i
h a l v e v a z iy e tle r in e g ö r e
h e d iy e le r v e r ir le r ,
îy d iy e , N e v r û z iy e
a d eta b u
o lm u ş,
sonradan
bunun
n e v i r e s m î h e d iy e le r
ad ı
ta k d im i
z o r u n lu o lm u ş tu r . V e z ir le r a r a s ın d a z e n g in liğ i ile d ille re d e s ta n o la n
s a d r a z â m R ü s t e m P a ş a d ır . Z e v c e s i K a n u n î S u lta n S ü le y m a n ’ ın k ızı
M ih r im a h s u lta n id i. G e r e k k e n d i v e g e r e k z e v c e s i n a m ın a in ş a e t t i
rile n E d ir n e - k a p ı’d a , Ü s k ü d a r ’d a v e İ z m it ’ d e k i c a m ile r le E d ir n e ’ de
v e d iğ e r y e r le r d e k i m e d r e s e v e h a n , k e r v a n s a r a y la r b ü y ü k b ir m a s
r a f a m ü t e v a k k ıf idi. B u n la r ın e v k a f ın ı t a n z im e t tik t e n b a ş k a v e f a
t ın d a g e r i k a la n s e r v e tin i N e t â y ic ü ’l-v u k û â t m ü e llifi z a m a n ım ız h e
113
sa b ın a g ö r e 3 0 0 .0 0 0 k e s e a k ç e t a h m in e tm e k te d ir . H e r k e s e 1 0 .0 0 0
a k ç e o ld u ğ u n a g ö r e 3 .0 0 0 .0 0 0 .0 0 0 a k ç e d e m e k tir . B u n u P e ç e v î, Â lî ’
d e n n a k le tt iğ in e g ö r e , b ir e r b ir e r z ik r e t m e k te v e y e k û n u ta h m in î
k ıy m e t i o la r a k 1 1 .3 0 0 .0 0 0 a k ç e d e m e k te d ir . ( P e ç e v î, I. s. 2 2 , 23, 2 4 ) .
B e y le r b e y i r ü t b e s i ile k a p u d a n -ı d e r y a o la n K ılıç A li P a ş a T o p
h a n e d e k i m e ş h u r c a m iin i y a p t ır ıp e v k a f ın ı t e r tip e y le d ik t e n s o n r a
ö ld ü ğ ü v a k it 5 0 0 .0 0 0 n a k it a ltu n u ç ık m ış v e v e r e s e s i o lm a d ığ ı c i
h e tle h â z in e y e a lın m ıştı.
Y e m e n F a t ih i S in a n P a ş a ’ n m İs ta n b u l, A n a d o lu , R u m e li, A r a
b is t a n v e Y e m e n ’ d e b ü y ü k b in a la r d a n ib a r e t 1 0 0 d e n fa z la h a y r a tı
v e b u n la r ı id a r e y e k â fi e v k a f ı o ld u ğ u g ib i k e n d is i d e b ü y ü k b ir s e r
v e t s a h ib i id i. H a t t â b u y ü z d e n b a z ıla r ı k im y a ilm in e â ş in â o ld u ğ u ,
y â n î a ltu n y a p m a u su lü n ü b ild iğ i iç in b u k a d a r s e r v e t s a h ib i o ld u
ğ u n a in a n m ış la r d ı.
V e z ir le r in v e ü m e r â n ın m u h a s s a s m a a ş la r ın a g e lin c e :
S a n c a k b e y lik le r in d e b u lu n a n ş e h z a d e le r e o tu z ik i y ü k a k ç e lik
3 .2 0 0 .0 0 0 h a s t a y in k ılın m a s ı k a n u n g e r e ğ i idi. M a m a fih d a h a fa z la
a la n la r d a v a r d ı. M e s e lâ Ş e h z a d e S e lim (S e lim I I ) K o n y a ’ d a s a n c a k
b e y i b u lu n u r k e n 5 .5 0 0 .0 0 0 (e lli b e ş y ü k ) a k ç e lik h a s s a m u t a s a r r ıf tı.
B ir d e S u lta n -z â d e le r y â n i p â d iş â h ın h e m ş ir e s in in o ğ lu
(v e y a
k ız ın ın o ğ lu ) o lu p d a M ir -i liv a o la r a k s a n c a k t a s a r r u f e d e n le r v a r d ı
ki, b u n la r d a n b a z ıla r ı tıp k ı ş e h z a d e le r g ib i h a r e k e t e d e r le r , f a z la c a
h a s s a t a s a r r u f e d e r le r d i. B u tü r lü le r in e m is â l o lm a k ü z e r e K a r a O s
m a n Ş a h B e y i g ö s t e r m e k m ü m k ü n d ü r . B u , v e z ir le r d e n K a r a M u s ta fa
P a ş a ’n m o ğ lu , v e K a n u n î S u lta n S ü le y m a n ’ın h e m ş ir e s in in o ğ lu d u r ,
Y a v u z S u lta n S e lim ’in k ız d a n t o r u n u d u r . P e ç e v î’ n in d e d iğ i g ib i m îr -i
liv a y â n i s a n c a k b e y i id i, f a k a t B e y le r b e y le r d e n v e h a t tâ v ü z e r a d a n
ç o k ş a n v e ş ö h r e t e m a lik ti. B a z e n M o r a , İ n e b a h tı s a n c a ğ ın a , b a z e n
d e B o s n a s a n c a k b e y i o lu r d u . B u n la r d a n h a n g is in i is t e r s e p â d iş â h
k e n d is in e v e r ir d i. P e ç e v î’n in n a k le tt iğ in e g ö r e , b ir d e f a K a r lı ili c iz
y e s in i ta h s il e d ü p İ s ta n b u l’ a g ö t ü r e n c iz y e d â r ı İ n e b a h tı’ d a y a k a la
m ış v e k e n d is in in e lin e « h a r ç lığ ım y o k t u b iz z a r û r e b o r ç a ld ım » d iy e
y a z ılı b ir te m e s s ü k ( s e n e t) v e r e r e k p a r a y ı a lm ış v e filh a k ik a c iz y e d a r İ s ta n b u l’ a g i t t i ğ i z a m a n b u se n e d i g ö s t e r m iş v e d e y n in e m a h s u p
e d ile re k , u su l v e te â m ü l h ilâ f ı o la n b u h a r e k e tin e h iç se s ç ık a r t ıl
m a m ış tı.
Forma : 8
114
Y in e P e ç e v î’ d e n ö ğ r e n d iğ im iz e g ö r e , b a z e n p a d iş a h ş e h z a d e le
r in e k ız d ığ ı v a k it « h e m e n K a r a O s m a n ı g ö t ü r ü r v e y e r in e n a s b e d e
r im » d e r m iş ... M o r a ’ d a v e o h a v a lid e k i y a y la la r d a b a z ı h a m a m la r
y a p t ır m ış o la n b u d e liş m e n ş e h z a d e n in b a z ı h a r e k e t le r i v e s ö z le r i
X V I I . a s ır o r t a la r ın d a b ile h a lk a r a s ın d a m a lû m b u lu n u y o r d u .
S a d r a z a m la r ın u m u m iy e tle y ir m i y ü k a k ç e lik h a s la r ı v a r d ı. F a
tih
S u lta n M e h m e d , M a h m u d
P a ş a ’n m ,
K a n u n î S u lta n
S ü le y m a n
d a İ b r a h im P a ş a ’n m h a s la r ın ı ( k e n d ile r in e b ir t e v e c c ü h o lm a k ü z e
r e ) o tu z y ü k e ib la ğ e tm işti.
A n c a k K o c a N iş a n c ı’n ın T a b a k â tü ’l-m e m â lik ’ d e y a z d ığ ın a g ö r e ,
k e n d is in e s e r a s k e r lik b e r a t ı y a z m a s ı e m r e d ilip b ö y le b ir b e r a t ı te s v îd e t t iğ i z a m a n , s a d r a z a m a o t u z k e r e y ü z b in a k ç e lik h a s la r v e r
d iğ in i b u b e r a t a y a z d ır m ış tı. A n c a k , İ b r a h im P a ş a b u m ik t a r ı a zm s a m ış v e « E b ü ’l-f e t ih
S u lta n M e h m e d H a n m e r h u m
v e z ir -i â z a m i
M a h m u d P a ş a ’ y a k ır k k e r e y ü z b in a k ç e b e r a t ih s a n e tm iş tir . B u
k u lu n u z a d a h i ö y le c e ih s a n b u y u r u ls a P â d iş â h ım ın in a y e t in d e n b a îd
d e ğ ild ir » d iy e , k ır k y ü k e çık a r ılm a s ın ı is te m iş ti.
B u n a m u k a b il P â d iş â h ın c e v a b ı ş u o lu r :
« A n l a r p a y -i t a h t -ı m a h m iy e -i K o s t a n t in iy e f e t h in e m u v a f fa k
o lm u ş la r d ır z iy a d e d a h i ih s a n b u y u r s a la r c a iz id i» .
B u n d a n s o n r a şu m u h a v e r e a r a la r ın d a g e ç e r :
İ b r a h im P a ş a c e v a b e n d e r k i « B a ğ d a d - ı b ih iş t - â b â d h u le f â - y ı
ız â m t a h t ıd ır v e B u d u n k i k a d îm ü z z a m a n d a n k r a lla r t a h t ıd ır b u n la r
I s la m b u l’ a t e r c ih o lu n m a z s a d û n d a h i d e ğ ild ir » .
K a n u n î S u lta n S ü le y m a n b u n a k a r ş ı d a şu c e v a b ı v e r ir :
« E l ’ a n îs la m b o l p a y -i ta h tım ız d ır . A n la r îs la m b o l’ a n ic e t e r c ih
o lu n u r b â h u s u s b iz im a n la ra ö y k ü n m e k h a d d im iz d e ğ ild i» P e ç e v î b u
m a lû m a tı « b a z ı s ik â tt a n is t im â ’ o lu n m u ş t u » d iy e r e k k a y d e tm e k t e
d ir ki, b u e sn a d a , y â n i b e r a tın v e r ild iğ i h . 9 3 5 s e n e s in d e , V iy a n a
m u h a s a r a s ın a g id ile c e ğ i 1 5 2 9 ta r ih in d e , h e n ü z B a ğ d a d f e t ih
o lu n
m a m ış tı v e B u d in ise, h e n ü z b ir b e y le r b e y lik h a lin d e im p a r a t o r lu ğ a
b a ğ la n m a m ış tı. B u itib a r la , b u r iv a y e t in b ir e s a s ı o ls a b ile ş e k lin
d e v e z a m a n ın d a b a z ı d e ğ iş ik lik le r , ilâ v e le r v e m ü b a le ğ a la r t a s a v
v u r o lu n a b ilir.
115
K u b b e v e z ir le r in in , m e v k i v e ş a h s iy e t le r in e g ö r e 1 0 -1 5 y ü k a k ç e
t a h s is a t la r ı v a r d ı. N iş a n c ı, D e f t e r d a r v e R e îs ü lk ü ttâ b g ib i y ü k s e k
d e v le t r ic a lin in 2 - 4
yük
a k ç e lik h a s la r ı; d a h a a ş a ğ ı m e m u r la r ın
d iv a n k â tip le r i, m ü t e f e r r ik a v e s a ir e n in d e d e r e c e le r in e g ö r e h a s v e
z a â m e tle r i v a r d ı. T a ş r a d a b u lu n a n b e y le r b e y i, m irliv a , t im a r d e f t e r
d a r ı, t im a r k e t h ü d a s ı g ib i g ö r e v lile r in h a s v e z a a m e tle r i ile t im a r lı
s ip a h in in t im a r la r ı d a m e v c u t tu v e h e p s i m e v z u a ta , k a n u n la r a g ö r e
t e s b it o lu n u y o r d u .
S a d r a z a m L ü t f i P a ş a ’n m A s a f -n â m e s in d e k e n d i g e lir le r in i a ç ık
o la r a k
(1 5 4 0
k a y d e t t iğ in i
e v v e lc e
s ır a la r ın d a ) , « y ir m i
g örm ü ştük .
yük
a k ç e lik
K endi
s a d a r e ti
h a s la r ım
v a rd ı.
d e v r in d e
10
yükü
d a ire m , y â n i k a p u h a lk ım m a s a r if in e k if a y e t e d e rd i, b e ş y ü k ü n ü s a
d a k a v e in ’ a m la r d a b u lu n u rd u m . B e ş y ü k ü d e h â z in e m d e k a lır d ı» d e
m e k te , b ü t ç e s in i k a b a t a s la k b ild ir m e k te d ir . D a ir e s i h a lk ı h e r h a ld e
2000
k iş id e n e k s ik d e ğ ild i - g e r ç i o , k a p u h a lk ın ın ç o k lu ğ u ile m e ş
h u r o la n la r d a n d e ğ ild i. F a k a t 1 .0 0 0 .0 0 0 a k ç e b u k a d a r k iş iy i b ir sen e
b e s le d iğ in e g ö r e , o d e v r in p a r a s ı k ıy m e t li id i v e u cu z lu k v a r d ı de-,
m e k tir .
O
d e v ir d e h u b u b a t, a n c a k r e s m î m ü s a a d e ile, h a r ic e ç ık a b ilird i.
B u h u s u s t a k a y ıt la r ım ız v a r d ır ki, K a n u n î S u lta n S ü le y m a n d e v r in
d e V e n e d ik lile r e
s a tıla n
hububat
m uayyen
z a m a n la r a
ve
h a lle r e
m ü n h a s ırd ı.
M e se lâ , b iz im n e ş r e tt iğ im iz 2 2, 2 3, 30 n u m a r a lı v e s ik a la r ... A v
r u p a ’ d a n s a t ın a lm a n m a l p e k a z o ld u ğ u n a v e ih r a c ı m ü s a a d e y e
b a ğ lı b u lu n a n b ir k a ç k a le m e ş y a fa z la s ıy la b u n a t e k â b ü l e t tiğ in
d en , y â n i t ic a r e t m u v a z e n e s i le h im iz e iş le d iğ i c ih e tle , O s m a n lı d e v
le tin in h e r t a r a fın d a
y iy e c e k b a k ım ın d a n b o llu k
ve
u c u z lu k v a r
d ı v e d e v le t t e ş k ilâ t ı b u n a f e v k a lâ d e e h e m m iy e t v e r iy o r d u . B u n u
g ö s t e r e n , y â n i t ic a r e t t e a ld a n m a m ız ı s a ğ la m a y a m a t û f R ü s t e m P a ş a ’n ın b ir m e k t u b u v a r d ır ( V e n e d ik v e s ik a la r ı N o . 3 3 ) . U c u z lu ğ u n
d e r e c e s in i b a z ı v a k f iy e le r in v e r d iğ i m is â lle r d e n v e o d e v r e a it t a h
r ir k a y ıt la r ın d a n ö ğ r e n m e k k a b ild ir. ( X V I . a s ır b ir in c i y a r ıs ın a a it
b u ğ d a y , a r p a v e k o y u n f iy a t la r ı E d i m e v e P a ş a L iv a s ın d a k i b ir k ı
s ım k a y ıt la r d a n a n la ş ılm a k t a d ır ).
D iğ e r b ir n o k t a d a , v e z ir le r in İ s ta n b u l c iv a r ın d a ç if tlik le r i v a r
d ı, h a y v a n la r ı v e b ir ç o k a d a m la r ı b u r a d a s a k in o lu p ç ift liğ in m a h -
116
s u lâ tiy le v e ç o k b a s it b ir ş e k ild e y a ş a d ık la r ın d a n , v e z ir le r k a p u h a lk ın ı k o la y lık la b e s le r le r d i v e L ü t f i P a ş a ’n m b e lir t tiğ i g ib i, id a re li
v e b a s ir e tli v e z irle r, k e n d ile rin e m u h a s s a s h a s la r g e lir in d e n b ir m ik
t a r t a s a r r u f e tm e k im k â n ın ı d a b u lu r la rd ı.
B it ta b i v e z ir le r in v e y ü k s e k d e r e c e li d e v le t a d a m la r ın ın h a s la r ı
h a k k ın d a k o n u la n k a n u n la r v e u s u lle r z a m a n la z o r la ş m ış v e b a z ı
y o ls u z lu k la r a y o l a ç m ış tır .
K a n u n î S u lta n S ü le y m a n d e v r in e g e lin c e y e k a d a r v e o n u n s a l
ta n a tı z a m a n ın d a b e y le r b e y i v e s a n c a k b e y le r i 1 0 - 1 2 s e n e m e v k ile
r in d e k a lırla rd ı. B u s e b e p te n d e b u lu n d u k la r ı y e r le r d e b ir ç o k s o s
y a l e s e r le r v ü c u d e g e t ir e b ilir le r , o b ö lg e n in İk tis a d î d u ru m u n u d ü
z e lt e c e k u z u n v a d e li te d b ir le r a la b ilirle rd i.
B ilâ h a r a s ık s ık t e b e d d ü lle r v â k i o ld u ğ u n d a n
b ir a d a m ın ü ç
b e ş s e n e k a lm a s ı b ir is tis n a te ş k il e t ti v e b in n e t ic e ü m e r â y a k u d r e t
s iz lik v e m e m le k e t m a m u r iy e tin e n o k s a n g e lm e ğ e b a ş la m ış v e g ö
r e v lile r d e t ü r lü y o ls u z lu k la r a , r ü ş v e t v e ir t ik â b la r a te ş e b b ü s e t m iş
le rd ir. R ü ş v e t k a p ıs ın ı a ça n ın , e n k u v v e t li d e v ir d e ,
R ü stem
P aşa
o ld u ğ u u m u m iy e tle k a b u l e d ilm e k te d ir . B u h u s u s t a k i b ir m a k a le
m iz d e b u n u n la ilg ili v e s ik a la r ı n e ş r e tm iş tik .
( T a r ih
d e r g is i, 1 956,
V I I I. cilt, s a y ı 1 1 - 1 2 ). M a m a fih , o n u n h a k k ın d a s ö y le n e n d iğ e r b ir
s ö z d e « S a d r a z a m R ü s t e m P a ş a r ü ş v e t s iz m a n s ıb t e v c ih e tm e z id i
is e d e in s a f ı d a h i e ld e n b ır a k m a z d ı» id i. H a tt â b u h u s u s t a ş ö y le b ir
m is â l d e v e r ilm e k t e d ir :
B ir d e f a E r z u r u m b e y le r b e y i a t b a h a s ı d iy e r e k R ü s t e m P a ş a ’ y a
5 0 0 0 a ltu n h e d iy e t a k d im e tm iş , o d a , « E r z u r u m m a n s ıb ın ın b u k a
d a r h e d iy e y e t a h a m m ü lü y o k t u r »
d iy e r e k
2000
a ltu n u n u ia d e e t
m iş ti.
S o k u llu M e h m e d P a ş a z a m a n ın d a g a y e t d ü r ü s t h a r e k e t e d ilm iş
v e r ü ş v e t a lm a k iş i k ö t ü b ir ş e y o la r a k v a s ıfla n d ır ılm ış id i, f a k a t
o n d a n s o n r a , b u s â h a d a ç o k ile r i g id ilm iş v e b u y ü z d e n d e d e v le t
m e k a n iz m a s ı ç o k b o z u lm u ş tu r .
Bu
konuda
K ü n h ü ’l-a h b a r
m ü e llifi
M u s ta f a
 lî,
b ir
h â d is e
n a k le d e r : Â lî ’ y e g ö r e , îs f e n d iy â r h a n e d a n ın d a n o lu p d a M u r a d I I l ’ü n
m u s a h ib i b u lu n a n Ş e m s i P a ş a b ir g ü n y a lıs ın a ç o k n e şe li b ir h a ld e
d ö n e r . S e b e b i s o r u ld u ğ u n d a « B u g ü n S u lta n M u r a d h a z r e tle r in e b ü
117
y ü c e k b ir r ü ş v e t k a b u l e t tir d im b u n d a n s o n r a le z z e t p â d iş â h la r ın
d a m a ğ ın d a m ü s t a k a r k a lır v e d e v le tin in tiz a m ın ın b o z u lm a s ın ı m u
c ip o lu r , b e n d e b u s u r e tle e c d a d ım ın in tik a m ın ı a lm ış o lu r u m » d er.
Y â n i, S in o p , v e K a s t a m o n u b ö lg e s in d e h â k im o la n t a v â if - i m u lû k d e n îs f e n d i y â r O ğ u lla r ı b e y liğ in in O s m a n lı d e v le tin e ilh a k ın ın in ti
k a m ın ı a lm a y a , r ü ş v e t e a lış t ır m a k s u r e tiy le m u v a f fa k o ld u ğ u n u ile ri
s ü r m e k te d ir . E ğ e r , b a z ıla r ın ın d e d iğ i g ib i, Â lî, Ş e m s i P a ş a ’ y a b ir
g a r e z y ü z ü n d e n b u is n a d ı y a p m a m ış s a b u h a d is e v e b u s ö z le r ç o k
d ik k a te d e ğ e r .
K a n u n î S u lta n S ü le y m a n d e v r in d e h e n ü z ilm iy e t a r ik a t in in s a
f iy e t in i m u h a f a z a e t tiğ i v e m e ş ih a t, k a d ıa s k e r lik v e m e v le v iy e tle r in
te v c ih in d e liy â k a t e s a s ı g ö z ö n ü n d e t u t u ld u ğ u b ilin m e k te d ir . E b u s s u u d
E f e n d i K a d ıa s k e r ik e n , B u d in ’in f e t h i e s n a s ın d a , d a n iş m e n d le rin d e n
b ir i h a k k ın d a y a p t ığ ı in h â y ı v e te lh is i, p â d iş â h ın titiz lik le g ö z ö n ü n e
a lm a s ı b u h u s u s t a b ir m is â ld ir . ( P e ç e v î, I, s. 2 2 9 )
K a n im i S u lta n S ü le y m a n d e v r in in İd a rî - m a lî k a r a k t e r i :
D e v le t g e lir in in b a ş lıc a s ı ö ş ü r h â s ılâ t ı idi. A n c a k b u g e lir h a s ,
z e â m e t v e t im a r s u r e tiy le v e z ir le r , ü m e r â y a v e e y â le tle r a s k e r i d e
m e k o la n tim a r lı s ip a h iy e , v a k ı f o la r a k s o s y a l v e k ü ltü r e l h iz m e t
le re , y u r t lu k v e o c a k lık o la r a k
( h u s u s î t a b ir le r d ir ) h u d u t m u h a fız
la r ın a v e s a d e c e o c a k lık ıs tıla h iy le b a z ı k a le le r y e r li n e fe r le r in e t a h
sis e d ilm iş t i; b ö y le c e d e v le t, v e z ir le r y ü k s e k m e m u r la r v e k u m a n
d a n la r,
t ü r lü
g ö r e v lile r
ve
b ü tü n
ta şra
te ş k ilâ tı
m e n s u p la rın ın
m a a ş la r ın ı - h iz m e t k a r ş ılığ ın d a - k a r ş ıla m ış o lu y o r , a y r ıc a , s a y ıs ı X V I .
a s ır d a 1 4 0 .0 0 0 i b u la n s ü v a r i k u v v e t in e m â lik b u lu n u y o r d u k i, b u
s e b e p le r le a r â z i t e v c ih le r in in m e v z û k â n u n v e n iz a m la r d a ir e s in d e
c e r e y a n ın a f e v k a lâ d e ö n e m v e r ilm e s i t a b iî idi.
B ir a r a z in in v a k f a v e y a h a s ın z e a m e te y a h u t d a z e â m e tin v e y a
ç ift lik s u r e tiy le t im a r ın , a le lâ d e t im a r a ç e v r ilm e s i, k ü lâ s a , h e r h a n g i
b ir k im s e n in u h d e s in d e o la n h e r h a n g i b ir ş e k ild e k i t e v c ih in
d iğ e r
b ir ş e k le te b d îli lâ z ım g e lir s e p â d iş â h ın h u s u s î ir a d e s in e ih t iy a ç v a r
dı. N iş a n c ı b u ta s h ih v e te b d il ir a d e s in i D e f t e r - i h â k â n î k a y ıt la r ın a
b iz z a t k e n d i k a le m i ile g e ç ir ir im z a s ın ı a ta r d ı. B u h u s u s t a k i b e r a tın
tu ğ r a s ın ı d a
m u tla k a
sad razam
o la n la r ın
çek m esi kanunun
ic a b ı
idi. N iş a n c ı b u e m r i b ü tü n v e z ir le r in h u z u r u v e m a r ife tiy le y a p t ı
118
ğ ım d a o r a y a k a y d e d e r d i. M e se lâ , K a n u n î d e v r in d e d e f t e r d a r b u lu
n a n M a h m u d Ç e le b î’ y e a it ç ift lik s u r e tiy le t a s a r r u f e d ile n b ir tim a r la ilg ili k a y ıt la r d a ( E d i m e v e P a ş a L iv a s ı s. 8 6 ) b u m u a m e le
le r in te k e m m ü l e ttiğ in i g ö r ü y o r v e b u
d e ğ iş ik liğ in b iz z a t n iş a n c ı
C e lâ l-z â d e e liy le v e b ü tü n v e z ir le r in m a r ife t iy le y a p ıld ığ ın ı a n lıy o r u z .
K e z â , b u h u s u s ta d iğ e r b ir m is â l o la r a k h . 9 1 4
se n e s in e
a it b ir
m u a m e le -b a ş k a m a h iy e tt e o lm a k la b e r a b e r - b iz e b ir f ik ir v e r m e k
te d ir . ( A y n ı e s e r, s. 92, 9 3 ) .
A r a z i m e s e le le rin e b u k a d a r e h e m m iy e t v e r ile r e k , b u n a a it b e
r a t la r ın tu ğ r a la r ın ın b iz z a t v e z ir -i â z a m t a r a fın d a n ç e k ilm e s in e m u
k a b il d iğ e r m e s e le le r v e m ü h im
d a v a la r la ilg ili o la r a k
s â d ır o la n
f e r m a n la r ın tû g r a la r m ı k u b b e a ltı v e z ir le r i d iv â n -ı h ü m a y u n d a
çe
k e r le r id i.
B ilin d iğ i g ib i, t o p r a k ü z e rin d e ik i ş e k ild e t a s a r r u f c â r î id i. B u n
la r d a n b ir i z ir a a t e tm e k , e k ip b iç m e k h a k k ı ki, t a p u se n e d i ile t a
s a r r u f e d e n k im s e le r z ir a a t e d e r le r v e b u n u n la g e ç in ir le r d i.
İ k in c i t a s a r r u f şe k li o t o p r a k m a h s u lü n ü n ş e r î ö ş r ü n ü v e ö r f
v e r g ile r in i a lm a k v e t o p r a k m a h lû l o ld u ğ u z a m a n ta lib in e t e fv îz e y
le m e k , f e r a ğ v e in tik a li v u k u u n d a m u a y y e n o la n h a r c ın ı ( T a p u h a r
c ı) a la r a k t a p u s e n e d i v e r m e k h a k k ı o lu p b u h a k e v v e lâ d e v le te a it
id i v e o d a b u h a k k ın ı h a s , z e â m e t, t im a r s a h ip le r in e v e r ir v e y a b a z ı
h a y r â t a y â n i s o s y a l, d in î v e k ü ltü r e l t e s is le r e v a k ıf o lm a k
ü z e re
ta h s is e d e rd i. M e s e lâ b ir k ö y ü n a r a z is i t a p u s e n e tle r i ile 8 0 -1 0 0 k i
şin in t a s a r r u f u n d a o ld u ğ u h a ld e o k ö y ü n b ü tü n t o p r a k la r ı ü z e r in
d e k i d e v le te a it b u lu n a n ö ş ü r h a k la r ı y a b ir sip a h in in tim a r ı, y a h u t
b ir z a îm in z e â m e ti v e y a ü m e r â d a n b ir in in
( S a n c a k b e y i, m ir liv a )
h a s s ı b u lu n u rd u , y a h u t d a s o s y a l, d in î v e k ü ltü r e l h iz m e tle r d e n b i
rin in k a r ş ılığ ı o la r a k v a k ı f e d ilm iş g ö r ü n ü r d ü .
Ş u h a ld e , a r a z in in ş e r ’î h a k la r ın a m u t a s a r r ıf o la n la r a k a n u n dili
ile s a h ib -i a r z d e n ilird i v e r e â y a d a n b ir i t a r la s ın ı s a t a c a k o ls a sa h ib -i a r z h u z u r u n d a t a k r ir v e r m e k , o n u n iz n i v e m ü s a a d e s i o lm a k
lâ zım d ı.
H a s , t im a r v e z e â m e t g ib i s a h ib -i a r z y e r le r in e p â d iş â h d ir liğ i
d a h i d e n ilird i ki, d irlik , t a a y y ü ş m e d a r ı, ş im d ik i d e y im
y o lu , g e ç im v a s ıt a s ı d e m e k ti.
ile g e ç im
119
S a h ib -i a r z d ir liğ i d a h ilin d e m a h lû l o la n a r a z iy i v e z ir a a tte n
h â lî b u lu n a n y e r le r i b e d e l d e ğ e r i ile ta lip o la n la r a t e fv îz e d e r, f a
k a t, k e n d i u h d e s in d e a lık o y a m a z v e y a d iğ e r b ir k ö y a h a lisin e s a t a
m a z d ı. A n c a k ç o k b ü y ü k b ir â r a z i p a r ç a s ı, b ir ç if t lik o ld u ğ u k ö y a h â
lisin in d e b u n a ih t iy a c ı o lm a d ığ ı ta k d ir d e b a ş k a b ir k ö y d e o la n a s a
ta b ilird i. Z ir a , k e n d i u h d e s in d e a lık o y a b ils e , b ilâ h a r a k ö y ü n b ü s b ü
tü n h u s u s î b ir ç if t lik h a lin e g e lm e s i m ü m k ü n d ü v e d iğ e r y e r le r a h a
lisin e s a t a b ils e k ö y lü n ü n s ık ın t ıy a d ü ş m e s in i m u c ip
o la b ilir d i. B u
s e b e p te n v â z ı-ı k a n u n b u s u r e tle k a n u n k o y m u ş t u . F e t ih le r y a p ıl
d ık ç a v e y a A n a d o lu d a b ir b e y lik a r a z is i O s m a n lı d e v le tin e ilh a k e d il
d ik ç e t a h r ir le r y a p t ır ıld ığ ı m a lû m d u r . B ö y le c e h e r k ö y ü n ö ş ü r h a s ı
la tı m ik t a r ı v e n ü fu s u , k a ç h a n e d e m ü r e k k e p o ld u ğ u t e s b it e d ild iğ i
g ib i, h e r k a z â n ın m ü s ta k ile n v e y a m ü ş t e r e k e n fa y d a la n d ık la r ı o r
m a n , m e r ’ â ( o t l a k ) , y a y la k v e k ış la k b ir e r b ir e r y a z ılır d ı. M e se lâ ,
b ir s a n c a ğ ın 1 00 y ü k ( 1 0 m ily o n a k ç e ) a k ç e ö ş ü r h a s ılâ tı o ls a v e b u
s a n c a k d a h ilin d e d ir liğ in h e r n e v ’i d e b u lu n s a 2 0 y ü k ü h a s , 1 0 y ü k ü
z e â m e t, 4 0 y ü k ü tim a r , 20 y ü k ü e v k a f , 10 y ü k ü d e o c a k lık v e y u r t
lu k o lm a k ü z e r e t a k s im o lu n a b ilir d i v e b u n is b e tle r , v a z iy e te g ö r e ,
z a m a n v e m e k â n a g ö r e d e ğ iş e b ilir d i.
T e k r a r e d e lim ki, m u k a y y e t h a s ıla tı, y â n i « y a z u lu » , y ü z b in a k
ç e d e n f a z la o la n d ir liğ e h a s d e n ilird i. P a d iş a h a m a h s u s h a v a s - ı h ü
m a y u n ile s u lta n la r a v e h a n e d a n a ta h s is o lu n a n h a s la r d a n m a a d a s ı,
y a n i, v e z ir le r , b e y le r b e y i, m ir liv a v e d iğ e r y ü k s e k d e v le t m e m u r la
r ın a v e r ile n h a s la r m a n s ıp la r ı ile k â im d i. Y â n i, d irlik ş a h s a d e ğ il,
ş a h s ın iş g â l e tt iğ i m a n s ıb v e m e v k iy e m u h a s s a s idi. A z le d ilin c e v e y a
ö ld ü k le r in d e b u d ir liğ i k a y b e d e r le r d i.
H e r m a n s ıb ın m u t a s a r r ıf ı, k e n d is in e ta h s is e d ile n h a s s m a t a
s a r r u f e d e r v e h a s s a h ip le r i s e f e r e g id e r le r k e n k a ç y ü k a k ç e h a s s ı
v a r ise h e r 5 0 0 0 a k ç e s i iç in b ir c e b e lû g ö t ü r m e ğ e m e c b u r b u lu n u r
la rd ı. M e s e lâ o n y ü k a k ç e h a s s ı o la n b ir b e y le r b e y i ta m te ç h iz a tlı,
h a r p v e d a r b e k a d ir 2 0 0 ce b e lû ile s e fe r e g it m e k k a n u n ic a b ı idi.
B u c e b e lû la r ü m e r â n ın k e n d i a d a m la r ı, k a p u s u h a lk ı o ld u ğ u c ih e t
le ç o k d e f a b ir b e y le r b e y i v e y a s a n c a k b e y i h a s s ın ın g e r e k t ir d iğ i
c e b e lû m ik t a r ın d a n d a h a f a z la s ın a s a h ip o lu r v e b u g ib ile r iç in « k a
p u su m ü k e m m e l» t a b ir i k u lla n ılırd ı.
Ö ş ü r h a s ılâ t ı y ir m i b in a k ç e d e n 1 0 0 . 0 0 0 a k ç e y e k a d a r o la n d ir
liğ e z e â m e t d e n ird i, (k e lim e n in a sıl A r a p ç a şe k li z iâ m e t o lu p m â n â
1 20
sı, d ü ş m a n d a n z a p to lu n a n a r a z id e n t e f r i k ile b ir k im s e y e t a h s is o lu
n a r a k , â ş â r -ı ş e r iy e s i, o k im s e y e â it k ılm a n m e m le k e t p a r ç a s ı d e
m e k tir . D iğ e r b ir lü g a t in v e r d iğ i m â n â d a ş ö y le d ir :
« C â n ib - i m îr îd e n b ir k im s e y e t e m lik v e â ş â r - ı ş e r iy e s i k e n d is in e
t e r k v e t a h s is o lu n a n a r â z i p a r ç a s ın a ıt la k o lu n u r » [b u r a d a k i t e m
lik s ö z ü d o ğ r u d e ğ ild ir ], b ir d e « b e d e l-i z e â m e t» t â b ir i v a r d ır k i, b u
t ü r lü b ir a r a z in in m îr îy e ia d e s iy le b u n u n s a h ib in e y â n i z â îm in e h â
z in e d e n ta h s is k ılm a n m a a ş d e m e k t ir z â îm ; z u a m â ) .
B u n la r y â n i z â îm le r m u k a y y e t h a s ılâ t m ik ta r ın ın h e r 5 0 0 0 a k
ç e s i iç in b ir c e b e lû g ö t ü r ü r le r .
Z e â m e t le r h e r e y â le t m e r k e z in d e b u lu n a n h a z in e v e t im a r d e f
t e r d a r la r ın a v e z e â m e t k e th ü d a la r ın a , h e r s a n c a k t a b u lu n a n
a la y
b e y in e , k a le le r d iz d a rla rın a , r ik â b -ı h ü m a y u n d a b u lu n a n k a p u c u b a
sıla rın a , h â c e g â n - ı d iv â n -ı h ü m a y u n d e n ile n d iv â n k â tip le r in e , m ü
t e fe r r ik a t a b ir o lu n a n z u a m â y a , d e ft e r h â n e v e h a z în e -i â m ir e k â t ip
le rin e t e v c ih e d ilird i. P e k b ü y ü k b ir s u ç la r ı o lm a d ık ç a u h d e le rin d e n
a lın m a z d ı, y â n i k a y d -ı h a y a tla m u k a y y e t id i. H â s ıla t ı 3 0 0 0 a k ç e d e n
20000
a k ç e y e k a d a r o la n d ir liğ e t im a r t â b ir o lu n d u ğ u m a lû m d u r.
B u n u n 3 0 00 a k ç e lik k ıs m ın a k ılıç t im a r d e n ird i. B u n d a n s o n r a h e r
ü ç b in a k ç e s i iç in b ir c e b e lû g ö tü r ü r d ü k i, - A n a d o lu v e y a R u m e lid e
o ld u ğ u n a g ö r e d e ğ iş ir d i, b u n u n t a fs ilâ t ın ı k a n u n n â m e le r d e g ö r e c e
ğ iz - b u k a n u n g e r e ğ i id i. M e se lâ , 6 0 0 0 a k ç e t im a r a m u t a s a r r ıf o la n
s ip a h i b ir c e b e lû v e d o k u z b in a k ç e tim a r a m u t a s a r r ıf o la n ik i ce b e lû ,
1 9 0 0 0 a k ç e tim a r a m u t a s a r r ıf o la n 5 c e b e lû g ö t ü r m e ğ e m e c b u r idi.
T im a r s a h ip le r i d ir liğ in in b u lu n d u ğ u S a n c a k t a o t u r m a la r ı ş a r ttı.
T im a r ü ç t ü r lü id i :
I — - E ş k in c i tim a r ı, e n f a z la tim a r la r b u t ü r lü o lu r d u .
B u tü r lü tim a r la r a m u t a s a r r ıf o la n la r a la y b e y in in s a n c a ğ ı a l
tın d a s e f e r e g id e r d i.
II —
M ü s ta h fa z tim a r ı, m e n s u p o ld u ğ u k a le m u h a fa z a s ın d a b u
lu n u r.
III —
H iz m e t tim a r ı, b â z ı s e r h a d le r d e b u lu n a n ca m ile r in imâ-
m e t v e h it a b e tin e v e s a r a y -ı h ü m a y u n la r h iz m e tle r in e m a h s u s tu r .
121
H a t t â s a r a y -ı h ü m a y u n a s e n e d e 3 0 .0 0 0
sü n b ü l s o ğ a n ı g ö t ü r
m e k /ş a h in v e ç a k ır d e n ile n k u ş la r ı t e d â r ik v e ta k d im e tm e k v e d a h a
b u n u n g ib i iş le r i g ö r m e k iç in m u h a s s a s tim a r la r v a r d ır . B a z e n d a h i
b iz z a t p a d iş a h la r b a z ı s ip a h i e m e k t a r la r ın a m u t a s a r r ıf o ld u k la r ı tim a r la r ım t e m lik e y le m iş le r d ir ki, b u m ü lk le r v e r e s e le r in e ir s e n in
t ik a l e d iy o r d u .
B ir t im a r v e y a z e â m e t m a h lû l k a ld ığ ın d a , sa h ib i v e f a t e tm iş s e ,
ö le n d ir lik s a h ib in in h a r p y a p a b ile c e k y â n i eli silâ h t u t a c a k e v lâ d ı
v a r ise o n a v e r ilir d i. E ğ e r ç o c u ğ u k ü ç ü k ise, b iz z a t s e f e r e g id in c e y e
k a d a r c e b e lû g ö n d e r m e k ş a r t iy le t e v c ih k ılın ırd ı. D ir lik s â h ib i e r
kek çocuk
b ır a k m a d a n
ö lü r s e ,
o t im a r v e y a
z e â m e t c e b e lû le r d e n
m ü s t a h a k o la n a v e r ilm e k ü z e r e b e y le r b e y ile r t e z k e r e v e r ir , y â n i in
h a la r ın ı y a p a r , h ü k ü m e t m e rk e z in d e n d e b ir b e r a t ile t e f v iz o lu n u r
du. A n c a k 1 5 0 0 0 a k ç e lik b ir tim a r , v e y a 4 0 0 0 a k ç e lik b ir z e â m e t
o ld u ğ u n a g ö r e t im a r ın ü ç v e y a b e ş b in i z e â m e tin y ir m i b e ş b in i b u
s u r e tle m ü s t e h a k ın a t e v c ih o lu n u r, g e r i k a la n k ısm ı m ü k â f a t a h a k
k a z a n m ış d ir lik s a h ip le r in e t e r a k k i d e n ile n
(b u g ü n k ü t a b ir ile ek
ö d e n e k ) m u n z a m b ir t a h s is a t o la r a k ta k s im o lu n u r d u k i, b u tü r lü
t a r a k k ile r a la n b ir s ip a h in in t im a r ı b a z e n y ir m i b in a k ç e y i t e c a v ü z
ed e r, b ö y le c e z e â m e t itib a r o lu n u rd u .
B ir s a n c a k v e y a e y â le tin e ş k in c i, z u a m â v e e r b a b -ı tim a r ı s e
f e r e m e m u r o ld u ğ u n d a h e m m e m le k e ti m u h a fa z a h e m d e a r k a d a ş
la rın ın d ir lik le r i iş le r in i t e s v iy e e t m e k iç in o n d a b ir i m e m le k e tle r in d e
k o r u c u k a lıp m a a d a s ı g id e r le r v e m e m u r o ld u k la r ı s e r a s k e r in m a iy e
tin e v a r d ık la r ın d a y o k la m a o lu p g e r e k d ir lik s a h ip le r i g e r e k ce b e lû la r ı a y r ı a y r ı d e f t e r o lu n m a k la f a la n s ip a h i v e y a f ilâ n ce b e lû f a
la n c a P a ş a ’ n m
d e f te r lis id ir d e n ilir ki, s e f e r d e
is b a t-ı v ü c u t e tm iş
d e m e k tir . E ğ e r h u d u t la r d a k ış la m a k lâ z ım g e lir s e -k i K a n u n î d e v
rin d e b u o lm a m ış tır d a h a s o n r a u zu n s ü r e n h a r p le r d e g ö r ü lü r - h e r
s a n c a k s ip a h is i iç le r in d e n b e ş e r o n a r a d a m s e ç e r , h a r ç lık c ı n a m iy le
y â n i timarların h a s ıla t ın d a n k e n d ile r in e h a r ç lık g e t ir m e k ü z e re m e m
le k e tle r in e g ö n d e r ir le r id i. Ç ü n k ü b u n la r a s e f e r d e b u lu n d u k la r ı v a
k it b ile m a a ş v e t â y in a t g ib i b ir ş e y v e rilm e z d i. P e k ih t iy a r v e işe
y a r a m ıy a c a k g ib i o la n la r ın ın t im a r ın m t e r a k k ile r i m ü s a it ise o n u n la
t e k a ü t e d ilir le r d i v e k ılıç t a b ir o lu n a n v e h a r p v a z ife s in i y e r in e g e
t ir m e k ü z e re m u h a s s a s b u lu n a n a sıl t im a r b ir b a ş k a s ın a t e v c ih e d i
le re k , b u s u r e tle , y e n id e n m a s r a f a ç ılm a k s ız m h e m b ir a d a m e m e k
12 2
lilik t a h s is a tın a k a v u ş u r h e m
d e a s k e r s a y ıs ın a n o k s a n g e lm e m iş
o lu r d u . B u h u s u s t a k i k a n u n la r, o d e v r in ö z e llik le r i v e ş a r t la r ı iy ic e
d ü ş ü n ü le r e k te d v in e d ilm işti. B u s a y e d e :
a)
S e f e r le r n e k a d a r u z a r s a u z a s ın v e z â y ia t ç o k o ls a b ile a s
k e r m e v c u d u n a h a le l g e lm e z d i. Ç ü n k ü b ir t im a r m a h lû l o ls a o n ta n e
t â lib i b u lu n u rd u .
b)
T im a r s a h ip le rin in
çoğu
babadan
deden
y u r t la r ın ın
göze
t ic is i, iş le tm e c is i, z ir a a tç is i, o c a k -z â d e s i, h a n e d a n la r ın ı te ş k il e t tik
le r i için , b ö lg e le r in d e k i r e â y â , h a lk b u n la r ı ö t e d e n b e r i b ü y ü k ta n ır,
b ilird i. K e n d ile r i d e o c a k s a h ib i v e h a n e d a n o lm a k la if t ih a r e t tik
le r i c ih e tle k ö y v e m e z r a a la r ın ın v e k a s a b a la r ın ın m u h a fa z a s ın a m u k
t e d ir o lu r la r , e ş k iy a v e y a d ü ş m a n m u s a lla t o lm a s ı t a k d ir in d e h e m e n
h a lk ın e li silâ h tu ta n la r ın ı t o p la r v e o b e lâ y ı, e ş k iy a y ı d e f e d e b ile c e k
k u v v e t v e e n e r jiy e h a s s a s iy e t e m â lik b u lu n u rla rd ı.
c)
B u n la r ın
e v lâ tla r ı,
b a b a la r ın ın
y e r in e
g e ç e b ilm e k
h a k k ın ı
e ld e e t m e k iç in d a h a ç o c u k lu k la r ın d a n itib a r e n a ta b in m e k , silâ h k u l
la n m a k h u s u s la r ı ile iş t ig â l e d e r le r , s ilâ h ş ö r lü k t e , b in ic ilik t e m a h a
r e t s a h ib i o lu r la rd ı.
d)
B u n la r ın m e n fa a tle r i, d ir lik le r i d a h ilin d e k i r e â y â n ın , z ir a a t-
ç ile r in a rtm a s ın a , iy i is tih s â l y a p m a la r ın a b a ğ lı o ld u ğ u n d a n , y a r d ı
m a m u h t a ç h a lk a t o h u m lu k v e h a y v a n v e r ir le r , a ra z in in e k ilm e k te n
h â lî k a lm a m a s ın a it in a e d e rle rd i. (B u g ü n k ü Z ir a a t B a n k a s ın ın , k r e d i
m ü e s s e s e le r in in y a r d ım ı g i b i ) . K e n d ile r i iç in d e h a y v a n y e t iş t ir m e k
m e c b u r iy e t in d e
o lm a la r ı
s e b e b iy le
m e m le k e tin
m a m u r lu ğ u n d a
ve
h a y v a n c ılık t a ile ri g itm e s in e b ü y ü k t e s ir le r i o lu r d u .
B u g e n e l d u r u m v e g ö r ü ş le r d e n s o n r a , K a n u n î S u lta n S ü le y m a n
t a r a fın d a n ç ık a r ıla n b a z ı h ü k ü m v e f e r m a n la r ın s ip a h ile r za ım le rle
ilg ili tu tu m a y e n i b a z ı e s a s la r v e a ç ık lık g e t ir d iğ i v e ile ri b ir g ö r ü
ş ü n h â k im tu tu lm a s ın ı s a ğ la d ığ ı g ö r ü lm e k te d ir . B u n la r ı ih tiv a e d en
k o d e k s « S u r e t -i k a n u n n a m e -i P â d iş a h i» b a ş lığ ı a ltın d a g e ç ir ilm e s i de
d ik k a te d e ğ e r b ir ö z e lliğ i ih t iv a e tm e k te d ir .
B ib lio t h e q u e N a t io n a le ’ d e m e v c u t b u C o d e x d e n b u r a y a n a k le d e
c e ğ im iz d ö r t v e s ik a n ın ta h lili b u k o n u d a b u d e v ir d e m e y d a n a g e t i
r ile n y e n i e s a s la r ı b ü tü n t e fe r r u a t iy le o r t a y a k o y m a k t a d ır v e b a zı
123
y e r le r d e
u y g u la n a n
y a n lış
t a t b ik a t ı
k a ld ır m a k ta ,
d ü z e ltm e k te
ve
m e v c u t v a z iy e t e s a r a h a t k a z a n d ır m a k ta d ır .
V e s ik a I. « S u r e t - i K a n u n n â m e -i P â d iş a h i»
1)
m an
R u m e li B e y le r b e y i B e h r a m P a ş a ’ y a h ita b e n y a z ılm ış b ir f e r
(te v k i r e f f h ü m a y u n )
2)
şe k lin d e d ir.
R e c e p 9 3 7 ( M a r t 1 5 3 1 ) ta r ih in i ta ş ım a k ta d ır .
3 ) M e m â lik -i m a h r û s a d a k i s ip a h i, z u â m â v e r e a y â m n c ü m le s i
n in t e b ’a ( k u lla r ım ) b u lu n d u ğ u , h e p s in in d e k im s e n in ta a d d ıs in d e n
« t a a b v e z a h m e t ç e k m e y ü p m u r e f f e h ü ’l-h â l o lm a la r ı» h u s u s u n a d ik
k a t o lu n d u ğ u v e b u n u n iç in d e y e n i b ir e m ir v e r ilm e k lü z u m u d u y u l
duğu.
4)
B ü t ü n im p a r a t o r lu k t a b e y le r b e y le r in y a n la r ın d a o la n h â k a n a
m a h s u s d e f te r le r in m e r k e z e g e t ir t ile r e k b ir e r s u r e tle r in in m ü c e lle d
v e m a z b u t b ir h a ld e h a z in e -i â m ir e d e h ıfz o lu n d u ğ u .
5)
R u m e li e y a le tin d e -v e d iğ e r y e r le r d e - ş im d iy e k a d a r t im a r
v e z e â m e t t a s a r r u f e d e n b a z ı s u b a ş ıla r v e s ip a h ile r iç in -k i b u n la r,
a s le n r a iy y e t v e r a iy y e t o ğ u lla r ı o ld u k la r ı h a ld e s o n r a d a n t im a r a
ç ık m ış la r d ır - e c n e b i d e n ild iğ i, b â z ı k im s e le rin p a r a k o p a r m a k m a k s a d iy le b u y o lu tu ttu k la r ı, y â n i b u n la r e c n e b ile r d ir d iy e r e k te a d d i
v e ta a r r u z e y le d ik le r i, e c n e b ilik
hu su su n u n
d iv â n -ı h ü m a y u n a
da
a r z e d ild iğ i v e b a z ıla r ın ın b u y ü z d e n t im a r la r m m v e b e r a tla r ın ın e l
le r in d e n a lın m ış o ld u ğ u .
6)
2 2 R e c e p 9 3 7 -k i N e v r u z - i S u lta n îd ir - ta r ih in d e a r t ık
(1 1
M a r t 1 5 3 1 ) b ü tü n m e m le k e t t e o la n s ip a h ile r in v e r e â y a n m h e p s in in
k u lla r o ld u ğ u iç in b ir in in e c n e b i o la m ıy a c a ğ ı, b u n d a n s o n r a , ş im d iy e
k a d a r t im a r v e z e â m e t t a s a r r u f e tm iş o la n r a iy y e t v e r a iy y e t o ğ u l
la rın ın b ir b a h a n e ile t im a r la r ı v e b e r a t la r ı e lle rin d e n a lm a n v e y a
a lın m a y a n o ls u n h iç b ir is in e e c n e b id ir d iy e b ir ş e y s o r u lm a m a s ı,
d e v le t m e r k e z in d e k i d e f te r le r d e b u g ib ile r e v e r ilm iş o la r a k g ö s t e r i
le n tim a r la r ın m u k a r r e r tu tu lm a s ı.
7 ) B u h ü k ü m v e f e r m a n v â s ıl o lu r o lm a z , b e y le r b e y lik d a h ilin
d e k i b ü tü n s a n c a k b e y le r in e b u h ü k m ü n b ir e r s u r e ti g ö n d e r ile c e k
tir , te n b ih v e t e k it e d ile c e k tir k i, s a n c a k la r ı d a h ilin d e h iç
k im s e
« c e lb -i im â l» iç in v e y a h u t « t a a d d î v e t a a r r u z » iç in e c n e b id ir d iy e
m ü d a h a le d e b u lu n u lm a m a s ı, in c itilm e m e s i.
12 4
8 ) B u h ü k ü m v e fe r m a n a r a ğ m e n b ir k im s e d iğ e r b ir k im s e y e
e c n e b id ir d iy e r e k d a h i v e t a a r r u z e d e r s e d e r h a l d iv a n a d u y u r u lm a lıd ır, « O l k im e s n e e n v â -ı u k û b â t ile m u â te b
o lu p
s iy a s e t o lu n m a k
m u k a r r e r d ir » .
9 ) B u n d a n s o n r a t im a r v e r ilm e k h u s u s u n d a b ir S u b a ş ı o ğ lu n a
v e y a s ip a h i z â d e y e y a h u t d a p â d iş â h ın e m r i ile b ir k im s e y e t e z k e r e siz t im a r v e r ilm e k ic a p e t tiğ i z a m a n ip tid a d a , a z v e y a ç o k h a s ılı n e
o lu r s a o lsu n , b e r a tla r ın ın b e y le r b e y i b e r a t ı o lm a y ıp h e p s in in d e h i
d â y e t te p â d iş â h ın n iş a n ı ile o lm a sı, f a k a t , b i- l- â h a r a o t im a r te b d il
o lu n d u ğ u n d a , m u k a r r e r k a n u n g e r e ğ in c e , b e r a t la r ın ın b e y le r b e y i t a
r a f ın d a n v e r ilm e s i y â n i,
a)
B ir s u b a ş ı o ğ lu n a , s ip a h i z â d e y e v e t e z k e r e s iz t im a r e m r o lu n a n la r a ip tid a d a n t im a r t e v c ih e d ilm e s i ic a p e tt iğ i z a m a n :
B a b a s ı h a n g i s a n c a k ta t im a r a t a s a r r u f e t m iş t ir ?
B a b a s ı n e m ik t a r d a t im a r a t a s a r r u f e t m iş t ir ?
B u h u s u s la r iy ic e t e f tiş e d ilip a r a ş tır ılm a s ı,
b)
S a n c a k b e y i a rz ı ile m id ir ? y o k s a m û te m e d ü n a le y h v e m e v sû k k im s e le r ş e h a d e tle r i ile m id ir ?
S ip a h i z â d e o ld u k la r ı n e v e ç h ile s â b it o lm u ş t u r ?
c)
B ü tü n
b u n la r
t a fs ile n
beyan
e d ild ik te n
sonra
t e z k e r e s in i
b e y le r b e y i v e rsin ,
d)
B u te z k e r e İ s ta n b u l’a, d iv a n -ı h ü m â y u n a g ö n d e r ils in , b u r a d a
k a b u l v e ta s v ip o lu n d u k ta n s o n r a f e r m a n m u c ib in c e b e r a tı
v e rilsin ,
e ) B u b e r a t ı b e y le r b e y i d e d e f te r in e k a y d e d e c e k t ir .
f)
S o n r a d a n b u t im a r te b d il o lu n u p b a ş k a s ın a v e r ilm e k lâ zım g e ld iğ i z a m a n â d e t-i k a d îm ü z e re b e y le r b e y i t a r a fın d a n b e
r â t ı v e r ile r e k t a s a r r u f e ttirilm e s i.
10)
S e f e r d e v e h a z a r d a y o ld a ş lık e d ip p â d iş â h ın u ğ r u n d a c a n
ve b a ş f e d a e tm iş v e ö lm ü ş s u b a ş ıla r d a n :
a ) 2 0 0 0 0 - 5 0 0 0 0 h â s ıllı s u b a ş ıla r ın t im a r t a s a r r u f e t m e y e n ü ç
n e f e r y a r a r o ğ u lla r ın a ip tid a d a n b ir in e 6 0 0 0 , b ir in e 5 0 0 0 v e
ü ç ü n c ü y e d e 4 0 0 0 a k ç e lik t im a r t e v c ih o lu n a c a k tır .
125
b)
5 0 0 0 0 - 1 0 0 0 0 0 b a s i ll i s u b a ş ıla r d a n o lu p c e n k te ö lm ü ş o la n
s u b a ş ıla r m ü ç y a r a r o ğ lu n a ip tid a d e n b irin e 8 000, İk in ciy e
6 0 0 0 (ü ç ü n c ü y e o la n z ik r e d ilm e m iş t ir ) . O ğ u lla r ı z iy a d e o lu r
sa , s e f e r - i h ü m â y u n a iş t ir â k e tm e lid ir le r , h iz m e tle rin i g ö r
d ü k t e n s o n r a h a k la r ın d a n e v e ç h ile e m ir s â d ır o lu r s a o n a
g ö r e â m e l o lu n a c a k tır .
11)
S e fe r d e v e f a t e t m e y e n v e e v le r in d e ö le n s u b a ş ıla r m y a r a r
o ğ u lla r ın a ,
a)
2 0 .0 0 0 - 5 0 .0 0 0 h a s ıllı ise, ik i o ğ lu n d a n b irin e 5 0 0 0 , d iğ e r in e
4000,
b)
5 0 .0 0 0 - 1 0 0 .0 0 0 h a s ıllı is e b u b a ş ı, b ir o ğ lu n a 6 0 00 , d iğ e r in e
5 0 0 0 a k ç e lik tim a r .
12)
2 0 .0 0 0
d e n a ş a ğ ı t im a r t a s a r r u f e d e n s ip a h ile r d e n y o ld a ş
lık ta m u h a r e b e d e v e f a t e tm iş o la n la r d a n ,
a)
1 0 . 0 0 0 - 2 0 . 0 0 0 h a s ıllı s ip a h ile r in ik i y a r a r o ğ u lla r ın d a n b ir i
n e ip tid a d a n 4 0 0 0 , d iğ e r in e 3 0 0 0 a k ç e lik t im a r v e rile ,
b)
1 0 .0 0 0
d e n a ş a ğ ı o lu p c e n k t e v e f a t e d e n s ip a h ile rin ik i o ğ
lu n d a n b ir in e 3 0 0 0 , d iğ e r in e 2 0 0 0 a k ç e lik t im a r v e rile .
1 3 ) K e n d i e v in d e v e f a t e d e n 1 0 0 0 0 d e n y u k a r ı o la n s ip a h ile rin
ik i y a r a r o ğ lu n d a n b ir in e 3 0 0 0 d iğ e r in e 2 0 0 0 a k ç e lik t im a r v e 1 0 .0 0 0
d e n a ş a ğ ı o la n la r ın ik i o ğ lu n a 2 ş e r b in a k ç e lik t im a r v e r ile c e k t ir .
E ğ e r y a r a r o ğ lu b ir ta n e is e b u m ik t a r d a n tim a r ın â lâ sı v e r ile c e k t ir .
1 4 ) 2 0 .0 0 0 - 5 0 .0 0 0 h a s ıllı z e â m e t t a s a r r u f e d e n s u b a ş ıla r d a n
ce n k t e v e f a t e d e n le r in t e z k e r e s iz t im a r t a s a r r u f e d e n o ğ u lla r ı v a r
sa , ik i o ğ lu n d a n b ir in e 2 0 0 0 , d iğ e r in e 1 5 0 0 a k ç e te r a k k i v e rile .
1 5 ) B u g ib ile r in y a r a r o ğ u lla r ı o lm a y ıp k ü ç ü k ise le r ,
a)
C e n k te ö le n s u b a ş ıla r d a n 5 0 .0 0 0 d e n a ş a ğ ı o la n la r ın ik i n e
f e r k ü ç ü k o ğ u lla r ın a y a r a y m c a y a y â n i b ü y ü y ü n c e y e k a d a r
C e b e lû e ş d ir m e k ü z e r e b e r v e ç h i iş t ir â k 5 0 0 0 a k ç e lik t im a r
t e v c ih o lu n a c a k ,
b ) E v in d e ö le n le r in ik i o ğ lu n a iş t ir â k t a r ik i ile 4 0 0 0
tim a r ,
a k ç e lik
126
c)
5 0 .0 0 0 - 1 0 0.0 0 0 h a s ıllı d ir lik s a h ib i s u b a ş ı c e n k t e ö lü r s e ik i
n e fe r o ğ u lla r ın a d a h i b e r v e ç h i iş t ir â k
6 0 0 0 a k ç e lik tim a r ,
e v in d e v e f a t e d e n le rin ik i n e f e r o ğ u lla r ın a 5 0 0 0 a k ç e lik t i
m a r,
d)
O ğ u lla r ı b ir o lu r s a b u m ik t a r ın y a r ıs ı v e r ilm e lid ir ,
e)
S u b a ş ı o lm a y ıp y o ld a ş lık t a v e f a t e d e n s ip a h ile r in s a g îr o ğ u l
la n ik i o lu r s a y a r a y m c a y a k a d a r c e b e lû e ş d ir m e k ü z e re 3000,
b ir o lu r s a 2 0 0 0 a k ç e lik t im a r v e rils in .
E v in d e v e f a t e d e n le rin o ğ u lla r ı k ü ç ü k o ls a C e b e lû ile t im a r
v e r ilm e y ip b ir a k ç e h is a r g e d iğ i v e r ilip
son ra
y a r a r h a le
g e lin c e , k a n u n a g ö r e , t im a r la r ı t e v c ih o lu n a .
1 6 ) K ü ç ü k o la n s u b a ş ı o ğ u lla n , s ip â h i z â d e le r d e b ü y ü y ü n c e y a
r a r h a le g e ld ik t e n s o n r a , y u k a n d a b ild ir ild iğ i şe k ild e , tim a r la r ı t e v
cih o lu n u p v e rile .
1 7 ) 2 0 0 0 0 d e n a ş a ğ ı o la n z u a m â k ıs m ın ın o ğ u lla r ı iç in d e s i
p a h i z â d e le r g ib i h a r e k e t e d ile c e k tir .
1 8 ) M ü te a d d it d e f a la r b e y le r b e y i m ü lâ z im e tin e g e lip s e f e r e g i
d en , f a k a t t im a r a s a h ip o la m a y a n b ir m a z û l, m ü lâ z e m e t m ü d d e ti
7 s e n e o lu r s a , b u g ib ile r e t im a r v e rils in , y e d i s e n e y e k a d a r tim a r
ta le p e t m e y ip s o n r a d a n g e ls e b u g ib ile r e t im a r v e rilm e s in . B a b a la r ı
ö lü p o ğ u lla r ı 12 y a ş ın a v a r d ık la r ın d a n s o n r a 7 y ıl g e ç t iğ i h a ld e t i
m a r ta le b in e g e lm e y ip s o n r a d a n ta le p e d e r le r s e t im a r v e r ilm e y e ş a
y e t b ü y ü k b ir s e f e r e iş t ir â k e d ip d e a d a m a k ıllı b ir y o ld a ş lık t a b u
lu n u r s a t im a r v e rilm e lid ir.
1 9 ) B ir z e â m e t v e b ir t im a r m a h lû l o lu p b e d e li ( y â n i s a h ib i v e y a
h e r h a n g i b ir i) m a z û l b u lu n u rs a , z a r u r e t h a lin d e t e v c ih e d ilm e s i, a n
c a k b ü t ü n t im a r y a z ılm a y ıp , ih t iy a c a g ö r e , b e r v e ç h i iş t ir â k te v c ih
e tm e k h u s u s u n d a b e y le r b e y i y e t k ili k ılın m a k ta d ır . A n c a k tim a r d a n
b a k i k a la n h is s e n in ( ç ü n k ü b ü tü n t im a r v e r ilm e m e k t e d ir ) d iğ e r b ir
t im a r o lm a s ı m ü m k ü n d e ğ ild ir .
îf r â z o lu n a n h is s e y i ise, m a z û l b u lu n m a d ığ ı y â n i h e r h a n g i b ir
s u r e tle k e n d i t im a r ın ı k a y b e t m iş b ir k im s e m e v c u t o lm a d ığ ı t a k
d ird e , e m r -i p â d iş a h î m u c ib in c e t im a r t e v c ih o lu n a c a k s ip â h i z â d e y e
v e r ip m ü ş t e r e k k a y d e t m e k g e r e k t ir .
127
20)
B ir t im a r d ü ş tü ğ ü n d e y â n i m a h lû l k a ld ığ ın d a , y a z u s u ç o k
b ir t ım a r d a n
iltiz a m ile
(z iy â d e tim a r d a n )
kabul ederse
m a z û l o la n b ir k im s e ta le p
ed ip
( y â n i b a ş a b a ş k a b u l e d e r s e ) b e y le r b e y i t e v
cih e d e b ile c e k t ir .
İltiz â m ile k a b u l e t m e y ip - o ld u ğ u g ib i- n o k s a n ı ta m a m la n m a k
ü z e re is te r s e , b e y le r b e y i b u n u k a b u l e t m e y e c e k , o k im s e y e elin d e n
g id e n e e ş it b ir ta n e d ü ş ü n c e y â n i, a y n ı h a s ıl t u t a n b ir t im a r m a h lû l
o lu n c a y a k a d a r t a s a r r u f e t m e k ü z e r e t e v c ih e d e r e k t e z k e r e v e r e c e k
tir. B ilâ h a r a , e lin d e n g id e n d e r e c e s in d e o d e ğ e r d e d iğ e r b ir t im a r
m e y d a n a ç ık a r s a o n u t e v c ih e d e c e k v e e k s ik y a z u s u o la n e v v e lk i tim a r ı d a b a ş k a b ir m ü n a s ib in e , m e v z u â t d a h ilin d e , b e y le r b e ğ i t e v c ih
e d e c e k tir .
2 1 ) B ir tim a r d a n m a z u l o la n s ip â h iy e d iğ e r b ir t im a r te v c ih
e d ilir k e n b u v e r ile n tim a r ın h a n g i s a n c a k v e h a n g i n a h iy e d e b u lu n
d u ğ u b e r a t ı iç in e b e y le r b e y i y a z d ır ıp k a y d e t t ir e c e k v e t im a r o lm a k
iç in p â d iş â h t a r a fın d a n h ü k m -i ş e r i f g ö n d e r ile r e k o k im s e y e tim a r a
v e r ild iğ i k e s b -i k a t ’iy e t e d in c e ( k e s in lik k a z a n ın c a ) , o a d a m ın h ü k
m ü n ü n is m i ü z e rin e h a n g i s a n c a k v e n â h iy e d e t im a r v e r ild iğ in i, m ik
t a r ı ile t a fs ile n d e f t e r d a r y a z ıp k a y d e y liy e c e k v e b u h ü k m -i ş e r ifi,
b e y le r b e y i, d e f t e r s a n d ık la r ın d a iy ic e m u h a fa z a e d e c e k t ir k i, b u h ü
k ü m ile d iğ e r b ir t im a r a lın m a k ih tim a li b u lu n m a sın .
2 2 ) B ir t im a r m a h lû l o ld u k t a ( d ü ş t ü k t e ) m a z u lle rin m u k a d d e
m in i y â n i k ıd e m lis in i v e s e f e r e g it m iş o la n ın ı ta k d im e tm e k lâ z ım
dır.
2 3 ) B ir s ip â h i v e y a s u b a ş ı t im a r ın m b ir k ö y , b ir m e z r e a s m ı v e y a
tim a r ın ın y a r ıs ın ı d iğ e r b ir s ip â h i ile d e ğ iş tir m e k
(is t ib d a l) is te r s e
b e y le r b e y i k a b u l e t m e y e c e k t ir .
A n c a k b ü tü n t im a r b ir t im a r b e d e li ( k a r ş ılığ ı) ile d e ğ iş tir ilir s e
b u câ iz d ir.
2 4 ) S ip a h ile r in ( s ip a h i k u lla r ın ın ) tim a r ın m e lle rin d e n a lın m a
sı h a k k ın d a e m r -i h ü m â y û n s a d ır o lm a d ık ç a t im a r ı a lın m a y a c a k
tır , h iç b ir v e ç h ile ... s ip â h ile r e b ir c ü r ü m is n a t e d ip v e su ç u n u b u
la r a k timarlarınn ı b e y le r b e y i e lle r in d e n a lm a y a c a k tır .
A n c a k b ir s u ç v e g ü n a h la r ı o lm u ş s a , o la n b ite n i d e r g â h - ı m u a l-
128
lâ y a b ild ir e c e k , d iv a n d a n g e le n e m ir ü z e rin e , t im a r ı a lın m a k v e y a
a lın m a m a k h u s u s u n d a b u n a g ö r e h a r e k e t e d e c e k tir .
2 5 ) B ir s ip a h i tim a r ın d a n f e r a g a t e y le s e , b u t e r k e t t iğ i t im a r
d iğ e r b ir s ip a h iy e te v c ih
o lu n u p , s ü d d e -i s a a d e t te n b e r â t -ı â lişa n
v e r ilin c e y e k a d a r , t e z k e r e li ise t e z k e r e v e r ilm e li, t e z k e r e s iz ise b e y
le r b e y i t a r a fın d a n b a ş k a s ın a b e r a t v e r ilm e m e lid ir . F e r a g a t e d e n s i
p a h iy e b e y le r b e y i b a ş k a b ir t im a r v e r m iy e c e k t ir , ç ü n k ü b u s u r e tle
ik i t im a r b ir d e n t a s a r r u f e tm e k lâ z ım g e lm e s in .
2 6 ) B a z ı s u b a ş ıla r m v e s ip a h ile r in k ü ç ü k o ğ u lla r ın a c e b e lû ile
t im a r v e r ilip m a z û l o la n s ip a h ile r e t im a r b u lu n m a z v e b u s u r e tle b u
s o n u n c u la r s ık ın tı ç e k e r le r im iş.
B u it ib a r la z e â m e t v e t im a r t a s a r r u f e d e n s u b a ş ıla r m v e s ip a
h ile rin k e n d ile ri h a y a tt a ik e n k ü ç ü k y a ş t a k i ç o c u k la r ın a ce b e lû ile
t im a r v e r ilm e s i m e n ’ e d ilm iş tir. P â d iş â h ın e m r i d e ğ ild ir , b u n d a n s o n
r a v e r m iy e s in . E ğ e r b e y le r b e y i v e r m iş ise, g e r i a lıp p â d iş â h ın e m ri
ü z e rin e m a z û lle re te v c ih e y liy e c e k tir .
27)
B ir m a z û l s ip a h î g e lip b ir is in in ö ld ü ğ ü n ü id d ia ile t im a r ın a
ta lip o lu r ise b e y le r b e y i o n u d in le m iy e c e k tir . V e s a n c a k b e y le r in d e n
v e f a t e t tiğ in e d a ir s a h ih a rz o lm a y ın c a it ib a r e t m e y e c e k t ir .
28)
R u m e li v e A n a d o lu b e y le r b e y s in in b ir o ğ u lla r ı v a r ise 4 0 0 0 0
a k ç e lik z e â m e t v e r ilm e lid ir , o ğ u lla r ı ik i ise b ir in e 2 5 .0 0 0
d iğ e r in e
2 0 . 0 0 0 a k ç e lik z e â m e t v e rilm e li, s a y ıla r ı f a z la is e b u m ik t a r ta k s im
o lu n m a lıd ır.
2 9 ) D iğ e r b e y le r b e y le r in b ir o ğ lu o ls a
35000
a k ç e lik z e â m e t,
ik i ta n e o ls a b irin e 2 0 0 0 0 , d iğ e r in e 1 5 0 0 0 a k ç e lik t im a r v e r ile c e k tir .
S a y ıla r ı fa z la o lu r s a b u m ik t a r t e v z i’ o lu n a c a k tır .
3 0 ) 7 0 0 .0 0 0 a k ç e lik s a n c a k t a s a r r u f e d e n s a n c a k b e y i v e f a t e ts e
y a r a r o la n b ü y ü k o ğ lu n a 3 0 .0 0 0 a k ç e lik z e â m e t t e v c ih o lu n a c a k , o ğ lu
k ü ç ü k o lu r s a y a r a r h a le g e lin c e y e k a d a r 1 5 0 0 0 a k ç e lik t im a r v e r ile
c e k tir c e b e lû ile ... Ü ç o ğ lu o lu r s a b ü y ü ğ ü n e 1 5 0 0 0 a k ç e lik tim a r ,
d iğ e r ik is in e 1 1 . 0 0 0 a k ç e lik t im a r v e r ile c e k t ir .
3 1 ) 5 0 0 .0 0 0 - 7 0 0 .0 0 0 h a sıllı s a n c a k t a s a r r u f e d e n s a n c a k b e y i
v e f a t e y le s e y a r a r o la n b ü y ü k o ğ lu n a 2 5 .0 0 0 a k ç e lik z e â m e t te v c ih
e d ilm e li, ü ç ç o c u ğ u k a lır s a b ü y ü ğ ü n e 1 0 . 0 0 0 k ü ç ü k le r in e d e h e r b i
129
r in e 9 .0 0 0 a k ç e lik t im a r v e r ile ... K ü ç ü k o lu r s a cebelusun eştirmeh
ü z e r e b u m ik t a r ın y a r ıs ı v e r ile c e k t ir .
3 2 ) 3 0 0 .0 0 0 - 5 0 0 .0 0 0 h a s ıllı s a n c a k b e y i v e f a t e ts e o ğ lu n a c e
b e lû ile b u m ik t a r ın y a r ıs ı t e v c ih o lu n a c a k tır .
3 3 ) 1 0 0 .0 0 0 - 3 0 0 .0 0 0 h a s ıllı s a n c a k t a s a r r u f e d e n s a n c a k b e y i
v e f a t e ts e o ğ lu b ir ta n e v e y a r a r is e 1 5 0 0 0 a k ç e lik tim a r , ü ç ç o c u ğ u
v a r s a k ü ç ü k o ls a b ü y ü ğ ü n e 8 0 0 0 , d iğ e r ik is in e a y r ı a y r ı 6 0 0 0 a k ç e
lik t im a r v e r i l e . '
34) B u
san cak
b e y le r in in
ç o c u k la r ı t im a r t a s a r r u f e d iy o r s a ,
n o k s a n ı ik m â l o lu n m a lıd ır, z iy a d e is e v e y a b e d e li
( a y n ı o m ik t a r )
is e â lâ s ın a t e r a k k i 5 0 0 0 a k ç e v e r ile , e v s a t ın a 4 0 0 0 , e d n â s m a 3 000
a k ç e te r e k k i v e rile .
3 5 ) B u h ü k m -i ş e r ift e b a b a la r ı h a y a t t a o la n k ü ç ü k s ip â h i ç o
c u k la r ın a ce b e lû ile v e r ile n t im a r la r e lle r in d e n a lın s u n d iy e e m ir o lu n
m u ş tu . A n c a k b u h u s u s t a « m e z îd r e ’f e t im z u h u r a g e lip » ( P â d iş â h ın
a f v e m e r h a m e ti g a lip g e lip ) ş im d iy e k a d a r v e r ile n le r i d a h i p â d iş â h
a f e tm iş tir . B u g ib ile r e b ir ş e y d e n ilm e m e lid ir. Y â n i h a k k -ı m ü k te s e b
o lm u ş tu r . F a k a t b u n d a n s o n r a b u fe r m a n a g ö r e h a r e k e t e d ile c e k tir .
3 6 ) B e y le r b e y i b u ta lim a t a ç o k d ik k a t e d e c e k v e b u n a g ö r e h a
r e k e t e y le y e c e k t ir . B ir s e n e z a r f ın d a ( 2 2 R e c e p 9 3 7 d e n 2 2 R e c e p
9 3 8 e k a d a r ) y â n i ik i n e v r u z -ı s u lta n î a ra s ın d a , b e y le r b e y i,
a ) N e k a d a r t im a r t e v c ih e y le d iğ in i,
b)
N e m ik t a r s ip a h i v e f a t e t tiğ in i v e o ğ u lla r ın a n e k a d a r t im a r
t e d a r ik v e r d iğ in i,
m u f a s s a la n y a z ıp , m ü h ü r le y ip
m u t e m e t a d a m ın la
s ü d d e -i s a a d e te
g ö n d e r e c e k t ir .
c ) B u h ü k m - i ş e r ifin b ir s u r e tin i d e f t e r e y a z a c a k , k e n d is in i d a h i
a y n ı ile d e f t e r d e h ıf z e y liy e c e k v e b u n la r a g ö r e d a im a h a r e
k e t e d e c e k tir .
V e s îk a I I. L ü t f i P a ş a R u m e li B e y le r b e y i ik e n g ö n d e r ile n f e r m a n :
( E v a h ir -i R e b îü ’l-e v v e l 9 4 3 )
( E y lü l 1 5 3 6 ) b u n d a d e n ilm e k te d ir
ki :
F orm a: 9
130
a)
Ş im d iy e k a d a r R u m e li e r b a b -ı tim a r ın d a n b â z ı s ip a h ile r t e
k a ü t o lm u ş v e b a z ıla r ı d a v e f a t e tm iş o lm a k la , o ğ u ll a n t im a r
is t e m e ğ e g e ld ik le r in d e b a b a n h a y a t t a d ır v e y a ö le li ç o k z a
m a n o lm u ş t u r d iy e r e k t im a r t e v c ih o lu n m u y o r d u .
b)
B u g ib ile r e b u n d a n s o n r a , b a b a n n e z a m a n t e k a ü t o ld u v e y a
n e z a m a n ö ld ü d e n ilm iy e r e k s e f e r - i h ü m a y u n a y a r a r y iğ it
o ğ u lla r ı o ld u ğ u t a k d ir d e t im a r v e r ile s ip a h i z a d e le re ,
c)
A n c a k , h a r iç t e n t e z v ir v e te lb is e d ilü p s a h ih s ip a h i z â d e o l
m a y a n la r ın m e y d a n a ç ık m a k ih tim a li v a r d ır . B u se b e p le , b u
g ib ile r t im a r ta le b in e g e ld ik le r in d e s a h ih s ip â h i z â d e lik le r i
b e lli o lm a k iç in s u b a ş ıla r d a n v e s ip â h ile r d e n o n n e f e r m u
t e m e t ş â h itle r d in le n m e li, b u n d a n s o n r a tim a r la r m ı t e d a r ik
ed ip t e z k e r e le r in i v e r m e li v e b u ş a h it is im le r in i d e s u b a ş ı
v e y a s ip a h i o la r a k m u f a s s a la n y a z m a lı v e b ö y le c e b ild ir m e
lid ir d iv â n -ı h ü m a y u n a .
d ) B a z ı s ip a h ile r h a y a tla r ın d a b ir ik i o ğ lu n a t im a r a lm ış la r d ır .
S o n r a b u s ip a h ile r ö lü n c e t im a r t a s a r r u f e t m e y e n d iğ e r o ğ u l
l a n t im a r is te d ik le r i za m a n , k e n d ile r in e b a b a n ız h a y a tt a ik e n
k a r d e ş le r in iz e a y r ı t im a r la r a lm ış t ır d iy e r e k b u n la r a t im a r
v e r ilm iy o r im iş. H a lb u k i, b ir s ip a h i o ğ lu n a k e n d i h a y a tt a
ik e n b ir t im a r a lm ış s a o , b a ş k a b ir s ip a h i o lm u ş tu r . K e n d i
sin d e n s o n r a k a la n d iğ e r o ğ u lla r ın a , e v v e lk i e m r im ü z e rin e
d ir lik v e rilsin .
e ) B ir s ip a h i ih tiy a r la y ıp h iz m e te m u k t e d ir o lm a z s a v e y e t iş
m iş y a r a r y iğ it o ğ lu b u lu n u rs a , k e n d is in e d e b u n d a n b a ş k a
b ir t im a r ta le p e tm e m e k ü z e re , t im a r ım o ğ lu n a d e v r e tm e k
is t e r s e , b u g ib i s ip a h ile r in tim a r la r ı 4 0 0 0 a k ç e lik o lu p b u
r a s ı b a b a d a n d e d e d e n y u r d u v e o c a ğ ı b u lu n d u ğ u ş ü p h e d e n
â z â d e is e b ir o ğ lu v a r s a o n a , ik i o ğ lu v a r ise ik isin e m ü ş t e r e
k e n v e r ile , e s k id e n b e r i o c a k la r ı v e y u r t la r ı d e ğ ils e 2 0 0 0 a k
ç e liğ i ( y â n i y a r ıs ı) v e r ilip 2 0 0 0 a k ç e liğ i d e b a ş k a s ın a v e r ile
v e iş t ir â k ü z e re k a y d e d ile .
Ama
b u n la r a
t e z k e r e le r i v e r ild iğ in d e
k e n d ile r i b iz z a t
d iv â n -ı
h ü m a y u n a g ö n d e r ile k i, m a lû m olsu n .
f ) E v v e lc e s ip a h ile r in k ü ç ü k o ğ u lla r ın a 10 y a ş m a v a n n c a y a ka~
13 1
d a r c e b e lû s u m ı e ş t ir m e k ü z e r e t im a r a v e rilip , o n y a ş m d a n
s o n r a k e n d is i g e lm e z v e c e b e lû s u g e lir s e ' m a k b u l o lm a z v e
t im a r ı e lin d e n a lm ır id i. Ş im d i, s e fe r le r in u z a k o lu p 10 y a
ş ın d a k i s ip a h i z a d e le r g e lm e d iğ i t a k d ir d e tim a r la r ım n e lle
r in d e n a lın m a s ı d o ğ r u g ö r ü lm e m e k t e d ir . B in a e n -a le y h 1 6 y a
ş m a v a r ın c a y a k a d a r c e b e lû la r ı m a k b u l o la c a k v e b u n d a n
s o n r a k e n d ile r i s e f e r e g e le c e k le r d ir .
g)
S a n c a k b e y le r in d e n v e d e r g â h - ı m u a llâ h a d e m e le r in d e n b a z ı
k im e s n e le r e t e r a k k i e m r o lu n u p h ü k m -i ş e r if v e r ild iğ i t a k
d ir d e te r a k k ile r i e k o la r a k
(ilh a k ü z e r e ) v e re s in .
Z u a m â k ıs m ın d a n v e e r b â b - ı t im a r d a n d a t e r e k k i e m r o lu n a n la r a
t e r file r in i v e r e s in . H ü k m -i ş e r i f g e lir s e b u n a g ö r e , g e lm e d iğ i t a k d ir
d e (m ü s t a k il e m ir o lm a y ın c a ) f e r m a n - ı ş e r if- i s a b ık m u c ib in c e â m e l
e y le y e s in .
i) A n a d o lu
v ilâ y e tin d e
bazı
s a n c a k la r d a
m ü lk
s a h ib i
o lu p ,
b ilâ h a r a , m ü lk iy e ti b o z u lu p t im a r ta r ik i ile v e r ilip t a s a r r u f
e d e r le r ik e n ö ld ü k le r i v a k it tim a r la r m ı o ğ u lla r ın a
f e r v e y a ik i n e f e r )
(b ir n e
v e r m e k lâ z ım d ır. M ü lk le rin e ilg ile r i s e
b e b iy le v e d iğ e r t im a r e r b a b ın a k ıy a s e d ilm e m e lid ir le r. B u n a
g ö r e t e z k e r e s in i v e re s in .
j)
B ir s ip a h i t im a r t a s a r r u f e d e r ik e n o ğ lu n a t im a r m ü y e s s e r
o lm a d a n o ğ lu ö lü r s e f a k a t , b u n u n ç o c u ğ u b u lu n u rs a , b ilâ h a r e
b u n u n t im a r s a h ib i s ip a h i d e d e s i v e f a t e d in ce , ç o c u ğ a b a b a n
t im a r t a s a r r u f e tm e d i d iy e r e k t im a r v e r ilm e z im iş.
Ş im d i ş ö y le b ir h ü k ü m s a d ır o lm a k t a d ır k i, s ip a h i z â d e n in d e
d e s i v e f a t e t t iğ i g ü n d e n o n y ıla v a r ın c a y a d e ğ in t im a r is t e m e ğ e g e l
d ik te a ta n t im a r t a s a r r u f e t m e m iş tir d e n ilm e m e lid ir, v e d iğ e r s ip a h i
z â d e le r e k ıy a s o lu n u p t im a r t e v c ih o lu n m a lıd ır. F a k a t o n s e n e g e ç
t ik t e n s o n r a is t e r s e f e r a g a t e tm iş s a y ılır v e t im a r v e rilm e z .
k ) B u h ü k m ü n s u r e ti d e d e f te r e k a y d o lu n m a lı v e k e n d is i d e d e f
t e r s a n d ık la r ın d a h ıfz o lu n m a lıd ır .
T im a r v e z e â m e t u s u lü n ü n d e je n e r e o lm a s ı, y â n i, s â f iy e t in i v e
m a k s a d a y a r a r o lm a k t a n çık ış ın ı m u h t e lif s e b e p le r e ir c a ’ e tm e k m ü m
k ü n d ü r. N e t a y ic ü l- v u k u â t m ü e llifi b u h u s u s ta şu m ü ta lâ a la r ı ile ri
s ü r m e k t e d ir :
13 2
M a h lû l o la n d ir lik le r h a r p v e d a r b e k a d ir , s ö z ü n e v e h a r e k e tin e
g ü v e n ilir , in a n ılır e r b a b -ı h a y s iy e tt e n v e m ü lâ z im lik h iz m e ti g ö r m ü ş
b u lu n a n k im s e le r g ib i is t ih k a k s a h ip le r in e t e v c ih e d ilirk e n , s o n r a
d a n b u iş r ü ş v e t ile v e r ilm e y e b a ş la n m ış , b u ç ığ ır d a ilk m is â li K a
n u n î d e v r in d e ç a ş n ig ir b a ş ılık ta n b e y le r b e y liğ e ç ık a n H ü s r e v P a ş a
a ç m ış t ı (D e li H ü s r e v P a ş a , H a d ım S ü le y m a n P a ş a s a d r - ı â z a m ik e n
ik in c i v e z i r ) .
M u r a d III . d e v r in d e İ r a n s e f e r i s e r d a r ı o la n O s m a n P a ş a ( Ç e r
k e s ) m a h lû l o la n t im a r v e z e â m e tle r i k e n d i a d a m la r ın a v e tâ b ile r in e
t e v c ih e t m e ğ e b a ş la m a s ı ile b u s is te m in b o z u ld u ğ u id d ia e d ilir. O
z a m a n e y â le tle r h a lk ı b u k a r a r a k a r ş ı m u h a le fe t e tm iş v e id d ia la rın ı
ile r i s ü r m ü ş le r d ir . B u n a c e v a b e n S e r d a r d e r k i : « B e n im a d a m la r ım
b e n im le b ir lik t e b u k a d a r s e f e r le r d e b u lu n m u ş v e b ö y le c e p â d iş â h
d ir liğ in e is t ih k a k k e s b e t m iş le r d ir » H a k ik a te n Y e m e n v e îr a n h a r p
le r in d e b e r a b e r b u lu n m u ş la r v e b ir ç o k m e ş a k k a t le r e k a tla n m ış la r d ı.
N ih a y e t m a h lû l o la n d irlik le rin ü ç t e b ir i O s m a n P a ş a ’n ın a d a m
la r ın a ü ç t e ik is i d e e y â le tle r d e k i is t ih k a k s a h ip le r in e t e v c ih e d ilm iş ti
ki» b iz b u n u K o ç i B e y lâ y ih a s ın d a n ö ğ r e n m e k t e y iz .
B u n u n la b e r a b e r , d a h a ö n c e d e b u t ü r lü y o ls u z lu k la r a b iz z a t
P â d iş â h t a r a fın d a n t e ş e b b ü s o lu n d u ğ u a n la ş ılm a k t a d ır ş ö y le k i : M u
r a d III. s o n z a m a n la r d a s a d r -ı â z a m S o k u llu M e h m e d P a ş a ’ y a k a r ş ı
h a r e k e te g e ç t iğ i z a m a n o n a k ö t ü lü k o ls u n d iy e 1 7 a d e t a ğ a s ın ın
g e lir i y ü k s e k t im a r v e z e â m e tle r in i h a s s - ı h ü m a y u n a z a p te tm iş v e
o n la r a d a ç ü r ü k tim a r la r v e r d ir m iş ti.
O
z a m a n la r d a h e r v e z ir in d a ire si, k o n a ğ ı, k a p u s u a d e t â b ir m e k
te p h a lin d e id i, liy a k a t v e is t ih k a k ı g ö r ü le n le r e d ir lik t e v c ih i h ik
m e t ic a b ı v e m a k s a d a u y g u n idi. A n c a k , p â d iş â h d ir liğ in e n â il o la n
la r b u n d a n s o n r a a r t ık e fe n d ile r in in d a ir e s in d e k a lm a y ıp d ir lik le r i
n in b e lli o la n m e v k ile r in d e h iz m e t g ö r m e le r i g e r e k ir d i. H a lb u k i b u
k a id e v e e s a s a r ia y e t o lu n m a z o lm u ş , b ir ç o k d e d ik o d u la r a s e b e b i
y e t v e r m iş t i k i, h . 1 0 0 1 (1 5 9 3 ) s e f e r i a ç ılır k e n y a p ıla n m ü z a k e r e le r
d e s e r h a d le r , m ü r e tte p a s k e r d e n h â lid ir , d ir lik le r « i ç ile d ü ş t ü » ş e k
lin d e ş ik â y e t e d ilm iş ti v e b u m â n a y a g e lm e k t e id i.
Ç ü n k ü h a r p v e d a r b a k a d ir k im s e le r e m a h s u s t im a r v e z e â m e t
m u t a s a r r ıfla r ın ın d irlik le rin in b u lu n d u k la r ı s a n c a k la r d a s â k in o lm a -
13 3
îa r ı y e b u n a a y k ır ı h a r e k e t e d e n le r in d irlik le rin in r e f ’ o lu n m a s ı k a
n u n la r d a t a s r ih e d ilm iş ti. D iğ e r b ir s e b e p d e ş ö y le g ö s t e r ilm e k t e
d ir :
H a v a s s - ı h ü m a y u n ile v e z ir le r v e ü m e r â h a s v e z e a m e tle r i e m in
le r (ü m e n â ) m a r ife tiy le id a r e e d ilir, y â n i ö ş ü r h a s ılâ tım a lır la r ik e n
( t a ’ş îr e d ilir ik e n ) R ü s t e m P a ş a , d a h a f a z la g e lir s a ğ la m a k m a k s a d iy le
h a v a ss-ı
hüm ayunu
iltiz a m a
verm ek
u s u lü n ü
ih d a s
e tm iş
( b id ’ a t -i m u h r ib e s in i ic a t e y le m iş ) v e b ilâ h a r a b u s a k îm u s u l v ü z e r â ,
ü m e r â , h a s v e z e â m e tle r in e , e v k â f a ra z is in e d e s ir â y e t e ttir ilm iş ti.
İltiz a m ı d e r u h d e e d e n m ü lte z im le r , d ir lik s a h ip le r i g ib i d ir liğ in is t ik
b a ld e k i d u r u m u v e g e le c e k s e n e le r d e g e lir in in d ü ş m e m e s i m ü lâ h a z a
sın ı d ü ş ü n m iy e c e k le r i c ih e tle , ç if t ç ile r e t ü r lü b a s k ıla r v e zu lü m le r
y a p m ış la r v e b u s e b e p le k ö y le r in , k ö y lü le r in h a r a b v e p e r iş a n o lm a
la rın a s e b e p o lm u ş la r d ır .
H . 9 7 3 ( 1 5 8 6 ) s e n e s in d e S ig e t v a r s e fe r in e a z im e tle ri s ır a la r ın
d a s a r â y - ı h ü m a y u n d a b u lu n a n b a z ı a ltın v e g ü m ü ş a v â n î d a r p h â n e
y e v e r ilip
s ik k e d a r p
e ttir ild iğ i v e
ayn ı senede
d e v le tin
v a r id â t ı
1 8 3 .0 8 8 .0 0 0 v e m a s r a f 1 8 9 .6 5 7 .0 0 0 a k ç e o lm a k la a ç ık d a A y n î A li
r is â le s in d e v e N a îm â ta r ih in d e k a y ıtlıd ır .
M u r a d III . d e v r i s o n la r ın d a v â r id â t 2 9 3 .4 0 0 .0 0 0 a k ç e y e y ü k s e l
m iş v e S u lta n S ü le y m a n d e v r in d e n 11 0 m ily o n a k ç e fa z la la ş m ış f a k a t ,
m a s r a f d a 3 6 3 .4 0 0 .0 0 0 a k ç e y e y ü k s e lm e k le a ç ık 70 m ily o n a k ç e g ö
rü lm ü ş tü r . M a s r a f ın a r t m a s ı u lû fe a la n la r ın a r tm a s ın d a n id i, v a r id â t n e s e b e p le r d e n ç o ğ a lm ış t ır :
M a n s ıp la r t e v c ih i y u k a r ıd a n a ş a ğ ıy a k a d a r h e d iy e le r v e r ü ş v e t
v e r m e k le v u k u b u ld u ğ u c ih e tle h a z in e m a s r a fla r ın ın a r tm a s ın a k a r
ş ılık v a r id a t d a a r a n m ış v e ş u t e d b ir le r b u lu n m u ş tu ;
a ) B ü y ü k ç e t im a r v e z e â m e tle r m a h lû l o ld u k ç a is t ih k a k e r b a
b ın a t e v c ih
o lu n m a y ıp
m ir î m u k a t a a la r n a m iy le
h â z in e y e
a lın d ı, h e r s e n e m ü lte z im le r e iltiz a m a v e r ild i v e b e d e lle r i ir a t
k a y ıt o lu n m a y a b a ş la d ı v e b u y ü z d e n e y a lâ t a s k e r in in t e
d e n n i v e k u tr e ts iz lik le r in e y o l a çıld ı.
b)
M ü s k ir a ta r e s im v a z ’ o lu n m u ş k e n r e â y â b u n d a n ş ik â y e t e tti
v e b u r e s m in c iz y e y e ilâ v e s in i is te m e le r i ile e d n â , e v s a t, â lâ
134
n a m la r iy le a lın m a k ta o la n 10, 2 0, 30 a k ç e c iz y e - i ş e r ’iy y e y e
n ıs ıf z a m o lu n a r a k 1 5, 30, 4 5 a k ç e y e ib la ğ k ılın d ı.
c ) V e f a t e d e n v ü z e r â v e ü m e r â n ın n a k itle r i m ü s a d e r e olu n d u ,
b u d a k a r a r s ız b ir v a r id a t o ld u .
d)
Ö te d e n b e r i 90 a y a r ın d a v e ü ç t a n e s i b ir d ir h e m v e z n in d e
o la n a k ç e B a y e z id II. d e v r in e k a d a r b o z u lm a m ış k e n s o n r a
la r ı a y a r ı 85 e in d ir ild ik te n b a ş k a 1 0 0 d ir h e m g ü m ü ş t e n 4 0 0,
s o n r a la r ı d a 60 0 v e M u r a d III . z a m a n ın d a 800 a k ç e k e s ilm e ğ e
b a ş la n d ı. Y a h u d i s a r r a f la r a k ç e le r in e t r a f ım
k esm eğe b a ş
la d ık la r ın d a n k a r a k u r u ş 4 0 a k ç e y e ik e n , 80 a k ç e y e v e a ltın
60 a k ç e y e ik e n 12 0 a k ç e y e f ır la d ı1. D e v le t in a s ıl n a k it m u a m e
le le ri a k ç e ü z e rin e id i, k u r u ş t â b ir i b ir n e v ’i s ik k e is m i ik e n
b ilâ h a r a 4 0 p a r a it ib a r e d ile r e k e s a s o lm u ş tu r . N a k id p a r a
n ın e ş y a y a n is b e ti ise, h . 9 7 4
(1 5 6 6 )
s e n e s in d e k i S ig e t v a r
s e fe r in d e , S e lâ n ik î M u s t a f a E f e n d i, a r p a n ın k ile s in in 10 a k
ç e y i t e c a v ü z e tm e d iğ in i s ö y le r , ş u h a ld e 8 a k ç e id i k i 2 d ir
h e m g ü m ü ş ile b ir k ile a r p a a lın a b iliy o r d u d e m e k tir .
Y u k a r d a s ö y le n e n v â r id â t v e m a s r a fla r ı d o ğ r u d a n d o ğ r u y a d e v
le t h â z in e s in e g ir e n m e b lâ ğ la r o lu p b u d a :
a)
C iz y e -i ş e r ’iy y e ,
m e m le h a la r h â s ıla tı,
b ) M ir î m u k â t a â t b e d e lle r i,
c)
G ü m rük ve
d ) E y â lâ t - i m ü m tâ z e d e n a lm a n v e r g ile r .
D iğ e r t a r a ft a n â ş â r -ı ş e r iy y e v e d iğ e r ö r f î r ü s u m h a s , z e â m e t,
tim a r , y u r t lu k v e o c a k lık a d la r ı ile ş e h z â d e le r , v ü z e r â v e ü m e râ ,
t im a r lı s ip â h ile r e v e b ü y ü k ş e h ir le r d e v e s e r - h a d le r d e b u lu n a n y e r li
k u lu m ü s t a h fa z a s k e r in e p a y la ş t ır ıld ığ ı c ih e tle , b u y e k û n a d a h il d e
ğ ild i.
F a t ih d e v r in d e a k ç e d ö r t d e f a k e s ilm iş v e m u h t e lif k ır a tla r d a
o lm u ş tu , h . 8 5 5 d e 5 1/ 4, h . 86 5 d e 4 8/ 4, h . 8 7 5 d e 4
y4»h .
8 8 6 se
n e s in d e 3 2/ 4 k ır a t g ü m ü ş , h e p s i 9 0 a y a r id i. E s k id e n g ü m ü ş a z lığ ı
s e b e b iy le ç o k k ıy m e t li idi.
F a t ih ilk d e f a h . 88 3 s e n e s in d e O s m a n lı a ltu n u d a r p e ttir m iş
v e V e n e d ik d u k a s ı e s a s ittih a z e d ilm işti.
1
Ali Bey
(F a tih
zamanında
a k çe
ne idi?) T O EM No. 49-62 (1335-1337), s. 59 v.d.
185
B u ilk a ltu n u n 1 0 0 a d e d i 1 1 0 d ir h e m a ğ ır lığ ın d a id i ki, h e r a ltu n
1 d ir h e m
- 1 k ır a t 2
h a b b e id i
M e ş r u t iy e t d e v r in d e t e d a v ü l e d e n a ltu n y a r ım lir a lık la r ise
1 d ir h e m
2 k ır a t
a ğ ır lığ ın d a id i k i, ilk
O s m a n lı a ltu n u b u
y a r ım lir a lık la r d a n 2 h a b b e n o k s a n b u lu n u y o r d u .
G ü m ü ş v e a ltu n s ik le tle r i iç in k u lla n ıla n t a b ir le r
M is k a l
b ir b u ç u k d ir h e m
D ir h e m
1 6 k ır a t
K ır a t
4
2 4 k ır a t
habbe
B u ilk a ltu n 2 3 y 2 a y a r ın d a id i. H a lb u k i y a r ım O s m a n lı a ltu n u
22 a y a r m d a d ır . B u a y a r f a r k ı 2 h a b b e n o k s a n ın a m u â d il tu tu lu r s a
ilk O s m a n lı a ltu n u , V e n e d ik n o k s a n ı, y a r ım O s m a n lı a ltu n u n a m ü s a v i
o lu r. O d e v ir d e a ltu n o n a k ç e r â y iç t e id i, b u n u m u h t e lif k a y n a k la r
d a n ö ğ r e n iy o r u z . M e s e lâ S ır p k ır a lı iç in 3 0 .0 0 0 d u k a y â n i 3 0 0 .0 0 0
a k ç e v e r g i v e r iy o r d u d e n iliy o r . Z a m a n la a k ç e n in h e m k ır a t ı h e m d e
a y a r ı d ü ş m ü ş tü r . B u
s e b e p le
S o la k
z â d e ’d e n
ö ğ r e n d iğ im iz e
göre
(s . 3 4 6 ) :
« Y a v u z S u lta n S e lim t a h t a ç ık ın c a k a p u h a lk ın a t e r a k k i in a m
e y le m iş v e y e n iç e r i o c a ğ ın a ilt if a t ı o lm a k la h e r n e f e r e ü ç e r b in a k ç e
h e s a b ı ü z e r e e lliş e r a ltu n ih s a n e y le m iş ti. O l ta r ih t e a ltu n 60 a k ç e
y e , k u r u ş ( e c n e b i k u r u ş la r d ır ) 4 0 a k ç e y e g e ç m e k t e id i» . B a y e z id II.
d e v r in in s o n la r ı ile S e lim d e v r in d e a k ç e le r 3 1 / 2 k ır a t v e z n in d e o l
d u k la r ın d a n 60 a k ç e 2 1 0 k ır a t v e b u m ik t a r d a 13 d ir h e m o lu r . M a
d e m k i, 60 a k ç e b ir a ltu n k ıy m e t in d e id i, b u m ik t a r a k ç e n in v e z n i
o la n 13 d ir h e m G ü m ü ş ü n d e b ir a ltu n u n m u â d ili o lm a s ı lâ z ım g e lir .
K a n u n î d e v r in d e d e b ir e fr e n c iy e s ik k e , f ilo r in
( ş e r e f iy e s ik k e 50
s a y ılıy o r d u ) 5 7 v e y a 60 a k ç e s a y ılm a k t a id i. B u n a a it e lim izd e b ir
v e s ik a v a r .
İ lk z a m a n la r d a k i f ü t u h â t e s n a s ın d a , m e s e lâ B a lk a n la r d a a lm a n
m e m le k e tle r in b â z ı k ö y le r i p â d iş â h la r ın y a p t ır d ık la r ı d in î v e s o s y a l
e s e r le r in
m a s r a fla r ın ın
t e s v iy e s i
iç in
v a k ıf v e
ta h s is
o lu n m u ş tu .
M e s e lâ B o ğ d a n s e f e r in d e K ili’n in z a p tın d a n s o n r a b u r a la r ın b ir ç o k
g e lir le r in in İ s ta n b u l’ d a k i B â y e z id c â m ii ile E d ir n e ’ d e k i B a y e z id II.
k ü lliy e s i m a s r a f la r ın a ta h s is e d ilm e s i g ib i ... k i, Y ıld ır ım B a y e z id ,
M u r a d II. d e v r in d e d e b ö y le o lm u ş tu .
13 6
B â z ı ilk h ü k ü m d a r la r d a a lm a n b u y e r le r d e n b ir k ıs m ın ı E v r e
n o s b e y , M ih a l b e y , T im u r ta ş P a ş a , P a ş a Y iğ it B e y , Y a h y a P a ş a
g ib i b iz z a t b u f ü t u h a t ı y a p a n la r a v e b â z ı m e ş a y ih v e m u t a s a r r ıf
la r a
( K ız ıl D e lü S u lta n g ib i)
t e m lik e tm iş le r d i. O n la r d a z â v iy e -
le rin e , m e s c it v e y a m e d r e s e le r in e v a k ıf e y le m iş le r d i. T e m lik o lu n a n
a ra z i, a y n e n t im a r v e z e â m e tte o ld u ğ u g ib i, r e â y â m n t a p u ile t a
s a r r u f la r ın d a b u lu n a n t o p r a k la r ın ş e r ’î v e ö r f î h u k u k v e r ü s u m u n a
m u z a f o lm a k la v a k ıf câ n ib in d e n t â ş îr v e m a h lû l v e z ir a a t te n h â li
o la n y e r le r i ta lip o la n r e â y a y a t e f v iz o lu n u r , h a s ıla t ı h a y r a t ın m a s
r a f la r ın a s a r f olu n u rd u .
E s k i A n a d o lu b e y le r in d e n a lm a n a r a z id e k i k e n d i v a k ıf la r ı v e y a
o n la r ın b â z ı ilim v e d in a d a m la r ın a , m u t a s a r r ıfla r a t a h s is e y le d ik
le r i a râ z i, ç o k d e f a v a k ı f h a lin d e m u k a r r e r t u t u ld u
( A y d ın h a v a li
sin d e A y d ın - o ğ lu İ s a B e y v a k f ı g ib i) . F a k a t s o n r a la r ı b u h u s u s t a
d a y o ls u z lu k la r c e r e y a n e tti, b u g ib i y e r le r d e n b a z ıla r ı v e e v v e lc e h a s ,
z e â m e t, t im a r a d d o lu n m u ş y e r le r v e z ir le r e , ü m e r â y a t e m lik e d ilm e y e
b a ş la n d ı v e y a v a k ı f e d ilir h a le g e ld ile r .
Y a v u z S u lta n S e lim ’ d e n b â z ı y a k ın la n k e n d ile r in e b ir m ik t a r
a r a z i te m lik in i r ic a e tm iş le rd i. O d a ş u c e v a b ı v e r ir : « İ p t id â - y ı cü lû s u m u z d a g a f le t le A li P a ş a ’y a b â z ı k u r a t e m lîk e t m iş t im E s h â b - ı
S e y f in m u h a s s e s â tm ı m â v u z ıa le h in in g a y r ın a v e r d iğ im d e n d o la y ı
h â lâ n a d im v e p e ş îm â n ım » .
D a h a s o n r a la r ı iş b ü s b ü t ü n ç ığ n n d a n ç ık m ış , a r â z i t e v c ih â t v e
ta h s is a tın d a b ir ç o k y o ls u z lu k la r o lm u ş t u k i, b u n la r b ü tü n in h ita t
d e v r in in ta r ih in i te ş k il e d e r. O c a k lık t a b ir in e g e lin c e :
E s a s it ib a r iy le , te r s a n e m a s r a f la r ın a v e y a b ir k a le m u h a f ız la
rın ın , y a h u t d a b ir ş e h ir y e r li n e fe r le r in in g ü n lü k u lû fe le r in e k a r ş ı
lık o lm a k ü z e r e ta h s is k ılm a n b ir k a ç k ö y v e y a k a z a ö ş r î v e ö r f î
g e lir le r in e d e n ilird i. B u n la r d a a y n e n d ir lik g ib i id a r e e d ilir, g e lir i
k im e ta h s is e d ilm işse o n a h a r c a n ır d ı. O c a k lık y a ln ız â ş â r a m ü n h a
s ır o lm a y ıp c iz y e v e ip e k r e s m i (m iz â n -ı h a r î r ) , g ü m r ü k r e s m i g ib i
b ir k ıs ım v e r g ile r e d e ş â m il b u lu n u rd u .
B ilin d iğ i g ib i, Y a v u z S u lta n S e lim Ç a ld ır a n ’ d a Ş a h İ s m a il’i m a ğ
lû p e t tik t e n s o n r a İ d r is -i B it lis î’ y i g ö n d e r m iş , h u d u t ü z e r in d e b u lu
n a n K ü r d b e y le r in i O s m a n lı d e v le ti t a r a fın a c e lp e y le m iş ti. B u s ır a
137
d a b u K iir d b e y le r in in v a ta n la r ı o la n y u r t la r ı k e n d ile rin e y u r t lu k
v e o c a k lık a d îy le t e v c ih olu n d u . Y u r t lu k v e o c a k lığ ın h â v î o ld u ğ u
a râ z in in ö ş ü r v e ö r f î v a r id a t ı v e e m ir v e id a r e s i ( îd a r e - i h ü k ü m e ti)
k e n d ile rin e a it ta n ın d ı. H iz m e tle r i is e h u d u d u m u h a fa z a e tm e k , o
t a r a fla r a
ord u sevk
o lu n u r is e s e r - a s k e r le r m a iy e tin d e b u lu n m a k
g ib i ş e y le r d i. Y u r t lu k v e o c a k lık b o ş a ld ığ ı t a k d ir d e o ğ u lla r ın a k a la
c a k t ı, e ğ e r e r k e k e v lâ t b ır a k m a d a n ö lü r le r s e o h a n e d a n d a n m ü n a s i
b in e t e v c ih o lu n m a s ı k a id e tu tu lm u ş tu .
V e s ik a III . T e z k e r e le r in ( t a h v il k â ğ ıt la r ın ın ) b e r a t a ta h v il e d il
m e s i h a k k ın d a .
R u m e li B e y le r b e y in e g ö n d e r ile n h . 9 4 3 t a r ih li b ir f e r m a n ş ö y le
d e m e k te d ir .
1 ) E s k id e n b e y le r b e y le r t im a r v e r d ik le r i v a k it k e n d i t a r a f la r ın
d a n b ir t a h v il k â ğ ıd ı v e r m e le r i â d e tti. F a k a t b u g ib i s ip a h ile r e t im a r
v e r ilip b e r a t a lm a la r ı g e r e k t iğ i h a ld e , t a h v il k â ğ ıd ı ile tim a r la r ın ı
z a p t e d iy o r s a , b u te z k e r e le r in i b e r a t e t tir m e y i g e c ik t ir iy o r la r d ı.
2)
Ş im d i e m r -i ş e r ifim ş ö y le d ir k i, b ir s u b a ş ıy a v e y a b ir s ip a
h iy e t im a r t e v c ih o lu n u p t e z k e r e le r in i v e r d iğ in v a k it
( b e y le r b e y i)
a s la t a h v il m e k t u b u v e r ilm iy e c e k , g e r e ğ i g ib i te n b ih v e t e k it e d ile
c e k tir ki, s a n c a k b e y le r i, t im a r k e t h ü d a la r ı v e t im a r d e f te r d a r la r ı,
s u b a ş ıla r , s ip a h ile r a ltı a y a k a d a r te z k e r e le r in i d iv â n -ı h ü m a y u n d a n
b e r a t e ttir m e le r i lâ z ım d ır. A k s i ta k d ir d e g e lip b e r a t e t tir m iy e c e k
o lu r la r s a tim a r la r ı m e v k u f a z a p t o lu n a c a k t ır . Ö z ü r le r i m a k b u l o lm ıy a c a k t ır .
3 ) R u m e li
t im a r la r ı
k e th ü d a s ı
ve
d e f te r d a r la r ın ın
t im a r la r ı
d a h i b o z u lu p t a ğ y ir v e t e b d il o lu n m a y a c a k , h e r g e le n k e t h ü d a v e
d e f t e r d a r o t im a r la r a t a s a r r u f e d e c e k le r d ir .
4 ) E r b â b - ı t im a r d a n b â z ı s ip a h ile r m a h z â t e r a k k i e ld e e tm e k
m a k s a d iy le
h île
ve
b ir b a h a n e
g östererek
t im a r la r m d a n
fe r a ğ a t
e d e r le r v e d a h a g e lir li b ir tim a r a ta lip o lu r v e b u s u r e tle t e r a k k i eld e
e d e r le r im iş. B u h u s u s t a d a e m r -i ş e r if, b u n d a n s o n r a , b u g ib i h a l
v u k u u n d a m a k b u l tu t u lm a y a c a k , e lin d e k i tim a r la r ın ı k e m â -k â n t a
s a r r u f e d e c e k le r d ir v e b u s u r e tle t e r a k k i eld e e d e m iy e c e k le r d ir .
5 ) S e fe r e g it m e y ip b u n d a n s o n r a k e n d ile rin e t im a r v e r ilm e m e s i
138
e m r o lu n a n s ip a h ile r tü r lü y o lla r d a n y in e t im a r a lm a k t a im iş le r , b u
h u s u s t a d a ç o k d ik k a tli b u lu n m a lı s u b a s ıy a v e y a s ip a h iy e t im a r t e v
c ih e d e r k e n y o k la m a d e fte r in e v e a zli k a y d o lu n d ıığ ıı y e r e b a k ılm a lı,
t im a r v e r ilm e s in e m â n i b ir h â li y o k s a o n d a n s o n r a t e v c ih e d ip , d e v
le t m e r k e z in e g ö n d e r ile n t e z k e r e d e d e b u h u s u s y â n i s e b e b -i a zl b e
lir tilm e li v e b ö y le c e e m r e m u h a lif k im s e y e t im a r v e r ilm e m e lid ir .
6)
D e f t e r d e te z k e r e li o la n t im a r la r p a r ç a la n ıp
b e y le r b e y le r in
b e r a t la r ı ile v e r ilm e s in e e m r -i p â d iş a h î y o k t u r . B u k o n u d a d a ç o k
d ik k a t e d ile re k , d e f te r d e te z k e r e lû o la n z e â m e ti v e t im a r la r ı p a r ç a la m a m a lıd ır . B ir k im s e v e f a t e d ip b a b a s ı t im a r ın d a n o ğ lu n a v e r il
m e k iç in e m r -i ş e r if o lu r s a t e z k e r e lû t im a r la r p a r ç a la n m a s ı ic a p e t
m e z , h is s e t a r ik i ile b e r v e ç h i iş t ir â k
t e v c ih
e y le y ü p
t e z k e r e le r in i
s ü d d e -i s e a d e te ir s a l e tm e lisin , s o n r a b ö y le b ir h is s e m a h lû l o ld u k ta
m ü s ta k il tim a r d ır d iy e r e k is tik lâ l ü z e r e v e r ilm e m e li y in e h is s e t a r i
k iy le v e r ilm e lid ir k i, t im a r p a r ç a la n m a s ın .
7 ) B u n d a n s o n r a t im a r la r ı k e n d i b e r a t ın la v e r m e k cih e tin e g it
m e y e s in v e b u e m r i d e ft e r e k a y d e d ip v e e m r in k e n d is in i d e d e ft e r
s a n d u k la r ın d a m u h a f a z a e tm e lisin .
E v â ’il-i ş e h r i z i’l-k â d e s e n e selâ se v e e r b a in v e t is 'a m ie
( N is a n
1 5 3 7 ).
V e s ik a I V . T im a r r e s im le r i h a k k ın d a
— «S u ret~ i k a n u n n â m e -i r ü s û m -ı t im a r »
A n a d o lu
B e y le r b e y is in e
hüküm
:
1 ) E r b â b - ı tim a r a r e s m -i t e z k e r e v e r e s m - i ç a v u ş v e d iğ e r r e
s im le r h u s u s u n d a z iy a d e t a z y ik v e t a c iz o lu n d u ğ u h a b e r a lın m ıştır.
2) D e r g â h - ı
m u a llâ d a k i k a n u n n â m e y e m ü r a c a a t o lu n d u k ta g ö
r ü ld ü k i :
3 ) B e y le r b e y id e n t im a r v e r ild iğ in d e , is t e r a z is t e r ç o k
o lsu n ,
b in d e 2 a k ç e ç a v u ş , 2 a k ç e k a p u c u la r a lu p r e s m - i t e z k e r e d a h ilin d e
o n ik iş e r a k ç e r e s m -i k ita b e t v e r e s m -i d iv itd â r ı v e r e s m -i ta r ih iç in
d a h i 1 5 a k ç e f a z la a lm a g e lm iş t ir a m a z ik r o lu n a n f a z la d a h i b e y lik
iç in z a p to lu n a g e lm iş tir .
1 39
4 ) A n c a k R u m e li foeylerfoeyiliğin d e c â r i o ia n k a n u n ş ö y le d ir .
B e y le r b e y i t im a r v e r d iğ in d e , a z v e y a ç o k , h e r b in d e m ir îy e 12
ş e r a k ç a a lın ır, 6 a k ç a r e s m -i ta r ih a lın ıp 5 a k ç e r e s m -i k ita b e t a lın ır
v e b u n la r m ir î iç in z a p to lu n u r . B in d e ik iş e r a k ç e ç a v u ş la r , ik iş e r a k ç e
. t a p u c u la r a lır la r d iz d a r la r d a n d a b in d e 12 a k ç e m ir î iç in a lın ır v e
y in e b in d e 1 2 a k ç e r e s m -i d iv itd â r î d e y û m ir î iç in a lın ır. Ç a v u ş la r
ile k a p u c u la r b in d e a ltm ış a k ç e a lırla r.
H is a r k e th ü d a la r ın d a n k a p u c u la r v e ç a v u ş la r o t u z a r a k ç e a lırla r.
D iğ e r s ip a h î t â ’ife s in d e n m ir îy e a lm a n d a n f a z la a lın m a z.
5 ) D e r g â h - ı m u a llâ la r d a k i m u h a s e b e le r d e d e b ö y le k a y ıtlıd ır .
6)
Ç a v u ş t a y f a s ı d a 50 ta n e o lm a k g e r e k t ir . H â le n y ü z d e n f a z
la d ır d iy e d u y u lm a k ta d ır . 1 0 n e f e r f a z la o lm a s ın ı e m ir e d e rim .
Ş u h a ld e b u n d a n s o n r a 6 0 n e f e r ç a v u ş is tih d a m e d e sin . F a z la
sın ı r e f e y le y e s in .
V — S u r e t-i k a n u n n â m e -i e h l-i ilim , n iş â n -ı ş e r if ( v a r a k 17,
1 8 ).
V I •— S u r e t- i k a n u n -ı t im a r ( v a r a k 1 9 ) .
a ) A t l u z a ğ a r c ıla r 1 6 0 0 0 a k ç e lik tim a r a ç ık a g e lm iş le r
d ir.
b ) A t l ı s e k b a n v e s o la k v e a ğ a b ö lü k b a ğ ıla r ı v e y a y a
b a ş ıla r ı, b e y k e t h ü d a la r ı 1 5 0 0 0 a k ç e lik tim a r a ç ık a
g e lm iş le r d ir .
c ) Y e n iç e r i m u tla k a 9 0 0 0 a k ç e lik t im a r a ç ık a g e lm iş tir .
d)
K a p u c u la r 1 5 0 0 0 a k ç e lik tim a r a ç ık a g e lm iş le r d ir .
e ) D e r g â h - ı m u a llâ y a y a - b a ş ıla r ı R u m e lid e v e A n a d o lu d a 2 6 0 0 0 a k ç e lik tim a r a ç ık a g e lm iş le r d i. Ş im d ik i h a l
d e 3 0 0 0 0 a k ç e lik z e a m e te ç ık m a k e m ro lu n d u .
f)
T o p çu -b a şı d a h i 30000
ak çe
t im a r a
(? )
ç ık a
deyu
e m ir o lu n d u .
V I I — K a n u n n â m e -i m îr - i m îr a n d e r t im a r d â d e n
20, 2 1 )
( v a r a k 19,
( B e y le r b e y i b e r a tı ile t im a r y a p a n la r a d a h i m a
z ili o lu p â h ır t im a r v e r ilm e lü o lın c a k n ih a y e t d ö r t b e ş y ü z a k ç e z iy a d e v e r ilü p a n d a n z iy a d e v e r ilm iy e ) , (T im a r
140
■ d e f te r le r i d e f te r d a r a k a r ip y e r d e a ç ılu p b a îd y e r d e d e f
t e r d a r ş ü p h e e d ü p itim a d ı o l m a y a ) . D e f t e r d a r o la n la r
d e ft e r ü z e rin e k e n d û c a n ib in d e n d a h i e m in y a r a r k im s e
n a s b e y le y e c â iz d ir ) , ( a m a k â tip le r in a zli v e n a s b i b e y
le r b e y i elin d e d ir. D e f t e r d a r o la n la r d a h i g e r e k t ir k i a sla
h ilâ f -ı k a n u n b e y le r b e ğ in e k a s iy y e a r z e y le m e y e ) .
V I I I — M u h te lif v a z ife lile r e (R u m e li k e th ü d a s ı, d e f t e r d a r ı, A n a
d o lu k e th ü d a s ı, t im a r d e f t e r d a r ı) v e r ile n t im a r la r
(v a
r a k 2 2 v e d e v a m ı) .
I X — Â d e t - i rü s u m -ı t e z k e r e - i e lv iy e v e z u a m â v e e r b â b - ı t i
m a r d e r v ilâ y e t- i R u m e li ( v a r a k 2 5 ) .
X — B e y le r b e y le r in ç a v u ş la r ı b e y a n ın d a d ır
m îr â n -ı R u m e li 11 0 n e f e r )
X I — B e y le r b e y le r in
resm i
(Ç a v u ş â n -ı m ir -
(v a r a k 2 6 ).
b e y a n ın d a d ır
z ik r o lu n u r
(v a ra k
2 6 v e d e v a m ı) .
X II ■
— •S a n c a k b e y le r in d e n v e z u a m â d a n a lm a n b e r a t r e s m i b ey a n m d a d ır ( v a r a k 2 7 ) .
X I I I — Y a y a v e m ü s e lle m b e y le r in d e n v e a la y b e y le r in d e n v e
d e ft e r d a r la r d a n a lm a n b e r a t r e s m in i b e y a n e d e r ( v a r a k
2 7 ).
X I V — B e y le r b e y le r in
k e n d i b e r a tla r ı ile
v e r d ik le r i
tim a r la r ı
b e y a n e d e r ( v a r a k 2 7 v e d e v a m ı) .
X V — Y a y a b a ş ıla r m v e y e n iç e r ile r in h a k k ın d a k a n u n b u d u r
(v a r a k 3 0 ).
X V I •— S u r e t-i k a v a id -i d e f t e r o ld u r k i z ik r o lu n u r ( v a r a k 3 4 v e
d e v a m ı).
E b ııs s ııııd E f e n d i Kanunu :
X V I . A s ır d a O s m a n lı h u k u k , m ü e s s e s e le r i v e t e ş k ilâ tı ta r ih in d e
Ş e y h ü lis lâ m E b u s s u u d E f e n d i’y e iz a f e e d ile n k a n u n n â m e n in b ü y ü k
b ir r o lü v e e h e m m iy e ti o lm u ş tu r . M illî T e t e b b û le r M e c m u a s ın ın b i
r in c i cild in d e d e
(1 9 1 5 )
v a k t iy le n e ş r e d ilm iş o la n b u k a n u n e sa s
141
it ib a r iy le su a l v e c e v a p şe k lin d e b ir f e t v a m e c m u a s ı m a h iy e tin d e
o lm a k la b e r a b e r , h u k u k î v e s o s y a l d u r u m u a k s e ttir m e k te d ir .
K a n u n n â m e e v v e lâ , B u d in ’in f e t h in d e n s o n r a b u m e m le k e tte k i
r e â y â n ın v a z iy e tin i v e b u h u s u s t a s a d ır o la n h ü k ü m v e f e r m a n ı ş ö y
le t e s b it e t m e k t e d ir :
« U m û m e n v ilâ y e t - i m e r k û m e n in e h li y e r lü y e r in d e m u t a s a r r ıf
o lu p e lle rin d e o la n e m v â l-i m e n k u le le r i v e k a s a b a t ta v e k u r â d a o la n
e v le r i v e b a ğ la r ın ın v e b a h ç e le r in in im â r e tle r i k e n d ile rin in m ü lk le ri
o lu p h e r n ic e d ile r le r is e t a s a r r u f e d e r le r . B e y ’ a v e h ib e y e v e s â ir
v ü c û h -ı te m lik â t a k a d ir o la la r , b a ğ la r ın ın v e b a h ç e le r in in h u k u k u n u
e d â id e le r. F e v t o ld u k la r ın d a v e r e s e le r in e te m lik
ta r ik iy le
in tik a l
e y le y e , a s la k im e s n e d a h i v e t a a r r u z e y le m e y e . Z ir a a t v e h ir â s e t
id g e ld ik le r i t a r la la r ı d a h i e lle r in d e m u k a r r e r o la , lâ k in z ik r o lu n a n
e s n a f g ib i m a lla n m ü lk o ld u ğ u g ib i ta r la la r ı m ü lk o lm a y u p b e lk i
s a ir m e m â lik -i m a h r u s a d a a r z -ı m ir î d im e k le m a r u f o la n a r â z i-i m e m
le k e t k a b ilin d e n o lu p r a k a b e - i a r z a b e y tü ’l-m a l-i m ü slim in iç in a r iy e t
t a r ik iy le
reâyân m
t a s a r r u f la r ın d a
o lu p
e n v â -ı h u b u b a t t a n
v e s â ir
m e z r u â t ta n h e r n e d ile r is e e k ü p b iç ü p ö ş ü r a d ın a o la n h a r a ç - ı m u k a s e m e s in v e s a ir h u k u k u n u e d â e d ü p n ic e d ille r is e is tiğ lâ l e d e rle r.
M a d e m k i a r â z iy i m u a t ta l e t m e y ü p k e m a - y e n b a g î z ir a a t v e h ir â
s e t v e t a m ir e d ip b î- k u s u r h u k u k u n e d â e d e r le r , k im e s n e d a h i v e
ta a r u z e y le m e y e . F e v t o lu n c a y a d e ğ in n ic e d ile r le r ise t a s a r r u f e d e r
le r. F e v t o ld u k la r ın d a o ğ u lla r ı k e n d ile r m a k a m la r ın a k â im o lu p t a f s il-i m e z k û r ü z e r e t a s a r r u f e y le y e le r . O ğ u lla r ı k a lm a z is e s a ir m e
m â lik -i m a h r û s a g ib i ü s lû b -ı s â b ık ü z e r e h a r iç te n tâ m ir e k a d ir k im
s e le r e ü c r e t -i m u a c c e le a lın ıp t a p u y a v e r ile , a n la r d a h i t a f s il- i s â b ık
ü z e r e t a s a r r u f e d e le r v e b a ğ l a n n m v e b a h ç e le r in in y e r le r i b u k a b il
d e n o lu p b a ğ v e b a h ç e le r i h a r a p o ld u k t a y e r le r i ş â ir t a r la la r ı g ib i
o lu p t a s a r r u f la r ın d a o la n im â r e t le r i g ib i m ü lk le r i o lm a k te v e h h ü m
o lu n m a y a .
E b u s s u u d E f e n d i a r z -ı ö ş r iy e v e a r z -ı h a r â c iy e h a k k ın d a şu t a f
s ilâ tı v e r m e k t e d ir :
İm a m
(h ü k ü m d a r)
b ir m e m le k e ti fe t h e d ip
a ra z is in i g â n im în e
k ıs m e t (t a k s im ) e y le s e y a h u t k a b le ’l- fe t h eh li u m û m e n İsla m a g e lip
im a m a r a z is in i e lle rin d e ib k a e y le s e o l a ra z i ö ş r iy e d ir , Z ir a m ü slim
142
ü z e rin e v a z o lu n a n v a z ife - i ib â d e t m a k u le s in d e n o lm a k lâ z ım d ır. H a
r a ç is e « m e û n e t-i lâ z im e -i m a h z a d ır »
( b ilh a s s a lâ z ım o la n m a s r a f
tır , y a ş a y a c a k k a d a r y iy e c e k , k û t-ı lâ y e m û t ) ip tid â e n m ü s lim ü z e
rin e h a r a ç v a z ’ o lu n m a k m ü m k ü n d e ğ ild ir , h e m e n ö ş ü r v a z ’ o lu n u r.
E ğ e r im a m
o l m e m le k e ti f e t h e d ip k ır m a y ıp v e e s ir e tm e y ip
b e lk i y e r le r in d e m u k a r r e r k ılıp v e e lle rin d e o la n y e r le r in i k e n d û le re
ş â ir d a v a r la r ı (m a lla r ı) g ib i te m lik e d ip k e n d û le r e c iz y e v a z e d ip y e r
le r in e v a z i f e t a y in e d e rs e , o l v a z if e e lb e t te h a r a ç t ır , ö ş ü r
o lm a k
ih t im a li y o k t u r . Z ir a ö ş ü r d e ib â d e t m â n a s ı v a r d ır . K â f ir a n a eh il
d e ğ ild ir , e lb e t h a r a ç v a z ’ olu n u r. 0 1 d a h i ik i n e v id ir . B ir i h a r a ç - ı m u
v a z z a f t ır k i y ıld a b ir m ik t a r a k ç e a lın ır v e b ir i h a r a ç -ı m u k a s e m e d ir k i h a s ıl o la n g a ile n in ö ş r ü m ü d ü r , s ü m ü n ü m ü d ü r a r z ın t a h a m m ü
lü n e g ö r e t â y i n o lu n u r. N ıs f m a d e k t a a y y ü n o lu n m a k m e s r û d u r a rz
g a y e t e y u o lıc a k . B u ik i n e v i a r z k i z ik r o lu n d u ik is i b ile s a h ip le rin in
m ü lk le r id ir . B u d iy â r -ı b e r e k e t -â s â r ın
(R u m e li v e
B u d in
a r a z is i)
â m m e -i a r â z is i b u n la r ın g ib i d e ğ ild ir n e ö ş r i y y e d i r n e h a r a c iy y e d ir .
B e lk i a r z -ı m e m le k e t t ir k i r a k a b e s i b e y t ü ’l-m â lin d ir t a s a r r u f u r e â y â y a ic â r e ta r ik iy le t a p u y a v e r ilm iş tir . T a s a r r u f e d ip h a r a ç - ı m u v a z
z a fın ı v e h a r a c - ı m u k a s e m e s in i s ip a h iy e v e r ir le r , b e y ’ v e
te m lik e
k a d ir o lm a z la r , f e v t o lu p o ğ u ll a r ı k a lır s a k e n d ile r i g ib i t a s a r r u f e d e r
le r v e illâ sip a h i a h a r a t a p u y a v e r ir b u m a k u le y e r le r p â d iş a h -ı İslâ m
t a r a fın d a n t e m lik o lu n m a y ın c a k im s e n in m ü lk ü o lm a z .
E b u s s u u d E f e n d iy e ş ö y le b ir m e s e le t e v c ih e d iliy o r :
Z a m a n ım ız d a R u m e lid e o la n r e â y â n m e lle rin d e o la n a r â z i- y i ö ş
r iy y e v e h a r â c iy y e n in b e y ’i v e r e h in i v e v e d îa t i v e iâ r e t i v e b e y ’
o lu n d u k ta ş u f ’ a s ı c â r î o lm a s ı v e is t ib d a l ü z e r e te â m ü l m u k a r r e r o lu b
k u z â t d a h i sic ille rin e k a y d e d ip v e y e d le r in e h ü c c e t v e r ip im z a e d e g e lm iş le r
k u z â tın e t tik le r i ş e r ’i ş e r i f e m u v a f ık m ıd ır b e
y a n b u y u r u la !
C e v a p ş ö y le d ir :
A r â z iî m e r k u m e n e ö ş r iy y e v e n e h a r a c iy y e d ir a r z -ı m e m le k e t
t i r n e h in - i f e t ih t e g a n im în e t a k s im o lu n u p ö ş r iy y e k ılın m ış tır v e n e
e s h a b m a t e m lik o lu n u p h a r a c iy e - i s a r f k ılın m ış tır . B e lk i r a k a b e - i a rz
b e y t ü ’l-m â lin d ir.
îf r â z
o lu n u p
m u t a s a r r ıf
o la n la r a
ic â r e
v e r ilm iş t ir Z ir a a t v e h ir â s e t e d ip h a r â c - ı m u v a z z a f ım
ve
ta r ik iy le
h a r â c -ı
143
m u k a s e m e s in i v e r ip t a s a r r u f e d e r le r . T a h r ir o lu n a n a h k â m ın v e d îa t
v e a r iy e t k ılın m a s ı ş e r ’ î d e ğ ild ir n â s iç in d e c â r î . o la n b e y ’ v e ş e r â
v a k ıf d ü k k â n la r ı ic â r e ile s â k in o la n la r b e y ’ e t tik le r i g ib id ir . S ip a h i
d e n iz in siz o la n m u a m e lâ t k ü lliy e n b a t ıld ır a m a h a k t a s a r r u f iç ü n b ir
m ik t a r n e s n e m u k a b e le s in d e f e r a g a t e d ip s o n r a s ip â h i t a p u ile v e r
m e k ş e r -i ş e r ife m u h a lif d e ğ ild ir . A ld u ğ u a k ç e a r z ın ü c r e t - i m u a c c e le sid ir. K u z â t m a h z â r e â y â n m v e r ip a lm a s ın a b e y ’i ıtla k ed ip h ü c
c e t v e r m e k a s lâ ş e r - i ş e r ife m u v a f ık d e ğ ild ir . İ n ş a s ı v e im z a s ı d a h i
b a tıld ır.
E b u s s u u d E f e n d iy e d iğ e r ş ö y le b ir m e s e le t e v c ih e d iliy o r :
A r a z is i b ir c a m iy e v a k ı f v e r ü s u m -ı ö r f iy e s i s ip â h i tim a r ı o la n
v ilâ y e t t e m a h lû l o la n y e r i v a k ı f m ü te v e llis i m i t a p u y a v e r ir , y o k s a
s ip a h i m i v e r ir , b e y a n b u y u r u la !
C e v a p ş ö y îe d ir :
T a p u r e s m i y e r in t a s a r r u f u m u k a b e le s in d e v e r ilir n e sn e d ir.
Y e r in r a k a b e s i v a k ı f o la c a k , m e n â fi’ m u k a b e le s in d e v e r ile n d a h i
v a k f ın ü c r e t -i m u a c c e le s i o lu p s a ir ü c r e t - i s e n e v iy e v e ü c r e t - i ş e h
r iy e s i g ib i m ü te v e lli z a b t e y le m e k g e r e k t ir . S ip a h i a ld ığ ı o l y e r le r in
ö ş r ü o n d a b ir y a h u t s e k iz d e b ir v e r ile n h a r a c - ı m u k a s e m e s i v e ç i f t
r e s m i a d ın a v e r ile n h a r â c - ı m u v a z z a fıd ır . B u n u n ik is i b ile r iis u m -ı
ş e r iy e d e n d ir v e s ip a h in in h e lâ l h a k k ıd ır . R ü s u m -ı ö r f iy e d e
e lin d e
a s lâ y e r o lm a y a n r e â y â d a n k i b e n n â k a d ın a a lm a n v e a n ın e m sâ li
rü s u m d u r. İ k i b a ş lı o lm a y a n a r a z i-i s u lta n iy e n in r e s m i t a p u s u d a h i
sip a h in in id ü ğ i m u h a k k a k tır .
L â k in d iy a r -ı R u m k i a r â z is i ik i b a ş lu d u r a n ın r e s m -i ta p u s u n u
a s lâ a s h â b -ı e m lâ k v e m ü te v e llî-i v a k ı f a le g e lm e y ip s ip a h ile r a la
g e lip d e f â t ir - i k a d îm e d e v e h â d is e d e a n la r h a s ıl k a y ıt o lu n m u ş tu r.
M a h z â m e n a fi’ -i a r z m u k a b e le s in d e v e r ilm e k le ü c r e t - i m u a c c e le d ir
d e y u k u z â t cü m le s in v e y a b â z ıs ın e m r -i su ltâ n is iz v a k f a h ü k m e y le m e ğ e k a d ir d e ğ ild ir .
B u a r a d a İ b n -i K e m a l t a r a fın d a n v e r ilm iş b ir f e t v a n ın k a n u n
h ü k m ü n e g e ld iğ in i d e g ö r ü y o r u z . E b u s s u u d E f e n d i, r e â y â n m
e lin
d e k i ta r la la r ın b ir k ıs m ın ın ç a y ır a t e r k e d ilm e s i h a k k ın d a d a f e t v â
v e r m iş v e b ö y le c e b ir k a n u n t e k e v v ü n e t m iş t ir M , b u n a g ö r e , t a r la y ı
ç a y ı r h a lin e g e t ir m e k m u a t ta l k o y m a k
d e m e k tir , m u k a b e le s in d e k i
m u k a t a a z ir a a t te n h a s ıl o la c a k ö ş r e m u a d il o lm a z v e h a s ılın ö ş r ü n ü n
a lın m a s ı ile g e r i k a la n ın r e â y â n m o lm a s ı a n c a k â m e l ile h a s ıl o la n
g a lla tt a d ır . H a lb u k i b u n d a b ö y le b ir â m e l y o k t u r ( s . 5 6 ) .
D e v ş ir m e u su lii, A c e m i O ğ la n la r M ü e s s e s e s i :
O s m a n lı ta r ih i te ş k ilâ t ı v e m ü e s s e s e le r i m ü tâ la a e d ilir k e n d e v
ş ir m e s is te m in e , a c e m î o ğ la n la r m ü e s s e s e s in e ö n e m li b ir y e r a y ır m a k
g e r e k ir . X V I I I . a s ır o r ta la r ın a k a d a r d e v ş ir m e le r O s m a n lı İ m p a r a
t o r lu ğ u t e ş k ilâ t v e m ü e s s e s e le r ta r ih in d e m ü h im b ir r o l o y n a d ıla r .
H a t t â d e n ile b ilir k i, d e v le tin e n y ü k s e k m e v k ile r i d e v ş ir m e le r elin d e
idi.
A n a d o lu v e b ilâ h a r a R u m e lid e ç o ğ u n lu ğ u te ş k il e d e n T ü r k le r ,
t o p r a ğ a b a ğ lı v e sip a h ilik le im t iy a z lı o ld u k la r ı iç in s a r a y h iz m e t
le r in d e k u lla n ılm a z la rd ı.
D e v ş ir m e le r , a c e m i o ğ la n s ıfa t iy le , E n d e r u n m e k te b in d e , G a la
t a s a r a y , İ b r a h im P a ş a s a r a y ı ile E d ir n e v e G e lib o lu ’ d a , s a r a y b a h
ç e le r in d e y e t iş ir le r , E n d e r u n d a o la n la r ı s e ç m e o lu r v e ile r id e y ü k
s e k m e v k ile r e g e ç e r le r d i.
K a p ık u lu d e n ile n s ın ıfı d e v ş ir m e le r te ş k il e d e r le r d i.
Y e n iç e r ile r v e t o p ç u la r v e d iğ e r o c a k la r d a o la n k u lla r u m u m i
y e t le d e v ş ir m e le r d e n id ile r v e b u n la r ın g a y r i t â if e d e n o lm a s ı y a s a k t ı.
D e v ş ir m e le r ise , A r n a v u t , B o ş n a k , R u m , B u lg a r v e E r m e n i t â if e s in e m a h s u s o lu p b u n la r d a n b a ş k a la r ı o la m a z d ı, y a s a k t ı.
D e v ş ir m e d e n
ip tid a
(m ü s lü m a n u su l v e
k ızıl a b a ile g e le n
â d e ti)
g e r e ğ in c e T ü r k ç e
a ğ a la r ı m a r ife tiy le ik iş e r f lo r i y e T ü r k is t a n ’ a
d ık la r ı k ö y le r e )
a c e m ile r i İslâ m
â y in i
lis a n ö ğ r e t m e k için ,
( y a n i T ü r k le r in y a ş a
s a ta r la r d ı v e İ s ta n b u l’ d a b u n la r iç in in ş â o lu n a n
s a r a y la r a a ğ a la r ı k o y a r la r d ı. D ö r t b e ş s e n e d e n s o n r a d e ft e r le r i ile
b u lu n d u k la r ı y e r le r d e n to p la n ıp h e r b ir o c a ğ a a r z u v e m e y ille r in e
g ö r e t e v z i o lu n u rd u . V e y e d i s e n e d e b ir y e n iç e r i k a p u s u o lu p m ü t e
v e f f a l a r ı k a d a r 1 5 -2 0 çu k a lı e s k i o ğ la n la r k a p u y a ç ık a r la r d ı, z iy a d e
b ir o ğ la n çık m a z d ı ( K o ç i B e y ris â le s i, s a h ife : 7 ) d e v ş ir m e le r in h e p
s i h ır is t iy a n la r d a n m ü r e k k e p ti. F a k a t b u a r a d a B o s n a h a lk ı d a m ü s
14 5
lü m a n o ld u k la r ı h a ld e o n la r d a n d e v ş ir m e s u r e tiy le y in e a c e m i o ğ la n
a lın ırd ı. B u n u d a a r z u v e te m e n n i e d e n k e n d ile r i idi.
Ş a m ‘d â n î-z â d e n in M ü r ’i ’t - t e v â r ih ’d e b u k o n u d a v e r d iğ i m a lû m a t
B ö y le d ir :
« B o s n a f e t h o lu n d u ğ u z a m a n h e p s i b ir d e n m ü s lü m a n o lm u ş la r d ı
t a k a t p a d iş a h a r ic a e t tile r k i, e v lâ tla r ım ız d e v ş ir m e ta r ik iy le a lın
sın , y â n i r e â y â z im m île r i e v lâ d ın d a n h e r s e n e 1 0 0 0 e r n e fe r d e v ş ir ü lü p b u n la r b ir s ın ıf t e ş k il o lu n u p a c e m i o ğ la n ı m e y a m n d a t e r b iy e ,
b a d e h û h a s e n ü ’l- v e c h o la n la r ı E n d e r u n - ı h ü m a y u n a , k u v v e tlile r i b a h
çe le r e b o s t a n c ı, d iğ e r le r i o r t a la r a y e n iç e r i y a z ılır id i v e y e n iç e r ile r
k ış la la r ın d a s â k in o lu r la r idi.
M ü s lü m a n e v lâ d ın d a n o lm a z id i. H a tt â s ü n n e tli d o ğ a n ç o c u k
la r ş ü p h e lid ir d iy e r e k a lın m a z d ı. Ç ü n k ü m ü s lü m a n ç o c u ğ u k â r v e
k is p b ilir , s ık ış t ığ ı z a m a n a n a s ı b a b a s ı y a n m a k a ç a r , z a h m e te t a h a m
m ü l -e tm e z d iy e r e k k a b u l o lu n m a z d ı. A m a r e â y â e v lâ d ı c e n k t e n d ö
n e m e z, d ö n s e h a k k ın d a n g e lin ir , k a ç a m a z d iy e b ö y le k a n u n k ılın
m ıştı.
B o s n a lıla r is e m ü s lü m a n o lm a k la v e m ü s lü m a n ç o c u k la r ı t o p la n m a m a k la b e r a b e r e v lâ tla r ın ın d e v ş ir ilm e s in i r ic a e d e r le r , p â d iş â h
d a «M ü s lü m a n B o s n a lu d e v ş ir m e o ls u n » d e y u i c a z e t v e r m iş ti.
B u m e s e le y e
d a ir K a n u n î z a m a n ın d a
(1 3
S e fe r
972
ta r ih li)
B o s n a , H e r s e k v e K ilis k a d ıla r ın a b ir h ü k ü m g ö n d e r ilm iş v e ş im d iy e
k a d a r k a z â la r m d a « a c e m i o ğ la n ı iç in
a lm a g e le n o ğ la n la r ın
ek seri
s ü n n e tlû o lm a k la s ü n n e tlû o la n la r ı d a h i a lım ı g e lm iş ik e n h a liy e n
a c e m i o ğ la n ı c e m ‘in e v a r a n y a y a b a ş ın a s ü n n e tlû o ğ la n a lm a ğ a m a n i
o ld u ğ u n u z î l â m .. . » o lu n d u ğ u b ild ir ile r e k b u n d a n s o n r a d a ş im d iy e
k a d a r o ld u ğ u g ib i « k a d îm i y e r li o la n sü n n e tlû o ğ la n la r d a n y a r a r la
r ın c e m ’ e t tir e s in » e m r i v e r ilm iş t i (s . 5 4 ) .
D e v ş ir m e m ü e s s e s e s in in n a s ıl m e y d a n a g e ld iğ i A ş ık P a ş a -z â d e ,
O r u ç B e y ta r ih le r in d e (s . 2 2 ) b e lir t ilir v e y u k a r ıd a v e r d iğ im iz t a f
s ilâ t g ib i d e v ş ir m e o ğ la n la r ın ın ip tid a A n a d o lu d a T ü r k le r e v e r ild iğ i,
ç i f t ç i o la n T ü r k le r in b u o ğ la n la r a ç i f t s ü r d ü r d ü k le r i v e T ü r k ç e ö ğ
r e n in c e y e k a d a r o n la r ı k u lla n d ık la r ı s o n r a d a y e n iç e r i o ld u k la r ı a n
la ş ılm a k ta d ır .
Forma : 10
146
B u s b e c q g ib i R ic a u t g ib i b a tılı m ü ş a h id v e m ü e llif le r d e b u m ü e ss e s e y i b ö y le t a s v ir e tm iş le r d ir . B ir v e s ik a d a n ö ğ r e n d iğ im iz e g ö r e ,
R u m e lid e d e v ş ir m e le r in
a lın d ık la r ı y e r le r
ş u n la r d ı : Ü s k ü p ,
İş tip ,
K ö s te n d il, P r iz r e n , S a m a k o v , T a ş lıc a , P r e p o l, E r e ğ in k a s r ı, ( A r g ir o
C a s t r i) , Y a n y a , P ir le p e , İ s k e n d e r iy e , O h ri, İ p e k , D u k a k in , K ır ç o v a ,
M a n a s tır , M o s ta r , İ z v o r n ik B ö ğ ü r -d e le n , H o r p iş t e , A k ç a - k a l e , B ih liş t e ... A c e m i o ğ la n la r ın n e s u r e tle t o p la n a c a ğ ın a d a ir ( 1 0 3 1 )
(1 6 2 1 )
ta r ih li b ir h ü k ü m b ize b u m ü e s s e s e n in b ir ç o k t a r a fla r ın ı t a fs iîâ t iy le
a ç ık la m a k ta d ır . ( A h m e t R e fik , d e v ş ir m e u s u lü a c e m i o ğ la n la r s. 4 - 5 ) .
İ c a b ın d a b a z ı y e r le r m u v a k k a t e n o ls u n a c e m i o ğ la n v e r m e k t e n
a f o lu n u rd u . M e s e lâ 9 8 1 d e (1 5 7 3 ) M o r a S a n c a ğ ın d a k i r e â y â N a v a r in K a le s in in b in a s iy le m e ş g u l o ld u k la r ı iç in k e n d ile r in d e n o se n e
a c e m i o ğ la n a lın m a m ış tı v e b u h u s u s t a b u iş e m e m u r y a y a b a ş ıy a
b ir h ü k ü m g ö n d e r ilm iş ti.
B u n d a n b a ş k a , İ s ta n b u l c iv a r ın d a k i k ö y le r d e n a c e m i o ğ la n a lın
m a y a n y e r le r K a r t a l ile K a d ık ö y id i. B u ik i k ö y h a lk ı h â s a h u r a
a it Ü s k ü d a r ç a y ı r l a r ın ı
b iç e r le r ,
ç a y ır la r a
b a k a r la r ,
at
y e d e r le r ,
B u r s a ’d a n v e d iğ e r y e r le r d e n g e le n m a lla r ı m u h a f a z a e d e r le r , g e r e k
t iğ i v a k it k ıla v u z v a z if e s i g ö r ü r le r d i. H . 9 8 6 d a K a r t a l ’ d a n a ce m i
o ğ la n a lın m a k is te n d iğ i z a m a n b u k ö y r e â y â s ı, K a d ık ö y ’ü m is â l g ö s
t e r e r e k m u â fiy e t ta le b in d e b u lu n m u ş la r v e k e n d ile r in in e s k id e n b e r i
y a p a g e ld ik le r i h iz m e tle r i s a y m ış la r d ı. Ü s k ü d a r k a d ıs ın a b u y o ld a
b ir h ü k ü m g ö n d e r ild iğ i g ö r ü lm e k te d ir .
A c e m i o ğ la n la r E n d e r u n , G a la t a s a r a y , İ b r a h im P a ş a S a r a y ın d a
- k i b u n la r a d e tâ b ir e r m e k te p id ile r - b u lu n d u k la r ı, ta lim v e t e r b iy e
ile m e ş g u l o ld u k la r ı s ır a d a b a ş k a h iz m e tle r e m e m u r e d ild ik le r i d e
v a k i id i. M e se lâ h . 9 6 7 ta r ih in d e Y e n iç e r i A ğ a s ın a v e r ile n b ir h ü
k ü m d e n ö ğ r e n d iğ im iz e g ö r e
M a t b a h -ı â m ir e y e
m ah su s
k o y u n la r a
a c e m i o ğ la n la r n e z a r e t e tm e k te , ic a b ın d a b u n la r d a n b a z ıla r ı b ir e r
a k ç e u lû f e ile k a s a p ş a k ir d i y a z ılm a k t a id ile r.
Y in e K a n u n î S u lta n S ü le y m a n z a m a n ın d a İ s t a n b u l’ a K ır k ç e ş m e
d e n ile n s u la r g e t ir ile c e ğ i z a m a n y o l h iz m e tin d e a c e m i o ğ la n la r k u l
la n ılm ış , h iz m e tle r in i g ö r d ü k t e n s o n r a d a k a p u y a ç ık a r ılm ış la r d ı, k i
9 6 8 ta r ih li b ir h ü k ü m b u h u s u s u t e s b it e tm e k te d ir . S a r a y v e c a m i
in ş a a tın d a d a e k s e r iy a a c e m i o ğ la n la r k u lla n ılırd ı. K a n u n î S u lta n
S ü le y m a n z a m a n ın d a H a s e k i S u lta n C a m ii y a p t ır ıld ığ ı s ır a d a a ce m i
14 7
o ğ la n la r ın f e v k a lâ d e h iz m e tle r i g ö r ü lm ü ş v e b u s e b e p le H a s e k i H u r r e m S u lta n ’m r ic a s ı ü z e rin e P â d iş â h b u n la r a a y d a 5 a k ç e p a p u ş a k
ç e s i v e r ilm e s in i f e r m a n e tm iş ti v e b u m ü k te s e p b ir h a k o la r a k D e f
t e r E m in i A y n î A li E fe n d i z a m a n ın a k a d a r d e v a m e tm iş ti ( A y n î A li
R is â le s i, s. 8 9 ) . B u n a g ö r e , X V I I . a s ır b a ş la r ın d a İ s t a n b u l v e E d ir n e
a c e m i o ğ la n la r ı (G ılm â n -ı a c e m iy â n )
y e k û n u 9 4 0 6 n e f e r id i v e b u
t ü r lü p a p u ş a k ç e s i b u n la r d a n 2 7 3 2 n e fe r in e v e r ilm e k te id i. Y in e b u
d e v ir d e
E d ir n e
S a r a y ın ın
in ş a a tın d a
a cem i
o ğ la n la r d a n
h a m a llık
e d e n le rd e ik iş e r a k ç e ile is tih d a m e d ilm işle rd i. ( E d ir n e H a s s a h a r
c ın a v e r ile n 9 7 5 ta r ih li b ir h ü k ü m v a r d ır .)
E d ir n e ’ d e S u lta n S e lim c â m iin in d e m ir iş le r in i a c e m i o ğ la n la r
g ö r m ü ş le r ,
iç le r in d e
h iz m e tle r in i
t a m a m la y a n la r
M im a r
S in a n ’ın
in h â s ı ü z e rin e k a p u y a çık a r ılm ış la r d ı. B u h iz m e tle r d e n m â a d a s a r a ç
ş a k ir d lik le r in d e , s a r â y - ı â m ir e iç in ç a lış a n h a s s a g e m ile r in d e , h a s s a
furu n la rın d a , s im itç ile r d e , Ç a t a lç a b a h ç e le r in d e , a n b a r la r d a , h a s ır c ı
la r d a , s e b z e c ile r d e , y o ğ u r t ç u la r d a , m a n d ır a la r d a v e s â ir o c a k la r d a d a
a c e m i o ğ la n la r is t ih d a m e d ilird i.
A t M e y d a n s a r a y ı (İ b r a h im P a ş a s a r a y ı) v e G a la t a s a r a y a c e m i
o ğ la n la r ı
ic a b ın d a
b ir in d e n
d iğ e r in e
m u v a k k a ten
n a k lo lu n u rla rd ı.
M e se lâ h . 8 7 5 d e A t m e y d a n m d a k i s a r a y ın m u t f a ğ ı t a m ir e d ile c e ğ i
z a m a n b u r a d a k ile r G a la t a s a r a y a n a k lo lu n m u ş la rd ı. A c e m i o ğ la n la r
d a n s a r a y , b o s t a n a h u r v e s a ir h iz m e tle r d e k u lla n ıla n la r b u lu n d u ğ u
g ib i, a s r ın s o n la r ın d a b u s a h a d a d a s u i-is tim a lle r b a ş la m ış v e a c e m i
o ğ la n la r d a n b a z ıla r ı e k â b ir h im a y e s in d e b u lu n m u ş la rd ı, h . 99 3 d e b u
g ib ile r in m ik ta r ın ın t e s b it i y o lu n d a y e n iç e r i a ğ a s m a b ir h ü k ü m g ö n
d e r ild iğ i g ö r ü lm e k te d ir .
Y in e b u s ır a la r d a b a z ı a c e m i o ğ la n la r ın r e n ç b e r le r in , y â n i t ü c
c a r la r ın iş le r in e k a r ış tık la r ı, g e m ile r d e n z o r la z a h ir e a la r a k f a z la
f ia t a s a t t ık la r ı a n la ş ılıy o r d u k i, b u n u m e n ’ iç in E d ir n e , R o d o s c u k
( T e k i r d a ğ ı) , Ç o rlu , V iz e v e H a y r e b o lu k a d ıla r ın a b ir e r h ü k ü m g ö n
d e r ild iğ i g ö r ü lm e k te d ir . B â z e n d e d e v ş ir m e u s u liy le a lın ıp İ s t a n b u l’ a
g e t ir ile n a c e m i o ğ la n la r ı e v v e lâ m ü s lü m a n o ld u k la r ı, f a k a t s o n r a d a n
b ir y o lu n u b u la r a k m e m le k e tle r in e k a ç ıp e s k i d in le rin e g ir d ik le r i g ö
r ü lü y o r d u . K a n u n î S u lta n S ü le y m a n z a m a n ın d a (9 7 2 ta r ih li h ü k ü m
le r )
A d a n a t a r a fla r ın d a n v e K a y s e r id e n t o p la n a n a ce m i o ğ la n la r ı
b ö y le y a p m ış la r d ı v e b u g ib ile r in t e v k if e d ilip is im le r in i h â v i d e f te r le
148
İ s t a n b u l’ a g ö n d e r ilm e le r i e m re d ilm iş ti. M e s e lâ S is b e y in e v e k a d ıs ın a
b u m ü n a s e b e tle g ö n d e r ile n e m ir d e b ir y a y a b a ş ın ın b ir k ö y d e n 7 n e
f e r o ğ la n alıp İ s ta n b u l’ a g e t ir d iğ i v e e lb is e le r in i d e ğ iş tir d iğ i, te lk in
le r, y a p t ığ ı, s o n r a d a n a k r a b a s ın ın b u n la r ı t e k r a r k ö y le r in e g e t ir ip
k ilis e y e k o y d u k la r ı h u s u s la rın ın h a b e r a lın d ığ ı, b in â e n -a le y h b u o ğ
la n la r ı v e o n la r ı a y a r ta n la r ın t u t u la r a k g ö n d e r ilm e le r i b ild irilm iş ti.
K e z â K a y s e r i B e y in e v e K a d ıs ın a d a b u y o ld a b ir h ü k ü m g ö n d e r il
d iğ i g ö r ü lm e k te d ir .
A c e m i o ğ la n la r d a n y a n g ın la r d a f e d a k â r lık g ö s t e r e n le r e 30 0 a k
ç e y e k a d a r ih s a n v e r ilir d i. B a z e n d e k a n u n la r ın d a n 5 0 0 0 a k ç e f a z la
z e â m e t v e r ild iğ i o lu r d u . Ç o k
d e f a ih t iy a c a g ö r e
de
a c e m i o ğ la n ı
to p la n ır d ı. M e se lâ , S o k u llu M e h m e d P a ş a ’n m s a d a r e t i s ır a s ın d a , b in a
o lu n a n g e m ile r d e h iz m e t e tm e k ü z e r e a c e m i o ğ la n la r ın to p la n m a s ı
iç in ş ö y le b ir h ü k ü m g ö n d e r ilm iş t i : ( 1 5 6 8 - h . 9 7 6 )
« Y e n iç e r i a ğ a s ın a h ü k ü m k i : h a liy â b in a o lu n a n d ö r t p a r e h a s s a
g e m iy e ü ç y ü z n e fe r a c e m i o ğ la n lâ z ım o lm a k la T ü r k ü z e r in d e o la n
u lû fe s iz o ğ la n la r d a n ü ç y ü z n e fe r o ğ la n y a z ılıp v e r ilm e s in e m re d ü p
b u y u r d u m k i T ü r k ü z e rin d e o la n o ğ la n la r ın e s k ile r in d e n v e y a r a r
la r ın d a n 30 0 n e f e r a c e m i o ğ la n u lû f e y e y a z ıp d a h i z ik r o la n g e m ile r e
t e v z i’ id e s in » . H a s s a h ır la r d a k i s a r a ç ş a k ir d le r i, a c e m i o ğ la n la r d a n
in tih a p o lu n u rd u . F u r u n la r d a v e h a s b a h ç e le r d e k i a c e m i o ğ la n la r k a
p lıy a ç ık a r ıld ık la r ı z a m a n o n la r ın y e r in e T ü r k ü z e r in d e o la n a c e m i
o ğ la n la r u lû fe y e y a z ıla r a k g ö n d e r ilir d i.
odun
g e t ir e n
h assa
g e m ile r d e k i a c e m i o ğ la n n o k s a n ın ı d o ld u r m a k iç in
K e z â , E d ir n e ’ d e k i h a s b a h ç e le r le
sa ra ya
y e n id e n
o ğ la n
d e v ş ir m e y e lü z u m g ö r ü lm ü ş , y e n iç e r i a ğ a s ın a
h ü k ü m le r g ö n d e r il
m iş ti. ( h . 9 8 7 v e h . 9 9 1 ta r ih le r in d e )
A c e m i o ğ la n la r ın k a p u y a ç ık m a la r ı, y â n i y e n iç e r i o c a ğ ın a g e ç
m e le r i d e m ü h im b ir m e s e le id i. M e s e lâ h a s f u r u n la r d a ç a lış a n a c e m i
o ğ la n la r ın s a n a tla r ın d a m â h ir o la n la r ı ü ç y ıld a b ir y o lla r iy le
(y â n i
u s u lü n e g ö r e ) k a p ıy a ç ık a r la r d ı. B u u s u le r iâ y e t e d ilm e d iğ i t a k d ir
d e e k s e r is i f ı r s a t b u lu r b u lm a z k a ç a r la r d ı. B a z e n a c e m i o ğ la n la r ın
« e k â b ir r ic a s iy le » u su l v e t e â m ü le a y k ır ı o la r a k k a p u y a ç ık t ık la r ı
d a v â k i id i k i, b u h u s u s t a d a X V I . a s ı r s o n la r ın a a it h ü k ü m le r g ö r ü
y o r u z . K a p u y a ç ık m a k m e s e le s i y ü z ü n d e n a c e m i o ğ la n la r ın b a z e n
is y a n e t tik le r i d e o lu r d u . X V I I . a s ır d a D ö r d ü n c ü M e h m e d z a m a m n -
II
14 9
da, 1 6 4 9 d a, G a l a t a s a r a y v e İ b r a h i m P a ş a S a r a y ı
is y a n e t m iş l e r d i
a ce m i o ğ la n la r ı
( N a im a , I V . s . 3 5 6 ) .
A ğ a l a r s a lt a n a tı h e n g â m m d a h e r ş e y e o ld u ğ u g ib i a c e m i o ğ la n
la r m ü e s s e s e s in d e d e k a r ış ık lık v e b o z u k lu k a r t m ış t ı. O d a -b a ş ıla r
( Y e n iç e r i o r t a la r ın ın ) o n a r k u r u ş k a r ş ı lı ğ ın d a b a k k a l v e h a m m a lı
y e n iç e r i y a p a r la r v e a c e m i o ğ la n la r ı k a p u y a ç ık m a k t a n
e d e r le r d i. N a im â b u h u s u s t a d e r k i
m a h ru m
( IV , s. 4 1 8 ) .
« A c e m i o ğ la n la r ı a r z u h a l s u n u p o d a - b a ş ıla r o n a r k u r u ş a b a k
k a l v e h a m m a lı y e n iç e r i e t tile r , b iz b u n c a z a m a n d ır h iz m e t t e y ü z
y o lu m u z c a b e d e r g â h
o la lım
ve
illâ
a c e m i o ğ la n lığ ı d a h i b ır a k u p
v a r u p h a m m a llık e y le y ip o n a r k u r u ş f e d a id ip o d a b a ş ıla r a v e r ir iz .
V e k a p u y a ç ık a r ız d e m e le r iy le b e d e r g â h f e r m a n o lu n u p a ğ a İ s t a n
b u l’a g e ç ü p a c e m i o ğ la n la r ın d a n b u lu n c a b ir m ik t a r a n la r d a n v e
d o ğ r u d a n y a z u p Ü s k ü d a r ’a g e ç ir ild ile r .»
D e v ş ir m e m ü e s s e s e s i v e a c e m i o ğ la n la r te ş k ilâ t ın d a k i b o z u k lu k
K a n u n î d e v r in d e n it ib a r e n b a ş la m ış , t ü r lü s a f h a la r g e ç ir e r e k X V I I I .
a s ır o r t a la r ın a k a d a r d e v a m e tm iş tir .
İ s t a n b u lin i
K a n un i
S u lta n
S ü le y m a n
d e v r in d e
lâ ş e
u s u lü
ve
t ic a r î d ur u m u :
İ s t a n b u l’u n iâ ş e iş le r in i d e v le t ü z e r in e a lm ış tı. D iğ e r b ir ç o k
k o n u la r d a o ld u ğ u g ib i b u m e s e le d e d e s ı k ı b ir d e v le t ç ilik c â r î id i.
Y â n i, ş im d i lib e r a l t i c a r e t v e y a d e v le tin d ış t ic a r e t i k e n d i y a p m a s ı
g e r e k t iğ i m ü n a k a ş a la r ı a r a s ın d a , X V I . a s ır d a u y g u la n a n s is te m i b i l
m e k e n t r e s a n d ır v e b iz e b â z ı b a k ım la r d a n ış ık t u t a b ilir .
İ s ta n b u l ş e h r in e lü z u m lu o la n b u ğ d a y , et, e r z a k R u m e li ş e h ir
le r i ile M a r m a r a s a h ille r in d e n , K a r a d e n iz k ıy ıs ın d a k i m e m le k e t le r
d en , p ir in ç , m e r c im e k M ıs ır ’d an , y a ğ K e f e ’d e n g e t ir t iliy o r d u . R o d o s c u k y â n i T e k ir d a ğ ı M a r m a r a d a en m ü h im
t ic a r e t m e r k e z i id i.
Z ir a , I s ta n b u lu n iâ ş e s in i, en ç o k b u d e n iz d e k i is k e le le r s a ğ la r d ı.
H ü k ü m e t, İ s t a n b u l’d a v e v ilâ y e t le r d e b u ğ d a y f iy a t la r ın ı t a y in
e d e r, n a r h k o y a r , f u r u n la r a m a h s u s u n la r d e ğ ir m e n c ile r v a s ıt a s iy le
te m in e d ilird i,
( t a h h â n - d e ğ ir m e n c i) . B a z e n
k ıtlık
o la n e y â le tle r d e
b u ğ d a y v e a r p a f ia t ı a r t a r d ı. M e s e lâ h . 972 d e (1 5 6 4 ) M ıs ır ’d a k ıt
1 50
lık o lm u ş , b u ğ d a y v e b a k liy a t f iy a t ı a r tm ış , b u n u n la ilg ile n e n D iv â n - ı h ü m a y u n d u ru m u d ü z e ltm e k ü z e r e a lâ k a d a r la r a , M ıs ır b e y le r
b e y in e v e d e f te r d a r ın a b ir h ü k ü m g ö n d e r m iş t i.
B u n a g ö r e , M ıs ır ’d a o s e n e k ıtlık o lm a s ı h a s e b iy le b u ğ d a y ın
î r d e b ’i
( m ıs ır k ile s i)
60 p a r a d a n z iy a d e ik e n
(o
t a r ih t e M ıs ır d a
s ik k e o la r a k p a r a v e a ltın k u lla n ıld ığ ı g ö r ü lm e k t e d ir )
m îr î a n b a -
n n b u ğ d a y ın a 3 0 p a r a n a r h t a y in e d ild iğ i, v e h e r h a f t a y e t e r i k a
d a r b u a n b a r d a n ç ık a r ıla r a k d e ğ ir m e n c ile r e v e r ild iğ i, a y r ıc a E y lâ n
is k e le s in e h e r h a f t a 1 0 0 0 ir d e b b u ğ d a y g ö n d e r ile r e k 5 0 p a r a d a n s a
t ıld ığ ı ö ğ r e n ilm iş tir . H a lb u k i b u is k e le d e b u ğ d a y ın ir d e b i s e r b e s t
p iy a s a d a 72, b a k la n m k i 4 0 p a r a y a s a t ılıy o r d u . D iğ e r t a r a ft a n o r a
d ak i has a n barda
m a d ığ ı
ve
o
(m îr î a n b a r )
kadar
ü m erâya
f a z la z a h ir e
ve
z a h ir e
(m ü ste v fî tere k e )
h â r la r a
z a h ir e s in i a y n î o la r a k d e v le tte n a la n g ö r e v lile r )
( z a h ir e
o l
y iy e n ,
v e r ild ik t e n b a ş k a
b a z ı m u k a t a a la r ı d a t a k v iy e e t t iğ i c ih e tle , b ö y le h a r e k e t e d ilm e s i
h a s s a a n b a r ın m m e v c u d u n u n a z a lm a s ın a v e t ü k e n m e s in e y o l a ç a
c a k t ır . G e r ç e k te n , d u y u ld u ğ u g ib i y a n i n a r h 6 0 p a r a d a n f a z la ik e n
3 0 p a r a d a n d e ğ ir m e n c ile r e v e r ild iğ i v e E y lâ n is k e le s in d e 7 2 p a r a y a
s a t ılır k e n 50 p a r a y a s a t ılm a s ı h a li m îr î m a la h e r h a ld e z a r a r v e r e
c e k ti.
Y e n i s e n e n in m a h s u lü n d e n v e r ilm e y e r e k ü ç s e n e n in ( y â n i g e ç e n
ü ç s e n e lik m a h s u l s t o k u )
m a h s u lü n d e n v e r ilm e s i, b u ğ d a y ın
b ir e r
a ltu n a ( k ır k p a r a ) y a h u t k ır k b e ş p a r a y a s a t ılm a s ı g e r e k li id i.
B u itib a r la , b u h ü k m -i ş e r if o r a y a v a s ıl o ld u k t a n s o n r a h a s s a
a n b a r ı d u ru m u n a g e r e ğ i g ib i d ik k a t e d ilm e li, g e ç e n ü ç s e n e lik s t o k
t a n s a t ıld ığ ı ta k d ir d e k ır k b e ş e r p a r a y a v e en a z k ır k p a r a y â n i
b ir a ltu n a v e r ilm e li, r e â y â n m m a iş e t in e f e r a h lık o ls u n , M ıs ır h â z i
n e s in e d e z a r a r g e lm e s in . H a s s a a n b a r m d a D u k a k in -z â d e m a lın d a n
k a lm ış
( y â n i D u k a k in -z â d e M e h m e d P a ş a ’n m M ıs ır B e y le r b e y iliğ i
z a m a n ın d a n k a lm a , o n u n s t o k
etm e ğ e m u v a ffa k
o ld u ğ u
buğday)
b u ğ d a y ı v a r d ı, b u b u ğ d a y ş im d i M ıs ır k a le s i h a lk ın a v e r ilm e m e k
te d ir . O h a ld e s a t m a k ic a p e tm e z m i id i ? N iç in a n b a r d a tu t u lm a k d a d ır ? G e r e k t ir k i, b u b a h s i g e ç e n b u ğ d a y ı g e c ik t ir m e d e n ih t iy a c ı
o la n y e r le r e d a ğ ıt ıp , t e v z i’ e d ip , b e d e li m u k a b ilin d e s a t tır a s ın , f ı r
s a t ı k a ç ır m ıy a s m v e a n b a r d a k a lıp z â y i’ v e t e l e f o lm a s ın d a n s a
k ın a s ın . 2 C e m a z iy e ’l-e v v e l 972
(1 1 .X I X .1 5 6 4 ).
151
İ ş t e M ı s ı r ’d a k i b u ğ d a y d u r u m u île v e o r a d a h a s s a a n b a r ın d a
b i r i k t i r il m iş
stok
b u ğ d a y ın
d eğe ri
bah ası
ile
ih t iy a ç
s a h ip le r in e
s a t m a s ı m e s e le s i h a k k ın d a d e v l e t m e r k e z în in d ü ş ü n d ü k le r i v e a l d ı ğ ı
t e d b i r l e r b u n la r d ır .
B a z e n b u ğ d a y İ s t a n b u l ’ a d a n a d ir g e lir d i. Ç o ğ u d e f a m u h t e
k ir le r ( h ü k ü m d e m a tr a b a z d iy e k a y d e d ilm e k t e d ir ) b u ğ d a y ı A n a d o
lu ’d a n
R u m e li’y e ,
R u m e li’d e n
A n a d o lu ’y a
s a n d a lla r la
k a ç ır ır la r ,
M a r m a r a h a v z a s ın d a k a ç a k ç ılık y a p a r la r , b u ğ d a y ı f a z la p a r a v e r e n
y a b a n c ıla r a -h ü k ü m e tin e m r i h ilâ f ın a - s a ta r la r d ı. D iv â n -ı h ü m a y u n
b u n a m a n i o lm a k iç in a lâ k a d a r k a d ıla r a k a t ’î e m ir le r g ö n d e r ir d i.
B u ğ d a y t e d a r ik i b u s u r e tle t e m in e d ild iğ i g ib i h a lk ın ia ş e s i iç in
im â r e t - i â m ir e le r d e s t o k e d ilm iş , y â n i, e v k a f- ı h ü m a y u n im â r e t le r i
iç in b ir ik t ir ilm iş , b u ğ d a y d a n d a v e r ilir d i. K a n u n î d e v r in d e b ir s e n e
İ s ta n b u l’ d a b u ğ d a y ç o k a z a lm ış, İ s ta n b u l k ile s i b u ğ d a y ın f iy a t ı 4 5
h a t t â 5 0 a k ç e y e y ü k s e lm iş t i. A r p a d a o n a k ç e y e ç ık m ış t ı. H ü k ü m e t
b u n a ç a r e o lm a k ü z e re D r a m a v e Z ih n e k a d ıla rın a e m ir le r g ö n d e r e
r e k im â r e t - i â m ir e d e e v k a f t e r e k e s in d e n 7 0 m u d z a h ir e g ö n d e r il
m e s in i b ild ir m iş t i.
İ s t a n b u l’d a k i b u
s ık ın t ıla r
çok
d efa, b u ğ d a y
y e t iş t ir e n
m e r
k e z le r d e k i m a d r a b a z la r ın , m u h t e k ir le r in d a h a f a z la p a r a k a z a n m a k
is t e m e s i y ü z ü n d e n o l u y o r d u . K a r a b o r s a c ıla r , s i p a h il e r v e b u iş le r le
u ğ r a ş a n r e â y â , z a h ir e y i d a h a f a z la f ia t la y a b a n c ıla r a s a t m a k iç in
d e p o e d e r le r , İ s t a n b u l’a g ö n d e r m e k is te m e z le rd i.
(Ş im d i b a z ı y e r
le r d e k i k o y u n v e c a n lı h a y v a n k a ç a k ç ılığ ı g i b i ) . O z a m a n D iv â n -ı
h ü m a y u n o m e r k e z le r k a d ıla r ın a e m ir le r g ö n d e r ir , im â r e t h a r c ın
d a n f a z la b u lu n a n z a h ir e y i is t e r m a d r a b a z la r is t e r s ip a h ile r v e r e â y â
e lle r in d e o lsu n , n a r h -ı r û z î
r e n ç b e r g e m ile r i
( r â y iç f iy a t l a )
ü z e r e s a tın a lır la r v e
( t ü c c a r g e m ile r i, a r m a tö r ş ile p le r i ile )
ile m u n
ta z a m a n İ s t a n b u l’a n a k le d e r le r d i.
B u h u s u s ta h. 96 8 t a r ih li v e S iliv r i K a d ıs ın a h it a b e n y a z ılm ış
b ir h ü k ü m b u n a b ir m is â l t e ş k il e d e r ; ş ö y le k i :
« H â le n İ s t a n b u l’d a t e r e k e b â b m d a
( y iy e c e k s ık ın t ıs ı) m u z â y a -
k a v a r d ır . B u e m r im s a n a v a r d ığ ı z a m a n h iç g e c ik m e d e n , k a d ılığ ın a
b a ğ lı o la n y e r le r d e m u h t e k ir le r v e d iğ e r r e â y â e lin d e d e p o e d ilm iş
z a h ir e v a r s a o r a y a b u m a k s a t la g e le n g e m ile r e , g ü n lü k r â y iç f ia t
ü z e rin d e n , s a t t ır ıp g e m ile r in e y ü k le tip İ s t a n b u l’a g ö n d e r m e lis in , bu
152
iş ö n e m lid ir , ih tim a m
g ö s t e r m e lis in h iç k im s e y e itim a d v e h a v a le
e t m e y e r e k k e n d in b iz z a t h e r t a r a f ı y o k la m a k , m a d r a b a z la r d a
ve
d i ğ e r r e â y â d a b u ld u ğ u n b u ğ d a y ın , k e n d i m a iş e t le r i v e z ir a a t iç in
k i f a y e t m ik t a r ın ı k o y u p , g e r i k a la n ın ı n a r h ü z e r e g e m ile r e s a t t ır m a
k s ın k im s e y i h im â y e e t m iy e c e k v e b ir y o ls u z lu ğ a m e y d a n v e r m iy e c e k s in , a k s i t a k d ir d e , ö z r ü n a s lâ m a k b u l o lm a z v e s o r u m lu d u r u m
d a b u lu n u r s u n .»
« A n c a k g e m ic ile r in d e b u n u b a h a n e e d e r e k z a h ir e ( t e r e k e ) s a
h ip le rin e b a s k ı y a p m a la r ın a , h a k s ız lık
e tm e le r in e im k â n v e r m iy e -
ce k s in , n a r h -ı r û z î ü z e r in e s a t ın a la r a k p a r a la r ın ı t a m a m e n ö d e m e
le r in e d ik k a t e d e c e k s in b ir d e g e m ile r in K e f e c a n ib in e a lıp g it m e k
ih t im a lin e b in â e n , b u n la r ın g e m ile r in e n e k a d a r z a h ir e k o y d u k la
r ın ı v e k im le r in g e m ile r in e y ü k le n d iğ in i y a z ıp b ild ir m e lis in .»
A y n ı ta r ih t e b u m a k s a tla G e lib o lu k a d ıs ın a g ö n d e r ile n h ü k ü m
d e d e b u n la r d a n b a ş k a E c e o v a s ı h a s ılâ t m d a n , S İrem s ü r g ü n le r i h a s
la r ın d a n v e B o la y ır e v k a fı t e r e k e s in d e n im a r e t h a r c ın d a n z iy â d e n e
m ik t a r b u ğ d a y v a r s a , d iğ e r y e r le r d e b u lu n a c a k f a z la lık la r ile b ir
lik te , h e p s i t e s b it e d ile re k , y a z ıp
d e f t e r o lu n a r a k h a s la r t e r e k e s i
n a v lu n ile o r a y a g ö n d e r ile n m îr î g e m ile r e , d iğ e r r e â y â d a b u lu n a n la r
r e n ç b e r g e m ile r in e n a r h -ı r û z î ile s a t ın a ld ır ılıp İ s ta n b u l iâ ş e s i iç in
d e r h a l g ö n d e r ilm e s i, a n c a k r e â y â n m k e n d i m a iş e t le r i v e z ir a a t iç in
y e t e r i k a d a r t e f r i k e d ilm e s in in ö n e m li o ld u ğ u b e lir t ilm e k t e d ir .
A y n ı m a h iy e t t e T e k ir d a ğ ı v e G ü m ü lc in e k a d ıla r ın a d a h ü k ü m
le r g ö n d e r ild iğ i, m a d r a b a z la r ın te r e k e s t o k e t m e le r in e im k â n v e r il
m e m e s i g e r e k t iğ in in b ild ir ild iğ i g ö r ü lm e k t e d ir . B ir d e İ s t a n b u l’d a k i
ih t ik â r ın , k a r a b o r s a n ın v e f ia t a r t ış la r ın ın s e b e p v e m e n ’ş e le r i, b u n a
m a n i’ o lu n m a s ı iç in İ s ta n b u l k a d ıs ın a g ö n d e r ile n h . 9 6 7 t a r ih li b ir
h ü k ü m v a r d ır k i, b u h u s u s t a d a b iz e f ik i r v e r m e k t e d ir .
İ s ta n b u l k a d ıs ın a g ö n d e r ile n b u h ü k ü m d e n a n la d ığ ım ız ş u d u r :
İ s t a n b u l’d a k i b a k k a l e s n a f ı k a d ıy a g id e r e k
ş ö y le
ş ik â y e t e t
m iş le r d ir :
E s k id e n İ s ta n b u l’a g e le n p ir in ç , r e v g a n - ı s a d e (s â d e y a ğ ) , ç ır a k
y a ğ ı, ç e r v iş y a ğ ı, z e y t y a ğ ı, a s e l
( b a l)
ş îr -r e v g a n t u lu m -p e y n ir i,
p a s tır m a , b â d e m , n o h u t, k a y s ı g ib i ş e y le r b a k k a lla r t a r a fın d a n s a
t ılm a k t a id i. H â le n , H is a r d a n d ış a r ıd a d ü k k â n la r ı o la n k im s e le r d e n
m a d r a b a z la r , b u d ü k k â n la rın a , m a h z e n le r e v e b a ş k a y e r le r e k o y u p
153
b u r a la r d a s a ğ l a y a r a k , g e c e v e y a g ü n d ü z g iz lic e g e m i le r ile e t r a f a
d a ğ ıt a r a k b u g ib i h a v â y ic -i z a r u r iy e n in a z a lm a s ın a v e n a r h ın a r t
m a s ın a , f ia t a r t ış la r ın a s e b e p o lm a k ta d ır . N a r h d a n f a z l a y a s a t a n
la r b u g ib i k im s e le r d ir , t e f t iş o lu n a r a k b u n la r ı s û r la r iç in d e k i b a k
k a lla r ın s a t m a s ı te m in e d ilirs e s ık ın tı v e f ia t fa z la lığ ı o lm a y a c a k tır .
B u ş ik â y e t ü z e r in e , f il-h a k ik a , k a d ı, g e c e le y in g iz lic e k o n t r o l
y a p t ığ ın ı v e v a z iy e tin s ö y le d ik le r in e m u t a b ık o ld u ğ u n u b ild ir m e k
te d ir .
D iv â n -ı
hüm ayun
da,
k a d ıy a
« k a d îm d e n
o la g e le n e
m u g a y ir
k im s e y e iş e t t ir m e y e s in » d iy e e m ir v e r m e k t e d ir . 25 R a m a z a n 9 6 7
(2 0 .V I.1 5 6 0 )
İ s t a n b u l’u n ia ş e s in d e m ü h im
m e s e le le r d e n b ir i d e e t t e d a r ik i
id i. K o y u n t e m in o lu n a c a k m a h a lle r ile c e le b le r v e k a s a b la r h a k k ın
d a m u a y y e n n iz a m la r v a r d ı : K o y u n la r ç o k d e f a R u m e lin in s a ğ k o
lu n d a n , F ilib e , Ü s k ü p , îs t r u m c a , M a n a s tır , A v r e t - h is a n g ib i R u m e li
şe h ir le r in d e n , İ s t a n b u l’d a e t s ık ın t ıs ı o ld u ğ u z a m a n la r d a d a, D u lk a d ır v e D iy a r b a k ır t a r a fla r ın d a n c e le b le r v a s ıt a s iy le t e d a r ik o lu
n u rd u . K o y u n g ö n d e r e n y e r le r in k a d ıla r ı h e r s e n e İ s t a n b u l’a g ö n
d e r ile c e k m e v s im k o y u n la r ım d e f t e r e d e r le r , t e s b it e y le r le r , h e r m e v
s im d e v a z if e ic a b ı m ü k e lle f o ld u k la r ı m ik t a r d a k o y u n u n t e d a r ik v e
İ s t a n b u l’a ş e v k in e d ik k a t g ö s t e r ir le r d i.
K o y u n la r c e le p le r e d e f t e r m u c ib in c e t e v d i’ e d ilir, İ s t a n b u l’da
k o y u n e m in le r in e d e b u s u r e tle t e s lim o lu n u rd u . Y o ld a g e lir k e n k a
s a p la r a v e ş â ir k im s e le r e k o y u n s a t m a k y a s a k t ı. B u s u r e tle h e r y e r
d e n g e le n k o y u n la r m m e v c u d u n u n t a m o lm a s ın a d ik k a t e d ilir d i. I s ta n b u la s e n e d e 2 0 0 .0 0 0 d e n f a z la k o y u n g e ld iğ i h e s a p la n m ış tı. B u
k o y u n la r a it o ld u k la r ı y e r le r e k o y u n e m in i m a r if e t iy le t e v z i’ o lu n u r
d u . M e s e lâ İ s t a n b u l’d a o la n y a h u d i t a i f e s i n e
ih t iy a ç la r ı iç in )
(m u s e v i c e m a a tin in
g ü n d e 8 0 k o y u n v e r ilir , im a r e t le r e v e
s a r a y la r a
d a e v v e ld e n t e s b it e d ile n m ik t a r la r d a , d e ft e r le r i m u c ib in c e t a k s im
o lu n u rd u .
K o y u n la r m İ s t a n b u l’ a g e t ir ilm e s i iç in ç o ğ u d e f a k a t ’î v e s e r t
m a h iy e tt e e m ir le r y a z ılm a s ın a lü zu m h a s ıl o lu r d u . M e s e lâ h . 96 7 d e
R u m e li’n in s a ğ k o lu n d a o la n k a d ıla r a g ö n d e r ile n h ü k ü m d e ce le p t a y
154
fa s ın ın ir s a l o lu n a c a k m e v s im k o y u n la r m d a n n e m ik t a r ın ı te d a r ik
e ttik le r in in b ild ir ilm e s i, ü z e r le r in e k a y ıt lı o la n k o y u n la r ı d e f t e r m u
c ib in c e t e d a r ik ed ip v a k t i v e m e v s im i ile h e r m e v s im k o y u n u n u k u
s u r s u z o la r a k , ih r a ç e t m e le r in in t e m in i e m ir o lu n m a k ta id i. A y n ı
t a r ih t e , İ s t a n b u l’d a e t s ık ın t ıs ın d a n b a h s e d ile r e k D iy a r b a k ır B e y le r b e y s in e g ö n d e r ile n h ü k ü m d e T ü r k m a n k o y u n la r m d a n k o y u n
gön
d e r ilm e s i v e b u n la r a y o ld a iz d e h i lâ f - ı ş e r ’ v e k a n u n k im s e n in d a h i
v e ta a r r u z e tm e s in e im k â n v e r ilm e m e s i b ild ir iliy o r d u .
H . 973 d e, k o y u n h iz m e tin d e o la n B a lî Ç a v u ş a g ö n d e r ile n b ir
h ü k ü m d e is e K ır k k ilis e t a r a fla r ın d a n 4 1 s ü r ü k o y u n g e ç t i ğ i h a ld e
b u n la r d a n a n c a k 11 s ü r ü sü n ü n İ s t a n b u l’a v a s ı l o ld u ğ u , 3 0 sü rü sü n ü n
y o lla r d a k a y ıp o ld u ğ u n u n d u y u ld u ğ u b ild ir ilm e k t e , b u n u n a s lı o lu p
o lm a d ığ ın ın a r a ş t ır ılm a s ı, h e r s e n e 2 0 0 .0 0 0 k o y u n g e ld iğ i h a ld e b u
s e n e 4 0 .0 0 0 k o y u n b ile g e lm e d iğ i y a z ılm a k t a , İ s ta n b u l z a h ir e s i iç in
g e le n k o y u n la r m h iç k im s e y e v e r ilm e m e s i te n b ih o lu n m a k ta id i.
F ilib e , S e lâ n ik , D r a m a v e o b ö lg e d e k i d iğ e r k a d ılık la r a g ö n d e
r ile n h ü k ü m d e is e k ıv ır c ık v e k a r a m a n k o y u n la r m d a n h e r s e n e v e
h e r m e v s im d e g ö n d e r ilm e s i g e r e k e n m ik t a r la r b ild ir iliy o r v e m ü t e
b a k i k a la n m ik t a r la r ın d a g ö n d e r ilm e s i e m ir o lu n u y o r d u . H . 971
s e n e s in d e İ s t a n b u l’ a k o y u n g e t ir e n c e le b le r v a z if e le r in i iy i y a p m a k
iç in d a im a b ir t a k ı m m ü s a a d e le r e m a z h a r o lu r la r d ı. E k s e r iy a E f lâ k
v e B o ğ d a n ’d a n b ile g ö n ü llü c e le b le r y a z ılır d ı. B u n la r a Gönüllü Ce
leb, d e v le tin r e s m î s ic ilin d e is im le r i k a y ıt lı o la n la r a d a yazılu celeb
d e r le r d i. C e le b le r in h a r e k e tle r in e k im s e m â n i o la m a z d ı. C e le b le r d e n
ö le n le r o lu r s a y e r le r in e ö z e l ş e k ild e c e le b y a z ılır d ı. İ s t a n b u l’d a a y
r ıc a b ir c e le b d e f t e r i b u lu n d u ru lu r, h e r k a d ılık t a m e v c u t c e le b le r
m u n ta z a m a n d e f t e r e k a y ıt o lu n u rd u . C e le b le r , ç o ğ u d e f a t ü c c a r d a n
v e z e n g in le r d e n in tih a p o lu n u r, s e r v e tle r i r e h in o la r a k d ik k a t e a lı
n ır d ı. B u s u r e tle ce le b y a z ıla n la r t e k â lif d e n a f e d ilm iş o lu r la r d ı.
C e le b le r u h d e le r in e n e k a d a r k o y u n y a z ılm ış is e h e r s e n e m e v
s im in d e b u k o y u n la r ı İ s t a n b u l’a s e v k e t m e ğ e d ik k a t e d e r le r d i. H e r
k a d ılık t a k o y u n s a h ib i o la n la r k u d r e tle r in e g ö r e s e n e d e ih r a ç e d e
b ile c e k le r i k o y u n m ik t a r ın ı b ild ir ir le r , d e ft e r e b u s u r e tle y a z ılır la r
d ı. K o y u n y a z m a y a m e m u r o la n la r h iç k im s e y e k u d r e tin d e n f a z la
k o y u n y a z m a m a y a d ik k a t e d e r le r d i. C e le b le r in s e v k iy a t m a t e c a v ü z
v u k u u n d e d e r h a l h ü k ü m le r y a z ılır d ı.
1 55
H . 9 6 7 d e İ s t a n b u l'd a n E f l â k v e B o ğ d a n ’a v a r ı n c a y a k a d a r y o l
ü z e r in d e o la n k a d ıla r a g ö n d e r ile n h ü k ü m d e y a z ılu v e g ö n ü llü ce le b
t a if e le r in d e n b a h s e d ilm e k te , s ı ğ ır c e le b le r in in d e s ığ ır la r ın ı g e t ir ip
b a ş k a v ilâ y e tle r e g ö t ü r m e m e le r i b ild ir ilm e k t e id i.
H . 97 2 t a r ih li Z ih n e k a d ıs ın a g ö n d e r ile n h ü k ü m
ise, b ir ç o k
b a k ım la r d a n k a y d a d e ğ e r n o k ta la r ı ih t iv a e t m e k t e d ir : İ s t a n b u l’u n
y a z ılu c e le b le r in in b ir k ıs m ı ö lü p b a z ıla r ı d a m ü f lis v e y a k a y b o l
m a la r ı ile İ s t a n b u l’d a e t s ık ın t ıs ı ç e k ild iğ i v e b in a e n -a le y h
c e le b
y a z ılm a s ı iş in in m ü h im o ld u ğ u , b u n u n iç in d e Z ih n e k a d ıs ın ın d o ğ
ru lu ğ u n a it im a d o lu n d u ğ u iç in R u m e lin in s a ğ k o lu n d a c e le b y a z m a
iş in e m e m u r e d ild iğ i v e c e le b d e ft e r in in b ir s u r e ti b ir ç a v u ş m â r if e t iy le k e n d is in e g ö n d e r ild iğ i b ild ir ild ik t e n s o n r a ş ö y le d e n ilm e k t e
d ir :
« H e r k a d ılık t a o la n c e le b le r i t a m a m d ik k a t le t e f t iş e d ü p g ö r e
s in m e z k û r la r d a n m ü r d e v e n â - b e d îd o ld u d e d ik le r i k im le r d ir v e n e
t a r ih t e n e m a h a ld e f e v t v e n â -b e d îd o lm u ş la r d ır v e h e m v e f a tla r ın a
v e n â - b e d îd o ld u k la r ın a k im le r ş e h â d e t e d e rle r, is im le r i v e r e s im
le r i ile y a z ıp d e f t e r e y le y e s in v e m ü f lis o lm u ş t u r d e d ik le r i c e le b
le r in a h v a lle r i n e d ir f il v â k i’ m ü f lis o lm u ş la r m ıd ır ? n ic e d ir ta m a m
d ik k a t v e ih t im a m la t e f t i ş v e t e te b b ü ’ e d ü p g ö r e s in .. . » Ö len , k a y
b o la n v e y a if lâ s e d e n c e le b le r k a ç n e f e r d ir v e ü z e r le r in e n e m ik t a r
koyun
y a z ılm ış s a
o n la r ın
y e r in e
o
m ik t a r
koyuna
r ib â - h â r d a n
( ö d ü n ç v e r ile n p a r a ü z e r in e a lm a n k â r , f â iz m â n a s ın a g e le n „r ib â
ile y a p ılm ış t e r k ib , f a iz c i, s a r r a f, b a n k e r , t e f e c i )
v e y a d iğ e r m a l
v e s e r v e t s a h ib i o la n k im s e le r d e n - h is a r e re n le ri, r a iy e t te n b ilâ
e m ir t ü c c a r a
v e z â ’i f
ve
ç ık a n
c ih a t ,
e c n e b ile r ,
tü cca r,
d o ğ a n c ı,
e h l-i k is b
u
la r ın d a n v e s ip â h i t a ife s in d e n m a a d a )
m u h te s ip ç—
kâr
sair
( d e r g â h -ı
c e le p
e r b â b -ı
m u a llâ
o lm a y a m ü n a s ip
k u l
ne
m ik t a r k im s e v a r is e y a z u p d e f t e r e d ü p b ild ir e s in ... A m a b u b a b t a
k u d r e tle r in e g ö r e y a z a s ın k i s o n r a d a n h iç b ir is i t e ş e k k î e d ü p b e n im
k u d r e tim y o k t u r d e y u iz h â r - ı a c z e tm e y ü p t e k r a r g ö r ü lm e ğ e ih t iy a ç
e y le m e y e s in b u n d a n a k d e m b a z ı c e le p le r m a ld â r v e m ü t e m e v v il ik e n
te k â lifte n
m uaf
o lm a k
iç in
b ir e r
m ik t a r
koyuna
y a z ılm ış la r d ır .
K u d r e t le r in e g ö r e z iy a d e k o y u n a ta h a m m ü lle r i v a r d ır . B u g ib ile r i
k o r u m a y a s ın ..
H erk es
k u d r e tin e g ö r e
y a z ılm a lıd ır .
A k k erm an
ve
K ili k a d ılık la r ın d a b a z ı k im s e le r k o y u n e r i o lu p s â y e b â n la r y a p u p
c e le p le r e k o y u n s a t m a k iç in k o y u n ü r e t ip o l t a r ik ile ce le p lik te n
156
ih r a ç o lu n m u ş la r id i. B u n la r ı d a iy ic e k o n t r o l e d ip h e r b ir in e ne
m ik t a r k o y u n y e t i ş t ir m e s i t a k d ir o lu n m u ş is e ş a r t la r ın a r iâ y e t e d e n
le r in m e v c u t b u lu n a n k o y u n la r m ı y a z u p d e f t e r e d ip , ş a r t la r ın a r iâ y e t
e t m iy e n le r i t e k r a r ce le p k a y ıt e t m e lis in ...
K a s a p la r d a « m ü n a ’a m m ü t e m e v v il» k im s e le r d e n , e k s e r iy a m u s e v ile r d e n s e ç ilir d i. İ s t a n b u l’d a k a s a b a ih t iy a ç o ld u ğ u v a k it p a d iş a
h ın e m r i ile is im le r i b e lir t ile n k im s e le r k a s a p y a z ılır la r d ı. K a s a p
la r ın s e r m a y e s i d e v le t t a r a fın d a n te m in o lu n u r , b â z e n im â r e t e v
k a fın d a n v e r ile c e k p a r a n ın f â iz i ile, b â z e n d e h a lk ta n t o p la n a n p a r a
ile b u iş g ö r d ü r ü lü r d ü . M e se lâ , h . 97 3 t a r ih in d e k a s a p la r a s e r m a y e
o lm a k ü z e r e m ü s lü m a n z e n g in le r d e n 1 0 .0 0 0 v e g a y r ı m ü s lim le r d e n
d e 1 0 .0 0 0 a ltu n t o p la n m ış t ı. M u s e v ile r d e n t o p la n a n p a r a is e o se n e
1 0 .0 0 0 f lo r id e n ib a r e t ti. B ir k ıs ım m u s e v ile r b u p a r a y ı ç o k b u lm u ş
la r, b iz d e n d a h a z e n g in p e k ç o k y a h u d i v a r d ır . O n la r d a n a lın ız d e
m iş le r d i k i, b u ş ik â y e t ü z e r in e k a s a p ü c r e ti o m u s e v ile r e d e t e ş m il
e d ilm iş ti.
İ s ta n b u l ih tiy a ç la r ın d a n , ih t ik â r k o n u s u o la n m a d d e le r d e n d i
ğ e r ik is i y a ğ v e s o ğ a n id i. Y a ğ , ç o k d e f a K e fe d e n te m in e d ilir d i.
O r a d a d a b ir t a k ım m a d r a b a z la r t ü r e m iş , y a ğ s t o k u y a p a r a k ih t ik â r
y a p m a y a te ş e b b ü s e tm iş le rd i. G e r e k b u k o n u la r d a g e r e k m e y v e g e
t ir ilm e s i h u s u s u n d a İ s ta n b u l k a d ıs ın a , K e f e b e y in e , k a d ıs ın a v e n a
z ır ın a m ü t e a d d it h ü k ü m le r (9 6 7 v e 96 8 t a r ih li) g ö r ü lm e k te d ir .
D e v le t e r z a k v e z a h ir e n in m u h t e k ir le r e lin d e k a lm a s ın a m â n i
o lm a y a ç a lış t ığ ı g ib i, İs ta n b u l c iv a r ın d a v e y a M a r m a r a s a h ille r in
d e k i y a ğ la r ı d a t e f t iş e d e r, h e r s e n e ü z ü m le r in b ir m ik t a r ın ı g a y r ı
m ü s iim le r iç in ş a r a p y a p t ır ır , g e r i k a la n ın ın p e k m e z v e t u r ş u iç in
k u lla n ılm a s ın a m ü s a a d e e d e rd i. B u e m r e a y k ır ı o la r a k m ü n h a s ır a n
ş a r a p y a p a n la r ç ık a r s a , m e m u r la r v a s ıt a s iy le t e f t i ş
e t t ir ir v e ş a
r a p la r ın a tu z a t t ır ır d ı. H . 973 t a r ih in d e Ü s k ü d a r k a d ıs ın a g ö n d e r i
le n b ir h ü k ü m d e M a lte p e , K a r t a l v e D a n c a k ö y le r i h a lk ın ın b u e m re
a y k ır ı h a r e k e t e d e r e k ş ır a la r ın ı f ıç ıl a r a k o y d u k la r ı, p e k m e z v e t u r
ş u y a p m a d ık la r ı ö ğ r e n ild iğ i iç in f ıç ıla r ın a tu z k o y u la r a k s ir k e y a
p ılm a s ı e m ir e d ilm iş ti.
İ s t a n b u l’d a y a p ıla n
e ş y a n ın , m a m û l m a d d e le r in
im â l ta r z ın a
v e s a t ış ın a d a d e v le t n e z a r e t e d e rd i. M e s e lâ İ s t a n b u l’d a s a t ıla n h a
s ır la r iç in b o y v e g e n iş lik m u a y y e n id i. B u n d a n e k s ik y a p a n la r v e y a
157
f a z l a f iy a t l a s a t a n la r c e z a g ö r ü r le r d i. K u m a ş la r ın s â f î ip e k te n v e
ib r iş im d e n y a p ılm a la r ı ş a r t t ı. İ lg i l i l e r v a s ıt a s iy le , u su lü n e g ö r e y a
p ıla n k u m a ş la r a m îr î d a m g a v u r d u r u r ,
d a m g a s ız la r ı s a ttır m a z d ı.
B u n la r ın f iy a t ı d a m î r î ta r a fın d a n t e s b it o lu n u rd u . B u ş e k ild e İ s
t a n b u l ’d a ia ş e v e t ic a r e t iş le r i in tiz a m a ltın a a lın ır d ı. A y n ı z a m a n
d a m e m le k e tin s ıh h î v a z iy e t in e d e e h e m m iy e t v e r iy o r , tâ u n h a s t a
lığ ın ın b u lu n d u ğ u y e r le r d e n g e le n t â c i r g e m ile r i h a k k ın d a k a r a n t in e
u s u lü k o y u y o r , b u g ib i g e m ile r in 2 5 g ü n k a d a r h a r iç t e t u tu ld u k ta n
s o n r a lim a n a g ir m e le r in e m ü s a a d e o lu n u y o r d u .
B in a la r ın t a r z - ı in ş a s ı v e k ir e m it le r in e b ’â d ı, iy i p iş ir ilip p iş ir ilm e d iğ i m e s e le le r in e d e ö n e m v e r iliy o r d u . S û r la r a e v le r y a p t ır ılm a z d ı. Y a p ılm ış s a y ık t ır ılır d ı.
H . 972 d e T e k ir d a ğ ı k a d ıs ın a g ö n d e r ile n h ü k ü m d e n ö ğ r e n i y o
ru z k i, o r a y a b a ğ lı H o r k ö y ü n d e k ir e m it iş le n ip İ s t a n b u l’a g ö n d e r il
m e k t e im iş , b u k ir e m itle r in
e v s a f ı v e s a ir e s i h a k k ın d a
d ir e k t ifle r
v e r ilm e k t e d ir .
D e v le t k a y ık ü c r e t le r in i b ile t a y in e tm iş ti. B ir k a y ık 12 k iş id e n
f a z la a la m a z d ı. İ s t a n b u l’d a n Ü s k ü d a r ’a g e ç m e k iç in ik i k iş i b ir a k ç e
v e r m e li id i. Y in e h . 97 2 t a r ih li Ü s k ü d a r k a d ıs ın a h it a p e d e n b ir h ü
k ü m , k a y ık ç ıla r ü z e r in e m e m u r e d ile n Y a s a k ç ı D a v u d ’un , Ü s k ü d a r
ile İ s ta n b u l a r a s ın d a iş le y e n 4 0 k a y ığ ı in t iz a m a s o k a c a ğ ın ı, f a s la
a d a m a lm a m a s ın ı s a ğ lıy a c a ğ ım , b u e m ir le r e a y k ır ı h a r e k e t e d e n le ri
c e z a la n d ır m a k ü z e r e a rz e y le y e c e ğ in i b ild ir m e k t e d ir .
H ü lâ s a , h a lk ın iâ ş e iş le r in i t a n z im e d e n d e v le t, ş e h r in e m n iy e t
v e z a b ıta iş le r in in d e d ü z g ü n o lm a s ın a d ik k a t e d iy o r d u .
o
EK,
B e l g e l e r
II*
O s m a n lı d e v le tin in X V I . y ü z y ı ld a k i m a lî m ü e s s e s e le r i v e t e ş
k ilâ tı ile il g ili b e lg e le r B u r s a g e r ’iy e s ic ille r d e o ld u k ç a b o l v e ç e ş it li
o la r a k m e v c u t tu r . B u n la r d a n b u r a d a n a k le d e c e ğ im iz o n b e ş k a d a r
b e lg e b u k o n u d a e p e y c e m a lz e m e s u n m a k ta v e o d e v ir m a lî t a r ih i
m iz e , o r ijin a l k a y n a k v a s ıfla r ı ile, b ü y ü k ö lç ü d e b ir a ç ık lık v e a y d ın
lık g e t ir m e k t e d ir . Y in e ç o ğ u P a d iş a h h ü k m ü v e f e r m a n ı s u r e tle r i
o la r a k b u d e f te r le r e t e s c il e d ilm iş le r d ir . B u r s a v e H ü d â v e n d ig â r s a n
c a ğ ı b ö lg e s in i ilg ile n d ir m e k le b e r a b e r , İ m p a r a t o r lu ğ u n d iğ e r y e r le
r in d e d e b e n z e r t e ş k ila t v e iş le m le r in m e v c u d iy e tin e d elil o la b ilm e k
te v e b u k o n u d a g e n e l h ü k ü m le r iç in b ir e r k ıs ta s s a y ıla b ilm e k te d ir le r. B u b e lg e le r d e b a h is k o n u s u e d ile n , m e v k u f â t , h a s s a b e y tü lm â l,
m u k a ta â t, h a r a ç la r , g ü m r ü k g e lir le r i v .s . g ib i m a lî m ü k e lle fiy e t le r
ile b u n la r ın t a h s ilin e m e m u r o la n e m in , â m il, a y a k -â m ili, m ü lte z im
v e b e n z e r g ö r e v lile r h a k k ın d a n e b ü y ü k titiz lik le r g ö s t e r ild iğ i, D iv â n -ı h ü m â y u n u n d e v le t m e n fe a tle r in i n a s ıl h a s s a s iy e t le t a k ip e t tiğ i
g ö r ü lm e k te d ir .
B e lg e 1 6
( B o r s a Ş .S . D e f t e r A 5 2 /4 0 , v r . 5 0 , h . 9 4 1 )
H ü k ü m s u r e ti, H ü d â v e n d ig â r liv a s ın a ta b i B u r s a , A tr a n o s , K ite ,
M ih a liç, A y d ın c ık , G ö n e n , K e p s u t v e K ız ılc a -tu z la k a d ılık la r ın d a k i
*
B u rsa
şe r ’iy e
t e ş k i l a t ın a ı ş ı k
tu ta n b u
ğan*
1976,
(A n k a r a ,
sh.
s ic ille r in d e n
a lın a n
b e lg e le r in I . B ö lü m ü
9 1 -1 1 2 )
da
ve
Kanunî
« O r d . P r o f.
y a y ın la n m ış tır .
S u lta n
S ü le y m a n
İsm a il H a k k ı
devri
m ü e s s e s e le r i
U z u n ç a r ş ılı’y a
arm a
ve
160
m e v k u fâ ta
(s a h ip le r in in e lin d e n a lın a n d ir lik le r in g e lir le r in in h â z i
n e y e â id iy e t i) v e B u r s a ş e h ir le r in d e n b a ş k a b a h is k o n u s u o la n y e r
le r d e k i h a s s a b e y tü lm â li ta h s ile e m in t a y in o lu n a n M u s t a f a ’ n ın b u
v a z ife y i g ö r m e s in d e y a r d ım c ı o lm a s ı k o n u s u n d a M a r m a r a k a d ıs ın a
g ö n d e r ilm iş t ir . B u e m re g ö r e , e s k i s e n e le r d e n b a k iy y e k a la n m e v k u f â t ı v e b u n d a n s o n r a h a s ıl o la c a k h a s s a b e y tü lm â li b ilir k iş i m a r if e
t iy le v e d ik k a tle t e ft iş e d ile c e k e ld e e d ile c e k g e lir le r e m in M u s ta f a
t a r a fın d a n t a h s il e d ile ce k , d e f t e r i ile v e t a s d i k o lu n a r a k h â z in e y e
g ö n d e r ile c e k t i. M â l-i m e v k u f ta n v e h a s s a b e y tü lm a ld e n b ir a k ç e n in
b ile z a y i e d ilm e sin e v e s a k la n m a s ın a g ö z y u m u lm a y a c a k id i :
161
B e lg e 1 7
( B u r s a Ş .S . d e f t . A
5 2 /4 0 , v a r. 2 0 , h . 9 3 8 =
1 5 3 1 -2 )
B u r s a k a d ıs ın a y a z ıla n b u f e r m a n , T ı r h a l a s a n c a ğ ın d a A ğ r a f a
h ır is tiy a n la r ın d a n
(lv r a n y a
k ö y lü le r i)
h a r a ç la r ın ı v e r d ik le r i h a ld e , B u r s a
b a z ıla r ın ın
t a r a fla r ın a
kendi
y e r le r in d e
g e ld ik le r in d e
y a v a c ı-
l a r t u t a r a k t e k r a r h a r a ç t a le p e t m e le r i ü z e r in e v a k i o la n ş ik â y e t le r i
ile ilg ilid ir . B u P a d iş a h h ü k m ü n e g ö r e , b u h ı r is t i y â n r e â y â n m
y e r le r in d e
h a r a ç la r ım
s u r e ti v e r ilm iş
ta k i)
ve
d e fte r le r le
bu
v e r d ik le r in e
k a y ıtla r
d â ir
k a d ıla r ı
ta r a fın d a n
D i v a n -ı h u m â y u n ’d a k i
k a r ş ıla ş tır ıla r a k
m u ta b ık
o ld u ğ u
kendi
d e fte r
(d e fte r d a r lık
a n la ş ılm ış
b u lu n
m a s ı ile k e n d ile r in d e n y a v a h a r a c ı t a l e p e d ilm e y e c e k , e ğ e r a l ın m ı ş s a
ia d e e d i l e c e k v e y a v a c ı i a r t a r a f ı n d a n k a n u n a a y k ı r ı o l a r a k i n c i t i l m i y e c e k le r d i :
Form a: 11
162
B e lg e 1 8
( B u r s a Ş .S , d e ft» A 4 0 /4 5 , v a r . 1 0 5 , h . 9 4 5 =
1538)
H ü d â v e n d ig â r s a n c a ğ ın d a b i r k ıs ım m u k a t a a la r a m ü f e t t iş o la n
M id illi k a d ıs ı B ilâ l- z a d e ile b u s a n c a k t a k i k a d ıla r a g ö n d e r il e n f e r
m a n d a , 1 5 3 7 A v l o n y a s e f e r i n e ç ı k ılm a d a n ö n c e , b i r k a ç d e f a h ü k ü m
v e e m ir le r g ö n d e r i le r e k , m u k a ta a la r d a n , h a s s a g e l ir le r in d e n t o p la n -
m ış m e v c u t p a r a n ın d e r h a l h a z in e -i a m ir e y e ir s a l e d ilm e s i b ild ir il
m iş v e s e f e r e ç ık ıld ık t a n s o n r a d a , a y r ı c a , h a s s a m u k a t a a ia r m t a k
s itle r in d e n b ir e r m ik t a r v e m e v k u f â t , b e y t ü lm â l g e lir le r in d e n , H a
r e m e y n v e K u d ü s e v k a f ın d a n e ld e e d ile c e k a z ç o k n e v a r s a h e m e n
g ö n d e r m e le r i e m ro lu n m u ş ik e n , h a lâ b ir h a b e r o lm a d ığ ı b ild ir ilm e k
te , t o p la n a c a k b u p a r a la r ın , h iç b ir m a z e r e t v e b a h a n e ile r i sü rü lm e k s iz in , b ir a n ö n c e g ö n d e r ile r e k h â z in e y e te s lim o lu n m a s ı e m r o lu n m a k t a id i. B u n la r ın e m in v e â m ille rin y a r a r a d a m la r ı v e h is a r e rle r i
ile g e c ik tir ilm e d e n g ö n d e r ilm e s i, k a P a la r m e v a c ip le r i i ç i n . v e b a ş k a
m a s r a f la r a h a r c a n a c a ğ ı b a h a n e e d ilm e m e s i, b u iş le r i g ö r m e k ü z e re
B u r s a b ö lg e s in e g ö n d e r ile n
g ö r e v li k u lla r ın
d ö n m e m e le r i h a lin d e ,
u lû fe le r in in k e s ilm e s i ile y e tin ilm e y ip , k e n d ile r in in d e s iy a s e t o lu n a
c a k la r ı ilâ v e o lu n m a k ta id i (5 . R e c e b . 9 4 5 =
h ü k ü m E d ir n e ’d e n g ö n d e r ilm iş idi.
7. K a s ım . 1 5 3 8 ). B u
163
164
Belge 19 (Bursa Ş.S. deft. A 38/43 var. 94, h. 26 Rebîulahir 945 —
21 Eylül 1538)
İs ta n b u l’d a «Y alı g ü m rü ğ ü n e» (denizden İs ta n b u l’a g elen e şy a
d a n alm a n g ü m rü k ) ve M u d an y a iskelesi g ü m rü ğ ü n e iltizam s u re tiy
le em in olan İskender» D ivan-ı h ü m a y u n a g id e re k şik a y e tte b u lu n
m u ş ve M u d an y a iskelesine T e k ird a ğ (R odoscuk) ta ra f la r ın d a n ve
b a şk a y e rle rd e n g e tirile n m a lla rd a n (m eyve, z a h ire ve d em irli m a l
la r) g ü m rü k alındığı evvelce s a b it olm uş iken, şim di b u gibi m a lla rı
g e tire n tâ e irle rin , y ü k led ik leri T e k ird a ğ ve d iğ e r isk elelerd e g ü m
rü k le rin i em inlere v erd ik lerin i ileri sü re re k , M u d an y a’d a g ü m rü k v e r
185
m e k te n kaçındıklarını» kendisinin ve M udanya güm rük gelirinin bun
dan çok z a ra r g ö rd ü ğ ü n ü b ild irm işti. B u şik â y e t üzerine d u ru m u in
celeyen D ivan-ı h ü m a y u n k an u n -n âm ey e m ü ra c a a tla ş ik â y e t sa h ip
lerin in h a k lı o ld u k ların ı tesb it e tm iş ve b ir h ü k m -i s u ltâ n î ile K ite
k a d ısın a em ir v e rerek , b u k o n u d a k an u n -n âm e g ereğince h a r e k e t edil
m esini « d ery a yüzü n d en R odoscuk isk elesin d en ve g a y ri y e rle rd e n
M u d an y a iskelesine g elen h e r tü r lü m a ld a az çok h e r ne ise g ü m
rü ğ ü n ü ald ırm asın ı, b u n a u y m a y a n la r o lu rsa bildirm esini y azm ıştı
ki, B u rsa sicilinde b u fe rm a n ın s u re ti g ö rü lm ek ted ir.
160
B e lg e
20
( B u r s a Ş .S . d e f t. A
3 8 /4 3 v a r. 90
(R a m a za n 9 4 5 =
O cak/
Şubat 1539)
B u rsa
k a d ıs ı H a ş a n
Ç e le b i E f e n d i
ile
K ite
k a d ıs ın ın
m ü şte re k
a r z -n â m e le r i s u r e ti b ir e m r -i s u lta n in in y e r in e g e t ir ild iğ in i a n la t m a k
ta d ır :
Bu
em re
A v r a h a m ’m
1 9 0 .0 0 0
n in
ile
a k ç e y e iltiz a m
s ic ille
p a r a n ın
göre,
v a z ife
k a y d o lu n u p
1 0 .0 0 0
M udanya
bu
b a c ı,
is k e le s in d e
945
R eceb
baç
ayı
e m in i
e d e n H ü s e y i n ’in k e fille r in in
arz
a k ç e s in e
e d ilm e s i
Abdal
g e r e k iy o r d u .
M ehm ed
o la n
yahudi
b a şın d a n ü ç s e n e y e
a d v e ş ö h r e tle r i
İ lt iz a m
m a h a lle s in d e n
M e h m e d ’ le H ü s e y i n , 1 0 .0 0 0 a k ç e s in e K a m b e r m a h a l l e s in d e n
e d ile n
bu
B aşm ak çı
V â lâ î(? )
M u s t a fa b . A h m e d , 1 0 .0 0 0 a k ç e s in e d e T i m u r t a ş m a h a lle s in d e n B a k
kal
H ü s e y in
b.
t e s c il e d ilm iş ti.
M ahm ud
k e fil
o lm u ş la r ,
s ic ille
k e fa le tle r i
k a y ıt
ve
B e lg e 21
( B u r s a Ş .S .
d e f t. A 5 2 / 4 0 , v a r . 5 1 . 1 8 R a m a z a n 9 4 1 =
23
M art 1 5 3 5 )
K ite , A t r a n o s ( O r h a n e li ) , M ih a liç, A y d ı n c ı k
K e p s u d , K ız ılc a -T u z la
k a d ıla r ın a
g ö n d e r ile n
(E d in c ik ), G önen»
tezk ere
s u r e tid ir .
Bu
t e z k e r e d e , b u k a z a la r d a k i m e v k u f â t a v e h a s s a b e y tü lm a le e m in o la n
M u s ta fa ’n ın D iv a n -ı h ü m a y u n a m ü r a c a a tle , b a z ı s ip a h i v e b e r a t s a
h ip le r in d e n ö le n le r in b ilin e n v a r is le r i k a lm a y ıp m u h a lle fa t la r m m k a
n u n g e r e ğ in c e « h a s s a b e y t ü lm a le » a it o lm a s ı g e r e k ir k e n a v â m b e y tü lm â lin tu t a n â m ilin b u g ib i m a h a lle f a t m 1 0 .0 0 0 a k ç e d e n a z d ır d i
y e r e k k e n d is in e â it o la c a ğ ı id d ia s ı ile m ü d a h a le y e v e e n g e l o lm a ğ a
k a lk ış t ığ ın ı b ild ir m iş o ld u ğ u b e lir t ilm iş v e « d e r g â h - ı m u a lla d a n b e r â t -ı h ü m â y u n ile d ir lik t a s a r r u f e y le y e n e h l-i b e r â t ın a z v e ç o k h e r
n e is e g e r i k a la n m u h a lle f â t ı h a s s a b e y tü lm â a le a it t ir » d e n ilm iş tir.
B u k a n u n v e te a m ü le g ö r e h a r e k e t e d ilm e si, b u g ib i m u h a lle fâ t ın b u
k a d ıla r m a r ife tiy le z a p te d ilm e s i» s a tılm a s ı g e r e k e n le r in d e ta lip le r
a r a s ın d a a r t ır m a y o lıy le s a t ılıp , e ld e e d ile n p a r a n ın h a z in e -i â m ir e y e
g ö n d e r ilm e s i, b u h u s u s t a v e r a s e t d a v a s ı y a p a c a k la r o lu r s a İ s t a n
b u l’ a g e le r e k h a s s a b e y tiilm â l e m in in e k a r ş ı ş e r ia t m a h k e m e s i h u
z u ru n d a is b a t e t tik le r i t a k d ir d e a la b ile c e k le r i ta s r îh o lu n m u ş t u r .
188
169
Belge 22
(B u rsa Ş.S. deft. A 38/43 var. 8 , Recefo 945 = Kasım/
Aralık 1538)
S an cak âm ili Ç ıra k b in M ah m u d ’u n k e th ü d â sı Y u su f bin A bdul
la h A tra n o s (O rh an eli) k a z a sın ın G ed ik -v iran köyünde o tu ra n P o lad
bin A li a d ın d a k i ş a h ıs ta n n efsin e k efil istem iş, o da, o köyde o tu ra n
H an ife b in Y u su f’u k e fil g ö ste rm iş, an ca k , b u k ad ın ın n efsin e de
K a şa k k ö y ü n d en H a n ife bin İlyas k efil o lm u ştu ki, a ra n d ığ ı zam an
bu k e fille r g e tire c e k le rd i ve b u k e fâ le t işi
o la ra k k ab u l edilm iş, ş a h itle r b elirtilm işti.
B elge 23
(B u rs a Ş.S. d e ft. A 4 0 /4 5 v a r. 21, R eceb 944 =
1537)
A ra lık
H ü d â v e n d ig â r sa n c a ğ ı k a d ıla rın a gön d erilen h ü k ü m su re tid ir.
B u h ü k ü m , d a h a önce g ö n d erilen e m irlerin te y id id ir ve 1537 A vlonya
se fe ri arefesin d e h âzin ey e lâzım olan p a ra la rın b ir a n önce to p latılıp
gönderilm esini em re tm e k te d ir. B u bölgedeki m u k a ta a la n n eminleri
N ev ru z (21 M a rt) d a n önce tahsil e ttik le ri p a ra la rla ve m u h aseb e
m ü fre d â t d e fte rle ri ile b irlik te d e rg â h -ı m u a llây a gelm elidirler. H e r
b irin in h e s a p la n m ü fre d a t d e fte rin d e n v ey a sicille geçm iş olanları
y erli y erin d e n g ö rü lü p aldıkları v e te slim e ttik le ri, g erek li m a sra fları ve g e ri k a la n p a r a iyiden iyiye an laşılac ak , b o rç lu la n n üzerinde
170
y a h u t kendi zim m etlerinde bulunanlar da isten erek eksiksiz tah sil
edilecek, sa tılm a sı gereken ve a m b a rla rd a b u lu n a n h u b u b a t ra y iç
fiy a tla satılıp p a ra y a çevrilecek, d e fte rle r ta s d ik edilecek ve h ep si
b ird en b u em in ler ile n ev ru zd a İs ta n b u l’d a b u lu n a cak , te slim a tla rın ı
y a p a c a k la rd ır. B u a ra d a , b ir akçe ve b ir h a b b e n in zâyi edilm em esi,
ta h v ili tam am olan âm ilin zim m etinde k a la n b o rç la rın ın ta le p edil
m esi, ödeyem edikleri ta k d ird e e şy a la rın ın s a ttır ıla r a k ve m a lın a k e
fil o la n la rd a n ta h sil edilm esi cih etin e gidilm esi, h u la sa b u işe çok
ö nem verilm esi, b u zam anın b a ş k a zam ana k ıy a s edilm em esi ilâve
o lu n m a k ta idi.
r P “i
1i l
1 72
B e lg e 2 4
( B u r s a Ş .S . d e ft . 4 0 /4 5 v a r . 2 1 3 , Z ü k a d e 9 4 3 =
N is a n /
M a y ıs 1 5 3 7 )
K it e k a d ıs ı ile d i ğ e r A n a d o lu k a d ıla r ın a g ö n d e r il e n h ü k m - i ş e r i f
s u r e t id ir . N ik o l a a d ın d a b i r z im m î D iv a n - ı h ü m a y u n a m ü r a c a a t e d e
rek » k e n d is in in v e b a z ı y o ld a ş la r ın ın A ğ r i b o z k a z a s ın d a n o ld u k la r ın ı»
t ic a r e t ( r e n ç b e r lik ) iç in A n a d o lu ’ y a » K i t e k a z a s ın a g e ld ik le r in i» y a v a
h a r a c ı â m ili Ç ır a k ( Ç ır a k b in M a h m u d ) ile n â ib A h m e d ’in « s i z y a v a
k â f ir le r is in iz » d iy e r e k k e n d ile r in d e n g a y r i k a n u n î b i r ç o k p a r a la r ın ı
a ld ık la r ım » h a lb u k i y a v a h a r c ın ı n İ s t a n b u l’ d a v e d i ğ e r y e r le r d e a d a m
b a ş ın a 32 a k ç e o ld u ğ u n u , a s lın d a h a r a ç la r ın ı h e r y ıl, t u t u la n d e f t e r e
g ö r e , y u r t la r ın d a v e r d ik le r in i, k e n d ile rin e ç o k z u lü m v e h a k s ız lık y a
p ıld ığ ın ı ş ik â y e t y o llu b ild ir m iş ti k i, b u n a g ö r e , b u k a d ıla r ın s o r u n u
iy ic e in c e le y e r e k , e lle rin d e k i, s ü r e s i h e n ü z d o lm a m ış , te m e s s ü k le r i
v a r s a h a k s ız o la r a k y a v a h a r c ı a lın m a m a s ı, a lın m ış la r ın d a g e r i v e
rilm e s i, k a n u n u n b e lir tiğ in d e n b ir a k ç e f a z la a lın m a s ın a m ü s a a d e
e d ilm e m e s i e m r o lu n m a k ta idi.
173’
B e lg e 25
( B u r s a Ş .S . d e f t . A 3 8 /4 3 v a r . 1 0 9, R a m a z a n 9 3 9 = M a r t /
N is a n 1 5 3 3 )
B u r s a v e K it e k a d ıla r ın a g ö n d e r ile n f e r m a n y in e â m il Ç ır a k v e
y a v a k a f ir le r in d e n a lın a c a k h a r a ç ile ilg ilid ir . Â m il Ç ıra k D iv a n -ı h ü
m a y u n a b a ş v u r a r a k , k e n d is in in K it e k a z a s ın d a k i y a v a k a fir le r in ,
e r m e n ile r in , a z a d e d ile n le rin h a r a c ın ı v e b e y tü lm â l g e lir le r in i m u k a
t a a y a t u ttu ğ u n u , h a lb u k i b a z ı « a y a k â m ille rin in ise, k e n d i b ö lg e s in
d e k i y a v a k a f ir le r in d e n b ir m ik t a r p a r a a la r a k e lle rin e , h a r a ç la r ın ın
a lın d ığ ın a d a ir s a h n e
(t e lb îs
)
te z k e r e le r v e r d ik le r in i, b u n u n
is e k e n d is in e z a r a r lı o ld u ğ u n u b ild ir m iş , a y r ıc a , b ir k ıs ım h ır is t iy â n
r e â y a d a n y a v a h a r a c ı ta le p e d ild iğ in d e , b u n la r ın R u m e li, M id illi, S a
k ız v e V id in g ib i y e r le r d e n g e ld ik d iy e c e v a p v e rd ik le r in i, z im m e tle
rin d e ü ç e r y ıllık h a r a ç la r ı b u lu n d u ğ u n u , e lle rin d e s e n e t n ite liğ in d e
g e r ç e k te m e s s ü k le r in in b ile g ö r ü le m e d iğ in i, ö t e y a n d a n , b ir k ısım
se lâ tîn e v k â f ı t o p r a k la r ın d a y a v a k a f ir le r ile a z a d e d ile n le rin ö ld ü k
le rin i, b ilin e n v a r is le r i o lm a m a k la b e y tü lm â lle r in in k a n u n a g ö r e k e n
d isin e a it ik e n m ü te v e llile r in b u n a m ü d a h a le e ttik le r in i v e d a h a b a z ı
ş ik â y e t le r in i d e a ç ık la m ış tı. B u d u r u m k a r ş ıs ın d a , b u k a d ıla rın , b u
h ü k ü m g e r e ğ i n i y e r in e g e t ir m e le r i, u y d u r m a o ld u k la r ı id d ia o lu n a n
t e z k e r e le r i g e t ir t e r e k in c e le m e le r i v e h a k k ın m e y d a n a
ç ık a r ıla r a k
a d a le ti u y g u la m a la r ı, s u ç lu la r ı c e z a la n d ır m a la r ı e m r o lu n m a k ta d ır .
175
B e lg e 2 6
( B u r s a Ş .S . d e f t . A 3 9 /4 v a r . 12, 9 4 9 -9 5 0 =
1 5 4 2 -1 5 4 3 )
H a s s a m u k a t a â t â m ille rin in s a r a y ç a v u ş v e k a p ıç ıla r ın a ( a t e b e - i
u ly â ç a v u ş v e b e v v â b la r m a ) v e r m e le r i g e r e k e n r e s im v e â id â tı t o p
la m a ğ a m e m u r k a p ıc ı İs m a il b in A b d u lla h B u r s a m a h k e m e s in d e k a d ı
h u z u r u n d a ik r a r e t m iş t ir k i, B u r s a ip e k m iz a n ın ı ü ç y ıl iç in m u k a t a a
y a tu t a n y a h u d î K e m â l a d ın d a k i â m ilin ( r e s m -i ç a v u ş â n v e b e v v â b a n » â id a tın d a n b in a k ç e y i b u m u k a t a a y a ( h a r îr m iz a n ı m u k a t a a s ı)
em in o la n S im o n B e y e lin d e n a lm ış v e e m ir g e r e ğ in c e ilg ili ç a v u ş v e
k a p ıc ıla r a u la ş t ır a c a ğ ım b ild ir m iş t ir v e e m in S im o n B e y d e b u ik r â r ı
t a s d ik e d e r e k , g e r e ğ in d e h ü c c e t y e r in e g e ç m e k ü z e re , t e s c il o lu n
m u ş tu r,
B e lg e 27
( B u r s a Ş .S . d e f t . A 3 8 /4 3 v a r . 8 5 , 8 R e b îü le v v e l 9 4 5 — 4 .
A ğu stos 1538)
G e m lik
m u k a t a a s ı ile ilg ili b ir te s c ild ir : K it e k a z a s ın a b a ğ lı
G e m lik k ö y ü n d e b e r -v e c h - i iltiz a m s u b a ş ı o la n H a c ı B e h r a m b in A b -
178
d u lla h , B u r s a ’d a S a r r a f B â li m a h a lle s in d e o t u r a n M u s ta fa b in F e r h a d ile b ir lik te m a h k e m e y e , k a d ı h u z u r u n a g e lm iş v e B e h r a m ş ö y le
k o n u ş m u ş t u : B u n d a n ö n c e G e m lik k ö y ü n ü n , ik i b u ç u k s e n e iç in ( ik i
y ıl a ltı a y ta m a m o lu n c a d e k ) , b â d ih a v a s ım 1 5 5 0 0 a k ç e y e M e h m e d
a d ın d a b ir in e v e r m iş t im ; M e h m e d ’in y ılın ın t a m a m o lm a s ın a o n a y
k a la , şim d i, 9 4 5 s e n e s i R e b iü le v v e li ib t id a s m d a n b u o n a y ta m a m
o lu n c a y a k a d a r z a m a n iç in M u s t a f a b in F e r h a d , M e h m e d ’in g e r i k a
la n ta k s id in e 50 0 a k ç e e k le m e k te v e h e r ü ç a y d a t a k s it le r in i ö d e m e k
ş a r tın ı k a b u l e tm e k te d ir . B u k e y f iy e t i M u s ta f a ’ d a t a s d ik e d in c e v e
m a lın z a r a r ı ile n e fs in e a y n ı m a h a lle d e n V e li b in M e h m e d ile F a t m a
b in V e li’y i k e f il g ö s t e r in c e , b u ta le p ş a h it le r h u z u r u n d a t e s c il o lu n
d u . A n c a k , ik i g ü n s o n r a , b u m u k a t a a n m g e r i k a la n ı için , M u s ta f a
b in F e r h a d ’d a n 50 0 a k ç e d a h a f a z la y a k a b û l v e t a a h h ü t e d e n B u r
s a ’d a K a z a z - o ğ lu m a h a lle s in d e o t u r a n A h m e d b in H a c ı A h m e d o r
t a y a ç ık ın c a b u d a z a r a r -ı m â le N a r lu m a h a lle s in d e n M a h m u d b in
H a c ı M e h m e d v e M u s t a fa b in H a c ı S a tılm ış ’ ı k e f il g ö s t e r in c e b u h a
d ise b u sic ille ş a h it le r h u z u ru n d a t e s c il ed ild i.
177
B e lg e
28
( B u r s a Ş .S . D e f t . A . 3 8 / 4 3
var. 39
(6
M u h arrem
948, 2.
M a y ıs . 1 5 4 4 )
K it e v e A t r a n o s
(O r h a n e li) m u k a t a a s ı ile ilg ili b ir te s c il. H ii-
d a v e n d ig â r s a n c a k b e y i o la n B â li b e y in v o y v o d a s ı F e r r u h b in A b d u l
la h , k a d ı h u z u r u n d a Ç ıra k b in M a h m u d h a z ır o ld u ğ u h a ld e , 9 4 8 M u
h a r r e m i ih tid a s ın d a n b ir y ıl iç in s a n c a k b e y in e a it o la n K it e v e A t r a
n o s k a d ılık la r ın d a k i r e s m -i a rû s â n e , b â d - ı h a v a v e r g ile r i ile B u r s a
k a z a s ın d a b u lu n a n v e V â s ıl
ç if t liğ i a d ıy la m e ş h u r o la n ç if t lik
g e lir le r in i 2 0 .0 0 0 a k ç e y e Ç ır a k ’ a m u k a t a a y a v e r d iğ in i b ild ir m iş , b u
ik r a r ı Ç ır a k ’t a t a s d ik e y le m iş , z a r a r ı v e n e f s i iç in H a c ı Y a ’k u b m a
h a lle s in d e n S e fe r b in İ b r a h im v e P îr î b in K e m â l, S e lç u k H a tu n m a
h a lle s in d e n A li b in A h m e d v e G a ile P a z a r ı c iv a r ın d a o t u r a n İ b r a h im
b in A li ’ y i k e f il g ö s t e r m iş , k e y f i y e t ş a h it le r h u z u r u n d a t e s c il e d il
m iş tir.
178
B e lg e 29
( B u r s a Ş .S . d e f t . A . 3 9 / 4 4 v a r , 7 0
( H . 9 4 9 -9 5 0 =
1542-
1543)
B u r s a ’ d a a ’la , e v s a t v e e d n a h e s a b ı ile a v a r ız h a n e le r in d e n 70
e r a k ç e a lın m a s ı h u s u s u n d a g u lâ m -ı P a d iş a h ı S e y d î B e y ile g ö n d e r i
le n h ü k m -i ş e r if g e r e ğ in c e v e S e y d î B e y ile e h l-i v u k u f m a r if e t iy le
y a p ıla n a r a ş tır m a d a , B u r s a k a d ılık b ö lg e s in d e 3 2 4 6 a v a r ız h a n e s i b u
lu n d u ğ u a n la ş ılm ış , h e r b ir in d e n 70 a k ç e h e s a b iy le 2 2 7 .2 2 0 a k ç e t a h
sil o lu n m u ş, y in e a y n ı e m re g ö r e b u k a d ılık b ö lg e s in d e n to p la n a n
1 5 0 a z e b iç in y iy e c e k v e silâ h k a r ş ılığ ın d a 4 5 5 6 0 a k ç e v e ce b e h a n e
iç in tu tu la n 2 1 9 d e v e n in g ü n lü ğ ü 8 a k ç e d e n b ir a y lık k ir a s ın a d a
5 2 5 6 0 a k ç e h a r c a d ık t a n s o n r a g e r i k a la n 1 2 9 1 3 4 b ir k e s e y e k o n u p
m ü h ü r le n e r e k m ü f r e d a t v e ic m â l d e f te r le r i ile b ir lik t e S e y d î B e y v e
n â ib S â d i ile  s it a n e ’y e g ö n d e r ilm iş ti.
179
B elge 30
(B u rs a Ş.S. A . 3 8 /4 3 v a r. 109; 15 Şevval 944 = 17. M a rt
1538)
K ite k a d ısın a g ö n d erilen h ü k m -i şe rif suretidir. B u em irde, bazı
k eferen in D ivan-ı h ü m a y u n a b a ş v u r a r a k M idilli ad ası h a ra ç -g ü z a rla n n d a n olup, h e r yıl haraçlarını m em lek etlerin d e ödediklerini, çalış
m a k ve tic a r e t (ren çb erlik ) m a k sad ıy le h e r sene gem ileriyle M u
d a n y a iskelesine g eld ik lerin d e y a v a h a ra c ın ı tu ta n âm illerin, k a n u n a
a y k ırı o la ra k , te k r a r y a v a h a ra c ı a la ra k zulum y a p tık la rın ı b ild ir
dikleri b elirtilm iş, b u n u n g ereğ in in yapılm ası, yani, y a v a âm illeri ile
b u n la rı k a rş ıla ştırıp m eseleyi incelem eleri, e ğ e r d edikleri gibi ise,
te k r a r y a v a h a ra c ın ı a ld ırm a m a la rı lüzum u a n la tılm ıştır.
180
Belge 31 (Bursa Ş.S. deft. A. 36/39 var. 10, (Şevval 939 = NisanMayıs. 1533)
B u rs a k a d ısın a h ü k m -i şerif su re tid ir. B u rs a kazası s a k in le rin
d en M ahm ud ve H am za ad ın d ak i k im se ler D ivan-ı h ü m a y u n a a rz u
h a l s u n a ra k A kbıyık o ğ u lların d an N a sru lla h ve A b d u llah ad ın d ak i
kim selerin kendilerini «siz m ü te v e ffâ A kbıyık zaviyesinin vakıf kul
larının oğullarısınız, gelin hizm et edin» diye incittiklerini, halbuki
b a b a la rın ın b u zaviye v ak fiy esin d e ve d e fte r-i h â k a n îd e v a k fiy e t
üzere k a y ıtlı olm adığını b ild irm işle rd i; g ö n d erilen h ü k ü m d e ise m e
selenin, te tk ik edilerek, ta r a f la r ı k a rş ıla ştırıp v ak fiy e y e b ak ılm ası,
h a d ise a rzo lu n d u ğ u gibi ise m enedilm esi ve te k r a r şik â y e te m ey d an
verilm em esi lüzum u b e lirtilm ek te, a rz a m u h ta ç b ir şey v a rs a b ild iril
m esi e m ro lu n m a k ta idi.
181
B e lg e 3 2
( B u r s a Ş .S » d e f t . A . 5 2 / 4 9 ; v a r . 1 8 ; C e m a z iy ü la h ır . 9 4 1 =
A r a lık . 1 5 3 4 )
B u r s a k a d ıs ı D a v u d b in K e m a l t a r a f ın d a n y a p ılm ış b i r t e s c il
o lu p , B u r s a ’d a h a s s a h a r ç -e m in i o la n H a c ı F e r h a t B e y b in A b d u r r a h m a n ’m Ç ır a k b in M a h m u d a d ın d a k i a d a m a b a z ı k ö y le r in g e lir
le rin i ü ç s e n e liğ in e 6 5 .0 0 0 a k ç a m u k a t a a y a v e r d iğ in i t e s b it e t m e k
te d ir . H a c ı F e r h a d B e y ’in ifa d e s in e g ö r e e s k id e n s a n c a k b e y le r i t a
s a r r u fu n d a o la n , s o n r a e v k a f g ö r e v lile r i m a r if e t iy le id a r e e d ile n v e
d a h a s o n r a is e h ü k m -i ş e r if ile h a s s a - i h ü m a y u n iç in z a p to lu n a n
Y ıld ır ım B a y e z id e v k a f ın d a n D ir e k li, G e m lik , S ö b e k i
(
)
köy
le rin in , s u lta n iy e e v k a fın d a n E r d e k , I. M u r a d e v k a f ın d a n is e M u
d a n y a , K u r ş u n lu k ö y le r in in ö r f î v e r g ile r i, c e r im e le r i - v e b â d ıh a v a s ı
ile d iğ e r b id ’ a t r e s im le r i h ic r i 9 4 0 M u h a r r e m i b a ş ın d a n itib a r e n ü ç
se n e liğ in e 6 5 .0 0 0 a k ç e r a y iç f ia t la Ç ıra k b in M a h m u d ’ a m u k a t a a y a
v e r ilm iş t ir k i, o d a h e r s e n e t a k s itle r in i ö d e y e c e k t i, n e fs in e k e fil
182
o la r a k d a H a c ı Y a k u b m a h a lle s in d e n V e li b in U r d ı, F e t h i b in M e h
m e d , L ü t f i b in M e h m e d a d ın d a k i k im s e le r i g ö s t e r m iş t i. M a h m u d ile
k e f il le r i k a b u l v e t a s d ik e t m e le r in e d e M u h z ır M u h id d in K e t h ü d a ile
M ahm ud
Ç e le b i v e M e h m e d
Ç e le b i Ş a h id
o lm u ş la r d ı.
D İ Z İ N
A L E X A N D R E ,
A
A L İ,
H u le fa -i
 L Î,
A b b a s ile r ,
27,
96,
97
A B D U R R A H M A N
A b d ü la z iz
A C E M
d e v r i,
O sm an
G A Z İ,
100,
Adana,
107
A fr ik a ,
100
—
7
M anzum
m ü e llifi,
A c e m is ta n ,
s a h i l le r i ,
T a r ih -i
bk.
İra n
108
A fy o n k a r a h is a r ,
17
68
A H M E D
PAŞA,
H e r s e k -z a d e ,
A H M E D
PAŞA,
V e z ir -i
108,
106
110
PAŞA,
D u k ak in -zâd e,
A H M E D
PAŞA,
M ısır
A H M E D
R E F İK ,
B A Y E Z İD ,
 H İ
H A ŞA N ,
 H İ
M U ST A F A ,
Âhi
3
A ğca
A ğ ıl
köyü,
S a v c ı-o ğ lu ,
T im u rta g
A L İ
B EY,
A k ça
k a le ,
PAŞA,
H a d ım ,
PAŞA,
Ç a n d a r lı,
ALİ
PAŞA ,
S e m iz ,
ALİ
Ş İR
v a lis i,
A s i,
22
A m asya,
50,
o ğ lu ,
12
A k k o y u n lu la r ,
A L A E D D İN
A L A E D D İN
9,
A L A E D D İN
A L A E D D İN
v e z ir ,
A r a p la r ,
A rap
59
85,
56
86
A L İ,
K a r a m a n -o ğ lu ,
B E Y
(P A Ş A ),
13,
85
O sm an
B e y ’ in
51,
K E Y K U B A T
13,
A L E X A N D R E ,
65,
18,
52,
III,
15,
îva n ,
Ç ar,
38,
39,
40
71,
75,
28,
57,
81,
31,
29,
61,
113,
85,
86
62,
120,
32,
42,
63,
139,
52,
44,
64,
144,
56
46,
65,
145,
17
S e lç u k lu la r ı
27.
bk.
(D e v le ti),
3,
8,
15,
S e lç u k lu la r
83
100,
113
2
2
(A rtu v a n )
Asaf-name,
L ü tfi
e s e r i,
86
P a şa ’n m
Asporçe Hatun vakfiyesi,
P A Ş A -Z Â D E ,
m ü e llifi,
A v r e t-h is a n ,
d e v le t
d ü z e n in e
115
36,
145
18
52
56
24,
53,
m ille tle r i,
Â Ş IK
P A Ş A , H a c ı K e m a le d d in -o ğ lu ,
40,
54
A ıtu k -a b a d
d a ir
23
136
39,
(m u h a r e b e s i),
16,
A r a b is ta n ,
(P a m u k -o v a ),
110,
50,
k ıy ıla r ı,
17,
49
80
151
—
92
20,
30,
56,
20,
savaşı
50,
51
92
17,
A n a d o lu ,
146
Ş e m s e d d i n ’ in
M u sta fa ,
116,
54
A r n a v u d lu k ,
Akdağ,
113,
100
köyü,
A nkara
110
51
11
54,
104
N E V Â Î,
s e fe r i,
72, 73, 82, 87,
7,
36,
40
97
22
ALİ
A n k ara,
146
K O C A ,
o ğ lu ,
62,
P a ş a -z â d e ,
A L İ
A n a d o lu
A K Ç A
o ğ lu ,
B EY,
BEY,
81
A ğ a ç -y e r i,
ilk
V ,
110
âzam ,
A H M E D
A k d e n iz ,
A L İ
A ltın ta ş ,
 H İ
M u sta fa ,
A L İ
A ln o z
I,
A k h is a r
G e lib o lu lu
A lm a n
A H M E D
A K D A Ğ
 İ-i
55
101.
Ş ig m a n ’ın
117
108
H A M İD Î,
İv a n
r a ş id în ’d e n ,
153
55,
13
T e v a r ih -i
80,
81,
 l-i
82,
O sm an
84,
85,
1 84
A vru p a,
—
B A Y E Z İD
101
m e m le k e tle r i,
A v r u p a lıla r ,
A v u stu ry a ,
— •
46,
100,
50,
53,
B e y liğ i,
A Y
A Y N Î
(E d ir n e ’d e )
—
d e v r i,
107,
75,
B A Y
v a k fı,
136
K O C A
B A Y R A M
56
9
P aşa
B E H İŞ T Î,
E F E N D İ,
Aynî Ali Risalesi,
D e fte r
133,
e m in i,
147
147
63
A z e r b a y c a n -Ş ir v a n
ü lk e le r i,
A Z İZ
H Ü D Â Y Î,
M A H M U D
36,
68,
70
64
B ağdad,
62
97,
B iz a n s
B Â L Â
64,
se fe r i,
Ç A V U Ş,
B ALİ
E F E N D İ,
50,
B a lk a n la r ,
46,
B a lk a n
— -
65,
70
68
31,
79,
d e v le tle r i,
32,
102,
32,
33,
34,
103,
135
42,
44,
45,
103
2,
ş e h i r le r i ,
46
y a r ım a d a s ı, 2 4 , 2 5 , 2 9 , 3 3 , 4 1 , 4 5 , 4 9
k a le le r i,
k ilis e s i,
M e v la n a ,
H A Y R E D D İN
■—
46
PAŞA,
112
72
23,
39,
n a z a r i y e s i,
B A Y E Z İD
I
68
(Y ıld ır ım
55,
59,
(z a m a n ı)
62,
107,
72,
135
74,
91
17,
60,
3,
B Ö R K LÜ C E
a r a z is i,
•—
s e fe r i,
—
’in
73,
75,
79
78
135
102,
145
144
4
146
M U ST A F A ,
142
100
fe th i,
72
29,
155
100,
h a lk ı,
B u h ara,
26,
45
B ö ğ ü r -d e le n ,
B u d in
B a y e z id ), 3 0 , 3 1 , 5 1 ,
23,
36
sa r a y ı,
59,
51,
4
15,
se fe r i,
— -
50,
70
54,
107
30
154,
B o z o k la r ,
B a tla m y ü s
53,
123
122
(im p a r a to r lu ğ u )
46,
—
70
devri
B e y le r b e y i,
20
— •
B osn a,
— •
52,
9,
B o g o m ille r ,
—
—
31
m ü e llifi,
102
N a tio n a le ,
39,
B la c h e r m
(u lu s la r ı)
B a tın île r ,
8,
B oğdan,
m ille tle r i
B AR BAR O S
e s e ri,
O sm an ’
146
B iz a n t in is t le r ,
S o fy a lı,
26,
72,
A l-i
109
B iz a n s lIla r ,
154
56
23,
52,
d e f
100
d e v le ti
31,
9
H A T U N ,
B ALİ
B a lık e s ir ,
65
114
İS H A K ,
A cem
B itin ia , 15
T ü r k m e n le r i,
B A B A
74,
60
m u a h e d e s i,
B ih liş te ,
64
d e r v iş le r i,
R u m e li
71,
78
R u m e li
B İ R G İ V Î -Z A D E ,
k ıy a m ı,
•—
55,
B e k ta ş ilik ,
B ile c ik ,
B abaî
51,
B ib lio th e q u e
65
ve
Ş ü k r u lla h ’ın
PA ŞA,
B e r lin
B
—
ve
67,
70
‘T e v â r ih -i
50,
B e lg r a d
100
A rap
d e r e s i,
B E H R A M
B e y o ğ lu ,
B a b a île r ,
âzam
65,
109
Behcetü’t-tevârih,
32,
59,
Ç E L E B İ,
B e d r e d d in île r ,
3
A zerbaycan ,
58,
(B a y H o c a ) , S a r u y a tı’n ın o ğ lu ,
te r d a rı,
74
A L İ
135
V e z ir-i
7
B ey
7,
109,
P AŞA,
135
135
80
B ayram
H A N ,
A yn aroz,
C a m ii
66
B e y liğ i,
ALP,
135
—
B e y le r b e y i,
27
A Y G U T
104,
(İ s ta n b u l’d a )
54
İsa
95,
C a m ii
84
59
A y d ın -o ğ u lla r ı
A yd os,
104
II,
—
B A Y E Z İD
65,
A Y D I N -O Ğ L U ,
A y d m -o ğ lu
102,
104
(S e lç u k ),
A y d ın ,
—
26
e l ç il e r i ,
A y a slo ğ
46
117,
141
65,
66,
67,
69,
185
B u lg a r is ta n ,
B u lg a r
27»
d e v le ti,
38,
40,
38,
40
—
fe o d a liz m i,
—
h a lk ı
—
k ö y lü s ü ,
—
p r e n s lik le r i,
—
S ır p
B u rgaz
50,
38,
39
44,
B üyük
35,
45,
13,
56,
D
B u r g a z ı),
36,
46,
14,
61,
27,
37,
48,
17,
72,
49,
19,
77,
60
38,
40,
41,
24,
26,
81,
84,
57
20,
79,
146
S e lç u k lu la r ,
3
D A D I
H A T U N
I ’i n
(D a y e
d a d ıs ı,
D a lm a ç y a
D anca,
s a h i l i,
74,
H a tu n ),
26
156
P eygam ber,
D A V U D ,
Y a s a k ç ı,
D A V U D
PAŞA,
O rm an ,
67,
D E M E T R İU S
96
157
K oca
v e z ir ,
C a n ik
—
sa n c a ğ ı,
v ila y e t i,
C a r d ic a ,
G YD O E S,
78
D E N İZ
85
K o c a -n iş a n c ı,
c u m h u r iy e ti,
C e n e v iz lile r ,
114,
75
92
D Ğ N Y,
Jean,
26,
118
76
N e ş r î ’n i n
B EY,
73
19
A Ğ A ,
Rum ,
73
D o m e n iç ,
t a r i h i;
14,
21
D ragos
A y d ın o ğ lu ,
57,
76
D ram a,
a il e s i,
27,
b e y liğ i,
D U C A S,
Rum
D u k a k in ,
146
ta r ih ç is i,
b a h ç e le r i,
Ç avdar
a ş ir e t i,
Ç a v d a r -o ğ lu
Ç avuş
köyü,
Ç ir m e n
—
73,
75,
76,
82
85
m e m le k e ti,
86
E
60
60
Ç a ta lc a
ÇELEBÎ
84
154
109
Ç a n d a r -o ğ u lla r ı
Ç a n k ır ı,
98
39
7
(T e r k o s ),
D u lk a d ır -o ğ u lla r ı,
Ç a n d a r lı
a n n e s i,
76
M ou rad gea,
D u lk a d ır -o ğ lu
136
I ’ in
143
D O B R U C A -O Ğ L U ,
ç
Ç a ld ır a n ,
M ehm ed
42
d ’O H S S O N ,
PAŞA,
A n a d o l u v a lis i, 1 6
55
D iy a r -ı
75,
ta r ih ç isi,
3
H A T U N ,
D im e to k a ,
54
C H A L C O C O N D Y L A S,
C Ü N E Y D
D e n iz li,
D İM İT R İU S
K A S IM
Cihannümâ,
110,
76
k o lo n ile r i,
CEZER Î
H A N ,
D E V L E T
d e v le ti,
—
ta r ih ç is i,
83
C e n e v iz
B iz a n s
42
87
C E L Â L -Z A D E
110
70
D E M İ R T A Ş , İ lh a n lıla r m
B iz a n s
M ehm ed
84
D A V U D ,
D e li
o
C A N A N O ,
kum andan
86
38
87, 91
BU SBECQ ,
B e y ’i n
56
Ç o r u m lu ,
39
34,
12,
55,
34,
O sm an
10
45
33,
43,
B EY,
Ç orum ,
k o a lis y o n u ,
11,
Ç O B A N
38
(K a r a d e n iz
42,
46
la r ın d a n ,
(t o p lu lu ğ u ),
B U R M O V ,
B u rsa,
41,
147
14
(T a ta r
a ş ir e t i ) ,
m u h a r e b e s i,
sa n c a ğ ı,
87
H u le fâ -y ı
EB U SSU U D
E F E N D İ,
142,
11
r a ş id în ’d e n ,
107,
bk.
39,
M ehm ed
42
I
E c e o v a sı,
117,
97
140,
141,
71,
73,
143
Ebussuud Efendi kanunu,
10
B EH M E D
E B U B E K İR ,
140
152
E d ir n e ,
31,
41,
42,
45,
87,
88,
90,
91,
112,
46,
144,
66,
148
—
’n in
—
a c e m i-o ğ la n îa n ,
fe th i,
-—
s a ra y ı,
E d ir n e k a p ı,
E flâ k ,
Ege
50,
155
32
59
B E Y
(A ğ a ),
B EY,
61
ç a ş n iğ ir b a ş ı,
72,
84
97
E M İR
Ç O B A N ,
E M İR
S U L T A N , S e y y i d B u h a r i , 7 2 , 7 9 , 91
m e d re s e s i,
—
se m ti,
73
F ilib e ,
39,
71,
96
F İR U Z
B EY,
m e k te b i,
Y ı l d ı r ı m ’ ın
k asrı
E retn a
d e v le ti,
144,
146
A .
•—
v a k fı,
e s e r i,
89
C a s tr i),
k a s a b a s ı,
G A Z İ,
e s e ri,
E S S E Y Y İD
90
88
4,
5,
7
S ü le y m a n iy e
K ü tü b h a -
M ehm ed
E fe n d i’-
107,
E F E N D İ,
N a k î-
108
100
B EY,
F a tım ile r ,
m ed
17,
59,
sa n c a ğ ı,
22,
27,
ili ,
İlh a n lı
—
o ğ u lla n ,
G eyve,
11,
PAŞA,
108,
61,
77,
74,
M eh
4,
9,
14
30,
41
G IO R G IO
A D O R N O ,
17
C e n e v iz
(G io r g io ’n u n
M .
T a y y ib ,
o ğ lu ),
109,
3
31
56
112
Güm üş
k a s a b a s ı,
Güm üş
K üm bet
G Ü N
d o ju ,
77
G IO V A N N I
G ündüz
144
56
G IB B O N S ,
G Ü N D Ü Z
bk.
109
91,
108
G e y v e -a k h is a n ,
G ü lh a n e ,
M E H M E D .
hü
92
G ö z le r -o ğ lu ,
150
149
53
—
G öynük,
136
147,
12
G ö k tü r k le r ,
97
II
H A N ,
92
50
SU LTA N
146,
61
A H M E D
G e lib o lu ,
—
144,
147
9
G Ö K B İL G İN ,
F
F A T İH
40
74
76,
Ç E L E B İ,
i s k e le s i ,
Ş e m ’î
108
s e fe r i,
EVREN O S
7
54
E v r e n o s -o ğ u lla r ı,
E y ]a n
87,
P a z a r ı),
M A H M U D
b ü ’l-e ş r a f,
E V L İY A
89,
56
Esmarü’t-tevârih,
E sterg o n
88,
E rg e n e ),
(E r m e n i
K t b .,
n in
82
109
(m e k t e b i),
M A H M U D
G e r m iy â n ,
iç in d e ,
108,
H A N ,
G A Z A N
G e m lik ,
E sad
5,
50,
102
a c e m i-o ğ la n la r ı,
G ebze,
90
E R TU Ğ R U L
E s k iş e h ir ,
75,
G E D İK
(C is r -i
E r m e n i-d e r b e n d i
n esi
146
20
52
E fe n d i
B e y i,
m is y o n e r le r i,
k ü m d a r ı,
(U zu n k ö p rü )
k öprü sü
154
75
siy a s e ti,
G A Z A N
H ib r î’n in
(A r g ir o
—
V id in
57,
G a la t a s a r a y
E r d e b il s u file r i, 6 3
E r m e n ile r ,
54,
153,
G
—
Enîsü’l-müsamirm,
E rgen e
46,
F ilis tin ,
G a la ta ,
Ç E L E B İ,
56
E r e ğ lu
73
79
73
SÜ L E Y M A N
54,
66
16
—
E n d erun
m ü e llifi,
K ıza ğ ı,
F r a n s ız
o ğ lu ,
B E Y , N i ş a n c ı , ‘ M ü n ş e a t ü ’ s -s e lâ -
F r a n s is k e n
5
54
F id iy e
F oça,
C A C A -O Ğ L U ,
o ğ lu ,
B e r k u k ’u n
t în ’
154,
E L V A N
E M İR
A L İY E ,
FEREC,
F E R İD U N
E L V A N
E m e v ile r ,
F A T M A
78
s a h ille r i,
E M İR
147
147
82,
d e n iz i ,
—
41
B EY,
B ey
H A N ,
71
(B u r s a ’d a ),
9
köyü,
3
9
12
75
116
75,
187.
H
H A C I
BEK TA Ş,
—
5,
61,
v e lâ y e tn a m e s i,
65
H A L İL
PAŞA,
71
H A C I
İS H A K
PAŞA,
81
H A C I
İV A Z
PAŞA,
EBRÛ ,
H A F IZ
R IZ A ,
H a le b ,
9,
E D H E M ,
r e is i,
H A T U N ,
H A M M E R ,
12,
B ey
Haremeyn
H arezm ,
B u rsa
15,
80
62
98
köyü,
defteri,
7
ALP ,
H a y d a r iy e
9
H A Y D A R
A C E M Î,
H A Y D A R
B EY,
M e v la ııa ,
d o stu
İsta n b u l
H IZ IR
B EY,
Y örgü ç
K a r a m a n o ğ lu ,
İs fe n d iy a r
İB R A H İM
PAŞA,
98
ta r ih ç i,
P aşa'
B EY,
İs fe n d iy a r
H IZ IR
B EY,
Saruh an
65
a il e ,
o ğ lu ,
A bdurrahm an,
60
106
o ğ lu ,
o ğ lu ,
86
60
51
T a r ih ç i,
s a r a y ı,
32
İm p a r a to r lu ğ u ,
H O C A
F İR U Z
B EY,
İS H A K
H A T T A L Â N Î,
H O C A
S A D E D D İN ,
te v a r ih ’ m ü e llifi,
81,
144,
63
H o r p iş te ,
146
‘ T a c ü ’ t-
B a y e z i d ’ in k ı z ı .
8 ,1 6
16,
İly a s
K öyü,
B ey
İm a d iy e
18,
m d r e s e s i,
 Z A M ,
İM A M -I
Ş Â F İ,
42,
56
51
112
113
8,
9
h is a r ı,
7
20
b ö lg e s i,
İo n ia
s a h i l le r i ,
İp ek ,
146
İS A ,
81
96
İ n a l-o ğ u lla n ,
k öşk ,
8,
32,
44
96
H a lil,
İ n c ili
İra n ,
19,
9
İM A M -I
—
‘H e ş t
27
İr a n lıla r ,
147
D am ad,
136
İ lh a n lıla r ,
İn ö n ü ,
97
SU LTA N ,
85
85
V e z ir -i
âzam ,
149
61,
72,
74,
109
d e v le ti,
İn e g ö l,
63
55
72
147,
Ç a n d a r lı,
PAŞA,
İn e b a h tı,
54
Ş e y h ü lis la m ,
H A T U N , Y ı ld ır ı m
146,
B İT L İS İ,
İ h tim a ıı,
—
H orasan ,
H U L Â G U ,
52,
99
H O C A
M a k b u l,
PAŞA,
İN A L C IK ,
89
72
H in d -T ü r k
o ğ lu ,
114
İ N A L -O Ğ L U ,
H in d is ta n ,
P a ş a -z â d e
56
B EY,
69,
b ir
K em al
B EY,
67
k a d ısı,
H IZ IR
H U R RE M
bk.
İB R A H İM
İ lh a n lı
a il e s i , T ü r k
67
14
İB R A H İM
İ D R İ S -İ
E F E N D İ,
55,
V e z ir -i
âzam ,
112
87
B EY,
H U R D İ
T A G R İB İR D Î,
İB R A H İM
64
H IZ IR
H İB R Î,
K E M A L
İB N
80,
102
H e r v o ja
İB N
146
Haydar Çelebi Ruznamesi,
H A Y R U L L A H
H ersek ,
B A TU TA ,
110,
C a m ii,
110
İB N
İB R A H İM
(ta r ik a ti),
100,
A R A B ŞAH ,
— •
S u lta n
132
100
s e fe r i,
İB N
55
63
H A ŞA N
H ic a z ,
k a d ıs ı,
25
ta r ik a tı,
B e y le r b e y i,
3 2 , 63
Ira k e y n ,
70
22
Ç a n d a r lı,
H a lv e tîlik
PAŞA,
87
18
81
Ira k ,
H A L İM E
H aseki
80,
—
PAŞA,
H am za
74,
m ahkem e
H A L İL
A lp a r s la n o ğ lu ,
1-1
66
23,
H Ü S A M E D D İN ,
H Ü SR EV
'
52
H A L İL
21,
BEY,
H Ü S E Y İN
5
H A C I
H A F IZ
H Ü S E Y İN
9
75
63,
101
2
P eygam ber,
69
49
B e h isf
m ü e llifi,
188
İS A
B EY,
B a y e z id
İS A
BEY,
E vren os
İS A
B EY,
K aram an
İS A
B EY,
İS A
K aresi
P a ş a ’n ın
o ğ lu ,
o ğ lu ,
o ğ lu ,
Ç E L E B İ , Y ı ld ır ım
İS A Y A ,
R a h ip ,
h a n e d a n ı,
B EY,
PAŞA,
uç
İS K E N D E R ,
İs k e n d e r iy e ,
İ s la m b o l,
109
Şeyh
İ s lim y e ,
149,
151,
152,
153,
acem i
31,
46,
o ğ la n la r ı,
b o ğ a z ı,
109
c iv a n ,
115,
146
•—
m u h a s a r a s ı,
31,
90
K A R A
68
h is a r ı,
A L İ,
b a b a s ı,
66
51,
144,
70,
146,
154,
155,
B A L A B A N
148,
K a r a d e n iz ,
—
75
54,
74,
k a le s i,
17,
11,
k a le s i,
61
57
İZ M İ R -O Ğ L U ,
11,
s ip a h id e n ,
60, 61,
20,
12,
56,
50,
b e y le r i,
17,
20,
66,
67,
72
J
C A T A N E O ,
C e n e v iz
a s ilz a d e s i,
75
B EY,
K A R A
O SM A N
ŞA H
to ru n u ,
113,
K a r a te k in -h is a r ı,
V III,
T a r ih ç i,
M a n u e l ’i n
30
o ğ lu ,
83
PAŞA,
12.
v e z ir ,
bk.
113
O sm an
I
B E Y , Y a v u z ’u n
k ız
114
11
PAŞA,
27,
28,
29
113
K a rlu k ,
3
K a rte l,
74,
H an
146,
156
k a b ile s i,
n e s li,
4
4
B EY,
İs fe n d iy a r
85
K a s ım
79
14
n a h iy e si,
T İM U R T A Ş
ili ,
—
20,
65
R Ü S T E M , M e v la n a , 25
K A S IM
JO AN N ES
17,
54,
M U S T A F A
K ayı
JACOPO
73
O Ğ LU ,
O SM A N
K a rlı
92
65
65,
K A R A
K A R A
146
56
72
o ğ u lla n ,
K a r a te k in
146
20
s a h ib )
K A R A
dan
11
B e y le r
57
ŞA H ,
K aram an ,
K A R A
8,
A n a d o lu
75
(K a r a h is a r -ı
76
112
14,
40,
K a r a h is a r
K aram an
57
11,
27,
D E V L E T
— •
11
Ç A V U Ş,
(P A Ş A ),
8,
11,
s a h ili,
K A R A
o ğ lu ,
85
147,
83
A lp
B E Y
K a r a c a -h is a r ,
157
Sü
67
K A R A C A
108,
156,
bk.
14
K A R A C A
72,
147
78,
66,
K a r a m a n lıla r ,
z ü m r e -i
105
SÜ L E Y M A N
Aygut
K A R A M A N
40,
S u lta n ı,
I
K arab uru n ,
153
ta c ir le r i,
64
M e m lû k
SU L T A N
le y m a n
146
JO RG A,
(K a le n d e r iy e ),
G A V R İ,
K A N U N İ
17
—
İz v o r n ik ,
30
b e y i,
135,
9,
98
42
âzam ,
B e d r e d d in ’in
124,
— -
K a le c ik ,
60
B U R S A L I,
113,
İstru m c a ,
66,
K A N T A K U Z E N O S , B iz a n s İm p a r a to r u , 2 3 ,
İsta n b u l
112,
İ z n ik ,
67,
56
3
K apucuk
bk.
17,
İz m it,
54,
A H M E D ,
146
K A N SU
s a h ib i,
3n,
İta ly a n
K a h ir e ,
27
İ s ta n b u l,
—
o ğ lu ,
117
b e y i,
H A K K I
İsp an ya,
İz m ir ,
o ğ lu , 5 4
146
İS R A İL ,
İV A Z ,
B a y e z id ’in
116
V e z ir -i
t im a r
114.
İS M A İL
B U R H A N E D D İN
K a d ık ö y ,
Ç andar
B e y liğ i,
İS H A K
İş ti'p ,
K A D I
K a le n d e r îlik
İS H A K
. —
85
65
K a la ç ,
B EY,
o ğ u lla n
—
K
84
İ s fe n d iy a r
—
71
42
İS F E N D İY A R
80,
o ğ lu ,
83
P aşa,
108,
109
B ey
o ğ lu ,
60,
80,
189
K a sta m o n u ,
K a to lik
50,
60,
k i li s e s i ,
79,
Künhul-Âhbâr,
117
K a y s e r i,
147
K ü r d is ta n ,
K azova,
81
K ü ta h y a ,
K e fe,
75,
152,
K E M Â L
156
105,
A L İ
—
C a m ii,
K ıp ça k ,
K ır ç o v a ,
K a p u d a n -ı
derya,
113
27,
146
39,
D E L Ü
L a c e d e m o n ia ,
L A L A
146
K ır k k ilis e ,
T ü r k m e n le r i,
T ürkm en
85,
L a tin le r ,
75
m u ta s a v v ıf,
136
K ilik li-h is a r ı,
LU L U
85
(L O L U ,
24,
e se r i,
k a le s i,
ALP ,
K o n u ş -h is a r ,
66,
20
3,
90,
115,
IF n in
kar
129
B a tı
M a c a r is ta n ,
—
M acar,
11
T r a k y a ’d a ,
84
K Ö P E K -O Ğ L U ,
K ö p r ü -h is a r ,
9
KÖ PR Ü LÜ ,
M .
bk.
41
M A H M U D
o ğ lu ,
M İH A L
3n,
(A b d u lla h
S a n ı’
17,
45,
M ih a l),
‘T a r ih -i
S u lta n
m ü e llifi,
36
10,
12
M ehm ed
56
K um an
T ü r k le r i,
K u reyş,
k a b ile ,
97,
M a lta ,
109
—
s e fe r i,
ü m e r a s ın
M a n is a ,
73
78,
118
İb r a h im
P a şa ’n m
PAŞA,
23,
V e z ir-i
27,
âzam ,
109,
114
44
27
T a r ih ç i,
60
100
156
146,
67,
M A N U E L ,
18
ta r ik a tı,
d e v le ti
d e fte r d a r ,
65
M a n a s tır ,
98
E retn a
M urad
85
fü tû h â tı,
M a lte p e ,
15
39
Ç E L E B İ,
M A K R İZ Î,
M a la ty a ,
146
K U B A D -O Ğ L U ,
— -
102
73
M akedonya,
49
100,
102
Ç E L E B İ,
M A H M U D
Fuad, V ,
73,
Şeh zade,
72,
M A H M U D
İsta n b u l
56
K R İT O V U L O S ,
ŞA H ,
114,
60,
97
d e şi,
K ö s t e n d i! B u lg a r P r e n s i,
51,
51
ittifa k ı,
M A H M U D ,
51,
39,
41,
S ır p
M a ğ r ib ,
100
K o s ta n tin iy e ,
46,
fü tû h â tı,
M a c a r îa r .
11
7,
113
K O S T A N T İN ,
dan,
PAŞA,
âzam ,
87
71
se fe r i,
K ü b re v iy e
e l ç is i ,
60
106
K O N U R
K U T L U
saray
M
k a le ,
K on rap a
K ö s te n d il,
V e z ir -i
26
B EY,
H a n -ı
B iz a n s
LÜ LÜ )
PAŞA ,
L y s im a c h ia ,
M a k r i z î ’ n in
K o çi B ey lâyihası, 132
K Ö SE
39
74
N O TA R A S,
LÜ TFİ
14
K a y a s ı,
K o rfu
27,
13
o v a s ı,
K onya,
23,
15
84
116,
Kitab al-sülûk,
K O Ç İ
a d a s ı,
LU C AS
86
86
a ş ir e t i,
PAŞA,
h a n e d a n ı,
135
K oca
92
L O K M A N , Ş e h n a m e c i, 12
SU LTA N ,
o ğ u lla r ı,
—
K o c a e li,
Ş a ir ,
83
Ş A H İN
L a s k a r is
L im n i
154
—
K ite
92
90,
36,
113
s u la r ı,
K i li ,
K e m â l),
72,
Ş E Y H Î,
L
PAŞA,
koca
t a r ih i,
14
K ır k ç e ş m e
K ızıl
(İb n
3
K IZ IL
50,
107
k a le s i,
K IL IÇ
A l î ’n in
100
17,
K Ü T A H Y A L I
P A Ş A -Z A D E ,
K e r e ste
G e lib o lu lu
116
40
83
153
75
B iz a n s
İm p a ra to ru ,
59,
73,
74,
190
M araş,
65
M arm ara,
149
—
d e n iz i,
■—
s a h ille r i,
M E H M E D
55,
12
I
56,
95,
—
59,
78,
M E H M E D
II
99,
61,
66,
51,
54,
M o sta r,
71,
73,
M U H A M M E D ,
M e h m e d ),
107,
134
z a m a n ı,
148
M ih a l
79,
N U R B A H Ş
M E H M E D
PAŞA,
K a r a m a n î,
M E H M E D
PAŞA ,
S o k u llu ,
M E H M E D
P A Ş A , D u k a k in -z â d e ,
o ğ lu ,
m ü e llifi,
n a h iy e s i,
13
M E L İK
İS M A İL
BEY,
— •
56,
M E R İÇ B U L A
M e r z ifo n ,
H z
II,
a d a s ı,
M id y e ,
39
79
Ş a h a b ü d d in
V e z ir-i
âzam ,
S u lta n ı,
D üzm e
m ü e llifi,
116,
90,
132,
M u rad
74,
78,
91
133,
IF m
76,
PAŞA,
96,
S e la n ik î’
134
k a r d e ş i,
100,
56,
101
36,
‘T a
134
ta v a ş i,
13
66
Y A V S Î,
b a b a sı,
78
E F E N D İ,
Ş E R E F E D D İN ,
Ç E L E B İ,
M ehm ed
77,
‘N e t a y ic ü ’l-v u -
m ü e llifi,
E b u ssu u d
E fe n -
68
E r z in c a n
ŞA H
E m ir i,
M A N T IK Î,
51,
53
m ü d e r r is ,
66
Münşeatüis-selâfm,
22
73,
M ü r’i’t-tevârih,
75
78,
F e r id u n
98,
B e y ’ in
k ita b ı,
110
Ş a m ’ d a n î -z â d e ’ n in e se r i,
M Ü T E V E K K İL
B iz a n s
50,
98
135
S E L A N İK Î
M U T A H H A R T E N ,
110
56
84,
87,
(D ü z m e c e ),
73,
N U R İ
17, 22,
57,
39,
91,
51
k a r d e ş i,
M U S L İH İD D İN
Ö m e r î ’ n in
96
73
M U ST A F A
27
A L A L L A H ,
İm p a ra
136
50
SU LTA N ,
M in n e t
T a ta r la r ı,
B ey
96,
97,
— ■
k a le s i,
150
—
s e fe r i,
105
M ohaç
72,
M U K B İL
a n n e s i,
M İH R İM A H
M o ğ o lla r ,
B EY,
Ç E L E B İ,
r ih -i
İ s a ’n ın
S e lç u k lu
B EY,
9,
M U ST A F A
M U SA
38,
72,
85,
111,
M U ST A F A
k u â t’
84
92,
102
145
98
N
75
M ih a lo ğ u lla r ı,
M ısır,
106
59
30,
62,
84,
109,
IV ,
60,
29,
61,
83,
M U R A D
M U ST A F A
PALEO LO G O S,
M İH A L
71
60,
107,
M Ü B Â R E K
B EY,
M id illi
d e v r i,
d i’n in
n e h r i,
to ru ,
o ğ lu ,
39
P AŞA,
M İH A İL
Sungur
44,
82,
M U ST A F A ,
16
M E SU D
M E Z İD
108
20, 26, 28,
104,
K a z a s k e r i,
P e y g a m b e r i,
İm p a r a to r lu ğ u ,
III,
86
e se ri,
M e sta
148
53
Mesâlikü’l-ebsar,
M E S İH
132,
150
146
II, 5 0 , 7 1 , 72, 73 , 7 5 , 7 6 , 77,
80,
I ’in
H A T U N ,
k ıy ıla r ı,
M E R Y E M ,
104,
109
İs la m
M U R A D
102
sa n c a ğ ı,
b e y liğ i,
M e r iç
—
63
55,
A n a d o lu
‘ E s m a r ü ’t-t e v â r ih ’
M e n te şe
57
(S e y y id ),
M ekece
M e m le k e te y n ,
I,
42,
M U R A D
B EY,
113.
83
Rom a
M U R A D
41,
M E H M E D
Ş E M ’Î ,
36,
83,
146
M ukaddes
136
81
107
Y a r ım a d a s ı,
50,
91
S u lta n
114,
(s a n c a ğ ı),
67,
M E H M E D
M E H M E D
L Û T F İ,
—
81,
(F a tih
30,
IV
60,
79,
106,
d e v r i,
M ehm ed
156
(Ç e le b i M e h m e d ),
76,
F E N A R Î,
M o ra
149,
57,
M O L L A
M O L L A
4
s e fe r i,
99,
N a h c ıv a n
s e fe r i,
N A İM A ,
M u sta fa ,
lifi,
112
N E Ş R Î,
71
108,
149,
150,
‘C ih a n n ü m a ’
53,
55,
Netayicü’l-vukuât,
t a r i h i,
N iğ b o lu ,
100
—
‘T a r ih -i
N a im a ’
m ü e l
149
39, 40,
151
100
96,
101,
40
z a fe r i,
31
m ü e llifi,
59,
76,
84,
M u stafa
104,
131
14,
21,
36,
86
N u ri
P a şa ’n m
N iğ d e ,
51
N ik s a r ,
56,
85
N İL Ü F E R
H A T U N ,
O rh an
B e y ’ in
z e v c e s i,
14
N İY A Z İ
M IS R Î,
70
N İZ A M E D D İN
N iz a m -ı
N ıır b a h ş iv e
T a r ih ç i,
52
fü tu h a tı,
—
h a n e d a n ı,
—
ord u su ,
—
t ic a r e t
— •
T ü r k le r i,
O s to ja
73
Z Â D E ,
S Û F Î,
b e y liğ i,
O SM A N
77
ta r ik a tı,
N U R E D D İN
N U R E
Ş A M Î,
C e d îd ,
—
—
Ö ZG E
17,
46,
H A N ,
—
48,
51,
O ğ u z la r ,
3,
tö r e s i,
O fa ri,
146
O R H A N
3,
34,
PAŞA,
a ile s i,
17,
103
d o stu
9,
19,
21,
O R H A N
17,
20,
il,
12,
22,
26,
13,
14,
29,
30,
O rta
U RBEN
P AŞA
G Ü R C Ü
Ç E L E B İ,
P e n d ik ,
A sya,
O rta k ö y ,
E m ir
S ü le y m a n
o ğ lu ,
PETERFİ
9,
M İK L O S ,
I
(O s m a n
12,
k o m u ta n ı,
60
46
146
146
V e n e d ik
e l ç is i ,
31
B ey,
G a z i),
80
3,
4,
7,
8,
31,
2,
32,
28,
30,
32,
75,
76,
96,
4,
a ltu n u ,
o ğ lu ,
3,
34,
4,
42,
91
26,
106,
11,
5,
15,
43,
47, 48,
39,
115,
12,
42,
44,
101,
106,
134,
135
117,
18,
50,
108
R IC A U T
m e m le k e
20,
82, 84, 85, 91, 95,
104,
3,
B ey
(İ m p a r a to r lu ğ u ,
50, 69, 72, 79,
102,
(D u b ro v n ik )
t i,
R evan
25,
49,
R E Y H A N
(P a ş a ),
R odos,
119,
136
—
se fe r i,
24,
26,
—
ş ö v a ly e le r i,
59,
74,
52,
Rom en
Topkapı
H a d ım
108
R od oscu k
Rom a
146
Sarayı
54
100,
23,
hüküm e
26
(R y c a u t),
k ü tü p h a n e s i,
de,
C u m h u r iy e ti,
30
R a g ıız a lıla r ,
Um ur
1,
O s m a n lıla r ,
R aguza
55
89
ü lk e s i),
30,
P a ş a -z â d e ,
13, 20, 28 ,
D e v le t i
O s m a n lı
M acar
R
T im u r ta ş
Ç E L E B İ,
101,
114
39
O U IR IN O ,
32
II,
26,
113,
Tarihi (Tevârih-i Al-i Osman),
O SM A N
O s m a n lı
136
45
O SM A N
t i,
B EY,
145
11,
B e y ’ in
Q
BEY,
O SM A N
Yakub
146
P o la n y a ,
P r iz r e n ,
3
k i li s e s i ,
— ■ m e z h e b i,
O R U Ç
A n a ),
63
3,
Oruç B ey
30
(Ş a h
66
O rta d o k s
84,
V I,
74
P r e p o l,
k ita b e le r i,
132
60
84
Y İĞ İT
P ir le p e ,
18
56
O rh u n
a il e ,
4
P ın a r -H is a r ,
d e v r i,
se r d a r ı,
b ir
14
BEY,
PAPA
PA ŞA
55
—
İran
P E Ç E V Î , ‘T a r ih -i P e ç e v î’ m ü e llifi,
(G a z i),
18,
100
109
Ç erk eş,
T ürk
h a n ım ı,
4
B E Y
15,
3
4
O ğuz
77,
P
3, 4
m e n k ıb e s i,
102
50
0 -0
O Ğ U Z
62
47,
g e m ile r i,
O y n a ş -h is a r ,
68
65
15,
100
54
(T e k ir d a ğ ),
k ilis e s i,
40
v o y v o d a la r ı,
41
149
a ğ a s ı,
84
iç in
192
R ön esan s
h a r e k e t le r i,
R ü fa îlik
(ta r ik a tı),
R u m e li,
15,
50,
51,
139,
—
21,
28,
52,
143,
54,
71,
144,
—
e r b a b -ı
tim a r ı,
—-
fa t ih le r i,
—
ş e h i r le r i ,
72,
32, 42,
76,
113,
S E Y Y İD
A L İ
H A M A D A N Î,
S E Y Y İD
A L İ
N IT A ’
44,
120,
151
z ır ı,
130
S E Y Y İD
B EY,
H Ü S E Y İN
115,
K A S IM
56,
85
116,
Z E Y N E L A B İD ÎN ,
âzam ,
104,
109,
133
se fe r i,
S ilis t r e ,
S in o p ,
—
—
54,
27,
57,
SA M SA
Ç A V U Ş,
S am su n ,
40,
56,
40,
B EY,
D E D E ,
75,
sa n c a ğ ı,
S A R U Y A T I,
10
59
44,
I
b in
105,
M a h m u d ’u n
84
S e lim ),
108,
110,
54,
113,
95,
135,
136
106,
S E L İM
III,
67,
S E Y F E D D İN
r ı,
29,
113
8,
66
147
B E R K U K ,
M ısır
hüküm da
9,
m ü e l
20
I
(K a n u n î S u lta n
110,
111,
113,
122
30,
100,
101,
106,
107,
109,
116,
117,
145,
147,
149,
146,
19,
PAŞA,
21,
SÜ L E Y M A N
S ü le y m a n ),
106,
112, 115,
22,
PAŞA,
118,
121,
135,
151
O rh an
B e y ’in
o ğ lu ,
23
H a d ım , V e z ir-i âzam ,
132
S try m o n
70
S o la k -z â d e ’
105,
z a m a n ı,
S tru m a
ŞA H ,
G e r m iy â n
o ğ lu ,
27
S to c k h o lm ,
E d ir n e ,
‘T a r ih -i
96
104,
S ü z e b o lu ,
73
C a m ii,
27,
109,
bk. M ehm ed
64
SÜ L E Y M A N
II,
Serez,
62,
32,
17,
S u lta n
106,
P A ŞA
8
5,
SÜ L E Y M A N
(Y a v u z
S E L İM
S e lim iy e
7,
SÜ L E Y M A N
—
5
(S iliv r i),
98,
16
63
A hm ed
e se ri,
S e le m b r ia
7
68,
11,
39
M E H M E D
86
4,
S u r iy e ,
k a r d e ş i,
154
4,
38,
S u lt a n -ö n ü ,
54
4,
39
135
S ü n n îlik ,
d e v le ti,
113
50
S O L A K -Z Â D E ,
80
Selçuk-nâme,
96,
o ğ lu ,
G a z i ’n i n
112,
P aşa
S o n is a ,
O sm an
46,
S e lç u k lu la r ,
27,
lif i,
S A R U H A N -O Ğ L U ,
S e lç u k lu
56
S ö ğ ü t,
—
S E L İM
B e y ’in
âzam ,
117
31
S o fy a ,
52
82
23
SO K U LLU
80
56,
n a z ır ı,
80
46,
S iv a s ,
56
76,
b e y liğ i,
•
65
53
—
S e la n ik ,
61,
PAŞA,
O sm an
S A V C I -O Ğ L U ,
Saruhan,
11
k ır a lı,
V e z ir-i
79,
k a le s i,
S ir k e c i,
10,
T İM U R T A Ş
67
67
PAŞA,
60,
S ır p la r ,
75
SAR I
S a z lıd e r e ,
75
41
SA L T U K
66,
Sadat
134
M acar
S ır p , M a c a r ittifa k ı,
SA R I
SA V C I
66,
146
m u h a r e b e s i,
66
62
C Ü R C Â N Î,
100,
S İG İS M U N D ,
S ır b is ta n
a d a s ı,
na
97
Ü L -E N V A R ,
Ş E R İF
S ig e tv a r
V e z ir -i
101
Sam akov,
v e k ili,
A H L A T Î,
S E Y Y İD
S İN A N
S a k ız
Sadat
107
S
S a fe v île r ,
A d liy e
S E Y Y İD
153
PAŞA,
63
E F E N D İ,
107
S E Y Y İD
S E Y İD
49
Su ğra,
111,
31,
146,
142
R Ü STEM
64
29,
a r a z is i’,
R û m iy e -ı
48
62,
33
(K a r a s u )
n e h r i,
S T R A T İS ,
84
27
V id in
B u lg a r
p r e n s i,
40
55
193
Tem es
■ S
h a n lığ ı,
60
TH EO LO G AS
ŞA H
İS M A İL ,
ŞA H R U H ,
ŞA H
101»
T ır n o v a ,
136
T İM U R ,
63
TA H M A SP ,
Sakûyık-ı
nu’maııiye,
T a ş k ö p r ü - z â d e ’ n in
T ir e ,
K E M Â L
E F E N D İ,
B u rsa ,
15
ŞEM Sİ
V e z ir ,
116,
PAŞA,
Ş E R E F E D D İN
ŞE YH
h a d ım
S im a v n a lı),
70,
61,
T a r ih ç i,
52
(B e d r e d d in M a h m u d ,
65,
66,
67,
68,
69,
ŞE YH
E D E B A L İ,
p e d e ri,
9,
(B u r a k
61,
O sm an
G a z i ’n in
G A Z İ,
12
k a y ın
ŞE YH
N İM E T U L L A H
K İR M A N Î,
ç iftliğ i k ö y ü ,
56,
63
90
ŞİŞ M A N ,
İv an ,
Ş Ü C A E D D İN
I l ’ın
T ır n o v a
İL Y A S
h o c a sı,
Ş ü k r u lla h ,
Ç a r ı,
38,
Tuna,
Ç E L E B İ,
A m a s y a lı,
23,
M urad
‘ B e h c e t ü ’t-t e v a r ih ’
31,
T
Tabakatü’l-memalik,
39,
12,
t a r i h i,
74,
H oca
80,
T a r a k lı
Y e n ic e si,
T a ş lıc a ,
146
S a d e d d in
86,
43,
k o lo n ile r i,
24
—
S a m a n la r ı,
2,
3,
ili,
T a ta r la r ,
M ille t
38,
101,
145
T ü r k m e n le r ,
53,
b o y la n ,
—
k a b ile le r i,
T a v ia ,
63,
T e b r iz ,
— ■
Ç E L E B İ,
87
se fe r i,
T e k ü r -p ın a r ı
100
k a le s i,
11
64,
62,
43,
65,
64,
97
44,
69,
86
■
'
65
63
65
14
E F E N D İ,
U lu b a t
n e h r i,
77
U L U Ğ
BEY,
54
U M U R
B EY,
T im u r ta ş
P a ş a -z â d e ,
75,
11,
19,
22,
80
92
İ.
H a k k ı,
V ,
15,
56
H A ŞA N ,
A k k o y u n lu
63
U zunköprü,
66
42,
u -ü
U Z U N
83
T A Y F U R
M e c lis i,
41,
b a b a la n ,
—
55,
5
101
62
U Z U N Ç A R Ş IL I,
67
4,
101
B üyük
T ü r k le r ,
U şak ,
107
T a ta r
47,
44
— •
100,
83
E f e n d i ’ n in
88
A H M E D
BEY,
k a v im le r i,
e s e r i,
31
T A Ş K Ö P R Ü -Z Â D E
45,
70
79
k a b ile le r i,
114
Tâcü’t-tevârih,
69,
(T U R H A N )
ALP,
T u z -p a z a n ,
C e lâ l-z â d e ’n in
67,
44
fe o d a lit e s i,
T ü rkm en
55
62,
112
— ■
48,
m ü e llifi,
57,
27
T U R G U T
71
54,
102
T ü r k iy e
40
53,
65
K E M Â L ,
T ü r k is ta n ,
64
57,
S a r a y ı,
Trakya,
Türk
M A H M U D
52,
78
T U R A H A N
62
12
ŞE YH
P aşa
B a b a ),
51,
77
60
Tunca,
B U R A K
Ş iilik ,
17,
T o sya,
50,
67,
63
T O R L A K
84
te r c ü m a n ı,
67
Topkapı
117
103
ŞE YH
Şeyh
T o k a t,
70
a ğ a s ı,
Y E Z D Î,
B E D R E D D İN
54,
T o p k a p ı,
Ş e h a d e t C a m ii»
Ş E R A F E D D İN ,
66,
T im u r île r ,
Saray
40
32,
65,
101
e s e r i, 8 1
Ş A R İH
39,
C O R A X ,
Ü çokhr,
3
Ü n gü rü s,
51
90
bk.
E rgene
h ü k ü m d a r ı,
194
Ü sk ü d ar,
—
112,
ç a y ır ı,
Ü skü p,
50,
149,
157
146
146,
153
Y A H Y A
PAŞA,
Y A K U B
BEY,
Y A L T K A Y A ,
Ş e r e fe d d in ,
Y a n b o lu ,
39,
Yanya,
V
27,
—
Y A V U Z
39
s a v a ş ı,
V e n e d ik
85
d e v le ti,
30,
46,
—
d u k a s ı,
—
V id in ,
39,
V iy a n a
—
Yeni
59,
40,
85,
F oça,
50,
se fe r i,
V L A D
31
82
m u h a s a r a s ı,
27,
30,
100
D R A K A L ,
S ır p
E flâ k
v o y v o d a s ı,
d e sp o tu ,
82
42
12
Y e şil
C a m i,
B u rsa’da,
55,
T ürbe,
B u rsa ’d a ,
81
B A Y E Z İD ,
PAŞA,
Y u g u s la v y a ,
102
Y u n a n is ta n ,
66
Y u n d -h is a r ,
9
M u rad
B EY,
k a p ıc ı-b a ş ı,
B EY,
T im u r ta ş
s a r r a fla r ,
134
80,
I l ’ın
80
P a ş a -z â d e ,
39
Z ağra,
Z İY A
39,
67
G Ö K A LP ,
3n
bk.
85,
81
B a y e z id
86,
k a r d e ş i,
z
YA H Şİ
S e lim
64
Y
Y A H Şİ
bk.
76
Y e şil
Y U SU F ,
Yahudi
S E L İM ,
20
o v a s ı,
Y Ö R G Ü Ç
39
V U K A Ş İN ,
75,
Y IL D IR IM
114
92
9
9,
Y e s e v îlik ,
115
91,
■
113
—
134
k o lo n ile r i, k o lo n is i,
V e n e d ik lile r ,
V iz e ,
75,
8,
Y e n iş e h ir ,
84
90,
69
40
SU L T A N
Y em en,
,C u m h u r i y e t i ,
o ğ lu ,
65,
146
Y a r -H is a r ,
V arn a,
136
G e r m iy â n
87
72,
I
,
73
I
Aylin Tanyıldızı