SAMSAT’TAN ACEMHOYUK’E
ESKİ UYGARLIKLARIN İZİNDE
ALİYE ÖZTAN’A ARMAĞAN
From Samosata to Acemhöyük Trailing the Ancient Civilizations
Studies Presented to Honour of Aliye Öztan
Editörler/Editors
S ü le y m a n Ö z k a n
H a lim e H ü ry ılm a z
A tila T ü rk e r
E g e Ü n iv e r s ite s i B a s ım e v i
B o rn o v a - İZ M İR / 2 0 1 7
P r o f. D r A liy e O z ta n ’a A r m a ğ a n
A n k a ra 2017, 2 6 5-27 0
KOLONİ DEVRİ SANATININ GERÇEK SAHİPLERİ KİMDİR VE
KİM OLAMAZLAR?
A hm et
ÜNAL*
T a ş d e v rin d e n b e r i sü re g e le n u z u n v e k a r a n lık p re h is to rik g e ç m iş in i a rk a s ın d a b ıra k ıp E sk i A s u r T ic a re t
K o lo n ile r i ç a ğ m a (y a k la ş ık M . Ö . 2 0 0 0 -1 8 0 0 ) g e ld iğ in d e , A n a d o lu o z a m a n a d e k b e n z e r le ri g ö rü lm e y e n ,
n e d e n le ri, y a ra tıc ıla rı v e k a y n a k la n a ç ık s e ç ik k e s tirile m e y e n sa n a t a k ım la r ın a ev s a h ip liğ i y a p m a y a b a şla d ı.
B u ra d a g e n iş a n la m d a “ sa n a t” la n e ifa d e e tm e k iste d iğ im i a y n c a a ç ık la m a m a g e re k y o k tu r! Ş im d i a rtık h e m
tü rle ri a rta n , h e m d e h a y re t e d ile c e k h ız la n ite lik v e n ic e liğ i a la b ild iğ in e y ü k s e le n k a p k a c a k la rın ç ö m le k ç i ç a rk ı
d a k u lla n ıla ra k o rta lık la r d a b o y g ö s te rm e s i, k ö p rü le r, g e ç itle r v e g ö ç le r ü lk e s i b u to p ra k la rd a so sy a l v e k ü ltü re l
y a ş a m d a b ir k e z d a h a a y rın tıla rın ı b ile m e d iğ im iz k ö k te n d e ğ iş ik lik le rin y a ş a n d ığ ın a iş a re t e tm e k te d ir. K e n d i
iç in e sık ı s ık ıy a k a p a lı M ıs ır v e M e z o p o ta m y a ’n ın a k sin e A n a d o lu ’d a b u tü r a n i d e ğ iş ik lik le r, p a r la y ıp sö n m e le r
v e k ü ltü re l k o p u k lu k la rın y a ş a n m a s ı g a y e t o la ğ a n d ır. T e k n o lo jik g e liş m e d e v e k itle h a lin d e ü re tim d e
A n a d o lu ’d a ilk k e z E rk e n T u n ç Ç a ğ ı II e v re s in d e A c e m h ö y ü k ’te g ö rü lm e y e b a ş la d ığ ı id d ia e d ile n ç ö m le k ç i
ç a rk ın ın d e v re y e so k u lm a s ı k u ş k u s u z b ü y ü k b ir a tılım d ır*
1. A m a h e m p ra tik k u lla n ım a ra c ı o lm a s ı, h e m de
sa n a tla o la n y a k ın iliş k is i d o la y ıs ıy la , b a ş d ö n d ü rü c ü b ir h ız la d e ğ iş e n m o d a d a k i g e lişm e v e d e ğ iş im le r k e n d is in i
e n a ç ık şe k ild e se ra m ik te g ö s te rm e k te d ir. S a d e c e b iz e ö y le g e lm e k te d ir. E ğ e r A s u r ’d a n ith al e d ilm iş o la n k a lite li
d o k u m a la r v e k u m a ş la r ç ü r ü y ü p g itm e s e y d i v e b ir a n lığ ın a g ü n lü k y a ş a m ı g ö z le m le m e ş a n s ım ız o lsa y d ı, b u
ra d ik a l d e ğ işim in d e rin iz le r in i y e r e l s a ra y la rd a v e k e n t so k a k la rın d a s e r g ile n e n g iy im k u ş a m d a , m u tfa k la r d a ,
ta p m a k la rd a , s a v a ş la rd a v e d a h a b irç o k a la n d a d a p e k â lâ tü m a ç ık lığ ıy la iz le y e b ilird ik . M im a ri, m a d e n işç iliğ i,
silâ h la r, ta k ıla r, e v e şy a la rı, m ü h ü rc ü lü k , p la s tik e se rle r, el işle ri v e b iz e k a d a r u la ş m a y a n d iğ e r a le t e d e v a t
ü r e tim in d e d e ü s tü n k a lite v e b o l ç e şitlilik , se ra m ik te k ile r a ra tm a y a c a k n ite lik te d ir; b u g e liş im e lb e tte u s ta la rın
b e c e ri v e k ö k e n le ri k a d a r, sip a riş i v e r e n k u lla n ıc ı v e y a k u ru m la rm re fa h , e s te tik v e z e v k d ü z e y iy le de ç o k
y a k ın d a n ilişk ilid ir. B ir b a k ım a s a n k i lib e ra l e k o n o m iy e h â k im a rz v e ta le p p re n s ib i d e v re y e g irm iş g ib id ir.
T ü m k ırsa l k e s im h a lk la rı g ib i A n a d o lu k ö y lü le ri d e k e n d i iç in e k a p a lı v e tu tu c u d u r . S o n ra k i g e liş m e le r
v e g ü n ü m ü z d e k i d u ru m a ç ık ç a g ö s te rm e k te d ir k i, g e n iş ü re tim d a lla rın d a b ö y le s i b ir p a tla m a v e g e liş m e , a n c a k
d ışa rd a n g e le n e tk e n le rle m ü m k ü n o la b ilm e k te d ir v e ç o k s a y ıd a k a v m in g e ç tiğ i v e y a y e rle ş tiğ i A n a d o lu b u
a ç ıd a n d a a v a n ta jlıd ır. İş in g ü z e l ta ra fı, tü m b u n la r o lu ş a d u rs u n , şim d i a rtık y e n ic e d e v re y e g ire n y a z ılı
k a y n a k la rın b u a n i v e h ız lı d e ğ iş im e p a r a le l o la ra k o rta y a ç ık m a sı v e o lu p b ite n le rd e n b a z ıla rın a ış ık tu tm a s ıd ır.
Ç a ta lh ö y ü k v e H a c ıla r b o y a lı se ra m iğ i, K ö ş k H ö y ü k k a b a rtm a lı k a p la rı, E l U b e y d v e U ru k se ra m iğ i, A liş a r III
v e y a K a p a d o k y a b o y a lı se r a m ik le ri b u n u n ilk o lm a d ığ ın ı, A n a d o lu ’n u n b ö y le s i m o d a a k ım la rın ı ç o k d a h a
ö n c e le ri d e d e f a la r c a y a ş a m ış o ld u ğ u n u n k a n ıtla rı g ib id ir. Y a z ıs ız o ld u ğ u iç in d iğ e r sa h ip le ri v e y a ü re tic ile rin
k im liğ in i b ile m e y iz , a m a y a z ılı k a y n a k la ra d a y a n a r a k K ü lte p e s a n a tıy la ilg ili a ç ık s e ç ik sö y le n e b ile c e k te k şe y
v a r d ır , o d a o n u n tic a re tin y a r a ttığ ı z e n g in lik v e k ü ltü r d ü z e y in d e k i (z e v k , e ste tik ) a n i g e liş m e v e s ıç ra m a
s o n u c u o rta y a ç ık m ış o ld u ğ u v e b u fa a liy e tin s o n a e rm e siy le g e n e a y n ı sü ra tle y o k o lu p g ittiğ id ir. S e ra m ik v e
sa n a tın d iğ e r b ra n ş la rın d a g ö rü le n an i d o ğ u ş v e y o k o lu şla r, b ö y le b ir sa n a t e r b a b ı u s ta la rın y a ü lk e iç in d e g izli
( d o r m a n t , la te n t ) b u lu n d u k la rın ı, y a d a k e n d ile rin e iş y e ri v e y a is tih d a m a ç ıld ığ ın ı d u y d u k la rın d a k o m ş u b ö lg e
v e y a to p ra k la rd a n g ö ç e ttik le rin i g ö s te rm e k te d ir. L o rd K in d ro s s c a m i v e m in a re y a p m a k la ü n lü O f l u l a r ın
B iz a n s d ö n e m in d e iy i k a te d ra l u sta la rı o ld u k la rın ı y az a r.
H e m e n h e r y e n i o lay , o lu şu m v e m a lı e tn ik b ir g ru b a , y e n i g ö ç le r e , tic a r e t iliş k ile rin e v e y a d e v le t
y a p ıla n m a s ın a a tfe tm e a lış k a n lığ ı o la n a rk e o lo ji, a n tro p o lo ji v e s a n a t ta r ih i o n c a y ıl b u ra d a b ö y le s i m u ltik ü ltü re l
b ir o r ta m d a g e lişe n b u sa n a tın sa h ip le rin in k im le r o ld u ğ u n u a ra d ı d u rd u v e h a lâ a ra m a k ta d ır, a m a b ir tü rlü
ç ö z ü m y o lu b u lu n a m a d ı. A s lın d a y a n ıt b a s it b ir ç ö z ü m d e s a k la n m a k ta d ır. B u s a n a tm d o ğ m a sın a , g e liş m e s in e v e
y a y ılm a s ın a n e d e n o la n la r , re fa h ı, se rm a y e y i, tic a re ti, b o llu ğ u , b e re k e ti, y a z ıy ı, ü n ite r d e v le t n o s y o n u n u n b a z ı
* P ro f. D r., M ü n ih Ü n iv e rsite si.
1 Y . K a m ış ’ın A c e m h ö y ü k E rk e n T u n ç Ç a ğ ı S e ra m iğ i (A n k a ra Ü n iv e rsite si 2 0 1 2 ) b a ş lık lı b a s ılm a m ış d o k to ra te z in e a tıfta
b u lu n a ra k Ş. D ö n m e z , “K ız ılırm a k H a v z a s ı v e Y a k ın Ç e v re sin in Ö n ta rih D ö n e m i E tn ik Y a p ıs ı” , F s A h m e t Ü n a l (A rk e o lo ji
v e S a n a t İsta n b u l 2 0 1 6 ) 1 24 -12 5.
A h m e t Ü nal
k u ru lu ş la rın ı v e k u ru m s a lla ş m a n ın te m e l ö ğ e le r in i A n a d o lu ’y a ilk k e z ta ş ıy a n , d a h a d o ğ ru s u o rta y a ç ık a ra n ,
G ü n e y ’in u y g a r v e z e n g in in sa n la rın d a n , y a n i A s u rlu la rd a n b a ş k a s ı o lam az ! A s u rlu tü c c a rla r o lm a d a n b ö y le b ir
sa n a t a s la d ü ş ü n ü le m e z , ç ü n k ü A s u rlu la r la b irlik te g e lm iş , o n la rla iç iç e y a ş a m ış , g e liş m iş , ü rü n v e rm iş v e
o n la rla b irlik te a y n ı h ız la y o k o lu p g itm iştir! D u ru m b u k a d a r b a s itk e n , sa n k i s a n a t a k ım la rın ı y a ra ta n la r sa d e c e
d e v le tle r o la b ilirle rm iş g ib i b ir o ld u b itti y a ra tıld ı v e tü c c a rla rd a n d a h a g ü v e n ilir m e ş e n o la m a y a c a ğ ı u n u tu ld u .
S a r T a m h a r i m e tin le rin d e n A n a d o lu ’d a e n b a ş ta P u ru s h a n d a o lm a k ü z e re ç o k s a y ıd a y e re l b e y lik o ld u ğ u n u
b iliy o ru z . O n la r z a m a n ın d a b ö y le sa n a t a k ım la rın ın d o ğ m a m a s ı d ü ş ü n d ü rü c ü d e ğ il m id ir v e b e y le rin k a tk ıla r ın ın
sö z k o n u s u o la m a y a c a ğ ı v e y a m in im a l k a la c a ğ ın ı k a n ıtla m a z m ı? D u ru m K o lo n i d e v rin d e d e ğ iş m e d i, h a ttâ
b e y lik le rin s a y ıs ın d a a r tm a b ile o ld u , a m a sip a r iş o n la rd a n g e lm iy o rd u . O n la r s a d e c e p a tla y a n re fa h ın b e k ç iliğ in i
y a p ıy o r, n im e tle rin d e n fa y d a la n ıy o rla rd ı. A k a d işg a liy le b irlik te b ir sa n a t a k ım ın ın d a ü lk e y e g e lm e m iş o lm a sı
d a d ü şü n d ü rü c ü d e ğ il m id ir?
D u r u m b ö y le y k e n , e sk i K ü lte p e h a f ıri e ğ e r A s u r y a z ıs ı o lm a s a b u y e rle ş im d e A s u r v a rlığ ın ın izle ri
g ö rü le m e z , k u lla n ıla n e ş y a la r v e b ilh a s s a m im a ri y e r liy d i d e m e k le k e n d in c e h e m b ira z A n a d o lu c u lu k y a p m ış
o lu y o r, h e m d e A s u rlu tü c c a rla rı k e n d i o tu rd u k la rı m e k â n la rı, iş y e r le ri v e e v le rin d e k u lla n a c a k la rı k a p k a c a k la rı
k e n d i z e v k le rin e g ö re sip a riş v e re re k y a p tırm a k ta n y o k s u n b irile ri o la ra k ta n ım lıy o r v e ö n e m se m iy o rd u . T a b in
k ilo m e tr e lik m e s a fe d e n k a lk ıp A n a d o lu iç le r in e k a d a r g e lm e y i b a ş a ra n , ü re tim , e n d ü stri, tic a re t, h a b e rle ş m e v e
n a k liy e c ilik te , m a d e n c ilik te b u k a d a r ile ri y ü k s e k te k n o lo jile r g e liş tir e n A s u rlu la r b o y a lı v e y a k a b a rtm a lı
s e r a m ik y a p tıra c a k u s ta m ı b u la m a y a c a k la rd ı? Y a k la ş ık b in y ıl s o n ra A k d e n iz v e K a ra d e n iz h a v z a s ın a y a y ıla n
G re k K o lon ile rin de d e du ru m aynı d e ğ il m idir? M ile t’te, M a rsily a ’da, S in o p ’ta o turan k o lo nistlerin yerli n eleri vardır?
B ir z a m a n la r c e re y a n e tm iş o la y la rı g e rç e k d u ru m la rın a g ö re b u lu p ç ık a r m a k b u k a d a r b a s itk e n , g e n e l
k a n ı, so n ra d a n , y a n i b ir v e y a b ir b u ç u k a s ır s o n ra H a ttu s a ’d a d e v le t k u ra n H ititle rin b u sa n a tla o la n san a l
ilişk ile ri ü z e rin d e d u ru lu r v e y a h iç y o k s a o n la rın sa n a tın ın (s a n k i b u b o y u t v e ç a p ta v a r o lm a y a d e v a m e tm iş
g ib i!) b u n d a n b ü y ü k ö lç ü d e e tk ile n d iğ i ö n e sü rü lü r. B ö y le c e y a n lış y e r e v e sa n a l o la ra k h e m H ititle r in , h e m d e
sö z d e sa n a tla rın ın b ir p ro to h is to ry a s ı y a ra tılm a k is te n ir. A m a b u ç o k y a n lış b ir y a k la ş ım d ır, ç ü n k ü e n b a ş ta san k i
H ititle r b ir g ö ç le H in t-A v ru p a a n a v a ta n la r ın d a n g e lirk e n b ö y le b ir sa n a tı b irlik te g e tirm iş le r v e y a b u o lg u n lu ğ a
e r iş m iş le r g ib i ç a rp ık b ir iz le n im y a ra tılm a k ta d ır. H ititle r o d ö n e m d e K ü lte p e ’d e y a ş ıy o r o ls a la rd ı b ile (bk.
h e m e n a şa ğ ıd a ), b ö y le s i b ir s a n a t d a lın d a ü re tim y a p a c a k , y a p tıra c a k , sip a riş v e re c e k e s te tik d u y g u y a , p o litik v e
m a d d î g ü c e sa h ip m iy d ile r d iy e s o rg u la m a lıy ız . O ls a o lsa , b u h a z ırlık , k u ru lu ş, a d a p ta sy o n , o rta m v e y en i
ç e v re y e u y u ş u m sa ğ la m a d e v rin d e o lu p b ite n le ri u z a k ta n se y re tm e k le y e tin iy o rla rd ı. H ititle r i K ü lte p e sa n a tıy la
iliş k iy e g e ç ire n le re , d e v le t k u r u c u s u ilk k ra l L a b a m a H a ttu s ili’n in y ıllık la rın ı b ir k e z d a h a , a m a b ir b a ş k a g ö z le
o k u m a la rı sa lık v e r ilir2. B u n u y a p ın c a b u k ra lın K u z e y S u riy e k e n tle rin i işg a l e d e r e tm e z e n b a ş ta y a z ı v e p la s tik
s a n a tla r o lm a k ü z e re tü m b ilim v e sa n a t d a lla rın d a y e tk ili k iş ile ri, u z m a n la rı v e u sta la rı k itle h a lin d e e s ir a lıp,
H a tti’y e g e tird iğ in i v e sip a riş le rin i o n la ra v e rd iğ in i g ö re c e k le r d ir. S o ru : E ğ e r b u u s ta la r H a tti’d e m e v c u t
o lsa la rd ı o k a d a r m e s a fe d e n o n la rı n a k le tm e g e re ğ i d u y a r m ıy d ı? A ş a ğ ıd a ç o k k ıs a c a b u k o n u la rd a şim d iy e k a d a r
iz le n e n y o lu n tu ta rs ız lığ ın ı g ö s te rm e y e v e k o n u y a k e n d i a ç ım d a n ış ık tu tm a y a ç a lış a c a ğ ım .
İh tiy a ç fa z la s ı m a l ü re tim i v e o n d a n k a y n a k la n a n re fa h v e e s te tik d u y g u b irç o k o lu şu m g ib i s a n a tın d a
v a z g e ç ilm e z y a ra tıc ıs ı v e d e ste k le y ic isid ir. T o p ra k la rı a ltm d a y a ta n z e n g in d o ğ a l k a y n a k la rın işle tilm e sin i v e
m a m u l m a d d e le r k a r ş ılığ ın d a ta k a s tic a re tin d e k u lla n ılm a s ın ı A s u rlu tü c c a rla ra b o rç lu o la n A n a d o lu h a lk la rı,
y in e o n la r sa y e sin d e b ö y le s i b e n z e rs iz b ir sa n a tla ta n ış m ış la rd ır.
K o lo n i d e v rin d e S am ile r, H a ttile r, H u rr ile r v e d iğ e r y e r li A n a d o lu k a v im le ri y a n ın d a L u v ile rle b irlik te
H in t-A v ru p a k ö k e n li H ititle rin d e h e p b irlik te y a ş a d ık la rı ta ö te d e n b e r i te m c it p ila v ı g ib i ö n e sü rü lü p
d u ru lm a k ta d ır. H e r n e k a d a r g iz le n irs e g iz le n sin , a m a ç , b u z e n g in lik v e k ü ltü re l a tılım d a n , H in t-A v ru p a lıla ra
a r s la n p a y ın ı v e rm e k te n b a ş k a b ir şe y d e ğ ild ir. B u ra d a o e z e lî v e k ıs ır a n a y u rt ta rtış m a s ı ü z e rin d e
d u rm a y a c a ğ ım . Z a te n b u u s a n d ırıc ı ta rtış m a b ir ç ö z ü m e k a v u ş tu ru la m a d a n a n id e n d u ra k s a m ış v e ç ık m a z s o k a ğ a
g irm iş tir. N e d e n m i? Ç ü n k ü A v ru p a lI a r a ş tır m a c ıla r b u n a b ir s ü re liğ in e a r a v e r m iş le r d ir d e o n d a n ! A rtık iy ic e
b a y a tla y a n , so n u ç v e rm e y e n v e c a n s ık a n o la n b u k o n u n u n y e r in e b a ş k a c a te o rile r, b a ş k a c a o y u n la r sergileniyor,"
e n te le k tü e l ş a k a la r ü re tiliy o r, fik ir jim n a s tik le r i y a p ılıy o r v e D o ğ u lu la ra y e n i h e d e fle r g ö ste riliy o r. Z a te n g e n e l
d il b ilim , m u k a y e s e li H in t-A v ru p a a r a ş tır m a la r ı d ah il b e n z e r k o n u la n ta rtış m a k T ü rk b ilim in sa n la rın ın
g ü n d e m in d e d e ğ ild ir. B u a r a ş tır m a la r la ilg ili n e ü n iv e rs ite le rd e b ö lü m , n e d e a lt y a p ı m e v c u ttu r. B u a lt y a p ı
e k s ik liğ in d e n b u k o n u d a d a k a n d ırılm a m ız k o la y o lm a k ta d ır. H e p im iz in d e k â h K a fk a s y a , k â h B o ğ a z la r
ü z e rin d e n g e ld ile r g ib is in d e n h e p y a b a n c ıla rın te z le rin i g e v e le y ip d u rm a m ız b u y ü z d e n d e ğ il m iy d i? Ş im d i
A v ru p a lı te o ris y e n le r s u s u n c a b iz d e su su y o ru z , ç ü n k ü ta rtış a c a k b irik im im iz y o k . D ik k a t e d e rs e n iz , k ö k e n le ri
ç o k e sk ile re , A rc h ib a ld H e n ry S a y c e (1 8 4 6 -1 9 3 3 ) v e V e re G o rd o n C h ild e ’e (1 8 9 2 -1 9 5 7 ) g e ri g id e n b ir te o ri
te k ra r h o rtla tılm a k ta v e A n a d o lu y e n id e n H ititle r v e H in t-A v ru p a lıla rm a n a y u rd u ilâ n e d ilm e k te d ir. B ö y le c e b u z
g ib i s o ğ u k K u z e y ’in b u a v c ıla rı v e ç o b a n la rı, A n a d o lu N e o litik k ü ltü rü n ü n , fa u n a l v e flo ra l b irç o k tü rü
e v c ille ş tirm e y i b a ş a ra n ta rım c ıla rın v e E s k i T u n ç Ç a ğ ı m e ta lü rji te k n o lo jis in in sa h ip le ri o la ra k g ö ste rilm e k te d ir.
2 A k a d c a v e H ititç e o lm a k ü z e re K B o 10.1 v e K B o 10.2.
266
K o lo n i D e v r i S a n a tın ın G e r ç e k S a h ip le r i K im d ir v e K im O la m a z la r ?
K ü ltü r s ö m ü rü s ü n ü n tip ik ö rn e ğ in i v e re n b u y a k la ş ım la rı b a ş k a y e r le rd e tü m a ç ık lığ ıy la s e r g ile d im v e p ro te sto
e ttim 3. B ir z a m a n la r, b ir O riy e n ta lis tin a ld a tm a c a v e o y u n la r ın a g e le re k a c a b a b iz i o san a l v e g ü y a “ o rta k ” T ro y a
k ü ltü rü ü z e rin d e n O rta k P a z a ra a lırla r m ı d iy e d ü ş ü n ü p se v in e n le r d e o lm u ştu r! D e n e d ile r, a m a h ü s ra n a
u ğ ra d ıla r. Ş im d i d e s a y g ın v e a k lı b a ş ın d a b ir K a n a d a lı a rk e o lo g u n k ın a y in e “ O rta k P a z a r’ın P re h is to ry a s ı” d iy e
a la y e ttiğ i45“H in t- A v r u p a lI la r ın a n a v a ta n ı o lm a k la A n a d o lu z a te n A v r u p a d e ğ il m id ir ? S iz b iz i h a n g i A v r u p a y a
a lm ıy o r s u n u z ? ” d e m e y e g e tirm e k te d irle r; a n c a k ta m d a şu sıra la r d a a ğ ız la rıy la k u ş tu ts a la r d ah i g irm e le ri
m ü m k ü n d e ğ ild ir, ç ü n k ü b ilm e m k a ç ın c ı k e z A v ru p a d e ğ e rle ri a y a k la r a ltın a a lın m ış v e A v r u p a ’y a g id e n y o lla r
iy ic e k a p a tılm ıştır! H a lb u k i o n y ılla r b o y u , h a ttâ O s m a n lıy ı d a s a y a rs a k y ü z y ılla rc a b u y o ld a n ic e m e s a ile r
h a rc a n m ış , A v ru p a lIla rın sö z d e y o l g ö s te ric i, ö ğ re tic i, e s a s ta a ş a ğ ıla y ıc ı v e a la y c ı ta v ırla r ın a m a ru z k a lın m ıştı.
T ü rk iy e ’n in y a p tığ ı k ritik h a ta O s m a n lın m so n d ö n e m A v ru p a lıla ş m a s ın d a d a o ld u ğ u g ib i sa m im i o lm a m a sı,
ik iy ü z lü d a v ra n m a sı, A v ru p a lIy m ış g ib i g ö z ü k ü p , ö z ü n d e D o ğ u lu k a lm a s ıy d ı. B u a ç ıd a n b ir Y a h u d i
O riy e n ta lis tin (B . L e w is) T ü rk iy e y i d o ğ u is tik â m e tin e d o ğ ru y o l a la n b ir g e m iy e b e n z e tm e s i ib re t v e ric id ir; g e m i
d o ğ u y a d o ğ ru g id e d u rsu n , g ü v e r te s in d e k i in sa n la r b a tıy a d o ğ ru y ü rü m e k te d irle r! T ü rk iy e ’d e c u m h u rb a ş k a n lığ ı
y a p m ış b ir p o litik a c ı A m e rik a n e tk is iy le k e n d is in i Y e n i-O s m a n lıc ılığ a v e H e lle n o -T ü rk iz m o y u n u n a k a p tırm ış
o la c a k k i A v ru p a lIla ra ş u n u h a y k ıra b ilm iş tir: " B iz i T iir k s a y a r a k d ış lıy o r s a n ız b ilin k i b iz im T ü r k d e n e c e k b ir
ş e y im iz y o k tu r , u y g a r lık a d ın a n e y im iz v a r s a h e p s in i Y u n a n lıla r d a n a ld ık , b iz im k ü ltü r ü m ü z Y u n a n k ü ltü r ü d ü r ,
o ğ lu m u n a d ı o la n E f e b ile Y u n a n c a d ır ; A v r u p a b ilir liğ in e g ir m e m iz iç in k ü ltü r e l e n g e l y o k tu r '0 . B u y o ld a “ T ü r k
A lla h ın a A r a p ç a , s e v g ilis in e F a r s ç a , a ile s in e T ü r k ç e s e s le n ir ” d e n ile c e k k a d a r a ş ırıy a g id ilm iş, a m a d e d iğ im
g ib i sa m im iy e tsiz lik , ik i y ü z lü lü k v e te m b e llik te n d o la y ı b ir so n u ç e ld e e d e m e m iştir.
H itit v a r lığ ın ın k a n ıtı o la ra k k u lla n ıla n le n g ü is tik m a lz e m e A s u rc a s ö z c ü k d a ğ a rc ığ ın a g ird iğ i fa rz e d ile n
is h iu lli - "a n tla şm a " v e is p a ta llu - "g e c e n ö b e ti” g ib i b ir k a ç H ititç e te rim d e n ib a re ttir. B u n a b a z ı sö z c ü k le r,
a p e la tifle r, y e r v e şa h ıs a d la rı d a e k le n m e k te d ir. D iğ e r s ö z c ü k le r a ra s ın d a h u lu k a n n u m „ ta h tı re v a n “ , p u r u llu ,,y e r“ , ta r k u m m a n n u m „ y ü k s e k se sle o k u m a k , b a ğ ırm a k “ (k rş. T ü r k ç e „ te rc ü m e !“ ) y e r a ls a d a b u n la rın h e p s i d e
H a ttic e , H u rr ic e v e y a A k a d c a d a n H ititç e y e g irm iş e h e m m iy e ts iz y a b a n c ı sö z c ü k le rd ir. B u n la ra b a z ı g ra m a tik
u n s u rla r v e e k le r de k a tılm a k ta d ır. B u n la r a ra s ın d a e tn ik k ö k e n ifa d e e d e n -u m a n - ,,...li , . . . l ı “ , -lika Z -n ika
" k ız k a rd e ş "(? ) v e -a k s u v a rd ır v e so n u n c u s u n a L a n d s b e rg e r -a h s u -6 ı\\ d e m iştir.
O s ıra la r H ititle rin O rta A n a d o lu ’d a y a ş a d ık la rın ı k a b u l e ts e k b ile sa y ıla rın ın n e k a d a r o ld u ğ u v e e tk in lik
a la n la rın ın b o y u tla rın ı ö ğ re n m e m iz im k â n sız d ır. A n c a k , n e d e o ls a k o n u H in t-A v ru la lıla r o ld u ğ u n d a n , itira z
e d ilm e si v e k a r ş ı k o n m a s ı n e r e d e y s e im k â n s ız o ld u b ittile r le k a rş ı k a rş ıy a v ız . K o n u n u n ç a rp ıc ılığ ın ı
s e r g ile y e b ilm e k iç in şö y le b ir k a r ş ıla ş tırm a y a p a b iliriz . D ü ş ü n ü n , T o k y o te le fo n re h b e rin d e ü ç d ö rt T ü rk ism iy le
k a rş ıla ş ıy o r, lo k a n ta la rd a “ d ö n e r ” , “ b a k la v a ” , “ m u s a k k a ” g ib i b a z ı y e m e k isim le ri g ö rü y o rsu n u z v e b u n la rd a n
h a re k e tle “ T ü r k le r b u r a d a y a ş a m ış la r d ı ” d iy o rsu n u z ! D a h a d a ile ri g id e re k s a n a ta d a sa h ip ç ık ıy o rsu n u z !
B ö y le si h a ss a s v e ç ığ g ib i ü z e rim iz e g e le n b ir g ö rü şe k a r ş ı d u ra m a y a c a k la rın ı b ile n ü lk e m iz d e k i b a z ı
a r a ş tır m a c ıla r B a tık la ra y a ra n m a k iç in k ra ld a n ç o k k ra lc ı d a v ra n m a k ta v e sa n k i k a d e rm iş g ib i s ırtım ırk ç ı
id e o lo jile re d a y a y a n b u te z le re a r k a ç ık m a k ta d ırla r6. A m a ç , d e d iğ im g ib i y a p m a c ık b ir H itit p ro to h is to ry a s ı
y a r a tm a k v e h e r n e p a h a s ın a o lu rs a o ls u n , H in t-A v ru p a lıla rı m ü m k ü n o ld u ğ u n c a ç o k e r k e n d ö n e m le rd e
A n a d o lu ’y a g e tirm e k tir. B e r e k e t H ititç e isim ta ş ıy a n tü c c a rla r v e y a b a z ı s p e k ü la s y o n la r d ış ın d a k ra lla r y o k tu r,
a m a işin iç in e d ille rin e N e s u m n ili/K a n e s u m n ili d e m e le ri de s o k u la ra k , h e r n e d e n s e H ititle r le K a n e s a ra s ın d a irsî
b ir ilişk i y a ra tılm a k , H ititle r le K a n e s lile r a k ra b a y m ış la r g ib i b ir im g e tü re tilm e k iste n m e k te d ir. A m a n iy e ilk
H itit b a ş k e n tin in K a n e s d e ğ il d e H a ttu s a o ld u ğ u v e K a n e s ’i d iğ e r b e lli b a ş lı b ü y ü k A n a d o lu k e n tle r iy le b irlik te
y ık a n la r ın d a g e n e a y n ı H ititle r o ld u k la rı u n u tu lm a k ta d ır.
A v ru p a k ö k e n li o lm a y a n k im liğ im iz le b iz n e d e r s e k d iy e lim k u la k v e rilm e y e b ilir, a m a k o n u n u n
tu ta rs ız lığ ın ı A v u stu ry a lI sa y g ın b ir H in t-A v ru p a d ille ri u z m a n ı b ilim a d a m ın ın a ğ z ın d a n ifa d e e tm e k e n a z ın d a n
b a z ıla rı iç in d a h a in a n d ırıc ı o la b ilir: " A z m ik ta r d a k i is im m a lz e m e s in d e H in t-A v r u p a d il k a la n tıla r ı s a k lı o ld u ğ u
s a v ı y a n lış tır , e n a z ın d a n is p a t e d ilm iş d e ğ ild ir. B u m u h te v a d a k u r u la n e tim o lo jile r b a z e n a n ılm a y a b ile d e ğ m e z ,
ç ü n k ü b u n la r o la s ılık ta n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir. İs im le r in H ititç e a p e la tifle r v a s ıta s ıy la te ş k il e d ilm iş o lm a s ı
3 A . Ü n a l, H itit le r D e v r in d e A n a d o lu , K ita p 1 ( A rk e o lo ji v e S a n a t Y a y ın la ra İs ta n b u l 2 0 0 2 ) 11 v d d .; Ü n a l, “E sk i A n a d o lu
U y g a r lık la rı, A rk e o lo ji v e T a rih S ö m ü r ü s ü ” , A n k a r a Ü n iv e r s it e s i D i l v e T a r ih - C o ğ r a fy a F a k ü lte s i 66. K u r u lu ş Y ıld ö n ü m ü
A n ı K ita b ı (2 0 0 3 ) 1 5 9 -1 9 8; Ü n a l, “ D e r a k tu e lle S ta n d d e r A lta n a to lis tik im L ic h te d e r n e u e ste n F o rs c h u n g se rg e b n iss e :
E in ig e B r e n n p u n k te ” , A c t s o f th e V ll th I n te r n a tio n a l C o n g r e s s o f H ittito lo g y (2 0 1 0 ) 9 1 7 -9 3 8 ; Ü n a l, T a ş D e v r in d e n B ü y ü k
İ s k e n d e r ’in G e liş in e K a d a r A n a d o l u ’n u n A y r ı n tı lı S iy a s î T a r ih i (M . Ö. 6 0 .0 0 0 -3 3 3 ). K i ta p 1: E s k i T a ş D e v r in d e n H i t i t
D e v le tin in Y ık ılış ın a K a d a r (M . Ö . 6 0 .0 0 0 -1 1 8 0 ) (B ilg in K ü ltü r v e S a n a t, A n k a ra 2 0 1 7 ) (b a sk ıd a ).
4 S. C. B ro w n , “ In d o -E u ro p e a n O rig in s a n d th e W e s t A sia n N e o lith ic ” , T h e C a n a d ia n S o c i e ty f o r M e s o p o ta m ia n S tu d ie s
M e r i n 25 ( 1 9 9 3 ) 9 - 1 8 .
5 T u rg u t Ö z a l, y a z d ır d ığ ı v e k e n d i im z a s ın ı a ttığ ı L a T u r q u ie e n E u r o p e (1 9 8 8 ) k ita b ın d a v e C . Ö z a k ın c ı, T ü r k iy e 'n in S iy a s i
İn ti h a r ı Y e n i O s m a n lı T u z a ğ ı (İsta n b u l 2 0 0 5 ) 4 3 4 .
6 Y u k a rıd a d a a n la ttığ ım ü z e r e ö rn e ğ in S. A lp d a ö te d e n b e ri so rg u su z s u a ls iz b u te z i h e p sa v u n a g e lm iş tir, e n so n S. A lp ,
“ D ie M e h rh e it d e r e in h e im is c h e n B e v ö lk e ru n g in d e r K a ru m -Z e it in K a n e s /N e s a ” , S M E A 3 9 (1 9 9 7 ) 3 5 -4 8 ; K . B a lk a n ,
“ T h e A p p e a ra n c e o f th e In d o -E u ro p e a n s a n d I n d o -A ry a n s in A n a to lia , C e n tr a l A s ia ” (N e w D e lh i 1 9 7 0 ) 8 4 -90 .
2 67
A hm et Ü nal
ih itim a li d e y o k tu r , ç ü n k ii H ititle r in b iz z a t k e n d ile r i b u n a b e n z e r is im tü r e tm e m e k te , H in t- A v r u p a k ö k e n li is im le r
ta ş ım a m a k ta d ır la r , -s a r e k in in k u z e y d o ğ u K a fk a s d ille r in d e k i s a r " k a d ın " ile b a ğ la n tıy a g e ç ir ilm e s i d e a ş ır ı
p r o b le m a tik tir ”7.
3 5 ’e y a k ın y e r li b e y lik le rd e n b a z ıla rın ı H itit k ö k e n li a ş ire tle rin k u rd u k la r ın a d a ir e lim iz d e h iç b ir d e lil
y o k tu r. B e y a n e d ile n g ö rü ş le r te m e ld e n y a n lış tır , ç ü n k ü H ititle r M .Ö . 1 6 5 0 ’le rd e k e n d i d e v le tle r in i
k u rd u k la rın d a , b u s a n a t ç o k ta n ö lm ü ş , y o k o lu p g itm iş ti. D o ğ u ş u k a d a r y ık ılış ı d a a n i o la n b u ç ö k ü ş ü n se b e p le ri
n e y d i s o ru s u n a v e rile c e k y a n ıt ta g a y e t b a sittir: ç ü n k ü sa n a tı b e s le y e n k a y n a k la r k u ru m u ştu r! Y a n i, b e lk i d e
A s u r ’d a k i k a rg a ş a lık la r v e y a H ititle r in k ü ç ü m s e n m e m e s i g e r e k e n y ık ıc ı m ilita ris t y ö n te m le ri d e v re y e s o k a r a k
d e v le t k u rm a ç a b a la rı v e işg a lle ri s o n u c u m a d e n ü re tim in in d u rm a sı, y o lla rd a v e k e n tle rd e a s a y iş in b o z u lm a s ı,
tic a re tin s o n a e rm e si v e re fa h ın b itm e s iy d i. H itit d e v le ti k u ru ld u k ta n s o n ra K ü lte p e , A c e m h ö y ü k , K a ra h ö y ü k v e
h a lâ n e r e d e o ld u ğ u n u b ilm e d iğ im iz K u ss a r a , P u ru s h a n d a v e d a h a p e k ç o k k e n t g ib i b u s a n a tın g e liş tiğ i b e lli b a ş lı
m e rk e z le r ç o k ta n h a ra b e y ığ ın la rı h a lin e g e lm iş ti8. K e n tle rle b irlik te k a y n a k la r tü k e n m iş , sa n a t d a ç ö k m ü ş , s a n a t
e se rle rin i s ip a r iş e d e n z e n g in v e m ü re ffe h m e ş e n ta b a k a y o k o lm u ş, sa n a t e r b a b ı u s ta la r y a m e s le k , y a d a ü re tim
ta rz la rın ı d e ğ iş tirm iş le r, y a d a a le t e d e v a tla rın ı m e rk e p le rin e y ü k le y ip b a ş k a d iy a rla ra v e y a b ir z a m a n la r
g e ld ik le r i y e rle re g ö ç ü p g itm işle rd ir .
K o lo n i d e v rin in so n u y la H itit d e v le tin in k u ru lu ş u a ra s ın d a k i b ir a sırd a n fa z la k o p u k lu k tü m k ıs a ltm a ,
silm e , g ö rm e z lik te n g e lm e v e y o k e tm e ç a b a la rın a ra ğ m e n h a lâ b a ş a ğ rıtm a y a d e v a m e tm e k te d ir. H iç k im s e
k o lo n is tle r g ittik te n s o n ra sö z k o n u s u s a n a t d a lla rın a n e o ld u , k im o n la ra sip a riş v e rd i, n e y le y a ş a d ıla r d iy e
s o r m a m a k ta , sa n k i k o lo n is tle rin y e r in i a n ın d a H ititle r a lm ış g ib i d a v ra n m a k ta d ır. A n c a k o rta lık b ira z
d u ru ld u k ta n s o n ra H a ttu s a ’d a y e n i y e n i o lu ş m a y a b a ş la y a n s a ra y e rk â n ı v e e lit ta b a k a , h e n ü z s a n a tın h iç b ir
d a lın d a b e n z e r e s e rle re g e r e k s in im d u y a c a k k ü ltü re l, p o litik , e s te tik , m a lî v e m a d d î s e v iy e y e u la ş a m a m ış tı.
H e y k e ltır a ş lık ta , fıg ü r in sa n a tm d a , k a b a rtm a la rd a , s e ra m ik te , g lip tik te , m a d e n i e s e rle r d e v e s ilâ h ü re tim in d e ,
k o lo n i d e v ri sa n a tk â rla rın ın iz in d e n g e le n k im s e k a lm a m ış tı; y e n i e f e n d ile rin sa n a tı ta m a m e n b a ş k a y ö n d e
g e liş e c e k tir v e p o litik y a ş a m la sa n a tta b ir k o p u k lu k y a ş a n a c a k tı. H e r ik i o lu ş u m u n o rta y a ç ık ışı a r a s ın d a d a ğ la r
k a d a r fa rk v a rd ır. K o lo n i Ç a ğ ın ın a slî u ğ ra ş ıs ı tic a re t, s a n a tı a la b ild iğ in e d e s te k le rk e n , H ititle rin d e v le t k u rm a
d ö n e m in d e k i y a y g ın fa a liy e tle ri m ilita r is t y ö n te m le rle işg a l e tm e , k e n t y a k m a , y ık m a v e y a ğ m a la m a , a te şle b a ru t
g ib i s a n a tla ta b a n ta b a n a z ıt e y le m le r d i. Ş ö y le b ir ifa d e d e d e b u lu n a b ilirim . K ü lte p e v e B o ğ a z k a le ta b le t
a rş iv le rin d e n e lin iz e te s a d ü fe n se ç ilm iş b e ş o n a d e t ta b le t a lm v e o k u y u n , tik le rin d e a lışv e riş, m a l g ö n d e rm e ,
e v lilik le r, ö d e m e ta rih i, se n e tle r, ta n ık la r s ö z k o n u s u y k e n , İk in c is in d e v u rd u m , k ırd ım , y a k tım , h a d d in i b ild ir d im
g ib i ta m a m e n in s a n sa a d e tin e , re fa h a v e s a n a ta a y k ırı ifa d e le r g ö re c e k s in iz .
H e r n e d e n s e H ititle r e m a l e d ilm e k is te n e n , d a h a d o ğ ru s u H itit sa n a tın ı e tk ile d iğ i s ö y le n e n b u m a d d i
k a lın tıla rın , m ü te a k ip H itit ç a ğ ın d a (M . Ö . 1 6 5 0 -1 2 0 0 ) n iç in ü re tilm e y e d e v a m e d ilm e d iğ i v e ta m a m e n y o k o lu p
g ittiğ i ü z e rin d e h iç k a f a y o ru lm a m ış tır! A m p ü ta s y o n a u ğ ra y a n s a n a t d a lla n v e g e le n e k le rin sa y ıs ı o k a d a r fa z la
k i, h e p s in i d e s ıra la m a m g e re k s iz . E n b a şta , e ğ e r H ititle r g e r ç e k te n K o lo n i Ç a ğ ın d a A n a d o lu ’d a o tu ru y o r
id iy s e le r v e b ir y a z ıy a g e r e k s in m e le ri v a r id iy se , b u y a z ıy ı n iç in k e n d i a y a k la rın a k a d a r g e tirm iş o la n E sk i
A s u rlu la rd a n d e ğ il d e , 2 0 0 y ıllık b ir g e c ik m e y le ç o k d a h a u z a k la rd a k i B a b il d ü n y a sı iç in d e k a la n b ir ta b le t
o k u lu n d a n a lm ış la rd ı?
H ititle rin b ir d e v le t v e y a h e rh a n g i p o litik g ü ç o la ra k b u lu n m a d ık la rı K o lo n i D e v ri s a n a tın a “ E r k e n H itit,
Ü b e r g a n s p e r io d e ”v s . d iy e re k o n u H ititle r e m a l e tm e k
is te y e n le r d ü p e d ü z ırk ç ılık y a p m a k ta , a n o n im b ir sa n a tı d ü p e d ü z g a sp e tm e k te d irle r. B u n u g ö tü rü b ir şe k ild e ilk
k e z ile ri s ü re n H a n s H . v o n d e r O s te n v e K u rt B i tt e r in n iç in b ö y le y a p tık la r ı m a lu m d u r. Y e n i n e s il A lm a n
a rk e o lo g la r ın ın n iç in y a p tık la r ı d a a n la ş ıla b ilir. A m a T a h s in Ö z g ü ç v e U . B a h a d ır A lk ım g ib i k iş ile r b u n u n iç in
y a p ıy o rla r, a n la m a k z o rd u r. H e r d u ru m d a k ra ld a n k ra lc ı d a v ra n d ık la rın d a , y a ra n m a k is te d ik le rin d e v e ta ş e ro n lu k
y a p tık la rın d a k u ş k u y o k tu r; S e d a t A lp v e K e m a l B a lk a n ise, g ö rd ü ğ ü m ü z ü z e re , a k ılla rın c a le n g ü is tik a ç ıd a n
k ö rü k ö rü n e d e s te k v e rm işle rd ir.
E r H itit, G e ç iş D ö n e m i S a n a tı, in te r m e d ia te p e r io d ,
B ir z a m a n la r tü m b u o lu p b ite n le re , sö y le d ik le rin e s a n k i k a n u n m u ş g ib i s a p la n ıp k a la n la ra ta h a m m ü l
e d e m e m iş v e is y a n e d e s im g e lm iş ti; in a d ın a v e ilk e o la ra k H itit S a n a tı H itit d e v le tin in k u ru lm a s ıy la b a şla r ,
b e lirli d ü z e y d e s iy a s î v e y a tic a r î b ir o to rite sa ğ la y a m a m ış b ir H itit h a lk ın d a n d a b a h s e d ile m e z d iy e k a tı, ta v iz s iz ,
a m a h a k lı b ir ta v ır se rg ile m iş tim . S e rt v e p ro v o k a tif o lm a s ın a ra ğ m e n b ö y le b ir g ö rü ş p e k â lâ ta rtış m a g ü n d e m in e
a lın a b ilird i. A m a ta r tış a c a k , b a ş k a c a a lte r n a tif g ö rü ş le r a ra n a c a ğ ı v e d ik k a te a lm a c a ğ ı y e rd e , s a n k i g e ç m iş le ilg ili
y o ru m y a p m a k s a d e c e k a z ı y a p a n la rın h a k k ıy m ış v e k e n d i te k e lle rin d e y m iş g ib i “b e n b u ld u m , b e n y a y ın la rım ,
b e n y o ru m la rım ” ş e k lin d e b ir ta v ır s e rg ile d ile r v e b u d a n e rd e n ç ık tı d e rc e s in e , şid d e tle k a r ş ı ç ık tıla r. B e n im
te z im v e so ru n u m , K ü lte p e h â fır in in ta ö te d e n b e ri p ro p a g a n d a s ın ı y a p tığ ı; b u s e r a m iğ in y e r li H a ttile r v e H ititle r
7 H . K ro n a ss e r, E ty m o lo g ie d e r h e t h it is c h e n S p r a c h e I (1 9 6 6 ) I 109.
8 T ü m a y rın tıla r b ir k e z d a h a A . Ü n a l, “ Y a k ılıp Y ık ıla n E sk i A n a d o lu K e n tle r in in A k ib e ti: H itit G ö ç le ri v e H itit iş g a lin in
A n a d o lu İ s k â n T a rih in d e D o ğ u rd u ğ u D e m o g ra fik S o n u ç la r” , I n M e m o r ia m I. M e ti n A k v u r t B a h a tt in D e v a m A n m a K it a b ı
(1 9 9 5 )3 6 7 -3 7 2 .
268
K o lo n i D e v r i S a n a tın ın G e r ç e k S a h ip le r i K im d ir v e K im O la m a z la r ?
ta ra fın d a n ü re tilm iş o ld u ğ u v e e n ö n e m lisi “ H itit s a n a tın ın ö n c ü le ri” o ld u k la rı g ö rü ş ü n e 9 ta m a m e n a y k ırı
d ü şü y o rd u . A s lın d a b u g ö rü ş le r de k e n d ile r in in b u lu ş la rı d e ğ ild i v e e n b a ş ta H . H . v o n d e r O ste n , K . B itte l110 v e
ta p a r c a s ın a c id d iy e a ld ık la rı H a n s G u sta v e G ü te r b o c k *
11 o lm a k ü z e re y a b a n c ı a r a ş tır m a c ıla r ın g ö rü ş le rin d e n
k a y n a k la n ıy o rd u . S o n ra d a n K ü lte p e k a z ıla rın ı sü rd ü re n le r, h o c a la rın d a n ö ğ re n d ik le ri b u te o rik ta h m in v e y a
g ö rü şle ri n e re v iz y o n a ta b i tu ttu la r, n e d e v a z g e ç tile r; y ılla rc a ö n c e d e rs le rd e b u n la rı b iz d e d in le d ik v e
y a z d ık la rın ı b iz d e o k u d u k . A m a h e r ş e y in b ir sın ırı v a r v e insaf! S o s y a l b ilim le rd e k a n u n d iy e b ir ş e y y o k tu r,
ü ste lik b ir de sürekli gelişim v e d eğ işim söz k onusudur! Z a te n en az elli se ne d e değ işiklik ler v e re v iz y o n lar yapılır.
Ü z g ü n ü m , a m a b ir z a m a n la r y a z d ık la rım ı b u ra d a b ir k e z d a h a te k ra r e d e c e ğ im : “ ... ta r a fs ız a r a ş tır ıc ı
h a k lı o la r a k s ö z k o n u s u b u lu n tu y e r in in , b ir b ir in d e n a y r ıc a lık la r g ö s te r e n K o lo n i Ç a ğ ı, E s k i H itit v e
İ m p a r a to r lu k Ç a ğ la r ı v e D e m ir D e v r in in b a ş la r ın d a n h a n g ile r in d e is k â n e d ild iğ in i k e s in lik l e b ilm e k v e b u n a
g ö r e d o ğ r u s o n u ç la r a u la ş m a k istiy o r . Ö r n e ğ in s u r v e y v e s a y ıs ız k a z ı r a p o r la r ın d a y a n lış lık la E s k i H i t i t o la r a k
v a s ıfla n d ır ıla n m a lz e m e n in , H ititle r v e H ititlilik le h iç b ir iliş k is i o lm a d ığ ı; a k s in e b u n u n , H ititliliğ in h e n ü z e tn ik
v e y a s iy a s î b ir v a r lık o la r a k y e r a lm a d ığ ı12, k o z m o p o litik b ir k a r a k te r a r z e d e n y e r l i A n a d o lu k a v im le n in
ü r e ttik le r i o r ta k m a lla r o ld u ğ u g ö r ü lm e k te d ir 13; ç ü n k ü b e lir tm e k g e r e k ir ki, H itit D e v le tin in k u r u ld u ğ u ta r ih o la n
ta k r ib e n M .Ö .1 6 7 0 ö n c e s i A n a d o lu 's u n d a "H itit S a n a tı", H i t i t s e r a m iğ i, m ü h ü r le r d e H itit ü s lu b u w a r a m a k v e
9 B u g ö rü ş v e te z le r T. Ö z g ü ç ta ra fın d a n d e rs le ri v e k o n fe r a n sla r ı d a h il, h e r y e r d e te k ra r e d ilm iş d u rm u ştu r. B k . e n so n
ö lü m ü n d e n k ıs a b ir sü re ö n c e y a y ın la n a n K ü lte p e K a n is /N e s a T h e E a r lie s t I n te r n a tio n a l T r a d e C e n te r a n d th e O ld e s t
C a p ita l C ity o f th e H it ti te s (Ista n b u l 2 0 0 3 ) 142.
10 K . B itte l, “ H e th ite r u n d P ro to -H a ttie r“ , H is to ria 1 (1 9 5 0 ) 2 6 7 -2 8 6 .
11 H . G . G ü te rb o c k , “ T o w a rd s a D e fin itio n o f th e te rm H itti te ” , O rie n s 10 (1 9 5 7 ) 2 3 3 -2 3 9 .
12 B iz b u ra d a K o lo n i ç a ğ ın d a H ititle rin e tn ik a z ın lık o la ra k A n a d o lu ’d a v a r o ld u k la rın ın k a b u l e tm e k le b e ra b e r, H ititle r in b u
d e v ird e k i siy a si ro lü n ü a b a rta n , h a tta H itit ö n c e si A n a d o lu b e y lik le rin in tü m ü n ü “ E sk i H itit S ü lâ le le ri” o la ra k
d e ğ e rle n d ir e n g ö rü şe (b k. F . K ın a l, C u m h u r i y e t i n 5 0 Y ıld ö n ü m ü A n m a K it a b ı 1 9 7 4, 4 1 0 v d d v e d a h a ö n c e E s k i A n a d o lu
T a r ih i 1 962, 6 7 v d .) k a tiy e tle k a tılm a d ığ ım ız ı b e lir tm e k le y e tin iy o r v e ş im d ilik b u p o le m ik k o n u y a g ir m e k te n k a ç ım y o ru z
( k r ş .R l A 6, 1 9 8 3 ,3 8 0 ).
13 E .A k u rg a l K o lo n i D e v ri A n a d o lu sa n a tm d a y e r li H a ttile rin r o lü n ü h a k lı o la ra k v u rg u la m a k ta d ır: D ie K u n s t d e r H e th i te r
(1 9 6 1 ) I3 v d d . A n o n im sa n a t e s e rle rin in b e lir li k a v im le re a id iy e ti v e b u k a v im le rin e rk e n A n a d o lu ta rih in d e k i ro lle ri v .s.
d e ğ e rle n d ir ilir k e n ö z e llik le b iz T ü rk a ra ştırıc ıla rın ç o k d ik k a tli o lm a m ız ; fa rk ın d a o lm a d a n b a z ı p a n -in d o c e rm e n a k ım la ra
b a y ra k ta rlık e tm e m e m iz g e re k ir. B u tü r k a v ra m k a r g a şa lığ ın ın ırk v e d il a ç ıs ın d a n H ititle r v e H ititlilik le h iç a m a h iç ilişk is i
o lm a y a n y e rli A n a d o lu h a lk ı H a ttile rin ü re ttik le r i A la c a H ö y ü k K ra l M e z a rla rı b u lu n tu la rı, A n k a ra 'n ın S ıh h iy e
M e y d a n ın d a k i b ir a n ıt d o la y la ta rtış ılıp d e ğ e rle n d irilirk e n , h a lk ım ız ın b a z ı k e s im le rin n a s ıl in fia l y a ra ttığ ın a ; b u n d a n
d o la y ı d a e n b a ş ta sa y ın A k u rg a l o lm a k ü z e re (M illiy e t 8 .1 1 .1 9 7 7 v e a y n ı y a z ın ın B e lle te n 162, 1977, 4 1 9 - 4 2 1 ’d e k i
te k ra rı) b a z ı a y d ın la rım ız ın b u n a n a s ıl k a rşı k o y m a y a ç a lış tık la rın a , u z u n y ılla r ta n ık o ld u k v e o lm a k ta y ız . E ğ e r T ü rk iy e 'd e
T ü rk le r ö n c e si ta rih v e sa n a tı k a b u l e tm e y e n k ü sk ü n b ir o rta m y a r a tm a k is te m iy o rs a k , b e lirli g e r ç e k le ri a ç ık ç a o r ta y a
k o y m a m ız g e re k ir. H ititle r T ü rk m ü y d ü v .s. g ib i u z u n y ılla r sü re n v e k ıs ır p o le m ik le re k o n u o la n so ru la r ı a rtık a ld a tm a c a y a
k a ç m a d a n , A ta tü rk 'ü n ta rih te z i ilk e le ri d o ğ ru ltu su n d a m e rtç e y a n ıtla m a lıy ız . D e n e y im le r, b ir ta k ım d id a k tik y a n ıltm a c a la r
a r a c ıy la sa v u n u lm a k iste n e n , sa v u n u c u la rın d a h i p e k İçte n in a n m a d ık la rı b a z ı g ö rü şle rin m a y a tu tm a d ığ ın ı g ö ste rm e k te d ir .
14 B u g ö r ü ş ü sa v u n a n a r a ştır ıc ıla r ın sa y ısı p e k fa z la d ır. B iz b u r a d a b a z ı ö rn e k le r v e rm e k le y e tin e c e ğ iz : K .B itte l. H is to r ia 1
(1 9 5 0 ) 2 7 6 v d d .; H is to ria E in z e ls c h rifte n 7 (1 9 6 4 ) 122; R IA 4 ( 1 9 7 2 -7 5 ) 3 7 5 v d d .; T .Ö z g ü ç , A u s g ra b u n g e n in K ü lte p e
(1 9 5 0 ) 2 1 6 v d d ; A n a to lia 7 (1 9 6 3 ) 2 5 v d d .; 8 (1 9 6 4 ) 2 8 v d d .; S. A lp , D T C F D 10 (1 9 5 2 ) 2 4 2 v d .; B e lle te n 182 (1 9 8 2 ) 2 4 9 v d .;
H . ,G . G ü te rb o c k , O rie n s 10 (1 9 5 7 ) 2 3 3 v d d .; R IA 4 ( 1 9 7 2 -7 5 ) 3 7 4 v d d .; A .G o e tz e , T h e B ib le a n d th e A n c ie n t N e a r E ast.
E ss a y s in H o n o r o f W .F .A lb rig h t (1 9 5 1 ) 3 1 3 v d .; F .F is c h e r, D ie h e th itis c h e K e ra m ik v o n B o ğ a z k ö y (1 9 6 3 ) lO v d d .; K .E m re
A n a to lia 7 (1 9 6 3 ) 8 7 v d d .; N .Ö z g ü ç . K ü lte p e M ü h ü r B a s k ıla rın d a A n a d o lu G ru b u (1 9 6 5 ) p a s sim ; B e lle te n 162 (1 9 7 7 )
3 7 0 v d d .; B e lle te n 170 (1 9 7 7 ) 2 8 1 v d .; J. G . M a c q u e e n , T h e H ittite s a n d th e ir C o n te m p o ra r ie s in A s ia M in o r (1 9 7 5 ) 2 9.
"D ie B e z e ic h n u n g d e r m o n o c h r o m e n , a u f d e r S c h e ib e g e fe r tig te n T ö p fe r w a r e d e r m it tl e r e n B r o n z e z e it Z e n tr a la n a to li e n s
a ls 'h (e th itis c h e ) K e r a m ik ' is t b e r e c h tig t, o b w o h l s ie in S c h ic h t I V d e s s o g e n . K a r u m v o n K ü lte p e la n g e v o r d e m B e g in n
d e s H (e th itis e h e n ) R e ic h e s u n d z w e i S c h ic h te n v o r d e r s c h r i ft lic h e n B e le g e n (n e s is c h - ) h (e th .) P N a u ft r itt" (G ü te rb o c k ,
R IA 6 s. 5 74 ). “ . . . . th e c e n tr a l A n a to li a in th e c o lo n y - p e r io d is b a s ic a ll y H itti te " (M a c q u e e n , Ioc. c it.); "I n th is le v e l
(K a ru m IV ta b a k a sı k a s d e d iliy o r A .Ü .) w h ic h a fte i-w a rd s b e a r th e n a m e o f H itti te ” (T . Ö z g ü ç , A n a to lia 8, !9 6 4 ,2 8 v d d .).
B u n a k a rşı k rş. g e n e a y n ı y a z a r ın g e re k sa y ı v e g e re k se m e d e n iy e t se v iy e si b a k ım ın d a n K o lo n i ç a ğ ın d a A n a d o lu 'd a k i H itit
v a r lığ ın ı k ü ç ü m se y e n tu tu m u , A n a to lia 7, 1963, 25 v d . v e b u n a r a ğ m e n s.3 7 'd e ifa d e e d ile n g ö rü ş: " O r ta A n a d o lu 'd a h e r
T u n ç D e v r i ş e h r i v e y a k ö y ü ü s tü n d e b ir H i t i t ş e h ri, b ir H i tit k ö y ü v a r d ır ." B ö y le b ir g ö rü ş, a n c a k K a ru m IV -lb ile ç a ğ d a ş,
y a n i A su r T ic a r e t K o lo n ile ri ç a ğ ı y e rli A n a d o lu h a lk ın a a it o la n tü m k e n t v e k ö y le rin , y e n i y e n i A n a d o lu 'y a g ö ç e tm e y e
b a ş la y a n H ititle re m a le d ilm e si h a lin d e g e ç e rli sa y ıla b ilir. H ititle rin p e k s e v d ik le ri v e d ille rin i o n u n a d ın a iz a fe te n a n d ık la rı
K a n is /N e s a (K ü lte p e ) k e n tin e a s ıl H itit ç a ğ ın d a a c a b a n e o lm u ş tu r? N e re d e d ir b u ra d a k i "H itit" k e n ti? G e n e H ititle rin siy a si
v e id e o lo jik n e d e n le rle h a n e d a n la r ın ı g e riy e g ö tü rd ü k le ri K u s s a ra k e n tin e n e o lm u ş tu r? B u v e y u k a r d a s. 12’d e sa y d ığ ım ız
d a h a n ic e k e n tle r H ititle r ç a ğ ın d a a rtık n iy e te rk e d ilm iştir ? E ğ e r b u k e n tle r K o lo n i ç a ğ ın d a g e r ç e k a n la m d a b ir e r H itit k e n ti
o ls a la rd ı, E sk i H itit v e Y e n i im p a ra to rlu k d ö n e m le rin d e d e v a r o lm a y a d e v a m e tm e z le r m iy d i? B u tu ta rsız lık , b u k e n tle rin
K o lo n i ç a ğ m d a H ititlilik le iliş k is i o lm a m a s ı; a k s in e , Z a lp a ö rn e ğ in d e g ö rü ld ü ğ ü g ib i, b u k e n t h a lk ı v e k ra lla rın ın H ititle rin
ca n d ü ş m a n la n o lm a la n y la a ç ık la n a b ilir . K ü l te p e b e lg e le r i v e A n itt a m e tn in d e n , b u d e v ir d e v a r lığ ım te s b it e d e b ild i ğ im iz
er. a z 2 2 (o z a m a n la r s a y ı b u k a d a r d ı!, A . Ü .) y e r l i k ü ç ü k b e y lik le h ü k ü m s ü re n h a n e d a n la rd a n h i ç b ir i s i g e r ç e k H i t i t a d ı
A h m e t Ü nal
h a ttâ k â r u m Ib ile ç a ğ d a ş m e z a r lık la r ı o n la r a a tfe d e r e k " H itit m e z a r lığ ı" , " H ittite C e m e te r y " , " H e th itis c h e
G r a b fu n d e " v .s b a ş lığ ı a ltın d a y a y ın l a m a k 15, a k la p e k u y g u n g e lm e m e k te d ir 16. B u n d a n d o la y ı lite r a tü r d e E s k i
H itit, 2 .b in y ılın ilk y a r ıs ı v.s. o la r a k ta r ih le n e n v e y a k a b a c a ta s n ifi y a p ı l a n m a lz e m e v e y e r le ş im y e r le r in in p e k
ç o ğ u n u , b u te r m in o lo jik h a ta d ü z e ltilm e d iğ i s ü r e c e , H ititle r d e n a y ır ıp K o lo n i ç a ğ ıy la e ş d e ş tu tm a k g e r e k e c e k tir .
B u n d a n b a ş k a , b u s a n a t e s e r le r in e v e m a lz e m e y e d e t a r ih î v e f i l o l o j i k v e r ile r le u y u ş u m s a ğ la y a n y e n i b ir a d
b u lm a k k a ç ın ılm a z b ir s o r u n d u r . A s u r T ic a r e t K o lo n ile r i b u s a n a tın te m s il e d ild iğ i tü m b ö lg e l e r i
k a p s a m a d ığ ın d a n , b ir " K o lo n i D e v r i S a n a tT 'n d a n s ö z e d ile m e z . Ş im d ilik b e lk i d e " E r ke n B e y lik le r D e v r i S a n a tı"
ta b ir in i k u lla n m a k , e n u y g u n u o l a c a k t ı r ”11. “ H i t i f ’in “ H ” sın m o lm a d ığ ı o lm a d ık y e r le rd e (“ ö k ü z a ltın d a b u z a ğ ı
a r a m a k ” ta b irin i g e n e k u lla n a c a ğ ım ) “ H itit m e z a rlık la rı” a r a d ıla r18, y a y ın la n m a y a n d o k to ra te z le rin d e 19 g izli
k a p a k lı b e n im g ö rü ş le r im e 20 ş id d e tle k a r ş ı ç ık tıla r, k ıy a m e ti k o p a r d ıla r. E ğ e r b u n u y a p a rk e n p o le m iğ e
k a ç m a s a la rd ı sin e y e ç e k e b ilird im , a m a b e n i y e n id e n ta v ır k o y m a y a v e sırtım ı d a y a d ığ ım d e lille ri b ir k e z d a h a
o rta y a k o y m a y a z o rla d ıla r. G e rç e k o rta d a d ır, fa z la d e lil a r a m a y a g e re k y o k tu r. B e n im d e d iğ im , K ü lte p e lb ,
B o ğ a z k ö y IV d - b , K u s u ra C , B e y c e s u lta n IV -V , E lb is ta n -K a ra h ö y ü k v e O s m a n k a y a s ı v e Ilıc a ile k a r ş ıla ş tırıla n
Y a n a rla r m e z a rlık la rın a n a s ıl o lu y o r d a “ H itit” d a m g a sı v u ru la b ild iğ id ir21.
B e n z e r m e k a n ik ta r ih le m e h a ta la rı A fy o n B a y a t y a k ın la rın d a k i D e d e M e z a r l ı ğ ı n d a d a y a p ıld ı22, ç ü n k ü
a y n ı d a ra c ık p a tik a iz len d i. B ir k e z d a h a b e lirte lim , b u m e z a rlık la rın ın h iç b ir is in in ç a ğ d a ş y e rle ş im i y o k tu r v e
e le g e ç e n sın ırlı sa y ıd a k i b u lu n tu la r d a H itit’te n b a ş k a h e r şey d ir!
S e r g ile d ik le ri d a v ra n ış, k liş e le ş m iş g ö rü ş le r in d e n v a z g e ç e m e m e le r in in b ir s o n u c u d u r, a lış k a n lık v e y a
d u y g u s a llık ta n b a ş k a b ir şe y d e ğ ild ir, ç ü n k ü h o c a la rın ın "G e ç K o lo n i-E s k i H itit" d e d iğ i y a n lış s a v a sa p la n ıp
k a lm ış la rd ır v e b ir tü rlü iç in d e n ç ık a m a m a k ta d ırla r. K o lo n i ç a ğ ı sa n a tın ın h e r d a lın d a H itit s a n a tıy la ilişk i
o ld u ğ u n u id d ia e d e n le r, b u n u A ’d a n Z ’y e k a n ıtla m a k z o ru n d a d ırla r! I. L a b a m a v e I. H a ttu s ili'n in a sk e ri
s e fe r le riy le g e n iş le ttiğ i H itit to p ra k la rın d a v e y e rle ş im le rd e , d e n iz i h u d u t y a p tığ ı y e rle rd e v e A rz a w a 'd a "E sk i
H itit k ra llık ç a ğ ı s e ra m iğ in in b u lu n m a s ı ş a şırtıc ı d e ğ ild ir" d iy e n le r H ititle rin a s k e rî s e fe rle ri s ıra s ın d a a sk e rle r
iç in g e r e k li a ğ ır s ilâ h v e e r z a k n a k li y e rin e k a ğ n ıla r v e e ş e k le r d o lu su s e r a m ik ta ş ıd ık la rın ı m ı sa n ıy o r a c a b a ? B ir
d e ş u n u u n u tu y o rla r : H itit se r a m iğ i n iy e B a b il'd e H a le p 'd e , E m a r'd a , U g a rit'd e , A la la h 'd a , K iz z u w a tn a ’da,
K ıb r ıs ’ta y o k ? O ra la rı d a H ititle r ta ra fın d a n işg al e d ilm e m iş m iy d i? İm p a ra to rlu k ç a ğ ın d a H itit to p ra k la rın a
k a tıla n ü lk e le r d e b ile H itit v a rlığ ın ın k a n ıtla r ı n e s e ra m ik te , n e sa n a tta , n e d e b a ş k a c a ş e y le r d e
g ö rü le b ilm e k te d ir: S a d e c e siy a sî id a re d e v e o n u n iş le tim a ra c ı m ü h ü rle r d ış ın d a “ H itit” d e n e c e k b ir şe y y o k tu r23.
S o n u ç ta , h e r k a v m in b ir ö n c e k in d e n ç o k ş e y le r ö ğ re n m e s i g a y e t d o ğ a ld ır; S e lç u k lu la r B iz a n s s a n a tın d a n
n e a ld ıla rsa , H ititle r d e K o lo n i Ç a ğ ı s a n a tın d a n o n u a lm ış la rd ır; d u ru p d u ru rk e n b u d e v rin s a n a tın a „ E sk i H itit,
H itit s a n a tın ın b a ş la n g ıc ı“ g ib i s ıfa tla r k u lla n m a n ın y a n lış lığ ı v e b ir f a ç o n d e p a r i e r o la ra k k u lla n ılm a s ın ın b ile
tu ta rs ız lığ ı g ü n g ib i sırıtm a k ta d ır. O sa n a tı y a p a n la r, sa n a t e se rle rin i ü re te n le r b a ş k a d ır, s ip a riş i v e r e n le r
b a şk a d ır. H ititle r b u s a n a tm s a d e c e ç o k a z ö ğ e le r in i a lm ış la rd ır. A n a d o lu -M e z o p o ta m y a iş b irliğ i s a y e s in d e
( s y m b io s e ) g e liş m e k te v e y ü k s e k k a lite li u y g a r lık ü rü n le ri v e r m e y e b a ş la y a n b u u y g a r lığ ı y ık a n H ititle r, b u
s a n a tın sa h ib i, iştira k ç is i, h e le h e le y a ra tıc ıs ı h iç o la m a z la r.
B u ra d a b ir k u ş k u m u d a h a d ile g e tire c e ğ im : Ö rn e k le ri şim d iy e k a d a r B o ğ a z k ö y , İn a n d ık , B itik , E sk iy a p a r,
Y ö rü k lü , K a le h ö y ü k , K a b a k lı v e İm ik u şa ğ ı g ib i y e rle rd e e le g e ç e n v e E s k i H itit d e v rin e ta rih le n e n g e n e b ir
d e fa lık k a b a rtm a lı v a z o la rın 24 n e d e r e c e d e “H itit” o la b ile c e k le ri d e b e n i k u ş k u y a d ü ş ü rm e k te d ir. S o n ra k i
k a b a rtm a v e g lip tik sa n a tın d a h e r v e s ile y le p ro p a g a n d is tik a m a ç la rla v e h e r v e s ile y le k e n d is in i ö n p la n a ç ık a rın
H itit k ra lı m a je s te le rin in b u k a b a rtm a la rd a b ir d e f a o ls u n b e tim le n m e m e s i ç o k ç a rp ıc ıd ır. B ir d e f a o n la rın d a
d e v a m ı o lm a d ığ ı g ib i, b u lu n tu ta b a k a la rın ın ta rih le n m e s in in g e r ç e k o lu p o lm a d ığ ı k o n u la rın d a d e rin k u ş k u la rım
v a rd ır!
H ititle rd e n a y rılm a k ta d ır la r; ç ü n k ü H ititle r in b a ş k a b ir r a k ip , k o e k s is te n s ta n ım a y a n y a y ılm a c ı a s k e rî p o litik a la rın ın a k s in e ,
b u p r e n s le r b ü y ü k im p a ra to rlu k la r k u r m a h e v e sin e k a p ılm a m ış la rd ır. B irb ir le riy le y a p tık la rı sa v a ş la r k ü ç ü k ç a p ta d ır. îş te
b u b a rış s e v e r tu tu m la rı y ü z ü n d e n H itit a sk e ri g ü c ü n e y e n ik d ü şm ü şle rd ir.
15 K .E m re , Y a n a rla r. A fy o n Y ö r e s in d e b ir H i t i t M e z a r l ığ ı (1 9 7 8 ) 4 3 v d d ., ö z e llik le 50. S .5 1 v d d .n d a sa y ıla n v e b u r a d a te k ra r
e d ilm e sin d e b ir y a r a r g ö rü lm e y e n m e z a rlık la rın p e k ç o ğ u d a H itit ö n c e si ç a ğ la ra a ittir.
16 B u k o n u d a k i d ü ş ü n c e le rim iz i ile rd e d a h a a y rın tılı b ir ş e k ild e y a y ın la y a c a ğ ız . Ş im d ilik S M E A 'd a b a s k ıd a o la n m a k a le m iz in
3 2 n o lu a lt n o tu n a b a k ın ız .
17 A . Ü n a l, “ O rta v e K u z e y A n a d o lu 'n u n M .Ö . 2. B in y ıl İs k â n T a rih iy le İlg ili S o ru n la r” , A n a d o lu 2 2 , (1 9 8 9 ) 2 5 -2 6 .
18 K . E m re , Y a n a rla r. A fy o n Y ö r e s i n d e b ir H i t i t M e z a r lığ ı (A n k a ra 1 97 8 ); E m re , K u tlu , “ C e m e te rie s o f S e c o n d M ille n n iu m
B .C . in C e n tra l A n a to lia ” , B M E C C J 4 (1 9 9 1 ) lv d d .
19 F . K u la k o ğ lu , O r ta A n a d o lu 'd a E s k i H i tit K r a llık Ç a ğ ı S e r a m iğ i ( y a y ın la n m a m ış d o k to ra te z i, A n k a r a Ü n iv e rsite si 1997).
20 A . Ü n a l, “ O rta v e K u z e y A n a d o lu 'n u n M . Ö . 2. B in y ıl İsk â n T a rih iy le İlg ili S o ru n la r” , A n a d o lu 2 2 , (1 9 8 9 ) 2 5 v d .
21 K rş. is a b e tli o la ra k M . I. A k y u rt, M . Ö . 2. B in d e A n a d o lu 'd a Ö lü G ö m m e A d e t le r i (T T K 1 99 8 ) 4 2.
22 M . Ü y ü m e z -Ö . K o ç a k -A . İla slı, “ A f y o n k a ra h is a r- B a y a f d a B ir O rta T u n ç Ç a ğ N e k ro p o lü : D e d e M e z a rı” , A c t s o f th e V llt h
I n te r n a t io n a l C o n g r e s s o f H ittito lo g y (2 0 1 0 ) 9 3 9 -9 5 0 .
23 H . G e n z , “ H e th itisc h e P rä s e n z in im sp ä tb ro n z e z e itlic h e n S y rie n : d ie a rc h ä o lo g is c h e E v id e n z ” , B a g h d a d e r M it te il u n g e n 3 7
(2 0 0 6 ) 4 9 9 -5 0 9 .
24 R . M . B o e h m e r, D ie R e lie fk e r a m ik v o n B o ğ a z k ö y (1 9 8 3 ); T . Ö z g ü ç , “ S tu d ie s o n H ittite R e lie f V a s e s , S e a ls, F ig u rin e s a n d
R o c k -C a rv in g s ” , F s N . Ö z g ü ç (1 9 9 3 ) 4 7 3 - 4 9 9 ; F . S e v in ç , T a s v ir li E s k i H i t i t K a p la r ı (Y a y ın la n m a m ış Y ü k s e k L isa n s T e z i,
A n k a r a Ü n iv e rs ite s i 1999).
270
Ahmet ÜNAL