D E U İ F D X L V / 2 0 1 7 , s s . 7 -4 0 .
T Ü R K M O D E R N L E ŞM E SİN İN A R K A Y Ü Z Ü : D İN İ
G R U P L AR IN
G Ü N D E L İK H AY AT T A D IŞA K AP AL I
Y A P IL A ŞM ASI V E
“T A K T İK ” SE L Y A K L A ŞIM I
H i lm i T Ü R K Y I L M A Z ’
Ö Z
B ü tü n
d in le r
o lm a la r ım
m ü n t e s ip le r in d e n
en
üst
is t e m e s in e r a ğ m e n , d in le r in
d ü z e yd e
te k
s ü r e ç iç in d e
b ir
ü m m e t / t o p lu lu k
f a r k lı s e b e p le r le m e z h e p ,
f ır k a , t a r ik a t g ib i a lt g r u p la ş m a la r a a y n ş t i k l a n b ilin m e k t e d ir . B u g r u p la n n o r t a y a
ç ık m a s ın d a s o s y a l, s iy a s i, e k o n o m ik v e k ü lt ü r e l e t k e n le r in y a n ı n d a , in a n ç , ib a d e t ,
t e ş k ila t ,
y ö n e t im
vb .
k o n u la r d a k i
t a r t ış m a
ve
ih t ila f la r ın
e t k ili
g ö r ü lm e k t e d ir . H e r n e s e b e p le o lu r s a o ls u n t o p lu m d a b i r t a k ım
o ld u ğ u
d in i g r u p l a n n
o ld u ğ u v e b u g r u p la n n d a b i r e y v e t o p lu m ü z e r in d e b i r t a k ım e t k ile r in in o ld u ğ u
b i r g e r ç e k t ir .
B i r e y le r i n
d in i
o lu ş m a y ıp
b e ll i
a lg ıla m a
b ir
ve
s ü r e c in
yaş a m a
b iç im le r i,
n e t ic e s in d e
z ih n iy e t
ş e k ille n e r e k
d ü n y a la n
o rtaya
b ir
an da
ç ık m ış ü r .
D in i
g r u p la n n y a p ıla ş m a la n , t a v ır v e t u t u m la n d a b i r a n d a o r t a y a ç ık m a m ış b e ll i b i r
t a r ih s e l s ü r e ç iç in d e ş e k ille n m iş t ir . B u a n la m d a n a s ıl k i b i r e y le r iç in d e y a ş a d ığ ı
t o p lu m u n s iy a s i, e k o n o m ik , k ü lt ü r e l ş a r t la r ın d a n e t k ile n ir s e , d in i g r u p la r d a b u
ş a r t la r d a n e t k ile n m e k t e b u n la r a g ö r e y a p ıla n m a k t a d ır . O n u n iç in b u ç a lış m a d a
s ı r f d in i g r u p la r k a p s a m ın d a y e r a l a n t a r ik a t / c e m a a t t ip i o l u ş u m la n n c u m h u r iy e t
d ö n e m in d e n it ib a r e n , d ış a k a p a lı/ iç e d ö n ü k y a p ı la ş m a la r ı e le a lın m ış s ö z k o n u s u
y a p ıla ş m a la r ın s e b e p v e s o n u ç la n a n a liz e d ilm e y e ç a lış ılm ış t ır .
A n a h t a r K e lim e le r : İ s la m i H a r e k e t le r , D in i G r u p la r , T a r ik a t , C e m a a t , T ü r k
M o d e r n le ş m e s i.
*
Ö ğ r . G ö r . D r . , D o k u z E y lü l Ü n i v e r s i t e s i İ la h i y a t F a k ü lt e s i , D i n K ü lt ü r ü v e A h la k
B i lg i s i Ö ğ r e t m e n li ğ i B ö lü m ü
M a k a le n i n H a k e m le r e G ö n d e r i li ş T a r i h i
: 2 8 / 0 2 / 2 0 17
M a k a le n i n H a k e m le r d e n G e li ş T a r i h i
:0 2 / 0 6 / 2 0 17
8
H il m i T U R K Y I L M A Z
T H E B A C K F A CE O F T U R K ISH M O D E R N IZ A T IO N : R E LIG IO U S
G R O U P S’ ST R U C T U R A T IO N IN D A IL Y L IF E A N D T H E
"T A C T IC A L "
APPRO ACH
AB ST RACT
A lt h o u g h a ll r e lig io n s d e m a n d t h e ir b e lie v e r s t o b e a s in g le c o m m u n it y a t t h e
h ig h e s t le v e l, it is w e l l k n o w n t h a t r e lig io n s d if f e r e n t ia t e in t o s u b g r o u p s s u c h a s
d e n o m in a t io n s , s e c t s , a n d
gro u p s,
a lo n g
c u lt s
t h r o g h o u t t im e . I n
s o c ia l, p o lit ic a l,
c ir c u m s t a n c e s
an d
key
e c o n o m ic
d is p u t e s
in
an d
th e
c u lt u r a l
b e lie f ,
e m e rge n c e
f ac to rs ,
w o r s h ip ,
o f th e se
c o n t r o v e r s ia l
o r g a n iz a t io n ,
an d
m a n a g e m e n t a r e a ls o s e e n . W h a t e v e r t h e r e a s o n , it is a f a c t t h a t t h e r e a r e s o m e
r e lig io u s g r o u p s in t h e s o c ie t y a n d t h e s e h a v e s o m e in f lu e n c e o n t h e in d iv id u a l
a n d s o c ie t y .
T h e w a y in d iv id u a ls p e r c e iv e a n d liv e r e lig io n a n d t h e ir m in d s e t d o n o t f o r m
in s t a n t ly
but
c o n du c ts
o ver
a
c e r t a in
o f r e lig io u s
p e r io d
gro u p s
h ave
of
t im e .
sh ap e d
T he
li k e w is e
struc tures,
not
in
an
a t t it u d e s
an d
in s t a n c e
b ut
t h r o g h o u t a h is t o r ic a l p r o c e s s . I n t h is s e n s e , j u s t a s in d iv id u a ls a r e in f lu e n c e d
b y th e
p o lit ic a l, e c o n o m ic
an d
c u lt u r a l c o n d it io n s , o f t h e
s o c ie t y ,
r e lig io u s
g r o u p s a r e a ls o a f f e c t e d a n d s t r u c t u r e t h e m s e lv e s a c c o r d in g ly . F o r t h is r e a s o n ,
in
th e
p re se n t
stu dy
s o c ie t ie s
c o n s id e r e d
to
be
r e lig io u s
gro u p s
s in c e
th e
f o u n d a t io n o f t h e T u r k is h R e p u b lic w e r e a n a ly z e d a c c o r d in g t o t h e in t e r n a l a n d
e x tern al
stru c tu re s
an d
th e
u n d e r ly in g
reaso n s
an d
r e s u lt s
of
t h e ir
s t r u c t u r a lis a t io n s w e r e a n a n ly s e d .
K e y w o r d s : İ s la m ic M o v e m e n t s , R e lig io u s G r o u p s , C o m m u n it ie s , S e c t , T u r k is h
M o d e r n is a t io n .
I.
G ir i ş
D in i
o ld u k la r ı
gru p
ya
d in le r in i
da
dah a
c e m aat,
iy i
o lu ş t u r d u k la r ı g r u p la r ı if a d e
ö z e l b ir t ü r ü n ü o lu ş t u r a n
so syal
g r u p la r d a
o rtaya
en
yaşam ak
genel
ve
e t m e k t e d ir .
a n la m ıy la
yaşatm ak
B u
b ir e y le r in
tab i
a m a c ıy la / id d ia s ıy la
b a ğ la m d a
s o s y a l g r u p la r ın
d i n i g r u p l a r , d in s o s y o l o j i s i n d e , b i r d i n in h a n g i
ç ık t ığ ı
ve
sü re ç
iç in d e
h an gi
so syal
g r u p la r ın
o r t a y a ç ı k m a s ı n a s e b e p o l d u ğ u k o n u s u n a b a ğ l ı o l a r a k e le a l ı n m a k t a d ı r . 1
D in i
g r u p la ş m a
1
H an s
g r u p la r
da
p r e n s ip le r i,
d iğ e r
so syal
b ü y ü k lü k le r i,
g r u p la r
g ib i
ü y e le r in d e n
y a p ıla r ı,
b e k le n ile n
iş le v le r i,
r o lle r ,
F r e y e r , D in S o syo lo jisi ( Ç e v . T u r g u t K a lp s ü z ) , D o ğ u B a t ı Y a y ı n l a r ı, A n k a r a ,
2 0 1 3 , s. 6 4
T ürk M od ernleşm esinin A rk a Y üz ü
a m a ç la r ı,
s ü r e le r i
v b ..
s ın ıf la n a b ilir .2 B u
T ü r k iy e
n it e lik le r in e
b a ğ la m d a
ö z e lin d e
9
k o n u ya
d in
b a ğ lı
o la r a k
b ir
s o s y o lo j is i lit e r a t ü r ü
b a k ıld ığ ın d a
b ir ç o k
çok
t ip o lo j id e
in c e le n d iğ in d e
s ın ıf la m a y a
ve
r a s t la m a k
m ü m k ü n d ü r . F a k a t e n g e n e l h a t l a r ı il e e le a l ı n d ı ğ ı n d a “ t a b i i d i n i g r u p l a r ”
v e “ s ı r f d i n i g r u p l a r ” o l m a k ü z e r e ik i t i p o l o j i d e n b a h s e d i l e b i l i r . 3
B u
ç a lış m a d a
b ü tü n
bu
g r u p la r ı
k ap sayan
b ir
a n a li z
y a p ılm a s ı
ç a lış m a n ın s ın ır lığ ı s e b e b iy le m ü m k ü n d e ğ ild ir . B u b a k ım d a n s ö z k o n u s u
ç a lış m a ,
“ s ır f
h a r e k e t le r i
d in i
b az
y a p ıla n m a la r ın ın
g r u p l a r ” ın
a la r a k ,
seb ep
iç e r is in d e n
bu
ve
sadec e
g r u p la r ın
t a r ik a t / c e m a a t
d ış a
s o n u ç la r ın ı g ü n d e lik
k a p a lı/ iç e
h ayat
t ip i
dö nük
ü z e r in d e n
a n a li z
e t m e y e y ö n e lik b ir ç a lış m a d ır .
D in i h a r e k e t le r
o la r a k a n a liz
h a r e k e t le r in
e d e b ilm e k
s o s y a l,
e d ile m e z v e
s iy a s i v e
d u r u m u n u ö z e llik le
iç in
g ü n d e lik
t a r ih s e l a r k a
p la n d a n
a n la ş ıla m a z . D o la y ıs ıy la b a h s e
d ış a k a p a lı/ iç e
h a y a t ü z e r in d e n
e le
b a ğ ım s ız
konu
o la n
d in i
d ö n ü k y a p ı s ı n ı iy i a n a li z
a lm a k , m ik r o
in c e le m e le r e
t a b i t u t m a k , b u b a ğ la m d a s o s y a l, s iy a s i v e t a r ih s e l a r k a p la n a b a k m a k s o n
d e r e c e ö n e m lid ir .
H er
ne
kadar
“ g ü n d e lik ”
k e lim e s i
ş e y ” le r i a k la g e t ir s e
d e , g ü n d e lik y a ş a m
sadec e
d e ğ il
b ir
r u t in i
e t m e k t e d ir .4 D o la y ıs ıy la
o lu ş t u r d u ğ u
yaşam
d in i
a k s in e
r u t in in
“ o r t a la m a / s ır a d a n
g r u p la r ın
ö r ü n t ü le r in i,
bu
r u t in
d ü n ya
b ir
“ r u t i n ” i,
L e f e b v r e ’n i n
g ü n d e lik
a lg ıla r ın ı,
“her
a r k a s ın d a k i
in s a n la r ın ”
h ayat
gün
y a p ıy ı
ve
bu
iş a r e t
in s a n la r ın
p r a t ik le r in d e ,
z ih n iy e t
o la n
d e if a d e e t t iğ i g ib i,
o n la r ın
y a p ıla r ın ı,
h ayat
t a s a v v u r la r ın ı, f a r k lıla ş m a la r ın ı a ç ık ç a iz le m e k m ü m k ü n d ü r . B u b a k ım d a n
g ü n d e lik h a y a t ı in c e le m e k d e m e k , g ö r ü n ü r d e k i y o k s u llu ğ u n a lt ın d a k i g iz li
z e n g in liğ i
o rtaya
ç ık a r m a k ,
k a b a lığ ın
a lt ın d a k i
in c e liğ i
o rtaya
k o ym ak ,
o la ğ a n lığ ın o la ğ a n ü s t ü lü ğ ü n e u la ş m a k a n la m ın a g e lm e k t e d ir . 5
2
E .
M in e
T an ,
T op lum
Y a y ı n l a r ı, S e v i n ç
B ilim in e
G iriş,
M a t b a a s ı, A n k a r a
s.
A n k ara
Ü n iv e r s it e s i
E ğ it im
1 9 8 1 , s. 5 3 ; M a h m u t T e z c a n ,
F a k ü lt e s i
S osyolojiye G iriş,
A n ı Y a y ı n l a r ı, A n k a r a 2 0 1 1 , s . 7 9 .
3
Ü n v e r G ü n a y , D in S osyolojisi, İ n s a n Y a y ı n l a r ı, 7 . B a s k ı , İ s t . 2 0 0 6 ,
s. 2 6 1 ; A d e m E f e ,
D in î G ru p la r S osyolojisi, D ö n e m Y a y ı n l a r ı, İ s t a n b u l , 2 0 1 3 , s . 3 5 - 3 6 .
4
H e n ri
L efeb vre,
E veryd a y
L ife
in
th e
M o d ern
W orld
( T r a n s la t e d
by
S ac h a
R o b in o v i t c h ) , H a r p e r a n d R o w , P u b li s h e r s , N e w Y o r k , E v a n s t o n , S a n F r a n c is c o ,
L o n d o n , 1 9 7 1 , s. 3 7 .
5,
L e f e b v r e , 1 9 7 1 , s. 3 7 .
10
H i lm i T U R K Y I L M A Z
G ü n d e l i k h a y a t , H e r m a n n B r o c h ’u n
if a d e s iy le , m o d e r n liğ in
ark a
y ü z ü d ü r v e z a m a n ın r u h u d u r .6 O n u n iç in g ü n d e lik h a y a t ın h e r b ir y a ş a m
ö rü n tü sü
ve
g ö rü n tü sü
ö n e m lid ir .7 B u
a lm a k ,
sadec e
L e f e b v r e ’n i n
a n la m d a
b u rad a,
t o p lu m s a l h a y a t ın
p r o b le m i in c e le m e k
d e ğ i l,
if a d e s i
g ü n d e lik
s ır a d a n
il e
h ayat
ve
“ u z a y ın
k e ş f i”
t e m e lin d e
iy i b i l i n e n
a y n ı z a m a n d a g ü n d e lik
kadar
k o n u yu
b ir y ü z ü
e le
o la r a k
h a y a t t a k i y a r a t ıc ılığ ı,
p o t a n s iy e lle r i v e g iz li d ir e n iş i o r t a y a ç ık a r t m a k a n la m ın a g e lm e k t e d ir .
II.
S o s y a l, S i y a s i v e T a r i h s e l A r k a P la n
T a r ik a t t a b a n lı d in i h a r e k e t le r in t a r ih s e l k ö k e n le r in in
d a y a n d ığ ı
b ilin m e k t e d ir .
d ö n e m le r in d e
y a y ılm a
A n a d o lu
im k â n ı b u la n
o la r a k
b a k ıld ığ ın d a , O s m a n lıla r ın
o la r a k
in iş li
ç ık ış lı
S e lç u k lu la r ı
b ir
s e y ir
bu
ve
h a r e k e t le r in
ç o k e s k ile r e
K a r a m a n o ğ lu
d u r u m la r ın a g e n e l
b u n la r a k a r ş ı iz le d iğ i s iy a s e t le
iz le m iş t ir .
D e v le t in
d e s t e ğ in i
o r a n t ılı
a la n
g r u p la r
g ü ç l e n e r e k y a y ı l m ı ş l a r , t a k i b a t a u ğ r a y a n l a r is e y a b a ş k a t a r i k a t l a r ı n iç i n d e
g iz le n m iş le r y a d a y o k o lu p g it m iş le r d ir .8
O s m a n lı
d ö n e m in e
d evam
D e v l e t ’i n i n
g e lin d iğ in d e ,
e t t ir e n
m ir a s ı
O s m a n l ı ’n ı n
t a r ik a t la r ın
ü z e r in e
so n
k u r u la n
d ö n e m le r in e
C u m h u r iy e t d ö n e m in d e
de
C u m h u r iy e t
kadar
v a r lık
v a r lığ ın ı
g ö ste rm e si
n o r m a l b i r d u r u m d u r . C u m h u r i y e t h e n ü z il a n e d i l m e d e n ö n c e , 1 9 2 0 ’le r d e
İ s t a n b u l’d a ,
658
g ö r ü lm e k t e d ir . B u
gru p
o la r a k
o ld u ğ u n u
t e k k e s in in
3 0 5 ’ i n in
d u r u m , O s m a n lı’d a n
N a k ş ib e n d î
b iz e
T ü r k iy e ’d e k i
sufi
t a r ik a t ın ın
en
N a k ş ib e n d ilik ’e
an a
o ld u ğ u
C u m h u r iy e t ’e d e v r e d ile n
b ü yü k
g ö s t e r m e k t e d ir .9 D o la y ıs ıy la
İ s la m i h a r e k e t le r in
a it
ve
b u rad an
en
İ s la m i
e t k ili
h are k et
h a r e k e t le
M o d ern
d a m a r ın ı N a k ş ib e n d îlik
t a r ik a t ın ın
o lu ş t u r d u ğ u s ö y le n e b ilir .
Y u k a r ıd a
b u n la r ın
da
if a d e
d ış a k a p a lı/ iç e
e d ild iğ i
g ib i
İ s la m i
h a r e k e t le r i/ g r u p la r ı
d ö n ü k y a p ı l a ş m a l a r ı n ı iy i a n a l i z
ve
e d e b i l m e k i ç in ,
T ü r k m o d e r n le ş m e p a r a d ig m a s ı v e b u n u n g ü n d e lik h a y a t a y a n s ım a la r ın ın
6
N a k le d e n H e n r i L e f e b v r e , E veryd a y L ife in th e M o d ern W orld , 1 9 7 1 , s . 2 5 .
7
L e f e b v r e , 1 9 7 1 , s. 2 5 .
8
Y u s u f K ü ç ü k d a ğ , “ O s m a n lı D ö n e m in d e
K o n y a ’n ın
T a s a v v u f i H a y a t ı n a K ıs a B ir
B a k ı ş ” , K o n ya Ş eh rin in F iz ik i ve E k on om ik Y a p ısı M a k a leler I , S e l ç u k lu B e le d iy e s i Y a y . ,
K o n ya 2 0 0 4 ,
9
s. 1 3 7 .
H a k a n Y a v u z , M o d ern leşen M ü slü m a n la r, K it a b e v i Y a y . , İ s t . 2 0 0 5 , s . 1 8 8 .
T ürk M od ernleşm esinin A rk a Y üz ü
gö z
ö nünde
t u t u lm a s ı
o t o r it e r m o d e r n le ş m e
11
g e r e k m e k t e d ir .
ve
bu
Ö z e llik le
s ü r e ç t e h a lk ın
d in i h a y a t ın ı d ö n ü ş t ü r m e y e y ö n e lik o la r a k
y a p ıla n
b a s k ıla r ı a n la m a d a n
d u ru m u
k a v r a n a m a z . 10
c u m h u r iy e t in
ilk
ö t e k ile ş t ir ile r e k
y ılla r ın d a k i
d ış la n a n
iç in
İ s la m i
o r t a y a ç ık ı ş ı v e b u g ü n k ü
h a r e k e t le r in
u y g u la m a la r ı
k e s im in
a r a s ın d a k i
“ la ik lik ” a d ın a İ s la m i k e s im e
İ s la m i h a r e k e t le r in
O nun
1 9 2 3 -1 9 5 0
g ü n d e lik h a y a t ın ı d o la y ıs ıy la
ve
iç in d e
y a p ıla ş m a s ın d a ,
m erk ezd e n
b u lu n d u ğ u
uzak
t u t u la n ,
d u ru m u
d ik k a t e
a lm a k g e r e k m e k t e d ir .
T ü rk
m o d e r n le ş m e
p a r a d ig m a s ın ın
“ d e v l e t e l i y l e ” u y g u l a n m a s ı 11
v e b u u y g u la m a e s n a s ın d a y e r e l, k ü lt ü r e l d in a m ik le r in
b ir ç o k
ne
so ru n u
d a b e r a b e r in d e
k a d a r O s m a n lın ın
g e t ir m iş t ir .
Z ir a
d e v a m ı n it e liğ in d e
o ls a
d a k u ru c u
t a r ih s e l k ö k le r in i b ir k e n a r a b ır a k a r a k , y e n i b ir t o p lu m
e t m e y o lu n a g it m iş t ir . B u
a m a ç la ; t e k k e v e
d ik k a t e a lın m a m a s ı
C u m h u r iy e t d ö n e m i h e r
e li t , t o p l u m u n
v e yaşam
z a v iy e le r in
t a r z ı in ş a
k a p a t ılm a s ı, k ılık
v e k ıy a f e t d e ğ iş ik liğ i, y e n i a lf a b e y e g e ç iş v e K u r 'a n e ğ it im in i e n g e lle m e y e
y ö n e lik
u y g u la m a la r v b . . .
a n la y ış ı
d ö n ü ş t ü r ü lm e y e
t a r z la r ı b e lk i g ö r ü n ü r d e
y a y ılm a s ın a d e v a m
g ir iş im le r le
g ü n d e lik
ç a lış ılm ış t ır .
if a d e
B unun
e d ilm e m iş
h ayat ve
g e l e n e k s e l d in
n e t ic e s in d e
f a k a t t o p lu m u n
f a r k lı
yaşam
d e r in lik le r in d e
e t m iş t ir . A y r ıc a b u u y g u la m a la r ; t o p lu m u n d in i y a ş a m
b iç im le r in d e n b ir is i o la n t a r ik a t , c e m a a t g ib i y a p ıla r ın , k e n d ile r in i n o r m a l
k o ş u lla r d a
ü r e t e m e m e le r i
ve
iç e
k a p a n m a la r ı
g ib i
f a r k lı
s o r u n la r ı
da
o r t a y a ç ı k a r m ı ş t ı r . 12
B u
gün üm üze
b ilg ile r
kadar
u y g u la m a la r ın a v e
o lm a d ığ ın ı g ö r e n
ik i
tü r
d a v r a n ış
d ö n e m le r d e
d ış a
e k s e n in d e
o la n
b a k ıld ığ ın d a
sü re ç te ,
s is t e m e
d e v le t
y ö n e lik
İ s la m i k e s im d e
h â k im
a ç ıla r a k
o la r a k
e lin d e
k u r u lu ş u n d a n
b u lu n d u r a n la r ın
İ s la m c ı m u h a le f e t in
b ir b ir in i t a k ip
o lm u ş t u r .
k a p ıla r ı
C u m h u r i y e t ’in
gücün ü
B ir in c is i,
z o r la m a k
eden
k a p ıla r ın
d e ğ i l,
m üm kün
v e y a p a r a le l g id e n
iç e
a ç ık
o lm a d ığ ı
k ap an arak
fak at
g ü n d e l i k h a y a t t a k i d i n i v e g e l e n e k s e l ö ğ e l e r i , d e ğ e r l e r i , k a l ı p l a r ı b i r ş e k il d e
m u h afaz a e tm e k ve
10
s ü r d ü r m e k , ik in c is i d e k a p ıla r a r a la n d ığ ı z a m a n
bu
N i l ü f e r G ö l e , “ İ s la m i H a r e k e t le r v e P o s t m o d e r n i z m ” , 1. İ sla m D ü şü n cesi S em p o z yum u
B ild iriler T a rtışm a la r, B e y a n Y a y . İ s t . 1 9 9 5 , s . 1 0 9 - 1 1 0 .
11
C a n e r T a s l a m a n , K üreselleşm e S ü recin d e T ü rk iye’d e İ sla m , İ s t a n b u l Y a y ı n e v i, İ s t a n b u l
2011,
s.
1 5 ; H asan
Ş e n , K em a list M o d ern leşm e ve İ sla m cı G elenek , K a d im
A n k a r a , 2 0 1 2 , s. 3 6 - 3 7 .
12
A h m e t İ n s e l, T ü rk iye T op lum unun B una lım ı, B ir ik i m Y a y . , İ s t . , 1 9 9 0 , s . 2 1 .
Y a y ı n l a r ı,
12
H i lm i T U R K Y I L M A Z
a r a lık la r d a n
m üm kün
o la n
en
üst
d ü z e yd e
y a r a r l a n m a k 13 v e
m üm kün
o ld u ğ u ö lç ü d e d ış a a ç ılm a k .
B u
b a ğ la m d a
in c e le n d iğ in d e ,
arası
ö z e llik le
dö nem de;
d in i
t a r ih s e l
sü re ç
te k
d ö n e m in in
p arti
g ü n d e lik
h a r e k e t le r in / g r u p la r ın
h â k im
h ayat
t e m e lin d e
o ld u ğ u
1 9 2 5 -1 9 5 0
d ış a r ıy a
tam am e n
k a p a lı
o ld u ğ u , d in i v e g e le n e k s e l ö ğ e le r i, d e ğ e r le r i, k a lıp la r ı b ir ş e k ild e m u h a f a z a
e t m e k v e s ü r d ü r m e k a m a c ın d a o ld u k la r ı s ö y le n e b ilir .
B u
h a le
gün
s iy a s a l,
g e le n
İ s la m i
k a ld ır ılm a s ın d a n
s e m b o lle r in e
k a ld ır a r a k
la ik liğ in
ilk
s o s y a l,
h a r e k e t le r in
b a ş la y a r a k
kadar uzan an
y e r in e
k ü lt ü r e l v e
e k o n o m ik
te m e l
h a lk ın
p a r a m e t r e le r i,
g iy im - k u ş a m ın a ,
K e m a lis t r e f o r m la r ın
F r a n s ız
t ip i
a la n la r d a g ö r ü n ü r
jak o b e n
d ilin e
t e m e lle r i
a t ı l m ı ş t ı r . 14
d evam
ko n usun da
eden
Z ir a
C H P
“ m ilit a n
1950
la ik liğ in
y ılın a
ih d a s
e d ild iğ i
kadar
f ii li
a n la y ış ı
b e n im s e n m iş ,
ve
bu
ş e k ille n m iş v e
o la r a k
ik t id a r ı d ö n e m i b o y u n c a ü lk e n in
la ik lik ”
k u tsal
d in i k u r u m la r ı o r t a d a n
a d e t a “ y e n i b ir d in ” g ib i u y g u la n d ığ ı d ö n e m le r d e
ş e k lin d e
h ila f e t in
ve
te k
p arti
la ik le ş m e s i
u y g u la m a d a
c id d i
a d ı m l a r a t ı l m ı ş v e İ s l a m i k e s i m e h i ç b i r ö d ü n v e r i l m e m i ş t i r . 15
G ü n d e lik
h ayatı
d ö n ü ştü rm e ye
y ö n e lik
bu
g ir iş im le r
k a r ş ıs ın d a
t a r ik a t la r , s e s s iz a m a ille g a l o la r a k f a a liy e t le r in i - d a r ç e r ç e v e d e b ile
sü rd ü rm e yi
ş e y h le r i,
e t m iş le r d ir .
f a a liy e t le r in i
a k t iv iz m in in
13
t e r c ih
ye n i
B u r h a n e t t in
D u ra n ,
D ö n üşüm ü ve
“ ö rtm e k ”
m e r k e z le r i
Ö z e llik le
ve
d e v le t
o la r a k
“ C u m h u r iy e t
B atı
b ö l g e l e r i n d e 16
m ü lk iy e t in d e k i
k u lla n m a k
D ö nem i
iç in
İ s la m c ıl ığ ı ,
c a m ile r i
D iy a n e t
İ d e o lo j ik
o ls a -
t a r ik a t
su fi
İ ş le r i
K o n u m la r ı
E v r e l e r i ” , M o d ern T ü rk iye’d e S iya si D ü şü n ce: İ sla m cılık , C . 6 , ( E d t . T .
B o r a v e M . G ü lt e k in g i l) , İ le t i ş i m Y a y . , İ s t a n b u l 2 0 0 4 , s . 1 3 2 .
14
N ec m i U zun ,
T ü rk iye’d e İ sla m cı H a rek et G elişim i, İ lişk ileri, A yrılık la rı ve D ö nüşüm ü ,
A t ı l ı m Ü n v . S o s y a l B il im le r E n s . B a s ılm a m ış Y L T e z i , A n k a r a , 2 0 1 1 , s . 2 4 0 .
15
C em
E r o ğ u l , D em o k ra t P a rti: T a rih i ve İ d eolojisi, İ m g e
K it a b e v i Y a y ı n l a r ı, A n k a r a ,
1 9 9 0 , s. 8 1 .
16
D o ğ u v e G ü n e y d o ğ u b ö lg e le r in d e i s e v a r o la n a ş i r e t l e r in k a p a l ı y a p ı la r ı, b u r a la r d a
t a r ik a t l a r ı n
ş e y h le r in i n
m e d re se
ö z e l li k le
e ğ it im le r in i
do ğu
ve
s ü r d ü r m e le r in e
gü n e yd o ğu
im k â n
b ö lg e le r in d e
s a ğ la m ış t ı r
i ll e g a l o la r a k
H a lid iy e
f a a li y e t l e r i n i
s ü r d ü r d ü k l e r i m e d r e s e le r d e e ğ i t i m a l a n ö ğ r e n c il e r i m a m v a i z o la r a k g ö r e v y a p m ış la r
v e b u d u r u m t a r ik a t l a r ı n g ü ç l e r i n i k o r u m a l a r ı n d a ö n e m li b i r r o l o y n a m ış t ı r . ( H u lu s i
Ş e n t ü r k , T ü rk iye’d e İ sla m i O lu şu m la r ve S iya set: İ sla m cılık , 2 . B a s k ı , Ç ır a Y a y . , İ s t . 2 0 1 1 ,
s. 1 6 7 - 1 6 8 .)
T ürk M od ernleşm esinin A rk a Y üz ü
B a ş k a n lığ ı
b ü n y e s in d e
k e n d ile r in i
c am i
C u m h u r i y e t ’in
t a r ik a t la r
c a m ile r e
13
im a m lığ ı
ye n i
s ığ ın m ış
m a s k e l e m i ş l e r d i r . 17
B u
ve
v a iz lik
g e r ç e k le r in e
ve
sü re ç te
k e n d ile r in i
c a m ile r in ,
g ib i
g ö r e v le r
u y d u r m u ş la r d ır .
c am i
b ir
a la r a k
B ö y le c e
c e m aati
a n la m d a
o la r a k
te k k e
b in a la r ı
o la r a k iş le v g ö r d ü ğ ü s ö y le n e b ilir .
B u
dö n em de
o rtaya
ko n an
K e m a lis t
d e v le t
p o lit ik a la r ı,
b ü tü n
d i n s e l e ğ i t i m i o r t a d a n k a l d ı r m a il e k e n d i a y d ı n
d in a d a m l a r ı n ı o l u ş t u r m a
a r a s ın d a
g e le n e k s e l
g id ip
g e lir k e n ,
k o rum ak ve d evam
bu
h a r e k e t le r / g r u p la r
e ğ it im i o r t a y a k o y m u ş la r d ır .
t o p lu m
ve
s iy a s a l
d in s e l
e ğ it im i
e t t ir m e k iç in b u c a m ile r d e a lt e r n a t if g a y r - ı r e s m i b ir
s is t e m
I s la m i h a r e k e t le r in
o lu ş t u r m a y ı
bu
h e d e f le y e n
d u ru m u
s e k ü le r b ir
K e m a lis t
r e f o r m la r a
k a r ş ı “ p a s i f b i r s i v il d i r e n i ş ” 18 o l a r a k g ö r ü l e b i l i r .
Ö z e llik le
te k
p a r t i d ö n e m in d e
u y g u la n a n
k a t ı la is iz m
ve
I s la m i
k e s im e y a p ıla n b a s k ı p o lit ik a la r ı, ç o k p a r t ili s iy a s i h a y a t a g e ç m e s ır a s ın d a
d e ğ iş ik liğ e
d ış ın a
u ğ r a m ış t ır .
ç ık ılm a y a
s e ç m e n le
ü re tm e
y a k ın
gereği
1 9 4 7 ’d e n
b a ş la n m ış ,
it ib a r e n ,
çok
u y g u la n a n
p a r t ili
iliş k i iç e r is in e
g ir e n
h is s e t m iş le r d ir .
B u
s iy a s i
s iy a s i p a r t ile r
sü re ç ,
la is iz m
h a y a t ın
h a lk t a n
ye n i
s iy a s e t in in
ş a r t la r ı
b ir
g e le n
d in
iç i n d e
s iy a s e t i
b a s k ıla r ın
da
y o ğ u n l a ş m a s ı y l a , D P i k t i d a r ı il e b i r l i k t e h ı z l a n m ı ş t ı r . 19
1950
h a r e k e t le r
ve
tü m
y ü k s e lm e y e
s o n r a s ın d a
d ü n yad ak i
b a ş la m ış t ır . B u
a r a la n d ığ ı z a m a n ı if a d e
o la n
en
üst
d ü z e yd e
f a a liy e t
gö ste re re k
p a r t ili
y ü k s e liş in e
s is t e m e
p a r a le l
g e ç ild iğ i
o la r a k
iç in ,
e t m e k t e d ir . D o la y ıs ıy la b u a r a lık la r d a n
ç a lış t ık la r ı g ö r ü lm e k t e d ir .
s o n u c u y e r a lt ın a in e n
m evcut
u y g u la m a la r a
p a s if
d ir e n iş
de
k a p ıla r ın
m üm kün
T ek
b u g r u p la r , s e s s iz
b ir
I s la m i
T ü r k iy e ’d e
d ö n e m , I s la m i h a r e k e t le r a ç ıs ın d a n
y a r a r la n m a y a
d ö n e m in d e k i b a s k ıla r ın
y e r a lt ın d a n
çok
p arti
o la r a k
g ö s t e r d ik le r i
ç ık m ış la r , g ö r ü n ü r o lm u ş la r d ır . F a k a t ilk o la r a k g ir d ik le r i g ib i
ç ık m a m ış la r ,
d e ğ iş e r e k v e
eski
k la s ik
t a r ik a t
y a p ıla ş m a s ın d a n
f a r k lı
b ir
ö z e llik t e ,
d ö n ü ş e r e k y e n i d in i c e m a a t le r ş e k lin d e o r t a y a ç ık m ış la r d ır .
B u y e n i d in i c e m a a t le r t a m
17
Y a v u z , 2 0 0 5 , s. 1 9 0 .
18
Y a v u z , a .g.e, s . 2 0 0 .
19
H . A li y a r D e m i r c i ,
b ir t a r ik a t ş e k lin d e o lm a m a k la b ir lik t e , o n la r la
“ 2 7 “ M a y ıs ç ıl a r ı n D i n S i y a s e t i ” ,
M a r t - N is a n 1 9 9 7 , s. 1 4 7 .
T ürk iye G ünlüğü D ergisi, S . 4 5 ,
14
H i lm i T U R K Y I L M A Z
t e m e ld e b a z ı b a ğ la n t ıla r ı o la n , y a p ıla r ı it ib a r iy le b ir ö lç ü d e o n la r ı a n d ır a n
g r u p l a r d ı r . 20
T ü r k d o ğ a n ’a
y a n s ım a s ı
gö re
o ld u ğ u n d a n
bu
yap ay
c e m a a t le ş m e ,
d e ğ i l,
ş a r t la r ın
t o p lu m s a l
C e m a a t le ş m e b ir a n la m d a t a r ik a t y a p ıs ın ın g ü n ü n
b ir
dö n üşüm ün ü
lid e r le r i,
a y d ın
dah a
k e s im in
(tran sf o rm asyo n u )
z iy a d e
v o l k - İ s l a m ’ın
if a d e
O nun
z a m a n ın
ru h u n a
t a r ik a t t a n
u yg u n
o la r a k
ç a ğ ın
iç in
b ir
o lg u d u r .
ş a r t la r ın a u y g u n o la r a k
ü z e r in d e
p la n lı, r a s y o n e l ö r g ü t le n m e s iy le ,
k a z a n d ı r a b i l m i ş l e r d i r . 21
b ir
e t m e k t e d ir .
k ad ro su
a t ılım la r
g e liş im in
o lu ş t u r d u ğ u
bu
Z ir a
c em aat
y ü k s e le n
İ s la m i
g e r e k le r in e
u yg u n
dö n em ;
c e m aate
t a r ik a t la r ın ,
d o ğru
s e s s iz
b ir
d ö n ü ş ü m g e ç ir d iğ i z a m a n ı if a d e e t m e k t e d ir .
Ç o k p a r t ili s is t e m in
ve
d e m o k r a t ik le ş m e
s iy a s i p a r t ile r in
b ir g e r e ğ i o la r a k b u
p o lit ik a la r ı
ile
te k rar
d ö n e m d e k i lib e r a lle ş m e
o rtaya
ç ık a n
bu
h a r e k e t le r ,
d e s t e k l e r i n i a r a d ı k l a r ı g r u p l a r n i t e l i ğ i k a z a n m ı ş l a r 22 v e b u
o r t a m d a k e n d ile r in e y e n i “ f ır s a t a la n la r ı” a ç m ış la r d ır .
İ s la m i h a r e k e t le r in / c e m a a t v e t a r ik a t la r ın , 1 9 2 5 - 6 0 y ılla r ı a r a s ın d a
g e ç ir d iğ i
s e s s iz
dö n üşüm den
ve
g e r ç e k le ş t ir d iğ i e n b ü y ü k d ö n ü ş ü m
e t m e k t e d i r . 1 9 8 0 ’l e r d e v e ö z e l l i k l e
T ü r k iy e ’d e
de
d e v le t in
b ir
ö lç ü d e
d ış a
a ç ılm a
1 9 8 0 v e ö z e l l i k l e 9 0 ’lı y ı l l a r a t e k a b ü l
1 9 9 0 ’l a r d a b ü t ü n
g e le n e k s e l
b a b a ( p a t e r n a l)
s o r g u l a n m a y a b a ş l a n m ı ş t ı r . D e v l e t , H e g e l ’i n
d ü n y a d a o ld u ğ u g ib i
im a j ı
t o p lu m s a l
ve
20
Ü nver
G ü n ay, A .
ve
b ir d e v le t o lm a
d ü n y a d a k i g e liş m e le r e p a r a le l o la r a k T ü r k iy e ’d e
s iy a s a l
b a ğ ım s ız la ş t ır m a n ın
a ş ın m a y a
f o r m ü le e t t iğ i t r a n s a n d a n t a l
y ü z ü n ü k a y b e t m iş , b u n u n y e r in e f a r k lılık la r a g ö z y u m a n
y o l u n a g i t m i ş t i r . 23 B ü t ü n
so n rası
f a r k lı
d e ğ iş im i,
y o lla r ın a
V e h b i E c e r,
g ü ç lü
y ö n e lik
d e v le t
a r a y ış la r
T o p lu m sa l D eğişm e, T a sa vvuf,
g e le n e ğ in d e n
b ü yü k
b ir
il g i
T a rik a tla r ve T ürk iye,
E r c i y e s Ü n iv e r s it e s i Y a y . , K a y s e r i 1 9 9 9 , s . 2 4 7 .
21
O rh an
T ü rk d o ğan ,
“T ü rk
T o p l u m u n d a Y e n i D i n î H a r e k e t le r v e
A n k a ra Ü niv. İ la h iya t F a k ü ltesi D ergisi, Ö z e l S a y ı , C u m h u r iy e t in
C e m a a t la ş m a ” ,
7 5 . Y ıl d ö n ü m ü n e
A r m a ğ a n , A n k a r a Ü n iv e r s it e s i B a s ı m e v i , A n k a r a , 1 9 9 9 , s . 6 5 - 9 0 .
22
U z u n , 2 0 1 1 , s. 1 0 7 .
23
Ö m e r Ç a h a , S i vil K a d ın : T ü rk iye’d e S i vil T op lum ve K a d ın, V a d i Y a y . , A n k a r a , 1 9 9 6 , s.
136.
T ürk M od ernleşm esinin A rk a Y üz ü
15
g ö r m ü ş t ü r . 24 B u n u n b i r y a n s ı m a s ı o l a r a k
id e o lo j is i
o la n
K e m a liz m d e
de
b ir
1980
s o n r a s ın d a d e v le t in
yu m u şam a
ö n c e s i k a p a lı k a t ı b ir d o g m a h a lin e
dö n üşen
m e yd an
re sm i
g e lm iş ,
1980
d e v le t ç ilik , n e r e d e y s e
te rk
e d i l m i ş t i r . 25 B u n u n n e t i c e s i n d e T ü r k i y e ’ d e m e r k e z i o t o r i t e v e o n u k o n t r o l
e d e n m e k a n iz m a z a y ıf la m ış , d e v le t in
d e n e t le d iğ i k a m u s a l a la n
b a ş l a m ı ş t ı r . İ ş t e b ö y l e b i r o r t a m d a s i v il t o p l u m
ve
d e v le t in
k ü ç ü lm e s iy le
o r t a y a ç ık a n
d a r a lm a y a
k u r u l u ş l a r ı o r t a y a ç ık m ış
b o ş l u k b u s i v il t o p l u m
k u r u lu ş la r ı
il e d o l d u r u l m u ş t u r . 26
Söz
s iv il
ko n usu
t o p lu m
b o ş lu ğ u
k av ram ı
t e m a la r ın d a n
b ir is i
d o ld u r m a
y ü k s e le n
o lm u ş t u r .
değer
D e v le t in
a n la m ın d a
o la r a k
8 0 ’li y ı l l a r d a n
m ü t e d e y y in
ü z e r in e
in ş a
B a t ı c ı r e s m i i d e o l o j i y e k a r ş ı o l a n t e p k i , s i v il t o p l u m
ö n e m s e n m e s i n i s a ğ l a m ı ş t ı r 27 Z a t e n
s iv il
t o p l u m 28
ve
lib e r a liz m
k e s im in
e d ild iğ i,
an a
s e k ü la r is t ,
v u r g u lu s ö y le m le r in
1 9 8 0 ’li y ı l l a r , t ü m
k a v r a m la r ı
so n ra
d ü n y a d a ö n e ç ık a n
e t r a f ın d a
ş e k ille n e n
b ir
b ir y a n s ım a s ı o la r a k
d in î
d ö n e m d i r . 29
B u
g e liş m e n in
g r u p la r d e y im
f a a liy e t t e
n is p e t e n
o rtaya
b a ş l a m ı ş l a r d ı r . 30
ç ık a n
ve
d e ğ e r le n d ir m e le r i n e t ic e s in d e
24
E rgu n
s e r b e s t liğ in
y e r in d e y s e p a t la m a y a p a r a k o r t a y a ç ık m ış la r v e h e r a la n d a
b u lu n m a y a
a la n la r ın d a
ve
E k o n o m ik ,
g e n iş le y e n
yen i
s iy a s a l
f ır s a t
c e m a a t le r , t o p lu m a v e
ve
e ğ it im
a la n la r ın ı
d ü n yaya
iy i
a ç ılm ış la r
Ö z b u d u n , F u a t K e y m a n , “ T ü r k i y e ’d e K ü lt ü r e l K ü r e s e ll e ş m e ” , B i r K ü re B in
K ü reselleşm e ( E d : P e t e r L . B e r g e r , S a m u e l P . H u n t in g t o n ) , K it a b e v i Y a y . , İ s t . 2 0 0 3 , s.
3 2 0 -3 2 1 .
25
Ç a h a , 1 9 9 6 , s. 1 3 7
26
Ö z b u d u n , K e y m a n , 2 0 0 3 , s. 3 2 0 - 3 2 1 .
27
N u ray M e rt,
“ T ü r k iy e
İ s la m c ıl ığ ı n a
T a r i h s e l B i r B a k ı ş ” , M o d ern
T ü rk iye’d e S iya si
D ü şü n ce: İ sla m cılık , ( E d t . T . B o r a v e M . G ü lt e k in g i l) , C . 6 , İ l e t iş im Y a y . , İ s t . 2 0 0 4 , s.
418
28
1 9 8 0 ’li y ı l l a r d a m o d e r n le ş m e , u l u s a l k i m l i k , u l u s a l d a y a n ı ş m a g i b i k o n u l a r d a n ç o k
h a v a k i r li li ğ i , s a ğ lık , t u r iz m , ç e v r e , in s a n
h a k la r ı , d in i h a k la r , e t n i k h a k l a r v e k a d ın
h a k l a r ı g i b i s p e s if ik k o n u l a r k o n u ş u l u r t a r t ı ş ı lı r h a le g e l m i ş t i r . B u k a v r a m l a r ı n ç o ğ u
d e v le t
k a t ın d a
d e ğ i l,
t o p lu m
k a t ın d a
ve
t o p lu m s a l
g r u p la r
e ş l iğ in d e
gü n d em e
g e lm iş le r d ir . ( Ç a h a , 1 9 9 6 , s. 1 3 8 )
29
30
M e r t , 2 0 0 4 , s. 4 1 8 .
Ö m e r Ç a h a , “ A n a T e m a l a r ı y l a 1 9 8 0 S o n r a s ı İ s la m î U y a n ış ” , M o d ern T ü rk iye’d e S iya si
D ü şü n ce: İ sla m cılık , C . 6 , İ l e t i ş i m Y a y . , İ s t a n b u l . 2 0 0 4 , s . 4 7 8 - 4 7 9 .
16
H i lm i T U R K Y I L M A Z
v e s o s y a l b i r h a r e k e t h a l i n e g e l m i ş l e r d i r . 31 B ö y l e c e b i r ç o k a l a n d a f a a l i y e t
gö ste rm e ye
t a r ih im iz e
geçen
ve
o ld u ğ u
b a ş la y a n
28
ve
a s k e r iy e n in
dö nem de
t e m s ilc is i
k e n d in e
Ş u b a t (2 8
o la r a k
güven
Ş ub at 1997)
d u yan
İ s la m i h a r e k e le r ,
p o st m o d e rn
s iy a s a l a la n ı y e n id e n
t a n z im
e tm e
y e n i b ir k ır ılm a y a ş a m ış t ır . B u
g ö r ü le n
k a z a n d ır d ığ ı d ü ş ü n ü le n
R efah
İ m am
P a r t is in e
H a t ip
ve
ç a b a s ın ın
sü re ç te
bu
o k u lla r ı,
s iy a s a l
a s k e r i d a r b e s i o la r a k
s iy a s a l
K u r ’a n
h â k im
İ s la m i k e s im in
gö rü şe
güç
K u r s la r ı, t a r ik a t ,
c e m a a t g ib i k u r u m la r ın ü z e r in d e a r t m ış o la n b a s k ıla r , b u g r u p la r ın t e k r a r
iç e k a p a n m a s ı s o n u c u n u d o ğ u r m u ş t u r . F a k a t b u s ü r e ç d e o n la r a y e n i b ir
t e c r ü b e k a z a n d ır m ış , s ö z k o n u s u c e m a a t le r i m ü c a d e le a r a ç la r ı y ö n ü n d e n
f a r k lı a r a y ış la r a s e v k e t m iş t ir .
28
Ş u b a t ’ın
henüz
devam
k im liğ i
ile
f ır s a t la r
İ s la m i k e s im
e t t iğ i
s ır a la r d a
k u r u lm a s ı;
su n m u ştu r.
A K
İ s la m i
A k
ü z e r in d e k i b a s k ıla r ı v e
P a r t i ’n i n
k e s im e
P arti
ve
“m uh afazakâr
d in i
h a r e k e t in in
m a ğ d u r iy e t le r i
b ir
d e m o k rat”
g r u p la r a
ye n i
s e ç k in c i,
h a lk t a n
b ir
t a k ım
ko puk
k i ş i l e r d e n d e ğ i l h a l k ı n i ç i n d e n k i ş i l e r d e n o l u ş m a s ı v e s e ç m e n l e y a k ı n i l iş k i
iç in d e o la r a k , h a lk ın is t e k le r in i t e m e l a la n b ir p a r t i p o lit ik a s ın ı s ü r d ü r m e s i
d in i
ö z g ü r lü k
a n la m ın d a
g e ç m iş t e
h ayal
b ile
e d ile m e y e n
g e l i ş m e l e r i o r t a y a ç ı k a r m ı ş t ı r . O k u l l a r d a K u r ’a n - ı K e r i m
üzere
d in i e ğ it im in
h a t ip le r in
s a y ıs ın ın
d in i g r u p la r ın
d in
b ir
t a k ım
d e d a h il o lm a k
s e ç m e li d e r s le r a r a c ılığ ıy la s e r b e s t b ır a k ılm a s ı, im a m
artm ası v e
e ğ it im i
ö n ün deki h er
a la n ın d a
ö zgür
t ü r lü
b ir
e n g e lin
ş e k ild e
k a ld ır ılm a s ı,
h are k e t
e t m e le r i,
k a m u s a l a la n d a b a ş ö r t ü s ü s e r b e s t liğ i v b . ö n e m li g e liş m e le r y a ş a n m ış t ır .
A k P a r t i iç e r is in d e
h em en
h em en
p o lit ik a la r ın ın
d in i
h a r e k e t le r
y ılla r d a n
her
m u h a f a z a k â r k e s im le r d e n
gru p tan
dö n em de
iç in
ye n i
it ib a r e n
a r t ır a r a k
d in
f ır s a t la r ı
d evam
d evam
e ğ it im i
k a lm a d ığ ın d a n e ğ it im
31
p arti
iç in d e
yer
d in i g r u p la r d a n
a lm a s ı
m u h a f a z a k â r , lib e r a l ö z g ü r lü k ç ü b ir ç iz g id e
f a a liy e t le r in i/ m ü c a d e le le r in i
g r u p la r ,
k iş ile r in
ve
M e r t , 2 0 0 4 , s. 4 1 8 .
o rtaya
ç ık a r m ış t ır .
e t t ir d ik le r i
28
Ş u b a t ’ın
e t t ir m iş le r d ir .
v e r m e le r in in
s i v il
B unun
ö nünde
de
p arti
e tm e si
D in i g r u p la r
t o p lu m
te c rü b e si
ve
d evam
il e
9 0 ’lı
ş e k lin d e k i
b e rab e r
y a n ın d a
h e rh an gi
sö z
b ir
bu
ko n usu
en gel
f a a liy e t le r in i d e ö z g ü r b ir ş e k ild e y ü r ü t m ü ş le r d ir .
T ürk M od ernleşm esinin A rk a Y üz ü
B u
y a ş a n a n la r ın
17
n e t ic e s in d e
İ s la m i
h a r e k e t le r / c e m a a t le r ,
dah a
t o p l u m s a l v e k ü l t ü r e l b i r y ö n e l i m i b e n i m s e m i ş 32 y e n i e k o n o m i k f ı r s a t l a r l a
g id e r e k k e n d i y a y ın e v le r i, h a y ır k u r u lu ş la r ı, e ğ it im
a ğ l a r ı o l a n s i v il t o p l u m
y ö n e l i m l i b i r İ s l a m i h a r e k e t h a l i n e g e l m i ş l e r d i r . 33 B u a ş a m a d a n s o n r a d in i
g r u p la r , d in i e ğ it im in y a n ın d a , in ş a a t t a n t u r iz m e , e ğ it im d e n b a s ın y a y ın v e
p a z a r la m a y a
kadar
b ir
çok
a la n d a
f a a liy e t g ö s t e r m e y e
h atta
bu
a la n la r ı
k o n t r o l e t m e y e b a ş la m ış la r d ır .
D in i g r u p la r ın
s o s y o - k ü lt ü r e l v e t a r ih s e l a r k a p la n la r ın ı k ıs a c a b u
ş e k ild e
o rtaya k o yd u k tan
g e n e ld e
m o d e r n le ş m e
g e liş t ir d ik le r i
d ir e n iş
so n ra, b u n d an
ö z e ld e
is e
b iç im le r in i
s o n r a k i b ö lü m d e
T ü rk
ve
d in i g r u p la r ın
M o d e r n le ş m e
d ir e n ir k e n
de
s ü r e c in e
n a s ıl
b ir
k arşı
d e ğ iş im ,
dö n üşüm
v e y a p ı l a ş m a y a g i t t i k l e r i n i e n ö n e m l i g ü n d e l i k h a y a t k ü l t ü r ü ile
p r a t ik le r i
k u r a m c ıla r ın d a n
b ir is i
o la n
M ic h e l
de
C e r t e a u ’n u n 34 “ t a k t i k ”
k a v r a m ı a r a c ı l ı ğ ı y l a a n a l i z e t m e y e v e b u s ü r e ç t e s ö z k o n u s u g r u p l a r ı n d ış a
k a p a lı/ iç e d ö n ü k y a p ıs ın ı ç ö z ü m le m e y e ç a lış a c a ğ ız .
III.
G ü n d e li k H a y a t K a v r a m ı
G ü n d e lik
t o p lu m s a l
a m a c ıy la
A n c ak
k arşı
h ayat
ç e v r e le r
so syal
sö z
k u rd u ğu
b ilim le r in
ko n usu
ö n e m li
il e
a r a ş t ır m a la r ı,
b ir
a la n la
t a k ım
il g i
il g i l i
in s a n la r ın
so syal
ve
o d a ğ ın a
s im g e s e l
1 9 6 0 'la r d a n
ç a lış m a la r ın
k u ş k u la r ın
g ü n lü k
iliş k ile r in d e
b a ğ la r ı
in c e le m e k
so n ra
g i r m i ş t i r . 35
y o ğ u n la ş m a s ı,
o rtaya
ç ık m a s ı
m o d e r n it e y e
ve
m o d e r n it e
e l e ş t i r i l e r i n i n y o ğ u n l u k k a z a n m a s ı il e p a r a l e l l i k g ö s t e r d i ğ i g ö r ü l m e k t e d i r . 36
“G ü n d e l i k ” k e l i m e s i ,
esasen
b ir
r u t in e
iş a r e t
e t m e k t e d ir .
Y an i
“g ü n d e l i k ” d e r k e n h e r g ü n o l a n a k l a g e l m e k t e d i r . 37 D o l a y ı s ı y l a k a v r a m
y ö n ü y le
b ir
y a p m a k t a d ır .
32
s ır a d a n lığ a ,
B u
t e k r a r la n m a la r a
a n la m d a
“ g ü n d e lik ”
ve
d e ğ iş m e z
o la n a
k a v r a m ı, j e m e ,
iç m e ,
bu
gö n d e rm e
b a r ın m a ,
N i l ü f e r G ö le , S ek ü ler ve D in sel: A şın a n S ınırla r, M e t is Y a y . İ s t . 2 0 1 2 , s . 8 9
33
Y a v u z , 2 0 0 5 , s. 1 8 9 - 2 0 3 ; Ş e n t ü r k , 2 0 1 1 , s. 6 3 4 .
34
J o h n F is k e , P o p ü ler K ü ltü rü A n la m a k , ( Ç e v : S ü l e y m a n İ r v a n ) , A r k Y a y ı n l a r ı, A n k a r a ,
1 9 9 9 , s. 4 6 .
35
T onny
B e n n e t,
D ia n e
W atso n ,
U nd ersta nd ing E very L ife, T h e
O pen
U n iv e r s it y ,
B la c k w e ş ş P u b li s h i n g , C a m b r id g e , U S A , 2 0 0 2 , s . X .
36
A n d y B e n n e t , K ü ltü r ve G ünd elik H a ya t, P h o n e ix Y a y . , A n k a r a 2 0 1 3 ,
37
L event
C an te k ,
C um h uriyetin B u lu ğ Ç a ğı: G ünd elik
1 9 5 0 ), İ le t i ş i m Y a y . , İ s t . 2 0 0 8 , s . 1 4 .
s. 1 3 - 1 6
Y a şa m a D a ir T a rtışm a la r (1 9 4 5
18
H i lm i T U R K Y I L M A Z
g ü v e n lik ,
ü re tm e ,
y a n ın d a
ve
n e s lin
d e v a m ın ı
in s a n o ğ lu n u n
e t k in lik le r in , r it ü e lle r in
ve
s a ğ la m a
v a r lığ ın ı
g ib i
devam
b a s it
in s a n i
e t t ir m e k
t o p lu m s a l iş b ö lü m ü n ü n
ih t iy a ç la r
iç in
a r a s ın a
y a p t ığ ı
d a ğ ılm ış
çok
g e n iş b ir a la n ı iç in e a lm a k t a d ır .
Z ir a
yaşam d an
h ayat
G uy
D e b o r d ’u n
b e lir t t iğ i
g ib i
tü m
p r o j e le r
g ü n d e lik
f ış k ır ır v e g e r ç e k b a ş a r ıs ın ı, c is im le ş t ir m e s in i d e y in e g ü n d e lik
ü z e r in d e n
yü rü tü r.
B un dan
d o la y ı
g ü n d e lik
h ayat
her
ş e y in
ö l ç e ğ i d i r . 38 B u a n l a m d a D e b o r d ’ d a n h a r e k e t l e g ü n d e l i k h a y a t ı n b e l i r l e y i c i
ve
t a y in
e d ic i
b ir
ö z e lliğ in in
o ld u ğ u n u
d o la y ıs ıy la
d in i
g r u p la r ın
da
y a p ıla ş m a s ın d a e t k ili o la n f a k t ö r le r in iz in i s ü r e b ile c e ğ im iz ö n e m li b ir a la n
o ld u ğ u n u s ö y le y e b ilir iz .
E n
ö n e m li
g ü n d e lik
h ayat
g ü n d e lik
h a y a t ı, ç o ğ u l v e
g ü n d e lik
h a y a t t a k i b ir e y le r i d e
b o yu n
k u r a m c ıla r ın d a n
ç e k iş m e li b ir a la n
o la r a k
h a k im / e g e m e n
b ir
k arşı
g ü n d e lik
ç ık a n
yaşam
g e liş t ir e r e k ,
k iş ile r
o la r a k
iç e r is in d e
t o p lu m s a l
g ö r m e k t e d i r . 39
“ s ır a d a n / o r t a la m a
a la n ın
tü m ü n e
y a y ılm ış
de
düzene
e ğ e n le r o la r a k d e ğ il a k s in e a k t if o la r a k h a k im
a z ın d a n
o la n
O ,
p a s i f ş e k il d e
düzene
Ç ünkü
d ir e n e n
de
in s a n ” ın
ve
C e rte au ,
t a n ım la m a k t a d ır .
egem en
en
C e rte au ,
“ t a k t ik ” le r
h a le
g e lm iş
ik t id a r t e k n ik le r in e k a r ş ı “ d ir e n iş ” le r g e liş t ir e r e k h a y a t ın ı id a m e e t t ir d iğ in i
id d ia e t m e k t e d ir . B u r a d a n h a r e k e t le d e C e r t e a u , g ü n d e lik h a y a t ı “ s t r a t e j i”
v e “ t a k t ik ” k a v r a m s a lla ş t ır m a s ı ç e r ç e v e s in d e a n la m a m ız g e r e k t iğ in i if a d e
e t m e k t e d ir .
“ S t r a t e j i”
a ç ık la y a n
de
S t r a t e j ile r ,
( d e v le t ,
ve
“ T a k t ik
C e rte au
b ir
sö z
t o p lu m d a
d e v le t
“
k a v r a m ın ı
ko n usu
m e ş r u iy e t i
y ö n e t im i,
b ir b ir in in
k a v r a m la r ı
kab ul
y ö n e t ic ile r
ş ö y le
e d ile n
v b ..,)
b ir
k a r ş ıt ı
o la r a k
a ç ık la m a k t a d ır :
“ ik t id a r
m ü lk iy e t in d e n
y e r i” n in
güç
a la n
d a v r a n ış la r d ır . Y a n i s t r a t e j ile r g ü ç iliş k ile r iy le o r t a y a ç ık a r v e z a m a n a b a ğ lı
o la n ,
38
g e ç ic i
G uy
o la n
D e b o rd ,
iliş k ile r i
“ P e rs p e c tiv e s
s a b it le r ,
fo r
t a n ı m l a r . 40
C o n s c io u s
E gem en
A lt e r a t io n s
in
s ın ıf ın
E v e ryd ay
yan i
L if e ” , B e n
H i g h m o r e ( d e r . ) T h e E verd a y L ife R ea d er, L o n d o n : R o u t l e d g e , 2 0 0 3 , s . 2 3 9 .
39
M i c h e l d e C e r t e a u , G ündelik H a ya tın K eşfi I , ( Ç e v . L . A r s l a n Ö z c a n ) , D o s t K it a b e v i
Y a y . A n k a r a , 2 0 0 9 , s. 4 7 - 4 8 .
40
F e rh at
K e n t e l,
“ M o d e r n it e
D ergisi, 3 E y lü l 2 0 1 1 , s . 2 0 .
G ü n d e li k
H ayat ve
Y eni
S o s y a l H a r e k e t le r ”
A lt ü st
T ürk M od ernleşm esinin A rk a Y üz ü
19
g ü ç lü le r in s t r a t e j is i, g ü n d e lik y a ş a m ın p a r a m e t r e le r in i o lu ş t u r a n m e k â n la r ı
v e m e t a la r ı d e n e t im
M ic h e l
de
a l t ı n d a t u t m a y a ç a l ı ş ı r . 41
C e rte au
s tra te ji
k a v r a m ın ın
k a r ş ıt ı
o la r a k
“ t a k t ik ”
k a v r a m ın ı ş u ş e k ild e if a d e e t m e k t e d ir : “ S t r a t e j ile r e k ıy a s la , b ir m ü lk iy e t in
var
o lm a m a s ıy la
T a k t ik ,
m ekân
yab an c ı
b ir
n it e le n e n
o la r a k
gücün
h e s a p lı
sadec e
e y le m e
ö t e k in in
y a s a la r ıy la
t a k t ik
m e k â n ın ı
d ü z e n le n m iş
a d ın ı
v e r iy o r u m ...
k u lla n ır .
h a liy le
B u
n e d e n le
k e n d is in e
d a y a t ıla n
a la n d a o y u n u n u k u r m a k z o r u n d a d ır . G e r i ç e k ilm e , ö n g ö r m e v e
t o p a r la m a
ko n um un da,
b ir y ö n t e m
yo k tu r.
d e n e t le n e n
uzam
ne
b ü tü n c ü l
k e n d is in e
m e s a f e li
iç in
k e n d in i
k u lla n a b ile c e ğ i
D ü ş m a n ın g ö r ü ş a ç ıs ı iç in d e v e d ü ş m a n t a r a f ın d a n
iç in d e g e r ç e k le ş e b ile n
b ir
d u rm ak
p ro je ye
s a h ip
b ir h a r e k e t t ir . D o la y ıs ıy la t a k t ik ,
o la b ilir
ne
de
r a k ib in i
gö rü n ü r,
n e s n e lle ş t ir e b ilir v e a y r ı b ir u z a m d a t o p a r la m a k o la n a ğ ın a s a h ip t ir . H a m le
ü stü n e
h a m le
K a z a n ç la r ın ı
yap ar.
F ır s a t la r ı
d e p o la y a b ile c e ğ i,
ö n g ö r e b ile c e ğ i
b ir
üsse
d e ğ e r le n d ir ir
m ü lk le r in i
s a h ip
d e ğ ild ir .
ve
b u n la r a
ç o ğ a lt a b ile c e ğ i
K a z a n d ık la r ın ı
b a ğ lıd ır .
ve
ç ık ış la r ı
s a k la y a m a z .
B u
m e k â n s ı z l ı k o n a h a r e k e t l i l i k d e s a ğ l a r . ” 42
T a k t ik le r ,
o y u n la r ın ı
z a m a n ın
k u lla n ım ın ı
im k â n s ız la ş t ır ır la r .
B unun
u s t a lık la
so n ucun da
g e r ç e k le ş t ir e r e k
da
t a k t ik le r
e rk
hem en
h e m e n b ü t ü n o la r a k g ü n d e lik h a y a t ın iç e r is in e s ız a r la r . H e r y e r t a k t ik le r in
s ü r p r i z l e r i il e d o l u d u r . 43
M ic h e l d e C e r t e a u b a s k ıy a u ğ r a y a n b ir e y le r in , ik t id a r t e k n ik le r in e
k arşı
d o ğru d an
h iy e r a r ş ik ,
b ir
m ü c a d e le
f a ş is t ,
d ö n ü ştü rm e k te ”
g ü n d e lik y a ş a m
d ik e y
t o p lu m s a l
o ld u k la r ın ı id d ia
iç e r is in d e
b iç im in e
g ir m e y e r e k ,
iliş k i
e t m e k t e d ir .
o n la r a d a y a t ıla n
o t o r it e r
k o d la r ın ı
S ır a d a n
e y le m
bu
ve
“ iç e r id e n
in s a n la r - z a y ıf la r -
k a lıp la r ın ın
h e d e f le r in i
s a p t ı r ı r l a r . O n l a r ı b a ş k a b i r a m a ç i ç i n k u l l a n ı p , k e n d i l e r i n e ö z g ü b i r ü s lu p
v e t a r z iç e r is in d e y e n id e n iş le r le r . İ ş t e b u n o k t a d a d e C e r t e a u b u d u r u m u
“ g iz li
b ir
ü r e t im ,
z a m a n d a t ü k e t im
g iz li
b ir
y a r a t ıc ılık ”
o la r a k
t a n ım la m a k t a d ır .
b i ç i m i n d e o l a n b i r ü r e t i m d i r . 44
41
F is k e , 1 9 9 9 , s . 4 6 .
42
C e r t e a u , 2 0 0 9 , s. 1 1 3 .
43
A .g . e . , s. 1 1 7 .
44
A .g . e . , s. 4 5 .
B u
ayn ı
20
H i lm i T U R K Y I L M A Z
D e C e r t e a u ’y a g ö r e h i l e y a p m a k z a y ı f ı n s a n a t ı d ı r . G ü n d e l i k y a ş a m
b ir ç o k f ır s a t ı v e k u r n a z lık b iç im le r in i b a r ın d ır m a k t a d ır . G ü n d e lik y a ş a m ,
“ d ü z e n b a z lık y a p m a k , d o la p
h e rk e se
b in le r c e
yaşam ;
g ü ç lü le r in
z a y ıf la r ın
is e
b a ğ la m d a
yo l yo rd am
de
s u n a r ” 45 F i s k e ’in
h a n t a l,
y a r a t ıc ı,
m ü c a d e le s in in
ç e v i r m e k y a n i i ş i n i k e n d i n c e y ü r ü t m e k iç in
y a r a t ıc ılık t a n
ç e v ik
ve
C e r t e a u ’n u n
v e r ild iğ i
esn ek
te m e l
t e m e ld e
o ld u k la r ı
v u rgu su
b ir
s ın ıf ın
a ş ır ı
b ir
g ü n d e lik
“ d ir e n iş
f a r k lılığ ın v e h e t e r o j e n liğ in , b ir b a ş k a y ö n ü y le
E gem en
yo ru m u n a gö re
yo k su n ,
g ü n d e lik
ö r g ü t le n m iş ,
d u r u m d u r . 46
h a y a t ın ,
a l a n ı ” 47
v a r o lu ş
o ld u ğ u d u r .
d e “ ö t e k i” liğ in
B u
B u
d ir e n iş id ir .
h e r k e s i ö z n e le ş t ir d iğ i b ir k ü lt ü r e l t e k t ip le ş t ir m e y e
k arşı
v e r i l e n b i r ö z g ü r l e ş m e m ü c a d e l e s i d i r . 48
G ü n d e lik
h a y a t l a il g i l i b i r b a ş k a ö n e m l i k u r a m c ı l a r d a n
d e , “ z o r la m a ” v e
“ u y a r la m a ” k a v r a m la r ın d a n
L e fe b v re
b a h s e t m e k t e d ir . L e f e b v r e ,
g ü ç l ü l e r i n s t r a t e j i s i ( z o r la m a ) i l e z a y ı f l a r ı n t a k t i k l e r i ( u y a r l a m a ) a r a s ı n d a k i
k a r ş ılık lığ a iş a r e t e t m e k
iç in
k u lla n ır k e n ,
il e
ayak
de
C e rte au
u y d u r a b ile n
“ z o r l a m a ” il e
“ u y a r la m a ” a r a s ın d a k i a y r ım ı
a y n ı d o ğ r u lt u d a
z o r la m a la r ın
ü s t e s in d e n
d ü ş ü n m e k t e d ir :
g e lir ...
U y a r la m a
“ K o ş u lla r a
z o r la m a la r ı
ö z ü m s e r , o n l a r ı d ö n ü ş t ü r ü r , o n l a r ı b i r e r ü r ü n h a l i n e g e t i r i r . ” 49
Y u k a r ıd a k ıs a c a v e r m e y e ç a lış t ığ ım ız s o s y o k ü lt ü r e l a r k a p la n g ö z
ö nünde
b u lu n d u r u ld u ğ u n d a
p a r a d ig m a s ın a p a r a le l o la r a k
h â k im
de
I s la m i
b u gün e
h a r e k e t le r in ,
T ü rk
k a d a r g e ç ir m iş
o la n a n la y ış la r ; k e n d i v a r o lu ş s a l d u r u m la r ın ı d e v a m
C e r t e a u ’n u n
if a d e s i
il e
g e liş t ir d ik le r i f a r k lı t a k t ik le r in
s ö y le r s e k -
d e v le t in
b ir s o n u c u v e
m o d e r n le ş m e
o ld u ğ u
e v r e le r v e
e t t ir m e k iç in , -
s t r a t e j ile r in e
“ ö t e k i” liğ in
k arşı
d ir e n iş i o ld u ğ u
s ö y le n e b ilir .
B u
s ın ıf la r
b ilg ile r
t a r a f ın d a n
45
A . g . e . , s. 4 4 .
46
F is k e , 1 9 9 9 , s . 4 6 .
47
K e n t e l, 2 0 1 1 , s. 2 0 .
48
d a y a t ıla n
b a k ıld ığ ın d a
k ü lt ü r
f a r k lı
“ h a lk
o ld u ğ u
k ü lt ü r ü ”
il e
z a m a n la r d a ,
egem en
h a lk ın
B e n H i g h m o r e , E veryd a y L ife a n d C u ltu ra l T h eo ry, L o n d o n v e N e w Y o r k : R o u t l e d g e ,
2 0 0 2 , s. 1 4 7 - 1 4 8 .
49
e k s e n in d e
F is k e , 1 9 9 9 , s . 4 7 .
T ürk M od ernleşm esinin A rk a Y üz ü
b u n la r ı
k a b u lle n m e
ç a lış m a n ın
d e v le t in
21
b iç im le r i
de
f a r k lılık
g ö s t e r m e k t e d i r . 50
b u b ö lü m ü n d e , “ h a lk k ü lt ü r ü ” n ü t e m s il e d e n
O nun
iç in
d in i g r u p la r ın ,
“ s t r a t e j i” le r in e k a r ş ı n a s ıl b ir “ t a k t ik ” iz le d ik le r i, h a n g i a la n la r d a
d ış a k a p a lı/ iç e d ö n ü k b ir y a p ı o lu ş t u r d u k la r ı, b u n la r ın s e b e p v e s o n u ç la r ı
a n a liz e d ilm e y e ç a lış ıla c a k t ır .
IV.
“ Ö t e k i ” , D i r e n ç v e D ı ş a K a p a lı A la n la r
S o s y o - k ü lt ü r e l, t a r ih s e l a r k a p la n d a d a g ö r ü ld ü ğ ü g ib i d in i g r u p v e
c e m a a t le r ,
ç ev red en
iç in d e
y a ş a d ık la r ı
e t k ile n m iş le r
ve
t o p lu m s a l,
ye n i
ş a r t la r a
s iy a s a l,
u ym ak
k ü lt ü r e l,
iç in
ye n i
e k o n o m ik
y a p ıla ş m a la r a
g i t m i ş l e r d i r . B u y e n i y a p ı l a ş m a l a r s ı r a s ı n d a b a z ı a l a n l a r d a k e n d i l e r i n i d ış a
k a p a t m ış la r d ır . B u d e ğ iş im v e d ö n ü ş ü m ü s ö z k o n u s u g r u p la r ın s ö y le m v e
p r a t ik le r in d e n iz le m e k m ü m k ü n d ü r .
1.
İ n a n ç la İ lg i li K o n u la r
D in i
g r u p la r ,
in a n ç
e s a s la r ı
ve
k o n u la r ı
t e m e lin d e
yaşan an
t a r t ış m a v e ih t ila f la r ın , g r u p la ş m a s e b e p le r i a r a s ın d a ö n e m li f a k t ö r le r d e n
o ld u ğ u
b ilin m e k t e d ir .
iliş k ile r i
b aşta
m e le k le r v b .
o l m u ş t u r . 51
o lm a k
pek
çok
F akat
bu
Ö z e llik le
ü zere
konu
A l l a h ’ın
k ad er,
düşün c e
ç a lış m a d a
s ıf a t la r ı,
y a r a t ılış ,
t a b ia t ı,
k ıy a m e t ,
a y r ılık la r ı v e
e le
a ld ığ ım ız
in s a n la r la
o la n
p e y g a m b e r lik ,
t a r t ış m a la r
b e lir le y ic i
t a r ik a t / c e m a a t
t a b a n lı
g r u p la r t e m e lin d e d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z d e b u g r u p la r ın k la s ik g e le n e k s e l İ s la m i
an a gö vdeden
b u rad a
a y r ı b ir in a n ç la r ı o ld u ğ u n u
t e o lo j ik
a n la m d a k i
im a n ın
t a r ik a t g r u p la r ı, a n a
d in i k it le d e n
yaşam ayı
g r u p la r ı
a r z u la y a n
h e m e n h e p s in in
s ö y le m e k
e s a s la r ı
kast
z o rd ur.
a y r ıla n la r ı d e ğ il, y o ğ u n
if a d e
O nun
e d ilm e m e k t e d ir .
e t m e k t e d i r . 52
B u
b ir
iç in
Z ir a
d in i h a y a t
a n la m d a
h em en
K u r ’a n v e s ü n n e t t e m e l i n d e h a r e k e t e t t i ğ i v e g e l e n e k s e l
İ s la m ı t e m s il e t m e id d ia s ın d a o ld u ğ u s ö y le n e b ilir .
A y r ıc a
b ir lik t e , g r u p
50
b a h s e d ile n
k o n u la r d a
d ış a
lid e r le r i h a k k ın d a k a r iz m a t ik
k a p a lı
y ö n le r i
k iş ilik le
b u lu n m a m a k la
ilg ili in a n ç la r ı, k e n d i
C a r lo G i n z b u r g , P eyn ir ve K u rtla r: B i r 1 6 . Y ü z yıl D eğirm encisin in E vreni, M e t is Y a y ı n l a r ı,
6 . B a s k ı, İ s t a n b u l 2 0 1 6 , s. 2 0 .
51
C e la le d d i n Ç e lik , “ D in i G r u p la r S o s y o l o j i s i ” , D in S o syolojisi, ( E d . M e h m e t B a y y i ğ it ) ,
P a l e t Y a y ı n l a r ı, K o n y a , 2 0 1 3 , s . 2 8 2 - 2 8 3 .
52
G ü n a y , 2 0 0 6 , s. 3 0 6 .
22
H i lm i T U R K Y I L M A Z
g r u p la r ın ın
h a k ik a t in
te k
ve
ye g ân e
t e m s ilc is i
ya
da
en
d o ğru
y o ld a
o ld u ğ u y ö n ü n d e k i in a n ç la r ı v b . b u b a ğ la m d a e le a lın a b ilir .
Ş ü p h e s iz b ü t ü n
e t r a f ın d a
m an evi
ş e k ille n ir le r .
ve
ö rgü tse l
d in i g r u p la r k a r iz m a t ik ö z e llik le r e s a h ip
G r u p la r ın
lid e r
b a ş ın d a
o la r a k
kab ul
b u lu n a n
e d ilir k e n
lid e r le r
b ir lid e r
b a z ıla r ın d a
b a z ıla r ın d a
is e
sadec e
ö r g ü t s e l l i d e r o l a r a k k a b u l e d i l m e k t e d i r . H e r n e ş e k il d e o l u r s a o l s u n , b u
lid e r le r
ü y e le r in in
gö zün de
b e lli
b ir
k a r iz m a y a
s a h ip
k iş ilik le r i
t e m s il
e t m e k t e d ir .
W e b e r ’in l i t e r a t ü r e k a z a n d ı r d ı ğ ı k a r i z m a t i k l i d e r , k e n d i s i n d e il a h i
b ir g ü ç
o ld u ğ u n a
in a n ıla n
k iş iy i if a d e
e t m e k t e d ir .
K a r iz m a t ik
lid e r le r in
o l d u ğ u y e r d e k i i l i ş k i l e r v e i t a a t t ü r ü d e f a r k l ı l a ş m a k t a d ı r . B u a n l a m d a d in i
g r u p la r d a it a a t in
B u
ş e k li b e l i r l e y i c i b i r u n s u r o l a r a k k a r ş ı m ı z a ç ı k m a k t a d ı r .
g r u p la r d a k i
f a r k lıd ır . B u
k a r iz m a t ik
o t o r it e y e
t ü r b ir it a a t t e h u k u k i v e
it a a t
yasal
o t o r it e y e
o la n
it a a t t e n
r a s y o n e l e t k e n l e r d e ğ i l, d u y g u l a r a ,
t e c r ü b e y e v e h e y e c a n a d a y a l ı e t k e n l e r b e l i r l e y i c i o l m a k t a d ı r . 53 D o l a y ı s ı y l a
K a r iz m a t ik
ü y e le r in in
g ib i,
o t o r it e n in
lid e r e
h a r e k e t in
bu
k a y ıt s ız
k e n d is i,
t e r e d d ü t le r in
zam an
h a k im
de
tü r
o ld u ğ u g r u p
ş a r t s ız
il k e
o rtad an
ve
t e s lim iy e t le
b a ğ lı
o lm a la r ın ı g e r e k t ir d iğ i
p o lit ik a la r ı h a k k ın d a
k a lk m a s ın ı
g r u p la r d a
v e y a h a r e k e t le r , d o ğ a l o la r a k
g e r e k li
k a r iz m a t ik
so rgu ,
şüp h e
k ılm a k t a d ır .
H atta
“ m e h d i”
ş e k lin d e
lid e r in
v e ya
zam an
f a r k lı
k im lik le r le o r t a y a ç ık t ığ ı d a g ö r ü lm e k t e d ir .
T a s a v v u f i g e le n e k t e t a r ik a t ö n d e r i ş e y h le r id e a l d in i k iş ilik o la r a k
t a r t ış ılm a z
b ir
ye re
s a h i p t i r . 54
A n c ak
m ü r ş it le r in
bu
k o n u m la r ı
k im i
z a m a n t a r t ış m a k o n u s u o lm u ş t u r . Ö z e llik le t a r ik a t d ış ı ç e v r e le r t a r a f ın d a n
ş e y h le r e , s o r g u la m a k s ız ın
t e s lim
s e b e b iy le
y ö n e lt ilm iş t ir .
c id d i
e le ş t ir ile r
i l k e s i il e ö n e ç ı k a n
o lm a n ın
s o r g u la m a k s ız ın
t e s lim
g e t ir e c e ğ i b ir t a k ım
“ G assal
e lin d e
m a h z u r la r
m e y y it
o lm a ilk e s i e n
o lm a k ”
f a z la e le ş t ir ile n
h u s u s la r d a n d ır . Z a m a n z a m a n o r t a y a ç ık a n b ir t a k ım
s ı r a d ış ı u y g u l a m a l a r
ve
d e ğ e r t a ş ıy a n
b a z ı t a r ik a t
ö n d e r le r in in
b e lk i k e n d i iç in d e
b ir
g ö r ü le m e y e c e k if a d e v e
an c ak
z a h ir i a ç ıd a n
b a k ıld ığ ın d a u y g u n
bu
e n d iş e v e
e le ş t ir ile r in
53
M a x W e b e r , S o syo lo ji Y ayılman, ( Ç e v . T a h a P a r l a ) , H ü r r i y e t V a k f ı Y a y ı n l a r ı, İ s t a n b u l ,
54
S e l ç u k E r a y d ı n , T a sa vvu f ve T a rik a tla r, İ F A V Y a y ı n l a r ı, İ s t . , 1 9 9 7 , s . 1 1 8 .
a r t m a s ın a s e b e p
o ld u ğ u if a d e
d a v r a n ış la r ın ın
e d ile b ilir . A n c a k
1 9 8 7 , s . 2 1 7 - 2 2 0 ; Ç e lik , 2 0 1 3 , s . 2 8 1 .
T ürk M od ernleşm esinin A rk a Y üz ü
t a r ik a t
ç e v r e le r in d e
k e n d i b ü t ü n lü ğ ü
o lm a k s ız ın
m an evi
ş e y h le r in
iç e r is in d e
ş e y h in
23
t a r ik a t
r e h b e r liğ in in
e ğ it im in
iç e r is in d e k i
ko num unun,
b ir a n la m ı b u lu n d u ğ u , e n
s a ğ lık lı
e t k ili
b ir
o la m a y a c a ğ ı,
ş e k ild e
t e m e ld e
t a r ik a t ın
s is t e m in
t e s lim iy e t
ö n gö rd ü ğü
g e r ç e k le ş t ir ile m e y e c e ğ i
if a d e
e d i l m e k t e d i r . 55
B u n u n y a n ı n d a h e m e n h e m e n h e r g r u p k e n d i ü y e l e r i n i n H a k k ’ın
v e h a k ik a t in
e n d o ğ r u h a t t a y e g a n e t e m s ilc ile r in in k e n d i g r u p la r ı o ld u ğ u ,
ile r id e
b ü tü n
zam an
d il e g e t i r m e k t e d i r l e r . F a k a t g r u p l a r a r a s ı i l e t i ş i m
in s a n lığ ın
bunun
f a r k ın a v a r a c a ğ ı v b ..
g ö r e , 56 s ö z k o n u s u s ö y l e m l e r i n ,
gru p
ü y e l e r i il e t e m a s
s ö y le m le r i z a m a n
( t e m a s ) t e o r is in e
g r u p l a r ı n iç e k a p a n d ı ğ ı , b i r g r u b u n d i ğ e r
k u r m a d ığ ı v e y a k u r a m a d ığ ı d u r u m la r d a d a h a s e r t
o ld u ğ u ; ü y e le r in a r a s ın d a k i t e m a s ın v e g e ç ir g e n lik le r in o ld u ğ u z a m a n la r d a
is e g r u p l a r ı n d ı ş a a ç ı l a r a k b u t a r z s ö y l e m l e r i n d a h a a z o l a c a ğ ı s ö y l e n e b i l i r .
B u
y o lla r
a n la m d a
A l l a h ’a
tasav v u f
gö tü rü r”,
ve
t a r ik a t la r
“ A l l a h ’a
g id e n
n e f e s le r i a d e d in c e d ir ” g ib i a n la y ış la r ın
t a r ik a t la r ın
b ir b ir le r in e
k arşı
t a r ih i
in c e le d iğ in d e
y o lla r
( t a r ik le r )
“B ü tü n
y a r a t ık la r ın
o l d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r . B u a n la y ış
h o ş g ö r ü lü
d a v r a n m a s ın a
seb ep
o lm u ş t u r .
F a k a t t a s a v v u f t a r ih in in b ü t ü n ü in c e le n d iğ in d e b u n u n t e r s i o la n t u t u m v e
d a v r a n ı ş l a r d a g ö r ü l m ü ş t ü r . 57
K ı s a c a s ö y l e m e k g e r e k i r s e g r u p l a r ı n iç e k a p a n d ı ğ ı , ö z g ü r o r t a m ı n
o lm a d ığ ı d u r u m la r d a b u
e d e c e k t ir .
55
56
F akat
dah a
tarz
rah at
s ö y le m le r iç t e n
ve
d ış a
a ç ık
iç e
b ir
d ille n d ir ilm e y e
o rtam d a
bu
devam
s ö y le m
ve
M u s t a f a K a r a , T a sa vvu f ve T a rik a tla r T a rih i, D e r g a h Y a y . , İ s t . , 1 9 9 9 , s . 2 2 1 .
G r u p la r a r a s ı i l e t i ş i m
t e o r is i ş u t e m e le d a y a n m a k t a d ır : T o p lu m s a l g r u p l a r a r a s ın d a
t e m a s e k s ik l iğ i g r u p l a r a r a s ı n d a k i s ın ır la r ı b e l ir g in l e ş t i r i r v e ‘ö t e k i ’ i le i lg i li o lu m s u z
y a r g ı l a r ı p e k iş t i r i r . E ğ e r ç e ş it l i g r u p l a r d a n o lu ş a n i n s a n l a r a r a s ı n d a k i e t k il e ş i m s i z l ik
ve
a y r ış m a ö n y a r g ıy ı b e s l iy o r s a , b u n u n
ta m
t e r s i o la r a k , b ir b ir in i o lu m s u z
o la r a k
a l g ıl a y a n g r u p ü y e l e r i a r a s ı n d a k i i le t iş i m , ö n y a r g ın ı n a z a lm a s ı n a n e d e n o la b ili r . Z ir a
f a r k lı
t o p lu m s a l
t e m e l in d e
yatan
g r u p la r d a n
k e ş f e d il ir , “ ö t e k i ”
gru b u n
g ö r ü lü r .
b ir e y l e r
b a ş la r .
K ıs a c a s ı ,
B aşka
o lm a k t a n
b ir if a d e
z iya d e
b ir e y le r
b ir b ir le r iy l e
h a t a lı g e n e l le m e l e r f a r k
in s a n i
i le
te m as
k u rd u k ç a,
e d i li r , f a r k lı lı k l a r ı n
a s l ı n d a s a n ıld ığ ı k a d a r “ k ö t ü ” v e
b i r b ir in i n
gö zün de
b ir e y l e r b ir b ir le r in i n
ö z e l li k le r iy le
ön
p la n a
“ sad e c e
ö n y a r g ın ı n
y a n ı s ı r a b e n z e r li k le r
“h o m o je n ”
in s a n ”
o la r a k
o lm a d ı ğ ı
g ö r ü lm e y e
g ö z ü n d e , b e lli b ir
g ru b u n
ç ık a r la r .
F.
(T h o m as
“ I n t e r - g r o u p C o n t a c t T h e o r y ” , A n n u a lR evi ew o f P sych o lo gy, 4 9 , s . 6 5 - 8 5 , 1 9 9 8 . )
57
ü ye s i
P e t t ig r e w ,
M u s t a f a K a r a , T ürk T a sa vvu f T a rih i A ra ştırm a la rı, D e r g a h Y a y . , İ s t . 2 0 0 5 , s . 2 2 4 .
24
H i lm i T U R K Y I L M A Z
in a n ç la r ın
gru b u n
f a r k lı
ü y e le r i
t a r a f ın d a n
d e ğ e r le n d ir m e
s ü z g e c in d e n
g e ç ir ile c e ğ in i s ö y le m e k m ü m k ü n d ü r .
2-
İ b a d e t / R i t ü e U e r le İ lg i li K o n u la r
T a r ik a t la r ın
r e s m i/ k it a b i
d in
s ık ı
d in d a r lık
o t o r it e le r in in
ve
ve
zühd
e ğ ilim le r in e
a n la y ış la r ın ın
ü z e r in e
u yg u n
o la r a k
( f a r k lı
o la r a k )
n a f ile ib a d e t le r e , s e m a , v ir d v e z ik ir le r e s a h ip t ir le r . Y in e b ir e y s e l a r ın m a
ve
n e f is
t e r b iy e s i
g r u p la r d a n
b a ğ la m ın d a ,
f a r k lıla ş t ık la r ı
ö zel
r it ü e l
sem b o l ve
g ö r ü lm e k t e d ir .
t a s a v v u f i o lu ş u m la r , d a h a ç o k
İ s la m
k e şf e , f e yz e
ve
k ıy a f e t le r le
düşün c esi
ö te k i
iç e r is in d e
ilh a m a a ğ ır lık v e r m e s iy le
s e le f î v e k e lâ m i a n la y ış t a n a y r ılır la r . Ö t e y a n d a n t a s a v v u f i g e le n e ğ in b a t ın î
y o r u m la r a
m e yyal
a n la y ış ı z o r la y a n
k arak terd e
o lu ş u
ve
zam an
e s n e k liğ i, t a s a v v u f i a k ım
ve
zam an
m e r k e z î t e o lo j ik
t a r ik a t la r ın
S ü n n iliğ in in
ve
ş e r i a t a u y g u n l u ğ u n u n t a r t ı ş ı l m a s ı n a y o l a ç m ı ş t ı r . 58
D o la y ıs ıy la s ö z k o n u s u g r u p la r ın k e ş f e v e ilh a m a a ğ ır lık v e r m e le r i
d ış a
k a p a lı
o ld u k la r ı
a n la m d a k i s ö y le m
ö n e m li
n o k t a la r d a n
b ir i
o ld u ğ u
s ö y le n e b ilir .
B u
v e u y g u la m a la r ın g r u b u b a ğ la d ığ ın d a n h a r e k e t e d ile r e k
d ış a r ıy a ç o k f a z la y a n s ım a d ığ ın ı s ö y le y e b ilir iz .
B azı
g r u p la r ın
k e n d ile r in e
a it
k ıy a f e t ,
sem b o l
ve
s im g e le r in in
b u lu n d u ğ u b ilin m e k t e d ir . H e r b ir g r u p k e n d i f a r k lılık la r ın ı o r t a y a k o y m a k
iç in
b a z ı ö z e l s e m b o lle r d e n y a r a r la n d ığ ı, g r u p
s e m b o lle r i
iç s e lle ş t ir d iğ i
b ö y le c e
g ü n d e lik
ü y e le r in in
h ayatta
d e b u s im g e v e
gru b u
t e m s il
e t t iğ i
d ü ş ü n ü ld ü ğ ü n d e b ir e y le r in k e n d in i if a d e e t m e im k a n ı v e r ild iğ i o r t a m la r d a
g r u b u n ü y e le r in in d ış a a ç ıla c a k la r ın ı s ö y le m e k m ü m k ü n d ü r .
3-
S o s y a l i li ş k i le r ( T i c a r e t , E v i li k v b . . . )
T o p lu m s a l
g r u p la r
s ın ıf la n d ır ılm ış la r d ır .
ö lç ü t le r d e n
g e lm e k t e d ir .
g r u p la r
b ir is i,
B u
a y r ım ı
c e m iy e t / t o p lu m
F akat
b ir e y le r in
b a ğ la m d a
ve
F.
f a r k lı
k r it e r le r
bu
e sas
s ın ıf la m a la r d a
a lın a r a k
en
k e n d i a r a s ın d a k i iliş k i v e
b u rad a
T ö n n i e s ’in
C.
H .
m eşh ur
C o o l e y ’in
c em aat
b ir ç o k
f a z la
ile t iş im
b ir in c il
a ç ıd a n
k u lla n ıla n
b iç im le r i
ve
ik in c il
( g e m e in s c h a f t )
ve
( G e s e l l s c h a f t ) a y r ı m ı h a t ı r l a n a b i l i r . 59
58
G ü n a y , 2 0 0 6 , s . 3 0 6 ; Ç e l ik , 2 0 1 3 , s . 2 9 0 - 2 9 1 .
59
A m i r a n K u r t k a n B il g is e v e n , G en el S osyoloji, D i v a n Y a y ı n l a r ı, İ s t . 1 9 8 2 , s . 2 5 8 - 2 5 9 ; E .
M in e T a n , 1 9 8 1 , s. 5 3 - 5 4 .
T ürk M od ernleşm esinin A rk a Y üz ü
B u
ç a lış m a d a
e le
25
a ld ığ ım ız
d in i
g r u p la r ın
iliş k i
b iç im in e
b a k ı l d ı ğ ı n d a C o o l e y ’in b i r i n c i l g r u p l a r d e d i ğ i , T ö n n i e s ’in d e c e m a a t a d ı n ı
v e r d iğ i
g r u p la r d a k i
b iç im in in
iliş k i
y a k ın ,
D o la y ıs ıy la
bu
b iç im in i
ö z e l,
y a k ın
ve
yo ğu n
b ir
s a m im i
b ir lik t e lik le r
p o tad a
e r id i ğ i ,
gru b u n
o rtak
a m a ç la r ı
B ö y le c e
“ b iz ”
b ilin c i g ü ç le n m e k t e ,
a n la m d a
b ir e y in
a n d ır m a k t a d ır .
b e n liğ in in
c e m a a t le r in
d u yg u su n u n
il e
en
ö n e m li
b ir
g r u p la
so syal
iç in
b ir
g r u p la r
t a k ım
b e lli
gru p
b ilin m e k t e d ir .
o rtak
a m a ç la r
k im liğ i
“ b a ğ lılık ”
iliş k i
b ir
a ç ıs ın d a n
ü r e t m e k t e d ir .
a r t m a k t a d ır .
ve
B u
“ a d a n m ış lık ”
o ld u ğ u b u y a p ıla r d a iç e
dö nük
b iç im i k e n d in i g ö s t e r m e k t e d ir .
g ib i
h edef,
s e y r e t t iğ i
ö z d e ş le ş m e
ö z e lliğ i
v a r lığ ıd ır . S a m im i iliş k ile r in
B ü tü n
g r u p la r d a k i
b ir e y s e llik le r in
a z ın d a n
b ü t ü n le ş t iğ i
( i ç t e n iç e ) v e d ı ş a k a p a l ı b i r y a ş a m
t u t a b ilm e k
ş e k ild e
B u
d in i
g r u p la r
değer ve
n o rm
da
ü y e le r in i
e t r a f ın d a
b ir
ard a
b ir le ş t ir ir le r .
G r u p iç i s a m i m i i l i ş i k l e r b u d e ğ e r v e h e d e f l e r b i r d a y a n ı ş m a , h i y e r a r ş i v e
g ö re v
d a ğ ılım ın
o lm a
b ilin c i
ve
s a ğ la m a k t a d ır .
k ıy a f e t le r i,
d a b e r a b e r in d e
k im lik
g e t ir ir . B u
ü r e t ir k e n
d iğ e r
B u b ir lik t e liğ i d e v a m
sem b o l ve
s im g e le r i
d u r u m , b ir y a n d a n
yan d an
gru b u n
g r u b a a it
s ü r e k liliğ in i
e t t ir m e k iç in g r u b u n ü y e le r i b e n z e r
(c ü b b e ,
s a r ık ,
ç arşaf, tak k e ,
t e s p ih
v b .)
k u l l a n m a k t a h a t t a b e n z e r t ü k e t i m b i ç i m i n e s a h ip o l m a k t a d ı r l a r .
B u
b a ğ la m d a
ü z e r in d e
d u r u lm a s ı g e r e k e n
ö n e m li b ir
g r u p i ç i e v l i l i k l e r k o n u s u d u r . G r u p iç i b i r l i k t e l i ğ i d e v a m
b ir g r u p t a g r u p
ik i
t a r a f ın
da
i ç i e v l i l i k l e r ö n e r i l i r v e t e ş v i k e d il i r . B u t ü r e v l i l i k l e r h e r
s a h ip
o lm a s ı
so n
d e re c e
ö n e m li g ö r ü lm e k t e d ir . B ö y le d u r u m la r d a is e , g r u p la r a r a s ı ile t iş im
(te m as )
gru b u n
da
n o k ta
e t t ir m e k iç in h e r
ayn ı
gru b u n
d e v a m lılığ ı
t e o r is in e
gö re ,
z a y ıf la d ığ ı,
ve
gru p
h ayatı
b ilin ç ,
ü y e n in
ü y e le r in in ,
sadec e
kendi
hedef
gru b a
ve
n o r m la r ın a
d e v a m lılığ ı
gru p
d ış ı
g r u p la r ın ın
a ç ıs ın d a
in s a n la r la
değer
ve
o la n
iliş k ile r in in
n o r m la r ın a
gö re
d e ğ e r le n d ir d ik le r i s ö y le n e b ilir .
B u s o s y a l i l i ş k i l e r i n y a n ı n d a d i n i g r u p l a r ı n , ö z e l l i k l e 9 0 ’lı y ı l l a r d a n
so n ra,
de
C e r t a u ’n u n
if a d e s i
il e
“ t a k t ik ” s e l
d av ran arak
s i v il
t o p lu m
k u r u lu ş la r ı a r a c ılığ ıy la v a r lık g ö s t e r m e le r i v e d a h a g e n iş k it le le r e u la ş m a k
iç in
b ir
t a k ım
ü y e le r in in
f a a liy e t le r e
iliş k i
g ir m e le r i
b iç im le r in d e
b ir
hem
d in i
t a k ım
g r u p la r ın
hem
f a r k lıla ş m a la r ı
de
gru p
g e t ir d iğ i
g ö r ü lm e k t e d ir .
A y r ıc a
p a r a n ın
M o d ern
h er geçen
so n un da;
ö z e llik le
gün
d ü n yad a p e k
çok
d in i h iz m e t in
y ü r ü t ü lm e s in d e
d a h a d a b e lir le y ic i o lm a s ı s e b e b iy le
2 0 0 0 ’ li
y ılla r d a n
so n ra
t a r ik a t
ve
9 0 ’lı y ı l l a r ı n
c e m a a t le r in
her
26
H i lm i T U R K Y I L M A Z
b ir in in ,
o rtaya
k u r u lu ş la r ın d a n
kadar
b ir ç o k
ç ık a n
a la n d a
k o n t r o l e d e r h a le
p iy a s a d a
tu tu n m ak
e d e b ilm e k iç in
f ır s a t
a la n la r ın ı
e ğ it im e , h a c v e t u r iz m
v a r lık
gö ste rm e ye
so syal
m e d ya
iş t e
y o lu y la
s ö y le m le r in d e , t a v ır la r ın d a v e
bu
h atta
e v r ilm e
dah a
s a ğ l ık
m e d y a v e ile t iş im e
b a ş la d ık la r ı;
g e ld ik le r i g ö r ü lm e k t e d ir .
ve
d e ğ e r le n d ir e r e k
ş ir k e t le r in d e n
g e n iş
bu
a la n la r ı
a ş a m a s ın d a
k e s im e
iliş k i b iç im le r in d e
h it a p
“ t a k t ik ”
g e r e ğ i f a r k lıla ş m a la r a g it t ik le r i s ö y le n e b ilir .
A y r ıc a d in i c e m a a t le r in
ve
e k o n o m in in
iç
iç e
g e ç t iğ i,
pek çok
se k tö re
c e m a a t le r in
e l a t m a s ı s e b e b i y l e , d in
p ara
il e
h a ş ır
n e ş ir
o ld u ğ u
g ö r ü l m e k t e d i r . “ C e m a a t ” m a n t ı ğ ı il e “ e k o n o m i ” m a n t ı ğ ı n ı n
f a r k lı o lm a s ı
ve
k a p it a liz m in
c e m a a t le r in
a lt e r n a t if
b ir
s is t e m
ü re tm e k te n
z iy a d e
k u r a lla r ın a g ö r e h a r e k e t e d e r h a le g e lm e s i, d in i c e m a a t le r in z e n g in le ş t ik ç e
b azı
d in i
h a s s a s iy e t le r in i,
n o r m la r ın ı
k a y b e t m e le r i
gru b u
en
b ir
arad a
a z ın d a n
tu tan
b u n la r d a n
b azı
d e ğe r,
b azı
n o k t a la r d a
hedef
ve
t a v iz
v e r m e le r i s o n u c u n u b e r a b e r in d e g e t ir d iğ i s ö y le n e b ilir .
B u rad an
d ü n ya
h a r e k e t le
gö rü şü n d e
Ö nceden
t a r ik a t t a b a n lı c e m a a t le r in , t a r ik a t k ü lt ü r ü
ö n e m li t a v ır
d e ğ iş ik lik le r in e
s u f il ik , d ü n y a h a y a t ı n a ö n e m
k a ç ış g ib i d u r u m la r la k a r a k t e r iz e
d ü n ye v i
f ır s a t la r ın
c a z ib e s in e
g it t ik le r in i
s ö y le y e b ilir iz .
v e rm e m e , o n u re d d e tm e , o n d an
e d ilir k e n , g e lin e n
d o ğru
ve
m e y le t t iğ i
ve
n o k t a d a c e m a a t le r in ,
d ü n ya
il e
u z la ş t ığ ı
g ö r ü lm e k t e d ir .
4 - M a h r e m iy e t
“ G iz liliğ e , a ile h a y a t ın a , y a b a n c ın ın b a k ış la r ın a , k a d ın ın
y a s a k la n a n
şe ye
iliş k in ”
o la n
iç l i d ı ş lı , h e r k e s t a r a f ı n d a n
m ah rem
sö zc ü ğü , ayn ı z am an d a
s a h a s ın a ,
“ s a m im i,
b ilin m e m e s i g e r e k e n , s ö y le n m e y e n , g iz li ş e y ”
a n l a m l a r ı n a g e l m e k t e d i r . 60
İ n s a n la r ın g ü n d e lik h a y a t ın ın ö n e m li b ir p a r ç a s ı o la n m a h r e m iy e t
o lg u s u n u n t a n ım ı d in le r e , k ü lt ü r le r e , t o p lu m u n g e n iş liğ in e , a ç ık v e k a p a lı
o lu ş u n a h a t t a z a m a n a b a ğ lı o la r a k
t a r ih in d e
60
m a h r e m iy e t in
d e ğ iş m e k t e d ir . B u
t a n ım la n m a s ı v e
N i l ü f e r G ö le , M o d ern M a h rem : M ed en iyet ve Ö rtünm e, 1 1 . B a s k ı ,
s. 2 0 .
a n la m d a
düşün c e
s ın ır la n m a s ı n o k t a s ın d a b ir ç o k
M e t is Y a y . İ s t ., 2 0 1 1 ,
T ürk M od ernleşm esinin A rk a Y üz ü
f a r k lı
y a k la ş ım ın
o rtaya
27
ç ık t ığ ı
g ö r ü l m e k t e d i r . 61
D o la y ıs ıy la
k a v r a m ın
s ın ır la r ın ı n e t b ir ş e k ild e ç iz m e k m ü m k ü n d e ğ ild ir . B u n a r a ğ m e n b u r a d a n
m a h r e m iy e t k o n u s u ,
m a h r e m iy e t i v e
an a
ö z e lliğ i
m ekân sal
F i s c h e r v e H u b n e r ’ın , “ m e k â n s a l m a h r e m i y e t , k i ş i
b ilg i m a h r e m iy e t i”
gö z
ö nünde
m a h r e m iy e t ,
ş e k lin d e
ö z e t le d iğ i m a h r e m iy e t in
b u lu n d u r u la r a k
k iş in in
y a k ın
in c e le n e b ilir .
f iz ik s e l
a la n ın ı;
B una
k iş i
üç
gö re
m a h r e m iy e t i
h a k s ı z m ü d a h a l e l e r e k a r ş ı k o y m a y ı ; b i l g i m a h r e m i y e t i is e k i ş i s e l v e r i l e r i n
t o p la n m a , s a k la n m a v e d a ğ ıt ım ın ın n a s ıl y a p ıla c a ğ ın ın
k o n t r o l e d ilm e s in i
g e r e k t i r i r . 62
B u r a d a d i n i g r u p l a r t e m e l i n d e k o n u y u e le a l d ı ğ ı m ı z d a n m e k â n s a l
m a h r e m iy e t v e b ilg i m a h r e m iy e t i n o k t a s ın d a n k o n u y u in c e le y e c e ğ iz .
M ekan sal
g r u p la r ın , s o s y o
a r a s ı k a p ıla r ın
m ekan sal
y a s a k la r
m a h r e m iy e t
a n la m ın d a
a ç ık
o lm a d ığ ı, c a m ile r in
a n la m d a
b ir
k a r ş ıs ın d a
t a r ik a t
ş e y h le r i
sö z
e d ild iğ i g ib i
sö z
e d ile b ilir .
f a a liy e t le r in i
Z ir a
o
“ ö rtm e k ”
m e r k e z le r i o la r a k
ko n usu
1 9 2 4 -1 9 5 0
“ t e k k e ” iş le v i g ö r d ü ğ ü
m a h r e m iy e t t e n
m ü lk iy e t in d e k i c a m ile r i s u f i a k t iv iz m in
gö rü n ü rd e
b a k ıld ığ ın d a
k ü lt ü r e l a r k a p la n ın d a d a if a d e
dö n em de
dö nem de
iç in
d e v le t
k u l l a n m ı ş l a r , 63
c a m i, o la n b u m e k a n la r a y n ı z a m a n d a g iz li b i r “ t e k k e ” iş le v i
gö rm ü ştü r.
N e t ic e d e
d e v le t
y ö n e t ic ile r i
t a r a f ın d a n
t e k k e le r in
k a p a t ılm ış
o lm a s ı, t a r ik a t la r ı o lu m s u z y ö n d e b ir h a y li e t k ile m e k le b ir lik t e , o n la r ı y o k
e t m e m iş
v e ya
e d e m e m iş le r d ir .
H a t t a t e k k e le r in
k a p a t ılm a s ın d a n
hem en
s o n r a b ir t a r ik a t ş e y h in in y a z d ığ ı b ir ş iir b iz e , b u k u r u m la r ın n a s ıl v a r lığ ın ı
d evam
e t t ir d iğ in in
k a ld ırılm a ^
“( . . . ) S ed d olunm a k la tek a ya ,
d e ip u ç la r ın ı v e r m e k t e d ir .
z jk r-i H a k
/
C üm le m evcu d a t z â k ir k â ina t d erga h tır.” T ü m
c a n l ı l a r ı A l l a h ’ı z i k r e d e n m ü r i t l e r v e t ü m
e v r e n i d e t e k k e o la r a k g ö r e n b u
a n la y ış ın , b ü y ü k b ir s o s y a l s t a t ü k a y b ın a u ğ r a m a s ı, “ v a k ıf ” g ib i a r a ç la r v e
k u r u m la r ın ın
e lle r in d e n
k a y b e t m e le r in e
y o l a ç m a s ın a
61
Y akup
A k yü z ,
a lın m a s ıy la
rağm e n
“ B a t ı T o p lu m u n d a
g e ç im le r in i
b azen
ve
kab uğun a
M a h r e m i y e t A lg ı s ı n ın
m e k â n la r ın ı
ç e k ile r e k ,
O lu ş u m u ,
b azen
D e ğ iş im i v e
E t k i s i ” , D in, G elenek ve A h la k B a ğla m ın d a M a h rem iyet A lgıla rı S em p o z yu m u (2 7 -2 9 M a rt
2 0 1 5 ), O r d u Ü n iv e r s it e s i İ l a h iy a t F a k ü l t e s i Y a y ı n l a r ı, S a m s u n 2 0 1 6 , s . 1 7 7 - 1 7 8 .
62
N i y a z i T a n ıl ır , İ n tern et S u çla rı ve B ireysel M a h rem iyet, L ib e r t e Y a y . , A n k a r a 2 0 0 2 , s . 4 3 .
63
B e k t a ş il ik
ve
M e v le v i li k
g ib i
b ir
c a m i i le
b ü t ü n le ş e r e k
g i z li c e
devam
eden
b ir
t e k k e y e s a h ip o lm a y a n t a r ik a t l a r , v a r lı k la r ın ı v e g e l e n e k l e r i n i N a k ş î li k i le a y n ı ö lç ü d e
v e g ü ç l ü b i r b iç im d e k o r u y a m a d ı k l a r ı g ö r ü l m e k t e d i r .
28
H i lm i T U R K Y I L M A Z
y e r a lt ın a in e r e k
a m a b ir ş e k ild e
v a r lık la r ın ı s ü r d ü r e r e k
1 9 5 0 ’d e n
so n ra
o r t a y a ç ı k t ı ğ ı g ö r ü l m ü ş t ü r . 64
T a r ik a t la r ın
m o d e r le ş m e s i
k a lm a k
iç in
bu
s t r a t e j is i
dö n üşüm ün ü,
k a r ş ıs ın d a ,
de
C e r t e a u ’n u n
g ü n d e lik
g e liş t ir d ik le r i t a k t ik le r
o la r a k
h ayatta
if a d e s i
il e
t a r ik a t la r ın
d e ğ e r le n d ir m e k
T ü rk
ayak ta
m ü m k ü n d ü r.
Z i r a d e C e r t e a u ’y a g ö r e “ t a k t i k ” , m e k â n o l a r a k s a d e c e ö t e k i n i n m e k â n ı n ı
k u lla n ır .
B u
k e n d is in e
n e d e n le
d a y a t ıla n
in s a n la r - z a y ıf la r
k a lıp la r ın ın
yab an c ı
b ir g ü c ü n
y a s a la r ıy la
d ü z e n le n m iş
a la n d a o y u n u n u k u r m a k z o r u n d a d ır .
g ü n d e lik
h e d e f le r in i
yaşam
s a p t ır ır la r .
iç e r is in d e
o n la r a
O n la r ı b a ş k a
b ir
h a liy le
A y r ıc a s ır a d a n
d a y a t ıla n
am aç
iç in
e y le m
k u lla n ıp ,
k e n d ile r in e ö z g ü b ir ü s lu p v e t a r z iç e r is in d e y e n id e n in ş a e d e r le r . Y in e d e
C e r t e a u ’y a g ö r e
savun m a
g ü n d e lik h a y a t “ d ir e n iş in
m e k a n iz m a la r ıy la
g e t ir d ik le r in i
b a k ıld ığ ın d a
iç iç e
so k arak ,
t a r ik a t la r ın
ü r e t t ik le r in i
o n la r la
bu
a la n ı” d ır v e
s e s s iz
ve
b iz z a t
e t k ile ş e r e k
d ir e n iş , k e n d i
m o d e r n le ş m e n in
g e r ç e k l e ş i r . 65 B u
dö n üşüm ün ü,
s t r a t e j is i k a r ş ıs ın d a , z a y ıf d u r u m a d ü ş e n
bu
T ü rk
t a r ik a t la r ın
a ç ıd a n
m o d e r n le ş t ir m e
k e n d ile r in i s e s s iz b ir
ş e k ild e y e n id e n ü r e t m e d u r u m u o la r a k d e ğ e r le n d ir e b ilir iz .
S ö z k o n u su d u ru m
t a r ik a t la r ın
ö n ü n e y e n i f ır s a t a la n la r ı a ç m ış t ır .
Z ir a b u c a m ile r e g e le n le r s a d e c e o t a r ik a t ın m ü r it le r i d e ğ il b u n u n y a n ın d a
m ü r it o lm a y a n
B u
d u ru m
s ır a d a n
v a t a n d a ş la r d a c a m ii c e m a a t i o la r a k g e lm e k t e y d i.
k e n d i m ü r it k it le le r in in
e tm e
f ır s a t ın ı d o ğ u r m u ş t u r . B u n u n
f a r k lı
k e s im i t u t m a k
is lâ m i
iç in
b ilin ç le n m e y e
d ış ın d a
d a h a g e n iş
n e t ic e s in d e
s o h b e t le r in i t a r ik a t
d o ğru
is e
b ir
h it a p
h it a p
e t t ik le r i b u
e ğ it im in in
d ö n ü ş t ü r m ü ş l e r d i r . 66
k it le y e
ö t e s in d e
B u
ik i
genel
dö n üşüm ün
g r u p la r ın iç e k a p a lı y a p ıs ın ı b ir n e b z e o ls u n d ış a r ıy a a ç t ığ ı s ö y le n e b ilir .
Y in e
b ir is in in
5 0 ’li
k la s ik
y ılla r d a n
t a r ik a t la r d a n
n is b i
s e r b e s t liğ in
f a r k lıla ş t ığ ı
ve
b ir
ye n i
so n ucu
b ir
o la r a k
gö rü n ü m
her
a l d ığ ı
t e k k e d e n f a r k lıla ş t ığ ı d ü ş ü n ü ld ü ğ ü n d e b u g r u p la r ın y e n i ş e k liy le m e k a n s a l
a n la m d a
b ir
g iz liğ in in
o lm a d ığ ı
b ir
neb ze
o ls u n
d ış a r ıy a
a ç ıld ığ ı
İ sla m , D e r g â h
Y a y ı n l a r ı,
g ö r ü lm e k t e d ir .
64
İ s m a il
K ara,
C u m h u riyet T ü rk iyesi’n d e B i r M esele O la ra k
İ s t a n b u l, 2 0 0 9 , s. 2 7 0 .
65
C e r t e a u , 2 0 0 9 , s. 1 1 3
66
Ş e n t ü r k , 2 0 1 1 , s. 1 7 0 .
T ürk M od ernleşm esinin A rk a Y üz ü
T ek
p arti
29
d ö n e m in d e
bu
g r u p la r
t a r a f ın d a n
g iz li
s a k lı
y a p ıla n
o k u m a la r , 1 9 5 0 s o n r a s ın d a s a ğ la n a n ö z g ü r lü k o r t a m ıy la b ir lik t e a ç ık k a p ı
p o lit ik a s ın a
d ö n ü şm ü ştü r.
k e s im le r in i
b ir
araya
d a y a n ış m a k ü lt ü r ü n ü
d in d a r
o rta
ç e ş it li
s ın ıf ın
c em aat
B unun
n e t ic e s in d e
g e t ir e b ile n
de m üm kün
y u k a r ıy a
ü y e le r in in
o kum a
o ld u ğ u
d o ğru
t o p lu m u n
h a lk a la r ı;
ayn ı
ve
k e s im in in
s iy a s a l
ve
f a r k lı
zam an da
ö lç ü d e g e liş t ir m iş v e
h a r e k e t li
s o s y o - e k o n o m ik
is e
ö z e llik le
gen el
a ğ la r
o la r a k
o lu ş t u r d u ğ u
y a p ı l a r h a l i n e g e l m i ş t i r . 67
Ö z e llik le
9 0 ’ lı
g ö s t e r m e k y ü k s e le n
o ld u k la r ı,
y ılla r d a n
so n ra
s i v il
t o p lu m
ş e k lin d e
f a a liy e t
d e ğ e r h a lin e g e lin c e b u a n la m d a d a h a f a z la g ö r ü n ü r
s i v il
t o p lu m
o lm a n ın
f a y d a la r ın d a n
y a r a r la n d ık la r ı
g ö z le n m e k t e d ir
B ü tü n
o la r a k
b u n la r a
rağm e n
g e lin e n
f a a liy e t y ü r ü t t ü k le r i k u r u m u n
y ü r ü t t ü k le r i
o ld u ğ u n a
v e ya
da
e ğ it im
zam an
b azı
g r u p la r ın
y a n ın d a g a y r - ı r e s m i o la r a k
v e r d ik le r i
zam an
n o k tad a,
ş a h it
ev,
m ed rese
v b ...
o lu n m a k t a d ır .
B u
re sm i
f a a liy e t
k u r u m la r ın ın
a n la m d a
b azı
m e k a n s a l m a h r e m iy e t le r in o ld u ğ u s ö y le n e b ilir .
B ilg i
m a h r e m iy e t i
n o k t a s ın d a
is e
gru b a
a it
b ir
t a k ım
b ilg ile r in
s a k l a n m a , t o p l a n m a v e d a ğ ı t ı m ı n ı n g i z l i l i ğ i e le a l ı n a b i l i r .
B u b a ğ la m d a s o s y o k ü lt ü r e l a r k a p la n d a if a d e e d ile n le r g ö z ö n ü n e
a lın d ığ ın d a ,
d in i
g r u p la r ın
c u m h u r iy e t in
ila n ın d a n
it ib a r e n
d e v le t
ve
s is t e m le g ö r ü n ü r d e b ir ç a t ış m a y a g ir m e d e n , iç in d e b u lu n d u k la r ı ş a r t la r ın
g e r e ğ in i
y e r in e
y ılla r d a n
s o n r a is e
f a a liy e t
g e t ir e r e k
y in e
v a r lık la r ın ı
s ü r d ü r d ü k le r i
ş a r t la r g e r e ğ i s iv il t o p lu m
g ö s t e r d ik le r i
ve
g ö r ü lm e k t e d ir . B u d u r u m
b ö y le c e
tam
g ö r ü lm e k t e d ir .
y o lu
t o p lu m s a l
il e
8 0 ’li
m ü c a d e le
h ayata
ve
a ç ıld ık la r ı
d a g ü n d e l i k h a y a t b i l i m c i d e C e r t e a u ’n u n
ç ö z ü m l e m e s i il e ö r t ü ş m e k t e d i r .
M ic h e l d e C e r t e a u b a s k ıy a u ğ r a y a n b ir e y le r in , ik t id a r t e k n ik le r in e
k arşı
d o ğru d an
h iy e r a r ş ik ,
b ir
f a ş is t ,
d ö n ü ştü rm e k te ”
g ü n d e lik y a ş a m
m ü c a d e le
d ik e y
o ld u k la r ın ı id d ia
iç e r is in d e
b iç im in e
t o p lu m s a l
g ir m e y e r e k ,
iliş k i
e t m e k t e d ir .
o n la r a d a y a t ıla n
S ır a d a n
e y le m
bu
o t o r it e r
k o d la r ın ı
in s a n la r
k a lıp la r ın ın
ve
“ iç e r id e n
- z a y ıf la r -
h e d e f le r in i
s a p t ı r ı r l a r . O n l a r ı b a ş k a b i r a m a ç i ç i n k u l l a n ı p , k e n d i l e r i n e ö z g ü b i r ü s lu p
v e t a r z iç e r is in d e y e n id e n iş le r le r . İ ş t e b u n o k t a d a d e C e r t e a u b u d u r u m u
67
Y a v u z , 2 0 0 5 , s. 2 2 4 .
30
H i lm i T U R K Y I L M A Z
“ g iz li
b ir
ü r e t im ,
z a m a n d a t ü k e t im
B u
g iz li
b ir
b a ğ la m d a
d e ğ e r le n d ir ild iğ in d e ,
b e lir le n m iş
d in i
o la r a k
g r u p la r
M o d e r n le ş m e
a la n la r ,
“ g e le n e k s e l”
y a r a t ıc ılık ”
t a n ım la m a k t a d ır .
B u
ayn ı
b i ç i m i n d e o l a n b i r ü r e t i m d i r . 68
a n la m la r
o la r a k
ve
e lit le r i
ve
s i v il
p r a t ik le r
a d la n d ır ıla n
t o p lu m
t a r a f ın d a n
k u r u lu ş la r ı
“m o d e rn ”
a la n ın ın
b azı
“ o r t a la m a / s ır a d a n ”
o la r a k
y ö n le r i,
b ir e y le r in
o lu ş t u r d u ğ u d in i g r u p la r t a r a f ın d a n g ü n d e lik h a y a t t a k a b u l e d ild iğ i f a k a t
k e n d ile r in e
d a y a t ıld ığ ı
ş e k liy le
d e ğ il
iç e r id e n
d ö n ü ştü rm e k
s u r e t iy le
y e n id e n ü r e t ilm iş h a liy le b u n u iş le v s e lle ş t ir m iş le r d ir .
D in i g r u p la r ın
f a a liy e t g ö s t e r m iş
s i v il t o p l u m
o lm a s ı, o
k u r u lu ş la r ın ı k e n d i h e d e f le r i
t a r z d a y e n id e n
o la n
d o ğ r u lt u s u n d a ,
iş le d ik le r i s ö y le n e b ilir .
s i v il t o p l u m
ö z e lliğ i t a ş ıy ıp
k u r u lu ş la r ı a r a c ılığ ıy la b ir ç o k
y ılla r d a y ü k s e le n
k u r u lu ş la r ın ın
Z ir a
gerç e k
t a ş ım a d ığ ı k o n u s u h e p
a la n d a
d e ğ e r o la r a k , s iv il t o p lu m
k e n d ile r in e
d in i g r u p la r
a n la m d a
ö zgü
ü s lu p
ve
e l iy le
k u r u lm u ş
s i v il t o p l u m
k u r u lu ş u
t a r t ı ş ı l a g e l m i ş t i r . Z i r a s i v il t o p l u m
a ç ık , ş e f f a f v e h e s a p v e r ile b ilir lik ü z e r in e k u r u lm u ş t u r .
H er
ne
ş e k ild e
o lu r s a
o ls u n
d in i
g r u p la r ın
ü z e r in d e
b a s k ın ın
o ld u ğ u d ö n e m d e ö z e llik le d a h a t e m k in li h a r e k e t e t t ik le r i d ü ş ü n ü ld ü ğ ü n d e
bu
dö n em de
gru b a
a it
b ilg ile r in
k o n u ş u lm a s ı, t a r t ış ılm a s ı, m ü m k ü n
k u r u lu ş la r ı
o la r a k
h a lin d e
t o p lu m a
f a a liy e t
ü y e le r
gö ste rm e ye
a ç ıld ık la r ı
t a r a f ın d a n
gru p
d e ğ ild ir . F a k a t g r u p la r ın
dö n em de
b a ş la d ığ ı
bu
ve
so syal
b ilg ile r in
dah a
d ış ın d a
s i v il t o p l u m
b ir
az
h are k et
g iz le n d iğ i
s ö y le n e b ilir .
5 - S ö y le m
D in i g r u p la r
tü k e te re k
k e n d ile r in i
d ış a
kam usal
if a d e
a ç ıld ık ç a ,
a la n d a n
e tm e
dah a
a r a ç la r ı
m o d e r n it e n in
f a z la
ve
f ır s a t la r ın ı
y a r a r la n m a
k u lla n d ık la r ı
dah a
y o lu n a
d il ,
f a z la
g it t ik ç e
s ö y le m
de
f a r k lıla ş m a k t a d ır .
Ö z e llik le
ilk
d ö n e m le r d e
s ö z lü
k ü lt ü r ü n
h a k im
o ld u ğ u
d in i
g r u p l a r s o s y o - k ü l t ü r e l ş a r t l a r ı n d e ğ i ş m e s i v e f a r k l ı a l a n l a r a a ç ı l m a s ı il e b u
s ö y le m le r in d e
o ld u k la r ı
68
b ir
dö nem de
C e r t e a u , 2 0 0 9 , s. 4 5 .
t a k ım
h iç b ir
d e ğ iş ik lik le r
y a z ılı
o lm u ş t u r .
k ayn ak
b u lm a k
Ö r n e ğ in
m üm kün
y e r a lt ın d a
d e ğ i ld ir .
T ürk M od ernleşm esinin A rk a Y üz ü
T am am en
s ö z lü
k ü lt ü r
31
h a k im d ir ,
h atta
dah a
önce
y a z ılı
o la n
İ s la m i
k a y n a k la r b ile s ö z k o n u s u ş a r t la r g e r e ğ i e z b e r d e n , g iz li g iz li o k u n m u ş v e
o k u t u lm u ş t u r .
D o la y ıs ıy la
b ö y le
b ir
dö n em de
s ö y le m
d ü z e y in d e
so n
d e r e c e iç e d ö n ü k o lm a s ı n o r m a l b ir d u r u m d u r .
5 0 ’li
g e n iş le t m e k
y ılla r d a n
so n ra
ve
f a z la
s ö y le m le r in d e
dah a
d ış a r ıd a
g ö rü n ü r
in s a n a
o la n
in s a n la r a
s ö y le n e b ilir . Ö r n e ğ in t e k k e le r in
b ir
te k k e
iş le v i g ö r m ü ş
d ö n e m le r d e
te k k e ye
o lm a y a
u la ş m a k
k arşı
is t e r
b ir
ü y e le r in i
is t e m e z
yu m u şam a
bu
o ld u ğ u
c a m iy e s ığ ın m ış o lm a s ı v e b u r a la r ın g iz li
o lm a s ın d a
sadec e
b a ş la y ın c a
iç in
sö z
bunu
iz le m e k
m ü m k ü n d ü r.
ko n usu
gru b u n
ü y e le r i
Ö nceki
g e lir k e n
a r t ık
d iy a n e t e b a ğ lı o la r a k f a a liy e t g ö s t e r e n b u c a m ile r e s ır a d a n v a t a n d a ş la r d a
g e lm e k t e d ir . İ ş t e b u d u r u m
dah a ö n ce
s a d e c e k e n d i t a b a n la r ın a y ö n e lik
o la n s ö y le m le r i, a r t ık s ır a d a n v a t a n d a ş ı d a k a p s a y a c a k ş e k ild e y u m u ş a d ığ ı
g ö r ü lm e k t e d ir .
ö z g ü r lü k
G e r id e
o r t a m ıy la
de
if a d e
b ir lik t e
e d ild iğ i g ib i
g r u p la r ın
1950
s o n r a s ın d a
t o p la n t ıla r ı
ad e ta
s a ğ la n a n
a ç ık
kap ı
p o lit ik a s ın a d ö n ü ş m ü ş t ü r .
Y in e
ö z e llik le
h e r gru b u n
n e re d e yse
k e n d in e
ö zgü
b ir y a y ın e v i
o lm a s ı v e in t e r n e t v e s o s y a l m e d y a n ın y a y g ın la ş m a s ı d a s ö y le m
d ü z e y in d e
g r u p la r ı
A r t ık
gru b u n
f a r k lıla ş t ır m a y a
ve
dah a
ö z e n li
o lm a y a
s e v k e t m iş t ir .
her
b ir in t e r n e t s a y f a s ı o ld u ğ u , k it a p v e d e r g ile r a r a c ılığ ıy la ü y e le r in e
u la ş t ığ ı d ü ş ü n ü ld ü ğ ü n d e s ö z lü k ü lt ü r e g ö r e y a z ılı k ü lt ü r ü n d a h a t u t a r lı v e
d a h a k a p s a y ıc ı o ld u ğ u
h it a p
eden
a la c a k v e
g r u p la r ,
bu
s ö y le n e b ilir . D a h a ö n c e
a r a ç la r la
s ö y le m le r in i
f a r k lılık la r a d a h a f a z la h o ş g ö r ü
sadec e
dah a
k e n d i t a b a n la r ın a
g e n iş
il e b a k a c a k
k it le le r i
ş e k ild e
iç i n e
d e ğ iş t ir d iğ i
g ö r ü l m e k t e d i r . Ö r n e ğ i n d a h a ö n c e b i r g r u b u n “ E h l i S ü n n e t v e ’l C e m a a t ”
k a v r a m ın ı k u lla n ır k e n , k e n d is in i a le v î o la r a k t a n ım la y a n
d ü ş ü n ü le r e k
bu
s ö y le m le r in i
“ s a h ih
it ik a d
s a h ib i”
k e s im i d ış la d ığ ı
ş e k lin d e
d e ğ iş t ir d iğ i
g ö r ü l m e k t e d i r . 69
6 - E ğ it im
T asavvuf,
eden ,
bu
b ir e y le r in
d ü n yayı
a r a y a n v e t e k n ik le r g e liş t ir e n
69
H i lm i
T ü r k y ı lm a z ,
m is t ik ,
g e liş t ir e r e k
“ iy i
a h la k i
in s a n ”
ve
ru h an i
t ip in in
d ü n y a la r ın a
y e t iş m e s i
iç in
h it a p
ç a r e le r
b ir d ü ş ü n m e , d u y m a , d a v r a n m a v e y a ş a m a
K o n ya ’d a D in i H a ya t, B a s ı lm a m ı ş
D o k to ra
T e z i,
E r b a k a n Ü n iv e r s it e s i S o s y a l B i l i m l e r E n s t i t ü s ü , K o n y a 2 0 1 6 , s . 2 4 7 - 2 4 8 .
N e c m e d d in
32
H i lm i T U R K Y I L M A Z
b i ç i m i d i r . 70 B u
b a ğ la m d a t a r ih s e l o la r a k in c e le n d iğ in d e
t a r ik a t la r , e ğ it im
b a ş t a o lm a k ü z e r e , d o la y lı o la r a k ik t is a d î, s iy a s i, ilm î h a t t a a s k e r î a la n la r a
k a d a r n ü f u z e t m i ş v e b u s a h a l a r d a s ö z s a h i b i o l a n l a r a y ö n v e r m i ş , 71 İ s l a m
t o p l u m l a r ı ü z e r i n d e o l d u k ç a f a r k l ı f o n k s i y o n l a r i c r a e t m i ş l e r d i r . 72
B u
f o n k s iy o n la r ın
s ö y le n e b ilir .
Ö z e llik le
b a ş ın d a
da
y a y g ın
e ğ it im
ö nünde
b u lu n d u r u ld u ğ u n d a
O s m a n lı ö r n e ğ i g ö z
f o n k s iy o n u
ö r g ü n e ğ i t i m i n m e d r e s e v e i l m i y e s ı n ı f ı n ı n e li y l e , y a y g ı n e ğ i t i m i n d e t e k k e
v e t a r i k a t m e n s u p l a r ı n ı n e l iy le y ü r ü t ü l d ü ğ ü a n l a ş ı l m a k t a d ı r . 73 C u m h u r i y e t
d ö n e m in e g e lin d iğ in d e
is e , s o s y o
k ü lt ü r e l a r k a p la n d a b a h s e d ild iğ i g ib i,
k u r u c u e l i t i n a y d ı n l a n m a c ı p o z i t i v i s t b i r m a n t ı k l a d in e ğ i t i m i n i y a s a k l a m a
il e k e n d i d in a d a m l a r ı n ı y e t i ş t i r m e a r a s ı n d a g i d i p g e l d i ğ i g ö r ü l m e k t e d i r .
B u
ik i y e
a y ır a n
ö lç ü d e
dö n em deki
k a y b o lm a s ın a
m e v c u d iy e t in i
( 1 9 5 0 ’ le r e
d evam
k ad ar)
iç e r is in d e ,
İ s la m ı
D u r a n ’a g ö r e
tam
“ u le m a
rağm e n ,
S ufi
e t t i r m i ş t i r . 74
t a m a m ıy la
a n la m ıy la
is la m ı”
ve”
s u f i is la m ı”
C u m h u r iy e t d ö n e m in d e , u le m a
İ s la m ı
g e le n e k s e l
b ir
y e r a lt ın a
D o la y ıs ıy la
h a lk
in m iş
sö z
ve
ş e k lin d e
İ s la m ı b ü y ü k
o ls a
da
ko n usu
d e v re d e
m uh afazakâr
k a lıp la r ı
M ü s lü m a n lığ ı
ş e k lin d e
o la n
“ d in ” ;
t a ş r a d a k i s o n O s m a n lı m e d r e s e le r in in b a k iy e s i o la n t a ş r a u le m a s ı v e y e n i
r e j im e r a ğ m e n
t a r a f ın d a n
g iz li g iz li d e v a m
o lm a k
ü zere
ik i
eden
s û f i ç e v r e le r e m e n s u p , s u f i ş e y le r i
f a r k lı
zü m re
İ s la m ı”
5 0 ’y e
t a r a f ın d a n
ye n i
n e s ille r e
a k t a r ı l m a y a ç a l ı ş ı l m ı ş t ı r . 75
H er
ir a d e n in
ne
kadar
b a s k ıs ı
il e
“ u le m a
b ü yü k
ö lç ü d e
kadar
k a y b o lm u ş
is e
o la n
de
dö n em de
s e ç m e n le
s iy a s i
ile t iş im
k u r m a n ı n z o r u n l u l u ğ u n u i f a d e e d e n ç o k p a r t i l i s i y a s i h a y a t a g e ç i l d i ğ i 5 0 ’ li
y ılla r d a n
K u r ’a n
so n ra
im a m
k u r s la r ın ın
h ız la a r t m ış t ır v e
h a t ip
o k u lla r ın ın ,
a ç ı l m a s ı il e
s e ç m e l i d in
70
K a r a , 2 0 0 5 , s. 2 0 2 .
71
A .g . e , s. 2 0 2 .
ila h iy a t
r e s m i/ k it a b i
d e r s le r in in
d in
o ld u ğ u
f a k ü lt e le r in in
ö ğ r e t im in d e
bu
g ü n le r e
72
G ü n a y , 2 0 0 6 , s. 3 0 8 .
73
H a s a n K a m i l Y ıl m a z , A n a H a tla rıyla T a sa vvu f ve T a rik a tla r, İ F A V ,
ve
re sm i
g e liş m e le r
g e lin m iş t ir .
İ s t a n b u l , 2 0 0 0 , s.
239.
74
D u r a n , 2 0 0 4 , s. 1 3 4 .
75
A h m e t Y a ş a r O c a k , T ürk ler, T ü rk iye ve İ sla m , İ le t i ş i m Y a y . , 5 . B a s k ı , İ s t . 2 0 0 2 , s . 9 3 .
T ürk M od ernleşm esinin A rk a Y üz ü
33
D o l a y ı s ı y l a O s m a n l ı ’ d a o l d u ğ u g i b i C u m h u r i y e t ’t e n g ü n ü m ü z e d e d in ik i
f a r k lı
k o ld a n
h a t ip
o k u lla r ın ın ,
g e lm iş t ir .
B ir in c is i
ila h iy a t
ö rgü n
ve
f a k ü lt e le r in in
re sm i
ve
e ğ it im
re sm i
y o lu
K u r ’a n
il e
im a m
k u r s la r ı
v b ..
k a n a l ı il e ö ğ r e t i l e n d in e ğ i t i m i v e ö ğ r e t i m i . B i r d i ğ e r i is e v o l k / h a l k i s l a m ı
d iy e b ile c e ğ im iz
e ğ it im i v e
gru b u n
t a r ik a t / c e m a a t
ö ğ r e t im i. B u
K u r ’a n
ü y e le r in in
gün
k u r s la r ın ın
e v le r in d e
b ir
g r u p la r ı
e l iy le
d e b a k ıld ığ ın d a
y a n ın d a
araya
g e le r e k
v e r ile n
h em en
gayr-ı
hem en
m a h a lle le r d e
d in i
re sm i
b u lu n a n
s o h b e t le r
d in
h e r b i r d in i
g ö n ü llü
a r a c ılığ ıy la
da
d in
e ğ it im v e ö ğ r e t im in e d e v a m e t t iğ i s ö y le n e b ilir .
B u
b a ğ la m d a
d in
ö z g ü r lü ğ ü
ve
d in
e ğ it im i
a la n ın d a k i
t a r ih s e l
g e liş m e le r e b a k a r a k , d in d e n k o r k a n , s a d e c e a lt t a n g e le n h a lk ın b a s k ıla r ın a
b o yu n
e lit in
e ğe re k
m in im u m
o ld u ğ u n u
d ü z e yd e
s ö y le y e b ilir iz . B u
ö d ü n le r v e r e n
b a ğ la m d a
b ir
d e v le t v e
y ö n e t ic i
d e v le t y ö n e t ic ile r in in
p o lit ik a la r ın ı d a k a m u o y u b a s k ıla r ın a d a y a n a b ild iğ i ö lç ü d e
d in
kam u
k a r ş ıt ı b ir
t u t u m la ş e k ille n d ir d ik le r i s ö y le n e b ilir .
B unun
o n la r a
kendi
e ğ it im le r
de
b a ğ lıla r ın ın
y a n ın d a
değer
ve
n o r m la r ın ı
ö ğre tm e k
C e m a a t le r in
t e m e lin i
m an evi
g e liş im le r in i
s a ğ la m a y ı
ö n c e lik le r i,
sü rd ü re n
a la n
b u lu n m a k t a d ır .
K en di
y a ş a d ığ ı
d in i
d in i lid e r le r m e n s u p la r ın ın
k iş ilik
m ü r ş it
u y g u la n d ığ ı
m e v k iin d e k i
ü z e r in d e
d o ğru d an
b e n z e r e ğ it im
d in i
bu
lid e r le r in
t a k ım
f a r k lılık la r ı
sö z
o lu ş u m u n d a t a r ik a t s ils ile s i iç in d e
lid e r liğ in in
te c rü b e yi
m erk ezi
e tk i
b ir
e t r a f ın d a k ile r le
d in i h a y a t ı ü z e r in d e
b e n z e m e n in
t a r ik a t la r d a
b ir
ve
iç i
b aşta
kendi
S e m b o lik
ö n c e lik le
en
h e d e f le y e n
m e t o t la r d a
k a r iz m a t ik
şe yh e
gru p
t a r ik a t la r ,
y a p ıla r d ır . A n c a k h e r b ir g e le n e ğ in
k a r iz m a t ik
o la n
u y g u la d ığ ı
kendi
u y g u la d ık la r ı
m ü r ş it le r in
ü zere
o lu ş t u r a n
bunu
k o n u s u d u r . B u g e le n e k v e m e t o t la r ın
yer
h e r b ir i m e n s u p la r ın ı y e t iş t ir m e k ,
v a r d ır .
m e t o t la r ı d a ir e s in d e
iç in d e
d in i g r u p la r ın
b ir
dah a
t e c r ü b e le r i
e ğ it im
e t k i l i o l u r la r .
m e to d u
b e lir g in d ir .
b a ğ lıla r ın
r o lü
p a y la ş a n
o la r a k
D o la y ıs ıy la
d in
a n la y ış ı
e t k i l i o l m a k t a d ı r . 76 T a r i k a t t a b a n l ı d i n i g r u p l a r d a d a
m o d e lin i g ö r m e k m ü m k ü n d ü r . Ö z e llik le ş e y h e / k a r iz m a t ik
lid e r e b e n z e m e k o n u r o l m o d e l a lm a k s o n d e r e c e ö n e m li g ö r ü lm e k t e d ir .
A y r ıc a s ö z k o n u s u g r u p la r ilk a n d a n it ib a r e n k e n d i k u r u m la r ın d a
g ö re v
76
a la c a k
A b d u lla h
k iş ile r i
k e n d ile r i
İ n c e , “ C u m h u r iy e t
Y a h y a l ı ’lı H a c ı H a s a n
y e t iş t ir m e
y o lu n a
S o n r a s ı D in i G r u p la r ı n
E f e n d i Ö r n e ğ i- ”
g it m e k t e d ir le r .
İ n san
Y e t iş t ir m e
B u
M o d e li —
, I n tern a tio n a l J o u r n a l o f S cien ce C ulture a n d
S p o r t (I ntJ S C S ), J u l y 2 0 1 5 : S p e c ia l I s s u e 3 , s . 5 .
34
H i lm i T U R K Y I L M A Z
a n la m d a
her
b ir
gru p
s u r e t iy le k e n d i k u r u m
y a p ıla r
o ld u k la r ın d a n ,
k im s e n in
yer
m ü n t e s ip le r in i
sö z
a lm a s ı
gru b u n
ko n usu
gru b u n
iç s e lle ş t ir m iş
a it
o la n
kendi
g r u p la r ın
n e re d e yse
k e n d in e
b ir
t a k ım
e ğ it im le r d e n
g e ç ir m e k
v e k u r u lu ş la r ın d a g ö r e v le n d ir m e k t e d ir . D ış a k a p a lı
k u r u m la r ın d a
im k â n s ız d ır .
s e m b o l,
k iş ile r i
e ğ it im le r in d e n
d in
S o s y o lo j ik
k ıy a f e t ,
değer
g ö r e v le n d ir m e s i
e ğ it im i v e r m e k
a ç ıd a n
ve
ge ç m e ye n
ü zere
d ü ş ü n ü ld ü ğ ü n d e
n o r m la r ın ı,
n o rm al
b ir
b ir
r it ü e lle r in i
d u ru m
o la r a k
d e ğ e r le n d ir ile b ilir .
B unun
y a n ın d a ,
her
b ir
gru p
t e m e ld e
K u r ’a n ı
K e r im
o lm a k la
b i r l i k t e g r u p iç i e ğ i t i m d e ü z e r i n d e d a h a f a z l a d u r d u k l a r ı a l a n l a r ı n
b i l i n m e k t e d i r . B a z ı l a r ı t e f s i r , b a z ı l a r ı h a d i s , b a z ı l a r ı f ık ıh
y a p t ık la r ı
iz le n m e k t e d ir .
s e ç t ik le r i v e ü y e le r in e
F akat
bu
e ğ it im le r d e
d e b u k it a p la r ın
o ld u ğ u
a ğ ır lık lı e ğ it im
g r u p la r ın ,
b azı
k it a p la r ı
d ış ın d a k it a p la r ı o k u m a la r ın a p e k
f a z la s ıc a k b a k m a d ık la r ı s ö y le n e b ilir .
V .S o n u ç
D in i g r u p la r , in s a n la r ın
yaşatm ak
düşün c e
id d ia s ıy la
ve
yaşam
i n a n d ı k l a r ı d i n l e r i n i d a h a iy i y a ş a m a k v e
o lu ş t u r d u k la r ı g r u p la r ı
t a r z la r ın ı, iç in d e
if a d e
e t m e k t e d ir .
İ n s a n la r ın
y a ş a d ığ ı t o p lu m u n , y ö n e t im , h u k u k
e ğ it im v b .. s is t e m le r in d e n b a ğ ım s ız d ü ş ü n m e k m ü m k ü n d e ğ ils e b ir e y le r in
o lu ş t u r d u ğ u
d in i
ş e k ille n m e s in d e
g r u p la r ın
da
y a p ıla ş m a s ı
ve
düşün c e
y a p ıs ın ın
iç in d e b u lu n d u ğ u t o p lu m u n y ö n e t im , h u k u k e ğ it im
v b ..
s i s t e m l e r i n d e n b a ğ ı m s ı z d ü ş ü n m e k m ü m k ü n d e ğ i ld ir .
O nun
dö nük
iç in
İ s la m i h a r e k e t le r / g r u p la r v e
y a p ıla ş m a la r ı,
m o d e r n le ş m e n in
T ü rk
g ü n d e lik
b u n la r ın
m o d e r n le ş m e
h ayata
d ış a k a p a lı/ iç e
p a r a d ig m a s ı
y a n s ım a la r ı
ve
gö z
bu
ö nünde
b u l u n d u r u l m a d a n a n l a ş ı l m a s ı m ü m k ü n d e ğ i ld ir .
B ilin d iğ i
g ib i
la ik lik
ve
p o z it iv iz m
T ü rk
m o d e r n le ş m e s in in
ik i
t e m e l d a y a n a k n o k t a s ın ı o lu ş t u r m a k t a d ır . C u m h u r iy e t in
k u ru c u k ad ro su
t a r a f ın d a n
d ö n ü ş t ü r ü lm e s i
ve
p o z it iv iz m in
F r a n s ız
t ip i
ç a l ı ş ı l m a s ı il e
o t o r it e r b ir y ö n e t im
jak o b e n
la ik liğ in
de
“ye n i
id e o lo j is in e
b ir
d in ”
g ib i
ç a ğ d a ş la ş m a y a e n g e l o ld u ğ u g e r e k ç e s iy le
u y g u la n m a y a
g ü n d e lik
h a y a t ın
h e m e n h e r a l a n ı n d a n i s l a m ı n iz i s i l i n m e y e ç a l ı ş ı l m ı ş , b u n a g ö r e r e f o r m l a r
y a p ılm ış t ır .
z ih n iy e t
o lm u ş t u r .
ve
B u
r e f o r m la r
t o p lu m s a l
d e v le t i
p r a t ik le r
ve
e k o n o m iy i
d ü z e y in d e
d ö n ü ştü rü rk e n
b ü yü k
ç a lk a n t ıla r a
k ü lt ü r ,
seb ep
T ürk M od ernleşm esinin A rk a Y üz ü
B u
ç a lk a n t ıla r d a n
35
b ir is i
v a r lığ ın ı b ir ş e k ild e d e v a m
de
O s m a n lın ın
so n
d ö n e m le r in e
kadar
e t t ir e n v e h a lk ın g ü n d e lik h a y a t ın d a ö n e m li b ir
e t k is i o la n d in i g r u p la r d a g ö r ü lm ü ş t ü r . O s m a n lı d e v le t in in m ir a s ı ü z e r in e
k u r u la n
C u m h u r iy e t
d u ru m d u r.
F akat
d ö n e m in d e
b u n la r ın
C u m h u r iy e t in
k u ru c u
d evam
k o y d u ğ u v e h a lk a ö ğ r e t m e y e ç a lış t ığ ı y a ş a m
t ü r lü y a ş a m
e tm e si
k ad ro su ,
n o rm al
r e f o r m la r la
b ir
o rtaya
t a r z ın ın y e r in i a la b ile c e k h e r
t a r z ın ı b o ğ m a k v e s u s t u r m a k is t e m iş le r d ir . O n u n
iç in
te k k e
v e z a v i y e l e r i n k a p a t ı l m a s ı , k ı l ı k k ı y a f e t ü z e r i n d e k i b a s k ı , K u r ’a n e ğ i t i m i n i
e n g e lle m e y e
y ö n e lik
b askı
v b ...
g ir iş im le r le
bunu
ç a lış m ış la r d ır . F a k a t b u b a s k ı n e t ic e s in d e b e lk i y a ş a m
if a d e
e d ilm e m iş
A yn ı
ş e k ild e
f a k a t g iz li g iz li y a ş a m a y a v e
t a r ik a t / c e m a a t
t ip i
d in i
y a y ılm a y a
g r u p la r ın
da
s a ğ la m a y a
t a r z la r ı g ö r ü n ü r d e
d evam
e t m iş t ir .
k e n d ile r in i
o la ğ a n
ş a r t la r d a ü r e t e m e m e le r i v e d ış a k a p a n m a la r ı s o r u n u n u o r t a y a ç ık a r m ış t ır .
B aşka
b ir
if a d e
g e liş m e le r e
il e
bu
p a r a le l
b a s k ı,
o la r a k
d in i
k u r u m la r ın ,
ü lk e m iz e
ö zgü
e k o n o m ik
b ir
ş e k ild e
ve
y e t e r li
k ü lt ü r e l
d ü z e yd e
k u r u m s a lla ş a m a m a s ı s o n u c u n u d o ğ u r m u ş t u r .
Söz
ko n usu
b a s k ı,
C u m h u r i y e t ’ ’in
1 9 4 6 a r a s ın d a k a t ı, 1 9 5 0 ’le r d e n
yu m u şayac ak
b ir
b iç im d e
ö z e llik le
y ılla r ın d a
1 9 8 0 ’le r e k a d a r u z a n a n
u y g u la n m ış t ır .
t o p lu m ” a n la y ış ın ın d e v le t t e h a k im
y u m u ş a m ış ,
ilk
2 0 0 3 ’t e n
8 0 ’li
ö z e llik le
1923
d ö n e m d e g it t ik ç e
y ılla r d a n
so n ra
“ s i v il
o lm a y a b a ş la m a s ıy la b u b a s k ı d a h a d a
so n ra
s iy a s i
ir a d e n in
d e ğ iş m e s i
il e
d in
e ğ it im i v e ö ğ r e t im i a la n ın d a ö z g ü r b ir o r t a m m e y d a n a g e lm iş t ir .
İ şte
m üm kün
d in i
o ld u ğ u
k a p a n m a s ın d a
e t k is in in
ib a d e t ,
h a r e k e t le r in
ş e k ille n m e s in d e ,
ö lç ü d e
a ç ılm a s ı
s i y a s i,
o ld u ğ u
so syal
d ış a
s o s y a l,
k ü lt ü r e l v e
g ö r ü lm e k t e d ir . B u
iliş k ile r i,
ü y e le r in
bu
b azen
de
e k o n o m ik
g r u p la r ın
iç e
ş a r t la r ın
ş a r t la r d a n
e t k ile n e n
s ö y le m le r i,
e ğ it im
b azen
d ö n erek
ö n e m li b ir
a la n la r ın
vb .
d ış a
in a n ç ,
b a ş lık la r d a
s ır a la n a b ilir .
Söz
ko n usu
g r u p la r ın
ve
ü y e le r in in
k e n d ile r in i
rah at
if a d e
e d e m e d i ğ i d u r u m l a r d a g ü n d e l i k h a y a t t a G o f f m a n ’ın i f a d e s i il e “ s a h n e n i n
ö nü” ve”
s a h n e n in
g ir d iğ i s ö y le n e b ilir .
a r k a s ı” n d a k i d u r u m la r a g ö r e
B aşka
b ir
if a d e
il e
bu
d u ru m
f a r k l ı d a v r a n ı ş l a r iç i n e
g r u p la r ın
g ü n d e m in e
“ t a k iy y e ” , “ t e d b ir ” v b . k a v r a m la r ı s o k t u ğ u s ö y le n e b ilir .
Ş ü p h e s iz
b u y a p ı l a ş m a b i ç i m l e r i b i r a n d a o r t a y a ç ık m ış
d e ğ ild ir .
N a s ıl k i b ir e y le r in d in i a lg ıla m a v e y a ş a m a b iç im le r i, z ih n iy e t d ü n y a la r ı b ir
a n d a o lu ş m a y ıp
d in i
g r u p la r ın
b e lli b ir s ü r e c in
y a p ıla ş m a la r ı,
n e t ic e s in d e
t a v ır
ve
ş e k ille n e r e k o r t a y a ç ık t ıy s a ,
t u t u m la r ı
da
b ir
an d a
o rtaya
36
H i lm i T U R K Y I L M A Z
ç ık m a m ış
b e lli
b ir
t a r ih s e l
sü re ç
iç in d e
ş e k ille n m iş t ir .
D o la y ıs ıy la
bu
d u r u m u n s a d e c e s o n 1 0 - 1 5 y ı l d a k i s i y a s i, e k o n o m i k v e k ü l t ü r e l g e l i ş m e l e r
il e i z a h e d i l m e s i k o n u n u n a n l a ş ı l m a s ı n o k t a s ı n d a n e k s i k k a l a c a k t ı r .
G e n e l a n la m d a d ü ş ü n ü ld ü ğ ü n d e
h e r t o p lu m u n
o ld u ğ u
g ib i,
her
g r u b u n v e y a h e r b i r e y i n b a ş k a s ı n a k a r ş ı k o r u d u ğ u , m ü d a h i l o l m a s ı n a iz i n
v e r m e d iğ i a la n la r v a r d ır v e b u d a n o r m a l b ir d u r u m d u r . F a k a t b u d u r u m
d e v le t in
u yg u n
ve
t o p lu m u n
gö rm ek
d in i h a y a t ın a
m üm kün
d e ğ ild ir .
zarar v e re c e k
T a r ih im iz d e
n it e lik le r d e
yaşan an
b azı
o lm a s ın ı
o lu m s u z
ö r n e k le r d e d ü ş ü n ü ld ü ğ ü n d e d ış a k a p a lı y a p ıla n m a la r ın d e v le t , t o p lu m
d in
iç in
h er zam an
r is k o lu ş t u r d u ğ u b ir g e r ç e k t ir . O
s e b e p o la n u n s u r la r ı b e r t a r a f e t m e k , h e m
if r a t
ve
t e f r it t e n
k a ç ın m a s ın ı
d e n e t le n e b ilir y a p ıla r
t o p lu m
b u k u r u m la r ın
s a ğ la y a c a k ,
hem
h a lin i a lm a s ı s a ğ la n a c a k t ır .
ve
h a ld e b u k a p a lılığ a
de
ş e f f a f o lm a s ın ı,
bu
Ü lk e m iz d e
k u r u m la r ın
d in - d e v le t -
iliş k ile r in i s a ğ lık lı b ir z e m in e o t u r t m a k iç in , k o n u y u b u b a ğ la m d a
y e n i d e n e le a l m a k v e g e r e k l i y a s a l z e m i n i b u n a g ö r e y e n i d e n
g e r e k m e k t e d ir .
d ü z e n le m e k
T ürk M od ernleşm esinin A rk a Y üz ü
37
K a yn a kç a
A k yü z ,
Y akup ,
“B a t ı
D e ğ iş im i v e
T o p lu m u n d a
M a h r e m iy e t
E t k i s i ” , D in G elenek
A lg ıs ın ın
O lu ş u m u ,
ve A h la k B a ğla m ın d a M a h rem iyet
A lgıla rı S em p oz yum u (2 7 -2 9 M a rt 2 0 1 5 ), O r d u Ü n i v e r s i t e s i İ l a h i y a t
F a k ü lt e s i Y a y ın la r ı, S a m s u n , 2 0 1 6 .
B e n n e t , A n d y , K ü ltü r ve G ünd elik H a ya t, P h o n e i x Y a y . , A n k a r a 2 0 1 3 .
B e n n e t,
T o n n y,
W atso n ,
U ndersta nd ing E very L ife, T h e
D ia n e ,
O pen
U n iv e r s it y , B la c k w e ş ş P u b lis h in g , C a m b r id g e , U S A , 2 0 0 2 .
B i l g i s e v e n , Â m i r a n K u r t k a n , G en el S osyoloji, D i v a n Y a y ı n l a r ı , İ s t . 1 9 8 2 .
C a n t e k , L e v e n t , C um h uriyetin B u lu ğ Ç a ğı: G ünd elik
Y a şa m a D a ir T a rtışm a la r
(1 9 4 5 -1 9 5 0 ), İ l e t i ş i m Y a y . , İ s t . 2 0 0 8 .
C e r t e a u , M i c h e l d e , G ünd elik H a ya tın K eşfi I , ( Ç e v . L . A r s l a n Ö z c a n ) , D o s t
K it a b e v i Y a y . A n k a r a , 2 0 0 9 .
Ç ah a,
Ö m e r,
“A n a
T e m a la r ıy la
1980
S o n rası
İ s la m î
U y a n ış ” ,
T ü rk iye’de S iya si D üşünce: İ sla m cılık , C . 6 , İ l e t i ş i m
Y a y.,
M od ern
İ s t a n b u l.
2004.
Ç ah a,
Ö m e r,
S ivil K a d ın: T ü rk iye’de S ivil T op lum
ve K a dın, V a d i Y a y . ,
A n k ara, 1 9 9 6 .
Ç e lik ,
C e la le d d in ,
“ D in i
G r u p la r
S o s y o lo j is i” ,
D in
S osyolojisi,
(E d .
M e h m e t B a y y iğ it ) , P a le t Y a y . K o n y a , 2 0 1 3 ..
D e b o rd ,
G u y,
L if e ” ,
“ P e r s p e c t iv e s
B en
H ig h m o r e
fo r
C o n s c io u s
A lt e r a t io n s
in
E v e ryd ay
T h e E verd a y L ife R ea d er, L o n d o n :
( d e r .)
R o u t le d g e , 2 0 0 3 .
D e m ir c i,
H . A liy a r ,
“27
“ M a y ıs ç ıla r ın
D in
S iy a s e t i” ,
T ürk iye G ünlüğü
D ergisi, S . 4 5 , M a r t - N i s a n 1 9 9 7 .
D uran ,
B u r h a n e t t in ,
K o n u m la r ı
“ C u m h u r iy e t
D ö n üşüm ü
ve
D ö nem i
E v r e le r i” ,
İ s la m c ılığ ı,
M o d ern
İ d e o lo j ik
T ü rk iye’de
S iya si
D üşünce: İ sla m cılık , C . 6 , ( E d t . T . B o r a v e M . G ü l t e k i n g i l ) , İ l e t i ş i m
Y a y., İ s t a n b u l 2 0 0 4 .
E f e , A d e m , D in î G r u p la r S o s y o lo j is i, D ö n e m Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l, 2 0 1 3 .
E r a y d ı n , S e l ç u k , T a sa vvu f ve T a rik a tla r, İ F A V Y a y ı n l a r ı , İ s t a n b u l , 1 9 9 7 .
E r o ğ u l , C e m , D em o k ra t P a rti: T a rih i ve İ d eolo jisi, İ m g e
A n k ara, 1 9 9 0 .
K it a b e v i Y a y ın la r ı,
38
F is k e ,
H i lm i T U R K Y I L M A Z
Jo h n ,
P o p ü ler K ültürü A nla m a k ,
(Ç e v :
S ü le y m a n
İ rv an ),
A rk
Y a y ın la r ı, A n k a r a , 1 9 9 9 .
F raye r,
D in S osyolojisi ( Ç e v . T u r g u t
H an s,
K a lp s ü z ) ,
D o ğu
B atı
Y ay.
A n k ara 2 0 1 3 .
G in z b u r g ,
C a r lo ,
P eyn ir ve K urtla r. B i r 16. Y ü z yıl D eğirm encisinin E vreni,
M e t is Y a y ın la r ı, 6 . B a s k ı, İ s t a n b u l 2 0 1 6 .
1. İ sla m D üşüncesi
G ö le , N ilü f e r , “ İ s la m i H a r e k e t le r v e P o s t m o d e r n iz m ” ,
S em p oz yum u B ild iriler T a rtışm a la r, B e y a n Y a y . İ s t . 1 9 9 5 .
G ö l e , N i l ü f e r , M o d ern M a h rem : M ed en iyet ve Ö rtünm e, 1 1 . B a s k ı ,
M e t is Y a y .
İ s t ., 2 0 1 1 .
G ö l e , N i l ü f e r , S ek ü ler ve D in sel: A şına n S ınırla r, M e t i s Y a y . İ s t . 2 0 1 2 .
G ü n a y , Ü n v e r , D in S osyolojisi, İ n s a n Y a y . , 7 . B a s k ı , İ s t . 2 0 0 6 . .
G ü n a y , Ü n v e r , E c e r , A . V e h b i , T o p lu m sa l D eğişm e, T a sa vvuf, T a rik a tla r ve
T ürk iye, E r c i y e s Ü n i v e r s i t e s i Y a y . , K a y s e r i 1 9 9 9 .
H i g h m o r e , B e n , E veryd a y L ife a n d C ultura l T h eory, L o n d o n v e N e w Y o r k :
R o u t le d g e , 2 0 0 2 .
İ n c e , A b d u lla h ,
M o d e li
“ C u m h u r iy e t
—Y a h y a l ı ’lı
S o n r a s ı D in i G r u p la r ın
H acı
H asan
E fen di
İ n san
Ö r n e ğ i- ”
,
Y e t iş t ir m e
I n tern a tio n a l
J o u r n a l o f S cience C ulture a n d S p o rt (I ntJ S C S ), J u l y 2 0 1 5 : S p e c i a l I s s u e
3.
İ n s e l , A h m e t , T ürk iye T oplum unun B una lım ı, B i r i k i m Y a y . , İ s t . , 1 9 9 0 . .
K ara,
İ s m a il,
C um h uriyet T ü rk iyesi’nd e B i r M esele O la ra k
Y a y ın la r ı,
İ sla m , D e r g â h
İ s t a n b u l, 2 0 0 9 .
K a r a , M u s t a f a , T a sa vvu f ve T a rik a tla r T a rih i, D e r g a h Y a y . , İ s t . , 1 9 9 9 .
K a r a , M u s t a f a , T ürk T a sa vvu f T a rih i A ra ştırm a la rı, D e r g a h Y a y . , İ s t . 2 0 0 5 .
K e n t e l, F e r h a t , “ M o d e r n it e G ü n d e lik H a y a t v e Y e n i S o s y a l H a r e k e t le r ”
A lt ü st D ergisi, 3 E y l ü l 2 0 1 1 .
K ü ç ü k d a ğ , Y u s u f , “ O s m a n lı D ö n e m in d e
K o n y a ’n ı n T a s a v v u f i H a y a t ı n a
K ı s a B i r B a k ı ş ” , K onya Ş eh rinin F iz ik i ve E k onom ik
I , S e lç u k lu B e le d iy e s i Y a y . , K o n y a 2 0 0 4 .
Y a pısı M a k a leler
T ürk M od ernleşm esinin A rk a Y üz ü
39
L e f e b v r e , H e n r i , E veryd a y L ife in th e M o d ern W orld ( T r a n s l a t e d b y S a c h a
R o b in o v it c h ) ,
H arp e r
an d
R ow,
P u b lis h e r s ,
N ew
Y o rk ,
E v a n s t o n , S a n F r a n c is c o , L o n d o n , 1 9 7 1 .
M e r t , N u r a y , “ T ü r k i y e İ s l a m c ı l ı ğ ı n a T a r i h s e l B i r B a k ı ş ” , M o d ern T ü rk iye’de
S iya si D üşünce: İ sla m cılık , ( E d t . T . B o r a v e M . G ü l t e k i n g i l ) , C . 6 ,
İ le t iş im Y a y . , İ s t . 2 0 0 4 .
O c a k , A h m e t Y a ş a r , T ürk ler, T ürk iye ve İ sla m , İ l e t i ş i m
Y a y ., 5 . B a s k ı, İ s t .
2002.
Ö zb udun,
E rgun ,
B ir
K üre
K e ym an ,
B in
F u at,
K üreselleşm e
“ T ü r k iy e ’d e
K ü lt ü r e l
(E d :
L.
P eter
K ü r e s e lle ş m e ” ,
B e rger,
S am uel
P.
H u n t in g t o n ) , K it a b e v i Y a y . , İ s t . 2 0 0 3 .
P e t t ig r e w , T h o m a s
F ., “ I n t e r - g r o u p
C o n t a c t T h e o r y ” , A n n u a l R eview o f
P sych ology, 4 9 , s . 6 5 - 8 5 , 1 9 9 8 .
Şen,
H asan ,
K em a list M o d ernleşm e ve İ sla m cı G elenek ,
K a d im
Y a y ın la r ı,
A n k ara, 2 0 1 2 .
T an ,
E .
M in e ,
T op lum
B ilim in e
G iriş ,
s.
A n k ara
Ü n iv e r s it e s i
E ğ it im
F a k ü lt e s i Y a y ın la r ı, S e v in ç M a t b a a s ı, A n k a r a 1 9 8 1 , s . 5 3 ; M a h m u t
T e z c a n , S osyolo jiye G iriş , A n ı Y a y ı n l a r ı , A n k a r a 2 0 1 1 .
T a n ılır ,
N iy a z i,
İ n tern et S uçla rı ve B ireysel M a h rum iyet, L i b e r t e
Y a y ın la r ı,
A n k ara 2 0 0 2 .
T a s l a m a n , C a n e r , K üreselleşm e S ürecind e T ü rk iye’de İ sla m , İ s t a n b u l Y a y ı n e v i ,
İ stan b u l 2 0 1 1 .
T ü rk d o ğan ,
O rh an ,
“T ü rk
T o p lu m u n d a
C e m a a t l a ş m a ” , A n k a ra
C u m h u r iy e t in
75.
Y eni
D in î
H a r e k e t le r
ve
Ü niv. İ la h iya t F a k ü ltesi D ergisi, Ö z e l S a y ı ,
Y ıld ö n ü m ü n e
A rm ağan ,
A n k ara
Ü n iv e r s it e s i
B a s ım e v i, A n k a r a , 1 9 9 9 .
T ü r k y ılm a z ,
H ilm i,
N e c m e d d in
K o n ya ’d a
D in i H a ya t,
B a s ılm a m ış
E rb ak an
Ü n iv e r s it e s i
S o syal
D o k to ra
B ilim le r
T e z i,
E n s t it ü s ü ,
K o n ya 2 0 1 6 .
U zun,
N e c m i,
T ü rk iye’de İ sla m cı H a rek et G elişim i, İ lişk ileri, A yrılık la rı ve
D önüşüm ü,
A t ılım
Ü n iv e r s it e s i
S o syal
B ilim le r
E n s t it ü s ü
B a s ılm a m ış Y L T e z i, A n k a r a , 2 0 1 1 .
W e b e r , M a x , S osyo loji Y a yıla n , ( Ç e v . T a h a P a r l a ) , H ü r r i y e t V a k f ı Y a y ı n l a r ı ,
İ s t a n b u l, 1 9 8 7 .
40
H i lm i T U R K Y I L M A Z
Y a v u z , H a k a n , M o d ernleşen M üslüm a nla r, K i t a b e v i Y a y ı n l a r ı , İ s t . 2 0 0 5 .
Y ılm a z ,
H asan
K a m il,
İ s t a n b u l, 2 0 0 0 .
A na
M a tla rıyla
T a sa vvu f ve
T a rik a tla r,
İF A V ,
Hilmi Turkyilmaz