J e a n - Pa u l S a r t r e
E D E B İY A T
N E D İR
@ $ü9
F R A N S IZ C A A S L IN D A N
Ç E V İR E N
BE RT AN O N A R A N
J e a n - P a u l S a rtre
E DE B İYAT
N E D İR
V
@ 58
C a n Ya y ın la r ı: 1485
D ü ş ü n c e : 47
Q u ’e s t c e Q u e la l i t t é r a t u r e , J e a n - P a u l S a r t r e
© E d it io n s G a llim a r d , 19 48
© C a n S a n a t Y a y ı n l a r ı L t d . Ş ti. , 2 0 0 5
B u k it a b ın y a y m
h a k la n O n k A ja n s
a r a c ı l ı ğ ı y l a a l ın m ış t ır .
1. b a s ı m
: 20 05
3. b a s ı m
: K a s ım
2008
Yayına Hazırlaya n: E sra Ö zdoğa n
Ka pa k Tasarımı: E rkal Ya vi
Ka pa k D ü zeni: S em ih Ö zcan
D izgi:G ü la y Y ıld ız
D ü zelti: Fu lya Tü kel
M ontaj: M in e Sarıkaya
Ka pa k B askı: Çetin O fset
İç B askı ve Cilt: Ö zal M atb aası
IS B N 978-975-07-0562-5
C A N S A N A T Y A Y IN L A R I L TD . Ş TI.
H a y r iy e
C a d d esi
N o. 2, 34430
G a la ta s a r a y , İs ta n b u l
T e l e f o n : ( 0 2 1 2 ) 2 5 2 5 6 75 - 2 5 2 5 9 8 8 - 2 5 2 5 9 8 9
h tt p : / / w w w . c a n y a y in l a r i. c o m
e - p o s la : y a y in e v i@ c a n y a y in la r i. c o m
R ıx : 2 5 2 72 33
J e a n -P a u l S a rtre
E DE B İYAT
N E D İR
DEN EME
Tü rk çe si
B E RT AN O N A RA N
C A N YA Y IN L A R I
, (
I S
^T İF ŞENE*
AV U KAT
f e
A';G ;,„péeyP^
« 3 1 « Sıci/
Vf 5 W 4C070S60
JEAN- P AÜL S AKT RET N
C A N Y A Y IN L A R I’N D A K İ
Ö T E K İ K İT A P L A R I
A K IL
Ç A Ğ I ( Ö z g ü r lü k Y o lla r ı: 1) / r o m a n
Y A Ş A N M A Y A N
Y IK IL IŞ
Z A M A N
(Ö z g ü r lü k Y o lla n : 2 ) / ro m a n
( Ö z g ü r l ü k Y o lla r ı: 3 ) / r o m a n
A Y D IN L A R
Ü Z E R İN E / d e n e m e
D U V A R / öy kü
B U L A N T I / ro m a n
S Ö Z C Ü K L E R l ö z y a ş a v ıö y k ü s u
Je a n- P a ul Sa r t r e , 1905’te
P a ris ’te d oğd u . E cole N orm a le Su pĞ ri-
eu re’d e (Y ü k s ek Ö ğr etm en O ku lu ) R a ym on d A ron , M a u rice M erlea u - Pon ty, S im on e W eil, C la u d e L evi- S tra u s s gib i g ele ce ğ in ü nlü
ya za r ve d ü ş ü n ü rleriyle ta n ıştı. Ö ğ r en cilik yılla rın d a S im on e de
B ea u vo ir ile b a ş la ya n b ir lik te liğ i ya ş a m ı b oyu n ca sü rdü . L e H a vr e ’da öğr etm en lik ya p tığ ı 1938 yılın d a , s on ra d a n g e liş tir ece ğ i b ir
çok fe ls e fî k on u ya yer ver en B u la n tı a d lı rom a n ın ı ya yın la d ı. F el
s efe a la n ın d a k i a s ıl yeten eğ in i, 1943’te V arlık, v e H iç lik a d lı k i
ta b ın d a orta ya koyd u . B ir eyin özgü rlü ğü n ü n fe ls e fi s a vu n u su n
d a n son ra top lu m s a l s oru m lu lu k k on u s u n a yö n eld i ve 1945-49
a ra s ın d a Ö z g ü rlü k Y o lla n a d lı d ört c iltlik rom a n ın ı k a lem e a ldı.
İn s a n ı e yle m için d e en iyi g ö s ter ecek tü rü n tiya tro old u ğu n a k a
ra r vererek , S in e kle r, G iz li O tu ru m , K ir li E lle r, Ş e y ta n v e Y üce
T a n n , N e kra s o v ve A lto n a M a h p u s la rı g ib i oyu n la r ya zd ı. B u a ra
d a S im on e d e B ea u voir ile b ir lik te k u ru p yö n ettik ler i L e s Te m p s
M od e rn e s
d er gis in d e b irçok ya zıs ı ya yın la n d ı.
K en d in e
özgü
M a rk s izm a n la yış ın ı, 1960’ta D iy a le k tik A k lın E le ş tiris i a d lı ya p ı
tın d a orta ya koyd u . 1964’te d eğ er g örü ld ü ğ ü N o b el E d eb iya t Ö d ü lü ’nü red d etti. 20. yü zyılın en e tk ili d ü ş ü n ü rlerin d en b iri ola n
S a rtre, b ir eyin k ök ten özgü rlü ğü n ü vu rg u la ya n va rolu ş çu lu ğu n
s özcü lü ğü n ü ü s tlen d i, rom a n la rı ve oyu n la r ıyla d ü n ya görü rü ş ü nü ço k gen iş b ir k itleye a kta rd ı. 1960’la rd a n son ra olgu n la ş tır d ığı
özgü n M a rk s is t a n la yış ıyla , Fra n s a ’n ın g ü n cel s iya s a l ola yla rı
İçin d e etk in ro l a ldı. 1980’d e P a ris ’te ölen S a rtre’ın cen a zes in e 25
b in d en fa zla k iş i ka tıldı.
B e r t a n On a r a n ,
1937’d e T ek ir d a ğ ’ın H a yr a b olu ilçes in d e d oğd u .
İs ta n b u l Ü n ivers ites i E d eb iya t F a kü ltes i Fra n s ız D ili ve E d eb iya tı
B ölü m ü ’n ü b itir d i. Ü lk em izin ön d e ge le n çevirm e n ler in d en b iri
ola n O n a ra n , b a ş ta C erva n tes , A lex a n d r e D u m a s , F ÿod or M ih a ylo viç D os toyevs k i, E m ile Z ola , P a n a it İs tra ti, A n d r é G id e, V la d i
m ir M a ya k o vs k i, L ou is A ra gon , Jea n - Pa u l S a rtre, S im on e d e B e
a u voir, E lia s C a n etti, W ilh elm R eich , A n to in e d e S a in t- E x u p éry
ve M a rg u er ite D u ra s olm a k ü zere p ek çok ya za rın ya p ıtla rın ı d i
lim ize k a za n d ırd ı. 1972’d e, S im on e d e B e a u vo ir ’m K o n u k K ız a d
lı ya p ıtın ın çe vir is iyle , T ü r k D il K u ru m u Ç e vir i Ö d ü lü ’n e d eğ en
görü ld ü . Ç e vir iler i d ış ın d a Y aş am a S a n a tı G ü n lü ğ ü a d lı b ir k i
ta b ı, çeş itli g a zete ve d er g iler d e ya ş a m ve sa n a t ü stü n e d e n em e
ler i ve ya zıla rı ya yın la n d ı.
İÇ İN D E K İL E R
I Y a z m a k N e d i r ? ............
I I N iç in Y a z ı y o r u z ? ........
I I I K im in İ ç in Ya z ıy o r u z ?
D o l o r è s ’e
‘E ğ e r b ir ş e y e
b a ğ la n m a k 1 is tiy o rs a n ız ,’ d iy e
y a z ıy o r g e n ç b ir b u d a la , ‘n e d e n g id ip K o m ü n is t P a r
tis i’n e y a z ılm ıy o rs u n u z ?’ P e k ço k ke z b a ğ la n m ış v e
b a ğ la n tıla rın d a n d a h a d a ço k ca y m ış , a m a
b unu
u n u tm u ş b ü y ü k b ir y a z a r d a b a n a ş ö y le d iy o r: ‘E n
k ö tü s a n a tç ıla r e n f a z la b a ğ la n m ış o la n la rd ır: Ö rn e
ğ in , S o v y e t re s s a m la rın a b a k ın .' Y a ş lı b ir e le ş tirm e n
h a fifte n s ız la n ıy o r: ‘S iz y a z ın ı ö ld ü rm e k is tiy o rs u
nuz:
G ü z e lY a z ın ' a
d uy d uğunuz
h o rg ö rü
d e rg in iz i
h a y a s ız ca k a p lıy o r.’ D a r k a fa lın ın b iri b e n i d ik k a fa lı b u lu y o r ; k i b u, o n a g ö re k ü fü rle rin e n k ö tü s ü ta b ii;
b ir s a v a ş ta n ö te k in e
y a ş lı k im s e le rin
a y a ğ ın ı s ü rü y ü p
b e lle ğ in d e
zam an
gelm ş , a d ı
zam an
c a n s ız
a n ıla r u y a n d ıra n b ir y a z a r b e n i ö lü m s ü z lü ğ ü h a fife
a lm a k la s u ç lu y o r: K e n d is i, T a n r ı’y a ş ü kü r, e n b ü y ü k
u m u tla rın ı o n a b a ğ la m ış b irta k ım d ü rü s t k iş ile r ta
n ım a k ta . A m e rik a lı b ir g a z e te c i b o z u n tu s u n a b a k ı
lırs a b e n im e k s iğ im , B e rg s o n v e F re u d ’d a n h iç b ir ş ey
o k u m a m ış o lm a m ; ö m rü b o y u n c a h iç b ir ş e y e b a ğ la n
m a m ış o la n F la u b e rt is e , b ir p iş m a n lık a c ıs ı g ib i
iç im i k e m irm e k te . B a z ı h ın z ır k iş ile r g ö z k ırp ıy o r:
‘Y a ş iir? R e s im ? M ü z ik ?
O n la rı d a b a ğ la m a k is tiy o r
1 ‘B a ğ l a n m a ’ , ' b a ğ l a n m a k ’ y a d a ‘b a ğ l a m a k ’ s ö z c ü k l e r i, k ita p ta ç a ğ ın ın d ü n y a s L n a , to p l u m u n a a it o l d u ğ u n u n b il in c in e v a r a r a k , b a s it b i r s e y ir c i k o n u m u n d a k a l
m a y ı r e d d e d e n , d ü ş ü n c e s in i y a d a s a n a tın ı b i r d a v a n ın h iz m e t in e s u n a n a y d ın
y a d a s a n a tç ın ın e d im im y a d a t a v r ın ı b e l ir l e y e n ‘e n g a g e m e n t ’, ‘s ' e n g a g e r ’ y a d a
‘e n g a g e r ’ s ö z c ü k l e r in in k a r ş ıl ığ ı o l a r a k k u l la n ılm ış tır . ( Ç e v . )
11
m usunuzV
V e k a v g a c ı y a ra d ılış lı k iş ile r s o ru y o r:
‘N e ? B a ğ ım lı y a z ın m ı? Y ok e ğ e r s ö z ü m o n a h a lk ç ılı
ğ ın , d a h a s a ld ırg a n b ir b iç im d e g e ri g e liş i d e ğ ils e , ş u
e s ki to p lu m c u g e rç e k ç ilik b u c a n ım /
N e b u d a la c a s ö z le r! Ç ü n k ü ç a b u k v e k ö tü o k u
y o rla r v e a n la m a d a n y a rg ıy a v a rıy o rla r. Ö y le y s e ta
b a ş m d a n b a ş la y a lım . B u iş h iç k im s e y e , ne s ize , n e
d e b a n a hoş g e le ce k . A m a ç iv iy i ça k m a k ge re k. V e
m a d e m k i e le ş tirm e n le r b e n i y a z ın a d ın a y a rg ılıy o r
la r ,; h e m d e b u n u y a p a rk e n n e d e m e k is te d ik le rin i o r
ta y a k o y m u y o rla r, o n la ra v e rile c e k e n iy i k a rş ılık ,
ö n y a rg ıla ra k a p ılm a d a n , y a z ı s a n a tın ın n e o ld u ğ u
n u in c e le m e k tir. Y a z m a k n e d ir? K im in iç in y a z ıy o
ru z ? G e rçe k te , h iç k im s e b u s o ru la r ü z e rin d e d u rm a
m ış g a lib a .
12
I
Y A Z M A K N E D İR ?
H a yır , b iz m ü z iğ i, h e y k e li v e r e s m i ‘d e b a ğ la
m a k ’ is te m iy o r u z y a d a e n a zın d a n a y n ı b iç im d e
b a ğ la m a k is te m iy o r u z . H e m s o n r a n e d e n is te y e
c e k m iş iz ? G e ç m iş y ü z y ılla r d a b ir ya za r , u ğ r a ş ıy la
il g il i b ir g ö r ü ş ile s ü r d ü ğ ü n d e , b u n u h e m e n c e c ik
ö te k i s a n a tla r a d a u y g u la m a s ı is te n iy o r m u y d u
k i? A m a , s a n k i a s lın d a tıp k ı b ü tü n y ü k le m le r in in
e ş d e ğ e r li o la r a k y a n s ıttığ ı S p in o z a d ü ş ü n b ilim in d e k i tö z g ib i, b u d ille r in b ir in d e y a d a ö te k in d e
a y n ı r a h a tlık la d ile g e le b ile c e k te k b ir s a n a t v a r
m ış ç a s ın a b u g ü n m ü z ik y a d a y a z ın a r g o s u y la ‘r e
s im d e n
zın d a n
s ö z e tm e k ’ v e r e s s a m
s ö z e tm e k ’ in c e lik
a r g o s u y la d a ‘y a
s a yılıyo r . H e r
s a n a tç ı
e ğ ilim in in b a ş la n g ıc ın d a , a n c a k ç o k s o n r a la r ı d u
r u m v e k o ş u lla r ın , e ğ itim in v e d ü n y a y la y ü z y ü z e
g e lm e n in
b e lir le y e c e ğ i
a y r ım s ız
b ir
s eçm e
va r
k u ş k u s u z. G e n e h iç k u ş k u s u z, a y n ı ç a ğ ın s a n a tla
r ı b ir b ir le r in i e tk ile r v e h e p s i a y n ı e tk e n le r c e k o
ş u lla n m ış tır . A m a b ir y a z ın k u r a m ın ın s a ç m a lığ ı
n ı, b u n u n m ü z iğ e u y g u la n a m a y a c a ğ ın ı s ö y le y e -
13
r e k g ö s te r e n le r , ö n c e b ü tü n s a n a tla r ın b ir b ir in e
k o ş u t o ld u ğ u n u k a n ıtla m a lıd ır la r . O y s a y o k b ö y le
b ir k o ş u tlu k . G e r e k b iz d e , g e r e k b ü tü n d ü n y a d a
d e ğ iş e n y a ln ız c a b iç im d e ğ il, a y n ı za m a n d a ö zd ü r ;
v e r e n k le r il e s e s le r ü z e r in d e ç a lış m a k b a ş k a d ır ,
d e r d in i s ö z c ü k le r le d ile g e tir m e k b a ş k a . N o ta la r ,
r e n k le r , b iç im le r b ir e r im d e ğ ild ir ; b iz i k e n d i d ış
la r ın d a k i h iç b ir ş e y e g ö tü r m e zle r . O n la r ı s a lt k e n
d ile r in e in d ir g e m e k d e o la n a k s ız d ır e lb e tte ; v e ö r
n e ğ in b ir s es , d ü ş ü n ü s o y u tla m a d a n b a ş k a b ir ş e y
d e ğ ild ir : M e r le a u - P o n ty ’n in P h é n o m é n o lo g ie d e la
p e r c e p tio n ' d a
( A lg ıla m a n ın
G ö r ü n g ü b ilim i) p e k
g ü z e l g ö s te r d iğ i g ib i, iç in d e im le m ( s ig n ific a tio n )
b u lu n m a y a c a k
k a d a r y a lın la ş m ış
n ite lik
ya
da
d u y u m yo k tu r . T e r s in e , iç le r in d e k i k ü ç ü k k a r a n
lık a n la m , h a f if n e ş e , ç e k in g e n h ü zü n h e p o r a d a
d ır y a d a b ir s ıc a k lık d a lg a s ı g ib i ç e v r e le r in d e tit
r e ş m e k te d ir ; r e n k y a d a s es ’tir b u a n la m . E lm a y e
ş ilin i,
o
b u ru k
n e ş e s in d e n
a yrı
d ü ş ü n e b ile c e k
k im s e v a r m ıd ır ? V e a s lın d a ‘e lm a - y e ş ilin in n e ş e
s i’ d e y im i b ile g e r e k e n d e n fa z la s ın ı s ö y le m e k d e
ğ il m id ir ? B ir y e ş il va r d ır , b ir d e k ır m ız ı, h e p s i b u ;
b u n la r b ir e r n e s n e d ir , h e r b ir i k e n d i b a ş ın a va r d ır .
A m a ş u r a s ı d a b ir g e r ç e k k i, g e n e l b ir a n la ş m a y la ,
o n la r a b ir e r im d e ğ e r i y ü k le y e b ilir iz . N ite k im ç i
ç e k le r in d ilin d e n s ö z e d e r iz. A m a , e ğ e r b ir u zla ş
m a s o n u cu , b e y a z g ü lle r b a n a ‘b a ğ lılığ ı* a n la tıy o r
sa, b u , a r tık o n la r a b ir g ü l o la r a k b a k m a y ış ım d a n
ile r i g e lm e k te d ir : B a k ış ım , g ü lle r i g e ç ip g itm e k
te, o n la r ın ö te s in d e k i ş u s o y u t e tk iy e y ö n e lm e k te
d ir ; u n u tu y o r u m g ü lle r i, o n la r ın o k ö p ü k k ö p ü k
a ç ılış la r ın ın , in s a n ın iç in i b u r k a n ta tlı k o k u la r ı
n ın fa r k ın a v a r m ıy o r u m ; h a tta o n la r ı a lg ıla m ıy o -
14
r u m b ile . D iy e c e ğ im , b u r a d a b ir s a n a tç ı g ib i d a v
r a n ıy o r u m . S a n a tç ı iç in
r e n k , d e m e t, ç o r b a k â
s e s in e ç a r p a n k a ş ığ ın tın la m a s ı e n y ü k s e k d e r e
c e y e u la ş m ış b ir e r ş e y ' d ir ; s a n a tç ı s es y a d a b iç im
n ite liğ in e ta k ılır k a lır . H e p b u n ite liğ e d ö n e r v e
o n u n la s a r h oş o lu r ; ö n ü n d e k i b e z e iş te b u n e s n e r e n g i a k ta r a c a k tır v e
d e ğ iş ik lik
on u
ü z e r in d e y a p a c a ğ ı b ir ic ik
im g e s e l n e s n e b iç im in e
s ok m a k
o la c a k tır . D e m e k k i o, r e n k le r i v e s e s le r i b ir d il 2
g ib i g ö r m e k te n u za k m ı u za k tır . S a n a ts a l y a r a tı
ş ın ö ğ e le r i iç in g e ç e r li o la n , b u ö ğ e le r in b ir a r a ya
g e liş i iç in d e g e ç e r lid ir : R e s s a m ö n ü n d e k i b e z e
b ir ta k ım im le r ç iz m e k is te m e z , b ir ş e y y a ra tm a k 3
is te r ; v e e ğ e r k ır m ız ı, s a n v e y e ş ili b ir a r a y a g e t i
r iy o r s a , b u r e n k le r in b ir a r a y a g e liş in d e , ta n ım la
n a b ile c e k b ir im le m , a ç ık ç a b ir n e s n e y e g ö tü r ü ş
b u lu n m a s ı iç in
o r ta d a
h iç b ir n e d e n yo k tu r . H iç
k u ş k u s u z b u b ir a r a y a g e liş te d e b ir r u h v a r d ır v e
r e s s a m ın
e fla tu n u
d e ğ il d e
s a r ıy ı s e ç m e s i iç in ,
g iz l i d e o ls a b ir ta k ım d ü r tü le r b u lu n d u ğ u n a g ö r e ,
b ö y le y a r a tılm ış
n e s n e le r in
en
d e r in
y a n s ıttığ ın ı ile r i s ü r e b ilir iz . A n c a k b u
e ğ ilim le r i
n e s n e le r ,
s ö z le r d e k i y a d a y ü z d e k i b ir a n la tım g ib i s a n a tç ı
n ın k ız g ın lık , b u n a lım y a d a s e v in c in i d ile g e t ir
m e z : B u n la r ın iz le r in i ta ş ır v e b u d u y g u la n ım la r ,
k e n d i b a ş la r ın a e le a lın d ık la r ı za m a n , za te n a n la
m a b e n z e r b ir ş e y ta ş ıy a n b u r e n k le r e d ö k ü ld ü k
le r i iç in b u la n ık la ş ır , k a r a n lık la ş ır ; a r tık h iç k im
se
o n la r ı
b ü tü n ü y le
y a k a la y a m a z . T in to r e tt o ,
2 H i ç d e ğ il s e , g e n e l a n la m d a , K l e e ’n in b ü y ü k l ü ğ ü v e y a n ıl g ıs ı, h e m b ir im , h e m
d e b i r n e s n e o la c a k b ir r e s im y a p m a ç a b a s ın d a y a tm a k ta d ır .
‘Y a r a t m a k ’ d iy o r u m , ‘ö y k ü n m e k ’ d e ğ il , k i b u d a , b e n im
s ö zü m d en
h iç b ir ş e y
a n la m a m ış a b e n z e y e n v e g ö l g e l e r e k ı l ı ç s a l l a y a n M . C h a r le s E s t ie n n e ’in b ü tü n o
t u m t u r a k l ı s ö z l e r in i s ıfır a in d ir m e k t e d ir .
15
G o lg o th a ’n m ü s tü n d e k i g ö ğ ü n b u s a r ı s a r ı y ır t ıl ı
ş ın ı, b u n a lım ı a n la tm a k y a d a d o ğ u rm a k ü ze r e
s e ç m e m iş tir ;
bu
h em
b u n a lım ,
h em
de
s a rı
gfö/c’tü r. B ir b u n a lım g ö ğ ü y a d a b u n a la n b ir g ö k
d e ğ ild ir ; n e s n e le ş m iş b ir b u n a lım d ır b u , g ö ğ ü n
s a r ı s a r ı p a r ç a la n ış ın a d ö n ü ş m ü ş v e a y n ı z a m a n
d a , n e s n e le r in ö z n ite lik le r i, g e ç ir im s iz lik le r i, y a
y ılış la r ı, k ö r s ü r e k lilik le r iy le , d ış a r d a lık la r ıy la v e
ö te k i n e s n e le r le a r a la r ın d a k i s a y ıs ız iliş k ile r le d o
lu p ta ş m ış , y o ğ r u lm u ş b ir b u n a lım d ır ; y a n i b u b u
n a lım h iç b ir y e r d e o k u n m a z a r tık , g ö k le to p r a k
a r a s ın d a h e p y a r ı y o ld a k a lm ış , o n la r ın , y a p ıla r ı
yü zü n d e n
d ile
g e t ir e m e d iğ i ş e y i d ile
g e tir m e k
ü z e r e g ir iş ilm iş e n g in v e b o ş ça b a d ır . V e a y n ı b i
ç im d e , b ir e z g in in im le m i ( a n la ttığ ı ş e y ) - e ğ e r b u
ra d a
h â lâ
o la r a k
im le m d e n
b ir ç o k
s öz
b iç im d e
a ç ıla b ilir s e -
v e r ile b ile c e k
e ş d e ğ e r li
d ü ş ü n le r in
te r s in e , e z g in in k e n d is i d ış ın d a h iç b ir ş e y d e ğ il
dir. E z g in in n e ş e li y a d a h ü zü n lü o ld u ğ u n u s ö y le
y in is te r s e n iz ; o h e r z a m a n k e n d is i iç in s ö y le y e b i
le c e ğ in iz ş e y le r in ö te s in d e y a d a b e r is in d e k a la
ca k tır . S a n a tç ı d a h a z e n g in , d a h a ç e ş itli tu tk u la r
ta ş ıd ığ ı iç in d e ğ il, b e lk i d e y a r a tıla n te m a y a k a y
n a k lık e tm iş o la n b u tu tk u la r , n o ta b iç im in i a lır
k e n , b ir ö z d e ğ iş im in e v e b ir b o zu lm a y a u ğ r a d ık
la r ı iç in b ö y le d ir . B ir a c ı ç ığ lığ ı, k e n d is in i d o ğ u r a n
a c ın ın b e lir tis id ir . A m a a c ılı b ir ş a r k ı h e m a c ın ın
k e n d is id ir , h e m d e a c ıd a n b a ş k a b ir şey. Y a d a v a
r o lu ş ç u s ö z lü k te n y a r a r la n m a k is te r s e n iz, b u a c ı
v a r o lm a z a r tık , v a rd ır. İ y i a m a d iy e c e k s in iz , y a
r e s s a m b ir e v r e s m i ç ize r s e ? A m a y a p ıy o r za te n ,
y a n i d ü ş s e l b ir e v y a r a tıy o r b e z ü ze r in d e , y o k s a
b ir e v im i d e ğ il. V e b u ş e k ild e o r ta y a ç ık a n ev, g e r
16
ç e k e v le r in b ü tü n ç ift a n la m lılığ ın ı k e n d in d e ta
şır. Y a za r k ıla v u z lu k e d e b ilir s ize v e e ğ e r b ir g e c e
k o n d u y u a n la tıy o r s a , b u g e c e k o n d u y u to p lu m s a l
a d a le ts iz lik le r in s im g e s i y a p ıp ö fk e n iz i k ış k ır ta
b ilir . R e s s a m d ils iz d ir : S iz e b ir g e c e k o n d u s u n a r,
h e p s i b u ; o r a d a d ile d iğ in iz i g ö r m e k e lin izd e d ir .
Ş u ta v a n a r a s ı h iç b ir za m a n y o k s u llu ğ u n s im g e s i
o la m a z; b u n u n iç in b ir im o lm a s ı g e r e k ir d i, o ys a o
b ir n e s n e d ir . K ö tü r e s s a m b ir ö r n e k a ra r, b ir A r a p ,
b ir Ç o c u k , b ir K a d ın r e s m i ç ize r ; iy i r e s s a m is e n e
A r a b m , n e d e iş ç in in g e r ç e k te y a d a b e z ü z e r in d e
v a r o lm a d ığ ın ı b ilir ; o b iz e b ir iş ç i - g e liş ig ü z e l b ir
iş ç i s u n a r. P e k i b ir iş ç i ü z e r in d e n e d ü ş ü n ü le b ilir ?
Ç e liş ik b ir ş ey. B ü tü n d ü ş ü n c e le r , b ü tü n d u y g u la r
o r a d a d ır , d e r in b ir a y r ım s ız lık iç in d e b e z e y a p ış tı
r ılm ış tır ; s e ç im s ize d ü ş m e k te d ir . İ y i y ü r e k li b a zı
s a n a tç ıla r k im i za m a n b iz i d u y g u la n d ır m a k is te
m iş le r ;
kar
a ltın d a
iş
b e k le y e n
u zu n
iş ç i k u y
r u k la r ı, b ir d e r i b ir k e m ik k a lm ış iş s iz y ü z le r i, s a
v a ş a la n la r ı ç izm iş le r d ir . B u
p r o d ig u e
G r e u z e ’ü n
( T u tu m s u z
s a n a tç ıla r b izi, F ils
Ç ocu k )
y a p tığ ın d a n
çok
a d lı
ta b lo s u y la
e tk ile m e z . Y a
Le
M a s s a c re d e G u e m ic a ’n ın (G u e r n ic a K ır ım ı) , b u
b a ş y a p ıtın İs p a n y o l d a v a s ın a te k b ir k iş i k a za n d ır a b ild iğ in e
in a n ıy o r
m u su nu z
a ca b a ?
B u n u n la
b ir lik te , b u ta b lo d a h iç b ir za m a n b ü tü n ü y le
y a m a y a c a ğ ım ız v e a n la ta b ilm e k iç in
a n la
s a y ıs ız s ö z
c ü k g e r e k tir e n b ir ş e y d ile g e tir ilm iş tir . P ic a s s o ’n u n ç ö z ü lm e z b ir a n la m la d o lu , ik i b ü k lü m o lm u ş
z a y ıflık la r ın d a n
ve
tu lu m la r ın ın
s o lg u n
r e n k li
b a k la v a b iç im li y a m a la r ın d a n a y r ı d ü ş ü n ü le m e
y e c e k u zu n b o y lu , ç ift- a n la m lı v e ö lü m s ü z S o y ta
r ıla r ı b ir co ş k u d u r , e tle ş m iş v e e tin , tıp k ı b ir ku E d e b iy a t N e d ir ?
17/2
r u tm a k â ğ ıd ın ın m ü r e k k e b i iç iş i g ib i iç tiğ i, ta n ın
m a z o lm u ş , y itik , k e n d i k e n d in e y a b a n c ı, u z a y ın
d ö r t b ir k ö ş e s in e ç e k iş tir ilm iş , a m a g e n e d e v a r
o la n b ir coş k u d u r . İ y il ik s e v e r l iğ in y a d a ö fk e n in
b a ş k a ü r ü n le r v e r e b ile c e ğ in d e n h iç k u ş k u m y o k ,
a m a o n la r d a b u ta b lo ü z e r in d e e r iy ip g id e c e k le r ,
b u ra d a
a d la r ın ı y itir e c e k le r d ir ,
iç in d e
y a ln ız c a
k a r a n lık b ir r u h u n k a y n a ş tığ ı n e s n e le r k a la c a k tır
o r ta d a . İn s a n
im le m le r in
r e s m in i
ya p m a z,
im -
le m le r i d ö k m e z n o ta la r a ; b u k o ş u lla r a ltın d a , k im
ç ık ıp d a r e s s a m y a d a m ü z ik ç id e n b a ğ la n m a s ın ı
is te m e y e c e s a r e t e d e b ilir a ca b a ?
Y a za r is e te r s in e , im le m le r le u ğ r a ş ır . A m a b u
r a d a d a b ir a y r ım y a p m a k g e r e k ir : İm le r in e g e
m en
o ld u ğ u y e r d ü z y a z ıd ır ; ş iir, r e s m in , y o n tu
n u n m ü z iğ in ya n ın d a d ır . B e n i ş iir d e n n e fr e t e t
m e k le s u ç lu y o r la r : K a n ıtı ş u k i, d e n iy o r , T e m p s
M o d e m e s p e k a z ş iir y a y ın lıy o r . O y s a b u , te r s in e ,
b iz im ş iir i ç o k s e v d iğ im iz in k a n ıtıd ır . B u n u n d o ğ
r u lu ğ u n a in a n a b ilm e k iç in , ç a ğ d a ş ş iir ü r e tim in e
b ir g ö z a tm a k yeter . “A m a h iç d e ğ ils e o n la r ı b a ğ
la m a y ı k a fa n ız d a n g e ç ir e m e z s in iz y a !” d iy o r e le ş
tir m e n le r ,
h em
de
b ü yü k
b ir
ç a lım la .
E lb e tte .
H e m n e d e n is te y e c e k m iş im ? D ü z y a z ı g ib i s ö zc ü k
le r le ç a lış tık la r ı iç in m i? İ y i a m a , ş iir s ö z c ü k le r
d e n a y n ı b iç im d e y a r a r la n m ıy o r k i; h a tta o n la r
d a n h iç y a ra rla n m ıy o r; b e n c e , ş iir o n la r a y a r a r lı
o lu yo r .
O za n la r ,
d ili k u lla n m a y ı r e d d e d e n
k iş i
ler d ir . O ys a , d o ğ r u a r a ş tır ıs ın ın b ir ç e ş it a r a ç g ib i
k a b u l e d ile n d il a r a c ılığ ıy la v e o n u n iç in d e g e r
ç e k le ş tir ild iğ in e b a k ıp o z a n la r ın d o ğ r u y u s e ç m e
y e y a d a o r ta y a k o y m a y ı ç a lış tık la r ın ı s a n m a m a k
g e r e k ir .
18
O n la r
d ü n ya yı
a d la n d ır m a y ı
da
a k ıl-
la r m d a n g e ç ir m e z le r v e , g e r ç e k te n d e , h iç b ir ş e y i
a d la n d ır m a zla r , ç ü n k ü
a d la n d ır m a , a d la n d ır ıla n
ş e y in s ü r e k li o la r a k a d la n d ır m a u ğ r u n a h a r c a n
m a s ın ı g e r e k tir ir , y a d a H e g e l ’in d e y iş iy le s ö y le r
s ek , b u iş le m d e a d , te m e l ö ğ e o la n n e s n e k a r ş ıs ın
d a ö n e m s iz m iş g ib i k a lır . O za n la r k o n u ş m a z; s u s
m az
da:
B am b aşka
b ir
ş e y d ir
o n la r ın
y a p tığ ı.
K o r k u n ç ç iftle ş tir m e le r le s ö zü y o k e tm e k is te d ik
le r i s ö y le n d i, a m a y a n lış b u ; ç ü n k ü b ö y le o ls a y d ı,
ön ce
g ü n lü k
d ilin
o r ta s ın a
a tılm a la r ı
ve
on u n
iç in d e n , ö r n e ğ in 'te r e y a ğ ı a t ’4 s ö zü iç in g e r e k l i ‘a t’
ve
‘te r e y a ğ ı’ s ö z c ü k le r in d e
o ld u ğ u
g ib i,
g a r ip
s ö zc ü k k ü m e le r i ç ık a r m a y a u ğ r a ş m a la r ı g e r e k ir
d i. B ö y le b ir g ir iş im in s o n s u z b ir za m a n g e r e k tir
m e s i b ir ya n a , a y r ıc a h e m y a r a r c ı ta s a r ı d ü z e y in
d e k a lm a k , y a n i s ö z c ü k le r i b ir e r g e r e ç g ib i g ö r
m e k , h e m d e o n la r ın e lin d e n b u g e r e ç lik n it e l iğ i
n i ç e k ip a lm a y o lla r ın ı a r a ş tır m a k a k ıl a la c a k ş e y
d e ğ ild ir . G e r ç e k te ,
o za n
a r a ç - d ild e n
b ü tü n ü y le
k u r ta r m ış tır k e n d in i; ta b a ş ın d a n , s ö z c ü k le r i b i
r e r im d e ğ il, b ir e r n e s n e g ib i g ö r e n tu tu m u s e ç
m iş tir . Ç ü n k ü im in ç ift- a n la m lıh ğ ı, in s a n ın d ile
d iğ i za m a n
on u
b ir c a m
g ib i b a k ış la r ıy la
d e lip
g e ç m e s in e v e o n u n iç in d e n im le n e n ş e y i iz l e m e
y e d e v a m e tm e s in e y a d a b a k ış la r ın ı b u im in g e r
ç e k liğ in e ç e v ir ip o n u b ir n e s n e o la r a k k a b u l e tm e
s in e y o l a ça r.
K on u ş a n
in s a n ,
s ö z c ü k le r in
ö te
s in d e , n e s n e n in y a k ın ın d a d ır ; o za n is e s ö z c ü k le
r in b e r is in d e d ir . İ l k i iç in , s ö z c ü k le r e v c ille ş m iş tir ;
İk in c is i iç in s e , h â lâ v a h ş id ir le r . K o n u ş a n k im s e
iç in o n la r y a r a r lı b ir e r a n la ş m a , za m a n la a ş ın a n
1 B a t a il l e ’ın E x p e r ie n . e e in t e r ie u r e ' d e ( İ ç Y a ş a n tı) v e r d i ğ i ö r n e k .
19
v e iş e y a r a m a z d u r u m a g e lin c e k a ld ır ılıp
a tıla n
b ir e r a r a ç tır ; o za n iç in s e b u n la r , y e r y ü z ü n d e tıp k ı
b ir b itk i y a d a a ğ a ç g ib i d o ğ a l o la r a k g e liş e n ş e y
ler d ir .
A m a tıp k ı r e s s a m ın r e n k le r e , b e s te c in in
de
s e s le r e y a p tığ ı g ib i s ö z c ü k le r d e d u r u p b u n u n ö te
s in e g itm e m e s i, o za n ın g ö z ü n d e s ö z c ü k le r in h e r
tü r lü
im le m d e n
s ıy r ılm ış
b u lu n d u ğ u
a n la m ın a
g e lm e z ; g e r ç e k te n d e a n c a k v e a n c a k im le m d ir
s ö z c ü k le r e s ö zs e l b ir lik le r in i k a za n d ır a n ; im le m
o lm a s a , s ö z c ü k le r b ir e r s es y a d a ç iz g i h a lin d e d a
ğ ılıp
g id e r d i. Y a ln ız b u r a d a im le m in
k e n d is i d e
d o ğ a lla ş m ış tır ; im le m a r tık İn s a n î a ş k m lığ m g ö
zü n ü a y ır m a d ığ ı v e h iç b ir z a m a n e r iş ile m e y e n b ir
am aç
d e ğ ild ir ;
o a r tık ,
tıp k ı b ir y ü z d e k i h a va ,
r e n k le r v e s e s le r d e k i h ü zü n lü y a d a n e ş e li k ü ç ü k
a n la m g ib i, h e r te r im in m a lıd ır . S ö z c ü ğ e s in m iş ,
o n u n s e s liliğ i y a d a g ö r s e l g ö r ü n ü ş ü n c e ö z ü m le n
m iş , y o ğ u n la ş m ış , d e ğ e r in d e n y itir m iş tir , a r tık o
d a y a r a tılm a m ış , ö lü m s ü z b ir n e s n e d ir ; o za n a g ö
r e, d il b ir d ış d ü n y a y a p ıs ıd ır . K o n u ş a n k iş i d ilin
iç in e y e rle ş m iş s ö zc ü k le r ta r a fın d a n k u ş a tılm ış tır ,
d il,
on u n
k ıs k a ç la r ı,
d u y a r g a la r ı,
g ö zlü k le r id ir ,
d u y u la r ın ın u za n tıla r ıd ır ; o b u n la r a iç e r d e n y ö n
ve r ir , s a n k i k e n d i v ü c u d u y m u ş la r g ib i h is s e d e r
o n la r ı, b e l l i b e lir s iz b ilin c in e v a r d ığ ı v e e y le m in i
b ü tü n d ü n y a y a y a y a n s ö zs e l b ir c is im le ç e v r ilid ir .
O za n is e d ilin d ış ın d a d ır , s ö z c ü k le r s a n k i İn s a n î
d u r u m u n iç in d e d e ğ ilm iş le r v e in s a n la r a d o ğ r u
y a k la ş tık la r ın d a ilk e n g e l o la r a k s ö ze r a s tlıy o r la r m ış ç a s m a , o n la r ı te r s in d e n g ö r ü r . N e s n e le r i ö n c e
a d la r ıy la ta n ıy a c a ğ ın a , s a n k i n e s n e le r le ö n c e b ir
s e s s iz lik iç in d e k a r ş ıla ş m a k ta , s o n r a k e n d is i iç in
20
b a ş k a tü r lü b ir e r ş e y o la n s ö zc ü k le r e d o ğ r u y ü z ü
n ü ç e v ir d iğ i, o n la r ı tu ttu ğ u , y o k la d ığ ı, d e ğ d iğ i za
m a n , o n la r d a k e n d ile r in e ö z g ü b ir ış ık lılık , to p
r a k , g ö k v e s u yla v e b ü tü n y a r a tılm ış ş e y le r le ö z e l
b ir y a k ın lık b u lm a k ta d ır . S ö zc ü k te n d ü n y a s a l b ir
g ö r ü n ü ş ü n i m ’i
g ib i y a r a r la n a m a d ığ ı iç in , o n d a
b u g ö r ü n ü ş le r d e n b ir in in im g e ’s in i b u lm a k ta d ır .
V e s ö ğ ü t y a d a d iş b u d a ğ a b e n z e d iğ i iç in s e ç tiğ i
s ö zs e l im g e ille d e b iz im b u n e s n e le r i b e lir tm e k
ü z e r e k u lla n d ığ ım ız s ö zc ü k d e ğ ild ir . Z a te n d ış a r ı
da
o ld u ğ u n d a n ,
s ö z c ü k le r
o za n
iç in
k e n d is in i
k e n d i d ış ın a , n e s n e le r a r a s ın a a ta ca k b ir e r g ö s te r
g e d e ğ ild ir , o b u n la r ı k a ç a k g e r ç e k liğ i y a k a la m a
y a y a r a y a c a k b ir e r tu z a k o la r a k g ö r ü r ; k ıs a c a s ı,
o za n iç in d il, b ü tü n ü y le , d ü n y a n ın a yn a s ıd ır . B ö y
le o lu n c a , s ö zc ü ğ ü n iç d ü z e n in d e ö n e m li d e ğ iş ik
lik le r olu r. S e s liliğ i, u zu n lu ğ u , d iş i y a d a e r k e k ta
k ıla r ı, g ö r s e l b iç im i o n u n e tl i y ü zü n ü o lu ş tu r u r la r
v e b u y ü z, im le m i d ile g e tir m e k te n ç o k c a n la n d ı
rır.
T e r s y ö n d e n b a k a r s a k , im le m g e rç e k le ş m iş o l
d u ğ u n d a n , s ö zc ü ğ ü n s o m u t g ö r ü n ü ş ü o n d a y a n s ı
m a k ta v e im le m d e s ö z s e l c is m in s im g e s i g ib i iş
g ö r m e k te d ir . A y n ı za m a n d a o n u n im i o lm a k ta d ır ,
ç ü n k ü im le m
ö n c e liğ in i y itir m iş tir v e s ö zc ü k le r
y a r a tılm a m ış o ld u k la r ın d a n , o za n s ö z c ü k le r in m i
im le m
va r
iç in , y o k s a im le m le r in m i s ö z c ü k le r iç in
o ld u ğ u n a
ka ra r
v e r e m e m e k te d ir .
B ö y le c e
s ö zc ü k ile im le n e n
ş e y a r a s ın d a ik il i b ir s ih ir li
b e n z e y iş v e im le m
b a ğ ı k u r u lm a k ta d ır . V e o za n
s ö zc ü ğ ü
k u lla n m a d ığ ı iç in , s ö zc ü ğ ü n
la m la r ı a r a s ın d a b ir
ç e ş itli a n
s e ç m e y a p m a m a k ta
ve
bu
a n la m la r d a n h e r b ir i o n a , b a ş lı b a ş ın a b ir iş le v g i
b i g ö r ü n m e y ip s ö zc ü ğ ü n b ü tü n ö te k i a n la m la r ıy
21
la k a r ış ıp k a y n a ş a n s o m u t b ir n ite lik g ib i g e l m e k
ted ir . B ö y le c e o, ş iir s e l tu tu m u n
h e r s ö zc ü k te , h e m
s on u cu
o la r a k ,
k ib r it k u tu s u o lm a y a d e v a m
e d ip h e m d e y a r a s a o la c a k b ir k ib r it k u tu s u r e s m i
y a p m a k is te d iğ i za m a n P ic a s s o ’n u n d ü ş ü n ü g ö r
d ü ğ ü d e ğ iş im le r i g e r ç e k le ş tir m e k te d ir . F lo r e n c e 5
b ir k e n t, ç iç e k v e k a d ın d ır , a y n ı a n d a h e m ç iç e k k e n t, h e m k a d m - k e n t v e h e m d e k a d m - ç iç e k ’tir.
V e b u b iç im d e o r ta y a ç ık a n n e s n e b ö y le c e ır m a
ğ ın ( fl e u v e ) a k ıc ılığ ın ı, a lt ın ın ta tlı k ız ılım s ı a te ş
l iliğ in i k e n d in d e ta ş ım a k ta v e s o n o la r a k d a , u s lu
ca k e n d in i b ır a k m a k ta , o k u n m a y a n e ( ö ) h a r fin in
s ü r e k li g ü ç te n d ü ş ü ş ü n d e s ü r d ü r m e k te d ir b in b ir
s a k ın ım d o lu a ç ılım ın ı. B ü tü n b u n la r a b ir d e y a ş a m ö y k ü s ü n ü n tu z a k lı ç a b a s ı k a tılm a k ta d ır . B e
n im iç in , F lo r e n c e a y n ı za m a n d a b e lir s iz b ir k a
d ın d ır ; ç o c u k lu k y ılla r ım ın s e s s iz film le r in d e o y
n a ya n v e h e r ş e y in i u n u ttu ğ u m , y a ln ız c a b ir b a lo
e ld iv e n i g ib i in c e u zu n b o y lu , h e p b ir a z y o r g u n ,
h e p iffe tli, d a im a e v l i v e a n la ş ılm a m ış o ld u ğ u n u
ve on u
s e v d iğ im i v e a d ın ın F lo r e n c e o ld u ğ u n u
a n ım s a d ığ ım
A m e r ik a lı b ir
o yu n cu d u r .
Ç ü nkü ,
d ü zy a zı s a n a tç ıs ın ı b e n liğ in d e n k o p a r ıp a y ır a n v e
d ü n y a n ın
o r ta s ın a a tıv e r e n
b ir
g ib i,
a yn a
k en d i
öz
s ö zc ü k , o za n a , tıp k ı
im g e s in i
g ö s te r ir . V e
G lo s s a ire ( E s k i v e A z B u lu n a n S ö z c ü k le r S ö z lü
ğ ü ) a d lı y a p ıtın d a b ir y a n d a n b a z ı s ö z c ü k le r e ş iir
s e l b ir ta n ım la m a , y a n i s e s li k e s im il e s ö zs e l r u h
a r a s ın d a k i k a r ş ılık lı iç e r im le r in b ir e ş im i o la c a k
b ir ta n ım la m a a r a ya n , ö te y a n d a n d a , d a h a y a y ın
la n m a m ış
b ir
y a p ıtta
; F l o r e n c e : (F r .) F lo r a n s a . ( Y a y .)
22
k en d i
g ö zü n d e ,
ö z e llik le
d u y g u la n d ır ıc ı o la n b a zı s ö z c ü k le r i k ıla v u z e d in e
r e k y it ik za m a n ın a r d ın a d ü ş e n L e ir is ’in b u ik ili
g ir iş im in i d o ğ r u la y a n ş e y d e b u d u r iş te . B u n a g ö
r e, ş iir s e l s ö zc ü k k ü ç ü k b ir e v r e n d ir . Y ü z y ıl ın b a ş
la r ın d a k i d il b u n a lım ı, ş iir s e l b ir b u n a lım d ır . T o p
lu m s a l v e ta r ih s e l e tk e n le r i n e o lu r s a o ls u n , b u
b u n a lım
s ö zc ü k le r k a r ş ıs ın d a y a z a r ın tu tu ld u ğ u
k iş is iz le ş tir m e n ö b e tle r iy le k e n d in i b e lli e tti. Y a
za r a r tık s ö zc ü k le r i n a s ıl k u lla n a c a ğ ın ı b ile m iy o r
d u v e , B e r g s o n ’u n o ü n lü d e y im iy l e s ö y le r s e k , o n
la r ı a r tık ş ö y le b ö y le ta n ıy o r d u ; o n la r a , p e k y a r a r
lı b ir y a b a n c ılık d u y g u s u y la y a n a ş ıy o r d u ; s ö z c ü k
le r a r tık o n u n m a lı d e ğ ild ile r , y a z a r ın k e n d is i d e
ğ ild ile r ; a m a b u y a b a n c ı a y n a la r a g ö k , to p r a k v e
k e n d i y a ş a m ı y a n s ıy o r d u ; v e s o n u n d a b u s ö zc ü k
l e r ş e y le r in k e n d is i y a d a ş e y le r in k a r a ö zü o lu p
ç ık ıy o r d u . O za n b u k ü ç ü k e v r e n le r d e n b ir k a ç ın ı
b ir a r a y a g e tir d iğ in d e , e lin d e k i r e n k le r i b e z ü z e
r in d e b ir le ş tir e n r e s s a m ın y a p tığ ı iş i g ö r m e k te
d ir ; b ir c ü m le k u r d u ğ u s a n ılır , o y s a b u b ir d ış g ö
r ü n ü ş tü r : O b ir n e s n e y a r a tm a k ta d ır . N e s n e - s ö zc ü k le r , tıp k ı r e n k v e s e s le r g ib i, a r a la r ın d a k i u y
g u n v e a y k ır ı b ü y ü lü ç a ğ r ış ım la r la b ir a r a y a g e lir ,
b ir b ir le r in i ç e k e r y a d a ite r le r , tu tu ş u p y a n a r la r
v e b ir a r a y a g e liş le r i, n e s n e - c ü m le ’y i, y a n i a s ıl ş iir
s e l b ir l iğ i olu ş tu ru r. P e k ç o k k e z, o za n ın z ih n in d e
ilk in c ü m le n in ta s la ğ ı v a r d ır v e s ö zc ü k le r b u ta s
la ğ ı izle r . A m a b u ta s la ğ ın , h a n i ş u s ö zs e l ç iz e m
( ş e m a ) a d ın ı v e r d iğ im iz ş e y le e n u fa k b e n z e r liğ i
y o k tu r : B ir im le m in k u r u lu ş u n u y ö n e tm e z o; d a
h a ç o k , fır ç a s ın a e l a tm a zd a n ö n c e , P ic a s s o ’n u n
u za y d a ta s a r la d ığ ı v e s o n r a d a n b ir s o y ta r ı y a d a
A r le q u in b iç im in i a la c a k n e s n e 'y e b e n ze m e k te d ir .
?3
F u ir ; là - b a s f u ir , j e s e n s q u e d e s o is e a u x s o n t iv re s .
M a is ô m o n c o e u r e n te n d s le c h a n t d e s m a te lo ts .c
C ü m le n in u c u n d a b ir d ik ilita ş g ib i y ü k s e le n
b u ‘m a is ’ (a m a ), ik in c i c ü m le y i b ir in c iy e b a ğ la m ı
yor. B u d iz e y e b ir s a k ın ım , o n u n ta iç in e iş le y e n
b ir ‘k e n d in e k a lır s a ’lık k a tıy o r . A y n ı ş e k ild e , b a zı
ş iir le r ‘e t' ( v e ) ile b a ş la r . B u b a ğ la ç z ih n in g ö r e c e
ğ i b ir iş i b e lir tm e z a r tık : O n a m u tla k b ir s ü r e k li
lik k a z a n d ır m a k ü z e r e b ü tü n p a r a g r a f b o y u n c a
u za r g id e r b u
‘v e ’. O za n iç in , c ü m le d e b ir g e n e l
r e n k , b ir ta t v a r d ır ; c ü m le a r a c ılığ ıy la o, k a r ş ı k o yu ş u n , s a k in im in , u y u m s u z lu ğ u n k ış k ır tıc ı ta tla
r ın ı ta d a r ; o n la r ı m u tla k la ş tır ır , c ü m le n in g e r ç e k
n ite lik le r i d u r u m u n a s o k a r ; za m a n c ü m le , b e l ir l i
h iç b ir ş e y e k a r ş ı o lm a d ığ ı h a ld e k a r ş ı k o y m a n ın
ta k e n d is i o lu p çık a r. B u r a d a a z ö n c e s ö zü n ü e tti
ğ im iz , ş iir s e l s ö zc ü k v e b u s ö zc ü ğ ü n a n la m ı a r a
s ın d a k i ş u k a r ş ılık lı iç e r im iliş k ile r iy le k a r ş ıla ş ı
y o r u z y e n id e n : S e ç ilm iş s ö z c ü k le r in tü m ü s o r u s a l
y a d a a y r ım s a l k ü ç ü k n it e liğ in im g e s i g ib i iş g ö r ü
y o r v e te r s a ç ıd a n b a k a r s a k , s o r g u d a s ın ır la r ın
d a n k u r ta r d ığ ı s ö zs e l b ü tü n ü n im g e s i o lu p ç ık ıyo r .
T ıp k ı ş u g ü z e lim d iz e le r d e k i g ib i:
O s a is o n s ! o c h â te a u x !
Q u e lle â m e e s t s a n s d é fa u t ? 7
n e s o r g u y a ç e k ile n , n e d e s o r g u y a ç e k e n k im s e
v a r d ır : O za n y o k o lu p g itm iş tir . V e s o r u n u n k a r ş ı
’’ ! i1r| ilı;ın < “ M a l l a r m é ’n in B r is e M a r i n e ' in d e n .
A ıl l ııır Kın ılm u i' n u n Bo iiheur’ünden.
i' u
H tı- rr.tıtth - r! K y ÿ o t o ia r
lin nui t u h it ı ıın k h ır k u s u r lar ?
l ığ ı d a yo k tu r , d a h a d o ğ r u s u b u k a r ş ılık s o r u n u n
ta k e n d is id ir . Ö y le y s e b u
d ü z m e c e b ir s o r u m u
a ca b a ? İ y i a m a , R im b a u d ’n u n , h e r k e s
k u s u r lu
d u r, ‘d e m e k is te m iş ’ o la c a ğ ın a in a n m a k s a ç m a lık
o lu r d u . B r e to n ’u n S a in t- P o l R o u x iç in d e d iğ i g ib i:
“ B u n u d e m e k is te s e y d i, ö y le s ö y le r d i. ” A m a b a ş
k a b ir ş e y d e d e m e k is te m e m iş ’tir. M u tla k b ir s or u
o r ta y a a tm ış tır ; o g ü z e lim r u h s ö zc ü ğ ü n e s o r u s a l
b ir v a r o lu ş k a za n d ır m ış tır . T ıp k ı T in to r e tto ’n u n
y ü r e ğ in d e k i s ık ın tın ın s a r ı g ö k o lu ş u g ib i, n e s n e le ş m iş , ş e y le ş m iş b ir s o r u b u . A r tık b ir im le m d e
ğ il o, b ir tö z; d ış a r d a n b a k ıla n b ir tö z v e R im b a u d
b iz i d e, k e n d is iy le b ir lik te , o n a d ış a r d a n b a k m a y a
ç a ğ ır m a k ta d ır , s o r u n u n g a r ip liğ i, o n u
g ö z le m e k
ü ze r e , b iz im , in s a n lık d u r u m u n u n ö te s in e y e r le ş
m e m iz d e n il e r i g e lm e k te d ir . T a n r ı’m n b u lu n d u ğ u
y a k a y a y e r le ş m e m iz d e n .
B u d u r u m d a , ş iir s e l b ir b a ğ la n m a is te m in in
b u d a la lığ ı k o la y c a a n la ş ıla c a k tır . H iç k u ş k u y o k
k i c o ş k u , h a tta tu tk u - v e n e d e n o lm a s ın ö fk e , to p
lu m s a l k ız g ın lık , s iy a s a l n e fr e t- v a r d ır ş iir in te
m e lin d e . A m a b ü tü n b u n la r , b ir ta ş la m a ya d a b ir
itir a fta k i g ib i d ile g e lm e z o ra d a . D ü z y a z ı y a za r ı
d u y g u la r ın ı o r ta y a
d ö k tü k ç e
a çık la r , a y d ın la tır ;
o za n s a , te r s in e , tu tk u la r ın ı ş iir in e d ö k s e b ile , a r
tık
o n la r ı ta n ım a z o lu r : S ö z c ü k le r b u
tu tk u la r ı
a lır, o n la r ın ö z ü n e g ir e r v e d e ğ iş tir ir o n la r ı: S ö z
c ü k le r a r tık , o za n iç in b ile , b u tu tk u la r ı im le m e z ,
a n la tm a zla r .
D u y g u la n ım
d o n u k lu ğ u n a ,
e ş ya la ş m ış tır , e ş y a n ın
g e ç ir im s iz liğ in e k a v u ş m u ş tu r
a r
tık ; iç in e k a p a tıld ığ ı s ö z c ü k le r in ç ift- a n la m lı ö z e l
lik le r in i a lıp b u la m k la ş m ış tır . V e tıp k ı. G o lg o th a
k e n tin i k a p la y a n
s a r ı g ö k te y a lın b ir s ık ın tın ın
25
ö te s in d e b ir ş e y le r b u lu n u ş u g ib i, h e r c ü m le d e ,
h e r d iz e d e h e r za m a n d a h a fa z la b ir ş e y le r va r d ır .
S ö zc ü k v e n e s n e - c ü m le , n e s n e le r g ib i tü k e n m e z
o lm a k ta , k e n d ile r in i d o ğ u r a n d u y g u y u h e r y ö n
d en
a ş m a k ta d ır . O k u y u c u y u
in s a n lık
d u ru m u n
d a n d ış a r ı ç e k ip a ld ığ ım ız v e o n u , T a n r ı’n m g ö z l e
r in i ta k ın a r a k d ile te r s in d e n b a k m a y a ç a ğ ır d ığ ı
m ız h a ld e , n a s ıl o lu r d a s iy a s a l ö fk e y a d a c o ş k u
s u n u k ış k ır tm a y ı u m a b ilir iz a c a b a ? İ y i a m a ,’ d e
n e c e k , ‘U lu s a l D ir e n m e H a r e k e ti o z a n la r ın ı u n u
tu y o r s u n u z. P ie r r e E m m a n u e l’i u n u tu y o r s u n u z.’
Y o , h a y ır u n u tm u y o r u m : B e n d e ta m ş im d i s ize
d e s te k o ls u n d iy e on u ö r n e k v e r e c e k t im .0
İ y i a m a o za n ın b a ğ la n m a s ı y a s a k d iy e d ü zy a " D il e k a r ş ı ta k ın ıl a n b u tu tu m u n k a y n a ğ ın ı il e r d e n a l d ığ ın ı m e r a k e d iy o r s a n ız ,
s iz e b ir k a ç ip u c u v e r e y im .
B ir k e r e , d ü z y a z ı y a z a r ı in s a n o ğ lu n u n ı- e s m i’n i ç iz e r , ş iir s e o n u n s ö y l e n c e s in i
y a r a tır . G e r ç e k t e , g e r e k s in im l e r in y ö n v e r d i ğ i , y a r a r l ıl ığ ın h a r e k e t e g e ç ir d iğ i İ n
s a n î e y l e m , b ir b a k ım a b ir a r a ç 'tır . E d im
g ö z e ç a r p m a z , ö n e m l i o la n s o n u ç tu r :
K a l e m i a l m a k ü z e re e l im i u z a t t ığ ım z a m a n , b u d a v r a n ış ım ın a n c a k b e l l i b e l ir s iz
v e k a y p a k b i r b iç im d e b il in c in e v a r ır ım : G ö r d ü ğ ü m ş e y k a l e m d ir ; b ö y l e e e in s a
n o ğ lu
e r e k l e r i ta r a l ın d a n
y a b a n c ıl a ş t ır ıl m ış o lu r . Ş iir is e b u i l iş k iy i t e p e t a k l a k
e d e r : D ü n y a v e e ş y a la r i k in c i d ü z l e m e g e ç e r , k e n d i k e n d in in e r e ğ i h a l in e g e l e n
e d im iç in b ir e r b a h a n e o lu r la r . V a zo , b i r g e n ç k ız m , iç in e ç iç e k d o l d u r u r k e n in c e
b ir d a v r a n ış g ö s t e r m e s i iç in , T r u v a S a v a ş ı d a H e k t o r i l e A k h i l l e u s ’u n ş u y iğ it ç e
k a v g a y a t u tu ş a b il m e l e r i iç in v a r d ır . A r t ı k p e k ö n e m l i k a l m a m ış o la n e r e k l e r in
d e n k u r tu la n
b ir l ik t e ,
e y l e m , b ir y i ğ i t l i k g ö s t e r is i y a d a b ir d a n s b iç im in i a lır . B u n u n l a
g ir iş im in
X I X . y ü z y ıl a
b a ş a r ıy a
g e le n e d e k
u la ş ıp
u la ş m a m a s ın a
ne
d e ııl ı b o ş
o za n , g e n e l ç e r ç e v e d e t o p l u m l a
v e r ir s e v e r s in ,
a y n ı g ö r ü ş te d ir ; d il i,
d ü z y a z ın ın g ü ttü ğ ü a m a ç ta k u lla n m a z , a m a o n a d ü z y a z ı y a z a r ın ın g ö s t e r d iğ i g ü
v e n i g ö s te r ir .
K e n t s o y l u t o p lu m u n o r ta y a ç ık ış ın d a n s o n r a , o z a n , d ü z y a z ı y a z a r ıy l a b ir l ik o lu p
b u t o p lu m u n y a ş a y a m a y a c a ğ ın ı il e r i s ü r m e y e b a ş la r . O n u n iç in s o r u n g e n e i n
s a n o ğ lu n u n s ö y l e n c e s in i y a r a tm a k tır , a m a ş im d i a k b ü y ü y ü b ır a k ıp k a r a b ü y ü y e
g e ç m iş tir , İ n s a n o ğ l u g e n e m u tla k e r e k d i y e s u n u lm a k ta d ır , a m a g ir iş im in in b a
ş a r ıs ın ı Ö n e m s e d iğ in d e n , y a r a r c ı b ir t o p l u m c u l u k iç i n e k a r ış m ış tır . E d im in in a r
k a s ın d a s a k l ı d u r a n v e m a s a la g e ç iş i s a ğ l a y a c a k ş e y , d e m e k k i a r tık b a ş a r ı d e ğ il ,
b a ş a r ıs ız l ık tır . S o n u
g e l m e z t a s a r ıla r ın ı b i r s in e m a
p e r d e s i g ib i o l d u ğ u
yerd e
d u r d u r a r a k in s a n o ğ lu n u , b ü tü n k a t k ıs ız l ığ ıy l a , k e n d i ö z ü n e d ö n d ü r e n y a l n ız c a
b a ş a r ıs ız lık tır . D ü n y a g e n e ö n e m s iz d ir , a m a ş im d i
n o ğ lu n u n
b o zg u n
k a r ş ıs m d a d ır . N e s n e l e r in e r e k l i l i ğ i , y o l u n u
n ed en i
o la r a k in s a
e n g e l l e r l e d o ld u r a r a k in
s a n o ğ lu n u k e n d i ö z ü n e y ö n e l tm e k tir . B u n d a n b ö y l e , d ü n y a n ın g id iş a tın a b o z g u
n u v e y ı k ı n t ı y ı b il e b il e k a tm a k d e ğ il , g ö z l e r in i y a l n ız c a b u n la r a d ik m e k s ö z k o -
26
zı y a z a r ın ı b a ğ la n m a k ta n b a ğ ış ık m ı tu ta c a ğ ız?
H iç b e n z e r lik v a r m ı a r a la r ın d a ? D ü z y a z ı y a za r ı
y a zıy o r , d o ğ r u , o za n d a y a zıy o r . A m a b u ik i y a z m a
e d im i a r a s ın d a k i te k o r ta k y a n , h a r fle r i k â ğ ıd a
g e ç ir e n e lin h a r e k e tid ir . B u n u n d ış ın d a k i ş e y le r e
g e lin c e ; e v r e n le r i b ir b ir in in ta m te r s id ir v e b ir i
iç in g e ç e r li o la n ö te k i iç in d e ğ ild ir . D ü zy a zı, ö zü
g e r e ğ i y a r a r c ıd ır ; b a n a k a ls a , d ü z y a z ı y a z a r ın ı s e
v e s e ve , s ö z c ü k le r d e n y a r a r la n a n a d a m , d iy e ta
n ım la r ım . M ö s y ö J o u r d a in * te r lik le r in i is te r k e n ,
H itle r d e P o lo n y a ’y a s a va ş ila n e d e r k e n d ü zy a zı
y a r a tıy o r la r d ı. Y a za r , k o n u ş a n k im s e ’d ir : O g ö s te * M ö s y ö J o u r d a in , M o i ı e r e ’ ın L e B o u r g e o is G e r ıh ih o m m e 'u n u n ( K ib a r l ı k
B uda
l a s ı) k a h r a m a n ı. ( Y a y . )
n u s u d u r . İ n s a n g ir iş im in in i k i y ü z ü v a r d L r ; b a ş a r ı v e b a ş a r ıs ız l ık . O n u d ü ş ü n e
b i l m e k iç in , d i y a l e k t ik k a l ıp y e te r s iz d ir : S ö z l ü ğ ü m ü z ü v e a k l ım ız ın ç e r ç e v e s in i
d a h a b i r y u m u ş a t m a k g e r e k ir . G ü n ü n b ir in d e , n e n e s n e l n e d e h iç b ir z a m a n b ü
tü n ü y l e ö z n e l o la n , iç in d e d i y a l e k t i k il e b ir tü r k a r ş ıt- d iy a l e k t iğ in b ir b ir iy l e ç a
t ış t ığ ı, İ k in c in in b i r i n c i y i y a d s ıd ığ ı, a ş ın d ır d ığ ı, g e n e d e d i y a l e k t ik k a la n ş u g a
r ip g e r ç e k l iğ i, y a n i T a r i h ’i a n l a tm a y a ç a l ış a c a ğ ım . A m a b u d ü ş ü n b il im c in in iş i:
Ç o ğ u z a m a n J a n u s ’u n i k i y ü z ü n ü b ir d e n g ö r m ü y o r u z ; e y l e m
a d a m ı b u n la r d a n
b ir in e , o z a n ö t e k in e b a k ıy o r . G e r e ç l e r k ı r ı l d ı ğ ı , k u l l a n ıl m a z d u r u m a g e l d i ğ i , t a
s a n l a r b o z u l d u ğ u , ç a b a la r b o ş a g i t t i ğ i z a m a n , d ü n y a ç o c u k s u v e k o r k u n ç b ir t a
z e l ik t e , d a y a n a k s ız , y o l s u z y o r d a m s ız o r ta y a ç ık a r . D ü n y a in s a n o ğ l u iç in e z ic i o l
d u ğ u n d a n , e n b ü y ü k g e r ç e k l i ğ e s a h ip t ir v e e y l e m
g e n e l l e ş t ir d iğ in d e n , y e n i l g i n e s n e l e r e y e n id e n
h e r n e d u r u m d a o lu r s a o ls u n
k e n d i b ir e y s e l g e r ç e k l i ğ i n i k a
za n d ır ır . B u n u n la b ir l ik t e , b e k l e n e n b ir a ltü s t o lu ş ia , s o n e r e k d i y e k a b u l e d il e n
b a ş a r ıs ız l ık , b u e v r e n in h e m y a d s ın m a s ı, h e m d e b e n im s e n m e s id ir . Y a d s ın m a s ı
d ır , ç ü n k ü İn s a n o ğ l u k e n d in i e z e n ş e y d e n d a h a d e ğ e r li’A ir, o a r t ık m ü h e n d is y a
d a k a p ta n g i b i n e s n e l e r i ‘a z ıc ık g e r ç e k l i k ’l e r i iç in d e d e ğ il , t e r s in e , k e n d i y e n ik
İn s a n v a r l ığ ın a d a y a n a r a k , s ım s ık ı g e r ç e k l ik l e r i iç in d e y a d s ım a k t a d ır ; in s a n o ğ
lu d ü n y a n ın y ü r e ğ in d e k i p iş m a n l ık a c ıs ıd ır ş im d i. A y r ıc a b e n im s e m e d ir , ç ü n k ü
d ü n y a , b a ş a r ıy a g ö t ü r e n
b ir d e n
d ü n y a n ın
a r a ç o lm a k ta n
ç ık ıp
b a ş a r ıs ız l ığ ın
h e r y a n ın ı k a r a n l ık b ir e r e k l i l i k
a y g ı t ı o lm u ş tu r . V e
k a p la r , in s a n a
k a r ş ı o ld u ğ u
o r a n d a in s a n s ıla ş a n ş u te r s t a l ih k a t s a y ıs ıd ır in s a n o ğ l u n a y a r a n d o k u n a n . B a ş a
r ıs ız l ık k u r tu lu ş u n ta k e n d is i o lu v e r ir . B i z i h e r h a n g i b i r ö t e k i d ü n y a y a a k ta r m a z
a m a k e n d il iğ in d e n d e n g e s in i y i t i r i r v e d e ğ iş ir . Ö r n e ğ in ş iir s e l d il , d ü z y a z ın ın y ı
k ın t ıl a r ı ü s tü n d e y ü k s e lir . E ğ e r s ö z b ir ih a n e ts e v e in s a n l a r a r a s ın d a a n la ş m a
o la n a k s ız s a , o z a m a n h e r s ö z c ü k k e n d il iğ in d e n , b i r e y s e l l i ğ i n e k a v u ş u r , y e n i l g i
m iz in
a r a c ı a n l a ş m a z l ığ ın
b a r ın a ğ ı o lu r . B u , b a ş k a la r ın a a k t a r ıl a r a k b a ş k a
b ir
ş e y ’in v a r l ığ ın d a n il e r i g e l m e z : D ü z y a z ın ın i l e t k e n l iğ i b a ş a r ıs ız l ığ a u ğ r a d ığ ı iç in ,
s ö z c ü k k a t k ıs ız a n l a ş a m a m a z l ık o l u p ç ık m ış tır , B ö . v le c e a n l a ş m a n ın b a ş a r ıs ız l ı
ğ a u ğ r a m a s ı, a n la ş m a o l a n a k s ız d ır a n la m ın a g e l m e k t e d ir ; v e s ö z c ü k k u lla n m a
27
rir, o r ta y a k o ya r , b u yu r u r , ya d s ır , ç a ğ ır ır , y a lva r ır ,
h a k a r e t ed er , in a n d ır ır , a r a y a
b o ş y e r e y a p tığ ı za m a n
s ok u ş tu r u r . B u n u
o za n la ş m a z. H iç b ir
ş ey
s ö y le m e d e n k o n u ş a n b ir d ü z y a z ı y a z a r ı olu r. D ile
y e te r in c e te r s in d e n b a k tık , s ır a y ü z ü n d e n b a k m a
ya g e ld i a r tık .9
D ü z y a z ı s a n a tı s ö z ü z e r in e k u r u lm u ş tu r , k u l
la n d ığ ı g e r e ç is te r is te m e z im le m lid ir , b ir ş e y a n
la tır : Y a n i s ö z c ü k le r ö n c e lik le b ir e r n e s n e d e ğ il,
n e s n e le r in b e lir tilm e s id ir . B u r a d a s o r u n , s ö z c ü k
le r in k e n d i b a ş la r ın a h o ş a g id ic i y a d a g itm e y ic i
o lu ş la r ı d e ğ il, d ü n y a d a k i n e s n e le r d e n b ir in i y a d a
b ir k a v r a m ı d o ğ r u lu k la b e lir tip
g ö s te r ip
g ö s te r m e d ik le r id ir .
b e lir tm e d ik le r i,
N ite k im
çoğu
k e z,
ta s a r ıs ı, z o r d u r u m d a k a l d ığ ı iç in , y e r in i s ö z ü n y a r a r g ö z e t m e y e n k a t k ıs ız s e z g i
s in e b ır a k m a k ta d ır . D e m e k k i b u
n o k ta d a , S it it a t io n s J T ııin
( D u r u m la r I I )
16.
s a y fa s ın d a y a p m a y a ç a l ış t ığ ım ız b e t im l e m e il e k a r ş ıl a ş ıy o r u z ( S a r t r e o r a d a k ıs a
c a ş ö y l e d e m e k t e d ir : ‘Ö z e t o la r a k , b iz im n i y e t i m i z ç e v r e m iz i k u ş a ta n 'I b p l u m ’d a
b a z ı d e ğ i ş i k l i k l e r i n o lu ş u m u n a y a r d ım e t m e k t ir . ’ (. . . ) ‘. . . v e h iç d e ğ i l s e b iz im iç in ,
y a z ın ta ö te d e n b e r i o l a g e l d iğ i ş e y, y a n i to p l u m s a l b i r g ö r e v o l d u ğ u iç in k e n d i
m iz i k u t l a y a c a ğ ız . ’ [ Ç e v . ] ) a m a
bu
k e z b a ş a r ıs ız l ığ ın
m u tla k
o la r a k
d e ğ e r le n
d ir il m e s i iş i d a h a g e n e l b ir a ç ıd a n e l e a l ın ıy o r ; b u d a b e n c e , ç a ğ d a ş ş iir in y e p y e n i
b ir tu tu m u d u r . Ş u n u
da
b e l ir t m e k
g e r e k ir k i b u
d a h a k e s in b i r g ö r e v y ü k l e m e k l e d ir : A ş ı n
s e ç m e , o za n a
to p lu m
iç in d e
d e r e c e d e k a p a l ı y a d a a ş ın d e r e c e d e
d in s e l b ir t o p l u m d a b a ş a r ıs ız l ık d e v l e t y a d a d in ta r a fın d a n g ö z l e r d e n s a k la n ır ;
b iz im
d e m o k r a s il e r g ib i d a h a
ö zg ü r v e
l a ik to p l u m l a r d a
is e b a ş a r ıs ız l ığ ı d e n
g e l e m e k ş iir e d ü ş e r .
Ş iir , y it ir e n k a z a n ır o y u n u d u r . V e g e r ç e k o za n , k a z a n m a k iç in Ö lü n c e y e d e k y i
t ir m e y i s e ç e r . Y a l n ız b ir k e r e d a h a b e l ir t e y im
ş iir d ir , T a r ih
k i, b u r a d a s ö z k o n u s u o la n ç a ğ d a ş
b iz e b a ş k a ş iir b iç im l e r i d e g ö s t e r m e k t e d ir . B u n l a r l a ç a ğ ım ız ş iir i
a r a s ın d a k i b a ğ l a n
o r ta y a k o y m a k b e n im
iş im
d e ğ il d ir . E ğ e r i l l e d e o z a n ın b a ğ
l a n m a s ın d a n s ö z e d e l i m is te n iy o r s a , k e n d in i y i t i r m e y e a d a y a n a d a m d ır , d i y e b i l i
r iz. O z a n ın h iç d u r m a d a n k a r ş ı ç ı k t ığ ı v e d ış d ü n y a m a a r a y a g ir iş in d e n il e r i g e l
d iğ in i s ö y l e d i ğ i
şu
k ö tü
ta lih in , ş u
u ğ u r s u z lu ğ u n
d e r in
a n la m ı b u d u r v e b u ,
o z a n ın e n k ö k l ü s e ç im id ir , ş iir in in s o n u c u d e ğ il , k a y n a ğ ıd ır . O z a n in s a n g i r i ş i m i
n in to p ta n b a ş a r ıs ız l ığ a u ğ r a y a c a ğ ın d a n e m in d ir v e k iş is e l y e n i l g i s i y l e , in s a n l ı
ğ ın g e n e l y e n i l g i s i n i o r ta y a k o y m a k ü z e r e , k e n d i ö z y a ş a m ın d a b o 2g u n a u ğ r a y a
c a k b iç im d e d a v r a n m a k ta d ır . D e m e k k i, i l e r d e d e g ö r e c e ğ i m i z g ib i, o d a d ü z y a z ı
y a z a r ın ın
k a r ş ı ç ı k t ı ğ ı ş e y e k a r ş ı ç ık m a k ta d ır . A m a d ü z y a z ın ın
k a r ş ı ç ık ış ı e n
b ü y ü k b a ş a r ı a d ın a , ş i ir in k iy s e h e r y e n g e n in a ltın d a y a ta n g iz l i y e n i l g i a d m a d ır .
1 Ş u r a s ı ç o k a ç ık k i, h e r ş iir d e b ir tü r d ü z y a z ı, y a n i b ir tü r b a ş a r ı v a r d ır ; v e a y ın
b iç im d e e n k u r u d ü z y a z ıd a b il e h e r
28
2a m a n
a z ıc ık ş iir , y a n i b ir t ü r b a ş a r ıs ız l ık
k a fa m ız d a b iz e s ö z le r y a r d ım ıy la ö ğ r e tilm iş b u lu
n a n , a m a o n u b iz e u la ş tır m ış o la n s ö z c ü k le r in b ir
te k in i b ile a n ım s a y a m a d ığ ım ız b ir d ü ş ü n c e v a r
d ır. D ü z y a z ı
V a le r y ’n in
ö n c e l ik l e
d e y im iy le ,
z ih in s e l
gü n eş
ca m
b ir
tu tu m d u r :
iç in d e n
g e ç ip
g ittiğ i za m a n d ü z y a z ı v a r d e m e k tir . T e h lik e y e y a
da
g ü ç lü ğ e
d ü ş ü ld ü ğ ü n d e ,
a ra ca
s a r ılır ız. G e ç m iş
yok s a
b ir
od u n
mu
ö n ü m ü ze
te h lik e n in
o ld u ğ u
b ir
ilk
g e le n
ç e k iç
m i,
a n ım s a n m a z. Z a te n
h iç b ir za m a n b ilin m e m iş tir b u n u n n e o ld u ğ u : V ü
c u d u m u zu n b ir a z u za m a s ı, e lim iz i e n y u k a r d a k i
d a la y e tiş tir e c e k b ir y o l g e r e k liy d i; b ir a ltın c ı p a r
m a k , b ir ü ç ü n c ü b a c a k , k ıs a c a s ı k e n d im iz e m a l
e ttiğ im iz , k a tk ıs ız b ir iş le v d i b u . D il iç in d e d u
r u m a y n ı: K a b u ğ u m u z v e d u y a r g a la r ım ız d ır o b i
z im , b iz i b a ş k a la r ın a k a r ş ı k o r u r v e o n la r ı b iz e ta
n ıtır ,
d u y u la r ım ız ın
u za n tıs ıd ır . D il iç in d e
tıp k ı
b e d e n im iz d e k i g ib iy iz d ir ; tıp k ı a y a k la r ım ız ı v e e l
le r im iz i h is s e d iş im iz g ib i o n u d a , b a ş k a e r e k le r
u ğ r u n a a ş a r k e n h is s e d e riz ; k o n u ş a n b a ş k a s ı o ld u
ğ u za m a n , d ili, tıp k ı b a ş k a la r ın ın e lin i k o lu n u a l
g ıla d ığ ım ız g ib i d u y a r ız. B ir ya ş a n a n s ö zc ü k , b ir
v a r d ır : E n
a ç ık g ö r ü ş l ü
d ü z y a z ı y a z a r ı b il e n e d e r n e k is t e d iğ in i b ü t ü n ü y l e b i l
m e z ; is t e d iğ in in y a a z ın ı y a d a ç o ğ u n u s ö y le r , h e r c ü m le g ir iş il m iş b ir s a v, g ö z e
a lın m ış b ir te h lik e d ir , s Ö z c ü k d e ş i l d i k ç e g a r ip l e ş ir ; V a l e r y ’n in d e g ö s t e r d iğ i g ib i,
h iç k im s e b i r s ö z c ü ğ ü k ö k ü n e k a d a r a n l a y a m a z . B u y ü z d e n h e r s ö z c ü k a y n ı a n
d a h e m a ç ık v e to p l u m s a l a n l a m ı iç in , h e m d e b a z ı k a r a n l ık t itr e ş im l e r , h a tta b ir
b a k ım a d ış g ö r ü n ü ş ü iç in k u lla n ılır , k i b u n a o k u y u c u d a d u y a r lıd ır . V e iş t e b u
a n d a n s o n r a a r tık k a r ş ıl ık l ı a n la ş m a a l a n ın ı b ır a k ıp in c e l ik v e r a s tla n tı d ü z e y i
n e g e ç m iş iz d ir b ile ; d ü z y a z ın ın s u s k u n o k ta l a r ı ş iir s e ld ir , ç ü n k ü o n u n s ın ır l a r ı
n ı o r ta y a k o y m a k ta d ır ; b e n d ü ş ü n c e m e d a h a b ir a ç ık l ık k a z a n d ır m a k ü z e r e k a t
k ıs ız d ü z y a z ı il e a r ı ş iir i, b u ik i u ç n o k t a y ı e l e a ld ım . A m a b u n d a n , h e m e n c e c ik
b ir d iz i a r a b iç im l e r y a r d ım ıy l a d ü z y a z ıd a n ş iir e g e ç i l e b i l e c e ğ i s o n u c u n u ç ık a r
m a m a k g e r e k ir . D ü z y a z ı y a z a n s ö z c ü k l e r e fa z l a Ö ze n g ö s t e r d iğ in d e , e id o s ‘d ü z
y a z ı ’ b o z u l u r v e in s a n
s a ç m a s a p a n s ö z l e r e t m e y e b a ş la r . O z a n
d a a n la tm a y a ,
a ç ık l a m a y a y a d a ö ğ r e t m e y e k a l k t ı ğ ı n d a ş iir d iu y a z ıs a l’la ş ır, o z a n o a n d a d a v a
y ı y itir m iş tir . B ü tü n b u n la r k a r m a ş ık , k a r ış ık , a m a s ın ır l a n iy i c e b e l l i y a p ıla r d ır .
29
d e r a s tla n a n s ö zc ü k va r d ır . A m a h e r ik i d u r u m d a
d a , y a b iz im b a ş k a la r ı ü z e r in d e k i g ir iş im l e r im iz
d e y a d a b a ş k a la r ın ın b iz im ü z e r im iz d e k i g ir iş im
le r in d e o n u y a ş a r y a d a o n a r a s tla r ız. S ö z e y le m in
b e lli b ir â n ıd ır v e e y le m in d ış ın d a a n la ş ıla m a z.
K o n u ş m a y e te n e ğ in i y itir m iş
k im i in s a n la r d e
v in m e , d u r u m la r ı k a v r a m a , ö te k i c in s le d o ğ a l iliş
k ile r e g ir e b ilm e o la n a ğ ım d a y itir m iş le r d ir : B u iş
l e v y itim in d e , d ilin o r ta d a n k a lk ış ı te m e l y a p ıla r
d a n a n c a k b ir in in , en in c e v e e n g ö z e ç a r p a n ın ın
çö k ü ş ü g ib i g ö zü k m e k te d ir . V e d ü z y a z ı b e lli b ir g i
r iş im in a y r ıc a lık lı a r a c ın d a n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ils e
v e s ö zc ü k le r e k a y ıts ız b a k m a k a n c a k o za n ın iş iy
s e, o za m a n d ü zy a zı y a za r ın a ş u n la r ı s o r m a y a h a k
k ım ız v a r d ır : H a n g i a m a ç u ğ r u n a y a z ı y a zıy o r s u n ?
N e g ib i b ir iş e g ir iş tin v e n e d e n b u iş y a z m a y ı g e
r e k tir iy o r ? V e b u g ir iş im , h iç b ir za m a n , s a lt s e y
r e tm e e r e ğ in i g ü d e m e y e c e k tir . Ç ü n k ü s e z g i s e s
s iz lik tir v e d ilin a m a c ı in s a n la r a r a s ın d a a n la ş m a
y ı s a ğ la m a k tır . H iç k u ş k u s u z d il s e z g in in s o n u ç
la r ın ı d a s a p ta ya b ilir , a m a o za m a n k â ğ ıt ü z e r in e
b ir ç ır p ıd a ç iz ik tir ilm iş b ir k a ç s ö zc ü k y e te r l i o la
c a k tır : Y a za r h e r za m a n k e n d in i y e te r in c e b u la
c a k tır or a d a . E ğ e r s ö z c ü k le r a ç ık lık k a y g ıs ı g ü d ü
le r e k c ü m le h a lin e g e tir ilm iş s e , iş in iç in e s e z g i
n in , h a tta d ilin ö te s in d e b ir k a r a r ın k a r ış m ış o l
m a s ı g e r e k ir : e ld e e d ilm iş s o n u ç la r ı b a ş k a la r ın a
a k ta r m a k a r a r ı. H e r d u r u m d a , iş te b u k a r a r a a k ıl
d a n ış m a k g e r e k ir . V e b iz im b ilg iç le r in b ü y ü k b ir
r a h a tlık la u n u ttu k la r ı s a ğ d u y u d a , h iç d u r m a d a n
b u n u y in e le r . Y a z m a y ı d ü ş ü n e n b ü tü n g e n ç le r e
şu ilk e s o r u s u n u s o r m a z m ıy ız h ep : ‘ S ö y le n e c e k
b ir ş e y in iz v a r m ı? ’ B u n u n a n la m ı ş u d u r : B a ş k a
30
la r ın a
a k ta r ıla c a k k a d a r d e ğ e r li b ir ş e y in iz v a r
m ı? İ y i a m a ‘a k ta r ılm a y a d e ğ e c e k ’ ş e yi, b ir a ş k ın
d e ğ e r le r d iz g e s in e b a ş v u r m a k s ız ın n a s ıl a n la y a
lım ?
Ö te y a n d a n , b u
g ir iş im in
ik in c i y a p ıs ı o la n
s ö z s e l a n ’a b a k m a k b ile , m u tla k b iç e m c ile r in
en
b ü y ü k y a n ılg ıs ın ın s özü , ş e y le r in ü z e r in d e b ir tü y
g ib i u ça n , h iç b ir n ite lik le r in i d e ğ iş tir m e k s iz in o n
la r a ş ö y le d e ğ ip g e ç e n b ir e s in ti s a n m a k o ld u ğ u
n u a n la m a y a ye te r . V e g e n e o n la r a g ö r e , k o n u ş a n
k iş i z a r a r s ız g ö z le m in i b ir s ö z c ü k le ö z e tle y e n k a t
k ıs ız b ir t a m k ’ta n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir . K o n u ş
m a k , e y le m e k tir : A d la n d ır ıla n h e r ş e y d a h a o a n
d a e s k is i g ib i d e ğ ild ir a r tık , a r ılığ ın ı y itir m iş tir .
B ir in in d a v r a n ış ın a b ir a d v e r ir s e n iz , b u d a v r a n ış ı
on a
g ö s te r m iş
o lu r s u n u z:
K e n d i k e n d in i g ö r ü r
a d a m . V e b u d a v r a n ış ı, a y n ı za m a n d a , b ü tü n ö te k i
in s a n la r iç in d e a d la n d ır m ış o ld u ğ u n u zd a n , a d a m
k e n d i k e n d in i g ö rd ü ğ ü a n d a b a ş k a la r ı ta r a fın d a n
da
g ö rü ld ü ğ ü n ü
b ilir ; y a p a r k e n
a k lın a
b ile
ge
tir m e d iğ i k a ç a m a k d a v r a n ış iy ic e b ü y ü m ü ş o la
r a k v a r o lm a y a b a ş la r, h e r k e s in g ö zü n d e v a r o lm a
y a b a ş la r , n e s n e l g ö r ü ş e u ya r , y e n i b o y u tla r e d in ir ,
y e n id e n k a za n ılm ış tır . B u n d a n s o n r a a d a m ın e s
k is i g ib i d a v r a n m a s ı o la s ı m ıd ır h iç ? Y a in a t y ü
z ü n d e n v e n e d e n in i b ile r e k tu tu m u n d a
d ir e n e
c e k y a d a b u tu tu m u b ır a k a ca k tır . B ö y le c e , k o n u
ş u r k e n d e ğ iş tir m e y i ta s a r la y ış ım b ile b ir d u r u m u
ö r te n p e r d e y i k a ld ır m a y a y e tm e k te d ir ; b u d u r u
m u d e ğ iş tir m e k ü z e re k e n d im
k a ld ır ır ım
in e r im , d e le r g e ç e r im
d ik e r im
v e b a ş k a la r ı iç in
o n u n ü s tü n ü ö r te n p e r d e y i; ta ö zü n e
on u ;
v e tu tu p g ö z ü m ü n ö n ü n e
ş im d i a r tık
e lim d e d ir ,
s ö y le d iğ im
31
h e r s ö zc ü k te k e n d im i b ir a z d a h a b a ğ la r ım d ü n y a
ya , v e a y n ı za m a n d a d a h a ç o k d ış ın a ç ık m ış o lu
r u m , ç ü n k ü g e le c e k y ö n ü n d e a ş ıy o r o lu r u m on u .
D e m e k k i d ü z y a z ı y a za r ı, ik in c i e ld e n e y le m b iç i
m in i s e ç m iş a d a m d ır ; b u n a ö r tü le r i k a ld ır m a y o
lu y la e y le m d e b u lu n m a a d ın ı v e r e b ilir iz . Ö y le y s e
on a
şu
ik in c i
s oru yu
s orm a k
da
h a k k ım ız d ır :
D ü n y a n ın h a n g i g ö r ü n ü ş ü n ü ö r te n p e r d e le r i, k a l
d ır m a k is tiy o r s u n , b u o r ta y a ç ık a r ış la h a n g i d e ğ i
ş ik liğ i g e tir m e k is tiy o r s u n ? ‘B a ğ la n m ış ’ y a z a r s ö
zü n b ir e y le m
o ld u ğ u n u b ilir : O r ta y a k o y m a n ın
d e ğ iş tir m e k a n la m ın a g e l d iğ in i v e b ir ş e y in ü s
tü n d e k i ö r tü le r in a n c a k d e ğ iş tir m e k is te d iğ im iz
za m a n
k a ld ır ılıp
a tıla b ile c e ğ in i
de
b ilir . T o p lu
m u n v e in s a n lık d u r u m u n u n y a n tu tm a k s ız m a n
la tılm a s ı iş in i, g e r ç e k le ş m e s i o la n a k s ız b u d ü ş ü
b ir
ya n a
b ır a k m ış tır .
İn s a n o ğ lu
h iç b ir v a r lığ ın ,
h a tta T a n n ’m n b ile k a r ş ıs ın d a y a n tu tm a d a n e d e
m e y e c e ğ i b ir y a r a tık tır . Ç ü n k ü , v a r o ls a y d ı, k im i
g iz e m c ile r in ç o k iy i g ö r d ü ğ ü g ib i, T a n r ı’n m in s a
n a g ö r e b ir d u ru m a lm a s ı
g e r e k ir d i. A y r ıc a in s a
n o ğ lu b ir d u r u m u d e ğ iş tir m e d e n g ö r e m e z , ç ü n k ü
b a k ış ı n e s n e y i d o n d u r u r , y ık a r y a d a yo n ta r , y a d a
s o n s u zlu ğ u n y a p tığ ı g ib i, n e s n e y i k e n d in e b e n z e
tir. A n c a k s e v g i, k in , ö fk e , k o r k u , s e vin ç , tik s in ti,
h a y r a n lık , u m u t, u m u ts u zlu k iç in d e d o ğ ru o la ra k
o r ta y a ç ık a r in s a n o ğ lu v e d ü n y a . B a ğ la n m ış y a z a r
o r ta d e ğ e r d e o la b ilir e lb e t, v a r lığ ın b ilin c in e v a r
m ış d a o la b ilir , a m a b a ş a r ıy a u la ş m a u m u d u
o l
m a k s ız ın h iç b ir ş e y y a z ıla m a y a c a ğ ı iç in , y a p ıtın a
b a k a r k e n k i a lç a k g ö n ü llü lü ğ ü y a za r ı, s a n k i b u y a
p ıt e n b ü y ü k b a ş a r ıy ı e ld e e d e c e k m iş ç e s in e o n u n
ü z e r in d e ç a lış m a k ta n a lık o y m a m a lıd ır . H iç b ir z a
32
m a n : ‘E h , ü ç b in o k u r u m o lu r s a n e â lâ ,’ d e m e m e
li,
te r s in e :
‘Y a
h erk es
y a z d ık la r ım ı
ok u rs a
ne
o lu r ?’ d iy e d ü ş ü n m e lid ir . Y a za r, E a b r ic io ile S a n s e v e r in a ’y ı g ö tü r e n a r a b a n ın a r d ın d a n M o s c a ’n m
s ö y le d iğ i s ö zü a k im d a n ç ık a r m a m a lıd ır : 10 ‘S e v d a
s ö zü n ü a ğ ız la r ın a b ir a lır la r s a , iş im b itik tir . ’ Y a za r,
k e n d is in in d a h a a d la n d ır ılm a m ış y a d a a d ın ı s ö y
le m e y e c e s a r e t e d e m e y e n ş e y i a d la n d ır a n k im s e
o ld u ğ u n u b ilir , s e v g i v e n e fr e t s ö z c ü k le r in i v e o n
la r la b ir lik te , a r a la r ın d a k i d u y g u la r ın n e o ld u ğ u
n a h e n ü z k a r a r v e r m e m iş in s a n la r ın s e v g i y a d a
n e fr e tin i ‘o r ta y a ç ık a r d ığ ım ’ d a b ilir. S ö z c ü k le r in ,
B r ic e - P a r a in ’in d e d iğ i g ib i, ‘d o lu ta b a n c a la r ’ o ld u
ğ u n u b ilir . K o n u ş tu ğ u a n , te tiğ e b a s ılm ış d e m e k
tir. S u s m a k d a e lin d e d ir , a m a a te ş e tm e y i s e ç tiğ i
n e g ö r e , b u n u b ir ç o c u k g ib i, g ö z le r in i y u m a r a k
v e y a ln ız c a p a tla m a s e s in i d in le m e k ü zer e* r a s g e
le d e ğ il d e , y e tiş k in b ir a d a m g ib i, h e d e f g ö z e te
r e k y a p m a s ı g e r e k ir . D a h a ile r d e y a z ın ın e r e ğ in in
n e o la b ile c e ğ in i b e lir le m e y e ç a lış a c a ğ ız. A m a d a
h a ş im d id e n y a za r ın , in s a n la r b u y o ld a n o r ta y a ç ı
k a r ıla c a k n e s n e k a r ş ıs ın d a b ü tü n s o r u m lu lu k la r ı
n ı y ü k le n e b ils in le r d iy e d ü n y a y ı v e ö z e llik le d e
in s a n o ğ lu n u
ö te k i in s a n la r a
a ç ık ç a
g ö s te r m e y i
s e ç tiğ in i s ö y le y e b ilir iz . N a s ıl o ls a b ir k u r a l va r d ır ,
y a s a d a y a z ılı b ir ş e yd ir , d iy e h iç k im s e n in y a s a y ı
b ilm e z d e n
g e lm e y e h a k k ı y o k tu r : B ö y le o lu n c a
is te r s e n iz y a s a y a k a r ş ı g e lir s in iz , a m a o za m a n
a tıld ığ ın ız te h lik e y i d e b ilir s in iz
e lb e t. A y n ı b i
ç im d e , y a z a r ın g ö r e v i d e h iç k im s e n in d ü n y a d a n
h a b e r s iz k a lm a m a s ın ı v e b u y ü z d e n
k e n d is in in
P a b r ic io , S a n s e v e r in a v e M o s e a , S te n d h a l ’in L a . C h a r tr e u s e d e P a r m e ( P a r m a
M a n a s tır ı) a d lı r o m a n ın ın k a h r a m a n l a n . ( Y a y .)
E d e b iy a t N e d ir ?
33/3
s u ç s u z o ld u ğ u n u ile r i s ü r e m e m e s in i s a ğ la m a k tır .
V e y a z a r b ir k e r e d il e v r e n in e g ir m iş b u lu n d u ğ u n
d a n , k o n u ş m a y ı b ilm iy o r m u ş g ib i y a p m a s ın a o la
n a k y o k tu r a r tık ; B ir k e z im le m le r d ü n y a s ın a g ir
d in iz m i, k u r tu lu ş y o lu y o k tu r a r tık ; s ö zc ü k le r i
k e n d i b a ş la r ın a b ır a k ıv e r in , o n la r c ü m le le r i o lu ş
tu r a c a k tır v e h e r c ü m le d e d il b ü tü n ü y le va r d ır ,
h e r c ü m le b iz i e v r e n e y ö n e ltm e k te d ir ; tıp k ı m ü
z ik te k i d u r a k la m a n ın a n la m ın ı ç e v r e s in d e k i n o
ta la r d a n a lm a s ı g ib i, s e s s iz lik b ile s ö z c ü k le r e g ö r e
b e lir le n ir . B u
s e s s izlik
d ilin
b ir
â n ıd ır ;
su sm ak
d ils iz le ş m e k d e ğ il, k o n u ş m a k ta n k a ç ın m a k tır , y a
n i g e n e b ir tü r k o n u ş m a d ır : E ğ e r y a z a r d ü n y a n ın
h e r h a n g i b ir g ö r ü n ü ş ü k a r ş ıs ın d a s u s m a y ı s e ç tiys e, y a d a n e d e m e k is te d iğ in i p e k g ü z e l a n la ta n
b ir d e y im le
s ö y le r s e k , b u
görü n ü ş ü
es g e ç m e y i
s e ç tiy s e , o za m a n o n a ü ç ü n c ü b ir s o r u s o r m a y a
h a k k a z a n ır ız : N e d e n ş u n u n d e ğ il d e b u n u n s ö zü
n ü e ttin v e - m a d e m k i d e ğ iş tir m e k ü z e r e k o n u ş u
y o r s u n - , n e d e n ş u n u d e ğ il d e b u n u d e ğ iş tir m e k
is tiy o r s u n ?
B ü tü n b u n la r b ir y a z m a b iç im in in
v a r lığ ım
e n g e lle m e z . în s a n , b a zı ş e y le r s ö y le m e y i s e ç tiğ i
iç in d e ğ il, o n la r ı b e lli b ir b iç im d e s ö y le m e y i s e ç ti
ğ i iç in ya za r d ır . V e b iç e m h iç k u ş k u s u z, d ü z y a z ıy a
d e ğ e r in i
veren
ş e y d ir : A m a
g ö ze
b a tm a m a lıd ır .
S ö z c ü k le r s a y d a m o ld u ğ u n a v e b a k ış o n la r ın iç in
d en
g e ç ip
g ittiğ in e
g ö r e , o n la r ın
a r a s ın a b u zlu
c a m la r d ik m e k p e k s a ç m a b ir ş e y o lu r d u . G ü z e l
lik b u r a d a ta tlı v e b e lli b e lir s iz b ir g ü ç te n b a ş k a
b ir ş e y d e ğ ild ir . G ü z e llik b ir r e s im d e ilk g ö z e ç a r
p a n ş e yd ir , b ir k ita p ta is e s a k lıd ır , b ir s e s te k i ya
d a b ir y ü z d e k i s e v im lilik g ib i in a n d ır m a y o lu y la
34
e tk i
ed er ,
zo r la m a z,
s e z d ir m e d e n
kabu l
e ttir ir
k e n d in i v e in s a n k a n ıtla r a b o y u n e ğ d iğ in i s a n ır,
o y s a g ö r e m e d iğ i b ir ç e k ic iliğ e k a p ılm ış tır . P a za r
a y in in in
s a vs ö zü in a n ç d e ğ ild ir ,
o in s a n la r ı b u
in a n c a h a zır la r ; s ö z c ü k le r d e k i u y u ş u m , g ü z e llik ,
c ü m le le r d e k i d e n g e , o k u y u c u n u n tu tk u la r ın ı fa r k
e ttir m e k s iz in h a z ırla r; y a z a r
dans
g ib i b u
tu tk u la r ı b ir
a y in i, m ü z ik y a d a
d ü ze n e
s ok a r;
eğer
o k u y u c u b u n la r ı a y r ı a y r ı e le a lm a y a k a lk ış ır s a ,
a n la m ı y itir ir , o r ta d a
ca n
s ık ıc ı s a lla n m a la r d a n
b a ş k a b ir ş e y k a lm a z. D ü zy a zıd a , e s te tik h a z a n
c a k h e s a p s ızs a k a tk ıs ızd ır . B u k a d a r y a lın d ü ş ü n
c e le r i a n ım s a tır k e n y ü z ü m ü z k ıza r ıy o r , a m a g ö r ü
n ü ş e g ö r e b u g ü n u n u tu lm u ş b ü tü n b u n la r. Y o k s a
g e lip d e b iz e y a z ın ı ö ld ü r m e y i d ü ş ü n d ü ğ ü m ü zü
y a d a , d a h a b a y a ğ ıs ı, b a ğ la n m a n ın y a z ı s a n a tın a
za r a r lı
o ld u ğ u n u
s ö y le m e y e
k a lk ış ır la r
m ıy d ı?
E ğ e r b a zı d ü zy a zıla r a ş iir b u la ş m a s ı e le ş tir m e n le
r im iz in k a fa s ın ı k a r ış tır m a m ış o ls a y d ı, h e p ö z d e n
s ö z e ttiğ im iz h a ld e k a lk ıp d a b iz e b iç im k o n u s u n
d a s a ld ır m a y ı d ü ş ü n e b ilir le r m iy d i? B iç im k o n u
s u n d a ö n c e d e n s ö y le n e c e k h iç b ir ş e y y o k tu r v e
b iz d e b ir ş e y s ö y le m e d ik : H e r k e s k e n d i b iç im in i
k e n d i ya r a tır , o n d a n s o n r a d a b u n u n ü z e r in d e y a r
g ıy a va r ılır . K o n u n u n b iç e m i y a r a ttığ ı d o ğ r u d u r
a m a k o n u b iç e m i m a h k û m e tm e z ; iş in b a ş ın d a n
y a z m d ış ı k a la n k o n u yo k tu r . C iz v itle r e s a ld ır m a k
ta n d a h a c a n s ık ıc ı, d a h a b a ğ la n m ış k o n u o la b ilir
m i? A m a P a s c a l b u c a n s ık ıc ı ş e y le P r o v in c ia le s ’i
(T a ş r a M e k tu p la r ı) y a r a tm ış tır . K ıs a c a s ı, b ü tü n iş
n e y a z m a k is te d iğ in i b ilm e k te d ir : k e le b e k le r y a
d a Y a h u d ile r in d u r u m u . V e b ild ik te n s o n r a g e r iy e
b u n u n a s ıl y a z a c a ğ ın a k a r a r v e r m e k k a lır . Ç o ğ u
35
k e z b u ik i s e ç im b ir a r a d a d ır , a m a iy i y a z a r la r d a
h iç b ir
za m a n
ik in c i
b ir in c id e n
g e lm e z .
“ B ü tü n
dü şü n
g e lir , ” d e d iğ in i b iliy o r u m . A m a
a rk a d a n
iş
ön ce
G ir a u d o u x ’n u n :
b iç e m i b u lm a k ta d ır ,
y a n ılıy o r d u : D ü ş ü n g e lm e d i. E ğ e r k o n u la r ı h e p
a ç ık
d u ra n
s or u n la r , ç a ğ r ıla r , b e k le y iş le r
kab u l
e d e r s e k , s a n a tın b a ğ la n m a y la h iç b ir ş e y y itir m e *
d iğ in i a n la r ız; te r s in e , tıp k ı d o ğ a b ilim in m a te m a
tik ç ile r in ö n ü n e , o n la r ı y e n i b ir s im g e c iü k y a r a t
m a y a z o r la y a n y e n i s o r u n la r ç ık a r ış ı g ib i, to p lu m
s a l v e d o ğ a ö te s i a la n ın h iç d u r m a d a n y e n ile ş e n
g e r e k l il ik l e r i d e s a n a tç ıy ı y e n i b ir d il ile y e n i u y
g u la y ım la r b u lm a y a zo rla r . A r tık X V I I . y ü z y ıld a k i
g ib i y a z m a y ış ım ız , R a c in e ile S a in t- E v r e m o n d ’u n
k u lla n d ığ ı d ilin lo k o m o tifle r d e n y a d a iş ç i s ın ıfın
dan
s ö z e tm e y e
y a tk ın
o lm a y ış ın d a n d ır . Ş im d i,
b e lk i d e a r ı d ild e n y a n a o la n la r b iz e lo k o m o tifle r i
y a z m a y ı y a s a k la y a c a k tır . A m a s a n a t h iç b ir z a m a n
a r ı d ilc ile r d e n y a n a o lm a m ış tır .
E ğ e r b a ğ la n m a n ın
ilk e s i b u ys a , b u n a n e y le
k a r ş ı ç ık a b ilir a c a b a ? V e ö z e llik le , n e y le k a r ş ı ç ı
k ıld ı? B a n a ö y le g e ld i k i h a s ım la r ım y a p ıt v e r e
c e k k a d a r y ü r e k li d e ğ il v e y a z d ık la r ın d a b ir - ik i
s ü tu n k a p la y a n u zu n b ir h a y ıfla n m a d a n b a ş k a b ir
ş e y y o k . O n la r ın
ne
a d ın a b e n i m a h k û m
a d ın a , h a n g i y a z ın
görü ş ü
e ttik le r in i b ilm e k is te r d im
a m a b u n u s ö y le m iy o r la r , k e n d ile r i d e b ilm iy o r la r
çü n k ü . E n
a k ıllıc a
d a v r a n ış , y a r g ıla r ın ı ş u
es k i
‘s a n a t iç in s a n a t’ k u r a m ın a d a y a n d ır m a la r ı o lu r
d u . A m a iç le r in d e b u k u r a m ı b e n im s e y e c e k b ir
k iş i b ile y o k . B u d a c a n la r ın ı s ık ıyo r . K a tk ıs ız s a
n a t ile b o m b o ş s a n a tın a y n ı ş e y o ld u ğ u n u v e e s te
tik a r ılık ta n y a n a o lm a n ın , d a r k a fa lı g ö r ü n m e k -
36
le n s e a r a ş tır ıc ı g ö r ü n m e y i y e ğ le y e n g e ç e n y ü z y ıl
k e n ts o y lu la r ın ın p a r la k b ir s a v u n m a m a n e v r a s ın
d a n b a ş k a b ir ş e y o lm a d ığ ın ı h e r k e s b ilir . D e m e k
k i, k e n d ile r in in
d e it ir a f e ttiğ i g ib i, y a z a r ın b ir
ş e y d e n s ö z a ç m a s ı g e r e k lid ir . A m a n e d e n ? B a n a
ö y le g e liy o r k i, g e ç e n s a va ş ta n s o n r a F e r n a n d e z
o n la r iç in m e s a j k a v r a m ın ı b u lm a m ış o ls a y d ı, k a
fa la r ı d a h a d a k a r ış a c a k tı. B u g ü n ü n y a za r ı, d iy o r
la r, g e ç ic i iş le r le h iç u ğ r a ş m a m a lıd ır ; a m a b u n u n
y a n ın d a , h iç b ir ş e y a n la tm a y a n s ö z c ü k le r i y a n y a
n a d iz m e k le y a d a y a ln ız c a c ü m le le r in v e im g e l e
r in g ü z e lliğ iy le d e u ğ r a ş m a m a lıd ır : O n u n g ö r e v i
o k u y u c u la r ın a b ir m e s a j b ır a k m a k tır . P e k i m e s a j
n e d ir a ca b a ?
Ş u n u u n u tm a m a k g e r e k ir k i, e le ş tir m e n le r in
ç o ğ u p e k ta lih li o lm a y a n v e , ta m u m u ts u zlu ğ a d ü
ş e c e k le r i a n d a , k ü ç ü k b ir m e z a r lık b e k ç il iğ i b u l
m u ş k im s e le r d ir . M e z a r lık la r ın n e d in g in y e r le r
o ld u ğ u n u y s a T a n r ı b ilir : B u n u n e n s e v im li ö r n e ğ i
d e k ita p lık la r d ır . Ö lü le r o r a d a d ır : B u ö lü le r y a z
m a k ta n b a ş k a b ir iş y a p m a m ış tır , u zu n
s ü r e d ir
y a ş a m a g ü n a h ın d a n d a k u r tu lm u ş la r d ır v e za te n
y a ş a m la r ın ı a n c a k b a ş k a ö lü le r in
o n la r ü z e r in e
y a z d ığ ı k ita p la r d a n ta n ım a k ta y ız d ır . R im b a u d ö l
m ü ş tü r ; P a te r n e B e r r ic h o n v e Is a b e lle R im b a u d
d a ö lm ü ş tü r ; ca n s ık ıc ı k iş ile r y o k o lm u ş tu r , ö lü
k ü lle r in in s a k la n d ığ ı m a h z e n d e k i k ü ç ü k k u tu la r
g ib i, d u v a r la r b o y u n c a , r a fla r ü z e r in e y e r le ş tir il
m iş k ü ç ü k ta b u tla r k a lm ış tır g e r iy e . E le ş tir m e n in
y a ş a y ış ı iy i d e ğ ild ir , k a r ıs ı o n a g e r e k tiğ i g ib i d e
ğ e r v e r m e m e k te d ir , o ğ u lla r ı n a n k ö r , a y s o n la r ı s ı
k ın tılıd ır . A m a e v d e k i k ita p lığ a g ir m e k , r a fta n b ir
k ita p a lıp a ç m a k h e r z a m a n ola s ıd ır . K ita p ta n h a
37
f i f b ir b o d r u m k o k u s u y ü k s e lm e k te d ir v e e le ş tir
m e n in o k u m a a d ın ı v e r m e y e k a r a r lı o ld u ğ u , g a r ip
b ir iş le m b a ş la r . B ir b a k ım a , b u b ir k e n d in e m a l
e tm e d ir : Y e n id e n e a n la n a b ilm e le r i iç in b e d e n in i
zi ö lü le r e ö d ü n ç v e r ir s in iz . B ir b a k ım a d a ö te k i
d ü n y a y la te m a s a g e ç m e k tir . G e r ç e k te n
d e k ita p
n e b ir n e s n e , n e b ir e d im v e h a tta n e d e b ir d ü ş ü n
c e d ir : B ir ö lü ta r a fın d a n ö lü ş e y le r ü s tü n e y a z ıl
m ış b ir ş e y d ir v e ş u d ü n y a d a a r tık h iç b ir y e r i y o k
tu r, b iz i d o ğ r u d a n d o ğ r u y a ilg ile n d ir e n h iç b ir ş e y
d en
s ö z e tm e m e k te d ir ; k e n d i h a lin e b ır a k ılın c a
çö k er , y ık ılır , g e r iy e k ü flü
y a p r a k la r ü z e r in d e k i
m ü r e k k e p le k e le r in d e n b a ş k a b ir ş e y k a lm a z v e
e le ş tir m e n b u le k e le r i c a n la n d ır d ığ ı, o n la r ı h a r f
v e s ö zc ü k h a lin e g e tir d iğ i za m a n , b u h a r f v e s ö z
c ü k le r o n a d u y m a d ığ ı tu tk u la r d a n , n e d e n s iz ö f
k e le r d e n , ö lü p g itm iş k o r k u
v e u m u tla r d a n s ö z
e d e r le r . Ç e v r e s in d e k i d ü n y a b ü tü n c a n lılığ ın ı y i
tir m iş b ir d ü n ya d ır , b u r a d a İn s a n î d u y g u la n ım la r ,
a r tık
k e n d is in i e tk il e m e d iğ i
iç in ,
örn ek
İn s a n î
d u y g u la n ım la r b iç im in i a lm ış , y a n i k ıs a c a s ı, b ir e r
d e ğ e r o lm u ş tu r. B ö y le c e e le ş tir m e n , g ü n lü k s ık ın
tıla r ın ın h a k ik a ti v e v a r o lu ş n e d e n i g ib i d u r a n ,
a k ılla k a v r a n a b ilir b ir d ü n y a y a g ir d iğ in e in a n d ır
m a k ta d ır k e n d in i. T ıp k ı P la to n ’a g ö r e , d u y u la r la
a lg ıla n a n d ü n y a n ın ilk - ö r n e k le r d ü n y a s ın a ö y k ü n ü ş ü g ib i, d o ğ a n ın d a s a n a ta ö y k ü n d ü ğ ü n ü s a n
m a k ta d ır . V e o k u r k e n , g ü n lü k y a ş a m ı b ir d ış g ö
r ü n ü ş h a lin i a lm a k ta d ır . V ıd ı v ıd ıc ı k a r ıs ı ile k a m
b u r o ğ lu b ir d ış g ö r ü n ü ş tü r ; v e k a r ıs ı d a o ğ lu d a
X e n o p h a n e s , X a n th ip p e ’in r e s m in i, S h a k e s p e a r e
is e I I I . R ic h a r d ’m r e s m in i ç iz d iğ i iç in k u r tu la c a k
tır. Ç a ğ d a ş y a za r la r ö lm e k lü tfu n d a b u lu n d u k la r ı
38
za m a n b u o n u n iç in b ir b a y r a m d ır : O n la r ın ç o k
s e r t, ç o k c a n lı, ç o k s ık ış tır ıc ı o la n k ita p la r ı ö te k i
y a k a y a g e ç m e k te , in s a n a d a h a a z d o k u n m a k ta v e
g ittik ç e
g ü z e lle ş m e k te d ir ;
bu
k ita p la r , A r a fa t’ta
k ıs a b ir s ü r e k a ld ık ta n s on ra , y e n i d e ğ e r le r in a k ıl
la
k a v r a n a b ile n
göğü n ü
d o ld u r a c a k tır . B e r g o tte ,
S w a n n , S ie g fr ie d , B e lla v e M ö s y ö T e s te : iş te en
s o n e ld e e d ile n d e ğ e r le r . Ş u g ü n le r d e N a th a n a e l
ile M é n a lq u e ’i b e k l e m e k te y iz . 11 İ l l e d e y a ş a y a c a
ğ ım d iy e d ir e n e n y a za r la r a g e lin c e ; o n la r d a n y a l
n ız c a p e k fa z la k ıp ır d a m a m a la r ın ı v e d a h a ş im d i
d e n k e n d ile r in i ö ld ü k le r i za m a n a la c a k la r ı d u r u
ma
u y d u r m a la r ım
is te r iz. Y ir m i b e ş y ıld ır
ö lü p
g itm iş b ir i g ib i k ita p y a y ın la y a n V a lé r y b u iş i iy i
b e c e r iy o r d u . V e iş te b u y ü zd e n , tıp k ı b ü tü n ü y le
k u r a ld ış ı b ir k a ç e r m iş g ib i, d a h a y a ş a r k e n . g ö k le
r e ç ık a r ılm ış tır . O y s a M a lr a u x h e r k e s i s in ir le n d ir
m e k te d ir . E le ş tir m e n le r im iz , y ü z le r in i b u d ü n y a
d a n ö te y e ç e v ir m iş k iş ile r d ir : Y iy ip iç m e n in d ış ın
d a , g e r ç e k d ü n y a y la s o m u t b ir iliş k ile r i b u lu n s u n
is te m e z le r v e h e r ş e y e k a r ş ın in s a n la r la b ir a r a d a
y a ş a m a k g e r e k tiğ in d e n , b u n u n g ö ç ü p g itm iş k iş i
le r le
o lm a s ın a k a r a r v e r m iş le r d ir . A n c a k iş i b it
m iş s o r u n la r la , k a p a n m ış ta r tış m a la r la , s o n u b e lli
ö y k ü le r le ilg ile n ir le r . H iç b ir za m a n b e lir s iz b ir s o
n u ç ü z e r in d e k o n u ş m a zla r v e ta r ih o n la r ın y e r in e
k a r a r a v a r d ığ ı, o k u d u k la r ı y a z a r la r ı k o r k u ta n y a
d a ö fk e le n d ir e n s o r u n la r o r ta d a n k a lk tığ ı, ik i y ü z
" B e r g o t t e v e S w a n n , M a r c e l P r o ı ı s t ’u n U n A m o u r d e S w a n n ’ in m ( S w a n n ’ in B ir
A ş k ı) ; S ie g f r ie d , J e a n
B e lla , J ea n
a yn ı
G ir a u d o u x 'n u » S ie g f r ie d e t le. L im o u s in a d lı r o m a n ın ın ;
G ir a d o u x ’n u n
a d l ı k it a b ın ın ;
a y n ı a d l ı r o m a n ın ın :
N a th a n a e l
ve
M é n a lq u e
is e
M ö s y ö T e s te , P a u l V a l é r y ’n in
s ır a s ıy la
A n d ré
G i d c ’ in
i.e s
n o u r a itu r e s te r r o s tr e s ( D ü n y a N i m e t l e r i ) v e M é n a lq u e r o m a n l a r ın ın k a h r a m a n
la r ıd ır . ( Y a y .)
39
y ıl ö te d e n b a k ılın c a k a n lı ta r tış m a la r ın b o ş lu ğ u
a ç ık ç a g ö r ü ld ü ğ ü iç in , d e ğ iş ik d ö n e m le r in b ir b ir i
n i iz le y iş in e b a k ıp z e v k le n e b ilir le r v e h e r ş e yi,
s a n k i y a z ın u ç s u z b u c a k s ız b ir y in e le m e y m iş v e
h e r d ü z y a z ı y a za r ı h iç b ir ş e y s ö y le m e d e n k o n u ş
m a n ın y e n i b ir b iç im in i b u lm u ş g ib i e le a lır la r. İ l k
ö r n e k le r d e n v e ‘in s a n d o ğ a s ı’n d a n m ı s ö z e tm e li,
y o k s a b o ş y e r i m i k o n u ş m a lı? E le ş tir m e n le r im i
z in b ü tü n g ö r ü ş le r i b u ik i k a n ı a r a s ın d a g id ip g e
lir. V e ta b ii b u n la r ın h e r ik is i d e y a n lış tır : B ü y ü k
y a z a r la r y ık m a k , k u r m a k , g ö s te r m e k
is te m iş le r
d ir. A m a b iz a r tık o n la r ın il e r i s ü r d ü ğ ü k a n ıtla n
tu tm a y ız,
çü n k ü
o n la r ın
k a n ıtla m a k
is te d ik le r i
ş e y le r u m u r u m u zd a b ile d e ğ ild ir . O r ta y a v u r d u k
la r ı k ö tü lü k le r b u g ü n y o k a r tık ; b iz i ö fk e le n d ir e n
v e o n la r ın a k ılla r ın a b ile g e tir m e d ik le r i k ö tü lü k
le r v a r ş im d i, ta r ih o n la r ın ö n g ö r ü le r in in b ir ç o ğ u
n u y a la n la d ı, g e r ç e k le ş m iş b u lu n a n la r is e o k a d a r
u zu n z a m a n d ır d o ğ r u o l a g e ld ile r k i b u n la r ın , b ir
za m a n la r b u b ü y ü k y a z a r la r ın ü s tü n y e te n e ğ in in
b ir e r b e lir tis i o ld u ğ u n u
u n u ttu k ;
d ü ş ü n c e le r in
d e n b a z ıla r ı iy ic e ö lü p g itti, b a z ıla r ın ı is e b ü tü n
in s a n lık b e n im s e d i, a r tık o n la r a b e y lik d ü ş ü n c e
le r g ö z ü y le b a k ıy o r u z. S ö z ü n k ıs a s ı, b u y a z a r la r ın
e n g ü z e l k a n ıtla r ı e tk in liğ in i y itir d i; ş im d i b iz b u
k a n ıtla r ın y a ln ız d ü z e n in e v e s a ğ la m lığ ın a h a y
r a n lık d u y u y o r u z; b u n la r d a k i e n s a ğ la m y a p ı b ile
b iz e b ir s ü s , b ir a n la tm a u s ta lığ ı, B a c h ’m fü g le r iy le E lh a m r a S a r a y ın d a k i s ü s le m e le r d e n d a h a k u l
la n ış lı o lm a y a n b ir e r y a p ı s a n a tı g ib i g ö zü k ü yo r .
B u tu tk u lu g e o m e tr ile r d e , g e o m e tr i a r tık b iz i
k a n d ır m a d ığ ı za m a n b ile , tu tk u h â lâ c o ş tu r u c u
du r. D a h a d o ğ r u s u tu tk u n u n s u n u lu ş b iç im i c o ş
40
tu r u cu d u r .
D ü ş ü n c e le r
y ü z y ılla r
iç in d e
d a ğ ılıp
g itm iş tir , a m a g e n e d e b ir za m a n la r e tiy le k e m i
ğ iy l e y a ş a m ış b ir in s a n ın k ü ç ü k k iş is e l d ir e n m e
le r i o la r a k k a lır la r ; a k im ile r i s ü r d ü ğ ü , c a n ç e k iş
m e k te o la n n e d e n le r in a r d ın d a y ü r e k te n d o ğ a n
n e d e n le r i, e r d e m le r i, k u s u r la r ı v e in s a n la r ın y a
ş a r k e n ç e k tiğ i o b ü y ü k a c ıy ı fa r k e d e r iz. E le ş tir
m e n y a ln ız g ö n lü m ü z ü k a za n m a k iç in ç ır p ın ır v e
b ü tü n y a p a b ild iğ i te d ir g in e tm e k tir : B ir h a s ta lı
ğ ın y iy ip b itir d iğ i s o y lu b ir r u h ta n , iç in d e in c i ta
ş ıya n b ir is tir id y e d e n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir a r tık .
L e ttr e s u r le s S p e c ta c le s (S a h n e S a n a tla r ı Ü z e r in e
M e k tu p ) b u g ü n h iç k im s e y i tiy a tr o y a g itm e k te n
a lık o y m u y o r , a m a
R o u s s e a u ’n u n
dan
o lm a s ın ı
n e fr e t
e tm iş
d ra m
s a n a tın
a c ı b u lu y o r u z. E ğ e r
r u h ç ö z ü m le m e s in e a z ıc ık m e r a k lıy s a k , k e y fim iz e
d iy e c e k y o k : C o n tra t S o c ia l ’i (T o p lu m S ö z le ş m e s i)
O id ip u s k a r m a ş a s ıy la , E s p rit d e s L o is ’y ı 12 d a (Y a
s a la r ın R u h u ) a ş a ğ ılık d u y g u s u y la a ç ık la r ız; y a n i
y a ş a y a n k ö p e k le r in ö lü a s la n la r a ü s tü n o lu ş u n u n
ta d ın ı iy ic e ç ık a r ır ız . B ö y le c e b ir k ita p ö n ü m ü z e
y a ln ız c a
d ış g ö r ü n ü ş ü y le b ir n e d e n e b e n z e y e n ,
a m a d ik k a tli b a k ış la r a ltın d a e r iy ip g id e n v e s o
n u n d a y ü r e k ç a r p ın tıla r ı d u r u m u n a in d ir g e n e b ile n b a ş d ö n d ü r ü c ü d ü ş ü n c e le r g e tir d iğ i, o n d a n ç ı
k a r ıla b ile c e k
d ers
y a z a r ın
verm ek
is te d iğ in d e n
b a m b a ş k a o ld u ğ u za m a n , b u k ita b a b ild ir i a d ın ı
v e r ir iz . F r a n s ız D e v r im i’n in b a b a s ı R o u s s e a u ile
ır k ç ılığ ın b a b a s ı G o b in e a u b iz e b ir e r b ild ir i b ır a k
m ış la r d ır . V e e le ş tir m e n
o n la r ın
ik is in e d e a y n ı
s e v g iy le b a k a r. Y a ş a s a la r d ı, b ir in d e n
b ir in i s e ç
J e a n - J a c q u e s .R o u s s e a u , C o n t r a t S o c ia l (1 7 6 2 ) v e M o n t e s q u ie u , E s p r it d e s L o is
(1 7 4 8 ). ( Y a y .)
41
m e k , b ir in i s e v m e k , ö te k in d e n n e fr e t e tm e k z o
ru n d a
k a la c a k tı.
Am a
o n la r ı b ir b ir in e
en
fa z la
y a k la ş tır a n ş ey, h e r ik is in in d e a y n ı d e r in v e ta tlı
k u s u r u p a y la ş m a s ıd ır : İk is i d e ölü d ü r.
B u d u r u m a g ö r e , ç a ğ d a ş y a za r la r a b ild ir i b ı
r a k m a la r ın ı, y a n i y a z ıla r ın ı b ile b ile r u h la r ın d a n
g e le n is te m d ış ı a n la tım a in d ir g e m e le r in i ö ğ ü tle
m e k g e r e k e c e k . İs te m d ış ı d iy o r u m , ç ü n k ü M o n ta ig n e ’d e n R im b a u d ’y a d e k b ir ta k ım ö lü le r y a ln ız
k e n d ile r in i a n la tm ış la r d ır , a m a k e n d im iz i a n la ta
c a ğ ız d iy e d e ğ il, k e n d iliğ in d e n ö y le o lm u ş tu r ; fa r
k ın a v a r m a k s ız ın b ize y a ş a y a n y a z a r la r ın e n b ü
y ü k a m a ç v e itir a fla r ın ı s u n m u ş la r d ır . O n la r d a n
b iz e s ü s s ü z itir a fla r d a b u lu n m a la r ın ı y a d a k e n
d ile r in i r o m a n tik le r in fa z la ç ıp la k ş iir liliğ in e k a p
tır m a la r ın ı b e k le m iy o r u z . A m a C h a te a u b r ia n d y a
da
R o u s s e a u ’n u n
k u r n a z lık la r ım
o r ta y a
ç ık a r
m a k ta n , h a lk a d a m ı r o lü n e ç ık a n b u y a z a r la r ın
ö z e l y a ş a m la r ın ı y a k a la m a k ta n , ile r i s ü r d ü k le r i
e v r e n s e l d ü ş ü n le r in ö z e l d ü r tü le r in i k e ş fe tm e k
te n z e v k a ld ığ ım ız a g ö r e , y e n i y a za r la r d a n d a b i
lin ç li o la r a k b iz e b u z e v k i ta ttır m a la r ım is tiy o r u z.
İs te r le r s e a k ıl yü r ü ts ü n le r , o lu m la s m la r , y a d s ıs ın
lar, ç ü r ü ts ü n le r y a d a ta n ıtla s ın la r ; a m a
s a vu n
d u k la r ı d a v a s ö z le r in in a n c a k d ış e r e ğ i o lm a lıd ır ;
a s ıl a m a ç, fa r k ın a v a r m a k s ız ın k e n d in i a n la tm a k
tır. T ıp k ı za m a n ın k la s ik y a z a r la r ın ın a k ü y ü r ü t
m e le r in e y a p tığ ı g ib i, ö n c e a k ıl y ü r ü tm e le r in i za
r a r s ız h a le g e tir m e le r i, b u n la r ı h iç k im s e n in il g i
le n m e d iğ i k o n u la r y a d a o k u y u c u la r ın d a h a b a
ş ın d a n k a b u l e d e b ile c e k le r i k a d a r g e n e l d o ğ r u la r
ü z e r in e y ö n e ltm e le r i g e r e k ir ; d ü ş ü n c e le r in e b ir
d e r in lik , a m a b o ş b ir d e r in lik v e r m e l i v e o n la r ı
42
m u ts u z b ir ç o c u k lu k , b ir s ın ıf ç a tış m a s ı y a d a a y
k ır ı b ir a ş k la k o la y c a a ç ık la n a c a k b iç im d e o r ta y a
k o y m a lıd ır la r . A m a g e r ç e k te n d ü ş ü n m e y e k a lk ış
m a m a lıd ır la r : D ü ş ü n c e in s a n ı s a k la r , o y s a in s a n
d ır b iz i ilg ile n d ir e n . A p a ç ık b ir h ıç k ır ık g ü z e l d e
ğ ild ir : İn s a n a h a k a r e ttir b u . S te n d h a l’in d e ç o k
iy i g ö r d ü ğ ü g ib i, iy i b ir a k ıl y ü r ü tm e d e in s a n a
h a k a r e ttir . A m a h ıç k ır ığ ı g iz le y e n b ir a k ıl y ü r ü t
m e d e r s e n iz, b u n a s ö zü m ü z yo k tu r . A k ıl y ü r ü tm e
h ıç k ır ığ ın ç ir k in y a n la r ın ı y o k e d e r ; g ö z y a ş la r ı d a ,
tu tk u s a l k a y n a ğ ım
o r ta y a ç ık a r a r a k a k ıl y ü r ü t
m e d e k i s a ld ır g a n y a n ı y o k e d e r ; b ö y le c e n e ç o k
d u y g u la n m ış n e d e u fa k b ir ş e y e k a n m ış o lu r u z
v e g ü v e n lik iç in d e k e n d im iz i, s a n a t y a p ıtın ı s e y
r e tm e n in
v e r d iğ i,
h erk es
ta r a fın d a n
b ilin e n
şu
ıl ım l ı h a zza b ır a k a b ilir iz . B u d u r iş te ‘s a h ic i’, ‘k a t
k ıs ız ’ y a zın : n e s n e lliğ in
tü r lü
g ö r ü n ü ş le r i a ltın
d a n k e n d in i b e lli e d e n b ir ö z n e llik , b ü y ü k b ir u s
ta lık la d ü z e n le n d iğ i iç in s e s s iz lik le a y n ı d e ğ e r d e
o la n b ir k o n u ş m a , k e n d i k e n d in i ç ü r ü te n b ir d ü
ş ü n c e , ç ılg ın lığ ın m a s k e s in d e n b a ş k a b ir ş e y o l
m a ya n
b ir A k ıl, T a r ih ’in
b ir A n ın d a n
b aşka
b ir
ş e y o lm a d ığ ım a ç ık ç a b e l l i e d e n b ir S o n s u z, o r ta
y a ç ık a r d ığ ı g iz le r le b iz i a n s ızın ö lü m s ü z in s a n a
g ö tü r e n ta r ih s e l b ir a n , s ü r e k li b ir ş e k ild e o lm a k
la b ir lik te , b il g iy i v e r e n in d e a ç ık ç a b e lli e ttiğ i g i
b i, is te m e y e is te m e y e y a p ıla n b ir b ilg i ve r iş .
K ıs a c a s ö y le r s e k , m e s a j n e s n e le ş m iş b ir r u h
tu r. B ir r u h ; iy i a m a , n e y e y a r a r b u r u h ? S a y g ılı
b ir u z a k lık ta n s e y r e tm e y e . İn s a n , k a ç ın ılm a z b ir
n ed en
o lm a d ık ç a , r u h u n u
ö y le h e r k e s in
ön ü n e
s e r m e z, p e k a lış ılm ış b ir ş e y d e ğ ild ir b u . A m a g e
n e l b ir a n la ş m a y la v e b a z ı s a k m ım la r ç e r ç e v e s in
43
de,* k im ile r in in
r u h la r ın ı
p a za r a
ç ık a r m a la r ın a
iz in v a r d ır v e b ü tü n y e tiş k in le r b u r u h u s a tın a la
b ilir le r . B u g ü n p e k ç o k k im s e iç in z ih n in y a r a ttığ ı
y a p ıtla r iş te b ö y le a z b ir p a r a y la e ld e e d ile b ile n
k ü çü k ,
g e z g in c i
r u h la r d ır :
M o n ta ig n e ’in k i va r d ır ,
J e a n - J a c q u e s ’m k i,
Şu
es k i
s e v g ili L a
J e a n - P a u l’ü n k i
iy i
d os t
F o n ta in e ’in k i,
ve
ta tlı
G é-
r a r d ’m k i va r d ır . Y a z ın s a n a tı d iy e b ü tü n b u r u h la
r ı za r a r s ız d u r u m a g e tir e n iş le m le r in tü m ü n e d e
n ir. T a b a k la n m ış , in c e ltilm iş , k im y a s a l iş le m d e n
g e ç ir ilm iş o la n b u r u h la r , k e n d ile r in i s a tın a la n la
ra , b ü tü n ü y le d ış d ü n y a y a d ö n ü k b ir y a ş a m ın b ir
k a ç â n ın ı e k in e a y ır a b ilm e fır s a tın ı v e r m e k te d ir .
B u n la r ın k u lla n ılış ı k e s in o la r a k te h lik e s iz d ir : V e
b a B o r d e a u x ’y u k a s ıp k a v u r d u ğ u za m a n D e n e m e
le r y a za r ı k o r k u y a k a p ıld ığ ın a g ö r e , k im k a lk ıp d a
M o n ta ig n e ’in
k u ş k u c u lu ğ u n u
ö n e m s e y e c e k tir ?
V e ‘J e a n - J a c q u e s ’ d a ç o c u k la r ım k im s e s iz le r y u r
d u n a y a tır d ığ ın a g ö r e , R o u s s e a u ’n u n in s a n c ılığ ı
n ı k im c id d iy e a la ca k tır . G é r a r d d e N e r v a l d e li o l
d u ğu n a
göre,
a ç m la m a la r a
k im
c id d i
k a lk ıp
g ö z le
da
S y l v ie ’d e k i g a r ip
b a k a c a k tır ? O ls a
o ls a ,
e le ş tir m e n liğ i u ğ r a ş e d in m iş k iş ile r b u y a z a r la r
a r a s ın d a b ir ta k ım
c e h e n n e m i k o n u ş m a la r y a p ıl
d ığ ın a k a r a r v e r e c e k v e b iz e , F r a n s ız d ü ş ü n c e s i
n in , P a s c a l’le M o n ta ig n e a r a s ın d a s ü r ü p g id e n b ir
ik ili- k o n u ş m a
o ld u ğ u n u
ö ğ r e te c e k le r d ir . E le ş tir
m e n b u n u d e m e k le , P a s c a l’i v e M o n ta ig n e ’i d a h a
c a n lı k ılm a y ı a k im d a n b ile g e ç ir m e m e k te , te r s in e
M a lr a u x ile G id e ’i d a h a b ir ö ld ü r m e k is te m e k te
dir. V e s o n u n d a , iç le r in d e k i ç e liş m e le r , y a ş a m ı v e
y a p ıtı k u lla n ılm a z d u r u m a g e tir d iğ i; m e s a j, s ır r ı
ç ö z ü lm e z d e r in liğ i iç in d e b iz e ş u te m e l d o ğ r u la r ı:
44
‘İn s a n ın n e iy i, n e k ö tü o ld u ğ u n u ’, ‘in s a n y a ş a
m ın d a p e k ç o k a c ı b u lu n d u ğ u n u ’, ‘ü s tü n - y e te n e ğ in u zu n b ir s a b ır d a n b a ş k a b ir ş e y o lm a d ığ ın ı’
ö ğ r e t tiğ i za m a n , iş te o za m a n b u ö lü le r m u tfa ğ ı
n ın y ü c e e r e ğ in e v a r ılm ış o la c a k v e o k u y u c u , k i
ta b ın ı b ir y a n a k o y a r a k , r u h d in g in liğ iy le : ‘B ü tü n
b u n la r b o ş la f, y a z ın c a n ım !’ d iy e b a ğ ır a b ile c e k tir .
A m a m a d e m k i, b iz e g ö r e , h e r y a z ı b ir g ir iş im
d ir ; m a d e m k i y a za r la r ö lm e d e n
ö n c e c a n lı b ir e r
v a r lık tır la r ; m a d e m k i k ita p la r ım ız d a h a k lı o lm a
y a ç a lış m a k g e r e k lid ir v e il e r k i y ü z y ılla r b iz i h a k
s ız ç ık a r s a b ile , b u n u n d a h a ş im d id e n k e n d im iz i
h a k s ız b u lm a y a y e t m e y e c e ğ in e in a n ıy o r u z; m a
d e m k i b iz y a z a r ın k u s u r la r ım , m u ts u z lu k la r ın ı v e
z a y ıf y a n la r ın ı ö n e a la r a k ç ir k in b ir e d ilg e n lik b i
ç im in d e d e ğ il d e , k a r a r lı b ir is te m v e b ir s e ç m e b i
ç im in d e , h e r b ir im iz i o lu ş tu r a n ş u e k s ik s iz y a ş a
m a g ir iş im i h a lin d e k e n d is in i y a p ıtla r ın a k o y m a
s ı, b a ğ la m a s ı g e r e k tiğ in e in a n ıy o r u z, o za m a n s o
r u n u ta b a ş ın d a n b ir d a h a e le a lm a k v e k e n d i k e n
d im iz e n iç in y a z ıy o r u z , d iy e s o r m a k y e r in d e olu r.
II
N İÇ İN Y A Z IY O R U Z ?
H e r k e s in k e n d in e g ö r e b ir n e d e n i va r : Ş u n u n
iç in s a n a t b ir k a ç ış tır , ö b ü r ü iç in s e b ir e le g e ç ir m e
yo lu . A m a in s a n k e ş iş liğ e , d e liliğ e , ö lü m e d e s ığ ın a b ilir ; e le g e ç ir m e s ila h la d a y a p ıla b ilir . N e d e n
ille d e y a z m a k , k a ç ış v e e le g e ç ir m e le r i y a z ı a r a
c ılığ ıy la y a p m a k ? Ç ü n k ü , y a z a r la r ın tü r lü a m a ç
la r ın ın a r d ın d a , h e p s in d e o r ta k la ş a b u lu n a n , d a
h a d e r in v e d a h a a n lık b ir s e ç im va r d ır . B u s e ç im i
a y d ın la tm a y a ç a lış a c a ğ ız v e iş te s a lt y a z m a y ı s e
ç iş le r i y ü z ü n d e n y a z a r la r ın b a ğ la n d ığ ım ile r i s ü
r ü p s ü r e m e y e c e ğ im iz i g ö r e c e ğ iz .
A lg ıla r ım ız ın h e r b ir i, in s a n g e r ç e k liğ in in ‘k eş fe ttir ic i’ o ld u ğ u , y a n i v a r l ığ ın b u g e r ç e k lik a r a c ı
lığ ıy la
‘v a r o ld u ğ u ’, n e s n e le r in in s a n o ğ lu a r a c ılı
ğ ıy la o r ta y a ç ık tığ ı k o n u s u n d a b ilin c e e r iş le b ir
lik te o lu ş u r ; b iz im y e r y ü z ü n d e b u lu n u ş u m u zd u r
iliş k ile r i ç o ğ a lta n , ş u a ğ a ç la ş u g ö k p a r ç a s ın ı b ir
a r a y a g e tir e n b iziz; b iz im
y ü z ü m ü z d e n b in le r c e
y ıld ır ö lü d u r a n şu y ıld ız , a y ın ş u p a r ç a s ı v e ş u k a
r a n lık n e h ir b ir g ö r ü n ü m ü n b ir l iğ i iç in d e o r ta y a
46
ç ık a r ; e n g in to p r a k p a r ç a la r ın ı d ü z e n e s o k a n a r a
b a m ız ın , u ç a ğ ım ız ın h ız ıd ır ; e d im le r im iz d e n h e r
b ir in d e
d ü n ya
yen i, b ir
y ü z le
ç ık a r
k a r ş ım ıza .
A m a b iz le r v a r lığ ı b u lu p o r ta y a ç ık a r a n a y g ıt o l
d u ğ u m u zu b ild iğ im iz k a d a r , b u v a r lığ ın y a p ım c ıs ı
o lm a d ığ ım ız ı d a b ilm e k te y iz . S ır tım ız ı d ö n d ü ğ ü
m ü z za m a n , ş u g ö r ü n ü m ta n ık s ız k a lıp o k a r a n lık
s ü r e k liliğ i iç in d e y itip g id e c e k tir . A m a y a ln ız k a
r a n lığ a
g ö m ü le c e k tir :
O nun
h iç le ş ip
g id e c e ğ in i
s a n a c a k k a d a r ç ılg ın in s a n y o k tu r h e r h a ld e . H iç
le ş ip g id e c e k o la n b iz iz ; to p r a k , y e n i b ir b ilin ç g e
lip d e k e n d is in i u y a n d ır a n a d e k b a y g ın u y k u s u n a
d e v a m e d e c e k tir . B ö y le c e , ‘g iz le r i b u la n ’ b ir v a r lık
o ld u ğ u m u zu , a m a a y n ı za m a n d a , b u lu p o r ta y a ç ı
k a r d ığ ım ız ş e y e o r a n la d a h a ö n e m s iz k a ld ığ ım ız ı
b ilir iz.
S a n a ts a l y a r a tış ın b e lli b a ş lı d ü r tü le r in d e n b i
r i, h iç k u ş k u s u z, d ü n y a y a o r a n la d a h a ö n e m li o l
d u ğ u m u zu
d u ym a
g e r e k s in im id ir . T a r la la r ın
ya
d a d e n iz in b u lu p o r ta y a ç ık a r d ığ ım ş u g ö r ü n ü ş ü
n ü , y ü z d e k i ş u a n la m ı, a r a d a k i b a ğ la r ı s ık l a ş t ır a
r a k , d ü z e n o lm a y a n y e r e d ü ze n g e tir e r e k , n e s n e
le r a r a s ın d a k i b a ş k a b a ş k a lığ a z ih in s e l b ir b ir lik
k a za n d ır a r a k b ir b e z ü s tü n e , b ir y a z ıy a d ö k e r s e m ,
b u g ö r ü n ü ş ü , b u h a v a y ı y a r a ttığ ım ın b ilin c in e v a
r ır ım , y a n i y a r a ttığ ım
ö n e m li h is s e d e r im .
ş e y e o r a n la k e n d im i d a h a
Am a
bu
s e fe r
de
y a r a tıla n
n e s n e e lim d e n k a ç ıp g id e r : B u lu p o r ta y a ç ık a r m a
ile y a r a tm a
ç a lış m a y a
k ere
iş in i b ir a r a d a y ü r ü te m e m . Y a r a tıc ı
o r a n la y a r a tış ik in c i p la n a
b a ş k a la r ın a
k e s in
g ö zü k s e
b ile ,
d ü ş er. B ir
y a r a tıla n
n e s n e b iz e h e p s a lla n tıd a , b e k le m e d u r u m u n d a
g ib i g e lir : Ş u ç iz g iy i, ş u r e n g i, ş u s ö zc ü ğ ü h e r a n
47
d e ğ iş tir e b ilir iz ; b u y ü z d e n d e y a r a tılm ış o la n ş e y
h iç b ir za m a n b iz e k e n d in i z o rla k a b u l e ttirm e z .
Y e n i y e tiş e n b ir r e s s a m u s ta s ın a s or a r : ‘R e s m im e
n e za m a n b itm iş g ö z ü y le b a k m a lıy ım ? ’ U s ta n ın
k a r ş ılığ ı ş ö y le d ir : ‘K a r ş ıs ın a g e ç ip d e , ş a ş k ın lık la :
“ B e n m i y a p tım b u n u l ” d e d iğ in z a m a n . ’
B ir b a ş k a d e y iş le : h iç b ir za m a n . Ç ü n k ü b u n u
d iy e b ilm e k , k e n d i y a p ıtın a b a ş k a b ir in in g ö z le r iy
le b a k ıp y a r a tıla n ş e y in ü s tü n d e k i ö r tü le r i k a ld ır
m a k a n la m ın a g e le c e k tir . O y s a ş u r a s ı ç o k a ç ık k i
b iz le r o r ta y a k o n a n y a p ıtta n ç o k , y a r a tıc ı ç a lış m a
m ız ın b ilin c in e v a r ır ız. B ir ç a n a k y a d a b ir ç a tı
s ö z k o n u s u o ld u ğ u n d a v e b iz b u n la r ı g e le n e k s e l
ö lç ü tle r e g ö r e , n a s ıl k u lla n ıla c a ğ ı b e lli a y g ıtla r
d a n y a r a r la n a r a k y a p m a y a b a ş la d ığ ım ız d a , e lle r i
m iz i k u lla n a r a k ça lış a n , H e id e g g e r ’in o ü n lü ‘b e
lir s iz in s a n ı, y a n i h e r k e s i’dir. B u d u r u m d a , s on u ç,
g ö z ü m ü z e h â lâ n e s n e lliğ in i s ü r d ü r e c e k k a d a r g a
r ip g ö zü k e b ilir . A m a y a r a tış ın k u r a lla r ın ı, ö lç ü tle
ri, d e ğ e r y a r g ıla r ım k e n d im iz o r ta y a k o y u y o r s a k
v e y a r a tıc ı itk i ta iç im iz d e n g e liy o r s a , o za m a n y a
p ıtım ız d a a n c a k k e n d im iz i b u lu r u z: B u y a p ıtı y a r
g ıla r k e n k u lla n d ığ ım ız y a s a la r ı k e n d im iz k o y m u ş u zd u r ; o r a d a b u ld u ğ u m u z k e n d i ö y k ü m ü z, k e n
d i s e v d a m ız , k e n d i s e v in c im iz d ir ; a r tık
h iç d o
k u n m a d a n b a k s a k b ile , b u y a p ıtta h iç b ir za m a n
b ir s e v in ç y a d a b ir s e v d a b u lm a ,y ız : O n la r ı o r a y a
b iz k o y a r ız ; b e z y a d a k â ğ ıt ü z e r in d e e ld e e ttiğ i
m iz s o n u ç la r h iç b ir za m a n n e s n e l g ö z ü k m e z b ize ;
çok
iy i ta n ır ız o n la r ı d o ğ u r a n y o lla r ı. B u y o lla r
h e p b ir e r ö z n e l b u lu ş o la r a k k a lır : B iz im e s in le n iş im iz, b iz im k u r n a z lığ ım ız , k ıs a c a s ı k e n d im iz d ir
b u n la r v e k e n d i y a p ıtım ız ı a lg ıla m a ’y a ç a lış tığ ı
m ız za m a n , o n u b ir k e z d a h a y a r a tır ız, o n u o lu ş tu
r a n iş le m le r i k a fa m ız d a y in e le r iz , h e r ö z e lliğ in i
b ir s o n u ç g ib i g ö r ü r ü z. B ö y le c e , a lg ıla m a s ır a s ın
d a n e s n e a s ıl ö ğ e , ö z n e is e ö n e m s iz ö ğ e g ib i g ö z ü
k ü r ; ö z n e ö n e m l il iğ i y a r a tış ta a r a r v e b u lu r , a m a o
za m a n d a n e s n e ö n e m in i yitir ir .
B u e tk i- te p k i e n a ç ık o la r a k y a z ı s a n a tın d a o r
ta y a çık a r . Ç ü n k ü y a z ın s a l n e s n e , a n c a k d e v in im
iç in d e v a r o la n g a r ip b ir to p a çtır . B u n e s n e y i o r ta
y a ç ık a r a b ilm e k iç in o k u m a a d ın ı v e r d iğ im iz s o
m u t b ir e d im g e r e k lid ir v e to p a ç, b u o k u m a s ü rd ü ğ ü n c e va r d ır . O k u m a k e s ild i m i, k â ğ ıt ü z e r in
d e k i k a r a ç iz g ile r d e n b a ş k a b ir ş e y y o k tu r a r tık
k a r ş ım ızd a .
A y a k k a b ıc ı,
eğer
Ö lçü s ü
tu tu y o r s a ,
k e n d i y a p tığ ı a y a k k a b ıy ı g iy e b ild iğ i, b ir m im a r
k e n d i y a p tığ ı e v d e o tu r a b ild iğ i h a ld e , y a z a r k e n d i
y a z d ığ ın ı o k u y a m a z. O k u r k e n b ir v a r s a y ım y ü r ü
tü r ü z,
b e k le r iz . C ü m le n in
s on u n u ,
b ir
s on ra k i
c ü m le y i, b ir s o n r a k i s a y fa y ı k e s tir ir iz, o n la r ın b u
k e s tir im le r i
d o ğ r u la m a s ın ı
ya
da
ç ü r ü tm e s in i
b e k le r iz ; o k u m a b ir y ığ ın v a r s a y ım d a n , b ir b ir in i
iz l e y e n
umut
d ü ş le r le
u y a n ış la r d a n ,
k ır ık lık la r ın d a n
o lu ş u r ;
u m u tla r d a n
o k u y u c u la r
ve
h ep
o k u d u k la r ı c ü m le n in ile r s in d e d ir le r ; ile r le d ik le r i
ö lç ü d e b ir y a n ı y ık ıla n , b ir y a n ı s a ğ la m la ş a n , b ir
s a y fa d a n ö te k in e d u r m a d a n g e r ile y e n v e y a z ın s a l
n e s n e n in d e v in g e n u fk u n u ya r a ta n , y a ln ız c a o la s ı
b ir g e le c e k iç in d e d ir le r . B e k le m e n in , g e le c e ğ in ,
b ilm e z liğ in b u lu n m a d ığ ı y e r d e n e s n e llik o la m a z.
O y s a y a z m a iş in d e , g e r ç e k o k u m a y ı o la n a k s ız k ı
la n , g iz l i b ir y a r ı- o k u m a va r d ır . S ö z c ü k le r k a le
m in u c u n d a b iç im le n d iğ in d e y a za r d a o n la r ı g ö
r ü r e lb e t, a m a o k u y u c u g ib i g ö r m e z, ç ü n k ü y a zE d e b iy a l N e d i r 7
49/4
m a d a n ö n c e ta n ım a k ta d ır o n la r ı, b a k ış ın ın g ö r e
v i, o k u n m a y ı b e k le y e n b u u y u y a n s ö z c ü k le r i o k
ş a y a r a k u y a n d ır m a k d e ğ il, im le r in a k ış ın ı d e n e t
le m e k , d ü z e n e k o y m a k tır ; b u s a lt d ü z e n le y ic i b ir
iş tir a s lın d a v e b a k ış b u r a d a , k ü ç ü k y a z ım y a n lış
la r ı d ış ın d a , h iç b ir ş e y ö ğ r e tm e z in s a n a . Y a za r n e
ö n g ö r ü r , n e d e g ö r ü n ü ş e g ö r e d ü ş ü n ü r : T a s a rla r.
K im i za m a n k e n d in i b e k le r , h a n i h e r z a m a n k i d e
y im le , e s in le n iş i b e k le r . A m a in s a n k e n d in i, b a ş
k a la r ın ı b e k le d iğ i. g ib i b e k le m e z ; ya za r , g e l e c e ğ in
d a h a o lu ş m a d ığ ın ı, b u
g e le c e ğ i k e n d is in in k u r
m a s ı g e r e k tiğ in i b il d iğ i iç in d u r a k s a r ; k a h r a m a
n ın ın b a ş ın a n e g e l e c e ğ in i h e n ü z b ilm iy o r s a , b u
y a ln ız c a o k o n u d a d ü ş ü n m e m iş , b ir k a r a r a v a r
m a m ış
o ld u ğ u n u
g ö s te r ir ; b u
d u r u m d a g e le c e k
b e m b e y a z b ir s a yfa d ır , o y s a o k u y u c u n u n g e l e c e ğ i
k ita b ın s o n u y la k e n d is i a r a s ın d a ’k a la n , tık a b a s a
s ö zc ü k le d o lu ş u ik i y ü z s a yfa d ır . G ö r ü ld ü ğ ü g ib i,
y a za r h e r y e r d e k e n d i b ilg is iy le , k e n d i is te m iy le ,
k ıs a c a s ı k e n d i k e n d is iy le k a r ş ıla ş ır , h e p k e n d i ö z
n e lliğ in e d o k u n u r , y a r a ttığ ı n e s n e e lin in e r e m e y e c e ğ i y e r d e d ir , y a za r o n u k e n d is i iç in y a r a tm a z.
S o n r a d a n k e n d i y a z d ığ ın ı o k u s a b ile ç o k g e ç tir a r
tık ; c ü m le s i h iç b ir za m a n g ö z ü n e ta m b ir n e s n e
g ib i g ö z ü k m e y e c e k tir . Ö z n e lin s ın ır ın a d e k g id e r ,
a m a b u s ın ır ı a ş a m a z, b ir ç iz g in in , b ir Ö zd e yiş in ,
y e r in i b u lm u ş b ir s ıfa tın e tk is in i b e ğ e n ir ; a m a b u
o n la r ın b a ş k a s ı ü z e r in d e y a p a c a k la r ı e tk id ir ; y a
za r b u e tk iy i b e ğ e n e b ilir , a m a d u y a m a z. P r o u s t,
C h a r lu s ’ü n
e ş c in s e lliğ in i
s on ra d a n
k e ş fe tm e d i,
ç ü n k ü k ita b a b a ş la m a d a n b u n a k a r a r v e r m iş ti. V e
y a p ıt g ü n ü n b ir in d e y a z a r ı iç in n e s n e lliğ e b e n z e r
b ir
50
ş e y k a za n ır s a , b u n u n
n e d e n i,
a ra d a n
y ılla r
g e ç m iş , y a z a r ın y a p ıtı u n u tm u ş o lm a s ın d a d ır , a r
tık o n u n iç in e g ir e m e y iş in d e v e o n u y e n id e n y a
za m a y a c a k d u r u m a g e lm iş o lm a s ın d a d ır . Ö m r ü
n ü n s o n u n d a T o p lu m S ö z le ş m e s i’n i o k u y a n R o u s s e a u g ib i.
D e m e k k i in s a n ın k e n d is i iç in y a z m a s ı d iy e
b ir ş e y y o k tu r : B ö y le b ir ş e y ta m b ir b o z g u n o lu r
du ;
in s a n
d u y g u la n ım la r ım
k â ğ ıt
ü s tü n e
d ök
m e k le o n la r a g ü ç lü k le c a n s ız b ir u za n tı s a ğ la y a b i
lir b e lk i. Y a r a tıc ı e d im , b ir y a p ıtın o r ta y a ç ık ış ın
d a k i e k s ik v e s o y u t b ir a n d a n b a ş k a b ir ş e y d e ğ il
d ir ; e ğ e r y a za r te k b a ş ın a y a ş a s a y d ı, is te d iğ i k a
d a r y a zs ın , y a p ıt h iç b ir za m a n b ir n e s n e g ib i o r ta
y a ç ık m a y a c a k v e y a z a r ın y a k a le m i b ır a k m a s ı y a
d a u m u ts u zlu ğ a k a p ılm a s ı g e r e k e c e k ti. A m a y a z
m a iş le m in in k a r ş ıs ın d a d iy a le k tik b ir b a ğ la ş ık
te r im , y a n i o k u m a iş le m i v a r d ır v e b ir b ir in e : b a ğ lı
b u ik i e d im ik i a y r ı e d im c i g e r e k tir ir . Z ih n in ü r ü
n ü o la n b u s o m u t v e im g e s e l n e s n e y i y a za r la o k u
y u c u n u n b ir le ş ik
ç a b a s ı o r ta y a ç ık a r a c a k tır . S a
n a t a n c a k b a ş k a s ı iç in v e o n u n a r a c ılığ ıy la va r d ır .
G e r ç e k te n d e o k u m a , a lg ıla m a ile y a r a tış ın b i
r e ş im i g ib id ir ;13 h e m ö z n e n in , h e m d e n e s n e n in
ö n e m li o ld u ğ u n u g ö s te r ir ; n e s n e ö n e m lid ir , ç ü n
kü
k e s in o la r a k a ş k ın d ır , k e n d in e ö z g ü y a p ıla r ı
z o r la b e n im s e tir v e o n u b e k le m e k v e g ö z le m e k
z o r u n lu lu ğ u v a r d ır ; a m a ö z n e d e ö n e m lid ir , ç ü n
k ü y a ln ız c a n e s n e y i o r ta y a ç ık a r m a k iç in ( y a n i o r
ta d a b ir n e s n e n in v a r o lm a s ı iç in
g erek en
ş eyi
y a p m a k ü z e r e ) d e ğ il, a y r ıc a b u n e s n e n in m u tla k
b ir b iç im d e v a r o lm a s ı ( y a n i b u
n e s n e y i y a r a t
15 Ö t e k i s a n a t y a p ıt l a r ı ( r e s im , s e n fo n i, y o n tu , v b . ) k a r ş ıs ın d a s e y ir c in in tu tu m u
d a , d a h a d e ğ iş ik d e r e c e l e r d e o l m a k ü z e r e , a y n ıd ır . ( Ç c v . )
51
m a k ) iç in g e r e k lid ir . K ıs a c a s ı, o k u y u c u h e m k e ş
fe ttiğ in in , h e m d e y a r a ttığ ın ın b ilin c in e va r ır , y a
r a tır k e n k e ş fe ttiğ in i, k e ş fe d e r k e n y a r a ttığ ın ı fa r k
ed er . G e r ç e k te n d e , o k u m a n ın m a k in e s e l b ir iş
le m o ld u ğ u v e b ir fo to ğ r a f k â ğ ıd ın ın ış ık ta n e tk ile n iş i g ib i, o k u y u c u n u n d a im le r d e n e tk ile n d iğ i
s a n ılm a m a lıd ır . E ğ e r o k u y u c u d a lg ın , y o r g u n , a p
ta l y a d a ş a ş k ın s a iliş k ile r in ç o ğ u g ö z ü n d e n k a ç a
ca k , n e s n e y i ‘a la m a y a c a k tır ’ (b u s ö zc ü ğ ü a te ş ‘a l
m a k ’ y a d a ‘a lm a m a k ’ d e y im le r in d e k i a n la m ın d a
d ü ş ü n m e k g e r e k ir ) ; k a r a n lığ ın iç in d e n s a n k i r a s
g e le
b ir ta k ım
c ü m le le r
ç e k ip
ç ık a r a c a k tır . E ğ e r
iy i b ir g ü n ü n d e y s e , s ö z c ü k le r in ö te s in d e b ir e ş im s e l b ir b iç im ta s a r la y a c a k tır k i, h e r c ü m le b u b iç i
m in u fa k b ir iş le v in d e n b a ş k a b ir ş e y o lm a y a c a k
tır : ‘İ z l e k ’, ‘k o n u ’ y a d a ‘a n la m ’. B ö y le c e d a h a iş in
b a ş ın d a g ö r ü lü y o r k i a n la m s ö z c ü k le r d e d e ğ ild ir ,
ç ü n k ü ta m te r s in e , b u s ö z c ü k le r in h e r b ir in in ü n
le m in i a n la m a m ıza y a r d ım e d e n ş e y a n la m ın k e n
d is id ir ; v e d il a r a c ılığ ıy la
g e r ç e k le ş m e s in e k a r
ş ın , y a z ın s a l n e s n e , h iç b ir za m a n d ilin iç in d e v e
r ilm e m iş tir ; ta m te r s in e , y a p ıs ı g e r e ğ i, s e s s iz lik
tir, s ö zü n y a d s ın m a s ıd ır . N ite k im b ir k ita p ta y a n
y a n a u z a tılm ış d u r a n y ü z b in s ö zc ü k b ir e r b ir e r
o k u n s a b ile , y a p ıtın a n la m ı o r ta y a ç ık m a y a b ilir ;
a n la m
s ö z c ü k le r in
to p la m ı d e ğ ild ir ,
o n la r ın
ör -
g e n s e l b ü tü n lü ğ ü d ü r . E ğ e r o k u y u c u b u s e s s iz liğ e
b ir a n d a v e h e m e n h e m e n k ıla v u z s u z e r iş e m e z s e ,
h iç b ir
ş ey
ok u yu cu b u
y a p ılm a m ış
d e m e k tir . K ıs a c a s ı,
eğer
s e s s iz liğ i k a fa s ın d a u y d u r m a zs a v e
s o n r a d a u y k u d a n u y a n d ır d ığ ı s ö zc ü k le r i v e c ü m
le le r i o n u n iç in y e r le ş tir m e z v e o r a d a tu tm a zs a ,
h iç b ir ş e y e ld e e d ile m e z .
52
E ğer b ana b u
iş le m e
ik in c i b ir ic a t y a d a b u lu ş a d ın ı v e r m e n in d a h a
u y g u n d ü ş e c e ğ in i s ö y le r s e n iz, b e n d e s ize b ö y le
b ir ic a d ın , ilk
e d im
ic a t k a d a r y e n i v e b e n z e r s iz b ir
o la c a ğ ın ı s ö y le r im . Ö z e llik le d e b ir n e s n e
d a h a ö n c e h iç v a r o lm a d ıy s a , o n u n e y e n id e n ic a t
e tm e k , n e d e k e ş fe tm e k s ö z k o n u s u o la b ilir , d e
r im . Ç ü n k ü , y a za r ın
a s ıl e r e ğ i s e s s iz lik
o ls a
da
k e n d is i b u n u h iç b ir za m a n ta d a m a m ış tır ; o n u n
s e s s iz liğ i ö z n e ld ir v e d ild e n
s o n r a g e lir , s ö zc ü k
y o k lu ğ u d u r b u , e s in le n iş in k a y ıts ız la ş m ış v e y a
ş a n m ış s e s s iz liğ id ir ; s öz, s o n r a d a n o n u
k e n d in e
ö z g ü k ıla c a k tır ; o y s a o k u y u c u n u n y a r a ttığ ı s e s s iz
l ik b ir n e s n e d ir . V e b u n e s n e n in iç in d e d a h a b a ş
k a s e s s iz lik le r v a r d ır : Y a za r ın s ö y le m e d iğ i ş e y le r
d ir b u n la r . B u r a d a s ö z k o n u s u o la n , o k u m a n ın o r
ta y a ç ık a r d ığ ı n e s n e n in d ış ın d a h iç b ir a n la m ta ş ı
y a m a y a c a k p e k ö z e l n iy e tle r d ir ; b u n u n la b ir lik te
o n a y o ğ u n lu k k a za n d ır a n v e ş u b e n z e r s iz ç e h r e y i
v e r e n d e iş te b u n iy e tle r d ir . B u n iy e tle r in d ile g e
tir ilm e m iş o ld u ğ u n u s ö y le m e k y e te r s iz d ir : O n la r
a s lın d a d ile g e tir ilm e s i o la n a k s ız ş e yle r d ir . V e iş te
b u y ü z d e n o k u m a n ın h iç b ir b e l l i â n ın d a b u la m a
y ız o n la r ı; h e r y e r d e v a r d ır la r , h iç b ir y e r d e y o k
tu r la r :
G ra n d
M a u ln e s ’ü n
( A d s ız Ü lk e ) o
o la ğ a
n ü s tü n ite liğ i, A rm a n c e ' \ n li s ü s lü lü ğ ü , K a fk a m a
s a lla r ın d a k i g e r ç e k ç ilik v e d o ğ r u lu k p a y ı, b ü tü n
b u n la r h iç b ir y e r d e v e r ilm e m iş tir ; o k u y u c u n u n ,
y a z ılı ş e y i h iç d u r m a d a n a ş a r a k b ü tü n b u n la r ı k a
fa s ın d a
y a r a tm a s ı g e r e k ir .
H iç
ku şku su z
y a za r
o n a y o l g ö s te r ir ; a m a y a ln ız c a y o l g ö s te r ir , k o y d u
ğ u iş a r e t k a z ık la r ın ın a r a s ı b oş tu r , b u b o ş lu k la r ı
11 S te n d h a l, A r m a n c e (1 8 2 7 ).
53
d o ld u r m a k g e r e k ir , o n la r ın ö te s in e g e ç m e k g e r e
k ir. S ö zü n k ıs a s ı, o k u m a k ıla v u z lu b ir y a r a tış tır .
G e r ç e k te n d e b ir b a k ım a , y a z ın s a l n e s n e d e o k u
y u c u n u n ö z n e lliğ in d e n b a ş k a b ir ö z y o k tu r : R a s k o ln ik o v ’u n b e k le y iş i, o n a ö d ü n ç v e r d iğ im , k e n d i
b e k le y iş im d ir ; o k u y u c u n u n b u s a b ır s ız lığ ı o lm a
sa , o r ta d a c ılız ir il e r d e n b a ş k a b ir ş e y k a lm a y a
ca k tır . S o r g u
y a r g ıc ın a
d u yd u ğu
n e fr e t,
b e n im
im le r ta r a fın d a n k ış k ır tıla n , e ld e e d ile n n e fr e tim
d ir v e s o r g u y a r g ıc ın ın k e n d is i b ile , R a s k o ln ik o v
a r a c ılığ ıy la
on a
d u yd u ğu m
n e fr e t o lm a d a n
va r
o la m a y a c a k tır ; b u n e fr e ttir o n a ca n v e r e n , e tid ir
b u o n u n . A m a ö te y a n d a n s ö zc ü k le r , d u y g u la r ım ı
z ı k ış k ır tm a k v e s o n r a o n la r ı b iz e d o ğ r u y a n s ıt
m a k ü z e r e k u r u lm u ş b ir e r tu z a k g ib i o r a d a d ır la r ;
h e r s ö zc ü k b ir a ş k m lık yo lu d u r , d u y g u la n ım la r ı
m ız ı a le v le n d ir ir , a d la n d ır ır , d ü ş s e l b ir k iş iy e y ü k
ler, b u k iş i d e o n la r ı b iz im y e r im iz e y a ş a r v e o n u n
b u ö d ü n ç a lın m ış tu tk u la r d a n b a ş k a b ir ö zü y o k
tu r ; s ö zc ü k b u tu tk u la r a b ir e r a m a ç , b ir e r g ö r ü n g e , b ir u fu k k a za n d ır ır . B ö y le c e , o k u y u c u iç in , h e r
ş e y y a p ılm a y ı b e k le m e k te d ir v e h e r ş e y d a h a ö n
c e y a p ılm ış tır ; y a p ıt a n c a k o n u n y e te n e k le r i ö lç ü
s ü n d e v a r d ır ; o k u d u ğ u v e y a r a ttığ ı s ır a d a , h e r a n
o k u m a y ı d a h a ile r i g ö tü r e b ile c e ğ in i, d a h a d e r in li
ğ in e y a r a ta b ile c e ğ in i b ilir ; v e b u y ü z d e n d e y a p ıt
o n a n e s n e le r g ib i tü k e n m e k b ilm e z v e k a tı g ö z ü
kü r. Ö z n e lliğ im iz in ü r ü n le r i b iç im in d e o r ta y a ç ık
tık ç a , g ö z le r im iz in ö n ü n d e g e ç ir im s iz n e s n e llik
le r h a lin d e d o n u p k a la n b u d e ğ e r li v e m u tla k ü r e
tim i b iz, K a n t’m T a n r ıs a l A k l a ö z g ü d iy e g ö r d ü ğ ü
şu ‘a k ıls a l s e z g i’y e b e n z e te b ilir iz p e k â lâ .
Y a r a tış
54
a n ca k
oku m a d a
b ü tü n le n d iğ in e ,
sa
n a tç ı b a ş la d ığ ı iş i b itir m e g ö r e v in i b ir b a ş k a s ın a
b ır a k m a k zo r u n d a o ld u ğ u n a v e a n c a k o k u y u c u
n u n b ilin c i a r a c ılığ ıy la k e n d is in i y a p ıtın ın ö n e m
li b ir ö ğ e s i o la r a k y a k a la y a b ild iğ in e g ö r e , h e r y a
z ın s a l y a p ıt b ir ç a ğ r ıd ır . Y a zm a k , b e n im d il a r a c ı
l ığ ıy la g ir iş tiğ im o r ta y a ç ık a r ış ı n e s n e l v a r lık d u
r u m u n a g e ç ir m e s i iç in o k u y u c u y a ç a ğ r ıd a b u lu n
m a k tır . V e e ğ e r y a z a r ın n e y e ç a ğ r ıd a b u lu n d u ğ u
n u s o r a c a k o lu r s a n ız, y a n ıt ç o k y a lın d ır .
H e r k i
ta p ta e s te tik n e s n e n in o r ta y a ç ık ış ın ı g e r e k tir e
c e k k a d a r n e d e n d e ğ il d e , y a ln ız c a b u n e s n e n in
y a r a tılm a s ı iç in
b ir ta k ım
ç a ğ r ıla r
b u lu n d u ğ u n
d a n ; a y r ıc a y a z a r ın z ih n in d e b u iş iç in y e te r li b ir
n e d e n v a r o lm a d ığ ı v e h iç b ir za m a n e lin d e n k u r
tu la m a y a c a ğ ı ö z n e lliğ i d e n e s n e lliğ e g e ç iş iç in y e
te r li b ir s e b e p o lm a d ığ ın d a n , s a n a t y a p ıtın ın y a
r a tılış ı, d a h a ö n c e e ld e b u lu n a n v e r ile r le a ç ık la n a rn a y a c a k y e n i b ir o la yd ır . V e b u k ıla v u z lu y a r a
tış m u tla k b ir b a ş la n g ıç o ld u ğ u n a g ö r e , s a n a t y a
p ıtım o k u y u c u n u n ö z g ü r lü ğ ü , h e m d e e n k a tk ıs ız
ö z g ü r lü ğ ü
y a r a tm a k ta d ır . Ö y le y s e
ya za r ,
y a p ıtı
n ın o r ta y a k o n u ş u n a y a r d ım e tm e s i iç in o k u y u c u
nu n
ö z g ü r lü ğ ü n e
cek
k i,
b ü tü n
ç a ğ r ıd a
a r a ç la r
b u lu n m a k ta d ır . D e n e
ö z g ü r lü ğ ü m ü z e
s e s le n ir ,
ç ü n k ü b u n la r g e r ç e k le ş e b ile c e k b ir e y le m in a y
g ıtla r ıd ır v e b u k o n u d a , s a n a t y a p ıtı b ir ic ik ö r n e k
d e ğ ild ir .
k a lm ış
G e r ç e k te n
de
a r a ç, b ir iş le m in
ta s la ğ ıd ır . B u n u n la
b ir lik te
a ra ç,
d on u p
va rs a
y ım s a l e m ir k ip i d ü z e y in d e k a lır : B ir ç e k ic i, b ir
s a n d ığ ı ç a k m a k ta y a d a k o m ş u m u g e b e r tm e k te
k u lla n a b ilir im . K e n d i b a ş ın a e le a ld ığ ım d a , ç e k iç
ö z g ü r lü ğ ü m e y ö n e ltilm iş b ir ça ğrı- d e ğ ild ir , b e n i
ö z g ü r lü ğ ü m le y ü z y ü z e g e tir m e z , y a p a c a ğ ım iş te
55
k u lla n ıla c a k y o lla r ı ö z g ü r c e b u la b ilm e n in y e r in e
b ir d iz i g e le n e k s e l d ü z e n li d a v r a n ış g e ç ir e r e k d a
ha çok
ö z g ü r lü ğ ü m e h iz m e t e tm e e r e ğ in i ta ş ır.
K ita p s a ö z g ü r lü ğ ü m e h iz m e t e tm e z : O n u g e r e k ti
rir. G e r ç e k te n d e s a h ic i ö z g ü r lü ğ ü zo r la m a , b ü y ü
le m e y a d a y a lv a r m a la r la ç a ğ ır a m a zs ın ız. O n a e r i
ş e b ilm e k iç in te k b ir y o l v a r d ır : ilk in o n u ta n ı
m a k , s on ra d a g ü ven m e k ; en s on u n d a d a on d a n ,
k e n d i a d ın a , y a n i o n a d u y d u ğ u m u z g ü v e n a d ın a ,
b ir e d im is te m e k . D e m e k k i k ita p , a r a ç g ib i h e r
h a n g i b ir e r e ğ e v a r m a n ın b ir y o lu d e ğ ild ir : O k e n
d in i o k u y u c u n u n ö z g ü r lü ğ ü ö n ü n e b ir e r e k g ib i
çık a r ır . K a n t’m
‘e r e k s iz e r e k l il ik ’ d e y im i, b e n c e ,
s a n a t y a p ıtın ı n ite le m e y e h iç u y g u n
d ü ş m eyen
b ir d e y im d ir . G e r ç e k te n d e b u d e y im , e s te tik n e s
n e n in y a ln ız c a b ir e r e k lilik d ış g ö r ü n ü ş ü ta ş ıd ığ ı
n ı v e im g e le m in in ö z g ü r v e d ü z e n li o y u n u n u g e
r e k tir m e k te n
ö te g e ç m e d iğ in i iç e r m e k te d ir . B u
n u ile r i s ü r m e k , s e y ir c in in im g e le m in d e y a ln ız c a
d ü z e n le y ic i d e ğ il, a y n ı za m a n d a k u r u c u b ir iş le v
b u lu n d u ğ u n u u n u tm a k tır ; o y u n o y n a m a z b u im
g e le m , o n u n g ö r e v i s a n a tç ın ın b ır a k tığ ı iz le r e g ö
r e g ü z e l n e s n e y i y a r a tm a k tır . O z ih n in ö te k i iş l e v
le r i g ib i, k e n d i k e n d is in e b a k ıp h a z d u y a m a z, h e p
d ış a r d a d ır , h e p b ir g ir iş im e b a ğ lıd ır . E ğ e r b ir n e s
n e d e , b ö y le b ir ş e y d ü ş ü n m e d iğ im iz a n d a b ile b ir
e r e k b u lu n d u ğ u n u k a b u l e ttir e c e k k a d a r k u r a lla
r a u y g u n b ir d ü z e n lilik b u lu n s a y d ı, o za m a n e r e k
s iz e r e k lilik te n s ö z e d ile b ilir d i. G ü z e li b u tü r lü ta n ım la s a k , s a n a tın g ü z e lliğ iy le d o ğ a l g ü z e l l iğ i b ir
tu ta b ilir d ik
- K a n t ’m
a m a cı
da
budur
z a te n - ;
ç ü n k ü , ö r n e ğ in b ir ç iç e k te o k a d a r ç o k b a k ış ım ,
ö y le s in e b ir b ir in e u y a n r e n k le r , ö y le s in e d ü zg ü n
56
ç iz g ile r v a r d ır k i, in s a n ın iç in d e n d a h a ilk a n d a
b ü tü n b u ö z e llik le r d e e r e k ç i b ir a ç ık la m a a r a m a k
v e b u n la r ı b ilin m e z b ir e r e ğ e y ö n e lm iş y o lla r s a y
m ak
g e lir .
Am a
d ü p ed ü z
b ir
y a n ıl m a d ır
D o ğ a d a k i g ü z e llik le s a n a tta k i g ü z e lü ğ in
bu:
en k ü
ç ü k b ir iliş k is i yo k tu r . S a n a t y a p ıtı b ir e re k g ü t
m e z ; b u k o n u d a K a n t ’la a y n ı k a n ıd a y ız. A m a b u ,
s a n a t y a p ıtın ın k e n d is in in b ir e r e k o lu ş u n d a n il e
r i g e lm e k te d ir . K a n t’m s ö zü h e r r e s m in , h e r y o n
tu n u n , h e r k ita b ın iç in d e ç ın la y a n ç a ğ r ıy ı h iç h e
s a b a k a tm a m a k ta d ır . K a n t y a p ıtın ö n c e b ir o lg u
g ib i, a n c a k d a h a s o n r a b ir g ö r ü g ib i v a r o ld u ğ u n u
s a n ıyo r . O y s a y a p ıt a n c a k k e n d is in e b a k ıld ığ ı za
m a n v a r d ır v e ö n c e lik le d e k a tk ıs ız b ir ç a ğ r ı, k a t
k ıs ız b ir v a r o lm a g e r e k tir im id ir . O v a r lığ ı b e lli,
e r e ğ i is e b e lir s iz b ir a y g ıt d e ğ ild ir : Y e r in e g e t ir il
m e s i g e r e k li b ir ö d e v g ib i ç ık a r k a r ş ım ıza , d a h a
il k a n d a k o ş u ls u z e m ir k ip i iç in d e y e r a lır. Ş u k i
ta b ı m a s a y a b ır a k ıv e r m e k b ü tü n ü y le e lin izd e d ir .
A m a a ç tığ ın ız a n , s o r u m lu lu ğ u n u y ü k le n m iş s in iz
d e m e k tir . Ç ü n k ü ö z g ü r lü k , ö z n e lliğ in ö z g ü r iş le
y iş in d e n a lm a n ta tta d e ğ il, b ir b u y r u ğ u n g e r e k tir
d iğ i y a r a tıc ı e d im d e o r ta y a çık a r. D e ğ e r d e d iğ im iz
ş e y d e iş te b u e r e k ; a ş k ın , a m a s e v e s e v e k a tla n ı
la n , e n g e r ç e k ö z g ü r lü k le u y u la n b u b u yr u k tu r .
S a n a t y a p ıtı, b ir ç a ğ r ı o ld u ğ u iç in b ir d e ğ e r d ir .
E ğ e r o k u y u c u m u g ir iş tiğ im iş i s o n a e r d ir m e
y e ç a ğ ır ıy o r s a m , ş u r a s ı ç o k a ç ık k i, o n u k a tk ıs ız
b ir ö z g ü r lü k , k a tk ıs ız b ir y a r a tıc ı g ü ç, k o ş u ls u z
b ir e tk in lik g ib i g ö r ü y o r u m d e m e k tir ; b u d u r u m
d a , h iç b ir za m a n o n u n e d il g in l iğ in e ç a ğ r ıd a b u lu
n a m a m , y a n i o n u e tk ile m e y e , o n a b ir a n d a k o r k u ,
is te k y a d a k ız g ın l ık g ib i d u y g u la n ım la r v e r m e y e
57
k a lk ış a m a m . K e s tirilm e le ri,
y ö n e tile b ilm e le ri
m ü m k ü n o ld u ğ u v e e ld e , ö n c e d e n d e n e n ip e t k i n
lik le r i g ö r ü lm ü ş y o lla r b u l u n d u ğ u iç in , y a ln ız c a
b u d u y g u la n ım la rı k ış k ır tm a k la u ğ ra ş a n y a z a rla r
d a v a r e lb e t. A m a ta e s k i ç a ğ la r d a n b e r i, s a h n e y e
ç o c u k s o k m a k la s u ç la n a n E u r ip id e s g ib i, b u y a
z a r la r d a b ö y le d a v r a n d ık la r ı iç in s u ç la n m a k ta d ır .
T u tk u n u n b u lu n d u ğ u y e rd e ö z g ü rlü k b a ş k a la ş
m ış , y a b a n c ıla ş m ış d u r u m d a d ır ; k e n d i n i u f a k t e
fe k ş e y le re k ö r ü k ö r ü n e k a p tır d ığ ın d a n , a s ıl iş i
o la n m u t l a k b ir e r e k y a r a tm a y ı u n u tu r . O z a m a n
k ita p , k in y a d a a rz u y u b e s le y e n b ir a ra ç o lu r ç ı
k a r: Y azar o k u y u c u y u a lla k b u lla k e tm e p e ş in d e
k o ş m a m a l ı d ı r , y o k s a k e n d i k e n d i s i y l e ç e l i ş i r ; i lle
d e b ir ş e y le r b e k le m e k is tiy o rs a , y a ln ız c a y e r in e
g e tirile c e k
g ö re v i ö n e r m e lid ir .
S a n a t y a p ıtın ın
b a ş lıc a n ite liğ i, y a n i k a t k ı s ı z b ir s u n u o lm a n ite li
ği d e b u r a d a n g e liy o r iş te : O k u y u c u n u n e lin d e
b e lli b ir e s te tik g e r i ç e k ilm e p a y ı b u lu n m a lıd ır .
G a u t i e r ’n i n , b u d a l a c a ‘s a n a t i ç i n s a n a t ’ k u r a
m ı y l a , P a r n a s ç ı l a r m 13 d a s a n a t ç ı n ı n k a y ı t s ı z l ı ğ ı y
la k a r ı ş t ı r d ı k l a r ı ş e y i ş t e b u d u r . S ö z k o n u s u o l a n
şe y y a ln ız c a b ir s a k m ım d ır v e G e n e t b u n a , d a h a
d o ğ ru b ir d e y im le , y a z a r ın o k u y u c u y a k a r ş ı in c e
l i ğ i a d ı n ı v e r iy o r . A m a b u d e m e k d e ğ i l d i r k i y a z a r
k a lk ıp b ilm e m h a n g i s o y u t v e k a v r a m s a l ö z g ü rlü
ğ e ç a ğ rıd a b u lu n s u n . G ü z e l n e s n e a n c a k d u y g u
la rla y a ra tılır; e ğ e r d o k u n a k lıy s a , b u a n c a k b iz im
g ö z y a ş ia rım ız d a o r ta y a ç ık a r; g ü lü n ç s e , b u n u a n
c a k b iz im g ü lü ş ü m ü z k a n ıtla y a c a k tır. N e v a r k i
b u d u y g u la r a y r ı b ir tü r d e d ir : Ç ık ış n o k ta la r ın d a
■
f Pantasçv. ( Fr. P a r n a s s ic n ) L e c o n t e d e L i s l e ’n in ö n d e r l i ğ i n d e b ir a r a y a g e l m i ş
19. y ü z y ıl ş a ir le r g r u b u . (Y ay.)
58
ö z g ü r lü k v a rd ır, ö d ü n ç v e rilm iş le rd ir. A n la tıy a
b a ğ la d ığ ım in a n ç b ile g ö n ü l rız a s ıy la v e r ilm iş b ir
in a n ç tır. S ö z c ü ğ ü n H ıris tiy a n c a a n la m ıy la , b ir
T u t k u ’d u r b u , y a n i y a p t ı ğ ı ö z v e r i y l e a ş k ı n b i r s o
n u ç e ld e e tm e k ü z e re , b ile b ile e d ilg in lik d u r u
m u n a g i r e n b i r ö z g ü r l ü k t ü r . O k u y u c u k e n d i n i ço c u k s u la ş tırır , ç o c u k s u lu ğ a d ö n e r v e ç o c u k s u lu k ,
s o n u n d a b i r d ü ş g i b i ü z e r i n e ç ö k s e b ile , ö z g ü r l ü
ğ ü n ü n h e r a n b ilin c in d e d ir. Z a m a n z a m a n y a z a r
l a r ı ş u i k i l e m i ç i n e k a p a t m a k i s t e d i l e r : ‘Y a a n l a t t ı
ğ ın ız ö y k ü y e in a n ılır, k i b u d a y a n ıla c a k ş e y d e ğ il
d ir , y a d a h i ç i n a n ı l m a z , k i b u d a g ü l ü n ç t ü r . ’ A m a
b u n u n k a n ı t ı s a ç m a , ç ü n k ü e s t e t i k b i l i n c i n ö z e l
liğ i, b a ğ l a n m a y o l u y l a , y e m i n e d e r e k i n a n m a d ı r ;
k e n d i k e n d in e v e y a z a ra s ü re k li o la ra k in a n m a
d ır ; i n a n m a y ı s e ç m e k ü z e r e h i ç d u r m a d a n y e n i
l e n e n b ir s e ç m e d ir. H e r a n u y a n a b ilir im v e b ili
r im b u n u ; a m a is te m e m : O k u m a , ö z g ü r b ir d ü ş
tü r . Ö y le k i , b u d ü ş s e l i n a n c a d a y a n a r a k o y n a n a n
b ü t ü n b u d u y g u la r, ö z g ü r lü ğ ü m ü n ö z e l d a lg a la n
m a l a r ı g i b i d i r l e r , o n la r , b u ö z g ü r l ü ğ ü ö z ü m l e m e k
y a d a g i z l e m e k ş ö y le d u r s u n , t a m t e r s i n e , ö z g ü r
lü ğ ü m ü n
k e n d i k e n d is in i k e ş fe d e b ilm e k
ü zere
s e ç t i ğ i y o l l a r d ı r . D a h a ö n c e d e s ö y le d i m : R a s k o l n ik o v , k e n d i s i n e d u y d u ğ u m v e o n u y a ş a t a n ş u
t i k s i n t i v e s e v g i k a r ı ş ı m ı o l m a s a , g ö lg e g i b i k a l a
c a k tır. A m a im g e s e l n e s n e y e ö z g ü b ir te r s y ü z o lu ş
la , t i k s i n t i m i y a d a b e ğ e n m e m i k ı ş k ı r t a n o n u n
d a v r a n ı ş l a r ı o l m a y ı p t e r s i n e R a s k o l n i k o v ’u n d a v
r a n ış la r ın a y o ğ u n lu k v e n e s n e llik k a z a n d ır a n b e
n i m t i k s i n t i m v e b e ğ e n i ş i m d i r . D e m e k k i, o k u y u
c u n u n d u y g u la n ım la rı h iç b ir z a m a n n e s n e n in e t
k is i a ltın d a d e ğ ild ir v e h iç b ir d ış g e r ç e k lik o n la r ı
59
k o ş u lla n d ır a m a y a c a ğ ı iç in , k a y n a k la r ın ı s ü r e k li
o la r a k ö z g ü r lü k te n a lırla r, y a n i b u d u y g u la n ım la r
te p e d e n tırn a ğ a c ö m e r ttir le r - ç ü n k ü b e n , b a ş la n g ıc m d a d a, b itim in d e d e ö z g ü rlü k b u lu n a n b ir
d u y g u la n ım a
c ö m e rt d e rim .
Bu
d u ru m a
g ö re,
o k u m a b ir c ö m e r tlik te m r in id ir ; v e y a z a r ın o k u
y u c u d a n b e k le d iğ i, s o y u t b ir ö z g ü rlü ğ ü n u y g u
l a n m a s ı d e ğ il, t u t k u l a r ı , ö n y a r g ı l a r ı , b e ğ e n i l e r i ,
c in s e l m iz a c ı v e d e ğ e r ö lç ü le r iy le b ü t ü n k iş iliğ in i
v e r m e s i d i r . Y a ln ız b u
k iş ilik
e lia ç ık lık la v e rile
c e k tir; y a z a rın y ü re ğ i ö z g ü r lü k d o lu d u r v e b u ö z
g ü r lü k d u y a r lığ ın ın e n k a r a n lık y a n la r ın ı b ile d e
ğ i ş t i r m e k t e d i r . V e n a s ı l e t k i n l i k n e s n e y i d a h a iy i
y a ra tm a k
ü zere
e d ilg in le ş tiy s e ,
a y n ı b iç im d e ,
e d ilg in lik d e b ir e d im o lm a k ta , o k u y a n in s a n e n
y ü k s e k d u y a rlık d ü z e y in e u la ş m a k ta d ır. İ ş te b u
y ü z d e n , y ü r e k le r in in k a tılığ ıy la ta n ın m ış k iş ile
rin d ü ş s e l m u ts u z lu k la r k a r ş ıs ın d a g ö z y a şı d ö k
t ü ğ ü n e t a n ı k o lu ru z ; b u g ib ile r b ir a n iç in , ö m ü r
le ri b o y u n c a
ö z g ü rlü k le rin i k e n d i g ö z le rin d e n
s a k la m a m ış b u lu n s a la r d ı n a s ıl o la c a k la rd ıy s a ö y
le o l m u ş l a r d ı r .
D e m e k k i y a z a r, o k u y u c u la r ın ö z g ü r lü ğ ü n e
ç a ğ r ıd a b u l u n m a k iç in y a z a r v e ö z g ü r lü ğ ü n y a p ı
tın ı c a n la n d ır m a s ın ı b e k le r. A m a b u n u n la y e t i n
m e z v e o k u y u c u la r d a n , o n la r a g ö s te rd iğ i g ü v e n i
k e n d is in e g ö s te r m e le r in i, k e n d i y a r a tıc ı ö z g ü r lü
ğ ü n ü ta n ım a la rın ı, b a k ış ık v e te r s y ö n lü b ir ç a ğ
r ı y l a b u ö z g ü r l ü ğ e s e s l e n m e l e r i n i is te r . V e i ş t e b u
n o k ta d a o k u m a n ın b ir b a ş k a d iy a le k tik ç e liş k is i
o r t a y a ç ı k ıy o r : K e n d i ö z g ü r l ü ğ ü m ü z ü h i s s e t t i ğ i
m iz o r a n d a b a ş k a s ın ın ö z g ü r lü ğ ü n e s a y g ı d u y a
r ız ; b a ş k a s ı b i z d e n n e k a d a r ç o k ş e y b e k l e r s e , b i z
60
d e b a ş k a s ın d a n o k a d a r ç o k ş e y b e k le riz .
B ir g ö r ü n ü m k a r ş ıs ın d a d u y g u la n d ığ ım
za
m a n , b u g ö r ü n ü m ü y a r a ta n ın b e n o lm a d ığ ım ı ço k
iy i b i l i r i m ; a m a b e n o l m a s a m , g ö z l e r i m i n ö n ü n d e
a ğ a ç la r, y a p r a k la r , to p r a k v e o tla r a r a s ı n d a b e lir e n
iliş k ile r in v a r o lm a y a c a ğ ın ı d a b ilirim . R e n k le r in
u y u ş u m u n d a , b iç im le rin b irb irin e u y g u n lu ğ u n d a
v e rü z g â rın d o ğ u rd u ğ u h a re k e tle rd e y a k a la d ığ ım
ş u e r e k lilik g ö r ü n ü ş ü n ü a ç ık la y a m a y a c a ğ ım ı p e k
iy i b i l i r i m . B u n u n l a b i r l i k t e o v a r d ı r , g ö z l e r i m i n
ö n ü n d e d ir v e a s lın d a b e n , a n c a k d a h a ö n c e d e n
v a r o l a n b i r ş e y i v a r v a r e d e b i l i r i m ; a m a T a n r ı ’y a
in a n s a m b ile , e v r e n s e l T a n rı ç a ğ r ıs ıy la g ö z ü m ü n
ö n ü n d e k i ö z e l g ö r ü n ü m a r a s ın d a , s a lt s ö z s e l b ir
i l i n t i d ı ş ı n d a , h i ç b i r i l i n t i k u r a m a m : T a n r ı ’n m g ö
r ü n ü m ü b e n z e v k a la y ım d iy e y a r a ttığ ın ı y a d a
b e n i b u g ö r ü n ü m d e n h o ş la n a y ım d iy e y a r a ttığ ın ı
s ö y le m e k , s o r u y u y a n ıt y e r in e k o y m a k tır. Ş u m a
v i ile ş u y e ş il a r a s ın d a k i u y u m i s te y e r e k m i y a r a
tılm ış tır. N a s ıl b ile b ilirim b u n u ? E v r e n s e l y a ra tıc ı
d ü ş ü n c e s i h iç b ir ö zel n iy e tin d o ğ r u lu ğ u n u g ü v e n
ce a ltın a a la m a z ; h e le ş u e le a ld ığ ım ız d u r u m d a ...
Ç ü n k ü ç im e n in y e ş ili d ir im s e l y a s a la rla , p e k ö z e l
s ü re k lilik le rle , c o ğ ra fî b ir g e re k irc ilik le a ç ık la n m a k ta d ır, o y s a s u y u n m a v iliğ i ır m a ğ ın d e r in liğ in
d e n , to p ra ğ ın y a p ıs ın d a n , s u y u n a k ış h ız ın d a n
g e lm e k te d ir . R e n k le r in b ir a r a y a g e liş i, e ğ e r b ir
is te ğ e b a ğ lıy s a , a n c a k ü s tü n e ü s tlü k o la b ilir; ik i
n e d e n d iz is in in r a s tla ş m a s ıd ır b u , y a n i, ilk b a k ış
t a , b i r r a s t l a n t ı s o n u c u d u r . E n i y i d u r u m d a b ile ,
e r e k lilik k a r a n lık b ir ş e y o la ra k k a lm a k ta d ır. B u l
d u ğ u m u z b ü tü n ilin tile r b ir e r v a r s a y ım d ır ; h iç b ir
e r e k ö n ü m ü z e b ir b u y r u k
g ib i ç ık m a m a k ta d ır ,
61
ç ü n k ü b u e r e k le rin h iç b iri b ir y a ra tıc ı ta ra fın d a n
is te n m iş o ld u ğ u n u a ç ık ç a b e lli e tm e m e k te d ir . N i
te k im , d o ğ a l g ü z e llik h iç b ir z a m a n ö z g ü r lü ğ ü m ü
ze ç a ğ r ıd a b u lu n m a z . D a h a d o ğ ru s u , y a p ra k la rın ,
b iç im le rin , h a re k e tle rin b ü tü n ü n d e , d ü z e n e b e n
z e r b ir şey , y a n i b u ö z g ü r lü ğ ü g e r e k tir iy o r m u ş g i
b i d u r a n , a m a b a k ış la r a ltın d a e riy ip g id e n y a la n
c ı b i r ç a ğ r ı v a r d ır . B a k ı ş l a r ı m ı z ı b u d ü z e n l i l i k ü s
t ü n d e g e z d i r m e y e b a ş l a d ı ğ ı m ı z a n , ç a ğ r ı y o k o lu r:
B ir b a ş ım ız a k a lırız , ş u r e n k le b u r e n g i y a d a b ir
ü ç ü n c ü s ü n ü b ir a ra y a g e tirm e k , a ğ a ç la s u y u y a
d a a ğ a ç la g ö ğ ü y a d a a ğ a ç , su v e g ö ğ ü b ir le ş tir
m ek
e lim iz d e d ir. Ö z g ü rlü ğ ü m , k e y fî b ir
is te k
o lu p ç ık a r ; y e n i iliş k ile r k u r d u ğ u m o r a n d a , b e n i
ç a ğ ıra n y a la n c ı n e s n e llik te n u z a k la ş ırım ; n e s n e
le r in o lu ş tu r d u ğ u b e lli b e lirs iz m o tif le r ü z e r in d e
d ü ş k u r a r ım ; d o ğ a l g e rç e k lik , b u d ü ş le r iç in b ir
v e s ile d e n b a ş k a b ir şe y d e ğ ild ir a r tık . Ya d a b ir a n
iç in a lg ıla n a n b u d ü z e n liliğ in b a n a h iç k im s e
t a r a f ı n d a n v e r i l m e m i ş o l u ş u n d a n , y a n i s a h i c i o l
m a y ış ın d a n b ü y ü k b ir ü z ü n tü d u y a ra k , d ü ş ü m ü
y a k a la y ıp b ir b e z ü s tü n e , b ir y a z ıy a d ö k m e k e lim
d e d ir . B ö y l e y a p m a k l a , d o ğ a l g ö r ü n ü m l e r d e b e l i
r e n e r e k s i z e r e k l i l i k ile ö t e k i i n s a n l a r ı n b a k ı ş ı
a r a s ın a g ire rim ; b u e r e k s iz e r e k liliğ i o n la ra a k ta
rırım : O, b u a k ta r m a y la in s a n la ş ır ; s a n a t b u r a d a
b ir v e r m e tö r e n i o lu r v e y a ln ız b u v e r m e b ile b ir
d e ğ iş im e y o l açar: B u ra d a , s a n k i a n a e r k il a d la n
d ır m a la r d a v e g ü ç le r d e b ir d e ğ iş - to k u ş o lm u ş tu r,
b u a n a e r k i l d ü z e n d e a n a a d la r a s a h ip d e ğ ild ir,
a m a d a y ıy la y e ğ e n a r a s ın d a a ra c ılık e tm e y e d e
v a m e tm e k te d ir. G e ç e rk e n b u y a n ıls a m a y ı y a k a
la d ığ ım a g ö re ; o n u ö te k i in s a n la r ın ö n ü n e g e tir d i
62
ğ im e v e o n la r a d ın a b u y a n ıls a m a y ı o rta y a ç ık a r
d ığ ım a , o n la r ın y e r in e b u k o n u d a d ü ş ü n d ü ğ ü m e
g ö re , a r tık b u n a g ü v e n le b a k a b ilirle r : Y a n ıls a m a
a r tık b ir n iy e te b a ğ lıd ır. B a n a g e lin c e ; h iç k u ş k u
y o k k i b e n , b a ş k a la rın a a k ta rd ığ ım n e s n e l d ü z e n
le m e y i h iç b ir z a m a n g ö r e m e m v e ö z n e llik le n e s
n e llik s ın ır ın d a k a la k a lırım .
O y s a o k u y u c u , g ü v e n l i k i ç i n d e ile rle r . O n e
k a d a r u z a ğ a g id e r s e g its in , g e n e d e y a z a r d a h a
u z a ğ a g itm iş tir. K ita b ın t ü r l ü ö ğ e le ri - b ö lü m y a d a
s ö z c ü k le r- a r a s ın d a b u la c a ğ ı y a k ın lık n e o lu rs a
o ls u n , g ü v e n lik iç in d e d ir o k u y u c u : Ç ü n k ü b u y a
k ı n l ı k l a r b i l e b i l e y a r a t ı l m ı ş t ı r . H a t t a , D e s c a r t e s ’m
d e d i ğ i g ib i, o , a r a l a r ı n d a h i ç b i r i l i n t i b u l u n m a y a n
b ö l ü m l e r a r a s ı n d a b i l e s a n k i g iz li b i r d ü z e n v a r
m ış ç a s ın a d a v r a n a b ilir , y a r a tıc ı b u y o la o n d a n ö n
ce g e ç m iş tir v e e n g ü z e l d ü z e n s iz lik le r b ile s a n a
tı n s o n u c u d u r, y a n i b ir t ü r d ü z e n d ir. O k u m a b ir
tü m e v a r ım , a ra y a y e n i ö ğ e le r k a tm a y a d a ç ık a r
m a d ır v e tıp k ı u z u n b ir s ü re b ilim s e l tü m e v a r ı
m ı n t e m e l i s a n ı l a n T a n r ı s a l i s t e m g ib i, b ü t ü n b u
e t k i n l i k l e r i n t e m e l i d e y a z a r ı n i s t e n ı i n d e d i r . T a tl ı
b ir g ü ç , ilk s a y fa d a n s o n s a y fa y a d e k b iz im le b ir
l i k t e i l e r l e r v e b i z e d e s t e k o lu r. B u , b i z l e r s a n a t ç ı
n ın n iy e tle rin i k o la y c a c ık b u lu p o rta y a ç ık a r a c a
ğ ız d e m e k d e ğ ild ir: D a h a ö n c e d e s ö y le d iğ im iz g i
b i, b u n i y e t l e r b i r t a k ı m s a m l a r a d a y a n ı r v e o k u
m a d e n e y im i d e n e n b ir ş e y v a rd ır; a m a b u g ö rs e l
s a n ıl a r , i ç i n d e b u l u n d u ğ u m u z a ç ı k k e s i n l i k l e , y a
n i b ir k ita p ta o rta y a ç ık a n g ü z e llik le rin h iç b ir z a
m a n b ir r a s tla n tı s o n u c u o lm a d ığ ı k e s in liğ iy le
d e s t e k l e n m e k t e d i r . A ğ a ç ile g ö k , d o ğ a d a , a n c a k
b ir r a s tla n tı s o n u c u b ir a r a y a g e lirle r; o y s a b ir
63
r o m a n d a k a h r a m a n la r ş u k u le d e , şu h a p is h a n e d e le r s e , ş u b a h ç e d e g e z in iy o rla rs a , b u r a d a sö z k o
n u s u o la n şey, h e m b ir d iz i b a ğ ım s ız n e d e n i n y e
n id e n c a n la n d ırılm a s ı (ro m a n k iş is i, r u h s a l v e
t o p l u m s a l b i r d iz i o l a y ı n d o ğ u r d u ğ u b e l l i b i r r u h
d u r u m u n d a d ır : Ö te y a n d a n , b e lli b ir y e r e
g it
m e k te d ir v e k e n tin b iç im i o n u n b e lli b ir p a r k ta n
g e ç m e s in i g e re k tirm e k te d ir), h e m d e d a h a d e rin
b ir e r e k liliğ in d ile g e tir ilm e s id ir ; ç ü n k ü p a r k a n
c a k b e lli b ir r u h d u r u m u y la u y u ş m a k , n e s n e le r
y a rd ım ıy la b u r u h d u r u m u n u d ile g e tir m e k y a d a
k e s k in b ir k a r ş ıtlık la o n u d a h a b e lirle ş tirm e k ü z e
re v a r o lm u ş tu r; v e r u h d u r u m u n u n k e n d is i d e g ö
r ü n ü m le b irlik te d ü ş ü n ü lm ü ş tü r. B u ra d a n e d e n
s e l l i k d ı ş g ö r ü n ü ş b i ç i m i n d e d i r v e b u n a ‘n e d e n s i z
n e d e n s e l l ik ’ a d ı v e rile b ilir; d e r in g e r ç e k lik is e
e r e k lilik tir . A m a e r e k le r d ü z e n in i b ö y le b ü y ü k b ir
g ü v e n le n e d e n le r d ü z e n i a ltın a y e rle ş tire b ilm e m ,
d a h a k ita b ın k a p a ğ ın ı a ç a rk e n , n e s n e n in k a y n a
ğ ın ı in s a n ö z g ü r lü ğ ü n d e n a ld ığ ın ı o lu m la y ış ım d a n ile ri g e lm e k te d ir. S a n a tç ın ın tu tk u y ü z ü n d e n
v e tu tk u y la y a z d ığ ın d a n k u ş k u la n s a y d ım , g ü v e
n im b ir a n d a u ç u p g id e r d i, ç ü n k ü b u d u r u m d a
n e d e n le r d iz is in i e r e k le r d iz is iy le d e s te k le m e n in
h iç b ir a n la m ı k a lm a y a c a k tı; ç ü n k ü e r e k le r d iz is i
d e r u h s a l b ir n e d e n s e llik le d e s te k le n m iş o la c a k
v e s o n u n d a , s a n a t y a p ıtı g e r e k ir c ilik z in c ir i iç in e
g i r m i ş b u l u n a c a k t ı . Ş u n a h i ç k u ş k u y o k k i, o k u
d u ğ u m s ır a d a , y a z a r ın k e n d in i b ir t u t k u y a k a p tıra b ile c e ğ in i, h a tta y a p ıtın ı ö n c e b ir tu tk u n u n e t
k is i a ltın d a ta s a rla m ış b u lu n a b ile c e ğ in i y a d s ım ı
y o r u m . A m a o n u n y a z m a y a k a r a r v e riş i, k e n d in i
d u y g u la n ım la rın d a n
64
uzak
tu tm a s ın ı
g e re k tir
m e k te d ir ; k ıs a c a s ı, tıp k ı o k u r k e n b e n im y a p tığ ım
g ib i, d u y g u l a n ı m l a r ı n ı ö z g ü r d u y g u l a n ı m l a r d u
r u m u n a g e tirm e s i, y a n i c ö m e rtç e v e rm e d u r u m u
n u a lm a s ı g e re k ir. D e m e k k i o k u m a , y a z a r la o k u
y u c u a r a s ın d a b ir c ö m e rtlik a n la ş m a s ıd ır; ik is i d e
b irb irin e
g ü v e n ir, b ir b ir in e
in a n ır, k e n d in d e n
b e k le d iğ in i k a r ş ı s m d a k in d e n d e b e k le r. Ç ü n k ü
b u g ü v e n e l i a ç ı k l ı ğ m t a k e n d i s i d i r : H iç k i m s e y a
z a rı, ö z g ü r lü ğ ü n ü n o k u y u c u
ta ra fın d a n k ö tü y e
k u lla n ıla c a ğ ın a in a n m a y a z o rla y a m a z ; h iç k im s e
d e o k u y u c u y u y a z a r ın k e n d is in e k a r ş ı b ö y le d a v
r a n a c a ğ ın a z o rla in a n d ır a m a z . İ k is i d e ö z g ü r b ir
k a r a r v e rirle r. O z a m a n a r a la r ın d a d iy a le k tik b ir
a lış v e r iş b a ş la r; o k u r k e n , b ir ş e y le r b e k le r im ,
o k u d u ğ u m şe y is te k le r im i k a r ş ılıy o rs a , b e n i, y a
z a r d a n d a h a fa z la s ın ı is te m e y e , y a n i y a z a r ın b e n
d e n d a h a ç o k ş e y b e k l e m e s i n i i s t e m e y e ite r. V e
te r s y ö n d e n b a k ılırs a , y a z a r d a b e n im is te k le rim i
e n y ü k s e k d e r e c e y e ç ık a r m a m ı b e k le r. B ö y le c e
ö z g ü r lü ğ ü m k e n d in i o rta y a k o y a rk e n , k a r ş ım d a k i
i n s a n ı n ö z g ü r l ü ğ ü n ü o r t a y a ç ı k a r m ı ş o lu r .
E s t e t i k n e s n e n i n ‘g e r ç e k ç i ’ (y a d a b ö y l e o l d u
ğ u n u i l e r i s ü r e n ) y a d a ‘b i ç i m c i ’ b i r s a n a t ı n ü r ü n ü
o l m a s ı p e k ö n e m l i d e ğ ild ir . H e r i k i d u r u m d a d a ,
d o ğ a l i l i n t i l e r t e p e t a k l a k e d i l m i ş t i r : C e z a n n e ’m
re s m in d e b irin c i d ü z le m d e y e r a la n şu ağ aç, ö n c e
lik le n e d e n s e l b ir z in c ir le m e n in s o n u c u d u r. A m a
n e d e n s e llik b ir y a n ıls a m a d ır; re s m e b a k tığ ım ız
s ü r e c e b u n e d e n s e llik b ir ö n e r m e o la ra k k a la c a k
t ı r e lb e t, a m a d e r in b ir e r e k lilik ta r a f ın d a n d a d e s
te k le n e c e k tir : A ğ a c ın ş u r a y a k o n m a s ı, r e s m in , ş u
b i ç i m ile ş u r e n k l e r i n ö n d ü z l e m e y e r l e ş t i r i l m e s i
n i g e r e k tir m e s in d e n d ir .
E d e b iy a t N e d ir ?
B ö y le c e g ö z ü m ü z , g ö rü n 6 5 /5
tü s e l n e d e n s e lliğ in
a r d ı n d a , n e s n e n i n iç y a p ı s ı
o la n e re k liliğ i y a k a la m a k ta v e , e re k liliğ in ö te s in d e
d e , b u n u n k a y n a ğ ı v e ilk s e l te m e li o la n in s a n ö z
g ü r l ü ğ ü n e u l a ş m a k t a d ı r . V e r m e e r ’i n g e r ç e k ç i l i ğ i
ö y l e s i n e a ş ı r ı d ı r k i, i l k b a k ı ş t a f o t o ğ r a f g i b i r e s i m
y a p t ı ğ ı s a n ıl a b ilir . A m a r e s i m l e r i n d e k i n e s n e l e r i n
g ö z a lıc ıl ığ ı, u f a c ı k t u ğ l a d u v a r l a r ı n p e m b e v e k a
d ife m s i p a r la k lığ ı, b ir h a n ım e li d a lın ın m a v i k a lın
lığ ı, k o r i d o r l a r ı n c ila lı k a r a n l ı ğ ı , k i ş i l e r i n o k u n
m u ş s u v a z o s u ü z e r in d e k i ta ş la r g ib i p a r la k v e p o r
ta k a l re n g in d e k i d e ris i in c e le n d iğ i z a m a n d u y u la n
h a z d a o r t a y a k o y a r k i, e r e k l i l i k b i ç i m l e r d e y a d a
r e n k l e r d e d e ğ il , r e s s a m ı n s o m u t i m g e g ü c ü n d e d i r ;
b u r a d a , n e s n e le r e ş u y a d a b u b iç im i v e r d ir te n n e
d e n , o e ş y a n ın öz v e h a m u r u n u n ta k e n d is id ir ; b u
g e rç e k ç i re s s a m la , m u tla k y a ra tış a b e lk i d a h a ç o k
y a k la ş ıy o ru z ; ç ü n k ü b u r a d a , m a d d e n in e d ilg in liğ in d e b u lu y o ru z in s a n ın ö z g ü rlü ğ ü n ü .
O y sa, y a p ıt h iç b ir z a m a n b o y a n a n , y o n tu la n
y a d a a n la tıla n n e s n e y le s ın ır lı d e ğ ild ir; e ş y a y ı
n a s ıl d ü n y a p e rd e s i ö n ü n d e g ö rü y o rs a k , s a n a t y a
p ıtın ın c a n la n d ırd ığ ı n e s n e le ri d e e v re n p e r d e s i
ö n ü n d e s e y r e d e r i z . F a b r i c i o ’n u n s e r ü v e n l e r i n i n
a r d ı n d a , 1820 İ t a l y a ’s ı, A v u s t u r y a ’s ı v e F r a n s a ’s ı
g ö rü n ü r. R a h ip B la n e s d e y ıld ız la rıy la b ir lik te g ö
ğ e v e s o n ra d a b ü tü n y e r y ü z ü n e b a k a r. R e s s a m
b iz e h e r n e k a d a r b ir ta r la y a d a b ir v a z o d o lu s u ç i
ç e k s u n u y o r o ls a d a , r e s im le r i b ü t ü n d ü n y a y a a ç ı
la n b ir e r p e n c e re d ir; b a ş a k la r a r a s ın a d a lıp g id e n
ş u k ı r m ı z ı y o l u b iz , V a n G o g h ’u n ç i z d i ğ i n d e n d a
h a ö te y e , b a ş k a b u ğ d a y ta r la la r ı a r a s ın d a , b a ş k a
b u lu tla r a ltın d a , d e n iz e d ö k ü le n b ir ır m a ğ a d e k
i z l e r iz ; v e t a r l a l a r ı n v a r l ı ğ ı ile e r e k l i l i ğ i n v a r l ı ğ ı n ı
66
a y a k ta tu ta n d e r in to p ra ğ ı s o n s u z a d e k , d ü n y a n ın
ö te k i u c u n a d e k u z a tırız . D e m e k k i y a r a tıc ı e d im ,
y a ra ttığ ı y a d a y e n id e n c a n la n d ırd ığ ı b irk a ç n e s
n e a r a c ılığ ıy la , d ü n y a y ı y e n id e n e le g e ç ir m e e r e
ğ in i g ü d e r. H e r re s im , h e r k ita p v a rlığ ın b ü tü n lü
ğ ü n ü n y e n id e n e le g e ç ir iliş id ir ; h e r s a n a t y a p ı
tı b u b ü tü n lü ğ ü s e y irc in in ö z g ü rlü ğ ü ö n ü n e g e
tir ir . Ç ü n k ü s a n a t ı n e n s o n e r e ğ i d e b u d u r : d ü n
y a y ı o l d u ğ u g ib i, a m a s a n k i k a y n a ğ ı n ı İ n s a n î ö z
g ü r l ü k t e n a l ı y o r m u ş g i b i g ö s t e r e r e k y e n i d e n e le
g e ç irm e k , y a k a la m a k . B u n u n la b irlik te , y a z a rın
y a r a ttığ ı ş e y a n c a k s e y ir c in in g ö z ü n d e n e s n e l b ir
g e r ç e k lik k a z a n d ığ ı iç in , b u e le g e ç ir iş , b u y a k a la y ış , s e y r e tm e - v e ö z e llik le d e o k u m a - tö r e n iy le
k u t s a n ı r . A z ö n c e o r t a y a a t t ı ğ ı m ı z s o r u y a d a h a iy i
k a r ş ı l ı k v e r e c e k d u r u m d a y ı z ş im d i : Y a z a r, a r a l a
r ın d a k i k a r ş ılık lı is te k le r y a rd ım ıy la v a rlığ ın b ü
tü n lü ğ ü n ü
in s a n o ğ lu n a y e n id e n
k a z a n d ırs ın la r
v e e v re n i y e n id e n in s a n lık ö rtü s ü y le k a p la s ın la r
d iy e ö te k i in s a n la r ın ö z g ü r lü ğ ü n e ç a ğ rıd a b u lu
n u r.
B u iş i d a h a ile ri g ö tü r m e k is te r s e k , y a z a rın ,
b ü t ü n ö t e k i s a n a t ç ı l a r g ib i, o k u y u c u l a r ı n a , g e n e l
lik le e s te tik h a z a d ı v e r ile n v e k e n d i p a y ım a , d a h a
ç o k , e s te tik s e v in ç d iy e a d la n d ır a c a ğ ım b ir d u y g u
la n ım
v erm ek
is te d iğ in i a n ım s a m a m ız g e re k ir;
b u d u y g u la n ım ın b e lirm e s i, y a p ıtın e k s ik s iz d u r u
m a g e l d i ğ i n i g ö s te r ir . Ö y l e y s e b u d u y g u l a n ı m ı d a
h a ö n c e s ıra la d ığ ım ız g ö z le m le r in ış ığ ın d a in c e le
y e l i m . G e r ç e k t e n d e y a r a t ı c ı n ı n y a r a t t ı ğ ı s ı r a d a ta d a m a d ı ğ ı b u s e v in ç , s e y i r c i n i n , y a n i e l e a l d ı ğ ı m ı z
d u r u m d a , o k u y u c u n u n e s t e t i k b i l i n c i y l e b ir d ir .
B u , k a r m a ş ık , a m a y a p ıla rı b irb ir in i k o ş u lla n d ır a n
67
v e b ir b ir in d e n a y rılm a y a n b ir d u y g u d u r. B u d u y
g u , i l k i n e r e k - a r a ç l a r m v e a r a ç - e r e k l e r i n 16 y a r a r c ı
ç a ğ l a y ı ş ı n ı b i r a n iç i n d u r d u r a n a ş k ı n v e m u t l a k
b ir e re ğ in , y a n i b ir ç a ğ rın ın ; y a d a a y n ı ş e y d e m e k
o la n , b ir d e ğ e r in ta n ın m a s ı, k a b u l e d ilm e s id ir. Ve
b u d e ğ e r in b e n d e u y a n d ır d ığ ı d u r u m s a l b ilin ç , z o
r u n lu o la ra k , ö z g ü r lü ğ ü m ü n d u r u m s a l- o lm a y a n
b ilin c iy le b ir a ra d a d ır; ç ü n k ü ö z g ü r lü k a ş k ın b ir
g e r e k lilik le k e n d is in i b e lli e d er. Ö z g ü r lü ğ ü n k e n
d i k e n d i n i t a n ı y ı ş ı , k a b u l e d i ş i s e v in ç ti r , a m a d u r u m s a l- o lm a y a n b ilin c in b u y a p ıs ı b ir b a ş k a y a p ı
y ı iç e rm e k te d ir: G e rç e k te n d e, o k u m a b ir y a ra tış
o ld u ğ u n a g ö re , ö z g ü rlü ğ ü m y a ln ız c a k a tk ıs ız b ir
b a ş ın a b u y r u k lu k g ib i d e ğ il, y a r a tıc ı b ir e tk in lik
g ib i o r ta y a ç ık m a k ta ; y a n i k e n d i y a s a s ın ı k e n d i
k o y m a k la y e tin m e y ip a y n ı z a m a n d a n e s n e y i y a ra
ta n ın d a k e n d is i o ld u ğ u n u fa rk e tm e k te d ir: S ö z ü n
e n g e rç e k a n la m ıy la e s te tik g ö r ü n g ü , y a n i y a r a tı
la n n e s n e n in y a r a tıc ıs ın a b ir n e s n e g ib i g ö z ü k tü ğ ü
y a r a tış iş te b u d ü z e y d e o rta y a ç ık m a k ta d ır ; y a r a tı
cı b i r t e k b u d u r u m d a y a r a t t ı ğ ı n e s n e n i n t a d ı n a
v a rm a k ta d ır. Ve o k u n a n y a p ıtın d u r u m s a l b ilin c i
n e v e r ile n t a t a d ı d a , b u r a d a e s te tik s e v in c in b ir te
m e l y a p ıs ıy la k a r ş ı k a r ş ıy a b u lu n d u ğ u m u z u y e te
r in c e g ö s te r m e k te d ir . B u d u r u m s a l h a z z m y a n ın
d a , ö n e m li b ir ş e y o la ra k a lg ıla d ığ ım ız n e s n e y e
o r a n la k e n d im iz in d e v a z g e ç ilm e z o ld u ğ u n u fa rk
e d e riz ; b u İ k in c is i d u r u m s a l d e ğ ild ir; b ilin c in b u
g ö r ü n ü ş ü n e b e n e s te tik b ilin ç d iy e c e ğ im : Y an i g ü
v e n lik d u y g u s u , e n g ü ç lü e s te tik d u y g u la n ım la ra
y ü c e b ir d in g in lik k a z a n d ır a n iş te b u d u y g u d u r;
K K tlc fis a ! y a ^ a m 'd y h e r y o l, a r a n m a y a b a ş la n d ığ ı a n , e r e k g ib i v e h e r e r e k b ir
b a ş k a e r e ğ e v a r m a y o lu g ib i g ö z ü k e b ilir .
68
k a y n a ğ ın ı, ö z n e llik le
n e s n e llik
a r a s ın d a k i s ık ı
u y u m u n s a p ta n m a s ın d a n a lm a k ta d ır. Ö te y a n d a n
e s te tik n e s n e d ü ş s e l ş e y le r a ra c ılığ ıy la y a k a la n
m a k i s t e n e n d ü n y a n ı n t a k e n d i s i o l d u ğ u i ç in , e s
t e t i k h a z ( s e v in ç ) , d ü n y a n ı n b i r d e ğ e r , y a n i i n s a n
ö z g ü r lü ğ ü n ü n ö n ü n e ç ık a r ıla n b ir g ö re v o ld u ğ u
k o n u s u n d a k i d u r u m s a l b ilin ç le a y n ı z a m a n d a ta
d ılır. Y e b e n , b u b i l i n c e e s t e t i k d e ğ i ş i m a d ı m v e r e
c e ğ im ; ç ü n k ü d ü n y a , ç o ğ u k e z , iç in d e b u l u n d u ğ u
m u z d u r u m u n s ın ırı, b iz i b iz d e n a y ır a n s o n s u z
u z a k lık , y e r in in b ire ş im s e l b ü tü n lü ğ ü , e n g e lle r
ile a r a ç la r ın
a y r ım s ız la ş m ış b irliğ i g ib i g ö z ü k
m e k te - a m a h iç b ir z a m a n ö z g ü rlü ğ ü m ü z e y ö n e l
m iş b ir is te k , b ir g e r e k lik g ib i g ö z ü k m e m e k te d ir .
B u y ü z d e n , e s te tik s e v in ç h a n i ş u b e n - o lm a y a n
ş e y i e le g e ç ir m e n in v e iç s e lle ş tir m e n in b ilin c in e
v a rd ığ ım d ü z e y d e d o ğ m a k ta d ır, ç ü n k ü b u d u r u m
d a v e riy i b u y r u k , o lg u y u d a d e ğ e r b iç im in e d ö
n ü ş tü r m e k te y im : D ü n y a b e n im g ö re v im d ir; y a n i
ö z g ü r lü ğ ü m ü n e n ö n e m li v e g ö n ü l r ız a s ıy la k a b u l
e d i l m i ş g ö r e v i, e v r e n d e n e n ş u b i r i c i k v e m u t l a k
n e s n e y i, k o ş u ls u z b ir d e v in im iç in d e , v a r lık h a
lin e g e tirm e k tir. Ü ç ü n c ü o la ra k d a, d a h a ö n c e e le
a ld ığ ım ız y a p ıla r in s a n ö z g ü r lü k le ri a r a s ın d a v a
rılm ış b ir a n la ş m a y ı iç e r m e k te d ir; ç ü n k ü b ir k e re
o k u m a , y a z a rın ö z g ü r lü ğ ü n ü n g ü v e n le v e b ir ş e y
le r b e k le y e r e k ta n ın m a s ıd ır ; ö te y a n d a n d a e s t e
t i k h a z b ir d e ğ e r h a lin d e h is s e d ild iğ i iç in , b a ş k a
s ın a y ö n e ltilm iş m u tla k b ir is te ğ i k a p s a m a k ta d ır ;
b u , h e r in s a n ın , b ir ö z g ü rlü k o la ra k b ir y a p ıtı
o k u rk en
a y n ı h a z z ı a lm a k
is te m e s id ir. B ö y le c e
b ü tü n in s a n h k e n b ü y ü k ö z g ü rlü k iç in d e o ra d a
d ır, h e m k e n d i m a l ı o l a n , h e m d e k e n d i s i n i n ‘d ı-
ş m d a ’ k a la n b ir d ü n y a n ın v a rlığ ın ı d e s te k le m e k
te d ir, E s t e t i k s e v in ç te k i d u r u m s a l b ilin ç , d ü n y a y ı
h e m ş u a n d a o ld u ğ u , h e m d e ile rd e o lm a s ı g e r e k
t i ğ i g ib i; h e m b ü t ü n ü y l e b i z i m , h e m d e b i z e iy ic e
y a b a n c ı v e b iz im o ld u ğ u o r a n d a b iz e y a b a n c ı k a
la n b ir d ü n y a h a lin d e y a k a la y a n im g e c i b ir b ilin ç
tir. D u r u m s a l o l m a y a n b i l i n ç i s e e v r e n s e l b i r g ü
v e n le e v r e n s e l b ir g e r e k liğ e k o n u o ld u ğ u iç in , i n
sa n ö z g ü rlü k le rin in o lu ş tu rd u ğ u u y u m lu b ü tü n
lü ğ ü g e r ç e k te n k a v ra m a k ta d ır.
D e m e k k i y a z m a k h e m d ü n y a n ın ü s tü n d e k i
ö r tü le r i k a ld ırm a k , h e m d e o n u o k u y u c u n u n cö
m e r t l i ğ i n i n k a r ş ı s ı n a g ö r e v g i b i ç ı k a r t m a k t ı r . Y az
m a k , v a r lığ ın b ü t ü n l ü ğ ü iç in p e k g e r e k li
o ld u ğ u
n u z u k a b u l e ttire b ilm e k ü z e re b a ş k a s ın ın b ilin c i
n e b a ş v u r m a k tır ; b u , ö n e m liliğ i a ra c ı k iş ile r d e y a
ş a m a k is te m e k tir ; a m a ö te y a n d a n g e r ç e k d ü n y a
a n c a k e y le m iç in d e o rta y a ç ık tığ ın d a n , b u d ü n y a
y ı a n c a k o n u d e ğ iş tir m e k ü z e r e a ş tığ ım ız z a m a n
k e n d im iz i o n u n iç in d e h is s e ttiğ im iz d e n , r o m a n c ı
n ın e v re n i, e ğ e r b u e v r e n i b ir a ş m a g iriş im i s ır a
s ın d a b u lu p o r ta y a ç ık a r m a m ış o ls a y d ık , s ığ k a la
c a k tı. S ık s ık d ik k a tim iz i ç e k m iş tir : B ir n e s n e , a n
la tı iç in d e , v a r o lu ş y o ğ u n lu ğ u n u o n a a y r ıla n b e
tim le m e le r in s a y ı v e u z u n lu ğ u n d a n d e ğ il, k e n d i
s iy le d e ğ i ş i k k i ş i l e r a r a s ı n d a k i b a ğ l a r ı n k a r m a ş ı k
l ı ğ ı n d a n a lı r; n e s n e , k u l l a n ı l d ı ğ ı , a l ı n ı p b ı r a k ı l d ı
ğ ı, k ı s a c a s ı k i ş i l e r t a r a f ı n d a n e r e k l e r u ğ r u n a a ş ı l
d ığ ı o r a n d a g e r ç e k lik k a z a n a c a k tır. R o m a n d ü n y a
sı, y a n i n e s n e l e r l e i n s a n l a r ı n b ü t ü n ü i ç i n d e d u
r u m a y n ıd ır: B u d ü n y a n ın e n b ü y ü k y o ğ u n lu ğ a
e r i ş e b i l m e s i iç in , o k u y u c u n u n o n u k e ş f e t m e s i n e
y a r a y a n ş u y a r ı o rta y a ç ık a rış y a r ı y a r a tış ın a y n ı
70
z a m a n d a e y le m e d ü ş s e l b ir k a tılış o lm a s ı g e re k ir;
b ir b a ş k a d e y iş le , b u d ü n y a , d e ğ iş tir m e k is te d iğ i
n iz o r a n d a c a n la n a c a k tır. G e rç e k ç iliğ in y a n ılg ıs ı,
g e rç e ğ in s e y re tm e k le o r ta y a ç ık a c a ğ ım v e b u n u n
s o n u c u o la ra k d a , y a n s ız b ir b e tim le m e y a p ıla b ile
c e ğ in i s a n m a k
o lm u ş tu r. İy i a m a ,
a lg ıla m a n ın
k e n d is i y a n tu ta r a k g e r ç e k le ş tiğ in e g ö re , y a ln ız c a
a d la n d ır m a b ile n e s n e y i d e ğ iş tir m e k a n la m ın a
g e l d i ğ i n e g ö r e , b u iş n a s ı l o l a c a k t ı ? V e e v r e n i n
v a z g e ç ilm e z , ö n e m li b ir ö ğ e s i o lm a k is te y e n y a z a r,
b u e v r e n d e k i h a k s ız lık la r d a n n a s ıl s ıy rıla b ilird i
a c a b a ? O y sa o n u n d a p a y ı b u lu n m a lıd ır b u h a k s ız
lık la rd a ; a m a y a z a rın h a k s ız lık y a r a tm a y ı k a b u l
e d iş i, a n c a k b u h a k s ız lık la r ı o r ta d a n k a ld ır m a k
ü z e r e g i r i ş i l m i ş b i r a ş m a h a r e k e t i i ç i n d e d ir . B a n a ,
y a n i o k u y a n a g e lin c e ; e ğ e r h a k s ız lık d o lu b ir d ü n
y a y a ra tıy o r v e o n u n v a r o lm a s ın a y a rd ım e d iy o r
s a m , b u n u n s o r u m l u s u o l m a m a k e l i m d e d e ğ ild ir .
Ve y a z a r ın b ü tü n s a n a tı b e n i, k e n d is in in b u lu p o r
ta y a ç ık a rd ığ ı ş e y i y a ra tm a y a , y a n i s u ç o r ta k lığ ın a
k a t ı l m a y a z o r l a y ı ş m d a d ı r . B ö y le c e o n u n l a b e n , e v
r e n in s o r u m lu lu ğ u n u y ü k le n iv e r ir iz . Ö z g ü r lü k le
r im iz in o rta k ç a b a s ıy la d e s te k le n d iğ i v e y a z a r o n u
b e n im a r a c ılığ ım la in s a n d ü n y a s ın a k a t m a k i s t e
d i ğ i iç in , b u - e v r e n i n g e r ç e k t e n k e n d i s i o l a r a k , e n
d e r i n ö z ü y le , s a n k i i n s a n ö z g ü r l ü ğ ü n ü e r e k e d i n
m iş b ir ö z g ü rlü k ta r a f ın d a n d e s te k le n iy o r m u ş v e
b u ö z g ü r l ü k o n u b i r b a ş t a n b i r b a ş a g e ç ip g i d i y o r
m u ş g ib i b e lir m e s in in b ir e r e k le r s ite s i o la m a s a
b ile , h i ç d e ğ i l s e b u s i t e y e g i d e n y o l u n b i r a ş a m a s ı ,
y a n i b ir o lu ş u m o lm a s ı g e r e k ir v e b iz le r d e o n u
ü z e r i m i z e ç ö k e n e z ic i b i r k ü t l e g i b i d e ğ i l , t e r s i n e
b u e r e k le r s ite s in e d o ğ r u a ş ılış ı a ç ıs ın d a n g ö rü p
71
ö y le s u n m a l ı y ı z ; b e t i m l e d i ğ i i n s a n l ı k n e d e n l i k ö
tü v e u m u ts u z o lu rs a o ls u n , y a p ıtta b ir c ö m e r tlik
h a v a s ı b u l u n m a l ı d ı r . H iç k u ş k u s u z , b u e l i a ç ı k l ı k
ö ğ r e t i c i s ö y le v l e r l e y a d a e r d e m l i k i ş i l e r a r a c ı l ı ğ ı y
la d i l e g e l m e y e c e k t i r : H a t t a b u n u n ö n c e d e n d ü ş ü
n ü l m ü ş b i l e o l m a s ı g e r e k i r v e iy i d u y g u l a r l a i y i k i
ta p y a z ılm a d ığ ı b e s b e llid ir. A m a b u c ö m e r tlik k i
ta b ın a lt d o k u s u , k iş ile r in v e n e s n e le r in b iç ild iğ i
k u m a ş o lm a lıd ır: K o n u n e o lu rs a o ls u n , b ir t ü r h a
f if l i k h e r y a n d a h i s s e d i l m e l i v e y a p ı t ı n h i ç b i r z a
m a n d o ğ a l b ir v e ri o lm a d ığ ım , te r s in e b ir g e r e k lik
v e b i r s u n u o l d u ğ u n u a n ı m s a tm a l ı d ı r . Ş u d ü n y a
n ın h a k s ız lık la rıy la b ir lik te ö n ü m e g e tiriliş i, b u
h a k s ız lık la rı s o ğ u k k a n lılık la s e y re d e y im d iy e d e
ğ il, t i k s i n t i m l e c a n l a n d ı r a y ı m , ü s t l e r i n d e k i p e r d e
y i k a ld ır a y ım v e o n la rı b ir e r h a k s ız lık , y a n i y o k
e d ilm e s i- g e r e k e n -y o ls u z lu k la r
o la ra k
y a ra ta y ım
b iy e d ir . B ö y le c e y a z a r ı n e v r e n i a n c a k o k u y u c u
n u n in c e le m e s i, h a y r a n lığ ı, tik s in m e s i s o n u n d a
tü m d e rin liğ iy le o r ta y a ç ık a c a k tır ; v e c ö m e r t s e v g i
b ir s ü r d ü r m e y e m in i, c ö m e r t tik s in m e b ir d e ğ iş
tir m e y e m in i, h a y r a n lık is e b ir ö y k ü n m e y e m in i
d ir ; y a z ı n ile a h l â k a p a y r ı ş e y l e r o l m a s ı n a k a r ş ı n ,
e s te tik b u y r u ğ u n k ö k ü n d e a h lâ k s a l b ir b u y r u k
b u lu n d u ğ u n u
fa rk e d e riz . Ç ü n k ü y a z a r, y a z m a
z a h m e tin e k a tla n ış ıy la o k u y u c u la rın ın ö z g ü r lü ğ ü
n ü ; o k u y u c u d a , d a h a k ita b ı a ç tığ ı a n y a z a r ın ö z
g ü r lü ğ ü n ü ta n ıd ığ ın a g ö re , s a n a t y a p ıtı h a n g i y ö n
d e n b a k ılırs a b a k ıls ın , in s a n la r ın ö z g ü rlü ğ ü n e g ü
v e n m e iş id ir. V e g e r e k o k u y u c u l a r , g e r e k s e y a z a r
b u ö z g ü r l ü ğ ü a n c a k o n u n o r t a y a ç ı k m a s ı iç i n t a n ı
d ık la r ın a g ö re , y a p ıt, d ü n y a n ın , in s a n ö z g ü r lü ğ ü
n ü g e r e k t i r e n d ü ş s e l b i r c a n l a n d ı r ı l ı ş ı o l a r a k ta 72
r a m l a n a b i l i r . B u n d a n ö n c e l i k l e ş u s o n u ç ç ık ıy o r :
K u lla n ıla n r e n k le r n e d e n li k o y u o lu rs a o ls u n ,
d ü n y a y ı, in s a n la r o n u n k a r ş ıs ın d a ö z g ü rlü k le rin i
h is s e ts in le r d iy e b e tim le d iğ im iz e g ö re k a r a y a z ın
y o k tu r. D e m e k k i a n c a k iy i v e k ö t ü r o m a n la r v a r
d ır. V e k ö t ü r o m a n , p o h p o h l a y a r a k h o ş a g i t m e y e
ç a l ı ş a n r o m a n d ı r , iy i r o m a n s a b i r i n a n m a v e i n a
n ı l m a iş id ir . Y a ln ız , y a z a r a r a l a r ı n d a b i r u y u m k u r
m a k is te d iğ i b u ö z g ü r lü k le rin k a r ş ıs ın a y a p ıtın ı,
a n c a k , h e r a n d a h a ç o k ö z g ü rle ş e n b ir d ü n y a g ö rü
nüşünde
ç ı k a r a b i l ir . Y a z a r ın y a r a t t ı ğ ı c ö m e r t l i k
y a ğ m u r u n u n b i r h a k s ı z l ı ğ ı n o n a y l a n m a s ı iç i n k u l
la n ılm a s ı v e o k u y u c u n u n , in s a n ın in s a n a k u llu ğ u
n u d e s te k le y e n y a d a k a b u lle n e n y a d a b u n u y a r
g ıla m a k ta n k a ç m a n b ir y a p ıtı o k u r k e n ö z g ü rlü
ğ ü n ü n t a d ı n a v a r m a s ı a k ı l a l a c a k ş e y d e ğ ild ir . B e
y a z la r a k a r ş ı d u y u la n n e f r e tle d o p d o lu o ls a d a,
A m e r i k a l ı b i r z e n c i n i n iy i b i r r o m a n y a z m ı ş o l m a
s ı d ü ş ü n ü l e b i ü r , ç ü n k ü b u n e f r e t a r a c ı l ı ğ ı y l a is
t e d i ğ i ş e y , k e n d i ı r k ı n ı n ö z g ü r l ü ğ ü d ü r . Ve o b e n i
c ö m e r tliğ e ç a ğ ır d ığ ı iç in , k e n d im i k a tk ıs ız b ir ö z
g ü r lü k h a lin d e h is s e ttiğ im a n , e z ile n b ir ırk la öz
d e ş o lm a k ta g ü ç lü k ç e k m e m . B u d u r u m d a b e y a z
ır k a v e, b e n d e b u ır k ta n o ld u ğ u m a g ö re, k e n d im e
k a r ş ı ç ık a ra k , in s a n la r ın b ü tü n
ö z g ü rlü k le rd e n ,
k a r a d e r ili in s a n la r ın ö z g ü r lü ğ ü n d e n y a n a o lm a la
r ın ı is te rim . A m a h iç k im s e Y a h u d i d ü ş m a n lığ ın ı
ö v e r e k iy i b i r r o m a n y a z ı l a c a ğ ı m d ü ş ü n e m e z . 17
B u s o n g ö r ü ş k a r ş ıs ın d a b a z ıla r ı t e la ş a k a p ıld ı. B e n d e d iy o r u m k i, a ç ık a m a c ı
in s a n la r ın e z i l m e s i n e h iz m e t, e t m e k o la n t e k b ir iy i r o m a n , Y a h u d ile r e , z e n c i l e
r e , iş ç i le r e , s ö m ü r g e h a lk la r ın a k a r ş ı y a z ı l m ı ş b ir t a n e c i k iy i r o m a n a d ı v e r in b a
n a . ‘E ğ e r b u g ü n y o k s a , ’ d ö n e c e k , ‘b u g ü n ü n b ir in d e y a z ılm a y a c a ğ ın ı g ö s t e r m e z
k i . ’ A m a b u n u d e d i ğ i n i z a n so y u t, b ir k u r a m c ı o l d u ğ u n u z u it i r a f e t m i ş o l u y o r s u
n u z . B e n ö y l e d e ğ ilim . Ç ü n k ü s i z s o y u t s a n a t k a v r a m ın ız a d ın a ile r i s ü r ü y o r s u
n u z ş u h iç g e r ç e k l e ş m e m i ş ş e y in o l a s ılığ ım ; o y s a b e n , h e r k e s in k a b u l e t t i ğ i b ir
o lg u iç in b ir a ç ık la m a ö n e s i n m e k l e y e t in i y o r u m .
73
Ç ü n k ü h iç k im s e , ö z g ü r lü ğ ü m ü n s ım s ık ı b a ğ la rla
b ü t ü n ö te k i in s a n la r ın ö z g ü r lü ğ ü n e b a ğ lı o ld u ğ u
n u h is s e ttiğ im a n , b e n i b u ö z g ü rlü ğ ü b a z ı in s a n la
r ın k ö le le ş tir ilm e s in i o n a y la m a k iç in k u lla n m a y a
z o r l a y a m a z . B ö y le c e , i s t e r d e n e m e c i , y e r g i c i , m i
z a h ç ı y a d a r o m a n c ı o ls u n ; is te r s e y a ln ız c a b ir e y
se l tu tk u la r d a n söz e ts in y a d a to p lu m u n y ö n e tim
b iç im in e s a ld ırs ın , y a z a rın , ö z g ü r in s a n la r a s e s le
n e n b u ö z g ü r k iş in in te k b ir k o n u s u v a rd ır: ö z g ü r
lü k .
B u b ö y le c e o lu n c a d a , o k u y u c u la r ın ı k ö le le ş
tirm e y o lu n d a a ta c a ğ ı h e r a d ım s a n a tın ı te h lik e y e
d ü ş ü r ü r . E a ş iz m b i r d e m i r c i y i i n s a n o l a r a k e t k i l e
y e c e k , a m a d e m irc i o la ra k b e lk i d e e tk ile m e y e
c e k tir: O y s a b ir y a z a rı h e r ik i d u r u m d a d a, h a tta
b e lk i y a ş a m ın d a n ç o k u ğ r a ş ın d a e tk ile y e c e k tir.
S a v a ş ta n ö n c e fa ş iz m in g e lm e s in i is te y e n b a z ı y a
z a r la rın , N a z ile r ta m k e n d ile r in i g ö k le r e ç ık a r d ığ ı
s ıra d a ,
k u ru y u p
g ittik le rin i
g ö rd ü m . Ö z e llik le
D r i e u l a R o c h e l l e g e l i y o r a k l ı m a : Y a n ıld ı, a m a i ç
te n d i, b ö y le o ld u ğ u n u g ö s te rd i. G ü d ü m lü b ir d e r
g in in
y ö n e tim in i
k a b u lle n m iş ti.
İlk
b irk a ç
ay
y u r t t a ş l a r ı n ı a z a r lıy o r , p a y l ı y o r , o n l a r a u z u n s ö y
le v le r
ç e k iy o rd u .
H iç
k im s e
k a rş ılık
v e rm e d i:
Ç ü n k ü a r tık b u n u y a p a c a k ö z g ü rlü ğ e s a h ip d e ğ il
d ik . K ız d ı b u n a , o k u y u c u la r ın ı k is s e d e m iy o r d u a r
tık . D a h a s ık ı g iriş ti, a m a s ö y le d ik le r in in a n la ş ıl
d ığ ın ı g ö s te re c e k h iç b ir b e lir ti y o k tu . N e b ir n e f
r e t n e d e b ir k ız g ın lık b e lirtis i: H iç b ir ş e y y o k tu .
Ş a ş ırd ı, te la ş a k a p ıld ı, A lm a n la r a a c ı a cı d e r t y a n
d ı, m a k a l e l e r i ö n c e a n l ı ş a n l ı y d ı , k e z z a p l a ş t ı l a r ;
ö y le b i r a n g e l d i k i, g ö ğ s ü n ü y u m r u k l a d ı : H o r
g ö r d ü ğ ü s a tılm ış g a z e te c ile r b ir y a n a , h iç b ir y a n
74
k ı g e lm e d i. Y ö n e tm e n lik te n ç e k ild i, s o n r a g e ri
g e ld i, b ira z d a h a k o n u ş tu , a m a h e p ıs s ız lık ta . E n
s o n u n d a , ö te k i in s a n la r ın s u s k u n lu ğ u y la s ü n g ü le n m iş o la ra k s u s tu . O n la rı k ö le le ş tir m e k is te
m iş ti, a m a o ç ılg ın k a f a s ın d a , b u iş in d e is te ğ e
b a ğ lı, h â lâ ö z g ü r b ir ş e y o ld u ğ u n u s a n m ış tı; s o n r a
y o la g e ld i; iç in d e k i İ n s a n î y a n b u d ö n ü ş te n p e k
h o ş n u t o ld u , a m a y a z a r y a n ı b u n a d a y a n a m a d ı.
A y n ı g ü n le r d e , n e m u tlu k i s a y ıla rı d a h a k a la b a
lık o la n ö te k i y a z a rla r, y a z m a ö z g ü r lü ğ ü n ü n y u r t
ta ş ö z g ü r lü ğ ü n ü iç e r d iğ in i a n lıy o rla rd ı. İ n s a n k ö
le le r iç in y a z m a z . D ü z y a z ı s a n a tı, d ü z y a z ın ın a n
la m ta ş ıd ığ ı b ir ic ik y ö n e tim b iç im i o la n d e m o k r a
s i ile b a ğ d a ş ı r a n c a k . B i r i t e h l i k e d e y s e , ö t e k i d e
ö y le d ir . V e o z a m a n o n l a r ı k a l e m l e s a v u n m a k y e t
m e z . B i r g ü n g e lir, k a l e m d u r m a k z o r u n d a k a l ı r ; o
z a m a n y a z a r ın k a le m i b ır a k ıp s ila h a s a rılm a s ı g e
re k ir. B ö y le c e , h a n g i y o ld a n g e lm iş o lu r s a n ız
o lu n , s a v u n d u ğ u n u z g ö r ü ş le r n e o lu r s a o ls u n , y a
z ı n s iz i k a v g a n ı n o r t a s ı n a a t ı v e r i r ; y a z m a k , ö z g ü r
lü k is te m e n in b ir b iç im id ir; b ir k e z y a z m a y a b a ş
la d ın ız m ı, is te r is te m e z b a ğ la n m ış s ım z d ır.
N e y e b a ğ l a n m ı ş ı z d ır, d i y e s o r u l a b i l i r . Ö z g ü r
l ü ğ ü k o r u m a y a , d e m e k , k o l a y b i r k a r ş ı l ı k o lu r.
T ı p k ı J u l i e n B e n d a ’n m r a h i b i g ib i, d ö n e k l i k t e n
ö n ce, d ü ş ü n s e l b irta k ım d e ğ e rle rin b e k ç iliğ in i m i
y a p m a lı; y o k s a s iy a s a l v e to p lu m s a l k a v g a la r a k a
tıla r a k s o m u t v e g ü n lü k ö z g ü rlü ğ ü m ü k o ru m a lı?
B u s o ru , ç o k b a s it g ib i g ö z ü k e n , a m a h iç b ir z a
m a n a k lım ız a g e tirm e d iğ im iz b ir b a ş k a s o ru y a
b a ğ l ı d ı r : ‘K i m i n i ç i n y a z ı y o r u z ? ’
75
III
K İM İN İÇ İN Y A Z IY O R U Z ?
İlk b a k ış ta , k u ş k u y a y e r y o k : E v re n s e l o k u y u
c u iç in y a z ıy o ru z ; g e r ç e k te n d e , d a h a ö n c e g ö r d ü
ğ ü m ü z g ib i, y a z a r ın b e k le y iş i ilk e o la r a k b ü tü n
in s a n la r a y ö n e lm iş tir. A m a d a h a ö n c e k i b e tim le
m e le r d ü ş ü n s e ld ir. G e rç e k te , y a z a r ç a m u r a b a t
m ı ş , g iz li, k u l l a n ı l m a s ı o l a n a k s ı z ö z g ü r l ü k l e r i ç i n
k o n u ş tu ğ u n u b ilir; v e k e n d i ö z g ü r lü ğ ü b ile p e k
ö y le k a t k ı s ı z d e ğ ild ir , t e m i z l e m e s i g e r e k i r o n u ;
b u n u n iç in , k e n d i ö z g ü r lü ğ ü n ü te m iz le m e k ü z e r e
d e y a z a r. H e m e n ö lü m s ü z d e ğ e r le r d e n sö z a ç m a k
te h lik e li
d ereced e
k o la y d ır:
Ö lü m s ü z
d e ğ e rle r
p e k k u r u ş e y le r d i r . S u b s p e c i e a e t e m i t a t i s ’i (ö z e l
g ö rü n ü ş le ri) a ltın d a in c e le n d iğ i z a m a n , ö z g ü rlü k
b ile k u r u b ir d a l g ib i g ö z ü k ü r : Ç ü n k ü ö z g ü r lü k ,
t ı p k ı d e n i z g ib i, h e p y e n i d e n b a ş l a r , k e n d i m i z i s ü
re k li o la ra k k o p a rış ım ız d a n , ö z g ü r k ılış ım ız d a n
b a ş k a b i r ş e y d e ğ ild ir . V e r i l m i ş ö z g ü r l ü k y o k t u r ;
t u t k u l a r ı , ı r k ı , s ın ıf ı, u l u s u a ş a r a k k e n d i n i e l e g e
ç irm e k , b u a r a d a ö te k i in s a n la r ı d a k a z a n m a k g e
re k ir. A m a b u d u r u m d a ö n e m ü o la n ş e y k a ld ırıl76
m a s ı g e r e k e n e n g e lin , k ır ılm a s ı g e re k e n d ir e n
m e n in ö z e l b iç im id ir, h e r d u r u m v e k o ş u ld a , ö z
g ü rlü ğ e b iç im v e r e n şe y b u d u r: E ğ e r y aza r, B e n d a ’n m i s t e ğ i n e u y a r a k s a ç m a l a m a y ı s e ç t i y s e , a y n ı
a n d a h e m u lu s a l-to p lu m c u lu ğ u n , h e m S ta lin k o
m ü n iz m in in , h e m d e a n a m a lc ı d e m o k ra s ile rin s a
h ip ç ık tığ ı şu ö lü m s ü z ö z g ü rlü k te n tu m tu r a k lıc a
s ö z e d i l e b i l i r . H iç k i m s e n i n c a n ı n ı s ı k m a y a c a k t ı r
b u n u y a p m a k la , h iç k im s e y e ç a ğ rıd a b u lu n m a y a
c a k tır: D ile d iğ i h e r ş e y d a h a iş in b a ş ın d a b a ğ ış
la n m ış tır k e n d is in e . A m a s o y u t b ir d ü ş tü r b u ; y a
z a r, i s t e s e d e i s t e m e s e d e , h a t t a ö l ü m s ü z d e f n e
d a lla rı a r d m d a k o ş s a d a , ç a ğ d a ş la rıy la , y u r tta ş la
rıy la , k e n d i ı r k v e s ın ıf ın d a n o la n k a r d e ş le r iy le
k o n u ş u r. G e r ç e k te n d e , z ih in s e l b ir y a p ıtın , y a p ıs ı
g e re ğ i a n ış tv r m a lı
o ld u ğ u n a
y e te rin c e
d ik k a t
e d i l m e m i ş t i r . Y a z a r, e l e a l d ı ğ ı n e s n e n i n e n y e t k i n
im g e s in i v e r m e a m a c ın ı g ü ts e b ile , h iç b ir z a m a n
h e r ş e y i a n la tm a z , s ö y le d iğ i ş e y le r d e n ç o k d a h a
f a z la s ın ı b ilir h e p . Ç ü n k ü d il e k s ik lid ir. Y a n ım d a
k i b irin e p e n c e re d e n b ir e ş e k a rıs ın ın g ird iğ in i
b i l d i r m e k i s t e r s e m , u z u n s ö z e g e r e k y o k t u r . ‘D i k
k a t ! ’ y a d a ‘A m a n ! ’ - t e k b i r s ö z , t e k b i r e l h a r e k e t i
y e t e r - , y a n ı m d a k i a r ı y ı g ö r d ü m ü , iş b i t m i ş d e
m e k tir. D iy e lim k i b ir p la k ta , P r o v in c e li y a d a
A n g o u le m e li b ir
a ile n in
g ü n lü k
k o n u ş m a la rı,
a ç ık la m a s ız b iz e v e rild i; h iç b ir ş e y a n la y a m a y ız :
S ö z ü n Ö n ü a r k a s ı , y a n i o r t a k a n ı l a r l a o r t a k a lg ıla r ,
k a r ı-k o c a n ın d u r u m u v e g iriş im le ri, k ıs a c a s ı d ü n
y a , k o n u ş a n la rd a n h e r b irin in ö te k in e n a s ıl g ö
r ü n d ü ğ ü n ü b ild iğ i d ü n y a e k s ik o la c a k tır b u k o
n u ş m a la r d a . O k u m a d a b ö y le d ir: A y n ı ç a ğ d a , a y n ı
to p lu m d a y a ş a y a n , a y n ı o la y la rı y a ş a m ış b u lu n a n ,
77
k e n d ile rin e a y n ı s o ru la rı s o ra n y a d a a y n ı s o ru la r
d a n k a ç m a n k iş ile r in a ğ z ın d a k i t a t d a a y n ıd ır,
a r a la r ın d a a y n ı s u ç o r ta k lığ ı, a y n ı ö lü le r v a rd ır. İ ş
te b u n u n iç in p e k ç o k ş e y y a z m a k g e re k m e z :
A n a h ta r s ö z c ü k le r v a r d ır ç ü n k ü . A lm a n iş g a lin i
A m e rik a n h a lk ın a a n la tm a y a k a lk s a m , b ir s ü rü
ç ö z ü m le m e v e s a k ın ım g e re k ird i; y irm i s a y fa y ı
ö n c e d e n e d in ilm iş g ö r ü ş le r i, ö n y a rg ıla rı, u y d u r
m a ö y k ü le ri g id e rm e y e h a rc a y a c a k tım ; b u n d a n
s o n ra , h e r a d ım d a d u r u p k e n d im i y o k la m a m , B ir
le ş ik D e v le tle r ta r ih in d e b iz im ta r ih i a n la m a y a
y a rd ım e d e c e k im g e v e s im g e le r i a r a m a m , b iz im
y a ş lı a d a m k ö tü m s e r liğ im iz le o n la r ın ç o c u k iy im
s e rliğ i a r a s ın d a k i a y r ım ı h e r a n a k lım d a t u t m a m
g e r e k e c e k ti. A y n ı k o n u y u F r a n s ız la r iç in y a z d ı
ğ ı m z a m a n , b iz b i z e y i z d i r : Ö r n e ğ i n ş u s ö z l e r y e
t e r : ‘H a l k b a h ç e s i n d e k i k a m e r i y e d e ç a l a n b i r A l
m a n b a n d o s u d i n l e t i s i ’; h e r ş e y v a r d ı r b u s ö z l e r
d e: a c ı b ir ilk b a h a r, b ir t a ş r a p a r k ı, e lle r in d e k i b o
r u la r ı ü f le y e n k a f a la r ı t ı r a ş lı in s a n la r , o r a y a g e lin
ce a d ım la rın ı s ık la ş tıra n k u la ğ ı d u y m a z , g ö z ü
g ö r m e z k iş ile r, a ğ a ç la r ın a ltın a s in m iş ik i- ü ç d i n
le y i c i , F r a n s a i ç i n a r t ı k h i ç b i r g e r e ğ i k a l m a m ı ş ,
h a v a d a u ç u p g id e n şu s a b a h d in le tis i, u ta n c ım ız
v e b u n a ltım ız , k ız g ın lığ ım ız , a y rıc a d a ö v ü n c ü
m ü z . D e m e k k i s ö z le rim i y ö n e lttiğ im o k u y u c u n e
M i c r o m é g a s , n e l ’i n g é n u , 18 n e d e T a n r ı B a b a ’d ır.
O n d a , ilk e le rd e n b a ş la y ıp h e r şe y i a ç ık la m a k zo
r u n d a o ld u ğ u m u z iy i y ü r e k li v a h ş in in b ilg is iz liğ i
y o k t u r , b o m b o ş b i r z i h i n y a d a m a s a d a d e ğ i l d i r o.
O n d a , b i r m e l e ğ i n y a d a ö l ü m s ü z P e d e r ’i n e k s i k ,l V o lta ir e , Micromégas
78
( M ic r o m é g a s ) , 1752 ; v e
l'ingé nu
(1 7 6 7 ).
s iz b i l g i s i d e y o k t u r , e v r e n i n b a z ı g ö r ü n ü ş l e r i n i
g ö s te r ir im b e n o n a , b ilm e d iğ im ş e y le ri ö ğ r e tm e k
ü z e r e b ild iğ i ş e y le rd e n y a r a rla n ır ım . K o y u b ilg i
s iz lik le e k s ik s iz b ilg i a r a s ın d a y e r a la n b u o k u y u
c u d a , h e r a n d e ğ iş e n v e ta r ih s e lliğ in i g ö s te rm e
n i n y e te r li o ld u ğ u b e lir li b ir y ü k v a rd ır. G e r ç e k
t e n d e o a n lık b ir b ilin ç , ö z g ü r lü ğ ü n z a m a n d ış ı,
k a tk ıs ız b ir o lu m la m a s ı d e ğ ild ir, ta r ih in ü z e r in
d e n d e u ç u p g itm e z : T a r ih in iç in d e d ir, o n a b a ğ lı
d ır. Y a z a r l a r d a t a r i h s e l d i r ; v e z a t e n i ş t e b u n u n
iç in k im ile ri b ir s ıç r a y ış ta ö lü m s ü z lü ğ e a tla y a r a k
k e n d ile r in i ta r ih te n k u r ta r m a k is te m e k te d ir. A y
n ı ta r ih iç in e g ö m ü lm ü ş b u lu n a n v e b u ta r ih i y a
r a tm a y a a y n ı ö lç ü d e k a tıla n b u in s a n la r a r a s ın d a ,
k ita b ın d ilm a ç lığ ıy la ta r ih s e l b ir b a ğ la n tı k u r u l
m a k ta d ır. Y az m a ile o k u m a a y n ı ta r ih s e l o lg u n u n
ik i y ü z ü d ü r v e y a z a r ın b iz i ç a ğ ır d ığ ı ö z g ü r lü k , s o
y u t v e k a tk ıs ız b ir ö z g ü r o lm a b ilin c i d e ğ ild ir. D a
h a d o ğ ru s u b u ö z g ü rlü k y o k tu r ; ta rih s e l b ir d u
r u m iç in d e e ld e e d ilir; h e r k ita p a y r ı b ir y a b a n c ı
la ş m a d a n y o la ç ık a r a k s o m u t b ir k u r tu lm a y ı ö n e
rir. B u y ü z d e n h e r b i r i n d e k u r u m l a r a , t ö r e l e r e ,
b a z ı b a s k ı v e ç a tış m a tü r le r in e , o g ü n ü n b ilg e lik
v e ç ılg ın lığ ın a , k a lıc ı t u t k u l a r l a g e ç ic i d ik b a ş lılık la ra , s a ğ d u y u n u n b o ş in a n ç la rıy la e n s o n b a ş a r ıla
r ın a , a p a ç ık g e r ç e k le rle b ilg is iz lik le re , b ilim le rin
g ö z d e k ıld ığ ı v e h e r k e s in h e r a la n d a u y g u la d ığ ı
k im i ö z e l a k ıl y ü r ü tm e
b iç im le rin e , u m u tla ra ,
k o r k u la r a , d u y a r lığ ın , im g e g ü c ü n ü n v e h a t t a a l
g ıla m a n ın a lış k a n lık la r ın a v e s o n o la ra k d ış a r d a n
a l m a n t ö r e v e d e ğ e r l e r e , y a z a r i le o k u y u c u n u n o r
t a k m a l ı o l a n b ü t ü n b i r d ü n y a y a g iz li a n ı ş t ı r m a l a r
v a r d ı r . Y a zar, i ş t e b u ç o k b i l i n e n d ü n y a y ı c a n l a n
79
d ırır v e o n a ö z g ü r lü ğ ü n ü k a ta r; o k u y u c u d a iş te
b u d ü n y a d a n y o la ç ık a r a k k e n d i s o m u t k u r t u l u
ş u n u g e r ç e k le ş tir m e k z o r u n d a d ır: Y a b a n c ıla ş m a
d a , d u r u m d a , t a r i h d e iş te b u d ü n y a d ır , o n u e le y a
d a ü s t ü m e a lm a m , k e n d im iç in , b a ş k a l a r ı iç in d e
ğ iş tir m e m y a d a s ü r d ü r m e m g e re k ir. Ç ü n k ü ö z
g ü r lü ğ ü n ilk g ö r ü n ü ş ü o lu m s u z lu k g ib iy s e d e ,
h e r k e s b i l i r k i, s ö z k o n u s u o la n , s o y u t b i r h a y ı r
d e m e g ü c ü d e ğ il, te r s in e , y a d s ıd ığ ı ş e y i k e n d in d e
s a k la y a n v e o n u n e tk is in i b ü tü n ü y le d u y a n so
m u t b ir o lu m s u z lu k tu r. Ve y a z a rla o k u y u c u n u n
ö z g ü rlü k le ri
b irb irle rin i b ir d ü n y a
a ra c ılığ ıy la
a ra y ıp e tk ile d iğ in e g ö re , o k u y u c u y u b e lirle y e n
şey, y a z a r ın , d ü n y a n ın b e lli b ir g ö r ü n ü ş ü n ü s e ç
m e s id ir ; y a d a y a z a r, o k u y u c u s u n u s e ç e r k e n k o
n u s u n u d a s e ç m i ş o lu r, d e n e b i l i r . B ö y l e c e b ü t ü n
z ih in s e l y a p ıtla r y ö n e ld ik le ri o k u y u c u n u n im g e
s i n i k e n d i l e r i n d e t a ş ı r l a r . D ü n y a N i m e t l e r i ’n e b a
k a r a k N a t h a n a e l ’i n r e s m i n i ç i z e b i l i r d i m : G e l k e n
d in i b u n d a n k u r ta r d e d ik le ri y a b a n c ıla ş m a n ın ,
a ile , s a h i p o l d u ğ u y a d a m i r a s y o l u y l a s a h i p o l a c a
ğ ı e v b a r k , y a r a rc ı b ir ta s a rı, b a b a d a n k a lm a b ir
a h lâ k a n la y ış ı, d a r g ö r ü ş lü b ir d in c ilik o ld u ğ u n u
ç o k iy i g ö r ü y o r u m ; M e n a l q u e ’ı b i r e l i ş ç i s i n e , b i r
i ş s i z e , B i r l e ş i k D e v l e t l e r ’d e k i b i r z e n c i y e ö r n e k
d iy e v e r e m e y e c e ğ im iz e g ö re , o n u n e ğ itilm iş o ld u
ğ u n u v e b o ş v a k ti b u lu n d u ğ u n u d a g ö rü y o ru m ;
h iç b ir d ış te h lik e n in , n e a ç lığ ın , n e s a v a ş ın , n e b ir
s ın ıf y a d a ırk b a s k ıs ın ın o n u te h d it e tm e d iğ in i d e
b i l i y o r u m ; k a r ş ı l a ş a c a ğ ı b i r i c i k t e h l i k e , k e n d i öz
ç e v r e s in in k u r b a n ı o lm a te h lik e s id ir ; d e m e k k i o
b i r B e y a z , b i r A ri, b i r z e n g i n d i r , v a r l ık l ı - s ı n ı f - b a s k ıs ı d ü ş ü n c e s in in d a h a y e n i y e n i o r ta y a ç ık tığ ı,
80
h â lâ o ld u k ç a k a r a rlı v e r a h a t b ir ç a ğ d a y a ş a y a n
b ü y ü k b i r k e n t s o y l u a i l e n i n o ğ l u d u r : Y a n i o, d a h a
s o n r a l a r ı R o g e r M a r t i n d u G a r d ’m b i z e a t e ş l i b i r
A n d r é G id e h a y r a n ı o la r a k s u n d u ğ u ş u D a n ie l d e
F o n t a n i n ’d ir.
Y a k ın b ir ö r n e k
a lırs a k , d a h a iş in b a ş ın d a
U l u s a l D i r e n m e ’y e k a t ı l m ı ş v e a m a c ı n ı ç o k i y i b i l
d i ğ i m i z b i r y a z a r ı n y a p ı t ı o l a n S i l e n c e d e l a M e r ’i n
( D e n i z i n S u s k u n l u ğ u ) N e w Y o rk , L o n d r a , h a t t a
k im i z a m a n C e z a y ir k e n t l e r in d e k i g ö ç m e n ç e v r e
le r d e y a ln ız c a d ü ş m a n lık la k a r ş ıla n m a s ı v e iş in ,
y a z a rı iş b ir lik ç ilik le s u ç la m a y a d e k v a r d ır ılm a s ı
i l g i ç e k i c i d i r . B u n u n n e d e n i , V e r c o r s ’u n b u o k u
y u c u la r ı h e d e f a lm a m ış o lm a s ıd ır. O y s a d ü ş m a n
e lin d e k i b ö lg e le rd e h iç k im s e y a z a rın n iy e tin d e n
v e y a z ı s ı n ı n e t k i n l i ğ i n d e n k u ş k u l a n m a d ı : O, b i
z i m i ç i n y a z ı y o r d u . G e r ç e k t e n d e V e r c o r s ’u , k i t a
b ı n d a k i A l m a n ’m g e r ç e k o l d u ğ u n u , y a ş l ı F r a n s ı z
ile g e n ç F r a n s ı z k ı z ı n d a a s l ı n a u y g u n o l d u k l a r ı n ı
s ö y le y e re k
s a v u n a b ile c e ğ im iz i
s a n m ıy o ru m .
K o e s t l e r ç o k iy i ş e y l e r y a z d ı b u k o n u d a : İ k i F r a n
s ı z ’ı n s u s k u n l u ğ u , r u h b i l i m s e l a ç ı d a n p e k i n a n d ı
rıc ı d e ğ ild ir; h a t t a b u s u s k u n lu k ta h a f if b ir ç a ğ a
u y m a z l ı k b i l e v a r d ı r : B u b i z e , M a u p a s s a n t ’m ö y
k ü le r in d e b e tim le d iğ i b a ş k a b ir iş g a lin y u r ts e v e r
k ö y lü le rin in o d ik b a ş lı s u s k u n lu ğ u n u a n ım s a t
m a k ta d ır ; b a ş k a u m u tla r ı, b a ş k a s ık ın tıla r ı, b a ş k a
tö r e le r iy le b ir b a ş k a iş g a l. A lm a n s u b a y ın a g e lin
ce; o n u n r e s m i d e c a n lıy d ı; a m a o s ıra la r iş g a l o r
d u s u y la h e r tü r lü iliş k iy i k e s e n V e rc o rs, b u k iş i
n in a k la g e le b ile c e k b ü tü n ö ğ e le rin i b ir a ra y a g e
t i r e r e k o n u ‘t e m e l l i ’ k ı l m ı ş t ı . O n u n i ç i n , b u i m
g e le ri, A n g lo s a k s o n la r m h e r g ü n y a y d ık la r ı h a E d e b iy a t N e d ir ?
81/6
h e r le r d e k i g ö r ü n tü le r e ü s t ü n tu t a r k e n ö lç ü t o la
r a k d o ğ r u lu ğ u a lm a m a k g e re k ir. B a ş k e n tte y a ş a
y a n b i r F r a n s ı z i ç i n , 1 9 4 1 ’d e , V e r c o r s ’u n r o m a n ı
e n e t k i l i ş e y d i. D ü ş m a n s i z d e n b i r a t e ş h a t t ı y l a
a y rılm ış o ld u ğ u z a m a n , o n u b ir b ü tü n h a lin d e ,
k ö tü lü ğ ü n c a n lı s im g e s i g ib i g ö r m e k z o r u n d a s ın ı z d ı r : B ü t ü n s a v a ş l a r M a n e s ’c il i k t i r . İ n g i l t e r e g a
z e te le r in in , A lm a n o r d u s u n d a k i iy iy le k ö tü y ü b i r
b ir in d e n a y ırm a k iç in v a k it h a r c a m a m a la r ı a k la
y a k ı n b i r ş e y d ir . B u n a k a r ş ı l ı k , y e n i k d ü ş m ü ş ,
d ü ş m a n e lin e g e ç m iş , y e n ild ik le r i in s a n la r a k a
r ı ş m ı ş o la n la r , a l ı ş m a y ü z ü n d e n , u s t a c a y ü r ü t ü l e n
p ro p a g a n d a n ın e tk is iy le d ü ş m a n la r ın ı d a in s a n
g ib i g ö r m e y i ö ğ re n irle r. İ y i y a d a k ö tü in s a n la r
o l a r a k ; a y n ı z a m a n d a iy i v e k ö t ü i n s a n l a r o l a r a k
g ö r m e y i ö ğ r e n i r l e r . 4 1 ’d e A l m a n a s k e r l e r i n i F r a n s ız la ra ç o c u k la r ı y iy e n b ir e r d e v g ib i g ö s te r m e y e
k a lk a c a k b ir y a p ıt, g ü lü n ç
o lu r v e a m a c ın d a n
u z a k d ü ş e r d i . D a h a 42 s o n u n d a , D e n i z i n S u s k u n
lu ğ u e tk is in i y itirm iş ti: Ç ü n k ü s a v a ş b iz im to p
r a k l a r a s ı ç r a m ı ş t ı : b i r y a n d a n g iz li p r o p a g a n d a ,
s a b o ta jla r, tr e n d e v irm e le r, s u ik a s tla r ; ö te y a n d a n
k a r a r tm a la r , tu tu k la m a la r , h a p s e a tm a la r, i ş k e n
c e le r , a s m a la r . G ö r ü n m e z b i r p e r d e A l m a n l a r l a
O ra n s ız la rı y in e b i r b ir in d e n a y ırıy o rd u ; d o s tla r ı
m ız ın g ö z le rin i o y a n , tır n a k la r ın ı s ö k e n A lm a n la
r ı n , N a z i l e r i n s u ç o r t a ğ ı m ı , y o k s a k u r b a n m ı o l
d u k la r ım b ilm e k is te m iy o r d u k a rtık ; o n la r a k a r ş ı
g u r u r lu b ir s u s k u n lu k g ö s te r m e k d e y e tm iy o rd u ;
z a te n o n la r d a b u n a h o ş g ö rü y le b a k m a z la rd ı ya:
S a v a ş ın b u n o k ta s ın d a , o n la r d a n y a n a y a d a o n la
ra k a r ş ı o lm a k g e r e k iy o rd u ; b o m b a r d ım a n la r v e
to p lu ö ld ü rm e le r a r a s ın d a , y a k ılıp y ık ılm ış k ö y
82
le r, s ü r g ü n l e r a r a s ı n d a , V e r c o r s ’u n r o m a n ı ç o c u k
s u b ir m u tlu lu k g ib i k a lıy o rd u : O k u y u c u s u n u y i
tirm iş ti. O n u n o k u y u c u s u , iş g a l k a r ş ıs ın d a o n u r u
k ırılm ış , a m a iş g a lc in in g ü d ü m lü in c e liğ i ö n ü n d e
ş a ş ırm ış ,
iç te n lik le
b a rış ta n
y a n a , b o lş e v ik lik
u m a c ı s ı y l a k o r k u t u l m u ş , P e t a i n ’i n s ö y l e v l e r i y l e
y o l u n u ş a ş ı r m ı ş o l a n 41 y ılı i n s a n ı y d ı . B u i n s a n a ,
A lm a n la r ı k a n d ö k ü c ü v a h ş ile r g ib i g ö s te r m e k
b o ş u n a o lu rd u ; te r s in e o n la r ın d a in c e , h a t t a s e
v im li o la b ile c e k le r in i k a b u l e tm e k v e o k u y u c u ,
i ç l e r i n d e n p e k ç o ğ u n u n 'b i z i m g i b i b i r e r i n s a n ’ o l
d u k la r ın ı ş a ş k ın lık la k e ş fe ttiğ in e g ö re , b u
du
r u m d a b ile , k a r d e ş liğ in o la n a k s ız lığ ın ı, y a b a n c ı
a s k e r le r in s e v im li g ö z ü k tü k le r i o r a n d a m u ts u z v e
g ü ç s ü z o ld u k la r ın ı v e o n u b iz e g e tir e n in s a n la r
k ö tü g ö z ü k m e s e d e z a r a rlı b ir y ö n e tim b iç im iy le
z a r a r l ı b i r ö ğ r e t i y e k a r ş ı k o y m a k g e r e k t i ğ i n i 41
in s a n ın a y e n id e n g ö s te rm e k g e re k iy o rd u . Ve y a
z a r a s lın d a e d ilg in b ir h a l k a s e s le n d iğ i iç in ,
ö n e m li ö r g ü tle r d a h a p e k az s a y ıd a o ld u ğ u v e
b u n la r d a k e n d ile rin e k a tılm a k is te y e n le re k a rş ı
k ılı k ı r k y a r d ığ ı iç in , h a l k t a n is te n e c e k t e k d i r e n
m e b iç im i s u s k u n lu k , h o rg ö rü v e a n c a k z o r k a r ş ı
s ın d a k a b u l e d ile n v e k iş in in v a rlığ ın ı o rta y a k o
y a n b o y u n e ğ i ş t i . D e m e k k i V e r c o r s ’u n
okuyucusunu
b e lirle m e k te d ir; o n u
ro m a n ı
b e lirle rk e n ,
k e n d i n i d e b e lir le m e k te d ir : B u k ita p 41 y ılı F r a n
s ız k e n t s o y l u s ı n ı f ı n ı n z i h n i n d e , M o n t o i r e g ö r ü ş
m e le r in in s o n u ç la r ın a k a r ş ı ç ık m a k is tiy o rd u .
B o z g u n d a n b ir b u ç u k y ıl s o n ra y a p ıt c a n lı, s e r t v e
e t k i l i y d i . E l l i y ıl s o n r a a r t ı k h i ç k i m s e n i n b ü y ü k
ilg is in i ç e k m e y e c e k tir . B ilg is i e k s ik b ir o k u y u c u
t o p l u l u ğ u o n u , 1 939 s a v a ş ı ü z e r i n e y a z ı l m ı ş h o ş
83
v e a z ıc ık g ö z ü y a ş lı b ir ö y k ü g ib i o k u m a y a d e v a m
e d e c e k tir : M u z , g a lib a , e n ç o k y e n i to p la n d ığ ın d a
le z z e tliy m iş : Z ih in s e l ü r ü n le r d e , a y n ı b iç im d e ,
d e v ş ir ild ik le r i y e r d e k u lla n ılm a lıd ır .
Z ih in s e l b ir y a p ıtı, y ö n e ld iğ i o k u y u c u to p lu
lu ğ u y la a ç ık la m a y a k a lk ış m a n ın b ir iş e y a r a m a
y a n in c e liğ i v e d o la y lı n ite liğ i ü z e r in d e d u r m a
e ğ ilim i
g e le c e k tir b a z ıla rın ın
iç in d e n : Y a z a rın
iç in d e b u lu n d u ğ u d u r u m u b e lirle y ic i b ir e tk e n
o la ra k g ö r m e k d a h a y a lın , d a h a d o la y s ız , d a h a k e
s i n b i r y o l d e ğ i l m i? T a i n e ’i n ş u ‘o r t a m ’ k a v r a m ı
iç in d e k a l m a k d a h a u y g u n d ü ş m e z m i? B e n d e s i
ze d e r im k i, e v e t, o r ta m y o lu y la a ç ık la m a g e r ç e k
t e n b e l i r l e y i c i ’d ir : Y a z a r ı o r t a m y a r a t ı r .; v e i ş t e b u
nun
iç in b e n o r ta m a in a n m a m . O y s a o k u y u c u
to p lu lu ğ u y a z a r a ç a ğ rıd a b u lu n u r, y a n i o n u n öz
g ü r l ü ğ ü n e s o r u l a r s o ra r . O r t a m b i r v i s a t e r g o ’d u r
( te r s b i r g ü ç t ü r ) ; o y s a h a l k b i r b e k l e y i ş , d o l d u r u
la c a k b i r b o ş lu k tu r , s ö z ü n h e m
g e rç e k h e m
de
s i m g e s e l a n l a m ı n d a , b i r i ç t e n d i l e y i ş ’tir. K ı s a c a s ı
b a ş k a s t ’d ı r o . V e b e n b i r y a p ı t ı , i n s a n ı n i ç i n d e b u
lu n d u ğ u d u r u m la a ç ık la m a y ı y a d s ım a k ta n ö y le s i
n e u z a ğ ım k i, y a z m a ta s a r ıs ın ı, h e r z a m a n , b e lli
b ir İ n s a n î v e e k s ik s iz d u r u m u n ö z g ü rc e a ş ılm a s ı
o la ra k g ö rm ü ş ü m d ü r. B u a ç ıd a n y a z m a k d a , b ü
tü n ö te k i g ir iş im le r d e n a y rı b ir ş e y d e ğ ild ir z a te n .
‘B i r g ü n , 5 d i y o r E t i e m b l e , a k ı l l ı c a y a z ı l m ı ş a m a b i
r a z y ü z e y d e k a l a n b i r m a k a l e d e 19 ‘k ü ç ü k s ö z l ü ğ ü
m ü g ö z d e n g e ç irm e k ü z e re y d im ; r a s tla n tı b e n i
J e a n - P a u l S a r t r e ’m ü ç s a t ı r ı y l a b u r u n b u r u n a g e
t i r d i : “ B i z i m i ç i n , g e r ç e k t e n d e , y a z a r n e b i r V es" E t ie m b le : 'N e m u t l u b ir ş e y u ğ r u n a ö le n y a z a r la r a .’
84
Combat,
2 4 O c a k 1947.
t a l e , n e d e b i r A r i e l ’d ir, N e y a p a r s a y a p s ı n , i ş i n
iç in d e d ir, d a m g a la n m ış tır , d ü n y a n ın e n ıs s ız k ö
ş e s in e ç e k ils e b ile te h lik e d e d ir .” İ ş in iç in d e o l
m a k , a y n ı t e n c e r e d e k a v r u l m a k . B l a i s e P a s c a l ’i n
s ö z l e r i n i t a n ı r g i b i y d i m : “H e p i m i z a y n ı g e m i d e
y i z .” B i r a n d a , b a ğ l a n m a n ı n b ü t ü n d e ğ e r i n i y i t i r
d iğ in i, a n s ız ın e n s ır a d a n o lg u d e r e c e s in e , e f e n d i
ile u ş a k o lg u s u n a , in s a n l ı k d u r u m u n a i n d i r g e n d i
ğ in i g ö r ü y o rd u m .’
B e n d e b a ş k a b i r ş e y d e m i y o r u m k i. Y a ln ız ,
E tie m b le a n la m a z d a n g eü y o r. H e rk e s in a y n ı g e
m id e o lm a s ı, b u n u n h e r in s a n ı iy ic e b ilin ç le n d ir
d iğ in i g ö s te rm e z ; in s a n la r ın
ç o ğ u b a ğ la n d ığ ın ı
g ö r m e z d e n g e lm e y e h a rc ıy o r z a m a n ım . B u , o in
s a n la r ın y a la n a , u y d u r m a c e n n e tle r e y a d a d ü ş s e l
y a ş a m a s ığ ın m a k is t e d i k l e r i n i g ö s te r m e z : F e n e r
le r in i k ıs m a la rı, a y r ın tıla r ı b ıra k ıp ilin tile r e y a d a
ilin tile r i b ır a k ıp a y r ın tıla r a b a k m a la rı; g id iş y o l
la rın ı g ö rm e z d e n g e le re k s o n u c u b e n im s e m e le ri;
b e n z e rle riy le d a y a n ış m a k ta n k a ç ın m a la rı; d ü z
m e c e b ir c id d iliğ e b ü r ü n m e le r i; ö lü m a ç ıs ın d a n
b a k a ra k y a şa m ı h e r tü rlü d e ğ e rd e n y o k su n b ıra k
m a la rı; a y n ı z a m a n d a d a , g ü n lü k y a ş a y ış ın b a y a
ğ ılık la rı iç in e d a la r a k ö lü m ü ç ir k in o lm a k ta n k u r
ta r m a la rı; e ğ e r b a s k ı y a p a n b ir s m ıfta n s a la r, d u y
g u y ü c e liğ iy le s ın ıf la r ın d a n k u r tu la b ile c e k le r in e
v e e ğ e r e z ile n le r a ra s ın d a y s a la r, k e n d ile r in i e z e n
l e r l e b i r l i k t e , ‘iç y a ş a m a d ü ş k ü n o l u n d u ğ u z a m a n
z in c irle r iç in d e b ile ö z g ü r k a lın a c a ğ ı’ g ö r ü ş ü n ü
s a v u n a ra k d ü ş tü k le r i s u ç o rta k lığ ın ı g ö rm e z d e n
g e lm e le r i y e te r d e a rta r. B ü t ü n ö te k i i n s a n la r g ib i
y a z a rla r d a b u
y o lla r a b a ş v u ra b ilir. M ış ıl m ış ıl
u y u m a k is te y e n o k u y u c u y a b ir y ığ ın k a n d ır ıc ı k a
85
n ıt s a ğ la y a n y a z a r la r v a r d ır v e b u g ib ile r ç o ğ u n
l u k t a d ı r . B e n d e r i m k i, b i r y a z a r , g e m i d e o l m a n ı n
b ilin c in e e n a ç ık b iç im d e v e b ü tü n ü y le v a rm a y a
ç a lış tığ ı; y a n i g e r e k k e n d is i iç in , g e r e k s e ö te k i i n
s a n l a r iç in , b a ğ l a n m a y ı a n l ı k o l m a k t a n ç ı k a r ı p
d ü ş ü n c e y e d a y a d ı ğ ı a n b a ğ l a n m ı ş t ı r . Y a z a r, t a m
b i r a r a c ı d ı r v e o n u n b a ğ l a n m a s ı , a r a c ı l ı k t ı r . Y a ln ız
iç in d e b u lu n d u ğ u
d u ru m a b a k arak
y a p ıtın d a n
h e s a p s o rm a k g e re k tiğ i d o ğ ru y sa d a, ş u n u d a
u n u t m a m a k g e r e k i r k i, o n u n d u r u m u y a l n ı z c a
g e n e l a ç ıd a n b ir in s a n ın d e ğ il, a y n ı z a m a n d a ö z e l
l i k l e b i r y a z a r ı n d u r u m u d u r . O b i r Y a h u d i ’d i r b e l
k i, b e lk i d e b ir Ç e k v e b i r k ö y lü ç o c u ğ u d u r, a m a
b i r Y a h u d i y a z a n * d ı r ., a n a s ı b a b a s ı k ö y l ü o l a n b i r
Ç e k y a z a r ı n d ı r . B i r b a ş k a y a z ı m d a , Y a h u d i ’n i n d u
r u m u n u ta n ım la m a y a ç a lış tığ ım z a m a n ş u n u e ld e
e d e b ild im : Y a h u d i, ö te k i in s a n la r ın Y a h u d i g ö
z ü y le b a k tık la r ı v e k e n d is i iç in h a z ır la n m ış b u
d u r u m d a n y o la ç ık a r a k k e n d in i s e ç m e k z o r u n d a
k a l a n i n s a n d ı r . ’ Ç ü n k ü ö y le n i t e l i k l e r v a r d ı r k i
b u n la r b iz e y a ln ız c a b a ş k a la r ın ın y a r g ıla r ıy la g e l
m e k te d ir. Y az ar sö z k o n u s u o ld u ğ u n d a , d u r u m
d a h a k a rış ık tır, ç ü n k ü h iç k im s e y a z a rlığ ı s e ç m e k
z o r u n d a d e ğ ild ir. B u y ü z d e n d e iş in b a ş ı ö z g ü r
lü k tü r: H e r ş e y d e n ö n c e k e n d i ö z g ü r ta s a rım a d a
y a n a r a k y a z a r o lm u ş u m d u r. A m a b u n u n h e m e n
a r d ı n d a n ş u g e lir : B e n , ö t e k i i n s a n l a r ı n y a z a r o l a
r a k g ö rd ü ğ ü , y a n i b e lli b ir is te ğ e k a r ş ılık v e r m e s i
g e r e k e n v e, is te s e d e , is te m e s e d e b e lli b ir to p
lu m s a l g ö re v le y ü k ü m le n d ir ile n b ir in s a n im d ir .
O y n a m a k is te d iğ i ro l n e o lu rs a o ls u n , y a z a r b u ro
lü , ö t e k i i n s a n l a r ı n k e n d i s i h a k k m d a k i d ü ş ü n c e
le r in e g ö re o y n a m a k z o r u n d a d ır. B e lli b ir to p l u m
d a y a z a ra v e r ile n k iş iliğ i d e ğ iş tir m e k is te y e b ilir;
a m a d e ğ i ş t i r e b i l m e s i iç in , i l k i n b u k i ş i l i ğ e b ü r ü n
m e s i g e r e k ir : B ö y le c e tö r e le r i, d ü n y a g ö r ü ş ü , to p
lu m v e to p lu m iç in d e y a z ın ın y e ri k o n u s u n d a k i
k a v r a m la r ıy la h a lk k a r ış ır iş in iç in e ; y a z a r ı ç e m
b e r i ç i n e a lır, k u ş a t ı r v e o n u n b u y u r g a n y a d a s e s
s iz i s t e k l e r i , r e t l e r i , k a ç m a l a r ı , y a p ı t ı n t e m e l v e r i
l e r id i r . B ü y ü k z e n c i y a z a r R i c h a r d W r i g h t ’ı e le
a l a l ı m . Y a ln ız c a İ n s a n î d u r u m u n u , y a n i B i r l e ş i k
D e v l e t l e r ’i n G ü n e y b ö l g e s i n d e d o ğ u p s o n r a K u z e y ’e g ö t ü r ü l m ü ş b i r ‘z e n c i ’ o l u ş u n u g ö z ö n ü n e a l
s a k b i l e , a n c a k z e n c i l e r i v e z e n c i l e r i n g ö z ü y l e e le
a l ın m ış b e y a z la rı a n la ta b ile c e ğ in i h e m e n k a v r a
rız . G ü n e y ’d e k i z e n c i l e r i n y ü z d e d o k s a m
k e s in
o la ra k o y h a k k ın d a n y o k s u n k e n , ö m rü n ü D o ğ
r u ’y u , G ü z e l ’i v e Ö l ü m s ü z İ y i ’y i s e y r e t m e k l e g e ç i
r e b ile c e ğ in i d ü ş ü n e b ilir m iy iz h iç ? Ve b iri ç ık ıp
d a b u r a d a b ir d in a d a m ı d ö n e k liğ in d e n sö z e d e r
s e , b e n d e d e r i m k i, e z i l e n l e r a r a s ı n d a d i n a d a m ı
y o k tu r. D in a d a m la r ı e z e n s ın ıf y a d a ırk la r ın a s a
l a ğ ı d ı r l a r . D e m e k k i B i r l e ş i k D e v l e t l e r ’d e y a ş a y a n
b ir z e n c i k e n d in d e y a z a r lık e ğ ilim i b u ld u ğ u a n ,
k o n u s u n u d a b u lm u ş tu r : O, b e y a z la r ı d ı ş a r d a n
g ö re n , b e y a z la rın e k in in i d ış a r d a n b e n im s e y e n ve
h e r k ita b ı, A m e r ik a n to p lu m u iç in d e k a r a ır k ın
y a b a n c ıla ş m a s ın ı o rta y a k o y a n in s a n d ır. G e r ç e k
ç ile r g ib i n e s n e l o la r a k d e ğ il, t u t k u y l a v e o k u y u
c u s u n u d a k e n d is iy le b ir lik te s ü rü k le y e r e k o rta
y a k o y a n in s a n d ır. A m a b u ird e le m e y a p ıtın ın te
m e l y a p ıs ın ı a y d ın la tm a z : O b ir y e rg ic i, b ir b lu e s
y a z a r ı , G ü n e y z e n c i l e r i n i n J e r a m i e ’s i o l a b i l i r d i .
D a h a ile ri g itm e k is tiy o rs a k , o k u y u c u la r ın a b a k
m a lıy ız . R ic h a r d
W rig h t k im e
s e s le n m e k te d ir?
87
H iç k u ş k u s u z e v r e n s e l i n s a n a d e ğ il: E v r e n s e l i n
s a n k a v r a m ın ın b e lli b a ş lı n ite liğ i, b u in s a n ın h iç
b ir ö z e l ç a ğ a g irm e y iş i v e L o u is ia n a z e n c ile r in in
a lm y a z ıs ı k a r ş ıs ın d a , S p a r ta c u s ç a ğ ın d a k i k ö le le
r i n y a z g ı s ı k a r ş ı s ı n d a k i k a d a r , n e e k s i k n e f a z la ,
ta m o k a d a r h e y e c a n la n ış ıd ır. E v re n s e l in s a n e v
r e n s e l d e ğ e r l e r d e n b a ş k a b i r ş e y d ü ş ü n e m e z ; o,
in s a n o ğ lu n u n g e ri a lın m a z h a k la r ın ın k a tk ıs ız v e
• s o y u t b i r o l u m l a m a s ı d ı r . A m a W r ig h t, k i t a p l a r ı m
y e r i ö n c e d e n b e l l i v e b u k i t a p l a r ı a lıp a ç m a s ı b i l e
o la n a k s ız V ir g in ia y a d a C a r o lin a lı ır k ç ı b e y a z la r
iç in y a z m a y ı d a a k im ın k ö ş e s in d e n g e ç ire m e z d i,
G ü n e y ’d e k i o k u m a - y a z m a b i l m e y e n z e n c i k ö y l ü
l e r e d e y ö n e l t e m e z d i . V e h e r n e k a d a r A v r u p a ’n ı n
k ö le le r in e g ö s te rd iğ i s e v g i k a r ş ıs ın d a h o ş n u t o lu
y o r s a d a , ş u r a s ı ç o k a ç ı k k i, o n l a r ı y a z a r k e n , ö n c e
lik le A v ru p a o k u y u c u s u n u d ü ş ü n m e m iş tir. A v ru
p a u z a k t ı r ; A v r u p a ’n ı n k ı z g ı n l ı k l a r ı e t k i s i z v e i k i
y ü z l ü d ü r . H i n d i s t a n ’ı, H i n d i ç i n ’i, K a r a A f r i k a ’y ı
k ö le le ş tirm iş u lu s la r d a n ç o k şe y b e k le n e m e z .
O k u r la r ın ın k im le r o ld u ğ u n u b e lir le m e k iç in b u
g ö r ü ş l e r y e t e r l i d i r : O, e ğ i t i m g ö r m ü ş K u z e y l i z e n
c i l e r e v e iy i n i y e t l i b e y a z A m e r i k a l ı l a r a ( a y d ı n l a
r a , s o lc u d e m o k r a t l a r a , k ö k t e n c i l e r e , C .I .O .’n u n
s e n d ik a lı iş ç ile rin e ) y ö n e lm iş tir.
B u d e m e k d e ğ ild ir k i, o sö z k o n u s u k iş ile r
a ra c ılığ ıy la b ü tü n in s a n la r a y ö n e lm e m iş tir : Y ö
n e lm iş tir, a m a o n la r a r a c ılığ ıy la : T ıp k ı a r d ın d a
k o ş tu ğ u ta r ih s e l v e s o m u t ö z g ü rlü ğ ü n u f k u n d a
ö l ü m s ü z ö z g ü r l ü ğ ü n f a r k e d i l i ş i g ib i, i n s a n t ü r ü
n ü n e v re n s e lliğ i d e o n u n s o m u t v e ta r ih s e l o k u
y u c u to p lu lu ğ u n u n u f k u n d a b e lirm e k te d ir. O k u m a -y a z m a b ilm e y e n k a r a d e rili k ö y lü le rle G ü n e y
88
li a ğ a ç d i k i c i l e r o n u n g e r ç e k o k u y u c u l a r ı n ı n ç e v
r e s in d e , s o y u t b ir o la s ılık la r k ü m e s i y a r a tırla r :
H e r ş e y e k a r ş ın h iç o k u m a m ış b ir a d a m g ü n ü n
b ir in d e o k u m a ö ğ re n e b ilir; B la c k B o y (K a ra
Ç o c u k ) b ir g ü n e n in a tç ı z e n c i d ü ş m a n ın ın e lin e
d ü ş ü p o n u n g ö z l e r i n i a ç a b ilir . B u n u n a n l a m ı ş u
k i, h e r i n s a n t a s a r ı s ı , i ç i n d e b u l u n d u ğ u s ı n ı r l a r ı
a ş a b ilir v e a d ım a d ım s o n s u z a d e k g id e b ilir. O y s a
ş u n a d a d ik k a t e tm e k g e re k ir: Ş u a n d a e ld e b u lu
n a n b u o k u y u c u to p lu lu ğ u iç in d e p e k b e lli b ir ç a t
l a k v a r d ı r . W r i g h t iç in , k a r a d e r i l i o k u y u c u l a r ö z
n e lliğ i c a n la n d ırm a k ta d ır. A y n ı ç o c u k lu k ,
aynı
g ü ç lü k le r , a y n ı k a r m a ş a la r (a ş a ğ ılık d u y g u la rı):
O n la r , t e k b i r s ö z le , y ü r e k l e r i y l e a n l a ş ı r l a r . W r i g h t
k e n d i k iş is e l d u r u m u n u a y d ın la tm a y a ç a lış ırk e n ,
o n la rı d a k e n d i d u r u m la r ı k o n u s u n d a a y d ın la t
m a k ta d ır. G ü n ü g ü n ü n e , h e m e n o a n d a y a ş a d ık
la r ı v e a c ıla r ın a b ir a d b u la m a d a n a c ıs ın ı ç e k tik
le r i b u y a ş a m ı d o la y s ız la ş tırır, a d la n d ır ır , o n la r a
g ö s te r ir : W rig h t b ilin c id ir b u i n s a n la r ın v e İ n s a n î
d u r u m u n u n a n lık h a lin d e n d ü ş ü n c e y e d a y a n a n
h a lin e g e ç iş h a r e k e ti, b ü t ü n ır k ın ın h a r e k e tid ir.
O y s a , b e y a z o k u y u c u l a r n e d e n l i iy i n i y e t l i o l u r
l a r s a o l s u n l a r , b i r z e n c i y a z a r i ç i n jB a şfc c m ’d ır la r .
O n u n y a ş a d ığ ı ş e y le ri y a ş a m a m ış la r d ır , z e n c ile
r in d u r u m u n u a n c a k b ü y ü k b ir ç a b a s o n u n d a v e
h e r a n e lle r in d e n u ç u p g id e b ile c e k b e n z e rlik le re
d ay an arak
a n la y a b ilm e k te d ir le r . Ö te
yandan,
W rig h t d a o n la r ı p e k iy i ta n ım a m a k ta d ır : O n la r ın
o g u r u r lu g ü v e n in i v e, b ü tü n b e y a z a rile rin k a f a
s ın d a y a ta n , d ü n y a n ın b ir b e y a z d ü n y a s ı v e k e n
d ile rin in d e b u d ü n y a n ın s a h ib i o ld u ğ u a ç ık g e r
ç e ğ in i W rig h t a n c a k d ış ın d a n k a v r a y a b ilm e k te 89
d ir. B e y a z l a r i ç i n k â ğ ı t ü z e r i n e d ö k t ü ğ ü s ö z c ü k l e
r in ö n ü a r k a s ı z e n c ile r in k in in a y n ı d e ğ ild ir: B u n
la rın y a b a n c ı b ilin ç le rd e y a ra ta c a ğ ı titre ş im i b ile
m e d iğ in e g ö re , s ö z c ü k le ri k a r a r la m a d a n s e ç m e s i
g e re k ir. Ve b e y a z la r la k o n u ş tu ğ u z a m a n , a m a c ı
b ile d e ğ iş m iş tir: O n la rı d a te h lik e y e a tm a k , s o
r u m lu lu k la r ım k e n d ile r in e g ö s te rm e k , o n la rı t i k
s in d ir m e k v e u t a n d ı r m a k g e re k lid ir. B u n u n iç in
W r i g h t ’m h e r y a p ı t ı n d a , B a u d e l a i r e ’i n ‘e ş z a m a n l ı
ik i e ğ ilim ’ a d ın ı v e r d iğ i ş e y v a rd ır; h e r s ö z c ü k ik i
d e ğ iş ik b a ğ la m a g ö tü r ü r o k u y u c u y u ; h e r c ü m le ,
W r i g h t ’m a n l a t ı s ı n a o b e n z e r s i z g e r i l i m i k a z a n d ı
r a n i k i a y r ı g ü c ü n e t k i s i a l t ı n d a d ı r . Y a ln ız c a b e
y a z la r iç in k o n u ş s a y d ı, b e lk i d a h a g e v e z e , d a h a
b ilg iç , ü s te lik d a h a k ü f ü r b a z g ö z ü k e c e k ti; y a ln ız
z e n c ile r iç in y a z s a y d ı, d a h a k ıs a , d a h a s u ç o r ta ğ ı
g ib i, d a h a d a iç li y a z a c a k t ı . B i r i n c i d u r u m d a , y a
p ıtı ta ş la m a y a y a k ın d ü ş e c e k ti; ik in c i d u r u m d a y
s a p e y g a m b e r c e s ı z l a n m a l a r a ; Y e r e m y a y a l n ı z Y ah u d i l e r e s e s l e n i y o r d u . O y s a W r ig h t, b ö l ü k p ö r ç ü k
b ir o k u y u c u to p lu lu ğ u iç in y a z d ığ ın d a n , h e m b u
b ö lü k p ö rç ü k lü ğ ü s ü rd ü rm e y i, h e m d e o n u a ş m a
y ı b a ş a rm ış tır; b u k o p u k k o p u k o k u y u c u to p lu lu
ğ u n u b ir s a n a t y a p ıtın ın v a ro lu ş n e d e n i h a lin e g e
tirm iş tir.
Y a z a r, k a l e m i y l e t o p l u m u n ç ı k a r l a r ı n a h i z m e t
e t m e y i s e ç m i ş o l s a b ile , ü r e t m e z , t ü k e t i r . Y a p ı t l a r ı
b e d e ls iz , y a n i s a y g ıy a d e ğ m e z o la r a k k a lır; p iy a
s a d a k i d e ğ e r l e r i k e y f îd ir . B a z ı ç a ğ l a r d a y a z a r a b a
k ılır , k i m i ç a ğ l a r d a d a k i t a p l a r ı n ı n s a t ı ş ı n d a n b e l
li b i r y ü z d e a l ı r y a z a r. E s k i y ö n e t i m
s ıra s ın d a ,
k r a llığ ın b a ğ la d ığ ı a y lık la b ir ş iir a r a s ın d a h iç b ir
90
o r a n b u l u n m a d ı ğ ı g ib i, ç a ğ d a ş t o p l u m d a d a , z i
h in s e l b ir y a p ıt ile b u n u n y ü z d e ü z e r in d e n a ld ığ ı
k a r ş ılık a r a s ın d a e n k ü ç ü k b ir ilin ti y o k tu r. A s lın
d a y a z a r a p a r a v e rilm e z : Ç a ğ m a g ö re , a z ç o k b e s
l e n i r o. B a ş k a t ü r l ü d e o l a m a z , ç ü n k ü o n u n e t k i n
l i ğ i cjere/esiz’d ir : B i r t o p l u m u n k e n d i b i l i n c i n e v a r
m a s ı h iç m i h iç y a r a r l ı d e ğ ild ir, h a t t a k im i z a m a n
z a r a r h ’d ır. Ç ü n k ü y a r a r l ı d e d i ğ i m i z ş e y , z a t e n y e
r in e o tu r m u ş b ir to p lu m u n s ın ır la r ı iç in d e v e d a
h a ö n c e d e n b e lirle n m iş k u ru m , d e ğ e r v e e re k le re
g ö re ta n ım la n ır. E ğ e r to p lu m k e n d i im g e s in i v e
ö z e llik le d e b a ş k a la r ın ın k e n d is in e b a k t ı ğ ı n ı g ö
r ü r s e , b u g ö r m e o lg u s u o r ta y a ç ık tığ ı a n , y e r le ş ik
d e ğ e rle r v e y ö n e tim b iç im i ta rtış ılm a y a , y a d s ın
m a y a b a ş la n m ış d e m e k tir: Y azar to p lu m a k e n d i
im g e s in i g ö s te rm e k te , o n u y a b u im g e y i b e n im s e
m e y e y a d a k e n d in i d e ğ iş tirm e y e ç a ğ ırm a k ta d ır.
Ve to p lu m , ö n ü n d e s o n u n d a d e ğ iş m e k te d ir ; b ilg i
s i z l i k t e n g e l e n d e n g e y i y i t i r m e k t e , u t a n ç ile i k i
y ü z lü lü k a r a s ın d a k a lm a k ta , k ö tü n iy e tliliğ e b a ş
la m a k ta d ır; d e m e k k i y a z a r to p lu m u n b ilin c in i
r a h a ts ız e d e r; b u y ü z d e n d e b o z m a k is te d iğ i d e n
g e y i k o r u m a y a ç a lış a n g ü ç le rle s ü r e k li b ir ç a tış
m a h a lin d e d ir. Ç ü n k ü , a n c a k a ra ç s ız o la n ın y a d
s ın m a s ıy la g e r ç e k le ş e b ile c e k d o la y lı o la n a g e ç iş
s ü r e k li b ir d e v rim d ir. A n c a k y ö n e tic i s ın ıf la r b ö y le s in e ü r e tim d ış ı v e te h lik e li b ir e tk in liğ in b e d e li
n i ö d e m e ş a ta f a tın a k a lk ış a b ilir ; v e b ö y le d a v r a n
m a la rı ya b ir h e s a p ta n y a d a b ir y a n lış lık ta n ö tü
rü d ü r. Ç o ğ u
kez
y a n lış lık ta n
ö tü rü d ü r:
M addî
k a y g ıla r d a n k u r tu l m u ş o la n y ö n e tic i s ın ıf s e ç k in
l e r i, k e n d i l e r i n i d ü ş ü n c e y e d a y a n a n b i r b i l g i y l e
ta n ım a k is te y e c e k k a d a r ö z g ü r d ü rle r ; n e o ld u k 91
la rm ı b ilm e k is te rle r v e s o n ra b u n u b e n im s e m e
le ri g e r e k e c e ğ in i h e s a b a k a tm a k s ız ın , s a n a tç ıy a
k e n d i im g e le r in i k e n d ile r in e g ö s te r m e g ö re v in i
y ü k le rle r. K im ile r in d e b u k u r n a z c a b ir y o ld u r;
b ö y le le ri te h lik e n in f a r k ın a v a r m ış o lu p y ık ıc ı g ü
c ü n ü d e n e tim
a ltın d a tu ta b ilm e k ü z e re y a z a rın
g e ç im in i s a ğ la m a k ta d ırla r. D e m e k k i y a z a r y ö n e
t i c i ‘s e ç k i n s ı n ı f ı n ’ a s a l a ğ ı d ır . A m a g ö r e v i d o l a y ı
s ıy l a o, k e n d i s i n e b a k a n l a r ı n ç ı k a r l a r ı n a a y k ı r ı
d ü ş e n b i r y o l d a i l e r l e r .20 Y a z a r ın d u r u m u n u b e l i r
le y e n te m e l ç a tış m a d a b u d u r iş te . K im i z a m a n
ç a tış m a a ç ık tır. Y ö n e tim ö lü m
ç a n la rım
ç a ld ığ ı
h a l d e , F i g a r o ' n u n D ü ğ ü n ü ’n ü b a ş a r ı y a u l a ş t ı r a n
sa ra y
n e d im e le rin in
h â lâ
sözü
e d ilir. K i m i z a
m a n s a ç a t ı ş m a g iz lid ir , a m a g e n e d e v a r d ı r ; ç ü n
k ü a d la n d ır m a k g ö s te r m e k , g ö s te r m e k s e d e ğ iş tir
m e k d e m e k tir .
Ve y e r l e ş i k ç ı k a r l a r a z a r a r ı d o k u
n a n b u y a d s ı m a iş i, e n a z ı n d a n , y ö n e t i m b i ç i m i
n in d e ğ iş m e s in e y a rd ım e tm e te h lik e s in i g ö s te r
d iğ i iç in , ö te y a n d a n d a , e z ile n s ın ıf la r ın o k u y a
c a k n e z a m a n la r ı, n e d e is te k le r i b u l u n d u ğ u iç in ,
ç a t ı ş m a n ı n n e s n e l g ö r ü n ü ş ü , t u t u c u g ü ç le r , y a n i
y a z a r ı n g e r ç e k o k u y u c u l a r ı i le i l e r i c i g ü ç l e r , y a n i
e d im s iz o k u y u c u la r a r a s ın d a k i b ir z ıtla ş m a b iç i
m i n d e d i l e g e l e b ilir . S m ı f s ı z l a ş m ı ş v e iç y a p ı s ı h i ç
d u r m a d a n d e ğ iş e n b ir to p lu m d a y a z a r, h e r k e s iç in
a ra c ı o la b ilir v e o n u n ilk e s e l k a r ş ı ç ık ış ı g e r ç e k
d e ğ iş im le r d e n ö n c e g e le b ilir y a d a o n la r a e ş lik
e d e b ilird i. B e n c e , ö z - e le ş tir i k a v r a m ın a v e r ilm e s i
g e re k e n d e rin a n la m b u d u r. G e rç e k o k u y u c u la rıB u g ü n k ü o k u y u c u k i t l e s i d a h a g e n iş t ir . K im i z a m a n b ir k it a p y ü z b in b a s ı l
m a k la d ır . S a t ıla n y i ı z b in k it a p d ö r t y ü z b in o k u y u c u d e m e k t ir ; b u d a , F r a n s a
iç in , y ü z d e b ir a n la m ın a g e lir .
92
n ın e d im s iz o k u y u c u la rın a d e k g e n iş le m e s i y a z a
r ın b ilin c in d e z ıt e ğ ilim le r i b a ğ d a ş tır a n b ir iş le m e
y o l a ç a c a k , iy i c e ö z g ü r l e ş e n y a z ı n , y a p ı m ı n g e r e k
li b i r â n ı o l a r a k o l u m s u z l u k ’u t e m s i l e d e c e k t i .
A m a b ild iğ im
k a d a r ıy la , b ö y le b ir to p lu m
yok
b u g ü n , o lu p o lm a y a c a ğ ı d a b e lirs iz . Ö y le y s e ç a tış
m a s ü rm e k te d ir, y a z a rın b a ş ın d a n g e ç e n s e r ü v e n
le rin v e te d irg in b ilin c in in k a y n a ğ ın d a b u ç a tış
m a v a rd ır.
Y a z a rın e d im s iz o k u y u c u la r ı s ıf ır o ld u ğ u v e
y a z a r d a, a y rıc a lık lı s ın ıf ın
d ış ın d a k a la c a ğ ın a
o n u n ta r a fın d a n y u tu ld u ğ u z a m a n ç a tış m a , e n y a
lın b iç im d e d ile g e lm e k te d ir. B u d u r u m d a y a z ın
y ö n e tic ile rin ö ğ re tis iy le b ir o lu p ç ık m a k ta , a r a c ı
lık e g e m e n s ın ıf iç in d e y a p ılm a k ta , k a r ş ı ç ık ış a y
r ın tıla r ü z e r in e y ö n e lm e k te v e ta r tış ılm a z ilk e le r
a d ı n a y a p ı l m a k t a d ı r . Ö r n e ğ i n , X I I. y ü z y ı l d a A v r u
p a ’d a g ö r ü l e n ş e y b u y d u :
d in
D in a d a m ı, ö z e llik le
a d a m la r ı iç in y a z m a k ta d ır . B ilin c i r a h a ttır ,
ç ü n k ü z ih in s e l a la n la d ü n y a s a l a la n b ir b ir in d e n
tü m ü y le a y rılm ış tır. H ır is tiy a n D e v rim i z ih in s e l
o la n ı, y a n i, D o ğ a e g e m e n liğ in in ö te s in d e , ö z g ü r
lü k le r in d o ğ c ıd ış ı k e s im in in ö te s in d e , b ir o lu m
s u z lu k , k a r ş ı ç ık ış , a ş m a v e s ü r e k li b ir k u r m a d e
m ek
o la n
z ih n in
k e n d is in i
o rta y a
ç ık a rm ış tır.
A m a n e s n e y i a ş m a y a y a r a y a n b u e v r e n s e l g ü c e il
k in n e s n e h a lin d e ra s tla n m a s ı, d o ğ a n ın b u s ü r e k
li y a d s m ış ın ın ö n c e d o ğ a g ib i g ö z ü k m e s i, h iç d u r
m a d a n ö ğ re ti y a ra tm a v e b u n la r ı a ş m a y e te n e ğ i
n in iş in b a ş ın d a ö z e l b ir ö ğ r e tid e c is im le n m e s i
g e r e k liy d i. Z ih in s e l k o n u la r , y e n i ç a ğ ın b a ş la r ın
d a , H ır is tiy a n lığ ın te k e lin d e d ir ; y a d a is te r s e n iz
ş ö y le d i y e l i m : H ı r i s t i y a n l ı k z i h i n s e l o l a n ı n t a k e n 93
d iş id ir, a m a y a b a n c ı l a ş m ı ş b iç im id ir. N e s n e le ş m iş b i r z ih in d ir. B u a n d a n s o n ra , b u z ih in s e l ç a
tış m a b ü tü n in s a n la r ın o r ta k v e h iç d u r m a d a n y e
n ile n e n g iriş im i o la c a k y e r d e , b ir ta k ım i n s a n la r ın
ö z e l iş i g ib i o r ta y a ç ık m a k ta d ır . O r ta ç a ğ to p lu m u n u n z i h i n s e l g e r e k s i n i m l e r i v a r d ı r v e o, b u g e r e k
s in im le r i d o y u r m a k ü z e re , k e n d i ü y e le r in i k e n d i
si s e ç e n b ir u z m a n la r to p lu lu ğ u k u r m u ş tu r . B iz s e
b u g ü n , o k u m a v e y a z m a y ı in s a n h a k la rı a ra s ın d a
v e a y n ı z a m a n d a d a , b a ş k a s ı ile a n l a ş a b i l m e y o l l a
rı o la ra k g ö rü y o ru z ; iş te b u y ü z d e n d e e n b ilg is iz
k ö y lü b ile o la s ı b ir o k u y u c u d u r . D in a d a m la r ı ç a
ğ ın d a y s a o k u m a y a z m a , y a ln ız c a u ğ r a ş ta n o la n la
r a ö z g ü b i r iş tir . Z i h i n s e l b i r ç a l ı ş m a o l s u n d i y e
y a p ılm a z ; a m a ç la rı, b u iş le r le u ğ r a ş a n la r ı, d a h a
s o n r a l a r ı ‘l e s h u m a n i t e s ’ ( i n s a n b i l g i l e r i ) a d ı v e r i
le n o g e n iş v e b e lirs iz in s a n c ılığ a ( h ü m a n iz m a y a )
h a z ır la m a k d e ğ ild ir; y a ln ız v e y a ln ız H ır is tiy a n
ö ğ r e tis in i s ü r d ü r m e v e b a ş k a la r ın a a k ta r m a y o l
la r ıd ır b u n la r. O k u m a b ilm e k , k u ts a l k ita p la r ı v e
o n l a r ı n s a y ıs ı z y o r u m l a r ı n ı ö ğ r e n e b i l m e k i ç i n g e
re k li a ra c ı e d in m e k d e m e k tir; y azı b ilm e k s e , y o
r u m y a p m a y ı b i l m e k d e m e k t i r . B u g ü n b iz le r , b a ş
k a b i r iş t u t t u ğ u m u z z a m a n n a s ı l m a r a n g o z l u k y a
d a y a p ı u s ta lığ ın a ö z e n m iy o rs a k , p a p a z o lm a y a n
ö te k i in s a n la r d a b u h ü n e r l e r i e ld e e tm e y i ö y le s i
n e a k ılla r ın d a n g e ç ir m iy o r la r d ı. B a ro n la r, t i n s e l l i
ği y a ra tm a v e s a k la m a iş in d e p a p a z la ra g ü v e n
m e k t e d i r . B u g ü n k ü o k u y u c u l a r ı n y a p t ı ğ ı g ib i, y a
z a rla rı k e n d i b a ş la rın a d e n e tle y e c e k g ü ç te n y o k
s u n d u r la r ; y a r d ım g ö rm e s e le r, s a p k ın lık la d in e
u y g u n in a n ç la r ı b ir b ir in d e n a y ıra m a y a c a k la rd ır.
O n la r y a ln ız P a p a , la ik a d a le ti k a b u l e ttiğ i z a m a n
94
h e y e c a n la n ırla r. O z a m a n
h e r ş e y i ç a lıp
ç ır p ıp
y a k a r l a r ; a m a b u , y a l n ı z c a P a p a ’y a g ü v e n l e r i o l
d u ğ u v e ç a lıp ç ır p m a f ır s a tın ı h iç b ir z a m a n k a ç ır
m a d ı k l a r ı iç in d ir . D i n s e l ö ğ r e t i a s l ı n d a o n l a r a v e
h a l k a y ö n e l m i ş t i r , a m a b u ö ğ r e t i o n l a r a s ö z lü v a
iz le r y o lu y la v e r ilm e k te d ir v e K ilis e p e k e r k e n
ç a ğ la r d a n b e r i y a z ıd a n d a h a y a lın b ir d il b u l m u ş
tu r ; im g e . M a n a s tır v e k iü s e le r d e k i y o n tu la r, v it
r a y la r , r e s i m l e r , m o z a i k l e r T a n r ı ’y ı v e K u t s a l Ö y k ü ’y ü a n l a t m a k t a d ı r . İ n a n c ı n r e s m e d ö k ü l m e s i
k o n u s u n d a k i b u b ü y ü k g iriş im y a n ın d a , d in a d a
m ı a n ıla r, d ü ş ü n b ilim s e l y a p ıtla r, y o ru m la r, ş iir le r
d e y a z m a k ta d ır ; b u n la r ı k e n d i u ğ r a ş d a ş la r ı iç in
y a z m a k ta , y a z d ık la rı d a h a ü s tle rin c e d e n e tle n
m e k te d ir. H iç b ir z a m a n ö ğ r e n e m e y e c e k le r in i ö n
c e d e n b i l d i ğ i iç in , y a p ı t l a r ı n ı n h a l k y ı ğ ı n l a r ı ü s
tü n d e k i e tk is iy le u ğ r a ş m a s ın a g e r e k y o k tu r; y a ğ
m a c ı y a d a d ö n e k b ir d e r e b e y in in b ilin c in e p iş
m a n lık a c ıs ı s o k m a k is te m e s i d e o la n a k s ız d ır :
Ş id d e t, o k u m a y a z m a b ilm e z . D e m e k k i d in a d a
m ı iç in d ü n y a s a l ç ık a rla r ü z e r in e k e n d i im g e s in i
y a n s ıtm a k , y a n tu tm a k y a d a s ü r e k li b ir ç a b a y la
ta r ih s e l y a ş a n tın ın tin s e l y a n ın ı o rta y a ç ık a r m a k
sö z k o n u s u
d e ğ ild ir. T a m
te rs in e ,
y a z a r K ilis e
iç in d e n g e ld iğ i, K ilis e d e d e ğ iş m e y e k a r ş ı ç ık a r a k
s a y g ı n l ı ğ ı m k a n ı t l a y a n b ü y ü k b i r t i n s e l o k u l o l
d u ğ u i ç i n ; t a r i h ile g ü n c e l a y n ı ş e y o l d u ğ u v e t i n
s e l l i k d ü n y a s a l d a n k e s i n l i k l e a y r ı l d ı ğ ı iç in ; d i n
a d a m lığ ı b u a y rım ı s ü r d ü r m e a m a c ın ı g ü ttü ğ ü ,
y a n i y ü z y ıl k a r ş ıs ın d a k e n d in i u z m a n b ir k u r u lu ş
g ib i g ö s te r m e k is te d iğ i iç in ; a y r ıc a ü r e t im b ö lü k
p ö r ç ü k v e u la ş tır m a a r a ç la r ı d a , b ir ild e o r ta y a ç ı
k a n o la y la r ın ö te k i ile h iç e tk i e tm e m e s in e v e b ir
95
m a n a s tır ın k e n d i ö zel b a rış ın ın ta d ın ı ç ık a rm a s ı
n a iz in v e r e c e k k a d a r a z v e y a v a ş o ld u ğ u iç in ,
t ı p k ı A c h a m i e n s ’i n 21 k a h r a m a n ı g ib i, ü l k e s i s a v a ş
h a lin d e o ls a b ile , y a z a r ın g ö re v i, y a ln ız c a Ö lü m s ü z ’ü s e y r e d a l a r a k ö z e r k l i ğ i n i g ö s t e r m e k t i r ; h i ç
d u r m a d a n Ö l ü m s ü z ’ü n v a r l ı ğ ı n ı i l e r i s ü r e r v e b u
n u d a b a ş l ı c a k a y g ı s ı n ı n Ö l ü m s ü z ’ü s e y r e t m e k
o lu ş u y la k a n ıtla r : B u a ç ıd a n e le a lın ır s a o, g e r ç e k
t e n d e , B e n d a ’n m
ü lk ü s ü n ü g e rç e k le ş tirm e k te
d ir , a m a h a n g i k o ş u l l a r i ç i n d e : B u n u n i ç i n , t i n s e l
lik le y a z ın ın y a b a n c ıla ş m a s ı, ö z e l b ir ö ğ re tin in
e g e m e n o lm a s ı, d e r e b e y lik d ü z e n in d e k i d a ğ ın ık
lığ ın d in a d a m la r ın ın d ü n y a d a n e lin i e te ğ in i ç e k
m e s i n e iz in v e r m e s i, h a lk ın h e m e n h e p s in in o k u
m a y a z m a s ız v e y a z a rın b iric ik o k u y u c u la rın ın d a
ö te k i y a z a r la r d a n k u r u lu b ir d e r n e k o lm a s ı g e r e k
m e k te d ir. İ n s a n ın h e m d ü ş ü n c e ö z g ü rlü ğ ü n e s a
h ip o lm a s ı, h e m o d a r a c ık u z m a n la r to p lu lu ğ u n u
a ş a n b ir h a lk iç in y a z m a s ı v e ö lü m s ü z d e ğ e r le r ile
ö n c e d e n b e n im s e n m iş d ü ş ü n le r in iç e riğ in i b e tim
le m e k le y e tin m e s i a k ıl a la c a k ş e y d e ğ ild ir. O r ta
ç a ğ p a p a z ın ın b ilin c i y a z ın ın ö lü s ü ü z e r in d e ç iç e k
a ç m a k ta d ır.
O y sa , y a z a rla rın \ic d a m n m
b ö y le s in e ra h a t
o lm a s ı, o k u y u c u la r ın ın b ir y a z a r la r to p lu lu ğ u n a
i n d i r g e n m e s i p e k d e g e r e k l i d e ğ ild ir . A y r ı c a l ı k lı
s ın ıfla rın
ö ğ re tis in d e
y ık a n m a la rı, b u n u
b ü tü
n ü y le b e n im s e m e le ri v e h a tta b u n u n d ış ın d a b a ş
k a b ir ö ğ r e ti ta n ım a m a la r ı y e te r d e a rta r. A m a b u
d u r u m d a , g ö re v le ri b ü tü n ü y le d e ğ iş ir: A r tık o n
l a r d a n d o g m a l a r ı n b e k ç i s i o l m a l a r ı d e ğ il, y a l n ı z c a
31 A r i s t o p h a n e s , İÖ 42 6. (Yay.)
96
b u d o g m a la r ı ç e k iş tir m e m e le r i is te n ir. Y a z a rla rın
y e r le ş ik ö ğ re tiy e b a ğ la n ış la r ın a ik in c i ö r n e k o la
r a k , s a n ı r ı m X V II. y ü z y ı l F r a n s a ’s ı g ö s t e r i l e b i l i r .
B u y ü z y ıld a y a z a rın v e o k u y u c u s u n u n la ik
le ş m e s i t a m a m la n m a k ü z e re d ir. B u la ik le ş m e n in
k a y n a ğ ı, h iç k u ş k u s u z , y a z ılı y a p ıtın g e n iş le y e n
g ü c ü n d e , a n ıts a l n ite liğ in d e v e h e r z ih in s e l y a p ı
tın ta ş ıd ığ ı ö z g ü r lü k ç a ğ rıs m d a d ır. B u n u n la b ir
lik te , e ğ itim in g e liş m e s i, tin s e l g ü c ü n z a y ıf la m a
s ı, ö z e l l i k l e d ü n y a s a l o l a n l a i l g i l i y e n i ö ğ r e t i l e r i n
o r ta y a ç ık ış ı g ib i d ış k o ş u lla r d a b u n a y a r d ım e t
m e k te d ir. A m a la ik le ş m e , e v r e n s e lle ş m e a n la m ı
n a g e l m e z . Y a z a r ın o k u y u c u s u g e n e s o n d e r e c e s ı
n ı r l ı d ı r . B ü t ü n ü y l e e le a l ı n d ı ğ ı n d a , b u
okuyucu
t o p lu lu ğ u n a l a s o c ié té ( to p lu m , d e r n e k ) a d ı v e r il
m e k te v e b u a d s a ra y ın , k ilis e n in , y a rg ı o rg a n ın ın
v e v a r lık lı k e n ts o y lu s ın ıf ın b ir p a r ç a s ın ı k a p s a
m a k ta d ır. T e k b a ş ın a
e le
a lın d ığ ın d a
okuyucu
‘h o n n ê t e h o m m e ’22 d i y e a d l a n d ı r ı l m a k t a v e b u i n
s a n , y a p ıtla r ı b e ğ e n i a d ı v e r ile n b ir t ü r s ık ı d e n e
tim d e n g e ç irm e k te d ir. K ıs a c a s ı b u o k u y u c u h e m
y ü k s e k s ın ıf ta n d ır, h e m d e b ir u z m a n d ır. Y az arı
e l e ş t i r i r , ç ü n k ü k e n d i s i d e y a z a r d ı r . C o r n e i l l e ’in ,
P a s c a l ’in , D e s c a r t e s ’m
okuyucusu
M adam e
de
S é v ig n é , Ş ö v a ly e M ê rê , M a d a m e d e G r ig n a n , M a
d a m e d e R a m b o u i l l e t y a d a S a i n t - E v r e m o n d ’d u r .
B u g ü n , y a z a r a o ra n la , o k u y u c u e d ilg in d ir: K e n d i
s in e b ir ta k ım d ü ş ü n c e le r y a d a y e n i b ir s a n a t b iç i
m i b e n im s e ti lm e s in i b e k lç r . O, d ü ş ü n c e y e v ü c u t
v e r e c e k d u r u k k ü tle d ir. O n u n d e n e tim i d o la y lı v e
& H o n n ê t e h o m m e : (F h ) X V II. y ü z y ıld a id e a l t o p lu m u n t e m s i l c i s i o la n , b ilg ili,
g ö r g ü lü v e e ğ i t i m l i , h e r h a r e k e t i n d e ö lç ü lü , d o n a n ım ın ı
s e rg ile m e k te n
s a k ın a n
in s a n . (Yay.)
E d e b iy a t N e d ir ?
9 7 /7
o lu m s u z d u r ; k e n d i g ö r ü ş ü n ü b ild ir d iğ i s ö y le n e
m e z ; o ls a o ls a , k ita b ı s a tın a lır y a d a a lm a z ; y a z a r
la o k u y u c u a r a s ı n d a k i i l i ş k i e r k e k l e d i ş i a r a s m d a k in e b e n z e r: Ç ü n k ü o k u m a y a lın b ir b ilg i v e rm e
y o lu , y a z ı is e in s a n la r la a n la ş m a n ın e n y a y g ın b i
ç i m i o l u p ç ı k m ı ş t ı r . X V II. y ü z y ı l d a , y a z ı b i l m e k ,
b i r b a k ı m a i y i y a z m a y ı b i l m e k d e m e k t i . Y a r a ta n ,
b iç e m v e r is in i b ü tü n in s a n la r a e ş it o la r a k d a ğ ıttı
ğ ı iç in d e ğ il; o k u y u c u , y a z a r a k e s in lik le ö z d e ş d e
ğ ils e b ile , e d im s iz b ir y a z a r o ld u ğ u iç in . O, a s a la k
b i r s e ç k i n s ı n ı f ı n ü y e s i d i r ; y a z m a k , b u s ı n ı f iç in ,
b ir u ğ r a ş d e ğ ils e b ile , h iç o lm a z s a , ü s t ü n l ü ğ ü n ü n
b ir b e lir tis id ir . O k u y a n , k e n d is i d e y a z d ığ ı iç in
o k u m a k ta d ır. O k u y u c u e tk in d ir: Z ih n in ü r ü n le ri
g e rç e k te n d e o n u n ö n ü n e g e tir ilm e k te d ir ; o d a b u
ü r ü n le r i s a k la n m a s ın a y a rd ım e ttiğ i b ir d e ğ e rle r
m e rd iv e n in e g ö re d e ğ e rle n d irm e k te d ir. R o m a n
tiz m d e d iğ im iz d e v rim b u ç a ğ d a a k la b ile g e le
m e z ; ç ü n k ü b ö y le b ir d e v r im iç in , b ilm e d iğ i d ü
ş ü n c e y a d a d u y g u la r ı g ö s te r e r e k ş a ş ır tıla n , a lla k
b u lla k e d ile n , a n s ız ın c a n la n d ır ıla n v e s a ğ la m
in a n ç la r ta ş ım a d ığ ın d a n , s ü r e k li o la r a k s a ld ır ıy a
u ğ r a y ıp g e b e b ır a k ılm a y ı b e k le y e n k a r a r s ız b ir
to p lu m u n
y a rd ım ı
g e re k lid ir.
X V II. y ü z y ıld a
in a n ç la r s a p a s a ğ la m d ır : D in s e l ö ğ re ti, d ü n y a s a l
e r k in d o ğ u r d u ğ u s iy a s a l b ir ö ğ re tiy le d e s te k le n
m i ş t i r : H i ç k i m s e T a n r ı ’n m v a r l ı ğ ı n d a n y a d a k r a
lın k u ts a l h a k k ın d a n a ç ık ç a k u ş k u la n a m a m a k ta d ır. ‘S o c i e t e ’n i n , o k u d u ğ u k i t a p l a r d a d a b u l m a k
i s t e d i ğ i , k e n d i n e ö z g ü b i r d ili, s ü s l e r i , t ö r e n l e r i
v a rd ır. B ir d e k e n d in e ö z g ü b ir d ü n y a g ö r ü ş ü e l
b e t. H e p ü z e r in d e d u r d u ğ u ik i t a r ih s e l o la y - il k
günah
98
ile İ s a ta r a f ın d a n
k u r ta r ılm a - u z a k b ir
g e ç m iş te k a ld ığ ı iç in ; b ü y ü k y ö n e tic i a ile le r d e
g u r u rla r ın ı v e a y rıc a lık la rın ın d o ğ ru la m a s ın ı b u
g e ç m i ş t e n a l d ı k l a r ı iç in ; T a n r ı, d e ğ i ş m e s i g e r e k
m e y e c e k k a d a r y e tk in o ld u ğ u n d a n v e ik i d ü n y a
s a l g ü ç , K ilis e v e K r a llık d u r u k lu k t a n b a ş k a b ir
ş e y is te m e d iğ in d e n , g e le c e k y e n i h iç b ir şe y g e ti
r e m e y e c e ğ i i ç i n , z a m a n ı n e t k i n ö ğ e s i, Ö l ü m s ü z
V a r l ı ğ ın g ö r ü n g ü s e l b i r b o z u l u ş u n d a n b a ş k a b i r
şey
o lm a y a n
g e ç m iş tir;
ş im d ik i z a m a n , a n c a k
g e ç m iş b ir ç a ğ ın im g e s in i, e ld e n g e ld iğ in c e a z k ö
tü o la ra k y a n s ıttığ ı z a m a n h o ş g ö r ü le b ile c e k s ü
re k li b ir g ü n a h tır; b ir d ü ş ü n c e n in k a b u l e d ile b il
m e s i iç in , e s k i l i ğ i n i k a n ı t l a m a s ı ; b i r s a n a t y a p ı t ı
n ın h o ş a g id e b ilm e s i iç in , e s k i b ir y a p ıtta n e s in
le n m iş o lm a s ı g e re k ir. B u g ü n b ile a ç ık ç a b u ö ğ
re tin in
b e k ç iliğ in i y a p a n
y a z a rla ra
r a s tlıy o ru z .
B u g ü n d e K ilis e iç in d e n g e le n v e d o g m a y ı s a v u n
m a k ta n
başka
k a y g ıla rı b u lu n m a y a n
p a p a z la r
v a r. B u n l a r a , d ü n y a s a l e r k ’i n ‘b e k ç i k ö p e k l e r i ’,
m u tla k k ra llık ö ğ re tis in i k u r m a k v e s ü r d ü r m e k
is te y e n v a k a n ü v is le r, s a r a y o z a n la rı, y a rg ıç v e d ü ş ü n b ilim c ile r e k le n m e k te d ir . A m a b u n la r ın y a
n ın d a , k a n ıtla m a y a d a s ü r d ü r m e z o r u n lu lu ğ u n u
d u y m a k s ız ın ç a ğ ın d in s e l v e s iy a s a l ö ğ r e tis in i b e
n im s e y e n , a s lın d a la ik , b ir ü ç ü n c ü y a z a r k ü m e s i
d a h a v a r d ır . O n l a r b u k o n u d a b i r ş e y y a z m a z l a r ;
i ç t e n iç e b e n i m s e r l e r o ö ğ r e t i y i , b u , o n l a r iç in , a z
ö n c e s ö z ü n ü e ttiğ im iz b a ğ la m d ır y a d a y a z a rla
o k u y u c u n u n p a y la ş tığ ı v e y a z a rın y a z d ığ ı şe y i
o k u y u c u la r iç in a n la ş ılır d u r u m a g e tir e n ö n -v a rs a y ım la r to p la m ıd ır. B u y a z a r la r g e n e llik le k e n t
s o y lu s ın ıf ta n d ır la r ; s o y lu s ın ıf b a k a r o n la r a , ü r e
t i m d e b u l u n m a k s ı z ı n t ü k e t t i k l e r i v e s o y lu s ı n ı f
99
d a h iç b ir ş e y ü r e tm e y ip b a ş k a la r ın ın e m e ğ iy le
g e ç i n d i ğ i i ç in , a s a l a k b i r s ı n ı f ı n a s a l a ğ ı d ı r l a r . A r
tık b ir d e m e k h a lin d e d e ğ il, s ık ı s ık ıy a k e n d i iç i
n e k a p a n m ış to p lu m d a y a ş a rla r, s ö z s ü z b ir b ir lik
o lu ş tu r u rla r v e k r a llık ik tid a rı, b ir d e r n e k te n g e l
d ik le rin i v e e s k i p a p a z lığ ı u n u tm a m a la r ı iç in a r a
la r ın d a n k im is in i s e ç e r v e s im g e s e l b ir k u r u ld a
to p la r: A k a d e m i. K r a llığ ın b e s le d iğ i, s e ç k in le r in
o k u d u ğ u b u y a z a rla rın b ir ic ik k a y g ıs ı, b u s ın ır lı
o k u y u c u to p lu lu ğ u n u n is te k le r in i k a rş ıla m a k tır.
O n la rın v ic d a n ı d a X II. y ü z y ıl p a p a z la r m ın k i k a
dar, y a d a h e m e n h e m e n o k a d a r r a h a ttır ; b u ç a ğ
d a , g e r ç e k o k u y u c u la r ın d ış ın d a o la s ı b ir o k u y u c u
t o p l u l u ğ u n d a n s ö z e d i l e m e z . L a B r u y e r e ’i n a r a s ı
r a k ö y lü le r d e n sö z e ttiğ i g ö rü lü r, a m a o n l a r a d e
ğ ild ir sö z ü v e b u in s a n la r ın y o k s u llu ğ u n u o r ta y a
k o y m a s ı, b e n im s e d iğ i ö ğ re tiy e k a r ş ı b ir k a n ı t b u l
m a k iç in d e ğ il, g e n e b u ö ğ r e ti a d m a d ır ; a y d ın
e f e n d i l e r , iy i y ü r e k l i H ı r i s t i y a n l a r i ç i n u t a n ı l a c a k
b ir ş e y d ir b u y o k s u llu k . B ö y le c e h a lk ın te p e s in d e
h a lk ta n k o n u ş u lm a k ta v e b ir y a z ın ın , h a lk ın k e n
d in i
ta n ım a s ın a
y a rd ım
e d e b ile c e ğ i a k la
b ile
g e lm e m e k te d ir. Ve o k u y u c u la rın a y n ı h a m u r d a n
o lu ş u , y a z a r la r ın r u h u n d a n h e r tü r lü ç e liş k iy i s ö
küp
a t m ı ş t ı r . O n la r , g e r ç e k
am a
tik s in ti v e re n
o k u y u c u la r la e d im s ız , k e y fî s e ç ile n , a m a u la ş ıla
m a y a n o k u y u c u la r a ra s ın d a b o c a la m a m a k ta d ırla r ; d ü n y a ü z e r i n d e k i g ö r e v l e r i k o n u s u n d a h i ç b i r
ş e y d ü ş ü n m e z le r , ç ü n k ü y a z a r, a n c a k g ö r e v in in
b e lli o lm a d ığ ı v e b u g ö re v i k e n d is in in b u lm a s ı y a
d a y e n id e n ic a t e tm e s i g e re k tiğ i ç a ğ la rd a , y a n i
s e ç k in o k u y u c u la rın ö te s in d e , k a z a n m a k is te y ip
is te m e m e k te ö z g ü r o ld u ğ u v e e ğ e r k e n d ile r in e
100
u la ş ıla b ile c e k s e , o n la rla n e t ü r b ir b a ğ k u r a c a ğ ın a
k a r a r v e rm e k z o ru n d a k a ld ığ ı b iç im le n m e m iş b ir
o la s ı o k u y u c u y ığ ın ı g ö r d ü ğ ü z a m a n d ü ş ü n ü r b u
k o n u y u . X V I I. y ü z y ı l y a z a r l a r ı n ı n b e l i r l i g ö r e v l e r i
v a rd ır, ç ü n k ü o n la r a y d ın , s o n d e r e c e s ın ır lı v e e t
k in ,
k e n d ile rin i
s ü re k li o la ra k
d e n e tle y e n
b ir
o k u y u c u iç in y a z m a k ta d ır la r ; h a l k o n la r ın f a r k ın
d a b ile o lm a d ığ ı iç in , iş le r i g e ç im le r in i s a ğ la y a n
s e ç k in s ın ıf a k e n d i im g e s in i g ö s te r m e k tir. A m a
b ir im g e y i g ö s te r m e n in t ü r l ü y o lu v a r d ır: K im i r e
s im le r ö z ü n d e n y a d s ıy ıc ıd ır ; ç ü n k ü r e s m in i y a p tı
ğ ı k iş iy le s u ç o r ta k lığ ın a g irm e y i r e d d e d e n b ir
r e s s a m t a r a f ı n d a n y a b a n c ı b i r g ö z le , t u t k u s u z c a
y a p ı l m ı ş l a r d ı r . Y a ln ız , b i r y a z a r ı n g e r ç e k o k u y u
c u s u n u n y a d s ıy ıc ı r e s m in i y a p m a y ı d ü ş ü n e b il
m e s i i ç i n b ile , k e n d i s i y l e o k u y u c u s u a r a s ı n d a v a r
o la n b ir ç e liş k in in b ilin c in e v a r m ış o lm a s ı, y a n i
o k u y u c u la rın ı y a b a n c ı b ir g ö z le in c e le m e s i v e o n
la r a ş a ş k ın lık la b a k m a s ı y a d a o n la rla b ir lik te
o lu ş tu rd u ğ u k ü ç ü k to p lu lu k ü z e rin d e y a b a n c ı b i
lin ç le r in ( k ü ç ü k e tn ik k ü m e le r in , e z ile n s ın ıf la
r ı n , v b . ’n i n ) b a k ı ş ı n ı n a ğ ı r l ı ğ ı n ı h i s s e t m e s i g e r e
k ir . A m a X V I I . y ü z y ı l d a e d i m s i z o k u y u c u d i y e b i r
ş e y b u lu n m a d ığ ın a , s a n a tç ı d a s e ç k in s ın ıf ın ö ğ
r e tis in i h iç e le ş tir m e d e n b e n im s e d iğ in e g ö re ,
o k u y u c u s u n u n s u ç o rta ğ ıd ır; h iç b ir y a b a n c ı b a k ış
g e lip b o z m a z o y u n u n u . N e d ü z y a z ı y a z a rı, n e d e
o z a n ile n ç l i d i r . H e r y a p ı t a y e n i b i r a n l a m v e y e n i
b ir y a z ın s a l d e ğ e r a r a m a k z o r u n d a d e ğ ild irle r,
ç ü n k ü b u a n la m v e d e ğ e r g e le n e k ta r a fın d a n s a p
ta n m ış tır ; s ın ıf la n d ır ılm ış b i r to p lu m u n g ö b e ğ in
d e y a ş a d ık la rı iç in b e n z e r s iz liğ in g u r u r y a d a b u
n a l ı m ı n ı t a n ı m a z l a r ; k ı s a c a s ı k l a s i k ’t i r l e r . B i r t o p
101
lu m g ö re c e d u r u k b ir b iç im e k a v u ş tu ğ u v e k e n d i
n i s ü r e k lilik s ö y le n c e s in e k a p tırd ığ ı, y a n i ş im d ik i
z a m a n la ö lü m s ü z ü v e ta r ih s e llik le g e le n e k s e lliğ i
b ir b ir in e k a r ış tır d ığ ı z a m a n ; s ın ıfla rın s ır a la n m a
sı y ü z ü n d e n e d im s iz o k u y u c u g e r ç e k o k u y u c u s ı
n ı r ı n ı a ş a m a d ığ ı v e h e r o k u y u c u , y a z a r iç in , y e t e r
li b ir e le ş tir m e n v e d e n e tç i o ld u ğ u z a m a n , d in s e l
v e s iy a s a l ö ğ r e tin in g ü c ü ile y a s a k la r ın s ık ılığ ı,
d ü ş ü n c e iç in y e n i a la n la r a ç m a o la n a ğ ın ı o r ta d a n
k a ld ır ıp y a ln ız c a s e ç k in s ın ıfın b e n im s e d iğ i b a s
m a k a lıp d ü ş ü n c e le r i b iç im le n d ir m e y e iz in v e r e
c e k d e re c e le re u la ş tığ ı z a m a n ; - d a h a ö n c e g ö r d ü
ğ ü m ü z g ib i, y a z a r l a o k u y u c u s u a r a s ı n d a k i s o m u t
iliş k i d e m e k o la n - o k u m a , k u r tu lu ş a b e n z e y e n
b ir b ir b ir in i ta n ı m a tö re n i, y a n i y a z a rla o k u y u c u
n u n a y n ı d ü n y a d a b u lu n d u k la rın ın v e a y n ı g ö
r ü ş le r i p a y la ş tık la r ın ın tö re n li b ir o lu m la m a s ı b i
ç im in i a ld ığ ı z a m a n , k la s is iz m v a rd ır. B ö y le c e ,
h e r z ih in s e l y a p ıt a y n ı z a m a n d a b ir in c e lik g ö s te
r is id ir v e b iç e m y a z a r ın o k u y u c u s u n a g ö s te rd iğ i
e n y ü c e in c e lik tir; o k u y u c u d a , k e n d i p a y ın a e n
d e ğ iş ik y a p ıtla rd a h e p a y n ı d ü ş ü n c e le ri b u lm a k
ta n b ık ıp u s a n m a z , ç ü n k ü b u n la r k e n d i d ü ş ü n c e
le r id ir v e o, b a ş k a d ü ş ü n c e le r e d in m e y i d e ğ il, d a
h a ö n c e d e n k e n d i m a lı o la n d ü ş ü n c e le r in g ö r
k e m lic e
k e n d is in e
s u n u l m a s ı n ı is te r . B u b ö y l e
o lu n c a d a y a z a rın o k u y u c u ö n ü n e ç ık a rd ığ ı re s im
is te r is te m e z s o y u t v e s u ç o rta ğ ıd ır; y a z a r, a s a la k
b ir s ın ıf iç in y a z d ığ ın d a n , n e ç a lış a n b ir in s a n g ö s
te re b ilir, n e d e , g e n e l a ç ıd a n , i n s a n ın d ış d o ğ a y la
i l i n t i l e r i n i . Ö t e y a n d a n , u z m a n l a r t o p l u l u ğ u , K ilis e ’n i n d e n e t i m i a l t ı n d a ; t i n s e l v e d ü n y a s a l ö ğ r e t i
y i s ü r d ü r m e y e ç a lış tığ ı iç in , y a z a r, k iş in in y a p ıs ı
102
ü z e r in d e e k o n o m ik , d in s e l, d o ğ a ö te s i v e s iy a s a l
e tk e n le r in ö n e m li b ir e tk i y a p a b ile c e ğ in i a k lın a
b ile g e tir m e m e k te d ir ; v e iç in d e y a ş a d ığ ı to p lu m
ş im d ik i z a m a n la ö lü m s ü z ü b irb ir in e k a rış tırd ığ ı
iç in , i n s a n d o ğ a s ı d e d iğ i ş e y d e e n k ü ç ü k b ir d e
ğ iş m e y i b ile d ü ş ü n e m e m e k te d ir ; ta r ih i, ö lü m s ü z
in s a n ı y ü z e y d e n e tk ile y e n b i r o la y la r d iz is i d iy e
g ö rm e k te d ir v e ta r ih s e l s ü re c e b ir a n la m v e rm e s i
g e r e k s e , o n u s ü r e k li b ir y in e le m e g ib i g ö re c e k tir;
b u r a d a g e ç m iş o la y la r ç a ğ d a ş la r ın a d e r s v e r e b ile
c e k v e v e r m e s i g e r e k e n n i t e l i k t e b i r e r o la y d ı r ; o
a y n ı z a m a n d a ta r ih i h a f if b ir z o r la ş m a s ü r e c i g ib i
g ö re c e k tir, ç ü n k ü t a r ih b e lli b a ş lı o la y la rı g e ç e li
b ir h a y li o lm u ş tu r v e ç ü n k ü , y a z ın d a y e tk in lik
E s k i Y u n a n ’d a e l d e e d i l d i ğ i i ç i n , g e ç m i ş ö r n e k l e r
k e n d i s i n e e r i ş i l m e z g e l m e k t e d i r . V e o, b ü t ü n b u
k o n u la r d a , ç a lış m a y ı b ir u ğ u r s u z lu k g ib i g ö re n ,
a y r ıc a lık lı o ld u ğ u v e in a n ç ta n , e f e n d iy e s a y g ıd a n ,
s e v id e n , s a v a ş ta n , ö lü m d e n v e in c e lik te n b a ş k a
b ir iş i b u lu n m a d ığ ı iç in , s ır f b u y ü z d e n , t a r ih v e
d ü n y a iç in d e k i d u ru m u n u d u y m a y a n o k u y u c u
la rıy la
b ü tü n ü y le
u y u ş m a k ta d ır.
K ıs a c a s ı, y e r
le ş ik in s a n ın im g e s i ta m a n la m ıy la ru lıb ilim s e ld ir , ç ü n k ü k l a s i k o k u y u c u y a l n ı z r u h s a l d u r u m u
nun
b ilin c in e v a r m ış tır. Ü s te lik b u
r u h b ilim in
k e n d is i d e g e le n e k s e ld ir; in s a n y ü re ğ i k o n u s u n d a
d e r in v e y e n i d o ğ r u la r b u lu p o rta y a ç ık a r m a k a y
g ıs ı d u y m a d ığ ı g ib i, v a r s a y ım la r p e ş in d e d e k o ş
m az: A n c a k y e r in d e d u r a m a y a n to p lu m la rd a , v e
o k u y u c u to p lu lu ğ u b ir k a ç to p lu m s a l s ın ıfı k a p s a
d ığ ı z a m a n , te d ir g in v e h o ş n u ts u z o la n y a z a r, b u
n a l ı m l a r ı i ç i n y e n i a ç ı k l a m a l a r o r t a y a a t a r . X V II.
y ü z y ıl r u h b ilim i s a lt b e tim le y iç id ir ; y a z a r ın k iş i-
so l y a ş a n t ıs ı n a d a y a n m a d ığ ı g ib i, s e ç k in le r s ın ıf ı
n ın k e n d i ü z e rin d e d ü ş ü n d ü k le r in in a n la tım ı d a
d e ğ ild ir. L a R o c h e f o u c a u ld ö z d e y iş le r in in b iç im
v e iç e r iğ in i s a lo n e ğ le n c e le r in d e n a lır; b ilin ç d u
r u m l a r ı n ı i n c e l e y e n C iz v i t t a n r ı b i l i m l e r i , İ n c e l i k
D ü ş k ü n ü K a d ın la rın tö re n e iliğ i, r e s im d ü ş k ü n lü
ğ ü , N ic o le a h lâ k ı, t u t k u l a r ı n d in s e l a ç ıd a n e le a lı
n ış ı b e lk i y ü z y a p ıtın te m e lin d e y a tm a k ta d ır; g ü l
d ü r ü le r e s k iç a ğ r u h b ilim in d e n v e b ü y ü k k e n t
s o y lu s ı n ı f ı n k a b a s a ğ d u y u s u n d a n e s i n l e n m e k t e
d ir. D a r s ı n ı r l ı s o y lu t o p l u m , k e n d i d ü ş ü n c e l e r i n i
b u ld u ğ u iç in b u g ü ld ü r ü le r d e z e v k le k e n d is in i
s e y re tm e k te d ir; b u
to p lu lu k , k e n d is in e g e rç e k
y ü z ü n ü n g ö s te r ilm e s in i d e ğ il, k e n d is i d iy e b ild iğ i
k i ş i l i ğ i n y a n s ı t ı l m a s ı n ı i s t e m e k t e d i r . H iç k u ş k u
s u z k im i ta ş la m a la r a iz in v a r d ı, a m a ta ş la m a v e
g ü l d ü r ü l e r d e k e n d i a h lâ k ı a d ın a , s a ğ lığ ı iç in g e
r e k li te m iz lik v e a y ık la m a la r ı y a p a n , s e ç k in le r s ı
n ıfın ın k e n d is id ir; g ü lü n ç m a r k ile r le y a d a d a v a
c ıla r la y a d a İ n c e lik D ü ş k ü n ü K a d ın la r la h iç b ir
z a m a n y ö n e tic i s ın ıf d ı ş ı n d a k a la n b ir g ö rü ş a ç ı
s ı n d a n a l a y e d i l m e m e k t e d i r ; s ö z k o n u s u o la n ,
h e p , u y g a r b ir to p lu lu ğ u n k e n d in e b e n z e te m e d iğ i
v e to p lu y a ş a y ış ın d ış ın d a k a la n ş u g a rip k iş ile r
d ir. İ n s a n c ı l o l a n l a , i n c e l i k t e n y o k s u n o l d u ğ u i ç i n
a la y e d ilm e k te d ir ; C a th o s ile M a d e lo n is e a ş ır ı d e
re c e d e
in c e
o ld u k la rı iç in
a la y
k o n u ş u d u rla r.
P h ila m in te k a d ın k o n u s u n d a k i b e y lik d ü ş ü n c e le
r e k a r ş ı ç ık m a k ta d ır; k ib a r lık b u d a la s ı, h e m ö z g e
ci b ir a lç a k g ö n ü llü lü ğ e s a h ip b u lu n a n v e d u r u m
la rın ın g e re k b ü y ü k lü ğ ü n ü , g e re k s e k ü ç ü k lü ğ ü
n ü b ile n z e n g in k e n ts o y lu la r a , h e m d e s o y lu la r
a r a ş m a g irm e y e ç a lış tığ ı iç in , k ib a r la r a iğ re n ç g ö
104
z ü k m e k t e d i r . B u iç v e b i r b a k ı m a r u h b i l i m s e l t a ş
l a m a B e a u m a r c h a i s ’n i n , R L . C o u r i e r ’n i n , V a lle s ’in ,
C e l i n e ’i n b ü y ü k h i c v i n e h i ç b i r y ö n d e n b e n z e m e z :
d a h a az y ü r e k li, d a h a fa z la k a tıd ır , ç ü n k ü t o p l u
l u ğ u n z a y ıf , h a s t a , u y u ş a m a m ı ş i n s a n ü z e r i n d e k i
b a s k ıc ı e y le m in i
d ile
g e tirm e k te d ir;
b ir
sü rü
y a ra m a z ın , a c ı v e r d ik le ri ç o c u ğ u n b e c e r ik s iz lik le
r i k a r ş ı s ın d a k i a c ım a s ız g ü lü ş ü d ü r b u .
K ö k e n l e r i v e t ö r e l e r i k e n t s o y l u o l a n 1 7 8 0 ’le r d e k i y a d a 1 8 3 0 ’l a r d a k i p a r l a k v e a t e ş l i u ğ r a ş d a ş l a r m d a n ç o k , a s l ı n d a , O r o n t e ile C h r y s a l e ’e b e n
z e y e n , b u n u n la b ir lik te b ü y ü k le r to p lu m u iç in e
a lın m ış o lu p o n la r ta r a f ın d a n b e s le n e n , ü s tt e n h a
f if ç e s ı n ı f s ı z l a ş m ı ş , a m a g e n e d e y e t e n e ğ i n s o y s o p u n y e rin i tu tm a d ığ ın a in a n a n , p a p a z la rın a z a rla
rı ö n ü n d e b o y n u b ü k ü k , k ra llık y ö n e tim in e k a rş ı
s a y g ıl ı , t e m e l d i r e k l e r i K i l i s e v e K r a l l ı k o l a n b ü
y ü k y a p ı iç in d e , tü c c a r la r la ü n iv e r s ite lile r in a z ı
c ık ü s tü n d e , s o y lu la rla d in a d a m la r ın ın a ltın d a a l
ç a k g ö n ü llü b ir y e r tu ta n y azar, d ü n y a y a ço k g eç
g e ld iğ in e , h e r ş e y in s ö y le n m iş b u l u n d u ğ u n a v e
k e n d is in e d ü ş e n iş in y a ln ız c a , d a h a ö n c e s ö y le n
m iş ş e y le ri h o ş b ir b iç im d e y e n id e n s ö y le m e k o l
d u ğ u n a in a n a r a k , u ğ r a ş ın ı g ö n ü l ra h a tlığ ıy la s ü r
d ü rm e k te d ir; k e n d is in i b e k le y e n ü n ü
babadan
o ğ u la g e ç e n u n v a n la r ın z a y ıf b ir im g e s i g ib i g ö r
m e k te v e to p lu m s a l d e ğ iş m e le rin o k u y u c u la rın ı
te p e d e n tırn a ğ a d e ğ iş tire b ile c e ğ in i a k im ın k ö ş e
s in d e n b ile g e ç ir m e d iğ i iç in , b u ü n ü n ö lü m s ü z lü
ğ ü n e in a n m a k ta d ır ; b ö y le c e , k r a liy e t a ile s in in s ü
r ü p g itm e s i o n a , k e n d i ü n ü n ü n g ü v e n c e s i g ib i g ö
z ü k m e k te d ir.
O ysa, h e m
d e b ir b a k ım a e lin d e o lm a y a ra k
105
o k u y u c u la r ın ın ö n ü n e ç ık a rd ığ ı s ih irli b ir a y n a
d ır : Y a k a l a r v e t e h l i k e y e a t a r . O k u r l a r ı n ö n ü n e ç ı
k a r ıla n i m g e n in p o h p o h la y ıc ı v e s u ç o rta ğ ı, n e s
n e l o lm a k ta n ç o k ö z n e l, d ış s a l d e ğ il d e iç s e l b ir
im g e o lm a s ı iç in e ld e n g e le n h e r ş e y y a p ılm ış b u
lu n s a b ile o g e n e d e b i r s a n a t y a p ıtıd ır, y a n i k a y
n a ğ ın ı y a z a rın ö z g ü rlü ğ ü n d e n a lm a k ta d ır v e o k u
y u c u n u n ö z g ü r l ü ğ ü n e y ö n e l t i l m i ş b i r ç a ğ r ıd ır .
G ü z e l o ld u ğ u n a g ö re, c a m d a n d ır, s a n a ts a l g e ri ç e
k iliş o n u e lin e riş e m e y e c e ğ i y e r e g ö tü rü r. O n u n
iç in d e k e n d in d e n g e ç m e k , o ra d a r a h a t b ir s ıc a k
l ık , g iz li b i r h o ş g ö r ü b u l m a k o l a n a k s ı z d ı r ; ç a ğ ı n
b e y lik d ü ş ü n c e le r in d e n , b ir g ö b e k b a ğ ı g ib i b ir ç a
ğ ın in s a n l a r ı m b i r le ş tir e n k u l a k t a n k u la ğ a fıs ıl
d a n m ış g ö n ü l o k ş a y ıc ı s ö z le r d e n k u r u lu o lm a s ın a
k a r ş ın , b ir ö z g ü r lü k d e s te k le m e k te d ir b u im g e y i;
b ö y l e o l u n c a d a o, b a ş k a t ü r l ü b i r n e s n e l l i k k a
z a n m a k ta d ır . S e ç k in le r s ın ıfı a y n a d a k e n d i im g e
s in i y a k a la m a k ta d ır e lb e t: A m a b u im g e , e n a ş ırı
s e rtlik le k e n d in e b a k tığ ı z a m a n y a k a la y a b ile c e ğ i
im g e d ir.
S e ç k in le r
s ın ıfı B a ş k a s ı n ı n
b a k ış ıy la
n e s n e d u r u m u n a s o k u lm a m ış tır, ç ü n k ü n e k ö y lü ,
n e z a n a a tç ı o n u n iç in B a ş k a s ı d e ğ ild ir h e n ü z v e
X V I I. y ü z y ı l s a n a t ı m b e l i r l e y e n d ü ş ü n s e l c a n l a n
d ı r m a e d i m i , ö z e l l i k l e b i r iç s ü r e ç t i r : B u e d i m ,
y a ln ız c a , h e r k e s in k e n d i iç in d e k i ş e y le ri a ç ık ç a
g ö re b ilm e k ü z e re g iriş tiğ i ç a b a y ı so n s ın ır ın a v a r
d ı r m a k t a d ı r ; s ü r e k l i b i r d ü ş ü n m e d i r b u . T a b ii, b u
e d i m n e a y l a k l ı ğ ı , n e b a s k ı y ı , n e d e a s a l a k l ı ğ ı so r u n e d e r, ç ü n k ü y ö n e tic i s ın ıfın b u ö z e llik le ri a n
c a k o n u n d ış ın d a k a la n g ö z le m c ile re a ç ık tır; b u
yüzden
d e , y ö n e tic i s ın ıf a y a n s ıtıla n im g e s a lt
ru h b ilim s e ld ir. A m a a p a n s ız d a v r a n ış la r y a n s ım a
106
d u r u m u n a g e ç e r k e n a r ılık la r ın ı v e a n lık o lm a
ö z ü rle rin i y itirirle r: B u d a v ra n ış la rı b e n im s e m e k
y a d a d e ğ iş tir m e k g e re k ir. Ve o k u y u c u n u n ö n ü n e
ç ık a r ıla n ş e y b ir in c e lik v e tö r e n d ü n y a s ıd ır , a m a
b u d ü n y a y ı ta n ım a s ı, o n u n iç in d e k e n d in i t a n ı
m a s ı iç in ç a ğ r ıd a b u l u n u l d u ğ u n a g ö re , o k u y u c u
b u d u r u m d a b ile o n u a ş m a k ta d ır. B u a ç ıd a n b a k ı
l ı n c a , R a c i n e , P h è d r e i ç i n , ‘B u r a d a t u t k u l a r , b u
tu tk u la r ın d o ğ u r d u ğ u b ü tü n d ü z e n s iz liğ i g ö s te r
m e k ü z e r e g ö z le r ö n ü n e s e r ilm iş tir ,’ d e r k e n h a k
s ız o lm u y o r . Y a ln ız b u n d a n , R a c i n e ’i n t e k a m a c ı
n ı n b iz i s e v d a d a n ti k s i n d i r m e k o ld u ğ u a n la m ın ı
ç ık a r m a m a k g e re k ir. B u n u n la b irlik te , tu tk u y u
a n la tm a k b ile o n u a ş m a k , o n d a n k u r tu lm a k d e
m e k tir. A y n ı s ır a la r d a , d ü ş ü n b ilim c ile r in b ilg i y o
lu y la k e n d ile r in i tu tk u d a n k u r ta rm a y a ç a lış m a la
r ı b ir r a s t l a n t ı d e ğ ild ir. V e t u t k u l a r k a r ş ı s ın d a d ü
ş ü n c e y e d a y a n a ra k ö z g ü rlü ğ ü s ü rd ü rm e iş in e g e
n e llik le a h lâ k a d ı v e rild iğ in e g ö re , itir a f e tm e k
g e r e k i r k i X V I I. y ü z y ı l s a n a t ı s o n d e r e c e a h l â k ç ı
b ir s a n a ttır . A ç ık ç a e r d e m i ö ğ r e tm e a m a c ı g ü t t ü
ğ ü y a d a k ö t ü y a z ı n ı d o ğ u r a n iy i n i y e t l e r l e z e h i r
le n d iğ i iç in d e ğ il, o k u y u c u n u n ö n ü n e s e s s iz c e
k e n d i im g e s in i g e tird iğ i, b u im g e y i ç e k ilm e z k ıl
d ığ ı iç in b ö y le d ir b u . A h lâ k ç ı: h e m b ir ta n ım la m a ,
h e m d e b i r s ı n ı r l a m a . Y a ln ız a h l â k ç ı a m a ; i n
s a n o ğ lu n u n r u h s a l s o r u n u a ş ıp a h la k s a l s o r u n a
y ö n e lm e k is te m e s i, d in s e l, d o ğ a ö te s i, s iy a s a l v e
to p lu m s a l s o ru n la rı ç ö z ü lm ü ş o la ra k g ö rm e s in d e n d i r ; a m a e y l e m i g e n e d e ‘K a t o l i k ’tir. E v r e n s e l
in s a n la s iy a s a l g ü c ü e lin d e b u l u n d u r a n in s a n la r ı
b ir b ir in e k a r ış tır d ığ ı iç in , e z ile n h iç b ir s o m u t k a
te g o r in in k u r tu lu ş u n a a d a m a z k e n d in i; b u n u n la
10 7
b ir lik te , e z ic i s ın ıf t a r a f ın d a n b ü t ü n ü y l e ö z ü m le n
m iş o lm a s ın a k a r ş ın , y a z a r, g e n e d e b u s ın ıf ın s u ç
o r ta ğ ı d e ğ ild ir; y a p ıtı, b u s ın ıf iç in d e , in s a n o ğ lu
n u k e n d i b e n liğ in d e n k u r ta rm a k e re ğ in i g ü ttü ğ ü
n e g ö re , ta r tış m a k a b u l e tm e z b iç im d e k u r ta r ıc ı
d ır.
B u ra y a k a d a r, y a z a rın e d im s iz o k u y u c u la r ı
n ın s ıfır y a d a b u n a y a k ın o ld u ğ u v e g e r ç e k o k u
y u c u la rı a r a s ın d a h iç b ir ç a tış m a b u lu n m a d ığ ı z a
m a n o r ta y a ç ık a n d u r u m u in c e le d ik . B u d u r u m d a
y a z a rın b ü y ü k b ir g ö n ü l ra h a tlığ ıy la o g ü n y ü r ü r
lü k te
o la n
ö ğ r e tiy i b e n im s e d iğ in i v e ö z g ü r lü k
ç a ğ rıla rın ı b u ö ğ re ti iç in d e y a p tığ ın ı g ö rd ü k .
E d im s iz o k u y u c u la r b ir a n d a o rta y a ç ık tığ ı y a d a
g e rç e k o k u y c u la r d ü ş m a n k a m p la r a b ö lü n d ü ğ ü
z a m a n h e r ş e y d e ğ iş m e k te d ir. Ş im d i y a z a r y ö n e ti
ci s ı n ı f l a r ı n ö ğ r e t i s i n i y a d s ı m a k z o r u n d a k a l d ı ğ ı
z a m a n y a z ın ın n e o ld u ğ u n u in c e le y e lim .
X V I II . y ü z y ı l , F r a n s ı z y a z a r l a r ı n ı n t a r i h t e k i
b i r i c i k t a l i h i v e ç a b u c a k u ç u p g i d e n c e n n e t i o l
m u ş tu r. T o p lu m s a l d u r u m la r ı d e ğ iş m e m iş tir: B ir
k a ç a y rıc a lık lı ö rn e k b ir y a n a , k e n ts o y lu s ın ıf ta n
y a z a rla r b ü y ü k le r in k a y ır m a la rıy la s ın ıfla rı d ış ı
n a ç ık m a k ta d ırla r. G e rç e k o k u y u c u ç e m b e ri h is
s e d ilir o r a n d a g e n iş le m iş tir, ç ü n k ü k e n ts o y lu s ı
n ı f o k u m a y a b a ş l a m ı ş t ı r ; a m a ‘a l t ’ s ı n ı f l a r h â l â y a
z a rla rın fa rk ın d a d e ğ ild ir v e y a z a rla r d a , b u s ın ıf
l a r d a n L a B r u y e r e ’Ie F e n e l o n ’d a n d a h a s ı k s ö z e t
m e l e r i n e k a r ş ı n , d ü ş ü n c e d ü z e y i n d e d e o ls a , h i ç
b ir z a m a n o n la r iç in y a z m a m a k ta d ır la r . B u n u n la
b irlik te , d e r in b ir d e ğ iş ik lik o k u y u c u la rın ı ik iy e
b ö lm ü ş tü r; ş im d ia r tık ç e liş ik is te k le ri k a r ş ıla m a
la rı g e r e k m e k te d ir ; ta b a ş ın d a n , d u r u m la r ın ı b e
108
l i r l e y e n ş e y g e r i l i m ’d ir. B u g e r i l i m p e k ö z e l b i r b i
ç im d e o rta y a ç ık m a k ta d ır. G e r ç e k te n d e , y ö n e tic i
s ın ıf k e n d i ö ğ r e tis in e g ü v e n in i y itirm iş tir. S a v u n
m a d u r u m u n a g e ç m iş tir ; b e lli b ir ö lç ü d e , y e n i d ü
ş ü n le rin
y a y ılm a s ın ı
ö n le m e y e
ç a lış m a k ta d ır,
a m a b ü t ü n y a p a b ild iğ i ş e y b u d ü ş ü n le r in iç in e g i
r e m e m e k tir . D in s e l v e s iy a s a l ilk e le r in in k e n d i
g ü c ü n ü y e rin d e tu tm a y a y a ra y a n b ire r a ra ç ta n
b a ş k a b ir şe y o lm a d ığ ım a n la m ış tır, a m a iş te b u
y ü z d e n d e , b i r e r a r a ç g i b i g ö r d ü ğ ü iç in , o n l a r a b ü
tü n ü y le in a n m a z o lm u ş tu r; p r a g m a tik d o ğ r u n u n
y e r in i a ç ığ a ç ık a r ılm ış d o ğ r u a lm ış tır. S ık ı d e n e
t i m i le y a s a k l a r ı n d a h a g ö z e b a t ı c ı o l u ş u , b u n l a r ı n
a l t ı n d a g iz li b i r z a y ı f l ı k i l e u m u t s u z l u ğ u n d o ğ u r
d u ğ u b ir k ö p e k s iliğ in y a tm a s ın d a n ile ri g e lm e k
te d ir. A r tık d i n a d a m ı y o k tu r ; K ilis e y a z ın ı b o ş b ir
d in s a v u n m a s ı, e ld e n k a ç a n d o g m a la r ü z e rin e
ç ö k m ü ş b ir y u m r u k o lu p ç ık m ış tır; b u y a z ın ö z
g ü r l ü ğ e k a r ş ı d ı r , s a y g ıy a , k o r k u y a , ç ı k a r a s e s l e n
m e k te d ir v e, ö z g ü r in s a n la r a y ö n e ltilm iş b ir ç a ğ rı
o lm a k ta n ç ık tığ ı iç in , y a z ın o lm a n ite liğ in i d e y i
tir m iş tir . Y o lu n u ş a ş ır m ış s e ç k in le r s ın ıf ı g e r ç e k
y a z a ra d ö n m e k te v e o n d a n o la n a k s ız ı is te m e k te
d ir : E ğ e r i l l e d e i s t i y o r s a , y a z a r k e n d i l e r i n e k a r ş ı
s e r t d a v r a n s ı n , a m a b u n a k a r ş ı l ı k u f a l a n ı p (g i t
m e k te o la n b ir ö ğ r e tiy e a z ıc ık ö z g ü r lü k a ş ıla s ın ,
o k u y u c u la rın ın a k im a s e s le n s in v e z a m a n la a k la
a y k ır ı d u r u m a g e lm iş b ir ta k ım d o g m a la rı k a b u l
le n m e s i iç in k a n d ır s ın . A m a s e ç k in le r s ın ıfı z a
r a rlı b ir o y u n o y n a m a k ta d ır: B u ilk e le r a rtık p e k
a ç ı k , d o l a y s ı z v e b i ç i m l e n d i r i l m e m i ş d o ğ r u l a r o l
m a d ığ ın d a n v e k e n d is in in d e b u n la rı, s a v u n s u n
d iy e y a z a rın ö n ü n e ç ık a r m a s ı g e r e k tiğ in d e n ; o n
109
la r ı b i r e r ilk e o ld u k la r ı iç in d e ğ il d e , d ü z e n i s ü r
d ü r m e k iç in k u r ta r m a k söz k o n u s u o ld u ğ u n d a n ,
s e ç k in le r s ın ıfı b u ilk e le r i y e n id e n y e r le ş tir m e k
ü z e re g iriş tiğ i ç a b a d a o n la rın d e ğ e r in i y a d s ım a k
d u r u m u n a d ü ş m e k te d ir . S a r s ın tı g e ç ir e n ö ğ re tiy i
s a ğ l a m l a ş t ı r m a y ı ü s t l e n e n y a z a r, e n a z ı n d a n b u
ö ğ r e tiy i b e n im s e m iş o lm a k ta d ır : Ve b ir z a m a n la r
fa rk ın a v a rılm a k s ız m z ih in le ri y ö n e te n b u ilk e le
re b ö y le b ile b ile b a ğ la n m a k y a z a r ı o n la r d a n k u r
ta r m a k ta d ır ; o b u ilk e le ri a ş m a k ta , k e n d is in e k a r
ş ın , y a l n ı z l ı k v e ö z g ü r l ü k i ç i n d e s u y u n y ü z ü n e
ç ı k m a k t a d ı r : Ö te y a n d a n d a , M a r k s ç ı t e r i m l e r l e
‘y ü k s e l e n s ı n ı f ’ d i y e a d l a n d ı r ı l a n k e n t s o y l u s ı n ı f
h e m k e n d is in e b e n im s e tile n ö ğ r e tid e n k u r tu lm a
y a, h e m d e k e n d in e ö z g ü b ir ö ğ re ti k u r m a y a ö zen m e k te d ir. O y s a az s o n ra D e v le t iş le r in e k a tılm a k
i s t e y e c e k o l a n b u ‘y ü k s e l e n s ı n ı f ’ a n c a k s i y a s a l
b ir b a s k ı a ltın d a d ır. Y ık ılm ış s o y lu la r s ın ıf ı k a r ş ı
s ın d a p a r a s a l ü s tü n lü ğ ü y a v a ş ç a e le g e ç ir m e k te
d ir; p a ra , e k in , b o ş z a m a n la r d a h a ş im d id e n e li
n i n a l t ı n d a d ı r . B ö y le c e , t a r i h t e i l k k e z , e z i l e n b i r
s ın ıf y a z a r ın ö n ü n e g e r ç e k b ir o k u y u c u g ib i ç ık
m a k ta d ır. A m a d u r u m d a h a d a e lv e riş lid ir: Ç ü n
k ü b u u y a n a n , o k u y a n v e d ü ş ü n m e k i s t e y e n s ın ı f ,
o r t a ç a ğ d a K i l i s e ’n i n y a p t ı ğ ı g ib i, k e n d i ö ğ r e t i s i n i
k e n d i y a ra ta n , ö rg ü tle n m iş b ir d e v rim c i p a r ti o r
t a y a k o y m a m ı ş t ı r . Y a z a r, i l e r d e k a r ş ı l a ş a c a ğ ı m ı z
g ib i, d a h a ç ö k ü n t ü h a l i n d e k i b i r s ı n ı f ı n h e s a p d ö
k ü m ü y a p a n ö ğ r e tis iy le y ü k s e le n b ir s ın ıf ın s a ğ
la m ö ğ r e tis i a r a s ın d a s ık ış ıp k a lm a m ış tır . K e n t
s o y lu s ı n ı f a y d ı n l ı k i s t e m e k t e d i r ; d ü ş ü n c e n i n y a
b a n c ıla ş m ış o ld u ğ u n u b e lli b e lirs iz h i s s e tm e k te
v e k e n d i k e n d in i ta n ım a k is te m e k te d ir. O n d a b ir
110
ta k ım ö r g ü tle n m e b e lir tile r in e r a s tla y a b iliriz h iç
k u ş k u s u z : m a d d e c i d e rn e k le r, d ü ş ü n c e d e r n e k le
ri, m a s o n l u k g ib i. A m a b u n l a r , d ü ş ü n c e o r t a y a a t
m a k ta n ço k d ü ş ü n c e b e k le y e n a ra ş tırm a d e r n e k
l e r id ir . H a l k a y ö n e l m i ş v e a n l ı k b i r y a z ı t ü r ü n ü n
y a y ı l d ı ğ ı d a g ö r ü l ü r b u a r a d a : g iz li v e y a z a r ı b e l i r
s iz k ü ç ü k k i t a p l a r . A m a b u ö z e n g e n y a z ı n , u ğ r a ş
ta n y a z a rla y a r ış m a k ta n ço k , to p lu lu ğ u n k a r ış ık
ö z le m le r in i g ö s te r e r e k o n u k a m ç ıla m a k ta v e k ı ş
k ır tm a k ta d ır . B ö y le c e h â lâ g ü ç lü k le a y a k ta d u r a n
v e g e n e S a r a y ’d a n ç ı k a n b i r y a r ı - u z m a n o k u y u c u
to p lu lu ğ u n u n k a rş ıs ın d a , k e n ts o y lu s ın ıfta n g e
le n b ir o k u y u c u t o p l u l u ğ u n u n ilk ç e k ir d e ğ i g ib i
d u r m a k t a d ı r : Y a z ın k a r ş ı s ı n d a b u s ı n ı f g ö r e c e b i r
e d ü g in lik
iç in d e d ir, ç ü n k ü y a z ı s a n a tıy la h iç b ir
ş e k ild e u ğ r a ş m a m a k ta d ır ; b iç e m v e y a z ın s a l t ü r
le r ü z e r in d e ö n c e d e n b e lli b ir g ö r ü ş ü y o k tu r;' g e
r e k b iç im , g e r e k ö z, h e r ş e y i y a z a r ın ü s t ü n y e t e
n e ğ in d e n b e k le m e k te d ir.
H e r ik i y ö n d e n d e ç a ğ rıla n y azar, o k u y u c u la
r ın ın b irb irin e d ü ş m a n ik i k a m p ı a r a s ın d a v e s a n
k i o n la r a r a s ın d a k i ç a tış m a n ın y a rg ıc ı d u r u m u n
d a k a lm a k ta d ır. O a r tık b ir d in a d a m ı d e ğ ild ir;
y a ln ız y ö n e tic i s ın ıf b e s le m e m e k te d ir a r tık o n u :
G e rç i b u s ın ıf k e n d is in e h â lâ b ir a y lık v e r m e k te
d ir, a m a k e n t s o y l u l a r d a k i t a p l a r ı n ı s a t ı n a l m a k t a ,
b ö y le c e y a z a r ik i y a n d a n p a r a k a z a n m a k ta d ır . B a
b a s ı k e n ts o y lu b ir a d a m d ı, ç o c u ğ u d a ö y le o la c a k
tı r : B u d u r u m d a o n u , ö t e k i l e r d e n d a h a iy i d u r u m
d a o la n , a m a a y n ı b iç im d e e z ile n , ta r ih s e l k o ş u lla
r ın b a s k ıs ıy la k e n d i b ilin c in e e rm iş b ir k e n ts o y lu ;
k ıs a c a s ı b ü tü n k e n ts o y lu s ın ıfın k e n d i k iş iliğ in in
v e is te k le r in in b ilin c in e v a r d ığ ı b ir iç -a y n a ş e k lin
111
d e g ö r m e k o la s ıd ır . A m a b u , y ü z e y s e l b i r g ö r ü ş
o lu r : B i r s ı n ı f ı n k e n d i b i l i n c i n e a n c a k k e n d i n i
h e m iç e r d e n , h e m d e d ış a r d a n g ö re b ild iğ i z a m a n ;
b ir b a ş k a d e y iş le , d ış y a r d ım la r a ld ığ ı z a m a n v a r
d ığ ı o k a d a r s ö y le n d i, g e n e d e az g e ld i g a lib a : A y
d ın la r, b u s ü r e k li s ın ıf s ız la r d a iş te b u iş e y a r a r z a
t e n . V e X V T II. y ü z y ı l y a z a r ı n ı n b e l l i b a ş l ı n i t e l i ğ i
d e ö z n e l v e n e s n e l b ir s m ıfs ız la ş m a d ır: H e r n e k a
d a r k e n ts o y lu k ö k le r in i u n u tm a d ıy s a d a , b ü y ü k
le r in k a y ır m a la rı o n u ç e v re s in in d ış ın a ç ık a r m ış
tır : A v u k a t o l a n y e ğ e n i y a d a p a p a z o l a n k a r d e
ş iy le y a z a r a r a s ı n d a h i ç b i r s o m u t d a y a n ı ş m a k a l
m a m ış tır a r tık , ç ü n k ü o n d a , ö te k ile r d e b u lu n m a
y a n b a z ı a y r ıc a lık la r v a rd ır. D a v r a n ış la r ın ı v e h a t
t a s ö y l e y i ş i n d e k i ç e k i c i l i k l e r i s a r a y d a n , s o y lu s ı
n ıf ta n a lm a k ta d ır . U la ş a c a ğ ı ü n , e n s e v g ili u m u d u
v e k u ts a n m a s ı d e m e k o la n ü n , o n u n iç in k a y p a k
v e ç if t- a n la m lı b ir k a v r a m o lu p ç ık m ış tır : B ir y a
z a rın g e r ç e k ö d ü lü n ü n , B o u rg e s lu a d ı s a n ı b ilin
m e y e n b ir d o k to ru n , k o v u ş tu ra c a k d a v a s ı b u lu n
m a y a n R e im s li b ir a v u k a tın y a p ıtla rım b ir b a k ı
m a g iz lic e y u tm a s ı o ld u ğ u n u k a b u l e d e n y e n i b ir
ü n a n la y ış ı d o ğ m a k ta d ır. A m a p e k iy i ta n ım a d ığ ı
b u o k u y u c u n u n d a ğ ın ık iy ilik b ilir liğ i o n u a n c a k
y a rı y a rıy a e tk ile m e k te d ir: A ğ a b e y le rin d e n ü n
k o n u s u n d a g e le n e k s e l b ir g ö rü ş d e v r a lm ış tır. B u
a n la y ış a g ö re , y e te n e ğ in i k u ts a y a c a k k iş i h ü k ü m
d a r d ı r . B a ş a r ı s ı n ı n g ö z le g ö r ü l ü r k a n ı t ı C a t l ı e r i n e
y a d a P r e d e r i c ’i n o n u s o f r a s ı n a ç a ğ ı r m a s ı d ı r ; o n a
v e rile n a rm a ğ a n la r, y u k a r ın ın k a z a n d ırd ığ ı sa y
g ın lık la r b iz im b u g ü n k ü c u m h u r iy e tle r in ö d ü l y a
d a u n v a n la r ın ın o r e s m î k iş ilik s iz liğ in e k a v u ş m a
m ış tır d a h a : O n la r d a h â lâ b ir e y le r a r a s ın d a k i iliş
112
k i l e r i n y a r ı d e r e b e y l i k h a v a s ı v a r d ır . V e ö z e l l i k l e
d e , ü re tic i b ir to p lu m d a y a ş a y a n y a z ın s a l b ir t ü
k e tic i, a s a la k b ir s ın ıf ın a s a la ğ ı o ld u ğ u iç in , p a r a
y ı b ir a s a la k g ib i k u lla n m a k ta d ır : Ç a lış m a s ıy la a l
d ığ ı ü c r e t a r a s ın d a e n k ü ç ü k b ir o r a n tı b u l u n m a
d ığ ın a
g ö re , p a r a
k a z a n m a m a k ta d ır :
Y a l n ız c a
h a r c a m a k t a d ı r . D e m e k k i , y o k s u l b i l e o ls a , b o l l u k
iç in d e y a ş a m a k ta d ır . H e r ş e y v e ö z e llik le d e y a p ı t
l a r ı b i r ş a t a f a t t ı r o n u n iç in . B u n u n l a b i r l i k t e , k r a
lın o d a s ın a v a r ın c a y a d e k h e r y e rd e , s ilik b ir
g ü c ü , g ü ç lü b ir b a y a ğ ılığ ı v a rd ır: D id e ro t, d ü ş ü n b ilim s e l b ir k o n u ş m a n ın c o ş k u s u y la , R u s ç a riç e
s in i e tin d e n k a n ç ık a r ır c a s ın a ç im d ik liy o rd u . Ve
s o n ra , ç o k ile ri g id e rs e k ö tü b ir y a z a rd a n b a ş k a
b ir ş e y o lm a d ığ ı h is s e ttir iliv e r ir d i k e n d is in e : F a
la k a y a
ç e k iliş in d e n ,
kodese
tık ılış m d a n , L o n d
r a ’y a k a ç ı ş ı n d a n t u t u n d a P r u s y a k r a l ı n ı n s a y g ı
s ı z l ı k l a r ı n a d e k , V ö l t a i r e ’i n y a ş a m ı b i r u t k u l a r v e
a ş a ğ ıla n m a la r d iz is id ir. B ir y a z a r k im i z a m a n b ir
m a r k iz in g e lip g e ç ic i l ü t u f l a r m a k a v u ş a b ilir , a m a
y a h iz m e tç is iy le y a d a b ir d u v a r c ın ın k ız ıy la e v le
n ir . B u y ü z d e n , t ı p k ı o k u y u c u l a r ı g ib i, b i l i n c i d e
b ö lü k p ö r ç ü k tü r . A m a b u n d a n d o la y ı a c ı d u y m a z ;
t e r s i n e , ö v ü n c ü n ü b u t e m e l ç e l i ş k i d e n a l ı r : H iç
k im s e y e b a ğ lı o lm a d ığ ın ı, d o s tla r ın ı v e d ü ş m a n
la r ın ı b ile r e k s e ç e b ile c e ğ in i v e ç e v re le rin , u lu s la
rın
ve
s ın ıfla rın
k o ş u lla n d ırm a s ın d a n
k e n d in i
k u r ta ra b ilm e s i iç in k a le m e s a rılm a s ın ın y e te r li
o la c a ğ ın ı d ü ş ü n ü r . H a v a d a d ır, h e r ş e y in ü s tü n d e
u ç m a k ta d ır, k a tk ıs ız d ü ş ü n c e v e k a tk ıs ız b a k ış tır
o: B e n i m s e d i ğ i v e y a l n ı z l ı k b i ç i m i n e d ö n ü ş t ü r d ü
ğ ü s ın ıfs ız la ş tırılm a y ı is te m e k ü z e re s e ç e r y a z m a
y ı; b ü y ü k l e r i , d ı ş a r d a n , k e n t s o y l u l a r ı n g ö z ü y le ,
E d e b iy a t N e d ir ?
1 1 3 /8
k e n t s o y l u l a r ı d a s o y l u l a r ı n g ö z l e r i y le s e y r e d e r v e
h e r ik i s ın ıfla d a , o n la r ı iç e r d e n a y n ı ö lç ü d e a n la
y a b ile c e k k a d a r s u ç o r ta k lığ ı e d e r. O z a m a n a k a
d a r k e n d i iç in e k a p a lı b ir to p lu lu ğ u n tu t u c u v e
a rıla ş tırıc ı iş le v in d e n b a ş k a b ir şe y o lm a y a n y a
z ın , b i r a n d a o n u n a r a c ı l ı ğ ı y l a v e o n d a , k e n d i
ö z e r k l i ğ i n i n b i l i n c i n e v a r ır. B ü y ü k b i r t a l i h l e , t ı p
k ı y a z a r ın k e n ts o y lu s ın ıf , K ilis e v e S a r a y a r a s ı n
d a k a l ı ş ı g ib i, b e l l i b e l i r s i z ö z l e m l e r i l e ç ö k m e k t e
o la n b ir ö ğ r e ti a r a s ın d a k a la n y a z m , a n s ız ın b a
ğ ım s ız lığ ın ı ile ri s ü re r: B u n d a n b ö y le to p lu lu ğ u n
b e y lik d ü ş ü n c e le r in i y a n s ıtm a y a c a k tır a rtık ; y a
z m Z i h i n ’le , y a n i o t ü k e n m e y e n d ü ş ü n y a r a t m a
v e d ü ş ü n le r i e le ş tir m e g ü c ü y le ö z d e ş o lm a k ta d ır.
E lb e tte y a z ın ın b u k e n d i k e n d in i e ld e n g e ç iriş i
s o y u t v e y a r ı y a r ı y a b i ç i m s e l b i r ş e y d ir , ç ü n k ü y a
z ın s a l y a p ıtla r h iç b ir s ın ıf ın s o m u t a n la tım la r ı d e
ğ ild irle r; v e h a tta , y a z a r la r g e r e k ç ık tık la r ı o r ta m
la , g e r e k s e b u o r t a m ı b e n i m s e y e n k i ş i y l e h e r t ü r
lü d a y a n ış m a y ı y a d s ıy a r a k iş e b a ş la d ık la r ı iç in ,
y a z m O lu m s u z lu k la , y a n i k u ş k u , y a d s ım a , e le ş ti
r i v e y o k s a m a y la k a rış ır. A m a s ır f b u o lg u y la , s o
n u n d a , K i l i s e ’n i n k e m i k l e ş m i ş t i n s e l l i ğ i n i n k a r ş ı
s ın a , a r t ık h iç b ir ö ğ r e tiy le k a r ış m a y a n v e h e r t ü r
lü v e riy i s ü re k li o la ra k a ş m a g ü c ü h a lin d e o r ta y a
ç ık a n y e n i, d e v in g e n b ir tin s e llik k o y m a k ta d ır.
A ş ırı H ır is tiy a n o la n k r a llığ ın ç a tıs ı a ltın d a h e r
tü rlü te h lik e d e n u z a k , h a r ik a ö rn e k le re ö y k ü n d ü
ğ ü z a m a n , d o ğ r u lu k k a y g ıs ı d iy e b ir ş e y d u y m u
y o rd u , ç ü n k ü d o ğ ru , k e n d is in i b e s le y e n ö ğ r e tin in
p e k so m u t v e k a b a b ir n ite liğ in d e n b a ş k a şey d e
ğ ild i: D o ğ r u o l m a k y a . d a y a l n ı z c a o l m a k K i l i s e
d o g m a l a r ı n a g ö r e a y n ı ş e y d i ; d o ğ r u , d i z g e n i n d ı114
ş m d a d ü ş ü n ü le m e z d i. A m a tin s e llik g e ç ip g id e n
v e b ü tü n ö ğ r e tile r i b o ş m id y e k a b u k la r ı g ib i g e ç
tiğ i y o l ü z e r in d e b ır a k a n ş u s o y u t d e v in im h a lin e
g e ld iğ i a n d a , d o ğ ru d a h e r tü r lü s o m u t v e ö z e l d ü ş ü n b ilim d e n a y r ılm a k ta , s o y u t b a ğ ım s ız lığ ı iç in
d e o rta y a ç ık m a k ta d ır ; y a z m a y ö n v e r e n d ü ş ü n c e
v e e le ş tire l d e v in im in ta u z a k la r d a k i b itim n o k ta
sı o d u r a r tık . T in s e llik , y a z ın , d o ğ ru : B u ü ç k a v
ra m , b ilin c e v a rış ın s o y u t v e o lu m s u z â n ın d a b ir
b irin e b a ğ la n m ış tır; k u lla n d ık la rı a ra ç ç ö z ü m le
m e d i r , s o m u t v e r i l e r i s o y u t ö ğ e le r , t a r i h i n v e r d i ğ i
ü rü n le ri d e e v re n s e l k a v ra m
b ile ş im le ri h a lin e
g e tir e n iş te b u o lu m s u z v e e le ş tir e l y ö n te m d ir. B ir
d e l i k a n l ı k e n d i s i n e a c ı v e r e n b i r b a s k ı i le u t a n ç
v e re n b ir d a y a n ış m a d a n k u rtu lm a k ü z e re y a z m a
y ı s e ç m e k t e d i r ; ç i z i k t i r d i ğ i i l k s ö z le r l e , ç e v r e s i n
d e n v e s ın ıfın d a n , b ü tü n ç e v re v e s ın ıfla rd a n k u r
tu la c a ğ ım , d ü ş ü n s e l v e e le ş tir e l a ç ıd a n b ilin c in e
v a rd ığ ı a n ta r ih s e l d u r u m u n u k ö k ü n d e n s a rs a c a
ğ ın ı s a n m a k ta d ır : Ö n y a r g ıla r ın ın b e lli b i r ç a ğ iç i
n e k a p a ttığ ı ş u k e n ts o y lu la r v e s o y lu la r k a r ış ım ı
n ın ü s tü n d e , k a le m i e lin e a lır a lm a z k e n d in i y e r
v e z a m a n a b a ğ lı o lm a y a n b ir b ilin ç g ib i, k ıs a c a s ı
e v r e n s e l in s a n g ib i g ö rm e k te d ir. Ve o n u k u r ta r a n
y a z ın , i n s a n d o ğ a s ın ın s o y u t b i r iş le v i, ö n c e d e n
v a r o l a n g ü c ü d ü r ; o, i n s a n o ğ l u n u n , h e r a n k e n d i
n i ta r ih te n ç e k ip k o p a rm a s ın a y a rd ım e d e n d e v i
n im d ir: S ö z ü n k ıs a s ı, y a z a r b ir ö z g ü r lü k te m r in i
d ir. X V II. y ü z y ı l d a , y a z m a y a k a r a r v e r d i n i z m i y d i ,
re ç e te le ri, k u r a lla rı v e b u k u r a lla rın k u lla n ılm a
b iç im le riy le , u ğ r a ş la r a r a s ın d a k i y e r iy le b e lirli
o la n b ir u ğ r a ş a k u c a k a ç ıy o rd u n u z . X V III. y ü z y ıl
d a is e k a lıp la r k ırılm ış tır , h e r ş e y in y e n i b a ş ta n
11 5
y a p ılm a s ı g e r e k m e k te d ir; z ih in s e l y a p ıtla r az y a
d a ç o k b a ş a r ıy la v e b e lli d e ğ e r ö lç ü le r in e g ö re k e
s i l i p b i ç i l e c e k y e r d e , h e r b i r i a y r ı b i r b u l u ş g ib i,
y a z ın ın y a p ıs ı, d e ğ e r i v e a m a c ı k o n u s u n d a y a z a
r ın v e r d iğ i b ir k a r a r g ib i d u r m a k ta d ır ; h e r y a p ıt
k e n d i öz k u r a lla r ın ı v e k e n d in i y a r g ıla m a y a y a r a
y a c a k ilk e le ri y a n ın d a g e tirm e k te d ir; h e r y a p ıt
y a z ın ı b ü tü n ü y le b a ğ la m a k v e o n a y e p y e n i y o lla r
a ç m a k is te m e k te d ir . O ç a ğ ın e n k ö tü y a p ıtla r ın ın
a y n ı z a m a n d a g e le n e ğ e e n ç o k b a ğ lı k a lm a k is te
y e n le r o lu ş u , b ir r a s t l a n t ı d e ğ ild ir: A ğ la tı v e d e s
ta n , s ık ıc a k e n d i iç in e k a p a n m ış b ir to p lu m u n
m e y v e le riy d i; p a r a m p a r ç a b ir to p lu lu k ta b u n la r
a n c a k b ir e r k a lın tı v e n a z ir e g ib i y a ş a y a b ilir le r d i.
X V I II .
y ü z y ıl y a z a r ın ın y a p ıtla r ın d a y o r u lm a
d a n , u s a n m a d a n i s t e d i ğ i ş e y t a r i h i n k a r ş ı s ı n a ta rih e -k a rş ı b ir a k ıl ç ık a rm a h a k k ıd ır v e, b u a n la m
d a o, s o y u t y a z ın ın g e r e k le r in i g ü n ış ığ ın a ç ık a r
m a k ta n b a ş k a b ir şe y y a p m a m a k ta d ır. O k u y u c u
la r ın a s ın ıf la r ın ın b ilin c in i d a h a iy i d u y u r m a k d i
y e b ir k a y g ıs ı y o k tu r: T a m te rs in e , k e n ts o y lu o k u
y u c u s u n a y ö n e lttiğ i iv e d i ç a ğ rı, a ş a ğ ıla n m a la r ı,
ö n y a rg ıla rı,
k o rk u la rı u n u tm a
ç a ğ r ıs ıd ır ; s o y lu
o k u y u c u s u n a y ö n e lttiğ iy s e , s ın ıf ö v ü n c ü n ü v e a y
r ıc a lık la r ın ı b ir y a n a b ır a k m a ç a ğ rıs ıd ır. K e n d is i
e v r e n s e lle ş tiğ i iç in , a n c a k e v r e n s e l o k u y u c u la r
e d in e b ilir v e ç a ğ d a ş la rın ın ö z g ü rlü ğ ü n d e n b e k le
d iğ i, o n u n e v r e n s e l l i ğ i n e k a t ı l m a k ü z e r e , t a r i h s e l
b a ğ la r ın ı k o p a r m a la rıd ır . Ö y le y s e , h e m d e t a m s o
m u t b a s k ın ın k a r ş ıs ın a s o y u t ö z g ü rlü ğ ü v e Tar i h ’i n k a r ş ı s ı n a d a A k l ı ç ı k a r d ı ğ ı a n d a , y a z a r ı n t a
r ih s e l g e liş im y ö n ü n d e k a lm a s ı h a n g i m u c iz e y le
g e rç e k le ş e b ilm e k te d ir a c a b a ? Ç ü n k ü ilk in k e n t
116
s o y l u s ı n ı f k e n d i n e ö z g ü , 1 830 i l e 1 8 4 8 ’d e y i n e l e
d iğ i b ir k u r n a z lık la , s iy a s a l e r k i e lin e g e ç ir m e z
d e n ö n c e , h e n ü z b ö y le b ir i s te k te b u lu n a c a k d u
r u m d a o lm a y a n e z ile n s ın ıfla rla iş b irliğ i y a p m a k
ta d ır . V e b ö y l e s i n e b i r b i r i n d e n a y r ı t o p l u m s a l k ü
m e le ri b irle ş tire n b a ğ la r a n c a k p e k g e n e l v e s o y u t
o l a b i l e c e ğ i i ç in , k e n d i k e n d i n i n b i l i n c i n e d a h a
a ç ık b ir b iç im d e v a r m a k ta n ç o k - k i b u o n u z a n a
a tç ıla r la k ö y lü le rin k a r ş ıs ın a d ik e c e k ti- y e r le ş ik
g ü ç le re e v r e n s e l in s a n d o ğ a s ın ın is te k le r in i d a h a
iy i g ö s t e r e c e k d u r u m d a o l d u ğ u n d a n , m u h a l e f e t e
ö n d e rlik e tm e h a k k ın ın k e n d is in e ta n ın m a s ın ı is
te m e k te d ir. Ö te y a n d a n , h a z ır la n m a k ta o la n d e v
r i m s i y a s a l ’d ır ; d e v r i m c i b i r ö ğ r e t i , ö r g ü t l e n m i ş
b i r p a r t i y o k t u r , k e n t s o y l u s ın ı f , y ü z y ı l l a r b o y u
k e n d is in i u y u tm u ş v e y a b a n c ıla ş tırm ış b u lu n a n
ö ğ re tin in b ir a n ö n c e y ü r ü r lü k te n k a ld ırılm a s ın ı
is te m e k te d ir : D a h a s o n r a s ıra b u n u n y e r in e y e n i
b ir ö ğ r e ti g e ç ir m e y e g e le c e k tir e lb e t. İ ş b a ş ı n a g e
liş in b ir b a s a m a ğ ı o la ra k , ş im d ilik , d ü ş ü n ö z g ü r
lü ğ ü p e ş in d e d ir : B u d u r u m d a , k e n d is i i ç in v e b ir
y a z a r o la r a k d ü ş ü n m e v e d ü ş ü n c e s in i d ile g e tir
m e ö z g ü rlü ğ ü n ü is te y e n y a z a r, z o r u n lu
o la ra k ,
k e n ts o y lu s ın ıfın ç ık a r la r ın a h iz m e t e tm e k te d ir.
O n d a n d a h a fa z la s ı is te n m e m e k te v e o n u n e l i n
d e n d e b u n d a n fa z la s ı g e lm e m e k te d ir ; ile r d e g ö
re c e ğ iz , b a ş k a ç a ğ la rd a , y a z a r y a z m a ö z g ü r lü ğ ü
n ü a n c a k v ic d a n a z a b ı iç in d e is te y e b ilir, e z ile n s ı
n ıf la r ın b u ö z g ü r lü k te n ç o k d a h a b a ş k a ş e y le r is
te d iğ in i f a rk e d e b ilir: O z a m a n d ü ş ü n c e ö z g ü r lü
ğ ü b ir a y r ıc a lık g ib i g ö z ü k e b ilir, b a z ıla r ın ın g ö z ü
n e b ir b a s k ı y o lu g ib i g e le b ilir v e y a z a r ın d u r u m u
d e s te k s iz k a lm a te h lik e s iy le k a r ş ıla ş a b ilir . A m a ,
117
D e v r i m a r i f e s i n d e y a z a r , ö y le o l a ğ a n ü s t ü b i r t a l i h
i ç i n d e d i r k i, y ü k s e l e n s ı n ı f ı n ö z l e m l e r i n e k ı l a v u z
l u k e d e b ilm e s i iç in , k e n d i u ğ r a ş ım
y e tm e k te d ir.
sav u n m ası
O b u n u b ilm e k te d ir. K e n d in i b ir k ıla v u z , b ir
a k ıl h o c a s ı g ib i g ö r m e k te , b u n u n t e h lik e le r in i g ö
z e a l m a k t a d ı r . İ ş b a ş m d a k i s e ç k i n l e r s ın ı f ı , g i t t i k
çe s in irle n e re k , b ir g ü n o n u ih s a n la r a b o ğ d u ğ u ,
e r te s i g ü n d e z in d a n a a ttığ ı iç in , k e n d i n d e n Ö n ce
k i y a z a r la rın ta d ın ı ç ık a r d ığ ı d in g in liğ i, ö v ü n ç lü
k ü ç ü k lü ğ ü h iç ta n ım a m a k ta d ır . Ü n v e g ü ç lü k d o
lu y a ş a m ı , g ü n e ş l i t e p e l e r i v e b a ş d ö n d ü r ü c ü d ü
ş ü ş le r iy le , b ir s e r ü v e n a d a m ın ın y a ş a m ıd ır . G e
ç e n a k ş a m , B l a i s e C e n d r a r s ’m R h u m ’u n ( R o m )
b a ş ı n a k o y d u ğ u ş u s ö z l e r i o k u y o r d u m : ‘B i r r o m a
n ın d a b ir e d im o la b ile c e ğ in i k a n ıtla m a k ü z e re ,
b u g ü n ü n y a z ı n d a n u s a n m ı ş g e n ç l e r i n e ’; v e b u n
la rı o k u r k e n X V III. y ü z y ıld a b e s b e lli o la n b ir ş e y i
k a n ıtla m a k d u r u m u n a d ü ş e n b iz le rin p e k m u ts u z
v e p e k s u ç lu o ld u ğ u m u z u d ü ş ü n ü y o rd u m . O ç a ğ
d a , z ih in s e l b ir y a p ıt ik i y ö n lü b ir e d im d i, ç ü n k ü
to p lu m s a l d e ğ iş im le rin te m e lin i o lu ş tu ra c a k d ü
ş ü n le r i y a r a tıy o r v e y a z a r ın ı te h lik e y e a tıy o rd u .
V e e le a lm a n k i t a p h a n g is i o lu rs a o ls u n , b u e d im
n e p a y n ı b iç im d e b e lirle n iy o rd u : Ö z g ü r le ş tir ic i
b i r e d i m d i b u . G e r ç i X V II. y ü z y ı l d a d a y a z ı n ı n ö z
g ü r le ş tir ic i b ir g ö re v i v a rd ır, a m a b u g ö re v ö r tü lü
d ü r , g iz lid ir . A n s i k l o p e d i c i l e r z a m a n ı n d a , s ö z k o
n u s u o la n ş e y a r tık , b u n la r ı o n a a c ım a s ız b ir b i
ç im d e y a n s ıta r a k s a ra y lıy ı tu tk u la r ın d a n k u r ta r
m a k d e ğ il, i n s a n o ğ lu n u n s iy a s a l k u r t u l u ş u n a k a
l e m l e y a r d ı m e t m e k t i r . Y a z a r ın k e n t s o y l u o k u y u
c u s u n a y ö n e lttiğ i ç a ğ rı, is te s e d e , is te m e s e d e , b ir
118
b a ş k a ld ır m a k ış k ır tm a s ıd ır ; a y n ı a n d a y ö n e tic i s ı
n ı f a y a p t ı ğ ı ç a ğ r ı is e , b i r a ç ı k g ö r ü ş l ü o lm a , k e n d i
k e n d in i
e le ş tirm e ,
a y rıc a lık la rın d a n
vazgeçm e
ç a ğ r ı s ı d ı r . R o u s s e a u ’n u n d u r u m u , a y n ı a n d a h e m
z e n c ile r, h e m b e y a z la r iç in y a z a n R ic h a r d
W r i g h t ’m d u r u m u n a p e k ç o k b e n z e m e k t e d i r : O ,
s o y lu s ın ıf ö n ü n d e t a n ı k l ı k e t m e k t e , a y n ı a n d a ,
s o k a k ta k i k a rd e ş le rin i b ilin ç le n m e y e ç a ğ ırm a k
ta d ır. O n u n
y a z ıla rı d a ,
D i d e r o t ’n u n ,
C o n d o r-
c e t ’n i n y a z ı l a r ı d a , y a l n ı z c a d o l a y l ı y o l d a n h a z ı r
l a d ı k l a r ı B a s t i l l e ’i n e l e g e ç i r i l i ş i d e ğ i l d i r : A y n ı z a
m a n d a 4 A ğ u s t o s g e c e s i d i r b u y a z ıla r .
Ve y a z a r, s ın ıfıy la k e n d is i a r a s ın d a k i b a ğ la r ı
k o p a r d ığ ın ı s a n d ığ ı iç in , o k u y u c u la r ın a e v r e n s e l
i n s a n d o ğ a s ı n ı n t e p e s i n d e n s e s l e n d i ğ i i ç in , o n l a r a
y ö n e l t t i ğ i ç a ğ r ı ile o n l a r ı n a c ı l a r ı n d a n k e n d i p a y ı
n a d ü ş e n in c ö m e r tliğ in d e n ile ri g e ld iğ in e in a h m a k ta d ır. Y a z m a k , v e r m e k d e m e k tir. Ç a lış a n b ir
to p lu m iç in d e k i b ir a s a la k o lu ş u n u n k a b u l e d il
m e z y a n ım d a iş te b u y o ld a n b e n im s e m e k te v e
k u r ta r m a k ta ; y a z ın s a l y a r a tış ı b e lirle y e n ş u m u t
la k ö z g ü rlü ğ ü n , şu b e d e ls iz liğ in b ilin c in e d e g e n e
b u y o ld a n v a rm a k ta d ır. A m a , e v r e n s e l in s a n la in
s a n d o ğ a s ın ın s o y u t h a k la r ın ı h e p g ö z ö n ü n d e
t u t m a s ı n a k a r ş ı n , B e n d a ’n m a n l a t t ı ğ ı p a p a z ı c a n
la n d ır d ığ ı s a n ılm a m a lıd ır. Ç ü n k ü , iç in d e b u lu n
d u ğ u d u ru m , ö zü g e re ğ i e le ş tir e l o ld u ğ u n a g ö re ,
h e r h a ld e e le ş tir e c e k b ir ş e y le r b u lm a s ı g e r e k lid ir ;
v e e le ş tir ile r in e k o n u o la n ilk ş e y le r g e le n e k s e l
b ir h ü k ü m e tin k u r u m la n , b o ş d ü ş le ri, g e le n e k le
r i , e d i m l e r i d i r . B i r b a ş k a d e y i ş l e , X V II. y ü z y ı l ı n
d ü ş ü n s e l ç a tıs ın ı a y a k ta tu ta n Ö lü m s ü z lü k v e
G e ç m iş d u v a r la r ı ç a tla y ıp ç ö k tü ğ ü iç in y a z a r, k a t-
119
k ıs ız lığ ı iç in d e , z a m a n ın y e n i b ir b o y u tu n u k e ş
f e tm e k te d ir : Ş im d ik i Z a m a n . G e ç m iş y ü z y ılla rd a
b i r g ü n Ö l ü m s ü z ’ü n e l l e t u t u l u r c i s i m l e n i ş i g ib i,
ö b ü r g ü n i s e E s k i Y u n a n ’m b o z u l m u ş b i r u z a n t ı s ı
g ib i g ö r ü le n Ş im d ik i Z a m a n . G e le c e k k o n u s u n d a ,
y a ln ız c a b e lirs iz b ir k a v r a m v a r d ır k a f a s ın d a a m a
y a ş a d ığ ı v e g e ç ip g id e n ş u â n ı n b ir ic ik v e k e n d i
m a lı o ld u ğ u n u ; b u a n la r d a iş in b a ş ın d a b ire r ş im
d ik i z a m a n o ld u k la rın a g ö re , y a ş a d ığ ı ş u â n ın , ilk
ç a ğ ın e n p a r la k s a a tle r in d e n h iç d e a ş a ğ ı k a lm a
d ığ ım b ilm e k te d ir : B u â n ı n k e n d is i iç in b ir ta lih
o ld u ğ u n u v e o n u k a ç ır m a m a s ı g e r e k tiğ in i d e b il
m e k te d ir; b u y ü z d e n g iriş tiğ i k a v g a y ı g e le c e k te k i
to p lu m u n b ir h a z ır lığ ı g ib i d e ğ il, k ıs a e r im li v e
h e m e n ş u a n d a e tk in o la c a k b ir g iriş im g ib i g ö r
m e k te d ir. K a rşı ç ık ılm a s ı - h e m d e ş u a n d a k a r ş ı
ç ık ılm a s ı- g e re k e n ş u k u ru m d u r; ş u b o ş d ü ş h e
m e n ş u a n d a y ık ılm a lıd ır; o n a r ılm a s ı g e r e k e n ş u
ö z e l h a k s ız lık tır. Ş im d ik i z a m a n k o n u s u n d a k i b u
tu tk u lu d u y g u y a z a rı id e a liz m d e n k o ru m a k ta d ır:
O, ö l ü m s ü z Ö z g ü r l ü k v e E ş i t l i k d ü ş ü n l e r i n i s e y
r e t m e k l e y e t i n m e m e k t e d i r : R e f o r m ’d a n b u y a n a
ilk k e z y a z a r la r g ü n lü k y a ş a m a k a r ış m a k ta , h a k
s ız b i r k a r a r a k a r ş ı ç ı k m a k t a , b i r d a v a n ı n y e n i d e n
g ö rü lm e s in i is te m e k te ; k ıs a c a s ı z ih in s e le s o k a k
ta , ç a r ş ıd a , p a z a r d a r a s tla d ığ ım ız d a , g e ç ic i ( d ü n
y a s a l) o la n a y ü z ç e v ir m e k d e ğ il, te r s in e , h e r a n
o n a d ö n m ek ve h e r özel d u ru m d a o n u a şm a k ge
r e k tiğ in e in a n m a k ta d ır.
B ö y le c e , o k u y u c u s u n u n a lla k b u lla k o lu ş u v e
A v ru p a b ilin c in in g e ç ird iğ i b u n a lım , y a z a ra y e n i
b i r g ö r e v y ü k l e d i . O, ş i m d i , y a z ı n ı s ü r e k l i b i r e lia ç ık lık te m r in i g ib i g ö r m e k te d ir . H â lâ ö b ü r y a z a r
120
la rın s ık ı v e s e r t d e n e tim in d e d ir, a m a a ltın d a , b i
ç im k a z a n a m a m ış v e t u tk u lu b ir b e k le y iş , k e n d i
s in i o n la r ın d e n e tim in d e n k u r ta r a n d a h a k a d ın c a ,
d a h a a y rım s ız la ş m ış b ir is te k b u lu n d u ğ u n u fa rk
e tm e k te d ir; tin s e li c is im s iz le ş tirm iş , k e n d i d a v a
s ın ı c a n ç e k iş e n b ir ö ğ r e tin in d a v a s ın d a n a y ır m ış
tı r ; k i t a p l a r ı , o k u y u c u l a r ı n ö z g ü r l ü ğ ü n e y ö n e l t i l
m iş ö z g ü r ç a ğ rıla rd ır.
Y a z a rla rın
b ü tü n
y ü re k le riy le
a rz u la d ık la rı
k e n ts o y lu s ın ıf ın s iy a s a l u tk u s u , o n la r ın d u r u m u
n u te p e d e n tır n a ğ a d e ğ iş tir m e k te v e y a z ın ın ö z ü
n e v a ra n a d e k h e r şe y i te h lik e y e a tm a k ta d ır; y a
z a rla r s a n k i b u n c a ç a b a y ı k e n d i y ık ım la rın ı d a h a
k e s in
o la ra k
h a z ırla m a k ü z e re
g ö s te r m iş le r d ir.
Y a z ın ın e r e ğ i y l e s i y a s a l d e m o k r a s i n i n k i n i b i r l e ş
tire r e k , k e n ts o y lu s ın ıfın iş b a ş ın a g e lm e s in e y a r
d ım e tm iş le r d ir e lb e t; a m a a y n ı z a m a n d a b a ş a rı
e ld e e d ild iğ i a n , is t e d i k l e r i ş e y in , y a n i y a z ıla r ın ın
s ü re k li v e h e m e n h e m e n b iric ik k o n u s u n u n y o k
o lu p g itm e s i te h lik e s iy le k a r ş ı k a r ş ıy a y d ıla r . K ı
s a c a s ı, y a z m a ö z g ü is te k le r le , e z ile n k e n ts o y lu s ı
n ıfın is te k le rin i b irle ş tire n o la ğ a n ü s tü u y u ş u m ,
h e r ik i t a r a f ın is te k le r in in g e r ç e k le ş m e s iy le o r ta
d a n k a lk ıv e r d i. M ily o n la rc a i n s a n d u y g u la r ın ı ö z
g ü r c e d ile g e tir m e d iğ i iç in k ız ıp k ö p ü r d ü ğ ü s ır a
d a s e rb e s tç e y a z a b ilm e v e h e r ş e y i in c e le y e b ilm e
ö z g ü r lü ğ ü is t e m e k ç o k g ü z e l b ir ş e y d i, a m a d ü
ş ü n c e v e in a n ç ö z g ü r lü ğ ü ile s iy a s a l h a k l a r k a z a
n ıld ığ ı a n , y a z ın ın s a v u n m a s ı a r tık h iç k im s e y i
e ğ le n d ir m e y e n y a ln ız c a b iç im s e l b ir o y u n o lu p
ç ık m a k ta d ır ; b a ş k a b ir ş e y b u lm a k g e re k lid ir. O y
sa , a y n ı a n d a y a z a r la r k e n d i a y r ıc a lık lı d u r u m la -
121
r m d a n d a o lm u ş tu r: B u a y rıc a lık lı d u r u m o k u y u
c u la r ın ı ik iy e b ö le n v e o n la ra ik i a y rı r e s im ü z e
r in d e fır ç a o y n a tm a o la n a ğ ın ı s a ğ la y a n a y r ılık ta n
ile ri g e liy o rd u . Ş im d i b u ik i p a r ç a b irle ş m iş tir ;
k e n ts o y lu s ın ıf s o y lu la r ı k e n d i iç in d e e r itm iş y a
d a e r i t m e k ü z e r e d i r . Y a z a r la r b i r b i r l i k h a l i n e g e l
m iş b ir o k u y u c u to p lu lu ğ u n u n is te k le r in e k a r ş ı
lık v e r m e k z o r u n d a d ır. O n la r iç in , d o ğ d u k la r ı s ı
n ı f t a n k u r t u l m a u m u d u k a l m a m ı ş t ı r h iç . K e n t
s o y lu a n a - b a b a n m ç o c u ğ u o l a n , k e n t s o y l u l a r t a r a
f ın d a n o k u n u p g e lirle rin i o n la r d a n s a ğ la y a n y a
z a rla rın b ire r k e n ts o y lu o la ra k k a lm a la rı g e re k e
c e k t i r ; k e n t s o y l u s ın ı f , b i r h a p i s h a n e g i b i k a p a n
m ış tır ü z e rle rin e . K e n d ile rin i k e y fe g ö re b e s le
y e n , p iş m a n lık d u y m a k s ız ın m a y ın la d ık la rı a s a
la k v e ç ılg ın
s ın ıfın , o y n a d ık la r ı ik iy ü z lü
a ja n
o y u n u n u n a c ılı ö z le m i y ü r e k l e r i n d e d i r v e b u n d a n
a n c a k y ü z y ıl s o n r a k u r t u l a b i l e c e k l e r d i r ; a l t ı n y u
m u r tla y a n ta v u ğ u ö ld ü r d ü k le r in i s a n m a k ta d ırla r.
K e n ts o y lu s ın ıf y e n i b a s k ı y o lla rı b u lu r ; b u n u n la
b ir lik te a s a la k d e ğ ild ir: Ç a lış m a a r a ç la rın ı k e n d i
n e m a l e tm iş tir e lb e t, a m a ü r e tim in ö r g ü tle n m e s i
ile ü r ü n l e r i n d a ğ ı l ı m ı n ı d ü z e n l e m e k t e ç o k b e c e
rik lid ir. Y a z ın s a l y a p ıtı b e d e ls iz v e k a y ıts ız b ir y a
r a t ı ş g i b i d e ğ i l , b e d e l i ö d e n e n b i r iş g i b i g ö r m e k
te d ir.
B u ç a lış k a n a m a ü r e tic i o lm a y a n s ın ıf ın d o ğ
r u l a y ı c ı s ö y l e n c e s i y a r a r c ı l ı k ’t ır : Ş ö y l e y a d a b ö y
le , k e n t s o y l u , ü r e t i c i i l e t ü k e t i c i a r a s ı n d a a r a c ı l ı k
e t m e k t e d i r ; o, e n g ü ç l ü d u r u m a g e t i r i l m i ş o r t a t e
r im e d ir , d e m e k k i k e n ts o y lu , b ir b ir in d e n a y r ılm a
s ı o l a n a k s ı z a r a ç i l e e r e k ç i f ti i ç i n d e e n b ü y ü k
ö n e m i a r a c a v e r m e y i s e ç m iş t i r . E r e k g iz lid ir , h i ç
122
b ir z a m a n o n a d o s d o ğ ru b a k ılm a z , e s g e ç ilir b u
k o n u ; b ir i n s a n y a ş a m ın ın a m a ç v e s a y g ın lığ ı,
k e n d in i, g id iş y o lla r ın ın d ü z e n le n m e s in e h a rc a m a s m d a d ır ; a ra c ıs ız b ir m u tla k e r e k y a r a tm a y a
ç a l ı ş m a k c i d d i b i r iş d e ğ i l d i r ; b ö y l e b i r şe y , a r a y a
K i l i s e ’y i s o k m a k s ı z m T a n r ı ’y l a y ü z y ü z e g e l i n e b i
le c e ğ in i ile r i s ü r m e k g i b i d i r H iç d u r m a d a n g e r i
ç e k ile n b ir s ü r ü g id iş y o lu n u n o lu ş tu r d u ğ u u f k a
v a rm a k a m a c ım g ü d e n g iriş im le rd e n b a ş k a s ın a
d e ğ e r v e rilm e z . E ğ e r s a n a t y a p ıtı d a y a r a r c ılık
o y u n u n a g iriy o rs a , e ğ e r c id d iy e a lın m a k is tiy o r
sa , k o ş u ls u z e r e k le r g ö ğ ü n d e o tu rm a y ı b ır a k ıp
y e r y ü z ü n e in m e li v e y a r a r lı o lm a y ı k a b u l e tm e li,
y a n i g id iş y o lla rın ı d ü z e n le m e n in b ir t ü r ü g ib i o r
ta y a ç ık m a lıd ır. D a h a ö z e l a ç ıd a n e le a lın d ığ ın d a ,
g ü c ü n ü Y a r a t a n ’m b i r k a r a r ı n d a n a l m a d ı ğ ı i ç i n
k e n ts o y lu k e n d i n d e n p e k e m in d e ğ ild ir, y a z m
o n u n k u ts a l b ir h a k la k e n d in i k e n ts o y lu h is s e t
m e s i n e y a r d ı m e t m e l i d i r . B ö y le c e , X V I II . y ü z y ı l
d a , s o y l u l a r ı n r a h a t s ı z v i c d a n ı o l a n y a z ı n , X IX .
y ü z y ıld a , e z ic i b i r s ın ıf ın r a h a t v ic d a n ı o lm a t e h l i
k e s iy le k a r ş ıla ş m a k ta d ır . B ir ö n c e k i y ü z y ıld a ta li
h in i v e ö v ü n c ü n ü o lu ş tu r a n ö z g ü r e le ş tiri a n la y ı
ş ım s ü r d ü r ü p s ü r d ü r e m e y e c e ğ i d e p e k b e lli d e ğ il
d ir y a , d iy e lim k i s ü r d ü r s ü n . A m a o k u y u c u s u b u
n a k a r ş ı ç ı k m a k t a d ı r : K e n t s o y l u s ın ı f , s o y l u s ı n ı
f ın a y rıc a lığ ın a k a r ş ı s a v a ş tığ ı s ü re c e y a z ın ın y ı
k ıc ı o lu m s u z lu ğ u y la b a ğ d a ş ıy o rd u . A m a g ü c ü e li
n e g e ç ird iğ i a n d a , k e n ts o y lu s ın ıf y a p ım a g e ç
m e k te d ir v e b u k o n u d a k e n d is in e y a rd ım e d ilm e
s in i is te m e k te d ir . D in s e l ö ğ re tid e k a r ş ı ç ık ış o la
s ıy d ı , ç ü n k ü i n a n a n k i ş i y ü k ü m l e r i n i v e i n a n c ı
n ın
k o n u l a r ı n ı T a n r ı ’n ı n
is te m in e
b a ğ lıy o rd u .
123
B ö y l e c e K â d i r i - M u t l a k ’la , s o m u t , d e r e b e y l i ğ e y a
k ış ır, a d a m a d a m a b ir iliş k i k u r u y o r d u . T a n r ı g e
n e y e tk in d i v e y e tk in liğ in e s ık ı s ık ıy a b a ğ lıy d ı,
a m a b ö y le b ir m u tla k ir a d e y e b a ş v u r m a k , H ır is ti
y a n a h lâ k ın a b ir b e d e ls iz lik ö ğ e s i v e s o n u ç o la ra k
d a, y a z m a b ir p a rç a ö z g ü rlü k g e tiriy o rd u . H ır is ti
y a n , b i r r o m a n k a h r a m a n ı d ı r , m e l e k l e s a v a ş a n Y ak u p ’t u r ; d a h a f a z l a b o y u n e ğ m e k i ç i n b i l e o ls a , e r
m i ş , T a n r ı ’n m
is te m in e
k a rş ı ç ık a r h e p .
O ysa
k e n t s o y l u a h l â k g ö r ü ş ü Y a r a t a n ’d a n g e l m e m e k t e
d ir : B u a h l â k ı n e v r e n s e l v e s o y u t y ö n e t m e l i k l e r i
n e s n e le r in ö z ü n d e y a z ılıd ır; b u y ö n e tm e lik le r y ü
c e v e s e v im li, a m a k iş is e l b ir is te m in s o n u ç la r ı
d e ğ i l d i r l e r , d a h a ç o k f iz i ğ i n iç y a s a l a r ı n a b e n z e
m e k t e d i r o n la r . Y a d a b ö y l e o l d u ğ u s a n ı l m a k t a d ı r ,
ç ü n k ü b u iş in a s lım k u r c a la m a k p e k te k in d e ğ il
d ir. Z a t e n k a y n a k l a r ı k a r a n l ı k o l d u ğ u i ç i n d i r k i
c id d i a d a m b u n la r ı in c e le m e k te n k a ç ın m a k ta d ır .
K e n ts o y lu s a n a t y a b ir a ra ç o la c a k tır, y a d a s a n a t
o l m a y a c a k t ı r ; y ı k ı l ı p g i d e c e k l e r i n d e n 23 k o r k a r a k
ilk e le re d o k u n m a k ta n v e d ü z e n s iz liğ e r a s tla m a k
k o rk u s u y la
da
in sa n
y ü re ğ in in
d e rin le rin e
in
m e k te n k a ç ın a c a k tır. B u s a n a tın o k u y u c u s u , b e k
le n m e d ik s ö z c ü k le rle n e s n e le r in ö z ü n ü b u lu p o r
t a y a ç ı k a r a n v e Ö z g ü r lü ğ e y ö n e l t i l m i ş ı s r a r l ı ç a ğ
r ı l a r l a i n s a n ı n e n g iz li y a n l a r ı n ı h a r e k e t e g e ç i r e n
o te h lik e li v e m u tlu ş e y d e n , y e te n e k te n k o r k tu ğ u
k a d a r h iç b ir ş e y d e n k o r k m a m a k ta d ır . K o la y lık
d a h a k o l a y a l ıc ı b u l m a k t a d ı r : K e n d i n e d ö n ü k , e li
k o lu b a ğ lı b ir y e t e n e k t i r k o la y lık ; u y u m lu
ve
~ D o s t o y e v s k i' n in o ü n lü , ‘E ğ e r T a n r ı y o k s a , h e r ş e y y a p ıl a b ilir ,’ s ö z ü k e n t s o y l u
s ı n ıf ı n , 150 y ı l l ı k e g e m e n l i ğ i s ır a s ın d a g ö r m e z d e n g e l m e y e ç a l ı ş t ı ğ ı k o r k u n ç b ir
b u lu ş tu r .
124
ö n c e d e n b e lli s ö z le rle in s a n a g ü v e n v e r m e d ir ; ç e
l e b i b i r a r k a d a ş a ğ z ıy la , i n s a n o ğ l u n u n v e d ü n y a
n ın b a y a ğ ı, s a y d a m , ş a ş ır tm a c a s ız , te h lik e s iz v e
k a y ıts ız ş e y le r o ld u k la r ın ı g ö s te r m e s a n a tıd ır.
A m a d a h a s ı v ar: K e n ts o y lu d o ğ a l g ü ç le rle a n
c a k b ir i a ra c ılığ ıy la iliş k i k u r d u ğ u , m a d d e s e l g e r
ç e k lik o n a in s a n e liy le y a p ılm ış ü r ü n le r b iç im in
d e g ö z ü k t ü ğ ü iç in ; ç e v r e s i , ç o k t a n i n s a n l a ş m ı ş
b ir d ü n y a y la g ö z a la b ild iğ in e k a p lı o ld u ğ u , n e s n e
le rd e n a n c a k d a h a ö n c e b a ş k a in s a n la rın k o y d u
ğ u i m l e m l e r i d e v ş i r m e k l e y e t i n d i ğ i iç in ; g ö r e v i ,
ç a lış tırd ığ ı k iş ile rin
tü k e tim
ü rü n le rin i h a n g i
y ö n te m le re g ö re p a y la ş a c a k la rın ı b e lirle m e k ü z e
re , ö z e llik le s o y u t s im g e le r, s ö z c ü k le r, r a k a m la r,
ç i z e m l e r ü z e r i n d e o y n a m a k t a n b a ş k a b i r ş e y o l
m a d ı ğ ı iç i n ; u ğ r a ş ı g i b i e k i n i d e o n u d ü ş ü n c e ü z e
r in d e d ü ş ü n m e y e h a z ır la d ığ ı iç in , d ü n y a n ın b ir
d ü ş ü n d iz g e s in e in d irg e n e b ile c e ğ in e in a n m ış tır;
ç a b a y ı , a c ıy ı, g e r e k s i n i m l e r i , b a s k ı y ı ,
s a v a ş la rı
d ü ş ü n h a lin e g e tirir: K ö tü lü k d iy e b ir ş e y y o k tu r,
y a ln ız c a ç o k lu k v a rd ır; b a z ı d ü ş ü n le r h iç b ir y e re
b a ğ l ı o l m a k s ı z ı n y a ş a m a k t a d ı r , o n l a r ı b i r d iz g e
iç in e a lm a k g e re k ir. B ö y le c e k e n ts o y lu , in s a n g e
liş im in i g e n iş b ir ö z ü m le m e h a r e k e t i g ib i g ö r
m e k te d ir: D ü ş ü n le r k e n d i a r a la rın d a , k a fa la r d a
kendi
ö ğ ü tm e
to p lu m
a ra la rın d a
b e n z e ş m e k te d irle r.
h a re k e tin in
sonunda
Bu
düşünce
g e n iş
b irliğ e ,
d a k u s u r s u z b ü tü n lü ğ ü n e k a v u ş a c a k tır.
B ö y le b i r i y i m s e r l i k , y a z a r ı n s a n a t k a v r a m ı n ı n
ta m
k a rş ıtıd ır:
S a n a tç ın ın
ö z ü m le n e m e y e c e k ,
k e n d in e b e n z e r k ılın a m a y a c a k b ir m a d d e y e g e
r e k s i n i m i v a rd ır, ç ü n k ü g ü z e llik b o z u lu p d ü ş ü n
h a lin e g e tirile m e z ; d ü z y a z ı y a z a r ı o lu p d a im le ri
125
b i r a r a y a g e tir s e b ile , e ğ e r s ö z c ü ğ ü n ö z d e k s e lliğ in e v e a k ıld ış ı d ir e n m e le r in e k a r ş ı d u y a r lı d e ğ ils e ,
d e y iş i ç e k ic ilik v e g ü ç te n y o k s u n o la c a k tır. Z a te n
s a n a tç ın ın e v re n i y a p ıtın d a y a ra tm a k v e tü k e n
m e z b ir ö z g ü r lü k le d e s te k le m e k is te y iş i d e , n e s
n e le rle d ü ş ü n c e y i k e s in o la ra k b irb irin d e n a y ır
m a s ın d a n ile ri g e lm e k te d ir ; s a n a tç ın ın ö z g ü r lü ğ ü
i le n e s n e l e r a k ı l e r m e z ş e y l e r o l u ş l a r ı y l a b i r b i r i n e
b e n z e m e k te d ir; çö l y a d a b a lta g irm e m iş o r m a n ı
y e n i d e n Z i h n e m a l e t m e k i s t e d i ğ i z a m a n , b u iş i,
o n la rı ç ö l v e o rm a n d ü ş ü n ü h a lin e d ö n ü ş tü r e r e k
d e ğ i l , V a r lığ ı b i r v a r l ı k o l a r a k , d o n u k l u ğ u y l a b i r
l i k t e a y d ı n l a t a r a k , o n u n k a r ş ı t k a t s a y ı s ı n ı d a , V ar o l u ş ’u n b e l i r s i z k e n d i l i ğ i n d e n l i ğ i y l e a y d ı n l a t a
r a k y a p m a k ta d ır. İ ş te b u y ü z d e n s a n a t y a p ıtı b ir
d ü ş ü n e in d irg e n e m e z : Ç ü n k ü o, ö n c e , b ir v a r l ı
ğ ın , y a n i h iç b ir z a m a n b ü tü n ü y le d ü ş ü n ü le m e y e n
b ir ş e y in y a ra tılm a s ı y a d a y e n id e n y a ra tılm a s ı
d ı r ; i k i n c i o l a r a k d a b u v a r l ı k b i r u a r o î u ş ’la , y a n i
d ü ş ü n c e n in y a z g ıs ın ı v e d e ğ e r in i b e lir le y e n b ir
ö z g ü r lü k le d o p d o lu d u r. İ ş t e b u n u n iç in d e s a n a t
ç ı, b i r d ü ş ü n ü n g e ç i c i v e ç a r e s i b u l u n a n b i r y a l
n ız lığ ı o lm a y ıp , te r s in e , d ü n y a n ın v e in s a n o ğ lu
n u n d ü ş ü n c e h a lin e in d irg e n m e z liğ i d e m e k o la n
k ö tü lü ğ ü , ö te d e n b e ri, h e r k e s t e n
la m ış tır.
b a ş k a tü rlü a n
K e n ts o y lu , s ın ıf la r ın v e ö z e llik le d e k e n ts o y lu
s ın ıf ın v a rlığ ın ı y a d s ıy a r a k b e lli e d e r k e n d in i.
S o y lu k iş i b ir k a s ta g ird iğ i iç in in s a n la r a h ü k m e t
m e k i s te r . K e n t s o y l u i s e y ö n e t m e g ü c ü n ü v e h a k
k ın ı, y e ry ü z ü m a lla rım u z u n s ü re d e n b e ri e lin d e
b u lu n d u r m a n ın v e rd iğ i in c e o lg u n lu k ü z e r in e
o t u r t m a k is te r . Z a t e n y a l n ı z c a m a l s a h i b i i l e m a l
126
a r a s ın d a b ire ş im s e l ilin tile r b u lu n d u ğ u n u k a b u l
e d e r; g e ri k a la n ş e y le rin s e , to p lu m s a l b ile ş im le
r in d e ğ iş m e z ö ğ e le ri o ld u k la r ı v e i n s a n d o ğ a s ı,
tu t t u k l a r ı s ır a n e o lu rs a o ls u n , h e r b ir in d e b ü t ü
n ü y l e b u l u n d u ğ u iç in , b i r b i r i n e b e n z e d i ğ i n i ç ö
z ü m le m e y o lu y la o rta y a k o y a r. B u n d a n b ö y le e ş it
s iz lik le r , t o p l u m s a l ç e k i r d e ğ i n k a l ı c ı n i t e l i k l e r i n i
d e ğ iş tire m e y e c e k b ir ta k ım b e k le n m e d ik v e g e ç i
c i o l a y l a r g i b i g ö z ü k ü r . İ ş ç i s ı n ı f ı d i y e b i r şe y , y a n i
h e r iş ç in in g e ç ic i b ir b iç im in i o l u ş t u r d u ğ u b ile ş ik
b i r s m ı f y o k t u r ; y a l n ı z c a i ş ç i l e r v a r d ır , b i r iç d a y a
n ış m a y a r d ım ıy la b ir le ş m iş o lm a y ıp y a ln ız c a , b i r
t a k ı m iç b e n z e ş m e l e r l e b i r b i r i n e b a ğ l a n a n k e n d i
in s a n d o ğ a la r ı iç in e k a p a n m ış iş ç ile r v a rd ır. Ç ö
z ü m le y ic i k e n ts o y lu
ta m tım c ıh ğ ın
a ld a ttığ ı v e
b ir b ir in d e n a y ır d ığ ı b ir e y le r a r a s ın d a k e n ts o y lu
y a l n ı z c a t i n s e l i l i ş k i l e r g ö r ü r. A n l a ş ı l m a s ı k o l a y
e lb e t: N e s n e le r le d o ğ r u d a n d o ğ r u y a iliş k is i b u
lu n m a d ığ ın d a n , ç a lış m a s ı ö z e llik le in s a n la r ü z e
r in d e o ld u ğ u n d a n , o n u n iç in te k s o r u n h o ş a g it
m e k v e y ıld ır m a k tır ; tö re n , d ü z e n v e in c e lik , d a v
r a n ış la r ın a y ö n v e rir; ö te k i in s a n la r ı b ir e r k u k la
g i b i g ö r ü r v e o n l a r ı n d u y g u l a n ı m l a r ı il e k i ş i l i k l e r i
k o n u s u n d a b ira z b ilg i e d in m e k is te y iş i, h e r t u t
k u y u , p a r m a ğ a d o la n a c a k b ir ip g ib i k a b u l e d iş in d e n d ir; g ö z ü d o y m a z k e n ts o y lu n u n e lin d e n d ü ş
m e y e n k i t a p ‘E l d e E t m e S a n a t ı ’, z e n g i n i n e l i n d e n
d ü ş m e y e n k i t a p i s e ‘H ü k m e t m e S a n a t ı ’d ır. D e
m e k k i k e n ts o y lu s m ıf, y a z a rı b ir u z m a n s a y m a k
ta d ır ; y a z a r to p lu m s a l s o r u n la r a y ö n e ld i m i, c a n ı
n ı s ık m a k ta v e o n u k o r k u tm a k ta d ır : K e n ts o y lu s ı
n ıf ın y a z a r d a n b e k le d iğ i, y a ln ız c a in s a n y ü r e ğ i
k o n u s u n d a e d in d iğ i k ılg ıs a l y a ş a n tıy ı k e n d is iy le
127
p a y l a ş m a s ı d ı r . T a b ii o z a m a n y a z m b i r a n d a , t ı p k ı
X V I I. y ü z y ı l d a k i g ib i, r u h b i l i m e i n d i r g e n i v e r m e k te d ir . Ü s te lik d e , C o rn e ille , P a s c a l v e V au v en a r g u e s ’m r u h b i l i m i h e r ş e y e k a r ş ı n , ö z g ü r l ü ğ e
y ö n e ltilm iş k u r ta r ıc ı b ir ç a ğ rıy d ı. A m a tü c c a r a lı
c ıla r ın ın ö z g ü r lü ğ ü n d e n , v a li d e k a y m a k a m ın ö z
g ü r l ü ğ ü n d e n ç e k i n i r . O n la r , h o ş a g i d e b i l m e k v e
h ü k m e d e b i l m e k iç in k e n d i l e r in e ş a ş m a z r e ç e te
le r s a ğ la n m a s ın ı is te r le r y a ln ız c a . İ n s a n o ğ lu g ü
v e n ilir b ir b iç im d e v e k ü ç ü k a ra ç la rla y ö n e tile b il
m e n , k ıs a c a s ı g ö n ü l y a s a la rı s e r t v e ş a ş m a z o lm a
lıd ır. B i l g i n m u c i z e y e n e k a d a r i n a n ı y o r s a , k e n t
s o y lu ş e f d e i n s a n ö z g ü r l ü ğ ü n e o k a d a r i n a n ı r . V e
a h lâ k ı ç ık a rc ı o ld u ğ u n d a n , ru h b ilim in in te m e l d i
r e ğ i d e ç ık a rd ır. B u n d a n b ö y le y a z a r iç in b ü tü n
s o ru n , y a p ıtın ı b ir ç a ğ rı b iç im in d e m u tla k ö z g ü r
lü k le r e y ö n e ltm e k d e ğ il, o n u , k e n d is i g ib i b e lir
le n m iş o la n o k u y u c u la r iç in b e lir le y e c e k tin s e l
y a s a la r o r ta y a k o y m a k o la c a k tır.
İd e a liz m , ru h b ilim c ilik , g e re k irc ilik , y a r a rc ı
lık ,
c id d ilik ;
b u n la rd ır
iş te
k e n ts o y lu
y a z a rın
o k u r l a r ı n a ö n c e l i k l e y a n s ı t a c a ğ ı ş e y le r . A r t ı k o n
d a n b e k le n e n , d ü n y a n ın g a r ip liğ in i v e d o n u k lu
ğ u n u y a p ıtın d a c a n la n d ır m a k d e ğ il, t e r s i n e b u
d ü n y a y ı, s in d irim i k o la y la ş tır a n a y rm tıs a l v e ö z
n e l g ö rü n ü m le r h a lin e g e tirm e k tir - ö z g ü rlü ğ ü
n ü n e n d e r in k ö ş e s in d e y ü re ğ in e n iç te n d e v in im
l e r i n i b u l m a k d e ğ i l , k e n d i ‘y a ş a n t ı s ı n ı ’ o k u y u c u l a r m k iy le k a r ş ıla ş tır m a k tır . Y a p ıtla rı h e m
k e n t
s o y lu s ın ıf ın e lin d e k i m a lla r ın d ö k ü m ü d ü r , h e m
d e s e ç k in le r s ın ıfın ın h a k la r ın ı te m e lle n d irm e y e
v e k u r a m la rın , g ö rg ü k ita p la r ın ın b ilg e liğ in i g ö s
te r m e y e y ö n e lm iş ru h b ilim s e l b ilirk iş i y a z a n a k la
128
r ıd ır . S o n u ç l a r b a ş t a n b e l l i d i r , i n i l e c e k d e r i n l i k
b a ş ı n d a n b e l i r l e n m i ş t i r , t i n s e l y a y l a r s e ç i l m i ş , b iç e m b ile k u r a la b a ğ la n m ış tır . O k u y u c u b ir ş a ş ır t
m a c a y la k a r ş ıla ş a c a ğ ım d iy e k o rk m a z , k ita b ı g ö
z ü k a p a lı s a tın a la b ilir. A m a y a z ın ın c a n ın a k ıy ıl
m ış tır . E m i l e A u g l e r ’d e n t u t u n
d a M a rc e l P re-
v o s t ’y a v e E d m o n d J a l o u x ’y a , o ğ u l D u m a s , P a i l l e r o n , O h n e t , B o u r g e t v e B o d r e a u x ’y a d e k , b u i ş i t a
m a m la y a c a k , h a n i d e y im y e rin d e y s e , im z a la rın a
s o n u n a d e k o n u r k a z a n d ır a c a k b ir s ü r ü y a z a r y e
tiş m iş tir. K ö tü k i t a p l a r y a z m ış o lm a la rı b ir r a s t
la n tı d e ğ ild ir: Y e te n e k le r i v a r d ı b e lk i, a m a b u n u
s a k la m a la rı g e r e k iy o r d u .
E n iy ile r b u n a y a n a ş m a d ı. B u d ir e n iş y a z ın ı
k u r ta r d ı a m a , e lli y ıl iç in a n a ç iz g ile rin i d e b e lir le
m i ş o l d u . G e r ç e k t e n d e , 1 8 4 8 ’d e n 1914 s a v a ş m a
d e k , o k u y u c u s u n u n k ö k lü b irliğ i, y a z a rı ilk e o la
ra k , b ü tü n o k u y u c u la r ın a k a r ş ı y a z m a y a g ö tü rd ü .
Ü r e ttiğ i ş e y le ri g e n e s a tm a k ta d ır , a m a b u n la r ı s a
tın a la n la rı h o r g ö r m e k te v e o n la rın is te k le r in e
a y k ırı d a v r a n m a y a ç a lış m a k ta d ır; ü n lü o lm a k ta n
s a a n la ş ılm a m ış o lm a k ç o k d a h a iy id ir e lb e tte v e
s a n a tç ı ö lm e d e n ö n c e b a ş a r ı e ld e e d e r s e , b u b ir
y a n lış lık s o n u c u d u r. Ve e ğ e r y a y ın la n a n k ita p y e
te rin c e te p k i y a r a tm a z s a , h a k a r e t e tm e k ü z e re ,
k ita b ın
b a ş ın a
b ir
önsöz
e k l e n e c e k t i r . Y a z a r la
o k u r u a r a s ın d a k i b u te m e l ç a tış m a n ın y a z ın ta r i
h i n d e b i r b e n z e r i d a h a g ö r ü l m e m i ş t i r . X V I I. y ü z
y ıld a
y a z a rla
okur
a ra s ın d a k i
uyum
ta m d ır;
X V I II . y ü z y ı l d a y a z a r ı n e l i n d e a y n ı d e r e c e d e g e r
ç e k ik i o k u y u c u to p lu lu ğ u v a rd ır v e c a n ı is te rs e ,
b u n la r d a n b ir in e y a d a ö te k in e d a y a n a b ilir; R o
m a n tiz m , iş in b a ş ın d a , b u
E d e b iy a t N e d ir ?
ik iliğ i b e s le y e r e k v e
1 2 9 /9
ö z g ü r lü k ç ü k e n ts o y lu s ın ıf ın k a r ş ıs ın d a s o y lu la ra
y a s la n a r a k a ç ık b ir ç a tış m a y a g ir m e k te n k a ç ın
m a k i s t e d i . A m a 1 8 5 0 ’d e n s o n r a , k e n t s o y l u ö ğ r e
tiy le y a z ın ın g e r e k lilik le r in i k a r ş ı k a r ş ıy a g e tir e n
d e r in ç a tış m a y ı s a k la m a n ın o la n a ğ ı k a lm a m ış tır.
B u s ıra la rd a , to p lu m u n a lt k a tla r ın d a e d im s iz b ir
o k u y u c u to p lu lu ğ u b e lirm e y e b a ş la m ış tır: B u
o k u y u c u d a h a ş im d id e n n e o ld u ğ u n u n k e n d is in e
g ö s te rilm e s in i is te m e k te d ir; ç ü n k ü p a ra s ız v e zo
r u n lu ilk ö ğ re tim s o ru n u n d a b irta k ım ile rle m e le r
o lm u ş tu r: P e k k ıs a b ir s ü re s o n ra , Ü ç ü n c ü C u m
h u r iy e t b ü t ü n in s a n la r iç in o k u m a y a z m a h a k k ı
n ın k u ts a llığ ın ı k a b u l e d e c e k tir. B u d u r u m d a y a
z a r n e y a p a c a k tır a c a b a ? S e ç k in le r s ın ıf ın ı b ır a
k ıp h a lk ı s e ç e c e k v e k e n d i ç ık a rı iç in o k u r la r ı a r a
s ın d a k i ik iliğ i y e n id e n y a r a tm a y a ç a lış a c a k m ı
d ır?
İ l k b a k ı ş t a ö y le g i b i g ö r ü n m e k t e d i r . 1 8 3 0 ’d a n
1 8 4 8 ’e d e k k e n t s o y l u s ı n ı f ı y a k ı p k a v u r a n b ü y ü k
d ü ş ü n h a r e k e tin in y a rd ım ıy la , k im i y a z a r la r b i
rik m iş b ir g ü ç h a lin d e k i o k u y u c u n u n v a r lığ ın ı
f a r k e t m i ş l e r d i r . ‘H a l k ’ a d ı n ı v e r d i k l e r i b u t o p l u
lu ğ u , g iz e m li ç e k ic ilik le rle b e z e m e k te d ir le r: K u r
tu lu ş u b u h a lk s a ğ la y a c a k tır. A m a o n u s e v s e le r
d e , h iç ta n ı m a m a k t a v e ö z e llik le d e o n u n iç in d e n
g e l m e m e k t e d i r l e r . S a n d , D u d e v a n t B a r o n e s i ’d ir,
H u g o d a b i r İ m p a r a t o r l u k g e n e r a l i n i n o ğ l u . B ir
b a s ım c ın ın o ğ lu o la n M ic h e le t b ile , L y o n lu ip e k
i ş ç i l e r i n d e n y a d a L il l e l i d o k u m a c ı l a r d a n iy ic e
u z a k tır. O n la r ın to p lu m c u lu ğ u - e ğ e r to p lu m c u y
s a la r- k e n ts o y lu id e a liz m in in d o ğ u r d u ğ u b ir ş e y
d ir. H e m s o n r a h a l k k e n d i l e r i n i n s e ç t i ğ i b i r o k u
y u c u o lm a k ta n ço k, k im i y a p ıtla rın ın k o n u s u d u r
130
y a ln ız c a . H u g o , h iç k u ş k u s u z , h e r y e r e g ir e b ilm e k
g i b i e n d e r b i r t a l i h e s a h i p o l d u ; o, y a z a r l a r ı m ı z
a ra s ın d a k i
e n d er,
b e lk i d e
b iric ik g e rç e k h a lk
y a z a rıd ır. A m a ö te k i y a z a r la r, k e n ts o y lu s ın ıf ın
d ü ş m a n lığ ın ı k a z a n m ış , b u n a k a rş ılık , k e n d ile ri
n e iş ç i s ın ıf ın d a n b ir o k u y u c u to p lu lu ğ u y a r a ta
m a m ış la rd ır.
B unun
b ö y le
o ld u ğ u n a
in a n m a k
i ç i n , k e n t s o y l u Ü n i v e r s i t e ’n i n , g e r ç e k b i r ü s t ü n
y e t e n e k v e d e ğ e r l i b i r d ü z y a z ı y a z a r ı o l a n M ic h e l e t ’y e , k a b a b i r b i l g i ç t e n b a ş k a b i r ş e y o l m a y a n
T a i n e ’e y a d a ‘g ü z e l b i ç e m i ’n d e a k l a g e l e b i l e c e k
b ü t ü n b a y a ğ ı l ı k v e ç i r k i n l i k l e r b u l u n a n R e n a n ’a
v e r d iğ i ö n e m i k ıy a s la m a k y e tiş ir. K e n ts o y lu s ın ı
f ın , b i t k i s e l y a ş a m ı m s ü r d ü r s ü n d i y e M i c h e l e t ’y i
i ç i n e a t t ı ğ ı A r a f a t ö d ü n s ü z d ü r : M i c h e l e t ’n i n s e v
d i ğ i 'h a l k ’ b i r s ü r e i ç i n o n u o k u d u , M a r k s ç ı h ğ m
b a ş a r ıs ın d a n s o n r a u n u t u l u p g itti. S o n u ç o la r a k ,
b u y a z a rla rın ç o ğ u b a ş a rıs ız lığ a u ğ ra m ış b ir d e v
r im in k u rb a n la rıd ır; o n la r b u d e v rim e a d la rın ı v e
a lın y a z ıla rın ı b a ğ la m ış la rd ır. H u g o b ir y a n a , h iç
b ir i y a z ın ı g e r ç e k te n e tk ile m e m iş tir.
Ö te k ile r, b ü t ü n ö te k ile r, b o y u n la r ın a b ir ta ş
b a ğ la n m ış ç a s m a k e n d ile r in i s u y u n d ib in e b a tır a
b ile c e k , a ltta n g e le n b ir s m ıfs ız la ş m a k a r ş ıs ın d a
g e r i ç e k i l m i ş l e r d i r . Ö z ü r l e r i y o k d e ğ il: V a k it ç o k
e r k e n d i, h iç b ir g e r ç e k b a ğ o n la r ı iş ç i s ın ıf ın a b a ğ
la m ıy o rd u , b u e z ile n s ın ı f o n la r ı iç in e a la m a z d ı,
y a z a rla ra d u y d u ğ u g e r e k s in im i b ilm iy o rd u ; y a
z a r la r ın b u s ın ıf ı k o r u m a k a r a r ı h a v a d a k a ld ı; iç
te n lik le ri n e o lu rs a o ls u n , y ü r e k le rin d e d u y a m a y ıp a n c a k k a fa la rıy la k a v r a d ık la r ı m u ts u z lu k la r
ü z e rin e
‘e ğ i l m e k 5 d u r u m u n d a
k a lm ış la rd ı. Ç ık
tık la rı s ın ıfta n k o p m u ş la rd ı, k e n d ile r in i y o k s u n
131
b ıra k m a k z o ru n d a k a ld ık la rı ra h a tlığ ın a n ıs ı k a
f a la r ım k u r c a lıy o rd u ; s a h ic i iş ç i s ın ıf ın ın d ış ın d a ,
i ş ç i l e r e k u ş k u v e r e n , k e n t s o y l u l a r t a r a f ı n d a n lâ n e tle n e n , is te k le ri c ö m e rtlik te n ç o k k ız g ın lık v e
h ın ç ta n d o ğ a n v e s o n u ç o la ra k , h e m b irin c ile re ,
h e m d e İ k i n c i l e r e a y k ı r ı d ü ş e n ‘t a k m a y a k a l ı b i r
i ş ç i s ı n ı f ı ’ y a r a t m a t e h l i k e s i i ç i n d e y d i l e r . 24 A y r ıc a ,
X V IIL y ü z y ıld a , y a z ın ın is te d iğ i z o r u n lu ö z g ü r
lü k le r y u r tta ş ın e ld e e tm e k is te d iğ i s iy a s a l ö z g ü r
lü k le r d e n a y r ılm a m a k ta , y a z a r ın d e v r im c i o la b il
m e s i iç in , s a n a t ın ı n k e y f î ö z ü n ü a r a y ıp ta r a m a s ı
v e o n u n b iç im s e l g e r e k lilik le r in i d ile g e tir e n b ir
a ra c ı o lm a s ı y e tm e k te d ir : H a z ır la n a n d e v r im
k e n ts o y lu b ir d e v rim o ld u ğ u z a m a n , y a z ın k e n d i
liğ in d e n d e v r im c id ir , ç ü n k ü k e n d i iç in d e y a p tığ ı
ilk k e ş if o n a s iy a s a l d e m o k r a s iy le a r a s ın d a k i b a ğ
la r ı g ö s te rm e k te d ir. A m a d e n e m e c in in , r o m a n c ı
n ın , o z a n ın s a v u n a c a ğ ı b iç im s e l ö z g ü r lü k le rin , iş
çi s ın ıfın ın k ö k lü is te k le riy le e n u fa k b e n z e rliğ i
k a l m a m ı ş t ı r a r tık . İ ş ç i s ın ıfı, a s lın d a b ir b a k ım a
s a h ip b u lu n d u ğ u v e b ir u y u tm a d a n b a ş k a b ir ş e y
o lm a y a n s iy a s a l ö z g ü r lü ğ ü is te m e y i a k im ın k ö ş e
s i n d e n g e ç i r m e m e k t e d i r ; 35 ş i m d i l i k d ü ş ü n c e ö z
g ü r lü ğ ü n ü n e y a p s ın o; o n u n is te d iğ i ş e y b u s o
y u t ö z g ü r lü k le r d e n b ü s b ü tü n b a ş k a d ır: A lın y a z ı
s ın ın m a d d î o la ra k d ü z e lm e s in i v e d a h a d e rin ,
a y rıc a d a h a b e lli b e lirs iz b ir b iç im d e d e , in s a n ın
in s a n ta ra fın d a n s ö m ü rü lm e s in in s o n a e rm e s in i
i s t e m e k t e d i r . İ l e r d e , b u i s t e k l e r i n , t a r i h s e l v e so ^ G e r ç i y ü r e ğ i n d e k i d o ğ a l b ir c ö m e r t lik h e p a c ıy a k a r ş ı s a v a ş m ış t ır , a m a J u l e s
V a lle s ’in d u r u m u b ö y le d ir iş te .
-■ İ ş ç ile r in , L o u is - N a p o le o n B o n a p a r t e ’a k a r ş ı s i y a s a l d e m o k r a s iy i k e n t s o y lu d a n
fa z la s a v u n d u k la r ım b il m e z d e ğ ilim ; a m a o n la r , b u y ö n e t im b iç im i a lt ı n d a , t e
m e l d ö n ü ş ü m le r i y a p a b ile c e k le r in i s a n ıy o r la r d ı.
132
m u t b ir g ö rü n g ü b iç im in d e , y a n i ta rih s e lle ş m e y i
k a b u l e d e n b ir in s a n ın in s a n o ğ lu k o n u s u n d a ç a
ğ ın ın b ü tü n in s a n la r ın a y ö n e lttiğ i ç a ğ rı b iç im in
d e ta s a r la n a n y a z m a s a n a tın ın o rta y a ç ık a r d ığ ı is
te k le rle ö z d e ş o ld u ğ u n u
g ö r e c e ğ i z . A m a , X IX .
y ü z y ıld a y a z ın k e n d in i d in s e l ö ğ re tid e n k u r ta r
m ış tır v e k e n ts o y lu ö ğ re tiy e h iz m e t e tm e k d e is
te m e m e k te d ir. D e m e k k i k e n d in i, ilk e y ö n ü n d e n ,
h e r tü rlü
ö ğ r e tid e n b a ğ ım s ız g ö rm e k te d ir. B u
n u n la , k a tk ıs ız o lu m s u z lu ğ u n u n so y u t g ö rü n ü
ş ü n ü s ü rd ü r m e k te d ir. A s lın d a k e n d is in in b ir ö ğ
r e ti o ld u ğ u n u a n la m a m ış tır d a h a . B u o n u n , h iç
b ir a y r ıc a lık lı k o n u y u e le a lm a m a y a v e h e r ş e y i
a y n ı b iç im d e iş le m e y e k a lk ış tığ ın ı g ö s te r ir : İ n s a n
işç i s ın ıf ın ın
d u r u m u n d a n b a ş a rılı b ir b iç im d e
sö z e d e b ilir e lb e t; a m a b u k o n u n u n s e ç ilm e s i d u
r u m v e k o ş u lla ra , s a n a tç ın ın ö z g ü r k a r a r m a b a ğ
lıd ır; b ir g ü n ta ş r a lı b ir k e n ts o y lu k a d ın d a n , b ir
başka
günse
K a rta c a lı ü c r e tli a s k e rle r d e n
söz
a ç a r s ı n ı z . G ü n ü n b i r i n d e b i r F l a u b e r t ç ı k ı p ö z ile
b iç im in a y n ı o ld u ğ u n u ile ri s ü re c e k , a m a b u k o
n u d a h iç b ir k ılg ıs a l s o n u c a v a rm a y a c a k tır. B ü tü n
ç a ğ d a ş l a r ı g i b i o d a W i n c k e l m a n n ’l a r ile L e s s i n g ’
le r in a ş a ğ ı y u k a r ı y ü z y ıl ö n c e y a p tık la r ı v e ş u y a
d a b u y o ld a n , g ü z e lliğ i b ir lik iç in d e k i ç o k lu k g ib i
g ö s te r m e k a n la m ın a g e le n g ü z e llik ta n ım la m a s ı
n ı b e n i m s e y e n l e r a r a s ı n d a d ı r . B ü t ü n iş d e ğ i ş k e
n in o k ş a m a s ın ı y a k a la m a k v e b iç e m y a rd ım ıy la ,
o n a k e s in
b ir b irlik
k a z a n d ırm a k tır. G o n c o u rt
K a r d e ş l e r i n ‘s a n a t ç ı d e y i ş i ’n i n b a ş k a b i r i m l e m i
y o k tu r: B u , b ü tü n k o n u la r ı, h a tt a e n g ü z e lle r in i
b ir a ra y a g e tirm e k v e g ü z e lle ş tirm e k ü z e re k u l
l a n ıla n b iç im s e l b ir y ö n te m d ir . B ö y le o lu n c a , a lt
133
s ın ıfla rın is te k le riy le y a z ı s a n a tın ın ilk e le ri a ra
s ı n d a b i r iç i l i n t i b u l u n a b i l e c e ğ i n a s ı l d ü ş ü n ü l e
b i l i r d i ? Y a ln ız P r o u d h o n b u n u n f a r k ı n a v a r m ı ş
g ib iy d i. B ir d e M a rx ta b ii. A m a o n la r d a y a z a r d e
ğ ild i. Ö z e r k l i ğ i n i n o r t a y a ç ı k ı ş m a iy i c e k e n d i n i
k a p tır m ış b u lu n a n y a z ın iç in k o n u h â lâ k e n d is i
d ir. Y a z ın d ü ş ü n m e e v r e s i n e g i r m i ş t i r : K e n d i y ö n
te m le r in i s ın a m a k ta , e s k i ç e rç e v e le r in i k ırm a k ta ,
d e n e y y o lu y la k e n d i öz y a s a la r ın ı b e lirle m e y e v e
y e n i u y g u la y ım la r b u lm a y a ç a lış m a k ta d ır. Ç a ğ
d a ş d ra m v e ro m a n b iç im le rin e d o ğ ru , s e rb e s t d i
z in e , d ilin e le ş tir is in e d o ğ r u s e s s iz c e il e r l e m e k t e
d ir. K e n d i n e ö z g ü b i r i ç e r i ğ i b u l u n d u ğ u n u g ö r e
b ilm e s i iç in , k e n d i ü z e r in d e d ü ş ü n m e k te n v a z
g e ç m e s i v e e s te tik d e ğ e r ö lç ü le r in i b u iç e r iğ in y a
p ı s ın d a n ç ık a r m a s ı g e r e k ir d i. Ö te y a n d a n y a z a r
la r ın d a , b irik m iş g ü ç h a lin d e k i o k u y u c u to p lu lu
ğ u iç in y a z m a y ı s e ç e rk e n , s a n a tla r ın ı z ih in le r d e
k i u y a n ış a u y d u r m a la rı g e re k ird i; k i b u d a s a n a tı
k e n d i ö z ü n e g ö re d e ğ il, d ış g e r e k lilik le r e g ö re b e
lir le m e k a n la m ın a g e lird i; e ğ itim s iz o k u y u c u la r
a n l a y a m a y a c a ğ ı i ç in , h e m d e s ı r f b u y ü z d e n , a n
l a t ı , ş iir, a k ı l y ü r ü t m e b i ç i m l e r i n d e n v a z g e ç m e k
g e re k ird i.
G ö rü n ü şe
g ö re , y a z ın
y a b a n c ıla ş m a
te h lik e s iy le k a r ş ı k a rş ıy a y d ı. B u n u n iç in y a z a r,
iy in iy e tlilik le , y a z ın ı b e lir li b ir o k u y u c u to p lu lu
ğ u n u n v e k o n u n u n h iz m e tin e s o k m a k ta n k a ç ın
m a k ta d ır.
Ama
doğm ak
ü z e re
b u lu n a n
som ut
d e v r im ile k e n d in i k a p tır d ığ ı s o y u t o y u n la r a r a
s ın d a b e l i r e n k o p m a n ın f a r k ı n d a d e ğ ild ir. B u k e z ,
s iy a s a l g ü c ü e le g e ç ir m e k is te y e n h a lk tır, h a l k ı n
e ğ itim i v e b o ş z a m a n ı b u l u n m a d ı ğ ı iç in , s ö z ü m o n a d e v r im c i o la n h e r y a z ın s a l d e v r im , a n la tım ı
134
iş le y e re k , b u d e v rim d e n e s in le n e n b ü tü n y a p ıt
la rı h a lk ın e r iş e m e y e c e ğ i b ir y e r e ç ık a r m a k ta v e
to p lu m s a l tu tu c u lu ğ u n e k m e ğ in e y a ğ s ü r m e k te
d ir.
B u d u r u m d a g e n e k e n ts o y lu o k u y u c u y a d ö n
m e k g e re k m e k te d ir. Y azar o n u n la b ü tü n a lış v e ri
şi k e s tiğ in i s ö y le y e re k ö v ü n ü r, a m a a lt ta b a k a y a
d o ğ ru
s ım f s ız la ş m a y ı y a d s ım a k la ,
bu
a y rılığ ı
s i m g e s e l k a l m a y a m a h k û m e t m e k t e d i r : H iç d u r
m a d a n a y rılık o y u n u o y n a m a k ta , e v in in d ö ş e n i
ş iy le , k e n d i s i n e y a k ı ş t ı r d ı ğ ı t ö r e l e r l e , g i y i n i ş i y l e ,
b e s le n m e s iy le b u n u a ç ığ a v u r m a k ta , a m a g e rç e k le ş tire m e m e k te d ir. K e n d is in i o k u y a n k e n ts o y lu
s ın ı f t ı r . O n u y a ş a t a n v e ü n ü n ü s a ğ l a y a n y a l n ı z c a
b u s ın ıftır. K e n ts o y lu s ın ıf ı b ü t ü n ü y l e e le a lm a k
ü z e re g e ri ç e k iliy o rm u ş g ib i y a p m a s ı b o ş u n a d ır :
Y a rg ıla y a b ilm e s i iç in ilk in b u s ın ıf ta n ç ık m a s ı g e
r e k lid ir v e b u ç ık ış d a a n c a k b a ş k a b ir s ın ıf ın ç ı
k a r l a r ı n ı v e y a ş a m a b i ç i m i n i b e n i m s e m e k l e o lu r .
B u n a k a r a r v e r e m e d iğ in d e n , k im in iç in y a z d ığ ın ı
h e m b ild iğ i, h e m d e b ilm e k is te m e d iğ in d e n , ç e
liş k i v e v ic d a n ra h a ts ız lığ ı iç in d e y a ş a m a k ta d ır.
S e v e s e v e y a l n ı z l ı ğ ı n d a n söz e tm e k te v e g iz lid e n
g iz liy e
s e ç tiğ i o k u y u c u
to p lu lu ğ u n u
k a b u lle n -
m e k te n s e , in s a n ın k e n d is i y a d a T a n rı iç in y a z
d ığ ı u y d u r m a c a s ın ı o r ta y a a tm a k ta ; y a z m a iş in i
d o ğ a ö t e s i b i r u ğ r a ş , b i r y a k a r m a , b i r iç h e s a p l a ş
m a g ib i g ö r m e k te d ir . K e n d in i s ık s ık c in ç a r p m ış
k i ş i y e b e n z e t m e k t e d i r , ç ü n k ü , b i r iç g e r e k l i l i ğ i n
e tk is i a ltın d a s ö z c ü k le ri k u s m a k ta , a m a k e n d i r ı
z a s ıy la v e r m e m e k te d ir . A m a g e n e d e y a z ıla r ın ı t i
tiz lik le d ü z e ltm e k te d ir. B u n u n la b irlik te , k e n t
135
s o y lu
s ın ıfın
k ö tü lü ğ ü n ü
is te m e k te n
ö y le s in e
u z a k tır k i, b u s ın ıf ın y ö n e tm e h a k k ı n ı ta r tış m a
k o n u s u b ile e tm e m e k te d ir. T a m te rs in e . F la u b e r t
onun
bu
h a k k ım
a d ıy la
s a n ıy la ta n ım ış tır v e
m e k t u p l a r ı , k e n d i s i n i p e k k o r k u t a n K o m ü n ’d e n
so n ra ,
iş ç ile re
y ö n e ltilm iş
iğ re n ç
k ü fü rle rle
d o l u d u r . 26 V e k e n d i ç e v r e s i i ç i n e g ö m ü l e n s a n a t ç ı
b u ç e v r e y i d ış a r ıd a n y a r g ıla y a m a y a c a ğ ı iç in , y a d
s ı m a l a r ı e t k i s i z b i r t a k ı m r u h h a l l e r i o l d u ğ u i ç in ,
k e n ts o y lu s ın ıf ın b ir b a s k ı s ın ıfı o ld u ğ u n u n f a r k ı
n a b ile v a r a m a m a k ta d ır; a s lın d a o b u s ın ıfı b ir
s ın ıf o la r a k d e ğ il, d o ğ a l b ir t ü r g ib i g ö r m e k te d ir
v e o n u a n la tm a k te h lik e s in e a tıld ığ ı z a m a n b u iş i
s a lt r u h b ilim s e l te r im le r le y a p a c a k tır . B ö y le c e
a,î B e n i F la u b e r t 'e k a r ş ı h a k s ız d a v r a n m a k la o k a d a r ç o k s u ç la d ıla r k i, h e r k e s in
Y a z ış m a la r ı n a b a k a r a k d o ğ r u la y a b ile c e ğ i ş u ö r n e k le r i v e r m e z e v k i n e d a h a fa z
la d a y a n a m a y a c a ğ ın ı:
“B ir y a n ıl a n y e n i- K a t o lik li k , ö t e y a n d a n t o p l u m c u l u k F r a n s a ’y ı a p t a la ç e
v ir d i. H e r ş e y G ü n a h s ız G e b e lik ile iş ç i ç a n a k la r ı a r a s ın d a o lu ş u y o r ,” (1 8 6 8 )
uİ lk ç a v e , i n s a n a k lı n a s ü r ü lm ü ş b ir k a r a o la n ş u g e n e l o y d a n v a z g e ç m e k t ir ,”
(8 E y lü l 18 71)
“C r o is s e t li y ir m i s e ç m e n d e n d a h a d e ğ e r l i y i m . .. ” (1 8 7 1 )
“T ıp k ı k u d u z k ö p e k le r e k in d u y m a y ış ım g ib i, K o m ü n ’e k a t ıla n la r a d a k in
b e s l e m i y o r u m .' ’ ( C r o is s e t , P e r ş e m b e 18 7 1)
“ B a n a ö y l e g e l i y o r k i h a lk , y a n i s ü r ü , h e p n e f r e t v e r i c i o la c a k tır . Ö n e m li
o la n , h e p a y n ı k iş ile r d ir , m e ş a l e y i e l d e n e l e a k t a r a n b ir a v u ç k a f a d ır .’7 ( C r o is s e t ,
8 E y lü l 1 87 1)
“ K o m ü n y ö n e t i m i n e g e l i n c e , k i s o n n e f e s i n i v e r m e k t e d ir , o r t a ç a ğ ın s o n b e
lir t is id ir b u .”
“ D e m o k r a s i d e n ( h iç d e ğ i l s e F r a n s a 'd a k i d e m o k r a s id e n ) , y a n i a d a le t i n z a r a
r ın a a ff ın g ö k l e r e ç ık a r ılm a s ın d a n , h a k k ı n y a d s ı n m a s ı n d a n , k ı s a c a s ı t o p lu m d ü
z e n i n e a y k ır ılık t a n n e f r e t e d e r i m .’*
“K o m ü n k a t i l l e r e e s k i s a y g ı n l ı ğ ı n ı k a z a n d ı r ı y o r ...”
“H a lk , s o n s u z a d e k ö y l e k a la c a k b ir m a d e n iş ç i s id ir ; v e k u r u k a la b a lık , y ı
ğ ın , s ın ır s ı z ş e y o ld u ğ u iç in , h e p e n a lt s ır a y ı t u t a c a k t ır .”
“B ir s ü r ü k ö y l ü n ü n o k u m a b i l m e s i n i n v e a r tık k ö y p a p a z ın ı d i n l e m e m e
s in in n e ö n e m i va r ? A s ıl ö n e m li o la n I le n a n y a d a L ittr e g ib i p e k ç o k in s a n ın y a
ş a m a s ı v e s ö z ü n ü n d in le n m e s i d ir ! Ş i m d i a r tık k u r t u l u ş u m u z y a s a l a r a u y g u n b i r
s o y l u s m ı f t u , y a n i s a y ıd a n b a ş k a ş e y l e r e d a y a n a n b ir ç o ğ u n lu k t a d ır .” (1 8 7 1 )
“E ğ e r F r a n s a , a s lın d a h a lk la r a f m d a n y ö n e t i l e c e ğ i y e r d e , g ü v e n i l i r d e v l e t
a d a m la r ın ın e l i n d e o ls a y d v b u d u r u m a d ü ş e r m iy d ik s a n ıy o r s u n u z ? A ş a ğ ı s ı n ı f
la r ı a y d ın la t m a y a ç a lış a c a k y e r d e , ü s t s ı n ı f l a n e ğ i t m e y e b a k ı l s a y d ı .. . ” ( C r o is s e t ,
S a lı, 3 A ğ u s t o s 1870)
136
k e n ts o y lu y a z a rla ile n ç li y a z a r a y n ı d ü z e y d e h a r e
k e t e tm e k te d ir le r ; a r a la r ın d a k i b ir ic ik a y rım , b i
rin c in in a k ru h b ilim , ik in c in in s e k a r a r u h b ilım
y a p m a s ıd ır . Ö r n e ğ in , F la u b e r t k a lk ıp d a , “ B a y a ğ ı
d üşünen
h e r k e s i k e n ts o y lu d iy e a d la n d ır ır ım ,”
d e d iğ i z a m a n , k e n ts o y lu y u ru h b ilim s e l v e id e a
lis t te r im le r le , y a n i y a d s ıd ığ ın ı ile ri s ü r d ü ğ ü ö ğ
r e t i n i n g ö r ü ş a ç ı s ı i ç i n d e t a n ı m l a m a k t a d ı r . B ö y le ce d e k e n ts o y lu s ın ıfa a ç ık b ir h iz m e tte b u lu n
m a k t a d ı r : Y a ln ız c a iç s ı k ı d ü z e n l e y ü r e k l e r i n d e k i
k e n ts o y lu y u
ç ık a rıp
a ta b ile c e ğ in e
işç i s ın ıf ın a
g e ç e b ile c e k
b irta k ım
in a n d ıra ra k ,
b a ş k a ld ıra n ,
u y u m s u z k iş ile r i b a b a o c a ğ ın a d ö n d ü r m e k te d ir :
E ğ e r k e n d i b a ş la r ın a k a ld ık la r ı z a m a n iy i d ü ş ü n
m e y e ç a lış ırla rs a , g ö n ü l r a h a tlığ ı iç in d e m a lla r ın
dan
ve
ü s tü n lü k le r in d e n
zevk
a lm a y a
devam
e d e b ilirle r; g e rç i h â lâ b ir k e n ts o y lu y a y a r a ş a n e v
le r d e o tu r m a k ta , h â lâ b ir k e n ts o y lu g ib i g e lir le r i
n in k e y fin i s ü r m e k te v e k e n ts o y lu s a lo n la rd a d o
la ş m a k ta d ır la r , a m a b ü t ü n b u n la r a r tık b i r e r d ış
g ö rü n ü ş tü r, d u y g u la rın ın
s o y lu lu ğ u
d o la y ıs ıy la
o n la r k e n d i tü r le r in in ü s tü n e ç ık m ış la rd ır. K e n t
s o y lu y a z a r b ö y le c e y a z a r a r k a d a ş la r ın a d a v ic
d a n la r ın ı h e r d u r u m d a r a h a t tu ta b ilm e y o lu n u
g ö s te r m e k te d ir : Ç ü n k ü g ö n ü l y ü c e liğ i d e a y r ıc a
lık lı u y g u la m a o la n a ğ ın ı s a n a tta b u lm a k ta d ır.
S a n a tç ın ın y a ln ız lığ ı ik i y ö n d e n d ü z m e c e d ir:
B ü y ü k h a lk ç o ğ u n lu ğ u n u n g ö z ü n d e n g e rç e k b ir
ilin tiy i s a k la m a k la k a lm a y ıp a y rıc a , y e n i b ir u z
m a n la r to p lu lu ğ u y a r a tıld ığ ın ı d a g iz le m e k te d ir.
İn s a n la r ın v e m a lla rın y ö n e tim i k e n ts o y lu y a b ı
r a k ıld ığ ın a g ö re , tin s e l ile d ü n y a s a l g e n e b i r b i r i n
137
d e n a y rılm a k ta , b ir tü r p a p a z lığ ın o rta y a ç ık tı
ğ ı g ö rü lm e k te d ir.
S t e n d h a l ’i n
okuyucusu
B a l-
z a c ’tır. B a u d e l a i r e ’i n k i B a r b e y d ’A u r e v i l l y ’d i r v e
B a u d e l a i r e d e P o e ’n u n
o k u y u c u s u d u r . Y a z ın s a l
to p la n tıla r b e lli b e lirs iz b ir o k u l h a v a s ın a b ü r ü n
m ü ş tü r , b u r a la r d a k ıs ık s e s le , s o n s u z b ir s a y g ıy la
‘y a z ı n k o n u ş u l m a k t a d ı r ; b e s t e c i n i n m i m ü z i ğ i n
d e n , y o k s a y a z a rın m ı k ita p la r ın d a n
zevk
a ld ığ ı ta r tış ılm a k ta d ır ;
d a h a çok
y a z ın , y a ş a m d a n
u z a k la ş tığ ı o ra n d a k u ts a lla ş m a k ta d ır. H a tta b ir
t ü r e r m iş le r a y in i b u lu n m u ş tu r : Y ü z y ılla r ö te s in
d e n C e r v a n t e s ’e , R a b e l a i s ’y e , D a n t e ’y e e l u z a t ı l
m a k ta , h e r k e s b u m a n a s tır ım s ı to p lu lu ğ a k a tıl
m a k ta d ır; d in a d a m lığ ı s o m u t v e b ir b a k ım a c o ğ
ra fî b ir c a n lı o la c a k y e rd e , s ü r ü p g id e n b ir k u r u m
o lm a k ta d ır; y e ry ü z ü n d e b ü tü n ö te k ile ri c a n la n d ı
r a n v e b ü t ü n b irliğ i ö z e tle y e n , ta r ih b a k ım ın d a n
e n s o n g e le n b iri d ış ın d a b ü t ü n ü y e le r i ö lü p g it
m iş b ir d e r n e k tir b u . E r m iş le r i g e ç m iş te k a lm ış
b u y e n i im a n lı k iş ile r in b ir d e g e le c e k y a ş a m la rı
v a rd ır. T in s e l ile d ü n y a s a l a r a s ın d a k i k o p m a ü n
k a v ra m ın d a
büyük
b ir
d e ğ iş im
y a ra tm ış tır:
R a c i n e ’i n z a m a n ı n d a ü n , y a n l ı ş a n l a ş ı l a n b i r y a
z a rın öç a lm a s ın d a n ço k , d u r u k b ir to p lu m d a b a
ş a r ı n ı n d o ğ a l u z a n t ı s ı y d ı . X IX . y ü z y ı l d a ü n o l a
ğ a n ü s tü b ir d e n g e le m e ç a r k ı g ib i iş le m e k te d ir .
‘B e n a n c a k 1 8 8 0 ’d e a n l a ş ı l a c a ğ ı m ’, ‘D a v a m ı y a r g ı t a y d a k a z a n a c a ğ ı m ’ g i b i ü n l ü s ö z le r, y a z a r ı n , k e n
d i iç in e k a p a lı b ir to p lu m d a d o la y s ız v e e v r e n s e l
b ir e y le m d e b u lu n m a is te ğ in i y itirm e d iğ in i g ö s
te r m e k te d ir . A m a b u e y le m
ş u a n d a o la m a d ığ ı
iç in , b e lir s iz b ir g e le c e k te , y a z a r la o k u y u c u s u a ra -
138
s m d a g e r ç e k le ş e c e k b ir b a r ış m a s ö y le n c e s i t a s a r
la n m a k ta d ır k a fa la rd a . Z a te n b ü tü n b u n la r p e k
b e lirs iz
ş e y le rd ir:
Bu ün
h e v e s lile rin in
h iç b iri
k e n d i k e n d in e n e tü r b ir to p lu m d a ö d ü lü n ü a la c a
ğ ım s o rm a m ış tır; o n la r y a ln ız c a , k e n d ile r in d e n
s o n r a v e d a h a y a ş lı b ir d ü n y a d a d o ğ a c a k la r ı iç in ,
t o r u n l a r ı n ı n b i r iç i y i l e ş m e n i n t a d ı n a v a r a c a k l a r ı
n ı d ü ş ü n m e k te n h o ş la n m a k ta d ır la r . İ ş te b u y ü z
d e n , ç e liş k ile r k a r ş ıs ın d a is tif in i b ile b o z m a y a n
B a u d e la ir e , to p lu m u n , a n c a k in s a n o ğ lu n u n y e r
y ü z ü n d e n k a lk ış ıy la so n b u la c a k b ir ç ö k ü ş d ö n e
m in e g ird iğ in i k a b u l e tm e s in e k a rş ın , b e n in in y a
r a la r ın ı ö lü m d e n s o n ra e riş e c e ğ i ü n ü göz ö n ü n e
a la r a k s a rm a k ta d ır.
B u n a g ö r e , ş u a n iç i n y a z a r b i r u z m a n l a r k u r u
lu n a b a ş v u r m a k ta d ır ; g e ç m iş y ö n ü n d e n , ü n lü ö lü
le r le g iz e m li b ir a n la ş m a im z a la m a k ta d ır ; g e le c e k
iç in s e ü n
s ö y le n c e s in i k u lla n m a k ta d ır . K e n d in i
s im g e s e l o la r a k s ın ıf ın d a n k o p a r m a k iç in e lin d e n
g e le n h iç b ir ş e y i e s irg e m e m iş tir. H a v a d a d ır, y ü z
y ı l ı n a y a b a n c ı , y e r s i z y u r t s u z v e i l e n ç l i d i r o. B ü
t ü n b u o y u n la r ın te k b ir a m a c ı v a r d ır: y a z a rı, e s k i
ç a ğ l a r d a k i s o y lu s ı n ı f ı n y e r i n i t u t a c a k s i m g e s e l
b ir to p lu lu ğ a k a tm a k . R u h ç ö z ü m le m e s i, s a n a ts a l
d ü ş ü n c e n in p e k ç o k ö r n e ğ in i v e rd iğ i b u ö z d e ş le ş
m e s ü r e ç l e r i n i ç o k iy i t a n ı r : T ı m a r h a n e d e n k a ç
m a k iç in a n a h ta r a g e r e k s in im
nunda
k e n d is in in
d u y a n h a s ta , so
a n a h ta r o ld u ğ u n a
in a n m a y a
b a ş la r . A y n ı b i ç i m d e , s m ı f s ı z l a ş a b i l m e k i ç i n b ü
y ü k le rin
lü tu fla rm a
g e re k s in e n
y a z a r, s o n u n d a
k e n d i n i b ü t ü n s o y lu s ı n ı f ı n i m g e s i g i b i g ö r m e y e
b a ş la r . V e s o jd u s ın ıf , a s a l a k l ı ğ ı y l a t a n ı n d ı ğ ı i ç in ,
y a ş a m a b iç im i o la ra k a s a la k lık g ö s te r iş in i se çer. O
139
k a tk ıs ız tü k e tim e a d a m ış tır k e n d in i. D a h a ö n c e d e
s ö y l e d i ğ i m i z g ib i, k e n t s o y l u s ı n ı f ı n m a l l a r ı n ı k u l
la n m a k ta h iç b ir s a k ın c a g ö rm e z , a m a b u iş i y a l
n ız c a h a rc a m a k , y a n i b u n la r ı h iç b ir ş e y ü r e tm e
y e n , y a r a r s ız n e s n e le r h a lin e d ö n ü ş tü r m e k iç in
y a p a r ; b ir b a k ım a y a k a r o n la rı, ç ü n k ü a te ş te m iz
le y ic id ir . Ö te y a n d a n , h e r z a m a n v a r l ı k l ı o l m a d ı ğ ı
v e iy i y a ş a m a k i s t e d i ğ i i ç i n k e n d i n e h o v a r d a c a v e
s ık ın tı d o lu b ir y a ş a m k u r m a k ta d ır ; b u y a ş a m d a ,
h e s a p lı b ir h e s a p s ız lık , b e c e r e m e y e c e ğ i ç ılg ın s a
v u r g a n lığ ın y e rin i tu tm a k ta d ır. S a n a tın d ış ın d a ,
ü ç ç e ş it iş te b u lm a k ta d ır s o y lu lu ğ u . Ö n c e s e v d a
d a, ç ü n k ü s e v d a y a ra rs ız b ir t u tk u d u r v e k a d ın la r,
N i e t z s c h e ’n i n d e d e d i ğ i g ib i, e n t e h l i k e l i o y u n d u r
lar. S o n r a y o l c u l u k l a r d a , ç ü n k ü y o lc u , h i ç b i r i n d e
k a lm a k s ız ın b ir to p lu m d a n ö te k in e g e ç e n s ü re k li
b ir ta n ık tır v e ç ü n k ü y a z a r, ç a lış a n b ir to p lu lu k ta
y a ş a y a n y a b a n c ı b ir tü k e tic i o ld u ğ u n d a n , a s a la k lı
ğ ın ta k e n d is id ir. A ra s ıra d a s a v a ş ta b u lm a k ta d ır,
ç ü n k ü s a v a ş k o r k u n ç b ir in s a n v e m a l tü k e tim id ir .
S o y lu v e s a v a ş ç ı to p lu m la r m z a n a a tla r a g ö s
t e r d i ğ i h o r g ö r ü y e y a z a r d a d a r a s t l a r ı z : Y a r a r s ız o l
m a k y e t i ş m e z o n a , E s k i Y ö n e t i m ’i n s a r a y l ı l a r ı g i
b i, y a r a r l ı ç a l ı ş m a y ı a y a k l a r ı n ı n a l t ı n a a l m a k , k ı
r ıp g e ç ir m e k , y a k m a k , y ık m a k , a r a b a la r ın ı o lg u n
e k in
ta rla la rın ın
o rta s ın d a n
v u r d u m d u y m a z lığ ın a
sü rd ü re n
öykünm ek
b e y le rin
is te m e k te d ir.
B a u d e l a i r e ’i n le V i t r i e r ’d e ( C a m c ı) s ö z ü n ü e t t i ğ i o
y ık ıc ı g ü d ü le r i b e s le r iç in d e . D a h a s o n ra la rı, h e r
ş e y d e n ç o k , iy i y a p ı l m a m ı ş , b o z u k y a d a k u l l a
n ılm a z o lm u ş , y a rı y a r ıy a d o ğ a y a k a r ış m ış v e a le t
te n ç o k a le t k a r ik a tü r ü n ü a n d ır a n a le tle ri s e v m e
y e b a ş la y a c a k tır. K e n d i ö z y a ş a m ım d a k ır ıla c a k
140
b i r a l e t g i b i g ö r d ü ğ ü o lu r, h i ç d e ğ i l s e c a n ı n ı t e h
li k e y e a t a r v e o y u n u n u b ü y ü k o y n a r : İ ç k i , u y u ş
t u r u c u m a d d e l e r , h e p s i t a m o n a g ö r e ş e y le r d ir .
Y a r a r s ı z ’d a k i y e t k i n l i k , g ü z e l l i k d e m e k t i r e l b e t .
A r a d a g e r ç e k ç i l i k v e P a r n a s s e d a h i l ‘s a n a t i ç i n sa n a t ’t a n t u t u n d a s im g e c i l i ğ e d e k b ü t ü n o k u lla r , s a
n a tın , k a tk ıs ız tü k e tim in e n y ü k s e k d e r e c e s i o ld u
ğ u n d a b irle ş irle r. S a n a t h iç b ir ş e y ö ğ re tm e z , h iç
b ir ö ğ re tiy i y a n s ıtm a z , h e le a h lâ k ç ı o lm a k ta n t i
tiz lik le k a ç ın ır: G id e b u n u y a z m a d a n ç o k ö n c e
F la u b e r t, G a u tie r, G o n c o u rtla r, R e n a n v e M a u p a s
s a n t , k e n d i l e r i n e ö z g ü b i r b i ç i m d e , “ K ö t ü y a z ı n iy i
d u y g u la r la y a r a tılır ,” d e m iş le r d i. B a z ıla r ın a g ö re
y a z m m u tla k la ş tır ılm ış b ir ö z n e llik tir, a c ıla r ın ın
v e g ü n a h la rın ın k a ra s a rm a ş ık la rın ın y a n ıp tu
t u ş t u ğ u b ir z e v k a te ş id ir ; d ü n y a iç in d e s a n k i b ir
h ü c r e d e y m i ş g i b i y a t a n b u y a z a r l a r , ‘ö t e l e r e ’ k a r ş ı
d u y d u k la r ı a ç m la y ıc ı s u s u z lu k la d ü n y a y ı a ş
m a k ta v e h e r ş e y i s a ç ıp s a v u r m a k ta d ır la r . Y ü r e k
l e r i n i n , ç i z d i k l e r i y ü r e k i m g e s i n i n iy i c e k u r u o l
m a s ın ı s a ğ la m a y a y e te c e k k a d a r g a r ip o ld u ğ u n a
in a n m a k ta d ırla r. B a ş k a b ir k ü m e y s e , ç a ğ ın ın y a n
tu tm a y a n ta n ığ ı o lm a y ı s e ç m e k te d ir. A m a b u n la r
d a k im s e iç in ta n ık lık e tm iş o lm a m a k ta d ır; ta n ık
lığ ı d a , ta n ık la r ı d a m u tla k la ş tır m a k ta d ır la r ; k e n
d ile rin i ç e v re le y e n to p lu m u n r e s m in i h a v a y a s u n
m a k ta d ırla r . A ld a tılm ış , y e ri d e ğ iş tir ilm iş , s a n a t
s a l b i ç e m i n t u z a ğ ı n a d ü ş m ü ş b u l u n a n e v r e n o la y
la r ın ı y a n s ız la ş tır m ış v e , b ir b a k ım a a y ra ç iç in e
a lm ış
o lm a k ta d ır;
g e rç e k ç ilik ,
‘y a r g ı l a m a k t a n
k a ç m m a ’d ır. O l a n a k s ı z d o ğ r u b u r a d a , ‘m a s a l l a r
d a k i d e ğ e r li ta ş la r k a d a r g ü z e l’ o la n in s a n lık d ış ı
G ü z e l l i k ’le b u l u ş m a k t a d ı r . N e y a z d ı ğ ı s ü r e c e y a
141
z a r, n e d e o k u d u ğ u s ü r e c e o k u y u c u b u d ü n y a d a n
d ır a r tık ; k a tk ıs ız b ir e r b a k ış o lu p ç ık m ış tır h e r
ik is i d e; in s a n o ğ lu n a d ış a rıd a n b a k a rla r; o n a T anr ı ’n m , y a d a b i r b a ş k a d e y i ş l e , m u t l a k b o ş l u ğ u n
g ö rü ş a ç ıs ın d a n b a k m a k is te m e k te d irle r. O y sa e n
ş iir s e l y a z a r ın a n la ttığ ı k iş is e l ö z e llik le rd e b ile
b e n k e n d im i b u la b ilirim ; v e e ğ e r d e n e y s e l r o m a n
b ilim e ö y k ü n ü y o r s a , o d a b ilim g ib i y a r a rlı d e ğ il
m id ir a c a b a , o n u n d a to p lu m s a l u y g u la m a la r ı o la
m az
m ı?
A ş ır ıc ıla r , y a r a r l ı o l m a k
k o rk u s u y la ,
y a p ıtla rın ın o k u y u c u y u k e n d i y ü re ğ i k o n u s u n d a
b ile
a y d ın la tm a m a s ın ı is te m e k te , k e n d i y a ş a n
tıla rın ı b a ş k a la rın a a k ta rm a y ı re d d e tm e k te d irle r.
O y sa b ir y a p ıt, a n c a k b ü tü n ü y le in s a n lık d ış ı
o l d u ğ u z a m a n y ü z d e y ü z b e d e l s i z o la b ilir . B ü t ü n
b u n la rın
a ltın d a , b u
dünyadan
o lm a d ığ ı iç in
y e r y ü z ü n d e k u l l a n ı l a m a y a n v e o n u n h iç b ir ş e y in i
a n ım s a tm a y a n , ş a ta fa t v e h o v a rd a lığ ın s o n u n d a
e ld e k a la n m u tla k b ir y a ra tış u m u d u y a tm a k ta d ır:
İ m g e g ü c ü , g e rç e ğ i k o ş u ls u z y a d s ı m a y e te n e ğ i
d iy e
kabul
e d ilm e k te
ve
s a n a t y a p ıtı e v re n in
y ı k ı l ı ş ı ü z e r i n d e y ü k s e l m e k t e d i r . D e s E s s e i n t e s ’i n
o a z g ı n y a p a y c ı l ı ğ ı v a r d ır , b ü t ü n d u y u l a r ı n d ü z e n
li b i r b i ç i m d e y o l u n d a n s a p t ı r ı l m a s ı v e s o n o l a r a k
d a , d i l i n e lb ir liğ iy le y ı k ı l m a s ı v a r d ır . A y rıc a
s u s k u n l u k d a v a rd ır: ş u b u z g ib i s e s s iz lik , y a n i
M a l l a r m e ’n i n y a p ı t ı - y a d a , h e r t ü r l ü a l ı ş v e r i ş i p i s
b u l a n M . T e s t e ’n i n s u s k u n l u ğ u .
B u p a r la k v e ö lü m c ü l y a z ın ın s o n u h iç lik tir.
S o n u v e a s ıl ö zü : Y en i tin s e ld e h iç b ir o lu m lu y a n
y o k tu r, d ü n y a s a l o la n ın k a tk ıs ız v e y a lın b ir y a d
s ın m a s ıd ır b u ; o r ta ç a ğ d a , T in s e lliğ e o r a n la ik in c i
p l a n d a o l a n , d ü n y a s a l d ı r ; X IX . y ü z y ı l d a i s e d u
142
r u m te r s in e d ir : Ö n e m li o la n D ü n y a s a ld ır ; tin s e l,
o n u k e m ir e n v e y ık m a y a ç a lış a n ö n e m s iz b ir a s a
l a k t ı r . S ö z k o n u s u o l a n şe y , d ü n y a y ı y a d s ı m a k y a
d a tü k e tm e k tir . T ü k e tir k e n y a d s ım a k tır . F la u b e r t
k e n d in i in s a n la rd a n v e n e s n e le rd e n k u r ta rm a k
iç in y a z m a k ta d ır. K u r d u ğ u c ü m le n e s n e y i k u ş a t
m a k ta , y a k a la m a k ta , h a r e k e ts iz le ş tirip e z m e k te ,
ü z e rin e k a p a n m a k ta , k e n d in i ta ş la ş tırm a k ta v e
n e s n e y i d e k e n d is iy le b irlik te d o n d u r m a k ta d ır .
K ö r v e s a ğ ır d ır b u c ü m le , k a n s ız d ır ; e n k ü ç ü k b ir
c a n lılık b e lir tis i ta ş ım a z , d e r in b ir s e s s iz lik o n u
b ir s o n ra k i c ü m le d e n a y ırm a k ta d ır; b ir d a h a k a lk
m a m a k ü z e r e b o ş lu ğ a y u v a r la n m a k ta v e k u r b a
n ın ı d a k e n d is iy le b irlik te s ü rü k le m e k te d ir. H e r
g e r ç e k l i k , b i r k e z b e t i m l e n d i m i, t o p l a m d a n d ü ş ü lm e k te d ir : S ıra ö te k i g e rç e k lik te d ir. G e rç e k ç i
lik te , b u r e n k s iz v e b ü y ü k k o v a la m a c a d a n b a ş k a
b i r ş e y y o k tu r. H e r ş e y d e n ö n e m lis i, d in g in lik y a
r a tm a k tır . G e rç e k ç iliğ in g e ç tiğ i y e r d e b ir d a h a o t
b itm e m e k te d ir . D o ğ a lc ı r o m a n ın g e r e k ir c iliğ i y a
ş a m ı e z m e k te , in s a n e y le m in in y e r in e te k y ö n lü
ç a r k la r g e ç irm e k te d ir. T e k b ir k o n u s u v a r d ır b u
r o m a n ın : b ir in s a n ın , b ir g iriş im in , b ir a ile n in , b ir
t o p l u m u n y a v a ş y a v a ş d a ğ ılış ı; s ıf ır d a n b a ş la m a k
g e r e k i r , d o ğ a ü r e t i c i d e n g e s i z l i k d u r u m u n d a e le
a lın m a k ta v e b u d e n g e s iz lik b ir k a le m d e s ilin
m e k te , e ld e k i g ü ç le r h iç e in d ir g e n m e k te , y e n i
b a ş l a y a n b i r ö l ü m d e n g e s i k u r u l m a k t a d ı r . D o ğ a lc ı
r o m a n k a z a ra b iz e tu tk u lu b ir in in b a ş a r ıy a e r iş ti
ğ i n i g ö s t e r i y o r s a , b i r d ı ş g ö r ü n ü ş t ü r b u : B e l A m i 27
( P a r l a k D o s t) k e n t s o y l u s ı n ı f ı n t a b y a l a r ı n a s a l-
G u y d e M a u p a s s a n t , B e l A m i , (138 5). (Yay.)
143
d ı r m a m a k t a d ı r ; o, y ü k s e l i ş i b i r t o p l u m u n ç ö k ü
ş ü n ü g ö s t e r e n b i r d e n i z a l t ı a y g ıtıd ır . V e s i m g e c i
l i k g ü z e l l i k i le ö l ü m a r a s ı n d a k i s ı k ı y a k ı n l ı ğ ı b u
lu p o r ta y a ç ık a r d ığ ı z a m a n , y a r ım y ü z y ıllık y a z ın
iz le ğ in i o rta y a k o y m a k ta n b a ş k a b ir ş e y y a p m a
m a k ta d ır. A r tık v a r o lm a d ığ ı iç in g e ç m iş in g ü z e l
liğ in d e n , c a n ç e k iş e n g e n ç k ız la r ın v e s o la n ç iç e k
le rin g ü z e lliğ in d e n , b ü tü n a ş ın m a la r ın v e ç ö k ü ş
l e r i n g ü z e l l i ğ i n d e n , t ü k e t i m i n , y iy i p b i t i r e n h a s
ta lığ ın , in s a n ın iç in i k e m ir e n s e v d a n ın , ö ld ü r e n
s a n a tın y ü c e
s a y g ın lığ ın a , ö n ü m ü z e , a r k a m ız a ,
g ü n e ş e v e to p ra ğ ın k o k u la rın a v a r a n a d e k , h e r
y e r d e d i r ö l ü m . B a r r e s ’i n s a n a t ı ö l ü m ü z e r i n d e d ü
ş ü n m e d i r : B i r ş e y a n c a k ‘t ü k e t i l e b i l i r ’ o l d u ğ u , y a n i t a m b iz o n d a n h a ç d u y a r k e n ö l d ü ğ ü z a m a n g ü
z e ld ir . B u a k s o y l u o y u n l a r ı n a u y g u n d ü ş e n z a m a n s a l y a p ı , ş i m d i k i a n d ır . G e ç ip g i t t i ğ i v e a s l ı n
d a ö lü m s ü z lü ğ ü n b ir im g e s i o ld u ğ u iç in ş im d ik i
a n , in s a n z a m a n ın ın , ç a lış m a v e ta r ih in b u ü ç b o
y u tlu z a m a n ın ın y a d s ın m a s ıd ır. K u r m a k iç in ç o k
z a m a n g e re k lid ir, o y s a b ir a n y e tiş ir h ç r ş e y i y e r le
b i r e t m e y e . G i d e ’i n y a p ı t ı n a b u a ç ı d a n b a k ı l d ı ğ ı n
d a , o ra d a , ö z e llik le tü k e tıc i-y a z a ra a y r ılm ış b ir a h
lâ k g ö r m e m e k e ld e d e ğ ild ir. O n u n o b e d e ls iz e d i
m i, y ü z y ıllık k e n ts o y lu o y u n u n u n s o n a e r iş i ile
s o y lu - y a z a r ın b u y r u ğ u n d a n b a ş k a n e d i r k i? B u
b e d e ls iz e d im in b ü tü n ö r n e k le r in in tü k e tim d e n
a lın m ış o lm a s ı d i k k a t ç e k ic id ir: P h ilo c te to s y a y ı
n ı te s lim e d e r, m ily o n e r b a n k a ç e k le rin i s a ç ıp s a
v u r u r , B e r n a r d h ı r s ı z l ı k y a p a r , L a f c a d i o ö l d ü r ü r , 28
P h i l o c t e t o s , A n d r é G i d e ’in P h i l o c t e t o s a d lı o y u n u n u n , B e r n a r d , L e s f a - n x - m c m n a y e u r s ' ü n ( K a lp a z a n la r ), L a f c a d io i s e L e s C a v e s d u V a t i c a n (V a tik a n ’ın Z i n d a n
la r ı) r o m a n ın ın k a h r a m a n la r ıd ır . (Y ay.)
144
M e n a l q u e e v e ş y a s ı n ı s a ta r . B u y ı k ı c ı e y l e m e n
s o n n o k t a s ı n a d e k g i d e c e k t i r : “E n y a l ı n g e r ç e k ü s
tü e d im ,” d iy e c e k tir y ir m i y ıl s o n ra B re to n , “ e ld e
ta b a n c a s o k a ğ a f ır la m a k v e k a la b a lığ a , g ü c ü n ü n
y e ttiğ in c e , g e liş ig ü z e l a te ş e tm e k tir.” B u , u z u n b ir
d i y a l e k t i k s e l s ü r e c i n s o n n o k t a s ı d ı r : X V I II . y ü z
y ıld a y a z ın o lu m s u z d u ; k e n ts o y lu s ın ıfın e g e m e n
li ğ i s ı r a s ı n d a i s e m u t l a k v e a y r ı k l a ş m ı ş b i r y a d s ı
m a d u r u m u n a g e ç m e k te , b in b ir re n k li v e o k ş a y ı
cı b ir h iç le ş m e s ü r e c i o lu p ç ık m a k ta d ır. B re to n ,
b ir b a ş k a y e r d e d e , “G e r ç e k ü s tü c ü lü k , v a rlığ ın
p a r la k v e k ö r b ir öz h a lin d e h iç le ş tirilm e s i e re ğ i
n i g ü tm e y e n ş e y le r in h iç b iriy le p e k fa z la -ilg ile n
m e m e k te d ir; v e b u öz a r tık n e b u z u n , n e d e a te ş in
r u h u d u r , ” d e r. S o n u n d a , y a z ı n ı n k e n d i s i n i y a d
s ı m a k t a n b a ş k a iş k a l m a m a k t a d ı r . G e r ç e k ü s t ü c ü
l ü k a d ı a l t ı n d a y a p t ı ğ ı ş e y d e b u d u r z a t e n : Y e tm iş
y ıl b o y u n c a d ü n y a y ı t ü k e t m e k ü z e r e y a z ılıp ç iz il
d i; 1 9 1 8 ’d e n s o n r a i s e y a z ı n ı t ü k e t m e k ü z e r e y a z ı
lıp ç iz ilm e k te d ir ; y a z ın s a l g e le n e k le r s a ç ılıp s a v
r u lm a k ta , s ö z c ü k le r b o ş a h a rc a n m a k ta , ç a tır d a
s ın la r d iy e b ir b ir le r in e
ç a r p ılm a k ta d ır. M u tla k
Y a d s ım a o la r a k e le a lm a n y a z ın , Y a z m d ış ıla ş m a k ta d ır; a m a h iç b ir z a m a n b u n d a n d a h a y a z ın s a l d a
o lm a m ış tır: Ç e m b e r ta m a m la n m ış tır .
Ş u s ı r a l a r d a y a z a r ı n , d o ğ u ş t a n s o y lu b i r s ı n ı
f ın s a v u r g a n lığ ın a ö y k ü n e b ilm e k ü z e re , s o r u m
s u z lu ğ u n u k a b u l e ttir m e k te n b a ş k a k a y g ıs ı y o k
tu r . D e d i ğ i d e d i k o l a n k r a l l ı ğ ı n k u t s a l h a k k ı n ı n
y e rin e g e ç e n ü s tü n
y e te n e ğ in h a k la rın d a n
söz
e d e r e k b a ş l a m ı ş t ı r iş e . G ü z e l l i k , s o n d e r e c e s i n e
v a rd ırılm ış b ir ş a ta fa t, h e r şe y i a y d ın la ta n v e y a
k ıp tü k e te n s o ğ u k a le v le r d e m e k o ld u ğ u n a g ö re ,
E d e b iy a t N e d ir ?
1 4 5 /1 0
y ıp ra n m a v e y ık ım ın b ü t ü n b iç im le riy le , ö z e llik le
d e a c ı v e ö lü m le b e s le n d iğ in e g ö re , g ü z e lliğ in p a
p a z ı o la n s a n a tç ın ın k e n d is in i v e g e r e k ir s e y a k ı n
l a r ı n ı m u t s u z k ı l m a y a h a k k ı v a r d ır . K e n d i s i ç o k
ta n tu tu ş m u ş tu r , k ü l h a lin e g e lm iş tir; a te ş i b e s le
m e k iç in b a ş k a k u r b a n l a r g e r e k m e k te d ir . Ö z e llik
le d e k a d ı n k u r b a n l a r ; k a d ı n l a r s a n a t ç ı y a a c ı ç e k
tire c e k , o d a o n la r a iy ilik e d e c e k tir ; ç e v r e s in d e k i
h erk ese
m u ts u z lu k
g e tirm e k
is te m e k te d ir.
Ve
e ğ e r y a k ıp y ık m a k e lin d e n g e lm e z s e , k e n d i s i n e
s u n u la n la rı k a b u lle n m e k le y e tin e c e k tir. K a d ın v e
e r k e k h a y r a n la r , y ü r e k le r in i t u t u ş t u r a b i l s i n d iy e ;
y a d a n e iy ilik b ilir lık , n e d e p iş m a n lık d u y m a k
s ız ı n p a r a l a r ı n ı h a r c a y a b i l s i n d i y e ö n ü n d e d i r l e r .
M a u r i c e S a c h s , A n a t o l e F r a n c e ’a t a p a r c a s ı n a
h a y r a n l ı k d u y a n d e d e s i n i n , V illa S a i d ’i d ö ş e m e k
iç in
b ir
se rv e t
h a rc a d ığ ın ı
a n la tır.
A dam
ö l
d ü ğ ü n d e , F r a n c e o n u ş ö y le ö v d ü : “Y a z ık ! İ y i b i r
d ö ş e y ic iy d i.” K e n ts o y lu n u n p a r a s ın ı a lm a k la y a
z a r p a p a z lık g ö re v in i y e r in e g e tirm e k te d ir , ç ü n k ü
z e n g in lik le rin b ir p a rç a s ın ı y a k ıp k ü l h a lin e g e
tirm e k te d ir. A y nı z a m a n d a d a , h e r tü r lü s o r u m lu
lu k ta n k u r tu lm a k ta d ır : K im e k a r ş ı s o ru m lu o la b i
l i r d i k i? V e n i ç i n ? Y a p ıtı k u r m a e r e ğ i n i g ü t s e y d i ,
o n a h e s a p s o r u l a b i l i r d i . A m a k a t k ı s ı z b i r y ı k ı m o l
d u ğ u n u ile ri s ü r d ü ğ ü n e g ö re , h e r tü r lü y a r g ın ın
d ı ş ı n d a d e m e k t i r . Y ü z y ıl s o n l a r ı n d a , b ü t ü n b u n
la r s o n d e re c e k a r ış ık v e ç e liş k ili g ö r ü n m e k te d ir .
A m a y a z ın , g e r ç e k ü s tü c ü lü k le b ir lik te , b ir ö lü m
k ış k ır tm a c ıs ı o lu p ç ık tığ ı z a m a n y a z a r ın , ç e liş ik
a m a a k la y a k ın b ir g e liş im le , s o r u m s u z lu k ilk e s i
n i a ç ık ç a o rta y a a ttığ ı g ö r ü le c e k tir. G e rç i b u n u n
n e d e n l e r i n i a ç ı k ç a b e l i r t m e m e k t e , ‘i ç i n d e n g e l d i
146
ğ i g ib i y a z m a ’ la f ın ın ç a lılık la rı iç in e g iz le n m e k
te d ir. A m a d ü r tü l e r a ç ık tır : E m e k ç i v e ü r e tic i b ir
to p lu m u n m a lla rın ı y a k m a k ta n b a ş k a b ir şe y b il
m e y e n s a lt tü k e tic i, a s a la k b ir s o y lu s ın ıf ın , y ı k t ı
ğ ı b ir lik y ü z ü n d e n y a r g ıla n a b ile c e ğ i d ü ş ü n ü le
m e z d i. Ve b u d ü z e n li y ık ım h iç b ir z a m a n r e z a l e t ’t e n ö t e y e g e ç e m e d i ğ i i ç i n , a s l ı n d a y a z a r ı n b i
r in c i g ö re v in in r e z a le t ç ık a r m a k , b irin c i h a k k ın ın
da
bunun
d o ğ u ra c a ğ ı s o ru m lu lu k la rd a n
s ıy rıl
m a k o ld u ğ u a n la ş ılm a k ta d ır .
K e n ts o y lu s ın ıf b u iş e s e s ç ık a r m a m a k ta d ır ;
b u ş a ş k ı n l ı k l a r k a r ş ı s ı n d a g ü l m e k t e d i r . Y a z a r ın
k e n d is in i k ü ç ü k g ö rm e s in i p e k ö n e m s e m e m e k te
d ir: O n u n b i r i c i k o k u y u c u s u o l d u ğ u n a g ö r e , b u
k ü ç ü m s e m e p e k ile ri g id e m e y e c e k tir; y a z a r y a l
n ız c a o n a , k e n ts o y lu s ın ıfa s ö y le m e k te d ir b u n u ,
o n a itir a f e tm e k te d ir; b ir b a k ım a o n la rı b ir le ş ti
r e n b a ğ d ır b u k ü ç ü m s e m e . H e m h a lk a ra s ın d a d a
d in le y ic i b u lm u ş o ls a b ile , o n la r a k e n ts o y lu n u n
b a y a ğ ıc a d ü ş ü n d ü ğ ü n ü g ö s te r m e k le , h a lk y ığ ın
la rın ın h o ş n u tlu ğ u n u k ö rü k le y e b ilir m i acab a?
M u tla k tü k e tim ö ğ r e tis in in e m e k ç i s ın ıf la rı k a n
d ı r m a o l a s ı l ı ğ ı s ıf ır d ır . Ö t e y a n d a n , k e n t s o y l u s ı
n ıf y a z a rın a ltta n a lta k e n d is in i tu ttu ğ u n u b il
m e k t e d i r : Y azar, k a r ş ı ç ı k m a v e h ı n ç s a n a t ı n ı d o ğ
r u la y a b ilm e k iç in o n a g e r e k s in im d u y m a k ta d ır ;
t ü k e t t i ğ i ş e y le ri o n d a n a lm a k ta d ır ; k e n d in i, y e r i
y u r d u o la n b ir y a b a n c ı g ib i h is s e d e b ilm e k ü z e r e
to p lu m s a l d ü z e n i s ü r d ü r m e k is te m e k te d ir : K ıs a
c a s ı y a z a r b i r d e v r i m c i d e ğ il, b a ş k a l d ı r a n b i r i n
s a n d ır . B a ş k a l d ı r a n l a r a g e l i n c e ; k e n t s o y l u
s ın ıf
o n la r a n e y a p ılm a s ı g e r e k tiğ in i ç o k iy i b ilm e k te
d ir. B i r b a k ı m a , o n l a r l a s u ç o r t a k l ı ğ ı b i l e e t m e k
147
t e d i r : Y a d s ıy ıc ı g ü ç l e r i b o ş b i r s a n a t d ü ş k ü n l ü ğ ü
iç in d e , e tk is iz b ir b a ş k a ld ır ı iç in d e tu tm a k d a h a
iy i d i r ; b a ş ı b o ş k a l s a l a r , b e l k i d e e z i l e n s ı n ı f l a r a
h iz m e t e tm e y e k a lk ış ırla rd ı. H e m s o n ra k e n ts o y
lu o k u y u c u l a r , y a z a r ı n y a p ı t ı n a y a k ı ş t ı r d ı ğ ı b e d e l s iz liğ i
k e n d ile rin e
g ö re
a n la m a k ta d ır la r: Y azar
iç in b u , tin s e lliğ in t a k e n d is i v e d ü n y a s a lla iliş k i
y i k e s m e n in y iğ itç e b ir b e lirtis id ir; o k u y u c u la r
iç in s e , b e d e ls iz b ir y a p ıt s o n d e re c e z a ra rs ız d ır,
b ir
e ğ le n c e d ir;
d e a u x ’n u n ,
o n la ra
k a ls a , h iç k u ş k u s u z B o r-
B o u r g e t ’n i n
y a z ın ın ı
y e ğ le y e c e k
le rd ir; a m a z ih n i c id d i s o r u n la r d a n b a ş k a ş e y le re
ç e v ire n v e o n a k e n d in i to p a rla y a b ile c e k k a d a r b ir
d in le n m e z a m a n ı b ıra k a n y a ra rs ız k ita p la ra d a
p e k s e s ç ık a r m a m a k ta d ır la r . B ö y le c e k e n ts o y lu
o k u y u c u la r, s a n a t y a p ıtın ın h iç b ir iş e y a r a m a m a s ı
g e r e k tiğ in i k a b u l e ttik le r i z a m a n b ile , b u y a p ı t t a n
y a r a r l a n m a n ı n b ir y o lu n u b u lm a k ta d ır la r . Y a z a rın
b a ş a r ı s ı ş u y a n l ı ş l ı k ü z e r i n e k u r u l m u ş t u r : Y a n lı ş
a n la ş ılm a k ta n h o ş la n d ığ ın a g ö re , o k u y u c u la rın ın
y a n ı l m a l a r ı ç o k d o ğ a ld ır . Y a z m , o n u n e l i n d e , k e n
di k e n d in i y iy e re k b e s le n e n şu m u tla k y a d s ım a
o lu p ç ık tığ ın a g ö re y a z a r ın , e n ş id d e tli s a ld ır ıla r ı
k a r ş ıs ın d a b ile k e n ts o y lu
o k u y u c u l a r ı n : “A m a n
c a n ım , e d e b iy a t b ü tü n b u n la r ,” d iy e r e k g ü lm e le
r in i b e k le m e s i g e r e k ir - ilk e y ö n ü n d e n , k e n d is in i
h a fife a lm a la r ım
h a k lı b u lm a k z o ru n d a d ır. S o
n u n d a , k ız g ın lık v e ric i b ir ş a ş k ın lık la v e p e k d e
f a rk ın a v a rm a k s ız ın , k e n ts o y lu la r k e n d ile rin i ç a
ğ ı n e n ‘h i ç l i k ç i ’ y a p ı t l a r ı n d a b u l m a k t a d ı r l a r . Ç ü n
k ü y a z a r, k e n d in i o k u y u c u la r ın g ö z ü n d e n s a k la
m a k i ç i n b ü t ü n h ü n e r i g ö s t e r m i ş o ls a d a , h i ç b i r
z a m a n o n la rın tu z a k lı e tk is in d e n b ü tü n ü y le k u r
148
tu la m a z . K e n d i k e n d in e itir a f e tm e s e d e , k e n ts o y
lu la r iç in y a z a n u ta n ç lı b ir k e n ts o y lu o la r a k d ile
d iğ i k a d a r ç ılg ın c a d ü ş ü n ile ri s ü re b ilir: D ü ş ü n le r,
ç o ğ u k ez, z ih n in y ü z e y in d e o lu ş a n s a b u n k ö p ü k
l e r in d e n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir. A m a a n la tım ı o n a
d ö n e k lik e tm e k te d ir, ç ü n k ü a n la tım ın a h e r z a
m a n a y n ı titiz lik le göz k u la k o la m a m a k ta d ır; b u
u y g u la y ım d a h a k ö k lü v e d a h a a k ıls a l b ir s e ç im i,
k a r a n lık b ir d o ğ a ö te s in i, y a ş a d ığ ı to p lu m la y a z a r
a r a s ın d a k i s a h ic i b ir iliş k iy i d ile g e tirm e k te d ir .
K ö p e k s i l i ğ i , s e ç i l e n k o n u n u n a c ı l ı ğ ı n e o l u r s a o l
s u n , X IX . y ü z y ıl r o m a n u y g u la y ım ı F r a n s ız o k u
y u c u y a k e n ts o y lu s ın ıfın g ü v e n v e ric i im g e s in i
s u n m a k ta d ır . G e rç i y a z a rla rım ız b u u y g u la y ım ı
d a h a ö n c e k ile rd e n te s lim
a l m ı ş t ı r , a m a o n u o l
g u n la ş tır a n k e n d ile rid ir. B u u y g u la y ım ın o r ta ç a ğ
s o n la r ın a d o ğ r u o r ta y a ç ık ış ı, r o m a n c ın ın s a n a tın ı
ta n ım a s ın a y o l a ç a n ilk d ü ş ü n s e l a r a c ılığ ın o rta y a
ç ık ış ıy la a y n ı z a m a n a ra s tla r. İ ş in b a ş ın d a , r o
m a n c ı, k e n d in i s a h n e y e ç ık a r m a k s ız m v e g ö re v i
ü z e rin d e d ü ş ü n m e k s iz in a n la tıy o rd u , ç ü n k ü a n
la tıla rın d a k i k o n u la r ın h e m e n h e p s i h a lk ta n g e l
m e , y a d a h iç d e ğ ils e , o r ta k la ş a y d ı v e o b u k o n u la
rı y a p ıtın a g e ç irm e k le y e tin iy o rd u ; ü z e r in d e ç a
lış tığ ı m a d d e n in to p lu m s a l n ite liğ i v e k e n d is i e le
a lm a z d a n ç o k ö n c e v a r o lm u ş b u lu n m a s ı r o m a n
c ıy a b ir a r a c ılık s a ğ lıy o r v e o n u d o ğ r u la m a y a y e ti
y o r d u : O, e n g ü z e l ö y k ü l e r i b i l e n v e b u n l a r ı a ğ ı z
d a n a n la ta c a k y e rd e , k â ğ ıd a d ö k e n in s a n d ı; p e k
az u y d u ru y o rd u , b ü tü n
iş i ö z e n l e d ü z e l t m e k t i ;
i m g e s e l o l a n ı n t a r i h ç i s i y d i o. Y a y ı n l a d ı ğ ı ö y k ü l e r i
k e n d is i u y d u r m a y a b a ş la d ığ ı z a m a n , k e n d in i g ö r
d ü ; a y n ı a n d a h e m k e n d i y a r ı s u ç lu y a ln ız lığ ın ı,
149
h e m d e y a z ın s a l y a r a tış ın d o ğ r u la n m a z b e d e ls iz liğ in i, ö z n e lliğ in i k e ş fe tti. B u n la r ı h e r k e s le b ir lik
te k e n d i g ö z ü n d e n d e s a k la m a k v e y a z m a h a k k ı
n ı b ir te m e le o tu rtm a k ü z e re , b u lu ş la r ın a b ir d o ğ
r u lu k h a v a s ı k a z a n d ır m a k is te d i. A n la tıla rın d a ,
h a lk ın im g e g ü c ü n d e n d o ğ d u k la rı z a m a n k i o y a rı
d o n u k lu ğ u
s ü rd ü re m e d iğ in d e n ,
b u n la r
sanki
k e n d is in in m a lı d e ğ ilm iş g ib i y a p tı v e o n la r ı o k u
y u c u y a b i r e r a n ı g i b i s u n m a k i s t e d i . B u n u n i ç in ,
y a p ıtla rın d a k e n d i y e rin e b ir a n la tım c ı k o y d u , a y
n ı z a m a n d a d a iş in iç in e , g e r ç e k o k u y u c u la r ın ın
y e rin i tu t a n y a p a y b ir d in le y ic i to p lu lu ğ u k a ttı.
İ ç in d e b u l u n d u k l a r ı g e ç ic i s ü r g ü n g a r ip b ir b i
ç im d e p a p a z la r ın d u r u m u n a b e n z e y e n v e s ıra s ıy
la a n la tım c ı, d in le y ic i v e e le ş tir m e n r o lle r in i o y
n a y a n D e c a m e r o n k iş ile r i b ö y le d ir iş te . D e m e k k i,
a n la tıd a k i s ö z c ü k le rin a d la n d ır d ık la r ı ş e y le b ir
t u t u l d u ğ u v e ö z ü e v r e n o la n n e s n e l v e d o ğ a ö te s i
b ir g e rç e k ç ilik e v re s in d e n so n ra , y a z ın s a l id e a
liz m d ö n e m i g e lm iş tir ; b u e v r e d e s ö z c ü k a n c a k
b ir a ğ ız d a y a d a b ir k a le m in u c u n d a v a r o lm a k ta
v e o k u y u c u y u , ö z ü g e re ğ i, v a r lığ ın a ta n ık lık e ttiğ i
k o n u ş u c u y a g ö tü rm e k te ; a n la tın ın ö zü e v re n i a l
g ı l a y a n v e o n u n ü z e r i n d e d ü ş ü n e n ö z n e l l i k o l
m a k ta ; v e ro m a n c ı b u ra d a o k u y u c u y u d o ğ ru d a n
d o ğ ru y a n e s n e y le y ü z y ü z e g e tire c e k y e rd e , y a p tı
ğ ı a r a c ılığ ın b ilin c in e v a r m a k ta v e a ra c ılığ ı y a p a y
b ir
a n la tım c ıd a
c is im le n d irm e k te d ir. B u n d a n
b ö y le , o k u y u c u y a s u n u la n ö y k ü n ü n b a ş lıc a ö z e lli
ğ i d a h a ö n c e d e n d ü ş ü n ü lm ü ş , y a n i s ın ıfla n d ırıl
m ış , d ü z e n e k o n m u ş , f a z la lık la r d a n te m iz le n m iş ,
a ç ık lığ a k a v u ş tu r u l m u ş o lm a s ıd ır, d a h a d o ğ r u s u
g e riy e d ö n ü k b ir b a k ış la o n u n ü z e rin d e e d in ile n
150
d ü ş ü n c e le r a ra c ılığ ıy la v e rilm e s id ir. İ ş te b u n u n
iç in , k a y n a ğ ı n ı h a l k t a n a l a n d e s t a n d a z a m a n ş i m
d ik i z a m a n o ld u ğ u h a ld e , r o m a n ın d a k i h e m e n
h e p g e ç m i ş z a m a n d ı r . B o c c a c c i o ’d a n C e r v a n t e s ’e ,
d a h a s o n r a d a X V II. v e X V I I I . y ü z y ı l F r a n s ı z r o
m a n la rın a g e ç e rk e n , y ö n te m
k a r m a ş ık la ş m a k ta
v e t u t a r s ız l a n m a k t a d ı r , ç ü n k ü r o m a n , y o l u ü z e r i n
d e , h ic v e , m a s a la v e k iş i b e tim le m e s in e r a s t l a
m a k t a , b u n l a r ı d a i ç i n e a l m a k t a d ı r : 29 R o m a n c ı i l k
b ö lü m d e g ö z ü k m e k te , a n la ta c a ğ ı şe y i b ild irm e k
te , o k u y u c u la r a s e s le n m e k te , o n la r ı p a y la m a k ta ,
ö y k ü s ü n ü n d o ğ ru lu ğ u k o n u s u n d a o n la ra g ü v e n
c e v e r m e k te d ir ; b e n b u n a ilk ö z n e llik d iy e c e ğ im ;
s o n ra , ile rle rk e n , a n la tıc ın ın ra s tla d ığ ı v e k e n d i
ö y k ü le r in i a n la tm a k ü z e r e o la y ın a k ış ın ı k e s e n
ik in c i d e r e c e d e k iş ile r a r a y a g ir m e k te d ir : B u n la r,
b irin c i ö z n e llik ta r a f ın d a n d e s te k le n e n v e y e rli
y e r in e k o n a n ik in c i ö z n e llik le r d ir ; b ö y le c e , b a z ı
ö y k ü le r ü z e r in d e y e n id e n d ü ş ü n ü lm ü ş v e b u n la r
i k i n c i e l d e n a k ı l s a l l a ş t ı r ı l m ı ş t ı r . 30 O k u y u c u h i ç b i r
z a m a n o la y t a r a f ı n d a n a ş ı l m a z : A n l a t ı m c ı , m e y
d a n a g e ld iğ i s ır a d a o la y k a r ş ı s ın d a ş a ş ır m ış o ls a
b ile , ş a ş k ın lığ ın ı o k u y u c u y a a k t a r m a z ; y a ln ız c a
o la y ı b i l d i r i r . R o m a n c ı y a g e l i n c e ; s ö z c ü ğ ü n b i r i
c ik g e r ç e k liğ in in s ö y le n m iş b u lu n m a k o ld u ğ u n a
in a n d ığ ı v e k o n u ş m a s a n a tı d iy e b ir ş e y in h â lâ
2: Ö r n e ğ in ie D i a b l e b o i t e i L v ' d e (T o p a l Ş e y t a n ) L e S a g e , L a R m v e r e 'm
k iş ilik le
r iy le L a R û c h e f o u c a u l d ’n u n ö z d e y i ş l e r i n i r o m a n l a ş t ı r ı r , y a n i b ir o la y la b u n la r ı
b ir b ir in e b a ğ la r .
M e k t u p y o lu y l a r o m a n y a z m a k , a z ö n c e s ö y l e d i ğ i m y o l u n b ir tü r ü d ü r . M e k t u p ,
b ir o la y ın ö z n e l a n la t ım ıd ır : in s a n ı, m e k t u b u y a z a n , h e m o la y ı y a ş a y a n , h e m d e
b u n a ö z n e l a ç ıd a n t a n ı k l ı k e d e n k i ş i y e g ö tü r ü r . O la y ın k e n d i s i n e g e lin c e ; ç o k
y a k ın o lm a s ın a k a r ş ın , ç o k t a n ü z e r i n d e d ü ş ü n ü l m ü ş v e a ç ık la n m ış t ır : M e k t u p ,
(y a k ın b ir g e ç m i ş t e y e r a la n ) o lg u ile , d a h a s o n r a v e b o ş b ir v a k it t e g e r ç e k l e ş m i ş
b u lu n a n a n la t ım a r a s ın d a h e p b ir k o p u k lu k b ır a k ır .
151
v a r o ld u ğ u b ir ç a ğ d a y a ş a d ığ ı iç in , o k u n a n s ö z
c ü k le ri d o ğ ru la m a k ü z e re k ita b ın a k o n u ş u c u la r
s o k m a k ta d ır;
s ö z c ü k le rle
am a
k o n u ş m a k la
g ö re v li k iş ile r i
ç iz d iğ in d e n , k ıs ır d ö n g ü
iç in e
düş
m e k t e n k u r t u l a m a m a k t a d ı r . 31 X IX . y ü z y ı l y a z a r l a
r ıy s a , h iç k u ş k u s u z , ç a b a la r ın ı o la y ın
a n la tım ı
ü z e r in e to p la m ış , o la y a b ir p a r ç a ta z e lik v e s e r tlik
k a z a n d ır m a k is te m iş le rd ir, a m a p e k ç o ğ u , k e n t
s o y lu i d e a l i z m i n e t a s t a m a m u y a n d ü ş ü n s e l u y g u
l a y ı m ı b e n i m s e m i ş t i r . B a r b e y d ’A u r e v i l l y v e F r o
m e n tin g ib i e n b ir b ir in i tu tm a z y a z a r la r s ü r e k li
o la ra k b u
u y g u la y ım ı k u lla n m a k ta d ır. Ö rn e ğ in
D o m i n i q u e ’t e , 32 i k i n c i b i r
ö z n e lliğ i d e s te k le y e n
b ir ilk ö z n e llik le k a r ş ıla ş ır ız v e o la y ı a n l a t a n b u
ik in c i ö z n e llik tir. B u y ö n te m , h iç b ir y e r d e , M a u p a s s a n t ’d a k i k a d a r b e l i r g i n d e ğ i l d i r . Ö y k ü l e r i n i n
y a p ıs ı h e m e n h iç d e ğ iş m e z : B u r a d a ilk in d in le y i
c ile r v e rilir; b u n la r , a k ş a m y e m e ğ in d e n s o n r a b ir
s a lo n d a to p la n m ış p a r la k v e k ib a r in s a n la r d ır g e
n e l l i k l e . V a k it g e c e d i r v e g e c e , y o r g u n l u k l a r ı d a ,
tu tk u la r ı d a , h e r ş e y i y o k e tm e k te d ir. E z ile n le r
u y u m a k t a d ı r , b a ş k a l d ı r a n l a r d a ö y le ; d ü n y a k a
ra n lık la ra
g ö m ü lm ü ş tü r,
ta rih
d in le n m e k te d ir.
H iç lik le ç e v rili b ir ış ık k ü r e s i iç in d e , y a ln ız k e n d i
tö r e n le r iy le u ğ r a ş a n b u s e ç k in le r s ın ıfı a y a k ta d ır.
B u s ın ıf ın ü y e le r i a r a s ın d a d o la p , s e v d a , k in v a r
m ı d ı r ? B iz e b i r ş e y s ö y l e n m e z b u k o n u d a , z a t e n
a rz u la r d a , k ız g ın lık la r d a y a tış m ış tır: B u e r k e k
le r v e k a d ın la r e ğ itim v e d a v r a n ış la r ın ı s a k lc ım a k :'1 B u , r e s m i r e s in i y o l u y l a y ı k m a y a ç a lış a n g e r ç e k ü s t ü c ü le r m i ç i n e d ü ş t ü ğ ü k ı
s ı r d ö n g ü n ü n te r s id ir ; b u r a d a , y a z ın y a r d ım ı y la y a z ın a g ü v e n m e k t u b u v e r i l m e k
is te n iy o r .
E u g è n e F r o m e n t in , D o m i n i q u e (1 8 62 ). (Y ay.)
152
la , in c e lik k u r a lla rın a b a k a r a k b irb irle rin i t a n ı
m a k la u ğ ra ş m a k ta d ırla r. O n la r d ü z e n i e n in c e b i
ç im iy le ta s a r la m a k ta d ır : G e c e n in d in g in liğ i, t u t
k u l a r ı n s u s k u n l u ğ u , h e r ş e y , a r t ı k h i ç b i r y e n i o la y
o lm a y a c a ğ ın ı d ü ş ü n e n v e a n a m a lc ı d ü z e n in
ö lü m s ü z lü ğ ü n e in a n a n y ü z y ıl s o n la r ın ın d u r u k
k e n ts o y lu s ın ıf ın ı s im g e le m e y e y a r d ım e tm e k t e
d ir. B u r a d a a n l a t ı m c ı i ş e k a r ı ş ı r : B u , ‘ç o k g ö r m ü ş ,
çok o k u m u ş v e o k u d u ğ u n u n ç o ğ u n u k a fa s ın d a
t u t m u ş ’ y a ş lıc a b ir in s a n d ır ; d o k to r, a s k e r, s a n a tç ı
y a d a D o n J u a n , h e r n e o l u r s a o l s u n , i ş i n i ç o k iy i
b ile n b irid ir. O, s a y g ıd e ğ e r v e e r in ç v e r ic i b ir s ö y
le n c e y e g ö re , i n s a n ın t u t k u l a r d a n s ıy r ıld ığ ı v e g e
lip g e ç m iş tu tk u la r a h o ş g ö r ü y le b a k tığ ı y a ş a u l a ş
m ış tır. Y ü r e ğ i g e c e g ib i d in g in d ir ; a n la ttığ ı ö y k ü
n ü n e tk is in d e n k u r tu l m u ş t u r ; a c ı ç e k m iş s e b ile ,
b u a c ıy ı b a la ç e v ir m e y i b ilm iş tir , o n u y e n id e n - e le
a lm a k ta v e d o ğ r u o la ra k , y a n i s u b s p e c ie a e t e m i (ö zel g ö r ü n ü m ü a ltın d a ) in c e le m e k te d ir .
E v e t, b i r s a r s ı n t ı o l d u ğ u d o ğ r u d u r , a m a b u s a r s ı n
ta tis
t ı ç o k ta n g e ç m iş tir. O y n a y a n la r ö lm ü ş , e v le n m iş
y a d a a v u tu lm u ş tu r . D e m e k k i s e r ü v e n , g e ç ip g it
m iş k ıs a b ir d ü z e n s iz lik tir. Ş u a n d a m a c e r a b ilg e
lik a ç ıs ın d a n a n la tılm a k ta , d ü z e n a ç ıs ın d a n d in
l e n m e k t e d i r . D ü z e n ö n ü n d e s o n u n d a ü s t ü n g e lir ,
h e r y e rd e d ü z e n v a rd ır; tıp k ı b ir y a z g ü n ü u y u k la
y a n b ir s u y u n e s k id e n y ü z ü n ü y a la y ıp g e ç m iş
o la n k ır ış ık lık la r ı a m m s a y ış ı g ib i, d ü z e n d e y o k
o lu p g itm iş e s k i b ir d ü z e n s iz liğ i s e y re tm e k te d ir .
Z a te n k a r ış ık lık o ld u m u k i a c a b a ? A p a n s ız b ir
d e ğ iş im i a n ış tır m a k k e n ts o y lu to p lu lu ğ u k o r k u
ta b ilird i. N e g e n e ra l, n e d e d o k to r a n ıla r ım k a s k a
tı s u n m a k ta d ır : B u n la r, ö z ü n ü s ü z ü p a ld ık la r ı y a -
153
ş a n lıla r d ır v e a n la tım c ıla r, d a h a sö z e b a ş la r k e n ,
a n la tıla rın d a b ir d e rs b u lu n d u ğ u n a d ik k a tim iz i
ç e k m e k te d irle r. B u y ü z d e n d e ö y k ü a ç ık la y ıc ıd ır:
B ir ö rn e ğ e d a y a n a r a k r u h b ilim s e l b ir y a s a e ld e
e tm e a m a c ım g ü tm e k te d ir. B ir y a sa , y a d a H eg e l ’i n d e y i m i y l e , d e ğ i ş i m i n d i n g i n i m g e s i . H e m
d e ğ iş im in k e n d is i, y a n i ö y k ü n ü n b ire y s e l g ö rü
n ü m ü d e y a ln ız c a b ir d ış g ö r ü n ü ş d e ğ il m id ir?
Ö y k ü y ü a ç ık la d ığ ın ız o ra n d a , s o n u c u n e d e n , b e k
le n m e d ik o la n ı b e k l e n e n v e y e n iy i d e e s k i h a lin e
i n d i r g e m i ş o l u r s u n u z . M e y e r s o n ’a g ö r e , X I X . y ü z
y ıl b ilg in in in b ilim s e l o lg u ü z e r in d e y a p tığ ı ç a lış
m a y ı , a n l a t ı m c ı d a i n s a n ı o la y ü z e r i n d e y a p m a k
ta d ır: D e ğ iş ik o la n ı b e n z e r o la n h a lin e g e t i r m e k
t e d i r . V e a r a s ır a , m u z i p l i k o l s u n d iy e , ö y k ü s ü n ü n
g id iş in e a z ıc ık k a y g ı v e r ic i b ir h a v a k a z a n d ı r m a k
is te rs e , tıp k ı y a z a rın a ç ık la n m a z m a r d ın d a d ü n
yaya
a k ıls a llığ ı y e n id e n
g e tire c e k
b ir
d ü z e n in
v a r l ı ğ ı n ı s e z d i r d i ğ i ş u k u r m a c a ö y k ü l e r d e k i g ib i,
d e ğ iş im in ö n ü n e g e ç ilm e z liğ in i u s ta c a a y a rla r.
B ö y le c e , b u d u r u k t o p lu m d a n ç ık a n r o m a n c ı iç in
d e ğ i ş i m , t ı p k ı P a r m e n i d e s ’i n g ö z ü n d e k i g i b i , b i r
o lm a y a n -v a rlık tır,
C l a u d e l ’i n
K ö tü lü ğ ü n e
(Ş e y
t a n ı n a ) b e n z e y e n b i r ş e y d ir . H e m d e ğ i ş i m o l s a b i
le , u y u m s u z b i r r u h t a k i ö z e l b i r s a r s ı n t ı d a n b a ş k a
b i r ş e y d e ğ ild ir . S ö z k o n u s u o l a n , d e v i n i m i ç i n d e
k i b ir d iz g e d e - to p lu m d a , e v r e n d e - b a z ı ö z e l d iz
g e le r in g ö re c e d e v in im in i in c e le m e k d e ğ il, g ö r e c e
b ir y a ln ız lık
m u tla k
iç in d e b u lu n a n
d e v in im in i m u tla k
ö zel b ir d iz g e n in
d in g in lik
a ç ıs ın d a n
e le a lm a k tır ; y a n i b u d iz g e y i b e lir le m e k iç in e li
m iz d e m u tla k d a y a n a k n o k ta la r ı v a rd ır v e s o n u ç
o la ra k d a o n u , m u tla k d o ğ r u lu ğ u iç in d e ta n ım a k -
154
ta y ız d ır. Ö l ü m s ü z lü ğ ü ü z e r in d e d ü ş ü n e n v e b u n u
tö r e n le r le k u tla y a n d ü z e n li b ir to p lu m d a , in s a n
la r d a n b ir i g e ç ip g itm iş b ir d ü z e n s iz liğ in im g e s i
n i a n ı m s a t m a k t a , o n u s iz e y a n s ı t m a k t a , t a n ı k a y
g ıla n a c a ğ ın ız a n d a b u im g e y i e s k im iş b e z e k le r le
s ü s le m e k te , s ih ir li b ir d e ğ n e k d a rb e s iy le b u h a y a
l e t i y o k e d i p o n u n y e r i n e n e d e n l e r ile y a s a l a r ı n
ö lü m s ü z
s ır a la n m a s ın ı g e ç irm e k te d ir.
çözdüğü
iç in
b a ş ın d a n
geçen
G iz le rin i
se rü v e n d e n
ve
y a ş a m d a n k e n d i n i s ıy ırm ış ; b ilg ile r in in v e y a ş a n
tıs ın ın y a r d ım ıy la d in le y ic ile rin in ü s tü n e ç ık m ış
o la n b u b ü y ü c ü d e , d a h a ö n c e s ö z ü n ü e ttiğ im iz o
y ü c e l e r d e u ç a n s o y l u k i ş i y i t a n ı r ı z . 33
M a u p a s s a n t ’m a n l a t ı m ı ü z e r i n d e b ö y l e u z u n
u z u n d u r u ş u m u z , M a u p a s s a n t k u ş a ğ ıy la o n d a n
h e m e n ö n c e k i v e s o n ra k i b ü tü n F ra n s ız ro m a n c ı
la r ın ın u y g u la y ım ın a te m e l o lu ş tu rm a s m d a n d ır.
İ ç a n l a t ı m c ı h e p v a r d ır . İ y i c e s o y u t l a ş a b i l i r , h a t t a
ç o ğ u z a m a n a ç ık ç a b e lir tilm e m iş tir b ile ; a m a , h e r
n e o l u r s a o l s u n , b i z l e r o la y ı o n u n ö z n e l l i ğ i a r a c ı l ı
ğ ıy la y a k a la r ız . G ö z ü k m e m e s i, iş e y a r a m a z b ir
y a y g ib i ç ı k a r ı lı p a tılm ış o lm a s ın d a n ile ri g e lm e z :
G ö z ü k m e d iğ i z a m a n y a z a rın ik in c i k iş iliğ i o lm u ş
tu r . Y a z a r, b e y a z k â ğ ı t ö n ü n e o t u r d u ğ u n d a d ü ş l e
r in in y a ş a n t ı b iç im in e d ö n ü ş tü ğ ü n ü g ö rm e k te d ir,
o a r t ı k k e n d i a d ı n a d e ğ il, a n l a t ı l a n d u r u m l a r a t a
n ık lık e tm iş o lg u n , d u r m u ş o tu r m u ş b ir a d a m ın
a ğ z ın d a n y a z m a k ta d ır . Ö r n e ğ in D a u d e t, a n la tıs ıM a u p a s s a n t , L e H o r l a 'y ı y a z d ığ ı, y a n i k e n d i s i n i b e k l e y e n ç ı l g ı n l ı ğ ı a n la t m a y a
b a ş la d ığ ı z a m a n , a ğ ı z d e ğ iş m e k t e d ir . Ç ü n k ü e n s o n u n d a b ir ş e y - k o r k u n ç b ir
ş e y - o l m a k ü z e r e d ir . A d a m c a ğ ı z s a r s ılm ı ş , t a ş m ış t ır ; a r tık b ir ş e y a n la m a m a k t a ,
o k u y u c u y u d a k e n d i k o r k u s u n a k a t m a k is t e m e k t e d ir . A m a e t e ğ i n i k ts U n r u ş tır :
E lin d e ç ı l g ı n l ı ğ a , ö l ü m e , t a r ih e u y g u n d ü ş e n b ir a n la t ım b u l u n m a d ı ğ ı iç in c o ş
k u y a r a t a m a m a k t a d ır .
155
n a k ib a r la r â le m i k o n u ş m a s ın ın tik le r in i v e s e
v im li a k ıc ılığ ın ı k a ta n , ş a ş k ın lık ç ığ lık la rı k o p a
r a n , d in le y ic ile riy le a la y e d e n , s o rg u y a ç e k e n , o n
l a r a s e s l e n e n b i r s a l o n k o n u ş m a c ı s ı n ı n a ç ı k ç a e tk i s i n d e d i r : 'A h ! N e b ü y ü k b i r u m u t k ı r ı k l ı ğ ı i ç i n
d e y d i. T a rta rin ! H e m d e n iç in , b iliy o r m u s u n u z ?
E ğ e r b ilir s e n iz ...’ Y a ş a d ık la rı ç a ğ ın n e s n e l ta r ih ç i
si o lm a k is te y e n g e r ç e k ç i y a z a r la r b ile y ö n te m in
s o y u t k a lıb ım
k u lla n m a k ta d ır , y a n i, b ü t ü n
ro
m a n la r d a o r ta k b ir ç e v re , r o m a n c ın ın b ire y s e l v e
ta r ih s e l ö z n e lliğ i d e ğ il d e , g ö r m ü ş g e ç ir m iş b ir i n
s a n ın d ü ş ü n s e l v e e v r e n s e l ö z n e lliğ i d e m e k o la n
o r t a k b i r ö r g ü v a r d ır . İ l k i n a n l a t ı g e ç m i ş z a m a n
d a d ır: O la y la rla o k u r a r a s ın a b ir a r a lık k o y m a k
ü z e r e k u lla n ıla n tö r e n li b ir g e ç m iş z a m a n ; A n l a t ı m c ı ’n m b e l l e ğ i y l e ö z d e ş b i r g e ç m i ş z a m a n v e
ö y k ü şu a n d a s o n u ç s u z ta r ih te d e ğ il d e , d a h a ö n
c e o lu p b itm iş ta r ih te y e r a ld ığ ın d a n to p lu m s a l
b i r g e ç m i ş z a m a n d ı r b u . E ğ e r J a n e t ’n i n d e d i ğ i g i
b i, a n ı i l e g e ç m i ş i n u y k u d a g e z e r c e s i n e y e n i d e n
c a n l a n d ı r ı l ı ş ı b i r b i r i n d e n , b u s o n u n c u n u n o la y ı
k e n d i öz z a m a n ıy la c a n la n d ır ış m a k a rş ılık , s o n
d e r e c e u f a ltıla b ile n b ir in c in in , y e r in e g ö re , b ir
c ü m le y a d a b ir c iltte a n la tıla b ilm e s iy le a y r ıld ığ ı
d o ğ r u y s a , d e n ile b ilir k i, a p a n s ız z a m a n k ıs a ltm a
la r ın ın a r d ın d a n g e le n u z u n y a y ılm a la rıy la b u tü r
ro m a n la r a n ı a d ın a b ü tü n ü y le u y m a k ta d ır. A n la
tım c ı k im i z a m a n ö n e m li b ir d a k ik a y ı a n la tm a k
i ç i n o y a l a n ı r , k i m i z a m a n s a b i r k a ç y ılı b i r d e n a t
la r : ‘Ü ç y ıl, y a v u z a c ı l a r l a d o l u ü ç y ı l g e ç t i . . . ’ K i ş i
le r in in ş im d ik i z a m a n ın ı g e le c e k le ri y a rd ım ıy la
v e r m e k t e n s a k ı n m a z : ‘B u k ı s a k a r ş ı l a ş m a n ı n i l e
rid e
156
u ğ u rsu z
s o n u ç la r
d o ğ u ra c a ğ ın d a n
kuşku
d u y m u y o r l a r d ı ’; v e k e n d i a ç ı s ı n d a n h a k l ı d ı r b ö y
le d a v r a n m a k t a , ç ü n k ü b u ş i m d i k i z a m a n d a , g e
le c e k z a m a n d a g e ç ip g itm iş tir ; ç ü n k ü b e lle k z a
m a n ı g e riy e d ö n ü ş s ü z lü ğ ü n ü y itirm iş b ir z a m a n
d ır v e in s a n o n u b a ş ta n s o n a y a d a s o n d a n b a ş a
d o ğ r u iz l e y e b i l i r . Z a t e n a n l a t ı m c ı n ı n b i z e s u n d u
ğ u d a h a ö n c e d e n ü z e r in d e ç a lış ılm ış , d ü ş ü n ü l
m ü ş , d e ğ e r i b iç ilm iş a n ıla r, h e m e n o a n d a ö z ü m
le n e b ilir b ir d e rs v e rm e k te d ir: D u y g u v e e d im le r
ç o ğ u k e z g ö n ü l y a s a la rın ın e n b e lirg in ö rn e k le ri
o l a r a k s u n u l m a k t a d ı r : ‘D a n i e l , b ü t ü n g e n ç l e r g i
b i . . . ’ ‘E v e ’i n t a m b i r k a d ı n o l d u ğ u ş u r a d a n b e l l i y
d i k i . . . ’ ‘M e r c i e r ’d e , b ü r o k r a t l a r d a s ı k s ı k g ö r ü l e n
ş u tik v a r d ı...’ Ve b u y a s a la r n e ö n s e l o la ra k b ir
ş e y d e n ç ık a r ıld ığ ı, n e s e z g i y a r d ım ıy la y a k a la n a
b ild iğ i, n e d e e v r e n s e l o la r a k y e n id e n y a r a tıla b i
le c e k b ilim s e l b ir d e n e y e d a y a n d ığ ı iç in , o k u y u
c u y u , r e ç e te le r in i h a r e k e tli b ir y a ş a m ın d u r u m v e
k o ş u lla r ın d a n ç ık a r m ış b ir ö z n e lliğ in e lin e b ır a k
m a k ta d ır. B u a n la m d a , Ü ç ü n c ü C u m h u r iy e t s ır a
s ın d a k i b ü tü n F ra n s ız r o m a n la rın ın , g e r ç e k y a
z a r la rın ın y a ş ı n e o lu rs a o ls u n v e h a tta b u y a ş k ü
ç ü k lü ğ ü o r a n ın d a a r t a n b ir ö z le m le , e llin in ü s t ü n
deki
k iş ile r
ta ra fın d a n
y a z ılm ış
o lm a
o n u ru
a r d ı n d a k o ş t u ğ u s ö y le n e b il i r .
B irk a ç k u ş a k s ü r e n b u e v re b o y u n c a , ö y k ü
m u tla k a ç ıs ın d a n , y a n i d ü z e n a ç ıs ın d a n a n la tıl
m a k ta d ır; ö y k ü , d in g in lik iç in d e k i b ir d ü z e n d e
o rta y a ç ık a n b ö lg e s e l b ir d e ğ iş im d ir; n e y a z a r, n e
de
okuyucu
te h lik e d e d ir, h iç b ir ş a ş ırtm a c a d a n
k o r k m a m a k g e r e k i r : O la y g e ç m i ş , s ı n ı f l a n d ı r ı l
m ış , a n la ş ılm ış tır . K e n d is in i te h d it e d e n te h lik e
le r in
fa rk ın d a
o lm a y a n ; b ö lg e s e l d e ğ iş im le r in i
157
y e r le ş tir m e k ü z e re b ir a h lâ k ı, b ir d e ğ e r le r m e r
d iv e n i v e b ir a ç ık la m a d iz g e s i b u lu n a n ; s o n d ö n ü
m ü n e d e k e k ilm iş , y ü z y ıllık d u v a r la r la d a m a ta h
ta s ı g ib i b ö lü n m ü ş , s ın a i y ö n te m le r i iç in d e d o n u p
k a l m ı ş , y a p t ı ğ ı D e v r i m ’i n ü n ü ü z e r i n d e u y k u y a
y a t m ı ş , k e n t s o y l u l a ş m ı ş b i r F r a n s a ’d a a r t ı k h i ç b i r
ö n e m li o la y ın p a tla k v e r m e y e c e ğ in e in a n a n d u
r u k b ir to p lu m d a , b a ş k a tü r lü b ir ro m a n u y g u la
y ım ı d ü ş ü n ü le m e z ; y e r le ş tir ilm e y e ç a lış ıla n y e n i
y ö n te m le r a n c a k m e ra k ta n ö tü rü b a ş a rıy a u la ş tı
l a r y a d a p e k g e ç ic i o l d u l a r : N e y a z a r l a r , n e d e
o k u y u c u la r, to p lu m u n n e y a p ıs ı v e n e d e s ö y le n
c e l e r i b u y e n i u y g u l a y ı m l a r ı g e r e k t i r m i y o r d u . S4
B ö y l e c e y a z ı n , g e n e l l i k l e , b i r t o p l u m d a to p M B u y o lla r iç i n d e n , g e ç e n y ü z y ılın s o n la r ıy la b u y ü z y ı l ı n b a ş la r ın d a M a u p a s
s a n t , L a v e d a n . A b e l H e r m a n t v c b e n z e r l e r in d e r a s t la n a n ş u t iy a t r o d e y i ş i n e
b a ş v u r m a y ı ö r n e k v e r e c e ğ im : B u r a d a r o m a n k o n u ş m a h a l i n d e y a z ılm a k t a d ır ;
k i ş i l e r i n d a v r a n ış la r ı, e d im l e r i s iy a h h a r f le r le y a d a a y r a ç i ç i n d e v e r ilm e k t e d ir .
B u y o l, 1900 y ılla r ın ı n k ib a r t o p lu m u n d a t iy a t r o n u n t u t t u ğ u y e r i o r ta y a k o y u y o r
e lb e t ; d r a m s a n a t ı d a , k e n d i y o lu n d a , il k p la n d a k i ö z n e l l i k ( k iş i) s ö y l e n c e s i n d e n
k u r t u lm a y a u ğ r a ş m a k ta d ır . A m a b u n d a n g e r i d o n ü l m c m e c e s i n e v a z g e ç i l m i ş o l
m a s ı, s o r u n u n b u y o ld a n d a ç ö z ü lm e d iğ in i g ö s t e r m e k le d ir . B ir k e r e , y a k ın b ir
s a n a t t a n y a r d ım i s t e m e k z a y ıflık tır : E le a lın ıp i ş l e n e n s a n a t a l a n ı n d a k a y n a k
ta n y o k s u n k a l ı n d ı ğ ı n ı n k a n ıtıd ır . S o n r a , b u y o l u t u t t u ğ u z a m a n y a z a r k i ş i
le r in in b i l i n c i n e k e n d in i v e o k u y u c u y u s o k m a k t a n g e r i k a lm ıy o r d u k i. Y a ln ız c a ,
b u b i l in ç le r in iç e r iğ in i, g e n e l l i k l e s a h n e y e k o y u ş iç in y a z ı l m ı ş u y a r m a la r ı b e
l ir t m e k ü z e r e k u lla n ıla n b iç e m v e b a s ım y o lla r ıy la v e r iy o r , a y r a ç i ç i n e a lıy o r , s i
y a h h a r ile r e d ö k ü y o r d u . G e r ç e k t e , g e l e c e ğ i o lm a y a n b ir d e n e m e d i r b u ; b u d e n e
m e y e g i r iş e n y a/.a rla r , r o m a n ı ş im d ik i z a m a n d a y a z a r a k y e n i l e Ş t ı r e b i l e e e k l e r i n i
b e lli b e lir s iz .s e z in liy o r la r d ı. A m a b u y m i l e ş m e n i n a n c a k a ç ık la y ıc ı t u t u m d a n
v a z g e ç m e k l e g e r ç e k l e ş e b i l e c e ğ i n i d a h a a n la m a m ış la r d ı.
S c h n i l t z l e r ’in
iç k o n u ş m a s ı n ı F r a n s a 'y a s o k m a d e n e m e s i d a h a c id d i y d i
(ç o k d a h a b a ş k a d o ğ a ö t e s i i l k e le r e d a y a n a n J o y c e ’u n iç k o n u ş m a s ı n d a n s ö z e t
m iy o r u m . J o y c e ’a ö y k ü n d ü ğ ü b i l d iğ im L a r b a u d . b e n c e , ö z e l l i k l e D e f n e l e r K e s i l
m i ş t i v e M i s s E l s e a d lı k it a p la r d a n e s i n l e n m i ş t i r ) . B u r a d a s ö z k o n u s u o la n , a s-
h n d a , ilk d ü z l e m d e k i ö z n e l l i k v a r s a y ım ın ı ta s o n u n a d e k v a r d ır m a k v e d ü ş ü n n ü lü ğ ü e n a ş ır ı d e r c e s i n e ç ık a r a r a k g e r ç e k ç i l i ğ e g e ç m e k t ir .
A r a c ıs ız o la r a k o k u y u c u y a g ö s t e r il e n g e r ç e k l i k a r tık n e s n e l e r i n , y a n i a ğ a
c ın y a d a k ü l t a b la s ın ın k e n d i s i d e ğ il, b u n e s n e l e r i g ö r e n b il in ç t ir ; ‘g e r ç e k o la n ’
a r tık b ir b e t i m l e m e d e n
b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir ; a m a , d o l a y s ı z b ir v e r i g ib i
ö n ü m ü z e g e t i r i l d i ğ i n e g ö r e , b e t i m l e m e m u t la k b ir g e r ç e k l i k o l u p ç ık m a k ta d ır .
158
l u m i ç i v e s a v a ş ç ı b i r g ö r e v y ü k l e n d i ğ i h a l d e , X IX .
y ü z y ıl s o n a e r e r k e n , k e n ts o y lu to p lu m , d a h a ö n c e
b e n z e ri g ö rü lm e m iş b ir d u r u m d a d ır : ü r e tim b a y
ra ğ ı ç e v re s in d e to p la n m ış , e m e k ç i b ir to p lu lu k ; b u
to p lu lu k ta n d o ğ a n , a m a o n u y a n s ıtm a s ın d a n g e ç
tik , o n u n iç in t e k b ir sö z b ile e tm e y e n , ö ğ r e tis in in
t a m t e r s i n i b e n i m s e y e n , G ü z e l ile Ü r e t i m d e - b u l u n m a y a n ’ı b i r t u t a n ,
to p lu m a
k a tılm a y ı r e d
d e d e n , o k u n m a k b ile is te m e y e n , b u n u n la b irlik te ,
b a ş k a l d ı r ı s ı i ç i n d e , e n d e r i n y a p ı l a r ı v e ‘b i ç e m i ’y le
g e n e d e y ö n e t i c i s ı n ı f l a r ı y a n s ı t a n b i r y a z ın .
B u ç a ğ y a z a r la rım s u ç la m a m a k g e re k ir: O n
la r e lle rin d e n g e le n i y a p tıla r v e a ra la rın d a e n b ü
y ü k , e n k a t k ı s ı z y a z a r l a r ı m ı z v a r d ır . H e m s o n r a
h e r in s a n d a v r a n ış ı b iz e e v r e n in b ir y ü z ü n ü g ö sB u y o lu n s a k ın c a s ı ş u k i, b iz i b i r e y s e l b ir ö z n e llik , iç in e k a p a t m a k t a v e b ıı y ü z
d e n d e m o n a d l a z - a r a s ı e v r e n i y a k a la y a m a m a k t a , a y r ıc a o la y i l e e y l e m i b ir b i r le
r in in a lg ıla n ış ı i ç i n d e e r it m e k t e d ir . O y s a o lg u ile e d i m i n o r ta k n it e l iğ i, h e r i k i
s in in d e ö z n e l b e t i m l e m e d ı ş ın d a k a lış la r ıd ır : B e t i m l e m e o lg u ile e d i m i n s o n u ç
la r ın ı y a k a la r , a m a c a n lı d e v i n i m i n i y a k a la y a m a z . H e m s o n r a , b iç im le r i b o z u l
m u ş d a o ls a , b i l in c in a k ış ın ı b ir s ö z c ü k l e r d i z i s i h a li n e in d ir g e m e k a n c a k b ir a z
h i l e y l e b a ş a r ıla b ilir . E ğ e r s ö z c ü k , ö z ü g e r e ğ i d il i a ş a n b ir g e r ç e k liğ i g ö s t e r e n b ir
a r a c ı g ib i v e r i l m i ş s e , n e âlâ: K e n d i n i u n u ttu r u r , b ilin c i n e s n e ü z e r i n e b o ş a lt ır .
A m a e ğ e r t i n s e l g e r ç e k li k : g i b i v e r i lir s e , e ğ e r y a z a r , y a z a r k e n , b i z e h e m n e s n e l
ö z ü n d e b ir im t a ş ı y a n ç if t - a n la m l ı, y a n i d ış a r ıy a b a ğ lı b ir g e r ç e k iik , h e m d e b i
ç i m s e l ö z ü i ç i n d e b u lu n a n , y a n i d o la y s ız b ir t i n s e l v e r i ş e k l i n d e v e r m e y e k a l
k a r s a , o z a m a n k e n d i s i n i h iç b i r y a n ı t u t m a m a k la v e ş u y a z ı y a s a s ı n ı u n u t m a k
la s u ç la y a b ilir iz : İ m le r l e iş g ö r ü le n y a z m d a , y a l n ı z c a i m l e r d e n y a r a r la n m a k g e
r e k ir ; v e e ğ e r g ö s t e r il m e k i s t e n e n g e r ç e k l i k s ö z c ü ğ ü i s e , b u n u d a b a ş k a s ö z c ü k
le r y a r d ım ı y la v e r m e k g e r e k ir . A y r ıc a b u y ö n t e m i , t i n s e l y a ş a m ın e n b ü y ü k z e n
g in l ik le r i n in s e s s i z o l d u ğ u n u u n u t m a k la d a s u ç la y a b ilir iz . İç k o n u ş m a n ı n s o n u
n a b iliy o r u z : S ö z s a n a t ı i ç i n e g ir e n ; y a n i g e r e k s e s s i z l i k , g e r e k s ö z o la r a k , iç
y a ş a m ın ş iir s e l y o ld a n v e r i l i ş i h a l i n e g e l e n iç k o n u ş m a b u g ü n r o m a n c ın ı n b ir
ç o k a n l a t ı m y o l u n d a . n b i r i o lu p ç ık m ış t ır . D o ğ r u o la m a y a c a k k a d a r d ü ş ü n s e l ,
e k s i k s i z o la m a y a c a k k a d a r g e r ç e k ç i o la n b u y ö n t e m , ö z n e le i a n la t ım u y g u la y ı
m ın ın d o r u k n o k t a s ıd ır ; b u g ü n k ü y a z ın k e n d i b i l i n c i n e b u y ö n t e m d e v e o n u n
a r a c ılığ ıy la v a r m ış tır ; y a n i y a z ın , iç k o n u ş m a u y g u l a y ı m ı n ı n , b ir i n e s n e l e , ö t e k i
i s e s ö z s a n a t ın a d o ğ r u , ik i y ö n d e n a ş ılm a s ıd ır . A m a b u n u n iç in t a r ih s e l d u r u m
v e k o ş u lla r ın d e ğ i ş m e s i g e r e k i y o r d u .
Ş u r a s ı ç o k a ç ık k i, r o m a n b u g ü n g e ç m i ş z a m a n d a y a z m a y a d e v a m e d iy o r .
O k u y u c u , f iilin z a m a n ın ı d e ğ i ş t i r m e k l e d e ğ il, a n la t ın ı u y g u la y ım la r ım a lt ü s t e t
m e k l e ö y k ü y e z a m a n d a ş k ılın a b ilir .
159
t e r d i ğ i iç in , o n l a r ı n d a v r a n ı ş l a r ı , b e d e l s i z l i ğ i b iz e
d ü n y a n ın s o n s u z b o y u tla rın d a n b iri v e in s a n e t
k in liğ in in y ö n e le b ile c e ğ i b ir a m a ç o la ra k g ö s te rd i
v e k e n d i l e r i i s t e m e s e l e r d e , z e n g i n l e ş t i r d i b iz i.
S a n a tç ı o ld u k la r ı iç in , y a p ıtla r ı h o r g ö r ü y o r m u ş
g ib i d a v r a n d ık la r ı o k u y u c u n u n ö z g ü r lü ğ ü n e y ö
n e ltilm iş u m u t s u z b ir e r ç a ğ rıy d ı. B u t u t u m y a d s ı
m a y ı so n s ın ırın a d e k , h a tta k e n d i k e n d in i y a d s ı
m a y a d e k v a rd ırd ı; s ö z c ü k le rin b irb irle riy le t u
tu ş tu ğ u k ıy a s ıy a k a v g a n ın ö te s in d e k a r a n lık b ir
s e s s iz lik ; c id d iliğ in ö te s in d e y s e e ş d e ğ e r lilik le r in
b o ş v e ç ı p l a k g ö ğ ü n ü g ö s t e r d i b iz e ; b u t u t u m b i z i,
b ü tü n
s ö y le n c e le ri v e d e ğ e r ö lç ü le r in i y ık a r a k
h iç lik iç in d e y ü k s e lm e y e ç a ğ ır m a k ta v e b iz e , k u t
s a l a ş k m lık la i n s a n a r a s ın d a d e ğ il, H iç ile in s a n
a r a s ı n d a s ı k ı v e g iz li b i r b a ğ b u l u n d u ğ u n u g ö s t e r
m e k te d ir; h â lâ b a b a s ın ın e v in d e y a tıp k a lk a n , y i
y ip iç e n , k im s e y e y a r a r ı d o k u n m a y a n s o r u m s u z
d e lik a n lın ın a ile s in d e n a ld ığ ı p a r a y ı h a r v u r u p
h a r m a n s a v u r d u ğ u , b a b a s ın ı y a r g ıla d ığ ı v e ç o c u k
lu k g ü n le r in in k o r u y u c u s u o la n c id d i e v r e n in y ı
k ılış ın ı s e y r e ttiğ i ç a ğ ın , d e lik a n lılık ç a ğ ın ın y a z ı
n ı d ı r b u . C a ı l l o i s ’n m
d a ç o k iy i g ö s t e r d i ğ i g ib i,
e ğ e r b a y ra m , to p lu lu ğ u n u n o g ü n e d e k to p la d ığ ı
ş e y le ri tü k e ttiğ i, a h lâ k k u r a lla r ın ı ç iğ n e d iğ i, z e v k
iç in p a r a h a r c a d ığ ı, z e v k iç in y a k ıp y ık tığ ı o lu m
s u z a n l a r d a n b i r i y s e , X IX . y ü z y ı l d a y a z ı n ı n , b i r i k
tirm e tu tk u s u n a k a p ılm ış ç a lış k a n b ir to p lu lu ğ u n
d ış ın d a k a la n , ş a ta fa tlı v e ö lü m c ü l b ü y ü k b ir b a y
ra m ; g ö z a lıc ı b ir a h lâ k d ış ılık ta , t u t k u l a r ı n a t e ş i n
d e ö le s iy e y a n m a k ü z e r e y a p ılm ış b ir ç a ğ r ı o ld u
ğ u g ö r ü l e c e k t i r . B u .y a z ın ın g e c i k m i ş b ü t ü n l e n i ş i n i v e b itim in i T ro ç k ic i g e r ç e k ü s t ü c ü l ü k t e b u l d u
160
ğ u n u s ö y le r s e m , s o n d e r e c e k a p a lı b ir to p lu m d a
g ö r e v i n i n n e o l d u ğ u d a h a iy i a n l a ş ı l a c a k t ı r : B ir
g ü v e n lik k a p a ğ ıy d ı b u . H e m s o n ra , s ü re k li b a y ra
m l a s ü r e k l i D e v r i m ’i n a r a s ı p e k u z a k d e ğ ild ir .
B u n u n la b ir lik te , X IX . y ü z y ıl, y a z a r iç in b ir
y a n ı l g ı v e ç ö k ü n t ü ç a ğ ı o l m u ş t u r . A l t a d o ğ r u sın ıfs ız la ş m a y ı k a b u l e ts e v e s a n a tın a b ir iç e rik k a z a n d ırs a y d ı,
k e n d in d e n
ö n c e k ile rin
g iriş im in i
b a ş k a y o lla rd a n v e b a ş k a b ir d ü z e y d e s ü rd ü r e b i
l e c e k t i . Y a z ın ı o l u m s u z l u k v e s o y u t l a m a d a n s o
m u t y a p ım a g e ç ire c e k ti; X V III. y ü z y ılın k a z a n d ır
d ığ ı v e a r tık g e ri a lın m a s ı d ü ş ü n ü lm e y e n ö z e rk li
ğ i d e e ld e t u t a r a k y a z ın ı y e n id e n to p lu m iç in e k a
ta b ile c e k , iş ç i s ın ıf ın ın is te k le r in i a y d ın lığ a k a
v u ş tu r u p d e s te k le y e re k y azı s a n a tın ın ö z ü n ü d e
r in le ş tire b ile c e k
v e, y a ln ız c a b iç im s e l d ü ş ü n c e
ö z g ü r lü ğ ü y le s iy a s a l d e m o k r a s i a r a s ın d a d e ğ il,
a y n ı z a m a n d a in s a n o ğ lu n u s ü re k li b ir d ü ş ü n c e
k o n u s u o la ra k s e ç m e z o r u n lu lu ğ u y la to p lu m s a l
d e m o k ra s i a ra s ın d a d a b ir b irlik b u lu n d u ğ u n u
a n la y a c a k tı; b ö lü k p ö r ç ü k b ir o k u y u c u to p lu lu ğ u
n a y ö n e l m i ş o l a c a ğ ı i ç i n , b i ç e m i iç g e r i l i m e k a v u
ş a c a k tı. B ir y a n d a n k e n ts o y lu la r a e ttik le r i b ü y ü k
h a k s ız lık la r ı g ö s te r ir k e n , ö te y a n d a n d a iş ç i b ilin
c i n i n u y a n m a s ı n a y a r d ı m e d e c e ğ i iç in , y a p ı t l a r ı
b ü tü n d ü n y a y ı y a n s ıta c a k tı; o k u y u c u y a y ö n e ltil
m iş k o ş u ls u z b ir ç a ğ rı v e s a n a t y a p ıtın ın k a y n a ğ ı
o la n e lia ç ık lık la b u n u n k a r i k a t ü r ü o la n h o v a r d a
l ı ğ ı b i r b i r i n d e n a y ı r m a y ı ö ğ r e n e c e k ; ‘i n s a n d o ğ a s ı ’n m ç ö z ü m s e l v e r u h b i l i m s e l y o r u m u n u b i r y a
na
b ıra k ıp
İn sa n î d u r u m la r ın
b ire ş im s e l d e
ğ e r l e n d i r i l m e s i n e g e ç e c e k t i . H iç k u ş k u s u z g ü ç ,
b e lk i d e o la n a k s ız b ir iş ti b u : A m a o d a iş e te r s in E d e b iy a t N e d ir ?
d e n g iriş ti. H e r t ü r l ü s ın ıf la n ış ta n k u r tu la b ilm e k
ü z e re b o ş b ir ç a b a y a g iriş m e k , y a d a iş ç in in ü z e r i
n e ‘e ğ i l m e k ’ d e ğ il, t e r s i n e , k e n d i n i s ı n ı f ı n d a n k o
v u lm u ş , iş ç i s ın ıfıy la ç ık a r a ç ıs ın d a n b ir le ş m iş b i r
k e n ts o y lu g ib i g ö r m e k g e r e k iy o rd u . K e ş fe ttiğ i
a n la tım y o lla rın ın ş a ta f a tı b iz e o n u n , y a z m a d ö
n e k lik e ttiğ in i u n u ttu rm a m a lıd ır. A m a s o ru m lu
lu ğ u d a h a d a b ü y ü k tü r : E ğ e r y a z a rla r e z ile n s ın ıf
la r iç in d e b ir o k u y u c u to p lu lu ğ u k a z a n a b ils e le r d i,
g ö r ü ş a ç ıla r ın d a k i a y r ılık v e y a z ıla r ın ın ç e ş itliliğ i
h a lk a ra s ın d a , p e k y e r in d e b ir d e y im le , b ir d ü ş ü n
h a r e k e t i , y a n i a ç ık , ik i y a n lı d iy a le k tik b ir ö ğ r e ti
n in d o ğ m a s ın a y a r d ım e d e b ilird i. M a rk s ç ılık h iç
k u ş k u s u z y e n g iy e u la ş a c a k , a m a a y n ı z a m a n d a
d a b in b ir a y rın tıy la s ü s le n e c e k , k a r ş ıt ö r n e k le ri
k e n d i iç in d e ö ğ ü te c e k , ö z ü m le y e c e k , a ç ık b ir ö ğ
re ti o la ra k k a la c a k tı. D u r u m u b iliy o rs u n u z : Y ü z
y e r i n e i k i d e v r i m c i ö ğ r e t i o r t a y a ç ı k t ı ; 7 0 ’t e n ö n c e
U lu s la ra ra s ı
İ ş ç i Ö r g ü t ü ’n d e
ç o ğ u n lu k ta
o la n ,
s o n r a d a K o m ü n ’ü n b a s k ı s ı a l t ı n d a e z i l i p g i d e n
P r o u d h o n c u la r ; v e b ir d e h a s m ın ı, a ş tığ ı ş e y i b ile
k o r u y a n o H e g e lc i o lu m s u z lu ğ a d a y a n a r a k d e ğ il,
d ış g ü ç le r d e n k le m in te r im le r in d e n b ir in i a ç ık ç a
o rta d a n
k a ld ırd ığ ı iç in
yenen
M a rk s ç ılık .
Bu
o n u r s u z y e n g in in M a rk s ç ılığ a k a ç a m a l o ld u ğ u n u
s ö y le m e k
güç: K e n d in e k a r ş ı ç ık a n
k a lm a d ığ ı
iç i n , c a n l ı l ı ğ ı n ı y i t i r d i . D a h a iy i o l s a y d ı , h i ç d u r
m a d a n ç a tış s a v e y e n m e k iç in k e n d i k e n d in i d e
ğ iş tirs e v e h a s ım la r m m -e lin d e n s ila h la rın ı a ls a y
d ı, t i n ile ö z d e ş o l u p ç ı k a c a k t ı ; y a l n ı z k a l ı n c a , K i
l i s e h a l i n e g e ld i; b u s ı r a d a k i b a r - y a z a r l a r , o n d a n
fe rs a h fe rs a h u z a k ta , s o y u t b ir tin s e lliğ in b e k ç ili
ğ in i y a p ıy o rla rd ı.
162
B u ç ö z ü m le m e le rd e k i b ö lü m s e l v e ta rtış m a
g ö tü r ü r y a n la r ı b iliy o ru m , d e r s e m in a n ır m ıs ın ız ?
B ir s ü r ü a y r ık o la y v a r v e b e n d e b u n la r ı b iliy o
r u m ; a m a b ü t ü n b u n la r ı in c e le y e b ilm e k iç in ç o k
b ü y ü k b ir k ita p g e re k ird i: B e n s e e n k e s tir m e d e n
g i t t i m . Y a ln ız b u ç a l ı ş m a y ı h a n g i g ö r ü ş l e e l e a l d ı
ğ ı m ı a n l a m a k s ı n ı z : E ğ e r b u r a d a , y ü z e y d e n d e o l
sa, to p lu m b ilim s e l b ir a ç ık la m a e ğ iü m i g ö rm e y e
k a lk a rs a n ız , in c e le m e m b ü tü n im le m in i y itire c e k
tir. N a s ı l S p i n o z a iç in , u ç l a r ı n d a n , b i r i ü z e r i n d e
d ö n e n b ir d o ğ r u p a rç a s ı, b ire ş im U , s o m u t v e t a
m a m la n m ış b ir ç e m b e r k a v r a m ı d ış ın d a e le a lın
d ığ ın d a s o y u t v e y a n lış k a lıy o rs a , tıp k ı b u n u n g i
b i, b u g ö z l e m l e r d e b i r s a n a t y a p ı t ı , y a n i b i r ö z g ü r
lü ğ e y ö n e ltilm iş ö z g ü r v e k o ş u ls u z v e b ir ç a ğ r ı a ç ı
s ı n d a n e l e a l ı n m a z s a , k e y f î k a lır . O k u y u c u v e s ö y
le n c e o lm a d a n -ta rih s e l d u r u m u n v e k o ş u lla rın y a
r a ttığ ı b e lli b ir o k u y u c u ile b ü y ü k ö lç ü d e b u o k u
y u c u n u n i s t e k l e r i n e b a ğ l ı b i r y a z ı n s ö y l e n c e s i o l
m a d a n y a z ı y a z ıla m a z . S ö z ü n k ıs a s ı y az ar, tıp k ı
b ü t ü n ö t e k i i n s a n l a r g ib i, b i r d u r u m i ç in d e d ir .
A m a ç e m b e r k a v ra m ı n a s ıl b ir d a ire p a rç a s ın ın ö z
le d iğ i y o lu b e lirtiy o r s a , o n u n y a z ıla r ı d a , h e r in s a n
t a s a r ı s ı g ib i, b u d u r u m u h e m k a p s a m a k t a , h e m d e
k e s i n l e ş t i r i p a ş m a k t a , h a t t a a ç ı k l a m a k t a v e te m e l le n d irm e k te d ir. Ö z g ü rlü ğ ü n b a ş lıc a v e k a ç ın ılm a z
n i t e l i ğ i b i r d u r u m i ç i n d e o l m a k ’tır . D u r u m u b e
t i m l e m e k ö z g ü r l ü ğ ü z e d e l e m e z . J a n s e n c i 35 ö ğ r e ti,
ü ç b ir lik k u r a lı, F ra n s ız d ü z y a z ı s a n a tın ın k u r a lla
r ı s a n a t d e ğ ild ir; h a tta b u n la r, s a n a t a ç ıs ın d a n , b i
r e r h i ç tir , ç ü n k ü y a l ı n b i r b i r l e ş i m l e iy i b i r a ğ la tı,
17. v e 18. y ü z y ılla r d a ö z e l l i k l e F r a n s a , F e le m e n k v e İ t a ly a ’d a y a y g ın l a ş a n K a
t o li k h a r e k e t i. (Y ay.)
163
iy i b i r s a h n e , h a t t a iy i b i r d i z e y a r a t m a l a r ı o l a n a k
s ız d ır. A m a R a c i n e ’i n s a n a t ı b u n l a r d a n y o l a ç ı k a
r a k k e n d in i b u lm a k z o ru n d a d ır; y o k sa , p e k a p ta l
c a i l e r i s ü r ü l d ü ğ ü g ib i, b u k u r a l l a r a b o y u n e ğ e r e k ,
o n la r d a b ir ta k ım z o r u n lu s ık ın tıla r, e n g e lle r b u la
r a k d e ğ il: B u s a n a t t a m t e r s i n e , b u k u r a l l a r y e n i
d e n y a r a tıld ığ ı; p e r d e le r in d a ğ ılış ın a , d iz e iç in d e
k i d u r a k la r a , u y a ğ a , P o rt-R o y a l a h lâ k ın a y e p y e n i
v e R a c i n e c i b i r i ş l e v y ü k l e n d i ğ i z a m a n o r t a y a ç ı
k a c a k t ı r ; v e b u d u r u m d a ; R a c i n e ’i n e l e a l d ı ğ ı k o
n u y u ç a ğ ın z o rla k e n d is in e b e n im s e ttiğ i b ir k a lıb a
m ı d ö k tü ğ ü n ü , y o k s a k o n u g e r e k tir d iğ i iç in m i b u
a n la tım ı s e ç tiğ in i a n la m a k o la n a k s ız la ş a c a k tır.
P h e d r e ’i n n e o l a m a y a c a ğ ı n ı a n l a m a k i ç i n , i n s a n
b i l i m i b a ş ı n d a n s o n u n a d e k i n c e l e m e k g e r e k ir . N e
a n la m a k iç in s e , o k u m a k y a d a d in le
m e k , y a n i k a tk ıs ız b ir ö z g ü r lü k b iç im in e g irip
o ld u ğ u n u
ö n ü m ü z d e k i c ö m e rtliğ e c ö m e r tç e g ü v e n m e k g e
re k ir. S e ç tiğ im iz ö r n e k le r y a ln ız c a , ç e ş itli ç a ğ la r
d a , y a z a r ın ö z g ü r lü ğ ü n ü y e r in e o t u r t m a 'm iz a , y a
z a ra y ö n e ltile n is te k le re b a k a r a k ç a ğ rıs ın ın s ın ır
la r ım a y d ın la tm a m ız a , y a z a rın iş le v i k o n u s u n d a
o k u y u c u n u n ta ş ıd ığ ı in a n c a b a k a r a k y a z a rın k e n
d is in in y a z ın k o n u s u n d a k i in a n c ım o rta y a ç ık a r
m a m ız a y a ra d ı. G e rç i y a z ın s a l y a p ıtın ö zü , k e n d i
n i ö te k i in s a n la r ın ö z g ü r lü ğ ü n e y ö n e ltilm iş b ir
ç a ğ r ı g ib i g ö r e n v e b ü t ü n ü y l e b ö y l e o l m a k i s t e y e n
b ir ö z g ü r lü k tü r , a m a ö te y a n d a n ç e ş itli b a s k ıla r i n
s a n la rın
ö z g ü r o ld u k la rım
g ö r m e le rin i e n g e lle
m iş , y a z a r la r ın g ö z ü n d e n b u ö z ü n b ir p a r ç a s ın ı y a
d a b ü t ü n ü n ü s a k l a m ı ş t ı r . B u n u n iç in , y a z a r l a r ı n
u ğ ra ş la rı k o n u s u n d a k a f a la rın d a y a r a ttık la r ı g ö
r ü ş is te r is te m e z g ü d ü k k a lm ış tır; b u g ö rü ş le rd e
164
h e r z a m a n b i r p a r ç a d o ğ r u v a r d ır , a m a b u b ö l ü m s e l v e h e r ş e y d e n a y rı d o ğ ru , o n u n ü z e rin d e ç ö re k
le n ip k a ld ığ ın ız z a m a n b ir y a n ılg ı o lu p ç ık m a k ta
v e h e r ö z e l y a p ıt, b ir b a k ım a , k o ş u ls u z o ld u ğ u , h iç
lik te n g e ld iğ i v e d ü n y a y ı h iç lik iç in d e a s k ıd a t u t
t u ğ u iç in , s a n a t k o n u s u n d a k i k a v r a m l a r ı b e l l i b i r
o ra n d a a ş s a d a, to p lu m s a l d e v in im y a z ın k a v r a m ı
n ın d a lg a la n m a la r ım a n la m a y a iz in v e r m e k te d ir .
A y rıc a , b e t i m l e m e l e r i m i z y a z ı n k a v r a m ı n ı n d i y a
l e k t i ğ i n e b e n z e r b i r ş e y y a k a l a m a m ı z a iz i n v e r d i
ğ in e g ö re , b ir y a z ın ta r ih i o r ta y a k o y m a y ı a k lım ı
z ın k ö ş e s in d e n g e ç ir m e k s iz in , s o n u n d a b ir id e a l
o la ra k , y a z ın s a l y a p ıtın k a tk ıs ız ö z ü n ü v e b u n u n
y a n ın d a d a, b u y a p ıtın g e re k tird iğ i o k u y u c u to p lu
lu ğ u n u - y a n i to p lu m u - b u lu p g ö s te r m e k ü z e re ,
söz k o n u s u d iy a le k tiğ in d e v in im in i k a f a m ız d a y e
n id e n c a n la n d ır a b ilir iz .
B e n d iy o r u m k i, b e lli b ir ç a ğ ın y a z ın ı k e n d i
ö z e r k liğ in in a ç ık ç a b ilin c in e v a r m a d ığ ı v e g e ç ic i
g ü ç le rin y a d a b ir ö ğ r e tin in b o y u n d u r u ğ u a ltın a
g ird iğ i; k ıs a c a s ı k e n d in i k o ş u ls u z b ir e r e k g ib i d e
ğ il d e , b i r a r a ç g i b i g ö r d ü ğ ü z a m a n y a b a n c ı l a ş
m ış tır. B u d u r u m d a , y a p ıtla r ın , b e n z e r s iz o lu ş la
rıy la b u tu ts a k lığ ı a ş tık la r ı v e h e r b ir in d e k o ş u l
s u z b ir g e r e k lilik b u lu n d u ğ u d o ğ r u d u r e lb e t: A m a
g iz lid ir b u . B e n d iy o r u m k i b ir y a z ın , k e n d i ö z ü n ü
b ü tü n ü y le
k a v ra y a m a d ığ ı,
y a ln ız c a
b iç im s e l
ö z e rk liğ i ü z e r in d e d u r d u ğ u v e y a p ıtın k o n u s u n u
b i r y a n a b ı r a k t ı ğ ı z a m a n s o y u t t u r . B u a ç ı d a n e le
a lın c a , X II. y ü z y ıl b iz e s o m u t v e y a b a n c ıla ş m ış
b ir y a z ın ö r n e ğ i v e r m e k te d ir. S o m u ttu r, ç ü n k ü öz
ile b i ç i m b i r b i r i n e k a r ı ş m ı ş t ı r : İ n s a n l a r y a l n ı z c a
T a n rı iç in y a z m a k ü z e re y a z ı ö ğ r e n m e k te d ir ; d ü n
165
y a O ’n ı ı n y a p ı t ı o l d u ğ u i ç i n , k i t a p d a d ü n y a n ı n b i r
a y n a s ı d ı r ; k i t a p b ü y ü k b i r Y a r a t ı ş ’ı n k ı y ı s ı n d a k i
ik in c i e ld e n b ir y a ra tış tır, ö v g ü d ü r, b a ş a o tu r tu la n
b i r d e f n e d a lı, b i r s u n u , k a t k ı s ı z b i r y a n s ı d ı r . A y n ı
z a m a n d a y a b a n c ıla ş m ış tır ; y a n i, a s lın d a , to p lu m
sa l y a p ın ın y a n s ıy ış ı o ld u ğ u n d a n , y a n s ım a m ış
y a n s iy ış d u r u m u n d a k a l m a k t a d ı r : K a t o l i k e v r e n e
a r a c ı l ı k e t m e k t e d i r , a m a d i n a d a m ı iç in , h â l â d o
la y s ız o la n d ır; d ü n y a y ı e le g e ç ir m e k te , y a k a la
m a k t a , a m a k e n d i n i y i t i r m e k t e d i r . Y a ln ız y a n s ı y ı cı d ü ş ü n , y o k o lu p g itm e m e k iç in , b ü t ü n y a n s ı
m ış e v re n le b irlik te y a n s ım a k z o ru n d a o ld u ğ u n
d a n , d a h a s o n ra in c e le d iğ im iz ü ç ö r n e k b iz e y a z ı
n ın k e n d i k e n d in i k a z a n ış ın ı, y a n i y a n s ım a m ış v e
d o la y s ız y a n s ım a d u r u m u n d a n y a n s ım ış a r a c ılık
d u r u m u n a g e ç iş in i g ö s te rd i, i l k i n s o m u t v e y a
b a n c ıla ş m ış d u r u m d a o la n y a z m , o lu m s u z lu k y a r
d ım ıy la k e n d in i b a ğ la r d a n k u r ta r m a k ta v e s o y u t
l u ğ a g e ç m e k t e d i r , d a h a d o ğ r u s u X IX . y ü z y ı l s o
n u y la X X . y ü z y ıl b a ş la r ın d a m u tla k y a d s ım a o lu p
ç ık m a z d a n ö n c e X V III. y ü z y ıld a s o y u t o lu m s u z
lu k b iç im in i a lm a k ta d ır. B u e v r im in s o n u n d a , to p
lu m la b ü tü n b a ğ la rın ı k e s m iş tir; h a tta a r tık o k u
y u c u s u b i l e y o k t u r : ‘H e r k e s b i l i y o r k i , ’ d i y e y a z ı
y o r P a u l h a n , ‘g ü n ü m ü z d e i k i y a z ı n v a r : o k u n m a s ı
o la n a k s ız k ö tü y a z ın (a m a p e k ç o k o k u n m a k ta d ır )
v e k i m s e n i n o k u m a d ığ ı iy i y a z m .’ A m a b u d a b i r
ile rle m e d ir: B u k ib irli y a ln ız lığ ın , h e r tü r lü e t k in
li ğ i y a d s ı y a n b u h o r g ö r ü c ü t u t u m u n s o n u n d a , y a
z ın ın k e n d i k e n d in i y ık m a s ı v a rd ır: Ö n c e ş u k o r
k u n ç ‘a m a n , e d e b i y a t b ü t ü n b u n l a r ’ s ö z ü ; s o n r a
d a g e n e a y n ı P a u l h a n ’m ‘y ı l d ı r m a y ö n e t i m i ’ a d ı m
v e rd iğ i, a s a la k b e d e ls iz lik k a v r a m ıy la b ir lik te v e
166
f
o n u n k a r ş ı s a v ı g ib i o r ta y a ç ık a n , a k ıl a lm a z b in b ir tü r lü d ü z e n e g ire n v e ilk d ü n y a s a v a ş ın d a n
h e m e n ö n c e p a t l a y a n şey . Y ı l d ı r m a y ö n e t i m i y a
d a y ıld ırıc ı k a r m a ş a , n e d e r s e n iz d e y in , ç ü n k ü b ir
k ö r d ü ğ ü m d ü r b u ; b irk a ç ş e y a y ırt e d ile b ilir b u r a
d a : 1- i m i b i r i m o l a r a k g ö r m e y e k a r ş ı b ü y ü k b i r
tik s in ti; b u tik s in ti in s a n ı, s o n u n d a im le n e n şe y i
s ö z c ü k te n , e d im i s ö z d e n , n e s n e g ib i e le a lm a n
s ö z c ü ğ ü im le m - s ö z c ü k te n , y a n i a s lın d a , ş iiri d ü z
y a z ıd a n , iç te n g e le n d ü z e n s iz liğ i b ile ş im d e n ü s
t ü n t u t m a y a g ö t ü r m e k t e d i r ; 2- y a ş a m ı y a z m a a d a
y a c a k y e rd e , y a z ın ı y a ş a m ın d ile g e liş in in tü r lü
y o l l a r ı n d a n b i r i d u r u m u n a g e t i r m e ç a b a s ı v e 3y a z a rm
b ilin c in d e k i b u n a lım , y a n i a s a la k lığ ın
a c ı l ı ç ö k ü ş ü . B ö y le c e , y a z ı n b i ç i m s e l ö z e r k l i ğ i n i
y itirm e y i a k im ın k ö ş e s in d e n g e ç irm e d iğ i h a ld e ,
b ir a n d a , b iç im c iliğ in y a d s ın m a s ı d u r u m u n u a l
m a k t a v e a s ıl iç e r iğ in in n e o ld u ğ u n u d ü ş ü n m e y e
b a ş la m a k ta d ır. B u g ü n , y ıld ırm a y ö n e tim in d e n
ö te d e y iz v e b u y ö n e tim d e n e d in d iğ im iz y a ş a n tıy
la d a h a ö n c e k i ç ö z ü m le m e le rd e n , s o m u t v e ö z
g ü r lü ğ ü n e k a v u ş m u ş b ir y a z ın ın b a ş lıc a n ite lik le
r in i ç ık a r m a k iç in y a r a r la n a b ilir iz .
Y a z a r ın , i l k e o l a r a k , b ü t ü n i n s a n l a r i ç i n y a z d ı ğ m ı s ö y le m iş tik . A m a h e m e n a r d ın d a n d a , y a ln ız
ca b a z ı in s a n la r ta ra fın d a n o k u n d u ğ u n u b e lirt
m i ş t i k . İ d e a l o k u y u c u i le g e r ç e k o k u y u c u a r a s ı n
d a k i b o ş lu k ta n s o y u t e v re n s e llik k a v ra m ı d o ğ
m u ş tu r . Y a ni y a z a r, b e lirs iz b ir g e le c e k te , ş u a n d a
e lin d e b u lu n a n b ir a v u ç o k u y u c u n u n s ü r e k li o la
r a k y i n e l e n i p g i d e c e ğ i n i v a r s a y m a k t a d ı r . Y a z ın s a l
ü n , N i e t z s c h e ’n i n o ö l ü m s ü z d ö n ü ş ü n e s o n d e r e
c e b e n z e m e k t e d i r : T a r i h ’e k a r ş ı g i r i ş i l m i ş b i r k a v -
167
g a d ir b u ; h e r ik is in d e d e z a m a n ın s o n s u z lu ğ u n a
b a ş v u ru ş , u z a y iç in d e k i b a ş a rıs ız lığ ı u n u t t u r m a
e r e ğ i n i g ü t m e k t e d i r (X V II. y ü z y ı l y a z a r ı i ç i n i n c e
i n s a n ı n s o n s u z l u ğ a d ö n ü ş ü ; X IX . y ü z y ı l y a z a r ı
iç in s e , y a z a r la r v e u z m a n o k u y u c u la r d e r n e ğ in in
s o n s u z a d e k g e n iş le y iş i). A m a g e r ç e k v e ş u a n d a
e ld e
b u lu n a n
okuyucu
to p lu lu ğ u n u n
g e le c e ğ e
d o ğ ru u z a tılm a s ı, h iç d e ğ ils e y a z a r ın k a f a s ın d a ,
in s a n la rın b ü y ü k b ir b ö lü m ü n ü h e p k o n u d ış ın d a
b ı r a k t ı ğ ı iç in ; a y r ı c a b u d a h a d o ğ m a m ı ş s a y ı s ı z
o k u y u c u im g e s i, e d im h a lin d e k i o k u y u c u to p lu
lu ğ u n u y a ln ız c a ile rd e v a r o la b ile c e k in s a n la r d a n
k u m lu b ir to p lu lu k la s ü rd ü r m e k a n la m ın a g e ld i
ğ i iç in , ü n a r a c ılığ ıy la e r iş ile c e k e v r e n s e llik b ö lü m s e l v e s o y u ttu r . Ve o k u y u c u s e ç im i b e lli b ir
o r a n d a k o n u s e ç i m i n i b e l i r l e d i ğ i iç in , a m a ç v e d ü
z e n le y ic i d ü ş ü n c e o la r a k ü n ü s e ç m iş y a z ın d a s o
y u t k a la c a k tır. S o m u t e v r e n s e llik d e y in c e , te r s i
n e , b e lli b ir to p lu m d a y a ş a y a n in s a n la r ın b ü t ü
nünü
a n la m a k
g e r e k i r . Y a z a r ın
okuyucusu
b ir
g ü n b u b ü tü n lü ğ ü k a p s a y a c a k k a d a r g e n iş le s e b i
le b u n d a n , y a z a r ı n , y a p ı t ı n ı n y a n k ı s ı n ı y a l n ı z c a
ş im d ik i z a m a n a g ö re s ın ır la n d ırm a s ı s o n u c u ç ık
m a z : A m a y a z a r, m u tla k ı e ld e e tm e y e u ğ r a ş a n o
g e r ç e k le ş m e s i o la n a k s ız v e iç i b o ş d ü ş ü n , y a n i
ü n ü n s o y u t ö lü m s ü z lü ğ ü n ü n y e rin e , k o n u la r ın ı
s e ç tiğ i a n d a b e lir le y e c e ğ i v e k e n d is in i t a r i h t e n
a y ı r m a k ş ö y le d u r s u n , t o p l u m s a l z a m a n i ç i n d e k i
y e rin i ta n ım la y a c a k s o m u t v e b itim li b ir s ü re y i
g e ç ire c e k tir.
G e rç e k te n
d e, h e r in s a n
ta s a rıs ı,
k e n d i ö z ü g e re ğ i b e lli b ir g e le c e k p a r ç a s ın ı b e lir
le r : E ğ e r e k i m i ş i n e g i r i ş i r s e m , b i r y ı l l ı k b e k l e m e
k o y a rım ö n ü m e ; e v le n ir s e m
168
g iriş im im b ir a n d a
b ü tü n
y a ş a m ım ı d ik e r k a r ş ım a ; s iy a s e te a tılır
s a m , ö lü m ü m d e n d e ö te y e u z a n a n b ir g e le c e ğ i r e
h i n e k o y m u ş o l u r u m . Y a z ıla r d a b ö y le d ir . D a h a
b u g ü n d e n , ö lü m s ü z lü ğ ü n d e fn e d a lla rın d a n y a
p ı l m a t a c ı a l t ı n d a - k i b u n u i s t e m e k iy i b i r ş e y d i r d a h a a lç a k g ö n ü llü , d a h a s o m u t n iy e tle r k e ş f e d e
r iz : D e n i z i n S u s k u n l u ğ u d ü ş m a n ı n i ş b i r l i ğ i n e ç a
ğ ırd ığ ı F ra n s ız la ra b u n d a n k a ç ın m a y ı ö n e riy o rd u .
E tk in liğ i v e d o la y ıs ıy la e d im h a lin d e k i o k u y u c u
s u iş g a l s ü r e s in d e n ö te y e g id e m e z d i. R ic h a r d
W r i g h t ’ı n k i t a p l a r ı , B i r l e ş i k D e v l e t l e r ’d e b i r z e n c i
s o r u n u b u lu n d u ğ u s ü re c e y a ş a y a c a k tır. A m a y a
z a rın ö lü m s ü z lü k te n v a z g e ç m e s i d e söz k o n u s u
d e ğ ild ir: T a m te r s in e y a z a rı y a z a r y a p a n b u d u r ;
e tk in o ld u ğ u s ü re c e y a ş a y a c a k tır y azar. B u n d a n
s o n r a o n u r s a l ü y e l i k ç a ğ ı, e m e k l i l i k ç a ğ ı g e lir.
B u g ü n , y a z a r t a r i h t e n k u r t u l a b i l m e k i ç in , d a h a
ö lü m ü n ü n e rte s i g ü n ü , h a tta k im i z a m a n y a ş a r
k e n b a ş lıy o r b u o n u r s a l ü y e liğ e .
D e m e k k i s o m u t o k u y u c u to p lu lu ğ u , y a z a rın
g ö rü p y a n ıtla m a s ı g e re k e n b ü y ü k v e k a d ın c a b ir
s o ru , b ü tü n b ir to p lu m u n b e k le y iş id ir. A m a b u
n u n iç in , b u o k u y u c u t o p l u l u ğ u n u n is te m e k te ,
y a z a r ın d a k a r ş ılık v e r m e k te ö z g ü r o lm a s ı g e r e k
m e k te d ir. B u n u n a n la m ı, b ir s ın ıf y a d a k ü m e n in
s o ru la rın ın h iç b ir z a m a n ö te k i ç e v re le rin s o ru la
rın ı m a s k e le m e m e s i g e re k tiğ id ir; y o k s a s o y u tlu
ğ a d ü ş e riz . K ıs a c a s ı, e tk in y a z ın e k s ik s iz ö z ü n e
a n c a k s ın ıfs ız to p lu m d a e riş e b ilir. Y a za r a n c a k b u
to p lu m d a k o n u s u ile o k u y u c u s u a r a s ın d a h iç b ir
a y r ı m k a l m a d ı ğ ı n ı g ö r e b ilir . Ç ü n k ü y a z ı n ı n k o n u
s u t a b a ş ı n d a n b e r i d ü n y a i ç i n d e k i i n s a n o ğ l u o l
m u ş t u r . Y a ln ız , b i r i k m i ş g ü ç h a l i n d e k i o k u y u c u
169
to p lu lu ğ u , g e rç e k o k u y u c u to p lu lu ğ u n u n o k ü ç ü k
ış ık lı k u m s a lın ı ç e v re le y e n k a r a n lık b ir d e n iz d u
r u m u n d a k a ld ığ ı s ü re c e , y a z a r in s a n o ğ lu n u n ç ı
k a r v e k a y g ıla r ın ı d a h a a y r ıc a lık lı k ü ç ü k b ir k ü m e n in k ile r le k a r ış tır m a te h lik e s i iç in d e y d i. A m a
o k u y u c u s ın ırı e v r e n d e k i in s a n la r ın tü m ü n ü k a p s a s a y d ı, y a z a r g e r ç e k te n b ü tü n in s a n lık iç in y a z a
c a k tı. B ü tü n ç a ğ la rın in s a n ın ı k o n u e d in e r e k ta
r ih s iz b i r o k u y u c u iç in d e ğ il, k e n d i ç a ğ ın ın i n s a
n ın ı e le a la r a k b ü t ü n ç a ğ d a ş la r ı iç in y a z a c a k tı.
B ö y le o l u n c a d a ş i i r s e l ö z n e l l i k l e t a n ı k l ı k a r a s ı n
d a k i ç e liş k i o rta d a n k a lk a c a k tı. O k u y u c u la rıy la
a y n ı s e r ü v e n e a tılm ış o la n v e ç a tla k s ız b ir to p lu m
iç in d e b u l u n a n y a z a r, o n la r d a n sö z e d e r k e n k e n
d is in i; k e n d is in d e n sö z e d e r k e n d e o n la rı a n la t
m ı ş o l a c a k t ı . H i ç b i r s o y lu k e n d i n i b e ğ e n m e , o n u
b ir d u r u m iç in d e b u lu n d u ğ u n u y a d s ım a y a itm e
y e c e ğ i iç in , ç a ğ ın ı a ş m a y a v e ö lü m s ü z lü k k a r ş ı
s ın d a b u n u n ta n ığ ı o lm a y a ç a lış m a y a c a k tı; b ü t ü n
i n s a n la r ın u m u t v e k ız g ın lık la r ım v e d o la y ıs ıy la
d a k e n d in i d ile g e tire c e k ti; y a n i b ir o r ta ç a ğ p a p a
zı g ib i, d o ğ a ö te s i b ir y a r a t ı k y a d a k la s ik le r im iz
g ib i r u h b ilim s e l b ir h a y v a n y a d a t o p lu m s a l b ir
k e n d ilik o la r a k d e ğ il, d ü n y a d a n b o ş lu ğ a d o ğ r u
y ü k s e le n v e İ n s a n î d u r u m u n b o z u lm a z b irliğ i
iç in d e b ü tü n b u y a p ıla rı k e n d in d e to p la y a n b ir
b ü t ü n l ü k o la r a k k e n d in i d ile g e tir e c e k ti; y a z ın ,
s ö z c ü ğ ü n e n g e r ç e k a n la m ıy la , in s a n b ilim s e l o la
c a k t ı . T a b ii b ö y l e b i r t o p l u m d a , t i n s e l i l e d ü n y a s a l
a r a s ı n d a k i a y r ı l ı ğ ı , u z a k t a n d a o ls a , a n ı m s a t a n b i r
şe y b u lu n m a y a c a k tı. G e rç e k te n d e, y u k a r d a g ö r
d ü ğ ü m ü z g ib i b u a y rılık , z o r u n lu o la r a k , i n s a n ı n
v e g id e re k y a z ın ın y a b a n c ıla ş m a s ın ı o rta y a v u r u
170
y o rd u ; ç ö z ü m le m e le r im iz b iz e g ö s te r d i k i b u a y r ı
lık k a y ıts ız h a lk y ığ ın la rın ın k a r ş ıs ın a iş te n a n la
y a n b ir o k u y u c u la r to p lu lu ğ u y a d a h iç d e ğ ils e ,
a y d ın y a z m s e v e r le r ç ık a r m a e ğ ilim i ta ş ıy o rd u ;
İ y i ’d e n v e T a n r ı s a l y e t k i n l i k t e n y a n a , G ü z e l ’d e n
y a d a D o ğ r u ’d a n y a n a ç ı k s a d a , b i r p a p a z h e r z a
m a n e z e n le rin y a n ın d a d ır. B e k ç i k ö p e k liğ i y a d a
s o y ta rılık ; s e ç im k e n d is in e d ü ş m e k te d ir . M . B e n d a d e li d e ğ n e ğ in in u c u n u , M . M a rc e l d e k ö p e k
k u lü b e s in i s e ç m iş tir; b u o n la r ın h a k k ıd ır ; a m a
g ü n ü n b irin d e y a z m k e n d i ö z ü n ü n ta d ın a v a ra b i
lirs e , s ın ıfs ız , d e r n e k s iz , s a lo n s u z , tik s in tis iz k a
la n , a ş ır ı o n u r la r ın ı y itir e n y a z a r d ü n y a iç in e , i n
s a n la r a r a s ın a a tılm ış o la c a k v e p a p a z lık k a v r a m ı
a k ıl a lm a z b ir ş e y d u r u m u n a g ire c e k tir. Z a te n t i n
s e l o la n h e p b ir ö ğ r e tiy e d a y a n ır v e ö ğ r e tile r o lu
ş u m e v r e s in d e y k e n ö z g ü rlü k , o lu p b ittik le r i z a
m a n s a b a s k ıd ır la r : Ö y le y s e b ü tü n ü y le b ilin ç le n
m iş b ir y a z a r h iç b ir tin s e l k a h r a m a n ın b e k ç iliğ in i
y a p m a y a c a k , k e n d in d e n ö n c e k i k im i y a z a rla rın ,
g ö k y ü z ü n d e k i b irta k ım y e rle ş ik d e ğ e rle ri s e y re t
m e k ü z e r e g ö z le rin i d ü n y a d a n ö te y e ç e v ir m e s in e
y o l a ç a n d e v in im i ta n ım a y a c a k tır a rtık : K e n d is i
n e d ü ş e n iş in tin s e le h a y r a n o lm a k d e ğ il, t i n s e l
liğ i y a r a tm a k o ld u ğ u n u a n la y a c a k tır. T in s e lle ş tir
m e , y a n i y e n i d e n e le a lm a . T in s e lle ş tir ile c e k , e l
d e n g e ç ir ile c e k t e k ş e y d e , a ğ ırlığ ı, d o n u k lu ğ u ,
g e n e llik b ö lg e le r i v e k a r ın c a g ib i k a y n a y a n ö y k ü
le riy le v e h iç b ir z a m a n t ü k e te m e s e d e o n u h a b ire
k e m ire n y e n ilm e z h a s ta lığ ıy la ş u b in b ir r e n k li v e
s o m u t d ü n y a d ı r . Y a z a r, b i r ö z g ü r l ü ğ ü t e m e l a l a r a k
ö t e k i ö z g ü r l ü k l e r e s u n m a k ü z e r e b u d ü n y a y ı o l
d u ğ u g ib i, h a m l ı ğ ı y l a , t e r i y l e , k o k u s u y l a , h e r g ü n
171
k ü h a liy le e le a la c a k tır. B u s ın ıfs ız to p lu m d a y a
z ın , ö z g ü r b i r e d i m i ç i n d e a s k ı d a d u r a n , b ü t ü n i n
s a n la r ın ö z g ü r y a r g ıs ın a a ç ık v e k e n d i k e n d is i
iç in v a r o la n d ü n y a h a lin e ; s ın ıfs ız b ir t o p lu m u n
d ü ş ü n s e l a la n d a k e n d i k e n d is i iç in v a r o lu ş u d u
r u m u n a g ire c e k tir; b u to p lu m u n ü y e le r i k ita p
a ra c ılığ ıy la h e r a n y e r le r in i k e s tir e c e k , k e n d ile r i
n i v e d ü n y a iç in d e k i k o n u m la r ım g ö re c e k le rd ir.
A m a r e s im ö rn e ğ i te h lik e y e a ttığ ı, s ır a d a n b ir
c a n la n d ır m a b ile b ir d e ğ iş ik lik b a ş la n g ıc ı o ld u ğ u ,
s a n a t y a p ıtı g e r e k lilik le r in in b ü t ü n ü iç in d e e le
a lın d ığ ı z a m a n , ş im d ik i z a m a n ın y a ln ız c a y a lın
b ir b e tim le m e s i o lm a y ıp b u ş im d ik i z a m a n ın b ir
g e le c e k a d ın a y a r g ıla n m a s ı o ld u ğ u ; v e y a z ın , h e r
k i t a p t a b ir ç a ğ rı b u l u n d u ğ u iç in , b u k e n d i- k e n d is i- i ç i n - v a r - o l m a d a h a i ş i n b a ş ı n d a b i r k e n d i n i a ş
m a d ır. E v r e n e s ır a d a n t ü k e t i m a d ın a d e ğ il, b u e v
r e n d e y a ş a y a n la r ın u m u t l a r ı v e a c ıla rı a d ın a k a r ş ı
ç ık a c a k tır. B ö y le c e s o m u t y a z ın , v e r in in e lin d e n
k u r t u l m a g ü c ü o l a r a k e l e a l m a n O l u m s u z l u k i le ,
g e l e c e k b i r d ü z e n i n t a s l a ğ ı o l a n T a s a r ı ’n ı n b i r e ş i
m in d e n m e y d a n a g e le c e k tir; o h e m b ir b a y ra m ,
iç in e y a n s ıy a n h e r ş e y i y a k ıp k ü l e d e n a le v d e n b ir
a y n a , h e m d e c ö m e r tlik , y a n i ö z g ü r b ir y a r a tış , b ir
a r m a ğ a n o la c a k tır. A m a y a z ın ın ö z g ü r lü ğ ü n b u
b irb ir in i ta m a m la y a n ik i y ü z ü n ü b irle ş tire b ilm e s i
iç in , y a z a r a h e r ş e y i s ö y le m e h a k k ı n ı v e r m e k y e
tiş m e z : O n u n , h e r şe y i d e ğ iş tir e b ile c e k b ir o k u
y u c u to p lu lu ğ u iç in y a z m a s ı d a g e r e k lid ir ; b u n u n
a n l a m ı ş u k i, s ı n ı f l a r ı n o r t a d a n
k a lk m a s ı, a y rıc a
h e r t ü r l ü d i k ta tö r lü ğ ü n y o k o lm a s ı, k a d r o la r ın s ü
r e k li o la ra k y e n ile n m e s i, ta ş la m a y a b a ş la d ığ ı a n
d ü z e n i n d e ğ i ş t i r i l m e s i g e r e k i r . B ö y le b i r t o p l u m
172
d a y a z ı n s ö z ile e y l e m a r a s ı n d a k i ç e l i ş k i y i a ş a c a k
tır. H i ç b i r z a m a n b i r e d i m i n y e r i n i d e t u t a m a y a
c a k t ı r t a b i i : Y a z a r ın o k u y u c u l a r ü z e r i n d e e t k i n o l
d u ğ u d o ğ r u d e ğ ild ir, o y a ln ız c a o k u y u c u la r ın ö z
g ü r lü k le r in e ç a ğ rıd a b u lu n u r ; y a p ıtla rın ın e tk ili
o la b ilm e s i iç in , o k u y u c u n u n , k o ş u ls u z b ir k a r a r
la , b u n l a r ı ü s t l e n m e s i g e r e k i r . A m a h i ç d u r m a d a n
k e n d in i e ld e n g e ç ire n , y a r g ıla y a n v e d e ğ iş tir e n
b ir to p lu lu k ta , y a z ılı y a p ıt e y le m in ö n e m li b ir k o
ş u l u , y a n i d ü ş ü n s e l b i l i n ç â n ı o l a b ilir.
D e m e k k i s ın ıfs ız , d ik ta tö r s ü z v e d u r u k la ş
m a m ış b ir to p lu m d a , y a z ın k e n d i b ilin c in e v a r a
c a k tır : B iç im ile ö z ü n , o k u y u c u ile k o n u n u n ö z
d e ş o ld u ğ u n u ; b iç im s e l sö z ö z g ü rlü ğ ü y le s o m u t
g e rç e k le ş tirm e ö z g ü rlü ğ ü n ü n b irb irin i ta m a m la
m a d ığ ın ı; b u n la r ın h e r b ir in i ö te k in i e ld e e tm e k
ü z e re k u lla n m a k g e re k tiğ in i; to p lu m s a l g e r e k li
lik le r i d ile g e tir d iğ i z a m a n k iş in in ö z n e lliğ in i, k i
ş in in ö z n e lliğ in i d ile g e tird iğ i z a m a n d a to p lu m
s a l g e r e k l i l i k l e r i d a h a iy i a n l a t a b i l e c e ğ i n i ; k e n
d is in e d ü ş e n g ö re v in s o m u t e v r e n s e l v a rlığ ı s o
m u t e v r e n s e l v a r lığ a a n la tm a k v e e r e ğ in in d e, in
san
ö z g ü rlü ğ ü n ü n
e g e m e n liğ in i g e rç e k le ş tirip
s ü r d ü r m e le r i iç in in s a n la r ın ö z g ü r lü ğ ü n e ç a ğ rıd a
b u lu n m a k o ld u ğ u n u a n la y a c a k tır. E lb e tte b ir
ü to p y a b u : B ö y le b ir to p lu m ta s a r la y a b ilir iz , a m a
ş im d ilik e lim iz d e b u n u g e r ç e k le ş tir e b ile c e k h iç
b ir a ra ç y o k . A m a b u ü to p y a h iç o lm a z s a y a z ın ın
h a n g i k o ş u lla r iç in d e b ü tü n lü ğ ü y le v e k a tk ıs ız lığ ı y l a o r t a y a ç ı k t ı ğ ı n ı g ö r m e m i z e y a r d ı m e t t i . H iç
k u ş k u s u z , b u k o ş u lla r y e rin e g e tirilm e m iş tir b u
g ü n ; v e y a z a rın s a b u g ü n y a z m a s ı g e re k m e k te d ir.
173
JEAN PAUL SARTRE
Sözcü k ler
SiS < fliS a/,S £S R S S
J e am - p .\u t. S a r t k e
SÖ ZCÜK LER
Söz
cükler, b i r ç o k l a r ı n c a J e a n - J a c q u e s R o u s s e a u ' n u n
ü n l ü İt ir a f la r ' l y l a k ı y a s l a n m ı ş t ı r . S a r t r e ' ı n 5 9 y a
J e a n -P a u l S a r t r e 'ın g ö z ü p e k ö z y a ş a m ö y k ü s ü
ş ın d a k a le m e a ld ığ ı v e a lış ılm ış ö z y a ş a m ö y k ü le rin d e n a p a y r ı b ir n ite lik t a ş ıy a n b u k it a p , b ir y a
z a r ın k e n d i ç o c u k lu k ç a ğ ın ı g ö r ü lm e m iş b ir c e s a
r e t le y o r u m la m a s ı a ç ıs ın d a n b ir b a ş y a p ıttır . Ş a ş ı
v e u f a k t e f e k o l d u ğ u İç in y a ş ı t l a r ı n c a d ı ş l a n a n k ü
ç ü k S a r t r e 'ın " s ö z c ü k le r " e s ığ ın m a s ı v e k e n d is in i
d ış la y a n d ü n y a y ı d ü ş le r in d e y e n id e n y a r a t m a y a
ç a lış m a s ı, e d e b iy a t v e fe ls e f e y le y a ş a m ı b o y u n
c a s ü r e c e k a ş k iliş k is in in d e r in li k le r d e k i ip u ç la r ı
n ı t a ş ır b a ğ r ın d a . A s lın d a S a r t r e ,
S ö z c ü k le r' d e ,
ç o c u k lu k a n ıla r ın d a n y o la ç ık a r a k , e d e b i y a t ı n v e d ilin in s a n y a ş a n t ıs ı n
d a k i y a r a r ın ı k e ş f e d e r v e d e ğ e r le n d ir ir . S a r t r e 'ın k e n d in e k a r ş ı ö d ü n s ü z
d ü r ü s t lü ğ ü n ü n ü r ü n ü o la n
S ö z c ü k le r 'i
o k u d u k ta n s o n r a , a n ı k ita p la r ı v e
ö z y a ş a m ö y k ü le r in d e ç o k d a h a f a r k lı d e r in lik le r a r a y a c a k s ın ız .
JE A N -P A U L SARTRE
A k ıl Çağ ı
İk in c i D ü n y a S a v a ş ı s o n u n d a F r a n s a 'y a r e n k , b ü
tü n
d ü n y a y a s e s v e r e n J e a n - P a u l S a r t r e 'ın
ş a m ö y k ü s ü n ü n , a rt a rd a
s ır a la n m ış
ya-
b ir r e d d e
d iş le r b ü t ü n ü o ld u ğ u ile r i s ü r ü le b ilir . T a n r ı'y ı, k u
r u lu d ü z e n le r in t ü m ü n ü , b u a r a d a a ile y i, k la s ik
a n ia m ıy la e d e b iy a tç ıy ı, filo z o fu , e y le m
a d a m ın ı,
s a y ıs ız d o s t lu k la r ı, p a r t ile r i, k a lıp la ş m ış d ü ş ü n
c e le r i r e d d e t t iğ i g ib i, 1 9 6 4 't e v e r ile n N o b e l E d e
b iy a t Ö d ü lü 'n ü
b iy a t a la n ın d a
de
r e d d e tm iş tir ,
k a le m e
S a r t r e 'ın
ede
a ld ığ ı y a p ıt la r ı a r a s ın d a
ç o k b ü y ü k b ir y e r i o la n
r o m a n d iz is i ü ç k it a p t a n
Ö zg ü rlü k Y ollan
b a ş lık lı
o lu ş u y o r. T ü m ü
1945-
1 9 4 9 y ılla r ı a r a s ın d a y a y ın la n a n b u ü ç r o m a n ın
ilk ik is i, a n la m lı f a r k lı lı k la r ıy l a İk in c i D ü n y a S a v a ş ı'n ın y o l a ç t ığ ı a lt ü s t
o l u ş u s e r g i l e r . D i z i n i n il k k i t a b ı o l a n v e 1 9 4 1 ' d e b i t i r i l e n
A k /l Ç a ğ ı' n d a ,
" 1 9 3 7 - 1 9 3 8 y ı l l a r ı n ı n a l d a t ı c ı i y i m s e r l i ğ i " i ç i n d e , ik i g ü n s ü r e s i n c e k e n
d i l e r i n i a r a y a n v e k e n d i l e r i n d e n k a ç a n , iç e d ö n ü k b i r k a ç k i ş i s e l y a ş a m ı n
s ın ır lı ç e r ç e v e s i iç in d e s ü r e g id e n a r a y ış l a r d ile g e t ir ilir .
JEAN- PAUL SARTRE
Yaşan m ay an Zam an
Y aşanm ayan Z a m a n ,
d a m g a s ın ı v u r
S a r t r e 'ı n , e d e b iy a t a la n ın d a k a le m e a ld ığ ı y a p ıt
« « ' . C F L I JK Y O L IT ım 2
y aşa n m a y an
ç a ğ ım ız a
m u ş b ü y ü k F r a n s ız y a z a r ı v e d ü ş ü n ü r ü J e a n -P a u l
J ï a n - Pa i / i . s a r t r e
z a m a n
Ö zg ü rlü k Yol
la r ı a r a s ı n d a ç o k b ü y ü k b i r y e r i o t a n
la rı
b a ş lık lı ü ç le m e s in in
ik in c i k it a b ı. Ü s te lik b u
ü ç le m e , y a z a r ın y a p ıt la r ı a r a s ın d a t e k g e r ç e k ç i
b îr Ö rn e k .
R o m a n ı n k a h r a m a n ı M a t h i e u , ü ç l e m e n i n il k i o l a n
A k ıl
Ç a ğ /'n d a
ö z g ü r lü k
tu tk u s u
ve
b ir e y
o la r a k
k e n d i k e n d in in s o r u m lu s u o lm a k a r a r lılığ ıy la , in
s a n la r la to p lu m la y a b a n c ıla ş a r a k , b ir t ü r y a ln ız
lı ğ a m a h k û m
o lm a n ın h ü z n ü n ü y a ş a r.
yan Z a m a n ' d a ,
y a z a r , M a t h ie u 'n ü n
Yaşanm a
k e n d i k e n d i
s iy le h e s a p la ş m a s ın ın y a n ı s ır a , İk in c i D ü n y a S a v a ş ı'n ın o k o r k u n ç u ç u
r u m u n u n k ıy ıs ın d a , s a v a ş k o r k u s u y la b a r ış u m u d u a r a s ın d a g id ip g e le n
b ir A v r u p a 'd a
g e ç m iş in d e n
k o p a r ıla r a k g e le c e ğ e
akan
y o lu n
b a ş ın d a
b e k l e m e k z o r u n d a b ı r a k ı l m ı ş b i r a v u ç i n s a n ı n d u r a ğ a n v e s e s s i z a c ıs ı n ı
a n la tm a k ta d ır .
JE A N -P A U L SARTRE
Yık ılış
J e a n -P a u l S a r t r e 'ın
Jean-Paul Sartre
Ö zg ü rlü k Yolları
a d ı a ltın d a y a
y ın la d ığ ı ü n lü ü ç le m e s in in s o n k it a b ı
m iu s
ü ç a y rı k ita p ta n
y ı l la r ı a r a s ı n d a
o lu ş a n
y a z m ış .
Yıkılış.
Y azar
b u d iz i r o m a n ı 1 9 4 5 - 4 9
B il d iğ i n i z
g ib i, y a r a t ıc ıs ı
o ld u ğ u V a r o lu ş ç u lu k F e ls e fe s i, s ü r e k li b ir a r a y ış ın
fe ls e fe s id ir . B u f e ls e f e y e u y g u n o la r a k J e a n -P a u l
S a r t r e 'ı n b u ü ç le m e s in d e a r a d ığ ı ş e y ö z g ü r l ü k 't ü r .
Ü ç le m e n in s o n r o m a n ı o la n
Y ıkılış ’t a
1 9 4 0 H a z i-
r a n ' ı a n l a t ı l ı r . Y a n i P a r i s 'i n A l m a n l a r ı n e l i n e g e ç i ş i.
K a d ın l ı e r k e k l i k ü ç ü k b i r F r a n s ı z t o p l u l u ğ u , b u iş
g a l k a r ş ıs ın d a b ü y ü k t e p k i g ö s te r ir , S a r t r e , b u d i|
z iy e
S on Ş an s
a d ın ı v e r d iğ i d ö r d ü n c ü b ir k ita p d a
h a e k le m e y i t a s a r la m ış , a m a s o n r a d a n v a z g e ç
m iş tir . Y a z a r ın o l g u n lu k d ö n e m in in ü r ü n ü o la n b ir b ir in e b a ğ lı b u ü ç r o
m a n , S a r t r e 'ı n r o m a n c ılığ ın ın e n ö n e m li b e lg e s id ir .
JEAN- PAUL SARTRE
D u v ar
D u v a r'd a
Jfc A N -J> 4 i;j. S A K ÏK K
DUVAR
yazann
a d ın ı v e r e n
D uvar
b e ş ö y k ü s ü y e r a lıy o r . K it a b a
a d lı ö y k ü d e , F r a n k o c u la r t a r a
f ın d a n ö lü m e m a h k û m
e d ile n b ir c u m h u r iy e t ç i
n in d i r e n c in i y i t i r i p b i r a r k a d a ş ı n ı e le v e r iş i ;
O da'
d a k o c a s ın ın d e liliğ in i p a y l a ş m a y a ç a lış a n E v e 'in
ç a b a la r ı, ç a ğ c ıl
a te ş
e ttik te n
E ro s tra te s ' t e
s o n ra
g e r ç e k ü s tü c ü e y ie m i;
te s lim
k a la b a lığ ın ü z e r in e
o la n
G izlilik ' t e
P a u l H ilb e r t'in
ik tid a r s ız k o c a s ı
n ı d a h a e r k e k s i b i r i iç in t e r k e d e n " s o ğ u k " b i r k a
d ın ın ö y k ü s ü e ie a lın ıy o r . S o n ö y k ü
n in Ç o c u k lu ğ u ' n d a
ya
h a z ır la n a n
B ir Y ö n e tic i
is e b ir s a n a y i y ö n e t ic i s i o l m a -
L u c ie n 'in
c in s e l g e l iş i m i n e
koşut
o la r a k d ü ş ü n s e l b u n a lım la r ı iş le n iy o r . B u n a lım la r
ç a ğ ı o lm a k ö z e lliğ in i s ü r d ü r e n y ir m in c i y ü z y ılı v e o n u n in s a n ın ı t a n ım a k
iç in
D u v a r v a z g e ç ilm
e z b ir k ita p .
JEAN- PAUL SARTRE
Bu lan t ı
-
,
J e a n - P a u l S a r t r e 'ı n ilk r o m a n ı
s .\Rj|?!
Bu l a
C ju e n t i n
Km
a d lı
k a h r a m a n ın ın
B u la n tı ,
g ü n lü ğ ü
A ia in Ro~
b iç im in d e
y a z ılm ış tır . U z u n y o lc u lu k la r d a n s o n r a , 1 9 . y ü z
y ıld a y a ş a m ış b ir in in h a y a t ın ı a r a ş t ır m a k ü z e r e
B o u v ille k e n t in e d ö n e n R o q u e n t in , y a ln ız b ir in v■
s a n d ır . G ü n lü k t u t m a y a b a ş la m a s ın a n e d e n o la n
t u h a f b ir d e ğ iş im
k a r ş ıs ın d a
«i £ * )
1
^ ^
V"
g e ç ir ir : Ç e v r e s in d e k i n e s n e le r
b u la n tı d u y m a y a
b a ş la r .
N e s n e le r in
a d la r ı, a n la m la r ı, ü z e r le r in d e k i ç iz g ile r k a y b o lm a k t a d ır . B u , R o q u e n t in 'i d a h a ö n c e ü z e r in d e h iç
k a f a y o r m a d ığ ı b ir d u r u m la , v a r o lu ş 'la y ü z y ü z e
b ır a k ır . D ü n y a y ü z ü n d e k i b ü t ü n n e s n e le r in c ila s ı
nı y it ir d iğ i, ü r k ü tü c ü ç ıp la k lık ta k i k it le le r o la r a k
k a ld ığ ı d u y g u s u , R o q u e n t in 'i b ir ö z 'ü n o lu p o l m a d ı ğ ı s o r u s u n a g ö t ü r ü r ,
E y le m le r in d e n
a r ın d ığ ın d a
in s a n ,
n ite lik le r in d e n
n e d ir ? S a r t r e 'ın 1 9 3 1 - 1 9 3 8 y ılla r ı a r a s ın d a y a z d ığ ı
lu ğ u n t e m e l k it a p la r ın d a n b ir id ir .
s ıy r ıld ığ ın d a
B u la n tı,
nesne
v a r o lu ş ç u
JEAN- PAUL SARTRE
Ay d ın lar Üzer ine
A y d ın
k im d ir ?
K e n d is in i ilg ile n d i r m e y e n
ş e y le r e
Jraıı-P aul S a r tr e
b u r n u n u s o k a n , k ü r e s e l in s a n v e t o p lu m k a v r a m ı
AYDINLAR
a d ın a k a b u lle n ilm iş g e r ç e k le r in v e b u n d a n k a y
n a k la n a n d a v r a n ış la r ın t ü m ü n ü s o r g u la m a id d ia
s ın d a o la n b ir i m id ir ? B ir iş le v i v a r m ı? B u iş le v in i
y e r in e
g e tir m e k
iç in
k im
g ö r e v le n d ir iy o r
onu?
O n u n ö z e lliğ i, h iç k im s e t a r a f ın d a n g ö r e v le n d ir il
m e m iş o lm a s ı, k o n u m u n d a n
d o la y ı d a k im s e y e
b o r ç lu o lm a m a s id ır . B u ö z e lliğ iy le o , c a n a v a r la ş
m ış
t o p lu m la r ın
ü rü n ü
b ir c a n a v a r d ır .
O nu
h iç
k im s e is t e m e m e k t e , h iç k im s e t a n ım a m a k t a d ı r ;
s ö y le d ik le r in e d u y a r lı o lu n a b ilir , a m a v a r o lu ş u n a
a ld ır ılm a z . Ü n lü f ilo z o f v e y a z a r J e a n - P a u l S a r t r e ,
ü ç k o n f e r a n s v e b ir s ö y le ş id e n o lu ş a n
m e s in d e a y d ın la r ı h e r y ö n ü y le ir d e liy o r .
A y d ın la r Ü ze rin e
b a ş lık lı in c e le
T ü m k it a p la r ı m ız l a ilgili
a y r ın tılı b ilg i için:
w w w .c a n v a v in la r i.c o m
Je
a n -p a u l
Sa
r t r e
E D E B İY A T
N E D İR
@ $Ü )
DENEME
E d e b i y a t N e d i r , 2 0 . y ü z y ılın e n e t k ili d üş ü n ür ve
y a za r la r ın d a n J e a n -P a u l S a r t r e ’m 1 9 4 0 ’la r ın s o n
la r ın d a k i k ült le ş m iş k it a p la r ın d a n . K u r a m ve e y le m
a d a m ı n it e lik le r in i b ir le ş t ir e n, y a za r - a y d ın k im li
ğiy le y a y g ın b ir e tki u y a n d ır a n Sar tr e , d ön e m in d e
ta r t ış m a la r a y o l a ça n b u k it a b ın d a e d e b iy a t k a v r a m ın ı “y a za r ” ,
“ y a z a r ın g ör e v i” ve “ o k u r u n k o n u m u ” üze r in d e n üç a y r ı k a te
g o r ide e le a lıy o r . Ya za r ı, ç a ğ ın ın d ün y a s ın a s ır t ç e v ir m e y e n ,
y a ş a d ığı d ö n e m in g e r ç e k le r in d e n , ç ık m a z la r ın d a n e s inle ne r e k
t a v r ın ı ve e y le m in i b e lir le y e n a y d ın o la r a k g ör üy o r . B ir e y in
k ök te n ö z g ü r lü ğ ü n ü s a v u n a n v a r o lu ş ç u lu ğ u n b u b üy ü k s öz c ü
s ü, o k u r la r ın ı d a öz g ür le ş m e s ür e c ine t a ş ım a s ı g e r e ke n a y d n ın
g ör e v in i “ y a za r k e n d e ğiş t ir m e k , y a za r k e n öz g ür le ş t ir m e k ” d i
ye t a n ım lıy o r . E d e b iy a t a “ b a ğ la n m a ” k a v r a m ı a ç ıs ın d a n y a k
la ş ır k e n , A y d ın la n m a Ç a ğ ı’n m g ü n ü n ü n t a n ığı a y d ın ın ı ö v ü
yor , 19. y ü z y ılın b u r ju v a a h la k ın ı d a y a t a n g e r ç e k ç i y a za r la r a
ate ş p üs k ür üy o r . E d e b iy a t ı o ld u ğ u k a d a r y a za r ı d a s o r g ula y a n
b u k ü lt m e t in , “ H e r in s a n he r ke s k a r ş ıs ın d a he r ş e y de n s o
r u m lu d u r ,” d iy e n Do s t o y e v s k i’n in s öz le r in i d o ğr u luy o r .
IS B N 9 7 8 - 9 75 - 07 - 0 5 62 - 5
K D V İÇ İN D E D İR
12,00 YT L
9
7 8 9 7 5 0
7 0 5 6 2 5
Elif Fındık