A lt ı V a r o lu şç u D ü şü n ü r
H . J. B la c k h a n ı
İ n g iliz h ü m a n i z m i n i n b a b a sı sa y ı l a n e y l e m c i , ö ğ r e t m e n , y a z a r v c fi l o z o f
H . J. B l a c k h a n ı 31 M a r t
1 9 0 3 ' t e d o ğ d u . G e n ç l i ğ i n d e İ n g i l t e r e ' d e b i r ç i ft l i k t e ç a l ı şt ı .
“H ü m a n i z m b i r ö ğ r e t im d ir , y a şa m ı n i ç i n d e b ir e ğ i t i m d i r v c p r a t i k t e b ir y a r d ım
o r g a n i z a s y o n u d u r " d iy e n y a z a r , e ğ i t i m i n i g e l i şt i r m e k a m a c ı y l a b i r ç o k h ü m a n i st
k a m p a n y a y a k a t ı ld ı. E t h ic al U n io n 'd a lid e r lik y a p t ı. 1 9 6 0 ' l a r d a E t h ic al U n io n ' in B rit ish
H u m an ist .A sso c i at io n '^ d ö n ü şm e si n d e k ı ı r u c u r o l ü s t l e n d i v c b u b ir liğ in ilk b a şk a m
o l d u . İ k i y ıl s ü r e y l e Y o r k sh i r e ' d a k i D o n c a s t e r G r a m m a r Sc l i D o l ' d a İ n g i l i z c e o k u t t u .
A k a d e m i ' d e n a y r ı l d ı k t a n so n r a fe lse fe y le i l g i l e n m e y e b a ş l a d ı v c A . J. A y e r , Ju l i a n
H u x l e y v c B a r b a r a N V o o t t o n g ib i ö n e m l i e n t e l e k t ü e l l e r l e b i r l i k t e ç a l ı ş t ı . “ E d u c a t i o n
fo r P e r so n a l A u t o n o m y " v e "E d u c a t i o n a n d D r u g D e p e n d e n c e " ü z e r in e y a z d ığı
y a z ı la r d a a h l a k i e ğ i t i m i n ö n e m iy l e d e r i n d e n il g i l e n d i . F ab l e A s L it e r at u r e a d lı e se r i
1 9 8 5 ’t e y a y ı m la n d ı. Jo u r n a l o f M o r a l E d u c at i o n ’ın k u r u c u su d u r .
1 9 8 8 y ı l ı n d a B a r b a r a Sm o k e r , y a z a r ı n s e k s e n i n c i d o ğ u m g ü n ü ş e r e fi n e
y a z ı l a r ı n d a n v e a l ı n t ı l a r ı n d a n o l u şa n b ir k i t a p d e r l e d i v e b u k i t a p b â z ı e k le m e l e r l e
b i r l i k t e B l a c k h a m ’m y ü z ü n c ü d o ğ u m y ı l ı n d a ( 2 0 0 3 ) y e n i d e n y a y ı m la n d ı. B u sır a la r ,
u z u n s ü r e y a ş a d ı ğ ı W y e V a l l e y ’d e (G n l l e r ) e m e k l i l i ğ i n i n t a d ı n ı ç ı k a r ı y o r ; o k u y o r ,
d ü z e n l i o l a r a k y a z ı y o r v e se b z e y e t işt ir iy o r .
D
Blockhom/H. J.
A l l ı V a r o l u şu Dû ^ ü n û r
I SB N 9 7 5 - 2 9 8 - 2 0 2 . 6 / T ö r t c * « « ; Ek i n U « o U . / D o st K H o b e v i Y o y ı n l o n
A r o l t k 2 0 0 5 « A n k o r o , \ 6 6 so y f o .
fe /se fe -felse fe Tonhı
A lt i V a r o lu şç u D ü şü n ü r
H. J.
B lac k h am
DOST
kitabevi
ISBN975-298*202-6
Six Exisr*m tiaÜst T h in k e r *
H . J. B L A C K H A M
© H . J. B la c k h a n i, 1961
Bu k it ab ın T ü r k ç e yay ın h a k lan
D osrKic&b ev i Yayın ltm ’n a aittir.
Bir in ci Bask ı, A r alık 2 0 0 5 , A n k ar a
İngilçceden çeviren Ekin Uş§aklı
Yayma h az ırlay an Suat Kemal Angı
Teknik Hoîirbk, M eh m et Din cim - D ost ÎT&
BosJu ve Ctk, Pelin.O isct
Dost K iıabev ı Yoymton
Mejnittyec C ad 37/4, Yerujekcr 06420, Ankara
TeL- (0312) 43593 70 Fax: (0312) 435 79 02
wu»ıu clostyayniew.com
btlst@donyaymcvi.com
İ ç in d e k ile r
Ö ?ısö z
7
1 S 0r e n K i e r k e g a a r d ( 1 8 1 3 - 1 8 5 5 )
9
2 F r i e d r i c h N i e t z sc h e ( 1 8 4 4 - 1 9 0 0 )
31
3 K a r l Ja s p e r s ( 1 8 8 3 - 1 9 6 9 )
49
4 G a b r i e l M a r c e l ( 1 8 8 9 *1 9 7 3 )
71
5 M a r t i n H e i d e g g e r ( 1 8 8 9 *1 9 7 6 )
91
6 Je a n *P a u l S a r t r e ( 1 9 0 5 *1 9 8 0 )
1 13
7 K i şi se l V a r o l u ş Fe l se f e si
151
F r a n k C . A d e için
Ö n sö z
Bu k it a b ın a m a c ı b ir e le şt ir i y a d a b ir sa v u n m a d e ğ il, b ir su n u m y a p m a k
t ır . V a r o l u şç u l a r a d a ir , g e n e l d ü şü n c e le r iç e r e n y e t e r li sa y ı d a p o p ü le r
d e ğ e r le n d ir m e y a p ılm ışt ır . B u d ü şü n ü r le r a r a sı n d a b ir ay ır ım y a p m a z a
m a n ı g e l m i şt ir ; o n l a r b ir e k o l ü n sa v u n u c u la r ı d e ğ il d ir l e r v e o n la r ın
h a y li b ir e y se l d ü şü n ü şle r in e , u y r u k la r ın a v e t u t u m la r ı n a d a ir e t k ile y ic i
b ir u n su r d a , d ü şü n c e le r i n d e b ir b ir le r iy le ilgili o l u şla r ıd ır : Bir b ir le r in i
y ö n le n d ir m işle r d ir ; d o ğ a l b ir a ile o l u şt u r m u şla r d ı r ; h e r b ir i b ir d iğ e r in e
ışık t u t m u şt u r v e b ir a r a d a o r t a k t e m a l a r a d a ir b ir iç e r ik g e lişt ir m işle r d ir .
Bu n e d e n l e , b u k it a p b ir b iit ü n o l a r a k o k u n m a lıd ır .
İ n g iliz c e b ir ö z e t b iç im in d e b u y a z a r la r a d a ir b ir d e ğ e r le n d ir m e k a le
m e a lm ı ş o l m a m ı n ö z r ü , a r a la r ı n d a n ç a ğ d a ş o l a n l a r ı n t a m o l a r a k t e r c ü
m e e d ilm e m iş o lm a sı, ç o k sa y ı d a e se r v e r m iş o l m a la r ı v e o k u n m a la r ı n ın
k o la y o l m a y ışıd ır . Bu ç a l ı şm a l a r b ir e r g ir iş v e b ir e r ip u c u n i t e li ğ in i
t a ş ı y a b i l i r . S o n d e n e m e e l e ş t i r e l b ir d e ğ e r l e n d i r m e o l m a a m a c ı n ı
t a şı m a m a k t a d ı r ; y o r u m a a ç ık t ır v e k im i y a y gın y a n lış a n la şı lm a la r ı g id e r
m e y i v e h a y a l iir ü n ü e le şt ir ile r i ç iir iit m e y i a m a ç l a m a k t a d ı r .
8
A U l V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
H e r n e k a d a r b u ç a l ı şm a la r o k u y u c u n u n h e r b ir d ü şü n ü r ü b ir e k o lü n
sa v u n u c u su o la r a k d e ğil d e , k e n d i d e ğ e r in e g ö r e b ir e y se l o l a r a k e le a l m a
sın ı g e r e k t ir se d e , a k ım ı in sa n d ü şü n c e sin in g e n iş p e r sp e k t ifin d e n g ö r
m e y e ç a lışm a k d a h o ş g ö r ü le b ilir . Bir e y c iliğ in , R ö n e sa n s' ın y a d a ç a ğ d a ş
lib e r a liz m in y a d a E p ik ı ı r o sç u l u ğ u n a m p ir ik b ir e y se lc iliğ in e o ld u ğ u k a
d a r R o m a ’n ın y a d a M o sk o v a ' n ı n y a d a P l a t o n ’u n e v r e n se l sist e m i n e d e
k a r şı o la n it ir az c ı y a d a st o a c ı b iç im i, m o d e r n b ir t a b ir d e t e k r a r d o ğ r u l a n
m a k için o r t a y a ç ık a r . B u n l a r h e r t ü r r e sm i d o k t r in d e n y a d a in a n ç t a n
d a h a d e r in o l a n k a lıc ı d ü şü n m e v e d a v r a n ış b iç im le r id ir . A r ı b ir e r t ü r
o l a r a k , ç e şit l i u z la şm a fo r m la r ın ın k a ç ın d ığ ı e r işim le r i v e e k sik lik le r i
g ö st e r ir le r ; a y r ı c a , y a ln ız c a a r ı fo r m la r ın sa h ip o l a b ile c e ğ i d r a m a t i k n i
t e lik le r i d e g ö st e r ir le r . E ğ e r b u e sa slı b ir a n a liz ise , v a r o l u şç u l u k (k im i
le r in in d ü şü n d ü ğ ü g ib i) ç a ğ ım ız ın şid d e t i v e p a r ç a la n m ışlığ ıy la ilişk ili
h ist e r ik b ir ir r a sy o n a liz m b u lg u su d e ğ ild ir : T a r ih in h e n ü z ç ö z ü m le m e m iş
o ld u ğ u b ir id e a lle r k a r m a şa sı iç in d e , in sa n i d e n e y im in ge r e k li a şa m a la r ı n
d a n b ir in in ç a ğ d a ş a n l a m d a d ir ilişid ir . E ğ e r b u ö n e m sı r a la m a sı n a sa h i p
se , g e r ç e k b ir d ik k a t i d e h a k e t m e k t e d ir .
S o n o la r a k , v a r o l u şç u l u k h a k k ı n d a b ilgi sa h ib i o l m a k ist e y e c e k d e n li
ilgili g e n e l o k u y u c u n u n b u k i t a p t a , g e r ç e k t e n ist e d iğ i t a k d ir d e a n l a y a
m a y a c a ğ ı h iç b ir şe y y e r a l m a m a k t a d ı r . Z o r lu k la r v a r d ı r a m a b u n la r t e k
n ik d e ğ ild ir v e g e n e l o k u y u c u d a n ç o k filo z o fa sık ın t ı v e r e c e k t ir .
H . J. B .
1
S ç n e n K i e r k e g aar d
(1 8 1 3 4 8 5 5 )
i
K i e r k e g a a r d a z im le v a t a n d a şl a r ı n ı n H ır ist iy a n in a n c ı n a d a ir id d ia la r ın ı
k ışk ır t m ış v e o n la r ın A l m a n k ü lt ü r ü n e d a ir k ib ir le r in i A t in a lı n ü k t e
d a n l ı ğ ı n ı n k a lıc ı h e d e fi h a lin e g e t ir m işt ir . K a r a r l ı m ü c a d e l e sin in c id
d iy e t i, o n u n n o r m a l in sa n i m u t lu l u k t a n v e k u şa ğ ın ın y o ld a şı o l m a k t a n
k o p u şu n u d a m g a la y a r a k , o n u y a ln ız lığ a v e t r a ji k b ir r o le m a h k û m e t m iş
t ir . “E g o i st b ir b iç im d e ay r ı d u r a n v e g ö ğ e y ü k se l e n y a ln ız b ir k ö k n a r
a ğ a c ı g ib i a y a k t a v ı m , g ö lg e m y o k , v e y a ln ız c a o r m a n k u m r u su k u r u y o r
d a l la r ı m d a y u v a sı n ı ." K e n d i ü lk e sin d e sa y g ı g ö r m e y e n b ir p e y g a m b e r
m i y o k sa y a ln ız c a b ir v a k ı a m ı o ld u ğ u , b u g ü n e d e k o n u n b ir ç o k m ü r id i
v e b e ğ e n ir i ile n e o n a n e d e fik ir le r in e se m p a t i d u y m a y a n v e sa b r e d e m e y e n d iğ e r g r u p a r a sı n d a k i b ir fik ir a y r ılığ ıd ır v e b u fik ir a y r ılığ ı h e m
n e v r o z u n u h e m d e a m a c ın ı y e t e r li şe k i ld e a ç ı k l a r . E n a z ın d a n m ü r it le r i
o n u o k u m u ş v e in c e le m işt ir , v e h i ç k im se n in o n u in sa n o ğ lu n u n sır a
d ışı e n t e l e k t ü e l v e e d e b i g ü c ü n d e n v e d e H ır ist iy a n iç y ü z ü n ü n sa m im i
b ü t ü n l ü ğ ü n d e n e t k i le n m e d e n o k u y a m a y a c a ğ ı r a h a t l ı k l a sö y le n e b ilir .
F iz ik se l o l a r a k d e fo r m e o l m u şt u , b ir su ç lu l u k d u y g u su y la sa k a t k a lm ışt ı,
10
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
o "p a z a r y e r in d e k i d e h a y d ı” : Bu , e n in d e so n u n d a p a t l a y a c a k b ir k a r ışım ,
u ç n o k r a la r a v a r a n b ir y o ğ u n la şm a y a d a d a ğ ılm a id i. İlk k it a b ı Yu -Yu
d a 'n m
m u t la k a y r ıc ı y a n ı, k i b u t ü m d ü şü n ü şü n ü n a n a h t a r ı o lm u şt u r ,
H e g e lc i u z la şt ır m a v e se n t e z ilk e sin e sa ld ır ışın ın t e k v e t e m e l slo g a n ı
d e ğ ild i; b ilin ç li o l a r a k g e r ilim , t u t k u , k u r b a n e t m e , b ir e y se llik ih t iy a c ı
n a d a y a n d ır ılm ışt ı. M u t la k y o ğ u n la şm a ile m u t la k d a ğ ılm a a r a sı n d a s e
ç im , k a ç ın ı lm a z b iç im d e k e sin d i: Bir şe y i d ü şü n m e y i v e a m a ç l a m a y ı
ö n e r iy o r d u v e ç a ğ ı n a b a şk a ld ır ı şı d ik k a t lic e t a sa r la n a n , a k t if h a y a t ın d a
b ü t ü n e n e r jisiy le , t e o lo ji v e fe lse fe d e h â l â y a n k ı u y a n d ır a n e t k ile r e sa h ip
b ir so n u c a u la şm a k iç in ç a l ı şa n , b ir k e n a r a b ır a k ılm ış b ir a d a m a , b ir
k u r b a n a , b ir k işiliğ e d ö n ü şm ü şt ü ; o y sa iç se l y ö n e lişin d e b u d ü n y a d a n
k o p u k , “ t a r ih i ifa d e y le ö lü m ö iil b ir h a st a lı k t a n , a m a şiir se l ifa d e y le ö l ü m
sü z lü k a r z u su n d a n h a y a t ın ı k a y b e t m iş" b ir a d a m h a lin e g e lm işr i.
Fe l se f e P a r ç a l a n (1 8 4 4 ) v e B i l i m c i O l m ay an S m n ç l a n d ı n c ı N o t l a r (1 8 4 6 )
K i e r k e g a a r d ' m h a y a t ın ın a m a c ın ın g e lişim in d e m e r k e z i e se r le r id ir . Bu
ik i k it a p b ir lik t e , m ü m k ü n o l d u ğ u n c a d o ğ r u d a n v e y ö n t e m li b ir şe k ild e ,
y ö n t e m le r i d o la y lı o la n v e fe lse fe si b ir sist e m o lu şt u r m a y a n b ir a d a m ın
fe lse fi d ü şü n ü şü n ü o r t a y a k o y m a k t a d ır . K e n d i iç le r in d e b a şlık la r , H e g e l'in (‘S i s t e m ’) e g e m e n liğ i a l t ı n d a m e y d a n a g e t ir ilm iş k a r m a şı k sist e
m in k a r a k t e r ist ik ifa d e le r id ir . V a r o lu şç u lu k , S a f D ü şü n c e n ir v a b sü r d lü ğ ü n e k a r şı b ir p r o t e st o o l a r a k b a şla m ışt ır , d ü şü n c e n in d e ğ il, V a r o lu şu n
iç k in h a r e k e t le r in in m a n t ığ ı o l a n b ir m a n t ık . T ü m z a m a n la r ın v e t ü m
v a r o lu şla r ın se y ir c isin e , S a f D ü şü n c e n i n sp e k ü la sy o n l a r ı n d a n k e n d i k o
şu lla n d ı r ılm ış d ü şü n ü şü n ü n so r u n la r ı v e o l a sılık la r ın a d e k , n a sıl y a şa
n ı l a c a ğ ı m v e b ild iğ i h a y a t ı y a şa m a y ı ö ğ r e n m e k ist e y e n , v a r o l a n b ir
b ir e y o l a r a k se sle n ir . K i e r k e g a a r d a şır ılık la r ın ı k o n t r o l e d e n v e a y a ğ ı
y e r e b a sa n d iy a le k t ik b ir u st a lık la , S o k r a t e s ’in H e g e l ile n a sıl a la y e d e c e
ğin i h a y a l e d e r . H e g e l ’in k ıt a d a b ö y le sin e a b a r t ıld ığ ı v e y ü c e lt ild iğ i b ir
d ö n e m d e , H e g e ! k a r şısın d a k i g ü c ü k e n d i y a şa m a a r z u su n u n şid d e t li sa n c ı
la r ın d a n k a y n a k l a n m a k t a d ı r . Ö ğ r e n c il ik g ü n le r in d e , H ır ist iy a n lığ ı r e d
d e d e n K i e r k e g a a r d k e n d in i H c g e l ’e a d a m ışt ı.
“K u şk u d u y an bir ge n ç liğe , v a r o la n bir şü p h e c iy e , b ir d ü şü n c e k a h r a m a
n ın d a se v ile si v e sın ır sız, g e n ç bir gü v e n le d o lu b ir ge n ç liğe yol a ç ın . H ege l'in p o z it if fe lse fe sin d e ge r ç e ği, v a r o lu şu n ge r ç e ğin i a r a y a n b ir ge n ç lik :
H egel ü zerin e aşılm ası zor'bir n ü k t e y azacak (...) k en d in i k o şu llan d ır m ad an ,
dişil bir a d a m a y la , a m a so r u n u n a sa n la c a k yeter li b ir k ar ar lılık la k e n d isin i
te slim e t m e sin e izin ve r in : Bu n d a n şü p h e d u y m ak sızın b ir h iciv ciy e d ö n ü
şe ce k t ir . G e n ç lik v a r o la n b ir şü p h e c id ir . Şü p h e y le d ö r t d ö n e r e k ve h ay at ı
S© R E N K İ E R K E G A A R D
1 1
için b ir d a y a n a k n o k t a sı b u lm ak sızın g e r ç e ğe u zan ır — o n u n iç in d e v ar
o la b ilm e k için . O n e ga t ift ir v e H e ge l'in fe lse fe si p o z it ift ir - o h ald e , H e g e l’d e sığın ılacak bir lim an ar ad ığın a n e şü p h e ! N e v ar k i, a r a n a n ger çek lik
iç in d e v a r o lu n a c a k b ir şe y se , v a r o la n b ir ey için sa f d ü şü n c e fe lse fe si bir
k âb u st u r . S a f d ü şü n c e n in r e h b er liği alt ın d a v a r o lm a k , D a n im a r k a ’n ın b ir
k u r şu n k a le m u c u n d a n d a h a b ü y ü k gö st e r ilm e d iği k iiç iîk b ir A v r u p a h ar i
t ası y ar d ım ıy la D a n im a r k a ’d a se y a h a t e t m e y e b e n z e r — a slın d a b u n d a n
b ile d a h a im k ân sızd ır . G e n ç liğin H e g e l’e d u y d u ğu h a y r a n lık , m e r a k v e
sın ır sız g ü v e n , H e ge l ü ze r in d e k i h icv in t a k e n d isid ir ." (B il im se l O l m ay an
S o ı ıu ç lan d ın c ı N o t l ar )
S p e k ü l a t i f fe lse fe y e d a ir h a y a l k ır ık lığı v e sü r e k li u m u t su z lu ğu o n u H ır ist i
y a n in a n c ı so r u su n a ge r i g ö t ü r m ü ş v e d ik k a t d a ğ ıt ıc ı, a l d a t ı c ı , b ü t ü n ü y
le fe lse fi d ü şü n ü ş v e y a şa y ış için y ık ıcı o la n n e sn e l b ir sist e m - k u r m a y a
d a ir y e r le şik d ü şm a n lı ğ ı n ı k e şfe t m işt ir ; zir a b ö y le b ir d ü şü n ü ş v e y a şa y ış
b ir e y se l v a r o lu şu n g e r ç e k so r u n la r ın d a n h a y a t b o y u k a ç ı şı sa ğ la r . K ie r k e
g a a r d H ır ist iy a n lığ ı r e d d e d e r e k in a n ç v e ak ıl a r a sın d a k i t u t a r sız lığ ı a lg ıla
m ış. s p e k ü l a t i f fe lse fe y i r e d d e d e r e k b u a lgıla y ışı k o r u m u ş v e k e n d i k o n u
m u n u b u n u n ü z e r in e in şa e t m işt ir . İ n a n ç v e a k ıl, y a n i H ır ist iy a n lık v e
k ü lt ü r a r a sın d a k i k a lıc ı y a r ığ ın z o r la fa r k e d ilm e si sa y e si n d e , H ır ist iy a n
lığın a n la m ın ı y e n ile m e y i h a y a t ın ın g a y e si h a lin e g e t ir m işt ir . H ır ist i
y an v a h y in in a sim le e d ild iğ i, o la sı v e k a b u l e d ile b ilir k ılın d ığ ı, b ir m ir a
sa d ö n ü şt ü r ü l d ü ğ ü , t a m b ir d ü n y a g ö r ü şü iç in d e t a r ih in g e r i k a la n ı ile
u z la şt ır ıld ığ ı b ir o r t a m d a , ç a r e siz b ir sa ç m a lık , k a lıc ı b ir sa ld ır ı o lm a y a n ,
b ir se ç im d a y a t m a y a n g e r ç e k b ir H ır ist iy a n lık d a v a r o la m a z d ı. Bu n o k t a
d a H ır ist iy a n d ü şü n c e sin d e sü r e g e le n b ir e ğ ilim y e n id e n k e n d in i g ö st e r
m e k t e d ir . D a i m a , in a n c ın v e a k lın a z la şt ır ılm a sın a , H ır ist iy a n i n a n ç l a
r ın ın fe lse file şt ir ilm e sin e , d o ğ a l t e o lo ji a ğ a c ın a v a h iy a şı l a n m a sı n a y ö n e
lik b ir ç a b a v a r d ı r - A q u i n o l u A z iz T o m m a so , F ic i n o y a d a H e g e P in k i
gib i fa r k lı sist e m le r d e a ç ı k b ir .şe k ild e g ö r ü le b ile c e ğ i g ib i. A k l a v e d e n e
y im e t ü m ü y le y a b a n c ı o l d u ğ u n d a n , a sim ila sy o n y e t isi o l m a d ı ğ ı n d a n ,
d ü şü n c e n in ö n ü n d e b ir sın ır la m a v e b ir e n g e l o l u şt u r d u ğ u n d a n , H ır ist i
y a n in a n ç la r ı e r y a d a g e ç y a d ı r g a n a c a k t ı r - b ir P o m p o n a z z i, b ir Lu t h e r ,
b ir P a sc a l, b ir K i e r k e g a a r d ' ın ç a lışm a la r ın d a fa r k lı şe k ille r d e g ö r ü ld ü ğ ü
gib i. B ö y le si b ir d ü şü n c e a k ım ı se p t ik a k ıl v e d in i v i c d a n a r a sın d a k i
g e r ilim d e n k a y n a k la n a b ilir , a m a ay n ı z a m a n d a H ır ist iy a n d o g m a sı v e
la ik k ü lt ü r a r a sı n d a k i m e v c u t ge r ilim i d e y a n sıt m a k t a d ır .
K ie r k e g a a r d ' ı n a r g ü m a n ı H ır ist iy a n in a n c ın ın n e sn e si n i v e o n u k a v
r a m a şe k l in i e le a lır . Y a n i, d o ğ m u ş v e t a r ih in iç in d e y a şa y a n b ir in sa n
12
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
T a n r t ’m n k e n d isi o l d u ğ u n u sö y le r v e h a y a t ın ı o v c o n u ıı d ü n y a sı in e r i
n e k u r a c a k o la n in sa n la r la b ir ç e lişk iy e g ir e r e k u t a n ç iç in d e ö lü r . İ n a n
c ın in e r in d e k i ge r ilim i h a fifle t e c e k h iç b ir şe y o lm am ışt ır .- H ır ist iy a n lı
ğın t a r ih i b a şa r ısı d e ğ e r siz b ir k a n ıt t ır , B u g ü n k ü k u şa k , İ sa ' n ın ç a r m ıh
ü z e r in d e a şa ğ ıla n ışın a şa h i t o l a n ç a ğ d a şla r ıy la t a m o l a r a k ay n ı k o n u m
d a d ır . B u g ü n k ü in a n ç , O n ik i H a v a r iy e in a n m a in a n c ı o lm a d ığ ı sü r e c e ,
e n sa ç m a id d ia la r d a b u lu n a n b ir a d a m a in a n a n la r ın k in d e n d a t ı a far k lı
b ir in a n ç d e ğ ild ir . Bu id d ia n ın g e r ç e k liğ i o la y ın d o ğ a sı iç in d e k ısm e n
k e sin le şt ir ile m e z y a d a in c e le n e m e z : A k sin e , in sa n ile T a n r ı k a v r a m ın a
ö z g ü o l a n k u t sa l a r a sın d a k i m u t la k k e sin t i b u n u im k â n sız k ıla r , y an i
h e r h a n g i b ir in sa n a k l ı n c a g e r ç e k o l a r a k a lg ıla n a m a z , b ir o la sılık o la r a k
d e ğ e r le n d ir ile m e z . Bir ö ğ r e t m e n a r a c ılığ ıy la b ir g e r ç e ğ in a lg ıla n ışı (ö r n e
ğin g e o m e t r i d e ) , d in i in a n ç t a u y g u la n a m a y a c a k b ir ö ğ r e n m e sü r e c id ir .
F a a l a k ıl T a n r ı ’ın n İ s a ’d a v ü c u t b u lm a sı g e r ç e ğ in e in a n m a y a ist e k liy se ,
b u y a ln ız c a b ir a l d a t m a c a d ı r ; ç ü n k ü a lışıld ık o la n ı n iç in d e k i k a v r a n ıl
m a z o la n ı fa r k e d e b ile c e ğ in i id d ia e d e r . H iç b ir m e v c u t e ğ it im a k lı b ö y le si b ir b a şa r ıy a u la şt ır a m a z . E ğ e r b ir in sa n T a n r ı o l d u ğ u n u id d ia e d iy o r
sa , o z a m a n , a k lın y a p a b ile c e ği t e k şe y b u id d iay ı d ik k a t e a lm a k v e b u n u n la
ilgili t ü m d u r u m la r a ö z e l b ir ilgi g ö st e r m e k t ir . N e v a r k i, k a n ıt ın g e r ç e k
liğin in so r g u l a n m a sı g e r e k liliğ i (k i b u d a t e k b a şın a h iç b ir z a m a n b e lir le
y ic i d e ğ ild ir ) k o n u d ışıd ır , ç iin k ii t a r ih i g e r ç e k le r t a r t ışm a y a a ç ık d e ğ il
se , so r g u la y a n k işi b u n la r la n e y a p a c a ğ ı n a k a r a r v e r m e k t e n d a h a ö t e y e
gid e m e z . T a n ı T n ı n İ sa ’d a v ü c u t b u lm a sı h iç b ir z a m a n a k ıl y o lu y la k a v r a - .
n ıla m a y a c a k y a d a k a b u l e d il e m e y e c e k b ir ik ile m d ir v c b u n e d e n l e b u
n u n e n ö n e m li g e r ç e k lik o ld u ğ u id d ia sı d ü şü n c e y i sın ır la r v e s o r g u l a
y ıcıy ı b ir b e lir siz lik t u t k u su n a it e r . E ğ e r k işi, T a n r ı n ı n in a y e t iy le , ak lı
v e d e n e y im i b ir k e n a r a b ır a k ır v e k e n d isin i in a n ç t u t k u su p a r a d o k su n a
k a p t ır ı r sa , ‘su y u n y e t m iş b in k u la ç d e r in lik le r in d e , d ib i n d e d ir ’ v e h e r
şe y i t e h lik e y e u r a- . R isk a lm a k a r a r ı d a k e sin lik sa ğ la m a z . İ k ile m in a n l a
şılm a z lığ ı m u t la k lığ ın ı k o r u r , a r a lc ıla m a z y a d a g e n e lle şt ir ile m e z . B u
n u n in a n ç y o lu y la k a b u lü , a k la y ö n e lt t iğ i t e c a v ü z ü a z a lt m a k iç in h iç b ir
şe y y a p m a z : Z e k â ile sü r e k li b ir g e r ilim iç in d e d ir , a c ı ç e k m e n in v e t u t
k u n u n n e d e n le r in d e n b ir id ir , e n g ü ç lü k a v r a y ışı e n b a sit o l a n a in d ir g e r
v e a n la m sız k ıla r ; ç ü n k ü k e n d in i t ü m fe lse fe n in sın ır ı o l a r a k o r t a y a
k o y a r v e sö z k o n u su o la n şe y e b e d i m u t lu lu k t u r .
İ n a n ç k a r a r ı e t i k b ir d ü n y a y ı t e r k e r m e , h e r t iir lii b a ğ lılık t a n , ö z e llik
le d e e n ö n e m l isi n d e n k o p m a k a r a r ın ı g e r e k t i r il . Y a ln ız c a in a n ç lılı k
k a r a r ı b ile d ı ş sa l la şt ı r ı l a b i l ir (b ir m a n a st ı r a k a p a n m a k g ib i ö r n e ğ in ) .
İ n a n a n h iç b ir fa r k e d ilir d ı şsa l fa r k lılık o lm a k sız ın e sk i si g ib i d e v a m
S0 R E N K İERK EG A A RD
13
e d e r , a m a t a m b ir iç se l far k lılık v a r d ır . H e r şe y d e n v a z g e ç ilir ; ay n ı z a m a n
d a e sk i z e v k le r in h e p sin e h â lâ sa h i p t ir v e b u n la r a d u y d u ğ u ar z u d a b u
n e d e n le v u r g u la n ı r : V a z g e ç m e , sa h i p o lm a , r u r k ıı e şi t d e r e c e d e g e r ç e k
t ir v e h e r g ü n y e n ile n ir . Bu , in a n ç ile ak ıl a n ı sın d a k i g e r ilim i a r t t ır a n ,
a c ı ç e k m e y e v e t u t k u y a d ö n ü k iç se l b ir ge r ilim i sü r e k li b e sle r . N o r m a l
in sa n h a y a t ı ile in a n ç h a y a t ı a r a sı n d a k i y a r ığ ın k la sik ö r n e ğ i, İ b r a h im ’in
İ sh a k ' ı k u r b a n e t m e y e h az ır o l u şu d u r , kı b u r a d a in sa n h a y a t ın ın e n k u t
sa l e t ik k e sin liğ i, in a n c ın b e lir siz liğ in e b o y u n e ğ m e k t e d i r ; n e fr e t u y a n
d ır ıc ı v e k işiy i a c ım a sız c a y a r a la y a n v e a k lın t a m a m ıy la la n e t le d iğ i şe y ,
o n u n d o ğ r u o ld u ğ u n u n k e sin liğ i ile d e ğ il, k a r a r y o lu y la y e r in e ge t ir ilir .
B ö y le si b ir H ır ist iy a n lık a k ıl h a y a t ı n a b ir m ü d a h a le d i r ; t o p lu m u ,
h e r şe y d e n ö n c e k u r u lu b ir H ır ist iy a n t o p lıım u n u a k sa t m a d ı r . O n u n
in sa n d ü şü n c e sin i v e ir a d e sin i k ışk ır t m a sı d ü z e n i k a lıc ı b ir b iç im d e a lt ü st
e d e r , ç ü n k ü b u in sa n a h it a p e d e n b ir se st i r a m a k işi b u se si a sla k e n d i
k u la k la r ıy la işit e m e z .
K i e r k e g a a r d 'in t e o lo jisi d ir ilt e n in t ö v b e y e ç a ğ r ısıd ır : g ü n a h a , u m u t
su z lu ğ a , t ö v b e y e v e m a n e v iy a t a , k u r t u lu ş iç in İ sa ’y a d ö n m e y e , im a n y e t e
n e ğ in e , y e n i d o ğ u m a v e T a n r ı ’n ın in a y e t in in o ld u ğ u b ir h a y a t a d u y u la n
in a n ç . So fi st i k e H ı r ist iy a n la r fe lse fe y le z in a t e şk il e d e n b ir o y n a şm a
iç in d e o l m a k l a su ç la n ı r l a r v e H ır ist iy a n o l m a n ı n b u k a b a m u h a fa z a k â r
lığa s a d a k a t i a şa ğ ı la m a k a n l a m ı n a g e ld iğ in i a n l a m a y a d a v e t e d ilir le r .
Bir H ır ist iy a n m e d e n iy e t in in m a ğ r u r m ir a sı iç in d e b ü y ü m e k , t e m e l o l a
n a y ö n e lik fe c i b ir u n u t k a n lı k t ır ; V e n e d ik li b ir n e slin şe h ir le r in in k a z ık
lar ü z e r in e k u r u lu o ld u ğ u n u fa r k e d e m e m e si g ib i. H ır ist iy a n u y ga r lığı,
H ı r ist i y a n in a n c ı n ı k işise l k a r a r la r ıy la y a şa y a n b ir e y le r t o p la m ın d a n
b a şk a b ir şe y d e ğ ild ir . Bu g ö r ü n m e z n ic e l g e r ç e k lik g ö r ü le b ilir so n u ç l a r
,d o ğu r u r . “H a y a t a ç o k ç e şit liliğ i v e r e n , r e n g â r e n k h a lısın ı d o k u y a n n ic e l
o la n d ır ; ip liğ i e ğ ir e n d e K a d e r in k ız k a r d e şid ir . N e v a r k i, fe lse fe d e d iğe r
k ız k a r d e şt i r v e o n u n g ö r e v i d e ip liği k e sm e k t ir ; ki n a sıl g ö r ü n d ü ğ ü n ü
b ir k e n a r a k o y a r sa k , n ic e l ç a b a l a r n e z a m a n y e n i b ir n it e lik y a r a t m a y a
k a lk ışsa y a p ılm a sı g e r e k e n h e p b ı ı d u r .” T a m b u n o k t a d a D ü şü n ü r K ie r k e g a a r d , K e n a n ü lk e sin in d a h a ü st ü n k ü lt ü r ü y le b ir le şm e k a d e r in i r e d d e
d e r e k ç ö l ü n c a n l ı , ilk e l in a n c ı n a y ö n e le n K a r m e l D a ğ ı ’n d a k i lly a (H z.
lly a s) gib i, H e g e l v e m o d e r n d ü n y a y a m e y d a n o k u r - v a h im b ir k a r a r .1
1)
H e g e l e r k e n d ö n e m t a r i h ç a l ı ş m a l a r ı n d a ; İ b r a h i m ' i n k e n d in i a n a v a t a n ı v e a il e si n d e n
k o p a r t ır ıy la u ğ r a şm ışt ır ; d o ğ a l b a ğ la r d a n v e k ü lt ü r e l k ö k le r d e n k a t ı b ir k o p u şt u r b u v e
b a ş l a n g ı ç t a M u s e v i l i ğ i n b e l i r l e y i c i t e m e l i n i y a r a t ı y o r g i b i d i r . B ı ı t e m e l K i e r k e g a a r d ’ın
k e n d i n d e d e y e n i d e n d o ğ a r . B k z . N o h l , H e g e l ' s e h e o lo g ise h e Ju g e ıı d sc h r if t e n , s. 2 4 3 , 3 7 1 .
14
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
K i e ı k e g a a r d ’ın ö n e m i, y a ln ız c a b ir v a iz d e ğ il, b ir d ü şü n ü r o l u şu d u r . O
h e r ik isid ir , b ü t ü n v e b ö lü n m e z d ir : O İly a v e S o k r a t e s ’tir. “H a y a t ı m
in sa n la r ı h a b e r d a r k ılm a k iç in h e sa p la n m ış b ir v e c iz e d ir ." G ü n l ü ğ ü n
d e k i b u c ü m le y le b ilin ç li m isy o n u n u ö z e t le r . O n u n t ü m h a y a t ı y a ln ız c a
y az ın ı d e ğ il ö ğ r e t isid ir v e b u b ir v e c iz e d ir , y o ğ u n la şm a n ı n v e v a z g e ç işin
u ç n o k t a sı (t e k b ir şe y i d ü şü n m e k v e a m a ç l a m a k ); h e sa p la n m ış, b ilin ç li
v e a y r ın t ılı b ir şe k ild e t a sa r la n m ı şt ı r ; v e ö ğ r e t i h iç b ir şe y m e y d a n a g e t ir
m e y i d e ğ il, y a ln ız c a m e y d a n a g e t ir m e y e y ar d ım e t m e y i a m a ç la r . K e n d i
n i t a m a m ıy la e b e lik sa n a t ı n a a d a m ış b ir k işilik , b ir ir o n i u st a sı (e n b ü y ü k
le r in d e n b ir i) o l a r a k m o d e r n fe lse fe d e S o k r a t ik b ir r o l o y n a r ; ç a ğ d a şl a r ı
n ın k e n d ile r in d e n k a ç ışla r ın ı v e giz li u m u t su z lu k la r ın ı v e v a r o l a n b ir
b ir e y o l m a n ı n v e b ir H ır ist iy a n o l m a n ı n n e a n l a m a g e ld iğ in i o r t a y a
ç ık a r t m a y ı a m a ç l a r . O , b ir p a r ç a b ilgi u ğ r u n a d o ğ u şt a n g e le n şü p h e c i
c e h a l e t h a k k ın ı sa t m ı ş o l a n b ir k u şa ğ ı m u şt u la y a n b ir p e y g a m b e r d ir .
M u h a fa z a k â r b ir H ır ist iy a n o ld u ğ u g ib i, d ü şü n c e v e ir a d e n in t e m e l y a sa
la r ı ile ilg ile n e n v e y a ln ız c a H ır ist iy a n in a n c ın ı h im a y e si a l t ı n a a ld ığ ı
iç in d e ğ il, y a n lış v e v a h im b ir h iy e r a r şi ile e t ik ir a d e y f y a n sız b ir z e k â n ın
a l t ı n a y e r le şt ir e r e k , t ü m h a y a t i k a r a r la r ın y e r in e a l d a t ı c ı g ö r ü şle r k o y a
r a k k a t e g o r ile r i b ir b ir in e k a r ışt ır d ığ ı iç in d e sp e k ü l a t i f fe lse fe y i r e d d e
d e n b ir filo z o ft u r v e D a n im a r k a ' n ı n e n ö n e m li d ü şü n ü r ü d ü r .
II
K a n t ’ın e le şt ir e l fe lse fe si, h e r k e si k ışk ır t a n a m a h iç b ir in i t a t m in e t m e
y e n b ir y o lla m o d e r n fe l se fe n in e n t e m e l so r u su n u (n e b ile b ilir im ?)
y a n ıt la r . E ğ e r d ü şü n c e h e d e fin i, o r t a k y a p ı l a n m a l a r ı n d a o ld u ğ u gib i,
h e r k e sç e k a b u l g ö r e n ilk e le r e g ö r e g ö r ü n ü m le r i d ü z e n le m e k v e y o r u m la
m a k y o lu y la o l u ş t u r u y o r s a v e h iç b ir z a m a n b u g ö r ü n ü m le r in z e m in i
o l a n şe y i k e n d i iç in d e k a v r a y a m ıy o r sa , k u r u lu b ilim in iç se l n e sn e lliğ i
a ç ık la n a b ilir , a m a g e r ç e k liğ in b ilin m e si o l a r a k d e ğ e r i ç ift a n la m lıd ı r v e
Şü p h e c ilik ile n ih iliz m in y o lu a ç ık t ır . M o d e r n fe lse fe n in e n c ü r e t k â r v e
h ır slı ç a b a sı o la n F e l se fe v e V a r o lu ş b ir liğ in i k u r m a k y o l u n d a H e g e l,
fe lse fe r iin k e n d i h e d e fin i d ü şü n e b i le c e ğ i n i ç ü n k ü d o ğ a v e t a r ih in k e n d i
iç le r in d e , d ü şü n c e n in ö z h e d e fe d ö n ü şt ü ğ ü b ir e r a r a ç o ld u ğ u n u g ö st e r m e
y e ç a l ı ş m ı ş t ı r - d ö n ü ş t ü ğ ü m şe y ü z e r in d e n k e n d im i t a n ır ım . D ü şü n c e n i n
v e şe y le r in y a p ısı b a şt a n so n a h o m o je n d ir . Bu t e zin m u a z z a m su n u m u
K i e r k e g a a r d ’a , m a n t ık lı o l a n ı n d o ğ r u o lm a d ığ ın ı, s a f d ü şü n c e n in sa l t
fa n t e z i o l d u ğ u n u g ö st e r m işt ir . D ü şü n c e v e şe y le r h o m o je n d e ğ ild ir le r .
S 0 R E N K f E R K EG A A R D
15
Bir t a r ih fe lse fe siy le v a r o l u şt a n so y u t la n a n d ü şü n c e , v a r o lu şu d e ğ il k e n
d in i so r g u la r ; g e r ç e k sü r e ç h a l in e g e le n v e d ü şü n ü le m e y e c e k o la n g e r
ç e k le r d ü şü n ü r ü k e n d i a ld a n ışı ile y aln ız b ı r a k a r a k k a y b o lu r . Bu n e d e n
le H e g e l K a n t ' t a n d a h a b a şa r ılı d e ğ ild ir .
“D ü şü n c e n in k e n d isin e sa ld ır a n bir şü p h e c ilik , ü ze r in d e d ü şü n ü lm e k yo
lu y la y e n ilgiy e ıığr a t ıia m az , ç ü n k ii b u n u g e r ç e k le şt ir m e si ge r e k e n te m el
ar a ç isy an e d e r . Bu t ü r bir şü p h e c ilik için y ap ılab ile ce k t e k şe y v ar d ır v e bu
d a o n u n la ilişkiyi k e sm e k t ir . S a f d ü şü n c e n in fa n t a st ik gö lge o y u n u n d a
K a n t ’a y an ıt v e r m e k , t am o lar ak o n a yan ır v er m em ek t ir . D ü şü n ü le m e y e ce k
te k k e ııd in d e - şe y (th in g- in - it self) v ar o lu şt u r v e bıi(d a fe lsefen in d ü şü n m ey e
d a ir alan ı iç in e gir m ez. (...)
“İd e alizm t e zin e t e slim o lm a k y er in e, k e n d in d e - şe y sa n k i d ü şü n c e y i a şa r
m ışçasın a, işt e t am d a b öy le, b ir t u t k u o lar a k t ü m ge r ç e k lik so r u n u n u r ed
d e d e c e k şe k ild e , ki d iğe r u ıık u la n n ü st e sin d e n d e o n la r a yol aç a r a k ge lin e
m ez; K a n t ’m ge r ç e k liği d ü şü n c e ile ilişk ile n d ir e n y an ılt ıcı d ü şü n c e sin e bir
so n v e r m e k y er in e; ger çek liği e t ik k at e go r iy e k o y m ak y e r in e ; H e ge l ge r çe k
bir iler lem e k a t et m işt ir , ç ü n k ü o ak ıl alm azd ır v e sa f d ü şü n c e n in ar açlan y la
id e a list şü p h e ciliği y e n m işt ir ; k i bu y aln ız ca b ir h ip o t e zd ir v e h e r n e k ad ar
k e n d in i b u şe k ild e o r t ay a k oy m u y or o lsa d a , h ar ik u la d e b ir h ip o t ezd ir . S a f
d ü şü n ce n in m u h t e şe m zaferi, ki b u n u n için d e var lık v e d ü şü n c e birdir, h em
gü lü n ç h em d e a ğ la n a c a k b ir şe y d ir ; ç ü n k ü sa f d ü şü n c e a la n ın d a bu ik isi
n i b ir b ir in d e n ay ır t e t m e k bile im k ân sızd ır . D ü şü n c e n in ge çe r liliği o ld u ğu
fik ri Y u n a n fe lse fe sin c e so r gu su z su alsiz k ab u l e d ilm işt ir . So r u n ü zer in e
d ü şü n e r e k , k işi ayn ı so n u c a v a r m a k d u r u m u n d ad ır . P ek i a m a d ü şü n ce n in
geçerliliğin i ge r çe k lik ile k ar ışt ır m ak n ed en ? G e çe r li bir d ü şü n c e bir olasılık
tır v e b u n u n ge r ç e k o lu p o lm ad ığın a d air y ö n e lt ile ce k h e r e k so r u geçer siz
b ir so r u o la r a k r e d d e d ilm e lid ir ." (Bilim sel O lm u ym ı So n u ç lan d ın « N o t l ar )
O h a ld e fe lse fe id e a ld ir , sa l a n la şı la b ilir lik t ir , o la sılık t ı r v e b u n e d e n le
d e v a r o l u şt a n a y r ılır . P e k i y a, d ü şü n e m e d i ğ i v a r o l u şla n e şe k ild e ilişk ili
d ir ? V a r o l a n b ir e y d ir o v e - a r a l ı k l a r l a - d ü şü n ü r . Ö n c e v e so n r a d ü şü n ü r
v e d ü şü n c e si k e n d i v a r o lu şu ile ilg ilid ir v e g e ç e r lid ir . B ö y le lik le , ö n e m li
v e ö z e l d iişiin m e işi d ü şü n ü r ü n k işise l v a r o lu şu y la b ir a r a d a d ı r , ç ü n k ü
d ü şü n ü r b ir o l a sı l ı k l a o ld u ğ u g ib i d iğ e r t ü m g e r ç e k lik le r le d e ilişk ilid ir .
K işin in k e n d i e t ik g e r ç e k liğ in in d ışın d a k i g e r ç e k lik le r le ilg ile n m e si b ir
y a n lış a n la şı lm a d ır : H e r b ir e y iz o le e d ilir v e k e n d i iç in v a r o lm a y a z o r la
n ır . Bir e y in k â r e d ile m e z ; y a ln ız c a k e n d i iç in d e d e ğ e r le n d ir ile b ilir . K e n d i
v a r lığ ı d ü şü n c e sin i n ö n c e lik li v e ö z e l n e sn e sid ir , b u y o lla k e n d i d ışın d a k i
16
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
h e r şe y i y a r g ıla r . “So k r a n e s, e n e r jisi d ü şü n m e y e a d a n m ı ş b ir a d a m d ı;
a m a d iğ e r t ü m b ilgile r i k a y ıt sız lığ a in d ir g e y e r e k , so n su z a d e k e t ik b ilgiy i
ö n p la n a ç ı k a r t m ı şt ı r .”
“D ü şü n c e n in ü st ü n lü ğü n ü id d ia e r m e k G n o st isiz m d ir ; ö z n e n in e t ik ge r
ç e k liğin i t e k g e r ç e k lik h alin e ge t ir m e k e v r e n - t an ım a z c ılık o la r a k g ö r ü
leb ilir . H e r şey i a ç ık la y a n ç o k m e şgu l b ir d ü şü n ü r e , t ü m e v r e n i h ızla in
c e le y e n ç e v ik b ir a k la bu şe k ild e gö r ü n m e si d u r u m u , y aln ız ca b u t ü r bir
d ü şü n ü r ü n ö z n e iç in e t iğin n e a n la m a ge ld iğin e d a ir o ld u k ç a aciz bir n o s
y o n u o ld u ğu n u k a n ıt la r . Eğe r E t ik k e n d in i k o r u m a sın a izin v e r e r e k , t ü m
d ü n y ay ı b ö y lcsi b ir d ü şü n ü r d e n a y ır a c a k o lsay d ı, b ü y ü k o la sılık la b u n u
k ay d a d e ğe r b u lm a z d ı v e b u n u n o lm a sın a izin v e r ir d i - b u d a e v r e n - t a n ım az cılığa d ö n ü şü r . P e k i n e d e n k e n d in i bu d e n li k ü ç ü m se y e r e k d ü şü
n ü r ? E ğe r k işin in k e n d in i b ir b aşk a in san ın e t ik ger çek liği ile t at m in e r m e k
için tü m d ü n y ad an vazgeçm esi gerekliliği bizim am acım ız olsayd ı, d e ğiş t o k u
şu n işe y ar a m a z say ılm ası b u kişiyi h ak lı çık ar ab ilir d i. A m a d iğe r t ar a ft an ,
k e n d i e t ik ge r çe k liği o n u n için ‘c e n n e t v e d ü n y a v e o n u n için d e k i h er
şe y d e n ,’ alt ı b in yıllık in san lık t ar ih in d e n , h em a st r o lo jid e n h em d e p o z it if
b ilim ler d en ya d a çağın ge r e k lilik le r i n e o lu r sa o lsu n e st e t ik v e e n t e le k t ü e l
o la r a k b ü y ü k b ir b ay ağılık o la n h er şe y d en d a h a ö n e m li o lm alıd ır . V e e ğe r
b ö y le d e ğilse , b u b ir ey in k e n d isi için d a h a d a k ü t ü d ü r , ç ü n k ü b u d u r u m d a
h içb ir şe y e sa h ip d e ğild ir , h içb ir ge r ç e k liğe ; ç ü n k ü d iğe r t ü m şe y le r için
azam i er işileb ilir ilişk i o la sıd ır .1 (B i l i m e l O l m ay an S o n u ç l a n d ı m N o t l ar )
Ö z n e n i n e t ik g e r ç e k liğ i ile ifa d e e d ilm e y e ç a lışıla n n e d ir ? V a r o l u ş h a
r e k e t e b a ğlı o ld u ğ u n d a n , ‘v a r o l a n b ir b ir e y in k a r şı k ar şıy a k a ld ığ ı g ü ç lü k ,
h e r şe y b it m e d e n ö n c e v a r o lu şu n a jı a sı l b ir sü r e k lilik k a z a n d ır a c a ğ ı d ır .’
Y a n ıt şu d u r : “V a r o l a n b ir b ir e y iç in h a r e k e t h e d e fi, sa b it b ir k a r a r a v a r
m a k v e o n u fy e n ile m e k t ir .” D ü şü n ü r , t a m b ir iç se l b a ğlılık o la n k r it ik
k a r a r la r la (ö fn e ğ in , m e sle k , e v lilik , in a n ç gib i k a r a r la r ) k e n d in i o l u şt u r
m a k v e y e n ile m e k su r e t iy le , k e n d isin e ist ik r a r lı b ir e t ik g e r ç e k lik k a z a n
d ır ır . “ İ r a d e sin i b u y o ld a k u lla n a r a k , b ü y ü k b ir n e sn e l t u t k u y o ğ u n lu ğ u y la
v e k işin in e b e d i so r u m lu lu ğ n n u n b ilin c iy le b e lir le y ic i b ir a d ım a t m a y ı
g ö z e a la r a k (k i h e r in sa n b u k a p a sit e y e sa h ip t ir ) k işi h a y a t h a k k ı n d a b a şk a
b ir şe y ö ğ r e n ir v e b u n u n a n g a je o l m a k t a n o ld u k ç a fa r k lı b ir şe y o ld u ğ u n u
ö ğ r e n ir ; h e r yıl sist e m iç in b a şk a p a r ç a la r ı b ir a r a y a g e t ir m e k y o lu y la .”
“Bu e t ik ge r ç e k lik , b ilin iy o r o lm a k la t ek b ir o la sılığa d ö n ü şm e y e n t e k g e r
ç e k lik t ir v e y aln ız c a d ü şü n ü lü y o r o lm a k la b ilin e b ilir ; ç ü n k ü h u k işin in
S0 R E N K IERK EG A A RD
17
k e n d i ge r ç e k liğid ir . Bir ge r ç e k liğe d ö n ü şm e d e n ö n c e o kişi t ar a fın d an
t asa r la n m ış b ir ge r çe k lik biçim i o lar a k ve bu n e d e n le d e bir o lasılık o lar a k
b ilin iy or d u . N e v ar ki, b ir b aşk a in san ın ge r çe k liği d u r u m u n d a, on ıı k av r a
m a d a n h a k k ın d a h içb ir b ilgiy e sah ip o la m a z d ı; ki bu d a , d u r u m u b ir ge r
ç e k lik t e n bir o lasılığa d ö n ü şt ü r d ü ğü a n la m ın a gelir . (...)
“Y a p m a y a n iy e t le n d iğim am a h e n iiz g e r ç e k le şt ir m e m iş o ld u ğu m b ir şeyi
d ü şü n d ü ğ ü m d e , bu k av r am ın içer iği, n e d e n li m u t la k o lu r sa o lsu n e ğe r
k av r an m ış bir ge r çe k lik o lar a k t an ım lay ab ilm e k m ü m k ü n se , b ir olasılık n r .
A k sin e , b ir b a şk asın ın y ap m ış o ld u ğu bir şey i d ü şü n d ü ğü m d e v e b öy lelik le
bir ge r ç e k liği t a sa r la d ığım d a , b u v e r ili ge r çe k liği ge r ç e ğin d ışın a ç ık a r t a
r ak , o n u o lası o la n ın k o n u m u n a y e r le şt ir ir im ; ç ü n k ü t a sa r la n a n bir g e r
çe k lik b ir o lasılık t ır v e d ü şü n ce n in d ay an ak n o k t ası o lan ge r çe k lik t e n d ah a
ü st ü n d ü r , a m a ge r ç e k liğin d a y a n a k n o k t a sın d a n d e ğil. Bu , ö z n e v e ö zn e
a r a sın d a e t ik a ç ıd a n h içb ir y ak ın ilişki o lm ad ığın ı gö st e r ir . Bir b a şk a kişiyi
an lad ığım d a, o n u n gerçekliği b en im için bir olasılık tır ve o n u n olasılık görü şü
iç in d e b u t a sa r la n a n g e r ç e k lik ,‘y ap m am ış o ld u ğu m bir şey in d ü şü n c e si
o n u y ap ıy o r o lm a m la ilişk ili o ld u ğ u n d a n , b e n im le d o ğr u d a n ilişk ilid ir .”
(B ilim se l O l m ay an S o n u ç l an d m a N o ı l ar )
T a r i h i g e r ç e k lik b ile b ir o la sılık o l a r a k a n la şı lır v e y ö n e t im ü z e r in d e k i
b e lir le y ic i e t ik e t k isi b ile , g e r ç e k lik t e n o ld u ğ u k a d a r so r u n d a n d a b a
ğ ım sız d ır .
“H e r h a n g i b ir isin e , b ir b a şk a sı g e r ç e k t e n y ap m ış o ld u ğu için iy ilik y ap ıl
m ası so n d e r e c e y an lışt ır ; çü n k ü b ıın ıı g e r ç e k t e n d e k e n d i b a şın a y ap m a
n o k t a sın a ge lir se , bu ö t e k in in ge r ç e k liğin i b ir o la sılık o lar a k a n la m a k y o
lu y la o la c a k t ır . T h e m ist o k le s, M ilt ia d e s’in k ah r a m a n lık la r ın ı d ü şü n e r e k
u y k u su z k ald ığın d a, o n u u y k u su z b ır ak an şey , b ir o lasılık o la r a k bıı k ah r am an lık lan n ge r çe k liğin d e n d u y d u ğu e n d işe id i.' M ilt ia d e s’in k e n d in e a t fe
d ile n b u k ah r a m a n lık la n ge r ç e k t e n gö st e r m iş o lu p o lm ad ığın ı ar aşt ır m ay a
d alsay d ı, M ilt ia d e s’in b u n lan ge r çe k t e n y ap tığın ı ö ğr e n e r e k ke n d in i h o şn u t
k ılsay d ı, b ü y ü k o la sılık la u y k u su z k alm az d ı. Bu d u r u m d a , m u h t e m e le n
u y k u lu y a d a o lsa o lsa y ay gar acı bir h ay r an ı o lu r d u , am a ik in ci bir M ilt iad e s
•A t m a l ı l a r ı y e n i b i r d o n a n m a i n şa e l m e y e i k n a e d e n v e a r d ı n d a n S a l a m i s S a v a ş ı n d a
( 1 0 4 8 0 ) P e r sl e r i y e n e n A r ı n a l ı d e v l e t a d a m ı T h e m i s t o k l e s ( I Ö 5 2 7 . M 6 0 ? ) , m u h t e m e l e n
M a r a t l ı o n ’d a k e n d i k a b i l e s i n i n
M i l t i a d e s ’in ( İ Ö
1 0 g e n e r a l i n d e n b i r i y d i (s ı r a ı e g o i ) v e A t i n a l ı g e n e r a l
5 4 0 ? - 4 8 9 ? ) M a r a t h o n S a v a ş ı ’n d a (T Ö 4 9 0 ) P e r s l e r e k a r ş ı k a z a n d ı ğ ı
z a fe r i ç o k k ı s k a n d ı ğ ı s ö y l e n i r . B u d u r u m u k e n d i k e n d i n e s ı k ç a t e k r a r e t t i ğ i b i r d e y im
d ö ğ n ı l a r : " M i l t i a d e s ’in ö d ü l ü b e n i u y u t m u y o r ." ( ç . n .)
18
A LT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
olam azd ı. Et ik a ç ıd a n k o n u şa c a k o lu r sak , iyi bir u yku için b a şk a bir in san ın
e t ik ge r ç e k liğin e d u y u la n h a y r a n lık t a n d a h a iyi b ir v e sile y o k t u r . V e yin e
et ik a ç ıd a n , bir ad am ı h e y e c a n la n d ır a c a k v e u y an d ır acak bir şe y v a r sa , bu ,
id e al o la r a k b ir in san olm ay ı ge r e k t ir e n b ir o la sılık t ır ." (Bilim sel O lm ay ım
S o n u ç lan d ın c ı N o d a r )
K a r m a şa , h a t a v e e m e ğ in y a n lış y ö n le n d ir ilm e sin d e n k a ç ın m a n ın t e k
y o lu , e n t e le k t ü e l v e e st e t ik o la n ı, e t ik v e d in i o la n ı u y gu n a la n la r ın d a
b ir b ir le r in d e n ay r ı t u t m a k v e o n la r a , z e k â n ın ü st ü n lü ğ ü a lt ın d a k i s a f d ü
şü n c e n in so y u t la n ışın d a d e ğil, g e r ç e k t e n v a r o ld u k la r ı y e r d e , e t ik o la n ın
ü st ü n lü ğ ü a lt ın d a v a r o la n b ir e y in h a y a t ın d a b ir b ir lik k a z a n d ır m a k t ır .
“ E t ik b ir e y ü z e r in d e y o ğ u n la şır v e e t ik a ç ıd a n t a m b ir in sa n a d ö n ü şm e k
h e r b ir e y in ö d e v id ir ; h e r b ir e y in t a m b ir in sa n a d ö n ü şe b ile c e ğ i k o şu lla r
a lt ın d a d o ğ d u ğ u e t ik b ir v a r sa y ım d ır .” Bazı ç a ğ la r d a k r o n ik o l a n d o ğ a l bir
y a r a d ılış v a r d ır : V a r o lu şt a n e st e t ik v e e n t e le k t ü e l o la n a k a ç ış v e b u m e şg u
liy e t le r iç in d e k işiy i m e y d a n a g e t ir e n v e o lg u n la şt ır a n k a r a r la r d a n v e
d e n e y im le r d e n b ir o n a y b u lm a k . E st e t ik o la n ı n iç in d e ' y a şa y a n k işi, t ü m
o la sılık la r ıy la d u y g u sa l v e h ay a l g ü c ü n e d a y a lı o la r a k o y n a r , h iç b ir şe y d e n
v a z g e ç m e z , k e n d in i m e sle ğ in e , e v liliğ in e , in a n c ın a m ü m k ü n o ld u ğ u n c a
a z a d a r , z a m a n ın d ile k le r i v e a r z u la r ı a r a sı n d a g id ip g e lir y e t a lih ile
t a lih siz liğ e t a b id ir . E n t e le k t ü e l o l a n ı n iç in d e y a şa y a n k işi, d e ğ işim v e
t a lih d ü n y a sın a isy a n e t t iğ in i, t a r a fsız b ir şe k ild e , sist e m d e h e r şe y i u y u m
lu v e a n la şı lır b ir şe k ild e y er li y e r in e k o y m a k iç in h e r şe y i e b e d i b ir b a k ış
a ç ısıy la d e ğ e r le n d ir d iğ in i v e y a r g ıla d ığ ın ı id d ia e d e r . “K işi a r t ık y a şa m ı
y o r , e y le m d e b u lu n m u y o r v e a n la şılm ıy o r ; a m a a şk v e in a n c ın n e o l d u ğ u
n u b iliy o r v e y a ln ız c a Sist e m iç in d e k i y e r le r in i b e lir le m e k için v a r o lu y o r .”
“Bilim , o n la r a d a ir b ir bilgi iç in d e , n e sn e llik an lar ı d ü ze n le r v e b u b ilgin in
e n y ü k se k a sa m a o ld u ğu farz ed ilir v e t ü m b ilgiler v ar o lu şu b o zan b ir so y u t
lam ad ır - b ilgin in n e sn e le r in in v a r o lu şt an çık ar t ılm ası. N e v ar ki, v ar o lu şt a
b u t ü r b ir ilk e k a b u l e d ile m e z . Eğe r d ü şü n c e h ay al g ü c ü n d e n o n a y la m a
y ar a k b a h se d e r se , b u n a k ar şılık h ay al gü cü d e d ü şü n c e d e n o n a y la m a
y ar ak b a h se d e r ; v e k e za h isle r d e n d e . G ö r e v , b ir b a şk a sı p a h a sın a kişiyi
y ü ce lt m e k d e ğil, o n lar ı e şzam an lılık için d e b ir le şt ir m e k için o n la r a e şit bir
st a t ü v e r m e k t ir ; o n la n b ir le şt ir e n o r t am v aro lu şt u r.
“V a r o lu şsa ! e şz a m a n lılık y e r in e b ilim se l sü r e c in b ir g ö r e v o la r a k k ab u l
e d ilm e siy le h a y a t k a r m a şık h a le ge t ir ilir . Bir e y in far k lı y a şla r d a k i d u r u
m u n d a o ld u ğ u gib i, d e v a m lılığ ın a ç ık o ld u ğu y e r d e b ile , y a p ılm a sı g e
r e k e n şe y e şz a m a n lılığ ı b a şa r m a k t ır . D ü n y a v e in sa n ır k ın ın y a şla n m ış
S0 R E N K I E R K E G M R D
19
o ld u ğu n u sö y le m e k ılım lı bir gö zlem o lu r d u a m a h e r k e s h â lâ b e b e k o lar ak
ge lm iy o r m u d ü n y ay a ? Bir ey in h ay a t ın d ak i ö d e v i, e şzam an lılık için d e sü
r ekliliği y ü ce lt m e y i b aşar m a k t ır . Bir za m an la r ge n ç o lm u ş o lm a k v e ar d ın
d an y aşlan m ak v e so n u n d a ölm ek in san ın varlığın ın h ayli sır ad an bir şeklidir;
bu er d em e h er h ay v an sah ip tir . A m a h ay atın farklı aşam alar ın ın eşzam an lılık
için d e b ir le şt ir ilm e si h e r in san ın ö d e v id ir . V e t ıp k ı, b ir in san ın ço c u k lu ğu
ile tiim b ağlan n ı k op ar t m asın ın sır ad an lığın bir k an ın olıışıı gibi, ayn ı zam an
d a v a r o lan bir b ir ey o la n b ir d ü şü n ü r için d e h ay al giic ü ve h isle r i k ay b e t
m e k v a r o lu şu n sefil b ir b içim id ir ; ki b u ak lı k a y b e t m e k d e n li k ö t ü d ü r .”
“ (...) G e r ç e k o la n , iyi o la n d a n v e giizel o la n d a n d a h a ü st ü n d e ğild ir , am a
ger çek , iyi ve giizel aslın d a h e r in san a ait t ir v e v ar o lan bir birey d e d ü şü n ce d e
d e ğil v a r o lu şt a b ir ar a y a ge lir le r ." (B ilim se l O lm ay an So n u çlan d ım / N o t lar )
E t i k o l a n ı n iç in d e y a şa m a k , k e n d in i a d a m a k t ı r , sın ır sız b ir d in i b o y u n
e ğ iş ile k e n d in i t a lih in v e t a lih siz liğin ö t e si n e y e r le şt ir m e k t ir , y a şa m a k
v e m u t la k b ir şe y e d ö n ü şm e k iç in ge r e k li o la n , e n t e le k t ü e l k a r a r la n a l
m a k a m a c ıy la a r a şt ı r m a n ı n ıız u n d ü şü n m e v e t ü k e n m e y e n t a h m in sü r e
c in i k ısa k e sm e k t ir ; v e b u m u t la k şe y in y e t k in le şm e si e st e t ik t ir , k e n d i
sin i b ir s a n a t e se r in e d ö n ü şt ü r e n e d e k , d ü şü n ü r ü n v a r o l u şu n d a k i e t ik
u n su r d a n d a h a ö n e m siz d ir .
"( ...) D ü şü n ü r ü n e n z e n gin h ay at ı y aşa d ığı iler i sü r ü le b ilir - e n az ın d an
a n t ik Y u n a n ’d a b u b ö y le y d i.
K e n d in i a n lam ak sız ın b a sit b ir b içim d e y e t e n e ğin i t ak ip e d e n v ey a eğit im
y olu y la bu t ü r d e n bir şey e d ö n ü şm e y e ç a lışa n so y u t d ü şü n ü r d e y a d a so y u t
d ü şü n c e n in v a r o lu şa y e lt e n d iği ilişk id e b u d u r u m far k lıd ır . Sa n a t ç ın ın ,
in sa n o lm a n ın n e a n la m a ge ld iği k o n u su n d a k i d ü şü n c e le r in i n e t le şt ir m e k sizin , y aln ız ca y e t e n e ğin in p e şin d e n git m e si d u r u m u n d a , sa n a t sa l bir
k ar iy er e h ay r an lık d u y m a e ğilim in d e o ld u ğu m u z u n v e b u h ay r an lığım ızın
sa n a t ç ılığı ö n p la n a ç ık a r t a r a k , sa n a t ç ın ın k e n d isin i u n u t m a e ğilim in d e
o ld u ğu n u n b ilin cin d e y im . A m a ay n ı z a m an d a , b u t ü r b ir h ay a n n e t ik o la
n a k işisel o lar ak y an sım ay an farklı b ir tü r v ar o lu şu n t r ajed isin e sah ip o ld u ğu
n u d a b iliy o r u m ; v e e n az ın d an a n t ik Y u n a n 'd a , b ir d ü şü n ü r ü n sa n a t e se r
ler i ü r e t e n k ısır , k ö t ü r ü m bir y ar at ık d e ğil, k e n d i v a r o lu şu iç in d e bizzat
k e n d isin in b ir sa n a t e se r i o ld u ğu n u b iliy o r u m ." (B ilim se l O l m ay an S o n u ç l an t l ı n a N o t l a r )
Sa n a t ç ı n ı n y a d a d ü şü n ü r ü n t e k y ö n lü lü ğ ü k a ç ın ı lm a z d ır a m a b u t e la fi
e d ile b ilir v e h a fifle t ile b ilir b ir şe y d ir . K e n d i n e ö z gü b ir e r d e m i b ile v a r
20
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
d ır . N e v a r k i, h e m y a n lış k a v r a n ıla r a k y ü c e lt ild iğ in d e h e m d e ç a ğ ın
a l d a n ı şı h a lin e g e ld iğ in d e , a ç ı k b ir şe k ild e n e y a p ıld ığ ı g ö st e r ilm e lid ir .
“H e r in san ın az ç o k t e k y ö n k i o ld u ğu n u n far k ın d ay ım v e b u n u bir h a t a
o la r a k gö r m ü y o r u m . A m a b ir a k ım b ir tiir t ek y ö n lü lü ğü se ç t iğ in d e v e
b u n u b ü t ü n se l bir n o r m a d ö n ü şt ü r d ü ğ ü n d e , bu bir h a t a d ır . Nem om rıes
o m n ia p o ssu m u s' h ay at ın h e r a la n ın d a ge çe r li b ir vecize d ir ; a m a b u n e d e n
le id e a l v azife u n u t u lm a m a lıd ır . T e k y ö n lü lü k b elir li b ir k e d e r le b ir lik t e
k ısm i o la r a k a n la şılm a lıd ır v e h e r a la n d a b ir a m a t ö r o lm a k t a n sa k ay d a
d e ğe r bir t u t u m la m u t la k b ir şe y o lm ay ı t e r cih e d e r e k , k ısm e n ir ad e n in
e t k in k ar ar lılığın ı t em sil e t m e lid ir . H e r se ç k in bireyin d a im a k e n d in e d air
t e k y ön lü b ir t ar afı v a r d ır v e b u t e k y ö n lü lü k o n u n ge r ç e k b ü y ü k lü ğü n ü n
d o lay sız b ir g ö st e r g e si o lab ilir a m a b u o b ü y ü k lü ğü n k e n d isi d e ğild ir . Biz
in sa n la r id e al o la n ın far k ın a v a r a n a d e k , bu ik in cil v e gü çlü t e k y ö n lü lü k
er işilen en ü st t e k y ö n lü lü k t ü r ; am a y aln ız ca ik in cil o ld u ğu asla u n u t u lm a
m alıd ır . O h a ld e , b u b a k ış aç ısıy la , şim d ik i k u şa ğın ö v gü y ü h a k e d e n b ir
şe k ild e bu tek y ö n lü lü k le e n t e le k t ü e l v e b ilim sel o lan ı ifad ö et m ey i a m a ç la
d ığı v u r gu lan m alıd ır . Bu n a b e n şu y an ıt ı v e r ir d im : Ç a ğ ın t alih sizliği o n u n
t e k y ön lü olu şu d eğil, so y u t bir şe k ild e h e r yö n lü o lu şu d u r . T e k yö n lü birey
a ç ık ç a v e k e sin b ir şe k ild e d a h il e t m e k ist e m e d iği şey i r e d d e d e r ; a m a
so y u t bir şe k ild e h e r y ö n lü b ir e y e n t e le k t ü e lin t e k .y ö n liiliiğii ü z e r in d e n
h e r şey e sa h ip o ld u ğu n u h ay al e d e r . T e k y ön lü b ir in an ç sah ib i d ü şü n ce y le
ilgili h e r şe şi r e d d e d e r v e t e k yön lü ey lem ad am ın ın d a b ilim le h içb ir alak ası
y o k t u r ; a m a e n t e le k t ü e lin tek y ön lü lü ğü h e r şeye sah ip o lm a h ay alin i y ar a
tır. Bu t ü r t e k y ön lü bir b ire y in , h ay at ın ın ge ç iş d ö n e m le r i o lar a k in an c ı ve
t u t k u su v a r d ır y a d a b ö y le sö y le r - v e sö y le n e c e k b u n d a n d a h a k o lay b ir
şe y y o k t u r ." (B ilim se l O l m ay an S o n u ç l a n d ı m N o t l ar )
B ö y le c e , h a t a lı b ir fe lse fe b ir k ü lt ü r ü e t k ile y e b ilir v e t ü m ç a ğ ı y a n ı lt a b i
lir , ç ü n k ü in sa n o ğ lu k a d e r in d e n v e o n u n g e r e k t ir d iğ i k a y gı v e r ic i k işise l
k a r a r la r ın y ü k ü m lü lü ğ ü n d e n k a ç ın m a y a h az ır d ır . K e n d isin i k e n d i e t ik
g e r ç e k liğ i ü z e r in e k u r a n v a r o l u şç u b ir d ü şü n ü r ü n b ö y le si b ir ç a ğ d a y e r i
o l m a y a c a k v e sa ğ ır k u la k la r a , k e n d j u m u t su z lu k la r ın d a n sa k l a n a n in sa n
la r a se sle n e c e k t ir .
“T ü m ç a b a la r ın a r ağm e n özn el d ü şü n ü r y aln ızca u fak bir ö d ü l alır. K o le k
t if d ü şü n c e sır a d a n b ilin ç le r e b ile e ge m e n o lm ay a b a şla d ık ç a , k e n d in i ırk
için d e k ay b e t m e k y er in e özel bir v ar o la n in san a d ö n ü şm e v e ‘biz, çağım ız.
* “ H e p i m i : h e r şe y i y a p a m a y ı z . ” V e r g i l i u s. ( y .n .)
S 0 R E N K 1 ERK EG A A RD
21
o n d o k u z u n cu yü zyıl’ d iy e b ilm e sü r e ci d a h a d a ü r k ü t ü c ü g ö r ü n ü r . Bu n u n
y aln ız ca ö ze l b ir v a r o la n in san o ld u ğu in k â r e d ilm e y e c e k t ir ; am a t am d a
b u n e d e n d e n ö t ü r ü b u n a ö n e m v e r ilm e m e si b ü y ü k b ir v a z ge ç işi ge r e k t ir
m e k t e d ir . Bir b ir ey h an gi aç ıd an ö n e m lid ir ? Ç a ğım ız a n c a k o n u n n c d e n li
ö n e m siz o ld u ğu n u b ilir , am a bu n o k t a d a , ay n ı z a m a n d a ç a ğ ın k e n d in e
ö z gü a h lak sız lığı d a y a t m a k t a d ır . H e r ç ağın k e n d in e ö zgü b ir ah lak sızlığı
v a r d ır . Bizim k i b e lk i d e zev k y a d a d ü şk ü n lü k y a d a t e n se llik d e ğil d e ,
bir ey e d u y u lan ah lak sız bir p an t e ist n e fr e t t ir . Ç a ğ ın t ü m b a şa n la n n a v e o n
d o k u z u n c u y ü zy ıla d a ir d u y d u ğu m u z se v in c in o r t a y e r in d e , sa n k i, b irey e
y ö n e lik o la r a k k ö t ü bir şe k ild e t a sa r la n m ış b ir a şa ğ ıla m a v a r d ır ; ç a ğ d a ş
n eslin k e n d in e at fe t t iği ö n e m d e in san o ğlu n a d air d ışa v u r u la n bir u m u t su z
lu k y at ar . H e r şey k en d in i, bir ak ım ın p ar ç ası o la c a k şe k ild e , b ir şey e b ağlam alıd ır ; in sa n la r k en d iler in i o lay lar ın , d ü n y a t ar ih in in b ü t ü n lü ğü n d e k ay
b e t m e y e k ar a r lıd ır ; h iç k im se b ir e y o lm a k ist e m e z . Be lk i d e H e g e l’e b ağlı
k alm ay a d e v a m e t m e ç a b a la n n ın , h a t t a fe lse fe n in so r gu la n a b ilir k a r a k t e
r in e d a ir b ir gö r ü şe u laşm ay ı b a şar m ış k işiler in ç a b a la r ın ın b ile n e d e n i b u d u r . Bu , v a r o lan özel in san lar a d ö n ü şt ü k le r i t ak t ir d e iz b ır ak m ak sızın t ar i
h e k a n şm a k t a n d u y d u k lar ı k o r k u d u r ; b ö y le c e g ü n lü k b a sın b ile o n la n
k e şfe d c m e y e c e k t ir , e le şt ir e l n it eliği fazla o lm a y a n d e r gile r in d ü n y a t ar ih i
n e gö m ü lm ü ş sp e k ü la t if filozoflard an b ah se t m e y e ce k o lm a sı d a cab ası. Ö ze l
in sa n la r o la r a k , ü lk e d e k i h e r h an gi b ir k işid e n d a h a izole v e u n u t u lm u ş b ir
- v ar o lu şa m ah k û m o la c a k la n n d a n k o r k ar lar ; çiin k ii, b ir in sa n e ğe r H e g e l’i
b ır ak ır sa, k e n d in e yazılm ış bir m e k t u p a la c a k b ir k o n u m d a b ile o lm ay ac ak
t ır ." ( B ilim se l O l m ay an S o n u ç lan d m c ı N o t l ar )
B ö y le c e , b îiy iik h ır sıy la m o d e r n fe lse fe a sıl m e se le n in u z a ğ ın d a d u r u r v e
u m u t su z lu k iç in d e k i b ir e y e y a şa y a b ile c e ğ i h a y a t iç in d e a h l a k i b ir t e r b i
y e d e ğ il y a n ı lsa m a , d a ğ ı l m a v e y ık ım su n a r .
“A n t ik Y u n a n ’d a fe lse fe y ap m ak bir ey lem b içim i id i v e b ö y le c e d e filo z o f
v a r o la n b ir b ir e y d i. Bü y ü k b ir b ilgiy e sa h ip d e ğild i b e lk i a m a b ild iği şey i
t am an lam ıy la b ilird i, ç ü n k ü sü r ek li o lar a k ayn ı şe y le m e şgu l o lu r d u . A m a
gü n ü m ü z d e , fe lse fe y ap m ak n e d e m e k t ir ve b ir filo z o f g e r ç e k t e n n eyi b ilir?
E lb e t t e h e r şey i b ild iğin i r e d d e d e c e k d e ğilim .” (B ilim se l O l m ay an S o n u ç l an '
d ırıc ı N o t l a r )
V a r o l a n b ir b ir e y in y a şa y a n b e d e n i iç in d e e n t e l e k t ü e l , e st e t i k v e e t ik
o l a n ı v u r g u la y a n g e r ç e k fe lse fe , so r g u la y ıc ısın a k o n u m u n u n g e r e k lilik le
r in i a n la m a y ı v e b u n la r ı k a r şıla m a y ı ö ğ r e t ir d i. Bö y le si b i r fe lse fe a y n ı
22
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
z a m a n d a o n a , d iğ e r le r iy le k a r ı şt ır ılm a y a c a k d ö r d ü n c ü b ir k a t e g o r i o l a
r a k in a n c ı a y ır t e t m e y i d e ö ğ r e t ir d i. Ç ü n k ü , e ğ e r H ır ist iy a n lık y a ln ız c a
b ir d o k t r i n se , e n t e l e k t ü e l o l a r a k k a v r a n a b ilir . E ğ e r H ır ist iy a n lık d o k t r i
n i o l a n b ir ö ğ r e t m e n se , d o k t r in ö ğ r e t m e n d e n d a h a ö n e m li o l u r d u v e e n
b ü y ü k k a z a n ım d a b u n u ö ğ r e t m e n in k işiliğin e k a r şı k ay ıt sız k a la r a k e n t e
le k t ü e l b ir şe k ild e k a v r a m a k o lu r d u . E ğ e r H ır ist iy a n lık a h la k i b ir yo l
g ö st e r ic i o l a r a k y a ln ız c a ö ğ r e t m e n in k işiliğ in d e n ib a r e t se , o n u n t a r ih i
g e r ç e k liğ i ( M ilt ia d e s g ib i) b ir k a y ıt sız lık so r u n u o lu r d u ; a n c a k b ir b a şk a sı
iç in v a r o l a b ile c e ğ i g ib i v a r o lu r d u : o la sılık a la n ı n ın iç in d e . N e v a r k i,
H ır ist iy a n in a n ç sa h ib i, k e n d isin in k iy le o ld u ğ u k a d a r b ir b a şk a sın ın g e r
ç e k liğ iy le d e so n d e r e c e ilgilid ir .
“in a n c ın h e d e fi ö ğr e t m e n in ge r ç e k liğid ir , y an i ö ğr e t ic i g e r ç e k t e n v ar d ır ,
in a n c ın y an ın d a , b u n e d e n le , k o şu lsu z b ir e v e t ya d a h ay ır dır . Bir d o k t r in
le, d o k t r in in d oğr u m u y an lış m ı o ld u ğu n u so r gu lay acak şe k ild e ilgili o lm a
d ığın d a n , b ir g e r ç e ğe ilişk in b ir so r u n u n c e v ab ıd ır : “O n u n g e r ç e k t e n v a r
o lm u ş o ld u ğ u n a in an ıy o r m u su n y o k sa in an m ıy o r m u su n ?” V e y an ıt , ki
ç o k ö n e m lid ir , so n su z bir t u t k u y u içer ir . Bir in san sö z k o n u su o ld u ğu n d a ,
v a r o lm u ş o lu p o lm ad ığı so r u su n a b u d e n li b ü y ü k v e sın ır sız bir ö n e m v e r
m ek d ü şü n cesizlik tir . Eğer in an cın n e sn esi in san oğlu y sa, o zam an t ü m ön er i,
e n t e le k t ü e l v e e st e t ik o la n ın r u h u n a d a ir h içb ir şey a n la m a m ış a p t a l b ir
in san ın k ap r isid ir . D o lay ısıy la, in an cın n e sn e si d e , var olu şu aç ısın d an T a n r ı- in san m ge r ç e k liğid ir .” (B ilim se l O l m ay an S o n u ç l a n d ı m N o t l ar )
Bu so r u y u b e lir le y e c e k o l a n , b ir e y in iç in i.h iç b ir şe k ild e r a h a t la t m a y a n
k işise l b ir k a r a r d ır ; v e b u in a n c ı n n e sn e si n e m u t la k b a ğ lılığ a y a d a o n u n
in k â r ın a d a y a n a n b ir so r u d u r . K e n d i n i y a n lış a n la m a y a n a h l a k ç ı , sın ır
sız b ir şe k ild e b ir b a şk a sın ın g e r ç e k liğ iy le ilgile n e m e z , ç ü n k ü b ir b a şk a sın ı
o la sılık sın ır la r ı iç in d e t a n ıd ığ ın ı b ilir v e b u y e t e r lid ir ; n e v a r k i, H ı r is
t iy a n in a n ç sa h i b i ,.in a n c ı n ı n n e sn e si o la r a k k e n d i g e r ç e k liğ in d e n d a h a
a z ı ile y e t in e m e z v e b u n e d e n le d e i n a n ç e y le m in d e b ile b ile c e ğ i şe y le r in
sın ır ın ı a şa r ; v e a y n ı z a m a n d a , b iz a t ih i in a n c ın n e sn e si, in a n c ın , t a r i h
t e ö ze l b ir in sa n o la r a k T a n n ’n ın v a r lığ ın ın , ö t e sin d e y e r alır . Bu n e d e n le
in a n ç ‘p a r a d o k sa l o l a n l a p a r a d o k sa l b ir ilişk id ir ’.
III
E ğ e r b ir a n lığ ın a (v a r o la n b iit iin filo z o fla r b i r y a n a ) K i e r k c g a a r d ’ın p o l e
m iğ in in , ç a ğ d a ş o r m a n l a şt ı r m a n ı n b a şla d ı ğ ı fe lse fe d a ğ ı n ı n b a y ır la r ın
S0 R E N K İERK EG A A R D
23
d a k i a ğ a ç la n k e sr iğin i d ü şü n e c e k o lu r sa k , K ie r k e g a a r d g e l e c e k d o ğ a l o l u
şu m d a n e b ir ik e c e k d iy e u m m a k t a y d ı? V a r o la n b ir e y e d ö n m e k l e y e n i
d e n y e şe r e n d ü şü n c e k ısıt lı o lu r d u a m a y a şa r d ı (Y u n a n fe l se fe si h a k k ı n
d a sö y le d ik le r i gib i, a m a b u n u n a k ıld a k i k ü ç ü k b ir a la n ı y la y a ln ız c a ),
a h la k i o la n y e n id e n ö n c e l ik k a z a n ır d ı; fe lse fe O l y m p o s’a h â k im o lm a z d ı
a m a b ir e y in ih t iy a c ın a b ir y a n ıt o l a r a k m e y d a n a ç ı k a r a k , o n u n m u t la k
ir a d e sin i k u lla n m a y ı se ç e c e ğ i n o k t a y a g e t ir ilm e sin e h iz m e t e d e r d i, b ö y le
lik le d e iy in in v e k ö t ü n ü n v a r lığ ın ı d o ğ r u la r k e n , v a r o l u şa , (fe lse fe y le
b ilg ile n d ir ilm iş) so m u t m u t la k se ç im d e b e lir li b ir şe y e d ö n ü şe c e k o la n
p o z it if b ir ö z k a t a r d ı. İ r a d e , fe lse fe ile b e sle n m e k y e r in e , b ilg in in , a n sik
lo p e d ik b ilgi y ığın ın ın , ç a lışk a n a r a şt ır m a c ıla r c a t ü k e n m e z d o ğ a l k a y n a k
la r d a n e d in ile n so n su z g e r ç e k le r in g e n işle y işi a l t ı n d a ç iğ n e n m i ş v e u n u
t u lm u şt u r . Y ığ ıla n b ilg in in c a n la n d ır ı lm a sın ın v e g ö r e li ö n e m i n in e le n
m e sin in t e k y o lu , in sa n o l m a n ı n a sg a r i v e ö n c e l ik li ç ı k a r ı h a k k ı n d a
d e ğil f a k a t o n u n ir a d e y le v e in sa n ç ık a r la r ıy la o l a n ilişk isin e d a ir b ir
so r u y ö n e lt ir k e n , k e n d in e m al e d işin gö z a r d ı e d ilm iş n o sıf’ın a d ik k a t
ç e k m e k v e t a h m in e d işin k u t sa l sa y ıla n n e ’sin i in k â r e t m e k o la c a k t ı.
V a r o l a n b ir b ir e y in g e r ç e k liğ i n a sıl k e n d in e m a l e t t iğ i, g e r ç e ğ in d e ğ e r i
n in g ö st e r g e siy d i. N a s ı l ’ı v u r g u la y a r a k K i e r k e g a a r d , b ilim se l g e r ç e k liğ in ,
- u l a ş t ı ğ ı y o lu n v e k u l la n a c a ğ ı y o lu n n o sıi'ı ile n e b ilim se l ö n e r m e sin i
n it e le n d ir e n v e b ö y le c e y o r u m la n ışm a v e k a n ı t ı n a d a ir k u r a lla r g e t i
r e n - b i l i m s e l m e t o d u n b e lir le n m iş a le n i sü r e ç le r iy le t a n ım la n d ığ ı, p r a
t ik a n l a m d a b ir işle m se l g e r ç e k lik t a n ım ı su n m a y ı a m a ç l a m a m ı şt ı r . “E n
t u t k u lu iç k in liğ in m a l e d ilm e si sü r e c in d e ç a b u c a k k a b u l e d ile n n e sn e l
b e lir siz lik , g e r ç e k lik t ir ; v a r o k ııı b ir b ir e y in e r işe b ile c e ğ i e n ü st g e r ç e k lik ."
Bö y le si b ir g e r ç e k lik a n c a k e n ö n e m li sa y ı la n ç ı k a r l a r l a ilgili b ir g e r
ç e k lik o la b ilir . Ö z n e l iç k in liğ in m a l e d ilm e si sü r e c i, n e sn e l a r a şt ır m a n ın
m al e d ilm e sü r e c in in ü z e r in d e ile r le r , ç ü n k ü y a şa m sa l sı r a la m a b ııd ıır v e
ç a ğ b u n u t e r sin e ç e v ir e r e k h a y a t ı k ü lt ü r e k u r b a n e t m işt ir . Ç ık a r la r ın ,
v a r o la n b ir e y in k işise l h a y a t ın ın b ir in c il k a r a r la r ıy la y a k ı n d a n ilişk ili
o la n fe lse fe n in ü st ü n e k u r u lu şu , K i e r k e g a a r d ' in h e m ç a ğ a p r o t e st o su
d u r h e m d e n e ’n in k e sin liğ in i n it e l n ası l ile y o k e t m e r e z a le t i iç in d ile d i
ği ö z r ü d ü r . P o z it if b ilim le r i b ir k e n a r a a t a r k e n , t a r ih i şiir o l a r a k d e ğ e r le n
d ir ir k e n , ir a d e y i u y a n d ır a c a k ilk v e so n şe y o l d u ğ u n d a n , g e r ç e ğ in b ilg i
sin i t ü m k a r a r la r ı n e y le m e g e ç ir i lm e sin d e k işin in e t i k g e r ç e k liğ in in
ö n e m li fa r k ın d a lığ ı ile sın ır la n d ır ır k e n , K i e r k e g a a r d ’ın ilk şe y le r i, t a m
d a ç o k c id d i o l d u k la r ı iç in v e k e n d isin i ‘t e k b ir şe y i d ü şü n m e n in v e
a r z u la m a n ın ’ z o r la y ıc ı in d ir g e m e si iç in e it t iği için h a t ı r la t ıc ı, m u h t e m e
le n , t e k n ik b ir fe lse fi ö z n e llik h a k k ı n d a y a d a a şk a â şık b ir g e n ç k ız gib i
2 4
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
m u r la k ir a d e ile se ç im y a p m a n ın o t o - sa r h o şlu ğ ı ıy la k işise l b ir v a z g e ç iş
h a k k ı n d a y a n ılm ış o lm a y a b a ğ la n a b ilir . G e r ç e k l ik b u y o r u m la r d a d ır ,
a m a p r o t e st o v e h a t ı r la t m a n ın g e ç e r liliğ in i v e ö n c e liğ in i r e d d e t t iğ in c e ,
b u y o r u m la r g e n iş ö lç ü d e h a t a lıd ır . K ie r k e g a a r d , fe lse fe v e se ç im i y ö n le n
d ir m e k y a d a g a r a n t il e m e k iç in fe lse fi d ü şü n ü şü n g e le n e k se l id d ia sın ın
y a n lışlığ ın ı isp a t la m a y a ç a lışm ı y o r d u ; d a h a ç o k b u a m a ç l a o n u k e n d i
m e t o d u n a u y g u lu y o r d u . K e n d i u y g u la m a sın d a , m u t la k se ç im u ssa l o l a
r a k m o t iv e e d ilm iş, n e t it iz lik le b e lir le n m işt i.
K a b u l e d ilm iş o lsu n y a d a o lm a sın b ir u m u t su z lu k la b a şla m ışt ı; y a ln ız
c a k işise l d e ğ il fa k a t in sa n i b ir u m u t su z lu k la . H a y v a n i it k ile r in k e n d iliğ in d e n liğ i a z a ld ığ ı n d a v e d ü şü n c e o r t a y a ç ık t ığ ın d a , ir a d e so r g u la n ı r :
k işi k e n d i o l m a k ist e sin y a d a ist e m e sin , t ü m o la sılık la r b e lir siz lik iç in
d e b ir in i g e r e k t ir ir v e t ü m b u o l a sılık la r k işin in v a r o lu şu n u n - g e r ç e k l iğ i
k a b u l e d ile n y a d a e d ilm e y e n b ir T a n r ı - z e m in in e g ö r e b e lir siz d ir . B i
lin ç li b ir v a r lık o l a r a k d ü şü n c e y e d a y a lı v a r o lu şa g ir m e k u m u t su z lu k t u r ,
ç ü n k ü b u fa n i o l a n d a n k o p m a k , b e lir siz liği ç e k m e k t ir v e y in e d e k işi
k e n d in e y ö n g ö st e r i l m e d e n y o lu n a d e v a m e t m e k z o r u n d a d ır : K işi m u t
lak b ir ir a d e y le se ç im y a p m a n o k t a sı n a g e t ir ilm işt ir , y in e d e b ir ç e lişk i
o lm a k sız ı n h e r h a n g i b ir sın ır lı a m a c ı m u t la k b ir b i ç im d e a r z u la m a k
im k â n sız d ır . H e r h a n g i b ir k e si n lik le d e d o ğ a d a n , d o ğ a n ı n T a n r ı s ı n ı
ç ı k a r m a k d a im k â n sız d ır . Bu n e d e n le , b u b e lir siz liği b ir a r a ç o l a r a k k u l
l a n m a k v e v a r lığ ın ı in a n ç iç in d e b u lm a k m u t la k b ir se ç im le e b e d i o la n ı
se ç m e n in v e e b e d i o la n ı k e n d i iç in d e d o ğ r u la m a n ın t e k y o lu d u r . Bu
iç k in liğ in ilk e y le m id ir ; g e r ç e ğ in b ir m a l e d iş o l a r a k b a şla n g ıc ı. F a n i
k işiliğ in m u t la k bil' b iç im d e k a b u l e d ilişi v e fa n i d ü n y a n ın m u t la k b ir
şe k i ld e t e r k e d ilişi b a şa r ıy la g e r ç e k le şt ir ilm işt ir , ki b u g ü n d e lik h a y a t t a
a lg ıla n a b ilir fa r k lılık la r o lm a k sız ı n d e v a m e t t ir ile b ilir . B ö y le c e , n e sn e l
b e lir siz lik y e r in e i n a n c ı n iç in d e k o y u t la n a n e b e d i T a n r ı e n a z ın d a n
k a v r a m sa l o lar a k ^ m ü m k ü n d ü r , n e v a r k i, H ır ist iy a n lığ ın g e r ç e k lik o l a
r a k ile r i sü r d ü ğ ü t â r ih in T a n r ı - in sa n ı k a v r a m sa l o l a r a k sa ç m a d ı r : İ ç k in
liğin ilk e y le m in in y a k ın lığ ı ile o lu şt u r u l a n y a r ık , ö lç iisiiz b ir şe k ild e
g e n işle t ilir ; ilk g ir işim in b e lir siz liğ in in y a r a t t ığ ı g e r ilim t u t k u su , a n l a ş ı l a
m a z o l a n a d a y a lı b u ik in c i g ir işim ile a r t a r . A n l a şı l a b i li r ak ıl T a n r ı sı v e
b ir e y in iç k in so n su z lu ğ u , İ sa ’d a v ü c u t b u la n t a r ih i b ir T a n r ı v e g ü n a h a
m a h k û m iy e t iç in t e r k e d ilir . M u t la k g ir işim le r b ü y ü k b ir so r u m lu lu k la
m u t la k b ir y a ln ız lık iç in d e a lın m ış, t a m a m ıy la k işise l k a r a r la r d ır . Ö t e k i
n in o t o r it e si v e ö t e k i ö r n e ğ i t a m a m ıy la k o n u d ışıd ır ; n e sn e l g e r ç e k l ik
le r , n e d e n li k e sin o l u r sa o lsu n , a n c a k k işin in a d ım la r ın ı u ç u r u m a sü r ü k
le r . A t l a m a k y a d a a t l a m a m a k k a ç ın ı lm a z o l a r a k k işin in k e n d i so r u m lu -
S0 R E N K İERK EG A A RD
25
lıığ t ın d a d ır . Bö y le si b ir k a r a r la b ir e y in m u t la k e t i k iz o la sy o n u e b e d iy e n
d e v a m e d e r : İ n sa n o l m a k , v a r o l a n b ir b ir e y o l m a k b u a n l a m a g e l m e k t e
d ir ; sp e k ü l a t i f fe lse fe n in , m o d e r n a r a şt ır m a la r ın , b a sın ın e t k isin in , H ır i
st iy a n lığ ın k u r u lu şu n u n ü z e r in i ö r t t ü ğ ü v e g iz le d iği şe y b ııd ıır : K ie r k e g a a r d ’ın o lg u n h a y a t ı y a ln ız c a ‘in sa n la r ı b u k o n u d a b ilin ç le n d ir m e k iç m
h e sa p l a n m ı şt ı ’. B ü t ü n se l k a r a r a lın d ığ ın d a ge r ilim a z a lm a z , a r t a r ; ç iin k ü
d u r u m u d e ğ işt i r e c e k h iç b ir şe y o lm a m ışt ır : İ n a n ç v e a k ıl d e v a m sız o l
m ay ı sü r d ü r ü r , k işi h a y a t ın ı b u n u n ü z e r in e k u r m a y a k a r a r v e r d iğ in d e
sa ç m a o l a n o la sı o l a n a d ö n ü şm e z , ç e k ile n a c ı y o ğ u n la şır . İ ç k in lik b ü y ü r
a m a k a r a r ı o n a y l a y a c a k v e ifa d e y i z a p t e d e c e k b ir g e lişm e y a şa n m a z .
H iç b ir se m p a t i d u y m a k sız ın b u k o n u d a K i e r k e g a a r d ’ı t a k i p e d e c e k
o lu r sa k , o n u n a lt e r n a t ifle r i g ö r ü p o r t a y a k o y a r k e n v e n e t ic e le r i ü z e r in
d e n a c ı so n a d o ğ r u g id e r k e n in sa fsız c a r a sy o n e l o ld u ğ u k a b u l e d ilm e li
dir.. H e r n e k a d a r k a r a r la r ın k e n d ile r i fe lse fe n in ö t e si n e g i t se d e v e b ir
k işin in h a y a t ı ü z e r in d e n a l ı n sa la r d a , e v r e n se l b ir g e ç e r li l ik a t fe t t iğ i
k a r a r la r ın d a o , fe lse fe n in y o lu n u t a k ip e t m işt ir . Y in e d e , b u , in sa n ın
ö z e llik le r in e v e k o şu lla r ın a u la şm a d a fe lse fe ç iz g isin i
iz le m e n in k o la y
o ld u ğ u b ir d u r u m d u r . K işi, so sy a l a ç ı d a n h e t e r o je n d ir v e k e n d i iç e d ö
n ü k lü ğ ü n e h a p so l m u şt u r ; o ğ lu t a r a fın d a n a ğ ır la şt ı r ıla n b a b a sı n ı n s u ç u
n u p a y la şt ığ ın ı h isse d e r ; o m e la n k o lid ir v e fa n i d ü n y a y a d a ir h iç b ir k a lıc ı
ar zıısıı y o k t u r . G ü n a h ç ık a r t a n b ir işk e n c e c i o l a r a k , ir a d e n in h e y e c a n ı n ı
k a m ç ıla m a k v e l ae d i u m v icae’s ı m ' y e n m e k iç in k e n d in e d ü şü n c e sin i n
a c ım a sız lığ ın ı s a d i st ç e d a y a t ır . İ n a n ç sa h ib in in o n u y a r a la m a sı iç in b e lir
sizliği k u c a k l a d ı ğ ı v e k e n d in e d a h a d a a c ı v e r m e si iç in o n u d a h a d a sık ı
k u c a k la d ığ ı g e ç it l e r d e , iç k in lik g e r ç e k liğ in i t e r sin e ç e v ir e r e k b e r a b e r in
d e k i v a r y a sy o n la r la b ir b e lir siz lik işle v in e d ö n ü şt ü r d ü ğ ü g e ç it l e r d e , b u
t ü r b ir b a k ış a ç ı sı n ı n g e r e k ç e le r i v a r d ır . İ n sa n lı k t r a je d isin i y a r a t a n t ü m
b u n la r , h e r n c k a d a r b u t ü r a şır ılık la r la ç a r p ıt ılsa d a , d ü şü n c e sin i n g e ç e r
liliğin i z e d e le m e z . K e n d i ir a d e si y e t e r siz o lsa y d ı v e c e z a la n d ır m a d ü şü n c e
siy le k ıv r a n sa y d ı b ile , k e n d isin i m u t la k o l a r a k s e ç m e k v e b ö y le c e in sa n i
v e sa h ic i o ld u ğ u d ü şü n ü le n b ir h a y a t sü r m e k iç in , t e fe k k ü r e d a y a lı ir a d e
n in y e r i d o l d u r u l a m a z ö n e m in in şe y t a n i b ir t a n ığ ı o l u r d u . M u t la k ir a
d e y e s a h i p o lm a a r z u su y la , y an i e r t e le m e k siz in v e t ü m h a y a t ı ile , b ir e y
k e n d isin e a m p ir i k k işiliğ in ü st ü n o ld u ğ u v e sa fl a şı p y o ğ u n la şt ığ ı, b ir
d e ğ e r e v e b ir d e ğ e r k a y n a ğ ın a d ö n ü şt ü ğ ü b iç im se l b ir k a r a r lı lık t ay in
e d e r . B u fo r m ü l, ir a d e a r z u su n u y a ln ız c a e v r e n se l o l a r a k a r z u la n a b ile c e k
b ir o lg u o l a r a k t a n ım la y a n K a n t ç ı e t i k fo r m ü lü n sı fa t la r la n it e le n d ir il• Y a ş a m ı n k i şi ü z e r i n d e y a r a t t ı ğ ı y o r g u n h ı k / b e z g i n l i k / ı ü k e n m i ş l i k . ( y .n .)
2 6
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
m e şin d e n fa r k lıd ır , ç iin k ii h e m n ası l'ı h e m d e n e ’yi b ü t ü n le r v e y a ln ız c a
so y u t a k la d e ğ il ( H e g e l ’in h iç b ir z a m a n so m u t d ü n y a y a k a t ı la m a y a c a ğ ı
n a d a ir K a n t ’a g e t ir d iğ i e le şt ir i) v a r o l a n b ir e y in t ü m k işise l t a b ia t ı v e
h a y a t ın a d a y a n m a k t a d ı r . Bir in sa n , a y n ı z a m a n d a k e n d in i se ç m e k o la n
v e b u n u t a k ip e d e n a h la k i k a r a r la r ın ın z e m in in i o l u şt u r a n o r ijin a l bir
se ç im le a n c a k , m u t la k o l a r a k ir a d e sin i k u lla n a b ilir .1
K i e r k e g a a r d , H e g e l t a r a fı n d a n ö n e r ile n b u t a m a m ıy la e t ik ir a d e n in
b e lir le y ic iliğ i h a k k ı n d a n e d ü şü n ü r d ü ? Bu k o n u y u a ç ık b ir b iç im d e e le
a lm a m ış o lm a sı şa şır t ıc ıd ı r , ç ü n k ü H e g e l ’e k a r şı p o le m iğ i, H e g e l' in v a r
o l a n b ir b ir e y o ld u ğ u n u u n u t t u ğ u n a v e e t ik o la n ı a t l a d ı ğ ı n a d a ir t e k r a r
e t t iğ i'b ir y a k ın m a d ır . O y sa , e l b e t t e H e g e l, t a r ih t a r a fı n d a n k ır ılm ış o la n
d ü şü n c e v e e y le m in b ir liğ in i, r t ıh u n so m u t h a y a t ın ı y e n id e n k u r m a k
iç in y o la ç ık m ışt ı v e t a r ih in a k ı şı n d a b u y e n id e n y a p ıla n d ır m a y a d a ir
fe lse fi g ö r ü şü t a r ih i g e r ç e k lik le r e b ilin ç li b ir k a t ılım la k e n d in i sa h ic i
k ılm a k için v a r o l a n b ir e y i e le a lm a k t ı.
“R u h u n özü e t k in lik t ir : Sa h ip o ld u ğu p o t an siy e li fark e d e r - k e n d in i k en d i
ey le m i, k e n d i işi k ı l a r - v e b ö y le lik le d e k e n d i h e d e fin e d ö n ü şü r . Bu n e
d e n le , bir h alk ın r u h u n u t aşır , ki k e n d in i o b je k t if bir d ü n y a d a - b i r k u r u m
lar k o m p le k si- y ap ılan d ır ır . (...) Bir ey in bu r u h ile ilişk isi k e n d in e bu sa ğ
lam v a r o lu şu m al e t m e sid ir ; y an i b u o n u n k ar a k t e r i v e k a p a sit e si h a lin e
ge le r e k , d ü n y a d a b e lir li b ir y e r e sa h ip o lm asın ı m ü m k ü n k ılar - b ir şey
o lm asın ı. Ç ü n k ü , ait o ld u ğu h alk ın var lığın ı zat e n k u r u lu , sağlam v e k e n
2)
K i c r k e g a a r d ' ı n ö z n e l l i ğ i , o n u n y a l n ı z c a t e k b ir şe y l e , i i s t ü n b i r a h l a k i s e ç i m l e
ilg ile n d iğ i g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r u la c a k o lu r sa , y a n lış a n la şılm a y a m a h k û m d u r . K işin in
i i s t ü n b ir ş e k i l d e s e ç m e s i g e r e k e n şe y , k i ş i n i n ü s t ü n b ir ş e k i l d e s e ç i m y a p m a n ı n i ç i n d e
b u l d u ğ u ş e y d i r v e b u n d a n b a ş k a b i r ş e y d e o l a m a z ( h e r n e k a d a r k e y fi v e a k l a y a t k ı n
o lm a sa d a ) . Ü st ü n se ç im in n e sn e si şe y le r in id e a lin in d o ğ a sın d a d ır , şü p h e li b ir g e r ç e k liğ i
v a r d ı r ; v e g e r ç e k liğv T jt c k a d a r ş i i p h e l i y s c k i ş i d e o n a ö z n e l b i r i ç k i n l i k l e o d e n l i t u t k u y l a
sa r ı l m a l ı d ı r , k ö r b ir i r t a n ç l a d e ğ i l l a k a t , a k s i n e , b u n u n n e s n e l b e l i r si z l i ğ i n i n t a n ı n m a s ı y l a
- T a n r ı ' n m İ sa ' d a v ü c u t b u lm a sı d u r u m u n d a , b u n u n e n t e le k t ü e l a b sü r d lü ğ iiy le . K ie r k e g a a r d ' ı n k a t ı l ı ğ ı v e u m u t s u z l u ğ u k o n u m u n u n t e h l i k e si n i s e r g i l e y e c e k b i ç i m d e o r t a y a
ç ı k a r . M i l y o n l a r c a k i şi , b ir i n a n ç k a r a r l ı l ı ğ ı y l a n e s n e l b e l i r si z l i ğ i n ü s t e s i n d e n g e l e r e k ,
a y n ı k o n u m d a k a l ı r . B u t ü r d e n b i r o r t a k ö z n e l l i ğ i K i e r k e g a a r d i n a n c ı n y o k o l u şu o l a r a k
d e ğ e r l e n d i r i y o r d u . K i ş i n i n h a y a t ı n ı ü s t ü n b i r s e ç e n e ğ i n n e s n e s i n e b a ğ l a m a k v e b ir e l l e
o n u n y a k a sın a y a p ışır k e n b ir d iğ e r i ile n e sn e l b e lir siz liğ in e t u t u n m a k , v e ik isi a r a sın d a
a sı l ı k a l m a k : İ ş t e , i n a n c ı n a n l a m ı b u y d u . B u ik isi a r a s ı n d a a st l ı k a l m a k i k i s i n i y a k ı n l a ş
t ı r m a k g i b i g ö r ü n ü r , a m a b u a s l ı n d a k i ş i n i n a v u c u n u n g e v ş e m e s i y l e o r t a y a ç ı k a n b ir
il l ü z y o n d u r . D a h a s ı k ı b ir t u t u ş l a o n l a r ı k a v r a m a k o n l a r ı b i r b i r i n d e n k o p a r t ı r v e k işiy i
b ır a k ıp ö z g ü r k ılm a k iç in , p a r ç a la n m a n ın şid d e t li sa n c ısı v e k e sk in t u t k u su n u b a şl a t ı r :
İn a n c ın ö z n e l iç k in liğ id ir b u .
S0 R E N K İERK EG A A RD
27
d in i d ah il e t m e k z o r u n d a o ld u ğu - n e sn e l o la r a k k e n d i için m e v c u t o l a n bir d ü n y a o la r a k a lgıla r .” (P h ilo so p lu e d e r W e lıge sh ich t e )
K i e r k e g a a r d ’ın ilk e si h a k k ı n d a , k e n d i fe lse fe sin i iz le y e n b u ilk e le r in h e r
b ir in in h a y a t ı ile p e r ç in le m e y e v e so n u n a d e k b u şe k ild e y a şa m a y a h az ır
o ld u ğ u b ir so n u c a - b e li r siz d e o l s a - v a r d ı ğ ı sö y le n e b ilir . N e v a r k i, k ar şı
ç ık ıla n b u y a r g ı la r a n e d e n o la n fa r k lılık la r ı a ç ı k l a m a g ir işim in in k a r a r lı
lığı g e r e k liliğ i ile u y u m su z d e ğ ild ir . H e r ik isi d e k a r a r la r ı n a e v r e n se l
o la r a k k a b u l g ö r e n fe lse fe n in r e h b e r lik e t t iğ in i id d ia e d e r . K ie r k e g a a r d
H e g e l ’in fe lse fe sin i k e sin lik le g e ç e r siz o l a r a k d e ğ e r le n d ir m işt ir , ç ü n k ü
o n u n fe lse fe sin in d a y a n a k n o k t a sı v a r o l a n b ir e y iç in e r işile b ilir d e ğild i.
Y a ln ız c a d ış b ir v a r o l u ş n o k t a sın d a n v a r o l u şu n b ü t ü n l ü ğ ü n ü in c e le m e k
m ü m k ü n o la b ilir d i. O l u ş sü r e c in d e , v a r o l a n b ir e y b ü t ü n ü r e d d e t m e k
z o r u n d a d e ğ ild ir , a m a h e m o la sı a m a c ı b ilip h e m d e b iit iin ü in c e le y e m ez; o n u n d ü şü n c e si a n c a k b ir so n r a k i a d ım ı a y d ın la t m a y a y e t e r lid ir .
Bu y ar gı d iin y a t a r ih in in y o r u m la n m a sın a d a y a n sır :
"( ...) A n c a k b u n u a n la m a k y o lu y la kişi ö lm ü ş o la n ın h ay a t ın ı y en id en
y ap ılan d ır m ay a y ö n le n d ir ile b ilir ; e ğe r ge r ç e k t e n y ap ılm ası ge r e k iy o r sa v e
b u n a v a k it v a r sa . A m a b u , ö lü n ü n h ay at ın ın n asıl an ım san ac ağın ı y aşam ak
y o lu y la ö ğ r e n m e k , ö lü d e n bir şe y le r ö ğr e n m e y e ç a lışm a k v e o n la r san k i
h içb ir zam an y aşa m am ışlar c asm a, kişi n asıl y aşam alıd ır (e v e t , n e d en li k ar
m ak ar ışık o ld u ğu k a v r a n ıla m a z ) d iy e - sa n k i k işi şim d id e n ö lü y m ü ş gib i—
d ü şü n m e k y e r in e , k e sin lik le k a r m a k a n şık bir k a v r a m d ır ." (B ilim se l O l m a y an S o n u ç lan d m c ı N o t l ar )
ifa d e e t t i ğ i şe y şu d u r : K işi, ö n c e k e n d in e a it b ir h a y a t a sa h i p o lm a d a n
b ir in in h a y a t ı iç in t a r ih e b a şv u r u r sa , y o lu n u t u t a c a ğ ı h iç b ir şe y e , sa h ic i
ile sa h t e y i a y ır t e d e c e k h iç b ir a r a c a sa h ip d e ğ ild ir ; b u , y a şa m a n ı n so r u m
lu lu ğ u n d a n k a ç ı n m a k v e â c iz b ir t a k lid e b a şv u r m a k t ır ; b u , k e n d in i ç a ğ ı
ile , o n d o k u z u n c u y ü zy ıl ile, in sa n lık v e t o p lu m ile ö z d e şle şt ir m e k için
k işin in b ir t o p l u lu ğ a ü y e o lm a sıd ır : Bu b ir h a y a le t e d ö n ü şm e k t ir . Şu n u
d a e k le r d i: E ğ e r k işi ö n c e k e n d in e a i t b ir h a y a t a sa h i p o lsa y d ı, d iin y a
t a r ih in e k a r şı b iiy iik b ir ilgi d u y m a z d ı. Ç ü n k ü , T a n r ı ’n ın n e sn e l şe k ild e
•f§a e d ilm e si sü r e c i o l a r a k t a r ih e in a n m a z d ı.
“N e sn e l y o ld an girm eyi t ercih e d en v ar o lan birey, T a n n ’yı n esn e l bir şek ild e
giin ışığın a ç ık ar t m ay ı a m a ç la y a n t ah m in sü r e c in in için e gir e r . N e v a r ki,
so n su zlu ğu n iç in d e b u im k ân sızd ır , ç iin k ü T ıın n b ir ö z n e d ir v e bu n e d e n le
2 8
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
y aln ız ca iç k in lik t e k i ö z n e llik için v ar o lu r ." (B ili m se l O l m ay an S o n u ç l an
ı l m a N o t la r )
“T a n n ’ya g e lin c e ; o , d in se l b ilin ç t e v ar o ld u ğ u n d a , a sla b ir ü ç ü n c ü t a r a f
d e ğild ir ; d in sel b ilin cin sırrı t am d a b u d u r ." (B ilim se l O l m ay an So n u ç lan d ır ı a N o t l ar )
K ie r k e g a a r d H e g e l ’in e t iğ in i t a m a m ıy la r e d d e t m işt ir , ç ü n k ü h a t a lı v a r sa
y ım la r a d a y a n m a k t a d ı r v e m u t la k b ir (e le şt ir ic i o lm a y a n ) ö lü g e ç m iş
se ç e n e ğ in i g e r e k t ir m e k t e d ir ; y o k sa r e d d e d işin in n e d e n i, h u e t iğ in y a l
n ız c a k o l e k t i f g ö r e v le r e a l ç a k g ö n ü ll ü b ir k a t ılım ç a ğ r ısı y a p m a sı d e ğ il
d ir . Ö z e l b ir in sa n b a şk a l a r ı n a e g e m e n o lm a y ı y a d a ö z e l b ir a y r ıc a lığ a
sa h ip o lm a y ı a r z u la m a m a k , n e d e k e n d in i k im i o r t a k l a r l a ö z d e şle şt ir e r e k
b ü y ü k lü k h a y a lin e k a p ılm a h d ır : “ Ö z e l b ir in sa n o l a r a k y a şa m a a r z u su
( ...) a y n ı a ç ı d a n h e r i n sa n a a ç ık t ı r , h a y a t v e o n u n t ü m y a n ılsa m a la r ı n ın
ü z e r in d e e t i k b ir z a fe r d ir .” O n u n b ir e y c iliğ i, h e r k e sin a r a sı n d a t e k o l
m a n ın b a y a ğ ı b ir şe k ild e r e d d e d ilm e si, fa r k lılık la r ü z e r in e d a v u l ç a l ı n m a
sı d e ğ ild ir . A k si n e , o i n sa n a ö z gü o la n ı ö n p la n a ç ık a r t ır .
“H er in san , t e m e ld e in san v a r o lu şu n a ait o lan ge r çe k aid iy et ile d e ğe r le n d i
r ilm e lid ir . Ö z n e l d ü şü n ü r ü n gö r e v i, k e n d isin i, v a r o lu şt a g e r ç e k t e n d e in
sa n la ilgili o lan ı a ç ık ç a v e k esin b ir şe k ild e ifad e e d e c e k bir ar a c a d ö n ü şt ü r
m e k t ir .” (B ilim se l O l m ay an S o n u ç l an ı l m a N o t l ar )
O n u n b ir e y c iliği t a m a m ıy la d in i v e fe lse fid ir ; t e fe k k ü r e d a y a lı b ir ir a d e
d e , y a n i sa h ic i b ir se ç im d e , e v r e n se l o l a r a k in sa n i o la n ı n t e k k a y n a ğ ı
o l a r a k b ir e y e y o ğ u n la şır . Siy a si b ir d u y g u o lm a k sız ın ç a ğ ın d ü z le şt ir ic i*
e ğ ilim in i b e lir t ir ; h e r k e sin iç in d e k e n d in i t e k o l a r a k k a b u l e d e b ilsin ,
k e n d iy le b a r ışık o lm a y ı ö ğ r e n e b ilsin v e k e n d i b ir e y se l, d in i y a lıt ılm ışlığın ı a n l a m a n o k t a sı n a v a r a b ilsin d iy e , b ir e y i, y a k e n d in e y ö n le n d ir e
r e k y a d a ‘so n sıı? b ir so y u t la n m a n ın b a ş d ö n d ü r ü c ü liiğ ü iç in d e k a y b o la
n a ’ d e k t a m a m ıy la k e n d in d e n u z a k la şt ır m a y o lu y la , ç a ğ ın k e n d i o y u n u
n u o y n a d ığ ın ı, k o n u y u z o r la d ığ ın ı k a b u l e d e r . So sy a l d u r u m u n y e t k in
b ir a n a liz in i y a p a b il e c e k t a r ih i ilgi v e a n l a y ı şt a n y o k su n d u , a m a o n a
d a ir e d e b i b ir y a k la şı m ı v a r d ı v e d in i v e fe lse fi b a ğ l a m d a in sa n lığ ın k o
n u m u n u v e a y ır t e d ic i b iç im d e in sa n i o l a n ı k u r t a r m a k t a v e a n l a m a k t a
b ir e y in m e v c u t işle v in i d e ğ e r le n d ir ir k e n , k işise l h ır ç ın lığ ı ile b ir d e m ir
* 'L e v e l l m g ' s ö s c i i ğ ü y e r i n e : K i e r k e g a a r d , y a ş a d ı ğ ı ç a ğ m
sa v la r , fa k a t t u t k u d a n y o k su n b ir t e fe k k ü r d ü r b u .
t e fe k k ü r ç a ğ ı o ld u ğ u n u
Y a ş a n ı l a n ç a ğ ‘d ü z l e ş t i r i r / e ş i t l e r ’.
K i e r k e g a a r d ' i n T u n u n l a k a s t e t r i ğ i , e n k ü ç ü k o r t a k p a y d a y a i n d i r g e m e k t i r , ( y .n .)
S0 R E N K IERK EG A A R D
2 9
k a d a r se r t t i. O n d a n so n r a g e le n v a r o l u şç u d ü şü n ü r le r m o d e r n d e v a sa
b ir e n d ü st r i t o p lıım u n d a k işilik siz le şt ir ilm e so r u n u n a d a ir a n a liz le r in i
b u b a k ış a ç ısıy la g e lişt ir m işle r d ir . Bu b ir e y c ilik k işin in e g o su n a o la n
n a r sist b a ğ lılığ ın d a d a m ü m k ü n d ü r ; k işin in k e n d in i a şı ş ı n d a k e n d in i
k a y b e t m e si fik r in d e n ç e k in m e k . K o le k t if b ir g ir işim d e b a şk a la r ıy la b ir lik
t e y e r a l m a n ı n k işi iç in m u t la k b ir g ir işim d e ğil fa k a t t e m sili, y a n i 'r u h u n
h a y a li b ir h a r e k e t i, m u t la k o la n a y ö n e lik b ir j e s t ’ o l m a sı n e d e n iy le d ir
k i, K i e r k e g a a r d b u n a it im a t e t m e m işt ir .
“G e n e l o la r a k ö n e m li b ir k ar a n n so r u m lu lu ğu n d a n k a ç ışt a in san o ğlu n u n
n e d e n li h ü n e r li v e y ar at ıcı o lab ile ce ği p e k an la şa b ilir d e ğild ir . Ba n k la r ın
ilgin ç an t ik a la n n ı gö r m ü ş o lan b ir in e su y a d alm ası e m r e d ild iğin d e , ç o ğu n
lu k la r u h âle m in d e k i b e n zer lik ler i fark e r m e şa n sın a sa h ip o la c a k t ır ."
M u t la k b ir se ç im le sa h ic i b ir k işilik e d in e n e d e k k işi k e n d i n i m u t la k b ir
şe k ild e e le v e r ir . U ç n o k t a l a r K i e r k e g a a r d ’ın k e n d i ö z e l d u r u m u n d a b ir
a r a y a g e lir : O n u n m u t la k ö z n e lliğ i, T a n r ı ' n ı n k a r şı sın d a k i e k sik siz d e ğ i
şim in d e b e lir e n m u t la k n e sn e lliğ e d ö n ü şü r ; ki m u t la k o l a r a k v e t e k r a r la
n a n b iç im d e so n su z u se ç m e d e k i ısr a r ın ın so n u c u d u r b u .
K i e r k e g a a r d ’m d u r u m u ö z e ld ir . M u t la k se ç im â n ın ı sü r e k li k ılışı h a s
t a lık lıd ır : b ir k işiliğ in y a d a b ir ‘ç a l ı ş m a n ı n ’ g e l i şi m i n d e se ç im in iyi
y a p ıld ığı a şa m a l a r ı n sü r e k li k ılm ışı d e ğ il, fa k a t t ü m b ir h a y a t ın a r t a n
bir y o ğ u n lu k la b o ş so y u t k a r a r ın t e k r a r la n ı şı n d a t o p la n ışı . İ r a d e n in b u
v a h im ir ile şm e sin in m u a z z a m b ir c a z ib e si v a r d ı r , ç iin k ii k işi b ü y ü y e n
o r g a n d a h a y a t v e r m e si g e r e k e n so lg u n b e d e n d e n a y r ılm ış, a r t a n b ir n a
b ız gib i k e n d in i t e k r a r la y a n c a n lı b ir k a r a r g ö r ü r . D u r u m u n g iz e m i K ie r k e g a a r d ’m k işise l t r a je d i sin e d a ir d ir v e fe lse fe t a r ih in i ilg ile n d ir m e z .
Z ir a fe lse fe y e b ır a k t ığ ı şe y , o n u n ‘s a f d ü şü n c e v e ilgisiz b ilgiy e k a r şı p r o
t e st o su n d a v e v a r o l a n b ir e y in e t ik y a lıt ılm ışlı ğ ı n d a in sa n o ğ l u n u n k a lıc ı
t e m e lle r in i h a t ı r la t m ı ş o lm a sıd ır .
M u t la k ir a d e a r z u su v e m u t la k b ir şe k ild e d ü şü n m e fik r i h ü k ü m sü z
k ılın a m a z a m a b e lk i m e şr u d e ğild ir : F e lse fe n in o r t a y a ç ık t ığ ı v e ü st e sin
d e n g e lm e k z o r u n d a o ld u ğ u d u r u m b u d ıır . K ie r k e g a a r d , ö n ü n d e H e g e l
ö r n e ğiy le , m u t la k b ir şe k ild e d ü şü n m e k a m a c ın d a ih t iy a t lıd ır . K e n d i ö r
n e ği m u t la k se ç im n o k t a sın ı k u şa t a n t u z a k la r a k ar şı b ir ö n le m d ir ; a m a
h e r şe y d e n ö n c e b u m u t la k b ir se ç im y a p m a ç a ğ r ısıd ır (v e b ö y le k a l a c a k
tır ). H t r ist iy a n la r v e in sa n o ğlu h a k k m d a k i a n la şılm a sı g ü ç v e c iz in i k an ıy la
c an ıy la g e lişt ir m iş o ld u ğ u n d a n , ‘in sa n la r ı b ilin ç le n d ir m e k a m a c ıy la h e sa p
la n m ış’ h a y a t ıy la o , v a r o lu şç u d ü şü n ü r le r in e n c e sıır ıı v e b ü y ü ğ ü d ü r .
2
Fr ie d r ic h N ie t z sc h e
( 1844- 1900)
i
N i e t z sc h e v e K i e r k e g a a r d k u t u p la r k a d a r b ir b ir le r in d e n u z a k v e ik izle r
k a d a r b ir b ir le r in e y a k ın d ır la r . N i e t z sc h e b iiy t ik se ç im in i K i e r k e g a a r d ’m
r e d d e t t iğ i v e t e r k e t t i ğ i fa n i d ü n y a ü z e r in e k u r a r . K i e r k e g a a r d k a n ıy la
c a n ıy la v e c iz in i, N i e t z sc h e ise n e şid e sin i k a le m e a lm ışt ır . H e r ik isi iç in
d e , d r a m la r ı ö n ü n e g e ç ile m e z b ir fe la k e t e d ö n ü şm ü şt ü r : K ie r k e g a a r d
k e n d isin i, K i l i se ’y e y a p t ığ ı b a ğ ı şla n m a z o so n sa ld ır ın ın g e r i a lın a m a z
‘y a - y a d a ’sm a , N i e t z sc h e ise D io n y so sç u n ih iliz m in e , ç ılg ın lığ ın a v e s o
n u ç o l a r a k d e liliğ e k u r b a n e t m işt ir . H e r ik isi d e im k â n sız , sa k a t la n m ı ş,
a c ık lıd ır ; h e r ik isi d e h a y r a n lık v e sa y g ı u y a n d ır ır . İ k i d ü şü n ü r d e ç a ğ ın
k ü lt ü r ü n e k a r şı ç ı k a r a k Y u n a n lıla r a d ö n m ü şle r d ir . K i e r k e g a a r d ç a ğ ın
k u r t u lu şu iç in S o k r a t e s r o lü n e so y u n m u şt u r ; N i e t z sc h e ise So k r a t e s r o
lü n ü ç a ğ ın h a r a b e si o l a r a k n it e le n d ir m işt ir . H e r ik isi d e h a r a p e d ic i b ir
t e c r id in iç in e g ö m ü le n y a ln ız a d a m la r d ır . H e r ik isi d e v a r o lu şç u d u r .
Ç ü n k ü v a r o l u şç u l u k e k o l d o k t r in iy le d e ğ il, d ü şü n c e n in ışığ ın d a y a şa m
k a v g a sı v e r e n b ir e y e fe lse fe n in h a t ı r la t ılm a sıy la ilgile n ir . E r k A r z u su ,
U st iin İ n sa n , E b e d i T e k r a r ’m ö ğ r e t ic isi v a r o l u şç u N i e t z sc h e d e ğ il; sa n a t ç ı - filo z o f
v e p sik o lo g v e k ü lt ü r e le şt ir m e n i, h e p sin d e n ö t e k e n d i
3 2
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
k a d e r i ile b o ğ u şa n d ü şü n ü r N i e t z sc h e ’d ir . ( "B i r d ü şü n ü r ü n , k e n d i k a d e
r in e , ih t iy a ç la r ın a v e h a t t a e n b ü y ü k m u t lu lu k la r ın a sa h i p o l a r a k , s o
r u n la r ıy la k işise l o l a r a k ilişk ili o lm a sı y a d a b u so r u n la r ı y a ln ız c a k işise l
o lm a y a n b ir d ü z le m d e e le a lm a sı, y a n i a n c a k o n la r ı so ğ u k , m e sa fe li b ir
fe lse fe a r a c ılığ ıy la a n l a m a sı v e k a v r a m a sı ö n e m li b ir far k y a r a t ı r .”)
N i e t z sc h e ' n in d ü şü n c e sin i n k ö k le r i P r o t e st a n lık t a (“ Be n t ü m H ır is
t iy a n r u h b a n sın ıfın ın so y u n d a n g e liy o r u m ”), e r g e n lik ç a ğ ı n d a u st a sı
o l a r a k se ç m iş o ld u ğ u S c h o p c n h a u e r ’u n fe lse fe sin d e v e k e n d i ir a d e siy le
v e m e sle ğ i g e r e ğ i ilg ile n d iğ i Y u n a n ç a lışm a la r ın d a y a t m a k t a d ı r . A ğ a ç
n e d e n li y a r ılm ış, h a r a p v e e ğr i o lu r sa o lsu n , b u t o p r a k la r d a n b e sl e n m e k
t e v e b u r a d a k ö k sa l m a k t a d ı r . T a n r ı ö ld ü şe k lin d e k i b e y a n ı, k i b u Sc h o p e n h a ı ı e r ’u n e t ik y a r g ısın ın t e r sy ü z e d ilm iş b iç im id ir , Y u n a n r a sy o n a liz
m in i la n e t le y işi g ib i y a d sım a la r ı, o n u v a r e d e n e t k ile r d e n ay r ı t u t u l a
m a z . Bö y le c e , k e n d isin in ç ö z iim le y e m e y e c e ğ i b ir so r u n u o r t a y a k o y m u ş
v e y a şa m ışt ır . So r u n şü p h e c iliğ in , k a r a m sa r lığ ın v e n ih iliz m in ü st e si n
d e n g e lm e k t i; b ilgiy le ilgili t ü m m u t la k u n su r la r ı ç ü r ü t t ü k t e n so n r a ,
ir a d e y le ilgili t ü m it k i v e h e d e fle r in y a n ılgısı, t ü m d u y g u la r ın t ü k e n işi,
e n t e l e k t ü e l g ü v e n in k a z a n ılm a sı, d u y g u sa l t e p k ile r v e e g e m e n a m a ç l a r
o n u n için fe lse fi b ir so r u n d u —şe n b ilim . “ D a im a , e se r le r im i t ü m r u h u m la
v e b e d e n im le y a z d ım ; e n t e l e k t ü e l so r u n la r la n e y in k a st e d ilm e k ist e n d i
ğ in i b ilm iy o r u m .” G e n e l n ih iliz m h a st a lı ğ ı , m al d e s i è c l e ,' a k lın k e n d i
k e n d in i v e ir a d e n in H ır ist iy a n e t iğ in i sa k a t la m a sı , o n d a h a y a t ın ı ü z e r i
n e in şa e t t i ğ i e m n iy e t siz o r g a n ik t e m e ll e r l e v a h i m l e şm i şt i : g ü n e şi n
u m u t su z c a sü r ü lm e si v e d a n sı n e sr ik h a y a t i d e n g e si. “Sa ğ l ı k lı o l m a a r
z u m d a n , y a şa m a a r z u m d a n d o la y ı fe lse fe y a p t ım . (...) K e n d i n i k o r u m a k ,
se filliğ in v e c e sa r e t siz liğ in fe lse fe sin i y a p m a m ı e n g e l le d i .”
Bu n e d e n le , fe lse fe y e v e filo z o fla r a y a k la şım ı, so r u n n e d e n li t e k n ik
o l u r sa o lsu n , ö r n e ğ in b ilgi so r u n u , p sik o lo jik t ir . Şıı so r u y u so r a r : İ n sa n
d e n e n h a y v a n ın - h a n g i ih t iy a c ı b ilm e k v e b ilgiy i fo r m ü le e t m e k ç a b a sı y
la k a r şıla n ır ? Y a n ıt v e r ir : O l m a k sü r e c in e O lu şu (sa b it e g o im ge si) e m p o
ze e t m e ih t iy a c ı. E g o , y a n i b ile n ö z n e a y n ı z a m a n d a b ir sü r e ç o l d u ğ u n
d a n , ç a b a b ir t a k lit t ir , g e r ç e k lik d e ğ il a r z u d u r , b ilgi d e ğ il e r k t ir ; ç iin k ii
k ısıt lı t e k r a r y o k t u r v e b u n e d e n le d e k ısıt lı h iç b ir g e n e l b ilg i y o k t u r ;
y a ln ız c a b e lir li b ir e y se l ilişk ile r , k a lıc ı b a k ış a ç ıla r ı, y o r u m la r , d e ğ e r le n
d ir m e le r v a r d ır . Bu n e d e n le ' k e n d i n d e - şe y ’ d iy e b ir şe y y o k t u r v e h iç b ir
şe y in b ir d o ğ a sı y a d a ö z ü y o k t u r ; y a ln ız c a v a r o l u ş v e t a r ih v a r d ı r . En
y a k ı n d a o la n , k işin in e r işm e k iç in c a n a t t ığ ı p sik o lo jik id e a le b ilg in in
* Ç a ğ ı n h a s t a l ı ğ ı , ( ç . n .)
F R I E D R I C H N I E T Z SC H E 3 3
iz in d e n u la şır v e g e r ç e k liğ e a d a n m a k a y n ı d e ğ e r le n d ir m e le r e sa d ı k k a
lan t u t a r lı b ir ir a d e n in sü r e k liliğ in d e y a t m a k t a d ı r . İ r a d e y e k a r şı b u s a d a
k a t O l u şu n t u t a r lılığ ın ı b ile n k işiy e y a k ın la şt ır ır v e d e ğ e r le r in sü r e k li
k ılm a n c a n lılığ ı d a O l u şu n t u t a r lılığ ın ı b ilin e n d ü n y a y a y a k ın la şt ır ır .
Bir ö z n e n in k e n d isin i b a şa r ıy la ‘y a r a t a b ild iğ i' v e b u y o lla d a n e sn e y i
y a r a t t ığ ı a n , b ilgiy e e n y ak ın o ld u ğ u a n d ır ; a m a b u z e k â v e t a k lit t ir ,
‘g e r ç e k l ik ’ d e ğ il: G e r ç e k l ik e r işilc m e z d ir v e ilk e se l o la r a k d a fa y d a sız d ır .
Ç ü n k ü fa y d a lı b ilgi b ir y a p ıd ır ; ifa d e n in şe k ilsiz k a o su n u n v e d e ğ işt i r il e
m e z b ir e y se l g e r ç e k l i k ' o l a n b ir ic ik ilişk ile r in b a sit le şt ir ilm e si. Bu n e
d e n l e , b ilg in in p r e n sip le r i, b u y a p ın ın k u r a lla r ı id e a lle şt ir ile r e k ‘g e r
ç e k l iğ in ’ k r it e r i h a lin e g e t ir ild iğ in d e , b u n u k la sik fe lse fe y e ö z gii o la n
r a d ik a l y a n lış a n l a m a v e t a k lit t a k ip e d e r : “ D ü n y a , ö z e llik le d e g e r ç e k l iğ i
n i o l u ş t u r a n ö z e ll ik le r sa y e sin d e sa h t e le şm işt ir ; y an i, d e ğ işim , e v r im , ç e şi t
le n d ir m e , zıt lık , ç e lişk i v e sa v a ş sa y e si n d e .” B u n la r b ir e r g ö r ü n ü m o l a
r a k r e d d e d ilm işt ir . G e r ç e k liğ i, g e r ç e k d ü n y a y ı k a b u l e t m e y i k e sin o la r a k
r e d d e t m e n in k u lla n ışlı a r a ç la r ı o la r a k k a b u l e t m e k y e r in e , m a n t ık lı fik ir
le r (sist e m a t ik b ir b ü t ü n , t u t a r lılık , b e n z e r lik g ib i) g e r ç e k lik o l a r a k e le
a lın m ışt ır , i n sa n i y a d a b ir e y se l b a k ış a ç ısın ı e n g e lle m e k y a d a sı n ı r la
rın ı g e n i şle t m e k ç a b a sı g ö r ü n ü m d e n g e r ç e k liğ e g e ç iş d e ğ ild ir ; b u ç a b a ,
ilişk ile r o lm a k sız ı n , b ilin e m e z v e v a r o lm a y a n b ir d ü n y a y a r a t m a k t ır .
B a k ış a ç isı o lm a y a n b u içk in g ö r ü şü n r e d d e d ilm e si v e k işise l ge r ç e k liğin
b a şla n g ıç n o k t a sı ile t ü m b ilgin in k o şu lu o la r a k b a ğlılık v e sa d a k a t ile
p e k işt ir ile n v e se ç im le r i v e t a sa r ıla r ı ile k e n d i k e n d in i y a r a t a n ın a n ı m sa t ıl
m ası, v a r o lu şç u lu ğ u n t e m e l k o n u m u d u r . N ie t z sc h e H e g e l’in n e sn e l İ d e aliz
m in i r e d d e t m e k k o n u su n d a K ie r k e g a a r d ile h e m fik ir d ir v e o n la r ın K a n t ’ın
ö z n e l id e a liz m in i k a b u l e d işle r i, o n u n b ilin e m e z c iliğin in y e r in e r a sy o n e l
o lm a y a n ın k o y u lm a sı ile d e ğ işik liğ e u ğr ar . F e lse fe v a r o lu şu d ü şü n e m e z ,
d e r h e r ik isi d e , a m a K ie r k e g a a r d ’ın o r t a y a k o y u şu y la , v a r o lu ş ‘fe lse fe için
d ü şü n m e a la n ı n ın iç in d e d e ğ ild ir ’; h e r şe y d e n ö n c e , fe lse fe v a r o lu şt a n
ü st ü n y a d a a şa ğ ı d e ğild ir . (N ie t z sc h e , b ilin c in v a r o lu şu b a y a ğ ıla şt ır d ığ ın ı
sö y le y e c e k d e n li ile r i g it m işt ir - ç ü n k ü işle v i b ir e y se l g e r ç e k liğ i sı r a d a n Iığa in d ir g e m e k t ir v e b ilim d e o ld u ğ u gib i, k a m u o y u n u n v a sa t i le şt i r il m e
sin in e g e m e n liğ in i, v a sa t i b a lk ın e g e m e n liğ i v e d e m o k r a si ile ilişk ile n d ir ir .) V a r o l a n v e o la sılık la r ın ın fa r k ı n d a o la n h e r d ü şü n ü r g e r ç e k t ir v e
g e r ç e k lik o n u n b ir e y se lliğ in d e d ir : K e n d i ö t e si n d e k i g e r ç e k liğ e d ü şü n m e
e y le m iy le d e ğ il, m a n t ık lı e y le m le r le u la şır . Sc h o p e n h a u e r ’ıın d a sö y le m iş
o ld u ğ u g ib i, d ü şü n c e ik in c ild ir , a r a ç sa ld ı r , ge r i p la n d a d ır .
Ö z d e k i t a r ih se l v a r o l u şa k a r şı ç ık ışın a (“b u sa d e c e , t a n ım la n a b ilir
h iç b ir t a r ih i o lm a y a n b ir şe y d ir ”) v e ' k e n d i n d e - şe y ’i r e d d e d işin e r a ğ
3 4
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
m e n N ie t z sc h e , S c h o p e n h a ı ı e r ’u n ‘k e n d in d e - şe y ’i k işise l o lm a y a n b ir
ir a d e , o la y la r la ç a t ı şa n b ir ç ık m a z o la r a k , m e t a fiz ik a ç ı d a n d e ğ e r le n d i r i
şin i (k e n d i d ü z e lt m e siy le ) k o r u m u şt u r : D ü şü n c e k e lim e le r in iç in e g ö m ü l
d ü k ç e g ö r ü n ü m le r d e b e lir e n m u t la k g e r ç e k lik t i b u . Bö y le si b ir d ü n y a d a ,
a c ı ç e k e n d ü n y a a n c a k y a n ılsa m a y o lu y la r a h a t la t ıla b ilir d i; Sc h o p e n h a u e r ’u n e n b ü y ü k se ç im i, ar z u e t m e m e ar z ıısııy d u . “Bir n ih ilist , d ü n y a
d a n o ld u ğ u gib i b a h se d e n , y a n i v a r o l m a m a sı g e r e k t iğ in i sö y le y e n v e
y in e d ü n y a d a n o lm a sı g e r e k t iğ i şe k liy le b a h se d e n , y a n i v a r o lm a d ığ ın ı
sö y le y e n k işid ir .” N i e t z sc h e , ‘H ır ist iy a n d e ğ e r le r in in e g e m e n liğ i a l t ı n
d a ’ Sc h o p e n h a ı ı e r ' u n H a y ır d e d iğ i b u d ü n y a y a E v e t d iy e b ilm e k ist e m iş
tir. Bu d a o n u a h la k v e d e ğ e r le r in e le şt ir isin e it m işt ir .
II
İyi v e k ö t ü y ü g e r ç e k o la r a k k a b u l e d e n v e b ir e y in e t ik g e r ç e k liğ in i k a v r a
y a n y ü k se k se ç im , ö z e l b ir d e ğ e r le r sist e m in in v e k ü lt ü r ü n y a p ıla n d ır ıl
m a sı n d a N i e t z s c h e ’n in t a r ih i a ç ı d a n ilk sır a y a y e r le şt ir d iğ i se ç im d ir .
V a a t l e r d e b u lu n a b ile n (k e n d in e y a d a b ir b a şk a sı n a ), k e n d isin i g e le c e ğ e
b a ğ la y a b ile n b ir in sa n , b u n u n a r d ı n d a n g e le n b ir so n u ç t u r .
“Bu y olla ge le ce ği d ü ze n le y e b ilm e k için , in san ö n ce lik le , ge r e k li k ılın an v e
r ast lan t ısal fe n o m e n le r i ay ırt et m ey i, n e d e n se l d ü şü n m e y i, bu fark ı şim d iy e
ait m iş gibi gö r ü p o n u t ah m in e d e b ilm e y i, a m ac ın ın n e o ld u ğu n u k e sin bir
şe k ild e k ar ar laşn n n ay ı v e bu a m a c a gö t ü r e c e k a r a ç la n n n e le r o ld u ğu n u n e
d e n li iyi bir şe k ild e ö ğr e n ir se v e h e p sin d e n ö n c e far k e t m e k , h e sa p e d e b il
m e k am ac ıy la g ü c e sah ip o lm ak için , bir v a ad in alt ın a im zasın ı a t a n b ir kişi
gibi, k en d isi v e k en d isin e d air algılayışı için bile n e d en li h e sap lan ab ilir, d isip li
n e ed ilen ve ge re k t irilen bir h ale ge le b ilir se , k en d isin i b ir ge le ce k o lar ak o d e n li
gü v e n ce y e alâfiİlir.” (A h lak ın So y k ü t ü ğü , İk in ci D e n e m e , Bö lü m l)
‘Y a ln ız c a k e n d in e b e n z e y e n ö z e r k b ir e y (...) k işise l in sa n , u z u n sü r e li v e
b a ğım sız ir a d e , sö z v e r e b il m e y e t e n e ğ i’ ‘a lışılm ış a h l a k t a n ’ sa p m ış o l a n l a r a
se r t y a p t ır ım la r ın d a y a t ı ld ığ ı k a p sa m lı b ir sijr e c in m e y v e sid ir . K u t sa l
so r u m lu lu k b ilg isin i, ö z g ü r lü k b ilin c in i, in sa n ın k e n d isi v e k a d e r i ü z e r in
d e k i e r k in i, N i e t z sc h e v ic d a n o l a r a k a d la n d ır ır . 'K ö t ii v i c d a n ’ v e ‘s u ç
l u lu k ’ d u y g u su n u ise fa r k lı b ir k a y n a ğ a d a y a n d ır ır . ‘B o r ç lu o ld u ğ u şe y d e '
b a şa r ısız o l a n k işiy e u y g u la n a n c e z a la r , ö n c e l ik le y a n ılt ı la n t a r a fın a c ı
m a sız k işise l in t ik a m ı, so n r a d a ‘o t o r i t e n i n ’ k işise l o lm a y a n c e z a l a n d ı r
F R I E D R I C H N I E T Z SC H E 3 5
m a sı, ‘k ö t ii v ic d a n ın ' n e d e n i d e ğ ild ir , ç ü n k ii su ç lu c e z a sın ı b ir k a d e r
o la r a k k a b u l e d e r v e k e n d in i su ç la m a z ; o şa n ssız d ır . K işi d a h a g ü ç lü b ir
t ü r ü n b u y r u ğu a l t ı n a g ir e n e d e k , ‘k ö t ii v i c d a n ı n ’ g e r e k t ir d iğ i k o şu lla r
sa ğ la n m a z . Bu d u r u m d a , b o y u n e ğ e n k işin in d o ğ a l sa ld ır g a n lığ ı z o r la
k o n t r o l e d ilir ; b a sk ı a lt ın d a , y a b a n ıl in sa n ın d o ğ a l h a y a t ı n a k a r şı içe
d ö n e r . B a st ır ıla n sa ld ır g a n lığ ın sın ır la n a n b u işle v i y a şa m e n e r jisin i d iğe r
k a n a lla r a a k t a r ı r v e y e n i fik ir le r in g e lişm e sin e n e d e n o lt ır . (B u n o k t a d a
N ie t z sc h e , v i c d a n , y ü c e le şt ir m e v e u ssa lla şt ır m a m e k a n iz m a la r ın ın t a
n ım la r ın ı p sik a n a liz y az ın ı iç in d e a r a r .)
“Bu gizli ot o - zo r b alık , san at ç ın ın bu acım asızlığı, k işin in k e n d in e zor, it aat
siz v e acı v e r e n bir m alze m e şe k li v er işi, b ir ar zu , b ir e le şt ir i, b ir ç e lişk i, bir
h or gö r m e , bir in k âr için d e y an ıp t u t u şm a; ir ad esi k e n d i iç in d e y an lm ış ru h
t a r a fın d a n y ü k le n e n b u k ö t ü ve k o r k u n ç se v gi ç a b a sı, ki a c ı çe k t ir m e n in
v e r d iği ze v k t e n a c ı ç e k e r ; bu t am am ıy la f a a l k ö t ü v ic d a n so n u n d a (ö n gö
r ü ld ü ğü şe k liy le — id e a liz m d e v e h ay al g ü c ü n d e o ld u ğu gib i ge r ç e k k ay
n ak ) b e r e k e t li, asil v e çe k ici b ir gü zellik ü r e t m işt ir v e b elk i d e gü zelliğe can
v e r e n ilk o o lm u şt u r ." (A h l ak ın S o y k ü t ü ğü , ik in c i D e n e m e , Bö lü m 18)
Bu y o lla se m p a t in i n , a c ım a n ın , a şk ın fe d a k â r id e a lle r i d o ğ a r v e b u n la r
b o y u n e ğ d ir i lm iş b ir h a l k t a g e lişt ir ilir ; işg a lc i le r i n i n b e n c i l, d ir e n ç li
a sk e r i id e a lle r in e v e e r d e m le r in e k a r şı k o y a n so y lu v e ö z g ü r in sa n la r , iyi
v i c d a n la ir a d e le r in i e m p o z e e d e r le r . K e n d i d o ğ r u l a m a la r ı v e in k â r la r ı
ile ç ile k e ş id e a l b iç im le n ir .
N ü fu z u n u k u l la n a r a k v e sa n a t ın ı u y g u la y a r a k k e n d i g ü ç a r z u su n u
t a t m in e t m e k , b o y u n e ğ d ir ile n in k ız gın lığın ı h a fifle t m e k iç in b u k ız g ın
lığı k e n d i se fa le t le r in in fa ille r i o la r a k a sk e r i g ü ç sa h ip le r i ü z e r in d e y o ğ u n
la şt ır a r a k o n la r d a n n e fr e t e t m e k y e r in e o n la r ı h o r g ö r m e k - k i b ö y le c e
fa z la t a le p k â r b ir T a n r ı ile m e şg u l o lu r la r v e d iğ e r d ü n y a n ı n t e se llisin i
v e k u r t u lu şu n u a r a r la r , k a d e r le r in in b u y o r u m u n d a in sa n ın d ü n y a d a k i
k o n u m u n a d a ir g e r ç e ğ i v e i t a a t ile t e slim iy e t t e d e in sa n iç in e n iyi o la n ı
b u lm a k , p a p a z ı n , p a r e x c e lle n c e ç ile k e ş t ip in işle v id ir . N i e t z s c h c ’n in b a k ış
a ç ısıy la b u , y ö n e t ic i sın ıfın b u la n t ıy la , h a y a t ın in k â r ıy la v e b o y u n e ğd ir ile n in id e a lle r iy le k ir le n m e k t e n k o r u n m a sın ın d o ğ a l y o lu d u r : Bu o n l a
r ın y ö n e t m e le r in e y a r d ım e d e r , a y n ı z a m a n d a d a k e n d i id e a lle r in i v e
e r d e m le r in i y a r ı şt ır m a m a la r ın ı sa ğ la r . N e v a r k i, g e t ir d iğ i y a r ılm a v e
k o r u n m a a n c a k b ir sü r e d e v a m e d e r , k i b o y u n e ğ d ir ile n in id e a lle r i v e
d e ğ e r le r i, r u h b a n sın ıfın a ö z gü ç ilc c i fa y d a g ib i m o d e r n ç a ğ ın ö z e llik le r i
h e r y e r i ist ila e t m işt ir : Sc h o p e n h a ı ı e r ’u n k a r a m sa r lığ ın d a , A v r u p a n ih i
3 6
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
liz m in d e , b iiy iik g e le n e k le r in y o k o l u şu n d a , so sy a liz m in v e F r a n sız D e v r im i’n in e şit lik ç i id e a lle r in d e , d e m o k r a si d e v e R o u ss e a u ’n u n d o ğ a l in
sa n ı d u y g u sa l b ir şe k i ld e id e a ll e şt ir m e si n d e k i m a n ife st o . H e p si n d e n
ö n e m lisi, m o d e r n ç a ğ ın e n g u r u r lu b a şa r ısı o la n b ilim in m a n ife st o su .
A h l a k ı n S o y k ü ı ü ğ ü ’n ü n so n u n d a N i e t z sc h e şu so r u y u y ö n e lt ir : “ Bu ir a d e ,
a m a ç v e y o r u m la m a sist e m in in k ar şı lı ğ ı n e r e d e d ir ? Ö t e k i, y an i ‘t e k a m a ç ’
n e r e d e d ir ?" G e n e l o l a r a k k a b u l g ö r e n y a n ıt , se r in k a n lı k e n d in e y e t e r lili
ğ in v e m o d e r n b ilim in k a lıc ı b a şa r ısın ı n a l t e r n a t i f a m a c ı v e d e ğ e r le r
sist e m in i işa r e t e t t iğ id ir . N i e t z sc h e ’n in y a n ıt ı b u d e ğ ild ir .
“Bilim , çile ci id e alin e n so n ifa d e si o lm a d ığın d a - a m a g e n e l y ar gın ın d ış
lan m asın a d e k o n u e t k ile y e n b ı u ü r az r a st la n a n , se ç k in v e soy lu d u r u m lar
v a r - h e r t ü r d e n k o r k ak lığın , in an çsızlığın , p işm an lığın , d espectio su i’n in ,'
k ö t ü v ic d a n ın gizlen diği y e rd ir. H iç b ir id e a le sa h ip o lm a m a k t a n k a y n a k la
n an e n d işe , b ü y ü k b ir se v gi ek sik liği n e d e n iy le ç e k ile n a c ı, zo r la m a b ir ılım
lılık y ü zü n d e n o r t a y a ç ık a n h o şn u t su z lu k t u r . A h , b u gü n b ilim in giz le m e
d iği n e k ald ı k i? H e r d u r u m d a , n e d e n li ç o k şey i gizle m e y e ç alışm a z k i? E n
iyi bilim ad am lan m ızın titiz ç a lışm a la n , an lam sız ç alışk an lık lan , b ey in ler in i
fazlasıy la y o r m alar ı, işle r in e h â k im iy e t le r i; k e n d ile r in i b e lir li b ir şey i g ö r
m e k t e n sü r e k li alık o y an b ü t ü n b u n la n n ge r ç e k an la m ı h a n gi sık lık la b e li
rir? U y u şt u r u cu o la r a k bilim : Bu n u biliyor m u y d u n u z?” (A h lak ın So y k ü ı ü ğ ü ,
Ü ç ü n c ü D e n e m e , Bö lü m 2 3 )
H e g e l ’in d ü n y a t a r ih i v e Sc h o p e n h a u e r ’u n m e r h a m e t i g ib i, m o d e r n b i
lim d e , ç a ğ d a ş b ir e y in k e n d i n d e n k a ç m a k v e k e n d in i k a y b e t m e k , in sa n
k a d e r i n in b e lir le y ic i m ü c a d e l e l e r i n d e n sıy r ılm a k iç in k u l la n d ı ğ ı p e k
ç o k k a r m a şı k y o ld a n b ir iy d i. K a t ı b ir b ilin e m e z c iliğ in t it iz lik g e r e k t ir e n
d isip lin i, t ü m y o r u m la r ın r e d d i, k a h r a m a n c a b ir a d a n m ışlığ ı g e r e k t i r e
b ilir d i; o z a m a n b ile b u , ç il e c i i d e a le in a n ç t ı r , ç ü n k ü m e t a fiz ik b ir d e ğ e
r e , - k i ş i n i n k e n d in i k u r b a n e d e c e ğ i - g e r ç e ğ in iç k in d e ğ e r in e in a n ç t ır .
“ (...) H e r a l a n d a b ilim id e a l b ir d e ğ e r e , d e ğ e r le r y a r a t a n b ir e r k e ih t iy a ç
d u y a r v e h iz m e t in d e k e n d in e i n an ab i l e c e ğ i b ir d e ğ e r e — b ilim in k e n d isi
h iç b ir z a m a n d e ğ e r le r y a r a t m a z .” Bu n e d e n le b ilim , h a y a t ı ç il e k e ş b ir
b iç im d e t e r k e d e n ç il e c i id e a lin s o n g e lişm e sid ir .
“A k lın cid d i, gü çlü v e t a k lit e t m e k siz in ç a lışt ığı (...) h e r y er d e, a k ıl, ge rç e ği
b u lm a ist eği d ışın d a, id e ald e n t am am ıy la v azgeçer - b u m ah r u m iy et in p o p ü le r
ifad e si ‘A t e iz m ’d ir . F a k a t b u ist e k , b u id e a l k alın t ısı, in a n ın ki e n y alın v e
* K e n d i n i h o r g ö r m e , ( y .n .)
F R I E D R I C H N I E T Z SC H E 3 7
e n zeki fo r m ü lasy on t ıy la bu id e alin k en d isid ir ve t am am e n ezote rik cir; h er
tiir lü d ış e t k e n d e n so y u lu n c a ç e k ird eği k a d a r b ir k alın t ısı y ok t u r . (...)
“H ır ist iy an ge r ç e k liği b ir b ir i a r d ın a so n u ç la r a v a r d ık t a n so n r a n ih ai ç ı
k ar ım ın ı y ap ar , k e n d in e k ar şı çık ar ım ım ; fa k a t b u , gerçeklik ar zu su n u n an lam ı n e d ir ? so r u su n u y ö n e lt t ik t e n so n r a ge r ç e k le şir . (...) K e n d i içim izd e
g e r ç e k lik ar z u su b ir so r u n o l ar ak b ilin c e d ö n ü şm ü y o r sa , v ar o lu şu m u z u n
an lam ı n e d ir ? (...) G e r ç e k lik ar zu su a ç ısın d a n b u b ilin ç le n m e n e d e n iy le ,
a h l a k - k i b u n a h iç şü p h e y o k t u r - p a r ç a la r a ay n lır ; b u , A v r u p a ’n ın so n r ak i
iki yü zyılı için sa k la n a n yü z p e r d e lik b ü y iik o y u n d u r ; t ü m o y u n la r ın en
k o r k u n cu , e n gizem lisi v e b elk i d e en iim it v a at e d e n i." (Alılak ın So y k ü ıü ğü ,
Ü ç ü n c ü D e n e m e , Bö lü m 2 7 .)
G e r ç e k lik a r z u su n d a k i so n sığ ın a ğ ın a it ile n ç ile c i id e a l, r e d d e t t iğ i y o r u m
lar ın v e d e ğ e r le n d ir m e le r in g e r e k liliğ in i k a b u lle n m e y e z o r la n ır v e b u
d a k u r u lu a h l a k ı n a lt e r n a t ifle r i a n l a m ı n a g e lir : “H iç b ir şe y g e r ç e k d e ğ il
d ir , h e r şe y e izin v e r ilir ” ; se ç k in o la n ın e z o t e r ik ilk e sid ir b u . A k si t a k d ir d e
in t ih a r a d o ğ r u g id e n n ih iliz m i se ç m e k z o r u n d a d ır . A m a b ö y le si a ç ık
gö z lü b ir se ç im e n z o r o la n ıd ır .
“Y ö n ü n ü ç ile c i id e a ld e n a la n h e r ar zu n u n ge r ç e k t e n e y i a ç ık lad ığım gizle
m e k im k ân sızd ır ; in sa n d a n , d a h a ç o k d a h a y v a n d a n v e m a d d e d e n n e fr e t
e t m e k , d u y gu la r d a n , ak ıld an d e h şe t e k ap ılm a k , m u t lu lu k v e gü ze llik t e n
k o r k m ak , h e r tü r lü y an ılsam ad an , d e ğişim d e n , ge lişm e d e n , ö lü m d e n , ü m it
e t m e k t e n v e şe h v e t t e n k açm ay ı ist e m e k - t ü m b u a r a ç l a r - o n u k av r am a
c e sa r e t i v e r ir b ize - H iç l ik ar z u su , h a y a t a k ar şı ç ık an b ir ar zu , h ay at ın e n
t e m e l k o şu llar ın a d a ir b ir r e d d e d iş, am a b u b ir ar z u d u r v e öy le k alacak t ır ve
b e n im b a şt a sö y le d iğim i so n d a sö y le m e k t ir - lıiç a r z t ılam a m a k t an sa , in san
H içliği a r z u lay acak t ır ." (A h lak ın So y k ü ıü ğ ü , Ü ç ü n c ü D e n e m e , Bö lü m 28.)
H a y a t t a n t ik sin m e k , m id e b u la n t ı sı, v a z g e ç iş; k i t ü m b u n l a r ö n c e lik le ,
sa ld ır g a n lık la r ı iç e y ö n e le n b o y u n e ğ d ir ilm iş h a l k l a r d a g ö r ü lü r , a m a a y n ı
z a m a n d a p e k ç o k b a şk a n e d e n i v e k o şu lu d a v a r d ır ; k e n d isi b ir t e m a y a
d ö n ü şü r , h a y a t a v e ç e k il e n a c ı l a r a a n l a m y ü k le y işin b ir y o r u m la n ışın a ,
ö r g ü t lü b ir a m a c a , b ir t ü r ir a d e v e v a r o l u ş b iç im in e . D a h a ç o k gü z e l v e
iyi o l a n ı ü r e t ir , a m a a n a t e m a h a lin e g e ld iğ in d e , e g e m e n v e se ç k in b ir
t e m a , o l u m l u iç g ü d ü le r v e a sli e n e r jile r ü z e r in d e b ir ü m it siz liğ e d ö n ü şt ü
ğ ü n d e , h a y a t h a st a lı k lı h a le g e lir , iy ilik k ö t ü lü k , k ö t ü l ü k d e iy ilik o lu r .
N ie t z sc h e ' n in a m a c ı y a ln ız c a so y lu y a d a Y u n a n d e ğ e r le r in i v e e r d e m
le r in i y e n id e n c a n l a n d ı r m a k v e H ır ist iy a n e r d e m le r in i v e d e ğ e r le r in i
3 8
A LT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
k a r a la m a k d e ğ ild ir ; ö v g ü le r i g ü ç iii in sa n la r a d a ir o lsa d a , a m a c ı p a g a n y a
d a M a k y a v e lc ile r in iyi v ic d a n ın ı y ü c e lt m e k v e H ır ist iy a n la r ın k ö t ii v ic
d a n ın ı y e r m e k d e d e ğ ild ir : Bt ın ıı, t ü m d e ğe r le r i v e e r d e m le r i e le şt ir m e k ,
a ç ık ç a y a d a giz li b ir şe k ild e , ir a d e d e y a d a e r k a r z u su n d a h e r şe y in k ö k e n i
n in ay n ı o ld u ğ u n u g ö st e r m e k a m a c ın ın b ir p a r ç a sı o la r a k y a p a r . Bir filo z o f
o la r a k a m a c ı ö n y a r gıy ı, k u r u m la n , ç a ğ ın y an ılgılar ın ı t e r sy ü z e t m e k , so
r u la r y ö n e lt m e k v e so r u n la r o r t a y a k o y m a k t ır . A h la k b ir so r u n h a lin e
ge lir , ç iin k ii n e M a k y a v e lc i y a d a p a g a n iyi v ic d a n ı n e d e k ö t ü H ır ist iy a n
v ic d a n ı a r t ık g e ç e r li d e ğ ild ir : H ır ist iy a n in a n c ı z ay ıflam ış v e ç ö k m ü ş v e
o n u n la b ir lik t e t ü m A v r u p a a h la k ı d a ç ö k m ü şt ü r . Y a p ıla c a k ilk şe y b u n u n
n e a n la m a ge ld iğin i k a v r a m a k , m u t la k so n u ç la r a v a r m a k t ır : “H e r t e h lik e
n in fa r k ın a v a r ıla b ilir ; d e n iz , b iz i m d e n iz im iz ö n ü m ü z d e u z a n m a k t a d ır ;
b e lk i d e h iç b ir z a m a n b u d e n li ‘a ç ı k b ir d e n iz ’ v a r o lm a m ışt ır .”
K ie r k e g a a r d , n e d o ğ a d a n e d e t a r ih t e ila h i b ir d ü z e n in d o ğ r u d a n k a v r a n ıla b ile c e ğ in in m ü m k ü n o l d u ğ u n a in a n m a m ışt ır , a m a H e g e l ’d e e n
k a r şı o ld u ğ u şe y , g ö r k e m li b ir r a sy o n e l t a r ih e d a h il e t m e k iç in H ı r ist iy a n
lığı r a sy o n e l k ılm a g ir işim id ir . N i e t z sc h e ’n in it ir az ı S c h o p e n h a u c r ’u n k i
ile a y n ıd ır ; a t e i st e k a r şı ç ık m a k : “V a r o lu şu n g a y r i- ila h iliğ i o n u n t a r a
fın d a n [ Sc h o p e n h a u e r ] a n la şı lm ış, h isse d ile b ilir , t a r t ışılm a z b ir şe y o l a
r ak d e ğ e r le n d ir ilm işt ir .” Bö y le si ö n e r m e le r d e so r u şu d u r : “O h al d e v a r o l u
şu n b i r an l am ı v a r m ıd ı r? (...) T ü m d e r in lik le r iy le , t a m a n la m ıy la d u y ııla b il-
m e si iç in b i r k a ç y ü zy ıl g e ç m e si g e r e k e n b ir s o r u .” S c h o p e n h a u e r ’u n
y a n ıt ı, a h l a k e n h a y a t ı I a n e t le y işi z a m a n sız d ı, ç ü n k ü H ır ist iy a n a h l a k
d e ğ e r le r in d e n o r t a y a ç ık m ışt ı; k i b u n l a r d a H ır ist iy a n in a n c ın ın ö n d e r
lik e t t i ğ i u z u n b ir t a r ih in ü r ü n le r iy d i. Bu d e ğ e r le r in k ö k e n le r in i i n c e l e
m iş o l a n v e h a y a t a e v e t d e m e k ist e y e n N i e t z sc h e , iyi v e k ö t ü n ü n ö t e sin i
g ö r e b ilm e k iç in , ç il e c i id e a lc e t a y in e d ild iğ i ü z e r e , k ö t ü y ü se v e b ilm işt i.
H e r k o şu ld a , b ilin ç so n sö z , n ih a i o t o r it e d e ğ ild ir ; g e n e lle şt ir ile n v e b a y a
ğ ıla şt ır ıla n d ü n y a sı b ilin ç d ışı d ü n y a d a n ü st ü n d e ğ ild ir . B ilin ç d ışı d ü n y a
n ın d in a m ik le r in e sa y g ı v e g ü v e n , b ilin c in v e b ilin e b ile n in d e ğ e r in in
a z a lt ılm a sı: B u n la r t a h t ı t e h d it e d e n v e k la sik fe lse fe n in d ü z e n in i k ı şk ı r
t a n t e h lik e li a m a g e r e k li d ü şü n c e le r d ir . D a h a sı, N ie t z sc h e ' n in H ı r ist i
y an in a n c ın ı r e d d e d işi v e a h la k d e ğ e r le r in i e le şt ir m e si, t a m a m ıy la “ e şit i
v e k ıst a sı in sa n o ğ lu v e in sa n d e ğ e r le r i o la n b ir d ü n y a y a , ö n e m siz , d ö r t
k ö şe li in sa n z ih n in in y a r d ım ıy la e r işile b ile c e k b ir ‘g e r ç e k lik le r d ü n y a
sın a ' in a n c ı ” k a b u l e d e n b ilim se l b ir m a t e r y a list in b a k ış a ç ı sı n d a n ib a
r e t d e ğ ild ir . D e ğ e r b iç m e v e y o r u m la m a b ilim se l so n u ç l a r l a sa h ip le n ilc m e y e c e k d e n li a ç ı k u ç lu so r u la r d ır . K e n d in d e n m e m n u n v a r sa y ım la r d a
o la m a z ; y a n ıt la r ir a d e d e y a t m a k t a d ı r v e b ir k işin in e n b ü y ü k u m u d u b ir
F R I E D R I C H N I E T Z SC H E 3 9
d iğ e r i iç in t a t sız b ir o l a n a k o la b ilir ( H e r b e r t S p e n c e r ’ın ile r le m e g ö r ü şü
n ü n N i e t z sc h e iç in o l m a sı g ib i).
III
N i e t z sc h e d e ğ e r le r so r u n u n u ilk k e z e le a lın ıy o r m u ş gib i a y ır t e d e r v e b u
n e d e n le in sa n lığ ı k a d e r i n d e b ir b u n a lım o l a r a k g ö r ü r ; t ü m t a r ih in en
ö n e m l i b u n a lım ı. Şim d iy e d e k , d e ğ e r le r t a r ih se l o l a r a k b e lir le n m işt ir ;
a r t ı k in sa n d ü şü n m e y e b a şla m ışt ır v e so r u m lu lu k v e ö z g ü r lü ğ ü n y ü k ü n ü
t a m o l a r a k sı r t l a n m a k z o r u n d a d ır .
“D ü şü n ü r ‘T a n r ı y a d a e b e d i d e ğ e r le r ’ h ip o t e zi ile b ilin c in i k u r t a r am a z
h ale ge lin ce (...) k an u n k o y u cu n u n yen i d e ğe r le r b elir lem e id d iası k o r k u n ç
bir şe y e d ö n ü şü r , k i bu h e n ü z y a şa n m a m ışt ır ." ( W ille zu r M ac h e )
“A h k ar d eşler im , size iyiyi v e iyin in m asasm d ak iler i p ar çalam ay ı tem b ih led i
ğim d e , in san o ğlu n u o n u n y ü k se k d e n izle r in d e gem iy le d o laşn r d ım sad e ce .
“V e şim d i o n a y aln ız ca b ü y ü k d e h şe t , b ü y ü k d ü şü n c e , b ü y ü k h a st a lık ,
b ü y ü k b u la n t ı, b ü y ü k k u sm a ge lir ." ( B ö y le B u y u r d u Zerdü şt)
“ (...) Kişi h er tü rlü in an ç, h er tü rlü k esin lik ar zu su n a v e d a et m esin i sağlay a
c a k bir k e n d in i ge r çe k le şt ir m e h azzı v e gü c ü n ü n v e bir ir ad e ö zgü r lü ğü n ü n
h a y a lin i k u r a b ilir ; k e n d in i in c e b a ğ la r v e o la sılık la r la d e st e k le m e y e
alışk ın d ır v e h a t t a u ç u r u m u n k e n a r ın d a d a n s e t m e y e .” (Şen B ilim )
Y in e d e , d ü şü n c e y e d a y a n a n e le şt ir e llik le a y d ın la n d ığ ı n d a m o d e r n in sa
n ın k e n d in i iç in d e b u ld u ğ u b u se r se m le t ic i d u r u m sa l t k işise l b ir d u r u m
d e ğ ild ir . D e ğ e r le r ç a ğ l a r c a sü r e n so sy a l d isip lin in y a v a ş y a v a ş o lg u n la şa n
m e y v e le r id ir .
“ (...) V a r o la n ya d a v a r o lm u ş o la n h e r şe y in ö z gü r lü k , z ar afe t , c e sa r e t ,
d a n s v e u st a lık lı k e sin lik d o ğ a sı, ist e r d ü şü n c e d e , ist e r y ö n e t im d e , ist e r
k o n u şm a d a ya d a ik n ad a, d a v r a n ışla r d a o ld u ğu k a d a r sa n a t t a d a, y aln ızca
b ö y le si k ey fi b ir k a n u n u n u r a n lığın ın ar a ç la r ıy la ge lişm işt ir ; v e b ü y ü k bir
c id d iy e t le b u n u n ‘d o ğ a v e d o ğ a l' o lm ası m u h t e m e ld ir - l ai sse r - all e r d e ğil!
‘“ Bir in e it aat e t m e lisin v e u zu n ca b ir sü r e ; y o k sa acı ç e k e c e k sin v e k e n d in e
o lan say gın ı y it ir e c e k sin ’ - b a n a öyle ge liy o r ki, d o ğan ın ah lak i em ri b u d u r
(...) u lu sla r a, ır k lar a, ç a ğla r a v e fark lı sın ıflar a; n e v a r ki, h e r şey d en ö n ce ,
gen el o lar a k y ab an ıl ‘in san ’a, in san lığa e m r i." (iy in in v e K ö itim in Ö t e sin d e )
4 0
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
Bir so sy a l a n a n e n i n o l g u n l u ğ u n d a b u lu n a n e r d e m le r v e in c e lik le r , m u t
lu y a p ıla r ın d a n ö t iir ii, b u u z u n d isip lin in m e y v e si, d e ğ e r le r in b a b a sı v e
v e r ic isi o l a n , e r d e m le r in i sa ç a n k e n d iliğ in d e n ö z g ü r o l a n in sa n l a r ı n
iç in d e filizle n ir . Bu t ü r so n u ç l a r ç a ğ l a r c a sü r e n t e r b iy e , e ğ it im v e g e l e n e
ğin so n u ç la r ıd ır ; b ir e y in b ilin ç li g ü c ü n ü n ö t e sin d e d ir . D ü şü n e n in sa n ,
filo z o f, d ü şü n c e y o lu y la k e n d i y a d a b a şk a la r ı iç in t a r ih in a r m a ğ a n ı o la n
b u d ü şü n m e y e n g ü c ü k a z a n a m a z - b a ğ t m l ı o ld u ğ u m a d d i m e k a n iz m a la r
v e sü r e ç le r in y e r in i b e y in a la m a z . F ilo z o fu n y a p a b ile c e ğ i, sa ğ lık k o şu l
lar ın ı a n l a m a k v e ç a ğ ı n h a st a lı ğ ı n ı t e şh is e t m e k t ir v e ç a ğ ın k a d e r c i
e ğ ilim le r in e k a r şı e y le m e g e ç e c e k b ilin ç li a k ım la r y a r a t m a y a ç a lışm a k t ır .
D e r in 'a n a l izle r g e ç m işt e b ü y ü k lü k y a r a t m ış o la n gizli k o şu lla r ı g ü n ışığın a
ç ık a r t ı r v e b u g ü n ile g e l e c e k t e b ü y ü k lü ğ ü t e h d it e d e n k o şu l l a n a ç ık la r .
F ilo z o fu n r o lü u y a r m a k v e t a n ık lık e t m e k v e ö r n e k o lm a k t ır ; d e ğ e r le r
y a r a t m a k y a d a b ilin c iy le d e ğ e r le r ü r e t m e k d e ğ ild ir .
“ (...) Bu gü n b ir in sa n ge r ç e k d ü n y an ın d e ğe r le r in i b a st ır m a k için d e ğe r le r
t a sa r la m a y a y e lt e n d iğin d e , b u b izlere o ld u k ç a gü lü n ç ge liy o r ." (Şen B ilim )
“N e sn e l d e ğe r le r h an gi st a n d a r t la r a gö r e d eğer len d ir ilir ? Yaln ızca ar ı t ı rd an
v e d ah a ö r g ü t l ü gü c ü n n ice liğin e g ö r e .” (W ille z w M ach t )
‘“Ö t e k i d ü n y a ’ k av r am ı, bu d ü n y an ın far k lı o lab ile ce ğin i id d ia e d e r - zo r u n
lu lu ğu v e k ad e r i yok e d e r (b ir in e b o y u n e ğm e k v e u y u m gö st e rm e k ge r e k siz
d ir ) .” (W ille z u r M ac h t )
“Be n im y aşa d ığım d e n e y se l fe lse fe , ilk e se l o la r a k e n r ad ik al N ih ilizm o la
sılığın ı b ile u m ab ilir : A m a b u n u n la , in k âr , b ir h ay ır, ya d a bir in k âr aTzustı
t a şıd ığın ı sö y le m e k ist e m iy o r u m . D a h a ç o k zıt o la n a t u t u n u r - e k sik siz ,
ist isn asız v e se ç ç n e k siz b ir şe k ild e d ü n y an ın D io n y so sçu d o ğ r u la n m a sın a b u n d a so n su z b ir d a ir e se l h a r e k e t v ar d ır : ayn ı şe y le r , ay n ı m a n t ık v e ay n ı
ak ıld ışı m an t ık zin ciri. Bir filozofu n er işeb ileceği e n y ü k sek m e r t e b e , H ay at a
d a ir D io n y so sç u b ir t u t u m u k o r u m a k t ır - b e n im b u n u n için fo r m ü lü m
'a m o r f a t i ’d i r . " (W ille z u r M ac h t )
N ie t z sc h e e r k a r z u su n u ( Sc h o p e n h a u e r b u n u t ü m v a r o lu şu n m u t la k d o
ğ a sı o la n m e t a fiz ik b ir ar z u o l a r a k g ö r ü r ) , h a fî ıt ı in k â r e d e n l e r d e b ile ,
t ü m o la sı d e ğ e r le r in z o r u n lu v e t a h a m m ü l e d ile n k a y n a ğ ı o l a r a k e le alır .
* B ı r a k g i t s i n , ( ç . n .)
F R I E D R I C H N I E T Z SC H E 4 1
A r z u b u şe k i ld e a n la şı ld ığ ın d a k ü lt ü r le r v e d e ğ e r sist e m le r i a r a sın d a k i
b ü y ü k fa r k , h a y a t a E v e t d iy e n le r ile H a y ır d iy e n le r a r a sı n d a k i far k t ır .
H a y ır d iy e n le r k a ç ın ılm a z b iç im d e a y n ı a r z u y u b e lir t ir le r v e in sa n ı y ü c e l
t e n e r d e m le r v e d e ğ e r le r y a r a t ır la r ; n e v a r k i, id e a lle r i e v r e n se l b ir y ay
g ın lık k a z a n a n a d e k b u t ü r k ü lt ü r le r in k a lıc ılığ ı, o n u k e n d in e k a r şı b ö
le r e k e r k a r z u su n a ge m v u r u r v e b ö y le c e in sa n ı z a y ıflat ır v e k r o n ik y o z la ş
m a y ı t e h d it e d e r . Bö y le si b ir sist e m a lt ın d a k i A v r u p a n e sn e llik , b ilim
se l r u h v e id e a l a şk ı y a r a t m ışt ır , a m a t ü m in sa n lığ ı y e şil ç a y ır la r d a sü r ü
h a lin d e y a şa m a y a , m e m n u n iy e t e , r a h a t a , g ü v e n liğ e v e k o y u n lu ğ a it er .
Bilim v e d e m o k r a si H ır ist iy a n in a n c ı v e d ü z e n in e k a r şı m o d e r n b ir a y
d ı n l a n m a d e ğ ild ir ; b u n la r ç ile c i d e ğ e r le r in u y g u la n a b ilir ç a ğ d a ş b iç im le
r id ir ; sü r ü le r e ö z gü b ir a t a le t e , t e k d ü z e liğ e , e şit liğ e v e y o k lu ğ a ( in sa n o ğ
lu k u m a d ö n ü şt ü , ‘k ü ç ü k , y u m u şa k , y u v a r la k , sın ır sız b ir k u m ’), t ü m ilgi
a la n l a r ı n ı n , g ö r k e m in v e in sa n h a y a t ın ın k a lit e sin in t ü k e n m e sin e yol
a ç a r ; s o n u ç o l a r a k , sık ın t ıy a v e y a şa m a a r z u su n u n t ü k e n m e sin e . A h la k i
d ü n y a d a k i b u d ü şü n c e , t e r m o d in a m ik e şit liğ in fiz ik se l d ü n y a sın d a k i,
e v r e n in g e r i d ö n ü şü o lm a y a n b fr ö fk e - ö liim e v r e n in e d ö n ü şm e si d ü şü n
c e siy le k a r şıla şt ır ıla b ilir . A h la k i sü r e ç d e e şit d e r e c e d e g e r i d ö n d ü r ü le
m e z m id ir ? K i e r k e g a a r d d a ç a ğ ın e ğ ilim in e d a ir a y n ı b a k ış a ç ı sı n a sa h i p
ti; “so y u t so n su z lu k p a n o r a m a sı ile d o r u k n o k t a sı n a u la şa n , e n k ü ç ü k
b ir ç ı k ı n t ı d a n b ile h u z u r su z lu k d ııy a n , e n u fa k b ir ilg id e n b ile r a h a t sız
o l a n b ir ç ö l d e n iz i”. Y a ln ız c a b ir e y le v e o n u n so n su z lu k se ç e n e ğ i ile
ilg ile n e n v c b u t ü r k o şu lla r ın b ir e y i k e n d i n e d ö n d ü r e c e ğ in e v e b ö y le c e
y a şa m g ü c ü n ü n t e k k a y n a ğ ı o l a n g e r ç e k d e ğ işk e n i y e n ile y e b ile c e ğ in e
in a n a n K i e r k e g a a r d t u t a r sız d e ğ ild i. N e v a r k i, se ç im in i fa n i o l a n d a sa b it le y e n v e g e ç m işi h a t ı r la y a n N i e t z sc h e t a h r ik e d ic id ir : "A h m a k ç a b ir
g a fle t in v e ‘m o d e r n fik ir le r e ’ d u y u la n k ö r b ir g ü v e n in a r d ın d a g iz le n e n
a m a d a h a ç o k t ü m H ır ist iy a n - A v n ıp a lı a h l a k ı n a r d ın a g iz le n m iş y azgıy ı
se z e n le r , b a şk a h iç b ir a c ıy la k ıy a sla n a m a y a c a k b ir a c ı ç e k e r l e r ."S ı r a l a n
d ır m a sü r e c i h ız la n d ır ılm a lıd ır , b u n u n la b ir lik t e zıt k ıst a sla r ı k u lla n m a
lıd ır ; ö n c e l ik le e r d e m le r e k a r şı sa y gıy ı y e n id e n y a r a t m a k iç in v e h a y a t ı
o ld u ğ u g ib i t a n ıy a n la r ın v e o n a E v e t d iy e n le r in e r k a r z u su n u d o ğ r u d a n
ifa d e e d işle r in d e k i d e ğ e r le r e k a r şı sa y gıy ı g ü ç le n d ir m e k iç in ; a r d ın d a n
a y r ıc a lık lı ilgi a la n l a r ı v e v e r ili a v a n t a jl a r l a , a y r ı c a lık d u y g u su ile g ü d ü
le n le r d e n a y r ı b ir e lic in u z u n h a z ır lığı ge lir .
“Yaln ızca, gö r e v i y ö n e t m e k le b ü t ü n le n e n b ir y ön et ici ırk d e ğil, fak at k e n d i
n e h a s y a şa m a la n la n o la n , gü ze llik , c e sa r e t , k ü lt ü r v e t ö r e le r e , h a t t a e n
so y u t d ü şü n c e y e b ile fazlasıy la ö n e m v e r e n b ir ır k ; h e r t ü r lü b ü y ü k lü k s
4 2
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
için k e n d in e izin v e r e n , ‘y a şa !’ d iy e n b ir ır k - e r d e m in z o r u n lu lu k lar ın ın
z o r b a lığın d a n v a z ge ç e b ile c e k d e n li g ü ç lü , h içb ir e k o n o m iy e y a d a b ilge
liğe ih t iy aç d u y m a y a c a k k a d a r ze n gin b ir ır k ; iyin in v e k ö t ü n ü n ö t e sin d e ;
n ad ir v e sır a d ışı b it k ile r için b ir ist ih k â m .” (W ille z u r M ac h t )
“ Kişi m u azzam zıt gü ç le r e , b u d o ğ a l, fazlasıy la d o ğa l p r o g re ssu s in sim ile 'i,'
in san ın b en zer , sır a d a n , o r t a la m a , sü rii h alin d e y aşam ay ı se v e n - a şa ğ ı l ı k e v r im in i e n g e lle m e k a m a c ıy la b a şv u r m a lı d ır !" (İ y in in v e K ö t ü n ü n Ö t e
sin d e )
K a sıt lı b ir ge r i d ö n ü ş o la m a z a m a t e m e l ik ilik k a lıc ıd ır : b e r e k e t li y a şa m a
g ü c ü v e a z a lm ış y a şa m a g ü c ü , işg a lc ile r v e işga l e d ile n le r , sü r ü h a lin d e
y a şa y a n in sa n la r v e y aln ız r u h , D io r ıy so sç u y a şa m a g ü c ü id e a li v e A p o ll o n c u b iç im id e a l i , Y u n a n v e H ı r i st i y a n . D i o n y so s v e A p o l l o n ’u n
d ü şm a n lı ğ ı ç ö z ü m le n e b ilir , k i b ü y ü k z a fe r le r in d e Y u n a n lıla r t a r a fın d a n
ç ö z ü m le n m işt ir d e ; a m a D i o n y so sç u id e a lin n e fr e t i v e H ır ist iy a n lığ ın
u z la şm a z lığı; b ıı b ir Y a - Y a d a ’d ır , h a y a t a E v e t y a d a H a y ır d e m e k t ir .
Ç a ğ ım ız d a H ır ist iy a n lığ ı b ır a k ıp e sk iy i sü r d ü r m e k y e t e r li d e ğ ild ir , ç ü n k ü
h e r şe y H ır ist iy a n o la r a k k a lır ; “ H ır ist iy a n o la n h e r şe y i ü st ü n - H ır ist iy an o l a n b ir şe y le y e n m e k ” g e r e k ir ; “y a ln ız c a k işin in k e n d in i „b u n d a n
k u r t a r m a sı y e t e r li d e ğ ild ir - ç ü n k ü H ır ist iy a n ö ğ r e t i D io n y so sç u ö ğ r e t i
n in k a r şı t ı d ı r ”. Bu ü st ü n - H ır ist iy a n ö ğ r e t i U st ü n - in sa m n d o k t r in id ir :
in sa n lık a şı l a c a k t ı r . E n b ü y ü k se ç im , b a şt a g e le n a m a ç b u d ıır .
N i e t z sc h e ’n in d iğ e r b ir m it i o l a n , şe y le r in k a b a a n la m sız lığ ın ı, e v r e n
d e t e/os’ıın e k sik o ld u ğ u n u iiâ d e e d e n E b e d i Y in e le n m e ö ğ r e t isi o n a b ir
a y d ın la n m a â n ı n d a g e lm işt ir ; b u n e d e n l e , h e v e sle a m a ü m it siz c e e b e d i
b ir d ö n g ü y ü a r z u la m a k , e d in i l e b il e c e k e n t e m e l d o ğ r u la m a d ır - a m o r
f a t i . K i e r k e g a a r d ' ın T e k e r r ü r ö v g ü sü y le k a r şıla şt ır ın .
"H a y a t ın bir y in e le (n )m e o ld u ğu n u v e o n u n gü ze lliğin in d e bu o ld u ğu n u
a n la y a m a y a n k işi, k e n d in i y ar gılar ; b a şın a ge le n d e n d a h a iyi b ir k ad e r i
h ak e t m e z, bu d a k ay b o lm ak t ır . Ü m it t at m in e t m e y e n c azip b ir m e y v e d ir ,
h afıza t at m in e t m e y e n sefil b ir b e d e ld ir , a m a y in e le (n )m e h ay at ın gü n lü k
e k m e ğid ir , ki t a t m in e d e r v e k u t sa r . Bir in san d e n iz y o lu y la d ü n y an ın
et r afım d o laşt ığın d a, h ay at ı b ir yin ele (ıı)n ıe o lar ak an lam ay a ve m u t lu lu ğu
n u o n u n iç in d e b u lm a y a c e sa r e t i o lu p o lm a d ısı o r t a y a ç ık a c a k t ır . (...)
Y in e le (n )m e n in için d e h ay at ın cid d iy et i ve ger çek liği y at ar . Yin e le (n )m e y i
* B e n z e r i n i ç i n d e i l e r l e m e , ( y .n .)
F R I E D R I C H N I E T Z SC H E 4 3
ar zu lay an k işi c id d i v e o lgu n b ir d u y gu la n ım a (p at h o s) sa h ip o ld u ğu n u d a
k a n ıd a r ." ( T e k e r r ü r )
Y in e l e ( n ) m e v a r o l u şç u fe lse fe n in t e m e l v e y in e le n e n id e a lle r in d e n b ir i
d ir . M a r c e l ’in sa d a k a t i , H e id e g g e r ’in ilk e l fe lse fi so r u la r ı y e n id e n t e y it
e t m e ist e ğ i, Ja s p e r s y a d a S a r t r e ’d a k i ge r i ç e k ilm e y a d a se ç im y a p m a
r it m i, y a ln ız c a b ir e y se l o l a r a k y a şa n a n d e n e y im le r i in c e le m e k v e d e r in
le şt ir m e k k a y g ısı t a şıy a n b ir fe lse fe n in b u ö z e lliğ in in e n b e lir gin ö r n e k le
r id ir . İ st e r L u c r e t i u s’t a o lsu n ist e r b ir ç a ğ d a şt a , b u fik ir r o m a n t ik o l a n
d a n d a h a y a n sıt ıc ı o l a n k işise l fe lse fe n in m e r k e z in d e y e r alır . İlk h a k ışt a ,
N i e t z sc h e ’n in E b e d i Y in e le m e si t ü m b u n la r ın z ıd d ıd ır ; sa ç m a lığ ın k a
b u lü n d e y ık ıc ı b ir se v k , t a n ıd ık o la n ı n şiir se l b ir y ık ım ı d e ğ il; n e v a r k i,
N i e t z sc h e iç in E b e d i Y in e le m e b ir a y d ın la n m a , b ir k u r t u lu ş, b ir k e şift i;
b e lk i d e u z la şm a y o lu n d a , d a h a so n r a k i v a r o l u şç u l a r ı n a y d ın la n ışm d a n
t in se l a ç ı d a n p e k d e fa r k lı d e ğ ild i.
IV
N i e t z sc h e ’n in p e k ç o k y a z ısın ın v c c iz e y e y a d a k a sid e y e ö z gü ü slu b u ,
a k lın ın sıç r a y a n v e se z g ise l v e a la y c ı, şa k ıy a n v e d a n s e d e n ü slu b u n u
o l d u k ç a a ç ık b ir şe k ild e t e m sil e d e r . H iç b ir n ü a n s y a d a in c e lik e k sik liğ i
y o k t u r , n e d e t u t k u e k sik liğ i.
“Ç a ğ d a ş r u h u n t ü m içer iğin i k e şfe t m e k , t ü m ö ğü n le r im i o n u n k ö şe le r in d e
y e m e k için , gu r u r u m , işk e n c e m , se v in c im .
“Et k in b ir b içim d e k ar am sar lığın ü st e sin d e n ge lm e k v e so n u n d a aşk v e işi
n iy e t le d o lu b ir G o e t h e ’n in gözleriy le b a k a b ilm e k iç in .” (W ille z u r M ach t )
F a k a t , K i e r k e g a a r d gib i, o lg u n lu ğ a d a ir şid d e t li t a r t ışm a la r ı v a r d ı: “B e n
o p a t la y ıc ı m a d d e l e r g ib iy im .” O b ir T h e r s i t e s ' d e ğ ild i, ç ü n k ü y ık m ay ı
k e n d in e h e d e f b e lir le d iğ i e r d e m le r v e d e ğ e r le r d e n m e y d a n a g e lm işt i.
U st a v e ç ı r a k o n d a iç iç e g e ç m iş d e ğ ild ir , d a h a ç o k b ir a r a d a b u lu n u r .
* T r o y a S a v a ş ı ’n a k a t ı l a n Y u n a n l ı l a r d a n b i r i o l a n T h e r s i r e s , u t a n m a k a r l a n m a k
n e d ir b ilm e y e n , ö lç ü sü z k o n u şm a k t a n z e v k a la n , k r a lla r a b ile a ğz ın a g e le n i sö y le y e n ,
h a y a sı z l ı ğ ı ö l ç ü s ü n d e ç i r k i n b i r i si d i r . R a s t g e l e s a t a ş t ı ğ ı s o n k i şi A k h i l l e u s o l u r ; s a b ı r sı z
k a h r a m a n A k h i l l e u s T h e r s i u e s' i b i r y u m r u k t a y e r e s e r e r v e ö l d ü r ü r . Ç i r k i n f a k a t b i r a z
z e k â y a s a h i p , a y ı n z a m a n d a h a y a sı z b i r a d a m d a n sö z e d i l e c e ğ i z a m a n "B u b ir T h e r s i t e s ' t i r "
d e m e k ö t e d e n b e r i â d e t o l m u ş t u r , ( y .n .)
4 4
A U T V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
D o ğ a sı g e r e ğ i, t a k ip ç ile r i d e n li şa n slı d e ğ ild i (“ Bir ö ğ r e t m e n ilk m ü r it
ler i t a r a fı n d a n y a r g ı la n m a m a l ı d ı r ”). O , o lg u n lu ğ u n sın a n m a sı için ü z e
r in d e y ü r ü n e n m ü k e m m e l y o ld u : Ç a ğ d a ş r u h u n o lg u n la şt ır ılm a sı iç in
g e r e k li o ld u ğ u sö y le n e b ilir .
F e lse fe sin in so r u la r ı n ı e k o lle r in t a r t ışm a la r ın d a d e ğ il, ç a ğ ın ih t il a f
la r ın d a a r a m a sı y la , b ir v a r o l u şç u d u r o . Ç a ğ ı n ı iyi b ir şe k ild e t e m sil e t
m e k v e t o p lu m ö n ü n d e k e n d i iç in d e k i so r u n la r ın ü st e sin d e n g e lm e k
o n u n fe lse fe d e k i a m a c ıy d ı; sist e m le r y a d a d o k t r in le r y a r a t m a k y e r in e ,
b ilin c i siv r ilt e n , a n la y ışı d e r in le şt ir e n b ir a m a ç , y e n i o la sılık la r ın y ö n le n
d ir ilm e si v e ç a b u k la şt ı r ılm a sı.
“G e le c e k filozoflar ‘ge r çe ğin ’ yerfi d o st lar ı o lac ak lar m ı? Bu ç o k o lası, çü n k ü
b u giin e d e k t ü m filozoflar k e n d i ge r çe k le r in i sev d ile r . A m a k e sin lik le b ir er
d o gm a c ı o lm a y a c a k la r . K e n d i ge r ç e ğin in h e r k e sin ge r ç e ği o lm a sı g u r u r
lar ın a t e r s d ü şe r v e ay n ı z a m a n d a d a z e v k le r in e - ki bu b u gü n e d e ğin tü m
d o gm a t ik ç a b a la n n gizli d ile ği v e t em el a m a c ı o lm u şt u r . 'Be n im gö r ü şü m
b e n im gö r ü şü m d ü r : Bir b a şk a sın ın o n u n ü ze r in d e bir h ak k ı y o k t u r .’ G e le
c e ğin filo zo fu b elk i d e b ö y le sö y le y e c e k t ir .” (iy in in v e K ö t ü n ü n Ö t e sin d e )
E n t e le k t ü e l p u t p e r e st lik t a n r ıç a sın ın y ü z ü n e b u şe k ild e t ü k ü r m e k , t o p lu
m u n ilgisin i t o p lu m u n b ilg isin in y e t e r siz liğ in e ç e k m e n in k a b a y o lla r ın
d a n d ır , k i v a r o l u şç u l u ğ u n sa b it t e m a l a r ı n d a n b ir id ir b u . M a r c e l , p e n sé e
p e n san t e ile p e n sé e p e n sé e ’y i’ k a r şıla şt ır ır . K ie r k e g a a r d “ h e r h a n g i b ir fik r im
o lu p o lm a d ığ ın ı b ilm e k y a n ın d a , h iç b ir şe y b u fik r in n e o l a b ile c e ğ i b ilg i
sin d e n d a h a ö n e m siz o l a m a z ” d iy e r e k k e n d in i sa k la r . Bir fik r in iç r e k liği
g e r ç e k liğ in in p a r ç a sıd ır ; o n a a it o l a n v e a r a n ışın a d a ir k işise l h e r şe y v e
k u lla n ıld ığ ı y e r . N e sn e l r u h u n p o r t r e si , t a r a fsız a r a şt ı r m a c ı (k e n d in i
a d a y a n v e d u r u şu ile a m a c ı n ı ilgili se ç e n e k l e r ışığ ın d a b e lir le y e n filo z o
fu n a k sin e ), h içb ir ,^ ar n an N i e t z sc h e ’d e n d a h a iyi b ir şe k ild e h a y a t a g e ç ir il
m e m işt ir ; ö z e llik le d e (La Br u y è r e ’n i n " t a r z ın d a k i) iy in in v e K ö t ü n ü n Ö t e
s i n d e , ‘K ü lt ü r Ü lk e si’n d e (Z er d ü şt II, X X X V I ) v e ‘K u su r su z A lg ı’d a (Z erd ü şt
II, X X X V I I ). N e sn e llik r e d d e d ilm e z , fa k a t v a r o lu şç u b ir ze m in sa ğ la r .
“ (...) Ba şk a b ir m an z a r a y a b a k m a k , b a şk a bir fo a n z a r ay ıgö r m e y i d ile m e k ,
k e n d i e b e d i 'n e sn e lliği' için u su n ö n e m siz bir eğit im i v e h azır lan m ası d e ğil
d ir ; ‘ilgi d u y m a d a n d e r in d ü şü n m e ' o la r a k a n la şıla n b ir n e sn e llik d e ğil
* ‘D ü ş ü n e n d ü ş ü n c e ' v e ' d ü ş ü n ü l e n d ü ş ü n c e ’, ( ç . n .)
* * Je a n d e L a B r u y è r e ( 1 6 4 5 - 1 6 9 6 ) , F r a n s ı z y a z a r , ( y .n .)
F R I E D R I C H N I E T Z SC H E 4 5
(çiin k ii bıı k a v r a n ıla m a z v e sa ç m a d ır ), a m a k işin in g ü c ü n d e k i ar t ıla r a ve
e k sile r e sa h ip o lm a v e b u n lar ı yeri ge ld iğin d e ge r e k t iği b içim d e k u ü an m a
v e b ö y le lik le b ilgin in gelişm esi, b ak ış a ç ılan ve d u y gu sal y o r u m lam alar d ak i
f ark lılığın ile r le m e si için b u n la r d a n n asıl y ar a r la n ıla c a ğın ı ö ğr e n m e y et isi
o la r a k . A m a b e n im filo z o f m e sle k t a şla r ım , b u n d a n b ö y le b ır ak ın d a , bu
e sk i t e h lik e li fikirler m it o lo jisin e k ar şı k en d im izi d a h a d ik k at li k o n ıy alım ;
o fik ir ler k i ‘b ilgin in saf, ir ad esiz, acısız , zam an sız ö z n e sin i’ m e y d an a ge t ir
m işt ir ; ‘sa f a k ıl’, ‘m u t la k t in sellik , k e n d i iç in d e b ilgi’ gib i çe lişk ili fikirler in
k ısk a çlar ın d a n k oru y alım k en d im izi. (...) Yaln ızca bir b ak ış aç ısın d a n gö r
m e k v a r d ır , y aln ız c a bir b ak ış a ç ısın d a n ‘b ilm e k ’; v e bir şe y ü ze r in d e n e
k a d a r ç o k d u y gu it ad e e d e r se k , o k a d a r ç o k gö zü , far k lı gözü ay n ı şey
ü zer in e y ön elt ir iz, o şey h ak k ın d ak i 'fik rim iz', ‘n e sn e lliğim iz’ d a h a e k sik siz
o lu r . A m a y ap ab ild iğim izi k ab u l e t t iğim iz za m an , ir ad e n in t am am ıy la y ok
e d ilm e si, t ü m d u y gu lar ın t e k e r t e k e r sö n d ü r ü lm e si n e d ir ? Bu , e n t e le k t ü e l
iğd iş e ın ıe d e ğil m id ir ?’ {A h lak ı n So y k ü c ü ğii, Ü ç ü n c ü D e n e m e , Bö lü m 12)
Be n z e r b ir şe k ild e , e st e t ik a la n d a k i n e sn e llik d e ö z n e v e n e sn e n in b ir e y
se l liğ in d e n t a m o l a r a k so y u t la n a m a z .
‘K a n t , gü ze lliğe a t ı f y a p a n p a r ç a la r d a n b ilgin in o n u r u n u o lu şt ıır a n la n n
t a r a fın d a y e r a la r a k v e o n la r ı ö n p la n a k o y a r a k , sa n a t ı o n u r la n d ır d ığın ı
d ü şü n m ü şt ü : k işisel o lm a m a v e e v r e n se l o lm a . Bu n u n t am an lam ıy la bir
h a t a o lu p o lm ad ığın ı t ar t ışm an ın yeri b u r ası d eğild ir ; v u r gu lam ak ist ed iğim
t e k şey , d iğe r filo zoflar gib i K a n t ’ın d a e st e t ik so r u n u n u sa n a t ç ın ın (y ar a
tıcı) d e n e y im le r i ü ze r in d e n d e ğe r le n d ir m e k y e r in e , sa n a t a ve gü zel o la n a
izle y icin in gö z ü n d e n b ak m ış o ld u ğu d u r . (...) K e şk e , gü ze llik ü zer in e fe lse
fe y a p a n la r b u ‘izle y iciy e’ d a ir y e t e r li b ilgiy e sa h ip o lsa la r d ı! Bü y ü k b ir
k işilik , b ü y ü k b ir d e n e y im , gü ç lü v e k işise l o lay lar ın , t u t k u lar ın , sü r p r izle
rin v e gü zel o lan ın alan ın d ak i k e n d in d e n ge çişle r in zen gin liği o lar ak , o n u n
h a k k ın d a k i b ilgiy e !’ (A h lak ın S o y k ü lü ğ ü , Ü ç ü n c ü d e n e m e , Bö lü m 6)
' V a r o l u şç u l u ğ u n b u a n a t e m a l a r ı N i e t z sc h e ’n in e se r le r in e y ay ılm ış k im i
ik in c il t e m a l a r l a d e st e k le n m işt ir . Ö r n e ğ in : İ n sa n la r ın h a y a t t a k i r o lle r i
ile ö z d e şl e şt i r il m e b iç im le r i v e b u r o lü o y n a r k e n k işise l s o r u m l u lu k
la r ın ı k a y b e t m e le r i y a d a u n u t m a la r ı ( Ş e n B i l i m ) ; y a d a k e n d im iz o lm a y ı
b a şa r a m a d ığ ım ı z ç e şit li y o lla r la , k işise l o lm a y a n b ir ü ç iin c ii t a r a f o l u
şu m u z , y a d a b a şk a la r ın ın b ize d a ir d ü şü n c e le r in d e o r t a y a ç ık a n b ir h a y a
le t e d ö n ü şm e k v e ‘in sa n ’ a d ı v e r ile n y a r a t t ığ ım ız b ir so y u t la m a n ı n h â k i
m iy e t i a l t ı n d a y a şa m a k (Şe n B ili m , T a n K ı z ıllığ ı ); y a d a k e n d i o lm a y a n b ir
4 6
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
n e sn e o l a r a k sa k l a n a n ö t e k in i b ilm e n in im k â n sız lığı {T a n K ı z ı l lı ğ ı ) ■K ie r k e g a a r d ' ı t a n ım ıy o r d u v e e şit d e r e c e d e u ç n o k t a d a o l a n k e n d i a sıl se ç i
m i o n u n t a m a k siy d i, a m a K i e ı k e g a a r d o la sılığ ın a d a ir m ü k e m m e l b ir
a n la y ışı v a r d ı.
“Er k e n d ö n e m H ır ist iy an lığın ar zu lad ığı şe k liy le ve gü n e y in özgü r r u h lu v e
se p t ik d ü n y a sın ın o r t a sın d a se y r e k o la r a k ge r ç e k le şt ir ile m e y e n in a n ç , ki
bu in a n c ın ar d ın d a k i v e iç in d e k i felsefi e k o lle r a r a sın d a y ü zy ıllar ca b ir
m ü c a d e le sü r e ge lm işt ir ; im p e riu m Rom u n u m ’u n su n d u ğu h o şgö r ü lü e ğit i
m in yan ı sır a, bu in an ç o d e n li sam im i d e ğild ir, b elk i d e Lu t h e r y a d a C r o m ıv e ll’in ağır b aşlı k ö le in an cı, ya d a b a şk a bir ku zeyli b ar b ar r u h u n T a n r ı ’sı
n a v e H ır ist iy a n lığa b ağlı k ald ığı o in a n ç ; d a h a ço k P a sc a l’ın in a n c ın a
b e n ze r , k o r k u n ç b ir şe k ild e ak lın in t ih ar ın ı a n d ır a n in a n c a - ö d ü n sü z ,
u zu n ö m ü r lü , k e m ir ge n ak ıl, b ir a n d a v e t e k b ir d ar b e y le y o k e d ile m e y e
c e k ak ıl. Ba şla n gıc ın d an b er i H ır ist iy an in an cı b ir fe d ak âr lık n r - tü m ö zgü r
lü k le r in , gu r u r u n , r u h u n k e n d in e o lan gü v e n in in k u r b a n e d ilm e si, ay n ı
z a m an d a e sar e t , k en d in i k ü çü k d ü şü r m e ve k öt ü r ü m k alm ak t ır . Bu in an çt a
zu lü m v e d in se l b ir Fe n ik e lilik v ar d ır , ki b u d a y u m u şa k , ç o k y ö n lü v e
o ld u k ç a titiz b ir b ilin ce d ö n ü şm ü şt ü r ; r u h u n esar et in i t an ım lan am az şek ild e
ıst ır ap lı o lar a k gö r ü r ; öy le ki, b öy lesi b ir r u h u n tü m ge çm işi v e alışk an lık lar ı
‘in a n c ın ’ o n a ge liş şe k liy le ab su r d i ssim u m ’a ' k ar şı k o y ar . M o d e r n in san ,
H ır istiy an te rm in olo jisin e gö r e d ar gör ü şlü lü ğü y le, ‘Ç ar m ıh a G er ilm iş T a n n ’
fo rm ü lü p ar ad o k su n u n esk i h azzıyla gelen o m ü k em m el algıyı k ay b et m işt ir .”
(İyin in v e K ö t ü n ü n Ö t e sin d e )
N i e t z sc h e ’n in işi o n d o k u z u n c u y ü zy ıl A v r u p a şü p h e c iliğ in in v e k a r a m
sa r lığ ın ın ç e m b e r in i t a m a m la m a k v e b u n u , g e r e k li b ir ö n h a z ır lık o l a
r a k , t a m b ir n ih iliz m e d ö n ü şt ü r m e k t i . Ö z e llik le , m a sa l la r a o l a n in a n ç
gib i H ır ist iy a n in a n c ın ın d a k o la y lık la t e r k e d ile b ile c e ğ i v e h e r şe y in
e sk isi gib i k a la b ile c e ğ i o n d o k u z u n c u y ü zy ıl y a n ılgısın ı y o k e t m e k ist iy o r
d u . H ır ist iy a n in a n c ı a le v le n ip sö n e b ilir d i, a m a a h la k i b ilin ç , se z g ile r im i
zin v e sa r sı lm a z in a n ç la r ım ız la so r g u la n m a y a n v a r sa y ım la r ım ız ın giz li
k a y n a ğ ı, H ır ist iy a n ö n y a r g ıla r ı ile" b e sle n iy o r d u : B u n u n e n b ü y ü k ö r n e
ği Sc h o p e n h a ı ı e r id i. V e k la sik fe lse fe d e H ır ist iy a n in a n c ı n d a n d a h a az
a ld a t ılm ı ş v e a l d a t ı c ı d e ğ ild i: K o z m ik d ü n y a y ı r a sy o n e l b ir sist e m , b ir
e n t e le k y a , b ir t e o l o ji o l a r a k g ö st e r m e y i a r z u la m ışt ı; o y sa k i g e r ç e k lik
ç o k ç e şit li, t u t a r sız v e sa ç m a y d ı; d o ğ a n ın v e t a r ih in a h la k ın a k a r şı k ö k le ş* S a ç m a l ı ğ ı n d o r u ğ u , e n u ç b i ç i m i , ( y .n .)
F R I E D R I C H N I E T Z SC H E 4 7
m iş m u h a le fe t e r a ğ m e n , a h la k ın t e m e l y a p ısın ı d e st e k le m e k iç in k u r u l
m u şt u . Bu so y u t y a n ılsa m a la r ı in şa e t m e k t e ısr a r e d e n h iç b ir fe lse fe
b ir e y se l d e n e y im in g e r ç e k liğ in d e n k a ç ış o l a r a k d e ğ e r le n d ir ile m e z d i. B u
n u y e r le şt ir m e k iç in , h e r şe y d e n ö n c e b ilin e m e z c ile r in e t iğ in b a ğım sız
k o n u m u n d a n , a h la k ın z a p t e d ile m e z t a b y a sın d a n k a ç ışla r ın ı e n g e l le
m e k ge r e k liy d i. (E lb e t t e in sa n o ğlu d e ğ e r le r d e k i ç e lişk ile r i, iyi v e k ö t ü n ü n
b e lir siz liğ in i k e şfe t m e k iç in N i e t z sc h e ’yi b e k l e m e m i şt i; b u g e r ç e k lik
k a ç ı n ı la m a y a c a k d e n li d e r in d i a m a b ir a ile sk a n d a li gib i sü r e k li o la r a k
sa k la n ıy o r v e ö r t b a s e d iliy o r d u . O l d u k ç a sık gü n ışığın a ç ık m ışt ır , ö z e llik
le d e siy asi a ç ıd a n T h u k y d id e s, M a c h ia v e lli v e H o b b e s’d a , v e d e p sik o lo jik
v e k işise l a ç ıd a n o n y e d in c i y ü zy ıl F r a n sız a h l a k ç ı l a r ı n d a . N i e t z sc h e ’d e n
b e r i, ç a ğ ım ız d a d a t a r ih sa h n e sin d e b ü y ü k b ir şid d e t l e y ü ze y e ç ık m ışt ır .
A h l a k i id e a lle r in siy a se t t e k i ç e lişk isi M a x W e b e r ’in d u y a r lı b ilin c iy le
ifa d e e d ilir :
“İki t em el v e far klı e t ik gö r ü ş var d ır : d u y gu e t iği v e so r u m lu lu k et iği. (...)
M u t lak bir e t ik t e in an ç sah ib i d ü n y an ın et ik ir rasy on alizm in e karşı gelem ez.
Siy a se t e gir e n kişi şe y t an i gü çle r ile b ir ak it y ap ar , ç ü n k ü b u r ası y aln ızca
e r k in v e şid d e t in ge çe r li ar a ç la r o ld u ğu bir âle m d ir ; y in e d e iy id en k ö t ü ,
k ö t ü d e n iyi d o ğab ilir . Bu n u gör m ey en kişi siy asi a ç ıd a n b ir ç o c u k t u r .”)
"P lat o n a d a le t in , gü ç liiy ü d ü şü r m e k için zay ıfın k u lla n d ığ ı k a r şıt b ir k o m p
lo d e ğ il, g iiç liin ü n h â k im ir a d e si o ld u ğ u id d ia sın a b ir b ir i a r d ın d a n y a n ıt
la r b u lm u ş v e D e v l e t 't e k e sin b ir y a n ıt v e r m e g ir işim in e d e k , b u ld u ğ u b u
y a n ıt la r la t a t m in o lm a m ışt ır . N ie t z sc h e , P la t o n ' u n ‘h a k l ı ’ t a r a fın z a fe
r in i g a r a n t ile m e e n d işe sin i t a şı m a d a n t a r t ışm a y ı y e n id e n a ç m ışt ır ; a k
sin e , k o n u y u g e r ç e k t e n d e so r g u la y a r a k v e a sl ı n d a h iç b ir t a t m in e d ic i
y a n ıt b u lm a a m a c ı g iit m e k siz in . Y in e d e o n u n sa p t a n m ı ş v a r sa y ım la r a
sa ld ır ısı a h l a k ç ı n ı n b a k ış a ç ısın d a n v e a h l a k a d m a d ı r ; K ie r k e g a a r d gib i,
o d a n ası l ile , v a r sa y ım la r la , m o t ifle r le v e ç a ğ d a ş a h l a k ı n b a k ış a ç ısıy la
ilg ile n iy o r d u . K e n d i n i g e r ç e k le şt ir e n , k e n d in i d isip lin e e d e n v e c e su r
b ir a h l a k ist iy o r d u ; t ü m r isk le r i v e g e t ir d iğ i so r u m lu lu k la r ile, iç e r iği n e
o l u r sa o lsu n . K i e r k e g a a r d ’ın a n la y ı şın d a , a h la k lı o lm a k d a H ır ist iy a n
o lm a k d e n li g e r e k li v e g ü ç t ü .
Ö z e llik le u ç u r u m a g id e n k a sıt lı b ir a d ım o l d u ğ u n d a n , iç in e g ö m ü ld ü
ğü n ih iliz m d e n ç ı k m a k iç in k e n d in e h iç b ir a r a ç sa ğ l a m a m ı şt ı . A y n ı
z a m a n d a şu n l a r ı sö y le m e y e ç a lışıy o r d u : N ih iliz m in ü st e sin d e n g e lin m e lid ir ; n ih iliz m in ü st e sin d e n g e lin e m e z ; n ih iliz m iy id ir , e n iy isid ir . K e n d i
sin i, k e n d i m e t a fiz ik v a r sa y ım la r ın ın çizili, ç e m b e r in in iç in e h a p se t m işt i.
4 8
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
A h la k ı n d o ğ a l t a r ih in e y a p t ığ ı y o lc u lu k la r v e p sik o lo jik a n a liz le r i, g ü n ü
m ü z ü g e n iş ç a p t a e t k ile y e n b ilim se l a n t r o p o l o ji v e p sik o lo ji a r a şt ı r m a
la r ın ı p a r la k b ir şe k ild e o r t a y a k o y u y o r d u a m a g ö r ü şle r in in v e y a r g ı la
r ın ın k e n d isin i k u r t a r m a sın a b ir y ar d ım ı o lm a d ığ ı gib i, b u n la r k e n d isin e
h iz m e t d e e d iy o r d u . F e lse fe si g e r ç e k fe lse fi ö d e v in e y a r d ım c ı o ld u ğ u n d a n ,
o n la r ı y a r g ı la m a h a k k ı n a sa h i p o lm a k iç in , k e n d in i g e ç m işin t ü m d e ğ e r
le r in i, ç e lişk ile r iy le b ir lik t e d e n e y se l b ir şe k ild e y a ş a m a y a z o r lu y o r d u .
V a r o lu şç u fe lse fe n in b u t e h lik e li m iik e m m e liy e t ç iliğ i, e n a z ın d a n i n sa
n i t a t m in d e n e y im i d ışın d a h iç b ir k r it e r t a n ım a z v e b u d a N ie t z sc h e ' n in
d ü şü n c e sin i ç ıld ır t a n m e t a fiz ik e r k a r z u su n u d e fe t m e k d u r u m u n d a d ır ; n e
v a r k i, k e n d isi d e n e y se lc iliğ in d e k i b u k r it e r i k a b u lle n m e y i r e d d e t m işt ir ;
“şe y le r in d e ğ e r in in st a n d a r d ı o lt ır a k in sa n ”: İ n sa n k e n d in i v a r o lu şa u y ar
la m a lı y a d a k e n d in i y o k e t m e lid ir - h a y a t ın ay r ıld ığı n o k t a y d ı b u ; n ih i
lizm in iki b içim i a r a sın d a b ir se ç im . T a sa r la n a b ile c e k a m a y a şa n ıla m a y a c a k
k o n u m la r v a r d ır , h iç b ir ge r i d ö n ü şü o lm a y a n t e h lik e li g ir işim le r v a r d ır .
N i e t z sc h e ’n in d ü şü n c e le r i u ç u r u m la r ın , b u z u lla r ın v e d a ğ la r ın z ir v e le r i
n in k e şfe d ilm e m iş y a sa k b ö lg e le r in e k e n d in i k ap t ır ıy o r d u . İ n sa n k e n d in i
u ç u r u m d a n a şa ğ ı a t m a o la sılığ ın ı r e d d e d e r e k b ir u ç u r u m u n d ib in e b a k a
b ilir a m a d e n e y se l b ir a t la y ış ile b u o la sılığı k e şfe d e m e z . İ n sa n n ih iliz m
o la sılığın ı d ü şü n c e y o lu y la in c e le y e b ilir (in sa n d e ğ e r le r i v e k o z m ik o la y
lar a r a sın d a k i ç ö z ü le m e z b ir ç e lişk i o la r a k ) v e g e r ç e ğ in b u o lm a d ığ ın ı g ö s
t e r m e y e ç a lışa b ilir ; a m a n ih iliz m o la sılığ ın ı a r z u la m a y a v e y a şa m a y a k a
r a r lıy sa , o z a m a n a y a k la r ın ın a lc ın d a b a ğım sız b ir ze m in y o k t u r ; K ie r k e g a a r d ’ın ‘y e t m iş b in k u l a c ı n d a n ’ d a h a v a h im b ir şe k ild e , k işi b a t a r v e
su y u n d e r in lik le r in e ç e k ilir : D ü n y a d a iyi v e k ö t ü n ü n e n g e lle n e m e z b e lir
siz liği o la r a k ö z gü r lü k n o k t a sı n d a n a n la şı la n şe y , ö n c e lik le k işin in k e n d i
b e lir sizliğin e d ö n ü şü r v e a r d ın d a n e b e d i y o k o lu ş v e e b e d i d ö n g ü ile D io n y
so sç u e sr im e gelir . Şü p h e c iliğ in ü st e sin d e n o n d a n şü p h e d u y u la r a k g e lin e
m e y e c e ğ i g ib i, n ih iliz m in ü st e sin d e n d e o n u a r z u la y a r a k g e lin e m e z .
N i e t z sc h e e n t e l e k t ü e l d ü n y a sın ı in şa e t m e y e b ir u st a n ın y a r a t ıc ılığ ı,
z e v k i v e c e sa r e t iy le b a şla m ış a m a y e n i t e r im le r y a r a c m a y a v e p a r o d iy e
d a l m ı ş v e so n u n d a b a şa r ısız o l m u şt u r ; r ü z g a r la r a , g ü n e şe v e y a ğ m u r a
a ç ı k b ir h a r a b e gib i. Y a ln ız c a t a k ip ç ile r in in e n a p t a l l a r ı o r a d a o t u r m a
g ir işim in d e b u lu n m u şt u r . H e p si n d e n d a h a d a n lı b ir şe k ild e , k e n d isin i
t e m silc i y a p m a y a v e c id d i b ir şe k i ld e a n l a şı la n ih t iy a ç la r ın a u y g u n b ir
o r t a m y a r a t m a y a ç a l ı şa n b ir filo z o fu n , d iğ e r le r in e b ir m e sk e n su n a m a d ığı a m a d iğ e r le r in in k e n d i ç ık a r la r ı v e sa y g ın lık la r ın a u y g u n o r t a m l a r
y a r a t m a k iç in k u lla n d ık la r ı k a y n a k la r ı z e n g in le şt ir d iğ i v a r o l u şç u g e r
ç e k liğ e ö r n e k o lm u şt u r .
3
K a r l Ja s p e r s
(1883- 1969)
1
H e m K i e r k e g a a r d h e m d e N i e t z sc h e k e n d ile r in i y a ln ız b ir k ö k n a r a b e n
z e t m işle r d i. G e r ç e k t e n d e , b e lk i d e k e n d ile r in e r a ğ m e n , y a ln ız d ıla r : in
sa n l ı k t a n k o p m u ş v e d ib e ç ö k m ü ş b ir e r k a y a . K a r i Ja sp e r s’d e , o n la r ın
g e l e n e k se l fe lse fe n in y ö n ü n ü d e ğ işt ir d ik le r in i g ö r ü r ü z . Ç ü n k ü Ja sp e r s
‘t ü m filo z o fla r ın e t r a fın d a t o p l a n d ı ğ ı ’ p h i b s o p h i a p e r e n n i s’t
k a t ı la n v e
o n u n v â r isi o l a n p r o fe sy o n e l filo z o ft u r v e a y n ı z a m a n d a d a K ie r k e g a a r d
ile N i e t z sc h e ’d e n b ü y ü k ö l ç ü d e e t k ile n m işt ir . O n la r a b ü y ü k ist isn a la r
gö z ü y le b a k a r . O n la r ın t a k ip ç isi d e ğ ild ir (o n la r t a k ip e d ile m e z le r ) a m a
o n la r ın ö n g ö r ü le r in d e n y a r a r la n m a y a v e b u n l a r ı fe lse fe y e a k t a r m a y a
ç a lışır ; y a şa m a ç a b a sı ü z e r in e d ü şü n e n v e d ü şü n c e le r i ışığ ın d a y a şa y a n
g e r ç e k b ir filo z o f r u h u y la .
F e lse fe , d iy e d ü şü n ü r Ja sp e r s, K i e r k e g a a r d v e N i e t z sc h e ’n in a r d ın
d a n a y n ı k a la m a z , ç ü n k ü o n la r b iz le r i in sa n lık d u r u m u m u z a d a ir a y d ın -
* M e v s i m l i k , d ö n e m l i k , g e l g e ç o l m a y a n ; k a l ı c ı v e e b e d i o l a n fe l s e fe ; a ş k ı n l ı k f e l se fe si
v e h i k m e t i , ( y .n .)
5 0
A U I V / U Î O L U ŞÇU D Ü ŞÜ N Ü R
l a t t ıla r ; t ıp k ı H ı ı m e ’ıın b iz le r i b ilgim iz in se v iy e sin e d a ir a y d ı n l a t a r a k
fe lse fe y i d e ğ işt ir m e si gib i. O n la r ı n k i , b ir e r in sa n o l a r a k k e n d im iz e d a ir
v a r sa y ım la r ım ız a m e y d a n o k u m a d ır . O n la r so r u la r y ö n e lt m işle r d ir : İ n
sa n o l m a k n e d ir ? H ır ist iy a n o l m a k n e d ir ? H ır ist iy a n o l m a m a k n e d ir ?
N e v a r k i, y a k la şım la r ı fe lse fe n in k e n d isin i d e so r g u la m ışt ır ; z ir a, t a n ı m
la m a la r v e fo r m ü la sy o n la r e v r e n se l b ir g e ç e r liliğ e v e a n la şı la b ilir liğ e
n a sıl sa h i p o la b ilir v e ay n ı z a m a n d a b ir e y se l d e n e y im in sa h ic iliğ in e v e
h a t t a a y r ık sılığ ın a n a sıl y a k ın k a la b ilir ? D a h a s ı v e h a t t a e n ö n e m lisi,
şa y e t n ih a i g e r ç e k lik k a v r a m sa l d ü şü n c e n in h e d e fle r in d e n b ir i d e ğ ilse ,
n a sıl d o ğ r u , a n la şı la b ilir v e y ay gın h a le g e t ir ile b ilir ? F e lse fe e ğ e r k e n d i
n i b ife y se l d e n e y im in ç a ğ r ışt ır d ığ ı c a z ib e v e t a n ık lı k gib i d e ğ e r le r le sın ır
lıy o r sa , b ir e y se l d e n e y im in a r a şt ır d ığ ı n o r m la r ı n a sıl t e m in e d e b ilir ?
F e lse fe o la b ilir m i, y a d a y a ln ız c a o t o b iy o g r a fi?
K l a si k fe lse fe H e g c l ’d e so n a e r e r , ç iin k ü h e r şe y in e le a lın ıp u y u m lu
b ir h a le g e t ir ild iğ i, r a sy o n e lle şt ir ild iğ i v e m e şr u k ılın d ığı t o t a li t e r e n t e
le k t ü e l sist e m le r k u r m a ç ılg ın lığ ı h a lin i a lm ışt ır . Bu t ü r sa r a y la r h â lâ
o l a ğ a n ü st ü d ü r a m a iç in d e h iç k im se y a şa y a m a z . İ n sa n ın v a r o l u şu n u n ,
y e n ilg ile r in in v e z a fe r le r in in , a c ı v e t a t lı y a n la r ın ın h az zı v e g e r ç e k liğ i,
d ı şa r ı d a , so k a k l a r d a d ı r .5
B u n u n la b ir lik t e , m e t a fiz iğ e k a r şı t e p k ile r h e n ü z b u n d a n d a h a iy isi
n i, d e n e y im in y e t k in liğ in e v e g e r ç e k liğ in e d a h a y a k ın b ir şe y i g e t i r m e
m işt ir . K im ile r i fe lse fe y i b ilim e d ö n ü şt ü r m ü şt ü r , y a n i b ilim iç in fe lse fi
id d ia la r ü r e t m işle r y a d a h a y a t ın fe lse fe sin i b ilim d e a r a m ışla r d ır . D iğ e r le
ri, d u y gu v e h a y a l d ü n y a sın ı k u r t a r m a k iç in y in e d in se l d o g m a y a b a şv u r
m u şla r d ır . Bu sa h t e b ilim y a d a d in k ü lt ü n ü n ç ö z ü m ü a n c a k fe lse fe y e
d ö n ü şl e b u lu n a b ilir . N e v a r k i, b u d a , filo z o fla r d e r sle r in i a l a n a d e k
k a r m a şa y ı d a h a d a k a r n ı a şı k l a şt ı r a c a k t ı r : b ilim in sın ır la r ın ı n a sıl b e lir le
y e c e k le r in i b ilm e li v e a y n ı z a m a n d a b ilim in o b je k t i f b ilg in in t a n ı m l a m a
sı v e s t a n d a r d ı o l d u ğ u n u a n la m a lıd ır la r . F e lse fe y e n id e n e v r e n se l b il
giy m iş gib i d a v r a n a m a z . Sa flığ ım ız ı k a y b e t t ik ; ç ü n k ü , e sk i sist e m le r in
t e k v e d ü şü n c e n in y a p ısın ı a ç ı k l a m a k z o r u n d a o la n e v r e n se l b ilg in in
3)
K a r ş ı l a ş t ı r ı n ı z ; S i m o n e d c B e a u v o i r , P o u r u m m o r al e d e l \ ı m b i g u i t e ( B i r b e l i r si z l i k
a h la k ı iç i n ) s. 2 2 1 : “ 1 9 4 0 A ğ u s t o s u ' n d a , B i b l i o t h ü q ı ı e N a r i o n a l e ’in k i şi se l d u y g u l a r y a n s ı t
m ay an o r t a m ın d a H e g e l o k u m a n ın b a n a v e r d iğ i o d e r in d in g in liğ i a n ım sıy o r u m . N e v a r
k i, k e n d i m i y e n i d e n s o k a k t a , h a y a t ı m d a , s i s t e m i n d ı ş ı n d a , m a v i g ö ğ ü n a l t ı n d a b u l
d u ğ u m d a , a r t ı k s i s t e m b e n i m iç i n h i ç b i r ş e y i f a d e e t m i y o r d u ; s o n s u z o l a n ı n i ç i n d e b a n a
s u n d u ğ u ş e y ö l ü m ü n e c se l l i si y d i v e y i n e d c b e n y a ş a y a n i n s a n l a r ı n a r a s ı n d a y a ş a m a k
i s t i y o r d u m ."
KARL J A SPE RS 5 1
n e sn e si o l a r a k e le a id ı k ia r ı, V a r lık a l a n ı n ı n sü r e k siz liğ in i fa r k e t t ik .
M o d e r n ç ık ış n o k t a sı v e k o n u m u m u z u n g ü c ü , V a r lığ ın b u ü ç b içim i
a r a sı n d a k i sü r e k siz liğ i fa r k e d işim iz d e d ir : o r a d a - v a r lı k (h e in g - t h e r e ),
b iz a t ih i- v a r lık (b e in g - o n e se lf), k e n d in d e - v a r lık (b e in g - in - it sc lf). V a r lığın b u b iç im le r i fa r k lı y ö n t e m le r le in c e le n ir . K e n d i h a y a t ın ı y a şa y a n
filo z o f h e r ü ç ü n e d e k a t ılır . F e lse fe ay ır ım ı y a p m a lı v e m u h a fa z a e t m e li
v e h e r b ir in e u y gu n a r a şt ı r m a y ö n t e m le r i g e lişt ir m e lid ir .
II
Ja sp e r s, d ü şü n ü r ü n b ir d a y a n a k n o k t a sın ın o l d u ğ u v e r ili b ir d ışsa l d ü n
y a o ld u ğ u v a r sa y ım ıy la b a şla r ; b ilgin in sa b it liğ in i g e r e k t ir e n v e k o n t r o l
e d e n b ir sa b it n e sn e le r d ü n y a sı. Bıı b ilim d ü n y a sı b ilin e n h e r şe y in b ir
n e sn e (y a y ıla n b ir su n u m la sa b it v e k ay ıt lı b ir şe k i ld e d e n e y im e d ile n )
v e n e sn e l o l d u ğ u (h a k k ın d a b ilin e n şe y in e v r e n se l o l a r a k a n la şı la b ilir
v e k a b u l e d ile b ilir o ld u ğ u ) b ir d ü n y a d ır . O h a l d e b ilim a n la şı la b ilir b ir
d ü n y a ile b u t ü r in sa n a lg ısı a r a sın d a k i ilişk id ir : “T ü m b ilg ile r v e d ü n y a
d a k i t ü m n e sn e l e r g e n e l o l a r a k b ilin ç iç i n d ir .”
O r a d a o l a n a d a ir b u n e sn e l b ilgi (o r a d a - v a r lık ) p e k ç o k la r ın c a in sa n
d ü şü n c e sin i n t e k a m a c ı o la r a k k a b u l e d ilir , ç ü n k ü m a n t ık sa l d ü z e n d e
e v r e n se l o l a r a k a n la şıla b ilir , in sa n a k lın a işle n e n sa b it n e sn e le r d e n b a şk a
b ir şe y o l m a d ı ğ ı v a r sa y ılır . Bu n e d e n le h e r şe y in k ı st a sı b ilim d ir . "B u
n e sn e l k e si n li ğ e k a t ı lm ıy o r u m v e b e n im ö z n e lliğ im in t ü m b iç im le r i
y o k o l a n a d e k d e , so m u t o l a n h e r şe y in im g e si b u d u r . Bu n u e le g e ç ir m e k
b a n a b ü y ü k b ir t a t m in v e r iy o r .” K e sin lik a r a y ışı ö z g ü r lü k k o r k u su ile
d e st e k le n ir ; ç ü n k ü h e r şe y g e r e k li v e e v r e n se l b ir n e sn e lliğ e in d ir g e n e b i
lir se , k işise l so r u m lu lu k la r ın v e k a r a r la r ın e n d işe le r in d e n v e r isk le r in
d e n k a ç ın ıla b ilir : Ö z g ü r lü k v e se ç im b ilgin in e k sik liğ in i ge r e k t ir ir - b e
lir sizlik . D e sc a r t e s, m o d e r n fe lse fe n in e şiğ in d e , C o g it o 'su n u t e la ffu z e d e r
k e n k e n d in i d ü n y a y a g e r e k li b ir y a ln ız lık la b a k a n b ir e y se l b ir d ü şü n ü r ,
b ir v a r o l u şç u o l a r a k ila n e t m işt ir a m a b ilin e n k o n u m u n u n a y r ılm a z b ir
p a r ç a sı o l a n r isk le r i a lm a y ı r e d d e t m iş v e d o g m a la r a sığ ın m ışt ır : A ç ı k l a
m a sı , u m u t su z lu k o l a sı l ı ğ ı n ı n v e ö z g ü r lü ğ ü n g e r ç e k liğ in in k işise l b ir
id r a k i d e ğ ild ir , sa d e c e b ir y ö n t e m g ir işim i o l a r a k k a lm ışt ır .
Bilim t a r a fı n d a n sa p t a n a n n e sn e l b ilg i n a sıl y e t e r siz k alır ? A k ıl a ç ı k
lık la t a t m in e d ilm e z v e a y n ı z a m a n d a d a b ilg in in b ü t ü n lü ğ ü v e b ir lik t e li
ğin i a m a ç la r . T a m o l a r a k g e r ç e k le şt ir ild iğ in d e , n e sn e llik t am v e d ışlay ıc ı
b ilg id ir .
52
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
Bilim p r e n sip t e b ıı n e sn e llik id e a lin i b a şa r m a y a y e t k in d e ğ ild ir . Şa y e t
g e r ç e k le şt ir ilse y d i, in sa n b ilin c i d ü n y a y ı b ü y ü k ö l ç ü d e a n la y a b ilir d i. N e
v a r k i, k a m u o y u n u n b ilg isin d e n a lt v e ü st se v iy e d e y a t a n v e t a m o l a r a k
b iç im le r e v e n o r m l a r a in d i r g e n e m e y e e e k o l a n h a y a t i b ilin ç fo r m la r ı
v a r d ır : A : ç o k t u h a f v e u ç u k d u y g u la r , a lg ıla r , h isle r , se z gile r , ö z e l b ilin
c in gizli y a n la n ; t ü m b u n la r k ısm e n t o p lu m b ilg isin in h a m m a d d e sid ir
v e k ısm e n d e b ilim se l m e t o t la k o n t r o l e d ile m e z le r v e g e r ç e k liğ in t a h
m in e d ile m e z g ö st e r g e le r in e v e d e ö z g ü r k işiliğin b ir e y se l b e lir le y ic iliğ i
n e y a n ıt v e r ir le r . B u h a y a t i ö n e m i o l a n ö ğ e le r e n y e t k in v e m ü k e m m e l
b ilim in sü z g e c in d e n g e ç e r .
D a h a sı , t iim e v a r ım sa l b ilgi b ir o la sılık t a n ö t e y e g id e m e z v e b azı a l a n
lar b e lir siz k a lm a k z o r u n d a d ır . Bir b a şla n g ı c a v e so n a sa h i p o la m a z . B i
lim se l k a v r a m la r d a n d ü n y a y a d a ir t u t a r lı b ir im ge y a r a t m a k im k â n sız d ır :
D ü n y a n ın a sl ı n d a b ir sa y ı m ı, y o k sa b ir m a d d e m i, y o k sa b ir r u h y a d a
e n e r ji m i y a d a t u t a r lı b ir fe n o m e n i in c e le y e n b ilim le r d e n b ir in d e n a l ı n
m ış k a p sa m lı b ir fik ir m i o ld u ğ u h iç b ir z a m a n b a şa r ılı b ir şe k i ld e k a
n ıt la n m a m ışt ır . N e d e b ilim le r k a p sa m lı b ir b ir lik o l a r a k sist e m le şt ir ile b ilir - b ilim se l u ğ r a şın b u g ir işim d e b u lu n m a sı m e şr u v e g e r e k li o lsa d a .
D iğ e r le r in i a l t ı n a a l m a k y o lu y la h e g e m o n y a k u r a b ile c e k h iç b ir b ilim
y o k t u r . Ö z e llik le d e d o ğ a v e in sa n b ilim le r i a r a sı n d a g id e r ile m e z b ir far k
o ld u ğ u sü r e c e . B e şe r i b ilim le r , ki t a r ih b u n l a r d a n b ir id ir , a n la m sız d ır ,
b ir b ir le r iy le ilgisi o l m a y a n b ir o la y la r silsile sid ir ; ç ü n k ü fik ir le r e d a ir
h ir a n la y ışı, d e ğ e r le r sist e m in in t a k d ir in i, b ilim a d a m ın ın a k lın ın y a t
tığı b ir y o r u m la y ışı g e r e k t ir ir le r ; v e v e r ile r in b u şe k ild e y o r u m la n ışın ın
bir so n u o la m a z : T a r i h h e r z a m a n ç a ğ d a şt ır . İlgiy i y ö n le n d ir d ik le r i y a d a
ö z e t le d ik le r i v e a ç ık la d ık la r ı b ir e y se l g e r ç e k lik le r in y e r in i a lm a la r ı a ç ı sı n
d a n , fik ir le r a sl a b ilim in h e r h a n g i b ir a l a n ı n d a n e sn e l o la m a z .
E k sik siz n e sn e llik a r a y ışı ü t o p y a a r a y ışı ile ilişk ilid ir ; in sa n ın p r a t ik
p r o b le m le r in e d a ir n ih a i b ir z a fe r . H e r ik isi d e a ld a t ıc ıd ır , h e r ik isi d e
h e r şe y in m e k a n iğ e v e ü r e t im e in d ir g e n m e sin i g e r e k t ir ir . N e d ü n y a n e
d e b ilgi b u t ü r b ir b ir lik t ir . Bö y le si y a n ılg ıla r d a g e r ç e k h a y a t ın t e h l ik e l e
r in d e n k a ç ış y o k t u r .
O h a l d e , b ilim n e sn e l b ilg in in a ç ı k l ı ğ ı n ı v e e v r e n se ll iğ i n i b a şa r ı r
a m a a k lın a m a ç la d ığ ı b ir lik v e b ü t ü n lü ğ e u la şa m a z ./ B ilim le r a m p ir ik t ir
ve m ü m k ü n o l a n e n iyi şe k i ld e işle m e lid ir . O n la r a k u r a lla r y a d a p r a t ik
sın ır la r k o y m a k filo z o fu n işi d e ğ ild ir . O n u n t a n ım la d ığ ı sın ır la r t e m e l
ilk e le r d ir ; k e n d i a la n l a r ı n d a b a şa r a b ild ik le r i d a im a a ç ık v e b e lir siz d ir .
K e n d in i a n la y a n v e t e m e l sın ır la r ın ı t a n ıy a n b ilim k e n d i b a şı n a fe l se fe
d ir , ç ü n k ü ay n ı r u h la , b ilm e a r z u su y la , a ç ık d ü şü n m e t e şe b b ü sü y le , g e r
K A RL J A SP ERS 5 3
ç e k lik a r a y ışıy la c a n la n d ır ılır ; v e b ilim in t a n ım la d ığ ın d a n b a şk a b ir d ü n
ya yoktu r.
Bu n e d e n le b ilim fe lse fe n in g e r e k li z e m in i v e ilk b a sa m a ğ ıd ı r a m a
a k ıl iç in v a z g e ç ilm e z o la n b ir liği v e b ü t ü n lü ğ ü sa ğ l a m a y a y e t k in d e ğ il
d ir . Bilim b e lir le y ic i v a r lık ile ilgile n ir v e b ilim le y o la ç ık a n filo z o f o n u n
sın ır la r ıy la k a r şı k a r şıy a k alır , n e m u t la k v a r lığ ı d ü şü n e m e y e c e ğ in i n e
d e o n u d ü şü n m e a r z u su n d a n v a z g e ç e m e y e c e ğ in i fa r k e d e r ; d ü şü n m e y e
m e c b u r d u r : “D ü şü n ü le m e y e c e k b ir şe y o lm a o la sılığ ı d ü şü n ü le b ilir d ir ."
F e lse fe b ilim in o b je k t i f b ilg isin e b ir şe y e k le y e m e z . F e lse fe filo z o fu n v a r
lığı v e o n u n k im o ld u ğ u ile b a şla r , n e b ild iği ile d e ğ il; b ilgiy i d e ğil k e n d i
n i g e r ç e k le şt ir ir v e a n la t ır . F e lse fe n in b ilim in h iç b ir z a m a n g e r ç e k le şt ir e
m e y e c e ğ in i k a b u l e t t iğ i b ir lik v e b ü t ü n lü k , d ü şü n ü r ü n sa d e c e k e n d i a şk m lığ ıy la (b iz a t ih i- v a r lık ), a m p ir ik d ü n y a y la (o r a d a - v a r lık ) e r işe b ild iğ i,
k e n d i a şk ın lığ ı iç in d e k i d ü n y a y a (k e n d in d e v a r lık ) a it t ir . D ü şü n ü r v a r lı
ğın ü ç a l a n ı n d a d a v a r d ır v e y a ln ız c a b u y o lla a k lın g e r e k sin d iğ i b ir lik v e
b ü t ü n l ü ğ e u la şa b ilir ; a sla h e r şe y i o r a d a - v a r l ı ğ ı n e v r e n se l o l a r a k a n la şılır
d ü z e n in e in d ir g e m e k y o lu y la d e ğ il. M e t a fiz iğ i t e r k e t t iğ in d e v e k e n d i
a m p ir ik g a y e le r in e sa d ık k a ld ığ ın d a , b ilim d e n d a h a fe lse fi b ir şe y y o k
t u r , ç ü n k ü ılım lılığı v e sü r e k liliğiy le ih t iy a c ı o la n ö z g ü n g e r ç e k liğ e y a k l a
şır . A m a b u n u sö y le m e k , v u r g u y u b ilim d e n , a n la y ış v e a m a ç ile k e n d i
işin i y a p t ı ğ ı n d a ö z g ü n b ir filo z o fa d ö n ü şe n b ilim a d a m ı n a ç e v ir m e k a n
l a m ı n a g e lir . F e lse fe b ilim le b a şla r v e o n su z y a p a m a z , ç ü n k ü b ilim in
a r a şt ır d ığ ı n e sn e l d ü n y a d a n b a ğım sız b a şk a b ir d ü n y a y o k t u r . “K e n d in i
d ü n y a y ı k e şfe t m e y e t u t k u y la a d a m ı ş k işi y a ln ız c a fe lse fe y e e r işe b ilir .”
D ü n y a d a n a y r ılm ış b ir fe lse fe k a y b o lu r .
V a r l ı ğ ı n iiç şe k lin in b ir b ir in d e n a y r ı lm a sın a d a ir d a y a n a k n o k t a
sıy la Ja sp e r s, h e r ik isin in d e e t k in liğ in i e n g e lle y e n fe lse fe v e b ilim k a r
m a şa sı n ı ç ö z e r . D e s c a r t e s' t a k i b u k a r m a şa y a d a ir b ir e le şt ir iy le b a şla y a
r a k , p o z it iv iz m in fe lse fe y i b ilim e in d ir g e y işin d e k i d o g m a c ılı ğ ı v e a n
la m sı z lığ ı, K i e r k e g a a r d ’m a şk ı n lı ğ a sıç r a y ı şın d a b ilim in r e d d e d ilişin i,
N i e t z sc h e ’n in b iy o lo jik k a v r a m la r ı k u l la n a r a k fe lse fe y i ç ık m a z a so k u şıın ıı g ö st e r ir . K o n u m u ö y le g ü ç lü d iir k i, b ilim v e fe lse fe ilişk isin d e k i iki
t e m e l k a r m a şa y ı, b ir in in ö t e k in e in d ir g e n m e sin i, p o z it iv iz m i v e id e a liz
m i h e r b ir in in iç e r d iği g e r ç e k lik le r e v e d e ğ e r le r e d a ir b ü y ü k b ir k a v r a y ışla
e le a lır . E le şt ir e li iğin in e t k isi, a n la şı lm a y a n v e b ilim i ö ld ü r e n m e t a fiz i
ğ in se r t k a b u ğ u n u k ır a r a k a m p ir iz m in i y e n ile r v e fe lse fe y i a z a t e d e r e k ,
ç o k b ü y ü k ö n e m t a şıy a n f a k a t t a m a n la m ıy la n e sn e l b ilgiy e in d ir g e n e m e y e n v a r o l u şu n u n su r la r ın ı k o r u m a k için fe lse fe y i b ir d o k t r in d e d e ğ il,
filo z o fu n k işiliğ in d e a r a r .
54
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
III
O h a ld e , D e sc a r t e s gib i b ilim in a l a n ı n a g ir m e y e n v a r lığın b ıı g ö r ü n ü m
le r iy le ilg ile n e n filo z o f, k e n d i v a r o lu şu ile, t o p lu m sa l d ışsa ! d ü n y a d a n
k e n d in e d a ir b ilin c in i y a n sıt a n ö z e l b ir d ü n y a y a d ö n e r ; n e v a r k i, D e sc a r t e s’t a n fa r k lı o l a r a k - ç ü n k ü b u o n a n e sn e l d ü n y a y a b ir a d ım a t a c a ğ ı b ir
b a sa m a k s u n a r - b u r a d a n e sn e l d ü n y a ile b ir sü r e k lilik y o k t u r a m a k e n d i
h a y a t ın ın k a y n a ğ ı b u r a sıd ır . B u r a d a n e sn e llik d e ğ il ö z g ü r lü k , b ilgi d e ğ il
se ç e n e k b u h ır : D ü şü n e n b ir z e k â o l a r a k d e ğ il b ir t u t u m e d in e r e k m u t la k
bir k o n u m la ilişk ili o l a r a k a r z u la n a n b ir in sa n o l a r a k v a r o lu r . B e n V a r
o lm a y a n a m a v a r o la b ile c e k v e v a r o lm a sı g e r e k e n b ir v a r lık ’ım . K e n d i
m i b ilin ç li o l a r a k a lın m ış k a r a r la r d a b u lm a lıy ım ; v e b u b ir a n d a g e r ç e k
le şt ir ile n b ir e y le m d e ğ il, y a şa d ı ğ ı m sü r e c e sü r e k li o l a r a k y e n ile n e r e k
k o r u n m a sı g e r e k e n b ir e y le m d ir .
O z - b ilin ç , t a m a n la m ıy la u y a n d ığ ın d a , y aln ız lığım ın v e ö z g ü r lü ğ ü m ü n
b ilin c id ir . İ t k i, iç g ü d ü , g ö r e v e b a ğ lılık , o t o r it e y e b o y u n e ğ m e g ib i h a y a
t ım d a k i h e r şe y k e n d isi o l a r a k k a b u lle n ild iğ in d e , n e sn e l d ü n y a b e n i
b e n d e n giz le r . B e n n e y im ? B e n b e d e n im e , t o p lu m d a k i r o lü m e , e y le m le
r im e v e h a t t a t ü m v a r lığ ım a y a n sıy a n k a r a k t e r im e in d ir g e n e m e m , y a d a
b u n la r la ö z d e şle şt ir ile m e m . T e m e l d e o l a n ö z g ü r lü ğ ü m , o la sılık la r ım ın
k a y n a ğı v e n e o lm a k ist e d iğ im d ir . E ğ e r k e n d im e , g e lip , b iz a t ih i- v a r lık
a la n ı n d a ö z g ü r lü ğ ü m ü g e r ç e k le şt ir m e z se m , o r a d a - v a r lı k d ü n y a sı n d a k a
lır ım ; o b je k t if b ir şe k ild e t a n ım la m a k g e r e k ir se , b ir şe y o la r a k . K e n d im e
g e ld iğ im d e , k i b u n a t ü m d ü şü n d ü k le r i m i , k a r a r la r ım ı b ilm e n in ıst ır a b ı
v e h e y e c a n ı e şlik e d e r , b u b e n i o r a d a - v a r lı ğ ın z e m in in d e n ay ır ır ; k e n d i
m i a y a k la r ı y e r e b a sm a y a n b ir şe k ild e b u lu r u m . Ö z g ü r lü ğ ü n b o şlu ğ u ,
k e n d im i v a r o lu şu m u n n e sn e l u n su r la r ın d a b u la m a y a c a ğ ım ı, b ir n e sn e
d e ğil o la sı b ir v a r lık o ld u ğ u m u fa r k e d işim (b e n h u y u m d e ğ il, b e n n e y i m ?
ve b u d a n e o lm alı y ım ? so r u su n a t a şı r in sa n ı) , u y a n ışım v e b iz a t ih i- v a r lık
d ü z e y in d e k a ld ığ ın j sü r e c e k a lıc ı o l a n şe y , ‘ö z ü m e d a ir b ilin ç t ir ’.
Ö z e d a ir b u b ilin ç le k e n d im i k a r a r la r ım v e b a ğ lılık la r ım d a b u ld u ğ u m
d a, se ç im im v a r o lu şsa ! v e m u t la k t ı r ; m o t ifle r b a ğ la m ın d a p sik o lo jik b ir
a ç ık la m a y a in d ir g e n e m e z y a d a r a a y o n e l b ir e t ik ilk e y e d a h il e d ile m e z :
ö z g ü n d ü r , b e n im k e n d im e d a ir se ç im im d ir . K işi iç ip b ir ö z g ü v e n , b ir
k a ç ın ılm a z lık t ır : “ Bir l ii t u f o l a r a k k e n d im i b u ld u m : b ıı a ç ı k , b e lli v e
a r t ık b e lir le n d iğ in e g ö r e d e ç o k b a sit . N a sı l o ld u d a b u d e n li u z u n sü r e
şiip h e d u y d u m !” K işin in k a r a r la r v e se ç im le r ü z e r in d e n b u k o şu lla n d ır ıl
m a m ış d o ğ r u la n ışı, k i t ü m şü p h e le r i y o k e d e r , o lu m lu b ir iç e r iğ e sa h i p
tir v e b o ş b ir ö z g ü r lü k d e ğ ild ir ; p o z i t if b ir a slım y a n i d o ğ a m o l m a d a n ,
KA RL J A SPERS 5 5
k e n d in i b e lir le y e n se ç im le r d e n a sıl k e n d im i b u la b ilir im ; o ld u ğ u m şe y
o l m a k iç in n e o ld u ğ u m u n a sıl b ile b ilir im ? C e v a p §u o lm a lı : Y a p t ığ ım v e
k o r u d u ğ u m , ile r id e k e n d iliğ in d e n g e l e c e k se ç im le r in k a lıc ı z e m in in i
o l u şt u r m a k t a k u lla n d ığ ım se ç im le r ( d o ğ a m d e ğ il, t a r ih im ). K e n d im i
b iz a t ih i- v a r lık d ü z e y in d e y a p ıla n d ır m a k t a k u lla n d ığ ım ilk ir a d i k a r a r
la r ım ın ö t e si n d e ö z gü n b ir k işi v a r d ır ; k ö k e n in d e b e lir siz a m a g e r ç e k lik t e
b e lir li, b ir b e d e n v e m iz a c a d a y a n a n v e t a r ih t e so m u t b ir r o l o y n a y a n ,
o r a d a - v a r lı k d ü z e y in d e v a r o la n b ir k işi: b u ö z g ü n k işiy i se ç e m e m ç iin k ii
v e r ilid ir a m a ü st le n e b ilir im , y a n i b e n im m iş, b e n m işim g ib i b e n im se y e b i
lir im . A m p ir ik k işid e n b ilin ç li b ir şe k ild e a y r ıla r a k ö z g ü r b ir b iç im d e
v a r o l a n b e n , ‘n e o la b ile c e ğ im in a şi k â r g ö v d e si o l a r a k ’ y a ln ız c a b a n a
d a ir o l a n h e r şe y i b e n im se r im . K e n d im i k e n d im ile ö z d e şle şt ir ir im v e
b e d e n in y a şa m sa l it k ile r in i, d o ğ a n ı n v a h şi g e r ç e k le r in i, g ö r e v in z o r u n
lu lu k la r ın ı, k o n u m u m u n v e t ü m se ç ili so n la r ın sın ır la r ın ı k a b u l e d e
r im : B u n la r , y e t e n e ğ im v e ar z u m v a r sa , b e n i ö z g ü r k ıla n k a r a r la r ım a v e
d ir e n işle r im e sız ar . N e v a r k i, b u k a ç ış h iç b ir z a m a n t a m a n la m ıy la b a şa
r ıy a u la şa m a z . E n g e lle n m e si, o n u y o r u m a a ç ık k ıla r . E n g e lle r iy le b ir lik
t e g e r ç e k le şt ir ilm e ç a b a sı b ir k işise l ü st ü n lü k g e t ir e b ilir .
B u n e d e n l e , b ir ö z ü m o l m a sa d a , d u r u m u m b e lir le n m işt ir v e ö z g ü n
se ç im im g e r e k lid ir . B a n a b a h şe d ilm iş b ir a r m a ğ a n gib i k e n d im i b u lu
r u m v e ö z g ü r lü ğ ü m ü b u d ü n y a d a g e r ç e k le şt ir m e m g e r e k t iğ in i v e o n u
z e m in i v e sın ır ı o l a n , k a y n a ğ ı v e h e d e fi o l a n A şk ı n l ı k t a k a y b e t m e m
g e r e k t iğ in i fa r k e d e r im . D ü n y a ü z e r in d e n A şk ı n l ı ğ a y ö n e liş se ç im im in
g e n e l k a r a r lılığ ıd ır ; b u se ç im d e k işise l b ir ic ik liğ im , b ir se ç im ü r e t m e k
y o lu y la r o lü n ü o y n a r , ki b u d a m a d d i, a h la k i y a d a m a n t ık sa l d e ğ il fa k a t
t a m a n la m ıy la ö z e l b ir k işise l g e r e k lilik ile b e lir le n ir - se ç im im in ö z g ü n
lü ğ ü n ü n y e g â n e k r it e r i, n e sn e l o l a r a k k a n ı t la n a m a z b ir k r it e r . O lm a y a
d a v e t e d ild iğ im k işi b e n im k o n u m u m d a k i k işid ir ; t a r ih i v e a şk ın . B a şk a
b ir a l t e r n a t i f k işi y o k t u r ; d iğ e r m e v c u t a l t e r n a t ifl e r k e n d im o lu şu m u n
b a şa r ısız lığı v e k e n d im o lm a y ı r e d d e d işim d ir . Bu z o r u n lu lu k ö z gü r lü ğü m ü
o r t a d a n k a ld ır m a z ç ü n k ü n e sn e l d e ğ ild ir . B u , b ir t a r a ft a n b e n im k e n d i
k işise l b ir ic ik liğ im d ir ; d iğ e r t a r a ft a n sa b e n im A şk m l ı k t a k i k a d e r im d ir
- k i b u a sla n e sn e l b ir şe k ild e k o r u n a m a z , ç ü n k ü , K i e r k e g a a r d ’ın k i gib i,
g e r ç e k liğ i k e n d i z ıt t ı ile b ir g e r ilim iç in e so k a r . "İ n a n m a y ı şt a , in a n ç
v a r d ır . İ n a n ç t a in a n m a y ış y o k t u r (...) in a n c ın g ü c ü o n u n z ı t lığ m d a d ır .”
B iz a t ih i- v a r lık , i n a n ç v e in a n ç sız lık k u t u p la r ın a b a ğlıd ır .
“K a r a r o l m a d a n se ç im , ir a d e o l m a d a n k a r a r , so r u m lu lu k o l m a d a n
ir a d e , v a r lık o l m a d a n so r u m lu lu k y o k t u r ” ; b u fo r m ü l b e n im iç im d e k i
k a y n a k t a n d o ğ a n se ç im i g ö st e r ir ; ki b u d a b e n i o ld u ğ u m şe y e d ö n ü şm e y e
56
AI. TI V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
it er. Bu t ü r b ir se ç im a lt e r n a t ifle r in ö n ü n e b ir b e lir siz lik y e r le şt ir m e z ;
b e n d e n k a y n a k l a n m a k t a , d o ğ r u d a n h e d e fin e g it m e k t e d ir . T e r b iy e e d il
m iş b ir se ç im d ir : so r u m lu lu ğ u n sı r a la m a d a b ir y er i v a r d ır , k a y n a ğ ın ü s
t ü n d e d e ğ il a m a h e m e n a l t ı n d a ; b e n a h la k i y a sa la r ın a l t ı n d a d e ğ ilim ,
a h la k i y a sa y ı b e n im siy o r u m ; ge r i p la n a it ilm iş b ir ö z g ü r lü k t e n a n g a je
o lm u ş b ir ö z g ü r lü ğ e g e ç e r e k y a sa la r la b e lir le n m e y i k a b u l e d iy o r u m v e
e ğe r b ir y a sa n ın y a n ın d a o l a c a k sa m , b ir d iğ e r in e d e m ü r a c a a t e d e r im
(“e v r e n se l o l a n t e k şe y g e n e l o l a r a k y a sa n ın m e şr u lu ğ u d u r ”). B ir y a sa
ar ay ışı b a ğ l a r d a n ö z g ü r o lm a k , b ir t e m e l o lm a k , m u t la k b ir k a r a r d a d e ğ
e r e ö n e m v e r m e k a n l a m ı n a g e lir . İ ç in d e y a sa y ı a sim le e t m iş v e d e n e y im i
b e sle m iş o lg u n k işi y a r a t ıc ıd ır v e n e sn e l y a sa d a n d a h a g e ç e r lid ir , ç ü n k ü
b ü t ü n e d a h a y a k ın d ır . Bö y le lik le ; K a n t ’t a o ld u ğ u gib i, k işi y a sa n ın ü st ü n
d e t u t u lu r . A m a , y in e K a n t ’t a o ld u ğ u gib i, k işi d o ğ a sın ın k a n u n u , r a sy o
n el ö z gib i y a sa ile ö z d e şle şt ir ilm e z . Ö z ü m ö z g ü r lü k t ü r , h iç b ir ö z e sa h i p
d e ğilim ; g e r ç e k k o n u m u m u n z ir v e si v e b a ş d ö n d ü r ü c ü lü ğ ü b u d t ır : İ n
tih ar v e y a sa la r a k a r şı k o y m a , ö z ü m le b ir lik t e y a sa n ın v e d u y g u sa l şe k ild e
y a p ılm ış b ir se ç im in v e b ir e y le m in a sim ila sy o n u n d a n d a h a az t u t a r lı
d e ğild ir . Be n im iç in b u n e o la c a ğ ım ı sö y le m e k t ir . H e r h a n g i b ir n e sn e l
b e lir le y iciy e b a şv u r m a k su r e t iy le so r u m lu lu k t a n k a ç a m a d a n b ir se ç im
y a p t ığ ım d a , k e n d im e d a ir b ilin c im o r a d a - v a r h ğ a ilişk in n e sn e l k a r a r lı lı
ğım ı k ır a r v e b e n d e k o şu lla n d ır ılm a m ış b ir k işi y a r a t ır . K işise l v a r o l u şu n
(b iz a t ih i- v a r lık ), ö z g ü r b ir b iç im d e k e n d i ö z g ü n lü ğ ü m ü y e n ile m e k iç in
ge r i d ö n m e k d u r u m u n d a o ld u ğ u m d o r u k n o k t a sı b u d ıır .
[V a r o lu şç u l a r , y a sa v e ö z g ü r lü k a r a sı n d a k i k a r m a şık ilişk ile r , n e sn e l
a h la k i n o r m la r ile k işin in ö z n e l g e r ç e k liğ i v e ih t iy a ç la r ıy la k a ç ın ı lm a z
clar ak - ilgile n ir . Bu ilişk ile r e d a ir b a sit b ir a ç ık la m a y a p m a k m ü m k ü n
d e ğild ir . N i e t z sc h e , e y le m v e t a v ır la r d a k i d o ğ a l h a r e k e t le r in h a y a t i i n
c e liğin i, se ç im le r v e k a r a r la r d a k i d o ğ r ııd a n lığ ı o l g u n l a şt ı r a n v a z g e ç il
m ez b ir a r a ç o l a r a k , y a sa la r ın sü r e k li d isip lin e e d ilm e siy le ilg ile n m işt ir ;
n e v a r k i, k ü lt ü r le r t a r ih in d e v e t ü r le r in ü r e t im in d e y a sa n ın b u p r a g m a tık d e ğ e r in in a n l a şı lm a sı n a , t a r ih in b u n o k t a sı n d a N i e t z sc h e ' n in d e ğ e r
ler krizi h a k k m d a k i d ü şü n c e si h ü k m e d e r . Ja sp e r s d e , o lg u n se ç im in b ü y ü k
bir d e n e y im g e r e k t ir d iğ in i v e it a a t in ö z g ü r lü ğ ü n ç o c u k l u k ç a ğ ı o l d u ğ u
n u k a b u l e d e r , a m a o n u n h e m y a sa n ın y a t ışt ır ıc ı d e ğ e r i h e m d e k işin in
a h la k i se ç im in e d a i r a lg ıla y ışı fa r k lıd ır . Bilir fç siz b e lir le y ic ile r d e n b ir
k o p u ş y a şa n d ığ ı v e b ilin c in d e ğ e r i y ü k se lt ild iğ i sü r e c e , y a sa y a b o y u n
e ğm e k ö z g ü r lü k t ü r : a m a b u h e r şe y i so r g u l a m a k d e m e k t ir v e k işiy i s e ç i
m e y ö n e lt ir . S e ç i m d e ö z g ü r lü k le r in i, k e n d in e d a ir k a ç ın ı lm a z so r u m l u
lu k lar ın ı b ile n k işi y a sa la r c a k ısıt la n m a z a m a v e r ili d u r u m d a y a sa y ı k e n d i
K A R I J A SP ERS 5 7
o lm a sın ı m ü m k ü n k ıla n ö z e llik le r in b ir k u r a lı o l a r a k b e n im se r ; b u d u
r u m d a y a sa in d ir g e y ic i d e ğ il a ç ık la y ıc ı, b ü k ü m v e r ic i d e ğ il so r g u la y ıc ı
b ir a r a ç , b ir a r a b u lu c u d u r . İ lk e se l o la r a k , y a sa la r k işise l k a r a r la n y a ln ız
c a a y d ın la t ır ; a sla m e şr u la şt ır m a z .]
IV
Kişiy i, b iz a t ih i- v a r lık d ü n y a sın d a b ir e y se l v a r o lu şa d a ir a y d ın la t a n ö z gü r
lü k b ilin c i, d ü n y a d a b u lu n a n b ir k işi o l a r a k k e n d in e b a ğım lıd ır , k a ç ın ı l
m a z b ir b iç im d e d ü n y a d a k i k o n u m u y la sın ır la n d ır ılm ışt ır , p a y la şıla n la y a c a k b ir k o n u m , y a ln ız c a k işin in k e n d in in b ile b ile c e ğ i v e d e ğ işt ir ile b ilir
o l m a sı n a r a ğ m e n , d a r sın ır la r e m p o z e e d e n d ü n y a d a k i b ir k o n u m d a n
b a şk a b ir şe y e d ö n iişt iir ü le m e y e c e k o l a n b ir k o n u m . N e e b e v e y n le r im i
y a d a c in siy e t im i, n e d e g e ç m işim i y a d a d ü n y a d a k i v a r lığ ım ın k a d e r in i
d e ğ işt ir e b ilir im , a m a o n la r ı k a b u lle n ip b e n im se y e b ilir v e k e n d im in k ıla
b ilir im . Bu k a b u lle n iş, y a n i t a r ih se lliğ in i, - y a s a l a r a b o y u n e ğişin i t a a t
t e n ö t e b ir şe y o lm a sı g i b i - b ir b o y u n e ğ işin ö t e si n d e d ir ; o lu m lu d u r v e
y e n ile n m işt ir v e d iğ e r o la sılık la r ile sü r e k li b ir ge r ilim h a lin d e d ir : K a d e
r im e b a ğlıy ım v e o n u k e n d im i se v d iğ im g ib i se v iy o r u m . G e r ç e k liğ i r e d d e t
t iği v e o l a sı l ı k l a r a l a n ı n d a k e n d i iç in k a ld ığ ı sü r e c e ö z g ü r lü ğ ü m ü n sın ır ı
y o k t u r , a m a o z a m a n b ir h iç liğ e d ö n ü şü r ü m v e b ir h iç im ; b u so m u t la şm ış
k işiy i d ü n y a d a k i k o n u m u m d a b e n o l a r a k v a r sa y d ığ ın d a , h iç b ir şe k ild e
a şı l a m a y a c a k sın ır la r la k a r şıla şır y a d a a z a lır v e y a a ç ık la n ır : O n la r y a ln ız
c a o r a d a d ı r v e h e m k a v r a y ışa h e m d e h â k im iy e t e m e y d a n o k u r . Bu sın ır la
r ın d ü n y a d a k e n d im i g e r ç e k le şt ir m e o la sılığım ı b e lir le d iğin i far k e t m e k ,
d a h a ile r ik i a şk m lık a şa m a sı n ın ge r e k li y a n ılsa m a sı v e u m u t su z lu ğu d u r ,
ç ü n k ü o z a m a n , sın ır la r y aln ız c a b e lir li b a ğlılık a m a ç la r ın ın v e b iç im le
r in in so n u o l a r a k v e g e n e l b ir a n la y ış o l a r a k k a b u l e d ilir v e A şk ın lık la
k a r şıla şıla n sın ır a d ö n ü şe b ilir . M ist isiz m y a d a p o z it iv iz m v e y a e n t e le k
t ü e llik le b u d u r u m d a n k a ç m a g ü d ü sü , d ü n y a d a b iz a t ih i- v a r lık ile o r a d a v a r lık a r a sın d a gid e r ile m e z b ir ç ift y ö n lü lü k o ld u ğ u n u k a b u l e t m e y i r e d d e t
m e k , ö z g ü r lü k le a m p ir ik d ü n y ay ı a şa n ö z gü n k işin in b u y o ld a e n g e lle r le
k a r şıla şm a y a m a h k û m o lu şu , ki b u e n a z ın d a n b u y o l ile c id d i b ir b iç im d e
ilişk ilid ir (b iz a t ih i- v a r lığın v e k e n d in d e - v a r lığ a e r işm e n in t e k y o lu o l a
r a k ); b u g e r ilim Ja sp e r s’in fe lse fe sin in m e r k e z in d e k i a h la k i d u r u m d u r .
H e r b ir e y in k e n d in e h a s so m u t d u r u m u n u n iç e r iğ i, in sa n i d u r u m d a
m e v c u t o l a n k a ç ın ı la m a z sın ır la m a la r d ır ; ö lü m , a c ı ç e k m e k , k a r m a şa ,
h a t a g ib i. D ü n y a d a in sa n h a y a t ı k o r k u n ç b ir g ü v e n siz lik v e b u e v r e n se l
5 8
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
sın ır la r ın ç a r e siz liğ i ile k u şa t ılm ışt ır . N e v a r k i, o n la r ı ö lü m c ü l k ıla n
b ir e r n e sn e l g e r ç e k lik o l a r a k k a b u l e d ilm e le r i d e ğ ild ir ; a n g a je o l d u ğ u
m u z h e d e fle r in k işise l d e n e y i m i n d e k i a c ıd ır y a ln ız c a : K işise l v a r o lu ş
b u n la r * b e lir le y ic i o l a r a k k a b u l e t m e y i ö ğ r e n e b ilir v e a y n ı z a m a n d a b u n
la r ın b ir e r ç ık m a z d e ğ il k e n d in d e - v a r lık o lm a n ın b a şla d ığ ı b ir sın ır o l
d u ğ u n u g ö r e b ilir . Ö r n e ğ in ö lü m , o n u u n u t t u ğ u m y a d a o n d a n k a ç t ığ ım
sü r e c e y a d a y a ln ız c a e n g e lle n e m e z b ir so n o l a r a k k a y d a a ld ığ ım d a , y a l
n ız c a o r a d a - v a r lı ğ ın d ü n y a sın d a k i a m p ir ik b ir n e sn e y e d a ir a m p ir ik b ir
g e r ç e k lik t ir ; h a y a t ım ın m e r k e z i d e ğ ild ir v e ö y le o lm a d ığ ı sü r e c e d e b izat ih i- v a r lık d ü z e y in d e y a şa m ıy o r u m d e m e k t ir . Ö lü m ü m , t ü m h a y a t ım ı n
y a n sıd ığ ı fe n o m e n ile ilişk im d e m e v c u t t u r , o n u n b ir p a r ç a sı d ı r : N e sn e l
g ö r ü n ü m ü m fe n o m e n in d e n d a h a ö t e si o ld u ğ u m d ü şü n c e sin i so r g u la r .
İ le t işim iç in d e y a şa d ığ ım b ir a r k a d a şı m ö l d ü ğ ü n d e , ile t işim sa r sılır a m a
k a y b e d ile n k işin in v a r lığı t a m a m ıy la y o k o lm a z v e b e n im sa d a k a t im le
k o r u n a r a k b e n i e t k ile m e y e d e v a m e d e r . Bu n e d e n le ö lü m b ir sın a m a d ır ,
b ir e le m e d ir : t e m e l o la n h a y a t t a k a lır m ı? O b je k t i f b ir sın a v y o k t u r ve
y a n ıt b e n d e y a t m a k t a d ı r . E ğ e r h iç b ir şe y in b u sı n a v d a n g e ç e m e y e c e ğ i n
d e n k o r k u y o r sa m , b u n u n n e d e n i b e lk i d e t a m a n la m ıy la ö z gü r b ir şe k ild e
k e n d im i b u lm a m ış o lm a m v e h â lâ b ir m u h a k e m e d ü n y a sı n d a y a şıy o r
o lm a m d ır . G e r ç e k t e n d e ö lü m d e n d a h a ç o k k o r k u la c a k şe y le r v a r d ır ,
n e sn e l y e r d o l d u r u c u l a r a (ö r n e ğ in , b ir p a r t iy e y.a d a d e v l e t e ) b a ğ lılık t a n
k a y n a k l a n a n k işin in k a y b e d ilm e si y a d a o r a d a - v a r lı ğ a ge r i d ö n ü ş; b ö y le c e k işi y a şa m a d a n ö lm ü ş o lu r . E ğ e r k e n d im o lu r sa m , şim d ik i b e n im in
h a t ı r a sın ın sü r e k liliğ i ile b a ğ la n t ılı h e r h a n g i b ir h a y a t t a k a lış b iç im in e
d a ir m a k u l b ir u m u d a sa h i p o l a m a sa m b ile , ki b ö y le c e b e n im için b u
d iin y a o lm a y a n b a şk a b ir d ü n y a o la m a z , d ü n y a d a k e n d im i k a y b e t m e d e n
b u d ü n y a d a k e n d im i g e r ç e k le şt ir m e y i v e o n d a n k a ç m a d a n d o ğ a l sü r e c i
m in b ir p a r ç a sı o l a r a k ö lü m ü a r z u la y a b ilir im . Bu şe k ild e , ö lü m y a ln ız c a
b ir sın ır d e ğ il a n ıa b ir ip u c u v e k a n ıt o lu r . N e d e , b iz a t ih i- v a r lık d ü z e
y in d e k e n d im i â d ı ç e k m e k t e n u z a k t u t a b ilir im ; ç ü n k ü h e r z a m a n b a ş k a
lar ı iç in a c ı v a r d ır v e sa l t m u t lu lu k g e r ç e k v a r lığ ın b ilin c in d e o l m a d ı ğ ı
m ız b ir t ü r u y k u h a lid ir . K a r m a şa v e şid d e t sö k ü le m e z b ir şe k i ld e in sa n
k ü lt ü r ü n ü n d o k u su n a işle n m işt ir . E ğe r d ü n y a d a k i h a y a t a d a h ilse m b u n
la r a r azı o lm a lıy ım . H e r g e r ç e k d u r u m d a b e n i şid d e t ile b o y u n e ğm e
a r a sı n d a b ir se ç im y a p m a k t a n k u r t a r a c a k m u t la k b ir k a r a r y o k t u r , o y sa
n e b ir in in n e d e d iğ e r in in a sla e v r e n se l v e n ih a i a d a l e t i , b a r ışı v e u y u m u
g e t ir e m e y e c e ğ in i b iliy o r u m .
N e v a r k i, b a şk a la r ıy la b ir lik t e sa h ic i b ir
k işise l v a r o lu ş için şid d e t iç e r m e y e n m ü c a d e le d e sın ır la r k e sin b ir şe k ild e
k a p a n ır v e b e n a ç ı k t a k a lır ım , ç ü n k ü b u a t e şli b ir k a v g a d ır , h e r t ü r lü
K A RL J A SP ERS 5 9
d u y g u sa llık v e a c ı m a d a n y o k su n d u r , e g e m e n o lm a y a d a b o y u n e ğ m e
e ğ ilim in e k a r şı t e t ik t e d ir , h e r t ü r k r ist a lle şm e y i ç ö z m e k , t ü m e d in im le
ri y o k e t m e k , v a r ıla n t ü m so n u ç la r d a n v a z g e ç m e k için k e n d in e v e ö t e k in e
d a ir h e r şe y i so r g u la m a y ı ge r e k t ir ir . So n o l a r a k , Ja s p e r s ’in b a k ış a ç ısın d a
k u su r la r , b a şa r ısız lık v e h a t a , ö lü m , a c ı ç e k m e v e k a r m a şa k a d a r v a h im
b ir şe k ild e in sa n lık d u r u m u n u n ö z ü n d e v a r d ır . İ n sa n ın d e r in lik le r in d e
y a ln ız c a y o k e d ic i, ü r k ü t ü c ü v e v a h şi b ir u n su r y o k t u r , ay n ı z a m a n d a d a
b a şa r ı y a ln ız c a k ısm id ir ; iyi b ir şe y y a p a r a k d o la y sız b ir şe k ild e k ö t ü b ir
şe y y a p a r ın ı, k e n d i iy iliğim d iğ e r le r in in y a p t ığ ı k ö t ü lü k le r d e n fa y d a la
n ır v e k e n d im e d a ir ö z g ü r c e y a p t ığım se ç im im h e m b iç im i h e m d c iç e r i
ği a ç ı sı n d a n le k e le n m işt ir (ç ü n k ü b u , k a r m a şa n ın k a y n a ğ ı o la n g u r u r
d u r v e k u su r la r la k a lb u r a ç e v r ilm iş g e r ç e k b ir k işi ile so m u t d u r u m u n
b e n im se n m e siy le iy ile şt ir ilir , v e sa d e c e g ü d ü le r in k ir le n m e si v e y a r g ı
n ın k e y filiği p a h a sın a a lın m ış k a r a r la r d a o r t a y a ç ı k a r ) . Bu d ü n y a d a sa h ip
o la b ile c e ğ im t e k sa flık , su ç u m u v e so r u m lu lu ğ u m u t ü m b o y u t la r ıy la far k
e t m e k v e b u n u e t k in b ir b ilin ç le ü st le n m e k t ir .
Bu t ü r g e n e l sın ır la m a la r , k e n d i öze l sın ır la r ım la b ir lik t e h a y a t ım ı
ü z e r in e k u r d u ğ u m m a lz e m e d ir ; b u n la r ın ü st e sin d e n k ısm e n a k t if b ir b i
ç im d e k ab u l e d e r e k v e k u lla n a r a k g e lin e b ilir , a m a b u n la r g e r ç e k e n g e lle r
d ir v e b a n a n e b u d ü n y a d a k e n d im i g e r ç e k le şt ir m e fır sa t ı n e d e a r a d ığım
m u t la k g e r ç e k liğ i, k e n d in d e - v a r lığ ı, y a n i b u d ü n y a d a n e sn e l b ir şe k ild e
" g e r ç e k le şe r e k v a r o lm a y ı ge t ir ir le r : a slın d a , a n c a k b u d ü n y a d a b ilin e b ilir
o lm a sın a r a ğ m e n , b u d ü n y a d e ğild ir . N e v a r k i, b u sın ır la r y a d a b u n la r d a n
b a z ıla r ı a şıla b ilir o la r a k (iit o p y a c ı) y a d a b ir e r ç ık m a z o la r a k (p o zit iv izm )
g ö r ü ld ü ğ ü n d e in sa n lık d u r u m u n u n ç ar p ıt ıld ığı g e r ç e k o lsa d a , b u n la r ı k e n d in d e - v a r lık iç in e a ç ıla n b ir k a p ın ın k a r şısın d a k i b ir sın ır o la r a k e le a l
m a k d a d a h a az ç a r p ıt ıc ı d e ğild ir . A şk m lık ile k a r şı k a r şıy a g e lm e k g a r a n t i
e d ile m e z . P o z it iv iz m a n c a k sın ır la r ı k a p a t t ığ ı sü r e c e y an lışt ır .
B ö y le c e , in sa n ın r e fa h ın a d a ir so sy a l id e a l t a m a n la m ıy la v e n ih a i
o l a r a k k u r u lu r ; a c ı y a d a y o k su n lu k o lm a k sız ın u z u n v e m u t lu b ir h a y a t
d a b ir id e a l k a d a r k u şk u lu d u r . N ie t z sc h e ç a ğ d a ş fik ir le r in v e t e k n ik b a ş a
r ıla r ın y a ln ız c a b u n u k a st e d iy o r o lm a sın d a n v e in sa n lığ ı h a lin d e n m e m
n u n , k o la y lık v e g ü v e n iç in d e y a şa y a n b ir sü r ü y e d ö n ü şt ü r m e sin d e n
k o r k u y o r d u . Ja sp e r s, h a y a t ın k o n t r o le b ö y le ılım lı b ir şe k ild e m e y d a n
o k u y a n v e b ir fe la k e t e y o l a ç a b il e c e k d ü z e n siz liğ in i v e d ik k a fa lılığın ı
a ç ık b ir şe k ild e g ö r ü r v e b u n e d e n le t o p lu m sa l r e fa h e ğ ilim in i t o p lu m sa l
p o lit ik a v e b ö y le lik le d e b ir e y se l ç a b a iç in u y gu n o l a r a k k a b u l e d e r ;
t o p lu lu k la r v e m a k in e le r v e t o p lu p la n la m a ç a ğ ın ın t e h lik e li k işilik siz le ş
t ir m e e ğ ilim le r i u n u t u lm a d ığ ı v e b u n a k a r şı sa v a şıld ı ğ ı sü r e c e .
6 0
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
H e r k o şu k la , d e v l e t e k o n o m i k r e fa h t a n faz la sı için v a r d ır . D e v l e t
z o r u n lu n e sn e llik le r in a şılm a sı e n g ü ç o la n ı d ır a m a c a n sız b o şlu k t e h d i
d i ile k işise l v a r o lu şu k u şa t ır . O t o r it e si v e g ü c ü n e d e n iy le , b ü y ü k b ir
h a şm e t le k işise l ir a d e n in k a r a k t e r in i y a n sıt a n k o l e k t i f ir a d e o l a r a k , b ü
y ü k ö d e v le r v e k a d e r ç a ğ r ısı ile h a y a l g ü c ü n e y a k la şım ıy la , so r u m lu lu k
v e y ü k se k id e a lle r v e e r d e m in c a z ib e si ile ö z d e şle şt iğ in d e n , k a lb in ö z e l
t u t k u la r ın ı g ö l g e d e b ı r a k t ı ğ ı n d a n , b ir sist e m in u n su r la r ın ı y ü c e lt t iğ i
gib i o d a a z a la r ın ı y ü c e lt m e y i v a a t e t t iğ in d e n (k i b u g e r ç e k liğ in t am
a k sid ir ) o n a d ir e n m e k g ü ç t ü r . Bir e y , iç in d e m e sle ğ in i v e k a d e r in i, v e
k e n d i iç in d e d e a m a ç l a n , id e a lle r i v e p o lit ik a la r ın ı e l e şt ir e c e k k a y n a ğ ı
b u lm a k iç in , b ir şe k ild e d e v l e t ile u z la şm a k d u r u m u n d a d ır . D e v l e t i n
m e şr u lu ğ u sa b ık v e e n Ö n em li n fe şr u iy e t d e ğild ir . T e o r ik a l a n d a h u k u k u n
k işise l k a r a r la r ı h iç b ir z a m a n m e şr u k ıla m a m a sı, y a ln ız c a a y d ı n l a t a b il
m e si gib i, p r a t ik a l a n d a d a d e v l e t k işise l v a r o lu şa h iç b ir z a m a n b ir a n
la m v e d e ğ e r k a t a m a z , a m a y a ln ız c a b ir u y ar ıcı, fır sa t v e o la sılık su n a r .
Bir e y k e n d in i b u lm a k için d e v l e t e ih t iy a ç d u y a r v e d e v le t d e m e şr u iy e t in i
b iz a t ih i- v a r lık t a n a lır ; n e v a r k i, b u ilişk id e v e r im lilik o ld u ğ u k a d a r b ir
g e r ilim d e v a r d ır . D e v l e t g e l e n e k se l o l a r a k k işin in t a r ih e k a t ı lım ın a
a r a c ı o lu r . B ir e y h a y a t ı n ı n a n l a m ı n ı t a r ih t e n a lm a z , t a r ih in fe lse fe si
y o k t u r ; y in e d e , h a y a t ı v e fa a liy e t le r i t a r ih i b a ğ la m iç in d e b ir a n la m
ifa d e e t m e k , in sa n o ğ lu n u n h a y a t ın ın sü r e k liliğ in e k a t ı lm a k z o r u n d a
d ır . T a r i h a ç ık t ı r v e y azılı k a y ıt la r so n sö z d e ğ ild ir . G e ç m işin k e sin liğ iy le
t a sd ik e d ile n b a şa r ın ın o t o r it e si b ile , su y u n a l t ı n d a k a la n o la sılık la r ın
su y ü z ü n e ç ık m a sın ı, g e l e c e ğ i e t k ile m e sin i e n g e lle y e m e z .
Bu n e d e n l e , a k t i f o l a r a k k a b u lle n d iğ i n e sn e lliğ i a sim le e t m e k için
b iz a t ih i- v a r lık şa r t t ır ; v e t o p lu m sa l p o lit ik a la r ile k ıır ıım la r a v e t a r ih in
g id i şa t ı n a b ir a n l a m v e d e ğ e r k a t a n şe y d e b ııd ıır . B iz a t ih i- v a r lık , k i b u
a m p ir ik d ü n y a d a n ay r ı k a lm a k d e m e k t i r , o r a d a - v a r lt k y a d a sın ır d a k a l
m a k v e r im siz v e _k işiy i y o k e d ic id ir . A m a ik isin in m u t lu b ir lik t e liğ i d a
im a , b e lk i d c a sfâ m ü m k ü n d e ğ ild ir . İ st isn a la r o l s a d a , a si v e isy a n k â r ,
d ü n y a n ı n n e o ld u ğ u , n e y in m u h t e m e l v e n e y in z o r u n lu o l d u ğ u n a d a ir
b izi u y ar ır lar . N i e t z sc h e ’n in k a d e r im iz e k u c a k a ç a n a m o r f a c i 's i , v a r o l u şç u
n u n k e n d i e b e v e y n le r in i v e g e ç m i şin i , d ü n y a d a k i k o n u m u n u v e in sa n
h a y a t ın ı k a b u lle n d iğ i z a m a n k i b a ğ lılığ ı v e sa d a k a t i, v e m e c b u r e n sa b ır lı
v e g e m v u r u lm u ş o lsa d a a k t i f v e y a r a t ıc ı o l a r a k k a lışı, b u b iz a t ih i- v a r lık , y a n i t a r ih se lliğ in i g e r ç e k t ir , ç ü n k ü m ist ik o la n ı n v e in t ih a r ın ç a ğ r ı ş
t ır d ığı d iğ e r o la sılık la r ın u c u a ç ık t ır . Bö y le si b ir d ü n y a d a , b iz at ih i- v ar O Iık
a n c a k ir o n i, m iz a h v e a l ç a k g ö n ü ll ü lü k ile y a şa n a b ilir . N e sn e l d ü n y a
(o r a d a - v a r lık ) n ih a i g e r ç e k lik (k e n d in d e - v a r lık ) d e ğ ild ir ; a m a b u g e r
K A RL J A SPERS 6 1
ç e k lik b a şk a b ir y e r d e a r a n a m a z n e d e u m u t su z b ir v a k ıa o la r a k b ir k e n a
r a a t ı la b ilir . G e n e l a n l a m d a , b ilim se l o l a r a k a n la şı la b ilir o la n n e sn e l
k a m u sa l d ü n y a n ı n e v r e n se l ö z n e si iç in b ilin ç le k a v r a n a m a z , n e d e ak lı
g e lişt ir e n s a f ö z n e llik ç e : H e m ö z n e y i h e m d e n e sn e y i a şm a k iç in , o r a d a v a r lık ile ilişk ili o l a r a k b iz a t ih i- v a r lığ a v e k e n d i n d e - v a r lı ğ a u la şm a k
iç in , ilişk ile r in i n e sn e l b ir d ü n y a ile k u r m a y ı a m a ç l a y a n so m u t n e sn e
t a r a fın d a n a n la şı la b ilir . Bu b ilin ç a lç a k g ö n ü ll ü d ü r , ç ü n k ü n a d ir , şe n v e
ir o n ik t ir , ç ü n k ü d ü n y a n ın c id d iy e a lın m a sı g e r e k t iğ in i a m a k u r u m la r ım n
o d e n li c id d iy e a lın m a m a sı g e r e k t iğ in i gö r ü r . N e id e a liz m in n e d e b ilim se l
r a sy o n a liz m in b u t ü r b ir m iz a h an la y ışı v a r d ır , ç ü n k ü o n la r n e sn e l d ü n y a
n ın k u r u m la r ın ı y ık m a ist e ğ i d u y a r la r . D iğ e r t a r a ft a n , v a r o lu şç u n u n ir o
n isi şü p h e c i ile a la y e t m e k y a d a iz le y ici ile e ğ le n m e k d e ğ ild ir , ç ü n k ü b u
d ü n y a n ı n h a y a l k ır ık lık la r ın d a n a c ı ç e k e r v e d ış g ö r ü n ü şü n ü n a lt ın d a
gizli k a la n k e n d in d e - v a r lığ ı se v e r v e a r z u la r .
K işin in g e r ç e k in sa n i d u r u m d a y e r in i a lm a sı, b ir e r b a ğ v e k ısıt la y ıc ı
o l a r a k ö lü m ü , ac ıy ı, k a r m a şa y ı v e h a t a y ı k işin in ü st ü n d e t u t a r a k y a n ılsa
m a la r o lm a k sız ın d ü n y a d a k i h a y a t ın g ö r e v le r i v e u ğ r a şla r ın a a n g a je o l
m ası d e m e k t ir , ay n ı z a m a n d a y a şa m a y a b o l b o l v a k t i v a r m ışç a sın a ile r le m e
si... K işin in b a ğla r ın ı k e sm e k (ö r n e ğ in , b ir se y ir c i y a d a m ist ik gib i) k işiy i
d ü n y a n ı n ü st ü n e ç ı k a r t m a k d e ğ il, b ir k işi o la m a m a k t ı r . K işin in k ö r ii
k ö r ü n e y a d a t a r a fsız o lm a d a n a n g a je o lm a sı d a (ü t o p y a c ılık y a d a h a z c ı
lık t a o ld u ğ u g ib i) o r a d a - v a r lığ ın a m p ir ik d ü n y a sın a b a t ıp k a lm a k t ır . İ n sa
n ın gö z le r in i k e n d i k o n u m u n a a ç m a sı n ı sa ğ l a y a n v e o n u u m u t su z lu ğ a
it e n fe lse fe , ay n ı z a m a n d a o n a d e v a m e t m e g ü c ü n ü v e r e n in a n c ı d a su n a r .
V
Ö z g ü r lü ğ ü n v e k işilik se ç im in fa r k ı n a v a r a n b e n liğ im , k o şu lla n d ır ılm a
m ış b iz a t ih i v a r lık , H ır ist iy a n k u r t u lu şu g ib i ö t e k in i n g e r ç e k le şt ir ilm e
sid ir . H e r k o şu ld a , k o şu lla n d ır ılm a m ış b e n liğ im k o şu lla n d ır ılm a m ış b i
r e y le r e y ö n e lir , o n la r la ile t işim k u r m a m ı g e r e k t ir ir v e a r z u la r : Be n im
b ir ic ik liğ im b a şk a la r ın ın b ir ic ik liğ in i g e r e k t ir ir v e o n la r ü z e r in d e n o r t a y a
ç ı k a r v e b a şk a t ü r lü d ü şü n ü le m e z . B iz a t ih i- v a r lık ile t işim o lm a k sız ın
g e r ç e k d e ğ ild ir ; b o ş ö z g ü r lü ğ ü n k e n d in i se ç im le r d e o r t a y a k o y m a k sız ın
g e r ç e k o lm a y ışı gib i. Ö z g ü r lü ğ ü m d iğ e r t ü m in sa n la r ın ö z g ü r lü ğ ü n ü g e
r e k t ir ir v e d o ğ r u la r . F o r m ü l şu d u r : “ H e r k e sin o lm a y a ç a lışt ığ ım şe y o l m a
sın ı a r z u lu y o r u m , o n u n d a sa m im iy e t le v e g e r ç e k t e n k e n d i o l m a sı n ı .”
Ö t e k i n e , b u y a k la şı m a sa k l a n m a k sı z m k işin in k e n d in i a ç ı ğ a v u r m a sı
62
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
e şlik e d e r ; k işi ö t e k in in ö n ü n d e ‘ç ıp la k o lm a y a ' c e sa r e t e d e r : F o r m a l it e
le r , g e l e n e k le r v e sır a d a n ilişk ile r in k o r u n m a sı b iz a t ih i- v a r lık d ü z e y in
d e ile t işim iç in u y gu n d e ğ ild ir . Kişi k e n d isi o lu r v e ö t e k in i k e n d in e
y a k ı n la şt ır a r a k , k e n d in i o n a a ç m ış o lu r . Ç ü n k ü b u ile t işim o r t a k o l a n ı n
p a y la şım ı d e ğ il, h e r b ir in in ö z g ü n t e k illiğ in in d a y a t ı lm a sıd ır . Bu n e
d e n le d e b ir ih t ila ft ır a m a ‘se v e c e n b ir m ü c a d e le d ir ' ; k e n d ile r in i b ir lik
iç in d e far z e d e n a m a g e r ç e k lik le r in in b ir k o şu lu o l a r a k fa r k lılık la r ın ı
ö n e sü r e n v e k o r u y a n v e k e n d ile r i ile ö t e k in i so r g u la y a n v e k ışk ır t a n
v a r lık la r ın m ü c a d e l e si. H e r b ir in in g e r ç e ğ i k e n d i g e r ç e ğ id ir v e o n u n
iç in b a şk a b ir a l t e r n a t i f y o k t u r ; o n u n b ir ic ik liğ i y a ln ız c a o n u n o l a n
y a şa m sa l b ir a sim ila sy o n v e d o ğ r u la m a d ır : B a şk a b ir g e r ç e k lik y o k t u r
a m a b a şk a l a r ı n ı n g e r ç e k liğ i v a r d ır . İ le t işim in ‘se v e c e n m ü c a d e l e si' g e r
ç e ğ in b u m e c b u r i y a ln ız lığ ın ın e n g e lle n e m e z k e y filiğin in sa ğ la m a sıd ır .
V a r l ı k l a r a k ıl y o lu y la b ir b ir le r in e b a ğ lıd ır la r v e ile t işim d e in a n ç l a sa h i p
o ld u k la r ı b ir liğ i sa ğ la m a y ı a r z u la r la r . A y ır ım h iç b ir z a m a n t a m a n la m ıy la
e n g e lle n e m e z : G e r ç e k l ik d e ğ işt ir ile m e z b ir şe k ild e ç o k y ö n lü d ü r , b a k ış
a ç ıla r ın ın b ir b ü t ü n lü ğ ü d e ğ il m u t la k o la n l a r ı n b ir ih t ila fıd ır , b ir t ü r
b ilgi d e ğ il f a k a t b iz a t ib i- v a r iığ a v e ile t işim k u r m a y a b ir ç a ğ r ıd ır ; ç ü n k ü
b ilg in in b ü t ü n se l n e sn e si, b ir liği iç in d e k a v r a n a m a y a n A şk ı n l ı k t a k a y
b o lm u şt u r . Bu n e d e n l e , b u n o k t a d a b ir k e r e d a h a h ü sr a n v a r d ır ; a m a
ile t işim k u r m a ç a b a sı n a d a ir h iç b ir g e v şe m e y o k t u r . İ le t işim o r t a k b ir
d ü n y a d ü z e n in e k a t ı la n v e b ir e y le r a r a sı n d a k i ilişk ile r i in sa n ile şt ir e n
o r t a k işle r d e işb ir liği y a p a n k işile r a r a sı n d a d ı r , a m a ile t işim b u ilişk in in
iç in d e d e ğ ild ir , b u n d a n d o ğ a r . B e n t a m a n la m ıy la b e n o l d u ğ u m d a , ö t e k i
d e b e n im iç in u y gu n b ir b iç im d e y a p ıla n ı r , y a n i ile t işim b iz a t ih i- v a r lık
d ü n y a sı n d a y e r a lm a k t a d ır . A k si t a k d ir d e , o d a b e n v e b a şk a l a r ı gib i b ir
b a şk a sıd ır , b ir n e sn e v e b ir a r a ç , d ü n y a ü z e r in d e b ir figü r , d iğ e r h e r k e sle
e şit r a sy o n e l b ir b ilin ç t ir v e b e n i a n c a k o r t a k b ir h e d e fi t a sa v v u r e t t i ğ i
m iz y a d a e v r e n se l m e şr u iy e t e sa h i p b ir d ü şü n c e y i b iç im le n d ir d iğ im iz
v e y a o r t a k b ir t o p llu m d a y e r a ld ığım ız sü r e c e ilg ile n d ir e n k işid ir . İ le t işim in
b u şe k i ld e n e sn e l l e şt ir i l m e si ‘s e n i ’ ' o n a ' in d ir g e y e n n e sn e l l e şt ir m e y e
b e n z e r ; g e r ç e k b ir ile t işim in d o ğ a b il e c e ğ i v e iç in e g ö m ü le b ile c e ğ i z e m i
n i o lu şt u r u r . A şk , ‘y e t k in liğ i iç in d e m u t la k b ilin ç ’, h e r z a m a n m ü m k ü n
d ü r v e b iz a t ih i- v a r lığ m fa r k ı n a v a r m ış k işi t a r a fı n d a n d a im a a r z u la n ır .
N e sn e l m e şr u iy e t id d ia e d e n fik ir le r y o k o lu r , a m a ‘ile t işim d e b u l u n d u
ğu m y a d a b u lu n a b ile c e ğ im in sa n la r h e r z a m a n v a r d ır v e o n la r la b e n im
iç in ö z g ü n v a r lık o l a n şe y sa r sı lm a d a n k a lır '. İ le t işim fiz ik se l o l a r a k k a r şı
k a r şıy a g e le n k işile r le sın ır lı d e ğ ild ir ; t a r ih t e d e sa h i c i b iz a t ih i- v a r lığ a
d o k u n m a y ı a r z u la m a k m ü m k ü n d ü r , b ü y ü k b ir b a şa r ı v e ih t işa m ı o la n
K A RL J A SPERS
63
k işile r e d e ğ il y a ln ız c a , fa k a t b e n i b e n o lm a y a it e n in a n ç , a şk v e h a y a l
g ü c ii a d a m la r ı n a d a .
V a r o lu şç u g ö r e v le r in e n e lz e m i o l a n ile t işim , t ü m o la sı b a şa r ıla r ın
e n d e ğ e r lisi v e e n h a ssa sıd ır .
VI
O r a d a - v a r l ı k (gö z le m v e d e n e y im y o lu y la b ilin e n n e sn e l d ü n y a ) , b iz at ih i- v a r lık (ö z g ü r lü ğ ü n ü n fa r k ın a v a r a n v e t a r ih se lliğ in i k a b u l e d e n v e
b ir k a r a r v e b ir se ç im o la r a k k e n d in i d o ğ r u la y a n k işin in b ir e y se l v a r o lu
ş u ) , k c n d in d e - v a r lık (d ü n y a n ın , k e n d i iç in d e ifa d e e d ile n v e a y r ılm a z
b ir p a r ç a sı o l a n A şk ın lığ ı); V a r lığ ın b u ü ç şe k li h iç b ir şe k ild e b ir d iğ e r i
n e in d ir g e n e m e z . O n la r ın fa r k ın a v a r a n k işi h e r ü ç ü n e d e k a t ıla b ilir ;
A şk ı n l ı k n e sn e l e r v e ö z n e le r d ü n y a sın ı k u c a k la r : F a k a t a m p ir ik v a r o l u
şu n , y a n i o r a d a - v a r it ğ m n e sn e le r i ü z e r in e k u r u lu o l a n m a n t ık sa l a n la y ış,
ç a r p ı t m a o lm a k sız ın v a r o lu şu n d iğ e r a la n la r ı n ı t a n ım la m a y a y a d a o n
lar ı o r t a k b ir d ü z e n e k o y m a y a y e t k in d e ğ ild ir ; u y u m su z lu k la r ı g id e r ile
m e z , y a ln ız c a b ir in sa n ın h a y a t ın d a A şk ı n i ı ğ a o l a n in a n ç ile a z la şt ı r ı l a
b ilir . F e l se fe a r t ı k s a f şe k ild e V a r lığ ın b ü t ü n ü n ü m a n t ık sa l a n la y ı şt a
iç k in m iş gib i e le a la m a z . A k ıl b ir e y se l v a r o lu şu (b iz a t ih i- v a r lık ) a ç ık lığ a
k a v u şt u r m a k v e g ü ç le n d ir m e k v e b u n u b a şk a l a r ı n ı n iç in d e d e u y a n d ır
m a k g ir işim in d e b u lu n a b ilir ; v e A şk ın lığ ın iç in d e fe lse fi b ir in a n c ı u y a n
d ı r a r a k , o n u n a n l a şı lm a sı iç in y o l g ö st e r e b ilir . F e lse fe n in t ü m ç a b a sı
b a n a A şk ın lığ ın m e v c u d iy e t in i v e se ssiz liğ in i t a şı m a k t ır : k i b u n a a n c a k
b iz a t ih i- v a r lık d ü z e y in d e n e r işile b ilir . G e r ç e k t e n d e , b iz a t ih i- v a r lık , k i
şin in A şk ı n l ı ğ ı n se sin i v e se ssiz liğin i d in le d iğ i t e k m e k â n d ır ; k im i z a
m a n y e t k in lik k im i z a m a n d a b ir e k sik lik o l a n b ir m e v c u d iy e t . M u a m m a
la r e v r e n se l a n la y ı ş iç in a sla a n la şı lır k ılın a m a z ; h e r k işise l v a r o l u ş b u n
la r ı y a ln ız c a k e n d isi iç in v e sa d e c e b u a n iç in o k u y a b ilir , a sla ilk v e so n
o l a r a k d e ğ il, fa k a t sü r e k li o la r a k . İ n a n ç h iç b ir z a m a n k e sin liğ e d ö n ü şm e z
a m a a şk ı n lık it k isi y e n ilm e z d ir ; a k ıl a sla b ir lik v e b ü t ü n lü k a r a y ışın d a n
v a z g e ç e m e z a m a o n la r ı h iç b ir z a m a n A şk ın lığ ın iç in d e b u la m a z ; k işise l
v a r o l u ş a n c a k m u t la k v a r o lu şla , y a n i k e n d in d e - v a r lık ile b e r a b e r b iz at ih i- v a r lık la t a t m in e d ile b ilir .
Ö z e r k im a m a k e n d i k e n d im e y e t e m e m : N e y se m o o lu r u m . Ö z g ü r lü k t e
k e n d im e d a ir se r se m le t ic i b ir b ilin ç le , y a ln ız c a sın ır la r ın ı d a y a t a n d ü n
y a d a m e v c u t k o n u m u m a d e ğ il, a y n ı z a m a n d a ö n ü n d e d u r d u ğ u m A şk m lığ a d a g ü v e n ir im ; so m u t d u r u m u m u n ö n ü n d e v e b a n a so r u m lu lu ğ u m u ,
6 4
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
ö z g ü r lü ğ ü m ü v e r e n k u şa t ı c ı k o n u m u n ö n ü n d e ö z g ü r lü ğ ü m ü n b ilin c iy le
a y a k t a d u r u r u m : Ö z g ü r lü ğ ü m d e k o şu lla n d ır ılm ış d e ğ ilim v e b ir k a t d a h a
b a ğım lıy ım . D ü n y a d a k i d u r u m u m u k a b u lle n iy o r u m v e o n u , ö n ü m d e k i
n e sn e le r i, b e n im se d iğ im sın ır lı so n la r ı, ir a d e m in ö n ü n d e k i e n g e lle r i v e
b ıiy ü k h ü sr a n la r ı a şm a k iç in m ü c a d e l e e d iy o r u m . K e n d im i a r z u lu y o r u m
v e b u y o lla d a a slım ı; a y n ı z a m a n d a k e n d im e v e r ili d u r u m d a y ı m , ç ü n k ü
k e n d im i a r z u la m a y a t a y in e d ild im ; ö z g ü r lü k iç in d e k e n d im i b u ld u ğ u m
d u r u m v e d ö n d ü ğ ü m v e iç in d e k e n d im i y e n ile d iğ im k o şu lla n d ır ılm a m ış
k işi b e n im a şk ın lığ ım v e v a r lığ ım ın t e m e li o l a r a k d ü n y a n ın a şk m iığ ı ile
b a ğ l a n t ı n o k t a m . O la b il e c e ğ im iz k işise l v a r o lu ş (b iz a t ih i- v a r lık ), A şk ın lık la (k e n d in d e - v a r lık ) b ir lik t e o ld u ğ u m u z v a r o lu şt u r . K işise l v a r o lu ş
k e n d in d e n e m in h a le g e ld iğ in d e , ay n ı y o lla A şk ı n l ı k t a n d a e m in h a le
g e lir . B e lir le y ic ile r d e n k u r t u lm u ş, ö z g ü r b ir b iç im d e a y a k t a d u r a n k o şu l
la n d ır ılm a m ış b e n , ö z e r k o ld u ğ u m u a m a k e n d i k e n d im e y e t e r li o l m a
d ığ ım ı b ilir ; ik i k a t t a z la b a ğım lı o ld u ğ u m u , k e n d im i a şk ın b ir z e m in e
d a y a n d ır d ığ ım ı v e k e n d im i se ç t iğ im sın ır la m a la r ile b e lir le y ic ile r e ih t i
y a ç d u y d u ğ u m u , k e n d im i b u d ü n y a d a g e r ç e k le şt ir d iğ im i b ilir .
B u ö z e r lik iç in d e k i sa h i c il iğ i m ik i m isli b a ğ ı m lıd ır . Bu fe lse fe n in
iç in d e m ist isiz m e , d ü n y a d a n k o p u şa v e T a n r ı ile d o ğ r u d a n ile t işim e yer
y o k t u r . E ğ e r T a n r ı t e r im i (k i b u b ir m it t ir ) k u l la n ı l a c a k sa , d ü n y a d a n
ay r ı b ir T a n r ı y o k t u r , n e d e d ü n y a T a n r ı d ı r : T a n t r h e m d ü n y a d a o r t a y a
ç ı k a r h e m d e d ü n y a d a giz lid ir v e o n u n y ü z ü n ü g ö r m e y e d a ir h e r h a n g i
b ir ç a b a n e b a şa r ılı o la b ilir n e d e e n g e lle n e b ilir . S a d ı k b ir şe k ild e o n u n
y ü z ü n e b a k m a n ın , o n u k a y b e t m e k o ld u ğ u sö y le n e b ilir . H a y a t b ö y le d ir :
Sü r e k l i o l a r a k y e n ile n m e d iğ i sü r e c e c a n lılığ ı so la r v e b ir b iç im d e z a p t
e d ilir e d ilm e z b a şk a b ir b iç im e b ü r ü n ü r , h a t t a t a m t e r sin e ; b ö y le c e p a r a
d o k s e n az d e r e c e d e y e t e r siz t b r m ü la sy o n d u r . H iç b ir şe y so n su z a d e k
g ü v e n li d e ğ ild ir . D ü n y a n ın a şk m iı ğ ı , y a n i h a y a t ın a n la m ı, h ü sr a n v e
b a şa r ısız lık t a v e n jü k e m m e l b a şa r ı d a d a b e n z e r b iç im d e b u lu n u r ; n e v a r
k i h e r ik isi d e d e ğ ild ir , v e o ld u k la r ı gib i k a ld ık la r ı v e a şılm a d ık la r ı sü r e
c e , b a şa r ın ın g e r ç e k o ld u ğ u v e e l d e e d ilm e y e ç a l ı şı l m a sı g e r e k e n v e h ü s
r a n ın a c ı o ld u ğ u v e b a şa r ısız lığ m b a ş e d ilm e si g e r e k e n b ir k r iz o ld u ğ u
k o n u m d a n k a ç ılm a k sız ın , h e r ik isin d e d e b u lu n a m a z . Ö z g iir b e n d e n k a y
n a k la n a n v e d ü n y a d a sı n ır la r ın a d o ğ r u y o l a l a n , h e r h a n g i b ir n o k t a d a
y a d a a n d a A şk ı n l ı ğ a t e ğ e t g e ç e n v e sa b it b ir t a sa r ıy la d ü n y a n ı n b ir liği
v e ü st ü n n it e lik le r in i k o r u m a k iç in m ü c a d e le v e r e n , d ü n y a d a k i b u k o şu l
la n d ır ılm a m ış e y le m in g e r ilim in d e n k a ç ış y o k t u r .
Ja sp e r s, t ü m k a r m a şık lığ ı v e d a l la n ı p b u d a k la n m a sı iç in d e , d ü şü n c e y i
t a k ip e t m e k y o lu y la b u in a t ç ı a m a d o ğ r u d e n e y im e b ir a ç ık lık v e fe lse fi
K A RL J A SP ERS 6 5
a ç ıd a n r c sn ıi b ir g e ç e r lilik k a z a n d ır m a y ı ist e m işt ir . K o n u y u b u şe k ild e
e le a lışın t e m e l a şa m a sı b ir h iç lik d o k t r in i g e lişt ir m e k t ir . T a b ir i c a iz se ,
d iin y a h iç b ir z a m a n t o p lu m u n d ilin e t e r c ü m e e d ile m e y e c e k gizli b ir
m e t in d ir . Y a ln ız c a in sa n v a r lığı t a r a fın d a n a n la şı la b ilir v e a n c a k h e r
b ir i t a r a fın d a n k e n d in e gö r e d e şifr e e d ile b ilir . “ Be n h iç le r le y a şıy o r u m .
O n la r ı a n la m ıy o r u m a m a o n la r ı k e n d i iç im d e sa k lıy o r u m . O n la r ın t ü m
g e r ç e k lik le r i, o n la r ı t a r ih i b ir t u t u m la d o ld u r a n so m u t se z g ile r d e giz li."
Bu n o k t a d a Ja sp e r s d o ğ a v e t a r ih in g e n iş p a n o r a m a sı n a t a m a m ıy la k u
c a k a ç a r , ç ü n k ü h iç b ir şe y ö n e m siz d e ğ ild ir , d o ğ r u z a m a n d a b u a şk ın lık
se z g isin i v e r m e y e c e k h iç b ir şe y y o k t u r . B u n u n la b ir lik t e , fe lse fe b u n u
k o la y la şt ı r a b ilir , y e n i b ir n e sn e llik , in sa n lık d e n e y im in in g e n e l g e r ç e k li
ğ in i g ö st e r e c e k v e b e t im le y e c e k ik in c i b ir n e sn e l e r e v r e n i g e lişt ir e b ilir .
Bu t ü r b ir g ö r e v a n c a k d e n e y se l o la b ilir v e h e r h a n g i b ir d o k t r in y a d a
m e t o d u n m ııt la k lığ ın a y e lt e n ir se y a n ılt ıc ı o lu r , ç ü n k ü h iç lik o lm a y a n
b ir şe y y o k t u r v e h iç b ir şe y iç in m u t la k b ir a n la m o la m a z ; h iç b ir k o d y a
d a a n a h t a r y o k t u r . Y in e d e , in sa n o ğ lu n u n g e n e l d e n e y im i, m u a m m a lı
d ü n y a ü z e r in e b ilgi v e r e n b ir t a n ık lı ğ a sa h i p t ir v e b u t a n ık lık k e n d i
d e ğ e r in c e in c e le n ip y o r u m la n a b ilir . Bu t a n ık lık e n ç o k m it le r d e , d in le r d e
v e fe lse fe le r d e v e r ilm işt ir . O n la r , g e r ç e k l iğ i o r t a y a ç ı k a r t a n h iç lik le r
d e n li g e r ç e k d e ğ ild ir le r , e v r e n se l b ir e r g e r ç e k d e ğ ild ir le r , a m a g e r ç e k liğ in
t a h sis e d ilm iş ö z e l b iç im le r id ir . Bu n e d e n le , o n la r a b u a m a ç l a y a k la şm a k
- ile t işim d ü z e y in d e d ir , n e sn e l b ir so sy o lo jik sın ıfla n d ı r m a m e t o d u d e ğ il
d ir . F e lse fe n in d a y a n a k n o k t a sın d a n , ö z e llik le A şk m lığ ı o r t a y a ç ı k a r
t a n fe lse fe t a r ih id ir v e fe lse fe d e m e v c u t ç a b a la r ı n y ö n le n d ir ilm e sin e
g ö t ü r ü r : Bu , y a şa y a n filo z o fu n , ü r e t im le r i o r t a y a ç ık a n so n u ç l a r d a y a r a r
sa ğ l a y a n a n o n im işç ile r le d e ğ il, f a k a t k e n d i h a y a t la r ın ı y a şa y a n v e iyi
y a şa m a k ü z e r in e d ü şü n e n g e ç m işin filo z o fla r ıy la sü r e n ile t işim id ir .
M it le r , d in l e r v e fe lse fe le r b ir e r t e fsir d ir ; d o ğ a ile t a r ih in v e k işise l
v a r o lu şu n ö z g ü n h iç liğ in d e n d o ğ a n h iç lik le r . D o ğ a n ın m u az z am c a n lılığı,
şe y t a n i t u t a r sız lığı v e say ısız ç e h r e si, o n u h iç lik le r in e n b e r e k e t li k ay n ağı
y a p a r . Şi i r v e r e sim d e d o ğ a l d ü n y a g e n e l li k l e b ir h iç , k e n d in d e n fa r k lı
b a şk a b ir şe y in b e t im le n m e si o l a r a k e le a lın ır . Ja sp e r s, h a y a l g ü c ü n ü n ,
g ö r ü n t ü le r d ü n y a sın ın ö t e sin d e y e r a la n a m a o n u n iç in d e ifa d e e d ile n
b ir d ü n y a y ı ç a ğ ı r m a k iç in k u lla n ılışın a V a n G o g h ’d a n ö r n e k v e r ir . D o ğ a
fe lse fe le r in d e d o ğ a n ı n t a n ım la y ıc ı b ir şe k ild e o k u n m a gir işim le r i fe lse fi
d e ğ ilk e n , b ilgi o lm a y a n b ir şe y i, h iç o l a r a k d e ğ il d e b ilgiy m iş gib i s u n
m a sı a ç ı sı n d a n , d o ğ a n ı n şiir se l v e b ilim se l o l a r a k işle n işi o l d u k ç a fe lse fi
o la b ilir . B e n z e r b ir şe k ild e , in sa n lığ ın k a d e r i n e d a ir b e lir le y ic i b ir t a r ih
su n a n t a r ih fe lse fe le r i d e fe lse fî d e ğ ild ir ; o y sa ki b ir b a şa r ı ilk e si y a r a t m a
6 6
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
y a n a m a d iğ e r o la sılık la r ı in c e le y e n v e g e le c e ğ i a ç ık t u t a n , t a r ih t e k işise l
v a r o lu şu n ö z g ü n h a y a t ın a d o k u n m a y ı v e d e ğ işik lik le r in i t a k i p e t m e y i
a m a ç la y a n b ir t a r ih o k u m a sı fe lse fid ir v e t a r ih t e A şk m iığ ı o r t a y a ç ı k a r
t a n b ir b iç lik b u lu r . P a r e x c e ll e n c e h iç lik k işise l v a r o lu şt u r , zir a b ir e y se l
se ç im v e k a r a r la r d a k i sın ır lı k işise l k a r a r lılığ ım d a b u r a sı, d o ğ a v e t a r i
h in b ir m ik r o - k o z m o st a k e sişm e sid ir . D ü n y a d a k i h a y a t ım d a g e r ç e k l e şt i
r ile n ö z g ü r lü ğ ü m , d ü n y a d a k i A şk m l ı k ü z e r in d e n o k u d u ğ u m b ir fo r m ü l
d ü r . A m a b u , b ir b a şa r ı, A şk m iığ ı o r t a y a ç ık a r t a n k e n d in i g e r ç e k le şt ir m e
a şa m a sı n d a g ö st e r d iğ im ç a b a y la ifa d e e t t iğ im b ir le şm e n in m u t lu b i r g e r ç e k le şt ir im i d e ğ ild ir ; o n u n g e r ç e k liğ id ir , sü r e k li b ir o l a sılık v e sü r e k li
b ir h a y a l k ır ık lığ ıd ır . Bu d ü n y a n ı n a n la m ı o l a n k e n d in d e - v a r lığ a , b u
d ü n y a d a k i p o z it if e y le m le r in v e , ile t işim in sın ır la r ı iç in d e , t ü m in sa n i
u ğ r a şıla r ım ız ın v e ç a b a la r ım ız ın d o r u k n o k t a sı n a v a r d ığ ı h ü sr a n a n l a
r ın d a e r işilir . A m a b u a n l a r d a e r işile n g e r ç e k t e n d e m u t la k v a r lık y a d a
m u t la k h iç lik m id ir ? “Bu d ü n y a d a k i se ssiz liğ in k a r şı sın d a a n c a k se ssiz
lik o l a sı d ı r .” A c ı , sa b ır v e b a r ış, a m p ir ik d ü n y a n ın b u d e n e y im in e a y r ıl
m a z b ir şe k i ld e b a ğ lıd ır , ç ü n k ü y ık ım g e r ç e k t ir a m a so n sö z d e d e ğ ild ir .
Bü y ü k h a y a l k ır ık lığı y o r ı ım la n a m a y a c a k b ir h iç lik t ir ; se ssiz lik t ir . Biz a t ih i- v a r lık ç a b a sı n ı d e st e k l e y e n v e y ö n le n d ir e n k e n d in d e - v a r lık t a y a l
n ız c a k a d e r o la b ilir v e b u k a d e r e b a şa r ı v e b a şa r ısız lığ ın sın ır la r ı d a h i l i n
d e e r işile b ilir . N i h a i sö z h iç b ir b iç im y a d a fo r m d a sö y le n e m e z , v e b u
n e d e n le b u g ö r e v k a lıc ıd ır v e ç a b a g ö st e r m e y e d e ğ e r d ir ; v e fe lse fe y o l
g ö st e r e b ilir v e k işiy i c e sa r e t i n i k a y b e t m e k t e n k u r t a r a b ilir .
V a r lığ ın ü ç b iç im i b ir b ir in i sın ır la r , p a r ç a la r v e y o r u m la r , v e e n v a h im
h a t a b u n l a r d a n h e r h a n g i b ir in i d ışl a m a k t ı r ; h e r b ir i d iğ e r iy le g e r ilim
iç in d e v a r d ır . F e lse fe n in v e h a y a t ın a n a h t a r ı b u d u r . Ja s p e r s ’d e d e , k e n
d in i d o ğ r u l a m a n ı n n ih a iliğ i (y a ln ız c a y in e le m e d e k i s o n ) , ç ü r ü t ü l m ü ş
b ir h a ld e , V a r lığ ın n it e lik siz d o ğ r u la n m a sıd ır ; h a y a l g ü c ü v e ir a d e n in
y o ğ u n lu ğ u ile k u c a k l a n a n a m o r f a t i .
VII
Ja s p e r s ’in fe lse fe si d o ğ a l b ir t e o lo ji d e ğ ild ir a m a d o ğ a l t e o lo jin in y e r in i
a ld ığ ı sö y le n e b ilir . Bir H ır ist iy a n fe lse fe si d e ğ ild ir a m a I s a ’n ın sö z le r in i
ö r t ü lü b ir b iç im d e e le a l a n a n l a şı lm a sı g ü ç g e r ç e k lik le r le fe lse fi o l a r a k
ilg ile n m e k t e d ir . Ja s p e r s ’in A şk t n l ı k n o sy o n u t e ist y a d a p a n t e i st d e ğ il
d ir . A y n ı z a m a n d a , n a t iı r a li st y a d a in sa n iç in c i d e d e ğ ild ir . A ç ı k v e n e t ,
k e sin b ir şe k ild e h e m d in i h e m d e a t e iz m i r e d d e d e r . D in i r e d d e d e r , ç ü n k ü
K A RL J A SP ERS 6 7
o t o r it e r d ir v e A şk ı n l ı k d e n e y im in i ge t ir m e y i v e y ö n e t m e y i ü st le n ir v e
b a şk a b ir d iin y a o la n ö t e si n i sa v u n u r ; b u d ü n y a n ın gizli a n la m ı, n e t ic e si
o l a n ö t e y i d e ğ il, k i b u d a a n c a k d ü n y a d a k i h a y a t ın y e t k in lik le r i v e y e
t e r siz lik le r i a r a c ı lığ ıy la v e o n la r ın d ı şı n d a b ilin e b ile c e k b ir d ü n y a d ır .
Ja sp e r s’e g ö r e , A şk ı n l ı k d ü n y a n ın t ü m lü k lü b ir g ö r ü n ü m ü d ü r ; t ü m z a
m a n la r ın v e t ü m v a r o lu şu n se y ir c isi o l a r a k Si r i u s' u n * g ö z ü n d e n d e ğil
d e , g ö r m e y e c a n a t a n v e b a k m a y a e ğ it im li b ir k işin in h a y a t a k a t ılım la
e ld e e t t iğ i k ü ç ü k b a k ışla r la . D ü n y a d a n a y r ılm a e ğ ilim in d e k i h e r şe y y a
d a h e r h a n g i b ir şe y i k u t sa l y a d a a y r ıc a lık lı g ö r m e e ğ ilim i k e sin o la r a k
r e d d e d ilir . A y n ı z a m a n d a a t e i st p o z it iv iz m d e r e d d e d ilir , ç ü n k ü A şk ın lık
o la sılığ ın ı in k â r e d e r v e o n u n y e r in i d o ld u r m a k için a ç ık ç a sa h t e şe y le r
ar ay ışı iç in d e d ir . Bu n o k t a d a N ie t z sc h e ’y e d a ir e le şt ir isi y e r in d e d ir . D ü n
y a d a b iz a t ih i- v a r lığ m k a r şı k a r şıy a k ald ığı b ü y ü k h a y a l k ır ık lığı n asıl yor u m la n m a lıd ır ? Se ç e n e k u m u t su z lu k - d ü n y a d a k i h a y a t g e r ç e k t e n d e o la sı
d e ğ il d ir - v e d ü n y a n ın sır r ın ı a ç ığ a ç ık a r t a n h ü sr a n a r a sın d a d ır , v e b u
se ç e n e ğ in u c u y a ln ız c a h iç lik le r v e k e n d i d o ğ r u la m a ir ad e m iz le y o r u m la
y a b ile c e ğim iz d e n e y im le r im iz in r e d d e d ile m e y e c e k u n su r la r ın d a n e t k ile
n e n A şk m lık t a k i in a n ç o lasılığı ile a ç ık b ır a k ıla b ilir . O n a y la m a ir ad e si,
n ih a i h ü sr a n ın k a b u lle n ilm e sin d e b ile , h e r n e k a d a r g e r ç e k d e n e y im le r in
c e sa r e t le n d ir m e si o lm a k sız ın k e n d i ile b ir a r a d a v a r o la m a sa d a , zar u r id ir .
N ie t z sc h e n ih iliz m in i u ç b ir n o k t a y a t a şıy a r a k , k a b u l e d ile n v e d e ğ e r v e - r ile n h e r şe y e H a şı r d e r ; n e d e n siz c e d e ğ il a m a b u n u y a p m a y a m e c b u r
o ld u ğ u n d a n ; n e v a r k i, b u n u iç t e n lik le v e e m in b ir şe k ild e v a r o lu şa E v e t
d iy e b ilm e k a m a c ıy la y a p a r . A m a E v e t d iy e b ile c e ği t e r im le r , b ir a t e ist in
A şk ın lığ ın ı d a h a d e ğ e r li g ö st e r e b ilm e k iç in b ilim , sa h t e - b ilim v e ilk el
m e t a fiz ik t e n a lın m ış ç o c u k su , h a m n o sy o n la r d ır . D a h a iy isi v e e n g e lle n e
m e y e c e k o la n , A şk ın lığ ın se ssizliği, h iç lik le r in b ilm e c e sid ir . Bö y le c e Ja sp e r s, a ç ı k ç a id e a liz m i v e p o zit iv iz m i, d in i v e a t e iz m i, m a t e r y a liz m i v e
h a z c ılığı r e d d e d e r ; v e ay n ı z a m a n d a b u n la r ın h e p si iç in b ir y er v e k ısm i
b ir m e şr u iy e t b u lu r . A r a la r ın d a n ih a i sö z sö y le n m e m işt ir v e sö y le n e m e z
d e . N e v a r k i, b u r a d a b ilin e m e z c ilik t e n e se r y o k t u r , ç ü n k ü b u d a o r a d a v a r lık se v iy e sin e b a ğlı b ir b a k ış a ç ısıd ır ; b iz a t ih i- v a r lık se v iy e sin d e k a t ı
b ir k o n u m e d in ir , t ü m u n su r la r ı g ü c e n d ir m e y e m a h k û m b ir k o n u m .
Ja sp e r s g ü v e n li b ir şe k ild e h e m Sk y lla v e K h a r y b d is’i n , " h e m d e Kie r k e g a a r d v e N i e t z s c h e ’n in g e m isin e b in m e y e ç a lışır v e o n u n t a y fa la r ın ı
* G ö k y ü z ü n ü n e n p a r l a k y ı ld ız ı; A k y ı l d ı z . ( ç . n .)
* * E fsa n e y e g ö r e , Sic ily a v e İ t a ly a a r a sın d a k i M e ssin a B o ğ a z ı'n d a y a şa y a n v e
O d y s s e u s ’ıın s e r ü v e n l e r i n d e ç o k ö n e m l i b ir r o l o y n a y a n i k i c a n a v a r , ( y .n .)
6 8
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
ö n c e b ir so n r a d a b a şk a b ir g e m in in ü z e r in d e b u lu r u z . K e n d isin i k u r u c u
lu ğ u n a m a h k û m e t t iğ i b u g e ç işi se ç im in d e a ç ık b ir e le şt ir i v a r d ır ; ö z e l
lik le d e A şk m l ı ğ a d u y d u ğ u fe lse fi in a n ç H ır ist iy a n in a n c ı n d a k i k u r t a
r ıc ı T a n r ı ’n ın y e r in i a l m a k iç in y e t e r siz d ir ; ki h a r a p o lm u ş d ü n y a d a b ize
v a a t e t t iğ i h a fi f b ir şa k a y a b e n z e r . Bu e le şt ir i fa z la sıy la k o la y d ır a m a
o n u n A şk ı n l ı k fik r i t e o lo ji T a n r ı sı ile b ir k a r şı la şt ır m a y a p ı l m a sı n a n e
d e n o lu r v e v a r o lu şu y o r u m la y ışın m o lu m lu b ir h ü m a n iz m i e t k ile y e c e k
şe k i ld e H ır ist iy a n a lg ıla y ışın ı y e t e r in c e k a v r a y ıp k a v r a m a d ığ ı so r u su n u
a k l a ge t ir ir . Bö y le c e , k e n d in e r a ğ m e n , H ır ist iy a n m o d e r n iz m in in P la t o n c u y a d a H e g e lc i id e a liz m le ilişk ili o lm a sı gib i, k e n d in i d o ğ a l b ir t e o lo ji
k o n u m u n a it e r ; sa b it o lm a d ık la r ı v e b ir H ır ist iy a n d o k t r i n in e d ö n ü şe
v e y a a t e iz m e g e ç işe k ışk ır t t ık la r ı k a n ıt la n m ı ş o l a n k o n u m la r , k i b u n la r
d a K ie r k e g a a r d y a d a N i e t z sc h e ’y e y ü k le n ir . Y in e d e , Ja s p e r s ’in b u t ü r b ir
e le şt ir iy e g e r ç e k t e n a ç ı k o l d u ğ u n u d ü şü n m e k y a n lış o lu r ; b u n u n n e d e
n i, y a ln ız c a o n u n a m e r / « t i 's in in N ie t z sc h e ' n in d ü n y a y a k u c a k a ç ı şı n d a n
v e fe lse fi in a n c ın ın K i e r k e g a a r d ' ı n so n su z lu k a r a y ı şı n d a n t a m a m ıy la
fa r k lı o lm a sı d e ğ ild ir , b u ay n ı z a m a n d a o n u n fe lse fe sin in v a r o lu şç u o l m a
sı n d a n , y a n i, v a r lığ ı n b ir t a n ım la m a sı d e ğ il d e d e n e y im in b ir ç a ğ r ısı v e
a n a h t a r ı o l m a sı n d a n d o la y ıd ır . V a r o lu ş fe lse fe si k işise l v a r o l u şu n y er i
d o ld u r u la m a z d e n e y im i iç i n d e ge r i p la n d a k a lır : T ü m ç iz g ile r b u n a y ö n
le n d ir ir v e b a ğ ım sız b ir t a b lo y a d a d iy a g r a m y o k t u r ; a k lı t a t m in e d e c e k
v e k işise l v a r o l u şu n y e r in i a l a c a k b ir şe y i k a n ı t la y a c a k h e r h a n g i b ir y ap ı
o r t a y a ç ık m a sın d iy e p e k ç o k d o k t r in in v u r d u ğ u d a r b e le r in b ir b ir in i
y o k e t m e sin in n e d e n i d e b ııd u r . F a r k lı b ir şe k ild e e le a lın d ığ ın d a , fe lse fe
k işin in t a h a m m ü lü iç in fa z la sıy la e n g e lle y ic id ir , ç ü n k ü k e n d i ç ö k ü ş n e
d e n i ü z e r in e k u r u lm u şt u r : A şk m l ı k t a in a n c a d a y a n a n k e n d in d e n e m in
b u y r u k , k i b u d a fe lse fe d ir , so r u işa r e t i y a r a t a n h e r şe y in a r a lık sız d ir e n işi
ile g ö lg e le n ir . A m a t ü m g ir işim ç a b a sı n ı n a m a c ı , b ir t a r t ışm a y a r a t m a k
d e ğ il k işise f V a r o lu şu a y d ın la t m a k t ı r . K i e r k e g a a r d ’ın in a n ç ile in a n ç sız lık
a r a sı n d a k i g e r ilim i, k i h a y a t ı b u ge r ilim in iç in e h a p so l m u şt u r , Ja sp e r s
t a r a fın d a n k işise l v a r o lu şu A şk ı n l ı k d e n e y im in e a k t a r m a k a m a c ıy la k u l
la n ılm ışt ır . K i e r k e g a a r d ’ın H ır ist iy a n la r ı k e n d i k a d e r le r in e d a ir a y d ı n
l a t m a k iç in k u lla n d ığ ı, g e r ç e ğ in n e sn e lle şt ir ilm e sin in v a r o l u şç u r e d d i,
Ja sp e r s t a r a fı n d a n a m p ir ik d ü n y a n ı n b e r e k e t li b ir d e n e y im in i b a şla t m a k
v e k o n t r o l e t m e k iç in k u lla n ılır . Bu v a r o lu şç u y ö n t e m e sa d ı k o la n Ja s
p e r s, a y n ı sa d a k a t le m o d e r n t e k n ik fe lse fe n in st a n d a r t la r ın ı ö z e n le k o r u
y a r a k , d ü n y a d a k i in sa n d e n e y im in in e n g e n iş ç a p lı u n su r la r ın ı v e e n
in c e y a k la şı m la r ın ı d a e le a lır . E t k ile y ic i b a şa r ısı fe lse fe d e iz in i b ı r a k m a
lıd ır .
K A RL J A SPE RS 6 9
N e v a r k i, Ja sp e r s’in fe lse fi ç a b a sı, A şk ı n l ı k ile k işise l k a r şıla şm a la r ı
g e lişt ir m e k t ir ; e lb e t t e d e n e y im k e n d in e d ö n iik k im i a ç ı k l a m a l a r d a g e t i
r e c e k t ir . “ K işi A şk m lığ ı k a n ıt la m a z , k işi o n a t a n ık lık e d e r .” E l b e t t e ki
ç a l ı şm a la r ı b ıı d e n e y im in g ö st e r g e l e r i n e sa h i p t ir . A şk m l ı ğ ı d e ğ il d e ,
m e v c u t k o n u m d a o la n b ir şe y a n la m ın d a o lm a y a n fa k a t k o n u m u n d o ğ u r
d u ğ u v e b ir şe k i ld e o n u t a m a m la d ı ğ ı b ir şe y a n la m ın d a k i a şk m lığ ı t e c
r ü b e e t t iğ im iz b a z ı y o llar ı e le alır . A c i l d u r u m la r ın fe lse fi g e r ilim i, t r a je d i
d e o ld u ğ u gib i, b izi b ir t ü r se z in le m e y le h a r e k e t e g e ç ir ir : Bu n u n m ü m k ü n
o la b ilm e si iç in n e d o ğ r u d u r ? Ja sp e r s, b u b ilin ç liliği g e n e lle şt ir e r e k şö y le
d e r : “V a r lık b u a m p ir ik d ü n y a n ın m ü m k ü n o ld u ğ u n u g ö st e r i r .” Bu y ü z
d e n h iç liği o k u m a k , d o ğ r u d a n V a r lığ ın d o ğ a sı n a ilişk in se z gise l b ir a l
gıy ı ııy a n d ır m a sa d a , r a sy o n a list a ç ık la m a la r la y a p ıla n a ld a t ıc ı b ir t a t m i n
d e n d a h a iy id ir . B u şe k ild e d ü şü n ü n c e , e d e b iy a t b ir h iç t ir , ç ü n k ü se z in
l e m e le r in i y a n ıt la y ıc ı a k ılla b o ğ a n y ü k se lt ilm iş d u r u m la r y a r a t ır . B e n
ze r b ir şe k ild e , id e a lle r e v e sile o la n k u su r v e y e t e r siz lik t ir : A d a l e t b ir
fe r y a t t ır . H iç b ir b a şa r ı ilk v e so n d e ğ ild ir : T a r ih l e r v e b iy o g r a file r h içb ir
z a m a n n ih a i d e ğ ild ir v e a sla b a şk a b ir şe y in y e r in i a la m a z ; t e m a la r b a
y a ğ ıla şa b ilir a m a h içb ir z a m a n t ü k e n m e z ; h a y a t h içb ir z a m a n ay n ı d e ğild ir
v e sü r e k li b ir y e n ile n m e y i g e r e k t ir ir . M e v c u t h e r şe y , t ü m a n la m la r ,
k e n d i n d e n ö t e si n i g ö st e r e c e k şe k ild e b ir k a t ı lım d a n ö t e y e gid e m e z . Bo y le c e , s t o a c ı g ö r ü şt e , h a y a t ın k e n d isi b ir o y u n gib i o y n a n a b ilir ; iç e r iğin
ö n e m li o lm a d ığ ı, ü slu b u n h e r şe y i ifa d e e t t iğ i b ir o y u n .
Ja sp e r s, a m p ir ik d ü n y a y ı v e k e n d in i a şa r k e n A şk m l ı ğ ı g e r e k t ir e c e k
v e o n u işa r e t e d e c e k b iç im d e t e m e l h iç lik o l a r a k k işise l v a r o lu şu , m ik r o k o z m o sıı e le a ld ığ ın d a , h a k lı ç ık sın y a d a ç ık m a sın , o n u n in a n c ın a t a
n ık lık y a p a m a y a c a k b ir ç o k la r ı iç in b u g e r ç e ğ in b ir h a y a t t ar z ı v e u m u t
k a y n a ğ ı o ld u ğ u v e a şk ı n lık ile c a n lı k a l a n b ir d ü n y a d a t a m b ir d e n e y im
d e n b a h se t m e k t e y d i. En a z ın d a n , Ja s p e r s ’in k e n d i in a n c ın ın b ü y ü k lü ğ ü
sa y gıy ı h a k e t m e k t e d ir : H e sa p la n a b ilir o l a n a g ü v e n m e k n e b ir fo r m ü l
n e d e b ir ist e k siz lik t ir ; b ir g ü r e şç id e o ld u ğ u g ib i, so r u n d a im a b e lir siz d ir
v e h e r şe y â n ın g e r ilim in e d ö n ü şe b ilir . Bu ge r ilim i y o k e t m e k b ir işk e n c e
c in in r u h u n d a y o k t u r (b e lk i d e K i e r k e g a a r d ’d a o ld u ğ u g ib i), b u d a h a
z iy a d e , b e lir li b ir b a şa r ı h e d e fiy le a n t r e n m a n y a p a n b ir jim n a st ik ç in in
t e k n ik k a r a r lı ğ ın d a v a r d ır . D e ğ e r li v e k ır ılg a n k işise l v a r o lu şu n iyi b ir
h a ld e t u t u l d u ğ u b e lir li g e r ilim le r , k u t u p l a şm a la r , g ö r e c e lik le r v a r d ır .
P e şin d e o ld u ğ u A şk ın lık g ö r ü şü n ü n a k l a h a y a le g e lm e y e n b a ğ la r ın ın
sın ır sız t e h lik e le r in in g e r g in liğ id ir b u . Bu u ğ r a şıd a g e r ilim i d in d ir e c e k
h iç b ir k u r a l v e t e k n ik o la m a z . Bu n o k t a d a , k o la y b ir in a n c a d a ir h iç b ir
so r u y o k t u r ; m e se le , b u in c e sın ır ın k ır ılg a n o lu p o lm a d ığ ı, e sn e k liğ in
70
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
a şır ı b ir ge r ilim e m a r u z k a lıp k a lm a d ığ ıd ır . M e t a fo r la r d a n - b e lk i d e y a n ıl
t ıc ı b ir ş e k i l d e - v a z g e ç m e k iç in Ja sp e r s' i n b ır a k t ığ ı b a sk ın iz le n im , b u
g e r ilim le r i g e r ç e k a m a d in a m ik v e k a t la n ıla b ilir o la r a k y a şa y a n k işile r
v e h a t t a o n u n ö ğ r e t isin i b ir fe lse fe o l a r a k k u r a n la r iç in b ile c o şk u n b ir
a k im m u a z z a m y o ğ u n lu ğ u n u y a n sıt t ığ ın d a n , b u iz le n im fe lse fe o la r a k ,
b ir in sa n h a y a t ı o l a n v e h e m d ü şü n m e h e m d e y a şa m a ç a b a sı n d a k i y e n i
g ir işim le r i e sin le y e b ile n v e a y d ı n l a t a b il e n t e m e l fa r k ı n d a lı k la r ı t a şı y a n
b ir d ü şü n c e a k ım ın ın a r a c ı o l a r a k , y e r in e o t u r u r .
4
G ab rie l M arc e l
(1 8 8 9 4 973)
I
G a b r ie l M a r c e l ’in fe lse fe si, y a k ı n d a n ilgili o ld u ğ u Ja sp e r s’in fe lse fe y i e le
a l ı şı n d a n b ile d a h a h a ssa st ı r . O n u n fe lse fe si ik in c il d ü şü n c e le r i n b ir
fe lse fe si, d ü şü n c e ü z e r in e b ir d ü şü n ü şt ü r ; d ü şü n c e n in d a h a ü st d ü z e y b ir
so y u t l a m a y a ç e k ilm e si d e ğ il, d ü şü n c e n in so m u t lu ğ u , y a şa m ın a h e n g in i
v e d ü şü n c e y i sa ğ l a m la şt ı r m a k iç in k u lla n ım ı d ı r . O n a u y gu n y ö n t e m ,
b ir g ü n c e y e d ü şü n c e silsile sin i n o t e t m e k t ir , k i b u d a t ü m t e r e d d ü t le r i
v e k ü st a h lığ ıy la , d e n e y se lliğ i v e t u t a r sız lık la r ıy la , a b a r t ılı y a n la n , a ç ık
gir işle r i, a n i z a fe r le r i v e b ir k e n a r a a t ılm ış ç a b a la r ı ile d ü şü n c e n in m a h r e m
sü r e c in i a ç ı ğ a ç ık a r t ır . B u , sist e m in şa sın d a n v e sist e m a t ik a r a şt ır m a d a n
e n u ç b iç im d e u z a k la şm a k t ır . A m a o n u n b u d ü şü n c e a k ışı (ö r n e ğ in ,
A m i e l ’d e * o ld u ğ u g ib i), g ü n d e lik o la y la r ın m e y d a n a ge ld iği k a n a ld a ile r le
m e z , ç ü n k ü k im i e g e m e n k a y g ıla r c a y ö n le n d ir ilir ; o n u n fe lse fe si n e sa l t
fe lse fe y a p m a k n e d e fe lse fe d ir , fa k a t fe lse fi b ir e y le m d ir , la p e n sé e p en sa m e ' t ır , l a p e n sé e p e n sé e d e ğ il. Sist e m le r i v e s o n u ç l a n r e d d e d işi, so m u t
* H e n r i F r é d é r i c A m i e l ( 1 8 2 1 - 1 8 8 1 ) ; İ s v i ç r e l i fi l o z o f, ş a i r v c e l e ş t i r m e n , ( y .n .)
72
A LT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
l u ğ a d ö n iişii, a ğ ır a ğ ır o l g u l a şa n fe lse fi g e lişim in in b ir m e y v e sid ir , lci
d iğ e r v a r o lu şç u d ü şü n ü r le r in e t k isin e h iç b ir şe y b o r ç lu d e ğ ild ir ; b u d ü
şü n ü r le r e o la n v e k a b u l e t t iğ i y a k ın lık , b a ğım sız b ir ç ık ış n o k t a sı n d a n
d o ğ a n g e r e k sin im le r c e t a k i p e d ilm e si z o r u n lu ist ik a m e t in b ir s o n u c u
d u r . İ d e aliz m y o lu n d a k i y ö n ü ü z e r in e d ü şü n m ü ş v e k e n d in i o n u n b a ğ la y ı
c ılığ ın d a n k u r t a r m ışt ı r , ç ü n k ü b u n u n in sa n v e d ü n y a y ı y a p a y la şt ır d ığ ın ı
g ö r m ü şt ü r . F e lse fe sin in ilg ile n d iğ i şe y , v a r lık la r ın ın b ü t ü n lü ğ ü v e k a r
şıla şm a la r ın ın d u y a r lığ ı iç in d e , in sa n la r d a n v e d ü n y a d a n k a y n a k l a n a n
g e r ç e k v e y a şa m sa l d e n e y im le r i y e n id e n k u r m a k v e a r a şt ır m a k t ır .
Ja sp e r s gib i, M a r c e l d e fe lse fe y i V a r lığ ın t a sa r la n m a sı n a t a şır . K la sik
fe lse fe n in b u ü st ü n ilgi a l a n ı K a n t ç ı v e B e r g so n c u e le şt ir ile r le y ık ılm ışt ı;
k i b u e le şt ir ile r , fa r k lı y ö n t e n fle r iy le , m o d e r n b ilim in m a t e r y a liz m i v e
g ü ç e ld e e t m e a d ın a t e k n ik b ilgiy le d o n a n m ı ş ç a ğ d a ş u ğ r a şıla r a r a c ı lığ ıy
la, n e sn e n in st a t ü sü n ü e n t e l e k t ü e l e r işim im iz o la n b ir n e sn e y e in d ir g e
m işle r d ir . Bu g e lişm e le r k a lıc ıd ır v e g r a m e r v e m a n t ık a ç ı sı n d a n V a r lığ a
d a ir e n t e l e k t ü e l a lg ıla y ışıy la A r ist o t e ie sç i m e t a fiz iğ e b a sit b ir d ö n ü şü
e n g e lle r . K e n d im i g e n e l o l a r a k d ü şü n c e y e in d ir g e m e m v e n e sn e l d ü n
y ay ı e v r e n se l k a r a k t e r le r in b ir lik t e liğ in e in d ir g e m e m , v a r lık la r ın d o ğ a
sı n a g ir m e n in y o lu d e ğ ild ir . A m a b u n u n a lt e r n a t ifi b ilin e m e z c ilik y a d a
şü p h e c ilik d e ğ ild ir . İ lk a d ı m , so m u t v a r lığ ın b ir liğ in e g e r i d ö n m e k iç in ,
so y u t d ü şü n c e d e a t ı lm ış a d ım la r ın izin i t a k ip e t m e k t ir . N e s n e v e ö z n e
n in ö t e si n d e o l a n a m a y in e d e o n la r a r a sın d a k i a k t i f b ir ilişk in in ü r ü n ü
o l a n b ir d ü n y a n ı n sır la r ı â n ı n d a a l g ı l a n a b il ir , e n t e l e k t ü e l t o p lu m sa l
e d in im in b ir p a r ç a sı o l a n e v r e n se l b ilg in in b ir n e sn e si h a l in e g e t i r i
le m e z.
Ja sp e r s, ç a ğ d a ş fe lse fe n in b a şla n g ı ç n o k t a sı o l a r a k D e s c a r t e s’m C o git o ’su n u n r a d ik a l d e ğ il m e t o d o l o jik o l d u ğ u n u sö y le m işc ir ; n a sıl g e r i k a
z a n ıla b ile c e ğ in i v e sa ğ l a m a a lın a b ile c e ğ in i g ö st e r m e k iç in b ilgi n e sn e si
n in v a r lığ ı m so r g u la m ış, a m a b ile n ö z n e n in sa h ip o ld u ğ u v a r lık b i ç im i
n i so r g u l a m a k t a , k e n d i v a r lığ ı m a d a ir so r u y u , “B e n n e y im ?" so r u su n u
so r m a k t a b a şa r ısız o lm u şt u r . Ö z n e o lm a n ın b a şla n g ı ç n o k t a sı o l a r a k
v e r ili b ir g e r ç e k o l m a d ığ ın ı, b ir b a şa r ı v e b ir a m a ç o l d u ğ u n u M a r c e l d e
sö y le m işt ir ; v e b u sö z le o , t ü m v a r o l u şç u l a r l a b ir lik t e , b ilg in in t o p l u m
sa l n e sn e sin i a n l a y a n b ile n ö z n e n in , p r a t ik t e , t ü m in sa n lığ ın ö z e lle şm iş
b ir işle v i o ld u ğ u n u , t e o r id e ise , in sa n lık d u r u m u n d a n b ir so y u t l a n m a
o l d u ğ u n u v e fe lse fe n in a sıl o l a r a k ilgile n d iği v a r o l a n b ir e y le (K ie r k e g a a r d ’ın o r t a y a k o y m u ş o l d u ğ u g ib i, v a r o lu şla ilg ile n e n v e b u n e d e n l e d e
a r a lık la r la d ü şü n c e ile ilg ile n e n ) k a r ı şt ır ılm a m a sı g e r e k t iğ in i a n l a t m a k
ist e m işt ir . A m a M a r c e l, t ü m ö n e m i ge r i ç e k ilm e â n ı n a , ö z gü r b ir e y in
G A B RIEL M A R C E l
73
k işise l o l u şu m u n a , D e sc a r t e s' m ö n c ü l h a r e k e t in in t a sa r la n m a sın a y ü k le
m e k k o n u su n d a Ja s p e r s d e n li k a r a r lı d e ğ ild i; o n u n v u r g u su k e n d in i d o ğ
r u la m a y ı d e ğ il k a t ılım ı ö n p la n a ç ık a r t ır , ç ü n k ü o , e n y o ğu n y a şa n a n
d e n e y im le r ü z e r in e o la sı e n ö z e n li d ü şü n c e d e , o n la r ı d ü şü n c e y e d a y a lı
b ir sın a m a y la y e n id e n y a şa r k e n , m o d e r n d ü şü n m e a lışk a n lık la r ı n ın k a
p a t m ış o l d u ğ u r u h u n b e lir li u y u şu k a l a n l a r ı n a y e n id e n so lu k v e r m e y i
a r z u lu y o r d u . Bu n e d e n le , D e sc a r t e s v e Ja sp e r s gib i b ir ge r i ç e k ilm e â n ıy
la d e ğ il, b ir g e r i d ö n ü ş h a r e k e t i ile b a şla r ; g ö v d e y e v e k ır ık şa m a n d ır a la r a
b ir g e r i d ö n ü ş. D e sc a r t e s ’ın fe lse fe si n e sn e si n e d e ğ il, k e n d in e h ü k m e
d e r , h iç b ir şe y ile ilişk i iç in d e d e ğ ild ir - v e M a r c e l ’in İ d e a liz m e k a r şı
d a v a sın ı ö z e t le y e n şe y d e b u d u r , ç ü n k ü b ir m e v c u d iy e t , k işin in t e p k i
v e r d iğ i b ir b ü t ü n lü k d ü şü n ü le m e z ; n e iç in d e y e r a ld ığ ı ç e v r e ile b e d e n in
ile t işim in d e , n e d e b e n v e se n a r a sın d a k i ilişk id e . O n u n fe lse fe si t e c e sst im v e y a k a r ışın k u t u p la r ın a b a ğlıd ır .
“ İ n sa n ın ö z ü b ir d u r u m d a o l m a k t ı r .” O h a ld e M a r c e l, in sa n ı, ö z g ü r lü
ğ ü n ü n b ilin c iy le k e n d in d e n k o p m a â n ı n d a d e ğ il, ö n c e l ik le d ü n y a d a k i
so m u t d u r u m u n a g ö m ü lm ü ş b ir şe k ild e k e şfe d e r . V a r o lu şu m u n fa r k ı n a
v a r ışım , h e r şe y d e n ö n c e , b ile n b ir ö z n e o l a r a k k e n d im in b ilin e n b ir
n e sn e o l a r a k b e d e n im d e n a y r ılm a sı d e ğ ild ir , ç ü n k ü o , b ir ö z n e için b a n a
n e sn e o l a r a k v e r ilm e d e n ö n c e , b a n a b ir ö z n e o l u şt u r a n b e d e n im in d ü n
y a d a k i v a r lığ ıd ır . Be n jın b u b e d e n se l v a r o lu şu m u n d ü n y a d a k i h a y a t a
ö n c e lik li k a t ılım ı, k i b u r a d a k e n d i v a r o lu şu m u n b ilin c in i a y ır t e t m e
d e n ö n c e e v r e n se l v a r o lu şa d a ir k a r m a şık b ir b ilin c im v a r d ır , fe lse fe y i
k u r a n ilk d ü şü n c e y e ö z gü b ilin ç le k a y b o lu r , a m a d ü şü n c e y e ö z gü b i
lin ç t e , d ü şü n c e n in n e sn e sin d e n k o p u şu ile o r t a y a ç ık a n so r u n u e n g e l le
y e n ik in c i b ir d ü şü n m e ç a b a sıy la y e n id e n c a n la n d ır ı la b ilir . O h a ld e ,
fe lse fe n in g ö r e v i, d ü şü n c e n in ilk h a r e k e t in d e n d o ğ a n (v e v a h im b ir
şe k ild e , d ü şü n c e y i d e n e y im in k a lıc ı y a b a n c ı l a şm a sı n a h a p se d e n v e h i ç
b ir so r u n u n o lm a d ığ ı b ir la b ir e n t t e k e n d i iç in e k a p a t a n ) y a n lış p r o b
le m le r d e n k u r t u lm a k v e t e m e l d e n e y im le r i y e n id e n k u r u p h a y a t v e r e n
ik in c i b ir d ü şü n c e h a r e k e t i y a r a t m a k t ır . B u n la r d a n ilk i, d ü n y a d a k i d i
ğe r t ü m n e sn e le r le sü r e k lilik iç in d e v a r o l a n b ir b e d e n d e t e c e ssü m d e n e
y im in i y a şa m a m d ır . A m a b e d e n im le n a sıl ilişk iliy im ; b u b ir so r u n d e ğ il
m id ir ?
T ü m e k o lle r d e n filo z o fla r ın b ü y ü k b ir ç o ğ u n lu ğ u b u şe k ild e d ü şü n
m ü şt ü r a m a ilişk i b ir şe k ild e b a n a , a sıl so r u y a (b e n n e y im ?) y a n ıt ım a
b a ğlıd ır . B e d e n im e a it o l a c a k , o n u n la ö z d e şle şe c e k b ir şe k ild e y a şa y a b ili
r im ; y a d a b e d e n i m e o n u n iç in e h a p so l a c a k şe k ild e b ir a r a ç o l a r a k d a v
r a n a b ilir im - ö r n e ğ in , in t ih a r k e sin b ir ö z g ü r lü k se ç im iy le b e d e n im i
7 4
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
y o k e t t iğ im u ç b ir d u r u m d u r a m a b u d u r u m d a t r a jik b ir y a n ılsa m a n ın
g e r ç e k k u r b a n ı o lu r u m , ç ü n k ü ö z g ü r lü ğ ü m ü n o lu m lu a n la m ı d o ğ r u l a m a
o l a sılığ ı, b ir d a v e t e v e r ile n y a n ıt t ır . Bu n e d e n l e ,
bu ben , ön ü m d ek i
so r u n h a k k ı n d a k işise l o lm a y a n b ir b iç im d e k a r a r v e r e m e z , ç ü n k ü b e n
k işise l o l a r a k b u so r u n a d a h ilim v e o r t a y a ç ı k a n so r u d o ğ r u d a n b e n i
ilgile n d ir ir . G e n e l o la r a k , k e n d i v a r o lu şu m u t a m a m ıy la so r g u la r sa m (b e n
n e y im ?) so r g u l a n a n b e n i e le a l m a d a n so r u n u ç ö z m e y e ç a lışa m a m : O n u n
l a b a ş e t m e g ir işim iy le z a t e n k e n d im i d o ğ r u la m ış o lu r u m ; b ö y le sö y le y e
r e k d e ğ il, o l a r a k ; k e n d im h a k k ı m d a b ir şe y sö y le m iy o r u m a m a sö y le n e b i
l e c e k h e r n e y se o n u n k a y n a ğ ı b e n im . V a r lık b ir in c il v e m e v c u t t u r ; b ilgi
ik in c ild ir v e V a r lığ ı a ç ık la y a m a z y a d a k a n ıt la y a m a z ; ç ü n k ü b ilg i V a r l ı
ğ ın d o ğ r u l a n m a sı ile işle r v e o ft u a n c a k v a r sa y a b ilir . O h a l d e , k e n d i
v a r lığ ım v e iç in e k a t ıld ığ ım v a r lık , ü z e r in d e ç a lışm a m g e r e k e n so r u n la r
d e ğ ild ir , ç ü n k ü v a r lığ ı n d ı şı n d a h iç b ir s t a t ü m y a d a o l a sı v a r o l u şu m
y o k t u r , v e d ü şü n c e y e d a y a lı b ilin ç t e b ile n ö z n e y e v e r ili g ib i g ö r ü n e n
b a ğ ım sız s t a t ü , d ü şü n c e n in ile r ik i a şa m a l a r ı n ı n d ü z e lt t iğ i b ir h a t a d ı r .
K e n d in i h a t ı r la m a d a u y g u la n a n b u ik in c i d ü şü n m e , k e n d im i a y ır t e t
t iğ im v e t o p a r la d ığ ım v e h a y a t ım a k a r şı k o n u m a ld ığ ım b u g e r i ç e k ilm e
â n ı ( Ja s p e r s ’in ö z g ü r lü ğ ü ), b a n a V a r lığ ı t e m in e d e r v e b ir a ç ı k l ı k ile
g e ç ir g e n lik v e r ir
( J a s p e r s ’i n
k e n d in d e n v e A şk ın lık t a n e m in k işise l v a r o
lu şu ).
V a r lığ ı b ir so r u n o l a r a k d e ğ il d e b ir g iz e m o l a r a k a lg ıla m a y ı ö ğ r e n
m e k M a r c e l iç in v a z g e ç ilm e z d ir . B i r giz e m ile b ir so r u n a r a sı n d a y a p t ığ ı
a y ır ım ın e t k ili o ld u ğ u k o n u su n d a ısr a r e d e r . O n a g ö r e b ir g iz e m m e v c u t
b ilg in in k a p sa m ın ın d ı şı n d a y e r a l a n b ir so r u n d e ğ ild ir ; o l d u k ç a k e sin
b ir d e n e y im d ir v e p r e n si p t e e v r e n se l b ir ö z n e ö n ü n d e t o p l u m sa l b ir
n e sn e y e in d ir g e n m e k t e n k a ç ın ı r : Ö z n e v e n e sn e iç iç e g e ç m i şt ir v e a y r ı
la m a z ; k a r şılık lı o la r a k b ir b ir lc r iy le ilişk ili b ir b ü t ü n d ü r le r . V a r lık so r u n u
n a , o n t o l o jik gizt t p ıe e k o l a r a k p e k ç o k ö r n e k v e r ir . Ö r n e ğ in , k ö t ü lü k
so r u n u b ir so r u n o l a r a k e le a lın a m a z , ç ü n k ü “N e d e n k ö t ü lü k , ö l ü m , v b .
v a r d ı r ?” so r u su n u n k e n d isi b ir y a n ıt v e r m e o la sılığ ın ı o r t a d a n k a ld ır ır .
Ç ü n k ü k ö t ü lü k a ç ık la n ı r sa ge r iy e n e k ö t ü lü k n e d e so r u k a lır ; a m a b e n i
ilg ile n d ir m e y e d e v a m e d e r , b u so r u n a d a h ilim d ir v e b e n im iç in b u n d a n
b a şk a b ir şe y e d e in d ir g e n e m e z : Bir se b e p a t a y a r a k y a d a id e a l b ir d ü n y a
y a r a t a r a k u y gu n b ir şe k ild e b a şa ç ık ıla m a z ; so r u n sa l d e ğ il, n ih a id ir . Y a
d a , F r c t ıd c u v e y a d iğ e r p sik o lo jik a n a liz le r d e k i k a v r a m la r , v e y a ilk e l u n
su r l a r a in d ir g e n e n a şk , k işise l d e n e y im d e o ld u ğ u gib i k alır . Bu y o lla v a r
lık , k ö t ü lü k , a şk , ö z g ü r lü k v e y a şa m sa l d a y a n a k n o k t a l a r ı n a d a ir d iğ e r
p e k ç o k g e r ç e k lik n e sn e l b ir e r so r u n o l a r a k e le a l ı n a r a k sa p t ır ılır ; v e
G A B R I EL M A R C E L
75
d ü şü n c e k e n d in e d ö n ü p b u so m u t d e n e y im le r e d a ir y ak ın b ir y a k la şım
g e l işt i r m e d i k ç e , d ü şü n m e a lışk a n lığ ım ız , iç im iz d e k i e n n e fr e t e d ile si
a l a n l a r a g ir m e m iz i e n g e lle r . F e lse fe n in g ö r e v i, d ü şü n c e n in b u ik in c i
h a r e k e t i a r a c ılığ ıy la , b ilim se l k ü lt ü r ü n ilk d ü şü n m e h a r e k e t in in y a v a şl a t
t ığı k e n d iliğ in d e n fa r k ın d a lığ ı v e y a n ıt la r ı giin ışığ ın a ç ık a r t m a k t ı r . İ n
sa n o ğ lu n u n o lu m lu b ir n it e liğ i o la n a r a c ısız , d o ğ r u d a n d o ğ r u y a m e v c u t
o l m a h a li b a sk ı a l t ı n d a d ı r v e o n u ö z gü r k ılm a k v e o n u n g ü v e n in i t a z e le
m e k a k lın işid ir . P l a t o n ’u n a n ı m sa m a (a n a m n e sis) m it i gib i, M a r c e l ’in
giz e m d o k t r i n i d e , a y r ıc a lık lı v e k a y ıp b ir a r a c ısız m e v c u t o lm a h a lin in
ö ğ r e n ilm e siy le o r t a y a ç ık a n b ir g e r i k az an m ad ır : D ü şü n m e k için ö ğ r e n d i
ğim iz şe y d e n u z a k la şa r a k d ü şü n m e y i ö ğ r e n d iğ im iz d e , k a y b e t t iğim iz şe y le
y e n id e n t e m a s k u r a r ız v e b ö y le c e d a h a ile r ik i a şa m a d a y a p ıla n d ü şü n m e
e y le m i b izi o n a y a k la şt ır ır . K e n d i v a r lığ ım a , b e d e n im v e h a y a t ım ı a şk ın la şt ır a n b a n a o l a n g ü v e n im , ki b u n u y in e b u y o lla k a z a n ır ım , m a n t ık t a
b ir so n u c u n g e r e k liliğ i gib i h iç b ir z a m a n z o r u n lu d e ğ ild ir . K e n d im i b ir
h iç , y a ln ız c a b e d e n im o l a r a k a lg ıla y a b ilir im . U m u t su z lu ğ a k a p ıla b ili
r im . H a y a t ı m a so n v e r e b ilir im . D e n e y im le r d ü n y a sı, g e r ç e k t e n d e , a şk ın lığ ım ı y a d sım a m y a d a g ö r m e z d e n g e lm e m iç in g e ç e r li v e b a sk ıc ı b ir
d a v e t t ir . D ü şü n m e n i n ilk a şa m a sı n d a g e l işt ir ile n m a n t ık sa l k a v r a y ış
k u şk u v e in k âr ı k ışk ır t ır . D ü şü n m e n in ik in c i a şa m a sı n d a so m u t b ir fe lse
fe ile y e n ile n e n , b ilgin in st a t ü s ü v e y e t k in liğ in in t a n ı m l a n m a sı (v a r lı
ğ ın d ışın d a d e ğ il, iç in d e o la n ; u st a sı d e ğ il o n a d u y a r lı o la n , k a p sa y ıc ı v e
b ir in c il giz e m i) y a ln ız c a ilk a d ım d ır ; a m a b u n d a n so n r a yo l k im i y o ğu n
y a şa n m ı ş d e n e y im le r ( sa d a k a t , u m u t , a şk gib i ifşa e d ic i, şü p h e e d ilm e z
d e n e y im le r ) ü z e r in e d ü şü n m e k y o lu y la V a r lığ ın k e şfe d ilm e sin e a ç ık t ır .
II
B u d e n e y im le r e d ö n m e d e n ö n c e , b e n n e y im v e n e y e sa h ib im so r u la r ı
a r a sı n d a k i ö n e m li fa r k lılığ ı d e ğ e r le n d ir e lim . Sa h i p o ld u ğ u m şe y d ışsa ld ır
v e b e n d e n b a ğım sız d ır . Bir şe k ild e o n u t ü k e t ir im v e ü z e r in d e e r k sa h ib iy im d ir . B e d e n im d e b u y o lla sa h ip o ld u ğ u m b ir şe y m id ir ? Bu k o n u in t i
h a r d a g ö r ü lü r , k i in t ih a r b ir h a y a t ın sa h ib i t a r a fı n d a n y o k e d ilm e sid ir .
P e k i a m a y o k e t t iğ i h a y a t ile n e şe k ild e b a ğ la n t ılı d ı r ? K e n d i h a y a t ın ı
y o k e t m e h a k k ı n a sa h i p o lm a d ığ ın ı d ü şü n e n b ir k işiy i e le a la lım . Ö z g ü r
lü ğ ü y le t a n ım la n a n b u b e n , t a b ir i c a iz se , h a y a t k a r şısın d a o n u k a b u l
e t m e y a d a r e d d e t m e o la sılığ ıd ır . Bir in c il n e sn e - ö z n e ilişk isi b ııd u r . Bu
ö z g ü r lü k k a lıc ıd ır : U m u t su z lu k h e r z a m a n o la sıd ır , a ç ı k b ir d a v e t t ir .
7 6
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
Sa h i p o lu n a n şe y in y o k e d ilm e si g ü c ü b u b e n i sa h ip o ld u ğ u şe y d e n ay ır ır
v e d a h a y ü k se k b ir d ü z le m e ç ık a r t ır : K a r şılık lı b ir ilişk id e ay n ı k a id e n in
ü st ü n e b a sm a z la r . Sa h i p o l m a k fiili ç o k n a d ir o l a r a k e d ilg e n t o r m d a
k u lla n ılır ; ö z n e d e n n e sn e y e a k t i f g e ç iş ge r i d ö n d ü r ü le m e z d ir . B u n la r b u
b e n in v a r lık o l a r a k t a n ım la n ı şıd ı r , k i sa h i p o la n b a n a ilişk in d ir .
Sa h i p o lm a k , k e n d in e t u t u n m a k y a d a k e n d in d e n v a z g e ç m e k g ü c ü n e
sa h i p o lm a k v e b ir b a şk a sı n a y a d a b ir b a şk a sı o l a r a k k e n d in e ilgi g ö st e r
m e k t ir . Bu şe k ild e sa h ip o l m a k b ir b a şk a sın ı d a iç e r ir ; t ab ii e ğ e r k işin in
k e n d i b ir b a şk a sı o l a r a k k a b u l e d ilir se . Be n im g ö r ü şle r im b ile b a n a a i t
t ir , ç ü n k ü b a şk a la r ın ın g ö r ü şle r in e ö n c e b e n sa h ip o lm u şu m d u r v e o n
lar ı r e d d e t m işim d ir . T ü m sa h ip o l u şl a r d a , iy e lik le r in (n it e lik le r in ) t am
a n la m ıy la ö z e l sa h ip liğ in d e b ile , iç v e d ış a r a sı n d a b ir ge r ilim v a r d ır .
İ y e lik le r d ış d ü n y a d a e t k ili b ir e r g ü ç t ü r . D ı şsa l b ir n e sn e n in sa h ip liğ i b u
k ay gılı b e n i ge r e k t ir ir . İ y e liğin o lm a d ığ ı d u r u m la r d a b ile , t e k ar z u b ir
ç e şit sa h ip o lu şt u r v e b u sa h i p o lm a a r z u su , sa h ip o l u n a n şe y in k a y b e d il
m e si k a y g ısın a k a r şılık ge lir .
Be n in sa h ip o lu şt a d u r d u ğ u d a h a y ü k se k d ü z le m e r a ğm e n —ki b ö y le c e
sa h ip o ld u ğ u m t e k şe y z a t e n e ü m d e k id ir , a m a b e n o n u n t a r a fın d a n sa h i p
l e n i l m e m - sa h i p o lm a ilişk isin d e n k u r t u la m a m v e o n d a n e t k ile n ir im .
Sa h i p o lm a k fiili e t k e n ç a t ı a l t ı n d a t a m a n la m ın ı b u lu r a m a .e d i lg e n
ç a t ı d a d a b e n z e r v e b e lir li b ir a n la m ı v a r d ır . K işi sa h i p o lm a y ı d ü şü n ü r
v e sa h i p o lu n m u ş o l u n a n ı ; e d e b i v e ay n ı z a m a n d a d a v a r o lu ş a ç ısın d a n
sa h ip o lu n m u ş o l u n a n a d a ir d ü şü n c e d e b ir a ld a n ışt ı r b u . Bu ö z e llik le
b e d e n için d o ğ r u d u r . “A slın d a , o n la r ı sa h ip o ld u ğ u m şe y le r o la r a k k u lla n
d ığın ı sü r e c e , b e n i, o n la r a sa h i p o l a n b e n i b a sk ı a lt ın a a lm a y a ç a lışa n ,
b e d e n im in y a d a a r a ç la r ı m ın ö z ü d ü r .” Sa h i p o ld u ğ u m u z m a lz e m e ü z e r in
d e y a r a t ıc ı b ir şe k i ld e ç a lışır k e n b u o k a d a r d a d o ğ r u d e ğ ild ir ; b ir m ü z is
y e n in e n st r ü m a n ı , b ir b ilim a d a m ı n ı n c ih a z la r ı, b a h ç ıv a n ın sa k sı sı y a
d a b it k ile r iy le ç a j^ m a s ı gib i. Bu d u r u m d a , h e m e n h e m e n t e r si g e ç e r lid ir : v a r o lu ş sa h ip o l u şa in d ir g e n m e z , a m a sa h ip o lu ş v a r o lu şa d ö n ü ş t ü
r ü lü r . Bu iç v e d ış, b e n v e sa h i p o ld u ğ u m şe y a r a sı n d a k i g e r ilim i v e ik iliği
o r t a d a n k a ld ır ır . F ik ir le r im s a l t b a n a a it d e v in im siz a id iy e t le r i a n d ı r d ı
ğ ın d a , b e n d e o n la r a a it o lu r u m , o n la r ın z o r b a lığı a lt ın d a k i b ir fa n a t iğ e
d ö n ü şü r ü m . G e r ç e k d ü şü n ü r h e r z a m a n y a r a t ıc ıd ır , ç ü n k ü o n u n d ü şü n
c e si h e r z a m a n so r g u la n ı r v e sın a m a y a t a b i t u t u lu r . H e m o h e m d e fik ir
le r i c a n lıd ır v e iç iç e g e ç m işt ir .
Bu n e d e n le , sa h ip o lm a d ü z e y in d e y a şa m a k (ya d a sa h ip o lm a y ı a r z u la
m a k ) b e n in k o n u m u n a u y gu n r a k ım ı k a y b e t m e k , o ld u ğ u m şe y i t e r k e d e
r e k sa h ip o ld u ğ u m şe y e d ö n ü şm e k , b ir şe y e in d ir g e n m e k a n la m ın a ge lir .
G A B R I EL M A R C E L
77
D iğ e r t a r a ft a n , b u b e n , D o ğ u ' n u n ç ile c i u y g u la m a la r ın d a o ld u ğ u gib i, e n
in c e ip le r in i iy e lik d ü n y a sın a b a ğ la y a r a k o n u n ü st ü n d ü z e y in d e n u zak
k a la m a z . M a r c e l, sır a d ışı b ir şid d e t it k isiy le şö y le d e r :
“En m ah r e m v e sar sılm az k an aat im - k i e ğe r k ab u l e d ile n d o k t r in le r e karşı
çık ıy or sa, e n ço k O r t o d o k slu ğa k a r şıd ır - şu d u r : D in d ar ve eğit im li kişiler in
p e k ço ğu h ak k ın d a n e sö y le r se sö y le sin , T a n r ı b izim t ar afım ızd an , k u lla
rın ın k ar şı sı n d a, h iç d e se v ilm e k ist e m e z, a m a k u lla r ın c a y ü c e lt ilm e k v e
b a şla n g ıç n o k t a sın ın bu o lm asın ı ist e t . P e k ç o k d in k it ab ın ın b e n im için
k a t la m la m a z o lm asın ın n e d e n i b u d tır . Ku lla r ın a y a sla n a n v e bir şe k ild e
y ar at t ık lar ın ı k ısk an an bu T a n r ı b en im gö zü m d e a n c a k bir p ııt tıır. V e yen i
bir d in in d o ğu şu n a k a d a r d a , ilan e d e r im ki, şu a n d a yazdığım şey le ç e lişe n
h e r h an gi b ir şe y k ale m e ald ığım d a sam im i o lm a y a c a ğ ım .” (E t r e e t A m i r )
D ü n y a n ın d o ğ a sı, far k lı g e r e k ç e le r le v e e şit b ir şe k ild e , H ır ist iy a n la r v e
la ik le r t a r a fın d a n d e ğ işt ir ilm iş v e k u t siy e t i b o z u lm u şt u r , v e M a r c e l ’in
fe lse fe sin in ç a b a sı , h e m h ü m a n iz m in h e m d e H ır ist iy a n lığ ın m e sa jın ın
y e n id e n d u y u lm a sı o la sılığ ın ın k o şu lu o l a r a k , ‘y a r a t ıla n ın sa y g ıd e ğ e r
a şk ı n ı ’ y e n id e n c a n l a n d ı r m a k t ı r . O n u n H ır ist iy a n lığ ı, b ir H ır ist iy a n
h ü m a n iz m id ir . İ n a n ç so r u su n d a n ay r ı b ir şe k ild e , sa h ip o lm a d ü n y a sın ın
ö t e si n d e a r a n a m a y a c a k , a m a sa h ip o lu ş v e v a r o lu ş, b e n v e h a y a t ım , k işi
v e d ü n y a a r a sı n d a y a t a n , v a r lığ ın m e t a fiz ik giz e m id ir ; k işin in k e n d isin i
d ü n y a y a a ç t ığ ı v e k e n d isin i o r t a y a ç ık a r t t ığ ı, ö z n e l g e r ç e k liğ i o la n k a t ılı
m ıy la a şk ı n la şt ığ ı b ir a la n . B e d e n , o n u k e n d i iç in e k a p a lı b a ğım sız bir
g e r ç e k lik o l a r a k d e ğ il d e , e sa s k ısm ı su y u n y ü z e y in in a lt ın d a y a t a n b a t ık
b ir k r a llığ ın y ü z e y e ç ık m ış u z a n t ısı o l a r a k k u lla n d ığ ım ız d a , b u o r t a s a h a
n ın ö z ü v e se m b o lü d ü r .
“ H ay a t ım ız d a n , in san h ay a t ın d a n b a h se t t iğim iz d e sö z cü ğe y ü k led iğim iz
a n lam ıy la, h ay a t ın ge r ç e ği, d ü şü n c e si o n u n e n d e r in in e n ü fu z e d e n biri
için , (an lam ı a ç ık la n a m a y a n a m a ge r ç e k v ar lığı d e n e y im le r im iz e h acim ,
d e ğe r ve gizem li bir y oğu n lu k o lar a k y an sıy an ) m et afizik bir t ü r A d a n t is’in
v a r lığın a işa r e t e t m e z m iy d i?" (D u R e f u s â l'ln v o c at io n )
Bu n e d e n le , v a r o lu ş v e sa h ip o lıış, y a n i b e n n e y im v e n e y e sa h ib im a r a sın
d a k i ge r ilim n o r m a l v e g e r e k lid ir v e t a m d a d r a m ın k o n u su n u o lu şt u r u r ,
v e sa h i p o lm a y ı a z a lt m a k y a d a sa h ip o lu şu e lim in e e t m e k y o lu y la (y an i,
m a t e r y a liz m , id e a liz m v e t e o lo jin in e n t ip ik şe k liy le ) b u n u la ğ v e t m e y e
d a ir h e r t iir lii e ğilim p e r d e y i in d ir ir . H a y a t , d u y a r lı h isse d iş v e y a r a t ıc ı
78
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
e t k in lik y o lu y la g e r ilim i a z a l t a r a k b a şa r ılır ; b u a la n la r d a sa h i p o lm a k
e lim in e e d ilm e z , v a r o lu şa a sim le e d ilir ; ki k işi v e ö t e k i m e t a fiz ik ile iç
iç e g e ç e r ; ö z e r k lik (‘k e n d i işle r in i h a l l e t m e k ’) ö z g ü r lü k le , y a n i k a t ılım la
a şk ı n la şır ; b e d e n im v e ay n ı ö z d e n g e le n , g ü ç le r in i g e n işle t e r e k ç o ğ a l t a n
d ü n y a , V a r o lu şa t a n ık lık e t t iğ im y e r d ir ; sa d a k a t im v e u m u d u m ü z e r in
d e ç a lışır v e k e n d im i a ç ık , a k ıc ı v e h a r c a n m a y a h a z ır (y a r a r l a n ı l a b i l i r )
t u t a r ım .
Bu t e m a , k a v r a y ış v e b ilin ç a l a n ı n d a p a r a le ld ir . İ d e a liz m in y e t e r siz
liğin i k a n ıt la m ış o la n M a r c e l, a lg ı l a n a n n e sn e ile b ir ç e şit d e ğ iş t o k u şu n
o ld u ğ u v e b ir ç e şit R e a liz m b iç im in d e k i g e r ç e k liğ i a r a r . N e v a r k i, h i sse t
m e , se z m e v e a lg ıla m a , y a ln ız c a ü z e r in d e n h a r e k e t e d ile n v a r lık d e ğ il
b ir e r k a v r a m a e y le m id ir ; n e sn e y e g ö st e r ile n k o n u k se v e r lik , sa h ip o l d u
ğu h e r şe y le k işin in k e n d in i o n a a ç m a sı , e n gü ç sü z h a liy le y a r a t ıc ı, a m a
ay n ı z a m a n d a d a sa n a t ç ı n ı n fa a liy e t in i a n d ır a n b ir e y le m d ir . Se z g ile r im
V a r lığ ın şa h it le r id ir , b e d e n im b a n a a i t d e ğ ild ir a m a b e n i t a şıd ığ ı d ü n
y ay a u z a n ır . B u n la r in c e le d iğ i k a v r a m la r d a n b azılar ı v e V a r lığ a k a t ılım
g ö st e r e n in sa n o ğ lu n u ifa d e e t m e k iç in k u lla n d ığ ı k a v r a m la r d ır : G e r ç e k
liğim iz V a r l ı ğ a k a t ılım b iç im im iz d ir . O n u n fe lse fe si V a r lığ a k a t ılım v e
t a n ık lık b iç im le r im iz in , V a r lığ a ih a n e t e t m e b iç im le r im iz in b ir i n c e l e
m e sid ir . M a d d i d ü n y a , y a ln ız c a b u t e m a la r ın sa h n e y e k o n u ld u ğ u b ir
t iy a t r o d e ğ ild ir , ç ü n k ü o k a t ı lm a y a d a v e t e d ild iğim iz v e a h la k sız lı k la r ın
d a n n e fr e t e t t iğ im iz y a d a h o r g ö r d ü ğ ü m ü z V a r lığ ın b iz z a t k e n d isid ir .
III
Ö z g ü r lü k b ir in c il ö z n e - n e sn e ilişk isiy se - h a y a t ı k a b u l e t m e y a d a r e d d e t
m e o l a sı l ı ğ ı - , sa d a k a t d e n ih a i ö z n e - n e sn e ilişk isid ir . S a d a k a t V a r lığ ın
t a sd ik ed ilm esid ir ... Bu n e d e n le , sa d a k a t d e n e y im in i d ü şü n c e y o lu y la y e n i
d e n y a şa m a k , u y g u la m a la r ın ı g ö st e r m e k , V a r lığ ın in c e le n m e sin d e k i e n
v a a t e d ic i y a k la şım d ır . B e n im ü z e r im d e t a le p le r i o la n d ü n y a d a , b a şk a la r ı
ile b ir lik t e o ld u ğ u m u g ö r d ü m : B a şk a l a r ı n a t e p k i v e r iy o r u m v e o n la r la
b ir lik t e v e y a o n la r iç in so r u m lu lu k la r a lıy o r u m . Y a n i, k e n d i o lu şu m d a n
u z a k t a , b ilişt e k i k e sin liğ im in z e m in i v e ir a d e m d e k i t u t a r lılığ ın m o t ifi,
b a n a t e m e l v a r o lu ş n o sy o n u m u v e r e n b ir b a şk a sın ın v a r o lu şu v e b a ş
k a la r ın ın v a r lığ ı n a in a n d ığ ım v e b u in a n ç ü z e r in d e n h a r e k e t e t t iğ im
sü r e c e , k e n d i v a r o lu şu m u d o ğ r u la m a k t ır ; b e n z e r b ir şe k ild e , s a d a k a t l e
k e n d i v a r lığ ım ın y a r a t ılışın ı b a şl a t a c a k v e sü r d ü r e c e k o l a n b ir b a şk a sı n a
v e r d iğim sa m im i b ir y a n ıt t ır . A h la k i v a r o lu şu n b u özü ü st ü n e d ü şü n m e k
G A B R I EL M A R C E L
79
V a r lığ a d a ir b ir m e t a fiz iğ e y ö n e lt ir . M a r c e l g ü n c e sin d e b ıı m e t a fiz ik g e
r e k liliği a r a r k e n , d r a m a t ik e se r le r in in y a p ıla n m a sın d a b a ğım sız in c e le
m e le r i d e so m u t b ir şe k ild e k u lla n m a y a d e v a m e t m işt ir . Ç o c u k l u k t a e v
iç in d e , h u y v e fik ir le r in ç a t ı şm a sı n d a n d o ğ a n g id e r ile m e z v e ıız la şt ır ılam az fa r k lık la r a r a sın d a b o ğ u ld u ğ u n u sö y le m e k t e d ir . İyi n iy e t h e r t ü r lü
b a k ış a ç ı sı n d a v a r o la b ilir a m a o n la r ı u z la şt ır m a sı b e k le n e m e z . A k ıl v e
t a r t ışm a d ü z le m in d e u z la şt ır ıla m a z o lsa d a , sa ğ la n a b ilir b ir u y u m o l a b i
lir ; m ü z ik t e o ld u ğ u gib i n e sn e l fa r k lılık la r ın ö t e sin d e k i b ir u y u m . O n u n
d r a m a t i k e se r le r in d e sü r e k li y in e le n e n t e m a b u y d u ; so m u t v e b a ğım sız
b ir şe k ild e a r a n a n a m a m e t a fiz ik d o ğ r u la m a sı ile b e n z e r ö z e llik le r t aşıy an
v e a y n ı k o n u y a y ö n e le n b ir t e m a : a şk ın lığ ın d o ğ r u la n m a sı v e so y u t d ü
şü n c e y e b a şv u r m a y o lu y la e d in ile n d e n e y im in in a t ç ı ç e lişk ile r in in y o k
e d ilm e sin in r e d d i.
M a r c e l N i e t z sc h e ’n in sö y le m in i d e ğ e r le n d ir e r e k , o n u n d e r in liğ in in
a lt ın ı ç iz e r : ‘İ n sa n , v a a t l e r v e r e b ile c e k ’, k e n d in i b ir şe y le r e b a ğım lı k ıla
c a k v e g e le c e ğ in i b e lir le y e b ile c e k ‘t e k v a r lık t ır .’ V e r d iğ im v a a t , sın ır la n a
m a z e t k e n le r v e n e d e n le r d ü n y a sın d a n k e n d im i so y u t la m a y a c ü r e t e t t i
ğ im a n la m ın a g e lir ; k i a y r ın t ıd a , b u d ü n y a ü z e r in d e h iç b ir k o n t r o l e t m e
g ü c ü m y a d a ö n g ö r ü m y o k t u r v e m e y d a n a g e le c e k o l a n d e ğ işim le r e k ar şı
k ay ıt sız k a la m a m . Bu d e ğişim le r i e g e m e n b ir ilk e a lt ın d a d iiz e n le y e b ile c e ğ im i v e d ü z e n le y e c e ğ im i sö y le m e y e c iir e t e d iy o r u m . Bu k a h r a m a n c a
y a lın lık a n t ik ç a ğ ı a n ı m sa t ır (b e lk i d e a k la R e g u l u s’u * ge t ir ir ) a m a sa m i
m i m o d e r n id e a lle r c e k ışk ır t ılm ışt ır , k i ( G id e ’in y a p t ığ ı gib i ö r n e ğ in ) şu
a n v e g e le c e ğ e a i t o l a n v e g a r a n t i e d ile m e y e c e k o l a n sa h ic ilik v e k e n d iliğ in d e n lik d e ğ e r i ü z e r in d e d u r u r . B ö y le c e , o r t a y a b ir ik ile m ç ık a r : Bir
so r u m lu lu k a ld ığ ım d a , y a g e r ç e k t e n sa p t a m a g ü c ü m ü n iç in d e y e r a l m a
y a n b ir d u y g u d e ğ işm e z liğ i id d ia sın d a y ım d ır , y a d a g e l e c e k t e b u n u g e r
ç e k le şt ir d iğ im d e h iç b ir şe k ild e y a r a d ılışım a u y m a y a c a k b ir şe y i y a p m a
y a h a z ır ım d ır . B ir in c i d u r u m d a k e n d im e y a la n sö y le r im , İ k in c isin d e b ir
b a şk a sı n a y a la n sö y le m e y e h a z ır lık lıy ım d ır . Bu n o k t a d a d e v a m lılık , k işi
se l t u t a r lılık , ilk e le r v e g e ç m işe b a ğ lılık a ç ısın d a n sa d a k a t , g e le c e ğ e v e
y e n i d ü şü n c e le r e a ç ık lık b a ğ la m ın d a sa m im iy e t ile ç e lişir . Se ç im ik isi
a r a sı n d a d ı r ; a m a ilk in in im k â n sız b ir se ç e n e k o lm a sı k o şu lu y la ; ç ü n k ü
k işiy i b ir ik ile m e so k a r . N e v a r k i, h e r ik isi d e k işin in k e n d in e o la n
sa d a k a t in i n b ir b iç im id ir v e h e r ik isi d e c id d i it ir a z la r a a ç ık t ır .
* M a r c u s A l i l i ı ı s R e g u l u s ( I O 3 . y ü z y ı l). B ü y ü k ö l ç ü d e e f s a n e l e r l e ö r ü l ü y a şa m ı
R o m a l ı l a r c a d a y a n ı k l ı l ı ğ ı n ö r n e ğ i s a y ı l a n v e o n u y u r t s e v e r b ir ş e h i t o l a r a k ü n e k a v u şt u r a n
R o m a l ı g e n e r a l (I . P ö n S a v a ş ı ’n d a ) v e d e v l e t a d a m ı , ( y .n .)
8 0
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
İlk d u r u m d a , t u t a r lılığ ım b ir o n u r , ö z sa y gı so r u n u d u r , ki b u n u v a a d i
m in iç e r iğ in d e n iist iin t u t a r ım v e e ğ e r b u sa d a k a t ise , sa d ık o ld u ğ u m
in sa n a k a r şı b e n i n e fr e t e d ile b ilir b ir k işi h a lin e g e t ir e n t ü r b ir s a d a k a t
tir. İ k in c i d u r u m d a , t u t a r lı o lm a r o lü o y n a m a m v e b ilin m e y e n g ir d ile r ,
k e n d im in g e l e c e k d u r u m la r ı ışığ ın d a k o n u m u m u d e ğ işt ir m e y e h a z ır ım
d ır . G e l e c e k b ir d u r u m a g ö st e r ile n b u sa y gı, ki b u d u r u m d a h iç b ir k a lıc ı
r o lü m y o k t u r , g e r ç e k d ışı v e y ü ze y se ld ir . Bu b a k ış a ç ısın d a , a r t a r d a ge lişe n
d u r u m la r la h iç b ir ilişk im y o k t u r , ç ü n k ü b ir b ir in i t a k ip e d e n b u o la y la r
silsile si iç in d e h iç b ir v a r o lu şu m y o k t u r ; k e n d im e d a ir a n ı la r ım d a b ir
m e v c u d iy e t im y a d a k e n d im i b e lir le m e y e d a ir b ir g ü c ü m y o k t u r . S a d a
k a t ilişk isin d e k i d e ğ işt ir ile m e z lik , n e d e ğ işm e z b ir b iç im d e k e n d im e o la n
sa h t e b ir b a ğ lılığ ım , n e d e d e ğ işm e z b ir şe k ild e v e r ili d u r u m la r a o l a n
d ü r ü st b ir b a ğ lılık t ır . K e n d im e d a ir d u r u m la r d a n d a h a fa z la sıy ım d ır .
Y a ln ız c a sa d ı k k a lm a k a r a r ı a ld ığ ım ilk d u r u m la ö z d e şle şt ir ilir im , zir a
h a y a t ım ı b e lir le y e n b e lir le y ic i se ç im y a p m a e y le m i iç in d e , k e n d im i t a m
a n la m ıy la b u d u r u m la ö z d e şle şt ir ir im ; v e b u y e n i k o şu lla r ı v a a d im i g e r
ç e k le şt ir m e k v e k e n d im i y e n ile m e k iç in k u lla n d ığ ım sü r e c e , y a ln ız c a
a r t a r d a g e lişe n o la y la r la ö z d e şle şir im . V a a d im i t a k ip e d e n şe y , b a şım a
g e l e c e k ö n c e d e n k e st ir ile m e z d e ğ işik lik le r i b a r ın d ır a n b ir h a t a d e ğ il,
h e m k e n d im h e m d e v a a d im i g e r ç e k le şt ir m e m e v e y e r in e g e t ir m e m e
o l a n a k t a n ıy a n b ir b ü y ü m e sü r e c id ir . G e l e c e k , g e ld iğ in d e o n u k a b u l e t
m e k v e k e n d im le ö z d e şle şt ir m e k z o r u n d a o ld u ğ u m y a d a far k lı b ir şe y m iş
gib i r o l y a p a c a ğ ı m b ir şe k ild e v e r ili d e ğ ild ir ; g e l e c e k v e r ili, k a b a b ir
g e r ç e k lik t ir v e ö y le d e k a la c a k t ır v e o l a c a k şe y ç o k t a n t e m e lle r d e b e lir le n
m işt ir , ç ü n k ü b u b e n im g e le c e ğ im d ir v e b e n o la c a k t ır . Bu n e d e n le s a d a
k a t t e , d ö n ü şü m d e n , b ir b ilin ç d u r u m u n d a n b ir d iğ e r in e g e ç işt e n k a ç ı n ı
r ım , ç ü n k ü y a ln ız c a o ld u ğ u m şe y e , o lm a y ı a r z u la d ığım şe y e d ö n ü şü r ü m .
Z a m a n ı n d ışın d a d u r d u ğ u m v e z ih n im d e k i y in e le n e n d u r u m la r ı a şa r a k
b ir v a r lığ a d ö n ü şt ü ğ ü m b u k e n d im le ö z d e şle şm e , y a ln ız c a r e sm i b ir b ir
lik y a d a g u r u r m e se le si d e ğ ild ir , ç ü n k ü d in a m ik t ir , k e n d in i k o r u y a r a k
v e d e ğ işim le r in a r a ç la r ı n ı k u l la n a r a k k e n d in e d ö n ü şt ü ğ ü , n e k a r şı k o y
d u ğ u n e d e in k â r e t t iğ i n e d e k a b u l e t t iğ i b ir b ü y ü m e d ir . V e sü r e k li
o l a r a k d a ir a d e m v e ö z g ü r lü ğ ü m o l a r a k k a la c a k t ır , ç ü n k ü k e n d im i in k â r
e d e b ilir v e o lm a y ı t a sa r la d ı ğ ım şe y i y o k e d e b ilir im .
S a d a k a t y o lu y la k e n d im e v e r d iğ ü n so m u t t a r ih i k a lıc ılık e v r e n se l
b ir k a n u n ü z e r in d e n e ld e e d ile m e z a m a g e ç e r lid ir . K a n u n so y u t v e r e s
m id ir v e b e lir li d u r u m la r a h ü k m e d e r ; ö t e y a n d a n s a d a k a t t e k e n d im i
sü r e k li iç e r id e n b e sle r im . E v r e n se l k a n u n u y m a k z o r u n d a o ld u ğ u m n e s
n e l b ir d ü z e n i d e t a m a n la m ıy la t e m sil e t m e z ; V a r lığ ın d o ğ a sı d e ğ ild ir ,
G A B RIEL M A R C E L
81
ç ü n k ii sa d a k a t t e y a ln ız c a b ir id e a li b e sle m e k le k a lm a m , ay n ı z a m a n d a
b e n d e n b a şk a b ir şe y e t a n ık lık e d e r im . S a d a k a t y a ln ız c a b ir ir a d e d e
d e ğ ild ir ; t e p k i v e r d iğ im v e t e p k i v e r m e y e d e v a m e t m e k d u r u m u n d a o ld u
ğ u m b e n d e n b a şk a b ir şe y in v a r lığ ın a o l a n in a n ç t ır . H a y a t ım v e k a lıc ı
lığım o l a n , sa d a k a t t e k i b u sü r e k li t e p k i v e r işt ir v e V a r lığ ı k a n u n a u y gu n
lu k t a n d a h a e k sik siz b ir şe k ild e t e m sil e d e r v e a ç ığ a ç ık a r t ır . S a d a k a t b ir
i n sa n a v e r ile n t e p k id ir v e b ir fik ir v e id e a l sö z k o n u su o k lu ğ u n d a a sla
d o ğ r u b ir b iç im d e y e r in e ge t ir ile m e z ; b ir ilk e n in b e n im ü z e r im d e h iç b ir
t a le b i o l a m a y a c a ğ ı n d a n b u p u t p e r e st lik o lu r , ç ü n k ü g e r ç e k liğ in i b e n im
o n u o n a y la y ışım a b o r ç lu d u r .
İki in sa n ı k a r şılık lı fa r k ı n d a lı ğ a v e c id d i a r k a d a şlı k ilişk isin e y a d a
a ş k a it e n k a r şı la şm a , o ik i k işi a r a sı n d a b ir ü ç ü n c ü k işin in v a r lığ ın ı
o r t a d a n k a ld ır ır ; k i b u b ir b a şk a sın ı d ik k a t e a lm a n ın n o r m a l şe k lid ir v e
h e r ik i k işi d e b ir d iğ e r i için ik in c i b ir şa h sa , b ir ‘s e n ’e d ö n ü şü r v e b ö y le
lik le d e b ir in c i şa h ı st a , ‘b iz 'd e b ir lik t e o lu r la r . H e r ik isin in d e m a h r e m
v a r o lu şu b ir d iğ e r in e t a k d im e d ilir v e sa d a k a t d a im a b ıı m e v c u d iy e t in
fa a l g e lişim i v e b u n d a n z e v k a lın m a sıd ır . Y o k lu k , h a t t a ö liim b ile b u
m e v c u d iy e t i y o k e d e m e z , a m a d a h a ç o k o n u n g e r ç e k liğ in in b ir k a n ıt ıd ır .
A r k a d a şl ı k y a d a a şk ilişk isin d e v a r lığ ın d a n h o şn u t o ld u ğ u m k işi ö l d ü
ğ ü n d e , o k işi y a h ir n e sn e y e d ö n ü şü r y a d a v a r lığ ı (y a ln ız c a b ir im g e y a d a
a n ı d e ğ il) b e n im iç im d e e sk isi d e n li fa a ld ir . B u b e n im sa d a k a t im e b a ğ
lıd ır . M a r c e l şu n u sö y le y e c e k d e n li ile r i g id e r : “Ö l ü l e r iç in ‘o n la r a r t ık
y o k ' d e m e k , y a ln ız c a o n la r ı in k â r e t m e k d e ğ il, a y n ı z a m a n d a k e n d in i
in k â r e t m e k d e m e k t i r v e b e lk i d e m u t la k b ir i n k â r e d i şt i r ". A şk v e d o st
lu k ilişk isin d e k i sa d a k a t t e b ir d iğ e r i iç in iç t e n lik le m e v c u t o l a r a k v a r
o ld u ğ u m u z u v e b ir a r k a d a şı n ö lü m ü y le b u m e v c u d iy e t e so n v e r m e n in
k e n d in i g ö r ü n ü m le r e k a p t ır a r a k , t e k g e r ç e k liğ in g e r ç e k liğ in i r e d d e t m e k
o l d u ğ u n u k a st e t m e k t e d ir . Bu ilişk in in g e r ç e k liğ i z a m a n d ışıd ır (su p r a t e m p o r a l ), sa d a k a t i m l e y a r a t t ığ ım k e n d i v a r o lu şu m u n g e r ç e k liğ in in d e
z a m a n d ışı o l m a sı gib i. Se v m iş o ld u ğ u m ö lü y ü y o k e d e r e k , t iim v a r o lu şu
y o k e d e r im . Bu t a m o l a r a k ö lü m sü z lü k v e y e n id e n b ir a r a y a g e lm e k u m u
d u n u k o r u m a k a n l a m ı n a g e lm e z ; d a h a ç o k s a d a k a t i m y o lu y la b a n a d a i
m a b a ğ lı k a l a c a k o l d u ğ u n d a n , ö t e k in in e t k in k a l a c a k y a şa y a n m e v c u d i
y e t in i h i sse t m e k t ir . Bir d iğ e r i için n e d e n li m e v c u t o lu r sa m k e n d im
iç in d e o d e n li m e v c u t o lu r u m , v a r o lu şu m u n y az gısı, b ilin c i v e t ü m lü ğ ü
d e o d e n li a r t a r ; a şk ın k a r şılık lı o lu şu n d a , b ir in in b a şk a b ir in e a it o l u şu n
d a v a r o lu şu n k a r şılık lı b ir d e ğ işim i v a r d ır ; k i b u d a c id d iy e a lın m a n o sy o
n u n a so m u t b ir a n la m k a t a r v e b ir h a y a l k ır ık lığı sın ır ın ı d e ğ il, b ir b a şa r ı
sın ır ın ı o r t a y a ç ık a r t ır .
8 2
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
IV
Sö z d e b ir H ır ist iy a n o lm a sı n d a n ç o k u zu n z a m a n ö n c e , M a r c e l ’in fe lse
fesi in a n c a y ö n e lm işt i v e v a h iy e a ç ık t ı. İ ç in d e y e t işm iş o ld u ğ u o n d o k u
z u n c u y ü zy ılın k a t ı, a h la k i, k a sv e t li d e ğ e r le r sist e m in d e n o lu şa n r a sy o n a
lizm in i n e d e n li b o ğ u c u v e sık ıc ı b u ld u ğ u n u sö y le m e k t e d ir . K ü ç ü k y a ş
t a y k e n k a y b e t t iğ i a n n e sin in n e şe li r u h u o n d a b ir m e v c u d iy e t o la r a k
k a lm ışt ır v e b u n d a d ü şü n c e sin e y a n sıy a n d e r in e t k ile r b u lu r . İ n a n a n b ir
k işi o lm a d a n ö n c e , fe lse fe d e k i ilk a şk ı o l a n İ d e a liz m d e n ç ık ışın y o lla n
ü z e r in e k a fa y o r a r k e n , b a şk a la r ın ın , a r k a d a şla r ın ın in a n ç la r ıy la d a ilgi
le n m iş v e fe lse fe d e k e n d isin i d c in a n c a y a k la şt ı r a n b ir k a d e r o la sılığ ı
ü z e r in e d ü şü n m ü şt ü r . Bu n e d e n le , t a m a n la m ıy la fe lse fi o la n y a k la şı m la
r ın d a , h â lâ , H ır ist iy a n a v e H ır ist iy a n o lm a y a n a a ç ı k o r t a k b ir z e m in d e
k a ld ığ ın ı id d ia e d e b ilir . N e v a r k i, b u z e m in H ır ist iy a n k ü lt ü r ü n ü n y e t iş
t ir d iğ i k u şa ğ ın t o h u m l a n ile d o lu d u r . V e H ır ist iy a n lığ ın ö t e si n d e , b ilim
se l y a k la şı m la t a b ia t ı d e ğ işt ir ilm iş o l a n b ir d ü n y a d a fe lse fe n in , d ü şü n c e
n in ik in c i h a r e k e t in in m isy o n u h a lin e g e lm iş o la n b ir p a g a n d in d a r lık
v e h a y a t a d a ir b ir giz e m v e k u t sa llık a n la y ışı v a r d ır . K e n d in i r a sy o n e l v e
a h l a k i a m a ç l a r a a d a m ış t e y z e si t a r a fı n d a n b ü y ü t ü le n M a r c e l, iç in d e n e
fe s a l a b i l e c e ğ i v e se v e b ile c e ğ i, u m u t e d e b ile c e ğ i b ir d ü n y a y ı b u lm a n ın
y o lla r ın ı a r a m ışt ır . Y e n id e n c a n la n d ır m a y a ç a lışt ığ ı d ü n y a , a sl ı n d a t a
m a m la n m a m ış v e h a y a t i t e h lik e iç in d e o la n v e b u se b e p le r le d e H ı r ist i
y a n k u r t u lu şu n a y a lv a r a n b ir d ü n y a d ır , g e n e d e k ıır t a r ıla b ile c e k b ir d ü n
y a d ır . İ n sa n o ğ lu d ü n y a d a k i h a y a t ı n a ç ö z ü le b ile c e k b ir b a ğ la b a ğlıd ır ,
a m a k e n d in i b u n a b ır a k t ık ç a k işise l v a r o lu şu n u n a n la m ın ı y it ir ir .
H e r h a lü k a r d a M a r c e l, h e r n e k a d a r it a a t k â r b ir in a n a n o lsa d a , a sla
O r t o d o k s b ir t e o lo g d e ğ ild ir . O n u n t e o lo jisi d a im a d e n e y im ü z e r in e
k işise l b ir d ü şü n m e o l a r a k k a lm ışt ır . M ü z ik a l ilg isin d e n d ö n ü şt ü r d ü ğ ü
k a r a k t e r ist ik b ir m e t a fo r d a , v a r o lu ş b e n im g id e r e k d a h a d a y e t k in , d a h a
d a z e k ic e k a t ılım - g ö st e r d iğ im b ir l 'l m p r o v i sal i o n a b s o l u 'd i h ’ ; h e r t ü r lü
İ d e a liz m v e n o r m d a n b a ğım sız b ir k a v r a m . O n u n d a
b e lir t m iş o ld u ğ u
gib i, B e r g so n c ıı y a r a t ıc ı g e lişim fe lse fe sin d e n , d in i b ir fe lse fe y e g e ç işt ir
b u . Bir filo z o f o l a r a k b ile , d ü şü n e n a k ıl o lu p b it e n le r i se y r e d e r k e n , b e n
y a ln ız c a b ir se y ir c i d e ğ ilim d ir , ay n ı z a m a n d a b ir d e ğ işim r o lü y le k a t k ıd a
d a b u lu n u r u m . Bu d o ğ a ç l a m a m e t a fo r t ı, v a r lığ ın su la r a l t ı n d a k a lm ış
k a y ıp k ıt a sı A t la n r is m e t a fo ı u ile y e r d e ğ işt ir ir ; h e r şe y o r a d a su y u n
a l t ı n d a y a t m a k t a d ı r v e b ir a n d a y ü ze y e ç ık a r . K u lla n ıla n m e t a fo r la r n e
* M u t l a k d o ğ a ç l a m a , ( ç . n .)
G A B R I EL M A R C E L
83
o lu r sa o lsu n , k e n d i v a r lığ ım ı v e b e n im için m e v c u t o la n d iğ e r şe y le r ile
b e n im o n la r iç in m e v c u t o ld u ğ u m şe y le r i sa r m a la y a n k a lıc ı b ir V a r lık
h issi v a r d ır ; g e r ç e k k a d e r im in o n u n iç in d e k a lm a k o ld u ğ u v e k a lıc ı e ğ ili
m im in d e o n u n iç in d e n ç ık m a k o ld u ğ u b ir a n a sıv ısı gib i.
E ğ e r k e n d im i a ç a r , k e n d im i g e ç ir g e n k ıla r sa m , k a t ılım ın ö t e sin d e
b ir g e ç ir g e n lik v a r d ır : Bu b e n im için y a r ız a g ö st e r m e k y a d a r e d d e t m e k
t ir ; y a d a r e d d e d işt e n r ız ay a, n iy aza g e ç m e k . Biz le r h e r a n ü m it siz c e v e
ih a n e t le b e k le n ir v e gö z le n ir iz ; v e m u t la k a y r ılışa b ir d a v e t ile , g ö r ü n ü r
h a y a t ım ız ın so n u n d a ö lü m v a r d ır . D ü n y a n ın ö zü b e lk i d e ih a n e t t ir . A m a
b u o la sılık , b izim için h e r z a m a n o n u k ab u l e t m e m iz i sa ğ la y a c a k n ih ai
n e d e n d e ğild ir . E ğe r in a n ç , u m u t v e m e r h a m e t iç in d e , T a n r ı y a o la n d e r in
b a ğ lılık t a sa b ır v e t e v a z u b e sle y e r e k y a şa m a y a k a r a r v e r ir se m , v a r o ld u ğ u
n a in a n d ığ ım v e u ğ r u n d a d iğ e r h e r şe y i k a y b e t m e y e r azı o ld u ğ u m b ir
a m a ç u ğ r u n a y a şıy o r u m d e m e k t ir : Sa h i p o ld u k la r ım ı n ü z e r in d e b ir şe y i
d o ğ r u la r ım v e a ld ığ ım r isk d e h a y a t im d ir . E ğ e r b ir g ö r ü n ü m o la r a k b a n a
y a n sıy a n şe y e b ir t e p k i v e r m iy o r sa m , b u n u y a p m a k r isk li o l m a k t a n ö t e ,
h a t a lı d ır d a . G ö r ü n ü m le r d ü n y a sın d a u ç m a m ın v e r a sy o n e l so n u ç la r la
b a ğ ım ı k o p a r t m a m ın t e k ö z r ü k e n d im i a ç m ış o lm a m , d u y m a y a h az ır
o l m a m v e b ir ç a ğ r ı a lm ış o lm a m d ır , i n a n c a c e v a p v e r ir im , o n a b a ğ l a n ı
r ım , sı r a d a n in sa n i d e n e y im le r in g e r ç e k lik le r in in v e k o şu lla r ın ın y e r siz
v e a ç ı k l a n a m a z g ö r ü n d ü ğ ü b ir b a k ış a ç ısın d a n a şk ın b ir b a k ış a ç ısın a
g e ç e r im . B e n im in a n c ım iç se ld ir v e n e sn e l k a n ıt la r a d ö n ü şt ü r ü le m e z ;
k e n d im i h a k lı ç ık a r ışım gay r i k işise l b ir a r a şt ı r m a sü r e c i d e ğ il, b a şk a la r ın m d e la le t i ile d e st e k le n e n t a n ık lığ ım d ır ; ç ü n k ü T a n r ı ile o l a n iliş
k im , a r k a d a şla r ı m l a o l a n ilişk ile r im gib i, ü ç ü n c ü şa h ı st a d e ğ ild ir : T a n r ı
‘o ’ d e ğ il ‘se n ' d ir . M u t la k Se n t a sa v v u r e d ile m e z ; in a n ç sa h ib i k e n d i y a k a
r ışın d a t a m a m ıy la m e v c u t t u r v e b u b ü t ü n ü y le ü t e k i ’n in m e v c u d iy e t in i
ifa d e e d ile m e y e c e k e şsiz b ir ilişk i ile y a şa m a y ı a r z u la r . İ n a n ç sız k işi, id e a l
a şk ın lığ ı iç in d e k e n d i d e n e y im le r i ü z e r in d e n b u in a n c ın ge r e k li k işise l
d o ğ a sı n ı fa r k e t m e y i ö ğ r e n e b ilir v e (M a r c e l g ib i) b a şk a la r ın ın in a n ç la r ı
n a i n a n m a k l a b a şla y a r a k , in a n c a o la n b u a ç ık lık o n a k e n d i ç a ğ r ısın d a
b u l u n a n a v e k e n d i t e p k isin i y a r a t a n a d e k d e v a m e d e b ilir . İ n a n ç sa h ib i
k işi b u v a r o lu şu n v e T a n r ı' sın t n g ü c ü n ü n şa h id id ir v e sa d a k a t in in y a r a t
t ığı k işiliğ in H ır ist iy a n n it e lik le r i ile t a n ık lığ ın ı k a n ıt la r . Bu t a n ık lı k
t ır , K ilise n in sa d a k a t id ir v e O n ik i H a v a ı i ’n in ilk t a n ık lığ ın d a n d o ğ a r .
H ır ist iy a n lık E m m a u s’ y o lu n d a k i İ sa ’yı k a b u l e t m e k le b a şla r (k i M a r c e l
* Y e r u ş a l ı m ’d e n ( K ı ı d i i s ) a l t m ı ş o k a r ı m ı ( y a k l a ş ı k 11 k m .) u z a k l ı k t a b u l u n a n b ir
k ö y . L u k a ' y a g ö r e ( 2 4 :1 3 - 3 3 ) , K l e o p a s v e d i ğ e r b i r h a v a r i b u k ö y e g i d e r k e n İ sa ' n ı n
y e n i d e n d i r i l i şi n e t a n ı k o l d u l a r , ( y .n .)
8 4
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
b u d u r u m u O d y sse u s' u n sa d ı k ç o b a n ı E u m a io s t a r a fın d a n t a n ın m a sın ın
y a n m a k o y a r ), y a n i t ar ih i k a lıc ılığ ın , v a r o lu şç u g e r ç e k liğ in k a b u lü ile,
k i sa d a k a t d e b u n u n şa h id id ir ; sa d a k a t in y a r a t t ığ ı ö t e k in in y a şa y a n m e v
c u d iy e t i v e ö liim ile y o k lu ğ u n y o k e d e m e y e c e ğ i b ir v a r lık . Bö y le si b ir
d u r u m d a , şa h it lik ay n ı z a m a n d a şa h it liğ e b ir ç a ğ r ıd ır d a , y an i o n a y la m a sı
iç in , şa h it liğ im in d o ğ r u o l u p o lm a d ığ ın ı k e n d i şa h it liğ i ile b e y a n e t m e si
iç in b ir b a şk a sın a y a lv a r m a k .
‘S e n ’ d iy e h it a p e t t iğ im b ir b a şk a sı n a d a ir b u a y r ıc a lık lı b ilgi, o r t a k
ga y r i k işise l b ilg id e n n a sıl a y ır t e d ilir ? E ğ e r V a r lığ a e r işim i v a r sa , n e sn e l
b ilg ic e y a la n la n ıy o r sa , b u n e t ü r b ir b ilgid ir v e a ld a t ıc ı o lm a d ığ ı n a sıl
a n la şılır ? Bir b a şk a sın a t o p lu m ih t iy a ç la r ın a a ç ık b ir n e sn e m u a m e le si
y a p a r a k , o n a d a ir k e sin v e n e sn e l b ir b ilgi e d in e b ilir im ; ki b u d u r u m d a o
d a b e n v e b a şk a la r ı gib i b ir k işid ir . O n u n l a 'se n ' o la r a k p a y la şım ım d a ,
o n a d a ir b u t ü r b ilgi e d in e m e m ; b ild iğim şe y o n u n o r t a k in sa n i d o ğ a sı
d e ğ il, k işise l v a r o lu şu , k e n d in i a d a d ı ğ ı m e v c u d iy e t v e b e n im le p a y la şt ığ ı
m e v c u d iy e t t ir . O n u y a ln ız c a b ir b a şk a sı o l m a k t a n ç ık a r ıp k e n d i y a p a n ,
k işise l b ir v a r o l u şa d ö n ü şt ü r e n v e y a ln ız c a b ir in sa n o l m a k t a n a y ır t
e d e n şe y , b u ö z gü r lü k ar a y ışıd ır . Be n im t e c r ü b e e t t iğim o n u n b u m e v c u d i
y e t i y a d a y o k lu ğ u , k e n d in i a d a m a y a d a u z a k t u t m a g ü c ü d ü r ; v e b u d a
o n u n n e sn e l o l a r a k b ilin e m e y e c e k o l a n k işise l v a r lığ ıd ır . O n a a ç ı k o l d u
ğu m sü r e c e , o n u n la v a r o ld u ğ u m sü r e c e (y an i, o n u s e n o l a r a k g ö r d ü ğ ü m
sü r e c e ) o n u n ö z gü r o lm a sı n a , k e n d in i a d a m a sı n a v e m e v c u t o lm a sın a
y a r d u n e d e r im . O n a k a r şı g e r ç e k t e n a ç ık o ld u ğ u m sü r e c e , b e n im le b ir lik
t e v a r o la n o n a d a ir fik r im d e ğ il, o d u r . O n a d a ir b ir fik r e y a d a b ir id e a le
sa h i p o ld u ğ u m sü r e c e d e , o n a k a r şı g e r ç e k t e n a ç ık d e ğ ilim d ir v e o n u n
m e v c u d iy e t in i t e c r ü b e e d e m e m .
Bu n e d e n le , sa d a k a t ilişk isi r isk le r le ç e v r ilid ir : Y a ln ız c a b e n im g ü v e
n im i k ö t ü y e k u lla n a b ile c e k o la n in a n c ım ın n e sn e si t a r a fın d a n a l d a t ı l
m a m , a y n ı z a m a n d a o n a d a ir b ir fik ir y a d a id e a lle k e n d im i d e k a n d ı r a
b ilir im . İ n a n ç ilişk isin d e b u r isk le r y o k t u r . Bu ilişk i k a r şılık lı b ir ç e k im
ile b a şla m a z ; ç ü n k ü , a sl ı n d a d ü n y a n ı n g ö r ü n ü m le r i b u n u n a k sin e y ol
a ç a r . T a n r ı b e n i a l d a t a m a y a c a ğ m d a n v e b e n d e o n a d a ir fik ir le r im i y a d a
id e a lle r im i h iç b ir şe k ild e h a k lı ç ık a r a m a y a c a ğ ı m d a n , ö z n e d e k i y a d a
n e sn e d e k i d e ğ işi m e ilişk in o l a r a k b ir in k â r ı h a k lı ç ı k a r a c a k b ir so r u
o la m a z . Bu , d iğ e r le r in e b e n z e r b ir b a ğ lılık d e ğ il, d iğ e r t ü m ilişk ile r in
t e m e lid ir , ç ü n k ü t e k b a şın a T a n r ı ’n ın h e r şe y in m a n e v iy a t ın a e r işim i
v a r d ır v e o n u n h e r şe y le n ih a i b a ğı v a r d ır . V a r lığ ın b ü t ü n se lliğ i ile k e n
d im i t a m a m e n in k â r e t m e k siz in , in k â r e d e m e y e c e ğ im m u t la k b ir iliş
k id ir .
G A B RIEL M A R C EL
85
V
ik in c i şa h ı s (se n ) t e o r isi, ik i in sa n ın b ir b ir i k a r şı sın d a k i m e v c u d iy e t i,
b ir b ir le r i ile v a r o lu şla r ı v e b ir b ir le r in e a it o lu şla r ı, se n in v e b e n in y a r a t t ı
ğı s a d a k a t i ‘b iz ’d e g e lişt ir m e le r i, m e v c u t o l m a (d isp o n ib il u e ) n o sy o n u n u ,
k işin in h a r c a n m a sı n a v e k işiy i v a r k ılm a y a h az ır o lu n m a sın ı v e b u n u n
t a m a k si o l a n n a m e v c u d iy e t i d e b e r a b e r in d e ge t ir ir . “N a m e v c u t b ir isiy
le b ir lik t e o ld u ğ u m d a , o n u n için v a r o lm a d ığ ım b ir k işiy le b ir lik t e o ld u ğ u
m u n b ilin c in d e y im d ir ; o z a m a n k e n d im e ge r i d ö n e r i m .” N a m e v c u t o l- ,
m a k k işin in k e n d i iç in e k a t ılm a sıd ır , y a n i sa h i p o lm a a la n ı n a o d a k la n - ' '
m a k v e h u z u r su z , k a sv e t li, k o şu lla r k a r şı sın d a k ay gılı o lm a k d e m e k t ir ;
b e lir li n e sn e le r le ilişk id e ilgin in o d a k la n d ığ ı şe y in ü m it siz liğe b ü r ü n d ü ğ ü
t a n ım la n a m a z b ir h u z u r su z lu ğu n e sir i o lm a k t ır , ç ü n k ü k e n d im i sa h ip
o ld u k la r ım la ö z d e şle şt ir m e y e v e a r t ık h iç b ir şe y e sa h ip o lm a d ığ ım v e
h iç b ir şe y o la c a ğ ım z a m a n d a o n u y a n sıt m a y a ç a lışır ım . A m a ilk a n d a
b e n v a r ım d ır , ç ü n k ü sa h ip o ld u ğ u m şe y le r d e n k u r t u la b ilir , o n la r ı fe d a
e d e b ilir im , h a t t a h a y a t ım ı b ile - v e şe h id in v a r lığ ı, o n u n k e n d in i fe d a
e d işi ile y a r a t ıla n b ir t a n ık lık t ır . Sa h i p o ld u ğ u m şe y d e n b e d e n im a r a c ı lı
ğıy la k u r t u lu r u m a m a b e d e n im d e n k u r t u la m a m , o n d a n k u r t u lm a la r ı iç in
o n u b a şk a l a r ı n a b ır a k ır ım . Bu b e n im n a m e v c u t o l u şu m u n im ge si v e
k a d e r id ir . B e n , b e n o ld u ğ u m için k e n d im d e n k u r t u ld u ğ u m d a , a r d ım d a
b ır a k t ığ ım y a şa y a n b ir v a r lık t ır : Sa h i p o ld u ğ u m d a n d a h a fa z la sıy ım d ır ,
ç ü n k ü b e n im iç in b a şk a la r ı d a m e v c u t , g e r ç e k v e d e ğ e r li o lm u şt u r .
Y a ln ız c a se v d iğ im b a şk a la r ı iç in d e ğ il, ay n ı z a m a n d a , t am a n la m ıy la
b a n a a i t o ld u k la r ın d a e y le m le r im d e d e m e v c u d u m d u r . Bir e y le m sa h ip
o l u n d u ğ u n d a k a n ıt la n ır . Y ü z le şm e k , k ışk ır t m a k , so r u m lu lu k a lm a k , ü st
le n m e k , d e ğ e r le n d ir m e k ; t ü m b u n la r k işise l v a r o lu şu n b a şlıc a e y le m le
r id ir v e b ir in sa n ın t a m a n la m ıy la iç in d e y er a ld ığ ı e y le m le r d ir . Bu n la r ,
y a ln ız c a b ir in sa n ın b ü t ü n ü y le k e n d in i b u ld u ğ u e y le m le r d e ğ il, ay n ı z a
m a n d a d a im a ç ift a n la m lı o l a r a k ilişk ili o ld u ğ u m u z ü ç ü n c ü şa h ısla r ın
ga y r i k işise l d ü n y a la r ın a d a k a t ı la n t ü r d e n e y le m le r d ir ; k işi v e ö t e k in in
iç in d e k i şa h si o lm a y a n ‘k işi’; k i g ü n d e lik h a y a t b u n u n ü z e r in e k u r u lm u ş
t u r v e sa h i p o lu şu n v a r lık ü z e r in d e k i e t k isi g ib i o n u n d a k işise l v a r o lu ş
ü z e r in d e e t k isi v a r d ır . Bu t ü r e y le m le r d e b e n r a m a n la m ıy la m e v c u t
d e ğ ilim d ir , k e n d im i a şa r ım , t e p k i v e r ir im ; t ü m b iç im le r in d e y a r a t ıc ılığ ın
b a şla t ıc ı v e y e n i d ü şü n c e le r e a ç ı k ö z e lliğ in in b ir k o m b in a sy o n u v a r d ır :
B e n y ar a r l a n ı l ab i l i r i m , v e r ic iy im .
Şö y le d e sö y le n e b ilir : “Ö z e llik le h a y a t ım ı y a d a v a r lığ ım ı, b ir a ç ıd a n
h a r a p o lm a , t ü k e n m e v e h a t t a b u h a r la şm a y a m a r u z b ir n ic e lik o la r a k
86
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
e le a ld ığ ım sii r e c e , k e n d im i n a m e v c u t k ılm a y a m e y illiy im d ir .” R u h u
k u r u t a n v e h e r iç t e n g ir işim i e n g e lle y e n k r o n ik e n d işe v e k a y gın ın k a y
n a ğ ı b u d ıır . U m u t su z lu k , e v r e n in u m u t su z lu ğu v e k a r a m sa r lık d a n a m e v c ııd iy e t ile a y n ı k ö k le r e sa h ip t ir ; k işi d a h a fa z la n a m e v c u t o l d u k ç a u m u
d u d a o d e n li a z alır . Sa h i p o lm a d ü n y a sın d a y a şa y a n k işi, a r z u la r v e k o r k u
d u y a r a m a u m u t e d e m e z , ç ü n k ü in a n c ı y o k t u r . D iğe r t a r a ft a n , k işi y a ln ız
c a u m u t y o lu y la v a r o lu r , u m u d u so lu r . U m u t e t m e k k o r k m a y ı r e d d e t
m e k d e ğ il, e v r e n e d a ir u m u t su z lu ğ a k a p ılm a y ı r e d d e t m e k , o n a b ir şa n s
v e r m e k , d ü z e n in e , b ü t ü n lü ğ ü n e , d e ğ e r le r in g ü v e n ilir liğ in e in a n m a k d e
m e k t ir . Bu , fe lse fi a ç ı d a n d ü şü n c e n in g ö r e v id ir a m a d ü şü n c e y a ln ız c a
r isk a lm a y a , n a m e v c ııd iy e t e v e k a t ılım a v e in a n c ın g e ç ir g e n liğ i ile ü st ü n
lü ğ ü n e , k e n d i b ü t ü n se lliğ im le g ö r ç e k le şt ir ile n v e V a r lığ ın b ü t ü n lü ğ ü n ü
a m a ç la y a n m u t la k b ir ilişk iy e y ö n le n d ir d iğ i sü r e c e b a şa r ılı o la b ilir . E ğ e r
u m u t su z lu ğ a k a p ılır sa m , b u b e n im se ç im im d ir . E ğe r n a m e v c u t sa m , s a
d a k a t y a ln ız c a V a r lığ ın t ü k e n m e z liğ in e k a t ılım ım ı v e o n u n t a t m in e t m e
g ü c ü n ü t a t m a m ı sa ğ l a y a n d e n e y im le r in lid e r id ir . T u r i s t y o r u lm a k sız ın
e t r a ft a k o şu şt u r u r v e r e h b e r k i t a b ı n d a b e lir t ilm iş o l a n y e r le r i g ö r ü r ;
b u r a sı ü n lü b ir m e k â n d ır v e ilg in ç u n su r la r ı v a r d ır a m a k ısa sü r e so n r a
t ü k e n ir le r v e sık ılır la r . K e n d i ü lk e le r in d e d a h il o ld u k la r ı h a y a t b ir e r
k a t a lo g m a d d e sin e , n e sn e le r y ığ ın ın a in d ir g e n e m e z v e t ü k e n m e z . Sa h i p
o lm a k v e v a r o lm a k a r a sın d a k i fa r k d a b u d ıır . Y in e d e , d ü n y a d a k i t ü k e t iie m e z d e ğ e r le r d e n e y im i y a k a r ışa d ö n ü şe n b ir y e t e r siz lik t ir , ç ü n k ü h e r
y e r d e t e h d it a lt ın d a d ır .
U m u t e t k ili m id ir ? U m u t b ir t e k n ik , p r a t ik y ö n t e m le r b a şa r ısız lığ a
u ğ r a d ığ ın d a b a şv u r u l a c a k b ir sih ir d e ğ ild ir . N e d e k e n d i y a p a c a ğ ım ız
şe y le r i T a n r ı ’y a b ı r a k m a n ın , t e m b e lliğ in g e r e k ç e sid ir . U m u t , y a ln ız c a
u m u t su z lu ğ a k a p ıld ığ ım ız d a o r a d a d ı r ç ü n k ü k işise l ç a r e siz liğ im iz m u t
la k t ır v e y a p ıla b ile c e k h iç b ir şe y y o k t u r . O h a ld e u m u t , fa a liy e t le r im i
zin y e r in i a la n b i f .je y d e ğ il, o n la r ın t a m a m la y ıc ı b ir u n su r u d u r ; g ö z d e n
k a y b o la n v e d e n iz e d ö k ü le n b ir m ü c a d e l e n e h r id ir ; o la sılık la r ı h e sa p l a
m a n ın v e b u h e sa p la r ın so n u ç la r ıy la k ısıt la n m a n ın r e d d e d ilişid ir ; g ö r ü
le b ilir v e h e sa p l a n a b i l i r z e m in d e k i b ir b o şlu k , b ir k e h a n e t t ir . U m u t
o la sılığ ı, u m u t o la sılığ ı ile ç a k ışır . Ö l ü m , so m u t b ir u m u t su z lu ğ a b ir
d a v e t o ld u ğ u k a d a r , so m u t b ir u m u d u n d a t r a m p le n id ir . U m u t k işin in
ik a m e t g â h ı, h a k k ı, h a y a t ıd ır ; e d ilg in lik o l a n sa b r ı a r z u la m a k t ır ; i n a n
c ın b e sle d iğ i ir a d i b ir e y le m d ir : K â h in c e şö y le d e r : Bu o l a c a k t ı r - t ıp k ı
â şığ ın se v d iğ in e ö lm e y e c e k sin d e m e si gib i.
V a r lık h e sa p la n a m a z d ı r ç ü n k ü t ü k e n m e z d ir ; b u n e şe n in v e b u u m u
d u n z e m in in i o lu şt u r u r . E ğe r iç e r iği b ir e n v a n t e r d e sı r a la n a b ile c e k o lsa y
G A B RIEL M A R C EL
8 7
d ı v e t u t a n a ğ ı t u t u la b ile c e k o lsay d ı, h içb ir n e şe v e u m u t k ay n ağı o lam az d ı.
A m a M a r c e l ’e g ö r e , u m u d u n d a y a n d ığ ı h e sa p la n a m a z şe y d o ğ a ü st ü d ü r :
“ U m u t , a n c a k iç in d e m u c iz e le r e y e r o la n b ir d ü n y a d a o la sıd ır .” T ü m
u m u d u n m o d e li k u r t u lu ş u m u d u d u r , k i b u H ır ist iy a n la r iç in , T a n r ı ’n ın
h u z u r u n d a y a şa r k e n t e fe k k ü r e e r işm e u m u d u a n la m ın a ge lir . A m a işle r
iy ice sa r p a sa r ı n c a y a d e k k u r t u lu ş h içb ir a n la m ifa d e e t m e z ; e v r e n in
b ü t ü n lü ğ ü n e d u y u la n in a n ç , ki u m u t b u n u n ü z e r in e t e m e lle n d ir ilm işt ir ,
y a ln ız c a g e r ç e k v e c id d i p a r ç a l a r a a y r ılm ış b ir d ü n y a d a b ir şe y le r ifad e
e d e r . A k si t a k d ir d e , ge r ç e k y a r ık la r v e y a r a la r y o k sa , e ğ e r d ü n y a y a r asy o n e l v e u y u m lu o l m a k ö ğ r e t ile b ilir se , k u r t u lu şa d e ğ il y a ln ız c a b ilge liğe ,
u m u d a d e ğil y a ln ız c a k işise l y ü k se lişe , H ır ist iy a n lığ a d e ğil y aln ız c a S t o a c ı
lığ a y a d a Sp i n o z a c ı l ı ğ a ih t iy a ç o lu r . A şk m lığ m e n ü st n o k t a sın a y a p t ı
ğım ç a ğ r ı e n t e m e l ih t iy a c ım d a n k a y n a k la n ır : “ Bir t e k sa n a in a n ır , se n
d e n y a r d ım d ile r im .”
VI
T ü m v a r o l u şç u l a r gib i M a r c e l ’in fe lse fe sin in d e t e m e l it k isi şu ç ık a r ım
d a n k a y n a k la n ır : N e sn e sin e e g e m e n o la n y a d a o n u k u şa t a n y a d a o n u n
ü z e r in d e n b a k a n d ü şü n c e t ü r ü , d ü şü n ü r ü n k e n d isin in v a r o la n b ir b ir e y
o l a r a k iç in e h a p so ld u ğ u d u r u m a u y g u la n a m a z v e b u n e d e n le d e t ü m
sist e m le r (p r e n sip t e b ir d ü şü n c e sist e m i d ü şü n ü r ü n d ışın d a o ld u ğ u v e
o n u n t a r a fı n d a n g ö r ü le m e y e c e ğ i iç in ) y a ln ız c a b ir e r ic a t t ır v e y a n lış
a n a lo jile r in e n y a n ılt ı c ı o la n ıd ır . D ü şü n ü r iç in e h a p so ld u ğ u d u r u m u n
iç e r iği ile ilgile n ir : T a n ım la d ığ ı n it e lik le r in d e r le m e sin d e n y a d a k o n u
m u n u b iç im le n d ir e n d ı şsa l ilişk ile r d e n ç o k k e n d i iç se l g e r ç e k liğ i ile,
d u r u m u n d ışsa llı ğ ım n e r işile m e z g ö r ü n ü m ü y e r in e d u r u m a k e n d i k a t ı lı
m ı ile ilgile n ir . O n u n d ü şü n c e si a n c a k ö n c e d e n v a r sa y ıla b ilir b ir şa h sa
h it a p e d e r , d ü şü n c e y e y a d a d a h il o ld u ğ u iç in t a m a n la m ıy la a lg ıla y a m a d ı
ğı b ir d u r u m a d e ğ il; b u n e d e n le d u r u m u n d o ğ a sı g e r e ğ i fe lse fi d ü şü n c e ,
g e n e l a n l a m d a ö z n e iç in n e sn e y i e le a la n b ilim se l d ü şü n c e n in a ç ık lığı
v e e h liy e t in e sa h i p o la m a z . F e lse fe d e b u t ü r b ir d ü şü n c e n in a r a y ışın a
g ir m e k , in sa n ın t e m e l k o n u la r ü z e r in e d ü şü n c e sin in g e r e k li k o şu lla r ın ı
d ik k a t e a l m a m a k a n la m ın a g e lir ; ç ü n k ü g ü n ü m ü z d e filo z o fla r iç in b u
t ü r b ir d ü şü n c e y i ü r e t m e k , ç a ğ d a ş b ilim y a d a k la sik fe lse fe le r in p r e st iji
n e g ö st e r ile n sa h t e b ir sa y g ın ın n e d e n o ld u ğ u fe lç gib id ir . Ja sp e r s ’in d e
sö y le d iğ i g ib i, fe lse fe , ü z e r in e d ü şü n ü le m e y e c e k b ir g e r ç e k liğ in o ld u ğ u
n o k t a d a d ü şü n m e y e c ü r e t e t m e y i d ü şü n m e n in k o şu lla n ü z e r in e k a fa
8 8
A LT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
y o r a r a k , d ü şü n ü r ü ge r e b ilir . Bu d u r u m d a , V a r lık t e c r ü b e e d ile b ilir , g ö st e
r ile b ilir , d o ğ r u la n a b ilir a m a t e m sil e d ile m e z ya d a sa h ip le n ile m e z .
B ilim se l d ü şü n c e n in ö z n e - n e sn e ilişk isin in ö t e sin d e k i b u g e r ç e k lik ,
ö n c e l ik le d in i in a n c ın n e sn e si d e ğ ild ir . İlk a n d a , d ü şü n ü r ü n d e n e y im in
d e k i d ü şü n c e y e y e r le şt ir ile b ilir v e o r a d a b e lir t ile b ilir . O z g iir v a r o lu şu m ,
sa h i p o ld u ğ u m şe y d e n k u r t u lu r k e n , h a y a t ım a e v e t y a d a h a y ır d e r k e n ,
t a m d a d o ğ a sı g e r e ğ i t e o r id e v e p r a t ik t e şü p h e y e v e in k â r a a ç ık t ır ; a m p i
r ik b ir a r a şt ır m a y la şu y a d a b u y o ld a n k u r t u la c a k o lm a k so r u n sa l d e ğ il
d ir ; e r işile m e y e n , v a r sa y ıla n m e t a fiz ik b ir g e r ç e k lik , b ir giz e m d ir . O b e
n im m u t la k ge r ç e k liğim o lsa d a , h a y a t ım d a ö n e m t a şıy a n h e r şe y in k a y n a
ğ ı v e sır r ı o lsa d a , y o k v a r sa y ıla b ilir , in k â r e d ile b ilir y a d a a ld a t ıla b ilir .
A y n ı z a m a n d a a şk ın ‘s e n ’ v a r 'o lm a d ığ ı sü r e c e , b u a şk ın ‘b e n ’ d e v a r
o la m a z ; o n la r b ir a r a d a o la b ilir le r v e b ir b ir le r i iç in v a r o la b ilir le r , v e
b ir b ir le r in in a şk ın lığ ın ı, t in se l g e r ç e k liğ in i v e ia a l li k l e ı in i k o r u m a k t a
y a r d ım c ı o la b ilir le r . A n c a k a şk ı n lık d ü z e y in d e m ü m k ü n o la n v e h a y a t i
e t k i n l ik v e sü r e k li m e v c u d iy e t ile k o r u n a n b u s a d a k a t in sa n h a y a t ın ın
e n ü st d ü z e y id ir , t e m e l in sa n h a y a t ıd ır v e V a r lığ ın fe lse fi ip u c u d u r . B ü
t ü n ü y le n e sn e l b iç im le r e , d ü şü n c e n in v e d a v r a n ışla r ın st a n d a r t la r ı n a
g e r i d ö n m e k (k işise l sa h ip o lu şu n v e k işise l
sa h ip o lu şu sü r d ü r e n v e
o n u n la sü r d ü r ü le n k e n d in d e n k u r t u lm a n ın v e b a şk a la r ın ın k e n d in d e n
k u r t u lm a sın ın b u d ü z e y in d e n ), a şa ğ ılık b ir d u n u n d u r . K işise l v a r o lu ş,
b a şk a la r ın ı d ü şü n e r e k v e o n la r ı h e d e fle y e r e k a ç ık lığ a k a v u şt u r u la b ile c e k
v e d o ğ r u la n a b ile c e k , t e c r ü b e e d ilm iş b ir g e r ç e k lik t ir : sın a n a b ilir v e d o ğ
r u lu ğ u k a n ıt la n a b ilir .
T e c e ssi im ü v e a şk m lığ ı ile b ir lik t e k işise l v a r o lu ş d e n e y im i, y a r a t ı
la n e v r e n k a r şısın d a a şk ın b ir B E N N E Y SE M O Y U M d u r u şu n u a k la
g e t ir ir ; y a ln ız c a b e d e n im v e h a y a t ım k a r şı sın d a d u r d u ğ u m gib i d e ğ il
f a k a t şö y le b ir d ıır ıış: M u t la k b ir Se n o la n h e r in a n ç sa h ib i iç in m u t la k
b ir Be n . H e r in a n ç sa h ib i b ir t a n ık t ır v e in a n ç sız k işi b a şk a la r ın ın in a n c ı
n a in a n m a k la y o la ç ık a r . K ilise , t a r ih i o l a r a k t a sd i k e d ilm iş g e r ç e k l iğ i
n in d o ğ r u la n m a sı y o lu y la , t e lk in in a k l a y a t k ın lığ ın ı t e m in e d e r .
M e t a fiz ik d e n e y im v e d in i in a n ç a y r ıla b ilir ; h e r n e k a d a r b ir in c isi
n in t e lk in i İ k in c isin i g e r e k t i r m e se d e . D ü n y a d a ila h i b ir d ü z e n d o ğ a d a n
y a d a t a r ih t e n ç ık a r t ı la m a z v e T a n r ı n ı n v a r lığ ın ın r a sy o n e l k a n ıt la r ı
in a n ç e ğilim i t a şı m a y a n la r iç in h iç b ir şe y ifa d e e t m e z ; g ö r ü n ü m le r i n a n
c ın k a r şısm d a d ır . D iğ e r t a r a ft a ise g ü ç lü b ir şe k ild e u m u t v e in a n c ı t e şv ik
e d e n d e n e y im le r v a r d ır . D ü n y a b u la n ık v e h e sa p la n a m a z d ı r . N e o lu r sa
o lsu n y a şa m a k z o r u n d a y ız d ır v e b ö y le si h a y a t i b ir k a r a r ı e r t e le y e m e y iz ;
a m a b izim iç in b u n u g e r ç e k l e şt ir e c e k o la sılık la r ı d e n g e le y e b ilir iz . Biz le r
G A B R I EL M A R C E L
8 9
t a r a fsız d e ğ il, o la b ild iğ in c e t ar a flıy ız d ır . E ğ e r in a n ç y a d a (h e r n e se b e p le
o lu r sa o l su n ) in a n ç sız lık la ilgiliy se k , - K i e r k e g a a r d ’m d a o r t a y a k o y m u ş
o l d u ğ u g i b i - ö n e m li o la n b u d u r . O l a sı lı k l a r k o n u d ışıd ır , ç ü n k ü h iç b ir
z a m a n g e r ç e k k a n ı t la n g ö r e m e z le r ; ç ü n k ü a n c a k d ü şü n c e m iz in r a sy o
n e l u n su r la r ın ın y a n sıt ıc ı n it e liğ i sa y e sin d e o lu m lu v a sıt a sız lığ ım ız ı y e n i
d e n b u l a r a k d u y a r lı t e p k i v e r e b ilir h a le g e lir , k a d e r in ilk e l h a li o l a n
se z giy i ö ğ r e n e b ilir iz ; b ir k e r e a ç ığ a ç ık t ığ ın d a , b a şlı c a t e p k ise llik a k ıl v e
d e n e y im d e n g ü ç a lır , k e n d in i m e v c u t v e g e ç ir g e n k ıla r v e o lg u n t e p k isi
in a n ç o l a n ç a ğ n y ı u y a n d ır ır .
M a r c e l, in a n ç sa h ib in in k o n u m u n u g e n e llik le a lg ıla n d ığ ın d a n d a h a
a z e n t e l e k t ü e l v e a h la k i a ç ı d a n d a h a a z sa y g ıd e ğ e r g ö st e r ir . K o n u y u ,
B u t l e r ’ın v a r d ı ğ ı so n u c u n t u t u n a m a d ı ğ ı b ir sö y le m le r e v r e n in e t a şır :
"Biz im iç in , o la sılık h a y a t ın g e r ç e k r e h b e r id ir .”* Biz d e n , gö r e m e d iğ im iz
b ir şe y in g e r ç e k t e n o r a d a o l u p o lm a d ığ ın ı sö y le m e m iz b e k le n m e z ; b iz e ,
y a p ıla b ile c e k t e k m a n t ık lı şe y in b ir b a şk a b a k ış a ç ısın ın y o lu n d a n g it
m e k v e b a k m a k o ld u ğ u g ö st e r ilir . M a r c e l ’in b ü y ü k g ü c ü v e z a y ıf n o k t a sı
d a b u d u r : B u o n u n g ü c ü d ü r , ç ü n k ü g e r ç e k t e n d e m a n t ı k sa l d ü şü n c e n in
sa h i p o lm a d ığ ı y e n i b ir b a k ış a ç ısı g e lişt ir ir ; z a y ıflığıd ır , ç ü n k ü t e m e l
d ö r t k ö şe li in sa n a k lın ın y a r d ım ın a b a şv u r m a z . Y a ln ız c a ü ç ü n c ü b o y u t
t a ç a lışm a y ı se ç m iş b ir m in y a t ü r sa n a t ç ı sı d ı r o v e e l d e e t t iğ i so n u ç l a r
şa şır t ıc ıd ır . A m a b ü y iik b ir g ü c ü n o ld u ğ u y e r d e , so n sö z z a y ıflığın d e ğ il
d ir .
* Jo s e p h B ı ı t l e r ( 1 6 9 2 - 1 7 5 2 ) ; İ n g il iz p i s k o p o s , t e o l o g v e f i l o ı o f . ( y .n .)
5
M a r t i n H e id e g g e r
(1 8 8 9 A 976)
I
H e id e g g e r ’in t e m e l sist e m a t ik e se r i S e in u ıı d Z e it (1 9 2 7 ) b ir e t k i y a r a t m ış
v e b e k le n t ile r e y o l a ç m ışt ır , ç ü n k ü d ü şü n ü r ü n y a ln ız c a ö z g ü n lü ğ ü n ü v e
p r o fe sy o n e l m a h a r e t in i d e ğ il, a y n ı z a m a n d a d ü şü n c e sin in h ır slı y a n la
r ın ı d a a ç ı ğ a ç ık a r t m ışt ır ; k i o n u n K a n t ’ı t a n ıy a n v e H e g e l ’in y a n ılt ıc ı
d a y a n a k n o k t a sın ı g ö r m e z d e n g e le n d ü şü n c e si, P la t o n v e A r ist o t e le s
ö l ç ü sü n d e V a r lığ ın m e t a fiz iğ in i in şa e t m e y e y ö n e lm işk e n , K ie r k e g a a r d ,
N ie t z sc h e , B e r g so n , D ilt h e y , H ıısse r l, Sc h e le r v e Sim m e l gib i ç a ğ ın b iiy iik
d ü şü n ü r le r in in e n ö z g ü n fik ir le r in i ö z ü m se d iğ in i v e o d a k n o k t a sın a o n l a
r ı y e r le şt ir d iğ in i g ö st e r m işt ir . Ç a l ı şm a sı h e n ü z a n a h a r la r ıy la h a y a t a
g e ç m e m işt ir v e b u g ü n d e g e ç e c e k gib i g ö r ü n m e m e k t e d ir . E le şt ir m e n le r
ilk c i l d i n i n , V a r l ı ğ ı n m e t a fiz iğ i n i ü z e r in e k u r m a y ı ö n e r d i ğ i z e m in i
h a z ır la d ığın ı v e b u n e d e n le d e k e n d i ç a lışm a sın a h e n ü z b a şla m a m ış o l d u
ğ u n u sö y le m işle r d ir . Y in e d e , so n r a k i ç a lışm a sın ın y a y ım la n a n b ö lü m
le r i d ü şü n c e sin in m e v c u t e ğilim in in n e o ld u ğ u n u v e a sıl a m a c ı ile u y u m * V a r l ı k v e Z a m a n , ç e v .: A z iz Y a r d ı m c ı , ( İ d e a Y a y ı n e v i : İ s t a n b u l , K a s ı m 2 0 0 4 ) . ( ç . n .)
9 2
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
lıı o ld u ğ u n u g ö st e r m işt ir : U y g u la m a d a , sist e m a t ik b ir şe k ild e o l m a sa d a ,
p r o gr a m ın ı y ü r ü t t ü ğ ü sö y le n e b ilir . H e id e g g e r sü r e k li o la r a k k e n d in i v a r o
lu şç u fe lse fe d e n a y ır t e d e r ; z ir a, k e n d isin in k işise l v a r o lu ş y a d a a h la k i
u n su r la r v e y a b u n a b e n z e r in sa n i k o şu lla r la d e ğ il, V a r lık p r o b le m i ile
ilg ile n d iğ in i sö y le r . H e r şe y e r a ğ m e n o k a ç ın ılm a z o l a r a k v a r o lu şç u la r
k a t e g o r isin d e d e ğ e r le n d ir ilm e k t e d ir , ç ü n k ü t e m a la r ın d a v e fik ir le r in d e
v e b u n la r ı e le a lışı ile k u lla n d ığ ı d ild e o n la r d a n b ir id ir ; K i e r k e g a a r d ’d a n
e sin le n işin d e v e b a şk a la r ı —ö z e llik le d e S a r t r e - ü z e r in d e k i e t k isin d e d e
o b ir v a r o lu şç u d u r .
O h a ld e , H e id e g g e r ’in fe lse fe si, ‘V a r lık N e d ir , N e d i r N e D e m e k t ir ?’
so r u su n u y ö n e lt m e y i a m a ç la r . K u lla n d ığ ı y ö n t e m , F r e ib u r g ’d a k i k ü r sü
sü n ü 1 9 2 9 y ılın d a d e v r a ld ığ ı H ıısse r l’d e n g e lm e k t e d ir . H u sse r P in fe lse fe
d e k i d a y a n a k n o k t a sı v a r o l u şç u d e ğ ild i a m a v a r o l u şç u filo z o fla r ü z e r in
d e b ü y ü k b ir e t k isi o lm u şt u r v e m o d e r n e v r e sin d e v a r o l u şç u l u ğ u n o
o l m a d a n g e lişe m e y e c e ğ in i r a h a t lı k la sö y le y e b ilir iz . K i e r k e g a a r d , P r o t e s
t a n t e o lo jiy i d e r in d e n e t k ile m işt ir v e Ja sp e r s ile H e id e g g e r ü z e r in d e d e
e t k isi o lm u şt u r a m a v a r o l u şç u l u ğ u n ç a ğ d a ş t e k n ik fe lse fe d e y e r in i a lışı
H ıı sse r l ’in v e r im li, s a f fe n o m o n o lo ji e k o lü n ü n g e lişim iy le g e r ç e k le şm iş
tir. H u sse r l, t e c r ü b e e d ilm iş d ü n y a d a n z iy a d e d e n e y im d ü n y a sı ile fe lse fi
o la r a k ilg ile n e n b ir m a t e m a t ik ç i v e m a n t ık ç ıy d ı. O n u n y ö n t e m i d ü n y a
yı p a r a n t e z iç in e a l m a k v e d ü n y a n ın b ilin c in i b a ğ la n t ısız la şt ı r m a k , d i k
k a t i m u t la k d e n e y im le r d ü n y a sın ın a k sin e iç e r iy e y ö n e lt m e k , b ilin c in
y a p ısın ı ö z ü n se z g isi iç in d e a r a şt ır m a k v e t a n ım la m a k , a n l a m l a r v e n e s
n e le r in y a p ısın ı b u lm a k t ır . O n u n t u t k u su , fe lse fe y i ilk k e z o l a r a k s a f
fe n o m e n o lo jik a ç ı k l a m a sı iç in d e u y gu n b ir z e m in ü z e r in d e k e şfe t m e k
d e n li b ü y ü k b ir t u t k u y d u ; so n u ç la r ın ı b e lir le m e k v e sist e m a t iz e e t m e k
a m a c ıy la d e ğ il, t e r sin e , b a şla n g iç la r ın ı y a p ıla n d ır m a k , b ö lg e se l y a p ıla r ın ı
a y r ın t ıla r ıy la p la n l a m a k v e b e lir le y ic i ö z le r in i sa b it l e m e k iç in t ü m o la sı
b ilgile r in k ö k y a p ıla r ın ın d a lla r ın ı a y ır m ışt ır ; ‘sa n k i b u n l a r m o d e r n ç a
ğın t ü m fe lse fe sin in giz li a r a y ışıy m ışç a sın a ’, H ı ı m e ’t ın ç o k t a n a l a n ı n a
gir m iş o ld u ğ u , K a n t ’m h a k k ı n d a b ir fik ir sa h ib i o ld u ğ u a m a d ü z e n le y e m e d iğ i, D e sc a r t e s ’ın t e m e l fe lse fe sin in sın ır la r ın ı z o r la d ığı b ir b ilim , t ü m
b ilim le r d e n ü st ü n b ir b ilim . Sın ır sız a r a şt ır m a p r o g r a m ıy la b u t ü r b ir
b ilim , h iç b ir şe y i v e r ili y a d a so r u n sa l o la r a k k a b u l e t m e m e k iç in v e
g e r ç e k d ü n y a n ı n ilk e se l o l a r a k t e c r ü b e e d ile b ilir ç e şit li o l a sı d ü n y a la r ın
v e a n t i- d iin y a la r ın ö z e l b ir d u r u m u o l a r a k g ö r ü le b ilm e si iç in , y a ln ız c a
e n r a d ik a l r a sy o n a liz m d e n e sin le n e b ilir v e m u t la k b ir b a şla n g ı c a y ö n e l
t e n b ir g ü ç le fe lse fi a ç ı d a n t a n ım la n a b ilir d i. Bu t ü r b ir p r o je b ir m a t e m a
t ik ç in in r ü y a sı o la b ilir a m a b ir ç o k ist isn a i u n su r u v a r d ır v e k a y d a d e ğ e r
M A RT IN H EID EG G ER
93
b ir b iç im d e t e şv ik e d ic i v e v e r im li b ir b a şla n c ı o ld u ğ u n u d a k a n ıt la m ışt ır .
H u sse r l a ç ı k ç a , V a r lığ ı t am o la r a k a n la şı la b ilir k ılm a k iç in fe lse fe n in
e sk i t u t k u su n u t e r k e t m e y i r e d d e t m işt ir v e y in e a y n ı a ç ık lık la g e ç m iş v e
m e v c u t h a t a la r ı o r t a y a k o y m u ş v e b u n u g e r ç e k le şt ir m e y i v a a t e d e n m u a z
zam b ir o r t a k g ö r e v t ay in e t m işt ir . O n u n m a t e m a t ik ç i k a v r a y ışı o l m a
d a n , v a r o l u şç u l a r o n u n t e m e l y a p ıla r ı a y ır t e d e n v e t a n ım la y a n y ö n t e
m in i k u lla n m ışla r d ır , a m a o n la r ın h e d e fi, iç in d e b ir e y i d e k a p sa y a n d ü n y a
o lm u şt u r . G e r ç e k le r e d a y a n a n d ü n y a y a d ö n d ü ğ ü m ü z d e in şa e d e m e y e c e
ğim iz i g ö r ü r ü z v e b u n e d e n le d e g e r ç e k o la n ı a ç ık la y a m a y ız ; k a b u l e t
m e k z o r u n d a o ld u ğ u m u z v e t a n ım la y a b ild iğ im iz a m a , h e r n e k a d a r o n u n
a n la m la r ın ı in şa e d e b ilse k d e , in şa e d e m e y e c e ğ im iz in d ir g e n e m e z b ir
v a r o l u şu n k a r şısıt ıd a y ız d ır . V a r o lu ş t ü k e n m e z b ir a n la m d e p o su d u r ,
ç ü n k ü şe y le r e y a k la şım ım ız d a im a v e d o ğ a l o l a r a k b ir b a k ış a ç ısın d a n d ır
v e b u n e d e n le d e o ld u k ç a se ç ic id ir . N e v a r k i. H e id e g g e r V a r lığın a n l a
m ı so r u su n u b ir b ir lik v e h ü r ü n iü k iç in d e y ö n e lt m e y i a r z u la r .
T a r a fsı z b a k ış a ç ısın d a n y o la ç ık a r a k , V a r lığ ın d ışın d a o lm a d ığ ım ız
iç in .v e b ir d ü şü n c e n in n e sn e sin d e o ld u ğ u gib i o n u n la ilişk i iç in d e k a !
b ild iğim iz iç in , b e lir li v a r o lu ş t ü r le r in i in c e le y e r e k , d o la y lı b ir b iç im d e
ile r le m e m iz g e r e k t iğ in i id d ia e d e r . B a şla n g ı ç n o k t a sı o l a r a k ö z e llik le
in sa n v a r o lu şu b e lir t ilm işt ir , ç iin k ii o n u n la o la n ilişk im iz d e b i ' l c r av r ıc alık h y ız d ır v e V a r lığ a d a ir h e r h a n g i b u m e t a fiz ik b iz z a t b ıı in san v a r o lu şu
n u n b ir ü r ü n ü o lm a lıd ır . İlk g ö r e v in sa n v a ılı ğ ı n ın y a p ısın ı a ç ığ a ç ı k a r t
m a k t ır .
D as e i n (d ü n y a , h e r n e k a d a r H e id e g g e r t a r a fın d a n b e lir siz b ir şe k ild e
k u lla n ılm ışsa d a , g e n e l o la r a k o n u n fe lse fe sin in t e r c ü m e e d ile m e z t e k
n ik t e r im i o l a r a k k a b u l g ö r m ü şt ü r v e in sa n o ğ lu n u n v a r o lu ş şe k lin i ifa
d e e d e r ) ö z e llik le r i o la n b ir ö z o la r a k b ir şe y in a n a lo jisi o la r a k a n la şı lm a
m a lıd ır . “ D osfiiııTn ö z ü o n u n v a r o lu şıın d a d ır .” B u , v c i i ı bir şey o l m a
d ığ ı, so r g u l a n m a k t a o ld u ğ u için in sa n g e r ç e k liğ in in la m m la r ıa m a y a c a ğı a n l a m ı n a ge lir . İ n sa n b ir o la sılık t ı r , o l m a k g ü c ü n e sa h ip t ir . O n u n
v a r o l u şu , o n a a ç ık o la n o la sılık la r ın se ç im in d e d ir v e b u se ç im h iç b ir
z a m a n n ih a i o lm a d ığ ın d a n v a r o lu şu b e lir siz d ir , ç iin k ü b ir so n u y o k t u r .
Y in e d e , in sa n o ğ lu n u n
v a r o lu ş şe k lin in b ir y a p ısı v a r d ır : Bu , d iin y a d a -
o lm a k t ır . İ n sa n ın v a r lığ ın ı o lu şt u r a n d ü n y a d a - o lın a k , k işi- o lm a y a n ile,
y a n i n e sn e le r d ü n y a sı v e k işin in k e n d in i d a im a iç in d e h isse t t iğ i b a şk a la r ı
ile o l a n a y r ıla m a z ilişk ile r in d e b ir k işi o lm a k t ır . Bu v a r o lu ş şe k li y a ld ız
c a t e sa d ü fi d e ğ ild ir ; o n u g ö r d ü ğ ü m se k liy le d ü n y a n ı n v a r o lu şu m u n ö z ü
o ld u ğ u , y a ln ız c a iç in d e v a r o ld u ğ u m b ir m e k â n o lm a d ığ ı d ü şü n c e sid ir .
H iç b ir o la sı ay ır ım v o k t ıır . D ü n y a d a k i u ğ r a şıla r ım , g ö r e v le r im , k a y g ıla
9 4
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
r ım , ö n e m se d ik le r im , işle r im v a r o lu ş şe k lim i ö r n e k le n d ir ir : K e n d im i
şu y a d a b u g ö r e v y a d a k a y g ıd a n k u r t a r a b ilir im a m a b u t ü r u ğ r a şıla r d a n
a sla k u r t a r a m a m . M e v c u t d ü n y a m (şu a n iç in d e y a şa d ığım d ü n y a ), u ğ r a
şıla r ım ın , k a y g ıla r ım ın d ü n y a sıd ır ; m e v c u t n e sn e le r d ü n y a sı d e ğ il. B e n
zer b ir şe k ild e , ilg ile n d iğ im n e sn e le r d e y a ln ız c a b ir e r a r a ç d e ğ ild ir , y an i
b u n la r b e n im b e lir li ih t iy a ç la r ım iç in k u lla n d ığ ım v e ilg ile r im e h iz m e t
e d e n d iğ e r şe y le r e b a ğım lı n e sn e le r d ir . D ü z e n li, k u lla n ışlı a m a u y a r la n a
b ilir b ir g e lişm iş ilişk ile r sist e m i iç in d e , d iğ e r a r a ç l a r a b a ğlı b ir a r a ç ,
d ü n y a d a k i t ip ik n e sn e y a d a şe y d ir ; v e b u t ü r v a r o lu ş H e id e g g e r t a r a fın
d a n d a l t ı n d a - o l m a k (Z u h an d e n l ı e i t ) o l a r a k t a n ım la n m ışt ır . N e sn e le r y a
d a şe y le r in ilk e l a n la m ı b u d u r v e o n la r ın r e m e l so m u t a n la m ı o la r a k
k a lır ; D a se ı n gib i b u n la r d a d ü n y a d a k i d iğ e r şe y le r le v e D a se in ’ın d o ğ a
sın ı n v a r lığ ı ile o l a n ilişk ile r i ü z e r in e k u r u lu d u r ; İ ğ n e ; ip lik , k u m a ş,
t e r z i v e giy ic iy i g e r e k t ir ir / Y a n i, b ir a r a ç o la r a k n e sn e y i, iç in d e v a r o l d u
ğ u ilişk ile r sist e m i o l u şt u r u r v e sist e m ile ilişk isi sa y e sin d e o l u şt u r u l a n
a m a a n la m ı iç in sist e m e d e ğ il fa k a t k e n d i o la sılık la r ın a g ö n d e r m e y a p a n
D a s e i n ’a g ö n d e r m e y a p a r v e o r a d a so n la n ır . Bir o la sılık o i a r a k ( o la sılık la
r ın k a y n a ğ ı) v e işe y a r a r (g e r ç e k le şt ir ile c e k o la sılık la r ı m ü m k ü n k ıla n )
b ir sist e m d e k i a r a ç la r - o la r a k n e sn e le r le o la n ilişk isi ü z e r in d e n o l u şt u r u
la n D ase ı n , p r o je le r in g e r ç e k le şt ir ilm e si o la r a k d ü n y a y a b ir a n la.şjlab ılir lik
k atar .
D ü n y a y a d a ir b u b a k ış a ç ısı, r a sy o n e l o la n ı n g e r ç e k v e m a t e m a t ik se l
fiz iğin k la sik b ilgi t ü r ü o ld u ğ u , D e sc a r t e s' t a n g e le n so y u t r a sy o n a list
b a k ış a ç ısı ile b ü y ü k brr t e z a t iç in d e d ir - v e d o ğ a n ı n k a n u n la r ı, d o ğ a n ı n
k e n d isin d e n d a h a ö n e m lid ir . S o m u t y a k la şım ın , d ü n y a y a e k le n m iş v e
d a im a o n u n l a a k t i f b ir ilişk i iç i n d e o la n ' u ğ r a şıla r ım ız la o l u şt u r d u ğ u
t e z a t , fa r k lı u z a m k a v r a m la r ın d a ö r n e k le n m işt ir . M a t e m a t ik se l fiziğin
so y u t g e o m e t r ik u z a m ı, n e sn e le r d e n a y r ıla m a z g e r ç e k u ğ r a şıla r ın n it e l
u z a m ı ile ç e lişir : N e sn e n in o ld u ğ u y e r , o n u n d o ğ a sın ı v e işle v in in k o
şu lla r ın ı b e lir le r ; t e k e r le ğ in ü z e r in d e o lm a d ığ ı sü r e c e fr e n b ir fr e n d e ğ ild ir
v e y e r in d e o lm a sı d a ç e v r e n in sa b it k o şu lla r ın ı y a r a t ır . H e r şe y iç in b ir
y e r v e h e r şe y in y e r in d e o lm a sı, g ü n lü k ıığ r a şıla r im ız d a k iıız a m k a v r a m ı
d ır - v e “h e r şe y in b ir z a m a n ı v a r d ı r " ö n e r m e si k a y gıla r ım ız a d a y a n a n
b ir k a v r a m a işa r e t e d e r . K la sik fiz iğin k a v r a m la r ı (m o d e r n fiz ik t e t ü m
u z a m sa l ö n e r m e le r y a ln ız c a b e d e n le r in d a v r a n ışın ı işa r e t e d e r , a sl a ‘u z a
m ı’ d e ğ il) p o p ü le r ‘b ir u z a y d a d iğ e r le r i a r a sın d a y e r a la n b ir şe y ’ k a v r a
m ın a y o l a ç m ışt ır . Bu , lvâlâ D a s e i n 'm d a h a faz lası o la n n e sn e le r d ü n y a sın a
d a ir y a n lış b ir k a v r a m d ır . O n la r ı n - u z a m s a l v e d iğ e r il i şk il e r i- D ase i n 'ı
v e d ü n y a d a k i şe y le r i o l u şt u r u r
D a se m ’ın u z a m ı y o k e t m e y e , d u y u la n
M A RT IN H EID EG G ER
95
g e n işle t e r e k d ü n y a y ı g e n işle t m e y e v e , h e m fizik se l h e m d e p sik o lo jik
o la r a k , u ğ r a şıla r a ç ısın d a n d ü n y ay ı t a n ım la y ıp o r g a n iz e e t m e y e d a ir iç
se l b ir e ğilim i v a r d ır . İ n sa n , p r o je le r in in p e şin d e , a r a ç la r ı m k u lla n ır v e
u y a r la r , g e n işle t ir v e ge lişt ir ir , b ö y le c e o la sılık la r ın ın h a y a t a g e ç ir ilm e
sin d e z a m a n ı e r k in b ir şe k ild e k u lla n ır . A n la şıla b ilir b ir d ü n y a y ı d a b u
y o lla k u r ar .
G ü n d e l ik ilişk ile r im iz in p r a t ik d ü z e n le n işin d e d ü n y a y a k a t t ığ ım ız
a n la m la , u z a m v e z a m a n iç in d e k i n e sn e le r d ü n y a sın ın r a sy o n e l t e şk ilin e
v e r d iğ im i: a n la m a r a sın d a k i ç e lişk i, p r a t ik v e t e o r i, u ğr a şı v e b ilim a r a
sı n d a k i ç e lişk i d e ğ ild ir ; b u , p r a t iğ in b e t im se l a n a liz iy le o r t a y a ç ık a n
d ü n y a n ın a n la şı la b ilir y a p ısın ın ö n e m in in d o ğ r u şe k ild e a n la şılm a sıy la ,
k u lla n ılm a y a n b ir b ilim v e fe lse fe n in t a n ın m a y a n so y u t la m a la r ın d a n
k a y n a k la n a n p o p ü le r y a n lış a n la m a la r a r a sın d a k i ç e lişk id ir . D ü n y a n ın
p r a t ik y o r u m la n ışı ile b ilim se l y o r u m la m şı a r a sın d a h iç b ir ç e lişk i y o k
t u r : H e r ik isi d e k o o r d in e b a k ış a ç ıla r ıd ır . Ç e k i c i n a ğ ır o ld u ğ u n u sö y le
m e k , o n u n t a şın m a sı zo r o ld u ğ u n u y a d a b ir a ğır lığı o ld u ğ u n u , r ar t ıla b ile c e ğ in i sö y le m e k a n la m ın a d a g e le b ilir . Ç e k i ç b ir a r a ç (Z u h an d e n e ) o l a
r a k y a d a v e r ili b ir n e sn e ( V o r h an d e n e ) o la r a k , e l a lt ın d a - o la n y a d a
y a ln ız c a e ld e o la n , m e v c u t o la n b ir şe y o l a r a k d e ğ e r le n d ir ile b ilir . Bilim ,
n e sn e le r le ö n c e d e n b e lir le n m iş sın ır lı b ir b a k ış a ç ısın d a n ilgile n ir , ilgi
sin i b e lir li b ir fe n o m e n le sın ır la r v e m e t o t la r ı ile k r it e r le r in i b u t e m e l
d e b e lir le r . Ç e k i c i a ğır lığı o l a n b ir k ü t le o l a r a k d e ğ e r le n d ir m e k , ö z e l b ir
a m a ç iç in k ısıt la n m ış b ir b a k ış a ç ısıd ır . Bilim a y r ıc a lık lı d e ğ ild ir , u z m a n
l a şm ı şt ı r ; d ü n y a n ı n y o r u m l a n m a sı d e ğ il, se ç il i b ir b a k ışt ır ; in sa n ın
p r o je le r i a ç ı sı n d a n e le a lın a n so m u t n e sn e n in k u lla n ım ı n ın t e c r ü b e
e d ilm e si d e ğ il, so m u t ilişk ile r sist e m in d e n ç ık a r t ı la n v e D o ğ a n ın p r o je si
p e r sp e k t ifin d e n y ö n e lt ile n ö z e l so r u la r la b e lir le n e n d iğ e r b ir a n la m la r
sist e m in e a sim le e d ile n so y u t la m a la r d ır .
V a r lığ ın p r o je le r im ü z e r in d e n v e a r a ç o la r a k k u lla n d ığım v e g e lişt ir d i
ğ im n e sn e l e r l e o l a n ilişk ile r im ü z e r in d e n k u r u lm a sı a n l a m ı n d a d ü n y a d a - o lm a m , d ü n y a d a ay n ı şe k ild e v a r o la n b a şk a la r ıy la - h ir lik t e - o lm a m ıd a ge r e k t ir ir . Bu n o k t a d a , y in e , b a şk a la r ın ın v ar lığı y aln ız ca t e sa d ü fi d e ğ il
d ir a m a b ir g e r e k lilik t ir ; v a r lığım ın y ap ı t a şla r ın d a n b ir id ir v e o n u n iç in
d e d ir ; b e r b e r o l a r a k b e r b e r in m ü şt e r isiy le , iğn e o l a r a k iğ n e n in h e m ip lik
h e m d e k u m a ş v e t e r zi ile b ir a r a d a o lm a sın ın g e r e k liliğ i gib i. D a s e i t ı ’ın
d o ğ a sı m ü şc e r e k - o lm a k t ır ; in sa n ın v a r o lu şu p a y la şıla n b ir v a r o lu şt u r
v e g iin lü k d e n e y im le r im iz in so sy a l o l a r a k b ir b ir in e b a ğım lılığı b a şla n g ıc a
d a ir d ir v e k u r u c u d u r . K e n d im e d a ir t a m b ilin c im v e k e n d im i d o ğ r u l a
m a m , b a şk a la r ın a d a ir b ilin c im d e n d o ğ a r : V e r ili v e şü p h e g ö t ü r m e z o l a
9 6
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
r a k k e n d im le b a şla y ıp , b ir şe k ild e b a şk a la r ın ın v a r lığ ın ın d a k e n d im in k i
gib i o ld u ğ u so n u c u n u ç ık a r t a m a m . Ç ü n k ü b e n h e m b ir e r a r a ç o la r a k
k u lla n d ığ ım n e sn e le r ile ilişk ile r im h e m d e b a şk a l a r ı n a o la n m e r a k ım
ü z e r in e k u r t ılu y ıım d u r .
K e n d im iz i şu y a d a b u u ğ r a şıd a n k u r t a r a b ilm e m iz fa k a t k im i u ğ r a şıla r
d a n k ıır t a r a m a m a n u z gib i, ay n ı şe k i ld e k e n d im iz i şu y a d a b u k işiy e b a
ğım lı o lm a k t a n k u r t a r a b ilir a m a g e n e l o l a r a k t o p lu m sa l ilişk ile r d e n k u r
t a r a n la y ız . G e r ç e k t e n d e , b a şk a in sa n la r ın k ö le liğ in d e n k a ç m a k , g ü n d e
lik in sa n ilişk ile r in d e k işiy i a y n ı a n d a h e r y e r d e m e v c u t b ir d ik t a t ö r ü n ,
k işise l o lm a y a n b ir a d a m ın ( d a s M a n ) d i n e d a h a ia z la d ü şü r e b ilir . K ie r k e g a a r d gib i, H e id e g g e r d e t o p lu m t a n ım ın d a k u r u lu k u lla n ım la r a , y a r
g ıla r a v e fik ir le r e u y g u n lu k ih t iy a c ıy la , h e r k e sin in sa n v a r o lu şu n u n g e
n e l b iç im le r in e a sim le o lm a sü r e c in i a ç ık la r . Bu b ü y ü k b a h a n e , d a im a
sa y g ıd e ğ e r b ir o r t a k lığ ın iç in d e o ld u ğ u m u n b u isp a t ı, k işise l so r u m lu lu k
t a n b u fir a r e d iş, a n o n im liğ e b u k a ç ış. Bö y le b ir d u r u m d a , k işin in n e
y a p m a sı g e r e k t iğ in e v e n e y in y a p ılm a m a sın ın u y gu n g ö r ü lm e d iğ in e d a ir
b ir t a l i m a t n a m e d a im a v a r d ır . İ n sa n ın v a r o lu şu n u n b u k u r u lu g e n e l
g e ç e r b iç im in e a sim le o l m a k , k e n d i o la sılık la r ım ın fe d a e d ilm e si a n l a
m ın a ge lir ; b e n ü st ü ö r t ü lü k alır . A m a b u b ü y ü k v a r o lu şu n g ü v e n in i
k a z a n ır ım v e o n u k e n d i k a b u lle n işim ile g ü ç le n d ir ir im . D iğ e r o l a sı l ı k
lar ı g e r ç e k le şt ir m e k iç in , v a r o lu şu n b u b i ç i m in e d ir e n m e k v e o n u n la
ilişk iy i k e sm e k k i şise l ' h a y a t ı m d a b ir k r iz y a r a t a c a k t ı r , iç im d e , b u a n o
n im v e o n a y la n m ış v a r o lu şu n t e se llisi v e g ü v e n i iç in d e , b u so r u n d a n
k u r t u lm a y a , a sıl k o n u m u m d a n - i n sa n lı ğ ı n b u k ö t ü d u r u m u n d a n - k a ç
m a y a d a ir g ü ç lü b ir e ğilim v a r d ır . Be n i k e n d i k o n u m u m a d a ir y a n lış b ir
y o r u m la m a y a it e n v e k e n d im i şe y le r d ü n y a sın d a b ir şe y , v e r ili ö z e llik le r i
o la n Verili b ir g e r ç e k o la r a k g ö r m e m e v e d o lay ısıy la, ilişk ile r im d e v e e y
le m le r im d e t e k v a r o l a n o la r a k , b ir o la sılık o l a r a k v e k e n d im i se ç e n v e
t a sa r la y a n o l a r a k k e n d im d e n k a ç m a m a n e d e n o la n o lu r b u d u r . A m a
h e r d u r u m d a , t o p lu m sa l h a y a t ın k işise l o lm a y a n y ap ısı d a in sa n o ğ lu n u n
v a r o lu ş şe k lin i y a p ıla n d ır ır , ç ü n k ü D a s e i n m ü şt e r e k - o im a k t ır . D a se i n
v a r lığ ın b u k işise l o lm a y a n şe k lin d e n k u r t u la m a z : O n u y a ln ız c a u y a r la
y a b ilir im . F a r k ı y a r a t a n d a b u d ıır . ‘Bir ç o k la r ı gib i b ir i’ o lm a k b e lir siz d ir
v e K i e r k e g a a r d ’m d a o r t a y a k o y m u ş o ld u ğ u gib i, “ö z e l b ir in sa n o l a r a k
y a şa m a y ı a r z u la m a k (...) d iğ e r t ü m in sa n la r a d a a ç ık o lm a sı a ç ısın d a n ,
h a y a t a v e o n u n t ü m y a n ılsa m a la r ın a k a r şı k a z a n ıla n a h la k i b ir z a fe r d ir ".
N e v a r k i, ö n c e l ik le , g ü n d e lik v a r o lu şu n g ö lg e sin d e k a la n v e k e n t l i
m iz d e n d e sa k l a m a e ğ ilim in d e o ld u ğ u m u z b u asıl in sa n lık d u r u m u n e
d ir ;1 A ç ı k la n a n şe k liy le b e n d ü n y a d a y ı m ; b u se ç ilm iş b ir v a r o lu ş d e ğ il,
M A RT IN H EID EG G ER
9 7
se ç ilm iş o lm a k t ır ; t a le p e d ilm iş d e ğild ir , k a y d a a lın m a y ı t a le p e d er- n e d e
n in i, n e r e d e n im v e n e r e y e sim b ilm e k siz in y ü k le n m e k z o r u n d a o ld u ğu m
b a sit b ir ge r ç e k lik o la r a k a ç ığ a ç ık a r . Bu d u r u m a d a ir ilk se zgim , y aşa d ığım
h a y a t ın k ö k ü d ü r ; t iim d u y g u la r ım v e se z işle r im b u n d a n d o ğ a r v e o n a
y ö n e lir . Bu r u h sa l d u r u m u m d a n ( B e ji n d li c h k e it ) d ü n y a y ı t ü m y o r u m la
y ışın ı v e o n a t e p k i v e r m e k a p a sit e m d e d o ğ a r , ç ü n k ü b u y a ln ız c a b ir
k ısıt la m a d u y g u su d e ğil, b ir o la sılık v c z o r u n lu lu k d u y g u su d u r : Be n v a r ım
v e o lm a k z o r u n d a y ım . A k si t a k d ir d e , iç in d e y a ln ız c a la n i d e ğil la k a t
b it m iş d e o ld u ğ u m u z b ir d ü n y a , d a h il o lm a d ığ ım ız , o n u n la t e şk il e d ilm e
d iğim iz , iç in d e o y n a y a c a k b ir r o lü m ü z ü n o lm a d ığ ı b ir d iin y a b izim iç in
v a r o la m a z ; e ğ e r , p e r in ıp o ssib ile , o n a sa l t se y ir c ile r ,o la r a k b a k a b ilse y d ik ,
k ay ıt sız o lm a m ız g e r e k ir d i, y an i o n u gö r e m e z d ik . Bıı d ü n y a d a k i t e r k e d il
m işliğim , y a ln ız lığı v e t e r k e d ilm işliği a lg ıla y ışım , t ü m h a y a t ım ın t e m e l
m o t ifi v e d u r u m u d u r , k i ü st e sin d e n h iç b ir z a m a n t a m a n la m ıy la g e lin e
m e z ç ü n k ü k e n d im i g e r ç e k le şt ir m e m h iç b ir z a m a n so n a e r m e z, a sla p r o je
le r im i b it ir m e m i sa ğ la y a m a z v e b u n e d e n le d e k e n d im iç in v a r o lu şu m u
v e d ü n y a y ı a n l a m a v e y o r u m la m a g ü c ü m ü o lu şt u r a n d a b u t e r k e d işt ir .
O h a ld e D a s e i n , o la sılık o la r a k , k e n d in i t a sa r la m a k y o lu y la v a r o lu r
v e h u d e n e y se l r a sa n m l a r ( E n t w u r f ) k a v r a m sa l d e ğil v a r o lu şç u b ir e r y o
r u m la m a d ır . D ü n y a y ı k a v r a y ışın ı (V e r st e h e n ) d ü n y a y a d a h il o lm a h issim
ile b e r a b e r (B e f in d lic h k e it ) t e m e l in sa n i k o n u m iç in d e o r t a k b ir k ö k e n
d e n ge lir , ç iin k ü o la sılık la r ım d a h ilin d e n c iç in v a r o ld u ğ u m u v c o la sılık
lar ım ı y a n ı t la m a d a h ilin d e b e n im h a k k ım d a k ı şe y le r in n e iç in v a r o l d u
ğ u n u fa r k e d e ı i m . İ n sa n v a r o l u şu n u n a n la m ı D o se in ’ın e y le m le r in in
o la sılık la r ı iç in d e d c t a y la n d ır ılır . Be n im h a k k ı m d a o l a n şe y e o n u k u lla
n a r a k b ir a n la m v e r ir im . A m a b u y a p ıla n d ır m a (se z gid e n ziy ad e ) şe y le r in
d o ğ a sı ile sın ır lıd ır : H e r şe y m ü m k ü n d e ğ ild ir , b u b ir h a y a l d ü n y a sı d e
ğil, z a t e n g e lişt ir ilm iş o l a n v e b a şk a la r ın ın g e r ç e k le şt ir ilm e si y o lu y la
r u t in o la sılık la r a b ö lü n e r e k d ü z e n le n m iş k a b a b ir v a r o lu ş d ü n y a sıd ır .
Bu b a n a v a r lığ ın ik i ç e lişk ili şe k lin i a ç a r : K o n u m u m u n a ç ık h a lin e d a y a
n a n sa h i c i v a r lık (B e f i n d lic h k e it ) v e o t o m a t ik o l a r a k d ü z e n le n m iş d ü n y a
n ın k u r u lu y o lla r ın ı t a k ip e d e n sa h t e v a r lık .
İ n sa n v a r o l u şu n a d a ir b u v a r o lu şç u y o r u m la m a la r ( E n t w u r f ) , g e r
ç e k le şt ir ile n o la sılık la r , k e n d i iç le r in d e b ir e r e n t e le k t ü e l k a v r a m d e ğ il,
in sa n o ğ lu n u n b iç im le r id ir ; n e v a r k i, t ü m b ilgi b iç im le r i b u n la r d a n k a y
n a k la n ır . O l a sı h e r h a n g i b jr in sa n fa a liy e t i, ö r n e ğ in b ir a t ın n a l l a n m a
sı, n e y a p ıld ığ ın a d a ir a ç ık b ir b ilin ç o lm a k sız ın y a p ıla b ilir v e g e n e llik le
d e o l a n b u d u r ; a m a fail y a p t ığ ı işt e n b ir a d ım g e r i a t a r a k o n a e le şt ir e l v e
a n a lit ik b ir b iç im d e b a k a b ilir , ç e k ic i ç e k iç o la r a k v e ö r sü d e ö r s o la r a k
9 8
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
g ö r e b ilir . D a h a h a fif b ir ç e k iç a lm a k b ile , ç e k ic i ç e k iç o l a r a k a lg ıla m a k
d e m e k t ir . H e r h a n g i b ir n e sn e n in a n la m ı, t a sa r ıla r ın g e r ç e k le şt ir ilm e sin
d e D a s e i n 'm ö n e r ilm iş y a d a o l a sı fa a liy e t le r i ile ilişk ili o l a r a k t a sa v v u r
e d ilir . M a n t ık lı d e ğ e r le n d ir m e le r , n ih a i o la r a k h iç b ir şe k ild e k a v r a m sa l
o lm a y a n v a r o lu şç u y o r u m la m a la r ü z e r in e k u r u lm u şt u r .
Bir o la sılık o l a r a k v a r o lu şu n a d a ir ç a p r a şık b ir se z giy le h a r e k e t e g e ç i
r ile n v e d e n e y se l o la r a k v a r o lu şç u y o r u m la m a la r la k e n d in i g e r ç e k le şt ir e n
D ase i n , şe y le r in k u lla n ım ın ın k a v r a n m a sı iiz e r in e 't e m e lle n d ir ilm iş s e ç e
n e k le r i a ç ık şe k ild e ifad e e t m e v e a y ır t e t m e g ü c ü n e sa h ip o lm a k z o r u n d a
d ır (V c r st e h e n ) v e d ilin v a r o lu şç u k ö k e n i d e b ııd ıır ( R e d e ) . D il ile t işim i
g e r e k t ir ir v e a slın d a D ase i n o la n m iişt e r e k - v a r o lu şu iç in d e b a r ın d ır ır .
Bu n e d e n le d i! a y n ı z a m a n d a D a s e i n 'ı o lu şt u r u r .
D a se i n , t a sa r ım la r ı a ç ı sı n d a n h a m v a r o lu şa b ir a n la m k a t t ığ ın d a n ,
g e r ç e k liğ i y a r a t ır : A n l a şı l a b i li r d ü n y a sın d a k a o s iç in d e o l a n şe y e b ir y er
v e işle v b u lu r v e b ö y le lik le o r a d a o la n şe y i a ç ığ a ç ık a r t ır , v a r o la n ın
k e n d in i g ö st e r m e sin i, d ü n y a y a d a h il o lm a sın ı, n e o ld u ğ u n u k a n ı t la m a
sın ı o la n a k lı k ılar . D o ğ a sı g e r e ğ i D ase i n , h m ıe n n ac u r ale ' d ir ,' ç ü n k ü v a r o lu
şu d ü n y a d a gö z e ç a r p m a k v e d ü n y a d a b ir şe y e d ö n ü şm e k t ir ; v e b u n u
y a p a r k e n d e o r a d a o la n ı a y d ın la t ır v e o r a d a b ir d ü n y a y ar a t ır . G e r ç e k liğ in
b u y a r a d ılışı n e ö z n e l n e d e k e y fid ir , ç ü n k ü y ap ısı e v r e n se l o l a n D «se iıı’ın d o ğ a sı n d a n iler i g e lir v e b a ğım sız o l a r a k g e r ç e k ü z e r in e ' t a sa r la n ır
v e o n u n la sın ır lıd ır : V a r o lu şu n y a r a t ılm ış a n la m ıd ır , v a r o l u şu n k e n d isi
d e ğil.
D il g e r ç e ğ i b ild ir ir , y a n i o r a d a o la n şç y i a ç ığ a ç ık a r t ı r v e o n a d ik k a t
ç e k e r . N e v a r k i, sü r e k li k u lla n ıla n g ü n d e lik d il, g ö r ü n ü r d e ifa d e e t t iğ i
n e sn e ile b a ğ m ı k a y b e d e r ; B a c o n ' ı n d a / sö y le m iş o ld u ğ u g ib i, k e lim e le r
şe y le r in y e r in i alır . O h a ld e d il, g e r ç e k o lm a y a n ı y a y a r v e s a h t e v a r o lu şu
k u r a r . K u lla n ıla n v e k e y if v e r e n a n la şı la b ilir n e sn e le r i o r t a y a ç ı k a r t a r a k
d ü n y a d a - o lıışıım a a r a c ılık e t m e k y e r in e , o n la r ın ü st ü n ü ö r t e r e k b u n e sn e
le r i sa k l a r ; a r a b u l u c u t e m e l o l a n a d ö n ü şü r v e g e r ç e k t e m e l o la n y e r
d e ğ işt ir ir . G e r ç e k o lm a y a n ı y a y a n g ü n d e lik d il, g e r ç e k t e n d a h a o t o r it e r
b ir h a l alır , ç iin k ü o n u d o ğ r u l a y a c a k o la n r e fe r a n s g iz le n m iş v e u n u
t u lm u şt u r v e b u n e d e n le d e h iç b ir so r u işa r e t i u y a n d ır m a z ; y a y gın o l a
r a k ' sö y le n e n şe y ’ k a y b o lu r ç ü n k ü k ışk ır t ıla c a k k im se y o k t u r . G e r ç e k
v a r o l a n l a r ile ile t işim i k a y b e d e r e k , b a şa r ı a r a y ışı iç in d e , d o y m a k b ilm e z
b ir m e r a k la , ‘t a m ’, ‘e n t e l e k t ü e l ’, ‘ilg in ç ’ b ir h a y a t y a şa y a r a k , y a b a n c ı l a şa
r ak , ç c ' T e d c n k o p a r a k , k e n d im iz d e n , b a şk a la r ın d a n v e d ü n y a d a n k o p m u ş
* D o g a l / i ç s c l ı şı l - ( y .n .)
M A RT IN H EİD EG G ER
9 9
b ir h a ld e , b ir şe y d e n ö t e k in e d ö n e r d ıır t ır ıi 2 . Bu y o lla k işi, r ü m d u y g u sa l,
b ilişse ! v e a k t if h a y a t ın ın t a h a m m ü l e d ile b ilir k ay m ağı o la n a sıl k o n u m u
n a d a ir b ir fik r i o lm a k sız ın v a r o lm a y ı sü r d ü r ü r y a d a a n la m sız c a v a r
o lu r ; D a se in ’ın o la sılık la r ın ı g e r ç e k le şt ir e n v a r o lu şç u y o r u m la m a la r , b a sit
b ir şe k ild e v e a ç ık b ir se ç im o lm a k sız ın , v a r o lu şu n g ü n d e lik d ü n y a d a k e n d in i sa h ic i v a r o lu şu n g e r ç e k t e n a n la şı la b ilir d ü n y a sın ın y e r in e k o
y a n b ir t e k r a r la n a n v e sa p t ır ı la n a n l a m l a r d ü n y a s ı - d e t a y la n d ır ılm ış
k işise l o lm a y a n b iç im le r in d e n d e v r a lın ır .
K işise l o lm a y a n v a r o lu şu n p e k ç o k b iç im in d e k e n d in d e n sa k la n m a k
‘d e h şe t t e n ’ e sin le n ir . K i e r k e g a a r d , in sa n d u y g u la r ın ın e n d e r in in d e k i
t a b a k a y a u la şm a k iç in ' d e h şe t k a v r a m ın ı’ a n a liz e t m işt ir v e H e id e g g e r
d e b u n u aym ı a m a ç l a k u lla n m a k t a d ır . D e h şe t , h iç b ir n e sn e si v e n e d e n i
y o k m u ş gib i g ö r ü n m e k le k o r k u d a n ay r ılır v e o n u b u d e n li r a h a t sız e d ic i
k ıla n v e a y n ı z a m a n d a d a g id e r ilm e sin i k o la y la şt ı r a n b u d u r ; b ö y le c e ,
g e n e llik le y o ğ u n v e a ç ık b ir şe k ild e h isse d ilm e z ; k işi b azı n e d e n le r t ay in
e d e r v e o n d a n k u r t u lu r , ç ü n k ii g e t ir d iğ i şe y le y ü z le şm e y e isr e k siz iz d ir v e
g ü n d e lik h a y a t ın k işise l o lm a y a n d ik t a t ö r ü n ü n o t o r it e sin c e t a sd ik e d i
le n m ü şt e r e k h isle r in sa ğ la m g ü v e n c e sin e sığın ır ız . N e v a r k i, h e r n e
k a d a r k a ç ın ı la b ilir o lsa d a , ay n ı z a m a n d a k ö k ü n d e n sö k ü lü p a t ı la m a y a
c a k d e n li d e sa h ic id ir v e a n a liz e d ile b ilir . D e h şe t in b e lir le y ic i ö z e lliği,
o n u n y e r in in sa p t a n a m a z o lu şu v e ilg ile n d iğ im iz v e t e h d it a lt ın d a o l d u
ğ u n u h isse t t iğ im iz h e r h a n g i b ir şe y d e sa p t a n m a y ı r e d d e t m e sid ir ; h e r
şe y i o r t a k b ir k ıy m e t siz lik t e b ir le şt ir ir . D ü n y a d a b u d e h şe t i e sin le y e n
h iç b ir şe y o lm a d ığ ın ı g ö r d ü ğ ü m z a m a n , d ü n y a n ı n b ö y le o ld u ğ u n u g ö r ü
r ü m : B u n u y a ln ız c a b e lir li u ğr aşılar ım a ç ısın d a n d e ğ il d e b ü t ü n lü ğ ü iç in d e
g ö r d ü ğ ü m d e , d e h şe t im i b e sle y e n şe y , d iin y a d a - o lm a n ın n e a n la m a g e ld i
ğin i fa r k e t m e m d ir . D e h şe t b e n i u ğ r a şıla r ım d a n u z a k la şt ır ır , b e n i y a ln ız
lığa it e r ; k i o r a d a d a k e n d im o lu p o lm a y a c a ğ ım a k a r a r v e r m e y e m e c b u r u m d u r . Bu a n d a k işise l g e r ç e k liğ im b a n a g ö r ü n ü r v e b u n d a n b ö y le n e
o la c a ğ ım ı se ç m iş o lu r u m . Ç ü n k ü d e h şe t b e n i ilişk ile r im e v e u ğ r a şıla r ım a
g ö m ü lm ü ş v e o n la r iç in d e k a y b o lm u ş d ü n y a d a k i h a y a t ım ın ilg ile r in d e n
v e a n l a m l a r ı n d a n ay ır ır v e b u t a r k ın d a lık iç in d e b e n i iz o le e d e r ; b ö y le
c e , y a k işise l o lm a y a n b iç im d e b e lir le n m iş b u ö z gü n o lm a y a n v a r o lu şa
d e v a m e d e b ilir im , y a d a k a h r a m a n c a b ir ç a b a y la k e n d i v a r o lu şu m u n
k işise l so r u m lu lu ğ u n u a la b ilir im ; v e b u d a a sl a h iç b ir d u r u m d a o l m a
d ığım ı a m a h e r z a m a n o la c a ğ ım ı zir a o lm a y ı a r z u la y a b ile c e ğ im i gö st e r ir .
B u n e d e n le , ilk b a k ı şt a k o r k u y la ç e lişe n b e lir siz v e a n la m sız d e h şe t , t ü m
d u y g u la r ın e n ö z e l v e b e lir gin o la n ı o la r a k o r r a y a ç ık a r : a sıl k o n u m u m a
d a ir a c ım a sız b ir işa r e t , k işise l se ç im im e d a ir k o r k u n ç b ir ö n gö r ii, ç o k -
10 0
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
t a n d ü n y a y a d a h il o lm u ş o lm a n ın k o r k u su v e d iin v a d a y a şa r k e n k i sa h i c i
liğim e d a ir b ir k o r k u .
O h a ld e ,' k işi iç in D u se in 'ı, y a n i in sa n o ğ lu n u n v a r o lu ş b iç im in i a ç ığ a
ç ık a r t a n v e B e f i n d li c h k e iı 'ı , v a ü i b u k o n u m u n a n la m ın ı v e o n u n k a r şı
sın d a k i h a y a t i t u t u m u b u la n şe y d e h şe t t i r D ase i n , o iıış sü r e c in d e , d ü n
y a d a z a t e n b u lu n a n b ir v a r o l u ş gib i g ö r ü n m e k t e d ir v e b u n e d e n le o lm a k
g ü c ü n e sa h ip a ç ık b ir g e le c e k le y ü z le şir v e d ü n y a d a k a r şıla şıla n d iğ e r
v a r lık la r la k u şa t ılır . H e id e g g e r , D a s e i n 'ın h u y ap ısın : Ka y gı (So r ge ) o l a
r ak a d la n d ır m ışt ır v e o n u t e şk il e d e n ü ç u n su r k o n u su n d a a ç ık o lm a k
ö n e m lid ir . K işise l v a r o lu ş k işin in k e n d in i t a sa r la m a sıd ı r , n e o ld u ğ u d e
ğil n & m lac ağıd ır , ç ü n k ü b iç im le n m iş v e t a m a m la n m ı ş d e ğ ild ir , u c u a ç ık
b ir g e le c e ğ i v a r d ır ; b u n e d e n le y a p ısa l o l a r a k k e n d in d e n ile r id e d ir , g e l e
c e k b ir şe y v a r d ır v e n e o l a c a ğ ı n a d a ir e n d işe si, Ka y gı t e r im i ile ifa d e
e d ilir . A m a K a y g ı, b u k işise l v a r o lu şu n g e r ç e k le şt ir ilm e k z o r u n d a o l d u
ğu b ir d ü n y a d a z a t e n b u lü n a n v a r lığım ı d a içe ı ir. So n u ç o lîjr a k K a y g ı, b u
d ü n y a d a k i b e lir li ilişk ile r in v e u ğ r a şıla r ın k o n t r o lü n d e k i v a r lığım ı ifa
d e e d e r . O h a ld e K a y g ı, iç in d e b u lu n d u ğ u v e b a ğım lı o ld u ğ u b iı d ü n y a d a ,
n e o la c a ğ ın ı ö n g ö r e r e k v a r o la n k işin in v a r o l u şh iç im in in y a p ısıd ır .
Şim d i d e , k işise l v a r o lu şu n g e l e c c k r e k e n d im t a sa r la m a sıy la a n l a t ı l
m a y a ç a lışıla n şe v i a ç ık la y a c a ğ ım . K işise l v a r o lu ş, d a im a o la c a ğ ı j e y o lıjn
v a r lık , a sla b a sil b ir şe k ild e v e - a d e c e o ld u ğ u şe y d e ğ ild ir ; k e n d in e dair- b ir k e sin liği v e b ü t ü n lü ğ ü y o k r m
v e h iç b ir z a m a n g e r ç e k l e şt ir i le m e z ..
Ö lü m g e r ç e k le şt iğ in d e , o la sılık la r ı t ü k e n ir a m a t a m a n la m ıy la y o k o lm az . D a h a sı, ö lü m b e n i y ık m a z ,- b a şım a g e le n b ir k a z a d ır ; ö liim o l a sı l ı k
la r ım ın b a şla d ığ ı ilk a n d a n it ib a r e n iç im d e b a r ın d ır d ığ ım b ir u n su r d u r .
G e r ç e k t e n d e , ö lü m b e n im için y ü k se k b ir o la sılık n r , ç ü n k ü g e r ç e k le şm e
si k a ç ın ılm a z d ır v e b e n im t a r a fım d a n , h iç b ir k u r t u lu ş y a d a se ç im şa n sı
o lm a k sız ın , e n g e r ç e k şe k liy le g e r ç e k le şt ir ile c e k t ir . D a h a sı, ö lü m so n u ç
o l a r a k o n la r ı t ü k e t t iğ in d e n y a ln ız c a d iğ e r t ü m o la sılık la r ü z e r in d e h â k i
m iy e t i o la n b ir ola&ılık d e ğ il, a y n ı z a m a n d a b ir e r se ç e n e k o la r a k k a l d ı k l a
r ın d a n o n la r ı e t k ile y e n b ir o la sılık t ı r : E ğ e r ö le b ilir se m , v a r o lm u ş o l
m a y a ih t iy a c ım y o k t u r , h iç k im se n in v a r o lm a y a ih t iy a c ı y o k t u r , k işise l
v a r o lu ş h iç lik v e h iç lik a r a sı n d a k u r u lm u şt u r v e g e r ç e k o la n d a h iç lik
t ir , h e r şe y sa ç m a d ır , v a r o lu şu n im k â n sız lığ ı o la sıd ır , h iç b ir şe y g e r e k li
d e ğ ild ir . Bu n e d e n le , ö lü m b e n im iç in k u su r su z b ir o la sılık t ır , b a şl a n g ı ç
t a n b e r i o r a d a d ı r , d iğ e r t ü m o la sılık la r ın r a d ik a l o la sılık st a t ü l e r i b u r a
d a n g e lir . D e h şe t i n b a n a g ö st e r d iğ i şe y , ö lm e k iç in d ü n y a y a g e ld iğ im d ir .
D u r ıım t ım u z u n , g ü n d e lik u ğ r a şıla r ım ız v e y a y gın b ir se z giy le o n a y la n a n
t o p lu m sa l v a r o lu ş şe k lin in o t o r it e si n c e b iz d e n sa k l a n a n g e r ç e ğ i d e b u -
,
M A RT IN H EID EG G ER
101
d u r . O h a ld e , k işise l v a r o lu ş, ki h u b ir o la sılık t ır v e b u n e d e n le d e b ir
b ü r ü n o l a r a k t a n ım la n a m a z y a d a v e r ili b ir o lg u o la r a k a lg ıla n a m a z ,
b ir in c il o la sılığ ın ın b e lir le y ic i d o ğ a sı ile k a v r a n a b ilir : E ğ e r d a im a n e
o l a c a k sa m o y sa m , e n a z ın d a n n e o la c a ğ ım d a h e r z a m a n k e sin d ir .
O h a ld e , ö lü m g e r ç e k y a şa m ın a n a h t a r ı, v a r o lu şu m u b ir a r a y a g e t i
r e n v e sa b it le şt ir e n n ih a i v e h e r z a m a n h e r y e r d e m e v c u t b ir o la sılık t ır .
N e o la c a ğ ım , o lu p o lm a y a c a ğ ım ö n c e d e n t a sa r la n m ı ş d u r u m d a d ır a m a
n e o la c a ğ ım ı b u r a d a v e şim d i ö n g ö r e b ilir im , so n u b e k le y e r e k d e ğil; v e
v a r o lu şu m u e le g e ç ir ip o n a sa h i p o la b ilm e m v e o n a b ü t ü n lü k v e sa h i c i
lik k a z a n d ır m a m d a a n c a k b u y o lla m ü m k ü n d ü r . Ö lü m ü in t ih a r la d e ğil,
h e r şe y e z a r a r v e r e n v e g e r ç e k le şm e si h e r a n o la sıy m ış gib i, k e n d i m e v c u
d iy e t in d e y a şa y a r a k ö n gö r e b ilir im . Ö lü m ü n b u k a t ık sız c a k a b u lü (am o r
f a t i ) y a şa n d ığ ın d a sa h ic i k işise l v a r o lu ş o r t a y a ç ık a r . H e r şe y o la sıd ır .
H e r şe y in ö n e m i a z a lm ışt ır . K işise l v a r o lu ş v e k işise l v a r o lu şa d a h il h e r
şe y b ir h iç lik o la r a k , o la sı im k â n sız lığ ın a k a p ılm ış b ir a n la m sız lık o l a
r a k k a b u lle n ilir . T ü m o la sılık la r ım ı, ç o k t a n ö l ü m e t e slim o lm u ş o la r a k
g ö r ü r ü m ; sır a sıy la t ü m d iğ e r le r in in d e b a şın a g e le c e ğ i gib i. T ü m d iğ e r le
r in i b ir ç ır p ıd a y o k e d e n b u b ir in c il o la sılık k a r şı sın d a , y a ln ız c a ik i se ç e
n e k v a r d ır : k a b u l y a d a b a şk a b ir y ö n e e ğ ilm e k . Bu se ç e n e k b ile az r a st
la n ır b ir a y r ıc a lık t ır , ç ü n k ii p e k a z k işi b u se ç e n e ğ i fa r k e d e r e k a y d ın la n ı r jp e k ç o k la r ı g ü n d e lik h a y a t ın y a n ılsa m a la r ı iç in d e k a y b o lu r . Ö liim ü ,
v a r o lu şu m u n e n ö n e m li v e k u r a lc ı o la sılığ ı o l a r a k k a b u l e t m e y i se ç m e k ,
d ü n y a y ı r e d d e t m e k v e g ü n d e lik u ğ r a şıla r iç in e k a t ılım ı r e d d e t m e k a n l a
m ın a g e lm e z : O n la r ı lay ık o ld u k la r ı şe k ild e a lg ıla m a k d e m e k t ir : h iç lik .
Bu k o p u şt a n sa h ic i k işise l v a r o lu şu n g ü c ü , say gın lığı v e h o şg ö r ü sü d o ğ a r .
G ü n d e lik h a y a t ın y a n ılsa m a la r ı n d a n u y a n ır v e b a n a a ç ık o la n se ç im
ile y ü z y ü ze g e lir se m , b u , v ic d a n ın se si sa y e sin d e d ir . Biz e n ey i y ap m am ız ı
v e n e y i y a p m a m a m ız ı sö y le r gib i g ö r ü n e n v ic d a n ın se si, g e r ç e k t e n d e b u
şe k liy le clas M a n 'm , k işise l o lm a y a n y ö n e t ic in in , t a n r ı - b a b a - o l a n g ü ç
le r in , se si o l a r a k k a b u l e d ilir . A m a v i c d a n , v a r o lu şu m u n y a p ısın d a b ir
o la sılık o l a r a k m e v c u t t u r ; n e y a p a r sa m y a p a y ım k e n d im i o n u n la ö z d e şle şt ir e b ile c e ğ im y a d a ö z le şt ir e m e y e c e ğ in ! g e r ç e ğ in d e v e t ü m v a r o lu şu
m u n so r u m lu lu ğ u n u a lıp a l a m a y a c a ğ ı m so r u su n d a y a t m a k t a d ır . V ic d a n ,
sa h ic i y a d a s a h t e a r a sın d a k i b u se ç im in şa h id id ir . B e n i sa h t e b ir şe k ild e
y a şa m a k la it h a m e d e r , şu ya d a b u y an lışı y a p m a k la d e ğ il; ç ü n k ü sa h i c i
lik y a p ıla n şe y in iç in d e y a şa m a şe k li d e ğ ild ir . Y e b e n i sa h ic i b ir şe k ild e
y a şa m a y a d a v e t e t t iğ in d e , ay n ı z a m a n d a b e n i a h e d ile m e y e c e k y a d a d ü z e l
t ile m e y e c e k b e lir li b ir h a r a n ın su ç lu l u k d u y g u su n u id r a k e t m e y e v e b u
b ilgiy le y a şa m a y a d a d a v e t e d e r . Ç a ğ ı r a n , su ç la y a n v e y a r g ıla y a n v ic d a n
102
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
z a t e n K a y g ın ın y a p ısı iç in d e d ir ; y a n i, b ir o la sılık o la r a k , d ü n y a y a fır la t ıl
m ış v e g ü n d e lik v a r o lu şla k u şa t ı lm ış o l a r a k D ase i n : Bu , g ü n d e lik h a y a
t ın k işise l o lm a y a n ‘k işisi’n d c so m u t l a şa n v e o n d a n y ay ıla n D a s e i n ' ı ç a ğ ı
r a n , b ir o la sılık o l a r a k D a se in 'd ır . Z ih n im e sa p l a n a n su ç lu lu k d u y g u su ,
sa h t e b ir şe k ild e y a şa m a su ç u d e ğ il, sa h ic i b ir şe k ild e y a şa m a y a k a r a r
v e r m e n in su ç u d u r ; b u ö z g ü n d ü r , ç ü n k ü n e y a p a r sa y a p sın D a s e i n 'in k e n
d i, h iç b ir z a m a n e fe n d isi o lm a y a c a ğ ı b ir v a r o lu şu k a b u lle n d iğ i a n d a ,
k ö t ü lü ğ ü n k a y n a ğ ın a d ö n ü şü r ; b ir d a h a d e ğ işt ir ile m e y e c e k şe k ild e b e lir
le n e n v e b u n a m a h k û m o l a n b ir fa n i v a r o lu şu k a b u l e d ip o n u n so r u m l u
lu ğ u n u ü st le n d iğ in d e , n e y a p a r sa y a p sın su ç lu d u r . T ü m b e lir li h a t a la r
v e y a n lışla r m e t a fiz ik se l o l a r a k D a s e i n 'm b u k u su r lu d o ğ a sı n d a y e r alır .
O ld u ğ u şe k liy le , g ö z le r im i d ö r t a ç a r a k v a r o lu şu m u k a b u lle n d iğ im d e , h iç
lik t e n h iç liğ e g e ç t iğ im d e v e o n u b u a n la y ışla y a şa d ı ğ ı m d a , su ç lu k o n u
m a d ü şe r im . B u n u n a lt e r n a t ifi sa h t e k a lm a k , y a şa m ın in sa n i n it e liğ in i
o r t a y a ç ık a r t m a m a k y a d a in t ih a r v e y a Ba t ılı n ih iliz m in b e lir le y iciliği ile
k işise l v a r o lu şu r e d d e t m e k t ir . E ğ e r v ic d a n ın b u şe k ild e iz ah ı ç o k t u h a f
g ö r ü n ü y o r sa v e a h la k i b ilin c in h ü k ü m le r iy le ç e lişiy o r sa , a h la k i b ilin ç
s a h t e g ü n d e lik h a y a t ın t a l e p le r i ile b e sle n iy o r v e g e r ç e k b ir r e h b e r e
d ö n ü şm e d e n ö n c e b ir sü z g e ç t e n g e ç ir ile r e k n e t le şt ir ilm e si g e r e k iy o r d e
m e k t ir : D a h a sı , y a p m a k ist e y e c e ğim iz so n şe y , o n u n b izi g ö t ü r m e y i t e k l if
e t t iğ i y o la g ir m e k t ir . Bir k e r e d a h a , fa n i k işise l- v a r o lu şu m u z u n t ü m s o
r u m lu lu ğ u n u ü st le n m e y i k a b u lle n m e k şe k lin d e , b u su ç lu lu k d u y g u su
n o sy o n u y la H e id e g g e r , Ja sp e r s gib i, K i e r k e g a a r d ’ı t a k ip e t m e k t e d ir .
O h a ld e , b ilin c in ç a ğ r ı sı n a y a n ıt v e r e n sa h ic i k işise l v a r o lu ş, a ç ı k v e
k a r a r lıd ır , ö lü m için v a r o lm a y a r a z ıd ır , ü st e sin d e n g e lm e u m u d u o l m a k
sız ın , fa a l b ir şe k ild e k e n d in i, k e n d i h iç liği ile ö z d e şle şt ir ir v e b u n e d e n
le d e k e n d i h a t a sın ı id r a k e d e r v e k a b u lle n ir . Bu t e r im le r i k u lla n ır k e n
H e id e g g e r t ü m a h la k i e ğ ilim le r i r e d d e d e r v e V a r lığ ın b ir b ü t ü n o la r a k
a n la şı lm a sın d a ç ç ö n e m li u n su r o la r a k y a ln ız c a D a se in ’ın y ap ısı ile , in sa n
o ğ lu n u n v a r o lu ş şe k li ile ilg ile n d iğ in i ısr a r la y in e le r . Sa h i c i k işise l v a r o
lu ş, k a r a r lı, m u t la k o la sılığ ıy la y ü z le şm iş v e o n u ö n g ö r e r e k y a şa m a k a
r a r ın ı v e r m iş b ir k işise l v a r o lu şt u r ; b u n u n g e t ir e b ile c e ğ i a h la k i b a şa r ıd a n
a y r ı o la r a k , k işise l v a r o lu şu b ilin e b ilir b ü t ü n lü ğ ü iç in d e o lu şt u r u r v e
k işise l v a r o lu ş k e n d in i a n l a d ı ğ ı n d a , d ü n y a y ı d a a n la r : H e id e g g e r ’in id
d ia e t t iğ i t e m a b u d u r .
H e r h a lü k a r d a , d e r H e id e g g e r , b ir fe lse fe b ir b ir e y e n e y a p m a sı g e r e k
t iğin i a ç ık la m a y a y e lt e n m e z v e b u n u b ilir m iş g ib i y a p a m a z (h e p sin d e n
ö t e , so m u t b ir e y in e şsiz liği ü z e r in d e d u r a n v a r o lu şç u fe lse fe b u n u y a p
m a z ). F e lse fe , in sa n o ğ l u n u n g e n e l t e sp it in i y a p a r ; t ü m o la sılık la r ı y ö n e
M A RT IN H EID EG G ER
103
t e n t e m e l b a k ış a ç ısın ı b e lir le r : H e r k işise l v a r o lu şu n so m u t k a r a r la r ı,
g ü n d e lik h a y a t t a g e r ç e k le şt ir e c e ğ i o la sılık la r , k işin in m iz a c ın a , t a r ih i
n e , ö z g ü r lü ğ ü n e v e iç in d e b u lu n d u ğ u c ju r u n u ın k o şu lla r ın a b ır a k ılır . B u
n u n a k sin i y a p a n b ir fe lse fe h e m e v r e n se lliğ in i h e m d e so m u t lu ğ u n u
k a y b e d e r v e so y u t la şır , ç ü n k ii a ç ık la m a la r ı h e m k işise l ir a d e h e m d e
d u r u m u n b ir e y se lliğ in e t e c a v ü z e d e r ; o y sa k i k e n d in i g e n e l b ir k o n u m la
sın ır la n d ı r a n b ir fe lse fe , b ir e y i o r a d a o la n şe y i g ö r e b ile c e ğ i b ir k o n u m a
g e t ir ir v e d u r u m u n b e lir li g e r ç e k lik le r in i g e n e l d u r u m u n a r k a p la n ın a
y e r le şt ir e r e k , v e r im li v e k ar a r lı b ir şe k ild e e v r e n se llik le so m u t lu ğ u b ir le ş
t ir ir . Bö y le lik le , p r a t ik t e k o n u m , b ir e y se l k a r a r la r ın sa p t a n m a sı n d a b ü
y ü k b ir m e sa fe k a t e d e r . Sa h ic i k işise l v a r o lu ş, y a ln ız c a h e r şe y in ö n e m i
n i a z a lt a n m u t la k o la sılığ ın ışığ ın d a t u t a r lı b ir şe k ild e y a şa m a k a r a r ın ı
d e ğ il, a y n ı z a m a n d a b ir e y se l m ir a s v e g e ç m iş e y le m le r c e b e lir le n m iş o la n
v e d ü n y a d a k i g ü n d e lik h a y a t ı k o r u y a n t o p lu m sa l fa a liy e t le r c e b e lir le
n e n şe y le r i k a b u l e t m e k a r a r ın ı d a a lır ; b ir t ü c c a r ın t ic a r e t in k u r a lla r ın ı
k a b u l e t m e si gib i. Sa h i c i k işise l v a r o lu ş e m p o z e e d ile n ile a r z u la n a n ın
b ir se n t e z id ir v e b u se n t e z e m p o z e e d ile n i ar zu e d ile n e d ö n ü şt ü r m e k
y o lu y la y a p ıla b ilir : K e n d i g e ç m işim i v e d ü n y a y ı, v e r ili k o şu lla r ı v e t e
m e l y o r u m u d a h ilin d e a r z u lu y o r u m v e b u y o lla k a r a r lı o la n ir a d e m ile
b a n a a ç ık o la n o la sılık la r a r a sın d a n se ç im y a p ıy o r u m . B u n u n için b ü y ü k
b ir ç a b a sa r f e r m e m g e r e k li; b u a sla p e şin e n k a z a n ıla n b ir zafe r d e ğ il,
d a im a t e h lik e li b ir fe t ih t ir . Ö l ü m e d o ğ r u t u t a r lı k o n u m , ki b u b a şt a
k e n d i h a k la r ı m o lm a k ü z e r e ö n e m g e r e k t ir e n h e r şe y in h a k la r ın ı o r t a
d a n k a ld ır ır , h e r d u r u m d a a ç ık o la n o la sılık la r ı se ç m e k t e v e y e r in e g e t ir
m e k t e k i so r u m lu lu ğ u v e e n e r jiy i a z a lt m a k sız ın , a y d ın la n m ış v e k a r a r lı
in sa n o ğ lu n u n v a r o lu ş şe k lid ir . A m a b u k a r a r lılık , e şsiz b ir k işisel v a r o lu şu
m u şt u la y a n b ir k a r a r lılık t ır ; in sa n o ğ lu n u n v a r o lu ş şe k lin in v e v ic d a n ,
su ç lu l u k n o sy o n la r ın ın işle v le r in in a ç ık la y ıc ı b ir a n a liz in d e n ç ı k a r t ı
la n fe lse fi b ir so n u ç d e ğ ild ir ; v e H e id e g g e r ’in a n a liz le r in d e k i k a r a r lılık ,
e v r e n se l y ap ı ile v a r o lu şç u a n la y ışın a r a sın ı b u la r a k , o n u n h e r h a n g i b ir
t e o r i v e p r a t ik k o p u ş y a şa m a k sız ın , so m u t k işise l v a r o lu şu e k sik siz b ir
şe k ild e d e ğ e r le n d ir m e sin i m ü m k ü n k ılar ; a m a y aln ız c a g e r ç e k le r e d a y a n
m a sı a m a ç l a n a n şe y e a h la k i b ir a n l a m d a k a t a r gib i g ö r ü n ü r . Sa d ı k b ir
k a r a r lılık la d ü n y a d a k i v a r lığı için ö lü m k a r a r ın ı a l a n a d e k , k işise l v a r o lu
şu n h iç b ir b ü t ü n lü ğ ü y a d a b ir liği y o k t u r ; a slın d a , k a v r a n a c a k y a d a
y o r u m la n a c a k h iç b ir şe y y o k t u r . O h a l d e , k a r a r lı k işise l v a r o lu şu n a n l a
m ı n e d ir ? B u n u n a n a h t a r ı z a m a n sa llığ ın d o ğ a sm d a d ır .
T ü m n e sn e le r , y a ln ız c a u z a y d a v a r o l m a k l a k a lm a y ıp , ay n ı z a m a n d a
d a k ısm e n d ü n y a d a k i k o n u m la r ı ile t e şk il e d ild ik le r in d e n (ö r n e ğ in , fi
104
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
r e n , m e k â n la r ı b ir b ir in e b a ğ la y a n y o ld a k i t e k e r le ğ in ü z e r in d e d ir ), y a l
n ız c a z a m a n ın iç in d e v a r o lm a k la k a lm a z , b ir z a m a n sü r e c in d e d e t e şk il
e d ilir le r : Ç a p a y a p ılm ışt ır v e t o p r a ğ ı ç a p a l a m a k iç in k u l la n ı l a c a k t ı r v e
şu a n d a a l e t k u t u su n d a d u r m a k t a d ır . Ç a p a b ile , y ap ışız a m a ‘şim d ile r ’in
ge r i d ö n d ü r ü le m e z b ir sır a la n ışı o la r a k k a v r a n ıla n z a m a n ın iç in d e v a r
o l a n , t a m a n la m ıy la m e y d a n a g e t ir ilm iş b ir ç a p a d e ğ ild ir ; y a p ılm a m ış
o lsa y d ı b ir ç a p a o lm a z d ı v e ç a p a l a m a k iç in k u lla n ılm a y a c a k sa d a b ir
ç a p a d e ğ ild ir v e b u a ç ıd a n z a m a n ın iç ir ıd e o lu şt u r u lu r v e ö z ü n d e g e ç m iş
v e g e le c e ğ e d a ir b ir r e fe r a n s t a şır . F a r k lıla şt ır ılm a m ış b ir a n l a r se li t a r i h
siz o lu r d u , a m a h e r ‘şim d i’ k a y gıla r ım ız iç in b ir a n d ır : Sa b a h k i işle r im iz
d e n 'So n r a k i şim d i ö ğ le y e m e ğ i y e m e z a m a n ıd ır , v e b u n d a n so n r a d a
b a şk a b ir işin v a k t i g e lm e d e n ö n c e , d in le n m e y e d e v a k it o l a c a k t ı r . N e
v a r k i, ilgile r im iz iç in t a y in e d ile n b u z a m a n b ile a n la r ın a r t a r d a g e lişid ir ,
ç ü n k ü d a im a b ir şe y i y a p m a v a k r i o ld u ğ u n u b e lir t e n b ir şe y m e v c u t t u r ,
ki b u y o lla g e ç m iş v e g e l e c e k g e n işle t ilm iş iler i v e ge r i a d ım la r o la r a k
b e lir le n ir . So n l u o l sa d a , m u t la k o la n b u z a m a n sa l sü r e ç k a r a r lı k işise l
v a r o l u şla g e r ç e k le şt ir ilir ; ç ü n k ü k e sin b ir şe k ild e b ir b ir in i d ı şa r ı d a b ı r a
k a n b u sü r e c in ü ç e v r e si (ge ç m iş, şu a n v e g e le c e k ), iç iç e g e ç m iş b ü t ü n lü k
le r in in a y r ıla m a z lığı iç in d e k a lır : Y a p ısa l o la r a k , k a r a r lı k işise l v a r o lu ş,
u ğ r a şıla r ı v e t a sa r ıla r ın d a d e v a m lı v e k e sin b ir şe k ild e d ü n y a d a b u l u n
m a y ı v e n ih a i ö lü m ü n ü a r z u la r . B u n u n K a y g ı o l a r a k t e şk ili (b ir o la sılık
o la r a k k e n d in d e n ay r ılm ış, ö lm e k için d ü n y a y a ge lm iş, g ü n d e lik b ir v a r o lu
şa b a ğlı b ir şe k ild e ) b u y ap ıy ı g ö st e r ir v e g e ç m işi y o r u m la m a y a v e n ih a i
g e le c e k o la sılığ ı ile v e h iç lik t e n h iç liğ e a t t ığ ı a d ım la r ı h iç e sa y m a k su r e
t iy le şu â n ı b e lir le m e y e d ö n ü k b u k a r a r lılık , b ir e y se l fa a liy e t le r y o lu y la
y ap ıy ı b ir a r a d a t u t a r v e z a m a n sa l b ir sü r e ç o la r a k k işise l v a r o lu şu n b ir
lik v e b ü t ü n lü ğ ü n ü g e r ç e k le şt ir ir . B e n z a m a n a a id im , z a m a n d a v a r o la n
b ir v a r lık d e ğ ilin i; K işin in s a f m e v c u d iy e t i d e ğ ilim , a m a d ü n y a y a g e lm iş
(k e n d im in e fe n d isi d e ğ ilim v e b in le r c e şe k ild e k işise l o lm a y a n a d a b ağlı
d e ğ ilim ) v e d a im a k e n d isin d e n b ir a d ım ö n c e si n d e t a sa r la n m ı ş b ir v a r lı
ğım . Bu g e ç m iş v e b u g e l e c e k d ışsa l, y a n i k e n d im i g e r ç e k le şt ir d iğ im z a
m a n sa l sü r e c in e v r e le r id ir v e a y n ı z a m a n d a d a iç se ld ir , ç ü n k ü h e r ik isi
d e sa d ık k a b u lle n işim in v e h iç liğ im in ik i k u t b u o la n t e r k e d işi v e ö lü m ü
k a r a r lı b ir şe k ild e a r z u la y ışım ile , şim d ik i z a m a n d a y e n id e n y a r a t ılır la r .
Bu a ç ıd a n k işise l v a r o lu ş lu m e n n at n r al e , o n u n k e n d i ışığıd ır , k e n d i d ışsa llığm a e r işim i v a r d ır : N e g e ç m iş n e d e g e le c e k b e n im iç in t a m o l a r a k
d ışsa l d e ğ ild ir , ç ü n k ü b e n im şim d im i, so n lu d u r u m u m u o lu şt u r u r la r ;
t ü m v a r o lu şu m u n e o l a c a ğ ı m a d a ir ar zu ile t a sa r la d ığ ım sü r e c e b e n i o l u ş
t u r u r la r v e b e n d e o n la r ı v a r lığ ım ın v e fa a liy e t le r im in y a p ısı ile o l u şt u
M A RT IN H EID EG G ER
105
r u r u m . Sa a t l e r l e ö lç ü le n k a m u sa l z a m a n , ilg ile n d iğ im işle r için h a r c a d ı
ğım z a m a n d ır v e b ild iğim d ü n y a d a v a r o lm a n ın g e r e k li k o şu lu d u r , a m a
k işise l v a r o lu şu n z a m a n a a it y a p ısı, o r a d a b ild iğim b e n o lm a n ın ge r e k li
k o şu lu d u r . Y a ln ız c a g e r e k li k o şu l d e ğ ij, k a r a r lı v a r o lu şu n iç in d e k i b e n in
g e r ç e k le şt ir ilm e si d e z a m a n sa ld ır v e t a m a n la m ıy la d ü n y a y a a ç ılm ış b u
b e n o n a z a m a n sa ! b ir a n la m k a t a r , ç ü n k ü o n u o k ıla n v e o n u b ir h iç liğe
d ö n ü şt ü r e n z a m a n a a it o lu şu d u r : Sa d e c e , d ik k a t li b ir şe k ild e n e o l a c a ğ ı
m ı ö n g ö r e r e k - k i b u h i ç l ik t ir - v e o ld u ğ u m şe y i t e k r a r la y a r a k - k i b ıı d a
h i ç l i k t i r - v e b e n im için d ü n y a d a h iç b ir z a m a n m e v c u t o la m a y a c a k h e r
şe y in h içlik o ld u ğ u n u t ar k e d e r e k v a r o lab ilir im (k i b u . a sla iç in d e o lm a d ı
ğım o lu şt a n fa r k lıd ır ).
Z a m a n sa l b ir sü r e ç o la r a k k işise l v a r o lu ş t a r ih se ld ir v e t a r ih y a r a t ır .
D ü n y a n ın k a r a r lı v a r o l u şt a d o r u k n o k t a sı n a v a r a n d e ğ e r k ay b ı a k lii
k a y g ıd a n k a y n a k la n m a z ; g e le c e k , k işiy i şim d ik i z a m a n a v e g e ç m işe g ö n
d e r ir , ö lü m ü n ö n g ö r ü lm e si b ir y o r u m la m a o ld u ğ u k a d a r b ir g ö r e v d ir t k .
K a r a r lı v a r o lu ş k e n d in e m ir a s k a la n g e le n e ğ in iç in d e n t e k r a r la n a b ilir
o la n ı se ç m e k le m e şgu l o lu r . V e m e v c u t o l a n şe y d e n e v r e n se l o la n ı, m ü m
k ü n o la n ı , t e k r a r la n a b ilir o la n ı ç ık a r r m a k t a r ih ç in in işid ir . E ğe r k e n d i
si d e g ü n d e lik h a y a t ın sa h t e v a r o lu şu n a k a p ık lıy sa b u n u g e r ç e k le şt ir e m e z ;
b u n u a n c a k , h e m g e ç m işi a k r ıf bir şe k ild e y e n id e n y a şa r sa , h e m d e şim d iy i
a k t i f b ir şe k ild e y a şa r sa v e k a r a r lı o lu r sa y a p a b ilir . Bu n e d e n le t a r ih ,
sa d e c e ö z n e l o lu r k e n n e sn e ld ir : G e l e c e ğ e y ö n e lm iş in sa n ın ö z e l b ir ü r ü
n üdür.
K a r a r lı k işise l v a r o lu şu n k e n d in e v e d ü n y a y a v e r d iğ i b u a ııla m , g ü n
d e lik a n la m la r ın a n la şı la b ilir d ü n y a sın ı a şk m la şt ır ır v e b u d a so n u n d a
h ar n v a r o lu şu a şk m la şt ır ır . Be n h e r z a m a n z a t e n d iin y a d a y ım d ır , u ğ r a şı
la r ım a d a lm ış b ir h a ld e y im d ir , t a sa r ıla r ım la m e şg u l o lu r u m ; v e - k i şise l
v a r o l u şu n b a şa r ılm ış b ir g e r ç e k lik o l a r a k d e ğil fa k a t b ir o la sılık o la r a k
k işin in k e n d isi t a r a fın d a n t a sa r la n m a sın ın e r d e m i y l e - ist e r sa h ic i ist e r
sa h t e b ir b iç im d e y a şa y a y ım , h a m v a r o l u şa , k e n d im in v e b ir fa y d a sın ı
g ö r d ü ğ ü m , k u lla n d ığ ım y a d a ü r e t t iğ im y a d a ilgi a l a n ı m a gir e n d iğ e r
t ü m şe y le r in v a r o lu şu n a b ir a n la m y ü k le r im
Bıı y o lla , b ir a r a d a o lm a k
z o r u n d a o ld u ğ u m g e r ç e k v a r o l a n l a r ı n v e ilgile n d iğim k e n d i t a sa r ıla r ım ın
ö t e si n e g e ç e r e k , d ü n y a y ı t ü m v a r o la n la r ı n t o p la m ı o l a r a k k o y u t la r ım ,
v e a y n ı z a m a n d a v e ay n ı e y le m le , d ü n y a n ın b ü t ü n v a r o l a n l a r a p r e n sip
t e e r işim i sa ğ la y a b ile c e k gib i v a r o ld u ğ u v e , o la sılık la r ım ı y a şa y a r a k v e
g e r ç e k le şt ir e r e k t e şk il e t t iğ im k u lla n ım la r v e a n la m la r sist e m in in iç in
d e , o n la r iç in p r e n sip t e b ir y e r b u la b ile c e k gib i v a r o ld u ğ u k e n d im i d e
k o y u t la r ım . Bö y le lik le d e v a r o l a n h e r şe y d e n e t k ile n e b ilir im : P r e n sip
10 6
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
t e, b e n im d ü n y a m d a v a r o la n la r ı n t ü m ii ç ık a r la r ı m la ilgilid ir . K e n d im i
v e d ü n y a y ı o lu şt u r m a d a k e n d im e , b e n im k u lla n ım v e a n la m la r sist e m i
m in iç in d e g e r ç e k v a r o la n la r ı d o ğ r u y e r le r in e y e r le şt ir m e g ö r e v in i v e r i
r im . B u n e b ir h a y a l d ü n y a sıd ır n e d e t a m a m la n m ı ş v e v e r ili b ir d ü n y a ;
k işise l v a r o lu şu n iç in d e y e r a ld ığ ı v e k e n d i o la sılık la r ın a c e v a p v e r e b i
le c e k a n la şı la b ilir b ir d ü n y a y ı ü z e r in e in şa e t t iğ i h a n ı v a r o lu şt u r . T e m e l
a şk m l ı k e y le m i ile a n la şı la b ilir - so r u la r y ö n e lt t iğ im , n e d e n d iy e so r d u
ğ u m d ü n y a y ı, b u sın ır la r ç e r ç e v e si n d e o lu şt u r u r u m . D c ıse in 'm k e n d isi,
y an i in sa n o ğ lu n u n v a r o lu ş b iç im i, ki b u n e d e n le d e t ü m o la sı so r u la r ın
k a y n a ğ ıd ır , so r g u la n m a y a a ç ık d e ğ ild in O y a ln ız c a o ld u ğ u şe y d ir v e o n u n
K a y g ı o l a r a k z a m a n sa ! y a p ısı t e m e l u n su r d u r .
K e n d im i v e d ü n y a y ı o lıışt u ı' d u ğ u m b u t e m e l a şk m lık e y le m i p r e n
sip t e , p r a t ik v e t e o r ik t ü m e sa sla r ın t e m e lid ir : V a r lığ ım ın şa r t ı d ı r (b u n u
k e n d i sın ır la r ı iç in d e y a şa y a r a k y a p a r ım , o b e n im e y le m le r im d e v e d u y gu la n m d a d ı r , e k sik siz b ir t e p k in in a l t ı n d a y a t a n şe y d ir ) v e b e n im ö z gü r liiğ iim d iir (b ö y le c e , k e n d im i o ld u ğ u m şe y d e n a y ır t e d e b ilir im ; v a r lığım
so r g u l a n ı r ). E y le m le r im in v e t a sa r ıla r ım ın a n la şı la b ilir b ir d ü n y a y ı o l u ş
t u r d u ğ u b u h a m v a r o lu ş n ü fu z e d ile m e z d ir , iç in d e n g e ld iğ im v e o r a y a
g e r i d ö n d ü ğ ü m v e , b ir d ü n y a k u r a r k e n a n c a k h a m v a r o lu şu n v e r e b il e c e
ği a n la şı la b ilir liğ i v e d e ğ e r i k a y b e d e r se m e ğ e r , b u la n t ıy ı y aşay ac- ağım b ir
g e c e d ir . K im i z a m a n b e n i şa şk ın lığ a u ğ r a t a n b u la n t ı, d e ğe r siz lik v e s a ç m a
lık d e n e y im i, a n l a m l a n v e a n la şı la b ilir b ir d ü n y a y ı o l u şt u r a n ı n v e a n l a
şıla b ilir d ü n y a n ı n in şa sın a y a r d ım e d e n h a m v a r o lu şu n iç in e g ir ile m e z
b a şk a lığ ın a t a n ık lık e d e n in , k işise l v a r o lu ş o ld u ğ u n u k a n ıt la r .
B a n a d ü n y a d a k i t ü m v a r o lu şla r ı a n l a m a g ö r e v in i v e r e n t ü m e sa sla r ın
b u t e m e li, y a ln ız c a sist e m a t ik b ir şe k ild e fa y d a lı o l a n l a v e b ilim t a r a fı n
d a n g e lişt ir ile n ö z e l b a k ış a ç ıla r ıy la ilg ile n e r e k e k o n o m ik fa a liy e t le r im i
d e ğ il, a y n ı z a m a n d a fe lse fe , siy a se t v e sa n a t ı d a y a p ıla n d ır ır . Bu fa a li y e t
le r k o m p le k si yey ^l b ir d ü n y a , ö z e l b ir u y ga r lık , a şk m lık e y le m i iç in d e
k o y u t la d ığ ım so y u t e v r e n se l d ü n y a d ü şü n c e sin i n so m u t v e z a m a n sa l b ir
b iç im in i y a r a t ır .
II
Y a y ım la n a n V ar l ı k v e Z a m i r i m ilk b ö lü m ü n d e H e id e g g e r , V a r lığ ın m e t a
fiziğin i ü z e r in e y a p ıla n d ır m a y ı ö n e r d iğ i z e m in i y a r a t m ış m ıd ır ? O n u n
a ç ık la m a sı, k işise l v a r o lu şu n , h a m v a r o lu şu n v e r ili g e r ç e k liğ in e d a y a n a n
y a p ısıy la o lu şt u r u la n a n la şı la b ilir a n l a m l a r d ü n y a sın ı g ö st e r ir . Bu a n l a m
M A RT IN H EID EG G ER
107
la r n e, n e iç in , n ası l, g ib i so r u la r a y a n ıt v e r ir a m a a slın d a k işise l v a r o lu şu n
y a p t ığı g ib i, n ed en so r u su n u n a la n ı n a gir e m e z . İ n sa n , d o ğ a l a r d e ğil a n
la m la r y a r a t ır . Bu n e d e n le , n e m fin d ir so r u su n u y a n ıt la m a k , t ü m v a r o lu ş
için b ir g e r e k lilik ze m in i b u lm a k , im k ân ,sız gib i g ö r ü n m e k t e d ir ; ki m e t a
fiziğin ilk ç a l ışm a la r ın ın V a r lık so r u su n u y ö n e lt m e le r in in n e d e n i d e
b u y d u . V ar l ı k v e Z a m a n , b ü t ü n ü n iç in d e in sa n ı t ü m v a r lık la r ın o r t a sı n
d a g ö st e r ir ; m e t a fiz ik o la sılığın ı h e m y ü k se lt e n h e m d e d ışla y a n b ir k o
n u m , ç ü n k ü şe y le r d e n u zak d u r u şu m u z (k i b u n a k e n d im iz d e d a h iliz ) b ir
so r u işa r e t i y a r a t ır a m a d a y a n a k n o k t a m ız b ü t ü n ü n iç in d e k alır v e p r e n
sip t e so m u t b ir k a v r a y ışı d ışlar .
Y in e d e , y a y ım la n d ığı şe k liy le V ar l ı k v e Z a m a n , H e id e g g e r ’in sö y le
m e k ist e d iğ in in y a ln ız c a ilk k ısm ıd ır v e b u n d a n b ö y le , y a y ım la d ığı şe y in
ışığ ın d a y o r t ım la n m a lı, h a t t a g ö z d e n g e ç ir ile r e k d ü z e lt ilm e lid ir . Bu , b u
e se r in t e k b a şın a e le a lın a r a k d e ğ e r le n d ir ilm e sin e b a ğlı iz le n im le r in
ç o ğ u n u sile c e k t ir . O n u n fe lse fe si V a r lığ ın t a r ih se l b ir a r a şt ır m a sı o l a
r a k şe k ille n ir v c e sa s it ib a r iy le d in i g ö r ü n ü r . B u n d a n b ö y le , n ih iliz m in
u m u t su z l u ğ u n a k a p ılm ış in sa n ın c e su r je st i n e b e n z e m e z v e d u y g u sa l
d r a m a t i k fo r m u n u d a k ay b e d e r . E v e t , N i e t z sc h e ’n in d e o r t a y a k o y m u ş
o ld u ğ u g ib i, T a n r ı ö lm ü şt ü r a m a T a n r ı ’n ın e k sik liğ i b ir v a h iy v e b ir
v a a t t ir .
H e id e g g e r ’in şa ir H ö Jd c r lin ’i y o r u m la y ışın d a ö z e llik le b e lir t m iş o l d u
ğu g ib i, b u z a m a n b ir ih t iy a c ın z a m a n ıd ır , ç ü n k ii ik ili b ir in k â r ın a lt ın d a
y a t m a k t a d ı r ; fir a r e d e n t an r ı y o k sa y e r in e g e le c e k t a n r ı d a y o k t u r . Y e n i
t a n r ın ın g e lişi z o r la n a m a z v e e sk i t a n r ıla r d a n b ir in e d ö n ü ş b o ş b ir g e ç
m işt e y a şa m a ç a b a sıd ır . H e id e g g c r , h e r a şa m a d a u y gu n y a k la şım v e t u
t u m a r a y ışıy la , t a r ih i b ir g e lişm e o la r a k V a r lığ ın k e n d in i a ç ığ a ç ı k a r t
m a sı ü z e r in e d ü şü n m ü şt ü r . M e v c u t a şa m a p o st - t e o lo jik v e p o st - m e t a fiz ik se ld ir : T a n r ı ' n ı n ö lü m ü n ü n v e in sa n ın şe y le r in b ü t ü n lü ğ ü n d e n b a şk a
b ir d a y a n a k n o k t a sı o lm a d ığ ın ın id r a k e d ilm e siy le , in sa n lık b u ç a ğ d a
y e n id e n V a r l ı k so r u n u n a y a k la şm a lıd ır .
H e id e g g e r ’in so n d ö n e m y a z ıla r ın d a n b ir k ısm ın ın (k i b u ç a lışm a la r
o n u n fe lse fe sin in a n l a şı lm a sı n d a e n ö n e m l i e se r le r d ir ) a lt a n la m la r ı
v a r d ır v e o n u n fe lse fe sin i ö z e t le y e n ü st ü ö r t ü lü c ü m le le r in y o r u m la n ışı
şü p h e lid ir . B u r a d a k i a m a ç , d o ğr u k a v r a m la r d a n ç o k , o n u n fe lse fe sin in
r ııh ıın u v e k o n u m u n u o r t a y a k o y m a k t ır .
V ar l ı k v e Z a n ı a n 'm m e r k e zi a n a liz in e d ö n e c e k o lu r sa k : A n la şıla b ilir
d ü n y a y ı in şa e d e n a şk ın lığ ın t e m e l e y le m in i a şm a k , ge ld iğ i v c y in e o r a
y a g id e c e ğ i h iç liği d e h şe t le far k e d e n v e b u n e d e n le v a r o lu şu h iç liğin
iç in d e p a r ç a l a y a n v ic d a n ın h a r e k e t e g e ç ir d iğ i in sa n ın g e r ç e k le şt ir d iğ i
108
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
t a n ı b ir v a z g e ç iş e y le m id ir . Bu , a h la k i b ir e y le m o la r a k d e ğ il, k işise l v a r o
lu şu n z a m a n sa l y a p ısın ın g e r e k t ir d iğ i b ir e n t e g r a sy o n e y le m i o l a r a k d e
ğe r le n d ir ilir ; y a d a b ü t ü n se ! y ap ısı d a n Kay gı o la r a k . V a r lık a r a y ışı d ü z le
m in d e y a sa la şt ır ılıı. Bu , H an gi a ç ıd a n t a m b ir n ih iliz m d e n ia r k lı b ir şe y
o la r a k a l g ı l a n a b il ir ' H e id e g g c r ’in y a n ıt ın ın a n a h t a r ı o n u n H iç lik d ü şü n
c e sin d e y a t m a k t a d ır ; F r e ib u r g ’d a k i a ç ı' ı ş t ö r e n in d e y ap t ığı k o n u şm a sın ın
k o .ıu su d u r b ıı.
H ı- li:< y a ln ız c a d ü şü n se l b ir v a z g e ç iş, b ir şe y in d e ğ ili v e d o la y ısıy la
v a r lığ a d u c n e r ı k a r şıt k a v r a m d e ğ ild ir ; h iç lik t e c r ü b e e d ile b ilir d ir , in k â
rın v e y o k lu ğ u n t ü m b iç im le r in in k a y n a ğ ıd ır . D e h şe t , H iç liğ in y a şa n m a st d u . Bu n o k t a d a n e o lu r ? K işise l v a r o lu şla k u r u la n v e in sa n ın k e n d isin i
g ü v e n d e v e r a h a t h isse t t iğ i a n la şı la b ilir d ü n y a , a n la m la r d ü n y a sı, h iç ie şt ir ilir v e o ld u ğ u şe y in ‘- lig in e ’ g ö m ü lü r ; b in d iğ i v e y o lc u lilk e t t iğ i ge m i
g e c e n in iç in d e k a y b o lu r v e k e n d in i d e r in su la r d a b u lu r v e su y u n t ı r ı ı ı u ı
t a d a r Bu a n l a m l a r ı n d a n y o k su n h a m v a r o lu şu n t e c r ü b e e d ilm e si, h am
g e r ç e ğ in y ü k se k g e r ilim li g ü c ü d ü r ; ‘ -ilgin ' a k ıl t a r a fın d a n iiscü ö r t ü le n
o l a ğ a n ü st ü lü ğ ü n ü , ih t im a lle r in i a ç ığ a ç ık a r t ı r v e h u n e d e n le d e V a r l ı
ğın k e şn d t ı v e fe lse fe n in m e r a k ın ı y e n ile y e r e k b ilim in n e d e n so r u su n a
y e n i b ir it k i k a t a r . H iç lik . V a r lığ ı d e ğ il V a r lığ ın r a m d ık b iç im le r in i
o r t a d a n k a ld ır ır v e b u n e d e n l e d c \ a r lığ ı y e n id e n s o ı g u l a r ./ So k r a t e s
ö n c e si ilk d ü şü n ü r ‘N e d i r ııe d e m e k t i
' s. r u su n u so r d u ğ u n d a u y ga r lığı
b a şla t m ışt ı r , ç iin k ii b u b e r a b e r in d e , l a r jh s e l ö i a r a k a n la şı la b ilir d ü n y a y ı
y a r a t a n fa a liy e t le r v e a n l a m l a r k o m p le k sin i o l u şt u r a n a şk ın lığ ı g e t i r
m işt ir . N e v a r k i, b u so r u n u n o n u b ir m u h t e şe m lik d e n e y im in e d ö n ü şt ü
r e n a sıl y o ğ u n lu ğ u v e k a v r a n ıla b ilir liğ i, n eyi b a şa r ılı b ir şe k ild e o r t a y a
ç ık a r t m a k y o lu y la a n la şı la b ilir b ir d ü n y a k u r a r a k k a y ıt sız lığ a g ö m ü lü
k a lm ışt ır . B ö y le lik le , b ilgi v e in sa n lığ ın t ü m e m e ğ i, n eyi o r t a y a ç ı k a r t
m a k t a k i b a şa r ısı v e d o ğ a y a h ü k m e t m e si y o lu y la , a y n ı z a m a n d a V a r lığ ı
g iz le m iş v e V a r lığ ın b ir a n iç in g ö z e g ö r ü n d ü ğ ü b ir b a k ış a ç ısın d a n a y r ıl
m ışt ır . En g e ç e r lı fıa liy le b ilgi y a la n ın b ir fo r m u d u r , ç ü n k ü o r t a d a n k a ld ı
r a m a d ığ ı b ir c e h a l e t i giz le r . T e k b a şın a b ilim i m u h t e m e l k ıla n a ç ık lığ ın
k e n d isi k a p a lıd ır y a d a k ısm e n k a p a lıd ır ; p r a t ik p r o b le m le r in sa n ç ı k a r
la r ın a t e k n ik b ir ö n y a r g ı k a t a n p a r la k b ir b a şa r ıy la ç ö z ü ld ü k ç e v e s a f
b ilim n e sn e le r d e n a y r ıla r a k d a h a e k sik siz b ir b iç im d e so y u t v e m a t e m a
t ik se l b ir şe k il a l d ı k ç a , b u k a p a lılık a r t a r . K ie r k e g a a r d b ilg in in m o d e r n
ç o ğ a l ı şı n a k a r şı fe lse fi b ir d u r u ş a lm ış v e n e p a h a sı n a n asılı v u r g u la m a k
v e ilgili k r it e r le r iç in ü st ü n a h la k i k a r a r la r a lm a k y o lu y la ilk şe y le r e g e r i
d ö n m e y i a m a ç la m ı şt ır . H e id e g g e r b u n u , Ba t r lı fe lse fe g e le n e ğ in in sın ır
lar ı iç in d e , t e k n ik so r u n la r la m e v c u t u ğ r a şıla r ı v e b ilim in m e v c u t id d ia
M A RT IN H EID EG G ER
109
la r ın ı p a r ç a la m a y ı a m a ç la y a n b ir şe k ild e , v e b ilim i d e d a h il o lm a k Ba t ı
u y ga r lığım y e n id e n c a n la n d ır m a k ü z e r e , o n u n k a y n a ğı ile o la n ilişk isin i
o n a r a r a k v e o n u ilk e sin le y e n v c h â lâ y ö n e t e n so r u d a k i ilk ey i t a n ım la y a
r a k , k a b u l e d ilsin v e y a e d ilm e sin , V a r lık so r u su n u y e n id e n y ö n e lt m e k
y o lu y la g e r ç e k le şt ir m işt ir .
O .h a l d e , H iç lik d e n e y im i a n la şıla b ilir d ü n y a n ın g ö lg e d e b ır a k ılm a sı
v c n e d ir c y ö n e lm e k t ir , ki b u d a V a r lık so r u su n u ilk y ön elr .cn sa f m e r a k ı
y e n id e n c a n la n d ır ı r . A m a V a r lık , n e y a d a h a m v a r o lu ş, a n la şıla b ilir
d ü n y a d a n d a h a fa z la sı d e ğ ild ir . D ü n y a n ın z e m in i y a d a T a n r ı d a d e ğ il
d ir . K a v r a m sa lla şt ır m a b a şa r ısız o lu r a m a y in e h u n o k t a d a H iç lik n o s
y o n u d e v r e y e gir e r . K işise ! v a r o lu şu n e d e n v e k e n d i h a m v a r o lu şu n d a n ,
h a t t a k a t ı la şm ış g e ç m işin d e n , ö z g ü r lü ğ ü n d e n v e d o ğ r u ia y ıc ılığ m d a n v e
h iç liğ in d e sa k lı o la n m e y d a n a g e t ir ic i g ü c ü n d e n fa r k lıla şt ır a n a şk m lık
e y le m i, V a r lığ a y a k ın d ır . H a m v a r o lu şt a n v e a n la şı la b ilir d ü n y a d a n v e
k işin in k e n d i g e ç m işin d e n b u k o p u ş, k i b u n u k işin in k o n u m u y la ir ad i
b ir şe k ild e ö z d e şle şm e si, k işin in g e ç m işin in v e k a d e r in in v a r sa y ılm a sı,
k işin in o la sılık la r ın ın d ü n y a d a g e r ç e k le şt ir ilm e si t a k ip e d e r , v e g e n e
o n u n d e ğ e r in i d ü şü r e n v e o n u h iç e sa y a n şe y d e n k o p u ş, V a r lığ a k a r şı
t a m b ir u y a n ık lık v e a ç ık lık iç in d e k i in sa n ın b ü t ü n t e p k isin i d ışa v u r a n
ö z n e v e n e sn e n in d e ğ işik b iç im le r in in b e lir t ilm e sid ir . H e id e g g e r , V ar l ı k
v e Z m at m ’d a , t iim fa r k m d a h k la r r e d d e d ilm e k siz in h ü k ü m si' r k ılın ır k e n ,
- k işiy i b ü t ü n ü y le V a r lığ ın ü z e r in e çık ar m ak , v o lu v b , k u sıır su z la şt ır ıla n
A m a ç sız lığın ın iç in d e V a r lığ a y a k ın la şa n v e sa n k i V a r lığ ın y o lu n u a ç a n
b ir a r ın d ır m a b iç im i o l a r a k a ç ık la n a n k a r a r lı k işise l . .a o ln şu n e k sik siz
v a z g e ç işi ü z e r in e d ü şü n ü y o r gib id ir : Kişi sa k in d ir v e V a r lığ ın se ssiz se si
n i d in le r , d ü n y a d a V a r lığ a t a n ık lık e d e r . B u n u n la a n la t ılm a k ist e n e n ,
t a r ih se l z a m a n a y a k la şım ın u y gu n v o lıın .ın b u o ld u ğ u d u r ; b u y a k la şım
b u ç a ğ ın —a r t ık t a n r ıla r ın o lm a y a n v e h e n ü z t a n r ıla r ın o lm a y a n ç a ğ ın ,
V a r lık so r u su n u n a n la m ı b ilgiy le t a m a m e n g iz le n d iğ in d e v e fa a l b ir u y
g a r lığ ın b a k ış a ç ıla r ım d a g ö r ü n ü m ü n ü y it ir d iğ in d e a r t ık b ir a n la m ı o l
m a y a n ç a ğ ı n - g e r e k sin im in i k a r şıla r . D a h a so m u t b ir ifa d e y le , H c id c gge r , in d ir g e y ic i a n a liz le r in e v e ist ism a r la r ın ., k a r şıt o la r a k şey'.eı i.' ö z gü n
v e a le n i n e liğ iııi y e n id e n k e şfe t m e y i o la sı k .la n b a k ış a ç ıla r ın ı v e t u t u m
lar ı, v c o n la r ı ö n c e l ik le g ü n d e lik y ay gın a n la m la r ıy la g ö r m e k siz in , d o ğ r u
d a n v a r o l u şla r ı iç in d e n e sn e le r in şiir in i t e c r ü b e e t m e y i t e şv ik e d e r .
V a r lık y a k ın d ır , y in e d e , a r a n ıp b u lu n m a sı g e r e k t iğ i v e a sla t a n ı ya d a
n ih a i o l a r a k sa l ı i p o l u n a m a y a c a ğ ı iç in , u z a k t ır d a . K e n d im iz i t a n ım la y a
r a k v e b a ğ la y a r a k v e t a m b ir b ilin ç v e a ç ık lık la V a r lığ ı k e n d im iz e y ak ın
t u t a r ız .
11 0
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
III
H e id e g g e r ’in fe lse fe si, Ja s p e r s ’in fe lse fe sin i y a k ın d a n a n la m a y ı g e r e k t i
rir. B a şla n g ı ç t a b iç im se l o l a r a k ç e lişir gib i g ö r ü n ü r le r : H e id e g g e r V a r
lığın y a p ısın ı in c e le m e k iç in y o la ç ık a r k e n , Ja sp e r s V a r lığ ın a n c a k y a
şa m d a ü st e sin d e n g e lin e b ile c e k t u t a r sız lık la r a b ö lü n m ü ş o l d u ğ u n u v e
h â l â fe lse fe y o lu y la izah e d ile b ile c e k g e n e l b ir h o m o je n y a p ı a r a y ışı iç in
d e o lm a n ın o lg u n la şm a m ış o ld u ğ u n u b e y an e d e r . F e lse fe le r in in d e v a m ı n
d a v e g e n e l in d e b u k o n u d a k i k a r şıt lık la r ı o r t a d a n k a lk a r , ç ü n k ü h e r
ik isi d e k işise l v a r o lu şa d a ir t a n ım la m a la r ın ı , t e c r ü b e e d ile b ilir b ir a şk ın
k e n d in d e - v a r lık t a n ım ı y a p m a k t a k u lla n ır la r . Y in e d e , h e m e n h e m e n
a y n ı b e t im se l u n su r la r ı e le a lışla r ın d a k i fa r k lılık ç a r p ıc ıd ır , ja sp e r s b ize ,
iç in d e b a ş e d ile m e z h ü sr a n ı b a r ın d ır a n b ir b ir b ir le r in e b a ğım lı d u r u m
lar d ü n y a sı v e r ir : Bir b ilm e c e le r v e n ih a i b e lir siz lik le r d ü n y a sı; n e sn e l
d ü şü n c e n in k a p a lı ç e m b e r in in k işin in iç in d e b a r ın d ır d ığ ı k ısm i a n l a şı l a
b ilir lik le d a m g a la n d ı ğ ı , işle v se l o l a r a k d e n e y im in o la sılık la r ın ı k a v r a y a
m a y a n b ir d ü n y a ; ki b u d ü n y a , in a n ç ile u m u t su z lu k a r a sın d a k i b ir se ç im
le b ir e y i k e n d in e y ö n le n d ir ir . H e id e g g e r ’c g ö r e , h iç b ir b e lir siz lik y o k
t u r : K işise l v a r o lu şu n v e in sa n la r t a r a fın d a n a n la şı la b ilir d ü n y a n ı n g ö s
t e r ile b ilir y a p ısı, o n u n b ir h iç o l d u ğ u n u g ö st e r ir v e b u g ö st e r in in o l d u k
ç a n e sn e l v e b a ğ la y ıc ı o lm a sı a m a ç la n ır . A y n ı şe k ild e , b u a n a liz in e t k isi,
Ja s p e r s ’d c o ld u ğ u gib i, v a r o l a n b ir e y i k e n d in e y ö n le n d ir m e k v e m e t a fi
zik in a n ç la b a şla y a n b ir V a r lık d e n e y im in e y o l a ç m a k o la b ilir . Bir a ç ı d a n
b ıı, a m a H e id e g g e r ’in y ö n t e m iy le , d a h a ç o k H u sse r l v e H e g e l ’in , a r d ı n
d a n K i e r k e g a a r d ' m r u h u n u t a şı m a k t a d ır . A n a liz le r i V a r l ı k so r u su n u n
y e n i v e r a d ik a l b ir m e t o t l a y e n id e n y ö n le n d ir ilm e sin e g ö t ü r ü r , ç ü n k ü
m e t a fiz iğ in t a r ih in d e şim d iy e d e k k u lla n ılm ış o l a n t e r im le r (ir a d e , D ü
şü n c e , v b .) ışığ ın d a b ir y a n ıt v e r m e o la sılığ ın ın y o lu n u t ık a r ; in sa n la r
iç in a n la şı la b ilir o la n d ü n y a d a , b ilim v c in sa n lık t a sa r ıla r ın ın b a k ış a ç ı l a
r ıy la y a p ıla n d ır ılm ış o l a n a n l a m l a r g e r id e b ır a k ılm a k z o r u n d a d ır v e e ğ e r
o n ıın a r d ın d a k i t e m e l a l a n a g iz le n ir v e so r u n u n n e d e n so r u ld u ğ u n u ,
n e d e n g e le n e k se l y a n ıt la r v e r ild iğ in i d ü şü n e c e k o lu r sa k , so r u l a n so r u
b u a n l a m l a r ı n g e r id e b ır a k ılm a sı n a g ö t ü r e c e k t ir . N e d e n V a r lığ ın a n l a
m ı ü z e r in e so r u so r m a k z o r u n d ay ız ? F e lse fe n in t e m e l so r u su d u r b u : V a r lık
h a k k ı n d a k i so r u , a r t ık g e ç e r liliğ i o lm a y a n g e le n e k se l y a n ıt la r la gö z a r d ı
e d ilm e m e lid ir ; e n in e b o y u n a a r a şt ır ılm a lı v e iç in e g ir ilm e lid ir - v e b ıı
y e n i b ir it k i, fe lse fe d e y e n i b ir g ir işim d ir . Bu d ü z e y d e y e n id e n a ç ı l a n b ir
so r u y a n e gib i y a n ıt la r v e r ile b ile c e ğ i so r u lu r sa , b u , so r u n u n g ü c ü n ü a z a lt
m a k v e o n u r e t o r iğ e in d ir g e m e k o lu r , ç ü n k ü y a n ıt so r u n u n fe lse fi d ir ili
M A RT IN H EID EG G ER
1 1 1
ğ in d e ü r e r v e ö n g ö r ü le m e z . N e v a r k i, H e id e g g e r Ba t ılı fe lse fe g e le n e ğ in
d e k i ç a lışm a la r ıy la k u şa t ılm ışt ır v e o n u n e n r a d ik a l so r u su n u y e n id e n
e le a lışın d a v a r lığın t a r ih se l b ir y e n id e n k e şfi fik r i, Ja s p e r s’d e d a h a az
d u y u la n H e g e l ’in b ir y a n sım a sı v a r d ır .
H e id e g g e r ’d e t ü m b u n la r , Ja sp e r s’le h iç b ir p a r a le llik t a şım a y a n k işise l
v a r o lu ş a ç ık la m a sı ü z e r in e in şa e d ilm işt ir ; y a n i, d iğ e r t ü m o la sılık la r ı
m u şt u la y a n t e m e l o la sılık o la r a k ö lü m se ç e n e ğ i ile k işise l v a r o lu şu n
k a r a r lılığ ı, y o k lu ğ u n d a k işise l v a r o lu şu n ç ö z ü ld ü ğ ü z o r u n lu y a p ıd ır . Bu
t a n ım la m a d a , k işise l v a r o lu ş a m p ir ik b ir e y in iç in d e y e r a ld ığ ı n e sn e l b ir
d ü n y a y a p ısıd ır ; b e lk i d e b a şk a b ir H e g e lc i y a k la şım . En a z ın d a n , e sa s
it ib a r iy le K i e r k e g a a r d ' a ö z gü o la n b u t e m a n ın b iç im se l e le a lın ışın d a ,
H e id e g g e r ’in v a r o lu şç u lu ğ u r e d d i d o ğ r u la n m ış g ib i g ö r ü n m e k t e d ir . N e
v a r k i, a n a liz in in d o ğ r u la n m a sı im k â n sız gib i g ö r ü n e n k ısm ı d a t a m b u
n o k t a d ır .
Sın ır sız o la n ı se ç m e k le K ie r k e g a a r d , sın ır lı d ü n y a n ın sın ır sız b ir b o
y u n e ğ işin i se ç m işt ir ; ay n ı z a m a n d a , r a d ik a l v e t u t a r lı se ç im le r le sa b it le ş
t ir ilip p e k işt ir ilm e d ik ç e , k işise l v a r o lu şu n y o k o ld u ğ u n u d a far k e t m işt ir .
T ü m so n u ç l a n ile b ir lik t e sın ır sız o la n ı se ç m e k d ü şü n c e sin d e n ö n iin e
g e ç ilm e z b ir b iç im d e u z a k o lm a sa d a , so m u t se ç im in fo r m a l ilk e si ile
k e n d i m a d d i se ç im in i b ir e v r e n se ld e b ir le şt ir m e k t e n k a ç ın m ışt ır . V e
a ç ık lığ ı d a h ilin d e ö liim le ilgili o la r a k d a , ö lü m ü ö z n e n in t ü m h a y a t ı ile
ilişk ile n d ir m e k so r u su ü st ü n e d ü şü n m ü ş v e b u n u v a r o lu şç u b ir şe k ild e
g e r ç e k le şt ir e b ilm e k iç in h a y a t ın özii o l a r a k e le a lm ışt ır . B ili m se l O l m a yem S o n u ç l an d ı r ı c ı N o t l a r 'ın ‘Ö z n e l O l m a İ şi’ b ö lü m ü n d e , so r u n u n u zu n
b ir t a r t ışm a sı v a r d ır . A şa ğ ı d a k i p a r a g r a f b u r a d a n a lın m ışt ır .
“Belir sizliğin i d ü şü n m e k için o n u h e r an d ü şü n m e k z o r u n d a o ld u ğu , y an i
iç in e gir m e k zo r u n d u o ld u ğu b ir d u r u m d a , ö lü m k av r am ın ın bir in san ın
t ü m h ay a t ın ı n asıl d e ğişt ir e ce ğin i b ilm e k ist er iz. Ö liim e h azır o lm an ın n e
d e m e k o ld u ğu n u b ilm e k ist er iz , çü n k ü y in e b u n o k t a d a kişi ge r ç e k m e v
cu d iy et i ile ö lü m d ü şü n c e sin i b ir b ir in d en ay ırt e t m e k d u r u m u n d ad ır . Eğer
ge r ç e k t e n ge le n şey k en d im i h azır lad ığım şey d e ğilse , bu ayırım tü m h azır
lığım ı an lam sız k ılar gibi gör ü n ü r ; ve e ğe r gelişin e h azır lan d ığım şeyle ayn ıy
sa, o zam an h azır lığım d a t am am la n d ığın d a, ö lü m le e şd e ğe r d ir ."
B u n u n la b ir lik t e , K i e r k e g a a r d ’ın fe lse fe sin in k işise l a ç ıd a n d in se l o l d u
ğ u n u v e H e id e g g e r ’in fe lse fe sin in b iç im se l a ç ıd a n fe lse fi o ld u ğ u n u sö y le
m e k , g e r ç e k le r d e n u z a k t ır . H e id e g g e r ’in k işise l v a r o lu şu c id d i b ir b iç im
se llik le e le a lışın ın a r d ın d a , ç a lışm a sın ın h e m e n h e m e n d in se l b ir a m a c ı
112
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
o ld u ğ u n u g ö r m e k gü ç d e ğ ild ir . K işise l v a r o l u şa d a ir y a r a t t ığ ı k a p a lı n e s
n e l y a p ı, e v r e n se l d o k u , ö lü m se ç e n e ğ in i b iç im se l d e ğ e r le n d ir işin d e ,
y a ln ız c a t e û r ik a ç ıd a n a n la şı la b ilir d ü n y a y ı silm e k v e V a r lık so r u su n u
b a şk a b ir d ü z le m d e y ö n e lt m e k iç in k u lla n ılm a m ışt ır ; e v r e n se lin b u v a r o
lu şç u g e r ç e k le şt ir ilişi h ay a t b o y u sü r e n b ir g ö r e v d ir v e b u g ö r e v v a sıt a sıy
la
a m a ç sız lığ ın iç in d e k i k işise l m ü k e m m e llik V a r lığ a y a k ın la şm a n ın ,
V a r lığ ın y o lu n u a ç m a n ın t e k y o lu d u r - k işiy i b ü t ü n ü y le V a r lığ ın ü st ü
n e ç ık a r a r a k . So r u v e so r u n u n y a n ıt ı t e o r ik fe lse fe n in a la n ı n a a it d e ğ il
d ir ; d ü şü n c e y le b iç im le n d ir ile n t ü m in sa n i d e n e y im le r e a it t ir . Bıı n e d e n
le H e id e g g e r , e n d e r in a n l a m d a b ir v a r o lu şç u d u r v e d iğ e r le r in d e n y a l
n ız c a ü st ü n se ç e n e ğ i k a n ıt la n a b ilir b ir e v r e n se lliğ e v e z o r u n lu lu ğ a d ö
n ü şt ü r m e si ile fa r k lıla şır . E lb e t t e b u k a n ıt la m a b a şa r ısız o lu r , ç ü n k ü
k işise l v a r o lu şu n z a m a n sa l y a p ısın d a y a d a ö lü m ü n e n g e lle n e m e z liğ in d e v e b e lir siz liğin d e , k işise l v a r o lu şu n z a m a n sa l a şa m a l a r ı ile b ü t ü n
le şe b ile c e k t e k se ç e n e k o la r a k k işiy i ö lü m ü se ç m e y e z o r la y an h içb ir u n su r
yoktu r.
F e lse fe sin in m e r k e z in d e y e r a l a n b u b a şa r ısız lık , y a ln ız c a y a p ısa l b ü
t ü n lü ğ ü n e v e r ile n a ğır lık t a n d o la y ı, m o d e r n k ü lt ü r ü n v a r sa y ım la r ın ın
v e id d ia la r ın ın b ir e le şt ir isi b iç im in d e , b ir b ü t ü n o l a r a k fe lse fe y i so r g u l a
m ay ı in d ir ge m e k t e d ir . V a r lık so r u su n u n ö n c e liğ i v e e g e m e n liğ in i y e n i
d e n c a n la n d ır m a k için , H e id e g g e r ö n e r m e si n i n a sıl d o ğ r u la r ? G ü n ü
m ü z d e , ‘V a r lık so r u su n u n b ir ö n e m i v a r m id ir ?’ so r u su c id d i b ir b iç im d e
so r u lm a k t a d ır . H e id e g g e r ’in d o ğ r u l a m a sı so r u y u e n in e b o y u n a e le a lı
ğ ın d a d ır v e b a şk a h içb ir d o ğ r u l a m a b iç im i b u d e n li e t k ili o la m a z . B u
n u n la b ir lik t e , sa ğd u y u y la d a h a b ü y iik b ir h a ssa slık ‘v a r lığ ın k o r u y u c u
su ' a m a c ın a d a h a iyi h iz m e t e d e b ilir d i.- V a r lık k e lim e sin in fe lse fi g e l e
n e k t e sa k la n a n v e ge lişt ir ile n b ir h â z in e y i ifa d e e t t iğ i v e b u k e lim e y i
d u y a n la r ın se ç ili k işiler o ld u ğ u sö y le n d iğ in d e , k işi a r t ık o g e le n e ğ in şe ffa f
v e ik n a e d ic i d ilin i d in le m iy o r g ib id ir v e sa n k i So k r a t e s ö n c e sin in k e h a
n e t e ö z gü k ap alılığın a g e r i d ö n m ü şt ü r .
6
Je a n - P a u l S ar t r e
(1905- 1980)
V a r o lu şç u lu ğ u k u la k t a n d o lm a b ile n h e r k e s, b u a k ım ı, r o m a n v e o y u n la
r ıy la o ld u ğ u k a d a r , P a r is’t e b ir k ü lt v e t a r t ışm a m e r k e z i o la r a k b u a k ım a
ü n k a z a n d ır a n Je a n - P a u l Sa r t r e ile e şl e şt ir e c e k t ir ; b ö y le c e , b ir ç o k la n
iç in h e r ik isin in d e a d ı k u şk u y a r a t ır . S a r t r e ’m b a şlı c a e se r i V ar l ı k v e
H i ç l i k ’i d ik k a t lic e o k u m a z a h m e t in e k a t l a n a n h iç k im se , n e y az ar ı b ir
so y t a r ı o l a r a k n e d e fe lse fe sin i b ir o y u n o la r a k d e ğ e r le n d ir e b ilir . Sa r t r e
t ip ik b ir ç a ğ d a ş F r a n sız e n t e le k t ü e lid ir . D ü n y a o n u b ö y le k a b u l e d e r v e
k ü ç ü m se r , h a y r a n lık d u y a r y a d a y e r e r . N e v a r k i, b u F r a n sız e n t e le k t ü e li
n in h e r şe y e d a ir e n g in b ilgisi, fe lse fi b ir isk e le t ü z e r in e in şa e d ilm işt ir .
H u sse r l ile H e id e g g e r ’d e n v e H e g e F d e n g e n iş ö l ç ü d e v e d e r in le m e sin e
e t k ile n m işt ir , a m a t e m a la r ın ı t a m a m ıy la k e n d in e h a s k e sk in b ir z e k â v e
u st a lık la e le alır . (İn giliz ) a k a d e m ik filo z o fla r ın o n u y a ln ız c a b ir e d e b iy at ç ı
o l a r a k h o r g ö r m e le r i b o ş b ir ç a b a d ı r . F r a n sa ' d a filo z o fla r , A lm a n la r ı
d e v r e d ışı b ır a k a n b u F r a n sız z e k â sın ın se r g ile n m e sin d e n u lu sa l b ir gu r u r
d u y a b ilir le r . H e r h a l ü k â r d a , V ar l ı k v e H iç li k y a ln ız c a b ir t o u r d e f o r c e '
* B ü y ü k m a h a r e t , c e sa r e t y a d a g ü ç g e r e k t ir e n v e ç o ğ u n lu k la b ü t ü n b u z o r lu k la r ı
g ö z e a l ı n a r a k ü s t l e n i l e n i ; , ( y .n .)
114
A LT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
d e ğ ild ir ; ç iin k ii S a r t r e ’ın c id d i b ir ü st ü n lü ğ ü v a r d ır v e k it a b ın a r g ü m a n ı
h a y a t ın ın ç a lışm a sın ın v a z g e ç ilm e z b ir p a r ç a sıd ır .
I
Bilin ç li o lm a k b ir şe y in b ilin c in d e o lm a k d e m e k t ir ; b ilin ç k e n d in i, k e n d i
o lm a y a n şe y d e n ay ır ır v e o n u ifa d e e d e r . Bir şe y in b ilin c in d e o lm a k , b ir
şe y in b ilin c in d e o lm a n ın fa r k ı n d a o lm a k d e m e k t ir . A m a b u ik in c il far k ın d a lık , b ir şe y in b ir in c il fa r k m d a lığ ın d a sa k lıd ır . A k si t a k t ir d e , b ir
şe y in b ilin c in d e o ld u ğ u m u n fa r k ı n d a v e b ir şe y in b ilin c in d e o lm a n ın
fa r k ın d a lığ m m fa r k ın d a o l m a l ı y jm - so n su z a d e k . Bilin c im b ıı y o lla k e n d i
n e sn e si h a lin e d ö n iişe m e z ; y a ln ız c a b a şk a b ir şe y in b ilin c in d e o lm a k
o l a r a k k a v r a n ır . B ilin ç d a im a o lm a d ığ ı b ir şe y için m e v c u t t u r v e b u
n e d e n le k e n d i iç in m e v c u t t u r , a m a h e r z a m a n b ir şe y o l m a m a k b i ç i
m in d e . B ilin ç d ü n y a y a b ir H a y ır o l a r a k ge lir v e so n su z b ir H a y ır o l a r a k
k e n d in in fa r k ı n d a d ır — v a r o l a n h e r şe y d e n ay r ı b ir s a f o la sılık o la r a k .
V a r lığ ın , k e n d in d e n fa r k lı b ir v a r lık b iç im in d e o lu şu n u im a e d e n b ir
v a r lık şe k lid ir . V a r lığ ın ‘n e y se h â lâ o o lm a k z o r u n d a o la n b ir şe k lid ir ;
y a n i, o lm a d ığ ı şe y o l a n v e o ld u ğ u şe y o lm a y a n .' D iğ e r t a r a ft a n , b ilin c in
n e sn e si o ld u ğ u şe y d ir , t a m a m ıy la o r a d a d ı r , t a m a m ıy la v e r ilid ir , k e n d i n
d e n h iç b ir ay ır ım ı y o k t u r ; o la sılık d e ğ ild ir , k e n d id ir , k e n d i iç in d e d ir ;
‘y a r a t ı l m a m ı ş, h iç b ir n e d e n o l m a k sız ı n , b a şk a h iç b ir v a r lı k la h iç b ir
ilişk isi o lm a k sız ın , k e n d in d e - v a r lık e b e d i.o l a r a k d e t r o p * o l m u şt u r ’.
V a r lığ ın b u iki şe k li, b ilin ç v e o n u n n e s n e s i - p o u r - so i v e e n - s o i - t a m a
m ıy la b ir t e z a t t e şk il e t m e z . B ilin ç a ç ı k b ir şe k ild e v e r ili n e sn e l d ü n y a y ı
g e r e k t ir ir . A n c a k , o r a d a o l a n d a n b ir ay r ılış şe k lin d e v a r o la b ilir . Bilin ç ,
b a ğım sız v e k e n d i k e n d in e y e t e r li o la n d ü n y a d a n ç ık a r t ıla m a z . D ü n y a
b u b ilin ç t e n ç ık a r t ıla b ilir ; b ilin ç b ir in c il v e b a ğım sız o l d u ğ u n d a n d e ğ il,
d ü n y a y a b ir h iç lik o l a r a k g e ld iğ i v e o r a d a o la n d ü n y a y a v e r ild iğ i için .
Bilin ç , b u n e d e n le , n e sn e l d ü n y a y la ilişk ilid ir v e o n a b a ğ ım lıd ır . D iğ e r
t a r a ft a n , d ü n y a d a n far k lı b ir şe y d e d e ğ ild ir , ç ü n k ü b u k e n d i b a şı n a b i
lin ç iç in b ir n e sn e , b ir e n - so i o l u r d u ; d ü n y a d a n far k lı b ir şe k ild e sü r e k li
o la r a k k e n d in i y e n ile r ; d e n e y im in h e r b ir u n su r u y la ilişk ili o l a r a k sü r e k li
k e n d in i so r g u la r v e b u n e d e n le d e m u t la k t ır . Bö y le lik le , en - so i v e p o u r soi, b ir a r a y a g e t ir ile m e z h ir a y ır ım la ilişk ili o la n b ir e r v a r lık şe k lid ir . O
h a ld e b ilgi, e y le m y a d a h e r h a n g i b ir a şk ı n lık b iç im i n a sıl m ü m k ü n
* A ş ı r ı , g e r e k s i z , ( y .n .)
J E A N - P A U L SA RT RE
! 15
o la b ilir ? V a r lık b ir y a n d a ç ö z ü le m e z b ir ik ilik , b ir cam lık , ö b ü r y a n d a d a
v e r im siz b ir r e t , l ’ê t re e t le n ecim m ıd ır ? Eğe r b ö y le y se , d ü n y a d a k i d e n e y im
le r im iz e n e şe k ild e b e n z e r ?
A slı n d a , ay r ı b ir e r v a r lık o lsa la r d ı, e n - so i v e p o u r - s o i 'yı b ir le şt ir m e k
m ü m k ü n o lm a z d ı; v e ist e r İd e aliz m gib i p o u r - s o i 'n m b ir in c illiği ü ze r in e
t e m e lle n d ir ilm iş o lsu n , ist e r R e a liz m g ib i e n - so ı’n m b ir in c illiği ü z e r in e
k u r u lm u ş o lsu n , fe lse fe n in y e n ilgi n o k t a sı d a b t ıd u r . Ey le m v e b ilgin in
o la b ilm e si iç in , p o u r - so i o ld u ğ u şe k liy le a n la şılm a lıd ır : d ü n y a d a , t a r ih
se l v a r o lu şt a d ışa v u r u la n , y in e d e o n u n sa h ib i y a d a b ü t ü n lü ğ ü o la r a k
b u v a r o l u şla ö z d e şle şm e m iş a m a sü r e k li k e n d in i y in e le y e n v e k e n d in e
d a ir g e r ç e k b ir b ü t ü n lü ğ ü o la n , d a im i s a f ay r ılık v e in k â r . V a r lığ ı sın ır la
y a n v e t a n ım la y a n v e n e o n u n n e d e b a şk a b ir şe y in m alı o lm a y a n b u sa f
h iç lik , y a ln ız c a fe lse fe n in b ilm e c e sin i ç ö z m e k iç in k u lla n ıla n b ir h ip o
t e z d e ğ ild ir ; d ü n y a d a k i in sa n i m e v c u d iy e t im iz i m ü m k ü n k ıla n t e k k o şu
lu n t a n ım ın d a o r t a y a ç ık a r . O n t o lo ji, y an i V a r lığ ın y a p ısın ın t a n ım la m a
sı, b ö y le lik le b ilin c in , in sa n ın d ü n y a d a k i m e v c u d iy e t in in b e d e n ile, d ü n
y a d a k i k o n u m u ile, g e ç m iş ile, şim d ik i z a m a n v e g e le c e k ile, b ilm e k ,
a r z u la m a k , t u t k u d u y m a k v e se ç m e k ile , sa h ip o lm a k v e y a p m a k ile,
d e ğ e r b iç m e k v e id e a lle r ile, b a şk a b ir b ilin ç ile n e şe k ild e ilişk ili o ld u ğ u n u
a ç ık la y a c a k t ır . İ k n a e d ic i a ç ık la m a sı ile o n t o lo ji, y o r u c u id e a liz m - r c a lizm ç e m b e r in i o lu şt u r a n fe lse fe n in şa şır t ıc ı so r u n la r ın ı ç ö z ü m le y e r e k ,
in sa n lık d u r u m u n u n g e r ç e ğ in i a ç ığ a ç ı k a r t a c a k v e a h la k iç in t e m e lle r ,
y a şa m iç in a ç ı k l a m a l a r o r t a y a k o y a c a k t ır .
II
O h a ld e , b ilin ç b ir şe y in b ilin c i o la r a k , b u b ilin c in fa r k ın d a lığ ı ile d ü n y a y a
ge lir . P o u r - so i d a im a , y a ln ız c a o la n b ir g e r ç e k lik so r u n u n d a n a y r ıla r a k ,
y a n i o n a b a ğ ım lı o l a r a k v a r o lu r . B e n b ir g a r so n o ld u ğ u m u n b ilin c in d e
y im ç ü n k ü b e n y a ln ız c a v e t a m a m ıy la b ir g a r so n d e ğ ilim , ay n ı z a m a n d a
- b i r g a z e t e c i y a d a b ir d ip lo m a t t a n d e ğ i l - b ir g a r so n d a n fa r k lıla şa r a k d a
v a r o lu y o r u m (y a d a o lm a y a ç a lışıy o r u m ). B e n y a ln ız c a o lm a d ığ ım b ir
e n - so i o l a r a k b ir p o u r - so ı'y ım ; a m a b e n y a ln ız c a b u e n - so i o lm a y a n d e ğ i
lim , n e d e b ir b a şk a v a r o lu ş şe k li için (b ir m a ğ lu b iy e t * o la r a k ) y aln ız c a
o n a b a ğım lıy ım , o n u k e n d i iç im e ç e k m e y e ç a lışıy o r u m , t a m a m ıy la a sim le
* E n g e l l e m e , k ö s t e k l e m e , r e t , g e r i ç e v i r m e , b a şa r ı sı z l ı k a n l a m l a n n a d a g e l e n "( b i l "
s ö z c ü ğ ü y e r i n e , ( y .n .)
116
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
e t m e y e , h iç b ir a m a c a d a y a n m a k sız ın o n u t a m a n la m ıy la b ilin c im e d ö
n ü şt ü r m e y e ç a lışıy o r u m ; v e b u n u h iç b ir z a m a n y a p a m a m . P o u r - so i’n m
b u o la sılığ ı, e ıı- so i’y a o la n b a ğlılığ ı, o n u n o lg ıısa llığ ıd ır . A sla k e n d i k e n
d in i k u r a m a z , y a ln ız c a v e r ili o la n e n - so i ile ilişk ili o la r a k k e n d i h iç liğin i
- s a d e c e o ld u ğ u şe y i - y a r a t a b ilir . İ n sa n d ü şü n e n b ir m a d d e d e ğ il, t ü m
m a d d e le r d e n b ir k o p u şt u r : Be n y o k u m , ö y le y se d ü şü n ü y o r u m . A m a b u
k o p u ş h iç b ir z a m a n t am b ir k o p u ş d e ğ ild ir , ç ü n k ü y a ln ız c a n e d e n i o la n
d e ğ il, ay n ı z a m a n d a d a b iç im i v e a r a c ı o la n b a ğım lı m a d d e d e n k o p u şt u r .
O h a ld e , d o ğ a sı g e r e ği, d a im a b ir şe y in b ilin c i o l m a k y o lu y la b ilin ç ,
k e n d in e g ö n d e r m e y a p a r v e k e n d in i b a şk a b ir y e r d e , b a şk a b ir şe y o l m a
y a n o la r a k o lu şt u r u r . Bu fa r k , k e n d in in fa r k ı n d a o ia n b ilin ç lilik v e b ir
se y ir c i t a r a fın d a n y a r a t ılm a y a n - fa r k (h o k k a v e k a le m a r a sın d a k i fa r k
g ib i), z a t e n b ilin c i k işise l b ir şe y o l a r a k .y a r a t ır , ç ü n k ü k işilik ö n c e lik le
k e n d i için m e v c u t o la n v a r lık fo r m u n d a v a r o la n v a r lık t ır . N e v a r ki b u
b ilin ç , y a ln ız c a fa r k lılığa d a ir b ir b ilin ç d e ğ il, a y n ı z a m a n d a d a b u fa r k
lılığın d o ğ a sın a d a ir b ir b ilin ç t ir - b ir t a m lık o l a r a k n e sn e n in v e b ir
e k sik lik o l a r a k d a k e n d in in g e lişm e m iş a lg ıla n ışı. Bö y ie c e , k e n d im e d a ir
b ilin c im , o la sılığ ım d o ğ r u l t u su n d a k e n d im e d a ir b ir y a n sım a y ı işa r e t
e d e r - k e n d im le ö z d e şle şe n b e n o l m a k iç in y o k su n o ld u ğ u m şe y . V e b u ,
t u t k u n u n y a p ısı v e y e r in e g e t ir m e y e d o ğ r u b ir a d ım d ır . V a r o lu şu m u z u
t a n ım la y a n v e in sa n ın d ü n y a d a k i m e v c u d iy e t in in a n l a m ı o l a n id e a l
t a sa r ı, p o u r - so i v e e n - so i’n ın b ir t ü r b ir lik t e liğ in e d o ğ r u ; h e r ik isin i d e
k o lla y a n b ir b ü t ü n lü k iç in d e a t ı la n b ir a d ım d ır . P r e n sip t e b u im k â n
sız d ır . İ n sa n iyi o lm a y ı a m a ç l a r a m a iy ilik k işiy le ç e lişir . Y in e d e , h a y a t ı
m ız a h ü k m e d e n c a z ib e , b u m u t la k d e ğ e r d ir .
K e n d in i m e v c u t o la n şe y d e n a y ır t e t r îıe k y o lu y la o lu şt u r d u ğ u n d a n ,
p o u r - so i y a ln ız c a t a r ih se l o l a r a k v a r o la b ilir ; y a n i, z a m a n sa l b iç im d e . Bu
h e r z a m a n şim d id ir a m a b ir g e ç m işi v e b ir g e le c e ğ i d e v a r d ır , k i b u y o lla
b ir ö z v e b ir d ü n y a y a r a t ır . B e n m e v c u t o ld u ğ u m e n - so i d e ğ ilim , v e b e n
g e r id e b ır a k t ığ ım e n - so i d e ğ ilim . B u n u n la b ir lik t e , o b e n im v a r lığ ım d ır ,
g e r id e b ır a k t ığ ım b a şk a b ir in in v a r lığ ı d e ğ il: G e ç m işim b e n im o lg u sa llığ ım d ır . Be n sin ir liy im , b ir m e m u r u m , m u t su z u m : O n la r a d a ir b ilin c im
le b u k o şu lla r ı a şıy o r u m v e o n la r d a b ö y le lik le b e n im g e ç m işim a l a r a k
b e n d e n a y r ılıy o r la r ; a m a o n la r ı g e r id e b ır a k m a m a r a ğ m e n , o n la r k a lıc ı
v e b e n i h iç b ir z a m a n t e r k e t m iy o r . G e ç m iş, o ld u ğ u m u z e n - so i’m n sü r e k li
b ü y ü m e k t e o la n b ü t ü n lü ğ ü d ü r . A m a y a şa d ığ ım ız sü r e c e a sla o n u n la ö z
d e şle şt ir ilm e y iz . O o ld u ğ u m şe y d e ğ il, o lm u ş o ld u ğ u m şe y d ir . O n d a n
t a m a m e n b e n so r u m lu y u m v e iç e r iğin i d e ğ işt ir e m e n i; a m a e n in d e so n u n
d a , sa b it v e k a t ı, b a şk a la r ın ın y a r g ıla r ın a k a r şı sa v u n m a y a p m a k sız ın
J E A N - P A U L SA RT RE
1 17
a ç ık b ir şe k ild e k e n d i g e ç m işim o la n a , b ir en - soi o la n a d e k o n u y o r u m la y a
b ilir , o n a a n la m ın ı y ü k se lt e c e k b ir d e v a m lılık k a z a n d ır a b ilir im . Bu a r a
d a , iizgü n b ir k işi v e b ir g a r so n u m , a m a b u sa d e c e k e n d im i iç in d e b u lu n
d u ğ u m d u r u m d a n ay ır t e t m e k t ir . G e ç m iş d e ğ e r in , in sa n i id e a lin t e r s
d ö n m ü ş h alid ir , ç ü n k ü e n - so i’d a k a t ıla şa n şe y jx»ıtr-soi’d ır . G e ç m işin id e a l
le şt ir ile b ilir o l u şu n u n n e d e n i d e b u d u r , ç ü n k ü t a m a m e n v e r ilid ir v e
y a ln ız c a o ld u ğ u şe y d ir , ay n ı z a m a n d a d a in sa n id ir . G e l e c e k p o u r - so i'n ın
y o k lu ğ u y la o lu şt u r u lu r ; a ç ık t ır , so r u n sa ld ır v e ö z ü n d e b ir t a sa r ıd ır . Bu
n e d e n le , b ir g e ç m iş o lm a k sız ın p o u T - so i’n ı n b ir a n d a b e lir iv e r d iğ i b ir
e v r e n se l z a m a n a k ım ı y o k t u r . O l g u sa l d ü n y a , p o u r - so i’n m d o ğ u şu ile
m e y d a n a g e lir ; k e n d in i e n - so ı’d a n a y ır a r a k o lu şt u r d u ğ u a n d a n it ib a r e n
b ir g e ç m işi v a r d ır , e n - so i r e d d e d ilir . B ö y le c e f m r - s o i ' n m
v a r lık b içim i
o l a r a k g e ç m işi v e g e le c e ğ i o la n b ir d ü n y a o r t a y a ç ık a r . Bu m u t la k h u zu r u
k e n d i iç in d e a r z u la d ığın d a , k e n d isiy le u y u şt u ğ u n d a , in sa n (b o şu b o şu n a )
v a r lığ ın z a m a n sa ! o lm a y a n b ir şe k lin i a r z u la r .
III
Bilin ç , p o u r - so i , d ü n y a y ı a şa r v e v e r ili b ir g ö r ü n ü m o la r a k k e n d isi b ir
fe n o m e n d e ğ ild ir . Bilin c in n e sn e le r i, fe n o m e n le r , şe y le r in g ö r ü n ü m le
ri, g e r ç e k t e n o r a d a o la n ı g e r ç e k t e n v a r m ış g ib i ifşa e d e r , a sla a y r ın t ılı b ir
şe k ild e d e ğ il. F e n o m e n d e b ilin c e v e r ile n e n - so i k e n d i t a m lığı iç in d e v a r
lık t ır v e t ü m v a r lığ ı n k a y n a ğ ıd ır . Bilin ç k e n d i v a r o lu şu n d a n b a şk a b ir
v a r o lu şu v e b ir so r u o la r a k k e n d i v a r o lu şu n u im a e d e r v e o n a g ö n d e r m e
y a p a r . P o u r - so i’n ın en - so i ile b u ilişk isi b ilgi v e e y le m i m e y d a n a ge t ir ir
(v e o n u n t e k k o şu lu d u r ). Bilgi, ist e r ist e m e z b ir se z g id ir - o lm a d ığ ı n e s
n e y e d a ir b ilin ç . T ü m d e n e y im le r in t e m e l k o şu lu b u d u r . N e sn e t a n ı m l a
n ıp y o r u m la n m a d a n ö n c e , b ilin ç k e n d in i o n d a n a y ır t e d e r e k o lu şt u r u r .
Bilin ç k e n d in i n e sn e d e n k e n d i d e ğ ilm iş gib i v a r o l a r a k a y ır t e d e m e z ; b u
a n c a k b ir ü ç ü n c ü şa h ıs t a r a fı n d a n v e b ilin c in k e n d isin in e n - so i o lm a sı
d u r u m u n d a g e r ç e k le şt ir ile b ilir . B ilin ç y a ln ız c a k e n d isin in o o lm a d ığ ın ın
fa r k ı n d a d ır , k i b u b ilgin in v e e y le m in ilk a şa m a sı d ır . “P o u r - so i b ir v a r
lık t ır , a m a b u v a r lık b ir v ar lı k o l m am a - k işiy i k e n d in d e n b a şk a sı o la r a k
a y n ı d a r b e d e k o y u t la y a n b ir v a r l ı k - so r u n u o ld u ğ u ö lç ü d e , v a r lığ ı k e n d i
v a r lığ ı iç in d e so r g u l a n a n k işi iç in b ir v a r lı k t ı r .” Bu n e d e n le b ilgi, h iç b ir
şe k ild e ik i v a r lığ ın k u r d u ğ u b ir ilişk i d e ğ ild ir . M e v c u t b u lu n d u ğ u ö lç ü d e
f m r - s o i ’n ın a sıl v a r lığ ıd ır (...) y a n i, k e n d in i m e v c u t o ld u ğ u b e lli b ir
v a r lık y a p m a m a k y o lu y la , k e n d i v a r lığ ı o l m a k z o r u n d a o ld u ğ u ö lç ü d e .
118
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
F o r m ü l şu d u r : “P o u r - s o i ’yi, m e v c u t o ld u ğ u b u b e lir li v a r lık o l m a m a k
y o lu y la , o lm a y a m e c b u r e t t iğ i t e m e l ilişk i, b u v a r lığ ın cü m b ilgisin in
t e m e lid ir .” Bile n ile b ilin e n a r a sın d a n e b ir sü r e k lilik n e d e b ir sü r e k
siz lik v a r d ır ; ilişk i a r a y o lu b u lu n m a m ı ş b ir k im lik t ir , r e d d e d ilm işt ir .
O r t a k b ir t e ğ e t i o l a n v e b u t e ğ e t çizgi ü z e r in d e t e k b ir n o k t a d a k e sişe n
ik i e ğr i d ü şü n ü r se k , o n u n b ir im ge si v a r d ır . E ğr ile r , a n c a k o r t a k t e ğ e t
çizgi ü z e r in d e k i b u k e sişim n o k t a sın d a g ö r ü le c e k b iç im d e g iz le n ir se e ğe r ,
b u , h iç b ir şe y in a y ır m a d ığ ı, n e sü r e k li n e d e sü r e k siz , sa d e c e ö z d e ş, ay n ı
v e t e k b ir ç iz gid ir . İki e ğr i a ç ıld ığ ın d a , b ir a n d a b ir b ir in d e n fa r k lı ik i e ğr i
o la r a k g ö r ü n ü r le r - k e sişt ik le r i n o k t a d a b ile . Fiz ik i b ir a y r ılm a y o k t u r ,
a m a z o n la r ı a lg ıla m a k iç in ç iz d iğim iz e ğr ile r le y a p t ığım ız ik i h a r e k e t , b ir
r e t , b ir a y r ılm a g e r e k t ir ir — h e r b ir in i m e y d a n a g e t ir e n e y le m gib i. B ilin
c i m e y d a n a g e t ir e n v e b ilg in in b u k o şu lu n u o lu şt u r a n iç se l r e t , ö z e l bir
r e d d e u n e d u r u m u d u r , ç ü n k ü e n - so i o la n v e k e n d i k a r a k t e r le r in e sa h ip
d a h a ö n c e d e n v a r o la n ik i şe y a r a sın d a k i ay r ım ı d o ğ r u la m a z . P o u r - so i’n ın
k e n d isi y a ln ız c a b u e n - so i o lm a y a r a k n it e le n ir . D ü n y a o lm a y a r a k d ü n
y ay ı a ç ığ a ç ık a r t ı r v e o r a d a b ir d ü n y a v a r m ış gib i g ö st e r ir , a m a o n a h iç
b ir şe y k a t m a z . P o u r - so i y a ln ız c a v e r ili o la n b u - b u r a d a ’d a n b a şla m a z v e
k e n d in i b ir r e t (b e n o d e ğ ilim ) ile o lu şt u r m a z , ç ü n k ü a y n ı r e t b ıı- b ıır a d a ’yı v e o - o r a d a ’yı d a o lu şt u r u r , v e ze m in o la r a k g e r ç e k t e n o r a d a o la n v e
p o u r - so i’n ın g e r ç e k l e şt ir i lm e m i ş b ü t ü n l ü ğ ü n e d e n k g e le n b ir şe k ild e ,
t ü m g e l e c e k ile t ü m o la sı r e d d e d işle r in b ir b ü t ü n lü ğ ü o la r a k , t ü m d ü n
y ay ı t e şk il e d e r . Be lir li n e sn e v e b ü t ü n lü k ile e şz a m a n lı o l a n p o u r - so i ,
d ü n y a y ı m e k â n sa l l a şt ı r ı r v e k e n d in i g e n işle t ilm e m iş b ir şe y o l a r a k n i
t e le r : P le r b e lir li e n - so i’n m b ir y er i v a r d ır v e p o u r - so i b ir y e r e sa h i p o l m a k
sız ın o n u n y a n ın d a d ır ( n a m e v c u t o la n ı n b ilin c in d e o la b ilir im ).
Bir şe y n e y se o d u r ; n it e lik le r i n e ö z n e ld ir n e d e k e n d i iç in d e se n t e z le n m işt ir : Y e şil b ir k o z a la k , ö n c e l ik le b ir k o z a la k v e a r d ı n d a n d a y e şil
d e ğ ild ir . O b ü t ü n ü y le b ilin c e y a n sıy a n şe y d ir , ç ü n k ü b ilin ç k e n d i- iç in d e b ir şe y d e ğild ir ' v e o n u e t k ile y e m e z , a m a b ilin c in d a im a p e r sp e k t i f b ir
b a k ış a ç ısı v a r d ır v e t ü m u n su r la r ı a y n ı a n d a gö r m e z . P o u r - so i 'y ı o lu şt u r a n
b e lir li b ir k e n d in i g e r ç e k l e şt ir m e e y le m i, n e sn e y i k a v r a m a k y o lu y la ,
d a im a n e sn e n in k im i n it e lik le r in i in k â r e t m e k d e m e k t ir - k o n i k l i ğ i n
d e n z iy a d e y e şilliğ in d e n b a h se t m e k ö r n e ğ i n - k i b u d a g e l e c e k t e b ir fa r k
lılığın ö n e ç ık a r t ılm a sıd ır . P o u r - so i ile e n - so i’n ın a n lık r e d d e d ilişi, p o u r so i’n ın k e n d i t a r a fın d a n in k â r e d ilişin e b a ğlıd ır : G e ç m işi b ir e n - so i’y a
d ö n ü şe r e k k a t ıla şır , g e l e c e k o la sılık la r ı o lm a y ı a r z u la d ığı v a r lığ ın g e r
ç e k le şm e sin i sa ğ la r . B ö y le c e in k â r , v a r lığın ik i t ü r ü n ü n far k lı u n su r l a
r ın ı, far k lı p o t a n siy e lle r in i o l u şt u r a n b ir a n g a jm a n d ır - d ü n y a n ı n g e l e
J E A N - P A U L SA RT RE
119
c e k d u r u m u v e k e n d in i, g e r ç e k le şt ir m e n in g e le c e k o la sılık la r ı. Bu - b u r a d a ’n ın b e n im t a r a fım d a n in k â r e d ilm e si, ki g e ç m işim gib i â n ı n d a ge r id e
b ır a k ılır ç ü n k ii k e n d im i o ld u ğ u m şe y d e n a y ır t e d e r im , k e n d i g e l e c e
ğ im v e d ü n y a n ı n g e le c e ğ in i ilgile n d ir ir . D ü şü n m e k siz in , k e n d i y o k su n
lu ğ u m u n ( s a f in k â r , h iç lik o la r a k ) fa r k ı n d a d e ğ ilim d ir , a m a y a ln ız c a
n e sn e n in e k sik liğ in in fa r k ın d a y ım d ır . K e n d i m d e n b a şk a b ir şe y o l a
r a k o n u b ilm e y e d e v a m e t m e liy im d ir . A m a o n u n ö z ü v a r o lu şu ile ö z d e şt ir
v e b u n e d e n le , o n u n la b ir le şe c e k d ü n y a n ın g e ç m iş, şim d ik i v e g e le c e k
so m u t e v r e n se l h a lle r in i ar z u la r ım . Bu e r işilm e z d ir . G ü z e lliği b ir e k si k
lik o l a r a k t e c r ü b e e d e r im . K e n d in in ö t e si n d e o la n b u b e lir li şe y d e n ,
k e n d in in v e b a şk a şe y le r in d iğ e r h a lle r in d e n b a h se d ilm e si, p o u r - so i t a
r a fı n d a n b ir e y le m ç a ğ r ısı ile id r a k e d ilir , ç ü n k ü d ü n y a b ir g ö r e v le r d ü n
y a sıd ır v e a r a ç l a r ile a m a ç l a r o la r a k b ir a r a d a o l m a k d a şe y le r in d o ğ a
sıd ır : Şe y le r h e m b ir e r n e sn e h e m d e b ir e r a r a ç t ı r ; ilk in in İ k in c isin e
d ö n ü şm e si iç in d e ğ il, h e r z a m a n ik ili b ir şe k i ld e v a r o l m a k iç in . D ü n
y a d a o l m a k , d ü n y a d a n k a ç a r a k k e n d in e y ö n e lm e k d e ğ il, d ü n y a n ı n g e
le c e ğ i o la n b ir ile r iy e y ö n e lm e k t ir . A r a ç - n e sn e le r k o m p le k si p o u r - so i 'y a
işa r e t e t m e z v e o n d a so n la n m a z (H e id e g g e r ’in d e d iğ i g ib i); b u k o m p le k
sin b ü t ü n lü ğ ü o la sılık la r ım a r a sın d a k i ilişk id ir . V e , b e n o la sılık la r ım
o ld u ğ u m iç in , a r a ç - n e sn e le r in d ü n y a d a k i d ü z e n i o la sılık la r ım ın e n - so i'y a
y a n sım ış şe k lid ir - y a n i o ld u ğ u m şe y in g ö r ü n t ü sü d ü r . A m a b u h iç b ir
z a m a n ç ö z ü m le y e m e y e c e ğ im b ir im ge d ir ; k e n d im i o n a e y le m le v e e y le m
y o lu y la u y a r la r ım : B a şv u r m a k sız ın , a r a ç l a r - a m a ç la r d ö n g ü sü n d e y e r a l ı
r ım .
Bilg in in id e a li, şe y le r i k e n d i iç le r in d e o ld u k la r ı şe k liy le b ilm e k t ir .
N e v a r k i, b u a n c a k b ilin ç k e n d in i n e sn e ile ö z d e şle şt ir e b ild iğ in d e m ü m
k ü n d ü r v e o z a m a n d a h iç b ir b ilin ç v e b ilgi o la sılığ ı k a lm a z . Bu n e d e n le
b ilgi, K a n t ç ı a n la m ıy la , k e n d i iç in d e o ld u ğ u şe k liy le b ilin m e si im k a n sız
b ir b ilgi o la r a k , g ö r e li d e ğ ild ir (b u , sa n k i b ilg in in o l a sı b ir n o sy o n u y m u ş
g ib i), a m a y a ln ız c a in sa n i o lm a sı a ç ısın d a n g ö r e lid ir ; y a n i, b ilin e n V a r
lık o l a r a k , d ü n y a y a g e le n b ilin ç t e n k o p u ş. Bilgi b iz i o r a d a o la n ın so m u t
v a r lığ ın a g ö t ü r ü r v e k e n d in e d a ir b ir g e r ç e k liğ i v a r d ır : G e r ç e k t e n b ili
n e n şe y so m u t o l a n d a n b a şk a b ir şe y d e ğ ild ir a m a b ilg i in sa n id ir v e
b u n u n a k si d ü şü n ü le m e z .
B e d e n v e d u y u la r b ilgin in ilk n e sn e le r i o l d u ğ u n d a n , o n t o lo jik b ir
t a n ım la m a y la o n la r ı b ilg in in z e m in i v e a n la m ı o l a r a k e le a lm a k y a n lış
o la c a k t ır . B a şk a la r ın ın b e d e n le r in i b ilir iz v e b iz im b e d e n im iz i d e b a ş
k a la r ı b ilir . B ö y le lik le , b e d e n b a şk a la r ın ın v a r o lu şu n u v e b izim o n la r la
ilişk im iz i g e r e k t ir ir .
120
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
IV
N e id e a liz m n e d e r e aliz m b e n im ö t e k i ile ilişk im e d a ir a n l a şı la b il ir b ir
a ç ı k l a m a g e t ir e m e m işt ir v e b u n e d e n le d e t e k b e n c iliğ i ç ü r ü t e m e m işt ir .
Ö n c e lik li o l a r a k y a ln ız c a b ilgiy le ilişk ili d e ğ ild ir v e b u fe lse fe le r o n u b u
şe k ild e e le a ld ık la r ın d a n k e n d ile r in i b a şa r ısız lığ a m a h k û m e t m işle r d ir .
H e id e g g e r b a şa r ıy a d a h a ç o k y a k ı n la şm ışt ır a m a (H u sse r l' in b ir ç ır a ğı
o lsa d a ) cogico’d a n y o la ç ık m a d ığ ı iç in (d ü n y a n ın , v e r ili o l a r a k k e n d in i
o n d a n k o p a r m a k y o lu y la v a r o l a n ö z n e d e n y o la ç ı k a r a k a n l a şı lm a sı ) ,
b ild iğim so m u t b ir e y i a ç ık la y a m a z v e id e a liz m e k a y a r ; b e n im le b ir lik t e
b a şk a la r ın ı d a v e r ili o la r a k b ir a r a ç l a r k o m p le k sin in iç in d e d e ğ e r le n d i
rir. B e n k e n d im iç in b ir n e sn e o l a m a m ; v e b ir ö z n e o l a r a k ö t e k i d e
b e n im iç in b ir n e sn e o la m a z . B ü t ü n ü y le b ilgi o l a r a k b ilin c im t a r a fım d a n
a lg ıla n a m a z - p r e n sip t e . O n u b ir n e sn e o l a r a k g ö r d ü ğ ü m v e g ö r ü n ü şü n
d e n o n u n d a b e n im gib i b ir in sa n o ld u ğ u so n u c u n u ç ık a r t t ığ ım z a m a n
d e ğ il, fa k a t o b e n i b ir ö z n e o l a r a k g ö r d ü ğ ü z a m a n , o n ıı b ir n e sn e o l a r a k
y a şa r ım . O z a m a n o n u n y ö r ü n g e sin e gir e r im . D ü n y a m b e n d e n ay r ılır v e
u z a k la şır v e o n u n iç in d e , o n u n e t r a fın d a y e n id e n k u r u lu r . O n u n d ü n y a
sın ın b ir u n su r u n a d ö n ü şü r ü m - h iç b ir z a m a n e r işe m e y e c e ğ im b ir d ü n
y a v e b ir u n su r . B ir b a şk a sı n ı n b a k ışı a lt ın d a k a ld ığ ım d a şid d e t li b ir
k a n a m a b a şla r , d ü n y a m e r im e y e b a şla r : G ö r ü n ü şü m le t a m a m e n ö t e k i
n e - b i r e n - so i g i b i - v e r iliy im d ir . Ö t e k i, p r e n sip t e b a n a b a k a n k işid ir ,
b e n im b a k t ığ ım k işi d e ğ il - b ir n e sn e d e ğ il b ir ö z n e d ir . E ğ e r fa r k ın d a
o lm a k sız ın , k e şfe d ilm e sin d e n u t a n ç d u y d u ğ u m b ir fa a liy e t e d a lm ış b ir
şe k ild e y a k a la n ır sa m (d iy e lim k i, b ir a n a h t a r d e liğ in d e n iç e r iy i se y r e d e r
k e n ), k e n d im in d e ğ il b ir b a şk a sı iç in v a r ö la n k e n d im in b ilin c in e v a r ır ım .
Bu , k e n d im e d a ir e r işilm e z b ir b o y u t t u r . Be n y a ln ız c a o lm u ş o ld u ğ u m
(k e n d i e n - so i’m , o lg u sa llığ ın ı) v e o lm a k z o r u n d a o ld u ğ u m k işi (o la sılığ ım )
d e ğ il, fa k a t ay n ı z a m a n d a b ir b a şk a sı iç in o ld u ğ u m v a r lığ ım d ır . Ö z g ü r lü
ğ ü m ü n o n u n la sın ır lı o ld u ğ u n u v e a sla g ö r e m e y e c e ğ im b ir d ışa r ıy a sa h ip
o ld u ğ u m u k e şfe d e r im , k i b u b a n a , h a y a t ı b a şa r ılm ış v e t a m a m la n m ı ş
o la n v e a r t ık b a şk a o la sılık la r ı o lm a y a n b ir in sa n a a it b ir b ü t ü n lü k k a
t ar . Bir b a şk a sın ın b a k ışı a l t ı n d a .k ay ıp , b ile m e y e c e ğ im b ir v a r lığ ım d ır ,
n e r e y e o t u r t u ld u ğ u m u b ile m e m , b a n a a it o lm a y a n b ir d ü n y a d a y ım d ır :
Y in e d e b u k işi, o l m u ş o ld u ğ u m v e o l a c a k o ld u ğ u m k işin in g e r ç e k o id u ğu d e n li g e r ç e k t ir . B ir b a şk a sı n ı n b a k ışın ın n e sn e si o ld u ğ u m d a b a şım a
g e le n şe y b u d ıır v e b e n i k e n d i d ü n y a sı n d a d ü z e n le r . Bu ilişk i d ü n y a d a k i
b e d e n le r a r a sın d a k i n e sn e l b ir ilişk i d e ğ ild ir ; a slın d a h iç b ir şe k ild e d ü n y a
d a g e r ç e k l e şe n b ir ilişk i d e d e ğ ild ir : A şk ın lığ ım a şılm ışt ır , d ü n y a n ı n
J E A N - P A U L SA RT RE
121
ö t e si n d e k i b ir b a şk a sın ın a şk m lığ ın m so m u t k a n ıt ın ı y a şa r ım . Bu d e n e
y im d e , t e k b e n c ilik y a ln ız c a ç ü r ü t ü lm e k le k a lm a z , ay n ı z a m a n d a p a r a m
p a r ç a e d ilir : Bir b a şk a sın ın b a k ışı a lt ın d a k e n d i n e sn e lliğ im i y a şa r ım v e
b u d e n e y im y o lu y la d a ö t e k in in - b e n b ir ö z n e , ö t e k i d e b e n im iç in b ir
n e sn e o l a r a k k a ld ığ ı sü r e c e a sla t e c r ü b e e d ile m e z o l a n - ö z n e lliğ in i k e n d im i y o k e d e r e k - y aşa r ım . Bir b a şk a ö z n e için b ir n e sn e o lu şu m ,
k e n d im iç in v a r o l d u ğ u m d e n li su g ö t ü r m e z d ir v e b ilin c in b e lir li b iç im le
r in i (ö r n e ğ in , u t a n ç ) a n c a k b u y o lla t e c r ü b e e d e b ilir im .
Ö t e k i d e b e n im gib i b ir b ilin ç , b ir [x >u r- so i, b ir k işise l v a r lık , b ir k işid ir .
K e n d im i, e n - so i’d a n (v e k e n d im d e n ) o ld u ğ u gib i, ö t e k i p o u r - so i’d a n d a
a y r ıla r a k o lu şt u r m a z sa m , ö t e k i ile ö z d e şle şir im . N e v a r k i, b u a y r ılm a
k a r şılık lıd ır v e d iğ e r i iç in b ir n e sn e t e şk il e t m e k y o lu y la, k işin in k e n d i
iç in b ir ö z n e o lu şt u r m a g ir işim id ir . Bir b ir im iz o lm a y ı r e d d e d e r iz . Bu
ç ift e r e d d e d iş b ir i y a d a ö t e k in in n e sn e lliğ in i y o k e d e r : İk isi d e ay n ı
a n d a b ir d iğ e r i için b ir n e sn e o la m a z . Bir n e sn e o la r a k ö t e k i b e n d e n
k a ç a m a z . O n u d o ğ r u d a n a lg ıla y a m a m , a m a k e n d in e b ir n e sn e t e şk il e t
m e k iç in b e n d e n a y r ıla n n e sn e l b e n o lm a y a r a k o n u a lg ıla y a b ilir im : R e d
d e d ilm iş k e n d im i r e d d e d e r im . A m a b u n u y a p m a k h e m ö t e k in i h e m d e
b e n im ö t e k i iç in n e sn e lliğ im i id r a k e t m e k t ir . Ö t e k i iç in k e n d i n e sn e lli
ğim i (r e d d e d işt e k i) b u k a b ıılle n iş, ö t e k i o lm a y ışım ın k a r şılığıd ır . Y a b a n
c ıla şm ı ş v e r e d d e d ilm iş b e n liğ im - k i ö t e k i k e n d in i b e n im b ilin c im d e
o la n b ir ö z n e y e d ö n ü şt ü r m e k y o lu y la b u b e n lik t e n ay r ılır v e b e n d e b ir
ö z n e o lm a y ı a r z u la y a r a k v e k e n d im i ö t e k in d e n k o p a r t a r a k b u b e n lik t e n
a y r ı lır ı m - k a b u lle n ilm e k z o r u n d a d ır , a k si t a k d ir d e h e m ö t e k i h e m d e
b e n y o k o lu r u z . Y a b a n c d a şm ış b e n liğ im i (o n u n iç in k e n d i b e n im i) o n u n
e lle r in e b ır a k a r a k ö t e k in d e n k a ç a r ım . B e n i o lu şt u r a n ö t e k in d e n k a ç ışım ,
k e n d i y a p ısı iç in d e , ö t e k in in k e n d isin i k e n d i n e sn e si o l a r a k k e n d in d e n
a y ır d ığı b u b a n a a it b ir v a r sa y ım d ır : O y al n ı z c a o d ıır . Y a b a n c ıla şm ış v e
r e d d e d ilm iş b e n (k e n d im iz i b a ğım sız in sa n la r k ılm a k için h e r ik isi d e
k e n d im iz d e n k o p a r ), ay n ı z a m a n d a b e n im ö t e k i ile a r a m d a k i b a ğ v e
m u t la k a y r ılışım ız ın sim g e sid ir . Ö t e k i v e b e n in ay r ılışı h iç b ir z a m a n ,
ü ç ü n c ü b ir şa h ı s iç in ik i b e d e n in ay r ılışı gib i v e r ili b ir şe y d e ğ ild ir . K e n
d im i d o ğ r u la y a r a k , ö t e k i iç in b ir n e sn e o l a r a k k e n d im i k a b u l e d e r im ,
a m a ö t e k in in a y ır m a sıy la t e şk il e d ile n b u y a b a n c ıla şm ı ş b e n liğ i t a n ıy a m a m : O b e n im d ışım d a d ır , g e r ç e k t e n d e v a r lığ ım ın b ir b o y u t u d u r v e
ö t e k in in b ilin c in d e b e n im im ge m d e ğ ild ir . Be n k e n d im için sın ır sız ım d ır ,
s a f b ir o la sılığ ım d ır , so n su z a d e k b u - d e ğ ilim d ir ; a m a ö t e k i iç in , d ışa r ıd a n
b a k ıld ığ ın d a sın ır lıy ım d ır . B a şk a sı- iç in - v a r lığ t m n e b ir e n - soi n e d e p o u r so i d e ğ il, ik i r e d d e d i ş a r a sın d a p a r ç a l a n m ı ş b ir v a r lık t ır : Ö t e k i k e n d in i
122
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
b u b e n o lm a y a n o la r a k t e şk il e d e r , k i o n a d a ir b ir se z gisi v a r d ır ; b e n im se
İm o ld u ğ u m b a n a d a ir h iç b ir se z gim y o k t u r . N e v a r k i, b ir i t a r a fın d a n
ü r e t ile n v e b ir d iğe r i t a r a fın d a n far z o lu n a n b u b e n , v a r o lu ş şe k ille r iy le
ö z d e ş o la n v e b ir b ir le r i iç in m e v c u t o l a n iki v a r lık a r a sın d a k i t e k o la sı
ay r ılık o la r a k , y a ln ız c a b ilin ç iç in b ir sın ır la m a ge t ir e b ilir . Sın ır la r ım ı
k a b ıılle n işim t e m e lin d e , e l b e t t e ö t e k in i d e sın ır la r ım . B a şk a l a r ı iç in
v a r o lu şu m u z u k o r k u , u t a n ç , g u r u r , k ib ir v e h o şla n m a ile t e c r ü b e e d e r iz
v e b u h issi d u r u m la r k im i z a m a n a şk ı n la şm ış, k im i z a m a n a şılm ış o l a
r a k , p r a t ik t e b ir d u r u m d a n ö t e k i n e n a sıl ge ç t iğ im iz i g ö st e r ir le r .
Be n im iç in b ir n e sn e o la r a k ö t e k i n e d ir ? D ü n y a n ın t a m a m ım ı n e t r a i ı n d a .ö r g ü t le n d i ğ i so m u t b ir m e r k e z d ir , a m a b e n im d ü n y a m d a h ilin d e
t a sa r la n m ı ş v e y e r le şt ir ilm iş b ir .a şıln ıış a şk ın lık , ö z e r k sın ır la r ım d a h i
lin d e y a b a n c ı b ir b ö lg e d ir . İ lk e se l o l a r a k , n e sn e o la r a k ö t e k in i d o ğ r u b ir
şe k ild e y o r u m la y a r n a m v e k a p sa m lı b ir b iç im d e t a n ıy a m a m ; v e o n u n
n e sn e lliğ in d e k i h iç b ir u n su r p r e n sip t e b ilg in in ö t e sin d e v e d ü n y a n ın
d ışın d a o l a n ö z n e lliğ in e g ö n d e r m e y a p m a z - v e h iç lik t ir . N e sn e o la r a k
ö t e k i o r t a y a ç ık t ığ ın d a , ö z n e o l a r a k ö t e k i p a r a m p a r ç a o lu r - d iğ e r in e
g ö n d e r m e y a p m a y a n y a d a o n u se r g ile m e y e n b ir k işi. N e s n e o l a r a k ö t e k i
(ö z n e y e d ö n ü şt ü r ü le b ile c e ğ in d e n ) so n d e r e c e t e h lik e li b ir p a t la y ıc ıd ır
v e b e n im ç a b a la r ım h e r z a m a n o n u n p a t la m a m a sı ü z e r in e y o ğ u n la şır .
N e v a r k i, b u n u k o n t r o l e d e m e m v e ö t e k in in ik i u n su r u n u n e ıız la şt ır a b ilirirn n e d e r e d d e d e b ilir im . Y a ln ız c a ö lü le r d a im a n e sn e ld ir le r .
B e d e n s o m u t b ir b a şv u r u k a y n a ğ ıd ır . D ü n y a d a k i şe y le r b e d e n e y ö n e
lir le r v e o n u a ç ığ a ç ık a r t ır la r . A lı şk a n l ı k o la r a k k u lla n d ığ ım t ü m şe y le r
b e n im d ü n y a m d a ö r g ü t le n m işt ir v e o n la r a y e r le r in i v e a n la m la r ın ı v e
r e n b e d e n se l m e v c u d iy e t im i işa r e t e d e r le r . B e n z e r b ir şe k ild e , b ü y ü k
k a m u sa l a l a n l a r v e h iz m e t le r d e o r a la r a g id e n v e o n la r ı k u lla n a n b e d e n
le r e işa r e t e d e r v e ih t iy a ç d u y a r ; d ü n y a t a n ım la n m ış k u lla n ım la r için
ö r g ü d e n m iş v e y a p ıla n d ır ılm ışt ır . N e sn e le r h e m şe y le r h e m d e a r a ç l a r
d ır ; d u y u la r a v e K ı l l a n ı m a a ç ık t ır . K u lla n ışlı- şe y le r d ü n y a sın d a , d u y u
lar v e e y le m u y gu n b ir şe k ild e a y ır t e d ile m e z . Bu n e d e n le g e r e k lilik v e r i
li b ir u n su r o la r a k b e d e n le b a şla m a m a k v e d ü n y a d a n a sıl d a v r a n a c a ğ ı
m ızı v e o n u n a sıl t a n ıy a c a ğ ım ız ı so r m a m a lıd ır ; ç ü n k ü d ü n y a y la ilişk ili
o l a r a k p o u r - s o i ’n ın o r t a y a ç ık ışıy la , b ir k u lla n ışlı- şe y le r k o m p le k si o l a
r a k d ü n y a n ı n k e n d i b ize k e n d i b e d e n le r im iz i g ö st e r ir . K e n d i b e d e n im i
v e d u y u la r ım ı, b a şk a la r ın ın b e d e n le r i v e d u y u la n ü z e r in d e n y a p t ığ ım
g ö z le m le r le y a d a n e sn e l b ilgim y o lu y la c isim le şt ir ir im ; b u n u n a r d ı n
d a n k e n d i b e d e n im e v e d u y u la r ım ın işle y işin e y ö n e lir im . N e v a r k i, bu,so n su z lu ğa b a k a r a k k e n d im e b a k a b ilm e g ü c ü m ü ge r e k t ir ir . G e r ç e k şu d u r
J E A N - P A U L SA RT RE
123
k i, b e n d u y u la r ım v e b e d e n im d e n o lu şu r u m v e o n la r ı k e n d im için b ir
n e sn e h a lin e g e t ir e m e m ; ç ü n k ii b u n u y a p m a y a y e lt e n e r e k o n la r la ö z d e ş
le şir im : B a k m a k t a o la n gö z k e n d in i g ö r e m e z . B e d e n im b e n im için a r a ç
la r k o m p le k sin e y e r le şt ir ilm iş b ir a r a ç d e ğ ild ir , a m a ö y le b ir d o ğ a sı v a r
d ır k i, k e n d i b ir a r a ç o lm a k sız ın a r a ç la r k o m p le k sin e u y u m sa ğ la y a b ilir
v e o r a d a k i h e r şe y e b ir a n la m v e d iiz e n k a t a b ilir . Be d e n im h e m b ir b a k ış
a ç ısı h e m d e b ir b a şla n g ıç n o k t a sıd ır , ç ü n k ü d iğ e r o la sılık la r ı g e r ç e k
le şt ir e n y e n i b ir d ü z e n e e y le m y o lu y la g e ç işim i d ü z e n le r v e sa b it le r . A y n ı
z a m a n d a d a , k e n d i ‘z o r lu k k a t sa y ısı' ile t a sa r ıla r ım ın ö n ü n d e b ir e n g e l,
b ir d ir e n işt ir . O , k a v r a y ış d ü n y a sın ın k o şu lu o la r a k , e y le m in , y a n i se ç i
m in k o şu lu d u r .
A m a b ir b a k ış a ç ısı o la r a k , ü z e r in d e n b a şk a b ir b a k ışı e ld e e d e b ile c e
ğim b ir b a k ış a ç ısı d e ğ ild ir ; t ıp k ı b a şk a b ir a le t v a sıt a sıy la k u lla n a b ile c e
ğim b ir a l e t o lm a d ığ ı gib i. B e d e n im in iç in d e y a şa r ım : O n u a şa m a y a c a ğ ım
v e t a n ıy a m a y a c a ğ ım gib i, k u lla n m a m ( k u lla n a m a m ) d a . Şim d ik i d e n e
y im d e a ç ı k b ir şe k ild e o n u n b ilin c in d e d e ğ ilim d ir ; a n la m ın ı k u lla n a r a k
b ir se m b o l ü n gö r ü le m e y işi gib i o d a g ö r ü l e m e z - ö r n e ğ i n , a n la m ın ı k a v r a
y a r a k b ir k e lim e y a d a c ü m le y i gö r m e y işim iz gib i. O n u n y an a n l a m l a
r ın ın , k a v r a y a m a y a c a ğ ım , g e r ç e k t e n b a ğım lı o ld u ğ u m b ir şe y gib i b ilin
c in e v a r ır ım .
B ilin ç li o lm a k , d ü n y a n ın a r k a p la n ı o l a r a k h e r z a m a n b ir şe y in bil in
c in d e o lm a k d e m e k t ir v e b u h e r z a m a n , g ö r se l y a d a b a şk a b iç im d e ,
d ü n y a n ın d u y u sa l b ilin c in e k a r şı b e d e n se l b ir b ilin ç t ir . Bu n e d e n le , b ir
şe y in b a sit b ilin c iy le , b ilin ç far k lı şe k ille r d e t ü m d ü n y a v e t ü m b e d e n l e
r in fa r k ı n d a d ır . Bu ıst ır a p lı, h o ş y a d a h issiz o la b ilir ; k işin in b a ğım lı
v a r o lu şu n a d a ir s a f b ir a lgıla y ış o la b ilir . I st ır a p v e r ic i o ld u ğ u n d a , o n u n
b ilin c in e v a r m a m ı sa ğ la y a n şe y , o n d a n u z a k d u r m a , k e n d im i o n u n ö t e
sin e t a şım a ç a b a m d ır . A m a ıst ır a p v e r ic i o lm a d ığ ın d a d a , d a h a a z n a h o ş
o lm a y a b ilir , ç ü n k ü b u d u r u m d a ıst ır a p v e r ic i b ilin ç t e n d a h a b e t e r o la n
b u la n t ıy a y a k a la n a b ilir iz . Bu a sli b u la n t ı b ir m e t a fo r d e ğ ild ir ; o g e r ç e k
t ir , d iğ e r t ü m fiz ik se l k u sm a la r ın k ö k e n i, y a n i b ir b e n z e r i o la n s a f o la sılık
h issin in b ir t e p k isid ir .
Ö z e t le , b e n im iç in b e d e n h e m d ü n y a d a ö r g ü t le n m iş k u lla n ışlı- şe y le r le
işa r e t e d ile n b ir b a şv u r u m e r k e z i, h e m d e p o u r - so i t a r a fın d a n y a şa n a n sa f
o la sılık t ır . D ü n y a d a k i k u lla n ışlı- şe y le r in - b a n a y a p t ığ ı g i b i - g ö n d e r m e
y ap t ığı b ir b a şk a in sa n ın b e d e n i, o r t a k b ir d ü n y a y a işa r e t e d e r k e n , b e n im
k in d e n y a ln ız c a o l a sı b ir a r a ç v e b e d e n o l a r a k v a r o la r a k fa r k lılık g ö st e
rir, ki b u a r a ç y a d a b e d e n e d a ir b ir b a k ış a ç ım o la b ilir . Bir b a şk a sın ı
a lg ıla y ışım , şe y le r i a lg ıla y ışım d a n o ld u k ç a fa r k lıd ır , ç ü n k ü o n u k e n d i
124
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
d ü n y a sın ın iç in d e g ö r ü r ü m : G ö r d ü ğ ü m şe y d a im a b ir b e d e n d e n faz la sıd ır ,
ç ü n k ü z a m a n v e u z a y d a o n u a şa r ım .
Bö y le lik le b e d e n ü ç şe k ild e y a d a b o y u t t a v a r o lu r . Be d e n im i y a şa r ım ;
b ir b a şk a sı b e d e n im i t a n ır v e k u lla n ır ; b ir b a şk a sı iç in b ir n e sn e o l d u
ğu m sü r e c e , o b e n im iç in b ir ö z n e d ir v e b ir b a şk a sı t a r a fın d a n b ir b e d e n
o la r a k b ilin e n k e n d im iç in v a r o lu r u m .
V
Bıı y o lla b ir ö z n e y a d a b ir n e sn e o la r a k ö t e k i ile ilişk i iç in d e o l a n p o u r so i, ö t e k i iç in b ir n e sn e o lm a k t a n k a ç m a y a ç a lışır , ö t e k in i a sim le e t m e
y e ç a lışır , y a d a ö t e k in i se v g i v e y a n e ir e t i g e t ir e n b ir n e sn e y e d ö n ü şt ü r
m e y e ç a lışır . Se v g i d e a sim le e t m e k ist e d iğ im y a d a ö z g ü r lü k o l a r a k sa h i p
o lm a k ist e d iğim şe y ö t e k in in ö z g ü r lü ğ ü d ü r ; ç ü n k ü ö t e k in i b e n d e n a y ır a n
v e d ış g ö r ü n ü şü m ü ö t e k in e g ö st e r e r e k b e n i o lu şt u r a n şe y ö t e k in in ö z g ü r
lü ğü d ü r . Se v e r e k , se v d iğ im k işin in b ir n e sn e o l a r a k y a ln ız c a b e n i s e ç m e
sin i v e b u y o lla ö t e k i iç in v a r o lu şu m u n k ö k e n i o lm a y ı t a le p e d e r im :
B a n a v a r o lu şu , y a ln ız c a d e f a c t o ' (ele t ro p ) d e ğil fa k a t de ju r e " v e r e n şe y d e
b u d ıır v e v a r o lu şu n u k e n d i ö z g ü r lü ğ ü m le b ir lik t e a r z u la d ığ ım ö t e k in i n
ö z g ü r lü ğ ü t a r a fın d a n a r z u la n n n şt ır . K e n d isi iç in b ir n e sn e o ld u ğ u m b ir
b a şk a sın ın ir a d e sin e , ö z g ü r lü ğ ü n e t e c a v ü z e t m e d e n h ü k m e d e b ilir se m ,
k e n d i t e m e lim v e d o ğ r u la m a m o la b ilir im . A m a b u şe k ild e se v ilm e k iç in
â şık k e n d isin i, se v d iğ in i b a şt a n ç ı k a r t a b il e c e k b ir n e sn e y e d ö n ü şt ü r m e k
z o r u n d a d ır ; t ü m d ü n y a n ı n y e r in i a la b i l e c e k v e t ü m d ü n y a y a b e d e l b ir
n e sn e . Bu n o k t a d a k e n d i ç ık a r la r ı n a e n iy i şe k ild e h iz m e t e d e c e k b ir d il
k u lla n ır ; a m a k u lla n d ığ ı d ilin se v ile n k işi t a r a fın d a n n a sıl y o r u m l a n a c a
ğın ı, b e d e n in in v e k e n d isin in n a sıl a l g ı l a n a c a ğ ı n d a n d a h a fa z la b i le
m e z; d ilin in d e o n u n e r işe m e y e c e ğ i b ir d ış y ü zü v a r d ır . A şığ ın ın , k e n d isi
n in d e t am o l a r a k ay n ı şe k ild e se v ilm e y i a r z u la d ığın ı v e t a l e p e t t iğ in i
a n la m a sın ı sa ğ la y a n a d e k b a şa r ılı o la m a y a c a k t ır . Ç ü n k ü ö t e k i b e n i a sla
b ir n e sn e o l a r a k se v e m e z v e b e n i a n c a k b e n im iç in d ü n y a y a b e d e l o la n
v e b e n i b a şt a n ç ı k a r t a n b ir n e sn e y e d ö n ü şt ü r m e k y o lu y la , b ir ö z n e o l a
r a k se v e b ilir . Se v i le n k işi a n c a k se v ilm e a r z u su y la d o l u p t a şt ığ ın d a b ir
â şığ a d ö n ü şü r . Bu n e d e n l e , h e r ik isi d e b ir d iğe r i iç in b ir h a y r a n lık n e s
n e sin e d ö n ü şm e y e ç a lışır v e ö t e k in i n k e n d isin i y a ln ız c a b ir n e sn e o l a
* F i i l e n , ( y .n .)
* * Y a s a l o l a r a k . I «ı k g e r e ğ i , ( y .n .)
J E A N - P A U l SA RT RE
125
r a k t e şk il e t m e sin i, a r z u la m a sın ı v e v a r e t m e sin i t a l e p e t le r . Ö z ü n d e
se v m e k k işin in k e n d in i se v d ir m e t a sa r ısıd ır . A m a ç ö n ü n e g e ç ilm e z b i
ç im d e e n g e lle n m işt ir . A m a c ı n a u la şm a k iç in â şık , se v d iğ i k işi v e k e n d i
iç in d ü n y a y ı in d ir g e m e k v e ö t e k in in y a ln ız c a n e sn e lliğ in i in şa e t m e si
iç in y a şa m a sın ı sa ğ la m a k d u r u m u n d a k a la c a k t ır v e b ö y le lik le o n a g ü v e n
v e ö z n e lliğ i iç in d e b ir r ai so n d 'ê t r e ' v e r ir ; ö t e k i iç in e n b ü y ü k d e ğ e r v e
o n u n t ü m d ü n y a sı o la c a k t ır . Bu gir işim b a şa r ısız lığ a m a h k û m d u r ; ç ü n k ü
b ir n e sn e o l a r a k b u şe k ild e se v ile m e m v e b ir b a şk a sı iç in b ir n e sn e d e n
ö t e si o la m a m v e ö t e k in in a şk ı d a , ö z ü n d e b e n im t a r a fım d a n se v ilm e k
t a sa r ısıd ır . H e d e fim e ııia şa m a m , y a ln ız c a k e n d im i t a m a m ıy la b ir n e s
n e y e d ö n ü şt ü r e r e k , k e n d im i ö z g ü r lü k t e n m a h r u m e t m e k için ö z g ü r lü
ğ ü m ü k u lla n a r a k m a z o şiz m e y ö n e le b ilir y a d a ö t e k in i t a m a n la m ıy la b ir
şe y e , b ir b e d e n e d ö n ü şm e y e z o r la y ar ak , sa d iz m e y ö n e le b ilir im . Bu sa p m a
lar k e n d i k e n d ile r in i y e n ilgiy e u ğ r a t ır la r . V e y a ln ız c a n o r m a l c in se l iliş
k in in iz o le v e g e lişt ir ilm iş a n la r ıd ır , k i n e sn e lliğ i y o lu y la ö t e k in in ö z g ü r
lü ğ ü n e h ü k m e t m e t a sa r ısın ın ö z ü d e b u d u r . Ç ü n k ü c in se l fa r k lıla şm a v e
c in se l e y le m le r d a h a d e r in o n t o l o jik y a p ıla r d a n k a y n a k la n ır la r . C in se l
e y le m le r y o lu y la k e n d in i t a t m in e t m e g ir işim in d e b u lu n a n t u t k u , h a y a
t ın a a lın m ış b ir in sa n a d u y u la n a r z u d u r v e o in sa n la b ir lik t e k işin in
k a n ı v e c a m , sa f o lg u sa llı ğ ı v e o la sılığ ın a d ö n ü şü r . Ö t e k in in e t in i k e n d i
m e m al e t m e k a m a c ıy la , ö t e k in in h u z u r u n d a k e n d im i e t e d ö n ü şt ü r ü r ü m .
T u t k u n u n id e a l a m a c ı , h a r e k e t in , d ü n y a n ın h a t t a b ilin c in y o k e d il m e
siy le h e r ik i b ilin c in d e k u c a k l a m a d a t a m a n la m ıy la t e c e ssü m e t m e sid ir .
Bu , b ir b ilin ç t a r z ın ın se ç im id ir : N e d e n b ilin ç t u t k u b iç im in e gir e r e k
k e n d in i y o k e t m e y i se ç e r ? T u t k u d a b e d e n im i ö z e l b ir şe k ild e y a şa r ım v e
b a n a d a ir o l a n d ü n y a b ir d e ğ işik liğ e u ğr a r : B e d e n im , e y le m le r im e v e
k ıılla n ışlı- şc y le r d ü n y a sın a k a r şılık g e lir k e n , a r t ık b a şk a b ir a r a ç t a r a fın
d a n k u l la n ı l a m a y a c a k b ir a r a ç gib i h isse d ilm e z ; o e l o l a r a k y a şa n ır v e
k e n d im e d a ir d ü n y a y ı d a b u e t le ilişk ili o l a r a k k a v r a r ım : K e n d im i e d ilg in le şt ir ir im ; k u lla n ışla r ı v e b i ç im le r in d e n se , şe y le r in m a d d i ö z le r in e
k a r şı d a h a d u y a r lı o lu r u m : Bilin ç , d ü n y a n ın p e n ç e sin e d ü şm ü ş b ir b e d e
n e d ö n ü şü r . D ü n y a n ın o r t a sı n d a b ir şe y e d ö n ü şm e y e o ld u k ç a y a k la şır ım
v e b u şe k ild e d e ö lü m e . T ü m b u n la r ın a n la m ı, o n u d o k u n t ıla b ilir k ıl
m a k y o lu y la ö t e k in in ö z g ü r lü ğ ü n ü k e n d i iç in d e z a p t e t m e gir işim in d e
y a t m a k t a d ı r . Bu id e a l a m a ç ö t e k in in b e d e n i ü z e r in d e sa l t b ir g ü c e d ö
n ü şe r e k e n g e lle n e m e z b ir şe k ild e b a şa r ısız lığ a u ğ r a r . Ö t e k in in d e ay n ı
şe y i y a p m a sı a m a c ıy la , sa r h o ş o lm a y ı ist e r im . C in se l e y le m in t ü k e t ilm e si
* V a r o l m a n e d e n i , ( ç . n .)
1 2 6
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
d a h a d e r in n iy e t i r a h a t sız e d e r , ki o d a ç e lişk ili o ld u ğ u n d a n b ir şe k ild e
b a şa r ısız lığ a m a h k û m d u r . Ö t e k in in ö z g ü r lü ğ ü - ö z n e l l i ğ i - fizik se l o l a
r a k z a p t e d ile m e z .
E lb e t t e , ö t e k in e d a ir o la sı t u t u m la r b u c in se l t e m a n ın v a r y a sy o n la
r ın a in d ir g e n e m e z ; a m a in sa n ın b ir b ir i a r d ın a g e le n d a v r a n ı şl a r b ü t ü n ü
b u ik i d a v r a n ışın , y an i a şk ın v e t u t k u n u n y a ln ız c a a y r ın t ısıd ır - v e d e
n e fr e t in . K e sin lik le , b e lir li d a v r a n ı ş b iç im le r i (y a r d ım la şm a , m ü c a d e le ,
r e k a b e t , t a k lit , ar z , a c ım a , u t a n ç , v b .) d a h a k o la y t a r i f e d ile b ilir , ç ü n k ü
g e r ç e k d u r u m la r a v e p o u r - s o i 'n ın ö t e k i ile o la n t ü m ilişk ile r in in so m u t
d e t a y l a r ı n a b a ğlıd ır la r ; n e v a r k i, h e p si c in se l ilişk ile r le k u şa t ılm ışt ır ,
ç ü n k ü b u d a v r a n ı şl a r p o u r - s o i ’m n b a şk a sı- iç in - v a r lığ ın ı g e r ç e k le şt ir m e k
v e b u g e r ç e k le r e d a y a n a n du rıın fıu a şm a k iç in k u lla n d ığ ı t e m e l t a sa r ı l a r
d ır . Bu t e m e l d a v r a n ışla r ın h e p si, b ir h a y a l k ır ık lığı ç e m b e r in d e h a r e k e t
e t m e y e m a h k û m d u r ; h e r b ir i id e a l ga y e y i b a şa r m a k sız ın y a d a a ç ı ğ a v ıır m a k sız ın b ir b a şk a b içim alır . Ö t e k i p r e n sip t e e r işilm e z d ir . A y n ı a n d a
h e m ö z n e h e m d e n e sn e o l a r a k k e n d im iz i a ç ığ a v u r d u ğ u m u z d a a n c a k
ö t e k in e k a r şı t u t a r lı b ir t u t u m iç in e gir e b ilir iz , ki ilk e se l o la r a k b u im k â n
sız d ır . Ö t e k in i n ö z g ü r lü ğ ü n e k a r şı t a m b ir sa y g ı e t iğ i b ile b a şa r ılı o l a
m a z , ç ü n k ü ö t e k in in ö z g ü r lü ğ ü n ü sın ır la y a n b iz z a t b e n im v a r o lu şu m d u r
v e t a sa r ı l a r ı m d a n h e r h a n g i b ir i b u sın ır ı d a y a t ır . Ö t e k in i a n la y ı ş ile
k u şa t m a k , o n u a n la y ışlı b ir d ü n y a d a y a şa m a y a z o r la r v e a n la y ışsız b ir
d ü n y a n ı n g e r e k t ir d iğ i d iğ e r n it e lik le r ile d e ğ e r le r i g e l işt i r m e k t e n alı
k o y a r . E ğ it im d e , b a şk a la r ın ın iç in d e b ü y ü t ü ld ü ğ ü d e ğ e r le r i v e ilk e le r i
b a şk a l a r ı iç in se ç e r iz v e o n la r iç in ö z g ü r lü ğ ü se ç m e k , o n la r ın ö z g ü r lü
ğ ü n ü d a h a az k ısıt la m a z . Ö t e k in i n ö z g ü r lü ğ ü n ü k ısıt la y a n (n e y a p a r sa k
y a p a lım ) b iz z a t k e n d i v a r o lıışu m u z d u r v e in t ih a r b ile b u a sli d u r u m u
d e ğ işt ir e m e z : E y le m le r im iz h e r n e o lu r sa o lsu n , o n la r ı g e r ç e k le şt ir d iğ im iz
y e r , h a li h a z ır d a b ir ö t e k in in b u lu n d u ğ u v e o ö t e k i ile ilişk ili o l a r a k
b e n im d e t r o p o ld u ğ u m b ir d ü n y a d ır . G ü n a h n o sy o n u n u n , in sa n o ğ lu n u n
y a k a sın ı b ır a k m a y a n t e m e l g ü n a h ı n k ö k e n i d e b u a sli d u r u m d a y a t m a k t a
d ır . K e n d i n i d o ğ r u la m a ö t e k in i b ir n e sn e y e v e b ir a r a c a d ö n ü şt ü r ü r , v e
a sli t e m a fa r k lı v a r y a sy o n la r ı ile b ir lik t e t ü m ilişk ile r im iz d e c a n l a n d ı
r ılır .
O h a ld e , b ir b a şk a sın ın ö z g ü r lü ğ ü n e h iik m e d e m e m v e b ir b a şk a sın ın
b a k ışın ın n e sn e si o ld u ğ u m d a , ik i ö z g ü r lü k ü st ü n lü k m ü c a d e le si v e r e b ilir
m işç e sin e , k e n d i b a k ışım ı o n a y ö n e lt e b ilir im ; a m a b u n u y a p t ığ ım d a o
b e n im iç in b ir n e sn e y e d ö n ü şü r v e b e n i b ir n e sn e k ıla n ö z n e n in t ü m
fa y d a sın ı k a y b e d e r . Rıı t u t u m u m u sü r d ü r e b ilir v e t ü m in sa n la r ı b ir e r
n e sn e y e in d ir g e y e b ilir im ; o n la r a k a r şı k a y ıt sız k a la b ilir im v e k e n d im i
J E A N - P A U L SA RT RE
127
b ir t iir p r a t ik t e k b e n c ilik ile k u şa t a b ilir im . O z a m a n b e n b u d ü n y a d a
y a ln ız m ış g ib i d a v r a n ır ım , n e sn e le r ile işle v le r v e a r a ç l a r ile m e şg u l o l u
r u m . A m a b u , a ç ı k ç a k e n d in i a ld a t m a d ır v e e r y a d a g e ç b u h a y a ld e n se r t
b ir şe k ild e u y a n ır ım ; u y a n m a sa m b ile , ö d e d iğ im b e d e l n e sn e lliğ im in ,
g e r ç e k liğ im in t ü m a n la m ın ı y it ir m e k t ir ; v e o n u k a y b e t m e m e y i b a şa r d ı
ğım sü r e c e , g e r ç e k liğ in g ö r m e z d e n ge liy o r o ld u ğ u m h u z u r su z e d ic i a n l a
m ın ı y a şa r ım - h e r y e r d e b a n a b a k ılm a sın ın g e t ir d iğ i r a h a t sız e d ic i b ir
h is v e ç a r e si z l ik - ç ü n k ü k e n d im i g ö z le m le n m iy o r m u şu m gib i k a n d ır a
r a k u y gu n sa v u n m a e y le m in d e b u lu n a m a m . Ö t e k in e d a ir ik ili t a sa r ım
y a ln ız c a b a şa r ısız lığ a u ğ r a m a k la k a lm a z , ay n ı z a m a n d a ö y le sin e k a r
m a şık la şır k i, sin ir le n d ir ic i v e r a h a t sız e d ic i b ir u n su r a d ö n ü şü r : Bir
t a r a it a n , b ir b a şk a sın ın ö z g ü r lü ğ ü n e m a r u z k a lm a n ın t e h lik e sin e k ar şı
k e n d im i k o r u y a m a m , d iğ e r t a r a ft a n d a ö t e k in in b u ö z g ü r lü ğ ü n ü k e n d i
v a r lığ ım ı t a m a m la m a k v e k e n d im e k e n d i r ai so n d e t r e 'i m i v e r m e k için
k u lla n m a y a t e şe b b ü s e t m e m .
Bu b e y h u d e a r a ç l a r l a b a şa r ıy a u la şm a n ın h ü sr a n ı iç in d e , p o u r - so i,
ö l ü m ü n e se b e p o l a r a k ö t e k in d e n k u r t u lm a y ı a r z u la y a b ilir . Bu n e fr e t t ir .
Bu b ir h a y a l k ır ık lığı p o lit ik a sıd ır , ç ü n k ü p o u r - so i t a sa r ısın ın y ar ısın ı b ir
k e n a r a b ır a k ır v e e r işile m e z d ış y ü z ü n d e n k u r t u lm a y ı a m a ç la r . Bu k a y ıt
sızlığı d a h a e t k in b ir şe k ild e y a şa m a gir işim i, y aln ız y a şa m a k t ır . Bir b a şk a
sın d a n b u b iç im d e n e fr e t e d e r k e n , b ir t ü r t ik sin d ir ic i ö z e llik t e n d e ğil,
ö t e k in in g ü c e n d ir ic i a şk ın lığ ın d a n n e fr e t e d e r im , o n u n , b e n i b ir n e s
n e y e d ö n ü şt ü r e n e r işilm e z ö z n e lliğ in d e n n e fr e t e d e r im v e b u k işid e n
n e fr e t e d e r e k h e r şe y d e n - b a şk a l a r ı n ı n v a r o lu şu n u n g e n e l il k e si n d e n n e fr e t e d e r v e h e r şe y i y o k e t m e k ist e r im . N e fr e t k a r a n lık b ir d u y g u d u r
ç ü n k ü k ın a n m a y ı t a le p e d e r v e b u k ın a m a y ı h o r g ö r ü r , v e b u n e d e n le
h e r k e sin ö z g ü r lü ğ ü n e m e y d a n o k u m a y ı v e y o k e t m e y i a m a ç la r . N e v a r
k i, n e fr e t b a şa r ı l r o l sa y d ı b ile , t e k b e n c iliğ in k a y ıp m a su m iy e t in i y e r in e
g e t ir e m e z d i. G e ç m iş y a k a m ı b ır a k m a z ; b e n i y a r gıla r , b e n i ısla h e d ile m e z
b ir n e sn e y e , ö lü m ü m d e n li ö n ü n e g e ç ile m e z b ir k a d e r e d ö n ü şt ü r ü r . N e f
r e t h ü sr a n ın so n d a r b e sid ir v e o n u n b o şlu ğ u n d a n k a ç ıla m a z a m a b o ş
y e r e p a t l a k v e r e n h a y a l k ır ık lığı d ö n g ü sü n e y e n id e n gir ile b ilir . I Bu n o k
t a d a , S a r t r e şıı d ip n o t u e k le m işt ir : “Bu e t k e n le r b ir k u r t u lu ş e t iği o la sılı
ğın ı y o k e t m e z . A m a b u k u r t u lu şa , b u n o k t a d a sö z ü n ü e d e m e y e c e ğ im iz
r a d ik a l b ir m u h a k e m e n in a r d ın d a n v a r ılm a lıd ır .” ]
E lb e t t e k e n d im iz i ö t e k ile r in k a r şısın d a b u ld u ğ u m u z gib i, y a n la r ın d a
d a b u la b ilir iz . N e v a r k i, b u b iz d e n e y im i ay n ı k ö k e n d e n g e lm e k t e d ir v e
ilk e l d e ğ ild ir . A n c a k b a şk a sı- iç in - v a r lığ m t e m e l y a p ısı ile a n la şıla b ilir ,
k i b u d a b ir k a r m a şa d ır . Biz, n e sn e y a d a ö z n e o l a r a k t e c r ü b e e d ile b ilir .
128
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
ik i k işi, a r a la r ın d a k i ilişk in in a la b ile c e ğ i b ir şe k le a n g a je o l d u ğ u n d a , bir
iiç iin c ü k işin in o r t a y a ç ık ışı d u r u m u d ö n ü şt ü r ü r v e b u n u p e k ç o k y o lla
y a p a b ilir , a m a sık lık la b ir b iz y a d a o n la r o lu şt u r m a k y o lu y la y a p a r v e
h e r h a lü k a r d a b u , d a im a v e ist e r ist e m e z ilk e l y a p ıd a k i b ir d e ğ işik lik t ir .
B a şk a la r ın ın y a n ın d a y a d a b ir u st a b a şı y a d a u st a n ın d e n e t im i a l t ı n d a
ç a lışm a k , n e sn e o la r a k b izin e n a şa ğ ıla y ıc ı v e r a d ik a l d e n e y im id ir v e b u
d u r u m d a b e n , b ir a m a ç ile b e lir le n m iş t a m b ir m e k a n ik sist e m d e , d iğ e r
leri v e m a k in e le r ile y a k ı n d a n ilişk i iç in d e d ir ; ü r e t ile n n e sn e le r y a d a
m a k in e le r işle m c ile r in y e r le r in i v e r o lle r in i b e r a b e r in d e g e t ir ir . A m a
b u y a ln ız c a , n e sn e o l a r a k b iz in fa r k ın a v a r ılm a sın a u y gu n b ir d u r u m d u r .
B u n u n la b ir lik t e , h e r t ü r lü d u r u m d a a y n ı şe k ild e ge lişe b ilir . V e h e r
h a n g i b ir ö t e k in in g e r ç e k t e n gö z le r i a lt ın d a o lm a k sız ın , y a p ım ız ın b ir
p a r ç a sı o la r a k , ö t e k i için v a r o lu şu m u z u n b ilin c in d e o lm a m ız gib i, ö z n e
y a d a n e sn e o l a r a k ö t e k ile r iç in v a r o l a n b ilin ç le r in ç o ğ u llu ğ u n u n o l a
sılığın ı g e r e k t ir e n in sa n lığ ın v a r o lu şu n u d a b ilir iz; a m a b u y a ln ız c a a sıl
y ap ıy ı k a r m a şık h a le g e t ir m e k t ir : sı n ı f b ilin c i v e g r u p y a p ısın a d a ir ç e şit li
fe n o m e n le r v e t o p lu m sa l p sik o lo ji b u r a d a n d o ğ a r . K a la b a lığ ın d e n e y im
ler i v e k a r a r sız lık la r ı, a şk v e t u t k u d a k i k a r a r sız lık la r la d a y a k ı n d a n iliş
k ilid ir . K a la b a lığ ın iç in e k a r ı şm a k , ç a r e siz y aln ız lığın ı, so r u m lu lu ğ u n u
v e ö z g ü r lü ğ ü n ü u n u t m a k a y g ısın d a k i b ir e y se l b ilin c e b ir k a ç ış y o lu s u
n ar . Biz, a n c a k b a şk a la r ıy la ilişk i iç in d e g e r ç e k le şt ir ile b ild iğ in d e n , in sa n
lığın b u y o lla g e r ç e k le şt ir ilm e si a n c a k b ir ü ç iin c ü n ü n v a r o lu şu n u n g e r
ç e k le şm e si ile y a p ıla b ilir ; p r e n sip t e in sa n lık t a n fa r k lı, g ö z le r in d e in sa n lı
ğın b ir n e sn e o l a r a k t e şk il e d ild iğ i b ir ü ç ü n c ü b e d e n . Bu y a ln ız c a id e a l
b ir k a v r a m d ır v e b iz le r i g ö r e n a m a g ö r ü n m e y e n b ir v a r lık o l a r a k T a n r ı
fik r in e k a r şılık ge lir . İ n sa n lı ğ a k a t ılım ım ız ı d a im a b ir n e sn e , k a d e r in i
d ü z e n le y e n t ar ih i b ir n e sn e o la r a k y a şa m a y a ç a lışır ız v e b u n u a sla g e r ç e k
le şt ir e m e y iz , ç ü n k ü T a n r ı y o k t u r v e b u şe k ild e in sa n lığ ın o n u n g ö z ü n d e
b ir n e sn e y e d ö n ü şt ü ğ ü iiç iin c ü b ir b e d e n d e n e y im i d e y o k t u r . B ö y le b ir
in sa n lığ ın b ir d ışr y ü zü y o k t u r .
O r t a k ö z n e le r o l a r a k v a r o lu şu m u z b izle r e m a m u lle r v e k a m u sa l i ş a
r e t le r t a r a fın d a n g ö st e r ilir . Ö z g ü r lü ğ ü , ih t iy a ç la r ı v e o la sılık la r ıy la t ü k e
tici h e r z a m a n ü r e t ic in in a k i m d a d ı r . T ü k e t ic in in a m a ç la r ı g e n e lle şt ir ilir
v e p a z a r d a k i m a lla r e v r e n se l o l a n ı v e e v r e n se l a m a ç la r ı g ö st e r ir . P a z a r ,
b a n a a şk m lığ ım ı p a y la şt ığ ım ı, o n la r d a n biri o ld u ğ u m u g ö st e r ir . K a m u
sa l h iz m e t le r i y a d a o r t a k b ir n e sn e y i k u lla n m a k la , e v r e n se l b iz d e n b ir i
o l a r a k st a n d a r t la şt ır ılır ım . D e n e y im e n ç o k o r t a k b ir e y le m le v u r g u
la n ır — k a v g a e t m e k , b ir a r a d a şa r k ı sö y le m e k y a d a y ü r ü m e k g ib i. A m a
h e r d u r u m d a b u , v a r lığın t e m e l y a p ısın ın d e ğ işm e si d e ğil y aln ız c a p sik o lo
J E A N - P A U L SAJTTRE
129
jik b ir d e n e y im d ir . B a şk a sı- iç in - v a r lık o lu şu m d a ö t e k in e a ç ık b ir d ış
g ö r ü n ü şle v a r o lu r u m - g e r ç e k t e n d e n e sn e l o la r a k b e n im o la n b ir b o y u t .
Bir d e n e y im in d e k i h iç b ir şe y b u n u d e ğ işt ir e m e z y a d a o n a b u n u n la k ıy a s
la n a b ilir b ir şe y e k le y e m e z . T e m e l d u r u m d a n k a y n a k la n a n ih t ila f, k e n
d ile r in i d ü n y a n ın h â k im i o lm a y a a d a m ış t ü m ö z n e le r in b ir b ü t ü n ü o l a
r a k b izin t e c r ü b e sin e y ö n e le b ilir y a d a gir e b ilir . A m a , ö t e k in in ö z n e lliği
r a d ik a l b ir b iç im d e fa r k lı v e e r işilm e z k a ld ığ ın d a n , b u y a ln ız c a b ir d il e k
tir; v e p r e n sip t e g ü y a e ld e o lm a y a r a k t ü m ç a b a la r ım ı v e h ile le r im i a lt
e t t iğ in d e , o n u n la b ir b ir liğ e k a t ılm a y ı ü m it e d e m e m . Bu b iz t e c r ü b e si
k ısm e n , d ü n y a n ın b ir k u lla n ışlı- şe y le r sist e m i o l a r a k ö r g ü t le n işin e b a
ğım lıd ır , v e k ısm e n d e , b e lir li d u r u m la r d a h e r h a n g i b ir v e r ili k işin in
sa h ip o ld u ğ u iz le n im i o la b ile c e k y a d a o lm a y a c a k k işise l v e d e ğ işk e n b ir
d u y g u d u r . D ü n y a n ın k u lla n ışlı- şe y le r i, ki b u n la r b e n im a şk ın lığ ım ı g e
r e k t ir ir v e b iz t e c r ü b e sin e v e sile o lu r , z a t e n in sa n ile şt ir iim işt ir ; ö t e k in i
b e r a b e r in d e g e t ir ir v e o n u n la ilişk im d e ö t e k in i d o ğ r u d a n t e c r ü b e e t m e
d iğ im sü r e c e , b e n im için fa r k lı b ir a n la m t a şır : H iç b ir z a m a n b ir in c il
d e ğ ille r d ir , n e d e t e m e l ilişk in in y e r in i a la b ilir le r . Ö z n e o la r a k t e c r ü b e
e d ile n b izin d e ğ işk e n liğ i, y a r gı a lt ın d a b ir n e sn e y e d ö n ü şe n e d e k k e n d i
t e m e lle r in i t a n ım a y ı r e d d e d e n k e n t so y lu sın ıfın a n a r şisin d e gö r ü le b ilir
v e k o r k u v e u t a n ç y a r a t ır . H iç b ir ç ık ış y o lu y o k t u r : Bilin ç le r a r a sın d a k i
ilişk in in ö z ü b ir lik t e lik d e ğ il, ih t ila ft ır .
VI
O h a ld e , p o u r - so i k e n d in i e ıı- so i’d a n fa r k lıla şt ır a r a k v a r o lu r v e b ilgi ile
e y le m in k o şu lu d a b u d u r . Bilg in in k o şu lu d u r , ç ü n k ü b u fa r k lıla şm a ile
n e sn e l d ü n y a - g ö st e r i l d i ğ i şe k l iy l e - işa r e t e d ilir , ö r g ü t le n ir v e in c e l e
n ir ; e y le m in k o şu lu d u r , ç ü n k ü b u fa r k lıla şm a ile p o u r - so i - şi m d i g ö st e r e
c e ğ im iz ş e k i l d e - k e n d in i b ir h iç lik o l a r a k o l u şt u r u r v e k e n d in i b ir şe y
o l a r a k o lu şt u r m a y ı, e n - so ı’n ın so r g u la n a m a z v a r lığ ı n ı k a z a n m a k iç in a r
zu lar . P o u r - so i y a ln ız c a d ü n y a y ı a şm a z v e b ö y le c e o r a d a b ir d ü n y a o ld u ğ u
n u g ö st e r e r e k o n u y o r u m la m a z (H e id e g g e r t a r a fı n d a n g ö st e r ild iğ i şe k liy
le ), a y n ı z a m a n d a , k e n d i m e y d a n a g e t ir ic i m a d d i d o ğ a sı iç in d e e n - so i’yı
d ö n ü şt ü r e r e k , e y le m le r iy le sü r e k li o l a r a k d ü n y a y ı d e ğ işt ir ir (o n t o lo jik
a ç ı k l a m a n ı n sın ır la r ın ı a şa n m e t a fiz ik b ir so r u n y a r a t a n b ir o la sılık ).
P o u r - so i n e d e n e y le m d e b u lu n u r v e e y le m d e b u lu n m a k n e d e m e k t ir ?
A m a b ilm e k v e y a p m a k in sa n y a şa y ışın ın e n g e n e l b iç im le r i d e ğ ild ir ,
ç ü n k ü b ilm e k b ir sa h ip o lm a b iç im id ir . G e n e l ü slu p sa h i p o lm a k , y a p
130
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
m a k v e v a r o lm a k t ır . B u n la r t a m a m ıy la b ir b ir in d e n ay r ı ü slu p la r d e ğ i l
d ir ; ö r n e ğ in , b ir a h la k i fa il k e n d in i y a r a t m a k iç in e y le m d e b u lu n a b ilir
v e o lm a k için k e n d in i y a r a t a b ilir . F e lse fe d e k i m e v c u t e ğilim , fiziğin m a d
d e y i sü r e c e , b a sit b ir h a r e k e t e d ö n ü şt ü r m e e ğ ilim in i t a k ip e d e r . E t iğ in
a m a c ı, in sa n a b ir v a r o lu ş b iç im i sa ğ la m a k t ı; ö r n e ğ in , St o a c ı l a r v e Sp in o z a 'n m a m a c ı b u y d u . A m a e ğ e r in sa n ın v a r lığ ı e y le m le r in in a r d ışık lığ ın d a
ç ö z ü lü r se , a h l a k in sa n ı e y le m le r in d e n ö t e b ir st a t ü y e t a şıy a m a z v e e y le
m in ü st ü n d e ğ e r in i y a p m a y a v e r ir - K a n t ’ın y a p t ığı gib i, in sa n i e t k in liğ in
ü st ü n d e ğ e r i y a p m a d a m ıd ır y o k sa v a r o l m a d a m ı v e sa h i p o lm a k n e r e d e
d e v r e y e gir e r ?
Ey le m k a v r a m ın ı in c e le y e r e k b a şla m a lıy ız . Bir e y le m k a sı t lıd ır y a d a
g e r ç e k t e n b ir e y le m d e ğ ild ir ; ye,ri d o l d u r u l a c a k b ir e k sik liğ i g e t ir ir . Bu
şe k i ld e g e r id e n , g e ç m i şt e n y a d a ilişk ile r d e n m o t iv e o la m a z : ilişk ile r
b ü t ü n ü n d e n b ir t e c r it le , b ir ö n r e t e y le m i ile (d u r u m u b ir n e sn e o l a r a k
fa r k lıla şt ır a r a k ) v e a r d ın d a n d a d iğ e r b ir r e t e y le m i ile b ir a m a c ı, b ir
fa r k ı k o y u t la y a r a k , g e ç m iş y a d a şim d ik i z a m a n y o r u m la n a b ilir v e e y le m
iç in b ir g ü d ü y e d ö n ü şt ü r ü le b ilir . Y a n i, fa ilin ö z g ü r lü ğ ü t iim e y le m le r in
t e m e li v e v a z g e ç ilm e z k o şu lu d u r - v a r o l a n şe y d e n b ilin ç li b ir k o p u şla
ö z g ü r lü k v e m ü m k ü n o la r a k a lg ıla n a n şe y e d o ğ r u b ir k işise l y a n sım a ,
işç i, g e r ç e k le şt ir ile b ilir b ir g e l e c e k t e k e n d in i d a h a iyi b ir k o n u m a g e t i r e
r e k , k o şu l l a r ı n d a n a y r ı la n a d e k h a y a t ın k o şu lla r ın a b a şk a id ır m a z . E y le
m in g ü d ü sü , e y le m d e b u lu n m a e ğ ilim in e d ö n ü şü r v e e y le m g ö r ü n e b ilir
b ir a m a c a d o ğ r u h a m le y a p a r . Bu k o m p le k s a y r ılm az su r e t t e b ir d ir ; t e r im
le r k a r şılık lı o l a r a k b ir b ir le r in i y o r u m la r la r v e b a sit b ir şe k ild e b ir b ir le
r in d e n y a d a h e r h a n g i b ir b a şk a t e r im d e n d o ğ m a z la r . K o r k u b e n i e y le m
d e b u lu n m a y a sü r ü k le y e b ilir a m a y a ln ız c a - k a y b e t m e k t e n k o r k t u ğ u m şe y
z a t e n b e n im iç in b ir id e a l a m a ç o ld u ğ u n d a n d o la y ı; v e e ğ e r b u a m a c ı
r e d d e d e r se m , k o r k u n u n b e n im ü z e r im d e h iç b ir y a p t ır ım g ü c ü k a lm a z ,
t e m e lsiz , a k ıld ışı, a n la m sız b ir k o r k u y a d ö n ü şü r . Şim d id e n a y r ılm a v e
g e le c e ğ e a t ı lm a h a r e k e t i, k i b u p o u r - so ı’n ın b iç im se l y a p ıla n ışıd ır (b ilin c i
n e v a r m a k ) , g ü d ü , e y le m v e a m a ç t ır . Bu b ü t ü n se l a n la m ıy la e y le m ö z g ü r
lü k t ü r v e ö z g ü r lü k in sa n d o ğ a sın ın b ir m ü lk ü d e ğ il, in sa n v a r o lu şu n u n
k e n d isid ir ; p o u r - so i’n m b ilin ç li b ir şe k ild e e n - so i' d a n a y r ılışıd ır , k i b u d a
h e r z a m a n b e lir li b ir e y le m d ir .
“P o u r 'so i için o lm ak , o ld u ğu cu - so ı’yı ip t al e t m e k t ir . Bu k o şu llar d a, ö z gü r
lü k bu ip tal e d işt e n b a şk a b ir şe y o lam az. P ou r -soi bu y olla ö z ü n d e n o ld u ğu
gib i v ar lığın d an d a k açar ; b a şk alar ın ın o n u n için sö y le d iğin d e n far klı b ir şey
o lu r ; çü n k ü e n a zın d an b u sın ıflan d ır m ad an k açan , k e n d in e v e r ilm iş ism in
J E A N - P A U L SA RT RE
131
ö t e sin d e o la n , k e n d i h ak k ın d ak i at ıflar ı a şa n o d u r . P ou r- so t’n ın n ey se o
o lm ası ger ek t iğin i söy lem ek , old u ğu şey olm ay ar ak n ey se o old u ğu n u söy le
m e k , o n u n iç in d e v a r o lu şu n ö zd e n ö n c e ge ld iğin i sö y le m e k , y a d a t am
te rsi, H e ge l'in fo r m ü lü n e gö r e o n u n için W e se n isi w as gew esen ist d e m e k ,
ay n ı a n la m a ge lir - in san ın ö zgü r o ld u ğu a n la m ın a . Bu y alın ge r çe k le ,
aslın d a, ey lem im i t eşv ik ed en gü d ü le r in b ilin cin d ey im d ir ; bu gü d ü le r b ilin
cim için zat en aşk ın n esn eler d ir , d ışar ıd ad ır lar ; sık ıca t u t u n m ak için o n lan
b o şu n a ar am am alıy ım : V ar o lu şu m la o n lar d an k açan ın . H er zam an özü m ü n
ö t e sin d e v a r o lm ay a m ah k û m ed ild im , eylem im in e t k in ve rasy on el gü d ü le
r in in ö t e sin d e o lm ay a: Ö z gü r o lm ay a m a h k û m u m .” (V ar lık v e H iç lik )
Bu ö z g ü r lü k m a sk e le n e b ilir a m a y o k e d ile m e z ; k e n d im i a ld a t a b ilir im
a m a ö z gü r o lm a y a so n v e r e m e m . B ö y le c e , k o r k u v e sa ğ lık gib i e t k in v e
r a sy o n e l g ü d ü le r i d ü n y a d a v e r ili o la n v e k a r şı k a r şıy a ge ld iğim iz , T a n r ı ,
d o ğ a , in sa n d o ğ a sı y a d a t o p lu m d a n g e le n b ir e r sa b it u n su r o la r a k g ö r
m e y e b a şla r ız - b ir ö z v e r ile n v e e n - so i'y a d ö n ü şe n p o u r - so i 'n i n e r d e m in
d e . Bu ö lü b ir d ü n y a d ır , g e ç m işin d ü n y a sı. H a y a t v e ö z g ü r lü k , h e r n e
o lu r sa o l su n y a d a h e r n e o lm u şsa o lsu n , o şe y d e n a y r ılm a k d e m e k t ir ;
y e n iy e d o ğ r u a t ı lm a k d e m e k t ir v e g ü d ü le r ile a m a ç la r ı o lu şt u r a n d a b u
d a im i a t ılım d ır ; a sl a v e r ili d e ğ ille r d ir . İ n sa n ın d ü n y a d a k i m e v c u d iy e t i
b ir v a r lık şe k li d e ğ il, b ir y a p m a , se ç m e v e k e n d in i y a r a t m a şe k lid ir .
“ H e r h an gi bir y ar d ım alm ak sızın , en k ü ç ü k ay n n t ısın a k ad ar v e t am am e n
k e n d in i y a r a t m a ge r e k liliğin e t e r k e d ilm işt ir . Bu n e d e n le , ö z gü r lü k b ir
v a r lık d e ğild ir : İ n sa n ın v ar lığıd ır , y an i, v a r o lm a ih t iy acıd ır . E ğe r in san ı
ö n ce lik le bir d o lu lu k o lar a k t asav v u r e d e r se k , so n r ad an o n u n için d e özgü r
o lab ile ce ği a n lar ya d a p sişik a lan lar a r a m a k sa ç m a o lac ak t ır : Kişin in d a h a
ö n c e d e n a ğz ın a d e k d o ld u r d u ğu b ir k ab ın iç in d e b o ş y er a r a m a k gib i.
İ n sa n kim i za m an ö zgü r k im i zam an d a b a ğım lı o lam az : Ya t a m a m e n v e
h e r z a m a n ö z gü r d ü r y a d a ö zgü r d e ğ ild ir .” (V arl ık v e H iç lik )
G ü d ü l e r v e a m a ç l a r gib i, ir a d e v e t u t k u la r d a a k lın v e r ili h a lle r i d e ğ ild ir ,
a m a p o u r - so i’n ın k e n d isi gib i, o l a n şe y d e n a y r ılm a k y o lu y la v e h e n ü z v a r
o la m a y a n şe y e a t ı lm a k y o lu y la t e şk il e d ilir le r : B u n la r in sa n ın ö z g ü r lü
ğ ü n ü ifa d e e d e n v e d o n a t a n u n su r la r d ır ; ö z n e si o ld u ğ u b ir şe y in b e lir le
y ic i e t k e n le r i d e ğ ille r d ir . İ r a d e , t u t k u la r d a n d a h a ö z g ü r d e ğ ild ir , ç ü n k ü
o , k e n d isin i m e v c u t v a r o lu şu n a r d ın d a k i b ir a m a c a d o ğ r u fır la t a n özy a p ıla n m a sıy la k e n d i iç in d e p o u r - so i’d ır ; ir a d e y a d a m ü z a k e r e b u özy a p ıla n m a ü z e r in e d ü şü n m e k le o r r a y a ç ık a n b ir a r ı t m a d ır ; k e n d in i b e lir
132
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
le m e k t e n ç o k b ir k e n d in i sın a m a d ır , ç iin k ü “m ü z a k e r e e t t iğ im d e , zar
a t ı lı r ” . E ğ e r m ü z a k e r e e d e r se m , b u n u n n e d e n i, e y le m d e b u lu n m a d a n
ö n c e k e n d im e e y le m im e d a ir r a sy o n e l b ir h e sa p v e r m e t a sa r ım ı n b ir
p a r ç a sıd ır . K e n d i m ü k e m m e lliğ i iç in d e ir a d e n in t a t m in e d ilm e si (“y a p
m ay ı ist e d iğ im şe y i y a p t ım ”), d a h a d e r in b ir se v iy e d e b ir in c il b ir e ğ ilim e
d u y u la n b a ğım lılığı o r t a y a ç ık a r t ı r , b ir 'e n - so i 'p o u r - so i ’ o lm a t a sa r ısın ı,
ki b u d a g e r ç e k le şt ir ilm e y e ç a lışıla n şe y in b ir şe k lid ir .
B e n , b a şla n g ı ç t a t a sa r ım o l a n , y a n i k e n d isin i a m a c ı ile t a n ım la y a n
b ir v a r lığ ım ; g e ç m işe d ü şe n k e n d im d e n (o lg ıısa I lığ ım d a n ) v e m e v c u d iy e
t im e d o ğ r u d ü n y a d a n ay r ılm ış o l m a k l a , v a r lığ ın h e r h a n g i b ir b iç im iy le
a şk ı n lık o l a r a k ö z d e şle şt ir ile m e y e c e k o lsa m d a , ö z d e şle şt ir ilc b ile c e ğ im
b ir v a r lık b iç im in e d o ğ r u g id e n b ir a şk m lığ ım d ır . Bu a y r ılışı, b u a şk ın lığ ı
d o ğ r u la m a n ın b in le r c e y o lu v a r d ır : Ö r n e ğ in , k e n d im i o n u n la ö z d e şle şt i
r e r e k b e d e n im i y a şa y a b ilir im ; y a b e d e n im in t a h a m m ü l sın ır la r ı y a d a
h a z la r ı iç in d e , y a d a ç ile k e ş t e r k e d işle r v e y a h a st a lı k h a st a sı b ir t u t u m
la; v e ç e şit li b e n z e r y ö n t e m le r le g e ç m işim le v e d ü n y a d a k i şe y le r le ilişk i
k u r a b ilir im . A sli t a sa r ım , k e n d im e d a ir se ç im im , a sli se ç e n e ğ in b ir e r
a ç ı k l a m a sı o la n se ç im le r le h a z ır la n a b ilir . K işi b e lir li b ir d u r u m d a a k sin i
d e se ç e b ilir (ö r n e ğ in , o n d a n v a z g e ç m e k y e r in e u z u n b ir y o lc u lu ğ u n y o r
g u n lu ğ u ile y o la d e v a m e t m e y i se ç e b ilir ); a m a a n c a k b ir d e ğ işim , a sli
t a sa r ı y a d a k e n d im e d a ir se ç im im d e bit d e ğ işik lik (b ir h a st a lı k h a st a sı
o l m a k t a n sa , ö r n e ğ in , b ir a t l e t o lm a k ) p a h a sı n a . T e o r i d e , e y le m in h e r
h a n g i b ir a y n n t ısın ı n izi g e ç m i şe , a sli se ç im e d o ğ r u sü r ü le b ilir ; ki b u ,
p o u r - so i’n m k e n d isin i k e n d isin d e n v e d ü n y a d a n a y ır ışın d a n - d ü n y a d a v a r - o lm a t a r z ı n d a n - b a şk a b ir şe y d e ğ ild ir .
Bu a n a liz , k işilik v e d a v r a n ı şı a ç ı k l a y a n v e a n la y a n b ir v a r o lu şç u
p sik a n a liz in o la sılığ ın a işa r e t e d e r . K o şu lla r ın b a sk ısın a g ö st e r ile n p sişik
b ir t e p k id e g e ç m iş o la y la r ın b e lir le y ic iliğin i r e d d e t m e k le , F r e u d c u p si k a
n a liz d e n ay r ılır . B a sit ç e , b u t ü r b ir v a r o l u şç u p sik a n a liz şu t e m e l ilk e
ü z e r in e k u r u lu r : K a r a k t e r i n h e r b ir je s t i v e t u t u m u , g e ç m iş b ir p sişik
d u r u m u n n e d e n le r i ü z e r in d e n d e ğ il, b ir in c il v e ik in c il y a p ıla r ın ın t ü m
k işilik le b ü t ü n le şm e si ü z e r in d e n y o r u m la n a c a k t ır . A şa ğ ılık k o m p le k si,
b u a ç ı d a n b ir in c il b ir y ap ı, b ir b a şk a sın ın ö n ü n d e k e n d im i ik in c il d e r e c e
d e y a n sıt m a m d ır : “B a şk a sı- iç in - v a r lığ ım ı ü st le n m e y i se ç t iğ im y ol b ııd ıır , ö t e k in in v a r o lu şu için b u ld u ğ u m ö z g ü r ç ö z ü m y o lu d u r —e n g e l le n e
m e z b ir s k a n d a l .” T ü m k işiliğim i ifa d ç e d e r im , y a n i, e n k ü ç ü k b ir e y le m
le , g e r ç e k le şt ir ilm e m iş se ç im im i; t ıp k ı, ö n e m siz n e sn e y i k a v r a y ışım la
d ü n y a y ı ö r g ü t lü v a r o l u şa d ö n ü şt ü r m e m gib i. B e n o l a n b u t e m e l ö z g ü r
lü k e y le m i, ki o n u n la k e n d im i b a k i k ıla r ım , d ü n y a d a k e n d im e d a ir y a p t ı
J E A N - P A U L SA RT RE
133
ğım se ç im v e ay n ı z a m a n d a d ü n y a y ı k e şfim d ir . A sl i se ç im im in b ilin c i,
b e n im k e n d im e d a ir b ilin c im d ir . Bilin ç li o l a r a k , k e n d im i o ld u ğ u m şe y
d e n v e m e v c u t o ld u ğ u m d u r u m d a n ay ır t e d e r im ; y an i, o n la r la n asıl ilişk ili
o la c a ğ ım ı se ç e r im : “Se ç im v e b ilin ç t e k v e ay n ı şe y d ir .” Bir in c il v e t e
m e l t a sa r ım , d a im a , v a r lık so r u n u n u n ç ö z ü m ü n ü n h a m h a lid ir ; b ir ç ö
z ü m d e ğ ild ir v e a n c a k y a şa y a r a k a n la şıla b ilir . H e r z a m a n k e n d im iz için
m e v c u t o ld u ğ u m u z d a n , n e o ld u ğ u m u z a d a ir a n a lit ik v e ay r ın t ılı b ir b ilin
c e sa h ip o lm a y ı u m u t e d e m e y iz . V e k e n d im iz i se ç e r e k , d ü n y a y ı o l d u ğ u
m u z şe y in b ir im g e si o la r a k y o r u m lar ız : Şe y le r in d e ğ e r i, h a y a t ım d a o y n a
d ık la r ı r o l, o n la r la ilişk im , se ç im im in im g e sin in b ir t a sla ğ ın ı çize r .
V a r lık so r u n u n u n ç ö z ü m ü n ü n t a sla ğ ın ı ç iz e n b u b ir in c il se ç im im
h e r z a m a n d e ğ işt ir ile b ilir v e b u ö y le r a d ik a l b ir d e ğ işik lik t ir k i, b e n i
fa r k lı b ir şe k ild e d a v r a n m a y a it er . Ö z g ü r lü ğ ü m ü g e r ç e k le şt ir d iğ im d e h is
se t t iğ im d e h şe t in a n la m ı, se ç im im in far k lı şe k ild e d e o la b ile c e ğ in i fa r k
e t m e m d ir ; y a n i, b e n im d e ju r e d e ğil d e f a c t o o lm a m v e d o ğ r u la n m a y a n ,
ö n c e k i h e r h a n g i b ir d u r u m d a n k a y n a k la n m a y a n b u se ç im in t ü m d e ğ e r le
r im , t ü m g e r ç e k lik le r im v e t ü m y o r u m la r ım ın t e m e li o lm a sıd ır . K e n d isin i
a sılsız o l a n eıı- so ı’d a n a y ır m a k la , p o u r - so i k e n d isin i a sılsız k ılar . K o şu ll a n
d ır ılm a m ış, m u t la k t e m e l se ç im im g ü v e n ilm e z d ir v e d e ğ işt ir ile b ilir . N e
v a r k i, d ü n y a b izim t a r a fım ız d a n y a p m ış o ld u ğ u m u z b u t e m e l se ç im a r a
c ılığıy la y o r u m la n d ığ ın d a n v e a n la şı ld ığ ın d a n , h e r z a m a n m ü m k ü n o lsa
b ile , b u t iir b ir r a d ik a l d e ğ işik lik z o r d u r v e o la sı d e ğ ild ir . B a şk a se ç im
b a şk a la r ın ın se ç im id ir ; b izim iç in k o la y b ir o la sılık d e ğild ir .
VII
“Ö z gü r lü ğe k ar şı sa ğd u y u n u n k u llan d ığı b e lir le y ici a r gü m a n , bize k e n d i
ik t id ar sızlığım ızı h a t ır la t m a k t a n ib ar e t t ir . K o n u m u m u z u ir ad e y le d e ğ iş
t ir eb ilm ek t en u zak t a, ken d im izi d eğişt ir em ed iğim iz gör ü lü r . Sın ıfım ın , u lu
su m u n , aile m in k ad e r in d e n k a ç m a , h a t t a k e n d i gü c ü m ü ya d a k ad e r im i
in şa et m e , zevklerim in ya d a alışk an lık lan m ın e n az ön em li o lan lan n ı zap t e t
m e 'ö zgü r lü ğü m ' yok t u r . İrsi b ir fr en gi ya d a tü b e r k ü lo zla, bir işçi, bir Fr a n
sız o lar ak d o ğd u m . H e r n e olu r sa olsu n , bir h ay atın tarih i bir h ü sr an h ik âyesi
d ir . O la y la n n zo r lu k k at say ısı ö y le sin e y ü k se k t ir ki, e n ö n e m siz so n u cu
eld e e t m e k için yıllarca sab ır gö st e n n e k zo r u n d a kalın z. D ah ası, ‘o n a h ü k m e
d e b ilm e k iç in d o ğay a it a a t e t m e k ' ge r e k lid ir ; y an i, e y lem im i iç içe ge çm iş
b ir d e t e r m in iz m le ge r ç e k le şt ir m e k z o r u n d ay ım d ır . İ n sa n o ğlu , ‘k e n d isin i
y a r a t m a k t a n ' ç o k d a h a fazla, ik lim v e t o p r ak , ırk v e sın ıf, d il, p ar çası old u -
134
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
ğtı k o le k t iv it e n in t ar ih i, m ir ası, ç o c u k lu ğu n d a k i belir li o lay lar , e d in ilm iş
alışk an lık lar , h ay at ın ın bü y iik v e k ü çü k o lay lan t ar afın d an ‘y ar at ılm ış’ gibi
g ö r ü n ü r .” (V ar lt k ve H iç lik )
O z g iir d e n ile n v a r lığ ın , t a sa r ıla r ın ı g e r ç e k le şt ir e b ile n b ir v a r lık o ld u ğ u
d o ğ r u d u r a m a g e r ç e k o la n ı n r e d d e d ilm e si v e o la sı o la n ın y a n sıt ılm a sı
ö z gü r e y le m in t e m e l a n la m ıd ır v e k a r şı la şıla n d ir e n işle r , ö z g ü r lü k ile
g e r e k lilik a r a sı n d a k i fa r k ı y a r a t a n e y le m in k o şu lu d u r . “ D ir e n e n b ir d ü n
y ay a a n g a je o lm u ş ö z gü r b ir p o u r - so i o la m a z ." Ö z giir o lm a k a m a c ın u y gu lan a b ilir liği a n l a m ı n a g e lm e z ; k işin in ist e d iğ i şe y in e l d e e d ilm e si d e ğ il
fa k a t k işin in ist e d iğ i şe y in t a n ı m l a n m a sı a n la m ın a g e lir ; a m a g e n i ş a n l a
m ıy la b u , k işin in h a y a t ın ı n a sıl d e a l a c a ğ ı n a v e p e şin d e n k o şa c a ğ ı a m a ç
la r a d a ir se ç im in i b e lir le m e sid ir . A y n ı z a m a n d a , ö z e r k se ç im y a ln ız c a
b ir d il e k y a d a a m a ç d e ğ ild ir ; e y le m e d ö n ü şm e d iğ i sü r e c e g e r ç e k d e ğ il
d ir : Bu a ç ıd a n , m a h k û m h e r z a m a n k a ç m a k y a d a a z a t e d ilm e y e ç a lışm a k t a
ö z g ü r d ü r - r a h a t ç a y ü r ü y ü p g it m e k y a d a ö z g ü r b ır a k ılm a h a y a lin i k u r
m a k t a n fa r k lı b ir şe k ild e . B ilin ç k e n d in i v e r ili o la n d a n a y ır a n a d e k ö z g ü r
lü k d e v r e y e gir m e z ; k i b u d a b ilg i v e e y le m in t e m e lid ir v e y e n i b ir d u r u
m a d o ğ r u a t ılm ış b ir a d ım d ır . “ B ö y le c e ö z g ü r lü k , o lu m lu b ir v a r lığ ın
o r t a y a ç ık ışı d e ğ il, v e r ili b ir v a r lık la ilişk i iç in d e k i v a r lığ ın y o k lu ğ u d u r .”
T ü m v a r lık la r ı g e r e k t ir ir v e b u n e d e n le k e n d in in k a y n a ğı o la m a z . Ö z g ü r
lü ğ ü n o lg u sa llı ğ ı, v a r o la n şe y d e n a y r ılm a k y o lu y la , o r iu n v e r ili o l a n a
b a ğ la n m a sı d ır . M e k â n ım , b e d e n im , g e ç m işim , b ir b a şk a sı ile o l a n a sli
ilişk im ; t a sa r ım la r ı m la a y d ın la t ı la n b ü t ü n se l d u r u m u n u n y a p ısa l u n su r
lar ı b u n la r d ır .
M e k â n ı sın ır la n d ı r m a m o lg u sa llı ğ ım ıh b iç im le r in d e n b ir id ir a m a b u
m e k â n ın a n la m ı v e o n u n b ir e n g e l, b ir fır sa t , b ir b a şla n g ıç n o k t a sı, b ir
k a y ıt sız lık o lu p o lm a d ığ ı b e n im ö z g ü r t a sa r ıla r ım a b a ğlıd ır . G e ç m iş d e
ğ işt ir ile m e y e c e k b ir b iç im d e b e lir le n m işt ir a m a d e ğ e r le n d ir ilm e si ş ü p h e
lid ir - b e n im için n e a n la m ifa d e e t t iğ i, o n u n la n e y a p t ığ ım , h a y a t ım d a
o y n a d ığ ı r o l. Bin b ir b iç im d e g e ç m işim i se ç e b ilir y a d a o n u in k â r e d e b i
lir im . D e v a m ı h e r n e o lu r sa o lsu n , g e ç m işin a n a h t a r ı a ç ık g e le c e k t e d ir .
Bu n e d e n le Y u n a n lıla r h e r z a m a t v şö y le d e m işt ir : “Ö l ü m ü n e d e k h iç b ir
in sa n a m u t lu d e m e y i n .” G e ç m iş g e l e c e ğ i b e lir le m e z . B u n u n y e r in e k işi
şö y le d e m e lid ir : “E ğ e r b u t ü r b ir g e ç m i ş ist iy o r sa n , b u şe k i ld e d a v r a n .”
Bir g e le n e ğ i se ç e b i li r v e d e v a m e t t ir e b ilir im , b ir b a ğlılığ ı in k â r e d e b ilir
y a d a y e r in e g e t ir e b ilir im , b ir d e n e y im d e n d e r s a la b ilir y a d a o n u y o k
sa y a b ilir im , o r t a y a ç ık m ış b ir za y ıflığın ü st e sin d e n g e le b ilir im y a d a o n u
k u lla n m a k t a n k a ç ın a b ilir im ; v e b u şe k ild e g e ç m işim e d a ir ö z g ü r c e d a v r a
J E A N - P A U L SA RT RE
135
n ır ım v e g e l e c e ğ e d a ir y ap t ığın ı se ç im le r le o n u ç e şit li g ü d ü le r e d ö n ü şt ü
r e b ilir im .
T a sa r ı l a r ı m ü z e r in d e n ç e v r e m e v e t a sa r ıla r ım ı e t k ile y e n o la y la r a
a n la m v e r e n b e n im d ir : K o n u m u m u b e n y a r a t ır ım v e o n d a n so r u m lu
o lu r u m , v e iç in d e ö z g ü r o ld u ğ u m d u r u m d a b u d u r . Bilin ç li b ir şe k ild e
k e n d im i o r a d a o l a n d a n a y ır ır sa m , d ü n y a y ı d e ğ il, o n u n v a r o lu şu n u v e
b e n im iç in a n la m ın ı o lu şt u r u r u m : Ö z g ü r lü ğ ü m e , o la y la r d a n b a ğım sız
o l a r a k v e o n la r a k a r şı k a y ıt sız k a la r a k v e b azı p r o je le r u ğr u n a o n la r ı
d e ğ işt ir m e k iç in k e n d im i o la y la r d a n a y ır m a v e o n la r ü z e r in d e n e y le m d e
b u lu n m a k a p a sit e m le e r işir im . Bir b a ğım sız v e k a y ıt sız o la y la r d ü z e n i
n in iç in d e k i a m a ç k ısm e n b ilin e b ilir , k ısm e n sa b it , k ısm e n d e d e ğ işt ir i
le b ilir o l a r a k k a v r a n ıla m a z k a la c a k t ır ; v e a m a c ın h a y a t a ge ç ir ile b ilir i iği
d e b u y o lla k o şu lla n ır . Bu n e d e n le , d ü şü n c e y e d a y a n a n a m a ç a ç ık , a m p i
r ik v e d ö n ü şt ü r ü le b ilir d ir . B u , d ü n y a y ı y a ln ız c a t a sa r ıla r ım la y o r u m la
r ım d e m e k d e ğ ild ir , b ö y le lik le o la y la r a z o r lu k y a d a fa y d a lılık k a t sa y ısı
v e r ir im ; b u , t a sa r ıla r ım ı k ısm e n k u lla n ım d e n e y im i v e n e sn e le r in o la sılığı
ü z e r in e şe k ille n d ir ir im v e b e k le n m e d ik o l a n a izin v e r ir im d e m e k t ir .
Ç ık a r la r ım v e t a sa r ıla r ım a ç ısın d a n d ü n y a y a b u şe k ild e b ir y a k la şım ,
d ü n y a d a k i b a şk a in sa n la r ın m e v c u d iy e t i ile k a r m a şık la şır . T e m e ld e far k lı
b ir b a k ış a ç ısın d a n h o şla n d ık la r ı n d a n y a d a far k lı b ir y o r u m g e t ir d ik le
r in d e n d e ğ il, ç o ğ u şe y b a n a z a t e n ü z e r in d e ç a lışılm ış, k u lla n ılm ış, b e lir li
k u lla n ım la r iç in st a n d a r t la şt ır ılm ı ş o l a r a k su n u ld u ğ u iç in : O n la r a t a s a
r ıla r ım y o lu y la a n l a m v e r m e k y e r in e , o n la r b a n a n e y a p a c a ğ ım ı sö y le r
le r v e b u n e d e n le , b e n t a sa r ıla r ım o ld u ğ u m d a n , b a n a n e o ld u ğ u m u sö y le r
le r ; v e b u h a z ır a n la m la r la z a t e n iç in d e y a şa n ıla n v e ö r g ü t le n m iş d ü n y a
n ın t o p lu m sa l k u r a lla r ı, k işise l o l a r a k b a n a d e ğ il ilgili h e r k e se y ö n e lik
t ir ; b u k u r a lla r v e a n la m la r ı b e n im se y e r e k y a d a o n la r a i t a a t e d e r e k
k işise l o lm a y a n b ir h a le in d ir g e n ir im . B u t a n ım la n m ış a n la m la r , el a l t ı n
d a b u lu n a n t e k n ik le r d ü n y a sı, b ir o la sı g e r ç e k liğ e b a ğlıd ır , ki b u d a b a ğ ım
sız b ir g e r ç e k lik o l a r a k e n - so i'n ı r ı k a r şı sın d a k i p o u r - so i ’n ın v a r o lu şu n d a n
k o p a r t ıla m a z . B e d e n im i v e m e k â n ım ı y a şa d ığ ım gib i, h u a r a ç la r la in sa n
t ü r ü n e k a t ılım ım ı y aşa r ı m . D ü n y a y ı, p r o le t a r y a n ın b a sit siy a h b e y a z b a k ış
a ç ısıy la m ı y o k sa b u r ju v a n ın g ö lg e o y u n la r ıy la m ı g ö r e c e ğ im i t a sa r ı l a
r ım y o lu y la b e lir le y e n b e n d e ğ ilim d ir : “ Y a ln ız c a h a m v a r o lu şla r ın ö n ü
n e a t ı lm ış d u r u m d a d e ğ il, a y n ı z a m a n d a o n la r ı o r t a y a ç ık a r t m a k iç in
h iç b ir şe y y a p m a m a g e r e k o lm a k sız ın b a n a a n l a m l a r su n a n işç i sın ıfın ın ,
F r a n sız la r ın d a ö n ü n e a t ılı d u r u m d a y ı m d ır .” A m a b u y ö n t e m le r v e s t a n
d a r t la şt ır ı lm ış a n la m la r ile t a lim a t la r k e n d i b a şı n a e y le m d e b u lu n m a z
la r ; a n c a k d ışa r ıd a n b a k ıld ık la r ın d a v e k u lla n ıld ık ç a a n a liz e d ild ik le
136
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
r in d e b ir e r y ö n t e m d ir le r ; k ıılia n t m d a k işise l a m a ç la r a d o ğ r u k e n d iliğ in
d e n y ö n e lim le r d ir . D il e n ö n e m li ö r n e k t ir , k u lla n ım ın g e lişt ir ilm e siy le
d o n a n ım lı v e d ilb ilg isi k u r a l l a r ı a ç ı sı n d a n fo r m ü le e d ile b ilir d ir , a m a
sp o n t a n e k u lla n ım d a c ü m le k işise l k e lim e le r i v e c a n lı k işise l n iy e t t e
b e lir t ile n şe y i a şa r ; v e b u a n c a k k u r u lla r c a b e lir le n m iş k u r u lu k u lla n ım
t e m e lin d e m ü m k ü n d ü r . Ü z e r in d e ç a lışılm ış, st a n d a r t la şt ır ılm ı ş, t a l i m a t
lar v e y ö n t e m le r le d o n a t ı lm ı ş in sa n d ü n y a sı, ö z g ü r lü ğ ü k o şu lla n d ır ır v e
k o la y la şt ır ır v e o n u n y e r in i a lm a z . Bu , b ir u lu sa , b ir sın ıfa , b ir a ile y e , v b .
a i t o l a n b ir in sa n o lm a k d e m e k t ir : B u n la r k işin in t a sa r ıla r ın ın k o şu l l a
r ıd ır , ki k işi b u n la r ı h e m k o r u r h e m d e g e r id e b ır a k ır . K e n d im i t a sa r ı l a
r ım d a işt e b u k o şu lla r d a n ay ır ır ım . V e b u y o lla , t a sa r ıla r ım a r a c ılığ ıy la
in sa n t ü r ü n ü y a r a t m a y a y a r d ım c ı o lu r u m ; t ıp k ı d ilin y a sa la r la d e ğ il k u lla
n ım la y a r a t ılm a sı gib i.
H e r n e k a d a r b a şk a l a r ı n c a sa ğ l a n a n h az ır a n la m la r v e y ö n t e m le r ö z
g ü r lü ğ ü m ü y a ln ız c a k o şu lla n d ır ıy o r v e o n u k ısıt la m ıy o r sa d a , b a şk a l a r ı
n ın v a r o lu şu ö z g ü r lü ğ ü m ü k ısıt la r . Bu y a ln ız c a , b ir b a şk a sın ın b a n a d a ir
im g e sin i y a d a fik r in i d e ğ işt ir e m e y e c e ğ im y a d a t a m o l a r a k b ile m e y e c e
ğim a n l a m ı n a g e lm e z ; b u ö n e m li d e ğ ild ir : V a r lığ ım ın t e m e l n e sn e l g e r
ç e ğ i o la n şe y , ki b u n e d e n le ö z g ü r lü ğ ü m ü k ısıt lay a b ilir v e k ısıt la r , b e n im k i
d ı şı n d a b ir ö z g ü r lü k k a r şı m a ç ık t ığ ı a n d a n it ib a r e n v a r lığ ı n b a şk a bir
b o y u t u n d a v a r o lm a y a b a şla m a m d ır v e b u k ez, h a m v a r o l u şla r ü z e r in e
b ir a n la m v e r m e m e d a ir o r t a d a h iç b ir so r u y a d a b a şk a la r ın ın b e lir li
n e sn e le r e v e r m iş o ld u k la r ı a n l a m l a r ü z e r in d e h iç b ir h ü k m ü m ü n o l m a
m a sıd ır : K e n d im i b ir a n l a m v e r ilm iş gib i g ö r ü r ü m v e b u t u t u n a b il e c e
ğim y a d a t a y d a sa ğ la y a b ile c e ğ im b ir a n la m d e ğ ild ir . Bu n o k t a d a b a n a
d a ir k u r t u la m a y a c a ğ ım v e y a şa y a m a y a c a ğ ım b ir b o y u t v a r d ır ; v e r ilid ir
v e k a t la n ılm a k z o r u n d a d ır . Bu n o k t a d a v e b u a n la m d a , o im a y ı se ç m e d i
ğim b ir şe y im d ir . Ö z g ü r lü ğ ü m ü n b u şe k ild e k ısıt la n m a sı y a sa k la m a l a r
y o lu y la b a şk a l a r ı n c a d a y a t ı lm ış b ir k ısıt la m a d e ğ ild ir , a m a b ir b a şk a sı
iç in n e sn e o lm a m g e r ç e ğ in e b a ğ lıd ır v e b u r a d a y a şa n m ı ş k o n u m u m ( t a
m a m e n ö z g ü r lü ğ ü m le b ilg ile n d ir ile n ) n e sn e l b ir y a p ıy a d ö n ü şü r : Bir
Y a h u d i y a d a b ir işç i o lu şu m , b ir b a şk a sı iç in , b e n im iç in o ld u ğ u gib i
y a şa n m ı ş b ir d u r u m d e ğ ild ir a m a b ir t e sp it t ir . Bir b a şk a sın ın ö z g ü r lü ğ ü n ü
a n c a k o n u k a b u l e d e r e k fa r k e d e b ilir im ; se ç e m e d iğ im y a d a b ile m e d iğ im
v e b e n im se y e m e y e c e ğ im d ış y ü z ü m , b a şk a la r ın ın ö z g ü r lü ğ ü d ü r v e b e
n im ö z g ü r lü ğ ü m ü n ö n ü n d e b ir e n g e l y a d a sın ır la m a d ır . M u t la k so m u t l u
ğu y la o ld u ğ u m şe y a n c a k b ir b a şk a sın a g ö r ü n ü r ; o n u n t a n ım la d ığ ı k e l i
m e le r so y u t t u r v e b u n la r ı k e n d im e u y a r la y a m a m . Ö z e llik le r im , o n la r la
t a n ım la n m a y a n b ir b a şk a sı için v e r ilid ir , n e sn e ld ir v e o n la r la ö z d e şle şm iş
J E A N - P A U L SA RT RE
137
o la n b e n o n la r ı fa r k e c le m e m : Bu a ç ı d a n , ö z e llik le r im far k e d ile m e z .
A n c a k b e n o n la r ı far k e t m e y e ç a lışt ığ ım d a fa r k e d ile m e z o ld u k la r ı a n
la şılır , ki ö t e k in i ö z gü r ö z n e v e k e n d im i o n u n n e sn e si o la r a k k ab u l e t t i
ğ im d e y a p t ığ ım şe y d e b u d u r . B a n a y a p ışt ır ılm ış e t ik e t le r i - ç i r k in , zay ıf,
Y a h u d i, v b .- p a si f b ir şe k ild e a lm a m , o n la r a k e n d i t e m e l t a sa r ıla r ım a
g ö r e t e p k i v e r ir im : O n la r la g u r u r d u y a r ım , o n la r d a n u t a n ır ın ı, o n la r a
k a r şı k a y ıt sız k a lır ım , vb . Bu n e d e n le , b a şk a la r ı için b u ö z e llik le r b a sit ç e
v ar d ır ; b e n im iç in se a n c a k se ç ilm işç e sin e v a r d ır . Bir b a şk a sı iç in o l d u
ğ u m şe y i n e r e d d e d e b ilir im n e d e o o la b ilir im ; o n u ö z ü m se m e k zo r ıın d a y ım d ır . O h a l d e fa r k ı n a v a r ılm a y a n b u şe y le r (b a şk a sın ın g ö z ü n d e
b e n im ö z e llik le r im ) b e n im t a r a fım d a n v a r e d ilm e z le r v e k o n u m u m u n
sın ır ın ı v e d ış y ü z ü n ü o lu şt u r u r la r , y in e d e t e m e l t a sa r ım a ç ısın d a n v e
ö t e k in in ö z gü r v a r o lu şu n u t a n ır k e n , o n la r ı d ik k a t e a lm a m ge r e k ir . Bu
a ç ıd a n , d ışa r ıd a n g e le n v e ö z g ü r lü k le e le a lın m a y ı t a le p e d e n , k işin in
k e n d isin in m iş gib i b e n im se n e n , y in e d e d ışsa llığ ın ı a sl a k a y b e t m e y e n
b ir z o r u n lu lu ğ a b e n z e r le r v e o n u n d o ğ a sın ı t a şır la r . F a r k e d ilm e si g e r e
k e n , fa r k e d ile m e z şe y b u d u r . Bir b a şk a sın ın ö z g ü r v a r o lu şu n u n n e sn e si
o l m a k t a n k a ç a m a m , b u d a ö z g ü r lü ğ ü m ü k ısıt la r v e b a n a ö t e k i t a r a fın
d a n a t fe d ile n k o n u m u v e ö z e llik le r i y a şa y a m a m , a m a e n a z ın d a n t ü m b u
d u r u m u , ö t e k in i n ö z g ü r lü ğ ü y le k ısıt la n m a y ı a r z u la y a b ilir im v e b u d a
k o n u m u m u n iç in d e , b e n im se ç im im e d a y a n a n d ışsa l b ir sın ır ge t ir ir .
K e n d i ö z g ü r lü ğ ü m ü n ö t e si n d e b ir ö z g ü r lü k , k e n d i k o n u m u m u n ö t e si n
d e b ir k o n u m o l d u ğ u n u g ö r ü r ü m v e b u b e n im d ü n y a n ı n o r t a y e r in d e b ir
b a şk a sı iç in v a r o lm a m ı g e r e k t ir ir v e b e n b u d u r u m u a r z u la y a r a k v e ö z e l
k o şu lla r a l t ı n d a o n a t e p k i v e r e r e k , h e r n e k a d a r fa r k e d ile m e z k a lsa d a ,
b ıın u ö z g ü r lü ğ ü m a lt ın d a k e n d i d u r u m u m a d ö n ü şt ü r ü r ü m . D ışa r ı ç ık ıp ,
k e n d im i b ir F r a n sız y a d a b ir işç i o l a r a k g ö r e m e m a m a k a r a r lı b ir b iç im
d e F r a n sız y a d a işç i o lm a k iç in b ıın ıı ü st le n e b ilir im . Bu k e n d im d e n
u z a k la şm a k t ır : K e n d im iç in , b e n b ir h iç liğ im d ir .
Ö l ü m t a r a fın d a n d a y a t ı la n k ısıt la m a d a y a n lış y o r u m la n m a m a lıd ır .
H e id e g g e r ’in ö l ü m b e n im m u t la k o la sılığ ım d ır şe k l in d e k i a n la y ışın ın
a k sin e , ö lü m a sl ı n d a b e n i m o la sılığım b ile d e ğ ild ir , “o la b ile c e ğ im şe y in
h e r z a m a n m ü m k ü n o la n ip t a lid ir v e o la sılık la r ım ın d ışın d a d ır ". Ö lü m
m e y d a n a ge lişi a ç ısın d a n r a st la n t ısa ld ır v e b u n e d e n le d e sa ç m a d ır : A n
la m ın a b ir h a y a t v e r m e k t e n u zak t ır , k u şk u v e sü r ü n c e m e y le b u a n la m ı
t e r k e d e b ilir . “Bir ö lü m e d a ir t a sa r ım a n la şıla b ilir d ir (in t ih a r , şe h it lik ,
k a h r a m a n lık g ib i), a m a ar t ık d ü n y a d a k i m e v c u d iy e t im i g e r ç e k le şt ir m e m e y e d a ir b e lir siz b ir o la sılık o la r a k b e n im ö lü m ü m e d o ğ r u t a sa r ım a n l a
şıla m a z , ç ü n k ü b u t a sa r ı d iğ e r t ü m t a sa r ıla r ın y o k e d ilm e si o la c a k t ır .
138
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
B ö y le c e , ö lü m b e n im ö z e ! o la sılığ ım o la m a z , b en im o la sılık la r ım d a n b ir i
b ile o l a m a z ." O lu m lu a ç ıd a n , ö lıin n im , ö t e k in in b a k ış a ç ısın ın b e n im
b a k ış a ç ım a k a r şı k a z a n d ığ ı z a fe r d ir : O h a ld e , t ü m h a y a t ım y aln ız c a v ar d ı r
v e a r t ık k e n d i sü r ü n c e m e si d e ğild ir , k e n d in e d a ir sa h ip o ld u ğ u b ilin ç ile
d e ğişt ir ile m e z . H a y a t k e n d i a n la m ın a k a r a r v e r ir ç ü n k ü d a im a sü r ü n c e m e
d e k alır ; ö lü o la n h a y a t ay n ı z a m a n d a d e ğ işm e y e d e d e v a m e d e r , a m a z ar
a t ılm ışt ır ; b u , y a şa m ın ö lü le r e v e o n la r ın k u şk u lu işle r in e v e r d iğ i a n l a m
d ır . Ö l ü n ü n k a d e r i h e r z a m a n y a şa y a n ın e lle r in d e d ir . Ö lü m y o k o lm a
d e ğ il, ö z n e lliğ im in d ü n y a n ın d ışın a ç ık m a sıd ır ; b e n im a n la m la r ım v e
iz le r im o la n v e b a şk a la r ın ın e lle r in d e şe k ille n d ir ile n a n la m la r ı v e izle r i
g e r id e b ır a k ır ım : Y a ln ız c a k e n d i d ışsa l b o y u t u m d a v a r o lu r u m . Bu n e
d e n le , h a y a t ım ı ö lü m a ç ısın d a n y ö n le n d ir m e k , b a şk a b ir in in b a k ış a ç ısın ı
b e n im se y e r e k k e n d i ö z n e lliğim i y ö n le n d ir m e k o l a c a k t ı r v e b u d a im k â n
sız d ır . B ö y le c e , H e id e g g e r ’in a k sin e , b e n im o la sılığ ım o l m a k t a n u z a k
o l a n ö lü m , ilk e se l o l a r a k b e n d e n u z a k o l a n v e ö z ü n d e o lg u sa llı ğ ım a a it
o l a n b a ğım lı b ir g e r ç e k lik t ir . Ö l ü m , d o ğ u m gib i s a f b ir g e r ç e k lik t ir . “Ö l
m e k iç in ö z g ü r ” (H e id e g g e r ) d e ğ ilim , a m a ö le n ö z gü r b ir v a r lığım . Ö liim ii
ö z n e lliğ im in a n la şı la m a z sın ır ı o l a r a k k a b u lle n ir im - b ir b a şk a sın ın ö z
g ü r lü ğ ü ile k ısıt la n a r a k ö z gü r o lm a y ı se ç m e m gib i. H e r ik i d u r u m d a d a
b u k ısıt la m a y ı ö z g ü r lü ğ ü m k a r şı sın d a k i b ir e n g e l o l a r a k k a r şı la m a m .
O h a ld e b u , ö z e t o la r a k Sa r t r e ’m in sa n ö z g ü r lü ğ ü n e d a ir b a k ış a ç ısıd ır .
P o u r s o i k e n d i k o n u m u n d a n b a şk a b ir şe y d e ğ ild ir ; b ir '- d ıır u m - iç in d e v a r lık , ay n ı a n d a o r a d a k i- v a r lığ ın ı v e ö t e sin d e k i- v a r lığ ın ı gö z ö n ü n d e
b u lu n d u r a r a k , in sa n ın d ü n y a d a k i m e v c u d iy e t in i t a n ım la r . İ n sa n ın d ü n
y a d a k i m e v c u d iy e t i, a slın d a , o n u n o r a d a k i- v a r lığ ım n d a im a d ışın d a o la n
v a r lık t ır . V e b u d u r u m , d ışt n d a - v a r lık t a r a fın d a n y o r u m la n a n v e y a şa n a n
o r a d a k i- v a r lığ ın ö r g ü t le n m iş b ü t ü n lü ğ ü d ü r .
“ Bu sar p v e t şz lu y ol, sa h ip o ld u ğu m h u k a v u r u c u su su zlu k , in sa n la r ın
b a n a iç e c e k b ir şe y v e r m e y i r e d d e t m e si; çü n k ii h iç p a r a m y o k , n e d e
o n lar ın ü lk e sin d e n v e ır k ın d a n ım ; bu b e n im , b elk i d e k e n d im için k a
r ar laşt ır m ış o ld u ğu m a m a c a e r işm e m i e n ge lle y e ce k o lan b u b e d e n se l y o r
gu n lu k la , d ü şm a n c a in san lar ın o r t asın d ak i te r k e d ilm işliğim . O n u aç ık ve
n e t b ir şe k ild e fo n n ü le e d in c e y e d e k d e ğil, aıııa o r a d a , b e n im le ilgili h e r
y er d e o ld u ğu ö lç ü d e , b ü t ü n bu ge r çe k lik le r i bir ar ay a ge t ir d iği v e a ç ık la d ı
ğı ö lç ü d e , o n la n k ar m aşık bir k â b u sa d ö n ü şt ü r m e k t e n se b ir b ü t ü n o la r a k
d ü z e n le y e n d e , bu a m a ç t ır ." ( V ar lık v e H iç lik )
V e r ili o la n ı a y d ın la t a n se ç ili a m a ç b ö y le y a p a r , ç ü n k ü b u v e r ili şe y in
J E A N - P A U L SA RT RE
139
a şk m lığ ı o l a r a k se ç ilm işt ir - id e a lle r so m u t v e a m p ir ik t ir . P o u r - so i , d u
r u m ile ilişk ili ö n c e d e n v e r ili b ir a m a ç o l a r a k o r t a y a ç ık m a z ; a m a d u r u
m u ' y a r a t a r a k ' ‘k e n d in i y a r a t ır ’ v e t a m a k sin i.
Bu ö z g ü r lü k so r u m lu lu k ge r e k t ir ir . Bir d u r u m u n iç in d e o lm a k , ki b u
in sa n ın d ü n y a d a k i v a r lığ ıd ır , k işin in k e n d i v a r lığ ın ın k ö k e n i o lm a d a n
v a r o l m a b iç im in d e n so r u m lu o lm a sıd ır . K a ç ı n ılm a z o la r a k so r u m lu y u m
ç ü n k ü y a ln ız c a b a n a a it o la n a m a ç la r ım d u r u m u m u b e lir le r . Y a şa n m ış
b ir şe y d ir , a c ısı ç e k ilm iş b ir şe y d e ğ il; b a n a o l a n l a r a ç ısın d a n , h a y a t ım ın
t a r t ışm a sız y azar ı o lu şu m u n b ilin c in d e y im d ir . A y n ı z a m a n d a , z a m a n ım d a
y a şa n a n sa v a şl a r d a n d a so r u m lu y ıım d u r .
“Bu n e d e n le , t am an lam ıy la özgü r , an lam ı o lm ay ı se çt iğim d e v ir d e n ay ırt
e d ile m e z b ir şe k ild e , sa v a şt a n san k i o n u b e n ilan e n n işim gib i so r u m lu
o lar a k , o n u k e n d i k o n u m u m a d ah il e t m ek sizin h içb ir şey i y aşay am ay acak
şe k ild e , k e n d im i t am am ıy la o n a a n g a je e d e r e k v e o n a d am ga m ı v u r a r ak
v a r o ld u ğu m a n d a n it ib ar e n , k en d i d ü n y am ın ağır lığın ı, b ir b aşk asın ın bu
y ü k ü h afifle t m e sin e izin v e r m e k sizin t aşır ım ve b u n a d air bir p işm an lığım
y a d a ö zr ü m y o k t u r . (...)
“Bu k oşu llar alt ın d a, d ü n y ad a m e y d an a ge le n h er o lay b e n im için bir olasılık
o ld u ğu n d a n (fay d alan ılm ış, k ay b e d ilm iş, a ld m lm a m ış b ir o lasılık ), y a d a,
bizim b a şım ız a ge le n h e r şe y b ir şan s o la r a k d e ğe r le n d ir ile b ile c e ğin d e n ,
yan i bize var lığım ızd a k u şk u lu o lan bu var lığı ge r çe k le şt ir m e n in sa d e c e bir
v a sıt ası o la r a k gö r ü n d ü ğü n d e n v e a şk ın lık lar - aşk ın lar o la r a k b aşk alar ı d a
y aln ız c a b ir e r o lasılık v e şan s o ld u ğ u n d a n , p ou r - soi’n ın so r u m lu lu ğu tü m
d ü n y ay a b ir in san - d iin y ası o la r a k yayılır. T a m d a bu n e d e n le , p o u r- so i
d e h şe t e k ap ılır ; y an i, k e n d i v ar lığın ın y a d a ö t e k in in v e d ü n y ay ı şe k ille n
d ir e n en - sû i’n ın var lığın ın y ar at ıcısı o lm ay an bir var lık o lar a k , fak a t k e n d i
iç in d e v e k e n d i d ışın d ak i h e r y er d e var lığın a n lam ın ı b elir lem ey e zorlan ır.
Ken d in i d ü n y ad a bu ldu ğu an d an it ib are n b aşlay an bir soru m lu lu ğa firlan lm ış
v ar lık k o şu lu n u n d e h şe t le far k ın a v a r an kişin in ar t ık v ic d a n azab ı ya d a
p işm an lığı ya d a özrü yokt u r; o , m ü k em m el bir şek ild e açığa çık m ış v e varlığı
bu açığa çık ışın için d e y at an bir özgü r lü k t ü r y aln ızca. A m a (...) ço ğu zam an
k e n d im izi k an d ır m a y olu y la bu d e h şe t t e n k a ç a r ız .” (V arlık v e H iç lik )
VIII
P o u r - s o i ’yı k işin in t a sa r la d ığ ı b u a m a ç l a r t a n ım la d ığ ın d a n , b u t ü r a m a ç
lar ı in sa n e t k in liğ in in a n a h t a r ı o l a r a k in c e le m e k ge r e k ir , in sa n i e ğ ilim
140
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
le r i o l a n p sik o lo g la r ın a n a liz le r i y a r d ım c ı o la m a z , ç ü n k ü b u a n a liz le r
in sa n ın d ü n y a d a k i m e v c u d iy e t in in k a r a k t e r in i, b u a t ı fla r a a r z u la d ığ ı
şe k ild e sa h ip o l a n b ir e r m a d d e o l a r a k v e a r z u la n b ilin c in so m u t şe k ille r i
o l a r a k (b ir şe y i a r z u la m a k ), a şk ı n , y a n sıt ıc ı o la r a k e le a la r a k , b u k a r a k t e
ri ç a r p ıt ır ; v e t ü m in sa n la r , k işin in k e n d i o la n t e m e l t a sa r ıy ı a ç ığ a ç ı k a r
t a n b ir d a v r a n ış b iç im iy le v a r d ır . Bu t a sa r ı n e d ir ? P o u r - so i , e n - soi o l
m a n ın r e d d e d ilm e sid ir , k e n d in i a y ır a r a k v a r o l u r v e k e n d isi b ir v a r o lm a
t a sa r ısıd ır . N e ? P o u r - so i , e n - so i o lm a y a r a k v a r o lu r v e b u in k â r k e n d in i
e n - so i’y a d o ğ r u b ir y a n sım a o l a r a k t a n ım la r : İ n k â r e d ile n e n - so i ile y a n sı
t ıla n e n - so i a r a sı n d a , p o u r - so i h iç b ir şe y d ir . Bu in k â r ın b e n o la n n ih a i
a m a m e ıı- so i’d ır . İ n sa n ın d ü n y a d a k i m e v c u d iy e t i e n - so i o lm a a r z u su d u r .
A m a z a t e n k a r şıla şılm ış v e r e d d e d ilm iş o la n e n - so i d e ğ il e lb e t t e . İ n k â r ,
k e n d i o la sılığ ın a , k e n d i a sılsız lığ ın a , k e n d i sa ç m a lığ ın a k a r şı e n - so ı’n ın
isy a n ı ile a y n ı şe y d ir . P o u r - so i’n ın o lg u sa llığ ın ı y a şa d ığ ın ı sö y le m e k , b u
in k â r ın b ir v a r lığ ın k e n d i v a r lığ ın ı b u lm a y a d a ir b o ş ç a b a sı o ld u ğ u n u
sö y le m e k t ir . P o u r - s o i ’n ın o l m a k ist e d iğ i v a r lık k e n d i k a y n a ğ ı o l a n b ir
e n - so i o lm a k t ır ; y a n i, k e n d i g ü d ü le r i iç in o la n p o u r - so i g ib i, k e n d i o ig u sa l-
lığı iç in o lm a k . P o u r - so i’n ın o lm a y ı a r z u la d ığı şe y d e n e n u fa k b ir a y r ılm a
o lm a k sız ın , b ilin c in d e o ld u ğ u şe y ile t a n ı m l a n a n , k e n d in e d a ir sa h ip
o l a c a ğ ı sa f"b ilin ç ile , k e n d i iç in d e , k e n d i v a r lığ ın ın k u r u c u su o l a c a k b ir
b ilin ç lilik t ir b u . Bu T a n r ı id e a lid ir . İ n sa n ö z ü n d e T a n r ı o lm a y ı a r z u la r .
İ n sa n t u t k u la r ın ın v e a m a ç l a r ı n ı n n ih a i a n la m ı b u d ıır , a m a b u , k e n d i
ö z e llik le r i iç in d e o n la r ın o ld u k la r ı şe y i t e şk il e t m e z , ki b u d a z ih in se l b ir
ö z gü r ü r e t im d ir . N i h a i a n l a m d a k e n d i v a r lığ ım ın y a r a t ıc ısı o lm a t u t k u
su o l a n o lm a t u t k u su , p r a t i k t e v a r lık şe k liy le , o ig u sa llığ ı m la y a p t ığ ım
şe y le ifa d e e d ile n t u t k u d u r .
“Bö y le ce , en azın d an ü ç a şa m a sı o lan b ü y ü k k ar m aşa n ın se m b o lik y ap ılar ı
ile yü z yü ze geljr iz. A m p ir ik t u t k u d a , kişi o lan v e v ar lığın k en d i v a r lığın d a
n asıl so r gu lan acağın a k ar ar ve rm iş olan tem el ve som u r t u t k u n u n bir se m b o
lü n ü gör eb ilir im ; v e bu t e m e l t u t k u , k en d i aç ısın d a n , so m u t b ir şe k ild e v e
d ü n y a d a , kişiyi k u şa t a n b e lir li d u r u m d a , ge n e l o lar a k v ar lığın ar zu su o lan
v e kişin in in san i gerç ek liği o la r a k d e ğe r le n d ir ilm e si ge r e k e n so y u t ve ö n e m li
b ir y ap ıy ı ifad e e d e r ; k işin in b a şk a la r ıy la b ir lik t e liğin i sa ğla y a n , y aln ız ca
k ıy a sla n am az b ir ey ler i d e ğil, in san lığı d a ilgilen d ir en bir ge r ç e k o ld u ğu n u
d o ğr u lam ay ı im k ân sız k ılan b ir y ap ı. (...) So y u t saflığın d a v a r o lm a ar zu su ,
t em el so m u t ar z u n u n gerçeğidir a m a ge r ç e k a n la m d a y o k t u r (...) so y u t ve
o n t o lo jik y ap ı, yan i ‘v ar o lm a ar z u su ’ kişin in t em el v e in san i y ap ısın ı gü çlü k
le tem sil ed e r , ö zgü r lü ğü n ü n ö n ü n d e bir en gel o lu şt u r am az. A slın d a , özgü r-
J E A N - P A U l SA RT RE
T 4I
Iıik v ar lığın ip t a lin e asim le e d ileb ilir : Ö zgiir o la r a k a d lan d ır ılab ile ce k tek
v ar lık , k en d i var lığın ı ip tal e d e n (k e n d in i o n d a n ay ır an ) var lık t ır . D ah ası,
bu ip t al e d işin v a r o l m a ek sik liği o ld u ğu n u v e b u n u n ak sin in o lm ay acağın ı
d a b iliyoru z. Ö z gü r lü k k esin lik le k en d in i v a r lık t an y o k su n b ır ak an v ar lık
tır. A m a g ö st e r m iş o ld u ğu m u z gib i, t u t k u v ar lığın y o k lu ğu ile e şan lam lı
o ld u ğ u n d a n , ö z gü r lü k a n c a k k e n d in i v ar lığın t u t k u su k ılan v ar lık o lar a k
o r t ay a çık ab ilir ; y an i, p ou r- soi’m n e n s o i - p o u r s o i o lm a t a sa n sı o lar ak . Bu
r a d a , h içb ir şe k ild e ö z gü r lü ğü n özü y a d a d o ğa sı o la r a k k ab u l e d ile m e y e
ce k so y u t b ir y ap ıy a u laşt ık , çü n k ü ö z gü r lü k v a r o lu şt u r v e o n u n v ar o lu şu
ö z ü n d e n ö n d e ge lir ; ö zgü r lü k so m u t o la n v e k e n d i se ç im in d e n - y a n i,
k i şid e n - ay ır t e d ilm e y e n bir d u r u m d u r . N e v a r ki, e le a lın a n y ap ıy a ö zgü r
lü ğü n gerçe k liği d en ileb ilir , yan i bu özgü r lü ğü n in san i an lam ıd ır ." (V arlık v e
H iç lik )
İ n sa n ın y a p ısın ı v e a r z u n u n n ih a i a n la m ın ı o r t a y a ç ık a r t a n o n t o lo jik
a n a liz le r , a r z u su n u n n e sn e le r in in p e şin d e n k o şa n in sa n ın fa a liy e t le r i
n in a m p ir ik a n a liz le r in e d e y er v e r ir . A slı n d a ar z u v a r lığ ın y o k lu ğ u , b ir
t a m a m la m a ç a b a sıd ır . İ n sa n ın d ü n y a d a k i m e v c u d iy e t i, v a r lığın t a m a m ıy
la v e y a ln ız c a n e y se o o la n e u - so i'd a n k o p m u ş h a lid ir v e b u k o p u ş ile
k e n d in i, k e n d i a m a c ı n ı t e şk il e d e n b ir b ilin ç t e n ay r ılış d e ğ il, o n u n la
ö z d e şlik o l a n b ir b ilin ç a r a y ışı iç in d e d ir . Bu t u t k u , in sa n ın ç e şit li fa a li
y e t le r in d e k e n d in i g ö st e r ir ; y a p m a v e y a r a t m a , sa h ip o lm a v e o lm a a r a y ı
şın d a . İ n sa n i t u t k u y la y ö n le n d ir ile n b u ç e şit li fa a liy e t le r d e , in sa n ın t e
m e l t a sa r ısı o l a n se b e b i- k e n d in d e - şc y (se lf- c a ııse d - t h in g - in - it se lf) o lm a
t a sa r ısın ın b iç im le r in in izin i sü r m e k , v a r o lu şç u b ir p sik a n a liz in işid ir .
İlk e ld e n , y a p m a k v e y a r a t m a k fa a liy e t i b ir v a r o lm a y a d a d a h a y ay gın
şe k liy le b ir sa h i p o lm a m e se le sin e in d ir g e n e b ilir . Bir şe y y a p a r a k y a d a
b ir sa n a t e se r i y a r a t a r a k , sa n a t ç ı d ü n y a d a r a st la d ığ ı v e d a m g a sın ı v u r
m a k ist e d iğ i k e n d i d ışın d a b ir şe y e sa h i p o lm a y ı a m a ç la r ; b ilm e y i a r z u la
m a k la b ilim a d a m ı , b u b ilin e n n e sn e y i, k e n d in in k ıla n b ir şe k ild e v e
a y n ı z a m a n d a k a m u y a a ç a r a k v e n e sn e l h a l e g e t ir e r e k k e n d in e m a l e t
m e k ist e r ; sp o r d a o y u n c u la r , y a ln ız c a ö d ü lü d e ğ il, a şıla n z o r lu ğ u , d a ğ ın ,
d e n iz in , g ö k y ü z ü n ü n sa h ib i o lm ay ı, zafe r i ar z u la r ; v e o y u n u n e n s a f b iç im
le r in d e , a r z u la n a n şe y sa h ip o lm a k d e ğ il v a r o lm a k t ır - k işin in ö z g ü r lü
ğ ü n ü n e n s a f b iç im in in g e r ç e k le şt ir ilm e si, in sa n ın d ü n y a d a k i m e v c u d i
y e t in in e n d e r in a n la m ı o l a n T a n r ı o l m a t a sa r ısın ın e n s a f b iç im d e
sim g e le şt ir ilm e si. B ö y le c c , in sa n h a y a t ın ın b u t ip ik fa a liy e t le r i, m u t la k
v a r lığ ın d a e n - so i 'n m k e n d in e m al e d ilm e si a r z u su n u o r t a y a ç ık a r t ır - o n u
t e m sil e d e n t ip ik m a l e t m e n e sn e le r in in ö t e sin d e . O h a ld e , in sa n t u t
142
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
k u su , p r a t i k fa a liy e t le r in d e ç e şit li b iç im le r v e a n la m la r d a e n - so i’y a sa h ip
o lm a k ü z e r in e y o ğ u n la şm ışt ır ; id e a l fa a liy e t in d e en - so i v e / lo u r - so i’n ın
d o ğ a sı n ı b ir le şt ir e n b ir v a r lık o lm a y ı a m a ç la m a k t a d ır . E n - so i’n ın b u p r a
t ik m al e d ilişi ile n ih a i a m a ç o la n v a r lık b iç im i a r a sın d a k i ilişk i n e d ir ?
Y a n ıt şu d u r : Sa h i p o lm a , h ü k m e t m e t u t k u su , b e lir li b ir ilişk i iç in d e
n e sn e ile b ir le şm e a r z u su d u r ; y a n i, v a r lığın b e lir li b ir b iç im in e d u y u la n
ar z u . Sa h i p o lu n a n n e sn e e t k ile n m e d e n , o ld u ğ u gib i, d ışsa l b ir b iç im d e
k a lır ; a m a p o ıır - so i’n ın o n a sa h ip o lm a sı o n u iç se lle şt ir m e a r z u s u d u r - o n u
p o u r - s o i ’n ın v a r lığ ın ın b ir u z a n t ısı v e b ir p a r ç a sı k ılm a a r z u su . B e n im k i,
b e n im so m u t iç se lliğin i ile b e n o lm a y a n ın so m u t d ışsa llığ ı a r a sı n d a b ir
v a r lık b iç im id ir . İ d e a l b ir k im liği h e d e fle r . Sa h i p o l a n , sa h i p o lu n a n
n e sn e n in r ai so n d ' i t r e ’in e d ö n ü şü r ; v e n e r e d e y se e t r a fım ı sa r d ığ ım v e
o n la r la y a şa d ığ ım n e sn e le r in y a r a t ıc ısı v e k u lla n ıc ısıy ım d ır . Bu y a ln ız c a ,
k işin in id e a l k im liğin i v e b ir liğin i g e r ç e k le şt ir e n y a r a t m a y a d a k u l la n
m a e y le m id ir ; b u n u n d ı şın d a , n e sn e r a st l a n ı la c a k ö n e m siz b ir n e sn e y e
d ö n ü şü r . N e v a r k i, v a r lığ ın ın a r a y ışı iç in d e o la n b ir h iç lik o l d u ğ u n d a n ,
p o u r - so i t ü m v u r g u y u sa h i p o lu n a n n e sn e ü z e r in e y a p a r : N e s n e ile v a r lı
ğım ı b ü t ıin le y e n b ir şe y o l a r a k ö z d e şim ; n e sn e y e r ai so n d e t r e ’in i v e r e r e k
v e k e n d im i o n u n la ö z d e şle şt ir e r e k , b ir a ç ı d a n o lm a y ı a r z u la d ığım şe y im :
e n - so i - p o u r - so i . Sa h i p o lm a k la , d ü n y a d a k e n d i d ışım d a b ir n e sn e o l a r a k
h o şla n a b ile c e ğ im b ir k e n d im e sa h ib im ; v e b u n u n la b a şk a sı- iç in - v a r lığ ım ı ö n g ö r ü y o r u m : D ı şa r ı d a n b ir n e sn e gib i k e n d im in z e v k in i ç ı k a r t a r a k ,
ki b a şk a la r ın ın b a n a v e r m e k ist e d ik le r i a n la m b u çlu r , z a t e n b ir sa h ip
o lu ş iç in d e y im .
N e v a r k i, b u sa h i p o l u ş y a ln ız c a id e a l in sa n i t a sa r ın ın se m b o lik b ir
g e ıç e k le şt ir im id ir v e t a t m in v e r m e z . Bu n e d e n le , b u sa h ip o lu ş d o y m a k
b ilm e z d ir y e ç o ğ u n lu k la y o k e d işe g e ç e r ; ist e r t ü k e t e r e k , ist e r e sk it e r e k ,
ist e r k a sı t lı b ir e y le m le . Y o k e t m e k y a r a t m a y a y a k ın d ır ; b u n u n la n e s
n e y i k işiy e a sim le e d e r , h a t t a d a h a e k sik siz b ir şe k ild e ; v e y o k o l d u ğ u n
d a , b ir z a m a n la r Şim d i a sim le e d ilm iş o l a n b a ğım sız b ir n e sn e o ld u ğ u
h issin i v e r ir . V e r m e k d e b e n z e r b ir şe k ild e b ir y o k e t m e v e sa h i p o lm a
b i ç im id ir .
Ö z ü n d e b u sa h ip o lm a ilişk isi n e d ir ? N e sn e n in r ai so n d ' i t r e ’i o l a r a k
b e n o n u n v a r lığ ın ı k e n d im e m a l e t m e y i a r z u la r ım , v e o n u n v a r lığ ın ın
ö t e si n d e v e o n u n v a r lığ ı n c a d ü n y a y ı k e n d im e m al e t m e k ist e r im ; v e b ir
şe k ild e , n e sn e n in k e n d isi, b e n im o lu şu y la id e a l o l a r a k b e n o l d u ğ u n d a n ,
b u n o k t a d a p o u r - so i, e n - so i şe k lin d e v a r o l a n k e n d i r ai so n d 'i t r e ’id ir . “D ü n
y a d a o lm a k d ü n y a y a sa h ip o lm a y ı ist e m e k t ir ; y a n i, e n - so i - p o u r - so i o l a b i l
m e si iç in t ü m d ü n y a y ı, p o u r - s o i 'n ı n ih t iy a ç d u y d u ğ u şe y o l a r a k k a v r a
J E A N - P A U L SA RT RE
143
m a k ." B u r a d a a m a ç l a n a n şe y v a r lığ ın so y u r b ir şe k li d e ğ il, so m u t b ir
b ir lik t ir . P o u r - so i b u d ü n y a y ı so m u t n e sn e n in iç in d e v e o n u n la - o - o r a d a - se ç e r , v e v a r lığ ın p o u r - so i t a r a fın d a n t e şk il e d ile n e n - so i o la c a ğ ı ay n ı
d ü n y a n ı n y e n i b ir h a lin e d o ğ r u b u n u a şa r .
Bö y le lik le , sa h ip o lm a a r z u su d o la y lı o l a r a k o lm a k a r z u su d u r ; h e r
ik isi d e b e n o la n v a r lığ ın y o k lu ğ u n d a n k a y n a k la n ır . Bilin ç o la r a k v a r
o l m a k l a k e n d im i y a r a t t ığ ım b u h iç lik b ir e y se l v e so m u t t u r : ö n c e d e n
v a r o l a n v e iç in d e b ü y ü d ü ğ ü m v a r lığın e k sik liğ in in v a r lığı. Bö y le c e , b in
b ir fa r k lı şe k ild e o lm a y ı v e sa h ip o lm a y ı se ç e r im . V a r o lu şç u b ir p sik a n a li
zin işi, b u y a d a şu b e lir li n e sn e v a sıt a sıy la n e d e n d ü n y a y a sa h ip o lm ay ı
se ç e r im so r u su n u n izin i sü r m e k t ir . Bu k e sin lik le ö z g ü r lü ğ e a it t ir , a m a
n e sn e le r in k e n d ile r i a r a şt ır ıla b ilir v e n it e lik le r in d e v a r lık a r a n a b ilir .
"Ç ü n k ü , ö z g ü r se ç im t a t lı y a d a a c ın ı n t a d ı se v iy e sin e in d ir ge n e m e z ,
a m a a c ı v e t a t lı a r ac ı l ı ğ ı ile v e o n la r ın say e si n d e o r t a y a ç ık a r t ıla n v a r lığ ın
se ç im i se v iy e sin e in d ir g e n e b ilir .”
O h a ld e , in sa n ın d ü n y a d a k i m e v c u d iy e t i t e m e ld e b ir v a r o lm a se ç im i
d ir ; d o ğ r u d a n y a d a d o la y lı o la r a k , d ü n y a d a k i so m u t n e sn e le r a r a c ılığ ıy
la d ü n y a n ın m a l e d ilm e sid ir . Se ç im m a l e t m e a r a c ılığ ıy la y a p ıld ığ ın d a ,
h e r b ir n e sn e v a r lığı o r t a y a ç ık a r t m a şe k li - v a r l ı ğ ı n y ü ze y e ç ık ış şe k l i iç in se ç ilir . Bu n e d e n le , n e sn e le r le v e o n la r ın ö n e m iy le - i ç i n d e h e r b ir
n e sn e n in v a r lığ ın v e in sa n ın d ü n y a d a k i m e v c u d iy e t in in b u v a r lık ile
- ilişk isin in n e sn e l se m b o lü o ld u ğ u y o lu k u r m a k l a - ilg ile n e n , ist e n ile n
b ir p sik a n a liz v a r d ır .
Bir n e sn e n in n it e liğ i o n u n v a r lığ ı n d a n b a şk a b ir şe y d e ğ ild ir v e k a v
r a y ışın ö z n e l b ir b iç im i d e d e ğ ild ir ; v e t ü m v a r lık la r h e r h a n g i b ir n it e lik
t a şıy a b ilir : Bu , k e n d isin i v a r lık t a n a y ır a n v e b ö y le c e o v a r lık o lm a y a n
b ir şe y iç in v a r lık o l d u ğ u n u g ö st e r e n v a r lığ ın b ilin c in e v a r ılm a sıd ır .
N it e lik le r i a ç ığ a ç ık m ış b ir v a r lık y a r a t a n b u a y r ılık , p o u r - so i 'n ın m u t
la k b ir şe k ild e v e k e n d i iç in d e o la n v a r lığ a u la şa b ilm e k için ü st e sin d e n
g e lm e y i a r z u la d ığ ı şe y d ir . “ Bu a ç ıd a n , n it e liğ in h e r k a v r a n ışm d a , o r a d a
v a r ın
(b ilin c in ) h iç liğ in i d e lip g e ç m e k v e s a f e ıı- so i'n ın iç in e gir m e k
iç in k o n u m u m u z d a n k a ç m a y a d a ir m e t a fiz ik b ir ç a b a v a r d ı r .” A m a a ç ık ç a
b ir n e sn e n in n it e liğ in i a n c a k b ir se m b o l o l a r a k a lgıla y a b ilir iz , k i b u d a ,
h e r n e k a d a r b u r n u m u z u n d ib in d e d e o lsa , g ö z ü m ü z d e n k a ç a r . Y in e d e ,
n e sn e le r in iç in d e sa k lı o l a n n it e lik le r in a ç ığ a ç ık m a sı a r a c ılığ ıy la v a r lı
ğ a d a ir b ir se z gi e d in m e gir işim i, n e sn e le r in se m b o liz m in in p sik a n a liz i
ile a y d ın la t ıla b ilir . Sa r ı , p ü r t ü k lü , p a r la t ılm ı ş; su v e y a ğ ; k a t ı v e sıv ı;
h a y v a n : B u n la r a n la m la r ı o la n v a r lık b iç im le r id ir v e b u a n la m la r b e lir li
g ö st e r g e le r iy le in sa n ın v a r lık se ç im in e ışık t u t a r . K e n d im i b ir şe y d e n
144
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
a y ır d ığ ım d a (k i b u o n a d a ir b ilin c im d ir ), o n u y a ln ız c a o n u n fa r k ın d a lığ ı
ile u z a k t a t u t m a m ; a ç ık b ir şe k ild e şu so r u la n so r a r ım : Be n n a sıl o o l a b i l i
r im ? O n a sa h ip o la b ilir m iy im ? B u n u n y a n ıt ı m a d d e se lliğ in d e , k e n d in i
o r t a y a k o y u ş şe k lin d e d ir ; d o ğ a sı b u k e n d in e m al e t m e so r u su n u n y a n ı
t ıd ır . Bu n e d e n le , y a p ışk a n o la n şe y k e n d in i v e r m e y e h az ır d ır a m a a lın d ı
ğ ın d a y a p ışır : P o u r - so i’n ın b u ld u ğ u v e k u lla n d ığ ı e n - so i ü z e r in d e k i h â k i
m iy e t in i d e ğ il, fizik v e fiz ik i o la n ı n b ir b ir in e g e ç m iş o ld u ğ u id e a l b ir
v a r lık fo r m u n u sim g e le r v e e n - so i p o u r - so i ’yı e m e r e k o n a sa h ip o lu r . Bu
v a r lık id e a li, h e r ik i e le m a n ın d a k e n d i ay ır t e d ic ilik le r in i k o r u d u k la r ı
b ir b ir lik t e n d a h a b a şk a b ir şe k i ld e g e r ç e k le şt ir ile m e z ; a m a ö t e k in in b ir
a m a ç , b ir ü st ü n d e ğ e r o l a r a k k a lm a sı gib i, o d a b ir t e h lik e , b ir a n t i- d e ğ e r
o l a r a k k alır . Bu y ü z d e n , h e r n e k a d a r g ö r ü n ü r d e a sılsız v e k a y ıt sız o lsa
d a , t e m e l t a sa r ım ız a v e o n u g e r ç e k le şt ir m e y ö n t e m im iz e ışık t u t m a y a n
b ir b e ğ e n i y o k t u r .
“H e r in sa n ın d ü n y a d a k i m e v c u d iy e t i, k e n d i P o u r - soi’sın ı ay n ı z a m a n d a
E n - so i- P o u r- so i’ya d ö n ü şt ü r m e , v e t em el bir n iteliğin çeşitliliği alt ın d a, d ü n
yayı k en d in t le- v ar lığm b ü t ü n lü ğü o lar a k k e n d in e m al e t m e t asan sıd ır . H e r
in sa n ın d ü n y a d a k i m e v c u d iy e t i b ir t u t k u d u r ; v ar lığı b u lm a k v e ay n ı e y
le m le , k e n d i ze m in i o lm a ih t im alin i t a şım a y a n E n - so i ' yı, d in le r in T a n r ı
d iy e a d la n d ır d ık la r ı E n s c a u s a s u i ’yi t e şk il e t m e k iç in , k e n d in i k ay b e t m e
t u t k u su d u r . Bu n e d e n le in sa n ın t u t k u su , İsa'n ın t u t k u su n u n t am te r sid ir ;
çü n k ü in san , T a n n ’n ın o r t ay a çık ab ilm e si için in san o lar a k k e n d in i k ay b e
d e r . N e v ar k i, T a n r ı d ü şü n c e si ç e lişk ilid ir v e k en d im izi b o ş y e r e k a y b e d e
riz; in sa n fay d asız b ir t u t k u d u r ." ( V ar lık v e H iç lik )
IX
Bu t a r t ı şm a n ı n i n c e d e n t a h m in e d ile b ilir ö z e t i, e n t e l e k t ü e l k a t ılığ a ,
y a r a t ıc ılığ a v e V ar l ı k v e H i ç l i k ’in 7 0 0 ’ü a şk ın sa y fa sı b o y u n c a k e n d isin i
o r t a y a k o y a n S a r t r e ’m v e r im li b e t im le m e sin e k a r şı a d il d a v r a n m a z . İ n sa
n ın d ü n y a d a k i m e v c u d iy e t in e ilişk in g ö r ü şle r i k a m u o y u n c a t u h a f, s a p
k ın , şa şır t ıc ı v e m o r a l b o z u c u o l a r a k r e d d e d ile b ilir ; in sa n ın so r u n la r ın ı
a y d ın la t m a d ığ ı v e h iç k im se n in d a h a e n t e le k t ü e l v e e t k in b ir şe k ild e
y a şa m a sı n a k a t k ı d a b u lu n m a d ığ ı sö y le n e b ilir . E lb e t t e filo z o fla r ın , b u
so r u n u e le a l m a k t a k e n d ile r in e h a s so fist ik e y ö n t e m le r i v a r d ır . Sa r t r e ,
sa ğ d u y u n u n sa ld ır ıla r ın a o l d u k ç a a ç ık , ç o k ze k i b ir d ü şü n ü r d ü r v e g e l e
n e k se l d a y a n a k n o k t a la r ın ın k a r şı ç ık ışla r ın ı ö n c e d e n t a h m in e d ip o n a
J E A N - P A U L SA RT RE
145
g ö r e d a v r a n m a m a k iç in d e fe lse fe k o n u su n d a fa z la sıy la d e n e y im lid ir .
K a b a v e y ü z e y se l e le şt ir in in ç a ğ r ısı, h e r h a n g i b ir h a y a t i y a r a a ç a c a k gib i
g ö r ü n m e m e k t e d ir . E lb e t t e , c id d i e le şt ir ile r e a ç ık t ı r - c id d iy e a lın m a sı
k o şu lu y la .
F e lse fe sin in k a r a m sa r v e m o r al b o z u c u o ld u ğ u id d ia sı k o lay lık la ç ü r ü
t ü le b ilir . N a sı l y a şa n a c a ğ ın ı v e n a sıl iyi y a şa n a c a ğ ın ı b ilm e k iç in , ö n c e
lik le h a n g i k o şu lla r d a y a şa m a k z o r u n d a o ld u ğ u m u z u b ilm e m iz g e r e k ir ;
t a n ı r e ç e t e d e n ö n c e ge lir . H e m Sa r t r e h e m d e Sim o n e d e B e a u v o ir b u n u
a ç ı k ç a o r t a y a k o y m u ş v e p o p ü le r b ilge liğin g ö st e r d iğ i k a r a m sa r lığ a v e
k in iz m e k e sk in b ir şe k ild e işa r e t e t m işle r d ir ; ki in sa n la r ın , d u y g u sa l v e
r o m a n t ik g ö r ü şle r e h iç b ir şe k ild e it ir a z e t m e m e si gib i, in sa n ın d o ğ a sın a
v e k a d e r in e d a ir b u t ü r g ö r ü şle r e k ar şı d a h iç b ir it ir azı y o k t u r . K a r şı
ç ık t ık la r ı şe y , r a h a t sız e d ic i o la n b a k ış a ç ısıd ır : İy i y a şa m a n ın k o la y y a
d a im k â n sız o ld u ğ u n u d ü şü n m e k ist e r le r , b u n u n h e m zo r h e m d e m ü m
k ü n o ld u ğ u n u n sö y le n m e sin i d e ğil.
P e k i y a t a n ı d o ğ r u m u d u r ? D o ğ a , in sa n v e d ü n y a d a k i in sa n h a y a t ı
h a k k ı n d a a ç ık la m a y a p m a k için , t a m a m ıy la b ilim le r in , ö z e llik le d e p sik o
lo jin in a m p ir ik t a n ım la m a la r ın a v e k a v r a m la r ın a d a y a n m a k y e r in e , en so i v e p o u r - so i o l a r a k b u t ü r m e t a fiz ik v a r lık la r ı o r t a y a k o y m a k la e ld e
e d ile n şe y n e d ir ? Sa r t r e , a m p ir ik p sik o lo jin in h e r h a n g i b ir n ih a i şe y
ü z e r in e t e m e lle n d ir ilm e m iş o ld u ğ u n d a ısr a r e d e r , ç ü n k ü y a ilk v e so n
o la y la r la ilg ile n ir y a d a a ç ık la m a la r ın ı lib id o , e r k a r z u su , t e m e l e ğ ilim le
rin b ir t o p la m ı, k im i a m p ir ik b u lg u la r y a d a e le şt ir ilm e m iş v a r sa y ım la r
v e y a m e t a fiz ik v a r lığ a d a y a n d ır ır . A ç ı k la m a n ı n g e r ç e k k a y n a ğ ı o l a b ile
c e k h e r h a n g i b ir so m u t t e m e l ilk e y e y ö n e lm e z . H e g e l, a ç ık la n m a sı g e r e
k e n p sik o lo jik o lg u la r ü z e r in e m e t a fiz iğ i k u r m a k la , m o d e r n fe lse fe n in
k e n d in i b ir ç ık m a z a so k m a sın d a n y a k ın m ışt ır ; v e H ıısse r l d e fe lse fe n in
g ö r e v in i c id d iy e a lm a k la b ilin c in t e m e l y a p ıla r ın ı o r t a y a ç ık a r t m a y a
ç a l ı şa r a k a n la m ın a n la m ın ı in c e le m işt ir . Sa r t r e , o n t o lo jisin in z ih in se l
v e a h la k i b ilim le r e ilk e le r v e r d iğ in i v e b iz z a t k e n d in in d e - s o y u t y a d a
s o m u t - s o n u ç l a r e ld e e t m e y e ç a b a la m a d a n , p sik o lo jik v e t o p lu m sa l a n a
liz le r d e k e n d i d o k t r in in i g e n iş ö l ç ü d e k u lla n d ığ ın ı id d ia e t m işt ir . Ba ııd e la ir e v e a n t i- se m it iz m ü z e r in e ç a l ı şm a la r ı v e d u y g u la r ile h a y a l g ü c ü
ü z e r in e t e o r isi, o n t o lo jisin i ç a lışt ığ ı fe n o m e n in k a r m a şık y a p ısı iç e r isin
d e o r t a y a k o y m a y ı g e r ç e k t e n b a şa r m ış o lsu n y a d a o lm a sın , o ld u k ç a v e
r im lid ir v e d o k t r in se l y a k la şı m ın d a n ö t ü r ü v e r im lid ir .
G e r ç e k l iğ i n e d a ir so r u so r m a d a n ö n c e , Sa r t r e ' ı n d o k t r in in in c e sa r e
ti v e fe lse fi d e ğ e r le r i a n la şılm a lıd ır . G ü z e l b ir e k o n o m iy le , b ilin ç (d ü n y a
d a n fa r k lı b ir şe y o lm a k sız ın , b a sit ç e k e n d in i d ü n y a d a n fa r k lı k ıla r a k )
146
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
d ü n y a y ı v e b ir e y i v e t ü m b ilişle r in , d u y g u la r ın v e m ü c a d e le n in ilk e le r i
n i, g e le n e k se l id e a liz m i y a d a m a t e r y a liz m i h iç b ir şe k ild e k u lla n m a d a n ,
o lu şt u r u r . (M a r c e l b u n u , S a r t r e ’a d a ir g e r ç e k lik t e n u z a k o lm a y a n b ir
m a k a le sin d e , e sk i t ü r m a t e r y a liz m ile b ir le şm iş e sk i m o d a m a t e r y a liz m
o l a r a k t a n ım la r .) Bu , S a r t r e ’m b iz e h e m h isse d iie b ilir b ir d o ğ a l d ü n y a y ı
(n e sn e le r in b a sit m a d d e se l l iğ i n d e y e n id e n k o şu lla n d ır ılm ı ş v e ilg in ç
b ir şe k ild e ) h e m d e in sa n ın d ü n y a d a k i m e v c u d iy e t in i ö z g ü r lü k o la r a k
su n m a sın ı m ü m k ü n k ıla r - in sa n h a y a t ın ın b e d e n se l, t in se l v e d r a m a
t ik t a t m in le r in i k o şu lla n d ır ır . V a r lığ ın ı n e k sik liğ iy le b ilin ç v a r o lm a
se ç im id ir v e b ilin ç o la n b u t e m e l p r o je d e n in sa n fa a liy e t le r in in t ü m
ç e şit liliğ i, h a t t a t e m e l t a sa r ıy ı a n a liz e d e n v e k a v r a m sa lla şt ır a n v e b ö y le
lik le b ilin c im in d o la y lı fa r k m d a lığ ın ı d e ğ işt ir e n o n t o lo ji d o ğ a r — y a n i,
y a şa d ığım v e b e n o l a n b u t e m e l t a sa r ı. Bu n o k t a d a fe lse fe n in r a sy o n e l
id e a li, d a h a ile r i b ir g e lişm e n in ö lü m c ü l b ir şe k ild e e n g e l le n d i ğ i b ir
n o k t a y a v a r ır . A ç ı k la y ıc ı t a n ım la m a , b ize b ir d ü n y a b a h şe d e n k o şu lla r la
sın ır ın a d a y a n ır v e in sa n m ü c a d e le sin in id e a l h e d e fi o l a r a k ifşa e t t iğ i
r a sy o n e l a m a ç u la şıla m a z o l a r a k g ö r ü n ü r . İ n sa n ın v a r o lu şu , t a r ih se l b ir
b ilin ç v e v a r o l u şu n b ir liğin i g e r ç e k le şt ir m e t e şe b b ü sü o l a r a k su n u lu r
( E n - so i —P o u r- so i)- , d ü n y a y ı r a sy o n e l o l a r a k g e r e k li g ö r m e k iç in , k la sik
fe lse fe n in v a r o lu şu d ü şü n c e d e n ç ık a r t m a t e şe b b ü sü n d e o ld u ğ u gib i. A k ıl
d ü n y a y ı g e r e k t ir m e d iğ in d e n fe lse fe d e b a şa r ıla m a y a n b u t a sa r ı, t a r ih t e
d e b a şa r ıla m a y a c a k t ır , ç ü n k ü fe lse fe a ç ık la m a d a n o n u d e ğ işt ir m e y e d ö n se
b ile , d ü n y a t a m a m ıy la r a sy o n e l k ılın a m a z . İ d e a l k e n d isiy le ç e lişk ilid ir
v e ö y le k a l a c a k t ı r ; y in e d e , ç e lişk in in k a v r a n m a sı in sa n lığ ın a m a c ı n ı v e
ç a b a sın ı d ö n ü şt iir se b ile , in sa n fa a liy e t le r in in a ç ık la m a sıd ır v e ö y le d e
k a la c a k t ır . S a r t r e ’ın a r g ü m a n ın ı fe lse fi a ç ı d a n ilgin ç k ıla n şe y , y a ln ız c a
d ü n y a d a k i in sa n h a y a t ın ı d e ğ il, a y n ı z a m a n d a fe lse fe n in g e ç m iş ç a b a l a
r ın ı d a a y d ın la t a r a k v e g ö r ü n ü r d e z o r lu k la r d a n u st a lık la k u r t u l a r a k v e
m u h a lif e k o lle r in d e ğ e r le r in i k o r u y a r a k , v e r ili m a d d i d ü n y a d a b ilin c in
b a sit m e v c u d iy e t ifıi c e n n e t t e v e y e r y ü z ü n d e h e r şe y in a ç ı k l a n m a sı iç in
y e t e r li k ılışın d a k i y a r a t ıc ılık t ır . H iç şü p h e y o k k i, o n u n z a fe r i b ü y ü k
k a y ıp la r v e r ile r e k k a z a n ıla n b ir z a fe r d ir ; y a ln ız c a b e d e li id e a l v e g e r ç e k
o l a n a r a sı n d a k i b a şa ç ık ıla m a z b ir ç e lişk i o ld u ğ u n d a n d e ğ il, t e m e ld e
a r g ü m a n k a ç ın d ığ ı v e ç ö z d ü ğ ü şe y le r d e n d a h a k o la y o lm a y a n t e o r ik g ü ç
lü k le r y a r a t t ığ ın d a n : Bir şe y e d a ir b ilin c im v e b u b ilin c e d a ir gizli fa r k ın d a lık , ki h e r şe y in ö zü d e b u d u r , b a n a d a ir b ir t a r k ın d a lık d e ğ ild ir v e a sl a
b a n a e r işe m e z ; sa l t k a ç ış v e u ğ r a ş o l a r a k p o u r - so i a sla k e n d in i k a ç ış v e
u ğ r a ş o l a r a k b ile m e z v e b u n e d e n le d e u st a lık la o n t o l o jik a ç ık la m a y ı
iç e r id e n sa ğ la y a n ilk e , a ç ık la m a y ı y a p a n d ü şü n e n b ilin c i a sl a ü r e t e m e z .
J E A N - P A U L SA RT RE
147
N e v a r k i, S a r t r e ’ın fe lse fe sin in b u g e n e l ö n e m in d e k i t e k n ik sa ğ la m lığ ı
b ir k e n a r a b ır a k a c a k o lu r sa k , t e m e l so r u şu d u r : Bu t ü r a n a liz le r g e r ç e k
t e n d e a ç ık la y ıc ı m ıd ır ? İ n sa n h a y a t ın ın y a şa m a y a m a h k û m o ld u ğ u v e
b ö y le c e b u m u t la k k o n u m a ç ısın d a n a r a y a p ıla r la h e r in sa n fa a liy e t in in
y o r u m la n a b ilm e sin i m ü m k ü n k ıla c a k b ir n ih a i, sa d e le şt ir ile m e z d u r u m
v a r m ıd ır ? Y a d a , b u t a m a m ıy la , in d ir ge y ic i m a t e r y a liz m d e n b ile d a h a az
m e şr u k ılın a b ilir , a t ıl b ir in d ir ge y ic i a n a liz m id ir ?
F r e u d c ıı p sik o lo jid e , g e r ç e k le şt ir ile m e y e c e k v e d o ğ a l o la r a k b a st ır ıla
r a k k a y b e d ile n , e r g in t u t k u la r ın g e lişim in d e r o l a l a n , fa n t a st ik ç o c u k su
a r z u la r fik r in e a lışt ık ; a m a Sa r t r e ’m t e m e l y a p ısı in sa n ın d ü n y a d a k i m e v
c u d iy e t in in g e r ç e k v a r lığ ıd ır v e t ü m a m p ir ik a r z u la r ı k o şu lla n d ır ır v e
b u y ü z d e n d e y aln ız c a b ir iç e r ik r o lü o y n ay am az . St a t ü sü e şsizd ir v e m e k a
n ik d e t e r m in iz m in y a d a p sik o lo jik d e t e r m in iz m in fizik y a p ıla r ı ile k a r ışt ır ıla m a z . Bu , ‘ö z g ü r lü ğ ü n ö n ü n d e b ir e n g e l ’ d e ğ ild ir , ‘ö z gü r lü ğü n in sa n i
a n l a m ı d ı r 1. H iç b ir ilk e l y ap ı, so n r a k i a y r ın t ıla r ın a n la m ın ı v e o la sılık la
r ın ı sın ır la m a y a d e v a m e d e m e z - b u n u y a p t ığ ın ı v a r sa y m a k in d ir ge y ic i
y a n ılt m a d ır . N e v a r k i, Sa r t r e , b a şk a h iç k im se n in c ü r e t e d e m e y e c e ğ i b ir
k a y g a n z e m in d e gö z k a m a şt ır ıc ı b ir p e r fo r m a n s sa h n e le r ; y a n ıit m a c a d a n k a ç ın ır v e in d ir ge y ic i a ç ık la m a g ü c ü n ü k e n d i ç ık a r ın a k u lla n ır . Bu n u ,
y a r a t ıc ı b ir m a h a r e t le , m ü m k ü n o la n t e k y o lla , b ilin c i v a r lığ ın k a r m a şa
sın d a n v e a y r ın t ıla r ın d a n u z a k t u t a r a k g e r ç e k le şt ir ir ; b ilin ç ilk v e so n
t a r a fsız a n t i- v a r lık o l a r a k k a lır v e t ü m b ild ik le r im iz in v e o ld u k la r ım ız ın
y a p ısa l u n su r u o lu r : Bu b ir ışık o y u n u d u r ; d ü n y a d a n a y r ılm a z b ir b iç im
d e d ü n y a y ı a ç ı ğ a v u r u r v e d ü n y a d a k i h e r h a n g i b ir şe y le k a r ışm a z y a d a
b ir sü r e c e gir m e z. V e a ç ık la m a ilk e sin i g e le n e k se l d e t e r m in iz m in ü slu b u y
la d e ğ il, ist e r n e d e n se l ist e r so n u ç sa l o lsu n , h e r y e r d e h e r z a m a n v a r
o l a n v e y a p ısa l b ir şe y o l a r a k k u lla n a b ilir , k i b u d a o n u r a sy o n a liz m in
y an lışlığı o r t a y a ç ık a r t ılm ış fo r m la r ın a d a y a n m a k t a n k u r t a r ır . N e y a p t ığ ı
n a d a ir t a m b ir b ilgiy le y ü r ü t t ü ğ ü , a y r ın t ılı v e e t k ile y ic i b ir ü slu b u o la n
c ü r e t k â r v e b a s i t g ö r ü şü , e n k ö t ü ih t im a lle , in sa n ın sp e k ü la t if d e h a sın ı n
b ir b a şk a a n ı t sa l b a şa r ısız lığıd ır . A m a t e k n ik fe lse fe n in g e le n e k se l so r u n
la r ın a y ö n e lt ilm iş e n t e le k t ü e l y a r a t ıc ılığ ı in sa n ın t ü m t e p k ile r in d e k ö k
le şir v e b u b ir t o u r d e f o r c e d e ğ ild ir . S a r t r e ’ın m e şh u r b u la n t ısı, şe y le r in
a n la m sız lığ ın a d a ir se z gisi v e d e h şe t i, y a p ışk a n o la n a v e h a y v a n a d u y d u ğu
n e fr e t e v e m e t a li v e m e t a lik o la n ı t e r c ih e t m e sin e b e n z e r v e d o ğ a sı
g e r e ğ i d e r in b ir r a sy o n a liz m v e fe lse fe sin in y a şa n m ı ş it k isin i g e r e k t ir ir ;
a m a b u , k ö k e n le r v e a m a ç l a r a r a y ışım b ir k e n a r a b ır a k m a y ı v e “n e d e n ,
m a n t ık , h e d e f v e k e n d i k a lıc ılığı, a n la m sız lığ ı, r a st la n t ısa l lığı, g ö r k e m i
n in d ışın d a h iç b ir g e ç m iş y a d a g e le c e k o lm a k sız ı n " (L e S u r s i s ) b ir m u t
148
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
la k ıy e t iç in d e m u t lu lu k d u y m a y ı ö ğ r e n e n b ir r a sy o n a liz m d ir . Şe y le r in
y ü z e y in d e k i b ir ışık o y u n u o l a r a k b ilin ç , in sa n ın g ö r k e m i v e ıst ır a b ıd ır ,
ç ü n k ü b u o n u n v a r lığ ıd ır ; v e S a r t r e ’m d a b u n u b u şe k ild e y a şa d ı ğ ı n a h iç
şü p h e y o k t u r .
Sa r t r e , M a r c e l ’in d e sö y le d iğ i g ib i, b ir r a sy o n a list v e b ir m a t e r y a list
t ir ; a m a k ü ç ü m se m e y i - y a d a , b e lk i d e k o r k m a y ı - ö ğ r e n m i ş o ld u ğ u m u z
b u t a n ım la m a y a gir e n b e y e fe n d ile r ile Sa r t r e ’ı ay n ı e t ik e t in a lt ın a s o k m a
n ın d a h iç b ir a n la m ı y o k t u r . İ n sa n b u t e r im le r e a n la m y ü k le y e c e k d e n li
d ü şü n d ü ğ ü sü r e c e , h e r z a m a n r a sy o n a list le r v e m a t e r y a list le r o lm u şt u r
v e b u d u r u m d e v a m e t t iğ i sü r e c e d e o l a c a k t ı r . S a r t r e ’m r a sy o n a liz m in in
v e m a t e r y a liz m in in a n la m ı şu d u r k i, b u o l d u k ç a ö n e m li v e y e t e n e k li b ir
in sa n ın k e n d i d e n e y im in i k a v r a m a sı v e h a y a t ın ı so r g u la m a sı gir işim id ir .
A slı n d a , o n d a n y a r a r la n m a y a k a p a lı o lm a y a n b ir i için o l d u k ç a ilg in ç v e
ö ğ r e t ic id ir .
E ğ e r b ir r a sy o n a list v e m a t e r y a list se , S a r t r e ’ı n a sıl v a r o lu şç u la r ı n
a r a sın a k o y a b ilir iz ? A slı n d a , M a r c e l b ir r a sy o n a list y a d a b ir a y r ık sı o l
m a sı g e r e k ç isiy le o n u d ışla r d ı. So r u n u n y a n ıt ı, S a r t r e ’ın b e lir li b ir t ü r
r a sy o n a list y a d a m a t e r y a list o lm a y ışıd ır . H e id e g g c r v e H u sse r l ’e y ak ın lığı
e ğ ilim in i g ö st e r ir v e d ili ile se ç im i v e t e m a la r ı e le a lışı d a b u n u d o ğ r u la r .
O n u n t ü m fe lse fe si (sa ğ la m o lsu n y a d a o lm a sın ) b ilin ç o la n y a şa n m ı ş
t a sa r ı ü z e r in e in şa e d ilm işt ir . İ n sa n k e n d i d u r u m u , ilişk ile r i v e t a sa r ıla r ı
iç in d e ç ö z ü lü r ; h e r h a n g i b ir ö z y a d a d o ğ a n ı n iç in d e d e ğ il. İ n sa n m u t la k
b ir a h la k i iz o la sy o n d u r v e t a m a m ıy la so r u m lu d u r . B u n la r v a r o lu şç u lu ğ u n
t e z le r in i ö r n e k le n d ir ir , r a sy o n a liz m in y a d a m a t e r y a liz m in k ile r i d e ğ il.
So n o la r a k , S a r t r e ’ın fe lse fe sin in y ık ıc ılığ ı y a d a n ih iliz m i d e b ir a ç ı k
la m a y ı g e r e k t ir m e k t e d ir . V ar l ı k v e H i ç l i k 't e k i t a r t ışm a y ı şu sö z le r le so n u c a
b a ğ la r : “ İ n sa n fa y d a sız b ir t u t k u d u r .” Sa r t r e iç in k o n u şa n Sim o n e d e
B e a u v o ir , P o ı ı r u n e M o r a l e d e l ’A m b i g u i t e 'n i n
ilk b ö lü m ü n d e b u n u e le
a lır . İ d e a lin in p e şin d e n g id işin d e b u h ü sr a n ın o ld u ğ u d o ğ r u d u r , a m a
d ü n y a iç in m e v c u t o lu şu in sa n ın v a r o lu şu n u n k o şu lu ü z e r in d e n g e r ç e k le
şir : So n su z a d e k d ü n y a o l m a k t a n a lı k o y u lm u şt u r a m a d ü n y a n ı n o n u n
için o l m ası b u a y r ılm a sa y e sin d e d ir . Ü m it siz liğ i v e se v in c i b ir m a d a ly o
n u n ik i y ü z ü d ü r . İ n sa n k e n d i iç in v a r o lu r v e sü r e k li k o p u ş v e k e n d i
y a n sım a sı ile d ü n y a y ı k e n d i iç in y a r a t ır . O n u n k a d e r i b ııd u r v e h iç b ir
şe y in sa n ı k e n d in d e n k u r t a r a m a z . K e n d in d e n sa k la n m a n ın y a d a k e n d in
d e n k u r t u lm a n ın y o lu n u a r a m a k y e r in e , ki b u n u a n c a k k e n d in i y o k e t m e
p a h a sın a y a p a b ilir , in sa n k e n d in e g e lm e li v e k a d e r in i e lin e a lm a lıd ır .
* I3ir B e l i r si z l i k A h l a k ı İ ç i n , ( ç . n .)
J E A N - P A U L SA RT RE
149
S a r t r e ’m sö z ü n ü e t ç iği, k e n d in i b u d ü n y a d a g e r ç e k le şt ir e n in sa n lık sa y e
sin d e b ü t ü n in sa n lığ ı k u r t u lu şa g ö t ü r e n , b u d ö n ü şü m d ü r , in sa n i k o şu l l a
r ın ın fa r k ı n a v a r a n v e b u n u k a b u lle n e r e k d ö n ü şe n in sa n , d ü n y a y a s a p
la n ır a m a d ü n y a d a k e n d in i k a y b e t m e z : T a m so r u m lu lu ğ u k a b u l e d e r v e
k e n d in i b ü t ü n ü y le a n g a je e d e r v e e y le m le r in i k işise l o l a r a k y a p ıla n d ı
r a n k e n d i n d e n a y r ılışın ı d a im a k o r u r ; b ö y le lik le e y le m le r i d e ğ e r k a
z a n ır v e d e ğ e r v e r ir . “T ü m a h la k b ilim in in g ö r e v i in sa n h a y a t ın ı k a z a n ı
la b ile c e k y a d a k a y b e d ile b ile c e k b ir m a ç o l a r a k d e ğ e r le n d i r m e k v e in sa
n a n a sıl k a z a n a c a ğ ı n ı ö ğ r e t m e k t ir .” N e v a r k i, k e n d i a m a ç la r ın ı v e d e ğ e r
le r in i se ç m e k k işise l o l a r a k b ir e y e k a lm ışt ır v e b u n e d e n l e b a şa r ı n ı n v e
y e n ilg in in a n la m ın ı k e n d isi iç in o l u şt u r a c a k o l a n d a in sa n d ır . R isk le r
g e r ç e k t i r v e h ü sr a n la r k a ç ın ılm a z d ır ; a m a h a y a t r isk a l ı n a r a k v e h ü sr a
n a k a r şı y t lm a k sız ın s a v a şa r a k y a şa n ır . V a r lığ ı m e v c u t o ld u ğ u v a r lık
o l m a m a k o l a n b ilin ç , V ar l ı k v e H iç li k ’m sa y fa la r ı n d a in sa n ın d ü n y a d a k i
v a r o lu şu n u n d o ğ a l d ü z e n in in a ç ık la m a sı o l a r a k h iz m e t e d e r , in sa n k e n d i
sin i v a r lı k t a n y o k su n k ıld ığ ın d a , h e m p o u r - so i h e m d e e n - so i o l d u ğ u n u
v e h e r ik isin i d e a sl a t a t m in e d ic i b ir şe k ild e b a st ı r a m a y a c a ğ ı n ı v e b ir le şt ir e m e y e c e ğ in i a n l a r : A y n ı z a m a n d a , k e n d in e ö z g ü in sa n h a y a t ın ın i ç i
n e gir e r v e so r u n u fa y d a sız o lm a y a n b ir t u t k u y la e le alır . Bu in sa n v a r o l u
şu n u n d o ğ a l d ü z e n i a r z u la n ır v e b ir a h la k i d ü z e n e d ö n ü şü r ; a r t ık a ç ı k l a n
m a z , d o ğ r u l a n ı r : K e n d isin i d o ğ r u la r .
M o d e r n ç a ğ ı n n ih iliz m i, h e r c e p h e d e t e m e l so r u l a r ü z e r in e d ü şü n
m e k t e n v a z g e ç m i ş b ir h ü m a n iz m k ılığ ın d a ç a l ı şa r a k h e r şe y in a lt ın ı
o y m u şt u r . Sa r t r e , y ık ın t ıla r ı t e m iz le m e y i v e in sa n lığ ın , in sa n ın k e n d in i
t a m a n la m ıy la t a n ım a sıy la b a şla y a n ö z g ü r lü ğ ü n ü su n a r a k , e b e d i in sa n i
k o n u m u a n l a y a n v e k a b u lle n e n b ir d o g m a t ik h ü m a n iz m i y e n id e n in şa
e t m e y i ö n e r ir .
7
K i§ ise l V ar o lu ş Fe lse f e si
“F e l se fe ,” d e r Sc h o p e n h a u e r , "D o n Ju a n ' m u v e r t ü r ü gib i, m in ö r b ir a k o r t
ile b a şla r .” Ç ü n k ü ö n e m in d e se z ile n v a r o lu ş so r u n u n u e le a lışı h a y r e t e
d ü şü r ü c ü , d e r in d e r in d ü şü n d ü r e n v e ö lç ü lü d ü r : “O l a sı im k â n sız lığ ı”
d e r H e id e g g e r ; S c h o p e n h a u e r ise , “v a r o lm a m a y ı t e r c ih e d e b ilir liğ i”
d e r . S a r t r e ’m ilk r o m a n ı Bu k m cı’n ın * k a h r a m a n ı A n t o i n e R o q u e n t i n ’in
b ü y ü k b e k le n t ile r i y o k t u r v e b u n e d e n le d e h a y a l k ır ık lığı v e u m u t su z
lu ğa k a p ılm a z a m a sa h i p o ld u ğ u n u fa r k e t t iğ i b u h a y a t o n u h a y r e d e
se r se m le t ir - h iç b ir se b e p o lm a k sız ın , y o k y e r e : Bit k ile r in k e n d in i fa z la
sıy la t ik sin d ir ic i, a p t a l c a b ir şe k ild e y a y a n a b a r t ılı, b u n a lt ıc ı b ir m e v c u
d iy e t i v a r d ır ; k a p sa d ığ ı işle v le r e d a ir r a sy o n e l b ir i t a a t o lm a k sız ın , şe y le r in
Şe k ilsiz m a d d i y a p ışk a n lı ğ ı a ç ı ğ a ç ı k m a k t a d ı r ; v e b u a y n ı n e sn e le r in
(k e st a n e a ğ a c ı , d e fn e ) sa n k i b ir şe y sö y le m e k ist e r m işç e sin e g ü lü m se y e n ,
a n id e n d u r a n v e u n u t u lu şa g ö m ü le n v e y in e d e so n su z a d e k e r işilm e z b ir
şe y ifa d e e d e n , t u h a f a n la m ın ı k a y b e t m iş b ir k ılığa b ü r ü n m ü ş b ir y ü zü
* C a n Y a y ı n l a r ı ( İ s t a n b u l , 1 9 9 7 ) , ç e v . : S e l a h a c t i n H i l a v . ( y .n .)
152
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
v a r d ır . İ n sa n k e n d in i k u şa t a n v e k e n d i o l a n b u V a r lık la n e y a p a c a k t ır .7
B ir ç o k t u t u m v e y o r u m m ü m k ü n d ü r . Sc h o p e n h a u e r V a r lığ ı şe y t a n o l a
r a k l a n e t le r v e r e d d e d e r . K la sik fe lse fe V a r lığ ı r a sy o n e lle şt ir m e y e v e
d ü şü n m e y e ç a lışır . Şü p h e c iliğ in v e b ilin e m e z c iliğ in in p e k ç o k fo r m u
n u n h e m fik ir o ld u ğ u n o k t a , V a r lık so r u su n a y a n ıt b u lm a n ın h iç b ir k e
sin o la sılığ ı o lm a d ığ ıd ır . V a r o lu şç u l u k d a b ir V a r lık fe lse fe sid ir , b ir k a
n ıt la m a v e k a b u lle n m e fe lse fe sid ir , v e V a r lığ ı r a sy o n e lle şt ir m e v e d ü şü n
m e g ir işim in i r e d d e d e r . V a r lık , fe lse fe y e ç a ğ r ı y a p a n k işise l b ir g ir işim le
t e c r ü b e e d ile b ilir . Y in e d e , in k â r v e b ilin e m e z c ilik le r a sy o n a liz m t e m a
la r ın ın se si d e b u y e n i b e st e d e d u y u lu r . Biz le r e k u r u m la n y ık ılm a k zor u n d a'O İ an b ir d ü n y a v e r ilm işt ir , h e m k a b u lle n ile c e k h e m d e r e d d e d i le
c e k b ir d ü n y a , u m u t su z lu ğ u n ö t e k i y a k a sın d a in şa e d ile c e k b ir h a y a t ;
ç a r e siz lik t e n t a m a m la n a m a m ı ş v e b e lir siz b ilgi, so r u m lu lu ğ u n y ü k ü n ü
k işise l k a r a r a y ık a r ; t e k b a şın a m a n t ık a k lı k ısıt la y a b ilir v e o n u n m e v
c u t g ö r e v i, so m u t o la n ı t a m ir e t m e k v e b ö y le lik le fe lse fe n in y a k a sın ı
b ır a k m a y a n t e o r ik p r o b le m le r i y o k e d e r k e n h iç b ir t e o r ik ç ö z ü m ü o l m a
y a n g e r ç e k p r o b le m le r i a y d ın la t m a k t ı r , in sa n i d u r u m u n t ü m u n su r la r ı
a y d ın la t ı ld ık ç a , ışık k işise l iz o la sy o n a v e m e r k e z d e k i v a r o l a n b ir e y in
so r u m l u lu ğ u n a y a n sır .
F e lse fe b ir k e sin t i, h e r şe y i so r g u la y a n b ir e n g e l, k e n d iliğ in d e n o l u şa
v e n o r m a lliğ e d a ir b ir şü p h e o l a r a k b a şla r : A k ıl v e - b e d e n in , y u r t t a ş v e
şe h r in , in sa n v e d ü n y a n ın b ir a y r ım ıd ır . So r u n , o n la r ı n e d e n le r iy le d o ğ
r u la y a r a k işle r i y e n id e n y o lu n a k o y m a k t ır ; so r u la r y a n ıt la n m a lı d ır , şe y
le r in e v r e n se lliğ i v e g e r e k lilik le r i sa ğ la m la şt ır ılm a lıd ır . P l a t o n ’u n D e v
le t id e a li v e k la sik d ö n e m in g e r ç e k k e n t le r in e (h e r b ir e y in k e n d i y e r i v e
r o lü o ld u ğ u v e m u t la k iyi sist e m in e k a t ı la r a k g e n işle m e v e k e n d in i a ş m a
n ın t a d ın ı ç ık a r t t ığ ı) t a k ılı k a la n H e g e l ’e g ö r e , k o p u ş t a r ih t e y a şa n h u şt ır
v e M u se v ilik ile H ır ist iy a n lık la t a m a m la n m ı şt ır ; a m a b ir e y se l b ilin ç t e
d e t e k r a r la n m ışt ır , ç ü n k ü k e n d im i o ld u ğ u m şe y , k a d e r im ü z e r in d e n t a
n ır ım v e y in e d e b u n d a n fa r k lıy ım d ır v e k a d e r im le u z la şa r a k o n u k a b u l
le n m e k z o r u n d a y ım d ır : “K a d e r k işin in b ilin c id ir a m a b ir d ü şm a n ı n k i
g ib i.” Bir e y k u r u m la r d a , fa a liy e t le r d e v e h a lk ın ın k a d e r in d e k e n d in in k in e
b e n z e r so m u t b ir e v r e n se l h a y a t b u ld u ğ u n d a v e iç in e d a h il o lm a k ü z e r e
o n a b a şv u r d u ğ u n d a , k o p u şa b e n z e y e n u z la şm a t a r ih t e g e r ç e k le şir . B i r e
y in d ü n y a ile h a lk ı ü z e r in d e n b u ö z d e şliğ i, t in in so m u t h a y a t ın ı y e n id e n
c a n la n d ır ı r , ç ü n k ü d ü n y a t a r ih i M u t la k o la n ı n c isim le n d ir ilişid ir — t ıp k ı
k e n d im i d ö n ü şt ü ğ ü m şe y ü z e r in d e n t a n ım a m gib i. O h a ld e , H e g e l ’e g ö r e ,
fe lse fe n in n e d e n i o la n in sa n v e d ü n y a n ı n k o p u şu o n a r ıla b ilir , ç ü n k ü
id e a l v e g e r ç e k o la n in sa n h a y a t ın d a a z la şt ır ıla b ilir , k i b u d a b ir e y in
Kİ Şİ SEL V A R O L U Ş F EL SEF ESİ
15 3
h a y a t ın ın a sim le e d ile b ile c e ğ i v e iç in d e t a m a m la n a c a ğ ı so m u t b ir e v r e n
se ld ir ; ki H e g e l d ü şü n c e le r i ile (Sc h l e g e l ’in d ü şü n c e le r i gib i) y a k ın d a n
ilg ile n d iğ i K a n t v e F ic h t e ’yi e le şt ir m işt ir , ç ü n k ü o n la r , k o p u şu in san
v a r o lu şu n u n k a n u n u o l a r a k ak ıl ile h ü k m e t m e k z o r u n d a o ld u ğ u v e a sla
b o y u n e ğ d in ie m e y e c e k a m p ir ik k işile r in d o ğ a l d ü n y a sı a r a sın a k o y a r a k ,
id e a l v e g e r ç e k o la n ı u z la şm a z k ılm ışla r d ır . V a r o lu şç u l a r a g ö r e , k o p u ş
t ü m e sa sla r ın t e m e lid ir v e o n u t a m b ir u z la şm a y la o r t a d a n k a ld ır m a k
k işise l v a r o lu şu n k e n d in i o r t a d a n k a ld ır m a k d e m e k t ir . V a r o lu şç u la r ik i
n e d e n d e n ö t ü r ü H e g e l ’in so m u t e v r e n se lin i b ir ç ö z ü m y o lu o la r a k k a
b u l e d e m e z le r : (1 ) T a r ih , b a şk a la r ın ın b ir e y se l k a r a r la r ın ın n ic e l, g e r
ç e k le r e d a y a n a n so n u c u d u r v e b u n u b u şe k ild e g ö st e r m e d ik ç e , v a r o la n
b ir e y ü z e r in d e h iç b ir o t o r it e si o la m a z . (2 ) Bilgi y a in ız c a g e ç m işe d a ir
k ısm i b ir b ilg i o la b ilir ; g e l e c e k a ç ık t ı r , “ in sa n , in sa n ı n g e l e c e ğ i d ir ” .
K a n t ’ın m u t la k e v r e n se lin i, F ic h t e ’n in su n m u ş o ld u ğ u p r a t ik b iç e n im
d e b ile b ir ç ö z ü m y o lu o la r a k k a b u l e d e m e z le r , ç ü n k ü in sa n , d o ğ r u la r ı v e
k a d e r i h e r şe y e t a m a m ıy la h ü k m e d e c e k b ir ö z e sa h i p d e ğ ild ir . İ n sa n
y a ln ız c a y a p t ığ ı şe y d ir , y in e d e h e r z a m a n k e n d i iç in d e k i m a d d e y a d a ö z
o lm a k sız ın , y a p t ığ ın ın ö t e sin d e d ir : A m p ir ik k işiliği v e t a r ih se l v a r o lu şu
ile g e r ç e k d ü n y a d a yü z y ü ze ge lir v e - e l b e t t e ç o ğ u n lu k la g e r ç e k o lm a y a n
la r ın la b ir e n t in e g iz le n se d e - k e n d in in k ıld ığı v e r e d d e t t ik le r i v e t a
sa r ıla r ı ile in sa n a d ö n ü şü r . K işiliğ in d e r in lik le r in d e d a h a d e r in b ir k işi,
in sa n ın n a d ir e n y a d a a sl a a d il o lm a d ığ ı b ir iyi r u h y o k t u r ; e ğ e r o ld u ğ u
şe y e in d ir g e n e c e k o lu r sa , h e r z a m a n so r g u la n ır , h e r z a m a n k e n d isin in
ö t e si n d e d ir , h e r z a m a n sın ır sız c a o ld u ğ u şe y d e n d a h a fa z la sıd ır ; y a n i iyi
v e k ö t ü d e d a im a k e n d isin in ö t e sin d e d ir v e b u a y r ılm a k işise l v a r o lu şu n
ilk e sid ir . Sa r t r e ' ı n H u i s C f o s ’ a d lı o y u n u n d a , c e h e n n e m e g e ld iğ i a n d a
G a r c in b u n u n a r a sı o lm a y a n b ir h a y a t o l d u ğ u n u gö r ü r : G ö z k a p a k la r ı
sa b it le n m işt ir v e a sla k ır p ılm a z , gö z k ır p m a sı v e u y k u y o k t u r . G ö z k ır p
m a sı ( “s a a t t e b in le r c e k ü ç ü k d in l e n m e ”), d ü z e n li ç ık ışla r ı v e d o ğ a ç la m a
g e r i d ö n ü şle r i ile sü r e k li k e n d in i y e n ile m e y i sim g e le r ; k i b u in sa n ın
d ü n y a d a k i m e v c u d iy e t in in y a p ısıd ır . O y u n u n a h l a k d e r si, G a r c i n ’in
a m a c a d o ğ r u h a y k ır ışı d e ğ ild ir , “C e h e n n e m (...) d iğ e r i n sa n l a r d ı r !” A r a
v e r e m e d iğ in d e , y e n ile n e m e d iğ in d e , y aln ız c a g e ç m işin i y in e le m e k le sın ır
la n d ığ ın d a , g e r ç e k t e n d e t a n ım la n m ış o l d u ğ u n d a in sa n b ilin c in in k a p ıl
d ığ ı d e h şe t , k a d e r d ir .
O h a ld e , in sa n ın k e n d isin d e n v e d ü n y a d a n k o p u şu y la ilg ile n m e si
v a r o lu şç u lu ğ u n ö z e lliğ id ir v e b u , in sa n ın k e n d isin i y e n id e n d ü z e n le m e
* G i z l i O t u r u m , ( ç . n .)
154
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
sin i m ü m k ü n k ıla c a k b ir e v r e n se l d o ğ r u la m a b iç im i k u r m a k gir işim iy le
d e ğ il fa k a t k o p u şu n k e n d in i sü r e k li o l a r a k ilk se l v e k işise l v a r o lu şu n
ö z ü o l a r a k g e n i şle t m e si v e sın ır la r ın ı ç iz m e siy le , fe lse fe n in so r u la r ın ı
y a r a t ır . O h a ld e , b u fe lse fe n in t e m e l u ğ r a şı, y ö n e lt ile n so r u la r ı y a n ıt la
m a k d e ğ il, t ü m in sa n lığ ı k a p sa y a n a v e k işise l, a c il v e k e d e r li b ir h al
a la n a d e k , b u so r u la r ı t e k r a r t e k r a r so r m a k t ır . Bu t ü r so r u la r y aln ız c a
e k o lle r in g e le n e k se l so r u la r ı y a d a b ilgin in k o şu lla r ın ı v e y a a h la k i y a d a
e st e t ik y a r g ıla r ı ilg ile n d ir e n b ir e r m e r a k so r u su o la m a z la r , ç ü n k ü in sa
n ın k e n d isin d e n v e d ü n y a d a n k o p u şu y la o r t a y a ç ık a n so r u , k e n d i v a r lı
ğı v e n e sn e l d ü n y a n ın v a r lığıd ır . Bu a ç ı d a n , v a r o lu şç u lu k fe lse fe n in b a ş
la n g ıc ın a d ö n e r v e d o g m a t ik u y k u la r ın d a n u y a n m a la r ı v e b ir in sa n o l m a
n ın a n la m ın ı k e şfe t m e le r i iç in t ü m in sa n lığ a y ö n e lir . N e v a r k i, in sa n
e ğ e r v a r lığın sü r ü n c e m e d e k a lm a sıy sa , h e r z a m a n so r g u la n ıy o r sa ; v e e ğe r
n e sn e l d ü n y a d a d o ğ a v e t a r ih in g id e r ile m e z b e lir siz liği v e k a in a t ı n b ilin
m e z se ssiz liğ i n e d e n iy le sü r e k li so r g u la n ı y o r sa , b ir y a n ıt b u lu n m a sı im
k â n sız so r u la r ı t e k r a r t e k r a r y ö n e lt e n b ir fe lse fe n in işle v i n e d ir ?
Bu so r u la r t e o r ik d e ğ il fa k a t v a r o lu şsa ld ır ; v a r o la n b ir e y in k e n d isin i
v e - i ç i n d e k e n d isin i k e n d isin e d a ir b ir so r u y a v e h ay a t ı d a k e n d i so r u su n a
d ö n ü ş t ü r e n - d ü n y a y ı fa r k e t m e sin i sa ğ l a y a n b ir k e silm e d ir . B u n la r b u la n ı k l a şt ı r ı la b il e c e k y a d a k a ç m ı la b il e c e k so r u la r d ır v e g e n e llik le d e
b ö y le o lu r ; v e b u n e d e n le fe lse fe n in ilk işi t ü m in sa n lığ ı b ü t ü n ü y le k a p sa
y a n a d e k b u so r u la r ı g e n işle t m e k t ir . Bu so r u l a r a n e sr t e l, e v r e n se l v e
k e sin b ir y a n ıt v e r ile m e m e sin in n e d e n i, y a ln ız c a b ilgim iz in m e v c u t y e
t e r siz liği d e ğ ild ir , ay n ı z a m a n d a in sa n ın b ir so r u , k işise l b ir se ç im o l m a
sı v e b u şe k ild e k a lm a sı v e n e sn e l d ü n y a n ın d a b ir so r u o la r a k , o la sılık la r a
a ç ı k b ir şe k ild e v a r o lm a sıd ır : H e r ik isi d e , h e r a n o n la r a d a ir sö y le n e b i
le c e k o l a n d a n fa r k lı y a d a b u n u n ö t e sin d e d ir . M a r c e l ’in d ilin d e V a r lık ,
ü z e r in d e u z m a n la şıla c a k v e h a lle d ile c e k b ir so r u n d e ğ il, y a şa n a c a k v e
y e n id e n y a şa n a c a k b ir giz e m d ir . A m a in sa n ın v e d ü n y a n ın v a r lığ ı y a l
n ız c a v e b ü t ü n ü y le b ir so r u d e ğ ild ir ; so r u , g e r ç e k se ç im v e ilk e ld e n
e d in ile n d e n e y im e k se n in d e d ö n e n b ir y a r ıg ö lg e d ir (p e n ıım b r a ). O h a l
d e , fe lse fe n in ik in c i g ö r e v i, in sa n ı n e sn e l e v r e n se l y a n ıt la r a r a m a k t a n
v a z g e ç ir m e k v e i n sa n a k e n d in i y a r a t ı şı n d a v e d e n e y im e d in m e sin d e
y a r d ım e t m e k t ir . E ğ e r ilk so r u , M a r c e l' in d e d iğ i gib i, y a şa m a lı m ıy ım
y o k sa y a şa m a m a lı m ıy ım , y a şa m a k için h iç b ir n e d e n im o lm a y a n b u h a
y a t ı b e n im se m e li m iy im y o k sa b e n im se m e m e li m iy im , b e n o l a n b u k a
d e r i b e n im se y ip , b u s a d e c e d o ğ a l v e r a st la n t ısa l a m p ir ik k işiliği ir a d e v e
a k ılla b e sle m e li m iy im y o k sa b e sle m e m e li m iy im o lu r sa , b u y a ln ız c a
b e n im için b ir so r u d u r v e b u so r u y a n e sn e l b ir y a n ıt a r a m a k sa ç m a d ır :
K İ Şİ SEL V A R O L U Ş F EL SEFESİ
155
K işise l o l a r a k b e n im so r ıım h ı o lm a d ığ ım b ir y a n ıt o t a m a z . E lb e t t e , n e
için o ld u ğ u m u b ile n e d e k , m a n t ık lı b ir şe k ild e k a r a r a v a r a m a m v e ü z e r in
d e n b ir k a r a r a v a r ı la c a k b ilgiy i a lm a k iç in so r u so r m a k m a n t ık lı g ö r ü n e
b ilir : Y a şa m a y a d a v e t e d ild iğim b u in sa n h a y a t ı n e d ir ? V a r o lu şç u fe lse fe
le r t ü m b a sit v e p o z it if y a n ıt la r ın y a n lış o ld u ğ u n u ç ü n k ü g e r ç e ğ in in sa
n ın v e d ü n y a n ı n k a lb in d e y e r a la n g id e r ile m e z b e lir siz lik t e y a t t ığ ın ı
id d ia e d e r . Ja sp e r s v e M a r c e l ’d e , b u r isk i k a l d ı r a c a k h e r h a n g i b ir n e sn e l
k e sin lik o la sılığ ı o lm a k sız ın , u m u t su z lu ğu g e t ir e n v e in a n c a t e şv ik e d e n
y a ln ız c a d ü n y a n ı n b e lir siz liğid ir . A m a fe lse fi v e d in i in a n c ı r e d d e d e n
N ie t z sc h e v e S a r t r e ’d a b e lir sizlik , d e ğ e r le r in d e ğ işk e n liğ i, h e m b ir şe y
o la n h e m d e b ir şey o lm a y a n in san ın b e lir sizliği k o r u n u r . Sa r t r e e n d o g m a
t ik y an ıt ı v e r ir a m a b u sa d e c e , in sa n ın n e y se o o la r a k d ü n y a y a t a şıd ığ ı
b u b e lir siz liğ e v e b u n u n ü st e sin d e n g e lm e n in im k â n sız lığ ın a d a ir b ir
a y r ın t ıd ır : Şu o lu m lu y a n ıt ı v e r iy o r g ib id ir : İ n sa n y a şa m ı, in sa n o ğ lu n u n
k e n d i k o p u şu n u n ü st e sin d e n g e lm e y e v e k e n d isin i d ü n y a y a k u su r su z
b ir şe k i ld e u y d u r m a y a y ö n e lik b o ş ç a b a sıd ı r , a m a b u b ir h ü k ü m d e ğ ild ir ,
ç ü n k ü b u , n e in sa n ın n e d e d ü n y a n ın y a ln ız c a o n la r h a k k ı n d a sö y le n e n
şe y o lm a d ığ ı g e r ç e ğ in in id e a l u n su r u d u r — u y a r la m a p r a t ik , k ısm i v e
sü r e k lid ir . K e sin lik a r a y ışı, t e o r ik b ir m o d e lin i y a r a t a b ile c e ğ im h az ır b ir
e v r e n k a v r a m ı ile sın ır lıd ır ; iç in d e t a y in e d ilm iş b ir y e r im v e r o lü m
o l a n r a sy o n e l b ir sist e m . H e g e l ’in k i, V a r lığ ı b u şe k ild e d ü şü n m e y e d a ir
so n a n ı t sa l fe lse fi g ir işim d i. N e v a r k i, v a r o lu ş e ğ e r d ü şü n iile m iy o r sa ,
b e n e ğ e r k a p a lı a n la şıla b ilir b ir sist e m o lm a y a n d a h a g e n iş b ir g e r ç e k liğ e
d a lm ış b ir z e k â y sa m , b u t ü r b ilgi e ğ e r b ir p e r sp e k t i f t ü r ü y se v e h e r v e r ili
b ilgi b ir p e r sp e k t ifin iç in d e b ir p e r sp e k t ifse , n e sn e y e , sa b it b a ğ la m la r
iç in d e y a sa la r ın ın k a p sa m lı b ilgisiy le d e ğ il, ç e şit li b a ğ la m la r d a k i so m u t
l u ğ u n u n t ü k e n m e k b ilm e z d e n e y im i y o lu y la e r işir im ; v e b u n e d e n le
g e ç m işin g e l e c e k ü z e r in d e h iç b ir n ih a i o t o r it e si y o k t u r , e v r e n se lle r a y
d ın la t ıc ıd ır a m a b a ğla y ıc ı d e ğ ild ir ; v e e ğ e r h e r h a n g i b ir h a ld e y a d a b i
ç im d e t a m a m ıy la v e n ih a i o la r a k k e n d im i o n u n la ö z d e şle şt ir e r e k d ü n y a
d a n k o p u şu m u e n g e lle r se m , k e n d i v a r lığ ım ı v e d ü n y a n ın b e n im için
v a r lığ ın ı t ü k e t ir im .
Bu n e d e n le , v a r o lu şç u fe lse fe le r b e lir siz o l a n b ü t ü n se l b ir v a r o lu ş
(sın ır lı v e sın ır sız o la n , a m a ç v e a r a ç l a r o l a n , b ir t a m lık v e h iç lik o la n )
iç in d e , v a r lığ ı b e lir siz v a r o la n b ir e y le r in (h e m b a ğım lı h e m ö z gü r , h e m
ay r ı h e m d e b ir lik t e ) m a n e v r a la r ıy la ilgile n ir . M a n e v r a , y aln ız c a b e lir siz
liğin b ir t a r a fın ın ö t e k in i y o k e t m e sin i ö n le m e k t e n ib a r e t d e ğ ild ir , ay n ı
z a m a n d a h e r ik isin i d e b ir d iğe r in i g ü ç le n d ir m e k iç in k u lla n ır . V a r o lu ş
d ü şü n c e n in ö t e si n d e d ir v e v a r o lu şu n ö t e si n d e m u h t e m e le n b ir ç e şit
156
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
a şk ı n lık v a r d ı r : K işise l m a c e r a n ı n a la n ı v e m a n e v r a n ın g e r ç e k l e şt iğ i
d e n e y im b ııd ıır . K işiy e k e n d in i y a r a t m a k t a v e d e n e y im e d in m e k t e y a r
d ım e d e n v a r o lu şç u fe lse fe n in işi, e t k in o la n b e lir siz lik le r in iç in d e ilk
e ld e n y a şa n a n d e n e y im in so m u t y a p ıla r ın ın a n a liz in i y a p m a k t ır : şe y le r in
t a n ın d ık y ü z le r in i sile r e k v e ö z n e l ö n y a r g ıla r ı ç ö z e r e k V a r lığ ı a ç ığ a
ç ık a r t a n b e lir li d u y g u sa l d u r u m la r (b u la n t ı, sık ın t ı, d e h şe t , n e şe ) ; h e r
ik i k işin in d e b i li n d iğ in d e n fa r k lı b ir i o ld u ğ u s a f ö z n e llik t e k işile r in
b ir b ir le r in e k a r şı sa d a k a t in in m e v c u d iy e t i - y a d a b u m e v c u d iy e t in y ap ısal
im k â n sız lığı; sp o r v e sa n a t sa l y a r a t ıc ılık t a v a r o lm a v e sa h i p o lm a n ın
g e r ilim i; in a n ç y a d a ü m it siz lik le y a şa n m a sı g e r e k e n b a ğım lı d u r u m la r .
M a r c e P in o r t a y a k o y m u ş o ld u ğ u gib i, t ip ik fo r m la r ın d a t ip ik fe lse fe le r
(m a t e r y a liz m , id e a liz m , ila h iy a t ), in sa n ın k o p u şu n u v e d ü n y a y ı id e a l
o l a r a k o r t a d a n k a ld ır ır v e b ö y le c e id e a l ile g e r ç e k o la n ı n g e r ilim in i
y a şa m a k t a o l a n in sa n ın v a r lığ ın ı y o k e d e r . Ja sp e r s' i n d e d iğ i g ib i, a sl ı n
d a , V a r lık e h lile şt ir ile m e y e c e ğ i v e id a r e e d ile m e y e c e ğ i için v e V a r lığ a
d a ir fo r m ü le e d ile b ile c e k y a d a y a y g ı n la şt ır ıla b ile c e k b ir g e r ç e k lik o l m a
d ığı iç in , t ü m fe lse fe le r b ir a ç ı d a n d o ğ r u v e y a n lışt ır : İ st e r n e g a t i f ist e r
p o z it if o lsu n . V a r lık h a k k ı n d a k i g e r ç e ğ i sö y le m e y e y e lt e n d ik le r i ö l ç ü d e
y a n lış; k işiy i b ir t ü r d e n e y im e it t iğ i y a d a o n a d a v e t e t t i ğ i sü r e c e d o ğ r u .
D ü şü n c e v a r o lu şu d ü şü n e m e y e c e ğ in d e n , g ö r e v i v a r o lu şu g ö st e r m e k v e
y o r u m la m a k t ır . O n u n b u t ü r fa r a z iy e le r i g ü v e n ilm e z y a d a k e y fi o la b ilir ,
a m a e n a z ın d a n so r g u la n a n v e sı n a n a n v e d e n e y im iç in b ir v e k ile d ö
n ü şm e y e n şe y d a im a v a r lık t ır . K ie r k e g a a r d g ib i H e id e g g e r d e , g e r ç e k liğ in
m e z a r ın ı n e sn e l k e sin lik v e k u r u m la şm ış b ilgid e gö r ü r .
G e n e ll ik l e v a r o l u şç u l a r , sır a d a n o l a n ı d r a m a t iz e e t t ik le r i iç in a la y a
a lın ır . M a n t ık lı in sa n la r d ü n y a n ı n o la sılığ ın ı k a b u l e d e r v e o n u y a şa m a
ö d e v in i b e n im se r . V a r o lu şç u l a r o l a sı o l a r a k im k â n sız b ir d ü n y a d a k e n
d ile r in i a n la m sız v e t e r k e d ilm iş b ir h a ld e b u lm a k iç in a c ıy la k ıv r a n ır la r
- a k ıl v e z o r u n lu lu ğ u n t e m e l r a h a t ı n d a n y o k su n sa v u n m a sız y e t im le r .
H e r k e s, c id d i b ir şe k ild e , P l a t o n ’ıın şa şk ı n a d ö n m e n in g e r ç e k fe lse fi h is
o ld u ğ u sö y le m in i a lın t ıla r . P e k i b u b u la n t ı v e o n u n la ilgili t ü m e t k ile r ,
şa şk ı n lı ğ ı n ilk e ld e n k e şfe d ilm e si d e ğ ild ir d e n e d ir ? P l a t o n ’ıın fe lse fi
şa şk ı n lı ğ ı V a r lığ ın a n la şı la b ilir b ir - sist e m in in v iz y o n u ile h e y e c a n la n ır ;
in sa n ın e r d e m in d e t e k r a r la n a n r a sy o n e l b ir u y u m , id e a l t o p lu m v e o r g a
n ik k a in a t . B u l a n t ı ile b a şla y a n fe lse fi şa şk ın lığ ı, d e ğ işik b ir t ü r d ü z e n
h issi t a h r ik e d e r . D ü n y a n ın a n la m sız v e sa ç m a o l a r a k k e şfe d ilm e si (d u y
g u su z k e lim e le r d e v e r ili o l a r a k k a b u lü ) b ir h a y a l k ır ık lığı y a d a T a n r ı
ö ld ü ğ ü iç in y a şa n a n d e r in b ir a c ı, y a d a S t o a c ı b ir b o y u n e ğ iş d e ğ ild ir , n e
d e b u t ü r d e n b a şk a b ir h ist ir ; h e r şe y d e n ö n c e , in sa n ın k e n d in d e n v e
Kİ Şİ SEL V A R O L U Ş F EL SEF ESİ
15 7
d ü n y a d a n k o p u şu n u n a n la m ın ı o r t a y a ç ık a r t a n b a ğla m d ır , ki t ü m fe lse fe
ler in v a r o lu şç u k ö k e n i v e v a r o lu şç u fe lse fe le r d e k i t ü m e sa sla r ın t e m e li
b ııd ıır . E ğe r k la sik r a sy o n a list fe lse fe le r in sp e k ü l a t i f fa n t e z ile r i p r e n sip
t e d o ğ r u o lsa y d ı v e b ir e y e b ir sist e m iç in d e b e lir li b ir y e r t ay in e d ile b il
se y d i, in sa n o l a r a k in sa n v a r o lm a z d ı. İ n sa n ın k o p u şu b ir r a h a t sız lık t ır
a m a v a r lığ ın Bü y ü k Z in c ir i’n e d a ir b ir n o st a lji d e d e ğ ild ir ; z a m a n sa l v e
ılım lı o la n v e a sl a n ih a i o lm a y a n o la sılık la r ın in sa n i d ü z e n in i k u r a n v e
y e n id e n k u r a n b ir d ü z e n siz lik t ir . Bu d ü z e n d e , v a r o la n b ir e y in sü r e k li
so r u m lu lu k t a n h iç b ir k a ç ışı y o k t u r . P e k i v a r o l u şç u n u n k e d e r li so r u m lu
lu ğu n e d e n ? V e r ili g ö r e v le r i y a d a ö d e v le r i y e r in e g e t ir m e d e b e lir li b ir
k ay gı, t a le p le r e k a r şı e şit o l a m a m a k o r k u su y e t e r in c e a n la şıla b ilir d ir ; v e
n o r m a l in sa n la r ö n e m li b ir k a r a r ı k u şa t a n b e lir siz lik le r in o r t a sın d a b ü
y ü k b ir e n d işe d u y a r la r : A m a b u n la r , m u t la k y a ln ız lık t a h e r an in sa n ın
k a d e r in d e n so r u m lu o ld u ğ u n u b ile n in sa n c a h isse d ile n ilk se l k ay gın ın
y a n sım a la r ıd ı r y a ln ız c a . Bir e y in b u m u t la k so r u m lu lu ğ u b ir sır a d a n lık
o la r a k e le a lın a b ilir , y a d a , o n u n t a m b ilin c iy le y a şa y ıp e y le m d e b u lu n d u
ğ u sü r e c e g e r ç e k b ir in sa n o lsa d a , y ü z le şm e y e v e k a b u lle n m e y e e n ist e k
siz b ir e y in t e m e l g e r ç e ğ i o la r a k d a e le a lın a b ilir . K u r u lu d e ğ e r le r d e v e
o t o r it e le r d e h â k im b ir g ü v e n o ld u ğ u n d a , b ir e y in ilk se l, m u t la k v e y aln ız
so r u m lu lu ğ u y a a n la m sız b ir sır a d a n lı k y a d a t e h lik e li b ir d ü şü n c e o l a
r a k d e ğ e r le n d ir ilir ; e n a z ist ik r a r lı z a m a n la r d a , k im ile r in in k a fa sın a k e s
k in v e a r a y ış iç in d e b ir d ü şü n c e o la r a k v e e t k ili b ir şe k ild e d a n k e d e b ilir
v e b u n u d r a m a t i k b ir şe k ild e se r g ile d ik le r in d e (sö y le n m iş o ld u ğ u g ib i)
b o ş v e a p t a l c a b ir a ğ l a şm a y la , d e ğ e r le r in b ilim se l b ilgi ile b e n z e r b ir
şe k ild e n e sn e l o l m a m a la r ı n a d ö v ü n m e z le r . Y a ln ız c a k a r a r ın y a ln ız lığ ı
n ın , so r u m lu lu ğ u so r u m lu b ir şe k ild e g e r ç e k le şt ir d iğ in in fa r k ın a v a r ır
lar . Sa r t r e ' ı n d u r u m u b u n a b ir ö r n e k t ir .
M a r c e l, e n e m p a t ik k a r şı ç ık ışla , Sa r t r e ’d a n şıı a lın t ıy ı y a p a r : “Ö z g ü r
lü ğü m d e ğ e r le r in y e g â n e t e m e lid ir . V e b e n d e ğ e r le r i o l a n b ir v a r lık o l d u
ğ u m d a n , h iç b ir şe y - k e sin l ik l e h iç b ir ş e y - şu y a d a b u d e ğ e r in y a d a
d e ğ e r le r b ü t ü n ü n ü n b e n im se n m e siy le b e n i t a t m in e d e m e z . D e ğ e r le r in
v a r o lu şu n u n y e g â n e t e m e li o l a r a k b e n , d o ğ r ı ı l a n m a k t a n t a m a m ıy la a c izim . V e ö z g ü r lü ğ ü m , d e ğ e r le r in t e m e lsiz t e m e li o l d u ğ u n u k e şfe t t iğ im d e ,
k e d e r li b ir ö z g ü r lü k t ü r .” H ü m a n ist v a r sa y ım la r d a d e ğ e r le r in sa n i d e ğ e r
le r d ir ; v e b ir t o p lu m u n y a d a m e d e n iy e t in t o p lu m sa l d e ğ e r le r i ö z e l b i
r e y se l se ç im le d e st e k le n ir . Sa r t r e in sa n ın v a r lığın ı v a r o lm a y ışın a , n e g a t if
k a p a sit e sin e , ay r ı k a lm a g ü c ü n e v e h a k k ı n a b a ğ la r v e b u n e d e n le b ir e y
y e n i b a şt a n k e n d i iç in b ir se ç im y a p m a so r u m lu lu ğ u n d a n k u r t u la m a z ;
h e r n e k a d a r m o d e r n sa n a y i t o p lıım ıın u n t a le p le r i v e b a sk ısıy la b ir y e r e
158
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
b a ğım lı o lsa d a , ilk e l b ir iz o la sy o n iç in d e k alır . Bir e y se l t a k d ir in t o p lu m
sa l t a k d ir le ilişk isin e d a ir b u b a k ış a ç ısı ç a ğ ım ız ın e n t e le k t ü e l b ir m it i
d ir ; e sk i k u şa k la r ın t o p lu m sa l a k it le r i gib i h e m d o ğ r u h e m y a n lış b ir
a k it . R a sy o n a liz m , k u r t u lu ş, a y d ın la n m a , d e ğ işim için e ğit im ; b iit ü n b u n
la r t a r a fsız lığ ı v e şü p h e c iliğ i - ö n y a r g ı l a r d a n v e b a t ıl in a n ç l a r d a n o l d u
ğ u k a d a r b a ğ la r d a n v e g e le n e k le r d e n d e k o p u şu - t e şv ik e d e n ile r ic i e t
k ile r d ir . B u , L e s M o u d ı e s’d a k i ' O r e st e s’in v e Ö z g ü r l ü ğ ü n Y o lla r ın d a k i
M a t h ie ı ı’n u n m o d e r n k o şu lu d u r . Sa r t r e , b u r ju v a t o p lu m u n u n d e ğ e r le r i
n e b a şk a ld ır ı r (ih t ir a z k a y d ıy la ). N e v a r k i, o n u n b a şk a ld ır ısı, B a u d e la ir e ’in b a şk a ld ır ı sın d a - b i r t ü r e n t e le k t ü e l i sy a n - o ld u ğ u n u d ü şü n d ü ğ ü
g ib i, t e r sy ü z e d il m i ş b ir k a b u ll e n m e , b ir ö z g ü r lü k k o r k u su d e ğ il d ir ;
o n u n k i, y e n i b ir d ü z e n i k a b u lle n e n v e ist e y e n v e o n u n y ü k ü a l t ı n d a
t it r e y e n b ir b a şk a ld ır ıd ır . Sa r t r e , t ü m so r u m lu lu ğ u a y r ılm a g ü c ü n ü n a n
la m ın a y ü k le r ; k i in sa n b u d ıır : A y r ılm a z şe k ild e b ir b ir le r in e a it t ir le r . Bu
o n u N ie t z sc h e ile a y n ı d ü z le m e y e r le şt ir ir v e o n u b ir v a r o l u şç u y a p a r ö r n e ğ in , b ir g e r ç e k ü st iic ü d e ğil. P e k i a m a , b u r ju v a t o p lıım ıın a sa ld ır a n
v e o n u d e ğ işt ir m e y i ö n e r e n t a m d a M a r k siz m o l d u ğ u n a g ö r e , o n u n e d e n
b ir M a r k sist y a p m a z ? A slı n d a , S a r t r e ’a d a ir so r u l a c a k t e m e l so r u b u d ıır ,
ç ü n k ü M a r k sist k a p it a liz m a n a liz le r in i b ü t ü n ü y le k a b u l e d e r . M a r k sist
y a n ıt ın n e o ld u ğ u n u b iliy o r u z , ç ü n k ü Sa r t r e v e e k o lü F r a n sa ’d a k o m ü
n i s t l e r ile i h t i l a f a d ü şm ü şt ü r ; v e b ir d e , M a c a r M a r k s i s t p r o fe sö r
L u k a c s ’ın , v a r o lu şç u lu ğ u e n t e l e k t ü e l b u r ju v a la r ın m a t e r y a liz m ile i d e a
lizm in ç ö k ü şü a r a sı n d a b ir ü ç ü n c ü y o l b u lm a y a d a ir so n b o ş ç a b a sı , So v y e t le r B ir liğ i’n d e v a r o ld u ğ u şe k liy le t a r ih i so sy a liz m i k a b u l e t m e k t e n
k a ç ı n m a k iç in id e a lle r in v e id e le r in m e t a fiz ik d ü n y a sın d a k a lm a ç a b a sı
o l a r a k e le a ld ığ ı g e n iş k a p sa m lı v a r o lu şç u lu k d e ğ e r le n d ir m e si v a r d ır o n se k iz in c i y ü zy ıl filo z o fla r ın ın , a t e iz m ile p o z it if t a r ih se llik y a d a m i
st ik d in a r a sı n d a b ir ü ç ü n c ü y o l b u lm a k v e K i l i se y e m u h a le fe t e t m e k
iç in ic a t e t t ik le r i k a v r a m sa l D e iz m gib i. A slı n d a Sa r t r e , in sa n ın v a r
lığın ı - t a r i h s e l k o şu lla r d a n m u t la k b a ğım sız b ir m e t a fiz ik o l a r a k - a y r ıl
m a g ü c ü n d e g ö r e r e k , t a r ih t e m e t a fiz iğ e k a r şı ç ık m ışt ır . V ar l ı k v e H i ç l i k 't e ,
k işid e n z iy a d e d ü n y a y a d a h a b ü y ü k b ir g e r ç e k lik a t fe d e n y a d a k işi a n c a k
d ü n y a y a a i t o l d u ğ u ö l ç ü d e o n a .g e r ç e k l i k a t fe d e n c id d i y e t r u h u n u
m a h k û m e d e r . “ Bu a n l a m d a c id d iy e t .," d e r , “ in sa n ın m e v c u d iy e t in d e n
d ü n y a n ı n le h in e fe r a g a t e t m e k t ir v e c id d i in sa n ö z g ü r lü ğ ü n ü n b ilin c in i
k e n d i d e r in lik le r in e g ö m e r .” Şö y l e d e v a m e d e r : “N e sn e n i n ö z n e d e n
ö n c e l ik li o l d u ğ u n u v e in sa n ın k e n d in i b ir n e sn e o l a r a k g ö r d ü ğ ü n d e
* S i n e k l e r , ( ç . n .)
Kİ Şİ SEL V A R O L U Ş F EL SEF ESİ
159
c id d i o l d u ğ u n u d o ğ r u la r k e n M a r x , c id d iy e t in b a şlıc a d o g m a sın ı o r t a y a
k o y m u şt u r .” D iy a le k t ik m a t e r y a liz m iyi v e k ö r iin iin b ir a r a d a y o k o l
m a sın a n e d e n o lu r , ç ü n k ü k a y n a k la r ın ı t ü k e t ir .
Bu n e d e n le Sa r t r e b ir M a r k sist o la m a z , ç ü n k ü H e g e l gib i M a r x d a
in sa n ın k e n d in d e n v e d ü n y a d a n k o p u şu n u n k a lıc ı a n la m ın ı g ö z d e n k a
ç ır m ışt ır v e M a r k sist t e o r i in sa n ı g e r ç e k v a r lığ ın d a n m a h r u m b ır ak ır .
A m a Sa r t r e ' ı n k e n d i g e r ç e k k o p u şu v e t am so r u m lu lu ğ u , o n u , t e o r id e v e
p r a t ik t e A lm a n işga li sır a sın d a k i D ir e n iş H a r e k e t i ’n d e k a z a n d ığ ı d e n e
y im ile g ü ç le n m iş b ir şe k ild e , siy asi e y le m e d a h il e d e r . Bu t ü r u ç k o şu lla r d a ,
v a r o l a n b ir e y in iz o la sy o n u , in sa n ın ö z ü n e v e k a d e r in e d a ir ö z gü n v e
k e n d in e d a ir so r u m lu lu ğ u , y a ln ız c a a h la k i b ir sır a d a n lı k y a d a m e t a fiz ik
b ir fik ir d e ğ il, in sa n ın gö z le g ö r ü n ü r m e v c u d iy e t i idi.
“Kö t ü lü k , felsefi id ealizm için o ld u ğu k ad ar siy asi re alizm için d e ço k cid d i
bir m e se le d eğild i.
“ Bize o n u cid d iy e alm am ız öğr et ilm işt i. İşk e n ce n in sır ad an bir olay o ld u ğu
bir d ö n e m d e y a şa m ışsa k , bıı n e b izim su ç ıım u z d u r n e d e h ak et t iğim iz
şeyd ir . C h ât e au - b r ian d , O r ad o t ır , R ııe d e s Sau ssaie s, D ac h au v e A u sch w it z
h ep im iz e Kö t ü lü ğü n bir gö r ü n ü m o lm ad ığın ı, n e d e n in i b ilm en in o n u o r t a
d a n k ald ır m ad ığın ı, k ar m aşık bir fikrin n e t b ir fik r e k ar şı k ovm ası gibi İyiye
k ar şı k o y m ad ığın ı, iy ileşt ir ile b ilm esi m ü m k ü n t u t k u lar ın so n u ç la n o lm a
d ığın ı, y e n ile ce k bir k ork u o lm ad ığın ı, ay d ın lat ılab ile ce k b ir c e h a le t o lm a
d ığın ı, h içb ir şe k ild e sap t ır ılam ay a ca ğım , ge r i ge t ir ile m e y e ce ğin i, a z a l t ı l
m ay acağım v e id e alist h ü m an izm e d ah il ed ilem ey eceğin i gö st er m işt ir ; tıpkı
Le ib n it z 'in giin ışığın ın p ar ılt ısı için ge r e k li o ld u ğu n u sö y le d iği o k ar an lık
gib i. (...)
“Be lk i d e , ge ç m işe b ak ıld ığın d a, ç e k ile n b u a c ıla r d a ve u t a n ç t a bizi b a n şa
gö t ü r e n y o llar d an b ir in in gö r ü le b ile ce ği o m u tlu gü n ge le ce k t ir . N e v ar ki,
b izler z a t e n yazılı o lan t ar ih in t a r a fın d a d eğiliz. Sö y le m iş o ld u ğu m gib i,
b izler, y aşa n a n h e r d ak ik an ın bize in d ir ge n e m e z b ir şey gib i gö r ü n d ü ğü bir
k o n u m d ay d ık . Bu n e d e n le , k e n d im ize r a ğm e n , y ü ce r u h lar ı d e h şe t e d ü
şü r e c e k şu so n u c a v ar d ık : Kö t ü lü k iy ileşt ir ile m ez.
“A m a d iğe r t a r a ft a n , d ö v ü lm ü ş, y an m ış, k ö r le şt ir ilm iş ve k ın lm ış o lsa d a,
, d ir en işçiler in çoğu k on u şm ad ı. Kö t ü lü ğü n çem b er in i kırd ılar v e in san i olan ı
y e n id e n d o ğr u la d ıla r - k e n d ile r i, b izler v e b izzat işk e n c e cile r i için . Bu n u
şa h it o lu n m a d a n , y ar d ım e d ilm ek sizin , u m u t su zca, ge n e llik le d e in an çlar ı
o lm a d a n y ap t ılar . O n la r için b u , in san a in an m a m eselesi d eğil, on u ar zu la
m a so r u n u y d u . O n la r ın c e sa r e t in i k ır m ak için h e r k o m p lo d e n e n d i: h er
t ar aft a o n lar a d air bir sü rü d elil, ü st ler in e çevr ile n b ak ışlar, içlerin d ek i se fa
160
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
let- O n lar ın yaln ızca birer b ö ce k o ld u ğu n a, in san ın ö r ü m ce k le r in ve ih b ar cılan n im kân sız h ayali o ld u ğu n a v e d iğe r h er k es gib i o n lan n d a birer h aşar at
o la r a k u y a n a c a k la n n a in an m alar ı için h e r şey y ap ıld ı.
“Bu in san lar , şe h it e d ilm iş b e d e n le r i, o n la r a ih a n e t e r m e k t e o la n k a p a n a
k ısılm ış d ü şü n c e le r i ile y a r a t ılm a k z o r u n d ay d ı - bir h içlik ü zer in e, h içb ir
se b e p olm ak sızın , m u t la k bir a n lam sızlık la y ar at ılm ak . Ç ü n k ü kişi ar açlar ı
v e am aç lar ı, d e ğe r le r i ve t e r cih le r i ay ır t e d e b ilir a m a o n la r h â lâ d ü n y an ın
y ar at ılm asın d ay d ı ve m u t la k bir şe k ild e içle r in d e k i h ay v an ın h ü k m ü n d e n
d ah a b ü y ü k b ir şe y o lu p o la m a y a c a ğın a k ar ar v er m ek zo ru n d ay d ılar . G ü n ü n
h e r ân ı, P a r is’in d ö r t bir k ö şe sin d e , in sa n ın b in le r ce k e z y ok e d ild iğin i ve
y e n id e n y arat ıld ığın ı b iliy or d u k . (...)
“ Be ş yıl. Bü y ü le n m iş bir şe k ild e y aşa d ık v e y azar lık m e sle ğim izi h afife al
m ad ığım ız için bu v e c it h al h âlâ y azın ım ıza y a n sım a k t a . U ç d u r u m lar ın
e d e b iy at ın ı y ar a t m a gö r e v in i ü st le n d ik . (...)
“ Bu n e d e n le , b izler Jan se n c iy iz , ç ü n k ü d e v ir bizi b ö y le y ap t ı v e bizi sın ır
lar ım ızı z o r lam ay a it t iği sü r e c e , sö y le m e liy im ki h e p im iz m e t afiz ik y az ar
larız. (...) Ç ü n k ü m e t afizik , d e n e y im le h içb ir a la k a sı o lm a y a n so y u t n o s
y o n la r h a k k ın d a v e r im siz b ir t a r t ışm a d e ğild ir , in sa n lık d u r u m u n u ,
b ü t ü n lü ğü y le iç in d e n k u c a k la m a y a d a ir y aşa y an b ir ç ab a d ır .
“T o r r ic c l li’n in a t m o sfe r b a sın c ın ı k e şfe t m e si gib i, T a r ih in ^ b a sk ısın ı
k e şfe t m e k iç in k o şu llar c a z o r la n a n ve z a m a n ın acım asızlığıy la, in sa n o la
r ak d u r u m u m u zu t ü m ay n n t ılan y la, t ü m saçm alığıy la, t ü m b ilin m ezliğiy le
gö r e b ile ce ğim iz o y aln ız lığa sa v r u lm u ş bir şe k ild e , y e t e r in ce gü ç lü o la m a
y acağım ız b ir gö r e v im iz v a r (b ir ç ağ, y e t e n e k sizlik n e d e n iy le , sa n a t ı ve
fe lse fe sin d e n ilk d e fa y o k su n k a lm ıy o r ). M e t afiz ik m u t la k ile t ar ih i ge r
ç e k le r in gö r e liliğin i b ir le şt ir e n v e u zlaşt ır an b ir e d e b iy at y a r a t m a k t ır bu .
(...) Bu bizim için eb ed i o lan a k a ç m a ya d a t ar if ed ilem ey ecek d en li k or k u n ç
M r . Z aslav sk y ’n in P r a v d a 'd a ‘t ar ih i sü r e ç ' o lar a k ad lan d ır d ığı şe y d e n v a z
g e ç m e so r u n u d e ğild ir ." (E d e b iy at N e d ir ?)
B u a l ı n t ı la r d a r e t o r ik v a r d ı r a m a b u n la r r e t o r ik d e ğ ild ir . H o b b e s' u n
so sy a l a k i t k a r şı sın d a d o ğ a n ı n d u r u m u k a v r a m ı, ö z e r k u lu s d e v le t le r in
a n a r şisiy le t a r ih i o l a r a k g e r ç e k le şt ir ilm işt ir ; b ö y le c e , b u u ç d u r u m la r d a ,
iz o le e d ilm iş b ir e y in m u t la k ir a d e sin d e k i u y g a r lığ ın k a y n a ğ ı y a ln ız c a
m e t a fiz ik b ir m it d e ğ ild i. Bir e y i e t ik iz o la sy o n a it e n y a d a o n u h iç liğ e
d ö n ü şt ü r e n şe y , K i c r k e g a a r d ' ı n siy a si o la y la r a d a ir b a k ış a ç ısıd ır . Y in e ,
n ic e l b ir e y se l k a r a r o r t a y a ç ık t ığ ın d a v e k e n d in i y e n i b ir n i t e l i k - n e s n e l
b ir d e ğ e r - o l a r a k d a y a t t ı ğ ı n d a b a ğ ı k o p a r t a n şe y , K i e r k e g a a r d ’ın K a d e
r in k ız k a r d e şi g ö r ü şü d ü r . İ n sa n i a şk ı n lığ ı n e d e n iy le b ir e y so m u t b ir
Kİ Şİ SEL V A R O L U Ş F E I 3 EF ESI
161
e v r e n se ld ir . T iim d ü şü n d ü k le r im , k a r a r la r ım v e y a p t ık la r ım b e n i o r a d a
o l a n ı n sa ğ la m z e m in in d e n k o p a r t ır v e b u , v a r o lu şu m la in sa n a b ir ö z
k a t m a k iç in , k e n d im i b ir in sa n o la r a k e v r e n se lle şt ir m c m d ir ; k i b u d a
ö n c e d e n v e r ili b ir e v r e n se li b e lir li b ir şe k ild e a n la y a r a k k e n d im i y a r a t
m a m d a n o l d u k ç a fa r k lıd ır .
Bir e y v e e v r e n se lin ilişk isi fe lse fi t a r t ışm a n ın m e r k e z i v e k a lıc ı t e m a
sıd ır . H e g e l ’in so m u t t a r ih i e v r e n se li ya d a K a n t ’m so y u t r a sy o n e l e v r e n
se li k işise l k a r a r a h iç b ir şe y b o r ç lu d e ğ ild ir . E ğe r e v r e n se l b ir k e r e g e r
ç e k t e n g e ç e r liy se , a r z u la n m a k z o r u n d a d e ğ ild ir , i t a a t e d ilm e y i g e r e k t i
r ir ; b ü t ü n ü y le ö n e m li o la n şe y b ir e y in o n u n ö n ü n d e k i ö z gü r lü ğü d e ğil,
o n u n r e jim i a l t ı n d a k i o lu şu m u v e g e lişim id ir ; k işin in r ız ası d e ğ il, o n u n
a d ıy la k işiliğin b ü y ü m e si v e ge lişm e sid ir . Bu n e d e n le , k işiy i e t ik b ir iz o la s
y o n iç in d e se ç m e y e z o r la m a k sa ç m a d ır , ç ü n k ü o n u n iç in v e h e r şe y için
ö n e m li o la n şe y o n u d o ğ r u t a r a t a ç e k m e k t ir , b ö y le c e h e r şe y y o lu n d a
g id e r . V a r o lu şç u n u n y a n ıt ı, ist e r d o ğ a sı ge r e ği ist e r e v r e n in k a n u n la r ın c a
y ü r ü r lü ğ e g ir sin y a d a g ir m e sin , in sa n ın n ih a i o l a r a k h iç b ir k a n u n la
ö z d e şle şt ir ile m e y e c e ğ id ir ; k a n u n n e e y le m i n e d e k işiy i d o ğ r u la y a m a z ,
ç ü n k ü a n c a k e y le m k a n u n u d o ğr u lay ab ilir - r e ssa m ı e k o lü n ü n d e ğil t a b lo
su n u n d o ğ r u la y ışı gib i. K işiliğ in , it ib a r ın ı y a d a d e ğ e r in i, b e n im se d iğ i y a
d a b o y u n e ğd iği e v r e n se ld e n a ld ığı g ö r ü şü n ü r e d d e t m e k le v a r o lu şç u lu k ,
k işiliğ in sa d ık k a ld ığ ı h e r şe y e u y a r la d ığı b ir a h la k i sa y g ın lığ ı y a d a m is
t ik d e ğ e r i o ld u ğ u n u sa v u n m a z ; r e d d e d iş k işise l v a r lığın v e e v r e n se l v a r lı
ğın y a p ısın ın t a k d ir e d ilm e sin e d a y a n ır : İ n sa n h e m in sa n o lu p h e m d e
b a ğ ım lı o la m a z , k e n d in e b ile ; v e d ü n y a a ç ık t ı r v e e v r e n se lle r c e k u şa t ıla n vaz v e r a h a t v e g ü v e n li t u t u la m a z . Bir e y se l e y le m d a im a m u t la k t ır v e
h iç b ir z a m a n n ih a i d e ğ ild ir : E lb e t t e b ilgi o l a r a k e v r e n se lle r in işle v i o n
lar ın b ir e r m u t la k o la r a k e le şt ir ilm e le r in d e n e t k ile n m e z . A slın d a , ö n e m li
o l a n , k a y n a k la r ın ın in sa n ın y a d a e v r e n in y a p ısın d a d e ğ il d e n e y im d e
o l m a sı d ı r .
O h a ld e , S a r t r e ’ın b azı e t ik sö y le m le r in in şid d e t i v e fa n t a st ik so y u t
lu ğu , u ç d u r u m la r v e in sa n ilişk ile r in d e k i m e v c u t d u r u m a d a ir r a d ik a l
k o n u la r ışığ ın d a o k u n m a lıd ır . M e t a fiz ik b ir m u t la k ü z e r in e k u r u lu b ir
t e o r i b ile - i n s a n ı n d ışsa l d u r u m u - m e v c u t t a r ih i k o şu lla r d a b u b a ğ la m
d a n ç ık a r t ı la m a z . Bu , v a r o lu şç u t e o r in in e n ö n e m siz d e ğ e r i y a d a d o ğ r u
la n m a sı, g e t ir d iğ i b u h o şg ö r ü n ü n ö z ü d e ğ ild ir . H e r şe y in ö z gü r lü ğü h e r
k e sin ö z g ü r lü ğ ü y le sa ğ la n ı r v e b u n u n için g e r e k lid ir . K a y g ı, k işin in b ir
d o k t r in e d ö n ü şt ü r ü lm e si d e ğ il, ö z g ü r lü ğ ü k o n u su n d a a y d ın la t ılm a sıd ır .
“ Bir in sa n ın , y a ln ız c a k e n d i için y a p t ık la r ıy la ilişk ili o la r a k , b ir d iğe r i
için y a p a b ile c e k le r in in e n u ç n o k t a sı, o n u k ay gı v e h u z u r su z lu k ile e t k ile -
162
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
in e k t ir ” (K ie r k e g a a r d ) . İ le t işim t e şv ik e d ilir v e a h la k ç ılığ ın ze h r i t e m iz
le n ir . Bu ılım lı k a y ıt sız lığın h o şg ö r ü sü d e ğ ild ir ; ç iin k ü ö t e k in in h a y a t ı
n a y ö n e lik fa n a t ik y a d a u z la şm a z y a - y a d ay ı r e d d e d e r e k k işise l k a r a r v e
m u t la k so r u m lu lu ğ u n iç in d e k i y a - y a d ay ı d e st e k le r . Bu n e d e n le o , b a r ışın
o lm a d ığ ı y e r d e - i n sa n ı n b ir n e sn e y e in d ir ge n d iği y e r d e - b a r ış iç in y a lv a r
m a d a n , in sa n d a y a n ışm a sın ın b ir e t iğid ir .
O h a ld e v a r o lu şç u lu k , t e m e l y a p ısa l t u t a r sız lık la r d a n d o ğ a n b e lir
siz lik ü z e r in d e ısr a r e d işiy le d iğ e r fe lse fe le r d e n ay r ılır . F e lse fe n in k a r a k
t e r ist ik gir işim i o la n t u t a r sız lık la r ı a z a lt m a ç a b a sı r e d d e d ilir . T u t a r sı z l ı k
la r v a r o lu şsa ld ır v e y a şa n m a k z o r u n d a d ır , fe lse fe için b ir e r so r u n d e ğ il
d ir . İ n sa n ın d ü n y a d a n v e k e n d in d e n k o p u şu v a r lığ ın ı o lu şt u r a n u n su r
la r d a n b ir id ir v e b u fe lse fe n in so r u n u d e ğil n e d e n id ir . D ü şü n c e ile v a r o lu ş
a r a sın d a k i t u t a r sız lık , d ü şü n c e n in b ü t ü n lü ğ ü iç in d e b ir ç ö z ü m y o lu ö n e r
m e y i g e r e k si z k ı l a r . T u t a r s ı z l ı k l a r e y l e m d e h e m k o r u n u r h e m
de
d e ğ işt ir ilir ; b ir k işin in , b ir ü n iv e r sit e n in , b ir k ü lt ü r ü n h a y a t ın d a so m u t
b ir se n t e z e g ö t ü r e n p r a t ik b ir ç a b a v a r d ır : Bu a n la m d a v e y a ln ız c a b u
a n la m d a , so m u t b ir e v r e n se l v a r d ır a m a e y le m in ö n ü n e g e ç e m e z , g e l e
c e ğ i b a ğ la m a z v e t a m b ir b a şa r ı ile so n la n m a z .
Bö y le c e , t u t a r sız lık la r a k a r şı h o şg ö r ü lü b ir fe lse fe b ir n e d e n se l k a n u n
lar fe lse fe si d e ğ ild ir , b ir ö z le r fe lse fe sid ir . D ü n y a y ı a ç ı k l a m a k l a , d e ğ i ş
t ir m e k le y a d a t a sa r la m a k la ilg ile n m e z , a m a b u n u n y e r in e , d ü n y a d a
y a şa n m ı ş k a t ılım la ilgile n ir .'* Ö z le r e d a ir b ir fe lse fe b a ğım sız n ih a i y a p ı
lar ile a n la m la r ı iz o le e t m e y e v e a r a şt ır m a y a y ö n e lik t e o r ik b ir g ir işim d ir :
b iy o lo jik e ğ ilim le r , r e fle k s m e k a n iz m a la r , o r g a n ik v e in o r g a n ik , d o ğ a
m ızın b ilişse l, d u y g u sa l u n su r la r a b ö lü n m e si y e r in e , p o u r - so i v e e n - so i v e
p o u r - a u t r u i , ' D ase i n v e Z u h an d e n e v e V o rH an d e n e v e S o r g e , sa h ip o lm a k v e
v a r o lm a k v e y a p m a k . Bu fe n o m o n o lo jik y a k la şım ın e n t e le k t ü e l g e r e k ç e
si, n e sn e le r e b ö lg e se l b ü t ü n lü k le r i iç in d e d u y u la n sa y gı, in d ir ge y ic i a n a
lizle r v e t e o r ik s,e n t e z le r in r e d d e d ilm e si, r a sy o n e lliğ in k u r a lla r ı v e v a r -
4 ) V a r o l u ş ç u l u k , s a h i p o l u n a n b ir l a n n y a y a k a r ı ş o l a n o n y e d i n c i y ü z y ıl m i st i k l e r i n i n
şi i r l e r i g i b i i h t i l a f v e g c r i l i n ı l e r l e ö r ü l m ü ş b ir b a r o k a r m o n i s i d e ğ i l d i r . D a h a z i y a d e P a u l
K l e e ’n i n m o d e r n ü s l u b u g i b i d i r ; ç e ş i t l i "b o y u t l a r ı n , s ü r e k s i z l i k l e r i n e h i l v e p r a t i k b ir
i d a r e si . B e l i r l i b i ç i m s e l ö ğ e l e r i n y a p ı s a l i l i ş k i l e r i n i n d e r i n l e m e s i n e a n l a ş ı l m a s ı n a d a y a n ı r .
R a s t l a n t ı s a l d e n e y i m ö ğ e l e r i n i n a y n ı z a m a n d a b i r i ş a r e t , a n l a m l ı v e k e şi fse l b ir k a r ş ı l a ş m a
o l a n b i r n e s n e y e d ö n ü ş t ü r ü l m e s i ile b a ş l a r . Ö r n e ğ i n , n e h a k k ı n d a o l d u ğ u n u b i l e r e k ,
şe y l e r i n b a si t m a t e r y a l l i ğ i n e b a k m a k y e r in e , i d e a l i n sa n p r o je si n i n se m b o l i k d e ğ e r i u ğ r u n a
S a r ı r c T n c i d d i y e t r u h u n d a n k o p u ş u n u e l e a lın - e k m e k a r z u l a n ı r b i r n e s n e d i r ç i i ı ı k ü
y a ş a m a k z o r u t ıd ay ı z d ır v e e k m e k b e sl e y ic id ir .
* B a ş k a s ı i ç in , ( y .n .)
Kİ Şİ SEL V A R O L U Ş F EL SEFESİ
163
sa y ı m la r ın ı n y e n id e n g ö z d e n g e ç ir ilm e sid ir . P r a t ik n e d e n ‘b ü t ü n lü ğ ü
iç i n d e in sa n i d u r u m u k u c a k l a m a ç a b a sı n ı n ’ y a p ıla r ın ı t a k d i r e t m e k t ir
— o n u y a şa m a k için . Bu t ü r b ir fe lse fe n in h e d e fle r i y o k t u r . Ç ü n k ü h iç liğ e
ilk v e so n k e z e r işile b ilir y a d a h iç lik in sa n lık iç in n e sn e l b ir şe k ild e
k u r u la b ilir ; in sa n ın v a r o lu şu k işise l v a r lık t a g e r ç e k le şt ir ilir v e k işise l
v a r lık sü r e k li o l a r a k u la şılm a y a ç a lışıla n v e h iç b ir z a m a n d a im i o la r a k
sa h i p o l u n a m a y a c a k a m a d e st e k le n e b ile c e k , n e sn e l b ir d ü n y a n ın z e n
gin d u y a r lılığ ı ile ö d iille n d ir ile b ilc c e k zo r v e r isk li b ir b ir e y se l k a z a n ır n d ır . Bu t ü r b ir fe lse fe , t a r ih v e b ilim h a k k ı n d a az, ç o k az k o n u şu r
(Ja sp e r s ist isn a sı d ı şı n d a ) , y a d a t a ı ih se lc iliğ i v e b ilim c iliğ i r e d d e d e r v e
t a r ih ç i ile b ilim a d a m ın ı y ü c e lt ir d e m e k d a h a d o ğ r u o la c a k t ır . O r t e g a y
G a sse t “ İ n sa n ın d o ğ a sı y o k t u r , sa h ip o ld u ğ u şe y t a r ih t ir ” d e d iğ in d e y a
d a H e id e g g e r v e y a Sa r t r e in sa n d a v a r o lu şu n ö z d e n ö n c e ge ld iğin i sö y le d i
ğ in d e , b ir t ü r t a r ih se lc iliğ i ile r i sü r m e z le r ; in sa n ın n e y a p a r sa o o ld u ğ u
v e se z giy le v e m u t la k b ir şe k ild e b ilin m e sin i sa ğ l a y a c a k v e ü z e r in d e n
t a n ım la n a b ile c e ğ i b ir ö zii y a d a a slı o lm a d ığ ı k o n u su n d a H e g e l, M a r x v e
V i c o ile h e m fik ir d ir le r . H e m fik ir o lm a d ık la r ı n o k t a , in sa n ın t a r ih se l
o l a r a k t a n ım la n d ığ ı k o n u su d u r . E y le m le r iy le k e n d isin i d ö n ü şt ü r d ü ğ ü
şe y le v a r o l a n b ir e y in b a şk a la r ı v e k e n d isi iç in b ir ö z t e şk il e t t iğ in i a m a
b u n u n sa h i p o l u n a b il e c e k y a d a r e d d e d ile b ile c e k b ir ö z o ld u ğ u n u , ü z e
r in d e n t e p k i v e r ile b ile c e k a m a b a ğım lı k ılm a y a n b ir ö z o ld u ğ u n u sö y
le r le r . Bu o lu m su z y e t e n e k in sa n ı o l u şt u r a n m e t a fiz ik b ir m u t la k t ır v e
o n u n h a k k ı n d a k i g e r ç e k k ay gısı d ö n e m in t a r ih se l so sy a l u ğ r a şıla r ı ile
t a m a m ıy la g ö l g e d e b ır a k ıla b ilse d e , t a r ih se l d e ğ işim d e n b a ğım sız k işi
iç in d a im a d o ğ r u d u r ; k e n d i b a şın a o lu m lu b ir ö z d e ğ ild ir ç ü n k ü h iç b ir
iç e r iği y o k t u r v e k e n d in i b ir şe k ild e t a n ım la m a z a m a so r g u la r , y a d a
k im i v a r o lu şç u la r ı n se r t a m a a n la m lı t a b ir iy le , k e n d in i h iç b ir şe y k ılar .
K e n d isin i k u r a m l a r ı n d a , g ö r e v le r in d e , a r a ç l a r ı n d a v e t e k n ik le r in d e g ö
r ü r ; v e t ü m b u n la r n e sn e l o l a r a k o n u n ö n ü n d e d ir ; a m a o n la r ı k o r u m a k
v e ç a l ı şt ı r m a k a m a c ıy la b ile o lsa , k e n d isin i b u n la r d a n ay ır ır . Bu a y ır ım
la sü r e k li o l a r a k k e n d isin i so r g u la r v e b ö y le lik le o n u n iç in o r a d a o la n
h e r şe y i, y a p t ık la r ı v e y a r a t t ık la r ın ın y an ı sır a , v e r ili o la n h e r şe y i d e
so r g u la r . N e v a r k i, a y r ılm a n ın ö z g ü r lü ğ ü b ir d u r u m d a d ışa v u r u la n k i
şin in o l g u sa llı ğ ı v e t a r ih se lliğ iy le b ir a r a d a d ı r ; b a ğ la r v e sın ır la r d a o l a
sılık la r v e fır sa t la r d e n li g e r ç e k t ir ; t a sa r ı v e se ç e n e k k a d a r b a ğlılık v e
s a d a k a t d e . Bu n e d e n le b u n e t a r ih e v e k a d e r e b o ş b ir m e y d a n o k u m a , n e
d e z o r u n lu lu ğ u n ö z g ü r lü ğ ü n ü n o r t a k k a b u lü n e u y a n ışt ır ; b ir e y se l iz o
la sy o n la ö z g ü r lü ğ ü n g e r e k liliğ in in id r a k e d ilm e sid ir ; g e r ç e k b ir a m o r
f a ı i 'n in k o şu lu d u r .
16 4
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
İ n sa n ı b u d u r u m u n z o r lu k la r ın d a n v e t e h lik e le r in d e n k o r u m a y ı v a a t
e d e n h e r şe y , y a ln ız c a h a c ın ın y o lu n u k u şa t a n v c k işiy i, k işise l v a r o lu şu n
k a d e r in d e n a lık o y a n ö n iin e g e ç ile m e z a r z u la r d a n b ir id ir . İ n sa n b ilin e n
v e b ilin m e y e n t ü m in sa n la r ın e y le m le r iy le k e n d isin i y a ln ız c a t a r ih t e
ifa d e e t m e z , a y n ı z a m a n d a b ir e y se l o l a r a k d a h a b ü y ü k n e sn e llik le r e , e v
r e n se lle r e , so y u t v e so m u t a , y a r a t t ık la r ın a , h e r t a r a ft a n sız a n p r e m a t ü r e
r i g o r m o r ı i s' e * k a r şı sa h ic iliğ i iç in sa v a ş v e r ir . T e h li k e y a ln ız c a e n d ü st r i
y el m a k in e n in , b ü r o k r a t ik id a r e n in v e t o t a lit e r d e v le t in sö m ü r e n ağzı,
a r d ı a r k a sı k e silm e y e n p r o p a g a n d a a t e şiy le m ilit a n id e o lo jile r in h a y
d u t lu ğ u d e ğ il d ir ; t e h lik e a y n ı z a m a n d a g ü v e n li k u t sa l m e k â n l a r d a n ,
b ilim , a h l a k v c h u k u k t a n , H ır ist iy a n lık v e h ü m a n iz m d e n d e g e l m e k t e
d ir . Bilim d e k i in a n ç y a d a a k ıl v e y a g ö r e v y a d a h o m o f a b e r " y a d a İ sa ,
b ir e y ile so r u m lu lu ğ u n u n a r a sın a g ir e r se , o n u k e n d in d e n sa k la r . Bu zo r
b ir d o k t r in , h e r k e s v e h e r şe y için b ir h e d e f, b ir k a h r a m a n lı k ç a ğ r ısıd ır :
v a r o lu şç u y az ın ın ö z e lliğ i v e v u r g u su , k e d e r , ' u ç d u r u m l a r ’. Bö y le lik le
a b a r t ıy ı v e a la y ı u y a n d ır ır .
Ç ü n k ü y e r ilm e si k o la y , ç o k k o la y d ır ; k e n d isiy le d a lg a g e ç e r . Bir d a ir e
n in iç in d e k o şa n b a şı k e silm iş b ir p iliç gib i, V ar l ı k v e H i ç l i k 'in ik i c ü m l e
si a t ı ld ığ ın d a , d a im a b ir a la y k o n u su o l a c a k t ı r . A m a Y a h ııd ile r in k r alı
o l d u ğ u n u sö y le y e n b ir a d a m d a b ö y le d ir v e d ik e n d e n b ir t a ç ile .ö d ü lle n
d ir ile c e k t ir . Z a m a n ç o k c id d i, t a r ih i k o n u la r ç o k v a h im v e k o m ik p e y
g a m b e r le r p a h a sı n a k işiy i e ğ le n d ir e m e y e c e k d e n li e z iy e t e d ic id ir . M e v
c u t i d e o lo jile r sa v a şı n d a h a n g i t ar a ft t ı y e r a ld ık la r ı so r u l a c a k o lu r sa , y a n ıt
s a d e c e şu o la b ilir : G ü ç l ü siy a si v e d in i in a n ç la r ı v e a n t ip a t i le r i ı ı d e k i
ç a r p ı c ı k işise l fa r k lılık la r a r a ğ m e n , gt iç d ü z le m in d e k i id e o lo jile r a r a s ı n
d a b ir t a r t ışm a y ü r ü t m e k iç in o r t a k k a m la r ı, o la sı in sa n i d u r u m u n e n
r a d ik a l v e y ık ıc ı ç a r p ıt m a o ld u ğ u d u r . O n l a r fe lse fe v e ile t işim o la sılığ ın ın
o n a r ılm a sın ı sa v u n u r la r , ç ü n k ü y a k l a şı m l a r d a k i ç e şit liliğ i v e h e r b ir i
k e n d i t e m e l fik ir le r in i t a n ım la y a n , t e m e l b ir fe lse fe y e y a d a m e r k e z i b ir
o t o r it e y e b a ğ lı o lm a y a n ç a l ı şm a la r d a k i, fa a liy e t le r d e k i v e d e n e y im le r
d e k i b ir ç o k lu ğ u sa v u n u r la r . Bu t ü r b ir g ö r ü ş a ç ısın ın g e t ir d iğ i p r a t ik
so r u n la r la , y a n i ç a ğ d a ş u y g a r lık so r u n u ile c id d i b ir şe k i ld e y ü z le şip
y ü z le şm e d ik le r i, b e lk i d e b ir so r u d u r . Bu fe lse fe y i r o m a n t ik b ir k a r a m
sa r lık y a d a g e r ic i b ir sa v u n m a o l a r a k e le a lm a k e n b ü y ü k y a n lış a n l a m a
* Ö l i i m k a n l ı ğ ı , ( y .n .)
* * H a n n a lı A r c n d t v c M a x F r isc h 'in d e sö z e t t iğ i b u L a t in c e d e y in i, y e t e n e k le r iy le ,
a r a ç la r ı y l a , y a d a a le t y a p m a v a sfıy la ç e v r e sin i k o n t r o l e d e n in sa n o l a r a k t e r c ü m e
e d i l e b i l i r , ( y .n .)
K İŞİSEL V A R O L U Ş F EL SEF ESİ
165
d ır ; b u fe lse fe ö z ü n d e b ir k u r t a r m a v e k u r t u lu ş ç a lışm a sıd ır . A m a p r o t e s
t o , k ışk ır t m a , u y a r m a , h a t ır la t m a k o n u la r ın d a ü st ü n d ü r v e y e t e r li bir
y a p ıc ı ç a b a d e ğ ild ir . Şa i r H ö l d e r l i n ’i t a k ib e n , H e id e g g c r ’in ç a ğ ı m it o lo
jik b ir şe k ild e b ir ih t iy a ç la r ç a ğ ı o la r a k b e t im le m e si h a t ır la n a b ilir , ç ü n k ü
ik ili b ir it ir az a d a y a n m a k t a d ır : fir a r e t m iş t a n r ıla r ın y o k lu ğu v e y e r in e
g e ç e c e k t a n r ın ın h e n ü z g e lm e m iş o lm a sı. G e r iy e d ö n m e k y a n lış v e n a
file d ir , g e le c e ğ e ö fk e le n m e k se d a h a d a b e t e r d ir . Kişi sp e k ü la t if d o r u ğ u
t e r k e d ip n o r m a l in sa n i d a y a n a k n o k t a sın ın h e m e n ü st ü n d e k i sa r p k a y a
lık t a sa ğ l a m b ir k o n u m e d in ir se , in sa n i d u r u m a d a ir su b sp e c ie aet er m t u t i s ' b ir fik ir e d in m e k g e r ç e k t e n o la sıd ır v e k im ile r i d o r u k t a k a y b o ld u ğ u n
d a v e b ir ç o k la r ı a şa ğ ıd a k i v a d ile r d e y ay ılıp , sık ışıp k a ld ık la r ın d a , ç a ğ ın
g e r e k t ir d iğ i d ü şü n c e d e b u d ıır .
M u t la k k ö t ü lü ğ ü k e şfe t m iş v e o n a y la m ı ş b ir ç a ğ , o n u in sa n ın k a l
b in d e d e ğ il f a k a t ç a ğ d a ş e y le m le r in d e k a b u lle n m e k z o r u n d a d ır v e v a r o
l u şç u lu ğ u n so n r a k i g e lişim in d e t e m e lle r in i d o ğ r u la y a n b ir şe k ild e g e r
ç e k le şe n d e b u d ıır . Bu n e d e n le , v a r o lu şç u lu k b ir k a h r a m a n lık ç a ğ r ısıd ır
v e sır a d a n u m u t la r , k o r k u la r v e e sk i h ü m a n iz m le h iç b ir ilgisi y o k t u r .
E sk i h ü m a n ist le r in y a p m ış o k lu k la r ı gib i, a y d ın la n m a y la g e l e c e k b ir
ö z g ü r le şm e y i ö n e r iy o r sa , b u , g e n e o n la r ın ö n e r d iğ i şe k liy le , e v r e n in ,
in sa n ın v e t o p lu m u n k a n u n la r ın ın b ilim se l b ilgisiy le g e le c e k b ir k u r t u lu ş
d e ğ il, e k sik siz b ir e y se l so r u m lu lu ğ u n fa r k ın a v a r ılm a sı a n la m ın a ge lir :
“ Be n k e n d im in şa h id iy im .” Bir a k ım o l a r a k b u se r t d ö n ü şü m d e a n sız ın
d u r a k lıy o r sa e ğ e r , k e n d in e g e r i d ö n m e k siz in ile r i g id e m e z ; v e b ir e y se l
iç e r iği k e n d i şa h it liğ in i v e t ip ik ö r n e ğ in i d o n a t a r a k iler i g id e r . Bö y le c e ,
h e r b ir i m o d e r n d ü n y a n ın k a r şısın a ç ık a n u y ga r lık so r u n u n a k e n d i t a r
z ın d a k a r ılır v e h e r b ir i e le şt ir ile r i k a r şı la m a k v e e k o lle r in p r o fe sy o n e l
t a r t ı şm a la r ı n d a k a n a a t e d in m e k k o n u su n d a k e n d i k a d e r in e t e r k e d il
m e lid ir .
A k a d e m ik ç e v r e le r gü n ü m ü z d e b ile so ğ u k v e k a p a lıd ır v e b u t ü r ç e v r e
le r d e b ir fe lse fe k ü r sü sü n e a c ım a k v e k ız m a k a n la şı la b ilir b ir d u r u m d u r ,
ç ü n k ü e sk i so fist le r d e n d a h a y o z la şt ır ıc ı r a h ip le r b ü y ü k b ir d ü z e n siz liğe
n e d e n o lu r la r v e k a b a h a y k ır ışla r ıy la a h la k g ö st e r ile r i y a p a r la r v e ç o k
b ü y ü k v e b e lir siz s a h n e p e r d e sin in ö n ü n d e sa y r ılığın t e la şın ı v e g ü n a
h ın r e z a le t in i se r g ile r le r . N a m u slu b ir e n t e le k t ü e ld e n d a h a sık ıc ı, d a h a
it ici b ir şe y o la m a z . E lb e t t e , b ir g a z e t e m a k a le sin d e k i m a n t ık m a k a sl a
r ıy la k e sip b iç e r e k b u n u a ç ığ a v u r m a k y a d a b ir k o n fe r a n st a sık ışt ır ıcı bir
n ü k t e d a n lığ ın m a n t ık lı d o k u n d u r m a la r ıy la t ü k e t m e k , v e y a e ie şt ir ıle r * S o n s u z l u k b a k ı m ı n d a n , s o n s u z l u ğ u n g ö r ü n ü m ü a l t ı n d a , ( y .n .)
166
ALT I V A R O L U ŞÇ U D Ü ŞÜ N Ü R
d e k i k ü ç ü m se m e y le o n a h a k e t t iğ in i v e r m e k e ğ le n c e lid ir . N e v a r k i, h e r
şe y sö y le n d iğ in d e , b u alt ı d ü şü n ü r a n la şı lm a sı g ü ç b ir e r k işi o l a r a k k alır ;
o ld u k ç a y e t e n e k li, iyi e ğit ilm iş, B a t ı k ü lt ü r ü n ü n b ir e r u st a sı; a m a ç la r ın d a
ist isn a i b ir c id d ilik v e d e r in b ir k işise l d e n e y im ile. H iç b ir in in fe lse fe si
ik n a e d ic i o lm a y a b ilir a m a o n la r , b a şk a lık la r ı b ir y a n a , b ir e r t e m silc id ir ,
ç ü n k ü y aln ız c a d ü şü n m e y e d e ğ il fa k a t ç a ğ ın k o şu lla r ıy la k u şa t ılm ış i n sa n
lığın d u r u m u n u b ir e y se l o l a r a k y a şa m a y a d a ç a lışır la r . Y o ğu n şe k ild e
e t k ile r le r ; o n la r la n e y a p a r sa k y a p a lım , o n la r d a n h iç b ir fa y d a sa ğ l a y a
m a m a k , b u y o ğ u n e t k in in d ışın d a k a lm a k d e m e k t ir . H e r n e o l u r sa o l
su n , y a r a t t ık la r ı e t k i k ü ç ü k d e ğ ild ir . K i e r k e g a a r d t e o lo jin in sü z g e c in
d e n g e ç m işt ir v e k o n u y u ö y le sin e y a y a r k i, o n u n izin i t a şı m a y a n m e v c u t
b ir ö r n e k v e r m e k n e r e d e y se im k â n sız d ır . S a r t r e ’ın F r a n sız t iy a t r o su v e
r o m a n ı ü z e r in d e k i e t k isi, k a r a k t e r d e n ç o k u ç d u r u m la r ı işle y e n v e a h l a
k i b ir e d e b iy a t t a n ç o k m e t a fiz ik b ir e d e b iy a t g e lişt ir m e si, fa r k ı n a b ile
v a r ıla m a y a c a k d e n li g e n iş b ir e t k i b ır a k m ışt ır . A lm a n m e t a fiz iğ i, b ü y ü k
b ir ilgi t o p la m ış o l a n H e id e g g e r v e Ja s p e r s ’e sa p la n m ışt ır . Bu fe lse fe n in
t e m a sı v e t a b ia t ı B a t ı ’d a h e r a l a n a y ay ılm ışt ır , b ü y ü k d e ğ işim le r y a r a t m ış
tır v e ö n e m li a k ılla r ı b e lir le y ic i b ir b iç im d e e t k ile m işt ir . O h a ld e , ç a ğ d a ş
g e r ç e k şu d u r k i, b u a lt ı d ü şü n ü r g e r ç e k g ü c ü k u lla n m ış v e g e r ç e k b ir h o r
g ö r m e y i t a h r ik e t m işt ir . C i d d i b ir t a r ih se l d e ğ e r le n d ir m e y a p m a z a m a n ı
h e n ü z g e lm e m işt ir ; ç ü n k ü k işise l h a y a t la r ım ız ın k a r a r la r ı v e u y g a r lığ ı
m ızın so r u n u y la y ü z le şir k e n o n la r ın ç a lışm a la r ın ı h â lâ d ü şü n c e v e e y le m
le r im iz e b ir k a t k ı o la r a k d e ğ e r le n d ir m e k d u r u m u n d a y ız .
Elif Fındık