Academia.eduAcademia.edu
Download Free PDF
paper cover icon
Download Free PDF
paper cover thumbnail

Buhara Yahudileri (Bukharian Jews)

Buhara Yahudileri (Bukharian Jews)

Profile image of Durmuş ArıkDurmuş Arık

2018, ASYA ARAŞTIRMALARI DERGİSİ

One of the oldest religious and ethnic groups in Central Asia is the Bukharian Jews. The Bukharian Jews, especially settled in Uzbekistan, Tajikistan and some other Central Asian republics, are known as a different Jewish group in history because of their unique culture... Key Words: Bukharian Jews, Central Asia, Uzbekistan, Chala, Judaism, Israel, USA

Related Papers

BULGARİSTAN'DAKİ YAHUDİLERİN TARİHİ / JEW'S HİSTORY İN BULGARİA

İsmail Kahraman

Yahudilerin tarihi, her araştırmacı açısından, ilgi çekici olmuştur. Bunun altında, birçok ülkeye dağılmaları, çeşitli baskılar görmeleri ve gittikleri yerlerde daima önemli bir konuma gelmeleri gibi çeşitli nedenler yatmaktadır. Biz de bu çalışmamızda Bulgaristan’daki Yahudilerin tarihini ele alacağız. Ne yazık ki ülkemizde bu konuda birkaç çalışmadan başka yapılan araştırma bulunmamaktadır. Çalışmamızın boyutu dolayısı ile gerekli yerlerde örnekler verilerek çok fazla detaya girilmeyecektir. İlk bölümde, Yahudilerin, Bulgaristan topraklarına ilk yerleşiminden başlanarak, Osmanlı’nın bölgeyi fethettiği zamana kadar olan dönem ele alınacaktır. İkinci bölümde, Osmanlı egemenliği altında, Bulgaristan’daki Yahudilerin durumu ve yaşanan tarihi süreç aktarılacaktır. Sonraki bölümde, ikisi de birer dönüm noktası olan, 93 Harbi’nden, 2. Dünya Savaşı yıllarına kadar Yahudilerin, Bulgaristan topraklarındaki yaşamı ile ilgili bilgiler verilecektir. Son bölümde ise 2.Dünya Savaşı yıllarında Yahudilerin durumlarına dair bir tasvir çizilecektir. Her bölüm okuyucu tarafından dikkatle ele alındığında, zihninde Bulgaristan’daki Yahudilerin, tarihi ve yaşadıkları süreçler hakkında genel bir çerçeve oluşacaktır.

View PDF

Sütad

Buhara'daki Ceditçilik Hareketi veYaş Buharalılar

2015 •

nurettin hatunoglu

The changes that experienced at the first quarter of 20. century caused by the political developments after the First World War and Bolshevik Revolution has affected Turkestan geography as well. In that period, when radical changes had occured in international political area, the extension of Jadidism (innovation) movement in Bukhara Amirate, which was emerged in Turkestan geography based on education and culture, has converted into a revelotionary political movement that aimed to remove existed amirate government because the influence of Bolshevik Revolution. As the result of collaboration with Bolsheviks, last Amir of Bukhara Amitare's Âlim Khan has fallen and Bukhara People Soviet Republic? has established. Although innovator (Jadids) intellectuals took part in that republic's cadre, the state has been controlled by Soviet Russia which has Red Army. National intellectuals has been eliminated over time and Republic was abolished by Soviet administration in 1924. The emergence of innovation movement in Bukhara Amirate which was depend on Russia, how this movement become to be mentioned ad "Yaş Bukharians", the activities hold by Yaş Bukharas formation, convertion of this movement into political party, Emirate's independence and its attitude towards Yaş Bukharians, collaboration with Bolsheviks and take down Amirate administration, the establishment of Bukhara People Soviet Republic are the subjects of this study.

View PDF
Bizans Yahudileri

Enver Ateş

View PDF

Türk Dünyası Araştırmaları

Sefername-İ Buhara’Ya Göre Emi̇r Nasrullah Dönemi̇ İran-Buhara İli̇şki̇leri̇

2018 •

Sinan Eren

View PDF
Selçuklular Devrinde Yahudiler

Hüseyin Kayhan

In 1040, the dominance of the Seljuks in Iran started a new recovery and recovery movement in the Middle East. After a few years of corrupt and unfair administration, the Seljuk sultans, which have maintained a fair and rational understanding of adminsitration, have been a source of hope and trust not only for Muslims but also for Christians and Jews. In the lands ruled by the Seljuks in the 11th-13th century, Jews could express themselves more comfortably by finding comfort and peace, and in the social, economic, cultural and religious life they had the chance to develop. The endless tolerances and social life policies of the Seljuk sultans were effective in that. In this study, by collecting the information reflected in the sources, we will try to put forth and question the main regions where the Jews lived in the Seljuk centuries by using scientific research methods.

View PDF
Urfa Barutçu (Yahudi) Hanı

2005 •

Adil Özme

oldugu gibi 1973 yilinda yiktirilmis, alt kat hizasinda yeni dukkanlar yapilmistir . Ust kat hizasinda ise, tonozlu iki odanin kalintilari gorulmektedir. Kuzeye dogru uzanan cephede, altta tonozlu uc dukkan, ust katta es olculerde, dikdortgen iki pencere acikligi bulunur. Cephe duvari, batiya dogru diyagonal olarak uzanir. Bu bolumun alt katina, sivri besik tonozlu iki dukkan yerlestirilmistir. Cephe, 90’lik bir aci yaparak, kuzey ucta merdiven altinda yer alan sivri besik tonozlu bir dukkandan sonra, kuzey cephenin dogu kosesiyle birlesir

View PDF

TDV İslâm Ansiklopedisi (TDV Encyclopedia of Islam). EK-1 (Supplement 1), pp. 626-627.

İbrânîler (العبرانيون)

Salime Leyla Gürkan

View PDF

Prof. Dr. Mustafa Öztürk Onuruna Tarih Yazıları 1

Irak Yahudileri

2021 •

Sungur Doğançay

İnsanlık tarihinin en kadim yerlerinden olan Irak tarihsel süreçte her zaman önemini korumuştur. Jeostratejik ve jeopolitik açıdan oldukça mühim bir konum işgal eden bu coğrafya devletlerin mücadelelerinin ana gerekçelerinden olmuştur. Ticaret yollarının kavşak noktası olmasının önemini arttırdığı muhakkak olmakla beraber burasını kritik hale getiren bir başka tarihi kıymeti vardır. O da Irak’ı elinde tutmayan devlet ya da imparatorluğun Ortaşark’ta hakimiyetini tam olarak tesis edememesidir. Bu özelliğine binaen bölge pek çok kanlı mücadelenin meydanı olmuş ve pek çok hükümdarlık ya da devlet burada hüküm sürmüştür. Bunlardan biri de tarihte önemli izler bırakan II. Babil Hükümdarlığıdır. Bu hükümdarlık M.Ö 602 ve 586’da sınırlarını arz-ı Filistin’e kadar genişletince buradaki Yahudileri günümüz Bağdat şehri yakınlarındaki Babil’e getirdi. İlk sürgünlerini yiyen Yahudiler vatanlarına dönmek için Pers Hükümdarlığının Babil’i istilasını beklemek zorunda kaldılar. Bu istiladan sonra ise büyük çoğunluğu Kudüs’e dönmektense Ninova’da kalmayı tercih etti. Bundan sonra peyderpey bölgeye yayıldılar ve Irak’ın asli unsuru haline geldiler. Zaman içinde Basra, Bağdat ve Musul şehirleri ortaya çıktı. Bu şehirler ve bunlara bağlı olan bölgelerde Yahudi nüfus artarak devam etti. Ticaret, sanat, eğitim, ekonomi alanlarında Yahudiler hep ön planda yer aldılar. Bu durum modern dönemlere gelindiğinde kendisini ziyadesiyle hissettirdi. Britanya İmparatorluğu bölgede Osmanlı hakimiyetini nihayete erdirince işgal, manda ve monarşi döneminde yukarıda bahsedilen alanlara ilaveten Yahudiler yönetimde de önemli makamlara getirildiler. Lakin değişen dünya düzeni, Siyonistlerin çalışmaları, Arap coğrafyasında kurulan Yahudi devleti, Irak Yahudilerinin Irak’tan çıkarılmasına zemin hazırladı. Yukarıdaki paragraflarda hülasa edilen konunun hazırlanmasında Yahudilerin daha çok batı kaynaklarında yer alan Yahudiler üzerine yapılan çalışmalardan istifade edildi. Bunun gerekçesi ise Osmanlı ve Cumhuriyet dönemleri arşiv vesikalarında konu ile alakalı yeteri kadar belge olmamasıdır. İstifade edilen eserler dışında mevcut başkaca kaynaklar elbette bulunmaktadır. Lakin hepsinden yararlanılması imkan dahilinde olmamakla birlikte pek çoğu hemen aynı bilgileri ihtiva etmekteydi. Buna ilaveten bu hususla ilgili İbranice kaleme alınmış pek çok eser olduğu muhakkaktır fakat adı geçen dili bilmediğimiz için maalesef bu eserlerden de istifade etmek mümkün olmadı. Yukarıda bahsedilen kaynaklardan istifade edildiği takdirde Irak Yahudileri hakkında kıymetli eserler meydana getirilebilir.

View PDF
KUDÜS’TE YAHUDİ İSYANI VE YAHUDİLER = (Jewish Rebellion in Jerusalem and Jews)

Halil ERDEMİR

Özet Roma’nın Akdeniz’i ve çevresini hâkimiyetine alması Yahudilerle de karşılaşmasına neden olmuştur. Roma’nın Kudüs ve Diaspora Yahudilerine yönelik siyaseti gereğince, Kudüs’teki Tapınak ve Yahudiler koruma altına alınmıştır. Roma’nın bu siyasetine rağmen, Yahudiler dinî, siyasî ve ekonomik sebeplerle Kudüs’te Roma yönetimine karşı büyük bir ayaklanma çıkarmışlardır. Kudüs gibi küçük bir vassal Şehir Devleti’nin, Roma kadar büyük ve güçlü bir Devlete karşı giriştiği isyan 66 yılında başlamış ve 70’te, Kudüs’ün harabeye dönmesi ve Tapınağın yıkılmasıyla sonuçlanmıştır. Bu isyan ilk sonuçları itibariyle çok sayıda Yahudi’nin ölümüne sebep olmasına karşın diğer yönüyle, Yahudiler arasında dinî ve kültürel bilincin yeniden canlanmasını sağlamıştır. Bu çalışma, Kudüs’teki Yahudi isyanı ve takip eden olaylar çerçevesinde göç olgusu ve azınlık olarak Diaspora kültürü çerçevesinde Yahudilik konusunu incelemektedir. Anahtar Kelimeler: Roma yönetimi - Yahudi isyanı - Yohannan Ben Zakkai - Yahudi kimliği - Yahudi göçü - Yahudilik. Abstract As the Roman Empire conquered the Mediterranean Sea and its region the Jews who lived within became one of the subjects of the Empire. In accordance with the Roman policy on Jews, the Jewish Temple in Jerusalem and Jews were protected by the Roman administration. Despite this protective policy, the Jews in Jerusalem rebelled against the Romans which were initiated for religious, political and economic reasons. This rebellion against to the mighty State of the time, Rome, by an adjacent small City State, Jerusalem, began in 66 and ended in 70 with a destruction of the city and the Temple. On the one hand, the rebellion paved the way that the Jews in the city were captured as slaves and scattered to different parts of the Roman world, on the other the Jews in Diaspora adhered them closely to their traditional ethnic-religious entity stimulation among them. The aim of this article is to consider the Judaism under the effect of migration and their life as a minority in Diaspora as a result of the rebellion. Key words: Roman administration - Jewish rebellion - Yohannan Ben Zakkai - Jewish identity - Jewish migration - Judaism.

View PDF

Turkisk Studies Dergisi

DİYARBAKIR ARKEOLOJİ VE ETNOĞRAFYA MÜZESİ'NDE DEPOSUNDA BULUNAN BİR GRUP BUHURDAN (A GROUP OF DISCIPLES IN THE DEPOT IN DIYARBAKIR ARCHEOLOGY AND ETHNOGRAPHY MUSEUM)

2018 •

Sahure Yariş

Türk El Sanatları arasında önemli bir grup oluşturan madeni eserler malzeme, form, kap türü, teknik ve süsleme bakımından çeşitliliğe sahiptir. Bu çeşitlilik içerisinde buhurdanlar önemli bir yer tutmaktadır. Buhurdanın sözlük anlamı ateşe atılmak veya özel bir kap içinde yakılmak sureti ile güzel kokulu dumanından faydalanılan madde, tütsü anlamına gelir. İnsanoğlunun var olmaya başladığı ilk çağlardan günümüze kadar değişik milletler, medeniyetler ve dinlerden olan insanlar tarafından, yakıldığında güzel koku yayan karışım ve buhurdan kullanılmıştır. Bu makalede, Diyarbakır Arkeoloji ve Etnografya Müzesi’nde deposunda bulunan, satın alma yoluyla müzeye getirilen 4 adet buhurdan incelenmiştir. Kitabesiz olan bu eserler, form ve süsleme özellikleri bakımından değerlendirilmiştir. 3 adet buhurdan 17.-19. yy. Osmanlı dönemine, 1 adet buhurdan ise 19. yy. - 20. yy.’a tarihlenmiştir. Bu eserler bakır malzemeden döküm tekniği ile yapılmış olup kapak, ateşlik ve kaide bölümlerinin ayrı ayrı imalatından sonra, bu parçaların birleştirilmesiyle meydana getirilmiştir. Süsleme tekniği olarak ajur, kazıma ve kabartma teknikleri kullanılmıştır. Süslemede bitkisel ve geometrik motifler işlenmiştir. Maden sanatı içerisinde önemli bir yere sahip olan buhurdanlar form ve üzerindeki süsleme elemanları ikonografik açıdan değerlendirilmeye çalışılarak Türk Sanatı ve kültürü içindeki yerleri üzerinde durulmuştur. Bilimsel olarak tanıtılacak olan buhurdanlar Türk maden sanatının gelişim çizgisine paralel üslup özelliklerini de yansıtarak ele alınmıştır.

View PDF
ASYA ARAŞTIRMALARI Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi The Journal of Asian Studies International Social Science Journal Cilt/ Volüme: 2 | Sayı / Issue: 2 | Bahar/ Spring 2018 A SY A A R A Ş T IR M A L A R I D E R G İS İ T H E J O U R N A L O F A S IA N S T U D IE S C ilt / V olu m e : 2 S a y ı / Iss u e : 2 B a h a r / S p r in g 2018 IS S N : 26 02 -2 9 6 6 A s y a A r a ştır m a la r ı U la s la r a r a s ı S o sy a l B ilim le r D e r g is i, H a k e m li S ü r e li Y a yın d ır B a h a r v e G ü z o lm a k ü z e r e y ıld a ik i k e z ya yım lan ır. T h e J o u r n a l o f A s ia n S tu d ie s I n te r n a tio n a l S o c ia l S c ie n c e , P e e r - r e v ie w P u b lis h e d S p r in g a n d A u tu m n to b e p u b lis h e d tw o tim e s a y e a r . K U R U L U Ş - E S T A B L IS H M E N T 20 17 A SY A A R A Ş T IR M A L A R I D E R G İS İ C ilt: 2 S ayı: 2 B A H A R /2 0 1 8 IS S N : 2 6 0 2 -29 66 A n k a r a H a c ı B a y r a m V eli Ü n iv e r s ite s i A s y a Ç a lışm a la r ı U y g u la m a v e A r a ş tır m a M e r k e z i A d ın a S ah ib i P r o f . D r. İ b r a h i m U S L A N A n k a r a H a c ı B a y r a m V e li Ü n i v e r s i t e s i R e k tö r ü ( T e d v ir e n ) K urucu P r o f . D r. V a ris Ç A K A N E d itö r le r P r o f . D r. V a ris Ç A K A N P r o f . D r. F a t m a A Ç I K P r o f . D r. M e h m e t A l i Ç A K M A K Y r d . D o ç . D r. A y s u n D E M İ R E Z G Ü N E R İ S o r u m lu Y azı İşle r i M ü d ü r ü D r. S i n a n D E M İ R T Ü R K İ n g iliz c e E d itö r ü D r. O ğ u z h a n B İ L G İ N S e k r e te r y a D ö n d ü A K IN K a p a k v e S a y fa T asarım ı A b d u lla h C İN K A R A B a sk ı v e C ilt G a z i Ü n iv e rs ite s i M a tb a a İş le tm e s i v e A h ş a p İm a la th a n e s i M ü d ü rlü ğ ü Y az ışm a v e H a b e r le ş m e A d r e si A n k a r a H a c ı B a y r a m V e li Ü n i v e r s i t e s i A s y a Ç a l ı ş m a l a r U y g u l a m a v e A r a ş t ı r m a M e r k e z i G a z i ü n iv e rs ite s i R e k tö rlü k K a m p ü s ü 0 6 5 0 0 T e k n i k o k u l l a r / A N K A R A / T e l:0 3 1 2 - 2 0 2 3 7 8 7 E -P o sta : a s y a m @ a h b v .e d u .t r / W eb S itesi: a s y a m .a h b v .e d u .t r E -d er g i: a s y a a r a s t i r m a l a r i .a h b v .e d u .t r A s y a A r a ş t ı r m a l a r ı D e r g i s i ’n d e y a y ı m l a n a n m a k a l e l e r i n y a y ı m c ı n ı n y a z ı l ı i z n i o l m a d a n b i r k ıs m ı v e y a ta m a m ı h e rh a n g i b i r y o lla ç o ğ a ltıla m a z v e e le k tro n ik o rta m a a k ta rıla m a z . M a k a ­ l e l e r d e k i d ü ş ü n c e , g ö r ü ş , v a r s a y ı m l a r e s e r s a h i p l e r i n e a ittir ; A n k a r a H a c ı B a y r a m V e li Ü n i ­ v e r s i t e s i s o r u m l u tu t u l a m a z . T H E J O U R N A L O F A S IA N S T U D IE S V olum e: 2 Issu e: 2 S P R IN G /2 0 1 8 IS S N : 2 6 0 2 -2 9 6 6 O n B e h a lf O f A n k a r a H a c ı B a y r a m U n iv er sity , C e n te r O f A s ia n S tu d ies P r o f . D r. İ b r a h i m U S L A N R e c t o r o f A n k a r a H a c i B a y r a m V e li U n i v e r s i t y F ounder P r o f . D r. V a ris Ç A K A N E d ito r s P r o f . D r. V a ris Ç A K A N P r o f . D r. F a t m a A Ç I K P r o f . D r. M e h m e t A l i Ç A K M A K Y r d . D o ç . D r. A y s u n D E M İ R E Z G Ü N E R İ D e s k E d ito r D r. S i n a n D E M İ R T Ü R K E n g lish E d ito r D r. O ğ u z h a n B İ L G İ N S e c r e te r ia D ö n d ü A K IN C o v e r an d P a g e D e sig n A b d u lla h C İN K A R A P r in tin g an d B in d in g G a z i Ü n iv e rs ite s i M a tb a a İş le tm e s i v e A h ş a p İm a la th a n e s i M ü d ü rlü ğ ü C o r r e sp o n d e n c e an d C o m m u n ic a tio n A n k a r a H a c ı B a y r a m V e li U n i v e r s i t y A s i a n S tu d ie s A p p l i c a t i o n a n d R e s e a r c h C e n te r G a z i U n iv e rs ity M a in C a m p u s 0 6 5 0 0 T e k n i k o k u l l a r / A n k a r a / T U R K E Y / T e l:+ 9 0 - 3 1 2 - 2 0 2 3 7 8 7 E -M ail: a s y a m @ a h b v .e d u .t r / W eb S ite: a s y a m .a h b v .e d u .t r E -J o u rn a l: a s y a a r a s t i r m a l a r i .a h b v .e d u .t r S o m e o r a l l o f t h e a r t i c l e s p u b l i s h e d i n t h e J o u r n a l o f A s i a n S tu d ie s c a n n o t b e r e p r o d u c e d i n a n y w a y a n d t r a n s m i t t e d e l e c t r o n i c a l l y w i t h o u t t h e w r i t t e n p e r m i s s i o n o f t h e p u b lis h e r . T h e id e a s , o p in io n s , a s s u m p tio n s in th e w o rk s b e lo n g to th e o w n e rs o f th e w o rk s ; A n k a ra H a c ı B a y r a m V e li U n i v e r s i t y c a n n o t b e h e l d r e s p o n s i b l e . Y ayın K u ru lu /E d ito ria l B oard P ro f. D r. A b d u lla h G U N D O Ğ D U A n k a r a Ü n iv e r s ite s i/T ü r k iy e P ro f. D r. A b d ü r r e ş it C e lil K A R L U K Y ı l d ı n m B e y a z ı t Ü n iv e r s ite s i/T ü r k iy e P ro f. D r. A h m e t T A Ş A Ğ I L İ s ta n b u l Y e d ite p e Ü n iv e r s ite s i/T ü r k iy e P ro f. D r. A lik r a m A B D U L L A Y E V D e v l e t İ d a r e c ilik A k a d e m is i/A z e r b a y c a n P ro f. D r. A l i m c a n İ N A Y E T E g e Ü n iv e r s ite s i/T ü r k iy e P ro f. D r. E l m a n N E S İ R O V D e v le t İ d a r e c ilik A k a d e m is i P ro f. D r. F a t m a A Ç I K G a z i Ü n iv e r s ite s i/T ü r k iy e P ro f. D r. H a y r u n n is a A L A N İs ta n b u l M e d e n i y e t Ü n iv e r s ite s i/T ü r k iy e P ro f. D r. H a k a n K I R I M L I B ilk e n t Ü n iv e r s ite s i/T ü r k iy e P ro f. D r. H a le Ş I V G I N G a z i Ü n iv e r s ite s i P ro f. D r. H ir o a k i H U Z I E O s a k a Ü n iv e r s ite s i Ö ğ r e tim Ü y e s i/J a p o n y a P ro f. D r. İ b r a h im M A R A Ş A n k a r a Ü n iv e r s ite s i/T ü r k iy e P ro f. D r. İ lh a m i D U R M U Ş G a z i Ü n iv e r s ite s i/T ü r k iy e P ro f. D r. J u lib o y E L T A Z A R O V S e m e r k a n t Ü n iv e r s ite s i/Ö z b e k is ta n P ro f. D r. K â z ı m S A R I K A V A K G a z i Ü n iv e r s ite s i/T ü r k iy e P ro f. D r. K o n u r a lp E R C İ L A S U N G a z i Ü n iv e r s ite s i/T ü r k iy e P ro f. D r. M .Ö c a l O Ğ U Z G a z i Ü n iv e r s ite s i/T ü r k iy e P ro f. D r. M e h m e t A li Ç A K M A K G a z i Ü n iv e r s ite s i /T ü r k iy e P ro f. D r. M e h m e t Ş A H İ N G Ö Z G a z i Ü n iv e r s ite s i /T ü r k iy e P ro f. D r. P a t r i k K .M E Y E R U n iv a r s ita s M u h a m m a d ıy a Y o g y a k a r ta /E n d o n e z y a P ro f. D r. R e f ik T U R A N G a z i Ü n iv e r s ite s i/T ü r k iy e P ro f. D r. S a lim K O C A G a z i Ü n iv e r s ite s i/T ü r k iy e P ro f. D r. T a k a s h ı O S A W A O s a k a Ü n iv e r s ite s i/J a p o n y a P ro f. D r. T im u r K O C A O Ğ L U M i c h i g a n S ta te U n iv e r s ity /A B D P ro f. D r. V a ris Ç A K A N G a z i Ü n iv e r s ite s i/T ü r k iy e P ro f. D r. Ü ç l e r B U L D U K A n k a r a Ü n iv e r s ite s i/T ü r k iy e P ro f. D r. Z e y n e p B A Ğ L A N Ö Z E R G a z i Ü n iv e r s ite s i/T ü r k iy e D o ç . D r. G ir a y F İ D A N G a z i Ü n iv e r s ite s i/G a z i Ü n iv e r s ite s i D o ç . D r. G ü lc e m a l JO R A Y E V A H o c a A h m e t Y e s e v i ü n iv e r s ite s i/K a z a k is ta n D o ç . D r. M ü r t e z a H A S A N O Ğ L U D e v le t İ d a r e c ilik A k a d e m is i/A z e r b a y c a n Y r d . D o ç . D r. A y s u n D E M İ R E Z G Ü N E R İ G a z i Ü n iv e r s ite s i/T ü r k iy e Y r d . D o ç . D r. D in m u k h a m e d K E L E S B A Y E V H o c a A h m e t Y e s e v i ü n iv e r s ite s i/K a z a k is ta n D r. S in a n D E M İ R T Ü R K G a z i Ü n iv e r s ite s i/T ü r k iy e D r. K i m H Y U N - S o o k K u z e y d o ğ u A s y a T a r ih V a k f ı/G ü n e y K o r e D r. B e h r u z B E K B A B A Y İ A lla m e h T a b a ta b i’i Ü n iv e r s ite s i Ö ğ r e tim Ü y e s i/İ r a n D r. İ r in a K A Y A N - P O K R O V S K A Y A / U k r a y n a B u S a yın ın H ak e m le r i/R e fe r ee O f T his Issue P ro f. D r. A li İ s r a G Ü N G Ö R P ro f. D r. F a tm a A Ç I K P ro f. D r. H a le Ş İ V G I N P ro f. D r. İ b r a h im M A R A Ş P ro f. D r. İ lh a m i D U R M U Ş P ro f. D r. J u lib o y E L T A Z A R O V P ro f. D r. M e h m e t A k i f T U R A L P ro f. D r. M e h m e t A li Ç A K M A K P ro f. D r. M e h m e t Ş A H İ N G Ö Z P ro f. D r. S a lim K O C A P ro f. D r. T im u r K O C A O Ğ L U D o ç . D r. A l p e r A L P IV İÇ İN D E K İL E R / C O N T E N T S B u h a r a Y a h u d ile r i B u k h a r ia n J e w s P ro f. Dr. D u r m u ş A R I K ............................................................................................................. 1 Ö z b e k D ia s p o ra s ı T h e U z b e k D ia s p o r a P ro f. Dr. O r h a n K A V U N C U .................................................................................................... 28 R o h i n g y a M ü s l ü m a n l a r ı v e A r a k a n S o y k ır ım ı T h e R o h in g y a M u s lim s a n d A r a k a n G e n o c id e P ro f. Dr. V ar is Ç A K A N ........................................................................................................... 38 B a ğ ı m s ı z l ı k Y ı l l a r ı n d a Ö z b e k i s t a n C u m h u r i y e t i ’n i n T o p r a k v e T a r ım P o l i t i k a s ı T h e L a n d A n d A g r ic u ltu r e P o lic y O f T h e R e p u b lic O f U z b e k is ta n I n Y ea rs O fIn d e p en d en c e O z o d b e k K A R A M A T O V , G u z e l S A D Y K O V A .................................................................... 57 D o ğ u T ü r k i s t a n ’d a Y a k u p B e g H â k i m i y e t i : D ı ş İ liş k ile r , O r d u V e A s k e r i Y e n ilik le r Y a k u p B e g D o m in a n c y I n E a s te r n T u r k is ta n : E x te r n a l R e la tio n s , A r m y A n d M ilita r y In n o v a tio n s T a n e r U L U S .............................................................................................................................. 66 M i l l i y Q a d r i y a t l a r v a I s tıq lo l M illi D e ğ e r le r v e B a ğ ım s ız lık T u r su n ali K U Z İ Y E V ................................................................................................................88 T A N IT M A L A R / R E W IE W S Ü L K E T A N IT IM I: O r t a A s y a ’n ı n İ n c i s i Ö z b e k i s t a n T h e P e a r l O f C e n tr a l A s ia : U z b e k is ta n P ro f. Dr. F a tm a A Ç I K ..............................................................................................................95 K İT A P T A N IT IM I: M e r h u m Ö z b e k i s t a n D e v l e t B a ş k a n ı İ s l a m K E R İ M O V ’u n K a l e m i n d e n : “ Y e n i l m e z G ü ç Y ü k s e k M e n e v i y a t ” İ s i m l i E s e r Ü z e r in e The B o o k N a m ed “ Y e n i l m e z G ü ç Y ü k s e k M a n e v i y a t ”, W r it t e n b y I s l a m K e r im o v , T h e F o r m e r P r e s id e n t o f U z b e k is ta n A r ş. G ör. T u ğçe D A Ş Ö Z ........................................................................................................ 102 A s y a Ç a l ı ş m a l a r ı U y g u l a m a v e A r a ş t ı r m a M e r k e z i ’n i n F a a l i y e t l e r i A n n u a l A c tiv itie s o f A s ia n S tu d ie s A p p lic a tio n a n d R e s e a r c h C e n te r A b d u lla h C İ N K A R A ..............................................................................................................106 V SUNU Ş G a z i Ü n iv e rs ite s i b ü n y e s in d e A s y a Ç a lış m a la rı U y g u a la m a v e A ra ş tırm a la rı M e rk e z i o la ra k fa a liy e t g ö s te re n m e rk e z im iz , Y ü k s e k ö ğ re tim Y ü rü tm e K u ru lu to p ­ la n tıs ın d a 2 5 4 7 s a y ılı K a n u n ’u n 2 8 8 0 s a y ılı k a n u n ’la d e ğ iş ik 7 /d -2 m a d d e s i u y a rın c a 7 14 1 S a y ılı Y ü k s e k ö ğ re tim K a n u n u İle B a z ı K a n u n V e K a n u n H ü k m ü n d e K a r a r n a ­ m e le rd e D e ğ iş ik lik Y a p ılm a s ın a D a ir K a n u n u n 183 N u m a r a lı E k M a d d e s i ile A n k a ­ r a H a c ı B a y ra m V eli Ü n iv e rs ite s i R e k tö r lü ğ ü ’n e b a ğ lı o la ra k f a a liy e tle rin e d e v a m e tm e k te d ir. E lin iz d e k i b u s a y ım ız d a y a y ın p o litik a m ız a b in a e n O rta A s y a ’n ın p a rla y a n y ıl­ d ız ı Ö z b e k is ta n ile ilg ili m a k a le le re v e ta n ıtım y a z ıla r ın a a ğ ırlık v e rd ik . B u v e s i­ le ile “ B u h a r a Y a h u d ile ri” a d lı ö z g ü n m a k a le s i ile k a tk ı s u n a n A R I K ile P ro f. D r. D u rm u ş “ Ö z b e k D ia s p o r a s ı” a d lı m a k a le s iy le b iz i d e s te k le y e n P ro f. D r. O rh a n K A V U N C U ’y a , d e ğ e rli h o c a la rım ız A z a d b e k K A R A M A T O V , G u z e l S A D Y K O - V A , T K U Z İ Y E V ’e , S h a h in a İ S K A N D A R ’a v e T u ğ ç e D A Ş Ö Z ’e te ş e k k ü r e d e riz . Ö z b e k is ta n d o s y a s ı d ış ın d a A s y a ’n ın k a n a y a n y a rıs ı A r a k a n ’d a k i s o y k ırım la ilg ili o la ra k P ro f. D r. V a ris Ç A K A N ta ra fın d a n k a le m e a lın a n “ R o h in g y a M ü s lü m a n la rı v e A ra k a n S o y k ır ım ı” a d lı m a k a le s i ile g e n ç a ra ş tırm a c ı T a n e r U L U S ta ra fın d a n k a le m e a lın a n “ D o ğ u T ü r k is ta n ’d a Y a k u p B e g H â k im iy e ti:D ış İlişk ile r, O rd u Ve A s k e ri Y e n ilik le r” a d lı m a k a le le r y e r a lm a k ta d ır. Y a z ıla rı ile b iz i d e s te k le y e n k ıy m e tli h o c a la r ım ız a v e g e le c e ğ in b ilim a d a m la rı o la n g e n ç a ra ş tırm a c ı a rk a d a ş la rım ız a , b u s a y ın ın siz d e ğ e rli o k u rla rım ız la b u lu ş m a ­ sın a , d e ğ e rli k a tk ıla r d a b u lu n a n k ıy m e tli P ro f. D r. F a tm a A Ç I K ’a, v e h a k e m le rim iz e ş ü k ra n la rım ız ı s u n u y o ru z . E d itö r le r K u ru lu VI V II A s y a A r a ş t ı r m a l a r ı D e r g i s i | S a y ı: 2 / C ilt: 2 / I S S N : 2 6 0 2 - 2 9 6 6 B U H A R A Y A H U D ÎL E R İ B u k h a r ia n J e w s D U R M U Ş ARIK * Ö zet O r t a A s y a ’n ı n e n e s k i d i n i v e e t n i k g r u p l a r ı n d a n b i r i B u h a r a Y a h u d i l e r i d i r . Ö z e l ­ l i k l e Ö z b e k i s t a n ’d a , T a c i k i s t a n ’d a v e d i ğ e r b a z ı O r t a A s y a c u m h u r i y e t l e r i n d e y e r l e ş ­ m iş o la n B u h a r a Y a h u d ile r i s a h ip ta r ih te fa r k lı b ir Yahudi grubu k ü ltü r ü n e r e n k k a ta n B u h a r a f a r k l ı d in m e n s u p la r ın ın o ld u k la r ı k e n d ile r in e o la r a k ta n ın m ış tır . özgü k ü ltü r le r in d e n Y a ş a d ık la r ı b ö lg e n in d o la y ı ta r ih in e v e Y a h u d ile r i u z u n s ü r e M ü s lü m a n la r la b ir lik te y a ş a m ış , b ir a r a d a y a ş a m a ö r n e ğ in i s u n m u şla r d ır . Y a ş a d ık la r ı b ö l­ g e d e e g e m e n k ü ltü r d e n e tk ile n e n , z a m a n z a m a n e g e m e n k ü ltü r ü d e e tk ile y e n B u h a r a Y a h u d i l e r i , s o n y ı l l a r d a A m e r i k a ’y a v e İ s r a i l ’e g ö ç e t m i ş , ö t e d e n b e r i y a ş a d ı k l a r ı b ö l ­ g e d e s a y ıl a r ı ö n e m li ö lç ü d e a z a lm ış tır . B u h a r a Y a h u d ile r in in g ü n ü m ü z d e e n y o ğ u n y e r l e ş t i ğ i ü l k e l e r İ s r a i l v e A m e r i k a ’d ı r . B u ü l k e l e r e y e r l e ş e n B u h a r a h u d i d ü n y a s ın a u y u m A s y a ’d a k a la n Y a h u d ile r i, Ya­ s a ğ la m a y a ç a lış ır k e n , k ü ltü r e l b ir d e ğ iş im y a ş a m a k ta d ır . O r ta B uhara Y a h u d ile r i d e göç eden a k r a b a la r ı v e d in d a ş la r ı ile b a ğ ın ı s ü r d ü r m e k i s t e m e k t e d i r . B u m a k a l e d e O r t a A s y a ’d a a y r ı b i r d i n i v e e t n i k u n s u r o l a n B uhara Y a h u d ile r i, ta r ih i, k ü ltü r ü , d ili, s o s y a l v e d in i y a p ıs ı ile b ir lik t e g ü n ü m ü z d e k i d u r u m u in c e le n e c e k tir . A n a h ta r K e lim e le r : B u h a r a Y a h u d ile r i, O r ta A sya, Ö z b e k is ta n , Ç a la , Y a h u d ilik , İs r a il, A m e r ik a A b s tr a c t O ne o f th e o ld e s t r e lig io u s a n d e th n ic g r o u p s in C e n tr a l A s ia is th e B u k h a r ia n J e w s . T h e B u k h a r i a n J e w s , e s p e c i a l ly s e t t l e d in U z b e k is ta n , T a jik is ta n a n d s o m e o th e r C e n tra l A s ia n re p u b lic s , o f th e ir u n iq u e c u ltu r e . are kn o w n as a d iffe r e n t J e w is h T h e B u k h a r ia n J e w s w ho grou p e m b e llis h e s to in h is to r y b e c a u s e th e h is to r y o f th e r e g io n th e y l i v e d in a n d its c u ltu r e , l i v e d w ith M u s l i m s f o r a lo n g tim e a n d p r e s e n t e d e x a m p le s o f th e c o e x is te n c e o f d if fe r e n t r e lig io n s . T h e B u k h a r ia n J e w s , in flu e n c e d b y th e d o m in a n t c u ltu r e in th e ir r e g io n a n d in flu e n c in g s o v e r e ig n c u ltu r e fr o m tim e to tim e , h a v e im m ig r a te d to A m e r ic a a n d I s r a e l in r e c e n t y e a r s a n d h a v e s ig n ific a n t ly r e ­ d u c e d th e n u m b e r o f r e g io n s th e y h a v e l i v e d in s in c e . T h e c o u n tr ie s w h e r e th e ia n J e w s a r e m o s t in te n s iv e ly s e ttle d to d a y a r e I s r a e l a n d A m e r ic a . Jew s w ho s e ttle d in th e s e c o u n tr ie s liv e a c u ltu r a l c h a n g e w h ile B ukhar­ T h e B u k h a r ia n tr y in g to a d a p t to th e J e w i s h w o r ld . T h e B u k h a r i a n J e w s w h o s ta y in C e n tr a l A s i a a l s o w a n t to m a i n ­ ta in th e i r b o n d w it h th e i r m ig r a n t c o - r e lig io n is ts a n d r e la tiv e s . I n th is a r t ic le B u k h a r i a n J e w s ’, a * d is tin c t r e lig io u s a n d e th n ic e le m e n t in C e n tr a l A s ia , h is to r y , c u ltu r e , P ro f. D r. D u rm u ş A R I K , A n k a r a Ü n iv e r s ite s i İ la h i y a t F a k ü lte s i, d a r ik @ a n k a ra .e d u .t r 1 D u rm u ş A R IK la n g u a g e , s o c ia la n d r e lig io u s s tr u c tu r e w illb e e x a m in e d a lo n g w ith th e ir p r e s e n ts ta te . K e y w o r d s: B u k h a r ia n Jew s, C e n tr a l A s ia , U z b e k is ta n , C h a la , J u d a ism , Is r a e l, A m e r ic a G iriş Y a h u d ilik v a h iy k a y n a k lı y a ş a y a n d in le rin e n e s k isi o lm a k la b irlik te g ü n ü m ü z d e m e n s u b u e n a z o la n ıd ır. Y a h u d ilik , e sk i d ö n e m le rd e e v re n s e l n ite lik li b ir d in d ir v e k e n d isin e m ü h te d i k a b u l etm iştir. Y e m e n Y a h u d ile ri, F a la ş a a d ı v e rile n E ty o p y a Y ah u d ileri, H in d is ta n Y a h u d ile ri, H a z a rla r İsra il k ö k e n li o lm a y a n Y a h u d i g u ru p la r a r a s ın ­ d a y e r a lm ış tır (A rık , 2 0 11 , s.2 5 ).A n c a k ta rih i sü re ç te Y a h u d ilik te rim i, b e lli b ir ırka, k ü ltü re v e d in e m e n su b iy e ti ifa d e e d e n ç o k k a p s a m lı b ir a n la m iç e rm iş, b u y ö n ü y le d e Y a h u d ilik d iğ e r d in le rd e n fa rk lılık g ö s te rm iş tir (K ü ç ü k , T ü m e r, 2 0 1 7 , 2 5 1 ; A d a m , 2 0 1 5 , s.60). T arih te b ir ç o k n e d e n Y a h u d ile ri y a ş a d ık la rı to p ra k la r d a n g ö ç e zo rla m ıştır. F ilistin to p ra k la rı stra te jik o la ra k ö n e m li b ir b ö lg e d e O rta D o ğ u v e A frik a a ra s ın d a y e rle şm iş, b u n d a n d o la y ıç e şitli ta rih le rd e M ısırlıla r, A su rlu la r, B ab illiler, R o m a lıla r g ib i k a v im le r ta ra fın d a n işg a le u ğ ra m ış, n ü fu s u n u n b ü y ü k b ir k ıs m ı d a b u to p ra k la rd a n s ü rü lm ü ş ­ tür. F ilistin d ış ın d a P e rs İm p a ra to rlu ğ u ’n d a , M ıs ır ’d a, B a b il’d e, A n a d o lu ’d a, İ r a n ’d a Y a h u d i to p lu lu k la rı y erle şm iştir. L ite ra tü rd e K a railer, K ırım ç a k la r, D a ğ Y ah u dileri, G ü rc is ta n Y a h u d ile ri, L a k lu k la r, C e d id e l- İs la m g ib i D o ğ u Y a h u d ile ri o la ra k a n ıla n b a z ı Y a h u d i g u ru p la n a ra s ın d a B u h a ra Y a h u d ile ri d e a n ılm a k ta d ır. (A rık , 2 01 1 : 3 7 -4 4 ). B u n la rın b ir k ıs m ı e tn ik o la ra k Y a h u d i k ö k e n li sa y ılırk e n b ir k ıs m ı Y a h u d iliğ i d in o la ­ ra k b e n im se m iş fa rk lı e tn ik k im lik le re m e n su p tu r. B u b a ğ la m d a Y a h u d ile rin y e rle ştiğ i c o ğ r a f y a la r d a n b iri d e O rta A sy a o lm u ştur. R u s y a ’n ın O rta A s y a ’y ı e le g e ç ir m e s in d e n ö n c e b u b ö lg e y i z iy a r e t e d e n A v ru p a lı s e y y a h la r “B u h a r a Y a h u d ile ri” a d ın ı o d ö n e m d e c e m a a tin ç o ğ u n u n B u h a r a H a n lığ ı id a re s in d e y a ş ıy o r o lm a la rın d a n d o la y ı k u lla n m ış tır. B u h a r a Y a h u d ile r in i, a r a ş tır m a ­ c ıla r a y r ıc a T ü rk is ta n Y a h u d ile r i, O rta A s y a Y a h u d ile r i, Y e rli Y a h u d ile r, F a rs -T a c ik Y a h u d ile r i, M a h a lli Y a h u d ile r v e y a ş a d ık la rı ş e h irle re g ö re H iv e , H o c e n t, T a şk e n t, S e m e rk a n t Y a h u d ile r i g ib i a d la r la d a a n m ıştır. O rta A s y a ’n ın e n e s k i e tn ik v e d in i g ru p la rın d a n b iris i o la n B u h a r a Y a h u d ile ri ta rih te d iğ e r Y a h u d i g u ru p la rı ile o la n s ın ırlı iliş k ile rin d e n v e iç in d e y a ş a d ık la ­ rı c o ğ ra fy a d a n d o la y ı, a y rı b ir Y a h u d i g ru b u o la ra k d e ğ e rle n d ir ilm iştir . Ö z e llik le , Ö z b e k is ta n ’d a v e T a c ik is ta n ’d a d a h a ç o k B u h a ra , S e m e rk a n t, T a şk e n t, H iv e , K o ­ k a n d , F e r g a n a v e D u ş a n b e ’d e y e r le ş m iş le r v e y a ş a m la rın ı s ü r d ü r m ü ş le rd ir. Z a m a n z a m a n O r ta A s y a ta rih in e v e k ü ltü rü n e re n k k a tm ış la r v e u z u n sü re İ s la m ’ın e g e m e n o ld u ğ u b u c o ğ r a f y a d a M ü s lü m a n la rla b ir lik te b a rış iç in d e b ir lik te y a ş a m ış la rd ır . Y a ­ şa d ık la rı b ö lg e d e e g e m e n k ü ltü rd e n e tk ile n m iş , z a m a n z a m a n y a ş a d ık la rı b ö lg e n in k ü ltü rü n ü d e e tk ile m iş le rd ir. B u h a r a Y a h u d ile ri, ö z e llik le S S C B ’n in d a ğ ılm a s ıy la b ir lik te , İ s r a il’e v e A B D ’y e g ö ç e tm iş , g e rid e k a la n la rın s a y ıs ı ise ö n e m li ö lç ü d e a z a lm ış tır .M a k a le d e , İs la m k ü ltü rü n ü n e g e m e n o ld u ğ u O rta A s y a ’d a a y rı b ir e tn ik d in i u n s u r o la n B u h a r a Y a h u d ile rin in ta ri h i, k ü ltü r ü v e g ü n ü m ü z d e k i d u ru m u in c e ­ le n e c e k tir. 2 B u h a r a Y a h u d ile r i 1. O r ta A s y a ’d a Y a h u d i V a rlığı O rta A s y a ö te d e n b e ri ç e ş itli d in v e k ü ltü r le r in k a v ş a ğ ı o lm u ştu r. Ö n e m li tic a r e t y o lla rın ın b ö lg e d e n g e ç m e s i fa rk lı e tn ik u n s u rla rd a n in s a n la rı b u c o ğ r a f y a d a b ir a r a ­ y a g e tirm iştir. B u in s a n la r a y n ı z a m a n d a in a n ç la rın ı y a ş a m a y a v e y a y m a y a g a y re t e tm iş tir. B u b a ğ la m d a O rta A s y a ’d a k a rş ıla ş ıla n d in le rd e n b ir i d e Y a h u d ilik tir. Y a h u d ilik , O rta A s y a ’d a ö z e llik le İp e k Y o lu ’n u n e tk is iy le y a y ılm a im k â n ı b u l­ m u ş tu r. B u y o lu n h a re k e tli v e y o ğ u n tic a r î f a a liy e tle re im k â n v e rm e s in d e n d o la y ı B u h a ra , S e m e rk a n t, T irm iz , M e rv , U rg e n ç u z u n sü re b ü y ü k v e m ü re ffe h b ir e r şe h ir h a lin e g e lm iş v e b u ö z e lliğ in i k o ru m u ş tu r. İp e k Y o lu ’n u n g e liş m e s in d e tic a re tte k i ç e k ic ilik le riy le R a d a n itle r a d ı v e rile n Y a h u d i tü c c a r la r ö n e m li ro l o y n a m ış v e b u y o l b o y u n c a tic a r e t g e r ç e k le ş tirm iş le r d ir (D re s v y a n s k a y a , 2 0 0 4 , s.2 1 ). A ra p la rın b ö lg e y i e le g e ç irm e s in d e n ö n c e O rta A s y a ’d a B a k triy a -T o h a ris ta n , S o g d , M a rg ia n a v e H o re z m o lm a k ü z e re ö n e m li Y a h u d i y e rle ş im le ri o r ta y a ç ık m ış tır (R tv e la d z e , 2 0 0 4 : 12). G ra e tz , k a y n a k v e rm e m e k le b ir lik te B u h a r a v e ç e v re s in d e Y a h u d ile rin v a r lığ ı­ n a d a ir b ilg ile r v e rm iş tir. B u b ilg ile rd e , Y a h u d ile rin H iv e ’y e k a d a r y a y ıld ığ ın ı v e b u b ö lg e d e 8 .0 0 0 a ile n in m e v c u t o ld u ğ u n u b e lir tm iş tir (G ra e tz , 1 893, s. 3 /4 3 5 ). B e n ja m in T u d e la d o ğ ru d a n b ir g ö z le m e d a y a n m a m a k la b ir lik te , 12. y ü z y ılın s o n ­ la rın d a y a ln ız c a S e m e rk a n t’t a 5 0 .0 0 0 Y a h u d i b u lu n d u ğ u n d a n sö z e tm iş tir (T u d e la lı v e R a tis b o n lu , 2 0 0 1 : 7 7 ).M ü s lü m a n la rın b ö lg e y e g e ld iğ i 8. y ü z y ıld a h a lih a z ırd a B u h a r a ’d a Y a h u d ile r g ö rü lm ü ştü r. T im u r ’u n b ö lg e y i e le g e ç ird iğ i ta rih le rd e d e B u ­ h a r a v e S e m e rk a n t’ta y a ş a y a n Y a h u d ile re a tıf ta b u lu n u lm u ş tu r (G u re v iç , 1 9 9 5 , s. 7 1). O r ta A s y a ’d a B u h a r a Y a h u d ile r in in o r ta y a ç ık ış ın a d a ir ç e ş itli g ö r ü ş le r ile ris ü rü lm ü ş tü r. B u g ö r ü ş le r d e k io r ta k h u s u s , o n la rın a ta la r ın ın b ir ç o k n e s il ö n c e İ r a n ’d a n b ö lg e y e g e lm iş o lm a s ıd ır . B e r n a r d L e w is B u h a r a v e A f g a n is ta n Y a h u d ile r in in k ö k ­ le rin i 16. Y ü z y ıl a k a d a r F a r s ç a k o n u ş a n İr a n Y a h u d ile r in e d a y a n d ır m a k ta d ır . D o ­ la y ıs ıy la B u h a r a Y a h u d ile ri İra n Y a h u d ile r in in b ir k o lu s a y ılm ış tır ( L e w is , 1 9 9 6 , s. 1 3 0 -1 3 1 ). İ r a n ’a v e O r ta A s y a ’y a 1793 y ıl ın d a b i r y o lc u lu k y a p a n R a b b i Y o s e f M a m a n ( 1 7 5 2 - 1 8 2 3 ) B u h a r a Y a h u d ile ri h a k k ın d a k iiz le n im le r in e d a ir b a z ı b ilg ile r v e rm iş tir. B u b ilg ile r d e ; F a s ’ta n İ s r a il to p r a k la r ın a g ö ç e d e r e k T z f a t (S a fe d ) ş e h ­ rin e y e r le ş e n R a b b i Y o s e f ’in e m is s a r (ö z e l g ö r e v li) o la r a k 1 7 9 3 y ılın d a İ r a n ’a v e B u h a r a ’y a g ittiğ i, o n u n g e liş in e k a d a r B u h a r a Y a h u d ile r in in , ( İra n Y a h u d ile ri d ı­ ş ın d a ) d iğ e r Y a h u d i g u r u p la r ile iliş k ile r in in b ü tü n ü y le k o p m u ş o ld u ğ u , b u n e d e n le o n la r ın m a n e v î y a ş a m ın d a b o z u lm a la r ın y a ş a n d ığ ı, R a b b i Y o s e f ’in o n la r a İs ra il to p r a k l a r ın d a n h a b e r g e tir d iğ i, o n la rın d in î v e m illî ş u u ru n u u y a n d ırd ığ ı, İ s r a i l ’in g e r i k a la n k e s im iy le ir tib a tk u r m a la r ın ı s a ğ la d ığ ı, o n la r a T e v r a t’ı v e Y a h u d iliğ in e m ir le r in i ö ğ r e ttiğ i, o n la r a r a s ın d a d in î k ita p la r ı y a y d ığ ı, ö ğ r e tm e n le r ta y in e ttiğ i v e o n la rı İs ra il u lu s u n u n c a n lı b ir e r u z v u n a d ö n ü ş tü r d ü ğ ü b ild ir ilm iş , b u g ö r e v lin in o r ta y a ç ı k m a s ıy la B u h a r a Y a h u d ile r in in Y a h u d i ta r i h a l a n ın a g ir d iğ i v u r g u la n m ış ­ tır. A y r ıc a B u h a r a Y a h u d ile r i’n in S e fa ra d g e le n e k le R a b b i Y o s e f ile ta n ış tığ ı, b u n ­ d a n ö n c e o n l a r ı n ‘H o r a s a n D in î G e le n e ğ i’n e ( K h o r a s a n R ite ) b a ğ lı k a ld ık la r ı ile ri s ü r ü lm ü ş tü r (C o o p e r, 2 0 0 0 , s.1 0 ). O r ta A s y a ’d a b ir Y a h u d i M a h a lle s i ç o k s a y ıd a ş e h r in a y r ılm a z b ir e r p a rç a 3 D u rm u ş A R IK s ın ıo lu ş tu r d u ğ u n d a n , b u y e r le ş im ta r z ı Y a h u d ile r a r a s ın d a d in î g e le n e k le r in d e ­ v a m ın a k a tk ı s a ğ la m ış tır. B u h a r a v e S e m e r k a n t’ta k ile r e e k o la ra k Ş e h ris a b z , K e tte k u r g a n ,K a r m a n a , K o k a n d , F e r g a n a v e M a r g ila n g ib i y e r le ş im b ir im le rin d e d e Y a h u d i m a h a lle le r ik u r u lm u ş tu r . B e lir tile n b u y e r le r d e Y a h u d i y e r le ş im i ile ilg ili B .A . G o le n d e r ç e ş itli k a y n a k la r d a n y a r a r la n a r a k b ilg i a k ta rm ış tır. O n u n a k ta rd ığ ı b ilg ile r e g ö r e 1 8 4 3 ’d e H . H a n ık o v ta r a f ın d a n y a y ım la n a n O p is a n ii B u h a r s k o g o H a n s tv a a d lıe s e r d e ş u n la r k a y ıtlıd ır : “ ...Y a h u d ile r, s a y ıla r ın ın a z o lm a s ın a ra ğ m e n , u z u n s ü re ö n c e b ö lg e d e y e r le ş e n H a n lık n ü f u s u n u n b ir k ıs m ın ı o lu ş tu ru r. Ü s te lik b u n d a n b a ş k a o n la r K e tte k u r g a n , S e m e rk a n t v e K i r ş i’d e y e r le ş m iş , b u ş e h ir le r d e m a h a lle le r i b u lu n m u ş tu r . B u r a la r d a n o n la rı ç ık a r m a k v e g ö ç e ttir m e k m ü m k ü n o lm a d ığ ı g ib i, o n la r ın M ü s lü m a n la r la k a r ış m a s ı d a m ü m k ü n d e ğ ild ir .” G o le n d e r, K o k a n d H a n l ı ğ ı ’n d a k i Y a h u d ile r h a k k ı n d a A . H o r o ş h in , S b o rn ik sta te y , k a s a y u ş ih s a d o T u r k e s ta n s k o g o k r a y a (S t. P e te rb u r g 1 8 7 6 ) a d lı e s e r in i k a y n a k g ö s te r e r e k ş u b ilg ile r i a k ta rm ış tır: “Y a h u d ile r c u g u t m a h a lle a d ı v e r ile n k e n d i m a h a lle le r in ­ d e y a ş a rla r. S a y ıla rı a z d ır.T a lm u d is ttirle r... İ p e k b o y a c ılığ ıy la v e b u n la r ı p a z a r d a s a tm a k la u ğ r a ş ır la r ...B u r a d a k i Y a h u d ile r - İ r a n ’d a n d ır. B u n e d e n le F a rs ç a , d a h a d o ğ r u s u J u d e o - T a c ik [ v e y a b a z ı İ b r a n ic e s ö z le r in k u lla n ıld ığ ı T a c ik F a r s ç a s ın ın b ir d iy a le k tiğ in d e ] k o n u ş u r la r . O n la r ın g iy im le r i Ö z b e k le r d e n v e T a c ik le r d e n a y r ıd ır ” (G o le n d e r, 2 0 0 4 , s .6 4 -6 6 ). K a y n a k la r d a Y a h u d ile rin O rta A s y a ’n ın d iğ e r b a z ı ş e h ir le rin e y e rle ş im i h a k ­ k ın d a d a b ilg ile r v a rd ır. B .A . G o le n d e r , D o b r o s m ıs lo v ’u n , T a ş k e n t v p ro ş lo m i n a s to y a ş e m (T a ş k e n t 19 1 2 ) a d lı e s e rin d e n şu b ilg ile ri a k ta rır: “Y a h u d ile rin T a ş k e n t’e ta m o la ra k n e z a m a n y e rle ş tik le riy le ilg ili lite ra tü rd e k e s in b ir b ilg i y o k tu r. Y e re l Y ah u d ile r b u n u n d ö r t y ü z y ıl ö n c e g e rç e k le ş tiğ in i v e k e n d ile r in in B u h a r a ’d a n g e ld ik ­ le rin i k a b u le d e rle r. B u r a d a fa k ir b ir h a y a t sü re rle r. Ç o ğ u ip e k k u m a ş ı im a la tıy la v e s a tışıy la u ğ ra ş ır. G a y rim e n k u l e d in m e h a k la rı y o k tu r... R u s la rın iş g a li s ır a s ın d a T a ş k e n t’te 2 7 a ile d e n o lu ş a n y a k la ş ık 100 c iv a rın d a Y a h u d i y a ş a m a k ta d ır...” (G o le n ­ d er, 2 0 0 4 : 6 6 -6 7 ). Ç o ğ u B u h a r a v e S e m e rk a n t’t a y a ş a y a n B u h a r a Y a h u d ile r i d a h a s o n ra la rı F e rg a n a V a d is i’n in d iğ e r ş e h ir le rin d e d e g ö r ü lm ü ş tü r (N ik ite n k o v e Ş ig a b d in o v , 2 0 0 4 , s. 128). S a ğ lık lı is ta tis tik î b ilg ile rin e ld e e d ile m e m e s in d e n d o la y ı O rta A s y a ’d a ç e ş itli t a ­ rih le rd e ta m o la ra k n e k a d a rY a h u d in in y a ş a d ığ ı b ilin e m e m e k te d ir .A n c a k 1991 ö n ­ c e s in d e S o v y e tle r B ir liğ in d e y a k la ş ık 4 5 ,0 0 0 B u h a r a Y a h u d is in in y a ş a d ığ ın a d a ir b ilg ile r v a rd ır. S o v y e tle r B ir liğ i k u ru lm a d a n ö n c e v e S o v y e tle r B irliğ i d ö n e m in d e z a m a n z a m a n B u h a ra Y a h u d ile rin d e n im k â n b u la n la r F ilis tin , A B D , K a n a d a , F ra n sa , İn g ilte re v e h a tta S o v y e t b a s k ıla rın d a n k u r tu la b ilm e k iç in A fg a n is ta n , İra n v e H in ­ d is ta n g ib i d iğ e r b a z ı ü lk e to p r a k la r ın a g ö ç e tm iş tir. S o v y e tle rin d a ğ ılm a s ın ın a r d ın ­ d a n y a ş a n a n h ız lı g ö ç h a re k e tle ri n e tic e s in d e Ö z b e k is ta n ’d a v e T a c ik is ta n ’d a k a la n B u h a r a Y a h u d ile rin in s a y ıs ı ise b irk a ç b in le ifa d e e d ilm e y e b a ş la n m ış tır. (S h te r e n s is , 2 0 0 2 , s .1 1 1 -1 2 0 ; H a lb e r s ta d t v e N ik o ls k y , 1 99 6 , s.2 4 4 -2 4 5 ). 2. B u h a r a Y ah u di K im liğ i B u h a r a Y a h u d ile ri a y n ı d in in m e n s u b u o lm a la r ın a v e o r ta k b ir k ö k e n i p a y l a ş ­ m a la r ın a r a ğ m e n a s ır l a r s ü re n fa rk lı c o ğ r a f y a v e k ü ltü r le r d e k i y a ş a m s ü re c in d e n 4 B u h a r a Y a h u d ile r i s o n r a d iğ e r Y a h u d ile rle a r a l a r ın d a d ik k a te d e ğ e r k ü ltü r e l f a r k lı lık l a r o lu ş m u ş tu r. O n la r, Y a h u d i d ü n y a s ın d a k i y e r le r in i v e y a d iğ e r Y a h u d i g u r u p la r d a n a y r ıla n ö z e l­ lik le r in i; Y a h u d iliğ in e s a s la r ın ı h e r z a m a n y e r in e g e tir m e k le , T e v r a t’ı m u h a f a z a e tm e k le ,Y a h u d i k im lik ş u u r u n u g ü ç lü b i r b iç im d e s ü r d ü r m e k le a ç ık la m ış la rd ır. O n la r a g ö r e B u h a r a Y a h u d is i o lm a k “k a t ı k s ı z ” v e “ s a f Y a h u d i” a n la m ın a g e l m e k ­ te d ir . B u b a ğ l a m d a B u h a r a Y a h u d ile ri, D o ğ u A v r u p a ’d a n O r ta A s y a ’n ın d a d a ­ h il o ld u ğ u S o v y e t to p r a k l a r ın a y e r le ş e n A ş k e n a z Y a h u d ile ri, k e n d i m illiy e tle r in i g iz le m e k le ,d in î k u r a lla r ı y e r in e g e tir m e m e k le ith a m e t m iş le r v e o n la r iç in “ R u s Y a h u d ile r i” te r im in i k u lla n m ış la r d ır . B u te r im in s e ç ilm iş o lm a s ı a n la m lıd ır . Ç ü n ­ k ü “ R u s Y a h u d ile r i” te r im i iç in d e , R u s ç a s ö y le n iş iy le o n la rın ç is tiy e e v r e y i y a n i “ s a f” v e “ g e r ç e k ” Y a h u d i o lm a d ık la r ı a n la m ı g iz le n m iş , d a h a ç o k m e le z o ld u k la r ı v u r g u la n m a k is te n m iş tir. B u n u n n e d e n i o la ra k , o n la r ın Y a h u d i o lm a y a n la r la e v le n ­ m e le r i, p a s a p o r tl a r ın d a k im lik le r in i g iz le m e le r i, Y a h u d i u y g u la m a la r ın a v e g e l e ­ n e k le r in e s a h ip ç ık m a m a la r ı g ö s te r ilm iş tir . O y s a B u h a r a Y a h u d ile ri h e r d ö n e m d e Y a h u d i g e le n e k le r in e s a h ip ç ık tık la r ın ı v e Y a h u d i k im liğ in i k o r u d u k la r ın ı id d ia e t m iş le r d i r (C o o p e r, 2 0 0 0 , s .1 8 9 ) .B u d ü ş ü n c e d e n h a r e k e tle , g e n e l o la ra k B u h a r a Y a h u d ile ri iç in A ş k e n a z Y a h u d ile rle e v lilik , Y a h u d i o lm a y a n la r la e v lilik g ib i a lg ı­ la n m ış , o n la r l a y a p ıla n e v lilik le r in Y a h u d i o lm a y a n la r la y a p ıla n e v lilik te n d a h a az o ld u ğ u te s p i t e d i lm i ş t ir (C o o p e r, 2 0 0 0 , s .2 4 6 -2 4 7 ). Y a h u d i n ü f u s u n ik i ş e k ild e k a te g o r iz e e d ild iğ i Ö z b e k is ta n ’d a B u h a r a Y a h u d i­ liğ i, Y a h u d iliğ in ö z g ü n v e r s iy o n u , A ş k e n a z Y a h u d ilik is e s u la n d ır ılm ış v e Y a h u ­ d iliğ in a s im ile e d ilm iş ş e k li o la ra k a n la ş ılm ış tır. B u a n la y ış , o n la r l a y a p ıla n e v l i­ lik le r e y a n s ıd ığ ı g ib i m e z a r lı k la r d a d a A ş k e n a z la r iç in a y rı y e r le r in o lu ş tu r u lm a ­ s ın a z e m in h a z ır la m ış tır (C o o p e r, 2 0 0 0 , s .2 7 3 - 2 7 6 ) .D o la y ıs ıy la B u h a r a Y a h u d ile ri b ö lg e y e s o n r a d a n g e le n A ş k e n a z Y a h u d ile r d e n k e n d ile r in i h e r z a m a n a y rı tu tm u ş , o n la r l a k a r ış m a m a y a ö z e n g ö s te rm iş tir. B u h a r a Y a h u d iliğ in in b e lir le n m e s iy le ilg ili g ö r ü ş a y r ılık la r ı d a y o k d e ğ ild ir. F i l i s t i n ’d e 19. y ü z y ılın s o n la r ın d a v e 2 0 . y ü z y ılın b a ş la r ı n d a “ B u h a r a l ılı k ” ç o k k ü ltü r lü Y a h u d i d ü n y a s ın d a b i r tü r e tn ik k im lik o la ra k d ü ş ü n ü lm ü ş tü r. S e y a h a t­ le r, h a c , tic a r î fa a liy e tle r , y a r d ım to p la m a la r , e m is s a r la r ın ç a lış m a la r ı v e k ita p la r ın d o la ş ım ı s o n u c u n d a B u h a r a Y a h u d ile ri te r im i O r ta A s y a ’d a b u lu n a n b i r d ia s p o r a d a n ib a r e t o lm u ş tu r. 1 9 2 0 ’le rd e b ö lg e n in S o v y e t id a re s in e g ir m e s iy le , t i c a r e t v e s e y a h a t ü z e r in d e k i k a tı k ıs ıt la m a la r b u r a d a k i Y a h u d ile r in d iğ e r Y a h u d i d ü n y a s ıy la iliş k ile r in i e n g e lle m iş tir. D e v a m e d e n s ü r e ç te k e n d ile r in i B u h a r a Y a h u d ile ri o la ra k a d la n d ır m a y a d e v a m e tm e le r in e r a ğ m e n b u n ite le n d ir ic i is im Y a h u d iliğ in ö z e l b ir t ü r ü n ü k a r ş ıla m a k ü z e re o n la r a r a s ın d a “g e r ç e k Y a h u d i” a n la m ın d a k u ll a n ıl ır h a le g e lm iş tir. S o v y e tle r B i r l i ğ i ’n in d a ğ ılm a s ıy la b i r k e z d a h a d iğ e r Y a h u d i d ü n y a s ıy la sık ı te m a s a g e ç e n B u h a r a Y a h u d ile ri, “ B u h a r a Y a h u d iliğ i” a n la y ış ın ı y e n id e n g ö z ­ d e n g e ç ir m e k z o r u n d a k a lm ış tır. G ü n ü m ü z d e “ B u h a r a Y a h u d ile r i” te r im i v e k im liğ i ile ilg ili h ız lı b ir d e ğ i­ şim y a ş a n m a k ta d ır . D e ğ iş im in e n ö n e m li n e d e n i ç e ş itli ta r ih le r d e O r ta A s y a ’d a n y a p ıla n g ö ç l e r v e g ö ç e d e n le r in n e s ille r in in , d iğ e rle r i ile k ü ltü r e l ö z e llik le r in d e k i f a r k lıla ş m a la r d ır . B u b a ğ la m d a ö n c e k i g ö ç d a lg a la r ı s ır a s ın d a İ s r a i l ’e v e A B D ’y e g ö ç e tm iş o la n la r ın y e n i n e s ille r i S o v y e tle r in d a ğ ılm a s ın d a n s o n r a g ö ç e d e n le r5 D u rm u ş A R IK le b ir a r a y a g e ld ik le r in d e ç o k fa rk lı in s a n l a r la k a r ş ıla ş m a k ta , h e r ik i k ü ltü r a r a ­ s ın d a b e lir g in b ir f a r k lıla ş m a y a ş a n m a k ta d ır . B u k ü ltü r e l f a r k lıla ş m a n ın ö n c e k i v e s o n ra k i n e s ille r d e g ö z ö n ü n e a lın d ığ ı n d a b o y u tla r ı d a h a d a g e n iş le m e k te d ir . B u y ü z d e n B u h a r a Y a h u d ile ri te r im i ü z e r in d e b i r ittif a k s a ğ la n a m a m a k ta v e b u s ü re ç te B u h a r a Y a h u d i k im liğ i ü z e r in d e f a r k lı b a k ış a ç ıla r ı o r ta y a ç ık m a k ta d ır . B u n u n n e d e n i o n la rın , o r ta k d e ğ e r v e d ü ş ü n c e le r i p a y la ş m a k ta n , u y u m lu b ir c e m a ­ a t v e to p lu m m e y d a n a g e tir m e k te n u z a k la ş m ış o lm a la rıd ır . B u n u n y a n ın d a a r tık g ü n ü m ü z d e k im in B u h a r a Y a h u d is i o lu p o lm a d ığ ın d a ittif a k ta n ç o k i h t i l a f v a r ­ d ır. K im ile r in e g ö re g e r ç e k B u h a r a Y a h u d is i, B u h a r a d ış ın a ç ık m a d a n v e b u şe h ri t e r k e tm e d e n y a ş a m ın ı s ü rd ü re n le rd ir. K im ile r in e g ö r e S o v y e t d ö n e m in d e R u s la r ta r a f ın d a n g ü ç lü b i r a s im ila s y o n a m a ru z k a lm a la r ın d a n d o la y ı b u d ö n e m d e O rta A s y a ’d a y a ş a y a n la r B u h a r a Y a h u d is i k a b u l e d ile m e z le r. B u g ö r ü ş te o la n la r, g e r ç e k B u h a r a Y a h u d ile r i’n in 1 9 2 0 - 1 9 3 0 ’lu y ılla r d a , y a n i S o v y e t d ö n e m in d e n ö n c e y a d a b u d ö n e m in b a s k ıl a r ın a m a ru z k a lm a d a n ilk y ıl la r d a F ilis tin t o p r a k l a r ın a g ö ç e tm iş o la n la rd ır. 1 9 9 0 ’la r a k a d a r v e h a la O r ta A s y a ’d a y a ş a y a n l a r ise S o v y e tle re a ld ır m a d a n k e n d ile r i g ib i b u c o ğ r a f y a d a d o ğ u p b ü y ü y e n le r in ö z g ü n B u h a r a Y a ­ h u d is i o ld u ğ u n a v u r g u y a p m a k ta d ır. B u g ö r ü ş ta r a f ta r la r ı, d a h a ö n c e g ö ç e tm iş o la n la r ı a r tık g e r ç e k B u h a r a Y a h u d is i o la ra k g ö r m e m e k te v e o n la rı “ İ s r a ilî” o la ra k d e ğ e r le n d ir m e k te d ir (C o o p e r, 2 0 0 0 , s .3 5 9 ) .A n c a k , h e r ş e y e r a ğ m e n h a lk a r a s ın d a o ld u ğ u g ib i b ilim s e l b ir ç o k a r a ş tır m a d a , ü z e r in d e g ö r ü ş b ir liğ i b u lu n a n b e lli b ir g r u b u v e k im liğ i b e lir tm e k ü z e re “ B u h a r a Y a h u d ile r i” te r im i k u lla n ılm a k ta d ır . 3. B u h a r a Y a h u d ile r in in D il v e E d e b iy a tı G e n e l o la ra k B u h a r a Y a h u d ile r in in İ r a n ’d a n g ö ç e ttiğ i k a b u l e d ilir. B u n e d e n le o n la r, z a m a n z a m a n “ B u h a r a İ b r a n ic e s i” ş e k lin d e d e a d la n d ır ıla n , İ r a n ’la ir tib a tlı b i r d il o ld u ğ u k a b u l e d ile n “ J u d e o - T a c ik d i l i ”n d e y a d a b ir b a ş k a d e y iş le “Y a h u d i T a c ik ç e s i”n d e k o n u ş u r la r (P o liv a n o v , 1 9 8 9 ). B u d il S ır d e r y a v e A m u d e r y a a r a s ın ­ d a k i b ö lg e d e k o n u ş u la n T a c ik d ilin in b i r ş iv e s i s a y ılm a k ta d ır. B u d ild e F a r s ç a ile ö n e m li o r a n d a o r ta k lık v a rd ır .A y n ı z a m a n d a İ b r a n ic e , A ra m c a , A r a p ç a ,Ö z b e k ç e , R u s ç a v e ö z e llik le A f g a n is ta n ’d a k o n u ş u la n d iğ e r b a z ı d ille r d e n ç o k s a y ıd a s ö z c ü k b u lu n u r, b ir ç o k s ö z c ü ğ ü n s ö y le n iş i is e F a r s ç a d a n f a r k lılık a r z e d e r. B u h a r a Y a h u d ile r i e s k id e n İb r a n i a lfa b e s in i k u lla n m a k ta ik e n , s o n r a la r ı A r a p a lfa b e s in i k u ll a n ­ m a y a b a ş la m ış la r , d a h a s o n r a d a R u s e g e m e n liğ in d e K ir il a lfa b e s in e g e ç m iş le rd ir. B u h a r a Y a h u d ile r in in k o n u ş tu ğ u Y a h u d i T a c ik ç e s i’n d e b ö lg e s e l ş iv e f a r k lı lık ­ la rı d a v a r d ır. S e m e rk a n t- B u h a r a ş iv e s i, d iğ e r b ö lg e le r d e k o n u ş u la n ş iv e le r d e n fa rk lıd ır . Ö z b e k is ta n ’d a v e T a c ik is ta n ’d a y a ş a y a n B u h a r a Y a h u d ile ri k e n d i k o n u ş ­ tu k l a r ı d ili, Y a h u d ile r d ış ın d a b ö lg e d e y a ş a y a n T a c ik k ö k e n li n ü f u s u n k o n u ş tu ğ u “ T a c ik ç e ” ş e k lin d e if a d e e tse d e , B u h a r a Y a h u d ile r in d e n k e n d i d ille r in in ö z e lliğ in i s ö y le m e s i is te n d iğ in d e o n la r İ b r a n ic e d e n a lın a n b a z ı s ö z le r le b ir lik te k o n u ş m a s ı­ r a s ın d a y a p tık la r ı se s v u r g u la r ın d a n k o m ş u la r ın ın k e n d ile r in in Y a h u d i o ld u ğ u n u a n la d ık la r ın ı if a d e e d e r le r (C o o p e r, 2 0 0 3 , s.1 5 1 ). B u h a r a Y a h u d ile ri k e n d i a n a d ille r in i b a z ı a y ırıc ı ö z e llik le r le İ b r a n ic e h a rf le rle y a z ıla n e d e b iy a t d ili o la ra k d a k u lla n m ış tır . Y a h u d i T a c ik ç e s in d e K u ts a l K ita p ç e v i­ ri g e le n e ğ in in 12. y ü z y ıla , e n e s k i m a n z u m m e tin le r in 14. y ü z y ı la k a d a r g e r i g ittiğ i 6 B u h a r a Y a h u d ile r i te s p i t e d ilm iş tir . 16. y ü z y ıld a n 18. y ü z y ı la k a d a r Y a h u d i T a c ik ç e s in d e ,ç o ğ u n lu ğ u B u h a r a ’d a o lm a k ü z e r e ,b ir ta k ım m a n z u m ç a lış m a la r o r ta y a ç ık m ış tır. Y a h u d i T ac ik ç e s in d e ilk şiir, B a y o d i K h u y d o d c h a ( K ü ç ü k K u d a y d a d ’ın A n ıs ın a ) a d lı, 1 8 0 9 y ıl ın d a A v ra h a m b e n A b u lh a y r ta r a f ın d a n y a z ılm ış tır . Y a h u d i T a c ik ç e s in d e ilk b a ­ s ıla n k ita p , M e z m u r la r K ita b ı 1 8 8 3 ’d e V iy a n a ’d a y a y ım la n m ış tır. B u ta r ih te n it i ­ b a r e n B ir in c i D ü n y a S a v a ş ı’n ın b a ş la r ı n a k a d a r Y a h u d i T a c ik ç e s in d e k it a p la r d ü ­ z e n li o la ra k o r ta y a ç ık m ış , b u d ild e y a k la ş ık 120 k ita p b a s ılm ış tır. B u n la r ın h e m e n h e p s i, Ş im o n H a h a m ’ın (1 8 4 3 - 1 9 1 0 ) ö n c ü lü ğ ü n d e B u h a r a Y a h u d ile r i’n d e n b ir y a ­ z a r g u r u b u n u n o lu ş tu ğ u K u d ü s ’te b a s ılm ış tır. B u y a z a r la r a ğ ır lık lı o la ra k o r ijin a l ç a lış m a la r y e r in e k e n d i h a lk ı iç in e n u y g u n ö n e m li te m e l e s e r le r in ç e v r ile r e k y a ­ y ım la n m a s ın ı v e y a y g ın lık k a z a n m a s ın ı h e d e f le m iş tir ( G o ld b e rg , 1 9 91 , s .3 7 -3 8 ). Ç e v ir ile n k a y n a k la r ın h e m e n h e p s i d in î m e tin le r d e k i g e le n e k s e l b a ğ ı s ü r d ü ­ r e n n ite lik te k i e s e rle rd ir . D iğ e r ö n e m li b ir h u s u s , Y a h u d i Y a z a r la r ın D o ğ u A v ru p a A y d ın la n m a s ıd ır (H a s k a la ). B u e s e r le r in e n p o p ü le ri Ş im o n H a h a m ’ın ç e v ir d iğ i (1 9 0 8 ; 1 9 1 3 ’d e y e n id e n b a s ıld ı) A v ra h a m M a p u ’n u n ( 1 8 0 8 - 1 8 6 7 ) y a z d ığ ı A h a v a t S iy o n (S iy o n A ş k ı) a d lı ilk m o d e rn İb r a n ic e ro m a n d ır. Y a h u d i T a c ik ç e s in d e ilk g a z e te o la n R a h a m im 1 9 1 0 ’d a F e r g a n a ’d a ç ık m a y a b a ş la m ış , a n c a k b u g a z e te 1 9 1 4 ’te y a y ı n la r ın a so n v e r m i ş tir (Z a n d , 1 9 9 1, s. 3 8 8 ). S o v y e t d ö n e m in d e u y g u la n a n e ritm e p o litik a la r ı B u h a r a Y a h u d ile r i’n in d il v e e d e b iy a tın ın g e liş m e s in i d e o lu m s u z y ö n d e e tk ile m iş tir. G ü n ü m ü z d e ç o ğ u B u ­ h a r a Y a h u d is i R u s ç a k o n u ş m a k ta d ır . B u h a r a Y a h u d ile r i’n in 19. y ü z y ıld a F ilis tin to p r a k l a r ın a y e r le ş m e y e b a ş la m a s ın d a n s o n r a o n la rın a n a d ilin d e ç e ş itli e s e rle rin , g a z e te v e d e r g ile r in y a y ın ı g e n e l o la ra k K u d ü s ’te g e rç e k le ş tirilm iş tir . S o v y e tle r in d a ğ ılm a s ın d a n s o n r a ç e ş itli Y a h u d i k u r u lu ş la r, O r ta A s y a ’d a k a la n B u h a r a Y a h u d i­ le r in in a n a d ille r in i c a n la n d ır m a g ir iş im le r in d e b u lu n m a k ta d ır. 4. B u h a r a Y a h u d ile r in in S o sy a l v e D in i Y a p ısı B u h a ra ve S e m e r k a n t’ta k ile r e ek o la ra k Ş e h r is a b z ’d a , K e tt e k u r g a n ’d a , K a r m a n a ’d a , F e r g a n a ’d a , H o k a n d ’d a v e M a r g il a n ’d a b u lu n a n Y a h u d i M a h a lle le r i g ü n ü m ü z e k a d a r v a r lığ ın ı s ü rd ü rm ü ş tü r. B u m a h a lle le r d e y a ş a m , a ile le r in b ir b i r i­ n e d e s te k o lm a s ın ı, g ü v e n iç in d e y a ş a m a s ın ı, d in î g e le n e k le r in d e d e v a m ın ı sa ğ la m ış tır .B ir Y a h u d i M a h a lle s in in n ü f u s u , a ile le re v e k a b ile y e d a y a lı b ir h iy e r a r ş i­ y e tâ b i o lm u ş tu r. S e m e r k a n t’ta n b i r a ile Ş e h r is a b z ’d a k i b i r a ile d e n d a h a y ü k s e k b i r s ta tü d e g ö rü lm ü ş tü r. B u d u r u m g e n ç le r in e v liliğ in d e d e n k lik m e s e le s in d e d e ö n e m li b ir ö lç ü k a b u l e d ilm iş tir . B u h a r a Y a h u d ile ri a r a s ın d a g e le n e k le r i b ü y ü k ö lç ü d e B u h a r a ’d a y a ş a y a n l a r b e lir le m iş tir (D y m s h its , 1 9 9 7 , s.6 3 ). O r ta A s y a ’d a g e n e llik le a ta e r k il a ile a n la y ış ı e g e m e n o lm u ş tu r. A ta e r k il a ile y a ­ p ıs ı B u h a r a Y a h u d ile ri a r a s ın d a d a y a y g ın lık k a z a n m ış , s o s y a l y a p ıy ı o r ta y a k o y a n a r a ş tır m a la r d a , id e a l o la ra k h e r e v h a lk ı; a ile re is i, h a n ım ı y a d a h a n ım la r ı, e v le n ­ m e m iş e v la d ı v e ç o c u k la r ıy la b ir lik te e v li e v la d ın d a n o lu ş m u ş , e v li e v la t b a b a l a r ı­ n ın ö lü m ü n e k a d a r b u e v h a lk ın ın b i r ü y e s i o la ra k k a lm a y ı s ü rd ü rm ü ş tü r. B u h a r a Y a h u d ile ri b u n u n y a n ı n d a ö z e llik le b a b a ta r a f ın d a n y a k ın a k r a b a ile e v liliğ e ö n e m v e r m iş , b u t ü r e v lilik le r in g e r ç e k le ş m e s in e g a y r e t e tm iş tir. B u n u n te m e lin d e ise m a l v a r lığ ın ı a ile iç in d e tu t m a is te ğ i b u lu n m u ş tu r (C o o p e r, 2 0 0 0 , s.2 4 9 ). 7 D u rm u ş A R IK B u h a r a Y a h u d ile r in in g e n iş a ile y a p ıs ı o n la rın d a y a n ış m a a n l a y ış ın a d a y a n s ı­ m ış tır. B u h a r a Y a h u d ile r in d e g e n iş a k r a b a lık d a ire s i m iş p a h a o la ra k a d la n d ır ılır . B u h a r a Y a h u d ile r in d e m iş p a h a n ın m in im u m b ile ş im i v e b ir a ile r e is in in m iş p a h a sı; k a r d e ş le r i ( o n la r ın ç o c u k la r ı v e to r u n la r ı) , e v li o ğ u lla r ı v e e v li k ız la r ı, a n n e s in in k ız k a r d e ş in in v e a n n e s in in e r k e k k a r d e ş in in ç o c u k la r ı, b a b a s ın ın e r k e k k a r d e ş le ­ r in in v e k ız k a r d e ş in in ç o c u k la r ı a y n ı m i ş p a h a y a a it o la ra k d e ğ e rle n d irilir. E ş o la n k a d ın ın m iş p a h a s ın d a k i ü y e le r d e b e n z e r b ir a ğ ı iç e rir. B ir k im s e b ü tü n b u a k r a ­ b a la r ın ı h e r h a n g i b i r tö r e n d e y a d a o la y d a ç e k in m e d e n v e te r e d d ü t e tm e d e n y a r d ı­ m a ç a ğ ıra b ilir, o n la r ın b ir b ir le r in e k a r ş ılık lı y ü k ü m lü lü k le r i v a r d ır. B u a k r a b a lık s is te m in in g e tir d iğ i y ü k ü m lü lü k le r g e n e l o la ra k B u h a r a Y a h u d i c e m a a ti ta r a f ın d a n iç te n lik le k a b u l e d ilir. Ç ü n k ü M ü s lü m a n la r ın ç o ğ u n lu k ta o ld u ğ u b ir to p lu m d a s a ­ y ıc a a z o la n Y a h u d i b i r g u r u b u n g e n iş a k r a b a lık a ğ ın a s a h ip o lm a s ı o n la r iç in h e r z a m a n ö n e m a rz e d e r (A rık , 2 0 1 1 , s .2 0 0 ). Y a ş a d ık la r ı b ö lg e d e B u h a r a Y a h u d ile ri iş v e s a n a t a la n ın d a b a ş lı c a ik i a la n ı t e ­ k e lin e a lm ış tır ; k u m a ş b o y a c ılığ ı v e m ü z ik . B u h a r a Y a h u d ile ri g e ç m iş te n b u g ü n e m ü z is y e n , ş a r k ıc ı v e m ü z ik e n s tr ü m a n la r ı im a la tıy la ü n lü o lm u ş , Y a h u d i m ü z is ­ y e n l e r h e r Ö z b e k v e T a c ik d ü ğ ü n ü n d e ç a lm ış tır . G ü n ü m ü z d e d e T ü r k is t a n ’d a h a lk m ü z iğ i ü r e te n le r in ç o ğ u B u h a r a Y a h u d ile ri a r a s ın d a n ç ık m a k ta d ır . F a b r ik a la r d a ü r e tile n k u m a ş la r p a z a r la r d a g ö r ü lm e y e b a ş la y ı n c a b ir ç o k k u m a ş b o y a c ıs ı Y a h u ­ d i iş in i k a y b e tm iş v e iş in i d e ğ iş tir m iş ,o n la r ın b ir ç o ğ u a y a k k a b ı ta m ir c is i, k u a fö r , s e y y a r s a tıc ı g ib i m e s le k a la n la r ı n a y ö n e lm iş tir. S o v y e tle r B ir liğ i v e s o n r a s ın d a y e n i e k o n o m i p o li tik a la r ıy l a b ir lik te b ir ç o k B u h a r a Y a h u d is i e n d ü s tr i a la n ın d a işe g ir m iş tir ( D y m s h its , 1 9 9 7 , s.6 4 ). B u h a r a Y a h u d ile r i’n in e v le r i g e n e llik le z a m a n ın ih tiy a ç la r ın a , ik lim ş a r tla r ın a g ö r e in ş a e d i lm i ş t ir v e b ir ç o k y ö n d e n M ü s lü m a n la r ın e v le r in e b e n z e r. B e n z e r liğ in b a ş lıc a n e d e n i Y a h u d i z e n g in le r in e v le r in i M ü s lü m a n u s ta la r a y a p tır m ış o lm a la rıd ır .A n c a k b a z ı f a r k lı lık la r d a y o k d e ğ ild ir . G e le n e k s e l b i r M ü s lü m a n e v i ile b ir B u h a r a Y a h u d is in in e v i a ra s ın d a k i te m e l fa rk , Y a h u d ile rc e k u lla n ıla n k o n u tla rd a , e r k e k v e k a d ı n la r iç in “tı ş k a r ı ” (d ış ) v e “ iç k e r i” (iç ) ş e k lin d e a y rı b ö lü m le r in b u ­ lu n m a m a s ıd ır. B ir Y a h u d i M a h a lle s i ta ş l a r la ö r ü lü d u v a r la r la ç e v r ili, d a r g ir iş li b ir ­ b ir in e g e ç m iş c a d d e le r d e n o lu ş a n la b ir e n t b iç im in d e ş e k ille n m iş , b u h a liy le d a h a ç o k e s k i M ü s lü m a n M a h a lle le r in e b e n z e m iş tir. Y a h u d ile rle M ü s lü m a n la r ın e v le r in in d e k o r a s y o n la r ın d a d a b a z e n ö n e m li f a r k ­ lı lık l a r v a rd ır . Ö z e llik le B u h a r a lı v e S e m e rk a n tlı b ü y ü k tü c c a r la r ı n k o n a k la r ın d a m is a f ir le r iç in ta h s is e d ile n , g a l a (ş e n lik ) s a lo n u o la ra k b ilin e n v e a y n ı z a m a n d a “ a ile s in a g o g u ” o la ra k d a k u lla n ıla n te z y in a tlı s a lo n la r d a k i d e k o r a s y o n la r y e r a l ­ m ış tır. B u s a lo n u n K u d ü s ’e d ö n ü k b a tı t a r a f ın d a b u lu n a n n iş le r d e T e v ra t to m a r la r ı v e d u a m e tin le r i m u h a fa z a e d ilm iş tir . B u s a lo n la r ın d u v a r la r ı v e ta v a n la r ı a ğ a ç o y m a la r ıy la , re n k li r e s im le r le v e Y a h u d i K u ts a l K i t a b ı ’n d a n ik tib a s e d ile n İb ra n ic e y a z ıla r la te z y in e d ilm iş tir . B u t ü r e v le r in ç o ğ u n u n iç k ıs m ı d o ğ u s a n a tın ın ş a h e s e r le ri s a y ılm ış tır ( D y m s h its , 1 9 9 7, s .6 4 ; Y u s u p o v a , 2 0 0 4 , s .1 8 8 , 1 9 1 -1 9 2 ). Z e n g in Y a h u d ile r in e v le r in d e s in a g o g o la ra k k u lla n d ık la r ı s a lo n la r ı ta h s is e tm e le ri y a n ın d a Y a h u d iliğ i a n ım s a ta c a k , Y a h u d iliğ in ö n e m li b i r s e m b o lü “ D a v u d Y ıl d ı z ı ” 8 B u h a r a Y a h u d ile r i (M a g e n D a v id ) d a y a p ı lm ı ş tır (Y u s u p o v a , 2 0 0 4 , s. 197). Y a h u d i m a b e d le r i h e r z a m a n Y a h u d i m a h a lle s in in o r ta s ın d a y e r le ş m iş , Y a h u d i to p l u m u n d a m e rk e z î b ir ro l ü s tle n m iş v e b u y ö n ü y le o n la rın s o s y a l v e d in î y a ş a ­ m ı n d a ö n e m li f o n k s iy o n la r g e r ç e k le ş tirm iş tir. S ü n n e t, n ik â h v e a n m a g ib i ç e ş itli tö r e n le r d e k i b ir l ik te lik B u h a r a Y a h u d ile ri a ra s ın d a k i to p lu m s a l b a ğ la r ı g ü ç l e n d ir ­ m iş tir. B u h a r a Y a h u d ile r in in d in î y a p ıs ı h a k k ı n d a a y r ın tılı ta r i h î v e r ile r e ld e e d i le m e ­ m e k te d ir . A n c a k 19. Y ü z y ıl d a E m ir li k ’te B u h a r a ş e h rin d e o n la r a r a s ın d a te s p i t e d ile n b ilg ile r o n la rın d in i y a p ıs ı h a k k ın d a a z ç o k fik ir v e rm e k te d ir. O n la rd a k i d in i y a p ı, ik ili b i r k a r a k t e r ta ş ım ış tır . İd a r e n in b a ş ın d a “ K a la n t a r ” b u lu n m u ş , d in î k o n u la r d a ise o to r ite o la ra k “ M o lla y i K a la n ” u n v a n ı y la Ş e f R a b b i g ö r e v y a p m ış tır. Z a m a n z a m a n b u ik i g ö r e v i b ir k iş i d e ü s tle n e b ilm iş tir . S e k ü le r v e d in î id a re b irb iriy le ir tib a tlı o lm u ş , fa k a t ö z e r k o la ra k g ö r e v le r in i y e r in e g e tirm iş le rd ir. K a la n ta r a d ı v e r il e n lid e r B u h a r a Y a h u d i c e m a tın ın y e tiş k in e rk e k ü y e l e r in in t a ­ m a m ı ta r a f ın d a n s e ç ilird i. K a la n ta r, is tis n a i b a z ı d u r u m la r d a d e v le t id a re s in c e g ö ­ r e v d e n a lın m a d ış ın d a ö m ü r b o y u g ö r e v in i y ü r ü tü r d ü . K a la n ta r, o to r i te l e r n e z d in d e c e m a a ti te m s il e d e r v e o n la ra k a r ş ı c e m a a tin d e n s o r u m lu o lu r, c e m a a t ile d e v le t a r a s ın d a a r a c ılık r o lü ü s tle n ir d i. K a la n ta r ın c e m a a t iç in d e k i te m e l g ö re v le r in d e n b ir i d e Y a h u d i d in î h u k u k u n a ( h a la k h a ) b a ş v u r u g e r e k tir m e y e n d a v a la r d a s a ğ d u y u ­ y a v e ö rfe (m in h a g h a - m e d in e ) g ö r e h a k e m lik y a p m a s ıy d ı. H e m ö rfe h e m d e Y a ­ h u d i h u k u k u n a g ö r e d e ğ e r le n d ir ilm e s i g e r e k e n d a v a la r a K a la n ta r, M o lla y i K a la n ile b ir lik te b a k a r d ı. K a la n ta r ın r e s m î b ir m a a ş ı y o k tu , g e n e llik le d a v a l ıla r h iz m e ti k a r ş ıl ığ ın d a o n a b e lli b ir ü c r e t ö d e rd i. K a la n ta r a , Ö z b e k le r d e v e d iğ e r T ü rk le rd e “ a k s a k a l” o la ra k b ilin e n , B u h a r a Y a h u d ile r i’n in if a d e s iy le ik i a s s a g a l y a r d ım e d e r d i.A s s a g a lın d a m a h a lle s a k in le r in in y e tiş k in e r k e k le r in c e s e ç ilm e s i v e b u s e ç im in o to r ite le r c e o n a y la n m a s ı g e r e k ir d i.A s s a g a lla r ın te m e l s o r u m lu lu ğ u k e n d i m a h a l­ le le r in d e k i g ü n lü k y a ş a m ın h u z u r iç in d e s ü r d ü r ü lm e s in i s a ğ la m a k tı. A s s a g a lla r d a, K a la n ta r g ib i b a z ı d u r u m la r d a h a k e m o la ra k d a v a la r d a ro l ü s tle n e b ilir d i. O n la rın d a r e s m î b ir m a a ş ı y o k tu , d a v a lıla r o n la ra d a h iz m e tle r i k a r ş ıl ığ ın d a b e lli b i r ü c r e t ö d e r d i (A rık , 2 0 1 1 , s .2 0 4 ) . H e r b i r m a h a lle n in k a d ı n la r ın ı n b a ş ın d a , s e ç im le iş b a ş ın a g e tir ile n , K a y v a n î a d ı v e r ile n b ir g ö r e v li b u lu n u r d u . O n u n ; k a d ı n la r a r a s ın d a y a ş a n a n ç e k iş m e le r d e h a k e m o lm a k ; d ü ğ ü n tö r e n le r in d e k a d ı n la r a r a s ın d a g e r ç e k le ş e c e k tö r e n i o rg a n iz e e tm e k ; e v lilik le ilg ili d a v r a n ış la r h a k k ın d a g e lin le r e b ilg i v e ö ğ ü t v e r m e k ; y a s la ilg ili â d â b - ı m u a ş e r e te g ö r e a ğ ıtç ıla r ın iş le r in i o rg a n iz e e tm e k g ib i b a z ı te m e l g ö ­ r e v le r i v a r d ı (Z a n d , 1 9 9 0 , 3 /5 3 5 ). B u h a r a Y a h u d ile ri a r a s ın d a d in a la n ın d a M o lla y i K a la n e n ü s t o to r ite y d i. O n u n y e tk i a l a n ın a h a la k h a ile ilg ili k o n u la r g ir e r d i, d in î h u k u k la ilg ili b ü tü n d a v a la r d a M o lla y i K a la n g ö r e v ü s tle n ir ,b u t ü r d a v a la r d a y a l n ız c a M o lla y i K a l a n ’ın s ö z ü g e ­ ç e rd i. M o lla y i K a la n a y n ı z a m a n d a d in î m a h k e m e n in (b e t- d in ) b a ş k a n ı (a v ) o la ra k b u t ü r d a v a la r a b a k a r d ı. Ö rfü (m in h a g h a - m e d in e ) v e Y a h u d i d in î h u k u k u n u il g i ­ le n d ir e n d a v a la r d a k a r a r v e r ilm e s i iç in M o lla y i K a la n , K a la n ta r ile b ir lik te h ü k ü m v e r ir le r d i ( A m itin - Ş a p ir o , 1 9 3 1 , s.1 3 ). M o lla y i K a la n , B u h a r a ş e h r in in b ü tü n Y a h u d i n ü f u s u n u n d in î h u k u k a g ö re k o 9 D u rm u ş A R IK ş e r k u r a lla r ın ı y e r in e g e tir ip g e tir m e d ik le r in i, d in î k u r a lla r a g ö re h a y v a n k e s m e iş in i ( ş o h a tim - ş o h e t) , k e s ile n h a y v a n la r ın d in î k u r a lla r a g ö re te m iz le y e n le r i (b o d g im - b o d e g ) v e b u h e r ik i iş i y a p a n la r ı (ş u b ) d e n e tle r d i. M o lla y i K a la n a y n ı z a m a n ­ d a B u h a r a ş e h r in d e k i Y a h u d i d in î s e m in e r in in (y e ş iv a ) y ö n e tic is iy d i (re ş m e tiv ta ) v e y e ş iv a n ın b a ş lı c a ö ğ r e tm e n iy d i. Y e ş iv a ’n ın ilk k ıs m ın d a n m e z u n o la n la r ı d in î k u r a ll a r a g ö re h a y v a n la r ı k e s m e iş in i y a p a c a k g ö r e v li le r ( ş o h a tim ) o la ra k a ta m a v e y e ş iv a n ın y ü k s e k k ıs m ın d a n m e z u n o la n la r ı d a m o lla y a n ( ra b b i) o la ra k ta y in e tm e g ö r e v in i d e M o lla y i K a la n y e r in e g e tir ir d i. M o lla y i K a la n a y rıc a , o n ü ç y a ş ın ı d o ld u r m u ş ç o c u k la r ın d e v a m e ttiğ i b ü tü n ilk ö ğ r e tim o k u lla r ın d a k i e ğ itim - ö ğ re ti m s ü re c in i d e n e tle r d i. M o lla y i K a lo n , B u h a r a ’n ın m e rk e z s in a g o g u n u n r a b b is i o la ra k h iz m e t e d e r, d iğ e r b ü tü n B u h a r a s in a g o g la r ın d a g ö r e v y a p a n r a b b ile r i d e d e n e tle r d i. H e r s in a g o g u n “K a b b a y ” a d ı v e r ile n s e ç ilm iş b i r y ö n e tic is i b u lu n u rd u . K a b b a y ın y ö n e tic ilik g ö r e v i y a n ın d a b a z ı s o r u m lu lu k la r ı d a v a r d ı. B u n la r; s in a ­ g o g u n ü y e le r in e v e k o n u k la r ı n a g ö r e v le r v e r m e k (T e v ra t o k u m a y a d a v e t, K u ts a l A r k ’ı a ç m a k v .s.); s in a g o g u n y o k s u l ü y e le r i iç in F ıs ıh ö n c e s in d e ( g im h a d e fiş a ) v e s o ğ u k la r b a ş la m a d a n ö n c e y ıl d a ik i k e z p a r a y a r d ım ı to p la m a k tı. B u h a r a ş e h r in d e ­ k i K a la n ta r v e M o lla y i K a la n B u h a r a E m ir liğ i’n d e k i b ü tü n Y a h u d ile r in b a ş ı o la ra k k a b u l e d ilir d i ( A m itin - Ş a p ir o , 1 9 31 , s .1 3 -1 4 ). Y a h u d i c e m a a tin in s e ç ilm iş S e k ü le r lid e r i o la n K a la n ta r, ö n c e d e n b i r y a r g ıç v e Y a h u d i o lm a y a n o to r ite le r n e z d in d e c e m a a tin te m s ilc is i o la ra k h iz m e t e tm iş , Y a ­ h u d i to p lu m u n u n d in î lid e r i o la ra k g ö r e v ü s tle n m iş , s in a g o g u v e Y a h u d i m a h a lle ­ s in in ö z e r k liğ in i k o n tr o l e tm iş tir. O n u n te m e l g ö r e v i c e m a a tin v a r lığ ın ı k o ru m a k , o n u n d e v a m lılığ ın ı s a ğ la y a c a k k o n u la r d a ö n c ü lü k e tm e k v e b u n u n iç in g e r e k e n le r i y e r in e g e tir m e k o lm u ş tu r. S o v y e tle r B i r l i ğ i ’n in k u r u lm a s ıy la b ir lik te g e le n e k s e l Y a h u d i to p lu m y a p ıs ı ç ö z ü lm ü ş , İç İş le ri B a k a n lığ ı b ü n y e s in d e o lu ş tu r u la n Y a h u d i K o m ite s i d e v r e y e s o k u lm u ş tu r. B u n a r a ğ m e n B u h a r a Y a h u d ile ri k e n d i iç in d e g e ­ le n e k s e l id a re v e k o n tr o l m e k a n iz m a s ın ı s ü r d ü r m e y e ç a lış m ış tır. B u h a r a Y a h u d i c e m a a tin in s o n y e r e l d in î lid e r i 1 9 8 0 ’in b a ş la r ın d a ö lm ü ş a n c a k d a h a s o n r a s e ç ile n b i r K a la n ta r v e Ş o h e t to p lu lu ğ u n s o r u m lu lu ğ u n u ü s tle n m iş tir. S o n z a m a n la r d a b ö l­ g e y e İ s r a i l ’d e n v e y e ş iv a d a e ğ itim g ö r e n , y e n i r a b b il e r g e lm e y e v e B u h a r a Y a h u d i c e m a a tin e re h b e r lik e tm e y e b a ş la m ış tır ( D y m s h its , 1 9 9 7 , s.6 3 ). O r ta A s y a ’d a g e n e llik le a ta e r k il a ile a n la y ış ı e g e m e n o lm u ş tu r. A ta e r k il a ile y a ­ p ıs ı B u h a r a Y a h u d ile ri a r a s ın d a d a y a y g ın lık k a z a n m ış , s o s y a l y a p ıy ı o r ta y a k o y a n a r a ş tır m a la r d a , id e a l o la ra k h e r e v h a lk ı; a ile re is i, h a n ım ı y a d a h a n ım la r ı, e v le n ­ m e m iş e v la d ı v e ç o c u k la r ıy la b ir lik te e v li e v la d ın d a n o lu ş m u ş , e v li e v la t b a b a l a r ı­ n ın ö lü m ü n e k a d a r b u e v h a lk ın ın b i r ü y e s i o la ra k k a lm a y ı s ü rd ü rm ü ş tü r. B u h a r a Y a h u d ile ri b u n u n y a n ı n d a ö z e llik le b a b a ta r a f ın d a n y a k ın a k r a b a ile e v liliğ e ö n e m v e r m iş , b u t ü r e v lilik le r in g e r ç e k le ş m e s in e g a y r e t e tm iş tir. B u n u n te m e lin d e ise m a l v a r lığ ın ı a ile iç in d e tu t m a is te ğ i b u lu n m u ş tu r (C o o p e r, 2 0 0 0 , s.2 4 9 ). B u h a r a Y a h u d ile r in in g e n iş a ile y a p ıs ı o n la rın d a y a n ış m a a n l a y ış ın a d a y a n s ı­ m ış tır. B u h a r a Y a h u d ile r in d e g e n iş a k r a b a lık d a ire s i m iş p a h a o la ra k a d la n d ır ılır . B u h a r a Y a h u d ile r in d e m iş p a h a n ın m in im u m b ile ş im i v e b ir a ile r e is in in m iş p a h a sı; k a r d e ş le r i ( o n la r ın ç o c u k la r ı v e to r u n la r ı) , e v li o ğ u lla r ı v e e v li k ız la r ı, a n n e s in in k ız k a r d e ş in in v e a n n e s in in e r k e k k a r d e ş in in ç o c u k la r ı, b a b a s ın ın e r k e k k a r d e ş le ­ 10 B u h a r a Y a h u d ile r i r in in v e k ız k a r d e ş in i n ç o c u k la r ı a y n ı m iş p a h a y a a it o la ra k d e ğ e rle n d irilir. E ş o la n k a d ın ın m iş p a h a s ın d a k i ü y e le r d e b e n z e r b ir a ğ ı iç e rir. B ir k im s e b ü tü n b u a k r a ­ b a la r ın ı h e r h a n g i b i r tö r e n d e y a d a o la y d a ç e k in m e d e n v e te r e d d ü t e tm e d e n y a r d ı­ m a ç a ğ ıra b ilir, o n la r ın b ir b ir le r in e k a r ş ılık lı y ü k ü m lü lü k le r i v a r d ır. B u a k r a b a lık s is te m in in g e tir d iğ i y ü k ü m lü lü k le r g e n e l o la ra k B u h a r a Y a h u d i c e m a a ti ta r a f ın d a n iç te n lik le k a b u l e d ilir. Ç ü n k ü M ü s lü m a n la r ın ç o ğ u n lu k ta o ld u ğ u b ir to p l u m d a s a ­ y ıc a a z o la n Y a h u d i b i r g u r u b u n g e n iş a k r a b a lık a ğ ın a s a h ip o lm a s ı o n la r iç in h e r z a m a n ö n e m a rz e d e r (A rık , 2 0 1 1 , s .2 0 0 ). Y a ş a d ık la r ı b ö lg e d e B u h a r a Y a h u d ile ri iş v e s a n a t a la n ın d a b a ş lı c a ik i a la n ı t e ­ k e lin e a lm ış tır ; k u m a ş b o y a c ılığ ı v e m ü z ik . B u h a r a Y a h u d ile ri g e ç m iş te n b u g ü n e m ü z is y e n , ş a rk ıc ı v e m ü z ik e n s tr ü m a n la r ı im a la tıy la ü n lü o lm u ş , Y a h u d i m ü z is ­ y e n l e r h e r Ö z b e k v e T a c ik d ü ğ ü n ü n d e ç a lm ış tır . G ü n ü m ü z d e d e T ü r k is t a n ’d a h a lk m ü z iğ i ü r e te n le r in ç o ğ u B u h a r a Y a h u d ile ri a r a s ın d a n ç ık m a k ta d ır . F a b r ik a la r d a ü r e tile n k u m a ş la r p a z a r la r d a g ö r ü lm e y e b a ş la y ı n c a b ir ç o k k u m a ş b o y a c ıs ı Y a h u ­ d i iş in i k a y b e tm iş v e iş in i d e ğ iş tir m iş ,o n la r ın b ir ç o ğ u a y a k k a b ı ta m ir c is i, k u a fö r, s e y y a r s a tıc ı g ib i m e s le k a la n la r ı n a y ö n e lm iş tir. S o v y e tle r B ir liğ i v e s o n r a s ın d a y e n i e k o n o m i p o litik a la r ıy la b ir lik te b ir ç o k B u h a r a Y a h u d is i e n d ü s tr i a la n ın d a işe g ir m iş tir ( D y m s h its , 1 9 9 7 , s.6 4 ). B u h a r a Y a h u d ile r i’n in e v le r i g e n e llik le z a m a n ın ih tiy a ç la r ın a , ik lim ş a r tla r ın a g ö r e in ş a e d i lm i ş t ir v e b ir ç o k y ö n d e n M ü s lü m a n la r ın e v le r in e b e n z e r. B e n z e r liğ in b a ş lı c a n e d e n i Y a h u d i z e n g in le r in e v le r in i M ü s lü m a n u s ta la r a y a p tır m ış o lm a la rıd ır .A n c a k b a z ı f a r k lı lık la r d a y o k d e ğ ild ir . G e le n e k s e l b i r M ü s lü m a n e v i ile b ir B u h a r a Y a h u d is in in e v i a ra s ın d a k i te m e l fa rk , Y a h u d ile rc e k u lla n ıla n k o n u tla r d a , e r k e k v e k a d ı n la r iç in “tı ş k a r ı ” (d ış ) v e “ iç k e r i” (iç ) ş e k lin d e a y rı b ö lü m le r in b u ­ lu n m a m a s ıd ır. B ir Y a h u d i M a h a lle s i ta ş l a r la ö r ü lü d u v a r la r la ç e v r ili, d a r g ir iş li b ir ­ b ir in e g e ç m iş c a d d e le r d e n o lu ş a n la b ir e n t b iç im in d e ş e k ille n m iş , b u h a liy le d a h a ç o k e s k i M ü s lü m a n M a h a lle le r in e b e n z e m iş tir. Y a h u d ile rle M ü s lü m a n la r ın e v le r in in d e k o r a s y o n la r ın d a d a b a z e n ö n e m li f a r k ­ lı lık l a r v a rd ır . Ö z e llik le B u h a r a lı v e S e m e rk a n tlı b ü y ü k tü c c a r la r ı n k o n a k la r ın d a m is a f ir le r iç in ta h s is e d ile n , g a la (ş e n lik ) s a lo n u o la ra k b ilin e n v e a y n ı z a m a n d a “ a ile s in a g o g u ” o la ra k d a k u lla n ıl a n te z y in a tlı s a lo n la r d a k i d e k o r a s y o n la r y e r a l ­ m ış tır. B u s a lo n u n K u d ü s ’e d ö n ü k b a tı t a r a f ın d a b u lu n a n n iş le r d e T e v ra t to m a r la r ı v e d u a m e tin le r i m u h a f a z a e d ilm iş tir . B u s a lo n la r ın d u v a r la r ı v e ta v a n la r ı a ğ a ç o y m a la r ıy la , re n k li r e s im le r le v e Y a h u d i K u ts a l K i t a b ı ’n d a n ik tib a s e d ile n İb ra n ic e y a z ıla r la te z y in e d ilm iş tir . B u t ü r e v le r in ç o ğ u n u n iç k ıs m ı d o ğ u s a n a tın ın ş a h e s e r le ri s a y ılm ış tır ( D y m s h its , 1 9 9 7, s .6 4 ; Y u s u p o v a , 2 0 0 4 , s .1 8 8 , 1 9 1 -1 9 2 ). Z e n g in Y a h u d ile r in e v le r in d e s in a g o g o la ra k k u lla n d ık la r ı s a lo n la r ı ta h s is e tm e le ri y a n ın d a Y a h u d iliğ i a n ım s a ta c a k , Y a h u d iliğ in ö n e m li b i r s e m b o lü “ D a v u d Y ıl d ı z ı ” (M a g e n D a v id ) d a y a p ı lm ı ş tır (Y u s u p o v a , 2 0 0 4 , s. 197). Y a h u d i m a b e d le ri h e r z a m a n Y a h u d i m a h a lle sin in o rta s ın d a y e rle şm iş , Y a h u d i to p lu m u n d a m e rk e z î b ir ro l ü s tle n m iş v e b u y ö n ü y le o n la rın so sy a l v e d in î y a ş a m ın d a ö n e m li fo n k s iy o n la r g e rç e k le ştirm iştir. S ü n n e t, n ik â h v e a n m a g ib i ç e şitli tö re n le rd e k i b irlik te lik B u h a ra Y a h u d ile ri a ra sın d a k i to p lu m s a l b a ğ la rı g ü ç le n d irm iştir. 11 D u rm u ş A R IK B u h a r a Y a h u d ile r in in d in î y a p ıs ı h a k k ı n d a a y r ın tılı ta r i h î v e r ile r e ld e e d i le m e ­ m e k te d ir . A n c a k 19. Y ü z y ıl d a E m ir li k ’te B u h a r a ş e h rin d e o n la r a r a s ın d a te s p i t e d ile n b ilg ile r o n la rın d in i y a p ıs ı h a k k ın d a a z ç o k fik ir v e rm e k te d ir. O n la rd a k i d in i y a p ı, ik ili b i r k a r a k t e r ta ş ım ış tır . İd a r e n in b a ş ın d a “ K a la n t a r ” b u lu n m u ş , d in î k o n u la r d a ise o to r ite o la ra k “ M o lla y i K a la n ” u n v a n ı y la Ş e f R a b b i g ö r e v y a p m ış tır. Z a m a n z a m a n b u ik i g ö r e v i b ir k iş i d e ü s tle n e b ilm iş tir . S e k ü le r v e d in î id a re b irb iriy le irtib a tlı o lm u ş , f a k a t ö z e r k o la ra k g ö r e v le r in i y e r in e g e tirm iş le rd ir. K a la n ta r a d ı v e r il e n lid e r B u h a r a Y a h u d i c e m a tın ın y e tiş k in e rk e k ü y e le r in in t a ­ m a m ı ta r a f ın d a n s e ç ilird i. K a la n ta r, is tis n a i b a z ı d u r u m la r d a d e v le t id a re s in c e g ö ­ r e v d e n a lın m a d ış ın d a ö m ü r b o y u g ö r e v in i y ü r ü tü r d ü . K a la n ta r, o to r i te l e r n e z d in d e c e m a a ti te m s il e d e r v e o n la ra k a r ş ı c e m a a tin d e n s o r u m lu o lu r, c e m a a t ile d e v le t a r a s ın d a a r a c ılık r o lü ü s tle n ir d i. K a la n ta r ın c e m a a t iç in d e k i te m e l g ö re v le r in d e n b ir i d e Y a h u d i d in î h u k u k u n a (h a la k h a ) b a ş v u r u g e r e k tir m e y e n d a v a la r d a s a ğ d u y u ­ y a v e ö rfe (m in h a g h a - m e d in e ) g ö r e h a k e m lik y a p m a s ıy d ı. H e m ö rfe h e m d e Y a ­ h u d i h u k u k u n a g ö r e d e ğ e r le n d ir ilm e s i g e r e k e n d a v a la r a K a la n ta r, M o lla y i K a la n ile b ir lik te b a k a r d ı. K a la n ta r ın r e s m î b ir m a a ş ı y o k tu , g e n e llik le d a v a l ıla r h iz m e ti k a r ş ıl ığ ın d a o n a b e lli b ir ü c r e t ö d e rd i. K a la n ta r a , Ö z b e k le r d e v e d iğ e r T ü rk le rd e “ a k s a k a l” o la ra k b ilin e n , B u h a r a Y a h u d ile r i’n in if a d e s iy le ik i a s s a g a l y a r d ım e d e r d i.A s s a g a lın d a m a h a lle s a k in le r in in y e tiş k in e r k e k le r in c e s e ç ilm e s i v e b u s e ç im in o to r ite le r c e o n a y la n m a s ı g e r e k ir d i.A s s a g a lla r ın te m e l s o r u m lu lu ğ u k e n d i m a h a l­ le le r in d e k i g ü n lü k y a ş a m ın h u z u r iç in d e s ü r d ü r ü lm e s in i s a ğ la m a k tı. A s s a g a lla r d a, K a la n ta r g ib i b a z ı d u r u m la r d a h a k e m o la ra k d a v a la r d a ro l ü s tle n e b ilir d i. O n la rın d a r e s m î b ir m a a ş ı y o k tu , d a v a lıla r o n la r a d a h iz m e tle r i k a r ş ıl ığ ın d a b e lli b i r ü c r e t ö d e r d i (A rık , 2 0 1 1 , s .2 0 4 ) . H e r b i r m a h a lle n in k a d ın la r ın ın b a ş ın d a , s e ç im le iş b a ş ın a g e tir ile n , K a y v a n î a d ı v e r ile n b ir g ö r e v li b u lu n u r d u . O n u n ; k a d ı n la r a r a s ın d a y a ş a n a n ç e k iş m e le r d e h a k e m o lm a k ; d ü ğ ü n tö r e n le r in d e k a d ı n la r a r a s ın d a g e r ç e k le ş e c e k tö r e n i o rg a n iz e e tm e k ; e v lilik le ilg ili d a v r a n ış la r h a k k ın d a g e lin le r e b ilg i v e ö ğ ü t v e r m e k ; y a s la ilg ili â d â b - ı m u a ş e r e te g ö r e a ğ ıtç ıla r ın iş le r in i o rg a n iz e e tm e k g ib i b a z ı te m e l g ö ­ r e v le r i v a r d ı (Z a n d , 1 9 9 0 , 3 /5 3 5 ). B u h a r a Y a h u d ile ri a r a s ın d a d in a la n ın d a M o lla y i K a la n e n ü s t o to r ite y d i. O n u n y e tk i a la n ın a h a l a k h a ile ilg ili k o n u la r g ir e r d i, d in î h u k u k la ilg ili b ü tü n d a v a la r d a M o lla y i K a la n g ö r e v ü s tle n ir ,b u t ü r d a v a la r d a y a l n ız c a M o lla y i K a l a n ’ın s ö z ü g e ­ ç e rd i. M o lla y i K a la n a y n ı z a m a n d a d in î m a h k e m e n in (b e t- d in ) b a ş k a n ı (a v ) o la ra k b u t ü r d a v a la r a b a k a r d ı. Ö rfü (m in h a g h a - m e d in e ) v e Y a h u d i d in î h u k u k u n u il g i ­ le n d ir e n d a v a l a r d a k a r a r v e r ilm e s i iç in M o lla y i K a la n , K a la n ta r ile b ir lik te h ü k ü m v e r ir le r d i ( A m itin - Ş a p ir o , 1 9 3 1 , s.1 3 ). 12 B u h a r a Y a h u d ile r i M o lla y i K a la n , B u h a ra şe h rin in b ü tü n Y a h u d i n ü fu s u n u n d in î h u k u k a g ö re k o ş e r k u ra lla rın ı y e rin e g e tirip g e tirm e d ik le rin i, d in î k u ra lla ra g ö re h a y v a n k e s m e işin i (şoh a tim -ş o h e t), k e s ile n h a y v a n la r ın d in î k u ra lla ra g ö re te m iz le y e n le ri (b o d g im -b o d e g ) v e b u h e r ik i işi y a p a n la rı (şu b )d e n e tle rd i. M o lla y i K a la n a y n ı z a m a n d a B u h a ra şe h ­ rin d e k i Y a h u d i d in î se m in e rin in (y e şiv a ) y ö n e tic isiy d i (reş m e tiv ta ) v e y e ş iv a n ın b a ş ­ lıc a ö ğ re tm e n iy d i. Y e ş iv a ’n ın ilk k ıs m ın d a n m e z u n o la n la n d in î k u ra lla ra g ö re h a y ­ v a n la rı k e s m e işin i y a p a c a k g ö re v lile r (ş o h a tim ) o la ra k a ta m a v e y e ş iv a n ın y ü k s e k k ıs m ın d a n m e z u n o la n la n d a m o lla y a n (ra b b i) o la ra k ta y in e tm e g ö re v in i d e M o lla y i K a la n y e rin e g e tirird i. M o lla y i K a la n a y rıc a , o n ü ç y a şın ı d o ld u rm u ş ç o c u k la rın d e ­ v a m e ttiğ i b ü tü n ilk ö ğ re tim o k u lla r ın d a k i e ğ itim -ö ğ re tim sü re c in i d e n e tle rd i. M o lla y i K a lo n , B u h a ra ’n ın m e rk e z s in a g o g u n u n ra b b isi o la ra k h iz m e t ed er, d iğ e r b ü tü n B u ­ h a ra s in a g o g la r ın d a g ö re v y a p a n ra b b ile ri d e d e n e tle rd i. H e r s in a g o g u n “K a b b a y ” ad ı v e rile n se ç ilm iş b ir y ö n e tic is i b u lu n u rd u . K a b b a y ın y ö n e tic ilik g ö re v i y a n ın d a b az ı so ru m lu lu k la rı d a v ard ı. B u n la r; sin a g o g u n ü y e le rin e v e k o n u k la rın a g ö re v le r v e rm e k (T e v ra t o k u m a y a d a v e t, K u tsa l A r k ’ı a ç m a k v .s.); sin a g o g u n y o k s u l ü y e le ri iç in F ıs ıh ö n c e s in d e (g im h a d e fişa ) v e s o ğ u k la r b a ş la m a d a n ö n c e y ıld a ik i k e z p a ra y a r d ım ı to p ­ la m a k tı. B u h a ra şe h rin d e k i K a la n ta r v e M o lla y i K a la n B u h a ra E m ir liğ i’n d e k i b ü tü n Y a h u d ile rin b a ş ı o la ra k k a b u l e d ilird i (A m itin -Ş a p iro , 1931, s.1 3 -1 4). Y a h u d i c e m a a tin in se ç ilm iş S e k ü le r lid e ri o la n K ala n ta r, ö n c e d e n b ir y a rg ıç v e Y a h u d i o lm a y a n o to rite le r n e z d in d e c e m a a tin te m s ilc is i o la ra k h iz m e t e tm iş, Y a h u ­ d i to p lu m u n u n d in î lid e ri o la ra k g ö re v ü s tle n m iş, s in a g o g u v e Y a h u d i m a h a lle sin in ö z e rk liğ in i k o n tro l etm iştir. O n u n te m e l g ö re v i c e m a a tin v a rlığ ın ı k o ru m a k , o n u n d e ­ v a m lılığ ın ı sa ğ la y a c a k k o n u la rd a ö n c ü lü k e tm e k v e b u n u n iç in g e r e k e n le r i y e rin e g e ­ tirm e k o lm u ştu r. S o v y e tle r B irliğ i’n in k u ru lm a s ıy la b irlik te g e le n e k s e l Y a h u d i to p lu m y a p ıs ı ç ö z ü lm ü ş, İç İşle ri B a k a n lığ ı b ü n y e s in d e o lu ş tu ru la n Y a h u d i K o m ite s i d ev re y e so k u lm u ştu r. B u n a ra ğ m e n B u h a ra Y a h u d ile ri k e n d i iç in d e g e le n e k s e l id a re v e k o n tro l m e k a n iz m a s ın ı s ü rd ü rm e y e ç a lışm ıştır. B u h a ra Y a h u d i c e m a a tin in so n y e re l d in î lid e ri 1 9 8 0 ’in b a ş la rın d a ö lm ü ş a n c a k d a h a s o n ra se ç ile n b ir K a la n ta r v e Ş o h e t to p lu lu ğ u n s o ru m lu lu ğ u n u ü stle n m iştir. S o n z a m a n la rd a b ö lg e y e İs ra il’d e n v e y e ş iv a d a e ğ itim g ö ­ ren , y e n i ra b b ile r g e lm e y e v e B u h a ra Y a h u d i c e m a a tin e re h b e rlik e tm e y e b a ş la m ış tır (D y m sh its , 1997, s.63). 5. O r ta A s y a ’da E g e m e n K ü ltü r ü n B u h a r a Y ah u d ileri Ü z e r in d e k i B a zı E tk ile r i G e n e llik le Ö z b e k v e T a c ik le re k o m ş u o la ra k y a ş a y a n B u h a r a Y a h u d ile r i b a z ı K ırg ız , K a z a k v e T ü rk m e n şe h ir le rin e d e y e rle şm iş tir. D iğ e r u n s u r la r y a n ın d a O rta A s y a ’d a Y a h u d ile rin s a y ıla rın ın a z lığ ı, o n la rı so sy a l v e k ü ltü re l a ç ıd a n b ö lg e d e k i e g e m e n k ü ltü r ü n e tk is in e a ç ık h a le g e tirm iş tir. D o la y ıs ıy la B u h a r a Y a h u d ile r i ta rih î sü re ç te y e re l s o sy a l d o k u y la u y u m s a ğ la m ış , O rta A s y a ’y a ö z g ü b a z ı k ü ltü re l ö z e l­ lik le ri b e n im s e m iştir . O n la rın m a d d î k ü ltü r ü v e y a ş a m şe k li O rta A s y a T ü rk k ü ltü ­ rü n d e n e tk ile n m iş v e e tn o g ra fik a ç ıd a n Y a h u d ile rin y e re l n ü fu s la ö n e m li b e n z e r lik ­ le ri o lu şm u ş tu r. 13 D u rm u ş A R IK B e n z e r lik le r to p lu m u n s o sy a l y a p ıs ın d a , k o n u t m im a ris in d e , k a ş e ru tta n (h e la l y iy e c e k le r) a y rı o la ra k y iy e c e k le rin d e , g iy s ile rin d e , sa n a tın d a , m ü z iğ in d e , m ü z ik e n s tr ü m a n la rın d a , a y in le rin d e , tö re n le rin d e , in a n ış la rın d a y a n s ım a s ın ı b u lu r. B u b a ğ la m d a o n la rın y a ş a m ın d a b ö lg e y e ö z g ü a ltın y a ld ız lı ip lik le rle s ü s le n m iş u z u n k a d ife e lb is e le r , n a z ik te lli ç a lg ıla r, p o rs e le n ç a y ta k ım la rı v e k â s e le ri, ta n d ır d a p iş i­ rile n y a s s ı v e y u v a r la k s o m u n e k m e k le r, d ü ğ ü n şö le n in d e g e lin v e d a m a d ın ş e n lik a te ş iy le k u ş a tılm a s ı d ik k a t ç e k e r. A y rıc a , s in a g o g la rd a ib a d e te g e le n le rin g e n iz d e n ç ık a rd ık la rı s e s le rle y a p tık la rı d u a la r, Y a h u d i m a h a lle le rin in k e n d in e ö z g ü s o k a k la rı v e m im a r î ta rz ı, O rta A s y a ’d a B u h a r a Y a h u d iliğ in i ş e k ille n d ire n y e re l ö z e llik le r a r a ­ s ın d a y e r alır. B u n e d e n le b ilim a d a m la rı v e a ra ş tırm a c ıla r iç in B u h a r a Y a h u d ile rin e ö z g ü e v a ra ç -g e re ç le rin in , a le tle rin in , g e le n e k s e l g iy s ile rin in v e d iğ e r m a d d î k ü ltü r ö z e llik le rin in b e lirle n m e s i h iç k o la y d e ğ ild ir (D y m s h its , 1 997, s.8 ). O rta A s y a ’d a T ü rk to p lu lu k la rı a r a s ın d a g e n e llik le e n k ü ç ü k m a h a lle y e v a rın c a y a k a d a r b ir lid e rlik b ir im i o la ra k “a k s a k a llık ” k a r ş ım ız a ç ık ar. 19. y ü z y ıld a O rta A s y a c o ğ r a f y a s ın d a s e y a h a t e d e n A rm in iu s V a m b e ry B u h a r a ’y a v a r d ığ ın d a ç a rş ı- p a z a rı g e z m iş , b u r a d a a y rı b ir s ın ıf h a lin d e k i ç e rç i, s a rra f, k ita p ç ı, k u y u m c u , ç ilin g ir, b a k ­ k a l v e b e n z e rle rin in k e n d ile rin e ö z g ü ç a rş ı v e b e d e s te n le rin i g ö rm ü ş , h e r e s n a fın v e y a ç a rş ın ın b ir a k s a k a lı o ld u ğ u n a d ik k a t ç e k m iştir. D ü z e n v e g ü v e n liğ in s a ğ la n ­ m a s ı v e v e rg in in to p la n m a s ı, E m ir ta ra f ın d a n b u a k s a k a lla r a v e r ilm iş tir (V am b ery, 1993: 1 5 1 ).B u h a ra Y a h u d ile rin in y e rle ş im b ir im le rin d e te s p i t e d ile n a k s a k a lla r da, B u h a ra Y a h u d ile rin in ifa d e s iy le a s s a g a l, y ö re n in so sy a l d o k u s u n a u y g u n k iş ile r o l­ m u ş , o n la r d a T ü rk y e rle ş im b ir im le rin d e k in e b e n z e r b ir g ö re v ü s tle n m iş , iç in d e y a ş a d ık la rı to p lu m u n te m s ilc ile ri v e lid e rle ri s a y ılm ış la rd ır (A rık , 2 0 1 1 , s.2 0 4 ) B u h a r a Y a h u d ile rin i d iğ e r a n a Y a h u d i k itle s in d e n a y ıra n b ir b a ş k a ö z e llik o n ­ la rd a ra s tla n a n “ ç o k e ş lilik ”tir. R a b b i G e r ş o m ’u n ç o k e ş liliğ i y a s a k la m a s ın a r a ğ ­ m e n , A v ru p a Y a h u d ile r i a ra s ın d a b ü y ü k g ü n a h s a y ıla n b u u y g u la m a D o ğ u Y a h u d i to p lu lu k la r ın d a g ö rü le b ilm e k te d ir, b irç o k B u h a ra Y a h u d is i e rk e ğ in b ird e n f a z la e şi o la b ilm iş tir. Ö rn e ğ in ; b irk a ç y ıld ır e v li o la n h a n ım ın ç o c u ğ u o lm a d ığ ın d a , ç o ğ u z a ­ m a n e r k e k , ik in c i e ş i a la b ilm iş tir (N ik ite n k o v e Ş ig a b d in o v , 2 0 0 4 , s .1 2 7 ).B u h a ra Y a h u d ile r i a ra s ın d a ra s tla n a n b u u y g u la m a y ı d a d a h a ç o k b ö lg e k ü ltü r ü e tk ile m iştir. O rta A s y a ’d a g ö z le rin i d ü n y a y a a ç a n h e r T ü r k , k e n d is in i a c ım a s ız b ir ta b ia tın v e ik liB u h a ra Y a h u d i k ü ltü rü n d e d ik k a t ç e k e n b ir b a ş k a h u s u s Y a h u d i k im liğ i ile ilg ili g e n e l a n la y ıştır. B ilin d iğ i g ib i İ s r a il’d e h e m d in î h u k u k a h e m d e d e v le t h u ­ k u k u n a g ö re Y a h u d i k im liğ in in b a b a k a n a lıy la d e ğ il a n n e k a n a lıy la so n ra k i n e s le g e ç tiğ i k a b u l e d ilir. O rto d o k s v e M u h a fa z a k â r Y a h u d i ö ğ re tile rin e g ö re Y a h u d ilik , a n n e k a n a lıy la so n ra k i n e s le a k ta rılır. R e fo rm is t Y a h u d i ö ğ re tis i Y a h u d iliğ in h e m a n n e h e m d e b a b a k a n a lıy la g e ç tiğ in i k a b u l ed er. Y a n i e b e v e y n in d e n b ir i Y a h u d i o la n b ir ç o c u k , Y a h u d i o la ra k k a b u l e d ilir. A n c a k b u d u ru m 1 9 8 0 ’le rd e b e n im s e n m iş tir. N ü f u s u n ç o ğ u n u n M ü s lü m a n o ld u ğ u O rta A s y a ’d a Y a h u d ilik te y a y g ın o la ra k k a b u l e d ile n m illiy e t k u r a lı B u h a ra Y a h u d ile r i a r a s ın d a d e ğ işm iştir. B u b ö lg e le rd e , k a rış ık e v lilik d u ru m u n d a , M ü s lü m a n la r ç o c u ğ u b a b a n ın m illiy e tin e g ö re te s c il e ttirm e y i te rc ih e tm iştir. B u n u n n e d e n i, m illî/e tn ik k im liğ in b a b a k a n a lıy la n a k le d ilm e s i in a n ç v e a n la y ışıd ır. A y n ı z a m a n d a İ s la m ’d a k i u y g u la m a v e a n la y ış d a irs iy e tin b a b a k a n a ­ lıy la so n ra k i n e s le g e ç tiğ i y ö n ü n d e d ir. B u d u ru m , g e n e l o la ra k b a b a y a a it y e rle şim 14 B u h a r a Y a h u d ile r i b irim in d e y e r le şm e y i d e b e ra b e rin d e g e tirm e k te d ir. B ir k a d ın e v le n d iğ in d e , a ile s in d e n a y rılır v e k o c a s ın ın e v in e y erleşir. Ç o c u k la r b a b a e v in d e y etişir. Ç o c u k la rın , a n n e s in ­ d e n z iy a d e b a b a s ın ın a k ra b a la rın a a it o ld u ğ u d ü şü n c e s i y a y g ın d ır. B u n d a n d o la y ı O rta A s y a ’d a m illî k im liğ in a n n e d e n z iy a d e b a b a k a n a lıy la so n ra k i n e s ille re a k ta rıld ığ ı şe k ­ lin d e k i d ü şü n c e h â k im d ir. B a b a k a n a lıy la m illî/e tn ik k im liğ in h e s a b a k a tılm a s ı O rta A s y a ’d a re s m î p o litik a o la ra k k u ru m la ş m a m ış s a da, b u d u ru m h â k im b ir d e ğ e r h alin e g elm iştir. A sırla rd ır M ü slü m a n -T ü rk c o ğ ra fy a s ın d a o n la rla b irlik te y a ş a m ış o la n B u ­ h a ra Y a h u d ile ri d e m illiy e tin , d iğ e r b ir ifa d e y le “Y a hu d i k im liğ in in ” a n n e d e ğ il b a b a k a n a lıy la g e ç tiğ i d ü şü n c e s in i k a b u l e tm iş tir (C o o p er, 2 0 0 0 , s.3 4 2 ). B u d ü ş ü n c e d e n h a re k e tle ç o ğ u Y a h u d i e rk e ğ i d ış e v lilik le rd e (Y a h u d i o lm a y a n la r­ la y a p ıla n e v lilik ) d in d e ğ iştirm e sü re c i y a ş a y a c a ğ ı k a b u l e d ile n , Y a h u d i o lm a y a n b ir k a d ın la e v le n m iştir. Ç ü n k ü o n la rd a , b a b a la r ın ın Y a h u d i o lm a s ın d a n d o la y ı e ş in in v e ç o c u k la rın ın d a Y a h u d i o ld u k la rı k a b u l e d ilm iştir. B u n u n la b irlik te ç o c u k la r ın te m e l Y a h u d i d o ğ a s ın ı b a b a la r ın d a n a ld ık la rın a in a n ılm a k ta d ır. B u a n la y ış İ s la m ’d a e rk e ­ ğ in g a y rim ü s lim k a d ın la rla e v le n m e s in e iz in v e rilm e s i, k a d ın la rın ise g a y rim ü s lim e r­ k e k le rle e v le n m e s in in y a s a k la n m a s ın a p a ra le l b ir a n la y ıştır. B ü y ü k ih tim a lle B u h a ra Y a h u d ile rin in M ü s lü m a n la rla o la n y a k ın v e u z u n sü re li iliş k ile rin in b ir n e tic e sin d e o lu ş tu ğ u d ü ş ü n ü le n b u a n la y ış ın te m e lin d e ç o c u k la r ın v e y a g e le c e k n e slin , k o c a n ın n e s lin i ta k ip e d e c e ğ i, o n u n in a n c ın ı v e e g e m e n liğ in i k a b u l e d e c e ğ i şe k lin d e y a y g ın o la n in a n ç b u lu n m a k ta d ır. B u h a ra Y a h u d ile ri b e ş , a ltı v e y a y e d i ç o c u k sa h ib i o lm a k ta v e ü ç n e s il b irlik te y a ­ şa m ak tad ır. E v lilik le rin ç o ğ u a k ra b a la r a ra s ın d a g e r ç e k le ş m e k te v e g e n iş a ile le r k u ­ ru lm a k tad ır. G e n ç ç iftle r ç o ğ u n lu k la e r k e k ta ra fın e b e v e y n i ile b irlik te y a ş a m a k ta d ır (H a lb e r s ta d t v e N ik o lsk y , 1996, s.2 4 5 ) G ü n ü m ü z d e B u h a r a Y a h u d ile ri’n in k im lik le r in in b e lirle n m e s in e v e d e v a m ı k o ­ n u s u n a ü ç f a rk lı a ç ıd a n b a k ılm a k ta d ır : 1. B a b a k a n a lıy la in tik a l e d e n Ö z b e k d e v le ti­ n in b e lir le d iğ i y a s a l “m illî” k im lik . 2. İs ra il d e v le tin in a n n e k a n a lıy la g e ç tiğ i ş e k lin ­ d e b e lirle n e n y a s a l k im lik . 3. O rto d o k s Y a h u d i h u k u k u n c a b e lirle n e n a n n e k a n a lıy la g e ç tiğ i k a b u l e d ile n d in î k im lik . B u ü ç b e lir le m e d e d e Y a h u d i k im liğ i k a n b a ğ la rı ile b e lir le n m e k te , b u d u ru m o n la rın Y a h u d i k im liğ in d e m e y d a n a g e le n k a rış ık lığ a b a ğ lı o la ra k ç e ş itli s ık ın tıla rın y a ş a n m a s ın a y o l a ç m a k ta d ır. B a ğ ım s ız lık ta n s o n ra S o v y e tle rd e n m ira s o la ra k a lın a n k im liğ in b a b a k a n a lıy la n a k le d ild iğ in i b e lirte n re s m î d o k ü m a n la rd a , Ö z b e k is ta n ’d a Y a h u d ile rin m illiy e ti k im lik le rin d e “Y a h u d i” o la ra k k a y d e d ilm iş tir. Ö z b e k is ta n re s m î d o k ü m a n la rın a g ö re Y a h u d i s a y ıla n b a z ı k im se le r, İs ra il v e O rto d o k s h u k u k u n a g ö re Y a h u d i k a b u l e d ilm e m e k te d ir. S o v y e tle rin d a ğ ıl­ m a s ın d a n s o n ra İ s r a il’le iliş k ile rin in a rtm a s ı s o n u c u n d a B u h a r a Y a h u d ile ri, Y a h u d i k im liğ in in n a s ıl in tik a l e ttiğ i h a k k ın d a y e n i ta rtış m a la r la k a rş ı k a r ş ıy a k a lm ıştır. S o n y ılla r d a Y a h u d ilik te k i te m e l a n la y ış B u h a r a Y a h u d ile r i’n in k im liğ in in tik a li ile ilg ili sa h ip o ld u k la rı g e le n e k v e y e re l a n la y ış ü z e rin d e e tk ili o lm a k ta d ır. (B k z . C o o p e r, 2 0 0 0 , s .3 4 5 -3 5 0 ). 15 D u rm u ş A R IK O rta A s y a ’d a y a y g ın o la n a ta e rk il a ile y a p ıs ı B u h a r a Y a h u d ile r i a ra s ın d a , b ir k a ç n e s lin b ir a r a d a y a ş a d ığ ı v e b irin c i d e re c e d e n a k ra b a la rın y e r a ld ığ ı b ü y ü k aile m o d e li şe k lin d e d ir. B ir B u h a r a Y a h u d is in in s o sy a l s ta tü sü b ü y ü k o r a n d a a ta la rın a a it d o ğ u m y e ri ile b e lirle n ir. A ta e rk il a ile a n la y ış ı B u h a r a Y a h u d ile ri’n in , b ö lg e d e k i T ü rk to p lu lu k la r ın d a ç o k y a y g ın o la n “ ş e c e re g e le n e ğ i”n e s a h ip o lm a la r ın d a d a k e n d in i g ö ste rir. O rta A s y a T ü rk le rin d e k i “ şe c e re g e le n e ğ i” ile ilg ili A rm in iu s V a m b e ry şu b ilg ile ri v e rir: “ ...K ırg ız la r, T u ra n lıla ra ö z g ü e s k i a h lâ k v e g e le n e k le ri tü m ü y le k o r u m u ş tu r ... A s a le t v e s o y lu lu ğ a b ü y ü k ö n e m v e r ir le r v e b u n u n la ö v ü n ü rle r. B u n e d e n le ik i K ır g ız k a r ş ıla ş tığ ın d a h e r ş e y d e n ö n c e , b irb irle rin e y e d i g ö b e ğ e k a d a r a ta la rın ı b ilip b ilm e d ik le rin i so ra rla r. B u s o ru y la k a rş ıla ş a n , s e k iz y a ş ın d a b ir ç o c u k b ile o ls a d a h a s o n ra h a k a re te u ğ r a m a m a k iç in , c e v a b ın ı ö n c e d e n h a z ırla m ış o l m a l ı d ı r . ” (V am b ery , 1 99 3 , s .1 5 3 ;k a rş ıla ş tırm a iç in b k z . E rd e m , 2 0 0 0 , s.1 9 6 ). B u h a r a Y a h u d ile r i d e O rta A s y a ’d a k i T ü rk to p lu lu k la r ı a r a s ın d a y a y g ın a n la y ış a u y g u n o la ra k d iğ e rle ri g ib i, Y a h u d i g e le n e ğ in a k s in e , b a b a ta ra f ın d a n e n a z y e d i g ö b e k g e riy e g id e n a ta la rın ı b ilm e v e ö ğ re n m e y e ö n e m v e r ir le r (C o o p e r, 2 0 0 0 , s.2 5 1 -2 5 2 ). B u h a r a Y a h u d ile r i a r a s ın d a d in d e ğ iş tire n g u r u p la r a d a ra stla n ır. B u b a ğ la m d a o n la r a r a s ın d a Ç a la a d ı v e rile n b ir g u ru p d ik k a t ç ek er. 6. Ç a la la r: Y ahu d i M ü slü m a n la r B u h a r a Y a h u d ile r i u z u n sü re İs la m k ü ltü rü n d e M ü s lü m a n la r la b ir lik te y a ş a m ış v e k a rş ılık lı iliş k ile rd e b u lu n m u ştu r. B u d u ru m o n la r a r a s ın d a k ü ltü re l e tk ile ş im e ö n e m li b ir z e m in h a z ırla m ış tır. B u e tk ile ş im n e tic e s in d e B u h a r a Y a h u d ile ri’n d e n ç e ş itli ta rih le rd e İ s la m ’ı k a b u l e d e n le r o lm u ş, b u n la rın b ir k ıs m ı z a m a n la b ö lg e d e e g e m e n u n s u r o la n Ö z b e k le r y a d a T a c ik le r a r a s ın d a e rim iştir. B u n u n d ış ın d a 18. y ü z y ılın o r ta la r ın d a v e 19. y ü z y ılın e rk e n d ö n e m le rin d e B u h a r a Y a h u d ile ri’n d e n Ç a la a d ı v e rile n b ir g ru p o r ta y a ç ık m ıştır. B u n la r M ü s lü m a n g ib i g ö rü n ü p , g iz li o la ra k Y a h u d iliğ e b a ğ lılık la rın ı sü rd ü rm ü ştü r. B u g r u p ,İ s p a n y a ’d a 14. y ü z y ıld a z o rla H ıris tiy a n la ş tırıla n v e g iz li o la ra k Y a h u d iliğ in i s ü rd ü re n K o n v e rs o y a d a M a r ra n o a d ı v e rile n g r u b a b e n z e tilm iş , (S e v illa -S h a ro n , 1 98 1 , s .1 3 1 -1 3 3 ; H a u s h e e r, 1959: 4 7 0 ), B u h a r a Y a h u d ile ri d e D o ğ u ’n u n M a rra n o la rı o la ra k d e ğ e r le n d ir ilm iştir . T a rih te d e ğ iş ik b ö lg e le rd e İ s la m ’ı k a b u l e d e r g ö rü n ü p g iz lic e Y a h u d iliğ in i k o ru y a n b a ş k a g u r u p la r d a b u lu n m u ştu r. İra n Y a h u d ile r i a r a s ın d a o r ta y a ç ık a n “ C e d id e l-İ s la m ” a d ıy la b ilin e n g u ru p (P a ta i, 1 9 9 7) ile O s m a n lı’d a “D ö n m e ” y a d a “A v d e ti” o la ra k a d la n d ırıla n g u r u b a b u b a ğ la m d a d ik k a t ç e k ile b ilir (K ü ç ü k , 2 0 1 3 ). Ç a la la r, b ir M ü s lü m a n ın y a p m a s ı g e r e k e n h e r şe y i y a p a r g ö rü n m ü ş le r, b u n u n y a n ın d a k e n d i e v le rin d e Y a h u d i g e le n e k le ri n i v e ib a d e tle rin i g e rç e k le ş tirm iş le rd ir. G e n e llik le te c r it e d ilm iş b ir to p lu lu k o la ra k y a ş a m ış la r v e k e n d i to p lu m y a p ıs ı iç in d e iç e d ö n ü k b ir y a ş a m b iç im in e sa h ip o lm u ş la rd ır .M ic h a e l Z a n d ’ın b ild ir d iğ in e g ö re Y a h u d i k ö k e n li İ n g iliz m is y o n e r J o s e p h W o lff (1 7 9 5 -1 8 6 2 ) B u h a r a ’d a k i g ö z le m le rin e d a y a n a ra k 1 8 3 0 ’la rd a B u h a r a Y a h u d i n ü fu s u a r a s ın d a y a k la ş ık 1 5 0 0 k iş id e n o lu ş a n 3 0 0 Ç a la a ile n in b u lu n d u ğ u n a d ik k a t ç e k m iş tir (Z a n d , 1990: C ilt: 3, 5 3 5 ; a y rıc a b k z . Y u s u p o v a , 2 0 0 4 , s.1 8 6 ; N o s o n o v s k y , e rişim : h ttp ://b e rk o v ic h -z a m e tk i.c o m / N o m e r4 /M N 1 2 .h tm ) 16 B u h a r a Y a h u d ile r i S o n ra k i ta r ih le r d e Ç a la n ü f u s u n s a y ıs ı h a k k ın d a k a y n a k la r d a a y r ın tılı b il g ile ­ re ra s tla n a m a m ış tır . T e s p it e d ile n b ilg ile r e g ö re , B u h a r a H a n lı ğ ı ’n d a r e s m î o la ra k Ç a la la r d iğ e r Y a h u d ile r d e n d a h a ç o k h a k v e im tiy a z a s a h ip o lm u ş tu r. Ç ü n k ü o n la r İ s l a m ’ı k a b u l e tm e k le M ü s lü m a n te b a a s ta tü s ü n ü e ld e e tm iş tir. B u n u n la b ir lik te d a h a k a p a lı b ir h a y a t s ü r m e k z o r u n d a k a l a n Ç a la la r d ış ç e v r e d e v e h a lk a r a s ın d a n e Y a h u d ile rle n e d e M ü s lü m a n la r la e ş it h a k la r a s a h ip o la ra k d e ğ e rle n d irilm iş tir. G e n e l o la ra k İ s l a m ’ı k a b u l e ttik te n s o n r a o n la rın , Y a h u d i m a h a lle le r in d e n a y r ıl a ­ r a k M ü s lü m a n m a h a lle le r in d e y a ş a m a s ı g e re k m iş tir. A n c a k , n e Y a h u d ile rc e n e d e M ü s lü m a n la r c a iy i k a r ş ıla n m a d ık la r ı iç in Y a h u d i m a h a lle le r in in y a k ı n ın d a b u lu n a n M ü s lü m a n m a h a lle le r in d e y e r le ş m e y i te r c ih e tm iş le rd ir. B u h a r a ’d a t e s p i t e d ile n b u tü r d e n m a h a lle le r a r a s ın d a Ç a rk a rv a n s a ra y , H o c a H a lim , İs la m , M ir M e s u d y e r a lm ış , b a z e n Ç a la la r M ü s lü m a n m a h a lle le r d e y a ş a y a n la r ın ö n e m li b ir k ıs m ın ı y a d a ta m a m ın ı d a o lu ş tu rm u ş tu r. Ö rn e ğ in ; b i r Y a h u d i m a h a lle s in in y a n ın d a b u lu n a n A r a b o n m a h a lle s in in k u z e y b a t ıs ın d a tü m ü y le Ç a la g r u b u m e s k u n o lm u ş , M e h ta r Ş a fe y i m a h a lle s in in is e (5 0 e v ) b ü tü n s a k in le r in i z e n g in Ç a la la r o lu ş tu rm u ş tu r. B u m a h a lle 1 9 1 7 y ılın a k a d a r, b u r a d a b ü y ü k g ü z e l b ir h a v u z u n b u lu n m a s ın d a n d o la y ı “H a v u z iR a ş id ” o la ra k b ilin e g e lm iş tir. R u s la r ın b ö lg e y i e le g e ç ir m e s in in a r d ın d a n M ü s lü m a n m a h a lle le r in e Y a h u d ile r in y e r le ş m e s iy le ilg ili y a s a k k a ld ır ılm ış , d a h a s o n r a b u m a h a lle le r e Y a h u d ile r d e y e r le ş m iş tir (Y u s u p o v a , 2 0 0 4 , s .1 8 7 -1 8 8 ). B u h a r a H a n l ı ğ ı ’n ın 16. y ü z y ıld a n b e r i b i r p a r ç a s ı o la n S e m e rk a n t, 1 8 6 8 ’d e R u s la r ta r a f ın d a n e le g e ç ir ilm iş tir . B u şe h ir, j e o - p o l it ik k o n u m u n u n d e ğ iş m e s i v e T ü r k is ta n G e n e l V a liliğ i’n e d a h il e d ile r e k R u s id a re s in e g e ç m e s iy le R u s la r a d e s ­ te k v e r e n v e B u h a r a H a n l ı ğ ı ’n ın h a k i m iy e tin d e n k u r tu lm a k is te y e n Y a h u d ile r iç in , ö z e llik le d e Ç a la la r iç in b i r ç e k im m e rk e z i o lm u ş tu r. Ç o k s a y ıd a Ç a la 1 8 6 8 ’d e n s o n r a k itle h a lin d e H a n lık s ın ır la r ın d a n ç ık a r a k S e m e r k a n t’a g ö ç e tm iş tir. H o k a n d H a n l ı ğ ı’n ın 1 8 7 6 ’d a R u s la r ta r a f ın d a n e le g e ç ir ilm e s in d e n s o n r a b u r a y a d a ç o k s a y ıd a B u h a r a Y a h u d is i g e lip y e rle ş m iş tir. R u s la r ın b ö lg e y e g e liş iy le Y a h u d i g ö ­ ç ü n e s a h n e o la n d iğ e r ş e h ir T a ş k e n t’tir. B u d ö n e m d e B u h a r a Y a h u d ile ri k o m ş u s te p b ö lg e le r e d e y e r le ş m iş ti r (Z a n d , 1 9 9 0 , s.5 3 7 ). B u h a r a H a n lığ ı s ın ırla rı iç in d e g iz li o la ra k Y a h u d i r itü e lle rin i v e g e le n e k ­ le rin i s ü rd ü re n Ç a la la r R u s la r ta ra f ın d a n y ö n e tim i e le g e ç irile n S e m e rk a n t’t a k e n d i Y a h u d i u y g u la m a la r ın a d ö n m ü ş tü r. S e m e rk a n t d ış ın d a T ü rk is ta n G e n e l V a liliğ i’n e d a h il o la n d iğ e r y e rle ş im b ir im le rin d e d e Ç a la o la ra k b ilin e n k e s im in Y a h u d iliğ e d ö n d ü k le rin e d a ir ç o k s a y ıd a ö rn e k b u lu n m u ştu r. B u t ü r y e rle ş im b ir im le rin d e Y a h u d ile r d e fa c to o la ra k B u h a r a H a n lı ğ ı’n a ö d e m e k le y ü k ü m lü o ld u k la rı ‘c i z y e ’d e n v e İs la m d ü n y a s ın d a “A h id n a m e -i Ö m e r ” (B k z . L e w is , 1 99 6 , s .3 6 -3 7 ; Ç a lış k a n , 1 986, s .5 5 -5 7 ; F a y d a , 1 9 8 9 , s.1 7 7 -1 7 9 ; G ro e p le r, 1 99 9 , s .1 5 -1 6 ) o la ra k b ilin e n v e g a y ri M ü s lim le rin u y m a s ı g e re k e n b a z ı k u ra lla rd a n k u rtu lm u ş , Ç a la la r a rtık b u ş e h ir le r­ d e d iğ e r Y a h u d ile rd e n s o y u tla n m a d a n y a ş a m la rın ı s ü rd ü rm ü ş tü r (K a g a n o v iç , 1995, s.1 1 9 -1 2 4 ; Z a n d , 1 990, s.5 3 7 ). Ç a la la rın d iğ e r Y a h u d ile re g ö re M ü s lü m a n la r la d a h a y a k ın b ir iliş k is i sö z k o ­ n u su d u r. B u h a r a H a n lığ ı’n d a ö z e llik le Y a h u d i m ü z is y e n le r a r a s ın d a Ç a la la r d ik k a t ç e k m iş tir. B u h a r a H a n lığ ı s a ra y ın d a Y a h u d ile rin m ü z is y e n o la ra k ç a lg ı ç a lm a s ı so n ü ç E m ir d ö n e m in d e g ö z le n m iş tir . M u z a ffe r H a n (1 8 6 0 -1 8 8 5 ), A b d u la h a d B a h a d ır 17 D u rm u ş A R IK H a n (1 8 8 5 -1 9 1 0 ) v e ö z e llik le M ir A lim H a n (1 9 1 0 -1 9 2 0 ) d ö n e m in d e s a r a y d a Y a h u d i m ü z is y e n le re s ık ç a ra s tla n m ış tır. S a ra y d a g ö r e v y a p a c a k Y a h u d ile r in a n c ın ı d e ğ iş tir m iş , a n c a k o n la rın ç o ğ u d iğ e r Ç a la la r g ib i d a h a ç o k d ış g ö rü n ü ş itib a riy le İ s la m ’ı k a b u l e tm iştir. S ö z lü g e le n e k le e ld e e d ilm iş e tn o g ra fik b ilg ile re g ö re , M u z a ffe r H a n d ö n e m in d e s a ra y a d a v e t e d ile n v e İ s la m ’ı k a b u l e d e n B u h a r a Y a h u d ile r i a ra s ın d a m e ş h u r m ü z is y e n v e ş a rk ıc ı B a ru h î K a lh o k (1 8 4 5 -1 8 9 1 ) y e r a lm ış tır. G ü n ü m ü z d e K a lh o k h a k k ın d a b ilin e n v e B u h a ra Y a h u d ile r i a r a s ın d a y a ş a y a n b ilg ile rin ç o ğ u n u n k a y n a ğ ı r iv a y e tle re d a y a n m a k la b ir lik te riv a y e tle rd e d ik k a t ç e k e n e n ö n e m li h u s u s o n u n Ç a la o lm a s ıd ır (C u m a y e v , 2 0 0 4 , s.9 3 ). B a ru h î K a lh o k ’u n ç a ğ d a ş ı v e e n az o n u n k a d a r m e ş h u r o la n , a y n ı z a m a n d a m e ş h u r m ü z is y e n L e v iç i B a b a h a n o v ’u n ü s ta d ı A ta C a la l’ın (1 8 4 5 -1 9 2 8 ) d a Ç a la o ld u ğ u y ö n ü n d e b ir k a n a a tile ri s ü rü lm ü ş , a n c a k b u k a n a a tin h e rh a n g i b ir d o k ü m a n la k a n ıtla n m a d ığ ı b e lir tilm iş tir (C u m a y e v , 2 0 0 4 , s.9 4 -9 5 ).3 -) S a ra y d a re s m i g ö r e v y a p a n B u h a r a Y a h u d is i b a ş k a m ü z is y e n le r h a k k ın d a d a b ilg ile r v a rd ır. B u n la r so n E m ir d ö n e m in d e s a ra y d a g ö re v y a p m ış tır. O .S u h a re v , g e ç m iş te k ıs m e n Ç a la la rın y e rle ş tiğ i B u h a r a ’n ın b ir m a h a lle s i o la n M ir M e s u d ’u t a s v i r e d e rk e n ilg in ç b ilg ile r v erir. B u b ilg ile re g ö re ; m a h a lle n in b a tı k e s im in d e y a k la ş ık o la ra k 3 0 -3 5 h a n e b u lu n u r. Y a h u d i T a c ik ç e s in d e k o n u ş a n h a lk , ip e k k o z a s ı ç ö z m e k le , ip e k ip lik b o y a m a k la v e b u n la rı s a tm a k la m e ş g u l o lu r. B u n la r M ü s lü m a n lığ ı k a b u l e tm iş Y a h u d ile rd ir, y a n i Ç a la la rd ır. O n la rd a n b iri,iy i b ir şa rk ıc ı o la ra k ü n lü o lm u ş v e “G ü li L â le ” ta k m a a d ıy la b ilin e g e lm iştir. B u n d a n b a ş k a so n B u h a r a E m ir i d ö n e m in d e m e ş h u r v e ö n e m li m ü z is y e n le r a r a s ın d a K a r a A h m e t Ç a la v e A z a m i Ç a la g ib i is im le r d e y e r a lm ış tır. L e v iç i’n in a rk a d a ş la rı a r a s ın d a ise H a fız D a v id ç a v e (D o v id ç a İn a y a to v ) v e Y u se fi G u r g a z ik re d ilm iş tir (C u m a y e v , 2 0 0 4 : 95). B u s a y e d e , y u k a r ıd a d a b e lirtild iğ i g ib i, M ü s lü m a n m ü z is y e n le r y a n ın d a İ s la m ’a g e ç m iş Y a h u d i k ö k e n li m ü z is y e n le r, Ö z b e k v e T a c ik g e le n e k s e l m ü z ik k ü ltü rü n ü n e n g ü z e l ic ra c ıla rı v e ta ş ıy ıc ıla rı o lm u ş, b u a la n d a k i m ira s ı d e v a m e ttirm iş le rd ir (C u m a y e v , 2 0 0 4 , s.9 6 -9 7 ). S o v y e t d ö n e m in d e d e k ü ltü r v e s a n a t a la n ın d a b a z ı Ç a la la r ö n e ç ık m ış tır. S o vy e tle r B ir liğ in in k u r u lm a s ıy la b a ş la y a n ç e ş itli s a n a t a la n la rın d a n tiy a tro , ö z e llik le 1 9 3 0 ’la rd a e n ö n e m li e d e b i ta r z o lm a y ı s ü rd ü rm ü ş , tiy a tr o c u v e y a z a r la r a rs a s ın d a Ç a la la r d a y e r a lm ıştır. 1 9 2 0 ’le rd e n 1 9 3 0 ’la r a k a d a r T a c ik şiirin e ö n c ü lü k e d e n v e S em e rk a n t- B u h a r a Y a h u d i T iy a tr o s u ’y la b ir lik te ç a lış a n P a y ra v S ü le y m a n î( 1 8 9 9 -1 9 3 3 ) b u n la rd a n b ir i o lm u ş tu r (Z a n d , 1 9 9 1 , s.4 0 4 ) R u sla r, O rta A s y a H a n lık la rın ı 19. y ü z y ılın so n ç e y re ğ in d e e le g e ç ird iğ in d e Ç a ­ la la rı M ü s lü m a n o la ra k d e ğ il, B u h a r a Y a h u d ile rin in ö z e l b ir g ru b u o la ra k d e ğ e rle n ­ d irm iştir. Ç a la la rd a n O rta A s y a ’d a y a ş a y a n , d o ğ ru d a n R u s id a re si a ltın d a b u lu n a n b a z ıla rı Y a h u d iliğ e g e ri d ö n m ü ş tü r. Ç a la o la ra k n ite le n d irile n g ru b u n g e rid e k a la n m e n s u p la rı O rta A s y a ’d a , ö z e llik le B u h a r a ’d a h a la v a rlığ ın ı s ü rd ü rm ü ş v e re s m i k a y ıtla r a Ö z b e k ( Ö z b e k is ta n ’d a ) y a d a T a c ik ( T a c ik is ta n ’d a )o la ra k k a y d e d ilm iş tir (B k z . E rişim : h ttp ://w w w .b je w s u s a .c o m /H I_ in tro d u c tio n .h tm ).O n la rın ç o ğ u k ö k e n ­ le rin i u n u tm u ş y a d a M ü s lü m a n k e s im iç in d e e r im iş tir (B k z . D y m s h its , 1 9 9 7 , s.1 3 14). 18 B u h a r a Y a h u d ile r i 7. B u h a r a Y ah u d ilerin in G öç ü v e D iğ e r Y a h u d iler le İlişk isi S o n y ılla r d a d ü n y a n ın fa rk lı b ö lg e le rin d e y a ş a y a n p e k ç o k Y a h u d i İ s r a il’e y a d a A B D ’y e g ö ç e tm iş tir. B u h a r a Y a h u d ile r i d e İ s r a il’e v e A B D ’y e g ö ç e d e n le r a ra s ın d a y e r a lm ıştır. A n c a k s a y ıla r ı a z d a o ls a O rta A s y a ’d a g e rid e k a la n la r d a v a rd ır. O rta A s y a ’d a k a la n la r ile b e lirtile n ü lk e le re g ö ç e d e n le r v e d iğ e r Y a h u d i g u r u p la r a ra s ın d a d o ğ a l o la ra k b a z ı iliş k ile rin k u r u ld u ğ u g ö z le n m e k te d ir . S S C B ’n in 1 9 9 1 ’d e d a ğ ılm a s ı d ü n y a ta rih in d e ö n e m li o la y la rd a n b ir i sa y ılm ıştır. S S C B ’n in d a ğ ılm a s ıy la O rta A s y a ta rih in d e y e n i b ir d ö n e m b a ş la m ış , b u s ü re ç te d i­ ğ e r b ir ç o k b a ğ ım s ız c u m h u ri y e t g ib i, B u h a ra Y a h u d ile rin in y o ğ u n o la ra k b u lu n d u ğ u b a ğ ım s ız Ö z b e k is ta n v e T a c ik is ta n C u m h u riy e tle ri k u ru lm u ştu r. S S C B ’n in d a ğ ılm a ­ s ıy la m illiy e t e s a s ın a g ö re o lu ş a n d e v le t y a p ıs ı v e a n la y ış ı, a z ın lık la rı te d ir g in e tm iş, O rta A s y a c o ğ r a f y a s ın d a y a ş a y a n b ü tü n h a lk la r b irç o k a ç ıd a n k a o s a s ü r ü k le n m iş , k a o s a s ü rü k le n e n le r a r a s ın d a B u h a r a Y a h u d ile ri d e y e r a lm ış tır. B u b a ğ la m d a h e m Ö z b e k is ta n ’d a h e m d e T a c ik is ta n ’d a k a m u o y u n d a m illî a n la y ış g ü ç le n m iş , B u h a ra Y a h u d ile r i g ib i ç e ş itli a z ın lık la r y ılla r d ır y a ş a d ık la rı to p r a k la r d a n g ö ç e tm e k d u r u ­ m u n d a k a lm ış , S S C B ’n in d a ğ ılm a s ın ı ta k ip e d e n 5 -6 y ıl iç in d e b in le rc e Y a h u d i, y ü z ­ y ılla r d ır y a ş a d ık la rı to p ra k la rı te rk e tm iş , g e rid e a z s a y ıd a B u h a r a Y a h u d is i k a lm ış, b u s ü re ç y e tk ilile rc e e n g e lle n e m e m iştir . Ö z b e k is ta n h ü k ü m e ti b a ğ ım s ız lık s o n ra s ın d a ç o k g e ç m e d e n İ s r a il’le d ip lo m a tik iliş k i k u rm u ş , u lu s la ra ra s ı Y a h u d i te ş k ila tla r ıy la ir tib a ta g e ç m iş , b ü y ü k Y a h u d i lid e r­ le rin b ö lg e y i z iy a re tin i d e s te k le m iş tir. 1 9 9 2 ’d e T el A v iv ’d e Ö z b e k is ta n K o n s o lo s ­ lu ğ u a ç ılm ış , Ö z b e k is ta n v e İs ra il v a ta n d a ş la rın ın k a r ş ılık lı ü lk e y e g ir iş ç ık ış la rın a iz in v e rilm iş tir. D e v le t y e tk ilile ri k a rş ılık lı o la ra k re s m i z iy a r e tle r g e rç e k le ş tirm iş , Ö z b e k is ta n ile İs ra il a r a s ın d a ç e ş itli a la n la rd a iş b ir liğ i a n la ş m a la rı im z a la n m ıştır. K a r ş ılık lı iliş k ile ri g e liş tir m e k a m a c ıy la 2 0 0 0 y ılın d a K u d ü s ’te b ir Ö z b e k K ü ltü r M e rk e z i a ç ılm ış tır. B u iliş k ile rin g e liş im in d e İ s r a il’in , T ü rk iy e v e A B D ’d e n s o n ra Ö z b e k is ta n C u m h u riy e tin i ta n ıy a n ü ç ü n c ü ü lk e o lm a s ı v e Ö z b e k is ta n ’d a n İ s r a il’e ç o k s a y ıd a B u h a r a Y a h u d is in in g ö ç ü e tk ili o lm u ş tu r (B k z . S h te re n s is, 2 0 0 2 , s.111112, 120; P u rta ş , 2 0 0 5 ). B u s ü re ç te Ö z b e k o to r ite le r d e T a ş k e n t’te , S e m e rk a n t’t a v e B u h a r a ’d a Y a h u d i k ü ltü r m e rk e z le rin in k u r u lm a s ın a iz in v e rm iş tir. 1 9 9 2 ’d e İs ra il K ü ltü r M e rk e z i v e T a ş k e n t’te Y a h u d i A ja n s ı “ S o h n u t” a ç ılm ış tır. Y a h u d i P a z a r o k u l­ la rı v e e r k e k le r iç in y e ş ib o t, k ız la r iç in d e m a h h o n a d ı v e rile n Y a h u d i d in î o k u lla rı ç a lış m a la r ın a b a ş la m ış tır. Ö z b e k is ta n ’d a Y a h u d ile r i b ilin ç le n d irm e k v e Y a h u d iliğ i c a n la n d ırm a k iç in “H a b a d - L u b a v iç ” h a re k e tin in b ir te m s ilc is i v e a y n ı z a m a n d a O rta A s y a v e K a z a k is ta n ’ın H a h a m b a ş ıs ı o la ra k R a b b i D a v id G u re v iç g ö r e v le n d ir ilm iş ­ tir. Y a h u d ile r v e Y a h u d ilik le h in e g e liş e n b u o rta m d a , b ö lg e d e k i Y a h u d i c e m a a tle r i­ n in e s k i v e y e n i s in a g o g la rı y e n id e n fa a liy e te g e ç irilm iş , Y a h u d i o k u lla rı, k ü ltü r d e r­ n e k le ri, g a z e te le ri k u ru lm u ş , b u c e m a a tle rin ta rih î v e k ü ltü re l m ira s ın a ilg i y e n id e n c a n la n d ır ılm ıştır . Y u rtd ış ın d a n d in î, k ü ltü re l v e y a rd ım te ş k ila tla r ın ın d e s te k le ri d e h e r g e ç e n g ü n a rtm ıştır. B ir ç o k a la n d a b ö lg e d e k i o to rite le rin k o ru m a s ın ı v e d e s te ğ in i e ld e e d e n Y a h u d ile r, a y n ı z a m a n d a a r ta n o r a n d a y u rtd ış ın a , ç o ğ u n lu k la İ s r a il’e v e A B D ’y e g ö ç e tm e y e d e v a m e tm iş tir. G ö ç a r tış ın d a , b ö lg e d e k i e k o n o m ik v e y a ş a m s ta n d a rtla rın ın b o z u lm a s ı, iş s iz lik v e e tn ik k a r ış ık lık la r e tk ili o lm u ştu r. 19 D u rm u ş A R IK B a z ı Y a h u d ile rin ç e ş itli s e b e p le rd e n d o la y ı b ö lg e d e k a lm ış o lm a s ın a r a ğ m e n , g ö ç e tm e k d u ru m u n d a k a la n B u h a r a Y a h u d ile r i ö n c e lik le A B D ’y i te rc ih e tm iş tir. İ s r a il’e g ö ç ise d a h a h ız lı v e k o la y g e rç e k le ş m iş , a n c a k ç o ğ u B u h a r a Y a h u d is i b u r a d a y a ş a ­ n a n s a v a ş ta n d o la y ı İ s r a il’e g ö ç e tm e k te n ç e k in m iş , ç a re s iz k a la n la r ise b u ü lk e y e y ö n e lm iş tir (C o o p e r, 2 0 0 0 , s .2 8 5 -2 9 0 ) . B u h a r a Y a h u d ile ri’n in İ s r a il’e g ö ç ü F ilis tin ’in O s m a n lı id a re s in d e o ld u ğ u d ö n e m ­ le rd e b a ş la m ış tır. B u h a r a Y a h u d ile r i ile O s m a n lı F ilis tin i a r a s ın d a ik i ta ra flı b ir ilişk i o lm u ştu r. A n c a k iliş k ile rin y ö n ü y a y g ın k a n a a te g ö re , O sm a n lı F ilis tin i’n d e n B u h a ra Y a h u d ile r i’n e d o ğ ru g e liş m iş tir. D a h a ç o k d in i e m is s a rla rın g ö n d e rilm e s i şe k lin d e g e r ç e k le ş e n b u fa a liy e tle r, 1 7 9 3 ’d e b a ş la y a ra k Y o s e f M a m a n ’ın B u h a r a Y a h u d ile ri a r a s ın d a k ö k lü d e ğ iş ik lik le r y a p m a s ıy la d ik k a t ç e k m iştir. O n u n B u h a r a ’y a g e liş iy le , B u h a r a Y a h u d ile r i’n in d in î y a ş a m ın d a k ö k lü d e ğ iş ik lik le r y a ş a n m ış tır. Ç ü n k ü , d iğ e r e m is s a rla rd a n fa rk lı o la ra k o F ilis tin ’d e k i fa k ir le re y a r d ım e d ilm e s in e a ra c ı o lm u ş , y a rım y ü z y ıl B u h a r a Y a h u d ile ri’n in a r a s ın d a k a la ra k o n la rın d in î v e m illî k im liğ in i k o ru m a s ı v e g e liş tirm e s i iç in g a y r e t g ö s te rm iş , ö ğ r e n c ile rin i d in î iç e rik li k ita p la r iç in V iy a n a ’y a , V iln o ’y a v e İ s ta n b u l’a g ö n d e rm iş , a y n ı z a m a n d a R u s Y a h u d i c e m a ­ a tle riy le B u h a r a ’y ı y a k ın la ş tırm a k v e d in î k o n u la rd a e k s ik lik le ri g id e rm e k iç in y a ­ z ışm ış , o n la rla y a k ın iliş k i k u rm u ş tu r. Y a ş a m ın ın s o n la rın d a B u h a r a ’d a n a y rılm ış v e F ilis tin ’d e ö lm ü ştü r. F ilis tin ’e g itm e d e n ö n c e k u ts a l to p r a k la r a h a c y a p ılm a s ı g e r e k ­ tiğ in e d a ir iş tiy a k lı v a a z la r v e rm iş v e e m e lin i g e rç e k le ş tire re k o ra d a d a g ö m ü lm ü ş tü r (P u jo l, 2 0 0 4 , s.1 3 6 ). B u h a r a Y a h u d ile ri’n in y a ş a m ın d a ö n e m li ro l ü s tle n m iş o la n v e o n la rın d in î g e ­ le n e ğ in i d e ğ iş tire n Y o s e f M a m a n , ö m rü n ü n s o n la rın d a â d e ta o n la ra b ir h e d e f g ö s ­ te rm iş tir. B u h e d e f, b ü tü n Y a h u d ile rin a n a v a ta n o la ra k g ö rd ü ğ ü F ilis tin to p ra k la rı o lm u ş, ö z e llik le o n la rı h a c y a p m a la rı h u s u s u n d a te ş v ik e tm iş , b u te ş v ik le riy le k u t­ sal to p r a k la r la iliş k ile rin g e liş m e s in e im k â n h a z ır la m ış tır (P u jo l, 2 0 0 4 , s.1 3 7 ). İ s ­ ra il D e v le ti’n in 1948 y ılın d a k u ru lu ş u n d a n g ü n ü m ü z e k a d a r B u h a r a Y a h u d ile rin in İ s r a il’e g ö ç ü sü rm ü ş tü r. G ö ç e d e n B u h a r a Y a h u d ile r i ö n c e lik le K u d ü s ’e, T e l-A v iv ’e v e L o d , R a m la , O h r Y e h u d a , A ş k e lo n , P e ta h T ik v a , K ira y t M e la ç i g ib i d iğ e r ş e h ir ­ le re y e rle şm iş tir. T e l-A v iv ’in g ü n e y in d e “ B u h a r a b ö lg e s i” o la ra k d a n ite le n d irile n T e l-K a b ir, Ş a p ir a ,K ir y a t Ş a lo m v e H a tk iv a h g ib i y e rle ş im b irim le ri so n z a m a n la rd a B u h a r a Y a h u d ile ri’n in y o ğ u n o la ra k y e rle ş tiğ i m e rk e z le r o lm u ş ,b e lirtile n y e rle rd e o n la r k e n d i d in î m e rk e z le rin i k u rm u ş tu r. G ü n ü m ü z d e İ s r a il’d e B u h a ra Y a h u d ile ri­ n in sa y ısı y ü z e lli b in e y a k la şm ış tır. İ s r a il’d e B u h a r a Y a h u d ile rin in y e rle ş tiğ i y e r v e ş e h irle r b a ş ta T el-A v iv o lm a k ü z e re T el K a b ir, Ş a p ira , K iry a t Ş a lo m , H a T ik v a h , O r Y e h u d a R a m la v e H o la n g ib i şe h irle rd ir. İ s r a il’e y e rle ş e n B u h a r a Y a h u d ile r i, b ir ç o k o lu m s u z lu ğ a ra ğ m e n k e n d i k ü ltü r g e ­ le n e k le rin i v e O rta A s y a ’d a k a la n d in d a ş la rıy la iliş k ile rin i s ü rd ü rm e y e g a y r e t e tm e k ­ te d ir. İ r tib a t sık sık k a rş ılık lı g id ip g e lm e le r şe k lin d e d ir. D a h a d a ö n e m lis i,K u d ü s ’ü n d ış ın d a k u ru la n y e rle ş im b ir im in d e k i b in a la r d a h a ç o k O rta A s y a ’d a n g e le n m a d d î d e s te k le rle y a p ılm a k ta d ır . B u h a ra Y a h u d ile rin in İ s r a il’d e y e rle ş im in e y a rd ım c ı o l­ m a k ü z e re ç e ş itli k u r u lu ş la r h iz m e t v e r m e k te d ir . B u n la rd a n b ir i T e l-A v iv ’in g ü n e ­ y in d e y e r a la n Ş a p ir a ’d a b u lu n a n M o r e ş e t Y a h a d u t B u h a r a (B u h a ra Y a h u d ile ri M ir a ­ sı) o fisid ir. B u o fis, b ö lg e y e y e n i g e le n B u h a r a Y a h u d ile ri’n in y iy e c e k v e iç e c e k ih ­ 20 B u h a r a Y a h u d ile r i tiy a c ın ı k a rş ıla m a k iç in k u ru lm u ştu r. D iğ e r h iz m e tle ri a r a s ın d a ,b u o fis ç a lış a n la rın ın y e n i g ö ç m e n le rin İs ra il b ü ro k ra s is i ile ta n ış m a s ın a , h a lk f e s tiv a lle ri d ü z e n le m e s in e y a rd ım e tm e s i, ç ö p ç a ta n lık h iz m e ti v e rm e s i, y o k s u l g ö ç m e n le r iç in a ş e v i h iz m e tle ri su n m a s ı, y a ş lıla r iç in k u lü p to p la n tıla rı g e rç e k le ş tirm e s i, a ile le r z o r lu k la r la k a r ş ıla ş ­ tığ ın d a o n la ra d a n ış m a n v e s o sy a l h iz m e t g ö re v lile ri o la ra k h iz m e t g ö tü rü lm e s i y e r a lm a k ta d ır. O fisin h iz m e tle ri İ s r a il’d e B u h a r a Y a h u d ile r i a r a s ın d a d a y a n ış m a y a im ­ k â n v e rm e k te v e o n la ra “ B u h a r a Y a h u d i g u r u b u ”n a a id iy e t b ilin c i k a z a n d ırm a k ta d ır (C o o p e r, 2 0 0 0 , s.2 0 5 ). B u h a r a Y a h u d ile rin in g ö ç e d e re k y e rle ş tik le ri ü lk e le r d e n b iri d e A B D ’dir. B u ­ h a r a Y a h u d ile ri A B D ’d e k e n d i lid e rle rin i v e k u r a m la r ın ı o lu ş tu r m a ç a b a sın d a d ır. A B D ’d e ilk B u h a r a Y a h u d i te ş k ila tı 1 9 5 3 ’d e N e w Y o r k ’d a k u ru la n T h e B u k h a ­ ra n J e w is h A id S o c ie ty ( B u h a r a Y a h u d ile r i Y a rd ım K u ru m u ) d u r. O y ılla rd a , N e w Y o r k ’d a şe h rin ilç e le rin e d a ğ ılm ış y a ln ız c a 2 0 B u h a r a Y a h u d i a ile s i te s p it e d ilm iştir. Y a rd ım K u ru m u n u n a m a c ı, İ s r a il’d e k i h a y ır k u r a m la r ın a m a d d î d e s te k s a ğ la m a k o lm u ş tu r.N e w Y o rk ş e h rin d e k i B u h a r a Y a h u d ile ri’n in s a y ıs ı 1 9 6 0 ’la rın b a ş la r ın d a a rtm ıştır.Y e n i g e le n a ile le r g e n e llik le y o ğ u n o la ra k Q u e e n s v e B o ro P a rk b ö lg e le ­ rin e y e rle şm iş tir. B u r a d a ilk B u h a r a Y a h u d i S in a g o g u 1 9 6 5 ’te a ç ılm ış tır. O d ö n e m ­ d e “ B u h a r a Y a h u d ile r i Y a rd ım K u r u m u ” k e n d i y a rd ım p ro je le rin d e n v a z g e ç e re k y a rd ım la rın ı Q u e e n s ’d e k u r u la n “ B u h a r a Y a h u d i M e r k e z i”n e y ö n le n d ir m iştir . S o v y e tle r B ir liğ i’n d e g ö ç k ıs ıtla m a la rı 1 9 7 0 ’le rd e b ir a z d a h a h a fifle m iş, b u ta rih le rd e Ö z b e k is ta n ’d a n v e T a c ik is ta n ’d a n g ö ç e d e n le r N e w Y o r k ’a y e rle şm iş tir. 1 9 8 7 ’d e Q u e e n s ’te re s m î m a k a m la rın y a p tığ ı a ra ş tırm a s o n u ç la rın a g ö re b u ş e h ird e y a ş a y a n B u h a r a Y a h u d ile r i’n in s a y ıs ı y a k la ş ık 5 .0 0 0 ’e y ü k s e lm iş tir (C o o p e r, 2 0 0 0 , s.1 8 1 ). S o v y e tle r B ir l iğ i’n in ç ö z ü lm e s iy le B u h a r a Y a h u d ile ri k itle h a lin d e g ö ç e tm e y e B a ş la m ış , 1 9 9 4 y ılın d a Q u e e n s ’d e B u h a r a Y a h u d ile rin in n ü fu s u 3 0 0 0 0 ’e u la şm ıştır. 1 9 9 0 y ılın d a R a b b i Y itz c h a k Y e h o s h u a B u h a r a Y a h u d i C e m a a ti M e r k e z i’n d e R a b b i o la ra k h iz m e t e tm e y e b a ş la m ış , d a h a s o n ra A B D v e K a n a d a Ş e f R a b b is i o la ra k g ö ­ re v le n d ir ilm iş tir. R a b b i Y itz c h a k Y e h o s h u a ’n ın e b e v e y n i O rta A s y a ’d a d o ğ m u ş v e 1 9 2 0 ’le rd e g ö ç e d e n Y a h u d ile r a r a s ın d a y e r a lm ış ,k e n d is i ise İ s r a il’d e d o ğ m u ş v e o r a d a ö ğ re n im g ö rm ü ş tü r. Q u e e n s ’te c e m a a t lid e rle ri, so n d ö n e m d e ra b b iliğ e a ta n a n Y itz c h a k Y e h o s h u a ’y ı e şi v e ç o c u k la r ıy la b ir lik te A B D ’y e g e tir m e y e k a r a r v e rm iş , Q u e e n s ’te h ız la b ü y ü y e n B u h a r a Y a h u d ile r in e ra b b i o la ra k h iz m e t e tm e s i iç in ik n a e tm iş le rd ir (C o o p e r, 2 0 0 0 , s.1 8 2 ). A B D ’d e Q u e e n s d ış ın d a B u h a r a Y a h u d ile rin in y o ğ u n y e rle ş im b irim le ri a r a ­ s ın d a ö n c e lik le N e w Je rse y , P e n s ilv a n y a , K o n e k tik u t, b u n u n y a n ın d a A tla n ta , P h o e n ix ,S e a ttle , B o s to n , C h ic a g o , D e n v e r, L o s A n g e le s , M ia m i, S a n D ie g o , S an F ra n s is k o v e T o ro n to y e r a lm ıştır. G ü n ü m ü z d e A B D ’d e y a k la ş ık 6 0 .0 0 0 ’d e n f a z la B u h a r a Y a h u d is i y a ş a m a k ta d ır (P in k h a so v , e rişim : h ttp ://w w w .b u k h a ria n je w s .c o m ). A B D ’y e g ö ç e d e n Y a h u d ile rin e n te g ra s y o n u n u s a ğ la m a k iç in b a z ı g ir iş im le r ­ d e b u lu n u lm u ş tu r. B u g ir iş im le r a r a s ın d a k e n d i c e m a a tla r ın a d in g ö re v lis i te m in e tm e k y a n ın d a e ğ itim a la n ın d a k ile r d e y e r a lm ıştır. B u ç e rç e v e d e E s k i S o v y e tle r B ir l iğ i’n d e n g e le n Y a h u d i g ö ç m e n le rin ih tiy a ç la rın ı k a rş ıla m a k a m a c ıy la A B D ’d e B u h a r a Y a h u d ile rin in y o ğ u n o la ra k y e rle ş tiğ i ş e h ir le rd e n b ir i o la n Q u e e n s ’d e T e v ra t A k a d e m is i’n d e ö ğ re n c ile rin b irç o k ih tiy a c ı k a rş ıla n d ığ ı ö z e l b ir lise a ç ılm ış tır. B u ­ 21 D u rm u ş A R IK h a r a Y a h u d ile rin in ç o c u k la rı d a d iğ e rle ri g ib i b u r a d a h e m ö ğ re n im g ö rm e k te h e m d e g ü n lü k ih tiy a ç la rın ın b ir k ıs m ın ı g id e rm e k te d ir (C o o p e r, 2 0 0 0 : 1 6 8 -1 7 0 ). B ü tü n b u n la ra ra ğ m e n B u h a r a Y a h u d ile r i A B D ’d e b ir k ü ltü r d e ğ iş im i y a ş a m a k ta ,b u d e ­ ğ iş im ö z e llik le ik in c i v e ü ç ü n c ü n e s ild e d ik k a t ç e k ic i b iç im d e g ö z le n m e k te d ir . B u k e s im B u h a r a Y a h u d ile rin e ö z g ü k ü ltü r v e d il ö z e llik le rin i y itirm e k te d ir. İ s r a il’d e v e A B D ’d e B u h a r a Y a h u d ile rin in a y n ı c e m a a ta a it o lm a d u y g u s u h e r g e ç e n g ü n e rim e k te d ir. A n c a k k u tla d ık la rı ç e ş itli tö re n le r, O rta A s y a ’d a k i ile ta m örtü ş m e s e d e g ö ç te n ö n c e k i c e m a a t ş u u ru n u h a tır la tm a y a im k â n v e rm e k te v e a k ra b a la r tö re n le rd e b ir a r a y a g e lm e k te d ir. Y a ln ız c a s ık ç a ic r a e d ile n d in î v e m illî tö re n le rd e d e ğ il, b a z ı te ş k ila tla rın , s o sy a l s e rv is le rin v e o k u lla rın d e s te ğ iy le g e r ç e k le ş e n c e m a ­ a t m e rk e z le rin d e , s in a g o g la rd a v e k u lü p le rd e b ir a r a y a to p la n m a k ta d ır . B u b ir lik te ­ lik le r o n la r a r a s ın d a d a y a n ış m a iç in ç e ş itli im k â n la r su n m a k ta d ır. B u n u n y a n ın d a O rta A s y a ’d a k i B u h a r a Y a h u d ile r i’n d e n u z a k o lm a la r ın a r a ğ m e n ç o k s a y ıd a te ş k ila t v e v a k ı f k u rm a y ı b a ş a rm ışla rd ır . B u te ş k ila t v e v a k ıfla r a r a c ılığ ıy la ih tiy a ç iç in d e o la n la r a y a rd ım e tm e y i v e B u h a r a Y a h u d ile ri’n in A B D ’d e e r iy ip y o k o lm a s ın ı e n g e l­ le m e y i h e d e fle m iş le rd ir. V ak ıfla rı v e c e m a a ti id a re e tm e k a m a c ıy la N e w Y o rk ’t a b ir k o n s e y o lu ş tu rm u şla r d ır. 1999 y ılın d a A B D v e K a n a d a B u h a r a Y a h u d ile r i K o n g re s i to p la n m ış tır (T h e C o n g re s s o f B u k h a ria n Je w s o f th e U n ite d S ta te s a n d C a n a d a ). K o n g re K u z e y A m e rik a , İs ra il, A v ru p a v e O rta A s y a ’d a n te m s ilc ile r in k a tıld ığ ı D ü n ­ y a B u h a r a Y a h u d ile r i K o n g r e s i’n i g e rç e k le ş tirm e y i p la n la m ış tır. K o n g re le rle “ B u h a ­ r a Y a h u d i K im liğ i”n in s ü rd ü rü lm e s i v e B u h a r a Y a h u d ile ri’n in k ü ltü r ü n ü n k o ru n m a s ı h e d e fle n m iş tir. 2 0 0 0 y ılın d a ‘B ü tü n D ü n y a B u h a r a Y a h u d ile ri K o n g r e s i’ g e r ç e k le ş ­ tirilm iş tir. B u K o n g re n in b a ş k a n lık g ö re v in i d ü n y a n ın sa y ılı z e n g in le ri a r a s ın d a y e r a la n L e v L e v ie v ü s tü n e a lm ış tır.Q u e e n s ’te b u sü re ç te c e m a a t iç in b ir d e D ü n y a B u h a ­ r a Y a h u d ile r i K o n g re s i L is e s i a ç ılm ış tır. A ç ıla n lise a y n ı z a m a n d a s p o n s o ru o la n L e v L e v ie v ’in a d ıy la ,L e v L e v ie v L is e si (L e v L e v ie v G y m n a s iu m ) o la ra k d a a n ılm ıştır. Ç o c u k la r b u o k u ld a R u s ç a , İn g iliz c e , B u h a r a - Y a h u d i T a c ik ç e s i v e İb ra n ic e d ille rin i ö ğ re n m e k te d ir.Q u e e n s ’te B u h a r a Y a h u d ile rin in g e le n e k v e k ü ltü rü n ü n se rg ile n d iğ i b ir d e m ü z e a ç ılm ış tır (B u k h a ra n J e w is h C o m m u n ity M u se u m ). İk i b in d e n f a z la k ü ltü re l p a rç a n ın s e rg ile n d iğ i b u m ü z e ,B u h a ra Y a h u d ile r i’n in k ü ltü re l v e g e le n e k s e l m ira s ın ı k o r u m a g ö re v i y a n ın d a b ir a r a ş tır m a v e e ğ itim m e rk e z i ö z e lliğ in i k a z a n m ış ­ t ı r (N e m iro v s k y , e riş im : h ttp ://w w w .n c s j.o rg /A u x P a g e s /0 1 1 2 0 4 A E N _ T a jik .s h tm l). İs ra il v e A m e r ik a d ış ın d a , sa y ıla r ı b e lirtile n ü lk e le rd e k i k a d a r ç o k o lm a m a k la b ir lik te B u h a r a Y a h u d ile rin in g ö ç ü n e sa h n e o la n ü lk e le r v a rd ır. O rta A s y a ’d a n a y ­ rıla ra k ç e ş itli ü lk e le re y e r le ş e n B u h a r a Y a h u d ile rin in s a y ıs ı ile ilg ili y a k la ş ık o la ­ ra k k a y n a k la r d a şu r a k a m la r z ik re d ilm e k te d ir: İ s r a il’d e y a k la ş ık 1 5 0 .0 0 0 , A B D ’d e 6 0 .0 0 0 , V iy a n a ’d a 2 .0 0 0 , A lm a n y a ’d a ç e ş itli ş e h ir le r d e 1 .0 0 0 , M o s k o v a ’d a ise 5 0 0 c iv a rın d a d ır. O rta A s y a ’d a b ir z a m a n la r ç o k s a y ıd a n ü fu s u b u lu n a n B u h a r a Y a h u d i­ le ri, B u h a ra , S e m e rk a n t v e T a ş k e n t’te a rtık y o k o lm a n o k ta s ın a g e lm iş , g e le n e k s e l ç e v re s in d e y a ş a y a n Y a h u d ile rin sa y ısı c id d i o r a n d a a z a ltm ıştır. S a y ıla r ı a z d a o ls a g ü n ü m ü z d e Ö z b e k is ta n ’d a Y a h u d ile r v a rlığ ın ı sü rd ü rm e k te d ir. O n la rın ifa d e ö z g ü rlü ğ ü y a n ın d a k u ru m la r ın a d a iz in v e rilm e k te v e g e liş m e le rin e k a tk ı s a ğ la n m a k ta d ır. D o ğ d u k la rı to p r a k la r d a y a ş a m ın ı s ü rd ü re n B u h a r a Y a h u d ile ri k e n d ile rin i g ü v e n d e h is s e tm e k te , M ü s lü m a n h a lk la a y n ı s o k a k v e c a d d e d e b irlik te 22 B u h a r a Y a h u d ile r i h u z u r iç in d e y a ş a m a k ta v e ç a lış m a k ta d ırla r. Ö z b e k is ta n ’ın b a ğ ım s ız lığ ın ı e ld e e tm e s in d e n b e ri Y a h u d i g ö re v lile ri v e ç e ş itli Y a h u d i v a k ıfla r ı ü lk e y e g irm e k te d ir . B irle ş ik D a ğ ıtım K o m ite s i (T h e J o in t D is tr i­ b u tio n C o m m ite e ),H a b a d -L u b a v iç , İs ra il Y a h u d i A ja n s ı (J e w is h A g e n c y f o r Isra e l), B n e y A k iv a G e n ç lik H a re k e ti (T h e B n e i A k iv a Y o u th M o v e m e n t) v e M id ra ş S e fa rd i b ö lg e d e k i Y a h u d ile re y a rd ım e d e n te ş k ila tla r a ra s ın d a d ır. B u te ş k ila tla r b irb irle ri ile b a z e n k a rş ı k a r ş ıy a g e ls e d e iş b ir liğ i y a p m a k ta , h e p s i d e b ö lg e d e k i Y a h u d ile r e y a r ­ d ım e tm e k te ;o k u lla rın , k ü ltü r m e rk e z le rin in in ş a s ın ı v e a ç ılış ın ı sa ğ la m a k ta , g a z e ­ te le r y a y ım la m a k ta , e r iş k in le r iç in e ğ itim p ro g ra m la rı v e y a z k a m p la rı d ü z e n le m e k te d ir .A y rıc a b u k u r u lu ş la r F ıs ıh b a y ra m ın ın k u tla n m a s ı, k o ş e r k u r a lın a g ö re h a y v a n k e s im i, y o k s u lla r iç in ç e ş itli y a rd ım p ro g ra m la rı g ib i h u s u s la r d a y a r d ım v e d e s te k v e rm e k te , d in î, k ü ltü re l v e m illî d u y g u la rın ı c a n la n d ır m a g ir iş im le rin d e b u lu n m a k ta d ır .B u p ro g ra m la rın h e d e fi B u h a r a Y a h u d ile ri k a d a r A ş k e n a z Y a h u d ile r i d e k a p ­ sa m a k ta d ır. B u g ir iş im le rd e e n a k t if ro lü “ S o h n u t- İs ra il Y a h u d i A ja n s ı” v e “H a b a d L u b a v iç ” f a a liy e tle ri ü s tle n m e k te d ir . Ö z b e k is ta n ’d a ş u b e le r i fa a liy e t g ö s te r e n b u k u ­ ru lu ş la rın y a n ı s ıra B u h a r a Y a h u d ile ri’n e y ö n e lik ç e ş itli k o n u la rd a fa a liy e t g ö s te re n b a ş k a k u r u lu ş la r d a b u lu n m a k ta d ır . Y a h u d i A ja n s ı’n ın te m e l a m a c ı İ s r a il’e Y a h u d i g ö ç ü n ü te ş v ik e tm e k v e d ia s p o ra d a k i Y a h u d ile rin İs ra il h a k k ın d a f a r k ın d a lığ ın ı g ü ç le n d ir m e k tir. B u b a ğ la m d a A ja n s s e m in e rle r d ü z e n le m e k te , s e m in e rle rd e k a tılım c ıla r a İ s r a il’in te k Y a h u d i d e v le ti o ld u ğ u , o r a d a Y a h u d ile r iç in ta m b ir ö z g ü rlü ğ ü n b u lu n d u ğ u a n la tılm a k ta , b u n d a n d o la y ı b ü tü n Y a h u d ile rin İs ra il d e v le tin e y e rle ş m e s in e ç a ğ rı y a p ılm a k ta d ır . B u n u n y a n ın d a d iğ e r ü lk e le rd e y a ş a y a n Y a h u d ile rin b a ş k a la r ın a tâ b i o ld u ğ u , o n la rın iy i n iy e tle ri d e re c e s in d e ö z g ü r b u lu n d u k la rı, Y a h u d iliğ i ta m a n la m ıy la y a ş a y a m a d ık ­ la rı a n la tılm a k ta , k a tılım c ıla r b u n la ra in a n d ırılm a y a ç a lış ılm a k ta d ır (C o o p e r, 2 0 0 0 : 3 0 9 -3 1 1 ). B ö y le c e İ s r a il’e g ö ç ü te ş v ik e tm e k te v e b u k o n u d a B u h a r a Y a h u d ile ri’n e k o la y lık s a ğ la m a k ta d ır .M e rk e z i İ s r a il’d e b u lu n a n A ja n s ın d ö r t m is y o n b ü ro s u b u ­ lu n m a k ta d ır. R u s y a /B e la ru s M is y o n u , U k r a y n a /M o ld o v a M is y o n u , O rta A s y a (T ü r­ k is ta n ) M is y o n u v e G ü n e y K a f k a s y a M is y o n u . B u A ja n s ın O rta A s y a ’d a m e rk e z b ü ro s u T a ş k e n t’te d ir. T a ş k e n t b ü r o s u n a e k o la ra k O rta A s y a m is y o n u n a o n ik i şu b e d â h ild ir. B u n la rın d ö rd ü D u ş a n b e , A lm a tı, B iş k e k v e A ş k a b a d ’d a , d iğ e r s e k iz i ise Ö z b e k is ta n ’d a S e m e rk a n t,B u h a ra , T e rm e s, F e r g a n a , H o k a n d , A n d ic a n , N a m a n g a n v e Ş e h r is a b z ’d a f a a liy e t g ö s te r m e k te d ir (C o o p e r, 2 0 0 0 , s.2 9 4 ). B u h a r a Y a h u d ile r in e y ö n e lik fa a liy e tle r d e b u lu n a n b i r d iğ e r a k t i f k u r u lu ş H a b a d - L u b a v iç ’tir .H a b a d h a r e k e ti A B D ’d e g ü ç lü b i r y a p ı y a v e m a d d î im k â n la r a sa h ip tir . H e m r e s m î d ü z e y d e h e m d e h a lk a r a s ın d a ta n ın m a k ta d ır . A B D ’d e 110 ş e h ird e 3 0 0 ’e y a k ın ş u b e s i b u lu n m a k ta d ır. D ü n y a d a k i e n b ü y ü k y a y ın e v i o lm a ö z e lliğ in e s a h ip o la n K e h o t P u b lic a tio n S o c ie ty ’i y ö n e tm e k te , a r a l a r ın d a İ b r a n i­ c e , Y id iş d ili, A r a p ç a v e F a r s ç a ’n ın d a b u lu n d u ğ u o n d ö r t d ild e y a y ı n la r y a p m a k ­ t a v e d a ğ ıtm a k ta d ır. H a b a d ’ın A B D ’d e n s o n r a ik in c i m e rk e z i İ s r a i l ’dir. İ s r a i l ’d e 1 4 4 ’e y a k ın m e rk e z i b u lu n a n H a b a d b a ğ lıla r ın ın h e r g e ç e n g ü n s a y ıs ı a rtm a k ta d ır . İ s r a i l ’d e g e n e l m e rk e z i K u d ü s ile T e l-A v iv a r a s ın a d ü ş e n K e f a r H a b e d b ö lg e s i n d e ­ d ir. A y r ıc a K u d ü s ’te , H o l o n ’d a , L e d ’d e v e S a f e d ’d e m e rk e z ş u b e le r i b u lu n m a k ta ­ d ır. H a b a d , y ü z le r c e o k u l, o n la r c a k a d ın k u r u lu ş u , k ita b e v i, k ü tü p h a n e v e y ir m iy e 23 D u rm u ş A R IK y a k ın d in î o k u lu (y e ş iv a ) id a re e tm e k te d ir. A B D ’d e v e İ s r a il’d e H a b a d b a ğ lıla rı y ıl­ lık g e lirle rin d e n y a k la ş ık b ir a y lık m a a ş ın ı m a d d î y a r d ım iç in g e n e l m e rk e z e g ö n d e r ­ m e k te d ir (Ş a m i, 2 0 0 2 , s.2 5 7 -2 5 9 ). H a b a d L u b a v iç H a s id ik b ir a k ım d ır. O n u n a y ırıc ı ö z e lliğ i y a ln ız c a Y a h u d ile re y ö n e lik “ m is y o n e r ” b ir a n la y ış a sa h ip o lm a s ıd ır. H a b a d L u b a v iç le r d ü n y a ü z e rin d e k i z a y ı f d in i a lty a p ıs ı o la n Y a h u d i to p lu lu k la r ın a y ö n e lik g ir iş im le rd e b u lu n m a s ıy la t a ­ n ın ır. B u to p lu lu k la r ın d in i p ra tik le rin i s ü rd ü rm e le rin i s a ğ la m a k v e o n la rı O rto d o k s Y a h u d iliğ e y a k ın la ş tırm a k a m a c ıy la y a rd ım f a a liy e tle rin i sü rd ü rü r. H a b a d g ö r e v lile ­ ri Ö z b e k is ta n ’d a , fa a liy e tle rin i v e k a ra rla rın ı id a re e d e c e k a ta n m ış m e rk e z î b ir b ü n ­ y e y e v e o to rite z in c ir in e sa h ip d e ğ ild ir. B u n e d e n le Ö z b e k is ta n ’d a b a ğ ım s ız H a b a d L u b a v iç e le m a n la rı g ö r e v y a p m a k ta , k e n d i k iş is e l y e te n e k le rin e v e y a ra tıc ılığ ın a b a ğ lı o la ra k fa a liy e tle rd e b u lu n m a k ta d ır. E r k e k le re ,k a d ın la ra v e ç o c u k la ra y ö n e lik a y rı p r o g r a m la r d ü z e n le m e k te , b u p r o g ra m la ra k a tıla n la ra b e lli o ra n d a a y lık ü c r e t ö d e m e k te d ir . G e n e llik le Ö z b e k is ta n ’d a g ö re v y a p a n g ö re v lile r, ö n c e d e n ( 1 9 7 0 ’le rd e ) Ö z b e k is ta n ’d a n İ s r a il’e g ö ç e tm iş v e 1 9 9 0 ’la rd a g e ri g e lm iş k işile rd ir. B u n la r, d ış g ö rü n ü ş itib a riy le B u h a r a Y a h u d ile r in e b e n z e m e m e k te ,a n c a k ib a d e t e s n a s ın d a ta m b ir B u h a r a Y a h u d is i g ib i g ö rü n m e k te d ir le r (C o o p e r, 2 0 0 0 , s.1 8 9 ). B u h a ra Y a h u d ile ri a ra s ın d a e ğ itim , ö z e llik le s ü n n e t u y g u la m a s ı v e d in i k u ra lla ra g ö re h a y v a n la rın k e s im i g ib i k o n u la rd a d in g ö re v lile riy le ilg ili f a a liy e tle ri g e r e k ti­ re n h u s u s la r d a ih tiy a ç la rı M id ra ş S e fa rd i c e m a a ti y e rin e g e tir m e y e ç a lışm a k ta d ır. B u h a r a ’d a M id ra ş S e fa rd i ilk , o r ta v e b ir d e lise o k u l f a a liy e tin i y ü rü tm e k te d ir. B u o k u lla r d a b a z ıs ı Y a h u d i b a z ıs ı d a b a ş k a m ille tte n y e re l ö ğ r e tm e n le r ta ra f ın d a n d e v ­ le tin b e lirle d iğ i s e k ü le r d e r s le r o k u tu lm a k ta d ır. B u n u n y a n ın d a Y a h u d ilik le ilg ili d e r s le r b u lu n m a k ta , b u d e r s le r İ s r a il’d e n g e le n g ö r e v lile r ta ra f ın d a n v e rilm e k te d ir. B u h a r a Y a h u d ile ri a r a s ın d a p o p ü le r o la n b u o k u lla r a d e v a m e tm e y e n b ir te k Y a h u ­ d i ç o c u ğ u y o k tu r. L is e ç a ğ ın ı g e ç m iş g e n ç e rk e k v e g e n ç k ız la r h e r ö ğ le d e n s o n ra M id ra ş S e f a r d i’n in d in d e rs le rin e d e v a m e tm e k te d ir. B u ö ğ re n c ile re b u rs d a v e r il­ m e k te d ir. İ s r a il’d e n g e le n M id ra ş S e fa rd i g ö re v lile ri ta ra f ın d a n d e rs v e rile n sın ıfla r a y n ı z a m a n d a y e tiş k in le re d e h ita p e tm e k te v e y e tiş k in le rd e n b irç o ğ u d a b u d e rsle re k a tılm a k ta d ır. M id ra ş S e f a r d i B u h a r a ’d a s in a g o g , o k u l, k o m ş u la r v e g e n ç lik a r a s ın ­ d a sık ı b ir iliş k i k u rm a y a ç a lış m a k ta , a k tiv ite le rin i b u y ö n d e g e rç e k le ş tirm e k te v e g e n e l o la ra k B u h a r a ’d a “ ö z g ü n Y a h u d iliğ i” ö ğ re tm e y e ç a lış m a k ta d ır (C o o p e r, 2 0 0 0 , s .2 3 5 ).U lu s la ra ra s ı b ir y a r d ım k u ru m u o la n J o in t D is trib u tio n C o m m itte e , Y a h u d i A ja n s ı ile b ir lik te h a r e k e t e tm e k te v e O rta A s y a ’d a te s p it e ttiğ i b a ş lıc a m u h ta ç v e f a ­ k ir Y a h u d ile r e y a rd ım sa ğ la m a k ta d ır. B u te s p itle ri y e re l ş u b e le ri a r a c ılığ ıy la g e r ç e k ­ le ş tir e n k u ru lu ş , to p la d ığ ı y a rd ım m a lz e m e le rin i y in e şu b e le ri a r a c ılığ ıy la Y a h u d ile re d a ğ ıtm a k ta , o n la rın d u ru m u n u iy ile ş tirm e y e ç a lış m a k ta d ır (C o o p e r, 2 0 0 0 , s.3 1 7 ). B u h a ra Y a h u d ile r in e y ö n e lik fa a liy e tte b u lu n a n b ir b a ş k a k u ru lu ş , ö z e llik le g e n ç ­ le r a r a s ın d a d in i-s iy o n iz m r u h u n u y a y a n B n e y A k iv a G e n ç lik H a r e k e ti’d ir.Z a m a n z a m a n ra b b ile r, g e rid e k a la n B u h a r a Y a h u d ile r in i z iy a r e t e tm e k te , o n la ra Y a h u d i g e ­ le n e k le rin e v e k o ş e r k u ra lla rın a u y m a la rı k o n u s u n d a y a rd ım c ı o lm a k ta d ır. G e n iş b ir h iz m e t a ğ ın a sa h ip b ü tü n b u k u ru lu ş la r, fa rk lı id e o lo jiy e sa h ip le rse d e ,o n la rın iliş k ile ri g e n e llik le d o s ta n e v e iş b ir liğ in e a ç ık tır. Y e re l Y a h u d ile r o n la r a r a s ın d a s e rb e s tç e g id ip g e lm e k te d ir . A n c a k b ü tü n b u g id ip g e lm e le re ra ğ m e n B u h a ­ 24 B u h a r a Y a h u d ile r i r a Y a h u d ile ri a r a s ın d a ö n c e d e n m e v c u t o la n g ü ç lü a k ra b a lık , c e m a a t v e d in b a ğ la rı, b ir i k itle s e l g ö ç le re , d iğ e ri d e Ö z b e k is ta n ’a v e T a c ik is ta n ’a, h e r b ir i k e n d i Y a h u d ilik a n la y ış ın ı ö ğ re tm e k iç in g e le n d in i v e s iy o n is t Y a h u d i g u ru p la rın f a a liy e tle rin e b a ğ lı o la ra k k o p m a k ta d ır. Sonuç Ö z b e k is ta n b a ş ta o lm a k ü z e re T a c ik is ta n v e d iğ e r b a z ı O rta A s y a ü lk e le rin d e B u ­ h a r a Y a h u d ile ri a ile y a p ısı, d in î u y g u la m a la rı, f o lk lo ru v e k e n d in e ö z g ü b a z ı ö z e llik ­ le riy le Y a h u d i d ü n y a s ın d a a y rı b ir g ru p o la ra k d e ğ e r le n d ir ilm iştir . B u h a r a Y a h u d ile ri u z u n y ılla r b ö lg e n in g e le n e k s e l k ü ltü rü ile u y u m s a ğ la m ış , h a tta d ış g ö rü n ü ş itib a ­ riy le b ö lg e s a k in le rin d e n a y ırt e d ile m e m iştir. Y a ş a d ık la rı b ö lg e h a lk ın ın k ü ltü rü n d e n e tk ile n m iş , z a m a n z a m a n d a b u k ü ltü rü e tk ile m iştir. B u h a r a Y a h u d ile ri ç e ş itli ta r i h ­ le rd e , ö z e llik le S o v y e tle r B ir l iğ i’n in d a ğ ılm a s ın ın a rd ın d a n , y a ş a d ık la rı c o ğ ra fy a d a n a y rıla ra k g ö ç e tm işle rd ir. O n la rın g ö ç e d e re k y e rle ş tiğ i ü lk e le r d a h a ç o k A B D v e İs ra il o lm u ş tu r.G ü n ü m ü z d e g e rid e , b irk a ç b in le ifa d e e d ile n B u h a r a Y a h u d is i k a l­ m ıştır. B u h a r a Y a h u d ile r i a r a s ın d a 18. v e 19. y ü z y ıld a Ç a la a d ı v e rile n İ s la m ’ı k a b u l e d e n b ir g ru p o r ta y a ç ık m ıştır. B u n la r M ü s lü m a n g e le n e ğ e b a ğ lıy m ış g ib i g ö rü n m ü ş , g iz li o la ra k Y a h u d iliğ e b a ğ lılık la rın ı s ü rd ü r m ü ş le rd ir. Ç a la la rd a n b ö lg e d e k i Ö z b e k v e T a c ik M ü s lü m a n la r a r a s ın d a e r iy e n le r o ld u ğ u g ib i, R u s la rın O r ta A s y a c o ğ r a f y a ­ sın ı e le g e ç irm e s iy le b ir lik te Y a h u d iliğ e g e ri d ö n e n le r d e o lm u ştu r. B u h a r a Y a h u d ile r i g ü n ü m ü z d e A B D v e İs ra il Y a h u d iliğ in d e n y a rd ım v e d e s te k g ö rm e k te ,y a rd ım v e d e s te k le r d a h a ç o k e ğ itim le ilg ili k o n u la rd a y o ğ u n la ş m a k ta d ır.U y g u la n a n e ğ itim p ro g ra m la rın ın a m a c ı, g ü ç lü b ir Y a h u d i b ilin c i o lu ş tu r m a k ­ tır. B u sü re ç te g e le n e k s e l B u h a r a Y a h u d i k im lik a n la y ış ın d a ö n e m li b ir d e ğ işim d e y a ş a n m a k ta d ır. B u n u n y a n ın d a A B D v e İs ra il O rta A s y a p o litik a la r ın d a B u h a ra Y a h u d ile r i’n d e n y a r a r la n m a y o lu n a g itm e k te ,b u n u s a ğ la m a k iç in b ö lg e d e c id d i b ir Y a h u d i d a y a n ış m a s ı s e rg ile n m e k te d ir. S a y ıla r ı h e r g e ç e n g ü n a z a lm a k ta o la n B u h a r a Y a h u d ile r i s in a g o g la rd a c e m a a t (m in y a n ) o lu ş tu rm a d a d a h i g ü ç lü k ç e k m e k te d ir. Ö z b e k h ü k ü m e ti g ü n ü m ü z d e B u h a ­ r a Y a h u d ile rin in d o ğ d u k la rı b u to p r a k la r d a k a lm a s ın ı, a y rılm ış v e g ö ç e tm iş o la n la rın ise g e ri d ö n m e y e b a ş la m a s ın ı iste m e k te , a n c a k g ö ç s ü re c in i g e ri ç e v ir e m e m e k te d ir. K a y n a k la r A D A M , B a k i ., ( 2 0 1 5 ) . “ Y a h u d ilik ” , D i n l e r T a r i h i E l K i t a b ı , G r a f i k e r Y a y ın la r ı: A n k a r a A M İ T İ N - Ş A P İ R O , Z ., ( 1 9 3 1 ) . O ç e r k p r a v o g o g o b ı t a s r e d n e a z i y a t s k i h e v r e y e v , T a ş k e n t- S e m e r k a n t. A R I K , D u r m u ş .,( 2 0 1 1 ) . B u h a r a Y a h u d i l e r i , G r a f ik e r Y a y ı n la r ı:A n k a r a . B IR N B A U M , P h i l i p .,( 1 9 9 1 ) . E n c y c lo p e d ia o f J e w is h C o n c e p ts , H e b re w P u b lis h in g C o m p a n y : N e w Y o rk . C O O P E R , A l a n n a E .,( 2 0 0 0 ) . N e g o t i a t i n g I d e n t i t y i n t h e C o n t e x t o f D i a s p o r a , D i s p e r s i o n a n d R e u n i o n : T h e B u k h a r a n J e w s a n d J e w i s h P e o p l e h o o d , ( B a s ı l m a m ı ş D o k t o r a T e z i) , C o l u m b i a U n i v e r s ity ,C o lu m b ia . 25 D u rm u ş A R IK B C O O P E R , A l a n n a E ., ( 2 0 0 3 ) . “ F e a s t i n g , M e m o r i a l i z i n g , P r a y i n g , a n d R e m a i - n i n g J e w i s h i n t h e S o v i e t U n io n : T h e C a s e o f t h e B u k h a r a n J e w s ,” J e w i s h L i f e a f t e r t h e U S S R , (E d . Z . G i te lm a n , M .G l a n t s , M .I . G o l d m a n ) , B lo o m in g to n . C U M A Y E V , A . B .,( 2 0 0 4 ) . “ B u h a r s k i y e e v r e y i i m u z ı k a l ’n a y a k u l ’t u r a S r e d n e y A z i i ” , E v r e y i S r e d n e y A z i i , İ z d a t e l ’s tv o F a n A k a d e m i i N a u k :T a ş k e n t. Ç A L IŞ K A N , İb ra h im , (1 9 8 6 ). İ s l a m C e z a H u k u k u n d a G a y r - i M ü s l i m l e r i n S t a t ü s ü , A n k a ra Ü . S o s y a l B i l i m l e r E n s t i t ü s ü , ( B a s ı l m a m ı ş D o k t o r a T e z i) ,A n k a r a . D R E S V Y A N S K A Y A , G .Y a ., ( 2 0 0 4 ) . “ K is t o r i i i y u d a i z m a v S r e d n e y A z i i ” , E v r e y i v S r e d n e y A z i i , İ z d a t e l ’s tv o F a n A k a d e m i i N a u k :T a ş k e n t. D Y M S H I T S , V a le ry ., ( 1 9 9 7 ) . “ T h e E a s t e r n J e w i s h C o m m u n i t i e s o f t h e F o r m e r U S S R ” , F a ­ cing - W e s t : O r i e n t a l J e w s o f C e n t r a l A s i a a n d C a u c a s u s , J o o d s H i s t o r i s c h M u s e u m , A m s ­ te r d a m . E R D E M , M u s t a f a ,. ( 2 0 0 0 ) . K ı r g ı z T ü r k l e r i , A S A M Y a y ın la r ı:A n k a r a . E R O Ğ L U , A h m e t H i k m e t ., ( 2 0 0 4 ) . O s m a n l ı D e v l e t i n d e Y a h u d i l e r , 3. B a s k ı , A n d a ç Y a y ı n ­ la r ı: A n k a r a . F A Y D A , M u s t a f a ., ( 1 9 8 9 ) .H z . Ö m e r ’i n Z a m a n ı n d a G a y r i m ü s l i m l e r , M a r m a r a Ü n i v e r s i t e s i İ l a h i y a t F a k ü l t e s i Y a y ın ı: İ s ta n b u l. G O L D B E R G , H a r v e y E ., ( 1 9 9 1 ) . “ I n t r o d u c t i o n ,” S e p h a r d i a n d M i d d l e E a s t e m J e w r i e s , (E d . H .E . G o ld b e r g ) , I n d i a n a U n i v e r s i t y P r e s s : B l o o m i n g t o n . G O L E N D E R , B .A ., ( 2 0 0 4 ) . “ İ y u d a i k a n a T u r k e s t a n s k i h p o ç t o v ı h o t k r ı t k a h ” , E v r e y i v S r e d ­ n e y A z i i , İ z d a t e l ’s tv o F a n A k a d e m i i N a u k ,T a ş k e n t. G R A E T Z , H i r s c h ., ( 1 8 9 3 ) .,f f is to r y o f T h e J e w i s h , T h e J e w i s h P u b l i c a t i o n S o c ie ty o f A m e r i c a : P h i l a d e l p h i a , C il t: 3. G R O E P L E R , E v a .,( 1 9 9 9 ) . İ s l a m v e O s m a n l ı D ü n y a s ı n d a Y a h u d i l e r , (Ç e v . S. K a y a ) , B e lg e Y a y ın la r ı: İ s ta n b u l. G U R E V İ Ç , L .,( 1 9 9 5 ) . “ B ı t o v o y e i S a k r a l ’n o y e P r o s t r a n s t v o M a h a l l a y i Y a h u d i e n B u h a r a ı i S a m a rk a n d a ” , C e n t r a l A s i a J e w s in P a s t a n d P r e s e n t: E x p e d i ti o n s , R e s e a r c h e s , P u b l i c a t i ­ o n s , T r a n s a c t i o n s o n J e w i s h S tu d ie s , S. P e te r s b u r g . H A L B E R S T A D T , A n n a , N I K O L S K Y , A d e l e ., ( 1 9 9 6 ) . “ B u k h a r a n J e w s a n d T h e i r A d a p t a t i o n t o U n i t e d S ta te s ” , J o u r n a l o f J e w i s h C o m m u n a l S e r v i c e , S u m m e r 1 9 9 6 . H A U S H E E R , H e r m a n .,( 1 9 5 9 ) . “ M a r r a n o s ” , E n c y c l o p e d i a o f R e l i g i o n , V. F e r m (D e r.) , A d a m s & C o ,N e w J e rs e y . K A G A N O V İ Ç , A ., ( 1 9 9 5 ) . “ O E v r e y a h - M u s u l ’m a n a h p r o j i v a y u ş i h v T u r k e s t a n s k o m k r a y e ” , C e n tr a l A s i a J e w s in P a s t a n d P r e s e n t: E x p e d itio n s , R e s e a r c h e s , P u b lic a tio n s , T ra n ­ s a c t i o n s o n J e w i s h S tu d ie s , S t. P e te r s b u g . K Ü Ç Ü K , A ., T Ü M E R , G ., K Ü Ç Ü K , M . A l p a r s l a n ., ( 2 0 1 7 ) . D i n l e r T a r i h i , B e r ik a n Y a y ın e v i: A n k a ra K Ü Ç Ü K , A b d u r r a h m a n ., ( 2 0 1 3 )..D ö n m e l e r ( S a b a t a y i s t l e r ) T a r i h i , B e r i k a n Y a y ın e v i: A n k a ­ ra . L E W IS , B e r n a r d ., (1 9 9 6 ) .İ s la m D ü n y a s ın d a Y a h u d ile r , (Ç e v . B .S . Ş e n e r), İm g e K ita b e v i:A n k a ra . N E M İ R O V S K Y , M i k h a i l , “ U .S . A m b a s s a d o r t o T a j i k i s t a n V is its N e w Y o r k B u k h a r i a n J e w i s h C o m m u n i t y ” ; ( E r iş im : h t t p : / / w w w .n c s j .o r g / A u x P a g e s / 0 1 1 2 0 4 A E N _ T a j i k .s h t m l ) 26 B u h a r a Y a h u d ile r i P O L İ V A N O V , E .D .,( 1 9 8 9 ) , K v o p r o s u o p r o i s h o j d e n i i s r e d n e a z i a t s k o - e v r e y s k o g o y a z ı k a , S e rm e rk a n d . P U J O L , K a t r i n ., ( 2 0 0 4 ) . “ S v y a z i m e j d u T s e n tr a T ’n o y A z i y e y i P a le s tin o y , i li p u t i a f f e k t i v n o g o s i y o n i z m a 1 7 9 3 - 1 9 1 7 g g .” , F r a n s ı z c a ’d a n R u s ç a ’y a ç e v . A . A k im o v , E v r e y i S r e d n e y A z ii, İ z d a t e l ’s tv o F a n A k a d e m i i N a u k :T a ş k e n t. P U R T A Ş , F ı r a t ., ( 2 0 0 5 ) . “ B u h a r a Y a h u d i l e r i v e İ s r a i l ’i n O r t a A s y a P o l i t i k a s ı ” , T ü r e l Y ılm a z , M e h m e t Ş a h i n v e M e s u t T a ş t e k i n ( D e r .) , O r t a D o ğ u S i y a s e t i n d e İ s r a i l , P l a t i n : A n k a r a R T V E L A D Z E , E .V ., ( 2 0 0 4 ) . “ E v r e y i - İ y u d a i s t ı v d o i s l a m s k o y s r e d n e y A z i i ” , E v r e y i v S r e d ­ n e y A z i i , İ z d a t e l ’s tv o F a n A k a d e m i i N a u k : T a ş k e n t. S H T E R E N S I S , M i c h a e l ., ( 2 0 0 2 ) . T a m e r l a n e a n d T h e J e w s , R o u t l e d g e C u r z o n : L o n d o n Ş A M İ , R . A b d u l l a h ., ( 2 0 0 2 ) .D i n D e v l e t i İ s r a i l , (Ç e v . M . A . K a r a ) , İ lk e Y a y ı n l a n : İ s ta n b u l. T U D E L A L I , B e n j a m i n - R A T İ S B O N L U P e t a c h i a ., ( 2 0 0 1 ) . O r t a Ç a ğ d a İ k i Y a h u d i S e y y a h ı n A v r u p a , A s y a v e A f r i k a G ö z l e m l e r i , (Ç e v . N u h A r s l a n t a ş ) , K a k n ü s Y a y ı n l a n : İ s t a n b u l V A M B E R Y , A r m i n i u s ., ( 1 9 9 3 ) .B i r S a h t e D e r v i ş i n O r t a A s y a G e z i s i , ( H a z . N .A . Ö z a l p ) , S e s Y a y ın la r ı: İ s ta n b u l. Y U S U P O V A , M .A .,( 2 0 0 4 ) . “ D v a e t u d a p o i s to r ii a r h i t e k t u n U z b e k i s t a n a , s v y a z a n n ı h s e v r e y s k o y d i a s p o n ” , E v r e y i S r e d n e y A z ii, İ z d a t e l ’s tv o F a n A k a d e m i i N a u k : T a ş k e n t. Z A N D , M i c h a e l ., ( 1 9 9 1 ) . “ N o t e s o n T h e C u ltu r e o f t h e N o n - A s h k e n a z i J e w i s h C o m m u n itie s U n d e r S o v i e t R u l e ” , J e w i s h C u l t u r e a n d I d e n t i t y i n t h e S o v i e t U n i o n , Y a a c o v R o ’i & A v i B e k e r ( D e r .) , N e w Y o r k U n i v e r s i t y P r e s s : N e w Y o rk . Z A N D , M i c h a e l ., ( 1 9 9 0 ) . “ B u k h a r a n J e w s ” , E n c y c l o p e d i a I r a n i c a ( E I ) , N e w Y o r k , C ilt: 3. S E V I L L A - S H A R O N , M o s h e ., ( 1 9 8 1 ) . İ s r a i l U l u s u ’n u n T a r i h i , Y e r u ş a la y im . 27

RELATED PAPERS

BJS Open

Impact of surgical infrastructure and personnel on volume and availability of essential surgical procedures in Liberia

Mark D. Oghogho

View PDF

BioMed Research International

Gold Nanoparticles Promote Oxidant-Mediated Activation of NF-κB and 53BP1 Recruitment-Based Adaptive Response in Human Astrocytes

2015 •

Jacek Zebrowski

View PDF
Trajectory Tracking Control of Quadrotor Unmanned Airial Vehicle Using Sliding Mode - Fuzzy Proportional Integral Derivative Controller

2019 •

Asrat Mulatu, Biruk Tadesse Nadew, biruk tadesse

View PDF
Maintenance of Pollen Germination Capacity of Malus Pumila L., (Rosaceae)

2014 •

Anjum Perveen

View PDF
Japanese Journal of Religious Studies 2002 29/3-4 Shinto as a Religion for the Warrior Class

2015 •

Bernhard Scheid

View PDF

Journal of the Association of Nurses in AIDS Care

The Relationship Between Social Support and Health in Gay Men With HIV/AIDS: An Integrative Review

1999 •

vincent hall

View PDF

Revista Arete

Lineamientos De Política Para La Atención Educativa De Poblaciones en Situación De Discapacidad en Las Instituciones De Educación Superior en Colombia

2009 •

Gloria Nerieth Caicedo Bermudez

View PDF

Le Grand Continent

« L’Allemagne, la France et la guerre en Europe – Leçons tirées du passé et responsabilité partagée au présent », Le Grand Continent, Konrad-Adenauer-Stiftung, Paris, 7 avril 2022

2022 •

Paul Maurice

View PDF

Journal of Korean Society for Atmospheric Environment

Estimation of the Carbon Dioxide Emission Change due to the Change of the Meat Consumption Behavior in North Korea

2019 •

Floriberta Binarti

View PDF

The Asian Miracle State Directed Development

The Asian Miracle State Directed Development

2019 •

Amanuel H A I L E M A R I A M Lemede

View PDF

Cuarto Congreso del Foro de Universidades Nacionales para la Agricultura Familiar. La Rioja, 29 y 30 de mayo de 2018.

La Situacion De La Pequena Agricultura Familiar en El Norte De La Pcia De Buenos Aires

2018 •

Carlos Calcaterra

View PDF

Cold Regions Science and Technology

Evaluation, design and optimization for strength and integrity of polar class propellers

2015 •

Pengfei Liu

View PDF

International Journal of Antimicrobial Agents

Corrigendum to ‘Population pharmacokinetics of continuous infusion of piperacillin in critically ill patients’ [International Journal of Antimicrobial Agents 51 (2018) 594–600]

2019 •

Veronique Stove

View PDF

Aquaculture Nutrition

Evaluation of indigenous marine periphyticAmphora,NaviculaandCymbellagrown on substrate as feed supplement inPenaeus monodonpostlarval hatchery system

2009 •

H. Khatoon

View PDF

Cadernos de Saúde Pública

Manicômio em circuito: os percursos dos jovens e a internação psiquiátrica

2008 •

Cleci Maraschin

View PDF

Molecular biology of the cell

Sep7 is essential to modify septin ring dynamics and inhibit cell separation during Candida albicans hyphal growth

2008 •

Miguel Sanchez

View PDF
Proyecto de migración a un sistema de telefonia IP (VOIP) basado en software libre

2010 •

David Alejandro Moy Guerrero

View PDF

Lecture Notes in Computer Science

Modular Termination of Basic Narrowing

Santiago Escobar

View PDF

Scientometrics

Lotka's law and productivity patterns of entomological research in Nigeria for the period, 1900–1973

1987 •

ME _ 21 Dharmendra Gupta

View PDF

Molecular Pharmaceutics

Novel, Biocompatible, and Disease Modifying VIP Nanomedicine for Rheumatoid Arthritis

2013 •

Hayat Onyüksel

View PDF

Aps March Meeting Abstracts

Evolution of size distribution of Cobalt Silicide islands on (5x2) reconstructed Au/Si(111) surfaces

2009 •

An-li Chin

View PDF
Opacity in -ez/-eza Suffixation

2006 •

Raul Aranovich

View PDF

Renal Disease and Transplantation Forum

To dialyze or to alkalyze

2012 •

Kazimierz Ciechanowski

View PDF
La construcción simbólica del candidato a través de la fotografía en la propaganda electoral

2016 •

Diego De La Hoz

View PDF

Korean Journal of Medical Education

The relationship between gender and coping mechanisms with burnout events in first-year medical students

2019 •

Ardi Findyartini

View PDF

RELATED TOPICS

JudaismTajikistanIsraelUzbekistanBukharaYahudilerYahudiliközbeklerHistory of Jews In Central AsiaTaşkentOzbekistanSemerkantBuhara HanlığıChalaÇala